Faziletli Vakitler

T.C.
KONYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI
HADS BLM DALI
FAZLETL VAKTLERE DR RVYETLERN DEER

(BN RECEB EL-HANBELNN KTAPLARI ZELNDE)
MUSTAFA KARABACAK
DOKTORA TEZ
Danman
PROF. DR. MEHMET EREN
Konya-2012
NDEKLER
NSZ..V
KISALTMALAR..VII
ALIMA HAKKINDA GENEL BLGLER.1
1. KONU VE AMA......1
2. KAYNAKLAR....2
3. METOT.......3
GR
KONU LE LGL KAVRAMLAR....5
1. Vakit .. ....5
2. Fazilet .......10
3. Mbrek .......14
4. Mukaddes .....20
BRNC BLM
BN RECEB EL-HANBEL VE FAZLETL VAKTLERE DR KAYNAKLAR
I. BN RECEB EL-HANBEL ..................................28
1. Yaad ada siyas, sosyal ve ilm durum ............28
2. Hayat ve ilm kiilii... 29
3. Hocalar ve rencileri..... 32
4. Eserleri......41
4.1. Matb .....42
4.2. Yazma 51
5. airlii...54
6. Hadisilii.....55
6.1. Hadise dir fazla eser yazmas.55
6.2. Hadis kaynaklarn kullanmas..55
6.3. Sahihayna nem vermesi.57
6.4. Hadis usl konularna deinmesi57
6.5. Rvileri cerh etmesi...58
6.6. Mehul rvi konusu...60
I
6.7. Mehur muhaddislerin rencilerinin derecelerini bilme konusu...60

7. Tenkit edildii hususlar.60
7.1. Zayf hadislerle amel etmesi.60
7.2. Acib kssalara yer vermesi...61
7.3. sril kaynaklar kullanmas.61
II.FAZLETL VAKTLERE DR KAYNAKLAR.....62
1. BN RECEB NCES..62
1.1. bn hnin Fezil ehri ramazan ...............62
1.2. Hallln Fezil ehri recebi64
1.3. Beyhaknin Fezill-evkt.....64
1.4. Abdlkdir-i Geylnnin Gunyett-tlibni....65
2. BN RECEBN ALIMALARI................ 66
3. BN RECEB SONRASI... 67
3.1. Ali el-Krnin el-Edeb f recebi.67
3.2. Abdlgan en-Nablusnin Fezil-hr vel-eyym68
4. DEERLENDRME 69
KNC BLM
GECELERN VE GNLERN FAZLET
A. GECELERN FAZLET ....73
1.MEVLD GECES...78
2. REGAB GECES ..78
3.MRAC GECES ...79
4. BERAT GECES ....81
5. KADR GECES ....87
5.1. Bin aydan hayrl gece.....91
5.2. Gemi gnahlarn baland gece ....92
5.3. Meleklerin yeryzne indii gece...93
5.4. eytanlarn yeryzne inmedii gece..95
B.GNLERN FAZLET.... 97
II
1. ARFE GN ......97
1.1. Fazla sayda kulun baland gn .....97
1.2. hid gn..99
1.3. Bayram edinilecek gn....... 101
1.4.Duann hayrlsnn yapld gn..103
1.5.Arife gn balanacak kullar.....106
1.6. Allahn kullaryla meleklere vnd gn ..107
1.7. Oru tutmann nceki ve sonraki gnahlara keffret olduu gn....108
1.8. Muhammed mmetinin balanp eytann zelil olduu gn.....110
2.BAYRAM GNLER..115
3.TERK GNLER.........118
3.1. Allahn anlmasn tavsiye ettii gnler .....118
3.2.Allah katnda en byk gnler......120
3.3. Yeme ime gnleri...121
4.ZLHCCE AYININ LK ON GN.....124
5.PAZARTES VE PEREMBE GNLER....129
5.1. Hz. Peygamberin doduu ve peygamber olarak gnderildii gn...129
5.2.Cennet kaplarnn alp amellerin lemlerin Rabbine sunulduu gnler...131
6. CUMA GN....137
6.1. Gnein daha faziletli bir gne doup batmad gn..138
6.2. Ramazan ve Kurban bayramlarndan daha faziletli olan gn...139
6.3.Gnahlardan uzak geirilirse dier gnler de gnahlardan uzak geer.141
6.4.Allahn btn Mslmanlar balad gn...142
NC BLM
AYLARIN VE MEVSMLERN FAZLET
A. AYLARIN FAZLET ..... 148
1.HARAM AYLAR....149
1.1. ZLKDE....153
1.2. ZLHCCE..157
III
1.3. MUHARREM.159
1.4. RECEB164
2. SAFER.....172
3. RABULEVVEL........174
4. BAN ...181
4.1. Amellerin lemlerin Rabbine ykseltildii ay.....181
4.2. lm meleine kimin ruhunu alacann yazld ay.....183
4.3. Ramazan ayndan sonra oru tutmann en faziletli olduu ay.184
5. RAMAZAN...187
5.1. Mbrek bir ay188
5.2. Aylarn efendisi...190
5.3. Kutsal kitaplarn indii ay....191
5.4. Yardmlama ay..192
5.5. Kullarn senenin tamamnn ramazan olmasn istedikleri ay......194
5.6. Herkesin amelinin karln eksiksiz ald ay..197
5.7. Cennet kaplarnn ald ay..198
5.8. Balanma ay ....199
6. EVVAL..205
B. MEVSMLERN FAZLET.....215
1.LKBAHAR ...218
2. YAZ....221
3.SONBAHAR ..222
4. KI .222
SONU .231
BBLYOGRAFYA.....234
IV
NSZ
slam dininin iki temel kaynandan birincisi Kuran- Kerim, dieri Hz. Peygamberin
snnetidir. Her ikisi zerine yzyllardr anlama ve yorumlama almalar yaplm ve
yaplmaya devam edilmektedir. Bu, deien ve gelien dnya iin gereklidir de. slm dininin
son ve mkemmel bir din olmas -belki de- bu gelien ve deien dnyadaki sorunlara zm
retebilmesinden kaynaklanmaktadr. Bunun iin yzyllardan beri temel kaynaklar zerine
anlama ve yorumlama almalar artarak devam etmektedir.
Hadislerde, anlama ve yorumlamayla birlikte bir de shhat sorunu vardr. Hadisleri iyi
anlamak iin bu konuda emek harcam, zellikle alarnda otorite saylan nderleri iyi
tanmak, takip ettikleri metotlar iyi bilmek gerekmektedir. phesiz bunlardan birisi de bn
Receb el-Hanbeldir. VIII. Yzyln hadis otoritesi saylan, ayrca fkh, tefsir, kelam, ahlak,
tarih alanlarnda eserleri bulunan bn Receb el-Hanbelnin (795/1393) faziletli vakitlere dir
nemli almalar vardr. Aratrabildiimiz kadaryla faziletli vakitlere dir rivyetler ve bn
Recebin bu konudaki kitaplar zerine akademik bir alma bulunmamaktadr. Bu yzden
konunun doktora tezi olarak allmasnn uygun olacan dndk ve istiareler
neticesinde bu konuyu aratrmaya karar verdik.
alma giri ve blmden olumaktadr. nce almann amacn, kaynaklarn ve
takip edilecek metodu akladk. Daha sonra girite konu ile ilgili kavramlar bal altnda,
faziletli vakitler ile ilgili grlebilecek yet ve hadislerdeki vakit, fazilet, mbrek ve
mukaddes kavramlarn inceledik. Birinci blmde bn Receb el-Hanbelnin hayatn,
hocalarn, rencilerini, eserlerini, airliini, hadisiliini ve tenkit edildii hususlar
inceledik. Bu blm balangta bu kadar geni almay dnmemitik. Fakat daha sonra
bn Receb el-Hanbelyi ve hadisiliini almak isteyenlere faydal olur midiyle almaya
karar verdik. Ayrca birinci blmde faziletli vakitlere dir almalar bn Receb ncesi,
bn Recebin almalar ve bn Receb sonras balklar altnda ele aldk.
kinci blmde, Gecelerin ve Gnlerin Fazileti ana baln kullanarak gecelerden
Mevlid, Regaib, Mirac, Berat ve Kadir gecelerini; gnlerden de arife gn, bayram gnleri,
terik gnleri, zilhicce aynn ilk on gn, pazartesi ve perembe gnleri ile cuma gnnn
faziletine dir rivyetleri inceledik.
V
nc blmde ise Aylarn ve Mevsimlerin Fazileti ana balnda, aylardan

zilkde, zilhicce, muharrem, receb, rabulevvel, ban, ramazan, evval; mevsimlerden de
ilkbahar, yaz, sonbahar ve k ile ilgili bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden tespit ettiimiz
hadisleri inceledik
ncelediimiz btn hadislerin, hem shhat yn, hem de nasl anlalmas gerektii
hakknda, bata bn Receb el-Hanbel ve dier limlerden alntlarla bilgi verdik. Gerektii
yerlerde de gnmzde nasl anlaldyla ilgili karlatrmalar yaptk
Konu seiminden bu ekle gelene kadar tezi okuyup inceleyen deerli zamanlarn
benim iin seferber eden danmanm Prof. Dr. Mehmet ERENe kranlarm sunuyorum.
Deerli katklarndan dolay Prof.Dr. Zekeriya GLER ve Prof. Dr. . Hakk ATEKENe ve
mellifin eserlerini temin etmede SAM Ktphanesinin deerli grevlilerine teekkr
ederim. Ayrca beni sevgi ve merhametle yetitiren rahmetli anne babam ve ahirete irtihl
etmi hocalarm rahmetle yd ederim.
Mustafa KARABACAK
Karatay/KONYA
ubat- 2012
VI
KISALTMALAR
a.g.e.
: ad geen eser
Ank.
: Ankara
b.
: bin, ibn,
bk.
: baknz
by.
: basm yeri yok
c.
: cilt
CFD.
: Cumhuriyet niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
DA.
: Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi
DBY.
: Diynet leri Bakanl Yaynlar
E.
: Erciyes niversitesi
h.
: hicri
Hz.
: Hazreti
st.
: stanbul
KT.
: Karadeniz Teknik niversitesi
md.
: madde
m.
: miladi
no.
: numara
: lm tarihi
r.a.
: radyallahu anh
SBE.
: Sosyal Bilimler Enstits
s.
: sayfa
s.a.v.
: Sallahu aleyhi vesellem
thk.
: tahkik eden
thr.
: tahri eden
trc.
: tercme eden
trs.
: tarihsiz
UFD.
: Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi
vb.
: ve benzeri
VII
I.ALIMA HAKKINDA GENEL BLGLER

1. KONU VE AMA
Hadis alannda zamannn otoritesi kabul edilen bn Receb el-Hanbelnin fkh, tefsir,
tarih, kelam ahlak gibi alanlarda eserler vermesi, onun ok ynl bir lim olduunun
gstergesidir. O, Dmak ve Kudste Hanbel mezhebinin nderliini yapmtr. Verdii baz
fetvlar kimilerinin houna gitmemi olacak ki, baz basklara maruz kalmtr.
bn Receb el-Hanbelnin eserleri zerine yaplan almalar daha ok, kitaplarn
tahkik etme eklinde olmutur. Tahkik edilen kitaplarn ba taraflarnda onun hayat ve
eserleri hakknda bilgi verilmektedir. Ayrca hayat ve eserleri konusunda Diyanet slm
Ansiklopedisindeki Cengiz KALLEK tarafndan yazlan bn Receb maddesi ( DA,
stanbul, 1999) nemli bir boluu doldurmaktadr.
Son zamanlarda bn Receb el-Hanbelnin eserleri zerine almalar younlam
doktora seviyesinde baz almalar yaplmtr. Bunlardan ilki, Hemmm Abdurrahm Sad
tarafndan erhu lelt-Tirmiz zerine el-lel fil-hadis (Amman, 1980) adl almadr.
Dier doktora tezleri unlardr: Abdullah b. Sleyman el-Gufeyl bn Receb el-Hanbel ve
eseruh fi tavzhl-akdetis-selef (Riyd 1428/1998) ve Ali b. Abdlazz b. Aliyy-ibl
Menhecl-Hfz bn Receb el-Hanbel fil-akde (Riyd 1421/2001). Ali b. Abdlaziz b.
Aliyy-ibl, bn Receb el-Hanbel ile ilgili iki doktora tezinden daha bahsetmektedir. Bu
doktora tezleri de unlardr: mniyye el-Cbir, bn Receb el-Hanbel ve sruhul-fkhyye,
Muhammed el-Vil bn Receb el-Hanbel ve sruhu fil-fkh.
Trkiyede ise, Muhammed SUMEZ tarafndan yaplm olan yksek lisans tezinde
(KT, SBE, 2006), bn Receb el-Hanbelnin Camiul-ulum vel-hikem adl eserindeki hadis
erhilii zerinde durulmutur.
Faziletli vakitler konusunda bn Receb el-Hanbelnin eserleri zerinde yaplm bir
almaya rastlayamadk. Halbuki o, faziletli vakitler konusunda verdii eserlerle nemli bir
yere sahiptir. Kendisi birok hocadan ders alm, birok rencisi olmu, nceki ve sonraki
kuaklar arasnda bir kpr vazifesi grmtr. VIII. Asrdan gnmze k tuttuuna
inandmz bn Receb el-Hanbelyi bu ynyle almann gereklilii ortadadr.
2. KAYNAKLAR
Faziletli Vakitler konusunda IV. Asrdan balayarak gnnmze kadar birok alma
yaplmtr. Bu almalar artarak devam etmektedir. Bu konu ile ilgili -bilindii kadarylailk telif bn hinin Fezilu ehri ramazan isimli rislesidir.
bn hn (385/995) faziletli vakitlere dair rivyetleri toplayan kk bir kitap telif
etmitir. Bu konuda daha sonra birok eser kaleme alnmtr. bn Recebin ise faziletli
vakitler konusunda iki nemli almas vardr: Letifl-marif fim li-mevsimil-mi
minel-vezif (Beyrut, 1416/1996) ve Cmiul-ulm vel-hikem fi erhi hamsine hadisen min
cevmiil-kelimin (Beyrut, 1417/1997) sonundaki Vezifuz-zikril-muvazzafe fil-yevm velleyle. Biz bu almay yaparken bu eserlerle birlikte bn Recebin ulaabildiimiz btn
eserlerini inceleyeceiz.
Faziletli vakitlerle ilgili yaplm baz almalar vardr: brahim Kutluay "Kutsal ve
Kutsallk Anlay ile Hadislerde Baz Zaman ve Meknlarn Efdaliyeti adyla hazrlad
yksek lisans (E, SBE, Kayseri, 1996) tezinin birinci blmnde, kuds, izzet/azz, uluvv/li,
kerem, stf, hayr(hayr), haram, hm, bereket, fazl ve fazilet kavramlarn incelemitir.
kinci blmde, kutsiyetin mhiyeti ve kutsiyet anlaylar zerinde durmutur. nc
blmde ise, meknlarn kutsiyetini, drdnc blmde ise tezimizle de ilintili olan
zamanlarn kutsiyetini incelemitir. Yaklak 40 sayfalk drdnc blmde brahim
Kutluay, mukaddes gece rnei Kadir Gecesi, mukaddes gn rnei cuma gn, muharrem ve
are gn, rabulevvel ay ve Mevlid Gecesi, receb, ban ay ve Berat Gecesi, ramazan,
evval, zilkde, zilhicce, eyym- nahr, eyym- bd, pazartesi ve perembe gnleri
balklarn kullanmtr. Dikkatimizi eken Kadir Gecesi ve cuma gn iin mukaddes
sfatn kullanrken, dier gn, gece ve aylar iin ayn nitelemeyi kullanmamaktadr. Bu
almada, faziletli vakit ve meknlardan daha ok kutsiyet ve kutsiyet anlaylar zerinde
durulmutur. Faziletli vakitler konusu bizim almamza gre dar kapsamldr. Mesela, Kadir
Gecesinin stnlyle ilgili bizim de teze aldmz iki hadisi incelemitir.
Osman KARABULUTun Mbrek Aylar Gnler ve Gecelerin Faziletleri. Uysal
Yaynlar tarafndan Sebat Matbaacla bastrlmtr (Konya 1985). 385 sahife olan eserde
faziletli vakitlerle ilgili sahih, zayf, uydurma haberler vardr. Mellif konu ile ilgili birok
hadis zikretmi olmasna ramen bazsna kaynak dahi vermemitir. Gsterdii kaynaklarda
da cilt ve sayfa numaralar yoktur. Eserde bibliyografya yoktur.
2
M. smail FINDIKLInn Faziletleriyle Gn ve Geceleri. Yasin Yaynevi tarafndan

Sistem Matbaaya bastrlmtr (stanbul 2009). 511 sayfa olan eserde konu ile ilgili
ulalabilinen ve malzeme olabilecek btn rivyetler hibir kritie tabi tutulmadan
verilmitir.
Eser balca u balklardan olumaktadr: Gn gece ve aylarn faziletleri,
muharrem, safer, rabulevvel, receb, ban ve ramazan aylarnn faziletleri. Aylarn

faziletinden daha ok bu aylarda yaplmas gereken ibadetler zerinde durulmutur. Balca
kaynaklarndan birisi Abdulkdir-i Geylnnin Gunyett-tlibn isimli kitabdr. Eserde
bibliyografya yoktur.
Hseyin ALGLn Mbrek Gn ve Geceleri. Ik Yaynlar tarafndan alayan
Matbaasna bastrlmtr (stanbul 2008). 108 sayfa olan eser, mbrek gn ve gecelerin dini
ve kltr hayatmzdaki nemini aklayan uzunca bir girile balamaktadr. Algl, eserde
aylarn (receb, ban, ramazan), mbrek gecelerin (Mevlid, Regaib, Mirac, Berat, Kadir),
bayramlarn, kurban kesmenin nemi ve bunlarla ilgili baz rivyetleri deerlendirmektedir.
Hakikatte, bu eserde rivyetlerden daha ok, faziletli vakitlerin fert ve toplum hayatndaki
nemi zerinde durulmutur. Dolaysyla bizim daha ok arlk verdiimiz rivyetlerin
deeri zerinde durmamtr. brahim Kutluayn almas hari dier almalar
bilimsel/akademik alma olmaktan yoksundur. Hseyin Algl ise faziletli vakitlerin fert ve
toplum hayatna etkisi zerinde durmaktadr.
3. METOT
Aratrmada takip ettiimiz metot, konularla ilgili balklar oluturmak, oluturulan
her balkta bilgiler vermek ve onlar deerlendirmeyi esas almak olmutur. bn Receb elHanbelnin ulaabildiimiz konu ile ilgili btn eserleri okunup filendi ve bulgularn tahlil
ve sentezine nem verildi. bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde konumuzla ilgili hadisleri
deerlendirirken ncelikle sened ynnden incelemekle birlikte, metin ynnden de
deerlendirmeyi ihmal etmedik. nk sadece bir hadisin sened ynnden sahih olmas, onun
Hz. Peygamber tarafndan sylendii; bir hadisin sened ynnden zayf olmas da, onun
Raslllah tarafndan sylenmedii anlamna gelmemektedir. Buhr ve Mslimden birinin
veya her ikisinin rivyet ettikleri hadisleri incelemeye tabi tutmadk. Zira Buhr ve
Mslimin eserleri rivyet kitaplarnn birinci tabakasndan saylm ve bunlarn rivyet
ettikleri hadislerin byk ksmnn sahihlii zerinde genel bir kanaat olumutur. bn Receb
el-Hanbelnin yannda bu iki eserin tartlmaz bir yeri vardr.
Rviler hakknda deerlendirme yaparken, seneddeki btn rvilerle ilgili deil,

sadece mecrh rvilerin cerh ve tadil durumlar hakknda bilgi verdik. Konu ile ilgili
hadislerin saysnn tespiti iin hadislere numara verdik. Konularn sonunda konuyu zetleyen
tablolar verdik. Tabloda verilen hadisin birden fazla kayna varsa metnin hangi kaynaa ait
olduunu belirlemek iin altn izdik.
Hadis metinlerinin iyi anlalabilmesi iin tercmelerde zaman zaman parantez ii
ifadeler kullandk.
yet mealleri iin daha ok Diyanet leri Bakanlnn Kuran- Kerim Melinden
istifde ettik, onlar siyah puntolarla yazdk. Hadislerin kaynan gstermede Concordancen
kaynak veri eklini esas aldk. Buhr, Mslim, Eb Dvd, Tirmiz, Nes, bn Mce,
Ahmed b. Hanbel, Drim, Drekutnnin eser isimlerini zikretmedik.
Dipnotlarda mellif ve eser isimlerini mmkn olduunca ksaltarak yazdk. Mellif
isimlerinde Arapadaki elif lam taklarn kullanmadk
Bavurduumuz
kaynaklarn
knye bilgilerini bibliyografyada tam olarak zikrettik.

