İstanbul Üniversitesi BİLİM ETİĞİ

stanbul niversitesi Yayn No: 5048
I S B N : 978-975-404-906-0
BLM ET
Editrler
Prof. Dr. Nurhan ATASOY
Prof. Dr. Melih BOYDAK
Prof. Dr. Hakan Ali IRPAN
Prof. Dr. Abuzer KENDGELEN
Prof. Dr. brahim Engin MER
Prof. Dr. Ayegl Topal SARIKAYA
Prof. Dr. Ayhan ULUBELEN
Prof. Dr. Hasan YAZICI
Prof. Dr. Nuran YILDIRIM
stanbul - 2011
NSZ
Bilim Etii, stanbul niversitesi Etik Kurulu Kurucu

yelerinin Senato tarafndan belirlenmesinden sonra, Kurulun ilk
yayndr. Ksa bir tarihe ve ana kavramlar, Aratrma ve yayn etii,
Trk mevzuatnda bilim etii ihlalleri konularnda makaleyi
iermektedir. Seilen makaleler akademisyen, aratrc, renci, ynetici
ve dier niversite alanlarnn ncelikle haberdar olmalar gereken etik
konular kapsamaktadr. Makaleler stanbul niversitesi Etik Kurulu
Kurucu yelerinin editrlnde, yaplan neriler deerlendirilerek son
ekillerini almtr. Yayndan beklenen ana ama; niversitelerimizdeki
akademisyen ve dier alanlarn, zellikle renci ve akademik yaama
yeni adm atan gen aratrclarn etik sorunlarla ve olumsuzluklarla
karlamadan, akademik yaamlarn srdrmelerine yardmc olmaktr.
. . Etik Kurulu Kurucu yeleri, hazrladklar ynergenin Senato
tarafndan kabul edilmesinden sonra, dier grevler yannda elinizdeki kitap
rnei, yeni yaynlar da planlamaktadr.
Etik Kurula salanan olanaklar ve zellikle bamsz alma
ortam nedeniyle niversitemiz ynetimi ve alanlarna teekkr ve
sayglarmz sunarz.
stanbul niversitesi Etik Kurulu Kurucu yeleri
stanbul - 2011
BLM ET:
KISA TARHE VE ANA KAVRAMLAR
PROF. DR.
HASAN YAZICI
stanbul niversitesi Bilim Etii Kitab, niversitemiz Etik Kurulunun ilk almasdr. Ana amacmz niversitemizin retim
yeleri, rencileri ve dier alanlarna Etikten ne anlaldn,
anlalabileceini ve doal olarak bu kitap hazrlayanlarn ne anladn, olabildiince yaln bir dille aklamaktr.
niversitenin ana urasnn bilim olduundan hareketle bir
niversitenin kartt etik ile ilgili el kitabnn balnn da bilim
etii olmas doaldr. Etik szc eski Yunancada tre karl
olan ethosdan gelir. Trkede hem isim, rnein etik kurul, hem
de sfat, rnein Bu yaptn etik deil., olarak kullanlr. te yandan, etik ile ahlakn e anlaml olup olmad ou kez tartlr. Sz
konusu semantik (anlam bilimi) tartmann, etik/ahlak kavram veya
kavramlarn daha iyi anlamamza yardm edeceini dnyor ve o
nedenle de ksaca amak istiyorum. Trkiye Bilimler Akademisinin
yaymlad Bilim Etii Elkitab Giriinde yer ald gibi (Irzk ve
Erzan 2008), ahlak yreye, belirli bir insan topluluunda yaygn bulunan deerlere ve davran kurallarna verilen isimdir. Etik ise, ayn
kaynaa gre ve ok zetle, ahlakn felsefesidir. Farkl etik sistemler davran biimlerinin tarihsel ve sosyolojik kkenlerini, yaygnln, nedenini ve nasln aratrr, eletiri szgecinden geirirler
(Irzk ve Erzan 2008).
Deerli iki bilim insanmzn yapt bu aklamayla ilgili aadaki noktalara deinmek gerek:
stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi retim yesi.
YAZICI
1. Ahlak kelimesinin kk Arapadr ve hulk szcnn

ouludur. Yaradltan gelen huy anlamn tar. Szck, zaman
iinde, iyi huy anlamnda kullanlmaya balanmtr. Kkeninde
yaradltan kavram da olmas, szcn kkeninde bir anlamda
din etkisi olduunu da beraberinde getirir. te belki de bu nedenle
Trkemizde, din etkisinden bamsz olduu dnlen erdem
szc retilmitir.
2. Ahlak kelimesinin en sk kullanlan bat dili olan ngilizcedeki szck karl moralitydir. Kkeni ise Latince olup karakter
karl olan moresdir. Moralitynin gnmzdeki kullanl
ise, ok zet olarak, iyi veya kty ayran kavramlar dizisidir
ve ou durumda kiiye, yreye veya topluma uygun olmak temas
vardr.
3. Gerek ngilizce gerekse de Trkede etik, moral deerleri inceler, aklar, konusu deerlere eki dzen verir. zetle Ahlakn
Felsefesidir.
4. Gnmzn nemli dnrlerinden ve birok dile evrilmi
Pratik Etik kitabnn yazar P. Singer ise (Singer 2008) etiin ne
olduunu, ne olmadndan giderek yle tanmlar: a. Etik zellikle
cinsel konularla ilgili bir kavramlar dizisi deildir; b. Etik teoride
nemli pratikte ie yaramaz bir kavramlar dizisi deildir; c. Etik salt
dinsellik balamnda anlalabilecek bir kavram deildir; d. Etik grece veya znel bir kavramlar sistemi de deildir.
5. Bunun yannda, ayn yazar, kaynak olarak kullandm kitabnda etik ve moral szcklerini e anlaml kullandn zellikle
vurgular.
Singer bunun yannda bir davran biiminin etik olarak kabul
edilmesi iin bir dizi kural ne srer. yle ki:
a. Etik bir davranta bu davrann bir gerekesi olmas ve bu
gerekenin aklla savunulabilmesi gerekir.
b. Sz konusu gereke salt kiisel kar veya amalar gtme yolunda olamaz.
2
BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR
c. Sz konusu ama mutlaka bir evrensellik zellii iermelidir.

Ancak bu evrensellik her zaman faydaclk (utiliteratizm) anlamna gelmez.
d. Yresellik ve grecelik etik deerlerin temelinden karsnda
olan niteliklerdir.
rnein gnmzde lkemizde kesinlikle yasad olmalarna
ramen rnekleri hala grlebilen kan davas cinayetleri ve onlar
sona erdirmek amacyla yaplan zoraki nikahlar (berdel) aslnda treseldir ve baz kesimlerce hala ahlak d saylmaz. Ancak tarttmz
ahlak/etik ayrmnda evrensel etik felsefeye uymadklar kesindir.
Greceliin etik dlna ait arpc bir rnek ise niversitemiz
gemiinde, bundan 50 yl evveline aittir. Ankara niversitesinin bir
hocas, niversitemizin bir hocasn, kendi kitabndan arma (intihal)
yapmakla sular. niversitemiz hocas savunmasnda ok ilgin bir
nokta ne srer. Evet der, Ben bu intihali yaptm, ancak Ankaral
hoca da, eserini esasnda, Avrupal bir nc hocadan intihal etmiti. in, bir yerde trajikomik yan, o gnk niversite ynetimi bu
savunmay geerli kabul eder. Eskiler Sui misal, emsal olmaz., yani Kt rnek, rnek olmaz derler. Buna kout yine ok nemli bir
etik kural her olayda o olayla ilgili olarak karar verilmesidir.
6. Btn bunlar yannda etik, bir felsefe alan olarak eitli bilimsel veya pratik ura alanlarna gre alt (veya yan) dallara ayrlr:
Tp etii, evre etii ve birok rnek yannda el kitabmzn esas konusu olan bilim etii, gibi. te yandan aktr ki, yukarda dediklerimiz nda, sz konusu bu ilevsel snflama etik kavram erevesinden ok ahlak kavram erevesine daha uyar. Halbuki gncel kullanmda tp ahlak veya evre ahlak pek denmez, tp etii veya evre
etii denir.
Yukarda sraladklarmdan u sonular kabilir:
I. Etik ve Ahlak (=morality) ayr dillerden gelen ancak zaman
iinde kimi kez ayr kimi kez de ayn anlamda kullanlm olan kavramlardr.
3
YAZICI
II. Etik veya Ahlak, ister e, isterse de ayr anlamlarda kullanlsnlar, kiisel karlar n planda tutan, kii veya yre baskn bir kavramlar dizisi deildir. Bundan da te, tanmlarnda byle olmamak
zellii vardr. Hele kitabmzn esas konusu olan bilim etiinin grece olamayaca aktr. Nasl Avrupa veya Fransz bilim etii olmazsa, Anadolu veya Trk bilim etii de olamaz.
zetle etik ve ahlak, yukarda sraladm kavramlar gz ard
edilmedii srece e anlaml olarak kullanmak kanmca nemli bir
yanl deildir.
Bilim Etii
Bilim ile etiin pek badamad ileri srlebilir. II. Dnya Savanda esirler zerindeki hunhar tp denemeleri, ABDnin zenciler
zerinde yapt frengi tedavisiyle ilgili ila almalar, fizik alimlerinin ne amala kullanlacan bile bile atom bombas yapmna katkda bulunmalar rnek olarak gsterilir durur. Halbuki bilim yntemine biraz daha yakndan bakldnda bilim ile etiin birbirinin hemen vazgeilemez paralar olduu ak olarak grlr.
Eski Yunandan gnmze bilim yntemini kabaca drt ana evreye ayrabiliriz. (Tablo I). lk ve ortaalarda bilimin ana yntemi
tmden gelen (deductive) yntemdir (I. TG Evre). Bilim insan dnd veya gzlediini, kural olarak mkemmel diye kabul ettii
Doa veya Tanr buyruuna ne kadar uyarsa o kadar doru olarak
kabul eder. Aristo mant bu ynde iler. Gzlem veya dnceleri
deneyle snamak ise henz pek yoktur.
Reform ve Rnesans ile balayan Yeni ve Yakn alarla bu
tmden gelen bilim yntemi nemli bir deiiklie urar. Bilim insan, zellikle Reformasyon ve onun sonucu ana dilde ibadetle Tanr
buyruunu en azndan sorgulamaya balar ve bu ok nemli bilinlenme matbaann da bulunmasyla byk bir hzla yaygnlar. Bu
arada byk corafya keifleri de balam, insanolunun dorusu
artk ok eitli olmaya balamtr. Buna kout olarak bilim yntemi
4
de deiir. Tmden gelen bilim yntemi giderek tme varan

(inductive) bir hale gelir ( TV Evre). En basit ve popler rneiyle,
bana elma den Newton, bu gzleminden gidip yer ekimini bulur.
Yakn a yaklatka sz konusu tme varan ynteme, gzlemleri
deneysel olarak kantlamak da eklenir. Tme varan yntemin ta 16.
yzyldan balayan bu altn a ve egemenlii 20. yzyln hemen
ilk eyreine kadar sregelir.
20. yzyl balarnda bilim ynteminde nemli bir deiiklik grrz. Tme varan bilim yntemi bir kez daha tmden gelene dner.
Tablo 1de II. TG Evre diye adlandrdm bu evre I. TG Evreden
nemli noktada ayrlr:
A. Gsterilmesi veya snanmas amalanan Tmn nitelii
deimi, Doa veya Tanr buyruu yerini daha evvel kabullenilmi
gerekler veya bu gerekler ve gzlemler zerine kurulmu varsaymlara brakmtr.
B. I. TG Evrede olmayan gzlem bu evrede bilimsel almalarn artk hemen vazgeilemez bir esi olmutur.
C. Bilim yapma yntemi I. TV Evreye gre nemli bir deiiklie uram, bilim insannn ana ama ve ura salt kendi zgn gzlemleri zerine veya kendi gzlemlerinin nda katlmad yerleik bilgiyi deitirmek veya ortadan kaldrmak zerine formle ettii
varsaymlar snamak olmutur. Ancak bu snamann, I. TV Evredeki
bilim yntemiyle alt ok kaln izilmesi gereken bir fark vardr. Bilimsel abann ana oda kendini rtmek (falsification) olmutur.
Tm gzlemler, deneyler ortaya atlan varsaym drste rtebilme zerine kurulur. Varsaymn kantndaki yegane kstas rtlemiyor olmasdr.
rnein kontroll ila almalar imdi szn ettiimiz yntemle bilim yapmann ok gzel bir rneidir. Diyelim ki bir dizi n
gzlem ve veriyle A ilacnn B hastalnda gncel ilalara gre daha
iyi gelecei ynnde bir varsaymmz var. alma yntemimiz yle olmak zorundadr: B hastalna yakalanm bir grup hasta alnr.
Doal olarak rzalar alndktan sonra (aydnlatlm onam) hastalar
5
YAZICI
rastgele iki gruba ayrlr. Gruplardan bir tanesine A ilac dier gruba
ise B hastalnda halen kullanlmakta olan eski ila veya ortada byle bir ila yoksa sadece etkisiz bir madde, rnein eker (plasebo) verilir. Gzlemlere yanllk girmesin diye ne hasta ne de hekim hastann
hangi ilac veya plaseboyu aldn bilmez (ift Kr alma). almann resmi varsaym ise yeni ilacn eski ilaca veya plaseboya
kar stn olmad ynnde ifade edilir. Belirli bir sre sonunda
kod alr ve sonular istatistik olarak incelenir. ki grup arasnda anlaml bir fark grldnde varsaym rtlm, yani yeni ilacn etkinlii kantlanm olur. Aksi halde varsaym dorudur; iki ila arasnda etki bakmndan bir fark yoktur.
Gerek imdi verdiim ila almas rneinde gerekse de baka
bilimsel almalarda rtlebilme kavram deneylerin tamamlanp sonularn alnmasyla da sonlanmaz. Bilimsel yayn srecinin de
esasta rtlebilmenin nemli bir esi olduu unutulur. alma
makale haline getirilip bir bilim dergisine gnderildiinde kural olarak hemen e deerlendirmeye gider. E deerlendirmeyi yapanlar,
yine kural olarak makale sahiplerinin bilim alannda rakipleridir ve o
nedenle de hemen her zaman inceledikleri makaleyi yorumlamada
olduka acmasz davranrlar. Sonuta iler iyi gitti, makalemiz ileri
srdkleri hakem szgecinden getikten sonra da rtlemedi ve
iyi, prestijli bir bilim dergisinde yaymland diyelim. Varsaymmzn
serveni burada da bitmez. Yaymlanan makale artk tm dnyann
rtmesine aktr.
Ana hatlaryla yukarda zetlemeye altm ve bilim tarihinde
II. TG Evre diye adlandrdm yntem 20. yzyla damgasn vuran
bilim yapma yntemidir ve felsefe bakmndan da en nemli temsilcisi K. Popperdr Gncel bilimsel bilgi birikiminin en byk ksm
20. yzylda olumutur ve gnmze dek nde gelen Bat niversitelerinde temel bilim yntemi ite bu tmden gelme yntemidir.
Btn bunlar yannda son 20-25 yldr uluslararas dzeyde bilim ynteminde kanmca ok iyi alglanmas ve yorumlanmas gereken yeni bir akm balad. Bunu Tablo Ide II. TV Evre diye adlandrdm. zellikle molekler biyolojide bir sredir varsaym nce re6
tip sonra rtmek yntemi yerine ok sayda gzlem yapp bunlardan bir anlam kartmaya alan bir bilim retimi balad. rnein
GENOM projesi byle bir proje olarak yrtld. nsann tm gen
yaps bilindiinde, doadaki baka trlerle ilgili gen bankalarnda
bulunan bilgilerin de yorumuyla birok olay, hastal aydnlatabiliriz diye dnyorduk. Dier bir deyile bilim yapmaya rtlecek
bir varsaym ortaya konularak balanmamt. GENOM projesi sonucunda ok nemli bilgi birikimine ulald. Ancak, itiraf edilmeli ki,
zellikle kompleks genetik geili diye nitelendirdiimiz ok sayda
hastaln anlalmasnda pek de ileri admlar atlamad. nsanln
hala ba belas diyabet, aterosklerotik kalp hastal, hipertansiyon,
romatoid artrit ve eitli kanser trleri ne yazk ki hep bu kompleks
genetik geili hastalklar grubunda yer almaktadr.
II. TV Evre diye adlandrdm bilim yntemi biyolojik aratrmalarla da snrl deil. rnein szel diye nitelendiren tarih, kalitatif, derinlemesine diye nitelendirilen sosyoloji aratrmalar var.
Bu tr aratrmalarda rnekleme, kontrol gruplar gibi kendini rtme telann vazgeilmez metodolojik unsurlar ou kez yer almyor. rnein herhangi bir yreye ait bir sosyolojik sorunu incelemede
o yrede yaayanlardan rastgele rnek almak yerine, ky kahvesine
oturup sorunlar gnlllerin azndan dinlemek ska uygulanan bir
yntem.
Btn bu anlattklarmdan tme varan bilim yntemini tmyle
dlamak gerekiyor sonucu kesinlikle karlmamaldr. Dikkat edilirse gerek yaam bilimleri gerekse de sosyal bilimlerde tme varan
aratrmalarn varsaym oluturmakta ok byk katks vardr. te
dnyann ileri aratrma merkezlerinde byle tme varan yntemlerle
gelitirilen varsaymlar, tmden gelen yntemle rtlmeye allyor ve en deerli bilimsel sonular da bu i birliinden kyor.
Burada biraz da lkemizdeki durumdan bahsetmek gerek. lkemize matbaann 300 yl arayla geldiinden hakl olarak hayflanlr
da Bat anlamnda niversitenin 500 yl geciktii unutulur. rnein
Osmanl mparatorluunun k nedenleri arasnda niversitesizliin olabileceini tartana pek rastlanmaz. lkemizde batl anlamy7
YAZICI
la niversite kurma abalar 19. yzyln ikinci yarsnda balar ve