almamzn ama, metot kaynak, kapsam gibi teknik ynlerine ilikin tespitlerden
sonra, konuya altyap tekil eden terimlerin aklamasna geebiliriz.
GR
I. KONU LE LGL BAZI KAVRAMLAR
yet ve hadislerde deer, kymet ifade eden birok kavram vardr: Mukaddes,
mbrek, li, fazilet, aziz, hazret1 gibi kelimeler bu kavramlardan bazlardr.
Faziletli vakitlerle ilintili kavramlardan bazlarn yet ve hadisler erevesinde
inceleyeceiz. nceleyeceimiz ilk kelime vakit kelimesidir.
1. Vakit
Kuran- Kerimde vakit kelimesinden treyen farkl ifadeler u anlamlarda
kullanlmtr:
1.1. Vakitlenmi, vakitli anlamnda ( mevkt, mevkt)
Sana, hilalleri soruyorlar. De ki: Onlar, insanlar ve hac iin vakit lleridir
() .2
Namaz bitirince gerek ayakta, gerek oturarak ve gerek yan yatarak hep Allah
ann. Gvene kavutunuz mu namaz tam olarak kln. nk namaz, mminlere
belirli vakitlere bal ( ) olarak farz klnmtr.3
lk yette gne sisteminde dnyann uydusu olan ayn insanlar iin vakti belirlemede
bir l olduu, ayn zamanda hac yapma zamann belirlemede ara olduu belirtilmitir.
Dier yette ise, vaktin, mminlere namaz vakitlerini belirlemede bir ara, ayn zamanda
gece ve gndzden oluan 24 saat zaman diliminin bir evresi olduu vurgulanmaktadr.
1
Kutsal ve Kutsallk Anlay ile Hadislerde Baz Zaman ve Meknlarn Efdaliyeti adyla hazrlam yksek lisans
tezinde brahim Kutluay, tezinin birinci blmnde, kuds, izzet/azz, uluvv/li, kerem, stf, hayr(hayr), haram,
hm, bereket, fazl ve fazilet kavramlarn incelemitir. s. 8- 28 (Baslmam Yksek Lisans Tezi).
2
el-Bakara, 2/189.
en-Nis, 4/103.
1.2. Vakit, malum vaktin gn, dirilme gn anlamnda (el-vaktl-malm,

mkt)
Allah da, "O halde sen, vakti (yalnzca benim tarafmdan) bilinen gne
(kyamete) ( ) kadar mhlet verilenlerdensin" dedi.4
Sana kyametin ne zaman kopacan soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak
Rabbimin katndadr. Onu vaktini de ( ) ancak O (Allah) ortaya karacaktr.
O gklere de, yere de ar basmtr. O size ancak anszn gelecektir. Sanki senin ondan
haberin varm gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katndadr.
Fakat insanlarn ou bilmiyorlar.5
De ki: phesiz ncekiler ve sonrakiler, mutlaka belli bir gnn belli bir
vaktinde ( ) toplanacaklardr.6
phesiz, hkm gn, hepsinin bir arada buluaca zamandr ().
Verilen yetlerde vakit kelimesi zamann sadece Allahn bildii, kyamet gn,
kyametin kopma vakti ve bilinen vaktin gn anlamnda kullanlmtr.
1.3. Kararlatrlm muayyen vakit anlamnda (mkt)
Msya otuz gece sre belirledik, buna on (gece) daha kattk. Bylece Rabbinin
belirledii vakit krk geceye tamamland () . Ms kardei Hrna,
Kavmim arasnda benim yerime ge ve yapc ol. Sakn bozguncularn yoluna uyma
dedi.8
el-Hcr, 15/38. Yine bk. Sd, 38/81.
el-Arf, 7/187.
el-Vka, 56/50.
ed-Duhn, 44/40. Yine bk. en-Nebe, 78/17.
el-Arf, 7/142.
Ms, tayin ettiimiz vakitte (( )Tra) gelip Rabbi de ona konuunca,

Rabbim! Bana (kendini) gster, sana bakaym dedi.
Ms, kavminden, tayin ettiimiz vakit ( )iin yetmi adam seti. Onlar
sarsnt yakalaynca (bayldlar)9
Bylece sihirbazlar, belli bir gnn belirlenen bir vaktinde ( ) bir
araya getirildiler.10
Yukardaki yetlerde belirtildii gibi Ms (a.s.) gerek ferd olarak, gerekse kavminden
setii kiilerle Allahn nceden belirledii zamanda bulumak zere szleiyorlar. Son
yette ise Ms (a.s.), sihirbazlarla randevulayor.
Bu yetlerden anlalaaca gibi randevulama zamann ve yerini Allah Tel bildii
gibi insanlar da biliyor. Allah bu yetlerde kendisinin ve insanlarn bildii zaman ve yer iin
vakit kelimesini kullanmtr. Vakit kelimesi, gn saati nceden belirlenmi ayn zamanda
olu zamann insanlarn da bildii sre anlamnda kullanlmtr.
Grld gibi vakit kelimesi Kuranda bir l arac olarak kullanld gibi
zamann sadece Allahn bildii kyamet vakti ve zamann insanlarn da bildii zaman
ls anlamnda kullanlmtr. Ayrca yet ve hadislerde kyamet zamann ifade etmek iin
es-sa kelimesi de kullanlmtr.
Hatta Zecccn (311/923) da dedii gibi es-sa Kuranda (marife olarak) sadece
kyameti kopaca zaman dilimi anlamnda kullanlmtr:11 Kyamet zaman yaklat.12,
el-Arf, 7/143,155.
10
e-uar, 26/38.
11
bnl-Esr, en-Nihye, II, 422.
12
el-Kamer, 54/1.
Kyameti kopma zaman bilgisi onun yanndadr.13, Sana kyametin kopaca zaman
sorarlar.14 yetlerinde olduu gibi.
Kuranda sa eklinde (nekre olarak) kullanmlarda, belirli bir zaman dilimi
anlamnda kullanlmtr: Gnn ancak bir saati kadar kaldklarn zannederler.15,
Ecelleri geldiinde artk ne bir saat geri ne de ileri giderler.16
es-sa kelimesinin sz konusu ayn anlamlarda yette marife ve nekre olarak birlikte
kullanm da vardr:
Kyamet koptuu gn gnahkarlar, (dnyada) ancak pek ksa bir sre
kaldklarna yemin ederler17
Hadislerde kyamet saati anlamnda vakit kelimesi deil de bunu ifade etmek iin
es-sa kelimesi kullanlmtr: Ey Allahn Rasl! Kyamet ne zaman kopacak?...18 Yine
Raslllahn (s.a.v.) kyamet alametlerini sayarken kulland Gne batdan domadka
kyamet kopmaz19 ve Allah Allah diyen hibir kimsenin zerine kyamet kopmaz.20
hadislerinde olduu gibi es-sa kelimesi kyamet saati anlamnda kullanlmtr.
Vakit kelimesi

..
13
Raslllah (s.a.v.) Medine halk iin Zlhuleyfeyi,
ez-Zuhruf, 43/85.
14
el-raf, 7/187; en-Nzit, 79/42. Ayrca bk. el-Enam, 6/31,40; Yusuf, 12/107; el-Hcr, 15/85; en-Nahl, 16/77;
el-Kehf, 18/21,36; Meryem, 19/75; Th, 20/15; el-Enbiy, 21/49.
15
Yunus, 10/45; el-Ahkf, 46/35.
16
el-Arf, 7/34; Yunus, 10/49; en-Nahl, 16/61. Ayrca bk. et-Tevbe,9/117; Sebe, 34/30.
17
er-Rm, 30/55.
18
Mslim, man, 7.
19
Mslim, man, 248.
20
Mslim, mn, 234; Ahmed b. Hanbel, III, 107, 201, 259: Sa kelimesinin anlam ve farkl kullanmlar iin
bk. bnl-Esr, en-Nihye, II, 422. Kyamet hadislerinin kaynaklar iin bk. Wensinck, el-Muceml-mufehres,
sa md., III, 25-30.
am halk iin Cuhfeyi, Necid halk iin Karnelmenzili, Yemen halk iin Yelemlemi (mikat
yeri olarak) tahsis etti21 hadisinde olduu gibi bir yere tahsis etmek, bir yeri onlar iin
belirlemek anlamnda;
Raslllah (s.a.v.)
iki ienlere uygulanacak cezada say belirlemedi22 hadisinde say belirtmedi, snrn
izmedi anlamlarnda kullanlmtr. Yine vakit kelimesi belirli aralk ve sreler iin tayin
edilmi, olu zamann insanlarn da bildii zaman dilimi anlamnda kullanlmtr. Vakit
kelimesi u hadiste ise birden fazla anlamda kullanlmtr:

Sabah namazn klacanz vakit, gnein ilk douncaya kadar devam eder.
leyi klacanz vakit, ikindi oluncaya kadar devam eder. kindiyi klacanz vakit, gne
sararncaya kadardr. Akam namaznn vakti, afak kayboluncaya kadar devam eder. Yatsy
klacanz vakit, gecenin yarsna kadar devam eder.23
Hadislerde tezimizin ismi olan faziletli vakitler kavramnn her iki kelimesinin (fazilet
ve vakit kelimeleri) bir hadiste kullanld da olmutur: Raslllaha hangi amelin daha
faziletli olduu sorulunca, yle buyurdu:
21
Buhr, Hac, 7, 9, 11, 12; Mslim, Hac, 11,12.
22
Eb Dvd, Hudd, 35.
Vaktinde klnan namazdr.24
23
Mslim, Mescid ve Mevds-Salt, 171-174: Vakt kelimesinin anlam ve farkl kullanmlar iin bk. bnlEsr, a.g.e., II, 212. Ayrca hadislerin kaynaklar iin bk. Wensinck, a.g.e., vakt md., VII, 280-283.
24
Mslim, man, 137,140; Ahmed b. Hanbel, VI, 374, 375; Buhr, Mevkt, 5: Buhrde efdal yerine ehab
kullanlmtr.
2. Fazilet
Fazl; fazale-yefzul-fazlen fiil kknden gelmekte ve genel olarak noksanln
zddn ifade etmektedir.25 Ayn kkten gelen fazilet stnlkte yksek derece demektir.26
slmi literatrde bir eyi veya bir kimseyi stn klan zellikler anlamyla amellerin,
zamanlarn, ahslarn, kabilelerin, milletlerin, yer ve ehirlerin benzerlerinden stnln
anlatmak iin kullanlmtr.27
Rgb el-Isfahn fazl28, muteberliine gre vlen fazl (ilim ve hikmetteki ziydelik
gibi) ve knanan fazl (fkedeki fazlalk gibi) diye ikiye ayrmtr. Ayrca stnln
ekilde olacan da belirtmitir. 1. Cins itibariyle stnlk. Hayvan cinsinin bitkilere
stnl gibi, 2. Nevi itibariyle stnlk. nsann dier canllara stnl gibi, Biz,
hakikatten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar karada ve denizde tadk.
Kendilerine gzel gzel rzklar verdik. Onlar yarattmzn biroundan cidden stn
kldk.29 3. Zt itibariyle stnlk. Bir insann baka bir insana stnl gibi, bu bazen
insann kendi elindedir; Allah rzk konusunda kiminizi kiminize stn kld.30 bazen de
kendi elinde deildir. u yetlerde olduu gibi: Allahn insanlardan bir ksmn
dierlerine stn klmas31 , Gerekten biz peygamberlerden kimini kimine stn
kldk.32
25
Cevher, es-Shah, V, 1792; bn Manzr, Lisanl-Arab, XI, 524.
26
bn Manzr, Lisanl-Arab, XI, 524.
27
Kandemir, M. Yaar, Fezil DA, XII, 529.
28
Rgb el-Isfahn, el-Mfredt f garbil-Kuran, 381- 382.
29
el-sr, 17/70.
30
En-Nahl, 16/71. Ayrca bk. en-Nis, 4/95.
31
en-Nis, 4/34. Ayrca bk. en-Nis, 4/32; el-sr, 17/21.
32
el-sr, 17/55.
10
Fazl kelimesi Kuranda fazl, fazlen, el-fazlu ve fazlehu eklinde kullanlmtr.

Kuranda genellikle ltuf,33 ok ltuf,34 byk ltuf,35 apack ltuf,36 bol nimet,37 iyilik,38
varlk39 vb. anlamlarnda kullanlmtr. Kullanm ekilleri ise yledir:
1.Allah lafzna muzaf olarak ve rahmet kelimesiyle birlikte
1.1. Allah lafzna muzaf olarak
Bundan sonra yine yz evirdiniz. Allahn bol nimeti ( ) ve merhameti
olmasayd herhalde ziyana urayanlardan olurdunuz.40
Atalarm brahim, shk ve Yakubun dinine uydum. Bizim Allaha herhangi
bir eyi ortak komamz (sz konusu) olamaz. Bu, bize ve insanlara Allahn bir ltfudur
() , fakat insanlarn ou kretmezler.41
1.2. Rahmet kelimesiyle birlikte
Bundan sonra yine yz evirdiniz. Allahn bol nimeti ve merhameti (
) olmasayd herhalde ziyana urayanlardan olurdunuz.42

Kendilerine gvenlik (bar) veya korku (sava) ile ilgili bir haber geldiinde
onu yayarlar. Halbuki onu peygambere ve ilerinden yetki sahibi kimselere gtrselerdi,
33
el-Bakara, 2/90.
34
Yunus, 10/60.
35
el-Bakara, 2/105.
36
en-Neml, 27/16.
37
el-Bakara, 2/64.
38
el-Bakara, 2/237.
39
en-Nur, 24/22.
40
el-Bakara, 2/64.
41
Yusuf, 12/38. Ayrca bk. en-Nis, 4/83, 113.
42
el-Bakara, 2/64.
11
elbette bunlardan, onu deerlendirip sonu (hkm) karabilecek nitelikte olanlar onu
anlayp bilirlerdi. Allahn size ltfu ve merhameti ( ) olmasayd, pek
aznz hari, muhakkak eytana uyardnz.
(Ey Muhammed!) Eer Allahn sana ltuf ve merhameti (
)
olmasayd, onlardan bir grup seni saptrmaya alrd. Halbuki onlar, ancak kendilerini
saptrrlar, sana hibir zarar veremezler. Allah sana kitab (Kuran) ve hikmeti
indirmi ve sana bilmediin eyleri retmitir. Allahn sana ltfu ok byktr.
Allaha iman edip ona smsk sarlanlar ise (Allah) kendisinden bir rahmet ve
ltfa (
) kavuturacak ve onlar kendisine varan doru bir yola
iletecektir.43
2.Nimet kelimesiyle birlikte
Bundan dolay Allahtan bir nimet ve ltufla ( ) kendilerine
hibir fenalk dokunmadan geri dndler ve Allahn rzasna uydular. Allah, byk
ltuf sahibidir.44
Allah, kendi katndan bir ltuf ve nimet ( ) olarak byle yapt.
Allah hakkyla bilendir, hkm ve hikmet sahibidir.45
3.Mafiret kelimesiyle beraber
eytan sizi fakirlikle korkutur ve size, irkinlii ve hayszl emreder. Allah ise
size kendi katndan mafiret ve bol nimet ( ) vadediyor. phesiz Allah,
ltfu geni olandr, hakkyla bilendir.46
43
en-Nis, 4/83, 113, 175. Ayrca bk. Yunus, 10/58; en-Nr, 24/10, 14,20, 21.
44
l-i Imrn, 3/174.
45
el-Hucurt, 49/8.
46
el-Bakara, 2/268.
12
4.Rdvan (honutluk) kelimesiyle birlikte

Bu mallar zellikle, Allahtan bir ltuf ve honudluk ( ) ararken
ve Allahn dinine ve peygamberine yardm ederken yurtlarndan ve mallarndan
uzaklatrlan fakir muhacirlerindir. te onlar doru kimselerin ta kendileridir.47
Grld gibi yetlerde fzl kelimesi ve mtaklar rahmet, nimet, mafiret ve
rdvan kelimeleriyle yan yana kullanlmtr. Kuran- Kerimin 104 yerinde geen fazl ve
bu kkten treyen dier kelimelerin byk bir ksm, Allahn genel olarak varlklar lemine,
btn insanlara, inananlara ve zel olarak da Muhammed mmetine, ayrca belli kii veya
zmrelere kar madd ve mnev ltuf ve cmertliini ifade eder.48
Fazl kelimesi hadislerde szlk anlamlar yannda Kuranda olduu gibi Allahn
ltuf ve ihsan, cmertlii gibi anlamlarda kullanlmtr: Biriniz mescide girdii vakit Ey
Rabbim, bana rahmet kaplarn a desin. kt vakit de Ey Rabbim, senden fazln
(ihsann, ltfunu) isterim desin.49
Ayrca bir kimsenin veya bir eyin dierinden stn, deerli ve faziletli olmas
anlamlarnda da kullanlmtr: Aienin dier kadnlara stnl, tiridin dier yemeklere
stnl gibidir.50 Gne, cuma gnnden daha faziletli bir gne domamtr ve
batmamtr.51
Baz hadislerde efdal yerine en sevimli anlamnda ehab; daha hayrl anlamnda
ahyer kelimeleri de52 bir kiinin, bir amelin veya szn dierinden stnln ve deerini
ifade etmek iin kullanlmtr
47
el-Har, 59/8.
48
arc, Mustafa, Fazl, DA, XII, 271.
49
Mslim, Saltl-Msfirin ve Kasrih, 68.
50
Buhr, Enbiy, 32,46; Fedil Ashbin-Neby, 30.
51
Ahmed b. Hanbel, II, 519. Ayrca hadislerin kaynaklar ve farkl kullanmlar iin bk. Wensinck, el-MucemulMufehres, fazl md.
52
Carc, Fazl , DA, XII, 272.
13
3. Mbrek
3.1.Mbrek Kavram
Kuran ve hadislerde fazileti ifade etmek zere kullanlan kelimelerden birisi de brk
kknden gelen bereket ve mbrek kelimeleridir. Bereke bir eyde ilhi bir hayrn
meydana gelmesi53 ziyade ve artmak,54 ayn kkten gelen tebrik bereket duasnda
bulunmak55 mbrek ise hayr ok demektir.56
Mbrek gnlk dilimizde ska kullandmz kelimelerdendir. Mbrek gecelerde
Geceniz mbrek olsun, cuma gnlerinde Cumanz mbrek olsun, iltifat olsun diye Sen
mbrek bir insansn, veya Ne kadar mbrek bir insan deriz. Mekke ve Medine iin
mbrek beldeler terimini kullanrz. Bazen de hayr kelimesiyle birlikte kullanrz:
Mesela, ocuu olan kiiye Allah hayrl ve mbrek eylesin deriz.
Kuranda brk u anlamlarda kullanlmtr:
1.Bereket, hayr ve bolluk, bolluk vermek
Eer, o memleketlerin halklar iman etseler ve Allaha kar gelmekten
saknsalard, elbette onlarn stne gkten ve yerden nice bereketler(in kaplarn)
aardk () . Fakat onlar yalanladlar, biz de kendilerini iledikleri
gnahlarndan dolay yakalayverdik.57
Ona denildi ki: Ey Nh! Sana ve seninle birlikte bulunanlardan birok mmete
bizden esenlik ve bereketlerle ( ) in. Daha bir takm mmetler de olacak ki
biz onlar (dnyada) yararlandracaz. Sonra da bizden kendilerine elem dolu bir azap
dokunacak.58
53
Rgb el-Isfahn, el-Mfredt, s. 44.
54
bnl-Esr, en-Nihye, I, 120; Cevher, es-Shah, IV, 1574; bn Manzr, Lisanl-Arab, X, 395.
55
Cevher, a.g.e.,IV, 1574; bn Manzr, a.g.e., X, 395.
56
Rgb el-Isfahn, el-Mfredt, s. 44; Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, VI, 4295.
57
el-Arf, 7/96.
58
Hd, 11/48.
14
O, drt gn iinde (drt evrede), yeryznde ykselen sabit dalar yaratt,

orada bolluk ve bereket ( ) meydana getirdi ve orada rzk arayanlarn
ihtiyalarna uygun olarak rzklar takdir etti.59
Hor grlp ezilmekte olan kavmi (srailoullarn), toprana bolluk ve bereket
( ) verdiimiz yerin dou ve bat taraflarna miras kldk. Rabbinin

srailoullarna verdii gzel sz, onlarn sabretmeleri karlnda gerekleti. Firavun
ve kavminin yaptklarn ve (zenle kurup) ykselttiklerini yerle bir ettik.60
Melekler, Allahn emrine mi ayorsun? Allahn rahmeti ve bereketi (

)size olsun ey (peygamber ocann) ev halk! phesiz O vlmeye layktr, an

ycedir. dediler.61
Bu yetler, Allah Telnn yeryzne verdii veya vermeyi vaad ettii esenlik ve
bereketlerden bahsetmektedir. Son yetteki Allahn rahmeti ve bereketi zerinize olsun
ifadelerinden, bakalarna bereket duasnda bulunabilecei anlalmaktadr.
Bu yetlerde brk kknden gelen kelimeler, bereket kaps, esenlik ve bereket,
bereket duasnda bulunmak, bolluk ve bereket anlamlarnda kullanlmtr.
2.Bir yeri hayrl, bereketli ve mbrek klmak
Kendisine yetlerimizden bir ksmn gsterelim diye kulunu (Muhammedi) bir
gece Mescid-i Haramdan evresini bereketlendirdiimiz (
)Mescid-i Aksaya
gtren Allahn an ycedir. Hi phesiz o, hakkyla iitendir, hakkyla grendir.62
Onu Lt ile beraber kurtarp, iinde lemler iin bereketler ()
kldmz yere ulatrdk. Sleymann hizmetine de gl esen rzgar verdik. Rzgar,
59
el-Fussilet, 41/10.
60
el-Arf, 7/137.
61
Hd, 11/73.
62
el-sr, 17/1.
15
onun emriyle iinde bereketler yarattmz ( ) yere eser giderdi. Biz her eyi
hakkyla bileniz.63
Yine de ki: Ey Rabbim! Beni bereketli bir yere ( ) kondur. Sen konuk
edenlerin en hayrlssn.64
Ms, atein yanna gelince o mbrek yerdeki ( ) vadinin sa
tarafndaki aatan yle seslenildi: Ey Ms! phesiz ben, evet, ben lemlerin Rabbi
olan Allahm.65
Sebe halk ile bereketlendirdiimiz kentler ( ) arasna (her biri
dierinden) grlen kentler oluturduk. Oralarda gidi-gelii belirledik (seyahati
kolaylatrdk) ve onlara da yle dedik: Oralarda gece gndz gvenlik iinde
dolan.66
Bu yetlerde belirli bir yeri ve blgeyi bereketli klmaktan bahsedilmektedir. Bereketli
klnan yerler; Mescid-i Aksnn etraf, brahim (a.s.) ve Ltun (a.s.) irad iin
gnderildikleri topraklar, Sebe halk iin Suriye ve Filistin topraklar 67, Tri Sna ve Allahn
bereketli klp da Sleymann (a.s.) emriyle rzgarn estii yerler.
3.Peygamberleri mbrek klmak
Onu da shk da uurlu kldk () . Her ikisinin
nesillerinden iyilik yapanlar da vard, kendine apak zulmedenler de.68
63
el-Enbiy, 21/71, 81.
64
el-Muminn, 23/29.
65
el-Kasas, 28/30.
66
Sebe, 34/18
67
Mevdd, Tefhmul-Kuran, III, 288, 459.
68
es-Safft, 37/113.
16
(Ms) Atee varnca ona yle seslenildi: Atein bandaki de evresindekiler