birok alma kapanmadan sonra stanbul Darlfnunu kurulur. Onun
adeta hemen arkasndan ise 1933 niversite Reformu ve stanbul
niversitesinin kurulmas gelir.
Yeni kurulmu Trk niversitesinin bilim yntemi olarak kendisine ne seecei belki de kanlmaz olarak, ilk yllarda pek tartma
konusu olmaz. Tm lke, belki bir yerde anlalabilir, karlm en
az birka yzyl alelacele yerine koymak ura iindedir. Bu alkantl, yol yordam bulmaya allan gnler stanbul niversitesinde
alan zamann Alman profesrlerinin anlarnda ok gzel anlatlr.
rnein ayakta dolaarak ders anlatmak bile tartma konusudur
(Hirsch 2002). zetle bilim retmeye belki de henz sra gelmemitir.
Yukarda deindiim zere 20. yzylda Bat niversitelerinde
giderek bilim yapmann ana yolu haline gelen kendini rterek bilim yapma yntemi maalesef niversite reformunu izleyen on yllar
iinde de Trk niversitesince bir trl benimsenmez. En azndan 30
yldr lkemiz tp aratrmalarn yakndan izliyorum. lkemiz biliminde kendini rtmenin en azndan bu alanda bir trl benimsenemediini rahata syleyebilirim.
Bir bilim etii kitab giriinde bilimsel ynteme bir miktar ayrntl yer vermem yadrganabilir. Ancak bilim etiiyle ilgili sorunlarn
ok nemli bir nedeni, kanmca, kendini rtmek yerine kantlamak teladr. rnein, zellikle ila almalarnda bunu gzleriz.
la almalarnn tmden gelme bilim ynteminin belki de en mkemmel rnei olduunu yukarda vurguladm. Ancak hekimler ve
ila endstrisi son yllarda bu ok mkemmel kendini rtme bilimsel aletini kendini kantlama aleti haline getirmitir ve bundan da
nemli etik sorunlar ortaya kmaktadr (Yazc 2007).
Yukarda vurguladm gibi gncel bilime en byk katk, sevinerek belirteyim gnmzde de bat niversitelerinin esas bilim
retme yntemi olan II. TG Evrede olmutur. Bu yntemde bilim
insan varsaymn snayacak tm gzlemlerini ve deneylerini orta8
ya koyduu varsaym rtmek ynnde planlar. rtmek yolunda yaplan tm giriimlere ramen sz konusu varsaymn sonuta
rtlememesi ayn varsaymn doruluunun geerli yani bilimsel kant olur. Varsaym rtmek amacyla kullanlan, krgzlem, kontrol gruplar, sonularn istatistik yntemleriyle ansa
bal olma olasln irdelemek gibi, ayrntlarna burada girmeyeceim bir dizi yerleik yntem vardr. Bu yntemlerde ortak ama
gzlemcinin varsaymn dorulamak yolunda, hatta igdsel olarak, yapabilecei tarafgirlii nlemektir. te ancak ve ancak byle
bir irdelemeden sonra sz konusu varsaym yine rtlmezse bilim
insan artk bilimsel olarak dorulanm varsaymna ular.
zetle bilimsel aratrma ve yaynn k noktas aratrcnn
doal ve edinsel yeteneklerinin yaratt bir varsaymdr. Bilimsel
yntemin bundan sonras ise dorudan bir z snamadr. te ahlak
ile bilimsel aratrmann olmazsa olmaz beraberliinin esas nedenini bu z snama oluturur. z snama ise genel ahlakn en dei*
mez yap talarndan biridir (Yazc 2000)
*
Bilimsel ahlaktan sapmann ok eidi var. Bunlarn en kaba ve ilkeli ise kukusuz bakalarnn sylediini ve yazdn kendinin gibi sunmak. Bat dillerinde bu byk ahlaktan sapma iin plajiarizm szc kullanlyor. Osmanl ise ayn ayba intihal demi. Dorusu armak bence hem daha yaln
hem daha etkili. Aybmz cafcafl, anlam tm toplum kesimlerince bilinmeyen
yabanc kkenli szcklere snarak hafifletmekten yana deilim. Armaya
uygar Bat toplumlarnda 400 yldr ok kt gzle baklyor. Yapann da toplum gznde adi hrszdan pek fark yok. lkemizde ise bakasnn eserini
armak, eri oturup doru konualm, yle pek ayp deil. Bunun nedenlerini
irdelerken armann tarihsel geliimine ksa bir gz atmakta yarar var. Konuya biraz eilince anlalyor ki armak gnmzn uygar lkelerinde de hemen hemen 17. yzyla kadar pek ayp saylmam (Malon 1995). Aksine Yunan ve Latin edebiyat dorudan taklit zerine kurulmu. Hatta Aristoya gre
taklit o denli makbul bir eymi ki, insan arada bir zgne de katlanmak zorunda kalrm. Ancak matbaann icad, rnesans ve reformla birlikte iler biraz deimi. Bunun esas nedeni de ilgin olarak ekonomik. Bir yandan matbaann etkisi dier yandan da ibadetin ana dilde yaplabilmesinin byk ekicilii gittike artan bir hzla halk kitlelerini okur yazar klm. Bunun sonucu
olarak da yazarlk yani kalemiyle para kazanmak giderek nemli bir ekmek
kaps olmu. te bu yeni ekonomi kendi ahlakn da beraberinde getirmi. S a-
YAZICI
lkemizde de arma son yllarda ok konuulur oldu. Salt

armalar nlemek iin ar dzenlemeler getirildi. Gncel uygulamada arma niversiteden uzaklatrlmay gerektiriyor. Ancak
kitabmzda daha sonra greceimiz gibi bu dzenlemeler ok ar
ve tek dze. lkemiz gerek akademik ve gerekse de dier yazm
tarihinde yle armalar var ki bunlarla gen bir asistann yapt
kstl ve zellikle yayn yapmay amalad yabanc dile bile hakimiyetinin az olmasndan kaynaklanan armay ayn kefeye koy*
mak doru olmaz .
10
natkrn, bilim adamnn veya yazarn dncesini, yarattn veya yazdn

almak toplum gznde tccarn maln almakla ayn tutulur olmu. Bat toplumlarnda 19. yzyldan itibaren de plajiarizm karl armak, dorudan
adi su muamelesi grmeye balam. Suun hukuk erevesi de telif haklar
yasalaryla bir gzel belirlenmi.
Dnce veya eser arma suunun tarih iinde geliimine az ok felsefi bir yaklam da mmkn. Kiinin o kiiye zg dncesi, sanat veya bilim rn bir
adan bakldnda tccarn malndan, zenginin toprandan da te olabildiince bireysel bir zenginlik tar. Dolaysyla onu armak da dorudan kiilik hakknn zne bir saldr anlamndadr. te bu adan bakldnda lkemiz gibi
gelimekte olan lkelerde ok sk grlen bilimsel armalar ve en ciddi gazetelerimizin dahi zaman zaman ftursuzca yaptklar telif hakk inemelerini aklamak belki de olas. Byle lkelerde ne henz yaratc dnce ve rnleri
nemli bir ekmek kaps, ne de insan haklar uygar lkelerde gpta ile gzlediimiz kutsal dokunulmazlna kavumu. Dediklerim uygar lkelerde byle armalarn artk hi yaplmad anlamna tabii gelmiyor. rnein Amerikada dnce ve bilim evrelerini son birka yldr ok uratran bir arma olgusu var.
Meer nl insan haklar savunucusu, Nobel bar dll Martin Luther King de
nemli armalar yapm (Pappas 1998). Boston niversitesinde yapt doktora
tezinin batan sona armalarla dolu olduu kantlanm durumda. Hatta bir ara
yol olarak Kinge verilen bilimsel doktorann geri alnp Boston niversitesinin
kendisine fahri bir doktora vermesini nerenler olmu (Yazc 2000).
Tm bir ulusun bilim haysiyetine glge drebilecek armalara birok rnekte gz yumulmu bir gemiimiz var. Diyelim gen bir doent adaynn baka birisinin eserinden be paragraf ardn kantladk, adayn ykseltilmesini durdurduk ve ilgili mevzuat gerei aday niversiteden uzaklatrdk.
imdi size sorarm bu aday bize dnp Beni attnz ama benden ok daha fa zla aranlara ses karmayanlar sizler deil misiniz? derse ne diyebiliriz?
Adaya yaplan adaletsizlik bir yana kendimize saygmz ne hale gelir? (talik
blmler Yazcdan dorudan alnmtr)
Aynen hrszlk gibi bilimsel armann da hafifi, ar vardr

ve her su gibi arma da nicelik ve niteliine uyan yaptrm gerektirir.
Armann lkemizdeki yaygnlnn nedeninde, buraya kadar, iki ana bala deindim: (1) Batda da armann ahlak/etik
d saylmas yzyllar almtr. (2) Birey haklarnn gelimesiyle
arma yapmann da ayp ve hatta su olduu bilinci doal olarak
daha artacaktr. rnein yine kitabmzn ilerleyen sahifelerinde
greceiniz gibi 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 71.
maddesine gre armak (intihal) hapis cezas dahi gerektirebilir.
Btn bunlar yannda, kanmca, armann lkemizdeki yaygnlnn arkasnda nc nemli bir neden daha var. 250 yldr
byk bir hevesle Batya benzemek abasndayz. Bu aba ilk bakta ok da iyi anlalr. Madem ki ada uygarln kkeni Batdr, lkemiz insan da batl gibi olmak ister ve bu onun en doal
hakkdr. Ancak Batya benzemeyi ta Osmanldan beri, zlerek
reniyor ve gzlyorum, sregen olarak grn ve beyinsel taklit eklinde yapmaya adeta zen gstermiiz.
lerleyen sayfalarda bilim ve etik hakknda bu ksa girite deindiim genellemeler dnda ok daha nesnel balklar, konular
var. Ancak okuyucudan dileim bu zgl bilim etii sorunlarnn
nedenlerini, nasllarn ve belki de arelerini dnrken, zaman
zaman da olsa bu yazda paylamaya altm genellemeleri de
gzden pek uzak tutmamalar.
Kitabmza katks olan tm meslektalarma iten teekkr
ederim.
11
YAZICI
Kaynaklar:
1.
Hirsch E. Anlarm, Kayzer Dnemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatrk

lkesi, ev: F.Suphi, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara,
2002, s. 249.
2.
Irzk G ve Erzan A. Bilim Etii Elkitab (Ed: Erzan, A.), Trkiye

Bilimler Akademisi Yaynlar, 2008, s. 1.
3.
Malon T. The Origins and Ravages of Plagiarism, Journal of the

Copyright Society of the USA 43:37-49, 1995.
4.
Pappas T. Plagiarism and the Culture War, Hallburg Pub. Corp.

1998, s. 65-83.
5.
Singer P. Practical Ethics, Cambridge University Press, 2. Bask

1993, s. 1-15.
6.
Yazc H. Armak ve bilim ahlak. Trkiye Fiziksel Tp ve Rehabilitasyon Dergisi. 2000;3 (Bilimsel Aratrma ve Etik zel Says): 5960.
7.
Yazc H. Use and abuse of the controlled clinical trial, Bull NYU
Hosp Jt Dis. 2007; 65(2):132-4.
12
Tablo. Tarih Boyunca Bilim retimi
zgn Dnce ve
Bilim retimi
TG Evre I
TV Evre I
TG Evre II TV Evre II
Aristo
Newton
Gzlem -
Gzlem +
Einstein,
Popper
Gzlem +
Genom p.
Gzlem +
rtme+ rtme - rtme+ rtme 6
13
ARATIRMA VE YAYIN ET
PROF. DR. MELH
BOYDAK
1. Giri
Bilim; dnce ve deneylere dayal olarak evrendeki bilinmeyenleri aratrma eylemidir. Art sonsuzdan eksi sonsuza kadar snrsz boyutlara sahip evrende, insanolu iin evresindeki olaylarn neden ve sonu ilikilerinin aratrlmas merak, dnceden deneye
dnm ve eitli bilim dallar olumutur. Bu srete felsefe bilimsel gelimede etkin bir ilev yapmtr.
Bilimsel gelimelere gzlem ve aratrmalarla ulalmtr. Her
aratrma, daha nceki aratrmalara bina edilen bir yap ta grevi
stlenir. Aratrclar bilinmeyenleri aratrrken, kendi bilim alanlarnda yeni almlar yapmaya ve aratrma sonularn toplumlarn
yararna sunmaya alr. Ayn zamanda, kendi bilim alanlarnda,
gemile gnmz arasnda bir kpr oluturur.
Aratrma dnyasnn binlerce yldan beri dnce, gzlem ve
ada aratrma yntemleriyle elde ettii yeni bulgulara kout olarak, bilim dallar hep gelime iinde olmutur. Bu srete, baz konulardaki zgn bulgular ilk kez elde eden aratrclar ile aratrmalarn gvenirlii konusunda tartmalar yaanmtr. Yazar veya sanatkarlarn emek ve zlk haklarnn gvence altna alnmas gerei ortaya kmtr. Sre aratrma dnyasnda etik konularla fikir ve sanat eserleri haklarn gndeme getirmitir.
Etik terimi, Yunanca ethos, yani tre szcnden tremitir. Bireylerin davranlarna temel oluturan deerleri aratran
etik, felsefenin dallarndan birisidir. Aratrma ve yayn etii ise, ge*
stanbul niversitesi Orman Fakltesi E. retim yesi.
15
BOYDAK
nel olarak, bilimsel aratrma ve yaynlarn drstlk, aklk, nesnellik (objektif olma), bakalarnn bulgu ve yaratlarna sayg gibi,
temel ilkelere uygun biimde yaplmasn salamay amalayan ve
bunun gereklemesi iin almalar yapan uygulamal etik alan
olarak tanmlanmaktadr.
Etik davranlara temel oluturan ahlak bireyseldir ve ahlak; insan haklarna deer veren, yarg bamszl ve yarglamada eitlii
zmsemi gerek demokrasi ile sk bir iliki iinde bulunmaktadr
(Yazc 2001). Bireysel ahlakn bilekesi toplumsal ahlak oluturur.
Bilim dnyasnda etik kurallara uyum, yaanlan toplumda bireysel
ahlakn ve toplumsal ahlakn evrim dzeyine baldr.
Bilimsel aratrma ve yayn etii konular, bilim dnyasna yeni
katlan aratrc ve akademisyenlerin, daha yolun banda bilmeleri
ve uygulamalar gereken ncelikli bir konudur. Esas olan, bilim dnyasnda byk huzursuzluklara ve zaman kaybna neden olan etik d olaylarn yaanmasn, daha balangta iyi bilgilendirmelerle en
aza indirgemektir.
Bu yazda; akademisyen, aratrc, renci, ynetici ve dier
niversite alanlarna katk yapmas amacyla, bilimsel aratrma ve
yayn etiinin kapsam, bilim dnyasnda uyulmas gereken etik kurallar ve yaanan etik sorunlar belirtilmitir. Makalede, bilimsel aratrma ve yayn etii kapsamndaki baz konularda farkl grlere yer
verilmi, kimi konularda kendi gr ve dncelerim de aklanmtr.
2. Bilimsel aratrma ve yayn etiinde kapsam ve etik sorunlar
Tarihsel dnemlerden gnmze kadar bilimsel aratrma ve yayn etiine bak alar deimitir. Gelimi lkelerde 17. yzyla
kadar arma ayp saylmamtr (Yazc 2000; Malon 1995e atfen).
Matbaann icad, Rnesans ve reformlarla birlikte, okuyanlar oalm, yazarlk kazan salayan bir meslek halini alm, sre iinde
sanatkrn, bilim insannn ve yazarn emek ve dncesini armak,
16
toplumda mal almakla edeer tutulmutur. Arma bat lkelerinde

19. yzylda adi sular kapsamna alnmtr (Yazc 2000).Yakn
zamana; yaklak 30-40 yl ncesine kadar, dnyada armann yalnz
edebi eserlerde, fikir ve sanat eserlerinde ve mzik eserlerinde gndeme geldii ifade edilmektedir. Bilimsel eserlerde ise, armann incelenmesine sz konusu tarihlerde veya biraz daha nce baland
belirtilmektedir (Tekinalp 2005 a).
Bilimsel aratrma ve yaynn k noktas, aratrcnn doal
ve edinsel yeteneklerinin yaratt bir varsaymdr (Yazc 2000).
Bilimsel ahlakn znde, bilimsel yntemler kullanlarak, bu varsaymn tarafsz yaklamlarla irdelenmesi ve reddedilmeye allmas
yer alr. Varsaym rtlemezse dorulanm saylr (Yazc 1998).
Bilimsel aratrma ve yayn etii, varsaymn belirlenmesinden yaynn tamamlanmasna kadar geen srecin tm aamalarnda, bilimsel
ahlaka zen gstermeyi gerektirir. Bu srete ve sanatsal uygulamalarda karlalan etik sorunlar aada aklanmtr.
2.1. Arma (intihal)
Arma, deiik yaynlarda, ayn anlamda, ancak ksmen farkl
ifadelerle tanmlanmtr. Bu yaynlarda genel olarak arma veya
intihal (plagiarizm); baka birisine ait olan fikir, bulgu ve yaptlar
(yazl, basl, elektronik ortamdaki) ile teknik ve sanatsal rnlerin
tamamn veya bir blmn, kaynak gstermeden veya ksmen deitirip farkl kelime ve tmcelerle aklayarak kendi fikir, yapt veya
rn gibi gsterme olarak tanmlanmaktadr. Bu tanm, yaptlar
bakmndan aratrma eserleri, derleme eserler, ders kitaplar ve popler eserlerin tmn kapsamakta, ayrca szler (ifadeler) iin de
geerli kabul edilmektedir (Erzan 2008).
Tanmda da belirtildii gibi, arma eyleminde, kaynak gstermeden bir eserin tamam veya bir blm yazarn kendi fikir veya
rn olarak gsterildii gibi {aynen iktibas; deitirmeden alnt (plagiarizm)}, eserin tamam veya bir blm, yine kaynak gstermeden farkl cmle ve ifadelerle makalesine aktarlp, kendi eseri
17
BOYDAK
gibi gsterilebilmektedir {mealen iktibas; anlamca alnt

(paraphrase)}. Bilim dnyasna zaman kaybettiren bu arma rn
makaleler, aratrcnn da boa zaman harcamasna ek olarak, onun
saygnln yitirmesine ve bilim dnyasndan dlanmasna neden
olur. Hatta kiiye disiplin soruturmas yannda, baz koullarda Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kapsamnda, cezai ve hukuki yaptrm
da uygulanabilir (Kendigelen ve onkar 2011).
Burada tartlmasnn yararl olacana inandm bir konunun
aklanmasn uygun bulmaktaym. Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman ve Memurlar Disiplin Ynetmeliinde yer
alan ekli ile (Madde 11/a-3), intihal (arma); Bir bakasnn bilimsel eserinin veya almasnn tmn veya bir ksmn kaynak belirtmeden kendi eseri gibi gstermek eklinde tanmlanmtr. ntihale karlk olan disiplin yaptrm ise; niversite retim mesleinden
karma olarak ifade edilmitir. Kanaatime gre, bir eserin tamamnn, bir paragrafnn veya bir cmlesinin kaynak belirtilmeden kiinin
kendi eseri gibi gsterilmesi, ou durumlarda, ayn arlkta eylemler deildir. Bu nedenle yasa ve ynetmeliklerde eylemin arln
dikkate alan kademeli bir yaptrm uygulamasnn benimsenmesi daha haka bir yaklam olacaktr. Bu yaklam, soruturmac ve yneticiler iin, daha nesnel karar verme ortam da yaratabilecektir.
2.1.1. Kaynak gstermenin bilimsel ilevi
Bir aratrc veya yazar, baz kurallar erevesinde kaynak gstererek, daha nceki fikir, bulgu ve yaptlardan kendi makalesine
alntlar yapabilir. Kaynak gstermek, gnderme yapmak, atf
yapmak ve yollama yapmak ayn anlam tayan szcklerdir.
Kaynak gstermek bilimde bir kprdr. Gemile kurulan bu kpr,
bilimde yeni aratrma ve bulgularn yolunu aar. Ayrca, kaynak
gsterilmek bir aratrc iin dl, kaynak gsteren iin hem dl
hem de sorumluluktur. Akademisyen ve aratrclarn bak as,
zgn bulgular elde etmeye dnk olmaldr. Aratrma dnyasndaki
insanlar, mutluluu kendilerini amakta bulmaldrlar. Bakalarnn
18
yaptlarn etik d yollarla sahiplenmeye alma yerine, gnderme

yaparak, o yaptlardaki sonular kendi bulgu ve dnceleriyle irdeleyip, zgn veri ve grlerle bilime katk yapmak, aratrc iin
ama olmaldr.
Kaynak gstermenin nemli ilevsel grevleri vardr. Bir makalede yer alan alntlar, aratrma konusunda daha nceki eserleri tantt ve yanstt gibi, bu yaynlara deer verme ve sayg anlamn da
tar (TBA 2002). Daha nceki yaynlarn tantlmas, bulgularn
dorulanmas veya farkl bulgularn nedenlerinin aklanmas, o bulgularn bir adm daha ileriye gtrlebilmesi, bilimsel almalarda
nem tar (Uak ve Birinci 2008; Garfield 1965e atfen). Gndermeler gemi yaynlarda ortaya atlm olan dnce, kavram ve bulgular gncelletirerek, aratrclar iin kolay ulalabilir bilgileri de bir
araya getirir. Birikimli akademisyenler tarafndan belirli bir konuda
yaplan kapsaml bir derleme makalesinde, gndermelerle bir araya
getirilmi bilgiler, onlarn sentezi ve yorumlanmas, belirtilen yararlar yannda, gen bilim insanlarna da yol gsterici olur. Bir bulguyu
destekleyen gnderme, bilimsel bir sorumluluu paylama anlam da
tar. Ayn aratrma koullarnda, gndermenin farkl bir bulguyu
iaret etmesi ise, konuya katt yeni boyutla, iki aratrcda da yeniden inceleme ve deerlendirme sorumluluu veya merak yaratr.
2.1.2. Kaynak gstermede kurallar ve etik sorunlar
Kaynak gstermede yanllk yapmamak iin, ilgili konuda bilgili olmak ve yaynlar tanmak, alnt yaplacak kayna, alnty
yanl almayacak derinlikte incelemek ve alglamak gerekir. Alnts
yaplan bilgi, yeni makalede anlalr ve net olarak aklanmaldr.
Alnty farkl anlalabilecek bir anlatmla sunmak etik deildir. Ayrca, alnt yaplan yaptlar, kaynaklar blmnde aklanrken, yazar ad verip, kayna ak ve net olarak belirtmemek veya yanl
knye vererek kaynaa ulalmasn engellemek de etik ddr (Treci 2004; 2010).
Bir bulguyu, fikri veya yntemi ilk kez ileri sren kaynak bata
19
BOYDAK
olmak zere (Erzan 2008), bu dnceyi gelitiren kaynaklara ulalarak alnt yaplmaldr. Eer ulalamyorsa, alnt yaplan makale
ile birlikte dolayl alnt eklinde verilmelidir. Bylece, yazarn alnt
yapt makaleye, ilk makaleden eksik veya yanl bilgi aktarlm
olmas halinde, yazar sorumluluk yklenmemi olur (Treci 2004).
Daha nemlisi, grlmeyen ve okunmayan bir makalenin, dolayl
alnt yaplm olarak gsterilmesi yerine, dorudan alnt yaplm
gibi gsterilmesi etik deildir.
Makale veya kitap yazmnda arlkl olarak bir veya birka
makale veya kitaptan yararlanlmsa, yararlanl biimi nsz
(Erzan 2008), giri veya dipnotta belirtilmelidir. Yararlanlan makale
veya kitaplarn, yaplm olan alnt ile birlikte metin iinde gsterilmeyip, sadece kaynakada gsterilmesi yeterli deildir. Baka bir deyile, daha nceki kaynaklara ait olan bulgu ve fikirler, yeni makale
veya kitabn hem metni iinde, hem de kaynaklar listesinde belirtilmelidir. Basl veya internet ortamnda yer alan, kamu kurumlarna
veya zel kurululara ait, topluma ak gvenilir bilgiler, kurum ve
kurulular belirtilerek metin iinde gsterilebilir. Ayrca, yukarda
akland gibi, bunlarn kaynaklar blmnde de belirtilmesi gerekir.
Bir makale veya kitabn yazmnda, bilgi veya fikrin alnd asl
makale veya kitab ne karmak gerekir. Asl fikrin alnd makale
veya kitaba, ayn dzeyde yararlanlm gibi, birok eser arasnda
gnderme yapmak, bir anlamda o eseri gizlemeye almak etik ddr (Erzan 2008). Ayrca, makalenin belirli yerlerinde baz kaynaklara atf yapp, baz ksmlarnda kaynak vermeden, baka yazarlara ait
fikirlerin kendisine ait olduu dncesini yaratmak arma kapsamndadr. yi yaplm bir derleme makalede veya kitaptaki alntlar,
alnt yaplan makaleleri grmeden olduu gibi almak yannda, yararland derleme makale veya kitaba gnderme yapmamak da etik deildir.
Yazarn alt birimdeki stlerine veya yaknl olan kiilere
ait yaynlar, bilimsel adan zorunlu ve gerekli olmamasna karn,
kaynak olarak gstermesi etik deildir. Bu kaynak kirlilii yarata20
cak bir yaklamdr.

Alntlar, bir aratrmann bulgularn destekleyen veya desteklemeyen kaynaklardan tarafsz olarak yaplmal, destekleyen veya
kart bulgular irdelenerek olanaklar lsnde nedenler aklanmaldr. Sadece, yaplan aratrma bulgularn destekleyen kaynaklardan
alnt yaplmas, genelde kiinin koullanmasndan kaynaklanan eksik
ve etik d bir yaklamdr.
Baka yaynlardaki (elektronik ortamdaki yaynlar dahil) ekil,
tablo ve resimlerin bir makale, kitap veya elektronik ortamdaki yaynda kullanlabilmesi iin, yaynevi ve/veya yazarndan izin alnmas gerekir. Kullanlan ekil, tablo ve resimlerin balklar veya altlklar yazldktan sonra, bunu alnt yaplan kaynakla birlikte, izin alnarak yaymlandnn belirtilmesi izlemelidir (Erzan 2008). ekil,
tablo ve resimlerin kaynak belirtilerek bir makaleye alnmas etik
adan yeterli kabul edilebilir. Ancak, izin alnmamas durumunda,
yazar telif haklar bakmndan sorumluluk yklenmi olur.
Baka yaynlardan aynen kopyalanan alntlar, trnak iinde veya
farkl puntolarla gsterilmelidir (Treci 2010). Kapsam belirgin veya
kesin olmamakla birlikte, geni apl alntlar iin, yaynevinden
ve/veya yazardan izin almak gerekebilir. Alnabilecek alntnn kapsam greceli olup, bu snr kesin olarak izebilmek gtr. Esas
olan alntnn bir katk unsuru olarak kullanlmasdr. zellikle derleme makalelerde alnt, makalenin zn veya kapsamnn nemli
bir blmn oluturmamaldr. Tartmalara katk yapacak kapsamda olmaldr. nci (2009), alntnn ltn; esas kaynaa olan gereksinim ile yeni eserin zgnlnn ortadan kaldrlmamas olarak
aklamaktadr. Alman ve Fransz, hatta ksmen ngiliz retisinde,
bir makaleye gnderme yaplm olmas halinde, armann olmad,
lnn karlm olmas durumunda, emein istismar edilmesi nedeniyle hukuka aykrlk olabilecei ve bunun arma kavram iinde
mtalaa edilmedii belirtilmektedir (Tekinalp 2005 a). lkemizde,
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kapsamnda da; yanl ve aldatc
mahiyette kaynak gsterme, kiinin kendisine ait bir yapttan alnm
gibi gsterilmiyorsa, arma olarak kabul edilmemektedir. Ancak,
21
BOYDAK
yanl kaynak gsterme eylemi, arma dndaki dier bilim etii ihlalleri arasnda deerlendirilebilmektedir (Kendigelen ve onkar
2011).
Kiisel grmelerden salanan fikirler veya bu kiilere ait baslmam bilgiler, ancak onlardan izin alnarak metin iinde belirtilebilir. Kaynaklar blmnde de, kiinin ad ile birlikte kiisel grme (personal communication) eklinde yer almaldr. Baz dergiler kiisel grmelerin kaynaklar blmnde gsterilmesine izin
vermemektedir. Bu durumda, kiiye makalenin ilgili ksmnda teekkr edilir (Erzan 2008).
Yazar kendi yaynlarndan yapt alntlar iin de, yukardaki
maddelerde aklanan ilkelere bal kalarak kaynak gstermelidir.
Yazarn eski yaynndan yapt alntlarda veya yaynn tamamnn
baka bir yayn organnda yaymlamas durumunda, kendisini kaynak
gstermemesi, baz kaynaklarda arma olarak kabul edilmektedir
[kendi-kendinden arma (the self-stealer)] (Erzan 2008; Uak ve
Birinci 2008; Plagiarism 2007ye atfen). Yazarn kendi yaynlarndan
alnt yapmasn, baz kurallara uyulmamas halinde etik sorun olarak
gren, ancak arma kapsamnda kabul etmeyen grler de bulunmaktadr (Tekinalp 2005 b; ztan 2008). Kanaatime gre de, yazarn
eski yaynn tamamn veya kapsaml bir blmn yeni bir yayn organndaki makalesinde yaymlamas durumunda, ilk ve yeni yayn
organnn editrlerinden veya yaynevinden izin almas, telif haklar
asndan bir gereksinim olabilir. Telif haklar asndan zorunluluk
olmamas halinde de, onlar bilgilendirme etik adan olumlu bir yaklam, hatta bir gereksinimdir. Ancak, yukarda akland gibi, ilk
yayn belirtilmek koulu ile editrler ve yaynevlerinden izin almadan, yazarn kendi yaynn tekrarlamas, arma kapsamnda deildir.
Bir yazar kendi eserlerinden yapt alntlarda arla kamamal, konu ile dorudan ilikisi olan yaynlar semelidir. Yazarn srekli kendi yaptlarna gnderme yapmas, ilgili dier kaynaklara
gnderme yapmamas veya yeterince kaynaa gnderme yapmamas
da etik ddr. Bu davran balca, dier kaynaklar okumama, yabanc dil yetersizlii, ayn bilimsel alanda alan baz bilim insanlar
22
ile bilinalt mcadele ve ne kma nedenlerinden kaynaklanabilmektedir. Bilimsel yar, kiinin dier bilim insanlarna yardmc ve
eserlerine saygl olma ilkesi iinde, her gn kendi bilgilerini oaltma ve kendisini ama yar olmaldr.
Yabanc dillerde yaplan yaynlar, bu dilleri bilmeme nedeniyle
okuma ve deerlendirme glkleri bulunmaktadr. Bu durum bilimde bir iletiim eksiklii yaratabilmektedir. Ana dili ngilizce olan lkelerin ekonomik ve teknolojik stnlklerinin etkisi altnda, yaynlarn nemli bir blmnn ngilizce olarak yaplmas ve ngilizcenin
yabanc dil olarak lkelerin ounda ne kmas, bu sakncalar ksmen giderebilecek durumdadr. Bunun yannda rnein, ABDli ve
ngiliz aratrclarn sadece ngilizce yaplm olan ABDli ve ngiliz
aratrclarn yaynlarna, Franszlarn, sadece Franszca yaymlanan
makalelere atf yapmalarnn etik olmad kabul edilmektedir
(TBA 2002; Treci 2004). Dil yetersizliinden kaynaklanmamas
halinde, yazarlarn bilimsel anlay erevesinde, dier dillerde yaymlanm kaynaklar da incelemeleri bir gereksinimdir. nemsenmeyen baz yaynlar, bu bak asndaki yazarlarn yaptklar yaynlara belirgin katklar yapabilecei gibi, onlarn aratrmalaryla etkileim iinde, bilimde yeni almlar da salayabilir.
Derleme nitelikli makalelerin sadece yaplan alntlardan olumas, analiz ve yorumlar iermemesi nemli bir eksikliktir. Kaynaklara etik kurallara uygun gnderme yaplmas halinde de, eer bir yayn bilinenlerin tekrarysa, yeni katklar yaplmamsa, zgn yorum
ve fikirler ile neriler iermiyorsa, bu yayn bilimin gelimesine
ve/veya fikir dnyasna katk yapamaz. Tersine, aratrcnn saygnln azaltr. Bylesi yaynlar, zellikle yeterli birikime sahip olmayan kiilerin acelecilii, yayn saylarn artrma veya ne kma eilimlerinden kaynaklanabilmektedir. Herhangi bir konudaki derleme
bilimsel yaynlarn ve kitaplarn, ilgili alanda aratrma ve yaynlar
yapm, konu erevesindeki temel yaynlar derinliine incelemi ve
makalelerindeki alntlarnda kullanm, birikimli aratrclar tarafndan hazrlanmas gerekir. Aratrclarn derleme yayn yapma ve kitap yazmnda acele etmemeleri, bilim yaamlarnn erken dnemle23
BOYDAK
rinde yanl yapmamalar bakmndan nemlidir. Ayrca, yeterli birikime kavumadan, aratrclarn kendi bilim dallaryla yakn ilikisi
olan bir bilim dalnda, yetersiz bilgilerle yazdklar kitaplar, ok daha
fazla eksiklik ve hatalarla ykl olabilir. Gen aratrclarn yksek
lisans ve doktora tezlerini kitap halinde bastrmalar bu kapsamn dndadr.
Gemite, yurt dnda baslm yabanc dillerdeki bilimsel kitaplar veya makaleler, lkemizde veya dier baz lkelerde, kimi
aratrclar tarafndan tercme edilmi, aynen veya ok az deiikliklerle, tercme eden kii veya kiiler tarafndan, kendi eserleri olarak
yaymlanmtr. Bu etik d yaklam, arma kapsamnda olup, gnmzde azalm olmakla birlikte, halen devam etmektedir.
2.2. Yazarlk ve yazarlk sralamasnda etik sorunlar
Bilim insanlarnn topluma yararl olmalar ve saygnlk kazanmalar; varsaymlar gelitirme, aratrma ve gzlemlerle sorunlar
zme, grsel yaptlar retme (sanatsal ve teknik rnler) ve patent
almlaryla olur. Bu nedenle varsaymlara, yaynlara, grsel yaptlara
ve patent almna neden olan bulgularn, eitli aamalarna katk yapan kii veya kiilerin, katk dzeylerinin bilim dnyasna yanstlmas nem tar. Gnmzde ok yazarl yaynlar gemie oranla byk bir art gstermitir (TBA 2002). Yazar saysnn artmas, beraberinde yazarlk ve yazarlk sralamas bakmndan birok sorun da
getirmitir.
Yazarlar; bir projenin balang aamasndan yayn aamasna
kadar geen srete aratrma konusunun nerilmesi, projenin oluturulmas, laboratuarda deneylerin planlanmas ve uygulanmas, arazide deneme alanlarnn kurulmas ve lmelerle ilgili kaytlarn tutulmas, anketlerin yaplmas, verilerin analizi ve yorumlanmas, makalenin yazlmas veya yazlan makalenin bilimsel eletiriden geirilmesi, makaleye son eklinin verilerek yayna hazr duruma getirilmesi aamalarnda yeterli katk yapan kiilerdir. Baz yaynlarda, belirtilen aamalarn tamamnda esasl katk yapan kiilerin yazar olarak
24
gsterilebilecei belirtilmektedir (Treci 2004). Ancak, kanaatime