de kutlu olsun ( !) lemlerin Rabbi olan Allah eksikliklerden
uzaktr.69
Nerede olursam olaym beni kutlu ve erdemli kld ( ) ve bana
yaadm srece namaz ve zekt emretti.70
Bu yetlerde insanlar iinden seilen elilerden, shk (a.s.) ve Msnn (a.s.)
mbrek klndndan bahsedilmektedir.
4. Mbrek bir t ve hidyet kayna
te bu (Kuran) da indirdiimiz mbrek bir ttr (
). imdi siz bunu
inkr m ediyorsunuz?71
Bu Kuran, yetlerini dnsnler ve akl sahipleri t alsnlar diye sana
indirdiimiz mbrek bir kitaptr () .72
phesiz, lemlere bereket ve hidayet kayna ( ) olarak insanlar iin
kurulan ilk ev Mekkedeki (Kbe)dir.73
Bu yetlerde Kuran- Kerimin mbrek bir t ve bereket kayna, Kabenin
hidyet kayna olduu vurgulanmtr.
5.Bereketli su
Gkten de bereketli bir su ( ) indirip onunla kullar iin rzk olarak
baheler ve biilecek taneler (ekinler), birbirine girmi kat kat tomurcuklar olan
69
en-Neml, 27/8.
70
Meryem, 19/31.
71
el-Enbiy, 21/50.
72
Sad, 38/29. Ayrca bk. el-Enm, 6/92, 155.
73
l-i Imrn, 3/96.
17
yksek hurma aalar bitirdik ve bylece onunla l bir beldeye hayat verdik. te
(dirilip kabirlerden) k da byledir.74
Allah Tel, semdan indirdii su, yani yamur iin bereketli su demektedir.
Yamura bereket denmesi halk arasnda da yaygndr. Halk tarafndan bu ismin verilmesinde
bu yetin etken olduu kanaatindeyiz.
6.Mbrek aa
Allah gklerin ve yerin nurudur. Onun nurunun temsili udur: Duvarda bir
hcre, iinde bir kandil, kandil de bir cam fns iinde. Fns sanki inci gibi parlayan
bir yldz. Mbrek bir aatan (
) , ne douya, ne de batya ait olan zeytin
aacndan tututurulur. Bu aacn ya, ate dokunmasa bile, neredeyse aydnlatacak
(kadar berrak)tr. Nur stne nurdur. Allah diledii kimseyi nuruna iletir. Allah
insanlar iin misaller verir. Allah her eyi hakkyla bilendir.75
Allah Tel bu yette mbrek bir aatan yani zeytin aacndan bahsetmektedir.
7.Mbrek gece
Apak olan Kitaba andolsun ki, biz onu mbrek bir gecede ()
indirdik. phesiz biz insanlar uyarmaktayz.76
lerde de ayrntl bir ekilde grlecei gibi Allah Tel bu yette mbrek geceden
yani Kadir Gecesinden bahsetmektedir.
8.n yce olmak
phesiz sizin Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gn iinde (alt evrede) yaratan ve
Ara kurulan, geceyi, kendisini durmadan takip eden gndze katan, gnei, ay ve
74
Kf, 50/9, 10, 11.
75
en-Nr, 24/35: Douya da batya da ait olmayan mbrek bir zeytin aacndan yaklan lamba ifadesi,
lambann kusursuz ve parlakl hakknda fikir vermek iin kullanlm bir mecazdr. Eskiden parlak n
kayna zeytinya lambalaryd ve bu amala kullanlan en stn ya, ak ve yksek bir yerde biten aatan
elde edilen yad. Mevdd, Tefhmul-Kuran, III, 489.
76
ed-Duhn, 44/2,3
18
btn yldzlar da buyruuna tabi olarak yaratan Allahtr. Dikkat edin, yaratmak da,
emretmek de yalnz Ona mahsustur. lemlerin Rabbi olan Allahn an ycedir (
) .77
Azamet ve ikram sahibi Rabbinin ad ycedir () .78
Hkmranlk elinde olan Allah, ycedir (). O, her eye hakkyla gc
yetendir.79
Bu yetlerde, Allah Tel, yce olmak, n yce olmak (tebreke) kelimesini,
kendisi iin kullanmtr.
Genel olarak yetlere baktmz zaman brk kelimesi ve trevlerinin Mescid-i Aks,
Tr-i Sna, Kuran, baz peygamberler, gkten inen su, zeytin aac, gece, toprak paras gibi
farkl alanlar iin kullanldn grmekteyiz. Burada brk kelimesinin daha ok yaratklar
iin kullanld grlmektedir.
Hadislerde ise brk kelimesi ve trevleri cemaatte bereket olduu 80, sahurda bereket
olduu81, koyun edinmekte bereket82 olduuna dir rivyetler de vrid olmutur. Yine
hadislerde bereketin yemein son lokmalarnda olduu83, yemein ortasna inecei84
eklinde kullanlarak bereketin nerede olabilecei zerinde de durulmutur.
77
el-Arf, 7/54. Ayrca bk. el-Muminn, 23/14. Ayrca bk. Furkn, 25/1, 10, 61; el-Mumin, 40/64.
78
er-Rahmn, 55/78.
79
el-Mlk, 67/1. Ayrca bk. ez-Zhruf, 43/85.
80
bn Mce, Etme, 17.
81
Buhr, Savm, 21; Mslim, Syam, 45.
82
bn Mce, Ticart, 69; Ahmed b. Hanbel, VI, 434.
83
Ahmed b. Hanbel, I, 293.
84
Tirmiz, Etme, 12.
19
Namazlarn son oturuunda okunan salli ve brik dualar85
denilen dualarda,
brahime (a.s.) verilen eref ve ikramn (et-terf vel-kerme) Hz. Muhammede (s.a.v.) ve
ailesine de verilmesi bunun brahim (a.s.) ve ailesinde olduu gibi devaml olmas da
istenmektedir.86 Ayrca u rivyette bir kadnn kavmi iin byk bir bereket olduu
belirtilmitir: Ben Mustalk kabilesinden Hrisin kz Cveyriye cariyesi olduu efendisine
balln bitirmek iin Raslllahtan yardm istedi. Raslllah da Cveyriyenin efendisine
olan borcunu deyip hrriyetine kavuturdu ve nikah altna ald. Raslllahn Cveyriye ile
evlendiini duyan sahbe Cveyriyenin kabilesine ait btn esirleri serbest braktlar.
nsanlar da kendi aralarnda yle konuuyorlard: Kavmine Cveyriyeden daha bereketli
bir kadn grmedik. nk onun yznden Ben Mustalkten yz aile hrriyetine kavutu.87
Bu hadisten anlyoruz ki, insanlar da birbirlerine bereketli olabilirler.88
4. Mukaddes
Kuds ve kuds eklinde ifade edilen masdar isim ilhi artma ve temizlik
manalarna gelir.89 Takdis ise, temizleme90 ve bereketlendirme91 anlamndadr.
Gerek dilciler, gerek esm-i hsn ile ilgilenen limler, kuddsn sadece zt-
ilhiye iin kullanld ve her trl eksiklik ve kusurdan mnezzeh olma manasna geldii
hususunda gr birlii iindedirler.92
el-Arzul-Mukaddese diye bilinen bu yerlere ki Filistin ve am blgesi olduu
sylenmektedir- Beytl-Makdes, Beytl-Makdis, el-Beytl-Mukaddes,
Beytl-
Kuds (Beytl-Kuds) denilmekte, irkten ve necsetten temizlenmi ev, yer anlamndadr.93
85
Buhr, Enbiy, 10; Mslim, Salt, 65.
86
bnl-Esr, en-Nihye, I, 120.
87
Eb Dvd, Itk, 3.
88
Hadislerin kaynaklar ve bereketin farkl kullanmlar iin bk. Wensinck, a.g.e., brk md.
89
Cevher, es-Shah, II,957; Rgb Isfahn, el-Mfredt, s. 396; bn Manzr, Lisanl-Arab, VI, 168.
90
Cevher, a.g.e., II, 957; Rgb Isfahn, a.g.e., s. 396; bn Manzr, a.g.e., VI, 168.
91
bn Manzr, a.g.e., VI, 168.
92
Topalolu, Bekir, Kudds , DA, XXVI, 315.
93
Rgb Isfahn, a.g.e., s. 396; bnl-Esr, en-Nihye, IV, 23-24.
20
Kuranda kuds kelimesi ve trevleri u anlamlarda kullanlmtr:

1. Rhul-kuds olarak kullanldnda Cebrail (a.s.) kasdedilir
Andolsun,
Msya
Kitab
(Tevrat)
verdik.
Ondan
sonra
ardarda
peygamberler gnderdik. Meryemolu saya mucizeler verdik. Onu Ruhl-Kuds

(Cebrail) ( ) ile destekledik.94
Ey Muhammed! De ki: Kuran, Rhul-Kuds (Cebrail) ()
inananlarn inanlarn salamlatrmak, mslmanlara doru yolu gstermek ve
onlara bir mjde olmak zere hak olarak indirdi.95
Bu yetlerde Rhul-kuds ile Cebrail (a.s.) kasdedilmitir.
2. Btn noksan sfatlardan uzak, mnezzeh ve mukaddes (olan Allah)
O, kendisinden baka hibir ilah bulunmayan Allahtr. O, mlkn gerek
sahibi, kutsal () , bar ve esenliin kayna, gvenlik veren, gzetip
koruyan, mutlak g sahibi, dzeltip slah eden ve dilediini yaptran ve byklkte
esiz olan Allahtr. Allah, onlarn ortak kotuklarndan uzaktr.96
Gklerdeki ve yerdeki her ey, mlkn sahibi, mukaddes () , mutlak
g sahibi, hkm ve hikmet sahibi olan Allah tesbih eder.97
Bu yetlerde kudds Allahn esml-husnsndan biri olarak kullanlmtr.
94
el-Bakara, 2/87. Ayrca bk. el-Bakara, 2/253; el-Mide, 5/110.
95
en-Nahl, 16/102.
96
el-Har, 59/23.
97
el-Cuma, 62/1.
21
3.Takdis etmek, temizlemek, tertemiz yapmak

phe yok ki, ben senin Rabbinim. Hemen ayakkablarn kar. nk sen
mukaddes vadi Tuvdasn. ( ) 98
Hani, Rabbi ona mukaddes Tuv vadisinde ( ) yle
seslenmiti.99
Bu iki yet, Msnn (a.s.), Medyen dn Tuv vdisinde ilhi vahye mazhar
olduunu, burasnn mukaddes bir yer olduunu, burada ayakkablarn karmas gerektiini
belirtmektedir.
Bu yetlerden Tuv vdisi vb. gibi yce Allahn Msy vahyine mazhar kld
yere kutsallk atfedildii anlalmaktadr. Ayn zamanda bunlar, kutsal mekan anlaynn
Kuranda varolduuna delil saylabilir. Burada vdiye kutsallk atfettiren olay, Allah
Telnn orada Msya (a.s.) tecelli etmi olmasdr.100 Ayakkablarn kar; nk sen
mukaddes vdi Tvadasn ifadelerinden, mukaddes yerlere sayg duyulmas gerektiini
ve buralarda uyulmas gereken baz kurallarn olduunu anlyoruz.
Belli bir yere veya blgeye kutsallk atfetmenin dier rnei de Arz- Mukaddestir.
Ey kavmim! Allahn size yazd (vatan ve mesken olmak zere takdir ve
ksmet etii) kutsal topraa ( ) Arz- Mukaddese girin. Sakn geri
dnmeyin. Yoksa ziyana urayanlar olursunuz.101
Bu yette bahsedilen el-Arzul-Mukaddeseden kasdedilen iinde Beytlmakdisin de
bulunduu brahim (a.s.), shk (a.s.) ve Yakb (a.s.) peygamberlerin vatan Filistin
98
Th, 20/12.
99
en-Nazit,79/16.
100
G, Ahmed, Kuranda Kutsallk Anlay, UFD, Say 9, Cilt 9.
101
el-Mide, 5/21.
22
topraklardr. Kuran- Kerimde Allahn bereketli kld yurt102 olarak ifade edilen bu
yerlerin snrlar kesin olarak belirtilmemitir.103
Ayn yerler iin hem mukaddes hem bereket kelimelerinin kullanlmas bu kelimelerin
anlamlarnn bir birine yakn olduunu gsterir. Benzer kullanm yukarda incelediimiz
mukaddes Tuv vdisi ile ilgili baka bir yette Allah ayn yer iin BukatlMbreke104 kelimesini kullanmas buna iaret etmektedir.
Bu iki kelimeden tremi ve dilimizde en ok kullanlan kelimeler mbrek ve
mukaddestir. Mbrek ve mukaddes kelimeleri hakknda yetlerdeki kullanmna bakarak
yle bir sonu karlabiliriz: Mbrek kelimesinin daha somut; mukaddes kelimesinin daha
soyut olana iaret ettii sylenebilir. Buradan hareketle de her mukaddesin mbrek
olduunu, her mbrein mukaddes olmadn syleyebiliriz. Buna bal olarak bir eyin
faziletli olmas, onun mukaddes olduu anlamna gelmemektedir. Ancak, bir ey mukaddes
ise bu, o eyin faziletli olduu anlamna da gelmi olmaktadr.105
Kds kelimesi ve trevlerinin hadislerde de Kurandaki kullanma benzer
kullanmlar vardr. Kuranda olduu gibi hadislerde de Rhul-kuds Cebrilin (a.s.) bir
ismi olarak kullanlmtr. Raslllahn iri Hassan b. Sbit iin kulland u ifadelerde
olduu gibi: Allahm! Bunu Rhul-kuds ile destekle106 veya Allah seni rhul-kuds ile
desteklesin107
Kudds kelimesi yine Allahn isimlerinden birisi olarak da kullanlmtr: Raslllah
vitir namazn bitirdii zaman defa Sbhnel-Melikil-Kudds108 dedii gibi.
102
sr, 17/1; el-Enbiy, 21/27.
103
Mevdd, Tefhmul-Kuran (Tercme: Komisyon), I, 417; Komisyon, Kuran Yolu, II, 246.
104
el-Kasas, 28/30.
105
Gne, Kmil, slam Dncesinde Kutsallk, s. 36.
106
Buhr, Salt, 68; Bedil-Halk,6; Mslim, Fadilus-Sahbe,151,152.
107
Ahmed b. Hanbel, II, 269; Hadislerin kaynaklar ve farkl kullanmlar iin bk. Wensinck, el-MucemulMufehres, kds md.
108
Ahmed b. Hanbel, III, 406,407;V, 123; Ayrca hadislerin kaynaklar ve farkl kullanmlar iin bk. Wensinck,
a.g.e., kuds md.
23
Hadislerde yine Kurandakine benzer ekilde am vb. yerler iin mukaddes109

kelimesi kullanlmtr.
Konu ile ilgili kavramlar bal altnda incelediimiz deer ve kymet ifade eden
kavramlar Allahn kitabnda hangi anlamda kullanlmsa, ayn kavramlar hadislerde de
benzer anlamlarda kullanlmtr.
Mbrek lafznda ycelik, temizlik, stnlk manasyla beraber kullarn dnyev ve
uhrev gnlk hayatlarna yansyan bir yn de vardr; buna karlk mukaddes kelimesinin
daha ok manev karaktere sahip olduunu, kullara ynelik bizzat hayr ve ihsnlarn varln
ifade etmekten ziyade nitelenen eyin zt sfatna iaret ederek stnlk ve yceliini
anlattn syleyebiliriz.110
Bu kullanmlardan yle bir sonu karmak mmkndr: Mutlak kutsal varlk
Allahtr. Onun dnda herhangi bir eyi kutsal kabul etmek mmkn deildir. Ancak Onunla
ilikisi bulunan yer, zaman, mekan ve nesnelere kutsallk atfedilebilir. Fakat belirtmek gerekir
ki bir eyi kutsal olarak kabul etmekle, baz eylere kutsallk atfetmek birbirinden tamamen
farkldr.111
Konu ile ilgili baz kavramlar bal altnda vakit, fazilet, mbrek ve mukaddes
kelimelerini incelemi olduk. Bunlardan ilki vakit kelimesidir. Bu kelime vakitli, malum
vaktin gn, dirilme gn ve kararlatrlm muayyen vakit anlamlarnda kullanlmtr. Yine
bu balk altnda incelediimiz
es-sa kelimesi marife olarak kullanldnda kyamet
zaman; nekre olarak kullanldnda ise belirli bir zaman dilimi kasdedilmitir.
Dier kelime ise fazldr. Bu kelime Allah lafzna muzaf olarak kullanld gibi
rahmet, nimet, mafiret, rdvn kelimeleriyle birlikte de kullanlmtr. Benzer ve
dierlerinden stnlk anlamndadr. stnlk de cins, nevi ve zt itibariyledir. Hayvanlar
bitkilerden stndr. nsanlar btn yaratklardan stndr. nsanlarn da kiminin kimine
stnl vardr. limin chil zerine bilgi stnl, zenginin fakir zerine mal stnln
109
Ahmed b. Hanbel, V, 156,179.
110
111
G, Ahmed, Kuranda Kutsallk Anlay, UFD, Say 9, Cilt 9.
24
de olduu gibi bazen bu insann kendi elindedir. Peygamberlerin dier insanlara stnlnde
ise insann elinde olmayan bir stnlkten sz edilebilir.
ncelediimiz dier iki kelime ise mbrek ve mukaddestir. Bu kelimelerin
tredii brk ve kds kelime ve trevlerinin Kuranda ayn yer iin kullanlmas bunlarn
anlamlarnn birbirine yakn olduunu gstermektedir.
yetlerde ed grld gibi kds kelimesi veya trevleri Kuranda Allah Telnn
ismi, ruh kelimesiyle beraber kullanldnda Cebrailin (a.s.) ismi, Tva vdisinin ve
Msnn (a.s.) srailoullarnn girmelerini tevik ettii yerlerin zellii olarak kullanlmtr.
Brk kelimesi ve trevleri -daha nce de belirttiimiz gibi- Mescid-i Aks, Tri Sna, baz
peygamberler, gkten inen su, zeytin aac, gece, toprak paras gibi farkl alanlar iin
kullanldn grmekteyiz. Dolaysyla kds kelimesi ve trevleri, brk kelimesi ve
trevlerine gre daha dar erevede kullanlmtr. Buradan hareketle her mukaddesin
mbrek olduu; ama her mbrein mukaddes olmaddr. Mbrek kelimesinin daha
somut; mukaddes kelimesinin daha soyut olana iaret ettii de sylenebilir. Ayrca kds
kelimesi daha ok Allah Tek iin; brk kelimesi de daha ok yaratklar hakknda
kullanlmaktadr.
Bu kavramlar dilimizde de Kuran ve hadislerdekine benzer anlamlarda kullanlmtr.
Dilimizde deer ve kymet ifadesi olarak u kelimeleri kullanyoruz: Deerli, faziletli, kutsal,
mukaddes, bereket, bereketli, mbrek, saygn, yce gibi. Bu kavramlardan da mukaddes ve
mbrek kavramlar n plana kmaktadr. Mukaddes olan, mbrek olandan daha st bir
konumda durmaktadr, zira anlam kk tertemiz ve pk olmak zere kurulu bir kelimenin,
anlam alan hayr ve faydann bolluu ve devamll zerine kurulu bir kelimeden daha
nde olduu aktr; nitekim kds kelimesi, daha ok Allah Tel iin, brk kelimesi de
daha ok mahlkt hakknda kullanlmaktadr. Takdis kelimesi bir eyin noksansz olduuna,
leke ve kirlerden mnezzeh olduuna inanmaya dellet ederken, mbrek kelimesi, hayr ve
ihsnn fazlal anlamna iaret etmektedir.
Mukaddes ve mbrek kavralarnn anlam farkllklaryla da gnlk dilde
kullanmaktayz. Topran bereketli olduunu belirtmek iin bereketli topraklar, yamurun
bereketli olduunu belirtmek iin bereket yayor, dini bir deeri olan yerler iin kutsal
topraklar, mukaddes yerler, Kuran- Kerim iin kutsal kitabmz, mukaddes kitabmz,
baz gecelerin dierlerine stnln belirtmek iin mbrek gece, insanlarn
25
dierlerinden stnln belirtmek iin deerli bir insan, mbrek bir insan gibi ifadelerle
benzeri kavramlar ska kullanrz. Fakat zellikle mbrek insan deriz; ama mukaddes
insan demeyiz.
Mutlak kutsal varlk Allahtr. Bununla birlikte onunla ilikisi bulunan yer, zaman,
mekan ve nesnelere kutsallk atfedilebilir. Allah kutsal kabul ederiz, dierlerini ise kutsal
addederiz.
26
BRNC BLM
BN RECEB EL-HANBEL VE FAZLETL VAKTLERE DR
KAYNAKLAR
27
I. BN RECEB HANBEL
Bu balk altnda bn Receb el-Hanbelnin Yaad zamanda siyas, sosyal ve ilm
hayat, Hayat ve ilm kiilii, Hocalar ve rencileri, Eserleri, airlii, Hadiscilii ve Tenkit
edildii konular ele alnacaktr.
1. bn Receb el-Hanbelnin yaad ada siyas, sosyal ve ilm hayat
bn Receb el-Hanbelnin doumundan nce slm dnyasnda iki nemli olay
meydana gelmiti:
1. inin kuzeyinden gelip 656/1258 ylnda Badat igal ederek halifeyi ve limleri
ldren, am yakp ykp Msr tehdit eden Mool112 istils,
2. Hicri 490- 690 yllar arasnda iki asr devam eden hal savalar.113
bn Receb el-Hanbel, hicr sekizinci asrn son yarsnda ocukluu, genlii ve
ihtiyarlnn getii Dmakta yaad. Bu dnemde am eyleti el-Memlikl- Bahriyye
(Deniz Memlklleri) egemenlii altndayd.
Deniz Memlklleri, egemenlii hicri 647
ylnda Kral Eyybun veftndan sonra Eyybi Devletinden devralmt.114

bn Receb el-Hanbel zamannda Suriye toplumu nemli iki ksma ayrlmtr:
ehirliler (Hdra) ve Kyller (Bdiye).
ehirliler: Dmak, Humus ve Haleb gibi byk ehirlerde yayorlard. ehirlerin
banliylerinde, ovalarnda ve dalarnda; ticaret, zanatkarlk, ziraatle uraan ve yerleik
hayat benimsemi insanlard. Bunlar genellikle iktidar mcadelesi iin meydana gelen
ayaklanmalardan, kargaa ve siys ekimelerden uzaktlar.
112
Mool diye tercme ettiimiz kelime metinde tatar kelimesidir. Tatar kelimesi, geni anlamyla asrlara
gre farkl manalar kazanmtr. Nitekim bu kelime, hicri II. asra (Mildi VIII. asr) ait Trke Orhun kitbelerinde
iki tatar kabile topluluunun ismi olarak gemektedir. Yine Moollarn tamamna veya baz Mool kabilelerine
de Tatar denilmitir. Hicri VII. asrda (Mildi XIII. asr), Mool fetihleri srasnda gerek inde, gerek slam
lkelerinde, gerekse Rusya veya Bat Avrupa lkeleri gibi uradklar her yerde Mool ftihlerine Tatar ismi
verilirdi Bilgi iin bk. Hasan, brahim Hasan, slam Tarihi (Tercme: smail Yiit), V, 161.
113
Gufeyl, Abdullah b. Sleyman, bn Receb el Hanbel ve eseruh fi akidetis-selef, s. 32.
114
Aliyy-ibl, Ali b. Abdlaziz, Menhecl-Hfz bn Receb el Hanbel fil-akde, s. 34.
28
Her dnemde olduu gibi bu dnemde de limler karanlklar gideren k, sknt