gre, bir kiinin belirtilen aamalarn tamamna katks, birok projede olanakszdr. Belirtilen bu aamalarn birkanda, hatta birisinde
dahi, aratrmaya anlam kazandran bir katknn yaplmasn salayan
kii, yazarlar listesine katlabilir. Nitekim bu dnceyi benimsemi
grler de bulunmaktadr (Erzan 2008). Yukarda belirtildii gibi,
yazarlk ile ilgili olarak etik adan balca iki konu ne kmaktadr.
Bunlardan birincisi yazarlar listesinin belirlenmesi, dieri ise yazarlarn sralanmasdr.
2.2.1. Yazarlar listesinin belirlenmesinde etik sorunlar
Yazarlar listesi oluturulurken en fazla karlalan etik sorunlar
onursal yazarlk, armaan-konuk yazarlk ve glge yazarlk
olarak adlandrlan konular kapsamaktadr (TBA 2002; nci 2009).
Onursal yazarlk (Honorary authorship): Aratrmaya katks
olmayan, ancak, bilim dnyasnda tannan kiilerin, bilgilendirilerek
yazarlar listesine eklenmesidir. Bu davrana, bir makalenin deerli
bir dergide kolay yaymlanabilmesi amacyla, daha ok gen aratrclarn eilim gsterdikleri belirtilmektedir (Treci 2010; Kempers
2002ye atfen). Burada hem bilim dnyasnda tannan kiiyi yazarlar
listesine ekleyenlerin, hem de bunu kabul eden kiinin davranlar
etik ddr. Saygn bilim insanlarnn adlar bilgileri dnda da aratrma listelerine konabilmektedir. Bu da ekleyen yazarlar iin etik d bir davrantr. Esasen, makale yaymlanmadan nce, tm aratrclarn yazarlar listesi hakknda bilgilendirilmeleri gerekir.
Armaan yazarlk (Gift-Guest authorship): Projeyi yrten sorumlu aratrcnn, erkini kullanarak, almaya katks olmayan kii
veya kiileri yazarlar listesine eklemesi, olarak tanmlanmaktadr
(TBA 2002). Baka bir ifade ile, almaya yazar olabilecek dzeyde katk yapmam kii veya kiilerin yazarlar listesine alnmasdr
(Bennett ve Taylor 2003; Tandon ve ark. 2006). Burada arkadalk,
yaknlk ilikileri balca nedenler arasndadr.
Glge yazarlk (Ghost authorship): Bir kuruluun (rnein; ila
firmas veya farkl mallarn retimini yapan dier firmalar), rettii
25
BOYDAK
mallarn pazarlayabilmesi iin, uyguladklar etik d bir yoldur. Kurulu bu amala, kendi profesyonel aratrclarna yaptrd bir aratrmann, saygn bir dergide yaymlanabilmesi iin, konusunda tannan, ancak aratrmaya katlmam bir veya daha fazla kiiyi yazarlar
listesine katar (TBA 2002; Treci 2004, Kempers 2002ye atfen).
Kurulu tarafndan yaptrlm olan aratrma sonular doru veya
arptlm olabilir. Her iki durumda da yaplan eylem etik ddr. Bu
etik d durum, daha ok kar karl gereklemektedir. Baz
kaynaklarda ghost authorship szc, aratrmaya yapt katk
ile yazar olmay hak eden kii veya kiilerin, yazarlar listesine alnmamas olarak daha farkl bir anlamda kullanlmtr (Gotzsche ve
ark. 2006; Tandon ve ark. 2006; Bennett ve Taylor 2003). Hatta,
Bennett ve Taylor (2003; Klein ve Mosser-Veillon 1999a atfen),
ghost authorship iin farkl bir aklama daha yapmlardr. Bu
aklamaya gre; bir irket bir profesyonel yazara, yeni bir rnn
zendirilmesi amacyla, bir dergide yaymlanmak zere, derleme
makale hazrlatmaktadr. Sonra, bir kar atmas yaratmadan, bu
makalenin sz konusu dergide yaymlanmas iin, tannm
klinisyenler makaleyi yazar olarak dergiye sunmak zere, para denerek davet edilmektedir. Yani, makaleyi hazrlayan profesyonel yazar, devreden karlarak, glge yazar konumuna drlmektedir.
Grld zere ilgili kaynaklarda glge yazarlk konusunda bir kavram kargaas sz konusudur.
Kanaatime gre, bir kuruluun kendi profesyonel aratrclarna
yaptrd bir aratrmann, saygn bir dergide yaymlanmas iin, konusunda tannan ancak, aratrmaya katlmam aratrc veya aratrclar yazarlar listesine katmas olaynn glge yazarlk (ghost
authorship) olarak isimlendirilmesi daha uygundur. Genelde kar
ilikisi iinde bir makaleyi yazan, ancak yazarlar listesinde ad olmayan aratrc iin de bu kavram kullanlabilir. Buna karlk, almaya yaptklar katklar nedeniyle, yazarlar listesine alnmay hak
eden aratrclarn, yazarlar listesine alnmamas olaynn ise, Treci
(2004) tarafndan da belirtildii gibi, gz ard edilen yazarlk
(denial of authorship) olarak isimlendirilmesi, kavram kargaasn
26
giderebilecektir. Yukarda aklanan ve farkl szcklerle belirtilen

eylemlerin ne kan birliktelikleri, etik d eylemler olmalardr.
Her ayrntnn, daha nceki kaynaklara bina edilmeden, farkl szcklerle ifadeye allmas, kavram kargaasn artrabilir.
Yazarlar listesinin hazrlanmasnda zen gsterilmesi gereken
baka benzeri konular da bulunmaktadr. rnein, aratrmada sorumluluk tamayan ve katk yapmayan birim bakan veya laboratuar
efi konumundaki elamanlar, sadece ynetsel konumlar nedeniyle
yazarlar listesine alnmamaldr (Erzan 2008). Birim bakan, laboratuar efi veya benzeri ynetsel konumdaki kiilerin almalara yeterli katk yapmadan, yazarlar listesine girmek iin, aratrclardan beklenti iinde olmalar veya onlara bask yapmalar etik ddr. Bu davran baskyla yazarlk veya bask yoluyla yazarlk (pressured
authorship) olarak isimlendirilmektedir (Tandon ve ark. 2006). Bunlara karlk, aratrma ve yayna yeterli katk yapm kii veya kiilerin, kastl olarak yayn listesine alnmamas veya yayn listesinden
karlmas da etik d davrantr. zellikle proje lideri, birim bakan ve laboratuar efi konumundaki yneticilerin, kabul edilebilir bir
neden olmakszn, erklerini kullanarak, yayn listesinden eleman karmalar kabul edilemez.
nceki makalede yer alm kii veya kiilerin, farkl ve yeterli
emek verilmeden hazrlanm ve farkl bir bilimsel kimlik kazanmam olan yeni bir makalede, yayn listesinden karlmalar etik ddr (Erzan 2008). Emek harcanarak gelitirilen yahut yeni bulgu veya
fikir ve yorumlarla, eski yayna gre anlaml dzeyde deien makalelerde, eski yaynda yer alan, fakat yeni makaleye katk yapmayan
kii veya kiiler yazarlar listesinden karlabilir. Ancak, makalede
eski yayndan yaplan alntlar ak ve net olmal ve eski yayn kaynaklar listesinde gsterilmelidir.
Son yllarda, lkemizdeki akademik ykseltmelerde, zellikle
yayn yapma ltnn ne kmas nedeniyle, aratrclar yaynlara
birbirlerinin isimlerini ekleyerek, yayn saysn oaltma yoluna
gitmektedirler. Bu durum ayn veya farkl niversitelerde, ayn veya
konular yakn birimlerde alan akademisyenler arasnda, sk bavu27
BOYDAK
rulan etik d bir eylemdir.

Yayn yapma ltnn akademik ykseltmelerde ne kmas,
uluslararas hakemli dergiler ile SCI, SSCI ve AHCI kapsamnda
olan dergilerdeki yaynlarn, belirli bir denge gzetilerek, daha yksek puanla zendirilmesi doru bir yaklamdr. Yurt d yaynlar lkemizdeki bilim dzeyini tantma bakmndan iyi bir ilev yapmaktadr. Ancak, bu konuda arla kalm olmas, gemite ok deerli
aratrma ve derleme makalelerinin yaymland, zellikle faklte
dergilerini, gnmzde kaliteli makale, hatta yeterli makale bulamama gerei ile kar karya brakmtr. Ayrca, genelde ngilizce
olarak yaymlanan bu makalelerin lkemizdeki uygulamaclar tarafndan okunma olaslnn dk olmas, yayndan yeterli dzeyde
yararlanma ansn da azaltabilmektedir. Bu sorun ksmen, editrler
ve yaynevleri bilgilendirilip, ilk kaynak da belirtilerek, yaynn
Trke basmyla giderilebilir. Ancak, kanaatime gre; akademik
ykseltmelerdeki deerlendirmelerde, yurtii dergilere de kaliteli
makalelerin gelmesini artracak bir dengenin kurulmasn salayc
nlemler zenle dikkate alnmaldr. Bu dergilerin yneticileri bakmndan esas olan da, makale kalitesini gvenceye alan bir editr hakem dengesinin kurulmas ve akademik ykseltmelerde daha etkin
bir paya sahip olma koulunun yaratlmasdr.
Dier taraftan, aralarnda SCI kapsamndaki baz dergiler de olmak zere, bir ksm yayn organlarnda kar ilikilerinin belirleyici
olmas, yayn kalitesinin gz ard edilmesi, yayn kalitesinde de,
akademik ykseltmelerde de nemli sorunlara neden olmaktadr. Belirtilen dergilerde, paral veya parasz kalitesiz yaynlar yaplmaktadr. rnein, Trk bilim insanlar 2010 ylnda, WEB of Science tarafndan taranan dergilerde 21529 makale yaymlamtr. 2010 ylnda
en ok makale yaymlanan on bilimsel dergide, yaymlanan makale
says ise yaklak 1900 adet olup (% 10), bu dergilerin dokuz adedi,
TBTAKn yapt snflamada C grubuna, bir adedi ise A
grubuna girmektedir. Bu bilimsel dzeyi dk dokuz dergiden be
adedi para denerek yayn yaplan dergilerdir (Balc 2011). Bu sorunlar ancak akademik ykseltmelerde grev alan jri yelerinin zenli
28
deerlendirmeleriyle giderilebilir.
2.2.2. Yazarlk sralamasnda etik sorunlar
Bir makalede yazarlar listesinin oluturulmas yannda, yazarlarn sralamas da nemlidir. Son yllarda ortak projelerde kurumsal
ibirliklerinin ve yazar saylarnn artm olmas, yazarlk sralamasnda baz farkl gr ve yaklamlar gndeme getirmitir. Yazarlk
sralamasnn, ngrlebilecek katklara gre projenin balangcnda
yaplmas, proje sresince katklarda bir deiiklik olmas halinde, sralamada, proje lideri ve aratrclarn anlay birliktelii iinde, gerekli deiikliklerin yaplmas esas olmaldr. Bu yaklamn da, tm
aratrclar tarafndan almann balangcnda bilinmesi gerekir.
Aratrmaya yapt katk daha az olan bir eleman, kiisel nedenlerle
yazarlar sralamasnda n sralara alnmamaldr. Bu balamda, proje
liderinin geerli bir neden gstermeden, yazar sralamasnn deimesi ynnde bask yapmas etik deildir.
ok yazarl yaynlarda yazarlarn sralamasnda temel esas, yukarda belirtildii gibi, projenin balangcndan yayna sunum aamasna kadar geen srete, yazarlarn katk dzeylerinin esas alnmasdr. lk yazar projeyi neren, mali destek yapan kurum ve kurululara
bavurarak sorumluluu stlenen, projenin oluturulmasndan yayna
sunum aamasna kadar geen srete ana sorumluluu tayan, dnceleriyle katk yapan ve almalar ynlendiren, genelde projenin
ilk yazmn da yapan birikimli bir aratrcdr. Aratrmaya belirtilen
katklar yapan bu aratrc, genelde hem proje lideri hem de ilk yazardr. Ancak, projeyi neren, mali destek yapan kurum ve kurululara bavurarak sorumluluu stlenen kii, her zaman ilk yazar olmayabilir. Sre iinde projeye deerli katklar yapan gen bir aratrc
veya proje grubu iinde yer alan birikimli baka bir aratrc da ilk
yazar olabilir. lk yazarlk, ayn proje grubunun yrtt ve emeklerin birbirine yakn olduu farkl aratrmalarda, proje elemanlar arasnda dnml bir sra da izleyebilir.
Projeye katk yapan, ancak proje lideri kadar aktif olmayan birikimli ve saygn bir aratrc, genelde sralamada son yazar olarak yer
29
BOYDAK
alr (TBA 2002). Birikimli ve saygn bir aratrcnn yazarlar listesinde son yazar olarak yer almas, bu yazarn aratrmaya nemli katklar yapt anlamndadr.
Farkl disiplinlerden aratrclarn katld veya ayr kurumlarda ayn disiplindeki aratrclarn oluturduu bir proje grubunda,
proje lideri ve/veya ilk yazar ismi, yaplacak yaynlarn konusuna ve
dier baz nedenlere gre deiebilir. Bu tip kapsaml almalarda,
proje grubunun olumasna ve dier aamalarna ana katky yapanlar
ilk yazar olabilir. Bunun yannda, farkl disiplinlerdeki konularn
arlk tad yaynlarda, o disiplinde en fazla katks olan elemanlar
ilk yazar olabilir. ki farkl disiplindeki aratrclarn yer ald projelerde, iki disiplinden en fazla katky yapan iki aratrc, katklarn
eite yakn olmas halinde ortak ilk yazarlar olarak kararlatrlabilir. Bu durum makalede net olarak belirtilir. Kapsaml projelerdeki
ilk yazarlk, yukarda aklanan bilgiler erevesinde balangta belirlenmelidir.
Yksek lisans ve doktora tezlerinden retilen yaynlarda, ilk yazarlk iin gemite deiik durumlar sz konusu olmutur. Bir ksm
yaynlar rencinin ad ile tek isimli, baz yaynlar ise renci ve danmannn ad ile ortak olarak yaymlanmtr. Bu ortak yaynlarda
bazen rencinin, bazen danmann ad ilk srada kullanlmtr. Son
yllarda ise tezlerden retilen ortak yaynlarda, rencinin ilk, danmannn ikinci isim olmas kabullenilmitir. Ayrca, tezin tamamnn
baslmas durumunda, kitabn kapanda sadece rencinin isminin
yer almas esastr. Danmann isminin ise i n sayfada ak olarak
belirtilmesi gerekir. Danmanlarn tez konularnn belirlenmesi ve
tezin ynlendirilmesinde nemli katklar vardr. Ancak, tezin hazrlanmasnda asl emek renci tarafndan harcanmakta olup, tez temelde rencinin yaptdr.
renciler danmandan bamsz olarak, etik kurallara zen
gstererek tezlerinden retilmi yayn yapabilirler. Bunun yannda,
danmann renicisi ile birlikte tezden retilmi mterek yayn
yapma hakk da vardr. Bu yayn, daha ok danmann aratrma konusunu renciye nerirken, zmn amalad nemli sorunlar30
dan birisini kapsayabilir. Hatta ok zel durumlarda, rnein danmann zel ve youn emek verdii bir tez blmne ait makalede,
danman birinci isim de olabilir. Buna karlk, renicinin ismi yazlmadan, danmann sadece kendi ismiyle tezden retilmi bir yayn
yapmas, eer yayna tez dnda belirgin yeni katklar yaplmamsa,
arma kapsamndadr.
Lisans rencilerinin yapm olduklar, genelde yaymlanmayan
ve ana amac renciye bilimsel alma yollarn retmek olan bitirme devlerinden de alntlar yaplabilmektedir. Hatta baz akademisyenler rencilere verdikleri bitirme devi konularn seerken,
lisans rencilerinin yetitirilmeleri yannda, kendi aratrmalarnn
bir parasnn lme veya laboratuar analizlerini de, rencilerle yakn alma iinde yapabilmektedirler. Bitirme devlerine, genelde
akademisyenlerin katklar esas olmakla birlikte, bunlardan alnt yaplrken, kaynak olarak belirtilmeli veya rencinin ad ve bitirme
devinin bal dipnotta gsterilmelidir. Yahut en azndan, lme
veya analizlerin birlikte yapld aklanarak, renciye teekkr
edilmelidir.
lkemizde, gemite yaplan yaynlarn bir ksmndaki yazarlk
sralamasnda, aratrmaya katk yerine akademik unvan esas alnmtr. Ksmen sayg ve/veya baskya dayal bu geleneksel sre, son yllarda byk apta deimi ve birok bilim dalnda katk esas, olmas gereken ekilde, ne gemitir. Gnmzde, yazarlk sralamasnn
katk yerine, akademik unvanlara gre dzenlenmesi iin beklenti
iinde olma veya yaplacak her trl zorlama etik d olarak kabul
edilmelidir.
Alfabetik sraya gre, yazar sralamas yapan gruplar olduu da
belirtilmektedir (TBA 2002). Aratrclarn greceli katk paylarn
aklamayan bu yaklam, genelde katklarn birbirlerine yakn olduu zel durumlarda dnlebilir.
2.3. Uydurmaclk
Uydurmaclk (fabrication); kii veya kiilerin aratrma
yapmadan, masada veya bilgisayarda hayali veriler reterek makale
31
BOYDAK
hazrlamalar ve bunu yaplm bir aratrma gibi yaymlamaya almalar veya yaymlamalardr (Erzan 2008). Makaledeki veriler
uygun rnekleme, deney ve istatistiki analizler sonucu elde edilmi
gibi gsterilir. Uydurmacln bir dier ekli, gvenilir bulgular elde
edilemeyecek, yetersiz rnek ve/veya gvensiz deney sonularna
dayal eksik bilgilerin masa banda tamamlanarak, hayali istatistiki
analizlerle bulgular retilmesi ve makale yazlmasdr.
Uydurma yaynlarn bir ksm bilimsel ve ekonomik destek
alabilmi, bazlar aknlk yaratacak ekilde, saygn kabul edilen
niversite veya nemli aratrma merkezlerinde retilmitir (TBA
2002; nci 2009). Bu tip makalelerin, daha ok paral makale basan,
arlk katsays dk dergilerde basld, arlk katsays yksek
olan dergilerde, editr ve hakemlerin dikkatleri sayesinde, yaymlanma orannn dk olduu kabul edilmektedir.
Sonular bilim dnyasnda nemli sorunlar yaratabilecek uydurma veya aada aklanan sahte yaynlarn belirlenmesi halinde,
ayn dergide bir geri ekme (retratcion) yazs ile duyuru yaplmas zorunludur (Treci 2004). Bunun yannda, yazarlarn veya okuyucularn yayndan sonra, makalenin sonularn byk apta etkileyen
ve yazarlarn zensiz davranmalarndan kaynaklanan bir hata bulmalar halinde de, dergi editrn bilgilendirmeleri gerekir. Ayrca, yazarlarn yazlarn geri ektiklerini editre iletmeleri ve editrn de,
dergide makalenin geri ekildiini duyurmas gerekir (Erzan 2008).
Hayali yazarln son yllarda lkemizde de grlen bir ekli,
baz web sitelerinin, kiilere para karlnda yaymlanm gibi gsterilen hayali makaleler ve hayali bilimsel toplantlarda sunulmu ve
bildiri kitabnda yaymlanm, hayali bildiriler salamalardr (Eren
2010). Bu etik d davranlar aratrclk ve/veya akademisyenlikle
badatrabilmek olanakszdr.
2.4. Sahtecilik
Bilimsel aratrma ve yayn etiinde ayn anlamda kullanlan
sahtecilik, saptrma, aldatmaca ve arptma (falsification)
kavramlar; arzu edilen ynde bulgulara ulamak iin, aratrma sre32
cinin herhangi bir aamasnda, bilimsel verilerin bilinli olarak deitirilmesi, eklinde tanmlanmaktadr (TBA 2002; Irzk ve Erzan
2008). Sahtecilik eyleminin hayali verilere dayal uydurmaclk
eyleminden fark, sahtecilikte bir aratrmann yaplm olmas, ancak
nceden tasarlanan amaca ulaabilmek iin, farkl aamalarda verilerle oynanmasdr. Sahtecilikte gizli ama, arzu edilen bir fikri destekleyecek bulgulara ulamaktr. Bu nedenle aratrma verileri deitirilerek analizler yapld gibi, analizler yapldktan sonra elde edilen
verilerden amaca uygun olanlar da seilebilmekte veya veriler amac
destekleyici ynde yorumlanmaktadr. Bu etik d davranlar, daha
ok baz kurum ve kurulularn, kendi amalarna hizmet edecek bulgularn retilmesi dncesiyle, parasal olarak destekledikleri aratrmalarla ilgili makalelerde grlmektedir (Erzan 2008). rnein,
ilala ilgili aratrmalarn analiz edildii bir yaynda, randomize
(rastlantl) kontroll almalarn olduka nemli bir blmnn,
ila endstrisi tarafndan yapld aklanmaktadr. Tamamnda olmamakla birlikte, bu aratrmalarn oundaki abalarn, varsaymn
drste snanmas ve rtlmeye allmas yerine, kantlamaya
ynelik olduu belirtilmektedir (Yazc 2006). Bu tip yaynlarda mali
destek salayan ticari birim ile aratrclar arasnda kar ilikisi ne
kmaktadr.
Aratrma ve yayn etii konusu iinde yer alan ve yukarda anlam aklanan falsification (sahtecilik) szc, 20. yzyln balarnda baz temel deiikliklerle ikinci kez gndeme gelen,
tmevaran evre bilim yapma yntemi iindeki falsification
(kendini rtmek) szcnden farkl bir anlam tamaktadr.
kinci Tmevaran Evre bilim yapma yntemi kapsamnda,
falsification (kendini rtmek) szc ise, tm gzlem ve deneylerle, ortaya atlan varsaym drste rtmeye almak anlamndadr (Yazc 2011).
Sahtecilik eylemi, yukarda belirtildii gibi, aratrmann herhangi bir aamasnda yaplabilmektedir. rnein, aratrmann yntemleri arptlabilir ve aratrmann yapld cihaz yerine, aratrmada daha gelimi bir cihaz veya modelin kullanld belirtilebilir.
33
BOYDAK
Aratrmada olmas gerekenden daha ksa kesilen bir laboratuar uygulamas, normal zaman srecinde yaplm gsterilebilir. Arzu edilen bulgular elde etmek iin, baz veriler kastl olarak karldktan
sonra, istatistik deerlendirmeler yaplabilir. Aratrma bulgular,
farkl anlamlara gelecek ekilde arptarak sunulabilir. Belirtilen etik
d eylemlerle ilgili srete, aratrma ile ilgili kayt ve verileri deitirmek, silmek gibi yollara bavurulur (nci 2009). Gnmzde,
tannan laboratuarlarda, aratrmalarn gvenlii bakmndan, aratrma sre ve verileri ile ilgili kaytlar gnlk olarak tutulmakta, defterlere zel kalemlerle ve elle yazlmakta, bu defterlerin laboratuar
dna karlmasna izin verilmemekte ve verilerin belirli bir sre
saklanmas ve benzeri nlemler alnmaktadr.
2.5. Yayn yinelemesi
Yayn yinelemesi (duplication); ayn bilimsel aratrmann
birden fazla dergide yaymlanmas olay olarak tanmlanmaktadr
(TBA 2002). Yayn yinelemesi, ayn yayn hi deitirilmeden,
baka bir yayn organnda yaymlanarak yaplabildii gibi, bazen ilk
yayndaki ayn veri ve sonular kullanlmakta, ancak makale ekil
asndan biraz deitirilmektedir. Genelde bir aratrmann tek yayn
organnda yaymlanmas uygundur. Bununla birlikte, etik kurallar
dikkate almak kouluyla, baz durumlarda yayn yinelemesi yaplabilir. Aratrclarn yayn yinelemedeki amalar ve davranlar, yaplan iin etik olup olmadn belirler.
Yayn yinelemesi yaplmas durumunda, bunun saydam olmas
zorunludur. Aratrclarn makaleyi yaymladklar dergi editrnden
veya yaynevinden izin almalar, yaynn ikinci kez yaymlanaca
dergi editrne de bilgi vermeleri gerekir. nk baz dergiler yaymlanm bir yazy tekrar yaymlamak istemeyebilirler. Ayrca, ilk
yaynn yapld yaynevi ile telif haklar bakmndan sorun kabilir.
zetlersek; kiinin kendi yaynn yinelemesi arma kabul edilemez.
Yayn tekrarnn kurallara uygun bir ekilde ve saydam olarak yaplmas gerekir. Tersi durumda etik d bir davran sergilenmi olur.
Ayn zamanda telif haklar bakmndan sorunlarla karlalabilir.
34
Aratrclar, akademik ykseltmelerde daha fazla bilimsel yayn