anlarnda insanlarn kendileriyle yollarn dorulttuu kiiler olmulardr. nk onlar Allah
en iyi bilen, sknt anlarnda kalpleri daha uyank ve daha sabrl olan insanlardr. Halk
aydnlatmada Hfz bn Receb el-Hanbelnin katks da byktr. t verici etkili slbuyla
halk ve aydnlar iin yazd, Letif-marif isimli eserinde bunu grebiliriz.
kinci ksm kyllerdir: Kyller. Suriyenin kylerinde ve Irakla Suriye arasndaki
yerlerde yerleik hayat yaayan insanlard.
Kyler iktidar iin proplemli ve insanlarn birbirlerine dt blgelerdi. Oralarda
cehlet ehirdekinden daha fazlayd.
am eyletinde drt mezhebin de slikleri vard. Bu mezheblerden fi mezhebi hem
yneticiler hem de halk arasnda yaygnd.
limleri bu dnemde gruba ayrmak mmkndr:
1. ounluu oluturan hadisiler. bn Receb el-Hanbel onlardan biriydi.
2. Kelamclar. Bunlar, bu zamanda bulunan slm frkalarn ounluunu
oluturuyorlard.
3. Sfiler. Abdlkerim el-Kueyr (465/1072) ve Eb Hmid el-Gazzlnin
(505/1111) grleriyle Ear mezhebinin grlerinin bir arada olmasndan olumu bir
gruptu. Bunlar itikadda Ear, yaantda sfi idiler.
Say itibariyle kelamclardan az
deillerdi.
Dier gruplar ise Mutezile, Kerrmiyye, Rfza, Nusayriyye, Btiniyye gibi.115
2. Hayat ve ilm kiilii
Abdurrahman b. Ahmed b. Receb b. el-Hasen b. Muhammed b. Mesd es-Selmi elBadad, ed-Dmak, el-Hanbel, Zeynddin Ebl-Ferec, el-mam, el-Hfz, el-Mukr, elMuhaddis, el-Hucce, el-Fakih, ez-Zhid116 nisbe ve sfatlaryla anlan bir limdi.
115
Aliyy-ibl, a.g.e., s. 39-42, 48-49.
116
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 428- 429; Suyt, Tabaktl-huffz, s.536; bnl-Imd el-Hanbel,
ezertz-zeheb, VI, 339- 340; Kehhle, mer Rza, Mucemul-mellifn, V, 118; Mellifin hayat, eserlerini
tahkik edenler tarafndan kitaplarn banda ayrntl bir ekilde yazlmtr. Baknz: Letiful-marif, s. 9- 19;
29
Rabulevvel 736da (Kasm 1335) Badatta dnyaya geldi.117 Baz kaynaklar bn

Recebin doumunu Rabulevvel 706 (1306- 1307) olarak vermektedir.118
Doduu ay
sebebiyle kendisine Receb lakab verilmi dedesine nisbetle bn Receb diye tannmtr.119
744 (1343) ylnda babasyla birlikte Dmaka gitti120 ve orada bn Nakb (745/1345) ve
Ahmed b. Abdlmmin en-Nevevden (749/1349) iczet ald. Sonra Mekkeye gitti, Osman
b. Yusuftan (756/1356) hadis dinledi. Yine orada Muhammed b. smail el-Habbz
(756/1356), brahim b. Dvd el-Attr (752/1352) ve Ebl-Haram Muhammed b. el-Kalanis
gibi muhaddislerden hadis rivyet etti. Bir ara Msra giderek orada Sadruddn Ebl-Feth elMeydmden (754/1354) hadis dinledi.121
Hadis alannda zamannn otoritesi olan bn Receb, fkh, usl, tefsir, kelam, ahlak ve
tarih sahalarnda da eserler vermi, bilhassa Dmak ve Kudste Hanbel mezhebinin
nderliini yapmtr. Takyyuddn bn Teymiyenin (728/1328) grlerine uygun fetv
verdii iin basklara maruz kalnca fetv vermekten vazgemi, ancak bu defa da bn
Teymiye taraftarlarnca eletirilmi, nihayet mrnn sonuna doru fetv vermeyi terk
etmitir.122
Eserlerinde dier mezheplerin grlerine de yer vermesinden kendisinin mutaassb
bir Hanbel olmad anlalmaktadr. Onun Hanbel fkhn ok iyi bildiine en byk delil,
telif ettii el-Kavid-fkhyye adl eseridir. bnl-Imd, bu eseri onun mezhebi konusundaki
bilgisini gstermekte olduunu yle ifade etmektedir: bn Recebin el-Kavid-fkhyye
adl eseri, onun Hanbel mezhebini tam manasyla bildiini gstermektedir.123
Bugyetl-insan fi vezifi Ramazan, s. 2; et-Tahvf minen-nr, s. 7- 8; Kelimetl-hls ve tahkiku manah, s. 910; el-Kavid fil-Fkh, s. 7- 13; erhu hadisi M zibni cin, s. 8- 9; ez-Zeyl al Tabaktil-Hanbile, s. 11- 51;
Fazlu ilmis-selef alel-halef, s. 17- 36.
117
Suyt, Tabaktul-huffz, s. 536.
118
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429.
119
bnl-Imd el-Hanbel, ezertz-zeheb, VI, 339
120
bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 339; Kehhle, mer Rza, Mucemul-mellifn, V, 118.
121
bn Hacer, nbl-gumr, III, 175; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 339.
122
bn Hacer, nbul-gumr, III, 176.
123
bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 339.
30
bnl-Imd, bn Recebden bahsederken eyh, lim, allme, zhid, kudve, bereke,

hfz, umde, sika, hucce124 diyerek ondan vgyle bahsetmitir. mer Rza Kehhle ise onun
hakknda Muhaddis, hfz, fakh, usl ve mverrih125 diyerek onun deiik alanlarda mhir
bir lim olduunu vurgulamaktadr.
ihbddin bn Hcc (816/1413), bn Receb el-Hanbelnin hadis ilimlerine vukfunu
yle belirtmektedir: Hadis ilimlerini ok iyi bildii gibi, lell-hadis konusunda zamannn
en iyisi idi.126 bn Hacer ise nbul-gumr adl eserinde Hadis ricallerinde, hadis
isimlerinde, hadislerin illet ve tariklerinde, hadislerin mnlarna vukfunda mhir
birisidir.127 diyerek onun hadis bilgisini vurgulamaktadr.
bn Receb el-Hanbel halkn gndelik ileriyle fazla ilgilenmedii gibi, yneticilere de
rabet
etmezdi.
Hocalk
yapt
Kasayndaki
Skkeriyye
Medresesinde renci
yetitirmekle128 ve mev Camiinde vaaz vermekle meguld.129

bn Recebin mezarn kazan kii onun lm hakknda u bilgileri nakletmektedir:
bn Receb lmeden birka gn nce bana geldi ve dedi ki: Bana burada u an medfn
bulunduu yeri gstererek- bir mezar a! Ben de onun istedii yerde bir mezar atm. Mezar
ama ii bitince mezarn iine girdi ve uzand. Mezar houna gitmiti ve Bu gzel oldu dedi.
Mezar kazan: Allaha yemin ederim ki, konumamzdan birka gn sonrayd, bir de baktm
onun cenazesi getirildi ve onu oraya defnettik.130
bn Receb,
Dmakta 795/1393 ylnda ramazan aynda ld ve Babs-Sar
kabristanna defnedildi.131 Receb aynda ldn syleyenler de vardr.132

124
125
Kehhle, Mucemul-mellifin, V, 118.
126
bn Hacer, nbul-gumr, III; 176; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 339- 340.
127
bn Hacer, nbul-gumr, III; 176.
128
129
bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VII, 31.
130
131
Kehhle, Mucemul-mellifin, V, 118.
132
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429; Suyt, Tabakatul-huffaz, s.536.
31
3. Hocalar ve rencileri
3.1. Hocalar
bn Receb el-Hanbelnin farkl eserlerden 42 hocasn tespit edebildik. phesiz onlar
tam olarak tespit edebilmek zordur. Kendisinin veya rencilerinden birisinin bir meyahas
olmad srece bunun zorluu ortadadr. Tespit edebildiimiz hocalarnn alfabetik sraya
gre isimleri yledir:
1. Ebl-Abbs Ahmed b. el-Hasen b. Abdillah b. Eb Amr Muhammed b. Ahmed b.
Kudmet el-Fakh en-Nahv el-Hanbel (771/1370).133
2. ihbddin Ahmed b. Receb (Abdurrahman) b. el-Hasen b. Muhammed b. EblBerakt el-Mukr el-Badd el-Hanbel (774/1373). bn Receb el-Hanbelnin babasdr.134
3. ihbddin Ebl-Abbs Ahmed b. Abdurrahman b. Muhammed el-Makdis esSlih (758/1357). el-Harir diye bilinir.135
4. ihbddin Ahmed b. Abdlkerim b. Eb Bekir Ebl-Hasen el-Bal el-Hanbel
(777/1376).136
5. Ebl-Abbs Ahmed b. Abdlhd b. Abdlhamd b. Abdlhd el-Makdis esSlih (752/1352). bn Kudme diye bilinir.137
6. Cemlddin Ebl-Abbs Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Badd el-Hanbel
(750/1350).138
133
el-Mntek, s. 156; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, I, 129; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 219.
134
135
136
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, I, 188.
137
Zeyl al Tabaktil-Hanbile, III, 194.
138
el-Mntek, s. 90; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 166.
32
7. Kemalddin Ebl-Abbs Ahmed b. mer b. Ahmed el-Mehd el-Msr e-fi

(757/ 1356).139
8. ihbddin Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Sleyman e-rz el-Badd
el-Hanbel (765/1364).140
9. ihbddin Ahmed b. Muhammed b. mer b. Hseyin es-Slih el-Msnid e-raz
ed-Dmak el-Hanbel (771/1370).141
10. ihbddin Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Ebz-Zehr b. Atyye es-Slih
el-Hekkr el-Hanbel (760/1359).142
11. Nsruddin Ebl-Ferec Bir b. brahim b. Mahmud b. Bir el-Bl el-Balebekk
el-Hanbel (761/1360).143
12. Safiyyddin Eb Abdullah el-Huseyin b. Bedrn b. Dvd el-Badad
(749/1349).144
13. zzddin Eb Yal Hamza b. Ms b. Ahmed b. el-Hseyin b. Bedrn (769/1368)
bn eyhis-Selm diye bilinir.145
14. Cemalddin Eb Sleymn Dvd b. brahim b. Dvd b. Yusuf b. Sleyman elAttr ed-Dmak e-fi (752/1352).146
15. Zeynep binti Ahmed b. Abdurrahim el-Makdisiyye (740/1340) Zeynep binti
Keml diye mehurdur. bn Receb ondan Badatta hadis sem etti.147
139
140
el-Mntek, s. 149; Zeyl al Tabaktil-Hanbile (thk. Abdurrahman b. Sleyman el-Useymin), V, 12.
141
142
143
144
145
146
el-Mntek, s. 106; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 185.
147
33
16. Necmddin Ebl-Mehsin Sleyman b. Abdurrahman b. Ali b. Abdurrahman eeybn en-Nehrumv el-Badad el-Hanbel (748/1348).148
17. Zeynddin Ebl-Ferec Abdurrahman b. Eb Bekir b. Eyyb b. Sad b. Harir edDmak (769/1368). bn Kayyim el-Cevziyyenin kardeidir.149
18. Eb Ahmed Abdurrahman b. Hasen b. Muhammed b. Ebl-Berakt el-Hanbel
(742/1342). bn Receb el Hanbelnin dedesidir. smi Abdurrahman,
receb aynda
doduundan dolay lakab Recebdir.150

19. erefddin Eb Muhammed Abdrrahim b. Abdillah b. Muhammed b. Eb Bekir
ez-Zerrt el-Badd el-Hanbel (741/1341).151 bn Receb ondan Badatta iczet yoluyla
iitti.
20. Tacddin Abdullah b. Abdlmmin b. el-Vech b. Abdillah b. Ali b. el-Mbrek
et-Tcir el-Vst ed-Dmak el-Msr (741/1341). bn Receb, ondan Badatta hadis sem
etti.152
21. Takyyuddin Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed b. brahim b. Nasr b. Fehd
el-Makdis es-Slih ed-Dmak el-Hanbel (761/1360). bn Kayyim ed-Dyyye diye bilinir.
bn Receb, ondan Dmakta iitmitir.153
22. Safiyyddin Ebl-Fedil Abdlmmin b. Abdlhlik b. Abdillah b. Ali b.
Mesd, el-Badad el-Hanbel (739/1339).
bn Receb, ondan Badatta iczet yoluyla
154
iitti.
148
149
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 434; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 216.
150
el-Mntek, s. 29; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 434
151
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 466
152
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 276
153
el-Mntek, s. 137; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 388; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 191.
154
Zeyl al Tabaktil-Hanbile, V, 77; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, III, 32.
34
23. Fahruddin Osman b. Yusuf b. Eb Bekir en-Nveyr el-Mekk el-Mlik

(756/1356). bn Receb, ondan Mekkede iitti.155
24. Muhibbddin Ebr-Rabi Ali b. Abdssamed b. Ahmed b. Abdlkdir b. EblHasen el-Badad el-Hanbel (742/1342). bn Receb, ondan Badatta iczet yoluyla iitti.156
25. Eb Hafs mer b. Hasen b. Mezyed b. meyle b. Cema b. dn el-Mer elHaleb el-Mizz ed-Dmak (778/1377). bn Receb ondan Dmakta iitti.157
26. Siracddin Eb Hafs mer b. Ali b. mer el-Kazvn el-Badad e-fi
(750/1350).158
27. Sircddin Eb Hafs mer b. Ali b. Ms b. el-Halil el-Ezc el-Badd el-Hanbel
(749/1349). bn Receb ondan Dmakta iitti.159
28. emsddin Eb Abdullah Muhammed b. brahim b. Muhammed b. smail es-Slih
el-Hanbel (759/1358).160
29. Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekir b. brahim b. Abdurrahman e-Dmak efi (745/1345).
bnn-Nakb diye bilinir.161
30. emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Eb Bekir b. Eyyb b. Sad ez-Zra edDmak el-Hanbel (751/1351). bn Kayyim el- Cevziyye diye bilinir.162
31. emsddin Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. el-Hasen b. Abdillah es-Slih
el-Makdis el-Hanbel ( 759/1358).163
155
el-Mntek, s. 125; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, III, 67.
156
157
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, III, 235.
158
159
160
161
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 19.
162
el-Mntek, s. 100-102; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 168.
163
35
32. Tacddin Muhammed b. Ahmed b. Ramazan b. Abdillah el-Harr ed-Dmak elHanbel (758/ 1357).164
33. Necmddin Muhammed b. smail b. brahim b. Slim b. Berakt b. Sad b. Berakt
b. Sad b. Kmil b. Abdillah b. mer el- Ensr ed-Dmak (756/1356). bnl-Habbz diye
bilinir.165
34. Nsruddin Eb Abdullah Muhammed b. smail b. Abdlaziz b. s b. Eb Bekir
el-Eyyb (756/1356).
bnl-Mlk diye bilinir.166
35. Muhammed b. mer b. Muhammed b. Abdlvehhb b. Muhammed ed-Dmak

el-Esed (782/1381).167
36. Sadruddin Ebl-Ksm Muhammed b. Ali b. Ebl-Feth b. Esad el-Hanbel
(754/1354).168
37. Sadruddin Ebl-Feth Muhammed b. Muhammed b. brahim b. Ebl-Ksm elMsr el-Meydm (754/1354).169
38. Bedruddin Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Abdlgan b. Abdillah b.
Eb Nasr ed-Dmak el-Hanbel (756/1356). bnl-Betin diye bilinir.170
39. Fethuddin Ebl-Haram Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Kalanis elHanbel (765/1364).171
164
el-Mntek, s. 132-133; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, III, 405; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 186.
165
el-Mntek, s. 124- 125; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 4; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 181.
166
el-Mntek, s. 123; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 7.
167
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 228.
168
el-Mntek, s. 112; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 176; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 176.
169
el-Mntek, s. 114; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 274.
170
el-Mntek, s. 126; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 306; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 181.
171
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 353; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 206.
36
40. emsddin Ebs-Sen Mahmud b. Halfe b. Muhammed b. el-Menbic edDmak el-Hanbel (767/1366).172
41. emsddin Ebl-Mehsin Yusuf b.Yahya b. en-Nsh Abdurrahman b. Necm b.
Abdlvehhb b. Abdlvhid es-Slih ed-Dmak el-Hanbel (751/1351). bn Receb ondan
Dmakta iitti. 173
42. Cemlddin Ebl-Haccc Yusuf b. Abdillah b. el-Aff el-Makdis ed-Dmak elHanbel (754/1354). bn Receb ondan Dmakta iitti.174
bn Receb el-Hanbel bata Dmak ve Badat olmak zere Mekke, Msr gibi
farkl blgelerdeki hocalardan dersler almtr. Hocalarndan en erken veft eden Safiyyddin
Ebl-Fedil Abdlmmin b. Abdlhlik b. Abdillah b. Ali b. Mesddur. 739/1339 ylnda
veft etmitir. bn Receb ondan Badatta iczet yoluyla iitmitir. En son veft eden hocas
ise Muhammed b. mer b. Muhammed b. Abdlvehhb b. Muhammeddir. 782/1381 ylnda
Dmakta veft etmitir. Buna gre ilk nce veft eden hocasyla 4, en son veft eden
hocasyla 46 yanda karlam olmaktadr. Burada dikkatimizi eken bn Receb kkken
karlat hocalarndan iczet yoluyla iitmi olmasdr. Hocalar arlkl olarak kendisi gibi
Hanbel olmak zere, drt hocas afi, bir hocas Mlikdir.
3.1.1. bn Receb el-Hanbelnin en mehur hocalar:
bn Receb el-Hanbelye hocalarnn hepsinin emei phesiz ayn deildir. 42
hocasndan ona etkisinin fazla olduunu dndmz ikisinin hayatn biraz ayrntl
anlatacaz. Bunlardan ilki zellikle Zdl-med gibi baz eserlerinin Trkeye tercmesiyle
Trkiyede de bilinirlii yaygn olan bn Kayyimdir.
3.1.1.1. bn Kayyim (751/1350)
emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb ez-Zra ed-Dmak
el-Hanbel.
172
el-Mntek, s. 153; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, V, 91.
173
el-Mntek, s. 102; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, V, 256.
174
el-Mntek, s. 113; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, V, 239; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 176.
37
bn Kayyim el-Cevziyye diye mehurdur. Mfessir, muhaddis, usl fkh ve

nahivcidir. 691/1292 ylnda dodu, 751/1350 ylnda veft etti ve Bbs-Sar kabristanna
defnedildi.
lim ve fazilet sahibi bir aileye mensuptur. Bata babas olmak zere bn Teymiyye
gibi hocalardan dersler okumutur. bn Teymiyyenin derslerine uzun sre devam edip ondan
etkilenmitir. Hatta hocas ile mezhep imam Ahmed b. Hanbelin ayn grte olduu baz
hususlar iki Ahmed dedi ki ekinde ifade etmesi, bn Teymiyyeyi Ahmed b. Hanbele
denk grdn dndrmektedir.
bn Receb el-Hanbel onun hakknda yle demektedir: slmi ilimlerde uzmandr.
Tefsir ve uslddin konularnda zirveye ulat, bu konularda onunla kimse yaramaz. Ayrca
hadisleri anlama ve hkm karma konularnda da kimse ona eriemez. Bata fkh, fkh
usl ve Arapa olmak zere kelm, nahiv, ahlak ve tasavvuf konularnda geni bilgi
sahibidir. En bilinen eseri Zdl-Med fi hedyi hayril-Ibddr.175
3.1.1.2. bnl-Habbz (756/1356)
emsddin Muhammed b. smail b. brahim b. Slim b. Berakt b. Sad b. Berakt
b. Sad b. Kmil b. Abdillah b. mer el-Hanbeldir. bnl-Habbz diye bilinir. Ubde b.
Smitin soyundandr. 667 (veya 669) ylnn receb aynda dnyaya geldi. bnl-Habbza
mer el-Kirmn ve Muhyiddin en-Nevev iczet verdiler. el- Birzl, bnl-Habbz iin bir
meyaha/meha yazd ve orada yz elliden fazla hocasn zikretti. bnl-Habbzdan elMervez, ez-Zeheb, es-Sbk, bn Cema, bn Rf, bn Kesr, el-Hseyn, el-Mukr, bn
Receb, bnl-Irk ve bakalar hadis dinlemilerdir. O, salam, doru, gvenilir, sabrl, hadis
ve hadis ehlini (dinleyeni, rivyet edeni) severdi.
amda 87 yanda ramazan aynn nde cuma gn 756 ylnda veft etti.
Bbs-Sar kabristanna defnedildi.176
175
el-Mntek, s. 100- 102; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 168; Apaydn, H. Yunus, bn Kayyim elCevziyye, DA, XX, 109- 110.
176
el-Mntek, s. 124- 125; bn Hacer, ed-Drerul-kmine, IV, 4; bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VI, 181.
38
3.2. rencileri
phesiz bir kimsenin rencilerinin tespiti hocalarn tespitten daha zordur. bn
Receb el-Hanbelnin sadece 11 rencisini tespit edebildik.
Bunlarn alfabetik sraya gre
isimleri yledir:
1. Ebl-Abbs Ahmed b. Eb Bekir b. Ahmed b. Ali smail el-Hamav el-Haleb elHanbel (842/1439). bnr-Ressm diye bilinir.177
2. Zeynddin Ebl-Ferec Abdurrahman b. Sleyman b. Ebl-Kerem el-Makdis edDmak el-Hanbel (844/ 1441). Eb-ir diye bilinir.178
3. Alddin Ali b. Muhammed b. Abbs el-Bal ed-Dmak el-Hanbel (803/1401).
bnl-Lahhm diye bilinir.179
4. el-Kd Alddin Ebl-Hasen Ali b. Mahmud b. Eb Bekr el-Hanbel
(828/1425).180
5. Sircddin Eb Hafs mer b. Ebl-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Abdillah
el-Ensr el-Endls (804/1402). bnl-Mulakkn diye bilinir.181
6. emsddin Muhammed b. Ahmed b. Sad el-Makdis el-Hanbel (855/1452).182
7. emsddin Ebl-Mel Muhammed b. Ahmed el-Hanbel (825/1422).183
8. Izzddin Muhammed b. Bahaddin Ali b. Izzddin Abdurrahman b. Muhammed elMakdis el-Hanbel (820/1418).184
177
bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VII, 252.
178
bnl-Imd, a.g.e., VII, 253.
179
180
181
182
183
184
39
9. emsddin Muhammed b. Hlid b. Ms el-Hms, (830/1427) bnz-Zehra diye

bilinir.185
10. Muhammed b. Hlil b. Muhammed b. Tgn ed-Dmak el-Harir el-Hanbel
(803/1401).186
11. emsddin Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Ubde es-Sad el-Ensr
el-Hanbel (820/1418).187
3.2.1. bn Receb el-Hanbelnin en mehur rencileri:
bn Receb el-Hanbelnin btn rencileri zerinde emei phesiz ayn deildir.
Yukarda
isimlerini
verdiimiz
rencilerinden
bn
Recebden
fazla
etkilendiini
dndmz ikisinin hayatn biraz ayrntl anlatacaz. Bunlardan ilki bnr-Ressmdr.