sunmak amacyla, yayn yinelemesi yapmamaldr. Bu dnce kapsamnda yayn yinelemesi yapanlar, genelde ilk yayna gnderme
yapmamakta veya gnderme ikinci yaynn dikkat ekmeyecek bir
ksmnda yer almaktadr (Erzan 2008). Yayn yinelemesi yapm
aratrclarn, akademik ykseltme gibi, yayn nitelik ve niceliinin
lt alnd durumlarda, yinelemesi yaplm olan yaynlarn, ak
ve net olarak belirtmemeleri etik d bir davrantr.
lkemizdeki bir dergide Trke yaymlanm kymetli bir yayn,
uluslararas bilim dnyasna duyurulmak amacyla, editrler ve/veya
yayn organlarndan izin alnarak ve ilk yayn belirtilerek uluslararas
bir dergide yabanc dilde yaymlanabilir. Benzer ekilde, uluslararas
dergilerde ve yabanc dilde yaymlanm kymetli bir yaynn, yine
editrler ve/veya yayn organlarnn bilgisi iinde ve ilk yayn belirtilerek lkemizdeki bir dergide Trke yaymlanmas da etik kurallara
uygundur. Burada ama, zgn bulgularn bilim dnyasnda daha geni kitlelere duyurulmasdr.
Bulgularn bilim dnyasna daha abuk duyurulmas amacyla,
ileride tamamnn veya blmlerinin yaymlanma olasl olan veya
olmayan bir yksek lisans yahut doktora tezi, tek makale haline getirilerek bir dergide yaymlanabilir. Bu yinelenen yayn olarak deerlendirilmez. Ancak, makalenin uygun bir yerinde, yksek lisans tezi
veya doktora tezi zeti olduu belirtilmelidir. Ayrca, editrler ve yayn organlar bilgilendirilmelidir (Treci 2010). Bu konuda, aadaki
geleneksel rnek verilebilir. 1950li yllardan 1980li yllarn ortalarna kadar .. Orman Fakltesinde, hazrlanan doktora tezlerinin
20-40 sayfalk zetleri nce, genelde .. Orman Fakltesi Dergisi
A Saysnda yaymlanmtr. Daha sonra, ou doktora tezlerinin
tam metni stanbul niversitesi Orman Fakltesi Yaynlar veya
Orman Genel Mdrl Yaynlar kapsamnda baslmtr.
Herhangi bir ulusal veya uluslararas toplantya sunulan ve toplant organizasyonu tarafndan sadece zeti baslan bildiri veya poster
bildirinin tamam, baka bir dergide yaymlanabilir. Ancak, makalede
bildirinin sunulduu toplant ve zetinin yaymland belirtilmelidir.
35
BOYDAK
Aratrclarn zgn bulgularn ksa bir srede birden fazla toplantya sunarak, daha abuk duyulmasn salamaya almalar da
bir yayn yinelemesidir. Bu yaklamn, ilk yayn biraz gelitirilerek,
ilk ve yeni toplantnn organizasyon komiteleri bilgilendirilerek saydam bir ekilde yaplmas halinde kabul grebilecei belirtilmektedir
(Treci 2004). Kanaatime gre, ayn bildiri dahi, aka belirtilmek
ve bilgilendirmek koulu ile baka bir toplantda sunulabilir. Ancak,
ayn bildirinin sunumu iki bilimsel toplant ile snrl kalmaldr.
Bununla birlikte, nemli konular ieren bildiriler, anlaml yeni katklarla farkl toplantlarda sunulabilir. Ayrca, yukarda akland gibi, yayn nitelik ve niceliinin lt alnd akademik ykseltme gibi
konularda, yayn yinelemeleri ak ve net olarak belirtilmelidir.
Bir yaynn kapsam, ikinci bir yaynda, yeni aratrma bulgularyla, farkllk yaratabilecek dzeyde gelitirilmise ve/veya baka
varsaymlarn tartlmasna olanak veriyorsa bu ikinci yayn, yayn
yinelemesi olarak kabul edilmemektedir (nci 2009). Esasen, yaplan
yeterli katklar sonucu niteliinin farkllamas nedeniyle, belirtilen
ikinci yaynn, ayr bir yayn olarak kabul grmesi doaldr. Ancak,
etik adan ilk yaynn kaynak olarak gsterilmesi zorunludur.
Yayn dnyasnda yukarda aklanan etik kurallar erevesinde
yaplan yayn yinelemeleri yannda, etik d yaklamlarla yayn yinelemeleri de halen devam etmektedir. Bu nedenle, yayn organlar,
kendilerine yaymlanmak zere bir makale sunulduunda, makalenin
yazarna, benzeri bir makalenin baka bir yayn organna sunulup sunulmad veya sunulmak iin hazrlanp hazrlanmad ynnde sorular yneltmektedir (Treci 2004).
2.6. Dilimleme
Etik konusundaki yaynlarda ayn anlamda kullanlan dilimleme veya blerek yaymlama (salami slicing); bir aratrmay tek
bir makale halinde yaymlamak olanakl olduu halde, daha fazla yayn yapmak amac ile aratrmann btnln ve niteliini bozacak
ekilde, gereksiz yere paralara ayrp, iki veya daha fazla yayn yaplmas olarak tanmlanmaktadr (nci 2009).
36
Bir aratrma gereksiz yere paralara blnmeden btnlk iinde yaymlanmaldr. Bylece aratrmann deerinin artmas yannda,
bilim dnyas bulgulara daha kolay ular, bulgular arasndaki ilikileri daha abuk ve net olarak kurabilir, ayrca zaman kazanlr. Ancak, baz zel durumlarda bir almay blerek yaymlamak gerekebilir. rnein, bir aratrmada, zgn ve etkin bulgular elde edildiinde, bilim dnyasnda ncelik alabilmek iin, aratrmann dier
blmleri devam ederken, bulgular duyurucu yayn yaplabilir. Farkl disiplinleri ieren baz kapsaml aratrmalarda, deiik alanlara
hizmet edebilecek ve blnmesi btnl bozmayacak ayr yaynlar
yaplabilir. Baz kapsaml almalar, bazen bir derginin kabul ettii
sayfa snr iinde sunabilmek de olanakl olmayabilir ve aratrma
bulgularn disiplinlere gre blerek yaymlamak zorunluluk haline
gelebilir. Aratrmalar blerek yaymlama, yukarda aklanan zorunluluk hallerinde yaplabilir. Buna karlk, sadece yayn saysn
oaltmak amacyla, aratrmalarn blnerek yaymlanmas etik ddr.
2.7. zensiz aratrma
Etik konusundaki yaynlarda; zensiz aratrma veya disiplinsiz aratrma (sloppy research), ayn anlamda kullanlan iki kavramdr. Bu kavramlar aratrcnn iyi niyetli olmasna karn, dikkatsizlii nedeniyle aratrmasnn herhangi bir aamasnda hatalar yapabilmesi olarak tanmlanmaktadr. Makaleyi iyi irdeleyen birikimli
hakemlerle editrlerin, bu tip hatalar tayan makaleleri ayklayabildii ve yaymlanan hatal makale saysnn byk apta azaltlabildii
belirtilmektedir. Ayrca, okuyucularn da dergi editrlerine makalelerle ilgili eletirilerini gndermeleri, hatalarn dzeltilmesi ve azalmasn salayabilmektedir (TBA 2002; Treci 2004). Deneylerin
tekrar da, zensiz aratrmalar azaltabilmektedir (Irzk ve Erzan
2008). zensiz aratrmalarn azaltlmas veya nlenmesi iin, aratrmaya yeni balayan elemanlarn iyi bir eitimden geirilmesi ve
aratrmann tm aamalarndaki teorik ve uygulamal konular bilmelerinin salanmas gerekir. Yazarlarn kendi yaynlarnda bilim
asndan dzeltilmesi zorunlu bir yanllk grmeleri halinde, ayn
37
BOYDAK
dergide yanl olan makaleye gnderme yaparak, bir dzeltme yazs

yaymlamalar etik adan bir gereksinimdir.
zensiz aratrmalarn azaltlabilmesi bakmndan niversitelerde ve aratrma merkezlerinde, danman-renci ilikilerinin de salkl ve verimli bir erevede yrtlmesi gerekir. Danman retim
yelerinin renciyi ynlendirmeye ve bilgilendirmeye yeterince zaman ayrmamalar veya aratrma grevlisi olan rencilere bilimsel
almalarn aksatacak dzeyde, youn brokratik iler yklemeleri
etik ddr. Aratrma grevlisi rencilerin bilimsel almalarn
olumsuz dzeyde etkilemeyecek ve onlar gelecee hazrlayacak idari
ve brokratik grevler kabul edilebilir bir erevede verilebilir. Ancak, esas olan, rencilerin zenli program ve katklarla iyi bir aratrc veya akademisyen olarak yetitirilmeleridir.
zensiz aratrmalarn neden olduu olumsuzluklardan arnmann en iyi yollarndan birisi de, hazrlanan makalenin o konuda birikimli bir iki aratrmacya incelettirilmesidir.
2.8. Mali destee ilikin etik sorunlar
Etik adan mali destekle ilgili olarak en nemli konu, projeyi
destekleyen kii kurum ve kurulularla, aratrclar arasnda bir kar
ilikisinin bulunmamas; projeyi destekleyen birimin, kendi amalarna dnk bir beklenti iinde olmamasdr.
Aratrma projeleri iin parasal destek alan aratrclar, projelerin hazrlanmasndan yayn aamasna kadar, her evrede sorumluluk
duygusu iinde ve drst olmaldr. Parasal destek veren kurum ve
kurulular ise, aratrclarn yetkinlii hakknda bilgi edinmelidirler.
lkemizde TBTAK, niversitelerin Bilimsel Aratrma Projeleri
Birimleri, dier kamu kurum ve kurulularnn destek salayan birimleri, vakflar, zel kurulular mali desteklerini en iyi proje nerilerine
ve yetkin proje gruplarna objektif olarak datmaldr. Kurum ve kurulularn mali destek olanaklarn ve bavuru koullarn duyurmalar, sunulacak projelerin niteliini olumlu ynde etkiler. Ayrca, proje
bavurularnda frsat eitlii salanm olur (TBA 2002). Bunlara
ek olarak, ncelik ve ivedilik tayan konular ieren kapsaml g38
dml projelerin, konularnda birikimli aratrc gruplara verilmesi,

bilimsel ve teknolojik gelimelere nemli katklar yapabilecek bir
yoldur.
Projelerin bilimsel deeri, daha nce akland gibi, aratrmalar sonucunda varsaym gelitirilebilmesi, patent alnabilmesi, yazlan
makalelerin saygn ulusal ve uluslararas dergilerde yaymlanabilmesi, yeni bir teknik tasarmn veya estetik yaptn ortaya kabilmesi
veya uygulamaya katk yapabilmesiyle olumaktadr. Mali destek
salayan birimler, bu bilimsel deerlerin gereklemesini amalamaldr. kar ilikilerine dnk bir beklentileri olmamaldr.
2.9. Bilimsel yaynlarda teekkr
Bilimsel yaynlarda katk salayan kii, kurum ve kurululara teekkr bir nezaket ve kadirbilirliktir. Bunun yannda, mali destek
salayan baz kurulular denetleme asndan etik bir ilev de yapmaktadr (nci 2009). Bu nedenlerle, aratrmann tmne veya bir
blmne mali destek veren kii, kurum ve kurulular, yaynda isimleriyle ak ve net olarak belirtilmelidir. Bilimsel yaynlarda aratrmann uygulanmasna veya makalenin hazrlanmasna deiik aamalarda teknik ve sekreterlik hizmeti veren, tablo ve ekillerin hazrlanmasna katk yapan elemanlara da teekkr edilir. Aratrmann
balangcndan bitimine kadar geen srete dnce, fikir, ynlendirme ve eletirileriyle katk yapan bilim insanlarna teekkr edilmelidir (TBA 2002). Belirtilenler yannda, aratrmaya arazi almalarnda kurumsal destek salayan meslektalara ve/veya kuruma da
teekkr gerekir.
3. Sonu
Yukarda akland zere, akademisyen ve aratrclarn aratrma ve bilim etiine zen gstermeleri bir grev ve sorumluluktur.
Bylece, akademisyenler ve aratrclar bilim dnyasna yeni katlan
gen aratrclara da rnek ve yol gsterici olurlar. Bilim dnyasnda
aratrma ve yayn etii asndan esas olan, etik d davranlarn en
aza indirgenmesi ortamnn yaratlmas ve aratrclarn yaptrmlarla
karlamamalarnn salanmasdr.
39
BOYDAK
Etik davran bir yaam biimidir. Sadece bilimsel aratrma ve