3.2.1.1.bnr-Ressm (842/1439)
Ebl-Abbs, Ahmed b. Eb Bekr b. Ahmed b. Ali b. smail el-Hamav el-Hanbel.
bnr-Ressm diye bilinir.
773/1372 ylnda Hamada dodu ve orada yaad. Hama kds Ahmed b.
Abdurrahman el-Merdev ve bakalarndan ders okudu. Daha sonra Hamada kdlk yapt.
Defalarca ama ve Kahireye yolculuk yapt. Bata bnl-Muhib ve bn Receb elHanbel olmak zere birok lim ona iczet verdiler. 842/1439 ylnda muharrem aynda veft
etti.
Baz Eserleri unlardr:
1. Ikdd-drer vel-lel fi fezli-hr vel-eyym vel leyal. Bu eser bn Receb elHanbelnin Letifl-marif isimli eserinin tarzndadr.
2. Kitab fil-Mtebyint.188
185
186
187
188
bnl-Imd, a.g.e., VII, 752-753.
40
3.2.1.2. bnl-Lahhm (803/1401)

Alddin Ebl-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali el- Bal ed-Dmak el-Hanbel.
Babas kasap olduu iin bnl-Lahhm diye tannd. 750/1350 ylnda Balebekte dodu.
Kkken babasn kaybettiinden daysnn yannda byd.
Balebekte kendisine hat sanatn reten daysnn tevikiyle ilim tahsiline
balad. Dmaka gitti. Bata bn Receb ve bakalar olmak zere birok kiiye rencilik
yapt. Daha sonra dersler, fetvlar verdi. bn Receb el-Hanbelden sonra mev Camiinde
vaaz verdi ve daha sonra Msra giderek oraya yerleti ve veft edinceye kadar orada yaad.
803/1401 ylnda Msrda veft etti. el-Kavidl-usliyye gibi faydal bir ok eseri vardr.189
4. Eserleri
bn Receb el-Hanbel hadis, fkh, kelam, siyer, tarih, biyografi gibi olmak zere
birok alanda eserler vermitir.
Eserleri hakknda bilgi kendisinden sonraki biyografi kitaplarnda ve hemen hemen
neredilen btn eserlerinin giri ksmnda bulunabilir.
slam
dnyasndaki
ktphanelerin
farkl
zamanlarda
yaklmas,
tanmas,
yamalanmas gibi sebeplerle bn Receb el-Hanbelnin eserleri ok farkl ktphanelere

dalmtr. Eserlerinin farkl ktphanelerde olmas onlarn hepsine kolayca ulamay
zorlatrmaktadr.
Yaklak altm civarnda eseri olduu tahmin edilmektedir. Bazlar daha az 190
bazlar ise daha ok olduunu syler.191 Cengiz Kallek; fkhla ilgili 12; biyografi ve tarihle
189
bnl-Imd el-Hanbel, ezert, VII, 31; Yaarolu, Kmil, bnl-Lahhm, DA, XXI, 118.
190
el-Kavid fil-Fkh, s. 8- 11. Neredeni Giri ksmnda 49 eseri saymtr. Listede mkerrerler olduu gibi bn
Recebe aidiyeti ispat edilememi eserler de vardr.
191
Gufeyl, bn Receb el-Hanbel ve eseruhu fi akidetis-selef, s. 110- 122. bn Receb el-Hanbelnin 67 eserini
saymtr. Aliyy-ibl, Menhecl-Hafz bn Receb el-Hanbel fil-Akide, s.125- 165. bn Receb el-Hanbelnin 69
eserini saymtr; ez-Zeyl al Tabaktil-Hanbile, s. 42- 51. Eserin Giri ksmnda nereden 76 eserini
saymtr. bn Recebin drt eseri hakknda da dier kitaplarndan blm veya ona aidiyeti belli deil,
denmitir.
41
ilgili 3; hadisle ilgili 21; akid-kelamla ilgili 5; tefsirle ilgili 4; dier eserleri bal altnda da
7 eser olmak zere toplamda 52 eserinden bahsetmitir. Aslnda baz kitaplarn ierii bak
asyla da ilikilidir. Faziletli vakitler konusunda fazlaca istifade ettiimiz Letifl-Marif
adl eseri Cengiz Kallek fkh eserlerinden saymtr. Biz ise onu ahlak ve vaaz eserleri
kategorisinde deerlendirdik. Bizim tespitlerimize gre ise dalm yledir: Tefsirle 3; hadis
21; fkh 9; kelam 2; rical ve tabakat 4; ahlak ve vaaz 11 olmak zere toplam 50dir. Yazma
eserler bal altnda saydmz 2; kayp ve ulaamadmz 11 ve ona idiyeti belli olmayan
4 eseri de dhil edersek toplam 67 eserinden bahsedilebilir.
Saynn belirlenmesinde bn Receb el-Hanbelye ait olup olmad tespit edilemeyen
eserler etkili olmutur. Baz eserleri de kayptr. Bu da sayy etkilemektedir. Ayrca birka
vara bir eser olarak sayanlar olduu gibi, baz eserlerinin blmleri ayrca baslm, bunu
ayr bir eser olarak deerlendirip sayy artranlar da olmutur.
4.1.Matb Eserleri
4.1.1. Tefsir
1. Tefsru sretil-hls.192 Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle
Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
2. Tefsru sretin-Nasr.193 Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle
3. Raviut-tefsr el-cmi lit-tefsril- imm bn Receb el-Hanbel, Eb Muz Tark b.
Avnullah b. Muhammed tarafndan (Riyad, 1422/2001) neredilmitir.
4.1.2. Hadis
1. Fethul-bri al Sahhil-Buhr.194
Eser, Eb Muaz Tark b. Avnillah b.
Muhammed tarafndan tahkik edilmitir. mam Buhrnin Sahhinin Kitbul-Ceniz

blmne kadar olan ksmnn erhidir. Hadislerin erhinde Hanbel Mezhebinin grleri
192
bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50.
193
194
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429; bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50; Suyt, Tabakatul-huffz, s.536;
bnl-Imd el-Hanbel, ezertz-zeheb, VI, 339; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 476.
42
esas alnmakla beraber, zaman zaman farkl mezheb grlerini kendi mezhebinin grne
tercih ettii olmutur. Bu kitabn kitabl-man blm Muhammed b. Riyd el-Ahmed
tahkikiyle erhu kitabl-iman min Sahhil-imamil-Buhr adyla (Beyrut, 1926/2005)
baslmtr.
2. erhu lelit-Tirmiz195 Eser Nureddin Itr tarafndan tahkik edilmi,
(Dmak,
1429/2008) Darul-Beyrt tarafndan iki cilt olarak baslmtr.

3. Cmiul-ulm vel-hkem fi erhi hamsne hadsen min cevmiil-kelim.
Eser
isminden de anlalaca gibi cevmiul-kelim (ksa szle ok anlam ifade etmek) ile ilgili elli
hadisi erhetmitir. Nevevnin krk iki hadis ihtiva eden el-Erban adl mecmuasnn elliye
tamamlanarak yaplm erhidir.
Tahkikli ve tahkiksiz basklar vardr. Eser uayb el-
Arnavd ve brahim Bcis tarafndan tahkik edilmi, (Beyrut, 1417/1997) MuessesetrRisle tarafndan baslmtr. Tahkiksiz basks (Beyrut, 1424/2003) MuessesetlKtbis-Sekfiye tarafndan baslmtr.
Tahkikli basksnn Trkeye tercmesi de
yaplmtr. Daha nce de belirttiimiz gibi bn Receb el-Hanbelnin bu eserindeki hadisilii

zerine yksek lisans tezi yaplmtr.
4. htiyrl-evl fi erhi hadsi ihtismil-meleil-al.196 Bu kitab farkl kiiler
tarafndan tahkik ve tashih edilerek baslmstr. Bunlardan bazlar sunlardr; Hseyin elCemel tarafndan tahkik ve tahr edileni "Messetl-Ktbi's-Sekfiyye" tarafndan; Th
Yusuf tarafndan tahkik edilen (Kahire, 1961) "Mektebet ensris-snnetil-Muhammediye"
tarafndan; Casim el-Fuheyd ed-Devser tarafndan tahkik edileni (Kuveyt, 1985) "Mektebet
Darl-Aks" tarafndan; Beir Muhammed Uyn tarafndan tahkik edileni (Dmak,
1430/2009) "Mektebet Drl-Beyn" tarafndan baslmtr. Ayrca, Eb Musab Talat b.
Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de
(Kahire, 1425/2004) baslmtr.
5. htasar fim ruviye an ehlil-marife vel-hakik fi malimiz-zlim ves-srk. Bu
eser, Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb
el-Hanbelnin iinde Muhtasar fi mumeletiz-zlim ves- srik adyla (Kahire, 1424/2003)
baslmtr.
195
Suyt, Tabakatul-huffz, s. 536.
196
bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 476.
43
6. el-Mahacce fi seyrid-dlce. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle

Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1425/2004) baslmtr.
7. erhu hadsi: Ma zi'bni ci'ni ursil veya Zemml-ml vel-ch197 Adndan da
anlalaca gibi Tirmiznin Sahhinde rivyet ettii Ma zi'bni ci'ni ursil fi anemin
hadisinin erhidir. Drus-Selefiyye (Kuveyt, 1401/1981, 1. Basm ve 1404/1984, 2. Basm)
tarafndan baslmtr. Ayrca Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu
Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
8.erhu hadsi Ebid-Derd: Men seleke tarkan yeltemis fhi lmen. Eser, Eb
Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb elHanbelnin iinde Verasetl-enbiy erhu hadisi: Ebid-Derd ismiyle (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
9.Gyet'n-nef f erhi hadisi: Temslil-mmin bi hmetiz-zer.198 Mminin taze
ekin gibi olmas dolaysyle skntlar karsnda yklmayp sadece eildiini belirten hadisin
erhidir. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn
Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
10.Keful-krbe fi vasfi hli ehlil-gurbe.199 Bedeel slm garben hadisinin
erhidir. Ysr Abdlani el-Brnn tahkikiyle (Kahire, trs.)
ve Muhammed Ahmed
Abdlaziz tahkikiyle (Kahire, trs.) baslmtr. Ayrca Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
197
bnl-Mibred, el-Cevher, s.51
198
199
44
11.erhu Sahhit-Tirmiz/erhut-Tirmiz veya Bedi.200 Timurlenk komutasnda

Moollarn hicr 803 ylnda ama girdiklerinde Dmakta yand. Bu eserden ancak on
yaprak kald, o da Kitbul-Libs blmdr.201
12.Nrul-iktibs fi mikti vasiyyetin-Neb li bn Abbs.202 Bu kitap; ihfazillhe
yahfazke hadisinin serhidir. Eser Ber Muhammed Uyn tarafndan tahkik edilmis olup,
(Tif, 1991) "Mektebetl-Meyyid" ve (Dmak, 1430/2009) "Mektebet Drul-Beyn"
tarafndan baslmstr. Ayrca Muhammed b. Nasir el-Ucm tarafndan tahkik edilmi
(Kuveyt, 1986) Darl-Aks tarafndan baslmstr. Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
13.erhu hadsi Ammr b. Ysir: Allhmme bi lmikel-ayb203 Eser, Eb
Abdurrahman brahim b. Muhammed el-Urf tarafndan tahkik edilerek (Riyad, 1408/1987)
baslmtr. Ayrca Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil elHfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de (Khire, 1424/2003) baslmtr.
14. erhu hadisi Mesell-slm veya Meseletl-slm.204 Eb Musab Talat
b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde
15. erhu hadsi: Lebbeyk Allhmme lebbeyk.205 Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Khire,
1424/2003) baslmtr.
200
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429; bnl-Mibred, el-Cevherul-Munaddad, s. 50; Suyt, Tabakatulhuffz, s.536; bnl-Imd el-Hanbel, ezertz-zeheb, VI, 339; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 475;
Kehhle, Mucemul-mellifn, V, 118.
201
202
el-Kavid fil-Fkh, s. 7- 8, (Neredenin Girii).

bnl-Mibred, el-Cevher, s.50; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 476.
203
bnl-Mibred, el-Cevher, s.50.
204
205
45
16. erhu hadsi nne abata evliy nd206 Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire
1424/2003) baslmtr.
17. Tesliyet nfsi'n-nis ve'r-ricl nde fakdi'l-atfl.207 Eb Musab Talat b. Fud
el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
18. erhu hadisi eddd b. Evs: z kenezen-nsuz-zehebe vel-fidda. Eb Musab
Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin
iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
19. erhu hadsi: Yetbeu'l-meyyite sels Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin
tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003)
baslmtr.
20. Sadakat's-srr ve fazlih. Sadakann gizli ve ak verilmesiyle ilgili rivyetleri
deerlendirdii eseri sayfadr. Bu risle mellifin ulaabildiimiz en ksa rislesidir. Eb
Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb elHanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
21. el-Biratl-uzm lil-mmin bi enne hazzah minen-nril-humm.208 Eb
Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb elHanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
4.1.3. Fkh
1.Ahkmul-havtim ve m yetealluku bih veya Havtim.209 Ebl-Fid Abdullah elKdnin tahkikiyle (Beyrut, 1405/1985); Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin
tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de (Kahire 1425/2004)
baslmtr.
206
207
208
209
46
2.el-stihrac li-ahkami'l-harac. Abdullah es-Sddk tarafndan tahkik edilmi, 1934

ylnda Kahirede Matbaatl-slamiyye ve 1982 ylnda Beyrutta Drul-Hadse
tarafndan nceki basmdan kopya yaplarak yeniden baslmtr. 210
3.Kide: Gammu hilli zilhicce.211 Veya Risle fi ruyeti hilli zilhicce adyla Eb
Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb elHanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
4.Kavid fil-fkh diye bilinen Takrrul-kavid ve Tahrrul-fevid.212 Eser Iyz b.
Abdullatif b. brahin el-Kays tarafndan tahkik edilmi ve (Msr, 1352/1933) baslmtr.
Eser ayn zamanda Kavid fil-fkhl-slmi adyla da baslmtr.
5. el-Kavls-savb fi tezvci mmhti evldil-gyb.213 Eb Musab Talat b. Fud
el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
6. er-Red al men ittebea ayrel-mezhibil-erbea.214 Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
7.Vucbu ihrciz-zekt alal-fevr. Zekatn bekletilmeden verilmesinin faziletine dair
bir risledir. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn
Receb el-Hanbelnin iinde (Khire, 1424/2003) baslmtr.
8.el-Ehds vel-srul-mutezide fi enne talks-selse vhde. MatbaatlSenetil-Muhammediyye tarafndan (Msr 1953) baslmtr.215
210
bnl-Mibred, el-Cevher, s. 51; Slih, Muhammed s, el-Mucem-mile lit-trasil-Arab, III, 37.
211
212
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 475; Kehhle, Mucemul-mellifn,
V, 118
213
bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 476.
214
bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50- 51.
215
bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50; Gufeyl, bn Receb el-Hanbel ve eseruh f akdetis-selef, s. 112.
47
9.Nzhetl-esm fi meseletis-sim.216 Msiknin dini hkmyle ilgilidir. Eb

Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb elHanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
4.1.4. Kelam
1. Cemur-Rusli kne dnhml-slm. Abdullah Ulvnn tahkikiyle (Tanta,
1411/1991) baslmtr. Ayrca eser, Mukaddime tetemil al enne cemar-Rusli kne
dnhml-slm adyla Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil
el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de (Kahire, 1425/2004) baslmtr.
2. Kelimetl-ihls ve tahkiku manh. Bu eser, Muhammed Zahr es-Svsin
tevikiyle (Dmak, 1961) "Mektebl-slm" matbaasnda baslmstr. Ayrca Beir
Muhammed Uyn tarafndan da tahkik edilmi (am, 1430/2009) "Mektebet Drl-Beyn"
tarafndan baslmtr. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil elHfz bn Receb el-Hanbelnin iinde de Tevhid adyla (Kahire, 1424/2003) baslmtr. Bu
eserin Tevhid Yaynlar tarafndan Tevhid adyla Hseyin Maden tarafndan Trkeye
tercmesi yaplmtr.
4.1.5. Rical ve Tabakat
1. Hmyet-m bi men fih minel-alm.217
Eb Musab Talat b. Fud el-
Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Recebel-Hanbelnin iinde (Kahire,

1424/2003) baslmtr.
2. ez-Zeyl al Tabaktil-Hanbile.218 Eser Abdurrahman b. Sleyman b. Muhammed
el-Useymin tarafndan tahkik edilmitir. bn Eb Yalya ait Tabaktl-Hanbilenin zeyli
olup hicri 750 ylna kadar veft eden Hanbel limlerini, hayatlarn anlatmaktadr.
3. Muhtasaru sreti mer b. Abdulaziz. Bu eser, Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde Sret
216
217

218
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429; Suyt, Tabakatul-huffz, s.536; bn Imad el-Hanbel, ezert, VI, 339;
bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 475; Kehhle, Mucemul-mellifn, V, 118.
48
Abdlmelik b. mer b. Abdlaziz rislesinin sonunda ilave bir risle olarak (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
4. Sret Abdulmelik b. mer b. Abdulaziz. Eb Musab Talat b. Fud elHulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire,
1424/2003) baslmtr.
4.1.6. Ahlak ve Vaaz
1. stinku nesml-ns min nefeht riyzil-kuds.219 Allah sevgisinin gerekleri ve
sonular incelenmektedir. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm
Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1425/2004) baslmtr.
2. Letiful-marif fim li mevsimil-mi minel vezif.220 bn Receb el-Hanbelnin
en fazla basks yaplan eserlerinden birisidir. Ysin Muhammed Sevvsn tahkikli basks
(Dmak-Beyrut, 1427/2006) yaygndr. Bu tezi alrken en fazla istifade ettiimiz eserdir.
Ayrca eserin ramazan ay ile ilgili blm, Bugyetl-insan fi vezifi ramazan adyla
Dmakta mstakil bir eser olarak da baslmtr.
3. et-Tahvf minen-nr vet-tarf bi hli dril-bevr. Sfatn-nr vet-tahzr min
dril-bevr221 yahut Sfatn-nr ve sfatl-cenne222 adlaryla farkl basklar yaplmtr.
Otuz bab balnda farkl konular incelemitir. Besir Muhammed Uyn tarafndan tahkik
edilmi (Dmak, 1979) "Mektebet Drl-Beyn"; (Beyrut, 1988/1408) Drul-Ktbllmiyye tarafndan baslmtr.223 Eb Muz Eymen b. rif ed-Dmak tarafndan tahkik
edileni (Kahire, 1413/1992) Mektebets-Snne tarafndan baslmtr. Ayrca, Eb Musab
Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin
iinde de (Kahire, 1425/2004) baslmtr.
219
bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 476; Kehhle, Muceml-mellifn, V, 118.
220
bn Hacer, ed-Drerul-kmine, II, 429; bnl-Mibred, el-Cevher, s. 50; bn Imad el-Hanbel, ezertz-zeheb,
VI, 339; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 475; Kehhle, Mucemul-mellifn, V, 118.
221
bn Humeyd, es-Shubl-vbile, 2/476.
222
223
49
4. Fark beynen-nasha vet-tayr.224 Emr bil-marf konusunu ele alan bir risledir.
Ayrca isminden de anlalaca gibi nasihat ve ayplama arasndaki fark da anlatmaktadr.
Necm Abdurrahman Halefin tahkikiyle (Beyrut, 1405/1985) baslmtr. Ayrca, Eb Musab
Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin
5. Fazlu ilmis-selef al ilmil-halef. Eser Mervn Atyye tarafndan tahkik edilmi
Drul-Hicre matbaasnda (Beyrut, 1409/1989) baslmtr. Ayrca, Eb Musab Talat b.
Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde
6. el-Hkeml-cedra bil-zati min kavlin-Neby: Bust bi's-seyf beyne yedeyissa. Eser, Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn
Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
7. Ahvl'l-kubr ve ahvli ehlih ilen-nr.225 Beir Muhammed Uyn tarafndan
tahkik edilmi, ilk basks (Dmak, 1414/1994) Mektebet Drul-Beyn ve Ryadda
Mektebetl-Meyyed tarafndan baslmtr. Eseri on baba, her bab da fasllara
(blmlere) ayrarak, kabir ve kabir ehli ile ilgili konular yet ve hadisler nda
incelemitir.
8.el-Kelm al kavlih tel: nnem yehellahe min bdihil-ulem. Eb Musab
Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin
9. Zemm Kasvetil-Kalb. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle
Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
Cengiz Kallek bu risle ile erhu hadisi eddd b. Evs: z kenezen-nsuz-zehebe velfidday ayn eser olarak deerlendirmitir; fakat bunlar ayr ayr eserlerdir.
10.Zemm'l-hamr ve ribih.226 Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle
224
225
226

bn Humeyd, es-Shubl-Vbile, II, 476.
50
11.ez-Zll vel-inksr lil-Azzil-Cebbr. Allah iin kalbin incelmesi ve huunun

ilendii bir risledir. Eb Musab Talat b. Fud el-Hulvnnin tahkikiyle Mecmu Resil elHfz bn Receb el-Hanbelnin iinde (Kahire, 1424/2003) baslmtr.
4.2.Yazma Eserleri
bn Receb el-Hanbelnin birok eseri matbudur. Yazma eserler bal altnda onun
eserlerinden bulunduu ktphanesi ve numaras belirli olanlar vereceiz.
1. htiyrul-eberr siret Eb Bekr ve mer. Berlin Ktphanesinde 9690 numarada
kaytldr. bn Recebe it olduunda tereddtler vardr.227
2. el-stign bil-Kurn fi tahslil-lmi vel-imn. slam niversitesi yazma eserler
ktphanesinde 2206 numarada kaytldr.228
4.2.1. Kayp veya ulaamadmz eserleri
Buradabn Receb el-Hanbelye ait olduu kaynaklarda belirtildii halde, basm yeri
ve yazma nshalarna ve tarihine ulaamadmz eserler verilecektir:
1. zlet-ena anis-salt baden-nidi yevmil-cma.229
2. el-stitn fim yatesmu bihil-abd mine-eytn.230 bn Recebe it olduunda
tereddtler vardr.231
3. rbu mmil-Kitb.232
227
el-Kavid fil-Fkh, s. 8, (Neredenin Girii).
228
Gufeyl, bn Receb el-Hanbel ve eseruh f akdetis-selef, s. 113.
229
230
231
el-Kavid fil-Fkh, s.8, (Neredenin Girii).
232
51
4. rbul-Besmele.233
7.el-zh vel-Beyn fi talakl-gadbn.234
5 . Tefsiru Sretil-Ftiha.235
6. Kitbs-Selb.236
7. erhul-Muharrer.237 bn Receb el-Hanbelnin bu eserini kayp eserlerinden
sayanlar da vardr.238
8. el-Kef vel-beyn an hakkatin-nzr vel-eymn.239
9. Meselets-salt yevmel-cma badez-zevl ve kables-salt.240
10. Menfiul-mam Ahmed.241
11. Vakat Bedr.242
4.2.2. bn Receb el- Hanbelnin eseri olmad halde ona nisbet edilen kitaplar:243
233
234
235
236
237
238
el-Kavid fil-Fkh, s.8 (Neredenin Girii).
239
240
241
bnl-Mibred, el-Cevherul-Munaddad, s. 51.
242
bn Humeyd, es-Shubl-Vbile, II, 476.
243
52
1.Fazlet ehri receb. Bu eser Molla Ali el-Kriye aittir.
Badatta Vakflar
Ktphanesinde 2/13803 numarada kaytldr.

2.uabl-mn. Bu eser el-Makriznin Muhtasar uabil-mndr. Badatta
Vakflar Ktphanesinde 26/4767 numarada kaytldr.
3. Ehds havle hedmil-kubb vel-biny ellet alel-kubr. Bu eser Muhammed b.
Abdulvahhbn rencilerinden birisine aittir. Riyad niversitesi ktphanesinde 9/3413
numarada kaytldr.
4.Meha veya Meyaha* Mfde.244
bn Recebe aidiyeti ve kayp olup olmamas bakmndan en fazla tartlan eseridir.
bn Receb el-Hanbelye idiyeti konusunda bn Hacer ed-Drerl-Kmine isimli eserinde
ona ittir demi olsa da, bu eser bn Recebin babasna aittir,245 diyenler olduu gibi, Meha
adl bir eseri bn Receb el-Hanbelnin kayp eserlerinden sayanlar da vardr.246 O zaman bu
iki gr yle birletirebiliriz: Meiha ismiyle hem babasnn hemde bn Receb elHanbelnin eseri vardr, nk bnl-Imd, bn Receb Mehasnda bu hocasndan
bahsetti demektedir.247 bn Receb el-Hanbelnin kendi Meihas kayptr. Babas EblAbbs Ahmed b. Receb el-Hanbelnin Mehas olu bn Receb tarafndan nakledilmitir.
bn Receb, babasnn Mehasndan semeler yapm ve hicr 741- 769 yllar arasnda veft
etmi 249 kiinin biyografisini vermitir. Bu eser Eb Yahya Abdullah el-Kender tarafndan
(Kuveyt, 1426/2006) el-Mntek min Mucemi yh ihbiddin Ebil-Abbs Ahmed b.
Receb el-Hanbel adyla neredilmitir.
*Meha veya Meyeha: Bir kimsenin, iinde kendilerinden hadis alm olduu hocalarn toplad kitab. Bk.
Aydn, Hadis Istlahlar Szl, s. 179.
244
bn Hacer, Ed-Drerul-kmine, II, 429; bn Humeyd, es-Shubl-vbile, II, 475; Kettn, Hadis Literatr, s.
302.
245
ez-Zeyl al tabaktil-Hanbile, s. 50- 51, (Neredenin Girii) .
246
247
bnl-Imd, ezertz-zeheb, VI, 216.
53
5. airlii
bn Receb, zellikle Letifl-marif ve Cimiul-ulm adl eserlerinde anlatt
konular sk sk iir ve edeb szlerle sslemektedir. Grlerini desteklemek iin bazen mer
b. Abdlazz (101/ 719)248, Rbiatl-Adeviyye (135/ 752)249, Ebl-Athiye (211/826)250,
Yahy b. Muz (258/872)251, gibi airlerden alntlar yapmaktadr. Bazen de bir iirde dendii
gibi252 veya bazsnn dedii gibi253 diyerek isim belirtmeksizin alntlar yapar.
Kendi
iirlerini de kullandn grmekteyiz.254 Kendisinin olduunu dndmz szlerinden

ikisi udur:
Ey byk gnah ileyen! Allahn aff gnahndan daha byktr,
Allah katnda gnahlarn en by Allahn affn kk grmektir.255
Kullarn iftlii ramazan kalpleri fesaddan temizlemek iin geldi,

Fiil ve sz olarak ona hakkn ver, ahiret iin de azn hazrla,
Kim tohumu eker de sulamazsa hasad gn piman olarak dner.256
248
Letif, s. 551.
249
Letif, s. 51.
250
Letif, s. 53, 514.
251
Letif, s. 52.
252
Letif, s. 289, 504, 517, 539.
253
Letif, s. 512, 523.
254
Letif, s. 507, 533, 557.
255
Letif, s. 370; Cmiul-ulm, II, 406.
256
Letif, s. 280. Kendi iirleri iin ayrca bk. S. 281, 282,323, 324, 337, 338, 347, 349, 350, 351.
54
6. Hadisilii
6.1. Hadise dir fazla eser yazmas
bn Recebin ulaabildiimiz eserlerinin alanlara gre taksimi yledir: Tefsirle ilgili
3; hadisle ilgili 21; fkhla ilgili 9; kelamla ilgili 2; rical ve tarihle ilgili 4; ahlak ve vaaz
kitaplar 11dir. Grld gibi eserleri iinde hadis konusundaki kitaplar arlktadr. Fakat
saydan daha ok farkl alanlarda eser veren bir kiinin asl ilgi alann anlamak iin temel
eserlerini hangi alanlarda verdiine bakmak gerekir. bn Receb el-Hanbel nemli eserlerini
hadis konusunda vermitir. Hadise dir u eserleri uzmanlna en byk delildir: erhu
Cmiut-Tirmiz, Fethul-br diye bilinen erhu Sahihul-Bhr, Cmiul-ulm vel-hkem
ve erhu Ilelt-Tirmiz.
Ayrca sadece bir hadisin erhini ieren 17 risle onun uzmanlk alannn hadis
olduunu gstermektedir: 1. erhu hadsi Ebid-Derd: Men seleke tarkan yeltemis fhi
lmen, 2. erhu hadsi: Ma zi'bni ci'n, 3. erhu hadsi: Lebbeyk Allhmme lebbeyk,
4. erhu hadsi Ammar b. Ysir: Allhmme bi lmikel-gayb, 5. erhu hadisi: Mesell-
slm, 6. Gyet'n-nefy f erhi hadisi: Temslil-mmin bi hmetiz-zer, 7. el-Hkemlcedra bil-izati min kavlin-Neb: Bust bi's-seyf beyne yedeyis-sa, 8. erhu hadisi
eddd b. Evs: z kenezen-nsuz-zehebe vel-fidda, 9. erhu hadsi: nne agbata evliyi
Ind, 10. Keful-krbe fi vasfi hali ehlil- gurbe, 11. el-Biratl-uzm lil-mmin bi enne
hazzah minen-nril-humm, 12. erhu hadsi: Yetbe'u'l-meyyite sels, 13. Tesliyet
Nfsi'n-nis ve'r-ricl nde fakdi'l-atfl, 14. Sadakat's-srr ve fazlih, 15. Muhtasar fim
ruviye an ehlil-marife vel-hakik fi malimiz-zlim ves-srk, 16. htiyrl-evl fi erhi
hadsi ihtisamil-meleil-al, 17. Nrul-iktibs fi mikti vasiyyetin-Neb li bn Abbs.
6.2. Hadis kaynaklarn kullanmas
Hadis kitaplarn kaynak olarak kullanrken, bazen mellifin ismini, bazen eserini,
bazen de eseriyle birlikte mellifin ismini zikretmektedir. Eserlerinde kaynak olarak en fazla
kulland hadis kitaplar unlardr:
55
Sahhayn,257
Buhr (256/870),258 Mslim (261/875),259
Eb Dvd (275/888),260
Tirmiz (279/892),261 Nes (303/915),262 bn Mce (273/886),263 Ahmed b. Hanbel

(241/855),264 Hkimin (405/1014) Mstedreki,265 bn Hbbnn (354/965) Sahhi,266
Bezzrn Msnedi,267 Abdurrezzkn (211/826) Musannef,268 Drekutnnin (385/995)
Ileli,269 Beyhak (458/1066),270 Eb Nuaymn (430/1039) Riyzatl-mteallimni,271
Tabern,272 el-Hallln (439/1047) Ileli,273 bn Ebid-Dny274 ve Kitabl-Azs275 gibi.
257
Verasetl-enbiy, I, 9; Tesliyetn-nfs, II, 389; el-Fark beynen-nasha vet-tayr, II, 414; erhu hadisi
Yetbeul-meyyite sels, II, 421; Ahkml-Havtim, II, 659; Tevhd, III, 43.
258
el-Biratl-uzm, II, 380; erhu hadisi Yetbeul-meyyite sels, II, 426; Nzhetl-Esm, II, 449;
Mumeletz-Zlimis-Srk; II, 645.
259
el-Biratl-uzm, II, 374; Tesliyetn-nfs, II, 391; erhu hadisi Yetbeul-meyyite sels, II, 423, 426;
Tefsru Sretn-Nasr; II, 513; Ahkml-havtim, II, 659; Tevhd, III, 43.
260
Nzhetl-Esm, II, 450; Fi Ruyeti hilli zilhcce, II, 603.
261
el-Biratl-uzm, II, 375; el-Fark beynen-Nasha vet-Tayr, II, 413; Sadakats-srr ve Fazlih; II, 438;
Nzhetl-esm, II, 451
262
el-Biratl-uzm, II, 384; Tesliyetn-nfs, II, 393; Nzhetl-esm, II, 446; Ahkml-Havtim, II, 658.
263
el-Biratl-uzm, II, 369, 374; Tesliyetn-nfs, II, 392; Fi Ruyeti hilli Zilhcce, II, 603.
264
el-Biratl-uzm, II, 369, 375, 384, 385; Tesliyetn-nfs, II, 392, 393, 394; Nzhetl-esm, II, 446,447;
Tefsru Sretn-Nasr; II, 513; Ahkml-Havtim, II, 658.
265
el-Biratl-uzm, II, 374.
266
el-Biratl-uzm, II, 383, 384; Sadakats-srr ve fazlih; II, 438; Nzhetl-esm, II, 450.
267
Sadakats-srr ve Fazlih; II, 452; Tefsru Sretn-Nasr; II, 513; Ahkml-Havtim, II, 690.
268
Ahkml-Havtim, II, 676.
269
Ahkml-Havtim, II, 661
270
Tesliyetn-nfs, II, 394.
271
Fazlu Ilmis-selef, III, 10.
272
el-Biratl-uzm, II, 369, 375; Tesliyetn-nfs, II, 393; Fezil-am, III, 227.
273
274
el-Biratl-uzm, II, 371, 375.
275
Tesliyetn-nfs, II, 395.
56
bn Receb el-Hanbelye gre Ktb-i Sitteden Sahihayn hari; dier kitaplara gre
Ahmed b. Hanbelin Msnedinin ncelii vardr yani nce Msnedi zikretmektedir. Mesela,
Msned ve Nes;276 Ahmed, Eb Dvd;277 Ahmed, Tirmiz;278 Ahmed, bn Mce;279
Ahmed, Eb Dvd, Nes ve Tirmiz;280 Ahmed, bn Hbbn ve Hkim.281
6.3. Sahihayna nem vermesi
bn Receb el-Hanbelye gre hadis kitaplarndan Buhr ve Mslimin ayr bir deeri
vardr. Zaten bu iki eser yani Buhr ve Mslimin Sahihleri hadis ehlince rivyet kitaplarnn
birinci tabakasn oluturmaktadr.282 bn Receb el-Hanbelye gre Buhr ve Mslim,
Sahhlerine zayf rivyetleri almamlardr. bn Hbbn, bn Huzeyme, Hkim, bns-Seken
ve bakalarnn Sahh ismini verdikleri eserleri eyhnn (Buhr ve Mslim) Sahihleri
mertebesine ulaamaz.283
6.4. Hadis usl konularna deinmesi
Hadis uslnde nemli bir yeri olan er-Rhle f talebil-hadis diye bilinen hadis
renmek, hadisle ilgili bilgiler elde etmek iin yaplan yolculuklardan bn Receb el-Hanbel
yle bahsetmektedir:
Eb Eyyb el-Ensr (52/672), Medineden Basraya bir hadis rivyeti iin yolculuk
yapmtr.284
Hakknda bilgi sahibi olduunu duyduu bir yeti sormak iin Mesrk,
Kfeden Basraya gitti. Mesrk yine ilim talebi iin Kfe ve ama yolculuklar yapt. Bir
276
Letif, s.236, 351; el-Biratl-uzm, II, 380; Tesliyetn-nfs, II, 393.
277
Nzhetl-esm, II, 452.
278
279
Letif, s. 491; Tesliyetn-nfs, II, 392.
280
Letif, s.492.
281
282
Subhi es-Slih, Ulml-hadis ve mustalahuh, s.116 (Tercme: M. Yaar Kandemir, Hadis limleri ve Hadis
Istlahlar, s. 95).
283
Cemur-Rusli kne dnhm el-slm, s.41, 42.
284
Verasetl-enbiy, I, 8.
57
adam Ebd-Derdya yemin hakknda fetv sormak iin Kfeden ama gitti. Sad b.
Cbeyr, Kfeden bir yetin tefsirini bn Abbsa sormak iin Mekkeye gitti.285
lim talebi iin Hasan- Basrnin kapsna gelenlere, olu ileri geri konutu. Bunun
zerine Hasan- Basr oluna: Yava ol, ey olum dedi ve u yeti okudu:286 yetlerimize
iman edenler sana geldikleri zaman de ki: Selam olsun size! Rabbiniz kendi zerine
rahmeti (merhameti) yazd287
Hadis rivyetinde sk bir ekilde isnat kullanm ve rvilere hadisi aldklar kiilerin
sorulmas, aslnda Muhtar es-Sekaf (67/686) zamannda balamtr. bn Receb el-Hanbel
bunun sebebini, o zamanda Hz. Ali zerine yalan hadislerin coalmas eklinde acklar. Ona
gre, rical tenkidine ve sika olan rvileri sika olmayanlardan ayrma iine girien ilk kii,
Muhammed b. Sirin (110/728)dir.288
bn Receb el-Hanbel, hadis usl konularndan zayf hadisi rivyet konusunda
limlerin grlerini289, hadis rivyet yollarn290 ve benzeri konulara yeri geldike
deinmitir.
6.5. Rvileri cerh etmesi
bn Receb el-Hanbel, rvilerin cerh ve tadil ynnden drt grup olduunu bildirerek,
bir rvinin bu gruplardan hangisinden saylaca hususunda, hadis imamlarnn bazan ihtilaf
ettiini sylemitir. Bu drt grup unlardr: 1. Yalanla itham edilmi olanlar, 2. Doru szl
ancak rivyet ettii hadislerde ok hata edenler, 3. Hata etmekle beraber hatas dorularndan
fazla olmayanlar, 4. Ara sra hata edenler.
bn Receb, bunlarn ilk nden herhangi birine girip girmediinde ihtilaf edilen
rvilere misaller vererek, onlarn durumlarn acklamaya calmtr.291
285
286
287
el-Enam, 6/54.
288
erhu Ilelil-Tirmizi, I, 51- 52; Eren, Mehmet, Hadis lminde Rical Bilgisi ve Kaynaklar, s. 519.
289
erhu Ilelil-Tirmizi, I, 73- 74.
290
Cemur-Rusl kne dinhml-slam, s., 49- 56.
291
erhu Ilelil-Tirmizi, I, 105- 114, 324; Eren,Mehmet, a.g.e., s. 610-611.
58
bn Receb el-Hanbel, zayf rvilere dir kitaplarn ounda gecmeyen ama hadisleri
zayf saylan baz sika rvileri ise gruba ayrmaktadr: 1. Belirli bir dnemde rivyet ettii
hadisleri zayf saylanlar, 2. Baz blgelerin limlerinden veya onlarn kendisinden rivyet
ettii hadisleri zayf saylanlar, 3. Hocalarnn birinden veya birkandan rivyet ettii
hadisleri zayf saylanlar.292
Baz rviler hakknda ise yle deerlendirmeler yapmaktadr: O Abdurrahman b.
Ziyd el-Ifrk hakknda bilinen bir zayflk vardr293, Humeyd b. Hammd bu hadisi zayf
klmtr294, el-Al b. Zeyd metrk 295, Amr b. Vkd296 ve Seyf b. mer zayf297 Sad elBecel
gayru marf298,
Mesleme b. Ali zayf299, Bir b. Rf zaifl-hadis300,
Abdurrahman b. Yezid b. Temm ed-Dmak zayftr.301 demektedir. Senedinde Eb Slih

el-Earnin olduu bir hadis hakknda hadisin senedinde ihtilaf edilmitir.302 demekte ve
Mbed el-Chennin kaderiyeci ve bidati303 olduunu belirtmektedir. Ykb el-Velidin
ise metruk304 olduunu sylemektedir. Zaman zaman rvi hakknda bakasnn
deerlendirmelerine de yer verir: bn Adnin, mer b. Rid hakknda mechl dediini
aktarmaktadr.305
292
erhu Ilelil-Tirmizi, I, 324- 339; Eren,Mehmet, a.g.e., s. 611.
293
294
Nrul-iktibs, III, 167.
295
Fezil-am, III, 217.
296
Ayn yer.
297
Fezil-am, III, 219.
298
Fezil-am, III, 228.
299
Fezil-am, III, 247.
300
Fezil-am, III, 248.
301
302
Ayn yer.
303
304
Ahkml-havtim, II, 668.
305
el-Biratl-uzm, II, 370- 371.
59
6.6. Mehul rvi konusu

Yahy b. Main, Yakb b. eybenin Kii, kendisinden ka kii rivyet edince maruf
olur? sorusuna karlk, Ondan bn Srn ve ab gibi ilim ehli olanlar rivyet ederse
mechul olmaz cevabn vermi ve Simak b. Harb ve Eb shk es-Sebii gibi baz rvilerin,
mechul kiilerden rivyet ettiklerine iaret etmitir. Ali b. Medin de, bu hususta, ahstan bir
grup kiinin rivyet edip etmediine deil, onun limler arasndaki hretine, hadisinin
cokluuna vb. bakmaktadr. O halde itibar, rvi okluuna deil, hrete ve sika hafzlarn
ondan rivyet etmesinedir.306
6.7. Mehur muhaddislerin rencilerinin derecelerini bilme konusu
bn Receb el-Hanbel, Zhrnin ashabnn be tabakaya ayrldn belirtmitir. Nes
ise Nfnin ashabn dokuz tabakaya ayrmtr. bnl- Meden de bu derecelendirmenin
bazsna uygun; bazsna muhalefet etmitir. Nes yine Amein ashabn dokuz tabakaya
ayrmtr. 307
bn Receb, rvilerin derecelendirme konusunu geni bir biimde aklayarak,
Medine, Basra, Kfe, am ve Msrn byk imamlarnn ashabn ve ihtilaflar halinde
rivyetleri tercih edilenleri belirtmitir.308
7. Tenkit edildii hususlar
7.1. Zayf hadislerle amel etmesi
ihbddin bn Hcc (816/1413), bn Receb el-Hanbelnin hadis ilimlerine vukfunu
yle belirtmektedir: Hadis ilimlerini ok iyi bildii gibi, lell-hadis konusunda zamannn
en iyisi idi.309 bn Hacer ise nbul-gumr adl eserinde Hadis ricalinde, hadis isimlerinde,
hadislerin illet ve tariklerinde, hadislerin mnlarna vukfunda mhir birisidir.310 diyerek
onun hadis bilgisini vurgulamaktadr. bn Receb, temel eserlerini hadis konusunda verdii
gibi, say itibariyle de ounluunu hadis kitaplar oluturmaktadr. O hadisleri zaman zaman
306
erhu Ilelil-Tirmizi, I, 81- 85; Eren,Mehmet, a.g.e., s. 285.
307
308
Eren,Mehmet, a.g.e., s. 335.
309
bnl-Imd, ezertz-zeheb, s. 339- 340.
310
bn Hacer, nbul-gumr, III, 176.
60
senetli vermekle birlikte kaynan zellikle belirtir. Yine hadislerin durumunu da

belirtmektedir. O, ulaabildii en sahih hadisi alr. Sahih hadis yoksa zayf olduunu
belirterek onunla amel eder. nk fezail, terb ve terhb konularnda zayf hadisle amel
etmi ve zayf hadisin rivyet edilmesini uygun grmtr. O bunu yle ifade etmektedir:
bn Mehd ve Ahmed b. Hanbelin de iinde bulunduu limlerden ou zhd, terb ve
terhb konularnda zayf rvilerden rivyete izin vermilerdir.311
7.2. Acib kssalara yer vermesi
bn Receb el-Hanbel zaman zaman garip olarak deerlendirilebilecek olaylar
anlatmaktadr. Mesela; kendisinin de enteresan bulduu bir olay yle anlatr: Abdullah Amr
b. sdan rivyet edildiine gre, d kavminin yaad yerde bakrdan bir direk, bakrdan
direin stnde de bakrdan bir aa vard. Haram aylar geldii zaman bakr aatan su
damlar. nsanlar o sudan hayvanlarn, sebze ve meyvelerini sulard. Haram aylar gidince su
kesilirdi.312
7.3. sril kaynaklar kullanmas
bn Receb el-Hanbel, zellikle Cmiul-ulm adl eserinde sril kaynaklar
kullanmtr. Eserin 24. hadisini aklarken u alnty yapar: srilyatta getiine gre Ms
(a.s.): Y Rab! Muhakkak sen benim dnyada ihtiyacm giderensin. Senden istemeye
utanyorum. demesi zerine Allah yle cevab vermitir: Hamurunun tuzu, merkebinin
yemi dahi olsa onu benden iste.313
Ayn eserin 38. hadisin erhinde bn Receb el-Hanbelnin kendi ifadesiyle mehur
sril bir kaynakta Allah Tel yle buyurdu: (Yarattm) Gkyz ve yeryz bana geni
olmad da Mmin kulumun kalbi bana geni oldu. 314
bn Receb el-Hanbelnin airlii, hadisilii ve tenkit edildii hususlar ile ilgili
verilen bilgilerden u sonular karlabiliriz:
311
erhu Ilelil-Tirmizi, I, 73.
312
Letif, s. 225, 455. bn Recebin garib diye nitelendirdii bu olay baka kaynaklarda bulamadk.
313
Cmiul-ulm, II, 39.
314
Cmiul-ulm, II, 346. Baka benzer rnekler iin bk. s. 22, 80, 81, 186, 192, 230, 340, 345, 377, 398, 408,
502, 505, 515, 517, 519, 520, 521. Ayrca bk. Letifl-marif, s. 41,395.
61
1. Temel eserlerini, hem de eserlerinin ounluunu hadis kitaplar oluturmaktadr.