yayn konularnda deil, insanlarn canl ve cansz evre ile ilikilerinde de zen gstermeleri gereken bir deer yarglar btndr.
Etik ayn zamanda evrensel bir kavramdr. Snrlar bilimsel ve toplumsal gelimelerle geniler. Bunun yannda, etik davranlar toplumsal kltr, evre, eitim ve kaltmla ilikilidir. Ailede, ilkokul,
hatta anaokulu dnemlerinde balayacak ve yaam boyu srdrlecek
eitimlerle, kaltma bal etik d davranlar da ksmen giderebilmek olanakldr.
Teekkr
Makaleyi inceleyerek, deerli katklar yapan Prof. Dr. Hasan
Yazcya, Prof. Dr. Abuzer Kendigelene, Prof. Dr. Hakan rpana,
Prof. Dr. Ayhan Ulubelene, Prof. Dr. Nurhan Atasoya, Prof. Dr.
Nuran Yldrma, Prof. Dr. Ayegl Sarkaya Topala ve Prof. Dr.
brahim Engin Merie teekkr borluyum. Metnin bilgisayarda ilk
yazmn yapan zzet peke, ayrca yazm sreci iinde sekreterlik
konusunda katklar olan lkay Gnee teekkr ederim.
Kaynaklar
Balc, M. 2011: Yksek Sayda Makalelerin Srr! Cumhuriyet Bilim
Teknoloji, 8 Nisan 2011, Say 1255, s. 10-11 ve 15.
Bennet, D. M. ve Taylor, D. McD 2003: Unethical Practices in
Authorship of Scientific Papers. Emergency Medicine (2003) 15, s. 263270.
Erzan, A. 2008: Yayn Ahlak. Bilim Etii Elkitab (Ed: Erzan, A.),
TBA Yaynlar, Sra No. 17, s. 35-45.
Eren, A. M. 2010: Bilimde Ahlakszln Gri Maceralar. NTV Bilim
Dergisi, Ekim 2010 Says, Forum kesi, s. 12-13.
Gtzch, P. C., Hrbjardson, A., Johansen, H. K., Haahr, M. T.ve
Altman, G. D. 2006: Ghost Authorship in Industry-Initiated Randomized
Trails. PLoS Medicine/www.plosmedicine.org, January 2007, Volume 4,
Issue 1, e19, s. 47-52.
40
Irzk, G ve Erzan, A. 2008: Aratrmada Kusurlu Davranlar. Bilim
Etii Elkitab (Ed: Erzan, A.), TBA Yaynlar, Sra No. 17, s. 22-24.
nci, O. 2009: Bilimsel Yayn Etii lkeleri, Yanltmalar Yanltmalar
nlemeye Ynelik neriler. Trk Tp Dizini, Salk Bilimlerinde Sreli
Yaynclk, s. 69-89.
ztan, F. 2008: Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku. Turhan Kitabevi, Ankara, LVII+898 s.
Kendigelen, A. ve onkar, M. H. 2011: Trk Mevzuatnda Bilim
Etii hlalleri. Atasoy, N., Boydak, M., rpan, H., Kendigelen, A., Meri, .
E., Topal, A. S., Ulubelen, A., Yldrm, N., Yazc, H. (Eds), Bilim Etii, s.
43-55, stanbul niversitesi Yaynlar No. 5048 , stanbul.
Tandon, V. R., Mahajan, A. Sharma, S. ve Gupta, S. K. 2006:
Unathical Publication Practices. JK Science, Journal of Medical Education
and Reaearch, Vol. 8, No. 3, July- September 2006, s. 123-124.
Tekinalp, . 2005 a: Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda ntihal. stanbul Tabip Odas Yayn (14 Mart 2005 Tp Haftas), s. 182-186.
Tekinalp, . 2005 b: Fikri Mlkiyet Hukuk (84. Bas), Arkan Matbaas, stanbul, LXII+782 s.
Treci, K. 2004: Yayn Etii. ANKEM Dergisi 2004; 18 (1), s. 67-88.
Treci, K. 2010: Tpta Yayn Etii. ANKEM Dergisi 2010; 24 (Say
1e zel ek), s. 1-41.
TBA 2002: Bilimsel Aratrmada Etik ve Sorunlar. TBA Yaynlar,
70 s.
Uak, N. ve Birinci, H.G. 2008: Bilimsel Etik ve ntihal. Trk Ktphanecilii 22, 2 (2008), s. 187-204.
Yazc, H. 1998: niversitede zgn Bilim retimi. Muteber Bir
Nesne Yok Devlet Gibi Milliyet Yaynlar, s. 97-101.
Yazc, H. 2000: Armak ve Bilim Ahlak. Trkiye Fiziksel Tp ve
Rehabilitasyon Dergisi, Bilimsel Aratrma ve Tbbi Etik zel Says, s. 5960.
Yazc, H. 2001: Hangi Hakla nsan Haklar? nsan Haklarnn Geliimi, TBA, Bilimsel Toplant Serileri: 9, s. 3-6.
41
BOYDAK
Yazc, H. 2006: la almalarna Eletirel Bir Bak. TBA Forumu, Sra No. 45, 52 s.
Yazc, H. 2011: Bilim Etii: Ksa Tarihe ve Ana Kavramlar. Atasoy,
N., Boydak, M., rpan, H., Kendigelen, A., Meri, . E., Topal, A. S.,
Ulubelen, A., Yldrm, N., Yazc, H. (Eds), Bilim Etii, s. 1-13, stanbul
niversitesi Yaynlar No.5048, stanbul.
42
TRK MEVZUATINDA
BLM ET HLLLER
PROF. DR.
ABUZER KENDGELEN
ARA. GR.
M. HALL ONKAR *
I. GENEL OLARAK
Bu almann temel amac, evrensel nitelik tad kukusuz
olan bilim etii ilkelerine aykrlk hllerinde uygulanma alan bulabilecek Trk mevzuatndaki hkmleri ana hatlar ile tantmak ve
mevcut dzenleme hakknda ksa da olsa bir deerlendirme yapmaktr.
Ancak hemen belirtelim ki bilim dnyasnda geerli olan etik ilkelerin byk bir ksm ak ve yazl bir hukuk kural ile belirlenmedii gibi, ihlline ynelik olarak da zel bir yaptrm ngrlm deildir. Esasen Trk mevzuatnda zel olarak dzenlenen ve bir hukuk yaptrma balanan yegne bilim etii ihllinin intihal eylemi
olduunu sylemek yanltc olmayacaktr.
Tekinalpin hakl olarak belirttii zere, bilim etii kurallarnn
hkim olduu alan hukukun dzenledii alandan daha geni olduu
iin hukuk, bilim etii ihlllerinin ancak bir ksmna ilikin hkmler
1
ngrmektedir . te yandan lkemizde bilim etii disiplininin yeni
yeni gelimeye balad dnldnde, kapsayc bir hukuk dzenlemenin de ancak zaman ierisinde kanunlara, daha dorusu ikincil mevzuata yansyabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Bu bakmdan imdilik bilim etiine ilikin pozitif hukuk metinlerinin merkezinde yalnzca intihal eyleminin yer ald, buna karlk bilim
etii ihlli tekil eden dier eylemlerin ancak konuya ilikin dzenlemelerin geni yorumlanmas veya torba hkmlerin varl saye1
nal Tekinalp, Bilim Etiinin Hukuk Cephesi, Bilim Etii El Kitab, Ed. Aye
Erzan, Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar, Ankara, 2008, s. 75.
KENDGELEN / ONKAR
sinde hukukun alanna dhil edilebildii ifade edilmelidir.

Mevzuatmzdaki bu durumun bir yansmas olarak bu almada
da intihal ile intihal dndaki dier bilim etii ihllleri ayr balklar altnda ele alnm ve her bir balk bakmndan pozitif hukuktaki
dzenlemeler zet bir biimde ortaya konulmutur.
II. NTHAL DIINDAK BLM ET HLLLER
Yukarda da belirtildii zere mevzuatmz kapsamnda, intihal
dnda bilim etii ihlli tekil eden dier fiiller bamsz olarak dzenlenmi ve yaptrma balanm deildir. Bu adan bilim etiinin
zellikle nem tad niversitelere / yksek renime ilikin mevzuatta da esasen farkl bir yaklamdan bahsedilemez.
Bununla birlikte akademik disiplin hukukunu dzenleyen metinlerde yer verilen eitli hkmlerin geni yorumu, bu maddelerin intihal dndaki bilim etii ihlllerine de uygulanmasn mmkn klmaktadr. Mevcut dzenleme tarznn bilim etiine ilikin eksikliklerini -hi deilse geici olarak- gidermeye imkn veren bu hkmler
ana hatlaryla yle zetlenebilir:
1. Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman ve
Memurlar Disiplin Ynetmelii
a) eitli hkmler (m. 5, 6, 8, 11)
Akademik disiplin hukukuna ilikin temel dzenleme olan
Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman ve Memurlar
2
Disiplin Ynetmeliinde intihal dndaki bilim etii ihlllerini kapsayacak nitelikte eitli hkmlere yer verilmitir. Bu erevede anlan Ynetmelikte:
Tad sfatn gerektirdii vakara yakmayan tutum ve davranta bulunmak (m. 5/e)
2
44
Resm Gazete 21.08.1982/17789.
TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER
Hizmet dnda, resm sfatn gerektirdii itibar ve

gven duygusunu sarsacak nitelikte davranlarda
bulunmak (m. 6/d)
Hizmet iinde tad resm sfatn gerektirdii itibar ve gven duygusunu sarsacak nitelikte davranlarda bulunmak (m. 8/i)
Kamu hizmeti veya retim eleman sfat ile badamayacak nitelik ve derecede yz kzartc ve utan
verici hareketlerde bulunmak (m. 11/b-6)
eklinde tanmlanan eylemlerin, intihal dndaki bilim etii ihlllerinin de hi deilse akademik disiplin hukuku erevesinde ilgili hkmlerde ngrlen uyarma, knama, aylktan kesme, hatta meslekten karma yaptrmlarna balanmasn mmkn kld sonucuna
varlabilir.
b) Torba hkm (m. 12)
Yine ayn Ynetmeliin 12. maddesi, Ynetmeliin 5-11. maddelerinde saylan ve disiplin cezasn gerektirdii belirtilen eylemler
dnda, bu eylemlere benzeyen fiillerin de disiplin cezasna tbi klnmas amacyla ngrlm bir torba hkm niteliindedir. Bu
maddede
Yukarda saylan ve disiplin cezas verilmesini gerektiren fiil ve hllere nitelik ve arlklar itibariyle benzer
eylemlerde bulunanlara da ayn trden disiplin cezalar
verilir
denilerek, Ynetmelikteki muhtemel boluklar giderilmek istenmitir. Hukuken geerli olup olmad tartmas bir yana, bu torba hkm dolaysyla, intihal dndaki bilim etii ihlllerinin de anlan
3
ynetmelikte gsterilen ve bir ksm yukarda saylan muhtelif hkmler kapsamnda deerlendirilebildii lde bu eylemlere ilikin
3
Bkz. yukarda II, 1, a.
45
KENDGELEN / ONKAR
yaptrmlara maruz kalmas mmkndr.

2. Doentlik Snav Ynetmelii
4
2009 tarihli Doentlik Snav Ynetmeliinin 7. maddesinde

de, intihal eylemine uygulanacak yaptrm belirlendikten hemen sonra, maddenin 6. fkrasnda eser incelemesi yapan jri yelerinin adayn bavuru dosyasnda yer alan herhangi bir eserde intihal dnda
yayn ve aratrma etiine aykrln varln tespit etmeleri hlinde, Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman ve Memurlar Disiplin Ynetmelii erevesinde bir soruturma yaplmas ve
soruturma neticesinde iddiann doru olduunun tespit edilmesi hlinde adayn yapt doentlik bavurusunda baarsz saylmas
hkme balanmtr. Bylece bu Ynetmelik kapsamnda doentlik
snavna zg olarak, intihal dndaki her trl bilim etii ihllini
genel olarak yaptrma balayan zel bir dzenlemeye yer verilmitir.
Anlan bu dzenlemenin ilgin olan taraf ise, yukarda da iaret
edildii zere, intihal dndaki tm bilim etii ihlllerinin, bu konuda ak bir hkm iermeyen Disiplin Ynetmelii kapsamnda soruturulacann aka ngrlm olmasdr.
3. Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmelii
Yksekretim kurumlarnda renim gren kiiler bakmndan
uygulama alan bulacak olan Yksekretim Kurumlar renci Di5
siplin Ynetmeliinde disiplin sularn ve cezalarn dzenleyen
maddeler arasnda intihal eylemini ifade eden bir hkme yer verilmedii gibi, aka intihal dndaki bilim etii ihlllerine iaret eden bir
dzenleme de ngrlmemitir. Bununla birlikte bu ynetmeliin
6/(a) maddesinde uyarma cezasna yol aaca belirtilen rencilik
sfatnn gerektirdii vekara yakmayan tutum ve davranta bulunmak; 7/(a) maddesinde knama cezasn gerektirdii ifade edilen
4
5
46
Resm Gazete 31.01.2009/27127.

Resm Gazete 13.01.1985/18634.
rencilik sfatnn gerektirdii itibar ve gven duygusunu sarsacak

nitelikte davranlarda bulunmak ve 9/(g) maddesi gereince bir
veya iki yaryl uzaklatrma cezas sonucunu douran hrszlk
yapmak eklindeki eylemlerin intihalin yan sra intihal dndaki bilim etii ihlllerini de kapsad kabul edilebilir. u hlde, bu ynetmelik kapsamndaki tm n-lisans, lisans ve lisansst renim gren kiilerin de, bilim etii ihlli tekil eden eylemleri gerekletirmeleri durumunda, haklarnda bu maddeler erevesinde disiplin soruturmas balatlabilecektir.
III. NTHAL VE YAPTIRIMLARI
1. Bir Haksz Fiil Olarak ntihal Eylemi
a) Kavram
ntihal kelimesinin szlk anlam alma, bakasnn maln be6
nimdir diye iddia etmedir . Tekinalp, intihal eyleminin ksaca bakasnn eserinden arma veya alma eklinde tanmlanabileceini
7
ifade etmektedir . ztan da, intihalin z itibariyle bakasna ait fikir
ve sanat rnlerinin sahiplenilmesi ithamn ierdiini, bu bakmdan
kavramn bir kimsenin, bakasna ait eser sahiplii sfatn sahiplenmek suretiyle, eser sahibinin haklarn ihll etmesi olarak tanm8
lanabileceini belirtmektedir .
Doktrinde yaplan bu tanmlara karlk, intihal kavramna Fikir
ve Sanat Eserleri Kanununda (=FSEK) veya zel hukuka ilikin herhangi bir kanun dzenlemede yer verilmedii gibi, kavramn kullanld az sayda idar dzenlemede de (Doentlik Snav Ynetmelii
m. 7; Trkiye Adalet Akademisi Uzmanlk Program Eitim ve re6
7
Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 15. Bask, Ankara

1998, intihal maddesi.
Tekinalp, Bilim Etii, s. 77; kavram iin ayrca bkz. nal Tekinalp, Fikr Mlkiyet Hukuku, Gncelletirilmi, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi Drdnc
Bas, stanbul 2005, s. 147 - 13 N. 3-5.
Frat ztan, Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku, Ankara 2008, s. 203.
47
KENDGELEN / ONKAR
tim Ynetmelii m. 23/2) bu eylem tanmlanmamtr.

Ancak bir kavram olarak intihalin FSEKte aka yer almamas,
bu kavramn karlad eylemin (haksz fiilin) kanun koyucu tarafndan da gz ard edildii anlamna gelmemelidir. Gerekten, FSEKte
yer alan eitli maddelerde tarif edilen eylemler (FSEK 71; FSEK 67)
ayn zamanda intihalin tanmsal unsurlarn da iermektedir.
te yandan FSEKte eser sahibinin eseri zerinde sahip olduu
haklarn snrlanmasna cevaz verilen hllerden birisi olan iktibas
serbestisine (FSEK 35) ilikin dzenleme de neyin intihal olup olmadnn belirlenmesinde faydalanlabilecek bir kaynaktr. Zira iktibas serbestisi, bir bilimsel eser hazrlanrken baka bir eserden yararlanmann snrlarn izmekte, bir bakma doktrinde yolsuz iktibas
olarak da adlandrlan intihalin nerede baladn ortaya koymaktadr.
Biz de aada ncelikle FSEKte iktibas serbestisinin dzenleni biimini ksaca yanstacak, daha sonra buradan hareketle kavramn snrlarn izmeye gayret edeceiz.
b) ktibas serbestisi
ktibas, bir eserin paralarnn baka bir eserde kullanlmas ola9
rak tanmlanmtr . Bu kavramn ieriine bir eserdeki kelime ve
cmlelerin aynen, sahibinin ifade tarzyla baka bir eserde kullanlmas eklindeki aynen iktibas girdii gibi, iktibas edilen ksmn iktibas gerekletiren kimsenin kendi cmleleri ve ifade tarzyla yans10
tlmas eklindeki mealen iktibas da dhildir .
ktibas serbestisi ise, FSEK 35te eser sahibinin eseri zerindeki
9 Nuin Ayiter, Hukukta Fikir ve Sanat rnleri, Ankara 1972, s. 126.