2. Eserlerinde bata hadis kitaplar olmak zere birok kaynaktan faydalanmtr.
3. Hadisi ald kayna genellikle belirtmitir.
4. Hadisin shhat durumu hakknda genellikle bilgi vermektedir.
5. Zayf hadisle amel etmitir.
6. Buhr ve Mslimin Sahihinin onun yannda ayr bir deeri vardr. Ona gre ikisi
kitaplarna zayf hadisleri almamlardr, bu iki eserden de tercihi Buhrden yanadr.
7. Ahmed b. Hanbelin Msnedini drt Snene tercih etmektedir.
8. Zaman zaman kendisi rvi deerlendirmeleri yaparken; bazen de bakalarnn
grlerini aktarmaktadr.
9. Zaman zaman garip olarak deerlendirilebilecek hikayeler anlatmaktadr.
10. sril kaynaklar kullanmtr.
II. FAZLETL VAKTLERE DAR KAYNAKLAR

1. BN RECEB NCES
1.1. bn hnin (385/995) Fezil ehri ramazan
bn hn, Eb Hafs mer b. Ahmed b. Osman b. Ahmed b. Muhammed b. Eyyb b.
dl-Badddir.
Anne tarafndan dedesi Ahmed b. Muhammed b. Yusuf b. hne nisbetle
bn hn diye tannd.
Safer aynda 297/910 ylnda Badatta dodu. Basra, Msr, Dmak, Remle, Asker,
Humus, Rakka, Vst, Ahvaz ve Trablusa ilim tahsili iin yolculuklar yapt. 385/995 ylnda
zilhicce aynda veft etti ve Bblharbde Ahmed b. Hanbelin kabri civarnda defnedildi. 315
315
Zeheb, Siyeru alamin-nbel, XVI, 431- 435.
62
bn hnin ilmi kiilii konusunda farkl deerlendirmeler yaplmakla birlikte

Zehebnin de dedii gibi, onu hadisin inceliklerini bilen bir muhaddis saymamakla birlikte
birok rivyeti bulunan drst bir lim olduu gereidir. bn hnin en nemli hizmeti,
selef limlerinin eserlerinin daha sonraki intikaline vesile olmasdr. Sadece Ebl-Ksm elBegavden 700 veya 800 cz tutarnda malzeme ortaya koymaktadr.316
Faziletli vakitlerle ilgili inceleyeceimiz ilk eser bn hnin Fezail ehri
ramazandr. Mellif eserini bab bal altnda drt blme ayrmtr. Birinci blmde
yirmi yedi hadis zikretmi ve bal Ramazan aynn fazileti; Allah (c.c.) Ramazan ayna
erien ve orucunu tutan kiilere bereket, rahmet ve balanma; Ramazan aynn dier aylara
stnl dr.
kinci blmde bir hadis zikretmi ve bal nanarak ve faziletini Allahtan umarak
oru tutmann faziletidir.
nc blmde yedi hadis zikretmi ve bal Nebden (s.a.v.) rivyet edilen
byk gnahlardan saknld zaman iki ramazan aras gnahlara keffrettir.
Drdnc blmde bir hadis zikretmi ve bal Ramazan orucunu Mekkede
tutmann faziletidir. Drdnc blmde zikredilen hadis senediyle birlikte yledir: smail
b. Ali--Ms b. shk-- Yahy b. Abdlhamd-- Abdullah b. Zeyd el-Amm-- babasndan-Sad b. Cubeyr-- bn Abbs. Raslllah (s.a.v) yle buyurdu: Kim Ramazan ayn bandan
sonuna kadar Mekkede idrak edip orucunu tutarsa, iinde ramazan ay olmayan yz bin ay
sevap yazlr. Her gn iin balanma ve efaat, her gecesi iin balanma ve efaat, her
gn iin Allah yolunda (savat) gen atlar, yine her gn iin kabul olunmu dua
vardr.317
bn Receb el-Hanbel de ayn hadisi Ramazan aynn fazileti bal altnda
zikretmi, onu bn Mcenin tahri ettiini senedinin zayf olduunu belirtmitir.318
bn hnin eseri rivyet arlkl bir eserdir. bn hn birinci blmde 27; ikinci
blmde 1; nc blmde 7; drdnc blmde 1 hadis zikretmitir yani eserde tekrarlarla
316
Kokuzu, Ali Osman, bn hn, DA, XX, 368.
317
bn hn, Fezilu ehri Ramazan, s. 58.
318
Letif, s. 285.
63
birlikte yaklak 36 hadis vardr. sminden de anlalaca zere belirli bir konu yani sadece
Ramazan aynn ve bu ayda oru tutmann faziletiyle ilgili hadisler zikredilmitir. Eseri tahkik
eden Semir b. Emin 36 hadisin 10u iin sahih, 17si iin zayf, 6s iin ok zayf, 3
iin mevz demektedir.
1.2. Hallln (439/1047) Fezil ehri recebi
Eb Muhammed el-Hasen b. Eb Tlib Muhammed b. el-Hasen b. Ali el-Badd elHallldr.
Hicri 352/963 ylnda domutur. Hatb el-Badd (463/1071) onun rencilerinden
birisidir. Hadiste gvenilir bir kiidir. 439/1047 ylnda cemaziyelevvel aynda veft
etmitir.319
Halll, Fezilu ehri receb isimli eserine receb aynn faziletiyle ilgili merf, mevkf
ve makt 20 hadis almtr.
Bunlardan 10u merfdur. Tezimizin nc blmnde
grlecei gibi bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden ramazan ay ile ilgili tespit ettiimiz 11
hadisten 7si bu eserle benzerlik oluturmaktadr.
Eser, rivyet arlkldr. Hadisler senetli bir ekilde verilmitir. Nereden Amr
Abdlmnm, mellifin eserine ald 10 merf hadisten 1ine zayf, 4ne mnker, 1ine
btl, 4ne mevz demektedir.
Geriye kalan 10 mevkf ve makt haberlerin 1ine
sahih, 1ine zayf, 3ne mnker, 5ine mevz demektedir.

1.3. Beyhaknin (458/1066) Fezill-evkt
Ad Ahmed b. Hseyin olan Beyhak, Eb Bekr knyesi ile anlr. 384/994 ylnda
Beyhaka bal Hsrevcird kynde domutur. Horasan limlerinden nce hadis, sonra fkh
tahsil etmitir. Daha sonra Irak ve Hicaza ilim tahsili maksadyla seyahatler yapmtr. 10
cemziyelevvel 458de (9 Nisan 1066) Nipurda veft etmitir.320
Beyhak, faziletli vakitlerle ilgili eseri Fezaill-evktnda Receb ayndan balayarak
aylarn fazileti ile ilgili hadislere yer vermitir. Kitap receb ayndan sonra ban, ramazan,
evval, zilhicce ve muharrem aylar ve baz gn ve gecelerle ile ilgili ve bunlarda yaplmas
319
Halll, Fezil ehri receb, s.52- 53 (Neredenin girii).
320
Kandemir, M. Yaar, Beyhak, DA, VI, 58.
64
gereken rivyetleri de almtr. Eserde 308 hadis vardr. Faziletli gece ve gnleri ayr bir
balk altnda deil, aylarn alt balklarnda ele almtr. Beyhaknin verdii gn ve geceler
unlardr:
ban aynn yarsndaki gecenin fazileti, Kadir Gecesi, Ramazan Bayramnn fazileti,
Zilhiccenin ilk on gn, Arife gnnn fazileti, Kurban Bayram gnnn fazileti, Terik
gnlerinin fazileti, Are gn, Cuma gnnn fazileti, Pazartesi ve perembe gnlerinin
fazileti gibi.
Bir konuyu ilerken, bal verdikten sonra konu ile ilgili yet varsa nce onu sonra
hadisleri sralamaktadr. Receb aynn fazileti bab balndan sonra konu ile ilgili Tevbe
sresi 36. yeti vermitir: phesiz Allahn gkleri ve yeri yaratt gnk yazsnda,
Allah katnda aylarn says on ikidir. Bunlardan drd haram aylardr
Verilen balkla ilgili ilgi kurulacak yet yoksa ban aynn fazileti bab balnda
olduu gibi dorudan hadisleri vermeye balamaktadr.
Beyhaknin zikrettii hadisler genellikle vakitlerin faziletiyle ilgili olmakla beraber
zaman zaman o vakitlerde yaplacak ibadetlere de yer vermitir. Mesela, cuma gnnn
fazileti bal altnda o gnde yaplmas gereken ibadetleri belirttii gibi: Kim cuma gn
Kehf sresini okursa, Beyt-i atk ile okuyan kiinin aras bir nur tarafndan aydnlanr.
Sizden birisi cuma gn oru tutmasn. Ancak bir gn ncesi veya bir gn sonras ile olursa
o zaman tutabilir.
Beyhaknin Fezailul-evkt rivyet arlkl bir eser olup, faziletli vakitler
konusunda en kapsaml kaynaktr.
1.4.Abdulkdir-i Geylnnin (561/1166) Gunyett-tlibni.
Kdiriye tarikatnn kurucusu Abdlkdir-i Geyln, 470/1077 ylnda Hazar denizinin
gney batsndaki Gln eyalet merkezine bal Neyf kynde dodu. Knyesi, Eb
Muhammed'dir. Muhyiddin, Gavsl-a'zam, Kutb-i Rabbni, Sultanl-evliy, Kutb-i a'zam
gibi lkablar vardr. Babas Eb Slih b. Musa Zeng-dost'tur. Hz. Hasann olu Hasan elMsenn'nn olu Abdullah'n soyundandr. Babasnn Zeng-dost (zenci dostu) unvanyla
anlmas ve kendisinin Badatta, acem (Arap olmayan, yabanc) tannmas gibi hususlar
bahis konusu edilerek, Hz. Hasana varan soy eceresinin sonradan ortaya konulmu olduu
da ileri srlmtr. Devrin tannm zhid ve sflerinden Eb Abdullah es-Savmanin kz
65
olan annesi mml-Hayr Emetl-Cebbr Ftmann da kadn velilerden olduu kabul

edilir. Abdlkdir-i Geyln 561/1166'da Badatta veft etti. Trbesi Badattadr.321
Gunyett-tlibn,
Abdulkdir-i
Geylnnin
gnlk
hayatta
bir
insann
karlaabilecei fkh, ahlk konular, faziletli vakitler ve ibadetlerle ilgili yazd iki ciltlik
eseridir. Eserde sahih, zayf ve uydurma haberler vardr. Bu kitabn en nemli zellii
Trkiyede faziletli vakitleri alanlarn ilk mracaat ettii kaynak olmasdr. Eserin
Faziletli Vakitlerle ilgili ksm Mustafa Gner tarafndan Aylar ve Faziletleri (Ankara, trs.)
ismiyle Trkeye tercme edildii gibi, tamam da lim ve Esrar Hazinesi adyla A. Faruk
MEYAN tarafndan (stanbul, 1974) tercme edilmitir.
2. BN RECEBN ALIMALARI
2.1. Letifl-marif fm li mevsimil-mi minel-vezif
bn Receb el-Hanbelnin faziletli vakitler ve bu vakitlerde yaplmas gereken
vazifelerle ilgili mstakil almasdr. Ramazan ay ile ilgili blm Bugyetl-insn fi
vezifi ramazan adyla ayr bir kitap olarak da baslmtr. bn Receb, Cmiul-ulm velhkem fi erhi hamsne hadisen min cevmiil-kelim adl eserinin sonunda Vezifuz-zikrilmuvazzafe fil-yevm vel-leyle322 bal altnda baz gn ve gecelerde yaplmas gereken
hususlar aklamtr.
bn Receb el-Hanbel Letifl-marif fm li mevsimil-mi minel-vezifte Allah
zikretmenin faziletini uzun uzadya anlattktan sonra hicri takvime gre yln ilk ay olan
muharrem ayndan balayarak aylarla ilgili rivyetleri vezif bal altnda vermektedir.
Mesela Muharrem ayn Vezaifu ehrullahil-muharrem; Ramazan ayn ise Vezaifu ehri
ramazanil-muazzam balklar altnda sz konusu eder. Aylar konusunda takib ettii sra
yledir: Muharrem, safer, rabulevvel, receb, ban, ramazan, evval, zilkde, zilhicce. Yln
on iki ayndan dokuzunun faziletiyle ilgili hadisleri vaaz slbuyla zikretmitir. Ondan nce
321
Uluda, Sleyman, Abdlkdir-i Geyln, DA, I, 234.
322
Cengiz KALLEK, bn Receb el-Hanbelnin eserlerini be grupta toplam, farkl alanlarda yazldn dnd
eserleri Dier Eserleri bal altnda vermitir. Bu eseri mstakil bir eser olarak saymtr. Biz Vezifuz-zikrilmuvazzafe fil-yevm vel-leyle adyla mellifin mstakil bir eserine rastlayamadk. O zaman u akla gelebilir:
Cmiul-ulm vel-hkem 50 hadisin erhine dairdir. Dolaysyla sz konusu eserin belli bir hadisin erhiyle irtibat
olmadndan Vezifl-zikril-mvazzafenin mstakil bir risle olma ihtimali fazladr. Neredenler bu risleyi
Cmiul-ulmun sonuna koymulardr.
66
Beyhak Fezill-evkt isimli eserinde receb ayndan balayarak ban, ramazan, evval,
zilhicce ve muharrem aylaryla ilgili hadisleri incelemitir. bn Receb el-Hanbel, bunlara
safer, rabulevvel ve zilkde aylarn da eklemitir.
bn Receb el-Hanbel yln mevsimlerini Vezifu fuslis-seneti-emsiyye bal
altnda: lkbahar, yaz ve k mevsimlerinden bahsederek bunlarla ilgili rivyetleri
deerlendirmektedir.
bn Receb el-Hanbel konular yazarken o konudaki yet ve hadislere yer verir.
Hadislerde genellikle kaynak belirttii gibi, zaman zaman shhat durumlar hakknda da bilgi
vermektedir. Kaynak belirtmesi; Bu hadisi Ahmed b. Hanbel, Tirmiz ve Eb Dvd tahri
etmitir veya Sahhaynda getiine gre eklindedir. Ayrca zaman zaman hadislerin
shhat durumlar hakknda bilgi vermektedir.
Vaaz slbunun baskn olduu eserde bazen fkh tartmalara girmektedir.323
Grlerini desteklemek iin bazen kendi iirlerinden bazen de baka airlerden alntlar
yapmaktadr. srail kaynaklar da kullandn grdmz324 bn Receb, konular
muhatablarna nasihatlerle bitirmektedir.325
3. BN RECEB SONRASI
3.1. Ali el-Krnin (1014/1605) el-Edeb f recebi
Ali b. Sultan Muhammed el-Herev el-Mekk el-Hanef kraatte imam olduu iin elKr diye bilinir.
Heratta dodu ve Mekkede yaad. Hadis, fkh, usl, kraat, tefsr, tasavvuf, db,
dil vb. alanlarda 180e yakn eser vermi ve bunlarn hemen hepsinin yazma nshalar
gnmze kadar gelmitir. evval aynda hicri 1014 ylnda Mekke-i Mkerremede veft etti.
Veft haberini alan Ezher ulems Ezher Camiinde gybnda cenaze namaz klarak
takdirlerini ifde etmilerdir.326
323
Letif, s. 357- 358.
324
Letif, s. 135.
325
Letif, s. 155, 387.
326
Ali el-Kri, el-Edeb fi receb, s.5- 9 (Neredenin girii); zel, Ahmed, Ali el-Kr, DA, II, 403.
67
Ali el-Krnin el-Edeb f receb isimli eseri haram aylarla ilgili yetle (Tevbe, 9/36)
balar ve receb ay ve onda yaplmas gereken ibadetlerle ilgili rivyetlere yer verir. Hadisleri
verirken sahb rvisini, hadisin kaynan ve zaman zaman da shhat durumu hakknda bilgi
vermektedir.
Ali el-Kr, amellerin faziletiyle ilgili konularda zayf hadislerle ittifakla amel
edilebileceini sylemektedir.327
Eserde toplam 22 hadis vardr. Bu hadislerden receb ay ile ilgili olan 17dir. Eseri
nereden Amr Abdlmnm b. Selim et-Tantv hadislerden 8ine mevz; 1ine zayf;
1ine ok zayf; 1ine btl; 4ne mnker; 1ine senedine ulaamadm; 1 hadise de asl
yoktur demektedir.
el-Edeb f receb, bn Receb el-Hanbelden sonra yazld halde, yln aylarndan tek
ay ierdii iin hacimli deildir. Ali el-Kri, hadisin rvisini, kaynan belirtmesi esere ilmi
bir zellik verse de, kulland hadislerin ou uydurmadr.
bn Receb el-Hanbelden alnt yapmamtr. Ali el-Kr, bn Recebin receb ay ile
ilgili eserine ald hadislerden sadece birini eserine almtr. Eseri nereden de bu hadise
mnker demektedir.
3.2. Abdlgan en-Nablusnin (1143/1730) Fezil-hr vel-eyym
Abdulgan b. smail en-Nablus, hicri 1050 ylnda Dmakta dodu ve orada yaad.
Badat, Suriye, Filistin, Lbnan, Msr ve Hicaza yolculuklar yapt.
Genliinden itibaren fetv vermeye balad. mev ve Salhiye camilerinde grevler
ald. Bata Msr Ezher ve Tunus Zeytniye niversitelerinden olmak zere kendisine sorulan
fetvlar Vesilut-tahkik ve vesilut-tevfk isimli kitabnda cevaplad.
Abdulgan en-Nablus, ban aynn 24nde ikindi vakti 1143/1730 ylnda
Dmakta veft etti. Arkasnda otuza yakn eser brakt, bu eserlerden birisi de Fezilhr vel-eyymdr.328
327
Ali el-Kr, el-Edeb fi receb, s.35.
328
Nablus, Abdulgan, Fezilu-uhr vel-eyym, s. 5- 10 (Neredenin Girii); zel, Ahmed, Nablus DA,
XXXII, 268.
68
Abdlgan en-Nablus Fezil-hr vel-eyym isimli eserinde receb, ban ve

ramazan aylar, Ramazan aynn son on gnndeki itikf, Kadir Gecesi, evval aynda alt gn
oru, Zilhiccenin ilk on gnnn fazileti, terik gnlerinin fazileti ve are gnnn fazileti
ile ilgili yaklak otuz hadisi incelemitir. Yaklak otuz hadis dedik; nk eser rivyet
arlkl bir eser deildir. bn Receb el-Hanbelnin Letifl-marif isimli eserinde olduu
gibi vaaz (nasihat, t, halk bilgilendirme) slbuyla yazlmtr. Abdlan en-Nablus, bu
eserinde yine ayn slupla yazlan bn Receb el-Hanbelnin Letifl-marif eserinden alt
yerde alnt yapmtr.329 Nablusnin eseri deta metod ve ierik olarak bn Recebin
Letifl-marif adl eserinin zeti gibidir.
Balktan sonra konu ile ilgili bir veya birka hadisi kaynan belirterek verir. Hadis
veya hadisleri, varsa konu ile ilgili yetleri de temel alarak nakillerle bir sonuca ulamaktadr.
Her konunun sonunda hikye bal altnda bir olay anlatr. Hikye bal altndaki
konulardan birisinde, kendi tabiriyle el-Allme, bn Receb el-Hanbelnin Letifl-marif
eserinden u alnty yapar: Bir kii riflerden birinin yanna geldi, selam verdi ve ona dedi
ki: Seninle konumak istiyorum. rif kii: Bugn bizim iin bayramdr diye cevap verdi.
Yanndan ayrld baka bir gn geldi ve: Ne kadar da ok bayramn vardr dedi. rif kii:
Bilmiyor musun! Allaha isyan edilmeyen her gn bayramdr diye cevap verdi. 330
Eser vaaz slbuyla yazldndan bn Receb el-Hanbelnin Letifl-marif adl
eserinde olduu gibi sahbi rvisi hari hadislerde senet verilmez. Sadece kaynak ve hadisin
shhat durumunu belirtilir. Ald hadise zayftr dese de onu deerlendirmeye ve ondan
hkmler karmaya devam eder; nk Abdlgan en-Nablusye gre zayf hadisle amel
edilir:Allahm! Receb ve ban bizim iin mubrek kl ve bizi ramazana ulatr hadisinde
olduu gibi.331
4. DEERLENDRME
bn Receb el-Hanbelden nce bn hn (385/995), Fezil ehri ramazannda,
Halll (439/1047) Fezilu ehri recebinde, Beyhak (458/1066) de Fezill-evkt isimli
329
Nablus, Fezilu-uhr vel-eyym, s. 23,28- 29, 40- 41,48, 69,73.
330
Nablus, Fezilu-uhr vel-eyym, s. 69.
331
Nablus, , Fezilu-uhr vel-eyym, s. 27.
69
eserinde faziletli vakitlerle ilgili hadisleri rivyet slbuyla vermilerdir. Dolaysyla bu