10 afak N. Erel, Trk Fikir ve Sanat Hukuku, 3. Bas, Ankara 2009, s. 250; Engin
Erdil, tihatl ve Gerekeli Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu erhi, Gncelletirilmi, Gzden Geirilmi ve Geniletilmi nc Bas, stanbul 2009, C. I, s.
804; Tekinalp, Bilim Etii, s. 81; ztan, s. 463.
48
haklarnn snrlandrlmasnn caiz olduu hllerden biri olarak dzenlenmitir. Bu snrlamay hakl klan gereke bilimsel geliimin
mahiyetidir. Zira bilimsel alandaki her yeni fikr faaliyet, kaynan
kendinden nce yaplan almalarda bulur ve bilimsel gelime de bu
fikr mirasn oluturduu klliyat basamak ta olarak kullanmakla
11
mmkndr . Dolaysyla bilimsel gelimenin salanabilmesi iin
yeni fikr mahsullerin ortaya karlmas srasnda belirli bir lde
nakil ve iktibaslarn eser sahiplerinin iznine bavurulmakszn dahi
12
yaplabilmesi mmkn olmaldr . te iktibas serbestisine ilikin
FSEK 35 hkm de, bir yandan bu ihtiyacn teminine, te yandan bu
serbestinin ktye kullanlmas yoluyla eser sahiplerinin zarara uratlmasnn nne gemeye, bylece menfaatler dengesini salamaya
13
ynelik bir dzenlemedir .
aa) ktibasn ls (ktibasn esasa ilikin art)
FSEKin 35. maddesinde, bilimsel eserlerden yaplacak iktibaslarn snr, iktibas yaplacak eserin tr ve alenilemi veya yaymlanm olup olmamasna gre farkl ekilde dzenlenmitir. Nitekim
bu erevede; alenilemi bir eserden bir bilimsel esere yaplacak atfn bu eserin yalnzca baz cmle ve fkralarn kapsamasna msaade
edilirken (kk iktibas; FSEK 35/1-b.1), alenilemi bir gzel sanat
eserinden veya yaymlanm dier eserlerden bilimsel esere yaplacak
atfn ancak maksadn hakl gsterecei bir nispet dhilinde ve mnderecatn aydnlatmak maksadiyle yaplabilecei hkme balan14
mtr (byk iktibas; FSEK 35/1-b.3) .
11 Ayiterin deyimiyle bilim eseri, bir mimari ant gibi, talarn st ste konmasyla ortaya kar (Ayiter, s. 154).
12 Ernst E. Hirsch, Hukuk Bakmdan Fikr Sy, kinci Cilt, stanbul 1943, s. 169.
13 ktibas serbestisi hakknda bkz. Hirsch, s. 169 vd.; Ayiter, s. 154 vd.; Erel, s.
248 vd.; Tekinalp, Fikr Mlkiyet, s. 191 vd.; Erdil, C. I, s. 801 vd.; Cahit Suluk/Ali Orhan, Uygulamal Fikri Mlkiyet Hukuku, stanbul 2005, C. II, s. 539
vd.; ztan, s. 447 vd.
14 Kk iktibas-byk iktibas ayrm iin bkz. Ayiter, s. 156; Tekinalp, Fikr
49
KENDGELEN / ONKAR
bb) Kaynak gsterme (ktibasn ekle ilikin art)

ster aynen iktibas, ister mealen iktibas sz konusu olsun, bir
alntnn iktibas serbestisinin snrlar ierisinde kalmas iin gerekli
olan ikinci art iktibas yaplan kaynan gsterilmesidir. Bu husus
FSEK 35/2-c.1de ktibasn belli olacak ekilde yaplmas lazmdr
denilerek dzenlenmitir. Yine bilimsel eserler bakmndan FSEK
35/2-c. 2de lim eserlerinde, iktibas hususunda kullanlan eserin ve
eser sahibinin adndan baka bu ksmn alnd yer belirtilir denilerek iktibasn asgari olarak eser ile eser sahibinin adn ve iktibasn
yapld yeri iermesi gerektii belirtilmitir.
c) ntihal kavramnn deerlendirilmesi
FSEK 35te yer alan iktibas serbestisine ilikin kurallar da gz
nnde bulundurulduunda, FSEK kapsamnda intihal eyleminin ana
hatlarnn ortaya konmas mmkndr.
Bu erevede her eyden nce bir eserden kaynak gsterilmeksizin alnt yaplmas, yani iktibasn ekle ilikin artlarna aykrlk h15
li intihal tekil eder . Nitekim FSEK 71/1-b.3te de bir eserden
kaynak gstermeksizin iktibasta bulunan kii hakknda ceza yaptrm uygulanaca aka hkme balanmtr.
Yine FSEK 71/1-b.2de bakasna ait esere kendi eseri olarak
ad koymak eklinde tanmlanan eylem de intihalin bir tr olan
16
eser intihalini ifade etmektedir . Bu eylem eserin bir btn olarak
alnmas dolaysyla iktibas serbestisi ile tannan ly, yani esasa
ilikin art at gibi, eserin asl sahibinin belirtilmemesi dolaysyla
ekle ilikin art da ihll etmektedir. Bu durumda intihal, eserin taMlkiyet, s. 191- 14 N. 142; Suluk/Orhan, s. 539; ztan, s. 455, 460.
15 Erel, s. 250; Tekinalp, Fikr Mlkiyet, s. 192 - 14 N. 144; Erdil, C. I, s. 811;
Suluk/Orhan, s. 540; ztan, s. 466.
16 Tekinalp, Bilim Etii, s. 78.
50
mamnn sahiplenilmesi eklinde ortaya kmaktadr.

Bununla birlikte tartmal olan bir nokta, iktibasn ekle ilikin
artlarna uyulmu olmasna ramen esasa ilikin artlarna, yani
FSEK 35/1de tanmlanan lye uyulmayan, baka bir deyile lsz iktibas oluturan hllerde intihalden bahsedilip bahsedilemeyece17
i sorunudur . Bu ihtimalde iktibas serbestisinin snrlarnn ald
ak ise de, iktibas serbestisine aykrlk tekil eden her hl intihal
kapsamnda kabul edilemez. Burada intihalin bir eseri kendine mal
etmek eklindeki tanmsal unsurunun mevcut olmamas dolaysyla
olumsuz sonuca varlmaldr. Ancak sz konusu eylem bilim etiine
aykrlk olarak kabul edilerek, bu kapsamda yaptrma tbi klnabi18
lir . Ayrca byle bir eylemin emek ilkesine aykrlk nedeniyle bir
haksz rekabet oluturaca ve haksz rekabete ilikin hkmler kapsamnda (BK 48; TK 56 vd.; yeni BK 57, TK 54 vd.) tazminat so19
rumluluu douraca da gz ard edilmemelidir .
Yine FSEK 71/1-b.5te ifade edilen bir eserle ilgili olarak yetersiz, yanl veya aldatc mahiyette kaynak gsterme eklindeki
eylemin de her durumda intihal tekil ettiini sylemek mmkn de-
17 Bu konuda doktrinde bir gr, kaynak gstermemenin yan sra lsz iktibasn da intihal olarak kabul edilmesi gerektii kanaatindedir. Nitekim Hirsch, iktibas ile gdlen amaca ulamak iin zorunlu ve faydal olandan daha geni ksmlarn alnmamas gerektiini belirttikten sonra aynen Bu ereveyi aan her
ey, mellifin ismi ve o ksmn nereden alnd sarahaten bildirilmi olsa bile,
cezay mucip bir intihaldir demektedir (Hirsch, s. 170). Buna karlk Tekinalp,
ktibasta kaynak gsterilmemesi, zellikle eser sahibinin adnn zikredilmemesi
intihal olur ve eser sahibinin ad belirtilmekle birlikte, iktibasta lszlkahsi menfaatlerin ihlli sebebiyle tazminata neden olur demekte
(Tekinalp, Fikr Mlkiyet, s. 192 - 14 N. 144), yine baka bir yerde Bilimsel
eserlerde atf sistemi kabul edildiine gre, kuralna gre kaynak gstermek
kaydyla alntnn fazlal hak ihlli ve zellikle intihal olarak kabul edilemez,
ancak lsz alnt haksz yararlanma saylabilip emek ilkesi uyarnca tazminat
denmesine yol aabilir diyerek lsz iktibasn intihal sonucu dourmayacan ifade etmektedir (Tekinalp, Bilim Etii, s. 84).
18 Bu ynde bkz. Tekinalp, Bilim Etii, s. 84.
19 Tekinalp, Bilim Etii, s. 84.
51
KENDGELEN / ONKAR
ildir. Yetersiz, yanl veya aldatc mahiyette kaynak gsterme, eseri

kendine mal etme eklinde ortaya kyorsa, rnein bir kimse bakasna ait bir eserden ald ksm kendine ait bir eserden alm gibi
kaynak gsteriyorsa, bu ihtimalde intihalin varlndan bahsedilebilir.
Bunun dndaki yanl kaynak gsterme hllerinde ise eserin sahiplenilmesine dnk bir irade bulunmad iin, sz konusu eylem intihal olarak vasflandrlamaz. Bununla birlikte bu eylemin de intihal
dndaki bilim etii ihllleri arasnda deerlendirilmesinin mmkn
olduu belirtilmelidir.
2. ntihal Eylemine Uygulanacak Yaptrmlar
a) Ceza yaptrmlar
Yukarda da deinildii zere FSEK 71/1in 2 ve 3. bendlerinde,
intihal kavram ierisine giren eitli eylemler su olarak deerlendirilmi ve cezalandrlmtr. lgili bendler aynen yledir:
2. Bakasna ait esere, kendi eseri olarak ad koyan kii
alt aydan iki yla kadar hapis veya adl para cezasyla
cezalandrlr. Bu fiilin datmak veya yaymlamak suretiyle ilenmesi hlinde, hapis cezasnn st snr be yl
olup, adl para cezasna hkmolunamaz.
3. Bir eserden kaynak gstermeksizin iktibasta bulunan
kii alt aydan iki yla kadar hapis veya adl para cezasyla cezalandrlr.
Burada belirtilen sularn soruturulmas ve kovuturulmas ikyete tabidir (FSEK 75/1-c.1). Bu ikyetlerin geerli kabul edilmesi, hak sahiplerinin veya yesi olduklar meslek birliklerinin haklarn
kantlayan belge ve sair delilleri Cumhuriyet basavclna vermelerine bal klnm (FSEK 75/1-c.2), bu belgelerin sresi ierisinde
verilmemesi hlinde kovuturmaya yer olmadna karar verilecei
hkm altna alnmtr (FSEK 75/1-c.3).
b) Hukuk yaptrmlar
52
ntihal eylemi FSEK kapsamnda eser sahibinin manev veya

20
mal haklarna tecavz tekil edebilir . Dolaysyla intihal hlinde tecavzn meni (FSEK 69) ve tecavzn refi (FSEK 66 vd.) davalarnn yan sra, adn belirtilmesi hakkna zg olarak dzenlenmi
21
olan eser sahipliinin tespiti davas da alabilir (FSEK 15/3) . Ayrca eser sahibi manev veya mal haklarnn ihlli dolaysyla urad
madd veya manev zararlar iin FSEK 70 erevesinde tazminat ta22
lebinde de bulunabilecektir .
c) dar yaptrmlar
ntihalin bilim etiinin temel kavram olduu gz nnde bulundurulduunda, bu eylemin bilimsel retimin merkezi konumundaki niversitelerde/akademik camia ierisinde gereklemesi hlinde
zel hukuka ve ceza hukukuna ilikin yaptrmlara ek olarak, meslek
hukukuna ilikin idar yaptrmlarn da gndeme gelmesi doaldr.
Aadaki satrlarda, bu kapsamdaki dzenlemelere ksaca deinmekle yetinilmitir.
aa) Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman ve
Memurlar Disiplin Ynetmelii
Nitekim Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman
20 ztan, s. 203.
21 Ayiter, s. 115; Erel, s. 144. Aksi gr iin bkz. Tekinalp, Fikri Mlkiyet, s.
294 - 20 N. 21. Yazar, bu davann intihal halini kapsamadn, intihalde sahiplii ekimesiz bulunan bir eserden eser sahibinin ad zikredilmeden uygun grlemeyecek lde aktarma veya bakasnn eserini kendisinin eseri olarak gstermenin sz konusu olduunu; eser sahipliinin tespiti davasnn ise ya anonim
bir eseri sahibine balamak, ya kartrlmay ortadan kaldrmak ya da birden
fazla kiinin katks bulunan bir eserin sahibini belirlemek zere alacan belirtmektedir.
22 Hukuk yaptrmlara ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Ayiter, s. 243 vd.; Erel, s.
331 vd.; Tekinalp, Fikr Mlkiyet, s. 293 vd.; Erdil, C.II, s. 1139 vd.; Suluk/Orhan, s. 777 vd.; ztan, s. 616 vd.
53
KENDGELEN / ONKAR
ve Memurlar Disiplin Ynetmelii m. 11/(a)-3de

Bir bakasnn bilimsel eserinin veya almasnn tmn veya bir ksmn kaynak belirtmeden kendi eseri
gibi gstermek
eklinde tanmlanan ve intihali ifade eden disiplin suunun, niversite retim mesleinden karma cezasn gerektirdii ifade edilmitir.
bb) Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmelii
Yksekretim Kurumlar renci Disiplin Ynetmeliinde intihal eylemini ifade eden ak bir dzenleme bulunmamaktadr. Bununla birlikte ynetmelikte yer alan ve yukarda II/3 bal altnda
saylan eitli eylemlerin, intihali de kapsayacak ekilde yorumlanmas mmkndr. Buna bal olarak anlan balk altnda dier bilim
etii ihllleri bakmndan yaplan aklamalar intihal eyleminin varl hlinde de aynen geerlidir.
cc) Doentlik Snav Ynetmelii
Doentlik Snav Ynetmelii, yukarda aktarlan iki dzenlemenin aksine intihale bir kavram olarak aka yer vermi olmas bakmndan dikkat ekicidir. Ynetmeliin kapsamn belirten m.
1/2de, bu ynetmeliin intihal ve disipline aykrlk iddialar dolaysyla izlenecek yola ilikin hkmleri kapsad ifade edilmi, 7.
madde ile de bu konuda bir dzenleme getirilmitir.
Ynetmelik m. 7 gerei doentlik snav jrisi, adayn eserlerinin
incelenmesi safhasnda bavuru dosyasnda yer alan herhangi bir
eserde intihal olduunu tespit ederse aday hakknda Yksekretim Kurumlar Ynetici, retim Eleman ve Memurlar Disiplin
Ynetmelii erevesinde bir soruturma balatlacaktr (Doentlik
Snav Ynetmelii m. 7/3). Bu soruturma neticesinde intihal iddiasnn sbut bulmas hlinde adayn Doentlik Snav Ynetmeliine
zg olarak karlaaca idar yaptrm, doentlik bavurusunda ba54
arsz saylmas olarak belirlenmitir (Doentlik Snav Ynetmelii

m. 7/5-c.1). Ancak yine ayn yerde adayn idar, ceza ve hukuk sorumluluuna ilikin hkmler sakl tutulmu, bylece yukarda aktardmz eitli yaptrmlarn uygulanmas imkn aka korunmutur
23
(Doentlik Snav Ynetmelii m. 7/5-c.2) .
dd) Trkiye Adalet Akademisi Uzmanlk Program Eitim ve
retim Ynetmelii
Son dnemde genel olarak bilim etii ihlllerinin ve zelde intihal eyleminin yaptrma tbi klnmas konusunda dikkat ekici bir
dzenleme de Trkiye Adalet Akademisi Uzmanlk Program Ei24
tim ve retim Ynetmeliinde yer almtr.
Sz konusu ynetmeliin;
Uzmanlk program ders snavlar ile dev, seminer ya
da tezlerinde intihal yapt belirlenen renciler sfr
alm saylr. Bu renciler ile su saylan eylemleri ileyenler hakknda tespit, ihbar ya da ikyet zerine ayrca disiplin soruturmas alr.
diyen 23. maddesinin ikinci fkras, bilim etiine ilikin olarak gelien hassasiyetin mevzuata yansmas bakmndan nemli bir rnektir.
23 2009 ylnda yaplan bu yeni dzenlemenin eski dzenlemeye oranla yetersizlii

ve eletirisi hakknda bkz. evket Ruacan, Trkiyede Bir Etik Serveni: Doentlik Snav Etik Komisyonu, Trk Tp Dizini, Salk Bilimlerinde Sreli Yaynclk 2009, s. 41-44 (www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/tip/sempozyum7/
ruacan.pdf)
24 Resm Gazete 02.08.2008/26955.
55
STANBUL NVERSTES
ETK KURUL YNERGES
BRNC BLM
AMA, KAPSAM, DAYANAK VE TANIMLAR
Ama
Madde 1 (1) Bu Ynergenin amac; stanbul niversitesi
bnyesinde kurulan Etik Kurulun oluumunu, grevlerini ve alma
esaslarn dzenlemektir.
Kapsam
Madde 2 (1) Bu Ynerge, stanbul niversitesi mensuplarnca
gerekletirilen her trl bilimsel aratrma ve etkinlii, niversite
knyesiyle yaynlanmak zere hazrlanan tm almalar, eitimretim, hizmet ve toplumsal sorumluluk faaliyetlerini, birimlerin
kendi iinde ya da birbirleri ile olan birimler aras ilikileri kapsar.
(2) lgili birimlerde yaplan klinik aratrmalar ve hayvan deneylerine ilikin almalara da, bu konudaki zel dzenlemeler sakl
kalmak kaydyla, bu Ynerge hkmleri uygulanr.
Dayanak
Madde 3 (1) Bu Ynerge; senatonun, niversitenin eitimretim, bilimsel aratrma ve yayn faaliyetlerinin esaslar hakknda
karar alma grevini dzenleyen 2547 sayl Yksek retim Kanununun 14 nc maddesine dayanlarak hazrlanmtr.
Tanmlar
Madde 4 (1) Bu Ynergede yer verilen terimlerden;
a) niversite: stanbul niversitesini,
STANBUL NVERSTES ETK KURUL YNERGES
b) Rektrlk: stanbul niversitesi Rektrln,

c) Senato: stanbul niversitesi Senatosunu,
) Birim: stanbul niversitesine bal tm akademik ve idari
birimleri,
d) Mensup: stanbul niversitesi akademik ve idari personeli ile
rencilerini,
e) Etik Kurul: stanbul niversitesi Etik Kurulunu,
f) Bakan: stanbul niversitesi Etik Kurul bakann,
g) ye: stanbul niversitesi Etik Kurul yesini,
) Bilim Alan: Salk, Fen ve Sosyal Bilimleri,
h) Sekreterya: stanbul niversitesi Etik Kurul Sekreteryasn
ifade eder.
KNC BLM
ETK KURUL, GREV VE YETKLER
Etik Kurulun Amac
Madde 5 (1) Etik Kurulun amac; stanbul niversitesi bnyesinde gerekletirilen aratrma, yayn, eitim-retim, toplumsal sorumluluk ve hizmet faaliyetlerinde etik ilkelere uyumun salanmas
ve aykr uygulamalarn deerlendirilmesidir.
Etik Kurulun Oluumu
Madde 6 (1) Etik Kurul; salk bilimlerinden, fen bilimlerinden ve sosyal bilimlerden eit sayda olmak zere, Senato tarafndan
seilen toplam dokuz retim yesinden oluur.
(2) Etik Kurul yelerinin , her biri ayr bilim dallarndan olmak zere, emekli retim yeleri veya baka bir niversitede grev
yapan retim yeleri arasndan seilebilir.
(3) Senato tarafndan ayrca her biri ayr bilim dalndan olmak
57
zere toplam yedek ye seilir.

yelerin Grev Sreleri
Madde 7 (1) Etik Kurul yelerinin grev sresi yldr. Bu
Ynergenin geici 1 inci maddesi hkm sakl kalmak kaydyla, Kurul yelerinin te biri her yl yenilenir. Yenilenme srasnda bu Ynergenin 6 nc maddesindeki esaslar dikkate alnr.
(2) Grev sresi dolan ye, iki dnem daha seilebilir. Grev sresi dolmadan boalan yelik grevini, yerine getii kiinin sresini
tamamlamak zere, ayn bilim alannda seilen yedek ye stlenir.
yeliini Sona Erdiren Haller
Madde 8 (1) Etik Kurul yelerinin sreleri dolmadan, herhangi bir nedenle grevlerine son verilemez.
(2) Etik Kurul yelii yalnzca u hallerde sona erer:
a) Grev sresinin tamamlanmas,
b) Yazl istifa beyan,
c) Yurt d grevi, salk sorunu gibi gerekelerle kesintisiz bir
ekilde alt ay aan bir sreyle Etik Kurul toplantlarna
katlnamayacann anlalmas,
) Bir takvim yl iinde mazeretsiz olarak toplantya katlmama,
d) Etik kurallara aykr davranldnn sabit olmas.
Etik Kurulun Yaps
Madde 9 (1) Etik Kurul ilk toplantsn en kdemli retim
yesinin bakanlnda yapar ve yeleri arasndan yllk sre iin
bir bakan, bir bakan yardmcs ve bir yazman seer. Etik Kurul
bakanl grevi sadece bir dnem yrtlebilir.
(2) Bakann yokluunda, bakan yardmcs Etik Kurula bakanlk eder. Herhangi bir nedenle ye sfatn kaybeden bakann g58
revini, yeni bakann seilecei ilk Kurul toplantsna kadar bakan

yardmcs yrtr. Bu suretle greve gelen bakan selefinin grev
sresini tamamlar.
Etik Kurul Sekreteryas
Madde 10 (1) Etik Kurulun sekreterya hizmetlerini yerine getirmek zere gerekli personel, mekan, ara ve gere ihtiyac Rektrlk tarafndan karlanr.
Alt Etik Kurullar
Madde 11 (1) Gerekli grmesi halinde Etik Kurul, akademik
aratrma ve yayn, eitim-retim, sosyal yaam ve ilikiler, ayrmclk ve evre gibi konularda faaliyet gstermek zere alt etik kurullar oluturulmasna karar verebilir.
(2) Ayn ekilde sadece salk bilimleri, fen bilimleri ve sosyal
bilimler alanlarnda veya ilgili birimlerde faaliyet gstermek zere
alt etik kurullar oluturulabilir.
(3) Alt etik kurullarn kurulu, ileyi ve uygulamalar, bu Ynerge esas alnarak hazrlanacak dier ynergelere gre yrtlr.
Uzman ve Komisyonlar
Madde 12 (1) Gerekli grmesi halinde Etik Kurul, bamsz
uzman grlerinden yararlanabilecei gibi, uzmanlardan oluan
komisyonlar da kurabilir. Grne bavurulan uzmanlar ya da oluturulan komisyon, ilgili dosya hakknda hazrladklar raporu ngrlen srede Etik Kurula sunar.
Etik Kurulun Grev ve Yetkileri
Madde 13 (1) Etik Kurul, ibu Ynergenin uygulanmasn
salamaya ynelik olarak her trl almay yrtmekle grevli
59
olup, bu amala her trl karar alma hak ve yetkisine de sahiptir.

(2) Bu erevede Etik Kurulun balca grev ve yetkileri unlardr:
a) Etik ilkeler konusunda niversite mensuplarn bilgilendirmek.
b) Etik deerlerin n plana karlmas, etik bilincin arttrlmas
ve etik yaam kltrnn kurumsallamas iin eitici faaliyetler dzenlemek, etik konusuyla ilgili bilimsel aratrma ve yayn yaplmasn tevik etmek.
c) Ynerge kapsamna giren her trl etik sorunun tanmlanmas
ve zmne ynelik almalar yapmak veya yaptrmak, karar almak, gr bildirmek.
) Etik kurallara aykrla ynelik somut iddialar incelemek ve
bir sonuca balamak.
d) Somut olaylarn incelenmesi iin komisyonlar kurmak, uzman
grne bavurmak.
e) niversite bnyesinde alt etik kurullarn kurulmasna karar
vermek, kurulacak alt etik kurullarn alma alanlarn belirlemek,
bu kurullarda grev alacak kiilere ynelik gerekli eitim desteini
vermek.
f) Alt etik kurullar arasnda egdm salamak, gerektiinde
hakemlik yapmak.
g) Alt etik kurullarn uygulamalarnn niversitenin benimsemi
olduu temel etik ilkelerle btnlemesine ynelik almalar yapmak ve nerilerde bulunmak.
h) Yllk raporlar hazrlayarak Rektrle sunmak.
60
NC BLM
KURULA BAVURU VE NCELEME
Bavuru Konusu ve ekli
Madde 14 (1) Ynerge kapsamnda, Sekreterya araclyla
Etik Kurula yaplacak bavurular yazl olabilecei gibi, tutanaa geirilmek suretiyle szl veya elektronik imzal olarak da gerekletirilebilir. Bavurann kimlik bilgileri Etik Kurul yeleri dnda gizli
tutulur.
(2) Etik ilkelere aykrlk iddiasna konu olan bir davran nedeniyle balatlan bir yarglama veya yrtlen bir disiplin soruturmas, Etik Kurulun inceleme ve karar verme yetkisini ortadan kaldrmaz. Bununla birlikte Etik Kurul yapaca incelemeyi, yarglama veya soruturmann sonulanmasna kadar erteleyebilir.
(3) Daha nce Etik Kurul tarafndan incelenip karara balanm
bir bavuru konusunda yeni kantlar gsterilmedike bir daha bavuru ve inceleme yaplamaz.
Bavuru Usul
Madde 15 (1) Bavuru dilekesinde, bavuruyu yapan kiinin
ad, soyad, yerleim yeri, i adresi, -varsa- dier iletiim bilgileri ve
T.C. kimlik numaras ile imzas bulunur. Anlan bilgileri iermeyen,
sahte kimlik bilgileri ile yaplan bavurular incelenmeye alnmaz.
(2) Dilekenin okunakl ve anlalr olmas yeterlidir. Bavurunun Etik Kurul kaytlarna getii tarih, bavuru tarihi olarak kabul
edilir.
(3) Dilekede, etik ilkeye aykr davran iddiasna ilikin bilgiler ak ve ayrntl olarak belirtilir; iddia, kii, zaman ve yer belirtilerek somutlatrlr. Elde bulundurulan her trl belge dilekeye eklenir; tank ve dier delillere iaret edilir.
61
Bavurularn Kabul ve ncelenmesi

Madde 16 (1) Bakan yaplan tm bavurular, deerlendirilmek zere Etik Kurulun yapaca ilk toplantnn gndemine alr. Birimler ve Rektrlk de, somut baz olaylarn deerlendirilmesi iin
Etik Kurula dosya gnderebilir.
(2) Yaplan bavurularn usul bakmndan kabul ve deerlendirmeye alnmas yetkisi mnhasran Etik Kurula aittir. Usulne uygun olmad iin incelemeye alnmayan bavurular, mmkn olduu
takdirde bavuru sahibine yazl olarak bildirilir.
(3) Etik Kurul incelemesini en ge ay ierisinde tamamlar ve
nihai raporunu hazrlar. Bu sre, bavurunun kayda alnd tarihte
balar. Gerek grlmesi halinde Etik Kurul bu sreyi bir defaya
mahsus olmak zere aya kadar uzatabilecei gibi, baz
bavurularn incelenmesini ay sreyle erteleyebilir.
Resen nceleme
Madde 17 (1) Etik Kurul, herhangi bir ekilde bilgi sahibi olduu ve grev alan ierisinde bulunan bir etik ihlaline ynelik resen
inceleme de balatabilir.
DRDNC BLM
KURULUN ALIMA DZEN
Raportre Tevdi
Madde 18 (1) Etik Kurul, hakknda inceleme karar verdii her
dosya iin yeler arasndan bir raportr grevlendirir.
(2) Belirli bir dosyann etik adan incelenmesiyle grevlendirilen raportr, gerekelerini yazl olarak bildirmek suretiyle bu grevden ekilebilir.
(3) Raportr, Sekreterya araclyla stanbul niversitesi mensuplarndan dosyayla ilgili dorudan yazl bilgi alabilir. Bu bilgi ve
belgeler Etik Kurul inceleme dosyasnda saklanr.
62
(4) Raportr, bir ay ierisinde incelemesini tamamlayarak, yorum ve nerisini de ieren yazl raporunu Etik Kurula sunar.
Dosya zerinden nceleme
Madde 19 (1) Kurul ilke olarak tm deerlendirmelerini dosya
zerinden yapar. Bununla birlikte ihtiya duyduunda ilgili kiilerden
yazl ya da szl bilgi alabilir. Etik ihlali gerekesine dayal olarak
hakknda bavuruda bulunulan kiiye, yazl olarak konuyla ilgili
aklama yapma hakk tannr. Aklama hakknn kendisine bildirildii tarihten itibaren iki hafta iinde geerli bir mazereti olmakszn
yant vermeyen kii, aklama hakkndan feragat etmi saylr. Bu durumda Etik Kurul mevcut bilgi ve belgelere dayal olarak deerlendirme yapar.
(2) Etik Kurul ayrca gerekli grd durumlarda ilgili kiileri
toplantda dinlemek zere davet de edebilir. Kiilerin bu daveti kabul
etmesi durumunda yaplan oturumda yalnz davetlilere ynelik sorular sorulur ve yantlar kaydedilir.
(3) Etik Kurul, faaliyetinde tamamen bamsz olup, yaplan
bavurular yalnzca etik ilkelere uygunluk asndan inceler ve karara balar.
Toplant ve Karar Alma Usul
Madde 20 (1) Etik Kurul, olaan gndemini grmek zere
ayda en az bir defa toplanr. Kurul gerektiinde, bakann ars zerine olaanst olarak da toplanabilir.
(2) yeler, kendilerinin bir biimde ilgili bulunduklar gndem
maddelerine ilikin mzakerelere katlamaz ve oy kullanmazlar.
(3) Toplant kapal usulde yaplr. yeler, inceleme konusu dosyalarn ieriini Kurul toplants dnda bakalar ile tartamaz ve
dosyalarn ierii hakknda bilgi veremez.
(4) Kararlar ye tam saysnn te ikisinin ayn yndeki oyu ile
63
alnr. Oylamada hi bir ye ekimser oy kullanamaz.

(5) Alnan karar gerekeleri ile birlikte yazlarak, toplantya katlan yelerin tamam tarafndan imzalanr. Kar oy kullanan yeler,
yazl muhalefet gerekelerini karara ekleyebilirler.
Kararlar zerine Yaplacak lem

Madde 21 (1) Etik Kurulun kararlar tespit niteliindedir. Kararlar hakknda her trl aklama Rektrlk tarafndan yaplr.
Gizlilik ve Saklama
Madde 22 (1) Etik Kurulda yaplan tm incelemelerde gizlilik
esastr. Kurula sunulan dosyalardaki belgelerin gizliliinin ve gvenliinin korunmasndan Sekreterya sorumludur.
(2) Etik Kurulun inceleme dosyas, iindeki tm belgeler ve yazma rnekleri ile birlikte sresiz saklanr.
Yazmalar
Madde 23 (1) Etik Kurul inceleme ve deerlendirmeleri srasnda baka kurum ve kurulularla yapmas gereken tm yazmalar,
dorudan Sekreterya araclyla yapar.
64
BENC BLM
SON HKMLER
Hkm Bulunmayan Haller
Madde 24 (1) Bu Ynergede hkm bulunmayan hallerde; ilgili dier mevzuat hkmleri uygulanr.
Yrrlk
Madde 25 (1) stanbul niversitesi Senatosunca kabul edildii
tarihte yrrle girer.
Yrtme
Madde 26 (1) Bu Ynerge, stanbul niversitesi Rektr tarafndan yrtlr.
Geici Madde 1 (1) Senato tarafndan seilen Etik Kurulu kurucu yelerinden nn grevi iki yl sonra, nn grevi yl
sonra ve nn grevi ise drt yl sonra sona erer ve grevi sona
eren yelerin yerine Senatoca seilen yeni yeler Rektr tarafndan
grevlendirilir. Grevi sona erecek yelerin belirlenmesi ve bu yeler
yerine yaplacak seimde, ibu Ynergenin 6 nc maddesinde ngrlen bilim alan esasna uyulur.
Geici Madde 2 (1) stanbul niversitesi Senatosunun
15.04.2010 tarih ve 20 sayl toplantsnda, stanbul niversitesi Etik
Kurulu Kurucu yelerinin Prof. Dr. Hasan Yazc (Cerrahpaa Tp
Fakltesi), Prof. Dr. Nuran Yldrm (stanbul Tp Fakltesi), Prof.
Dr. Hakan Ali rpan (Mhendislik Fakltesi), Prof. Dr. Ayegl
Topal Sarkaya (Fen Fakltesi), Prof. Dr. Abuzer Kendigelen (Hukuk
Fakltesi), Prof. Dr. Melih Boydak (Orman Fakltesi) ile emekli retim yelerinden Prof. Dr. Ayhan Ulubelen, Prof. Dr. brahim Engin
Meri ve Prof. Dr. Nurhan Atasoydan olumasna karar verilmitir.
65

İstanbul Üniversitesi BİLİM ETİĞİ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İstanbul Üniversitesi BİLİM ETİĞİ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

stanbul niversitesi Yayn No: 5048

Bilim Etii, stanbul niversitesi Etik Kurulu Kurucu

stanbul niversitesi Etik Kurulu Kurucu yeleri

stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi retim yesi.

1. Ahlak kelimesinin kk Arapadr ve hulk szcnn

BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR

c. Sz konusu ama mutlaka bir evrensellik zellii iermelidir.

BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR

de deiir. Tmden gelen bilim yntemi giderek tme varan

BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR

la niversite kurma abalar 19. yzyln ikinci yarsnda balar ve

BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR

lkemizde de arma son yllarda ok konuulur oldu. Salt

natkrn, bilim adamnn veya yazarn dncesini, yarattn veya yazdn

BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR

Aynen hrszlk gibi bilimsel armann da hafifi, ar vardr

Hirsch E. Anlarm, Kayzer Dnemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatrk

Irzk G ve Erzan A. Bilim Etii Elkitab (Ed: Erzan, A.), Trkiye

Malon T. The Origins and Ravages of Plagiarism, Journal of the

Pappas T. Plagiarism and the Culture War, Hallburg Pub. Corp.

Singer P. Practical Ethics, Cambridge University Press, 2. Bask

BLM ET: KISA TARHE VE ANA KAYNAKLAR

Tablo. Tarih Boyunca Bilim retimi

rtme+ rtme - rtme+ rtme 6

stanbul niversitesi Orman Fakltesi E. retim yesi.

toplumda mal almakla edeer tutulmutur. Arma bat lkelerinde

gibi gsterilebilmektedir {mealen iktibas; anlamca alnt

yaptlarn etik d yollarla sahiplenmeye alma yerine, gnderme

cak bir yaklamdr.

gsterilebilecei belirtilmektedir (Treci 2004). Ancak, kanaatime

giderebilecektir. Yukarda aklanan ve farkl szcklerle belirtilen

rulan etik d bir eylemdir.

Aratrclar, akademik ykseltmelerde daha fazla bilimsel yayn

dergide yanl olan makaleye gnderme yaparak, bir dzeltme yazs

dml projelerin, konularnda birikimli aratrc gruplara verilmesi,

Etik davran bir yaam biimidir. Sadece bilimsel aratrma ve

sinde hukukun alanna dhil edilebildii ifade edilmelidir.

Resm Gazete 21.08.1982/17789.

TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER

Hizmet dnda, resm sfatn gerektirdii itibar ve

Bkz. yukarda II, 1, a.

yaptrmlara maruz kalmas mmkndr.

2009 tarihli Doentlik Snav Ynetmeliinin 7. maddesinde

Resm Gazete 31.01.2009/27127.

TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER

rencilik sfatnn gerektirdii itibar ve gven duygusunu sarsacak

Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 15. Bask, Ankara

tim Ynetmelii m. 23/2) bu eylem tanmlanmamtr.

9 Nuin Ayiter, Hukukta Fikir ve Sanat rnleri, Ankara 1972, s. 126.

TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER

bb) Kaynak gsterme (ktibasn ekle ilikin art)

TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER

mamnn sahiplenilmesi eklinde ortaya kmaktadr.

ildir. Yetersiz, yanl veya aldatc mahiyette kaynak gsterme, eseri

TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER

ntihal eylemi FSEK kapsamnda eser sahibinin manev veya

ve Memurlar Disiplin Ynetmelii m. 11/(a)-3de

TRK MEVZUATINDA BLM ET HLLLER

arsz saylmas olarak belirlenmitir (Doentlik Snav Ynetmelii

23 2009 ylnda yaplan bu yeni dzenlemenin eski dzenlemeye oranla yetersizlii

STANBUL NVERSTES ETK KURUL YNERGES

b) Rektrlk: stanbul niversitesi Rektrln,

STANBUL NVERSTES ETK KURUL YNERGES

zere toplam yedek ye seilir.