eserlere belirli konulara ait hadisleri toplayan kitaplar diyebiliriz.
bn hn ve Beyhaknin almalarnda hadisler senetli olarak verilmitir. bn Receb
el-Hanbelnin Letaifl-marif fm li-mevsimil-mi minel-vezifi ise belirli konulara ait
hadisleri bir araya toplamak iin deil, daha ok vaaz slbuyla yazlmtr. Bu kitabn
kendinden nce yazlm kitaplardan metod farkll vardr.
bn Recebden nce yazlan eserlerin hepsi rivyet arlkl eserlerdir. Onlardan sadece
Beyhaknin Fezill-evktnda receb ayndan balayarak ban, ramazan, evval, zilhicce
ve muharrem ay olmak zere alt ayn faziletini deerlendirmitir. bn Receb el-Hanbel bu
saylan alt aya safer, rabulevvel ve zilkde aylarn da ilve etmitir. Her iki mellif de gn
ve gecelerin faziletini aylarn fazileti bal altnda incelemilerdir. bn Receb el-Hanbel
eserinde, Beyhaknin eserine gre balk says artmasna ramen eserine ald hadis
saysnda o nisbette art yoktur. lerde de grlecei gibi bn Recebin eserlerinde faziletli
vakitlerle ilgili yaklak 60 hadis tespit ettik. Beyhaknin eserinde ise 308 hadis vardr. bn
Recebin eserlerinde geen hemen hemen btn hadisler Beyhaknin eserinde gemektedir.
nk Beyhaknin Fezill-evkt rivyet slbuyla yazlm, faziletli vakitler ve bu
vakitlerde yaplmas gereken ibadetlerle ilgili ulat btn rivyetleri almtr. bn Receb elHanbel ilk defa mevsimlerin fazileti baln kullanm ve onunla ilgili hadisleri
deerlendirmitir. Fakat mevsimlerin faziletiyle ilgili verdii hadislerin konu balyla
ilgisinde baarl olamamtr. Zaten bn Receb el-Hanbelden sonra bu balk bir daha da
kullanlmamtr. Yani verilen hadislerin mevsimlerin faziletiyle ilgisi yoktur.
bn Receb el-Hanbelnin Letaifl-marifi vaaz slbuyla yazlm, kendisinden
sonra gelen eserlere kaynaklk etmitir. Drt asr sonra ayn slupla yazlan Abdlgan enNablusnin Fezil-uhr vel-eyymna kaynaklk etmitir. Hatta her konunun sonunda
bir hikye anlatmay Abdlgan en-Nablus sistematik hale getirmi olsa da, bunun ilk
rneini bn Receb el-Hanbelde grmekteyiz.
Hacim ve kullanlan kaynaklar itibariyle, bn Receb el-Hanbelnin eseri, Abdlgan
en-Nablusnin eserinden daha hacimli ve ondan daha fazla hadis iermektedir. Abdlgan enNablus metot ve ierik olarak bn Receb el-Hanbelnin eserinden istifade etmitir. Ondan
zaman zaman alntlar yapmtr.
70
bn Receb el-Hanbelnin bata faziletli vakitlerle ilgili eserinde ve dier eserlerinde

konu ilenirken kaynak durumu ve hadisin shhat durumu genellikle belirtilmitir.
Bu deerlendirmeden sonra tezimizin temelini oluturan faziletli vakitlerle ilgili
rivyetlerin deerinin incelenecei blmlere ve konulara geebiliriz.
71
KNC BLM
GECELERN VE GNLERN FAZLET
72
A. GECELERN FAZLET
Allah Tel insanlar iinde Hz. Muhammedi (s.a.v.), ehirler iinde Mekkeyi332 aylar
iinde ramazan ayn,333 geceler iinde Kadir Gecesini,334 gnler iinde de cuma gnn335
semitir. ehirler iinde Mekkeyi seti; nk yeryzndeki ilk mescid oradadr. Aylar
iinde ramazan ayn seti; nk bnyesinde Kadir Gecesini barndrmakta ve oru
tutulmaktadr. Geceler iinde Kadir Gecesini seti; nk o gecede Kuran inmitir. Gnler
iinde cuma gnn seti; nk cuma namaz gibi toplu klnan bir namaz olduu iin.
nsanlarn bedenleri ve organlar birbirinden farkl olmad halde, Cenab- Hakkn
bazlarna ihsan etmi olduu akl, anlay, Rabbine ibadet, taat sayesinde bu sfatlar
kendilerinde bulunmayanlardan elbette stndr. Bunu inkara imkan yoktur ve bu herkesin
kabul ettii bir gerektir. te bunun gibi baz zamanlarn Allah Telnn ihsan etmi olduu
zellikler sayesinde dier zamanlardan stn olmasnda bir engel yoktur. Vakitlerin de czleri
itibariyle birbirinden farkl olmad halde baz zamanlarn stn olmas, dier zamanlarda
olmayan bir ibadetin veya hayrl bir iin o vakitte olmasndandr.336
nsan hayat her zaman tek dze deildir. Hayat bazen salkl, bazen hastalkl; bazen
mutlu, bazen mutsuz; bazen tatl, bazen acl gnlerle doludur. nsana den, mutlu olduunda
kretmesini, skntya dtnde sabretmesini bilmektir. nk kr, nimetin artmasna
sebep olduu gibi, skntlar karsnda sabretmenin neticesinde de insann Allah katnda
derecesini artrr. Tekdze devam eden hayatn iinde baz etaplarn olmas insana nefes
aldracaktr. yle de denebilir: Uzun bir yolculua kan bir yolcunun yolculuk boyunca,
yolculuktan kaynaklanan, kendisini bekleyen skntlar vardr. Yolculuktaki skntlardan
bunald bir srada mola verebilecei, dinlenebilecei bir yer bulduu zaman ne kadar
rahatlarsa, baz ay ve gnleri de hayatn karmaas iinde bir deerlendirme vakti olarak
dnmek gerekir.
332
l-i mrn, 3/96; el-Enam, 6/92; et-Tin, 95/3.
333
el-Bakara, 2/185.
334
el-Kadir, 97/1- 5.
335
el-Cuma, 62/9.
336
Vehbi, Mehmed, Hulsatl-beyn, XIII, 5249- 5250.
73
irket yneticilerinin belirli zaman dilimlerinde irketin genel bir muhasebesini

yaparak, ne yaptk, ne yapyoruz, ne yapacaz sorularnn cevabn bulmaya altklar
zamanlarda olduu gibi, belirli ay ve gnlerde insanlarda kendileri iin bir muhasebe yaparak
ne yaptm, ne yapyorum, ne yapacam sorularnn cevabn bulmaya alr. Bu durumda
mbrek gn ve geceleri, mutluluklarmz iin krmz, skntlarmz iin de sabrmz
artrmak iin karmza kan nemli bir frsat olarak grmek mmkndr.337 Ayrca
Gnahlarn silinmesinde, iyiliklerin baskn gelmesinde, yardm etmelerinde, katlanmalarnda
ve artmalarnda zaman ve meknlarn katks byktr.338 Bundan dolay baz aylarn,
gnlerin, gecelerin dier ay, gn ve gecelere stnlkleri vardr.
O halde deerlendirmek istenilen vakit ne kadar faziletli ise o zamanda yaplan
ibadetten istifade de o derece fazladr. bnl-Cevznin dedii gibi: Amelin sevab vaktin
erefi nisbetinde artar; kalbin huzuru ve niyetin ihls ile artt gibi.339
Faziletli zamanlarda insanlar gemiteki hatalarn muhasebesini yaparak, gelecekle
ilgili projelerini, yapmak istediklerini belirlerler. Gemite yaplan hatalardan dersler
karrlar ve daha gvenli, daha dikkatli daha mutlu bir hayat geirmi olurlar.
Hz. Peygamberin (s.a.v.) baz aylarn, baz gecelerin, baz gnlerin faziletiyle ilgili
hadisleri vardr. Bu hadislere asrlar iinde baz aslsz haberlerin kart da olmutur. Ancak
onlar o konu ile ilgili sahih haberleri glgelemez. Yaplmas gereken, doru haberleri
aslszlardan ayrt etmeye almaktr.
Yaadmz gezegende varlklar iin yaratlan gn ve geceleri insanolu olarak bizler
sabah, le, ikindi, akam, yats diye belirli zaman dilimlerine ayrmz. Bu zaman
dilimlerinin birbirlerine kar stnlkleri olabildii gibi gecelerin de gndzler zerine
stnlkleri vardr. Hayatn asl msikisi hep gecelerde bestelenir, gecelerde sylenir.
Gecelerin hznl saatlerinde tonunu bulur ve karanln sard anlardaki en mevhum
manzaralardan, bu manzaralarn meydana getirdii hayallemi ekillerden doar.340
337
Algl, Hseyin, Mbrek Gn ve Geceler, s. 15.
338
Konev, Sadreddin, erh-i Hadisi Erban, (Tercme Ekrem Demirli, Krk Hadis erhi), s. 128.
339
Davudolu, Mslim erhi, VI, 514.
340
Glen, Fethullah, Zamann Altn Dilimi, s. 85; Canan brahim, Hadis Ansiklopedisi, VIII, 468.
74
Kuran- Kerimde geceleri deerlendirmekle ile ilgili yetlerin says, gndzleri

deerlendirmekle ilgili yetlerden daha fazladr. phesiz bunun birok hikmeti olabilir.
Gecelerin deerlendirilmesini yetler srarla tavsiye etmektedir. Bu ayetlerden bazlar
yledir:
Sabah akam Rabbinin adn an. Gecenin bir ksmnda ona secde et ve uzun
gecede onu uzun uzadya tesbih et.341
Onlar, korkarak ve mid ederek Rablerine ibadet etmek iin yataklarndan
kalkarlar. Kendilerine rzk olarak verdiimiz eylerden de Allah iin harcarlar.342
Onlarn (Kitap ehlinin) hepsi bir deildir. Kitap ehli iinde, gece saatlerinde,
secdeye kapanarak Allahn yetlerini okuyan bir topluluk da vardr. Onlar, Allaha ve
ahiret gnne inanrlar. yilii emrederler. Ktlkten men ederler, hayr ilerinde
birbirleriyle yarrlar. te onlar salihlerdendir.343
phesiz Allaha kar gelmekten saknanlar, Rablerinin kendilerine verdiini
alarak cennetlerde ve pnar balarnda bulunurlar. phesiz onlar bundan nce iyilik
yapan kimselerdi. Geceleri pek az uyurlard. Seherlerde balanma dilerlerdi.344
bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden gecelerin faziletiyle ilgili tespit ettiimiz
hadisler unlardr:
Her gece, gece yars yahut gecenin son te birinde Rabbimiz dnya semsna iner ve
fecir douncaya kadar yle der: Tevbe eden yok mu, tevbesini kabul edeyim. Balanma
dileyen yok mu, balayaym. Dua eden yok mu, duasn kabul edeyim.345
341
el-nsan, 76/25- 26.
342
es-Secde, 34/16.
343
l-i mrn, 3/113- 114.
344
ez-Zriyt, 51/15- 18.
345
Letif, s. 97.
75
bn Receb el-Hanbel, farkl senet ve metinlerle gelen Eb Hreyre hadisini

birletirerek vermitir. Kaynaklarda, Allahn dnya semsna gecenin ilk te birinde, gece
yarsnda ve son te birinde indii bilgileri de vardr. 346
Cennet her seher vakti alr. Cennet ehline verilen nimetleri artr, denilir. Nimetler de
artar. nsanlarn seher vaktinde bulduu rzgar da byledir.347
bn Abbs Cebrail (a.s.) ile Raslllah (s.a.v.) arasndaki arz gece gerekleirdi
demitir.348
Bu ifade Ahmed b. Hanbelin Msnedinde ayn ekilde gemekte349 ve temel hadis
kaynaklarnda da bn Abbstan rivyet edilmi arz olaynn gece gerekletiini belirten
benzer ifade yledir:
Raslllah insanlarn en cmertiydi. En cmert olduu zamanda ramazanda
Cebrilin kendisiyle oka bulutuu zamanlard. Her gece ramazan aynda Raslllah ve
Cebril buluur bir birlerine Kuran okurlard. yle ki Raslllah hayr datmakta engele
uramayan rzgardan daha cmertti.350
bn Abbstan rivyet edilen birinci hadis arz olaynn gece gerekletii bilgisini
verirken; ayn rvinin Buhr ve Nes rivyeti Raslllahn ramazan aynda cmert
olduunu belirtmek iin sylenmitir. Her iki hadis farkl amalar iin sylenmi olsa da,
bunlardan arz olaynn gece gerekletii anlalmaktadr.
Bu hadis bn Recebin ifadesiyle351 ramazan aynda geceleri oka Kuran okumann
faziletine bir delildir. nk gecede btn meguliyetler kesilir, zihni meguliyetler azalr,
kalp ve dil dnmek iin birbirleriyle daha bir uyum iinde olur. Allah Telnn ifadesiyle:
346
Buhr, Teheccd, 14; Mslim, Saltl-Msfirn, 168- 172; Eb Dvd, Snne, 19; Tirmiz, Salat, 211;
Deavt, 78; bn Mce, kme, 182.
347
Letif, s. 122.
348
Letif, s. 315.
349
Ahmed b. Hanbel, I, 288, 373.
350
Buhr, Bedl-Vahy, 5; Savm, 7; Bedl-Halk, 6; Nes, Sym, 2.
351
Letif, s. 315.
76
phesiz gece ibadetinin etkisi daha fazla, (bu ibadetteki) szler (Kuran ve dua
okuyular) ise daha etkilidir. nk sana gndz vakti, uzun bir meguliyet vardr.352
Sonu olarak, Tenezzlt- ilhiye geceleri vki olur. Btn baar sabahlar, gece
zdrabnn seherlerini takib eder.353 badet ve Allah tefekkr bakmndan gecelerin
gndzler zerine stnl vardr. Bu, verilen yet ve hadislerden aka anlalmaktadr.
Gecenin evveli mi yoksa sonu mu daha faziletli olduu konusunda bn Receb elHanbel yle demektedir: Gecenin sonu evvelinden daha faziletlidir.354 Bir hadiste gecenin
son te biri iin Rabbin kula en yakn olduu an355 buyrulmutur.
Gecelerin zellikle son yarsnda, etraf saran sknet, Fevz-i Akdesten gelen ilh
esintiler, alc durumundaki Rabban latifelerin zirve seviyesine ak oluu, duygularn masiva
ile itigalinin en aza inmesi, kalbin gsteri ve benzeri hastalklardan o anda karantinaya
alnmas marifet yolcularna karlmamas gereken frsatlar sunmaktadr.356
Gecelerin deerlendirilmesinde birok hikmet olabilir: ncelikle gece namaz
meakkatli bir namazdr. Gece namaz, riya denen kemirici ve ldrc illetin hi
bulamad biricik malzemedir.357 Nfile ibadetlerde gizlilik esastr. Bundan dolay bn
Receb el-Hanbelnin de dedii gibi Gizli klnd iin gece namaz nafile namazlarn en
faziletlisidir.358 Geceyi deerlendiren yani zoru baarabilen bir Mslman gndzlerini
evleviyetle deerlendirecektir. Bundan dolay gecelerin deerlendirilmesi zellikle istenmi
olabilir.
Gecelerin gndzler zerine stnl gecelerin verdii sakinlikten dolay ibadete
konsantre olmakla da ilgili olabilir. nk gndzleri insan zihnini megul eden ok etken
olduundan huu iinde bir ibadet ancak geceleri yaplabilir.
352
el-Mzzemmil, 73/6- 7.
353
Yazr, Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, IV, 2275.
354
el-Mahacce fi seyrid- dlce, IV, 420.
355
Tirmiz, Deavt, 118.Tirmiz, bu hadis iin hasen sahih garib demektedir.
356
Yce, Abdlhakim, Gece badeti, s.18.
357
ztrk, Yaar Nuri, Din ve Ftrat, s.132- 133.
358
erhu hadisi nne egbata evliy, I, 752.
77
u da unutulmamaldr ki, kiinin gndz alt ite performans dp, rzkn

temin ettiklerini skntya drecekse, bu durum gecelerin deerlendirilmesini tavsiye eden
yet ve hadislerin ruhuna uygun deildir. O halde btn konularda olduu gibi ifrat ve tefrite
kamadan dengeyi korumak gerekir. Tpk Hz. sann (a.s.) dedii gibi: Gece ve gndz iki
(amel) sanddr. Onlardan neyi koruyacanza dikkat edin! Gece ne yaplmas gerekiyorsa
onu; gndz ne yaplmas gerekiyorsa onu yapn.359
Buraya kadar genel olarak geceler ve gnlerin faziletini ve bunlardan hangisinin daha
stn olduunu ele aldk. imdi ise nce gecelerden balayarak onlarn faziletiyle ilgili
rivyetlere geebiliriz.
1. MEVLD GECES
Raslllahn (s.a.v.) doum yldnm dolaysyla 12 Rabulevvelde kutlanan bir
gecedir.
Bu gecenin kutlanmasyla ilgili naslarda bir iaret olmad gibi Raslllah (s.a.v) ve
Hulef-yi Ridn dneminde de bu gecenin kutlandna dir haber yoktur. Hatta Emev ve
Abbsi devirlerinde mevlidle ilgili bir uygulamaya rastlanmamaktadr. lk defa Msrda i
Ftm Devleti kurulunca, soyundan geldikleri Hz. Peygamberin doum yldnm Muizlidinillh dneminden (362/972- 365/975) itibaren kutlanmaya balanmtr.360
bn Receb, Raslllahn (s.a.v.) doumuyla ilgili ihtilaflar Rabulevvel aynda
yaplmas gerekenler balnda vermektedir. Bu balk altnda Raslllahn (s.a.v.)
doduu yl ve gnden etraflca bahsetmitir. Ona gre Raslllah (s.a.v.) Fil ylndan 50 gn
sonra rabulevvel aynn 12. gnnde dnyaya gelmitir.361
2. REGAB GECES
Hicri takvime gre yedinci ay olan recebin ilk perembesini cumaya balayan geceye
ad olmutur.
359
360
361
Cmiul-ulm vel-hkem, II, 186; Letif, s. 41. ncilde Hz. snn bu szn bulamadk.
zel, Ahmed, Mevlid, DA, XXIX, 475.
Letif, 184- 185.
78
slam limlerinin byk bir ksm Hz. Peygamber, sahbe ve tbin dnemlerinde
regaib gecesinin bilinmediini, kandil geceleri kutlamasnn dier dinlerin tesiriyle ortaya
ktn, dolaysyla bu gecede zel bir ibadet yapmann dinde yeni bir ibadet ihdas anlamna
geleceini bu sebeple regaib gn ve gecesinde muayyen ibadetler yapmann dinen
sakncal olduunu belirtmilerdir.362
Receb aynn ilk perembe gecesi klnan bn Teymiyyenin (728/1328) ifadesiyle
cahillerin regaib namaz dedikleri363 namaz, cumhru ulemaya gre bidattir. Bu namaz
muteahhirn limlerinin ileri gelenlerinden Hafz Eb smail el-Ensr, Eb Bekir b. esSemn, Ebl-Fadl b. Nsr, Ebl-Ferec b. el-Cevz ve bakalar zikretmilerdir. Bu namaz
ilk defa hicri drt yzden sonra ortaya kt iin mutekaddimn limler ondan
bahsetmemilerdir.364
Receb aynn ilk cuma gecesi ile ilgili yanl bir kanaati de Hseyin Algl yle
gidermektedir: Halk arasnda Bu gece mine Hatunun Peygamberimize hamile kald
gecedir tarznda yanl bir kanaat yaygndr. Esasen Peygamber Efendimizin doum tarihi
byle bir kanaati dorulamamaktadr.365
bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden bu gecenin faziletiyle ilgili rivyet bulamadk.
Ona gre bu gece mbrek gecelerden birisi deildir. Bu gece ile ilgili klnmas gereken zel
bir namaz da yoktur.
3. MRAC GECES
Receb aynn 27. gecesinde kutlanan gecedir. Hz. Peygamberin Mescid-i Haramdan
Mescid-i Aksya oradan da semya ykseltildii gecenin addr.
362
Tekeli, Hamdi, Regaib Gecesi, DA, XXXIV, 535.
363
bn Teymiye, ktizs-srtl-mustakm, II, 603.
364
Letif, s. 228.
365
Algl, Hseyin, Mbrek Gn ve Geceler, s. 57- 58.
79
Mirac olayn anlatmak iin isr ve mirac kelimeleri kullanlmtr. Mescid-i

Haramdan Mescid-i Aksya yapt yolculua isr, oradan gklere yksetilmesine mirac
denilmitir. sr yetle sabittir.366
Miracla ilgili birok hadis vardr. Bu hadislerden birine gre, bu gecede be vakit
namaz farz klnm, Bakara sresinin son yetleri verilmi, Allaha irk komadklar srece
mmetinin balanaca mjdesi Hz. Peygambere verilmitir.367
sr ve mirac olaynn hangi ylda olduu tartlmtr: bn Askr, isrnn bisetin
(peygamberliin) banda, bn shk bisetten on sene sonra, Zhr, Raslllahn Medineye
hicretinden bir sene nce, smail es-Sdd hicretten on alt ay nce olduunu
sylemektedirler.368
sr ve miracla ilgili bir deil, birden ok ihtilaftan sz edilebir: Miracn ne zaman,
nerede iken, ruh veya bedenle mi, uyankken veya uyku halindeyken mi, meydana geldii
ihtilafldr. sr ve miracn farkl olduunu, miracn birden farkl olduunu syleyenler bile
vardr.369
sr ve mirac olaynn hangi ayda olduu da tartlmtr: es-Sddye gre isr
zilkde aynda, ez-Zhr ve Urveye gre rabulevvel ayndadr. Senedi sahih olmayan bir
rivyete gre isr receb aynn 27. gecesinde olmutur.370 Salih Sabri Yavuz ise bu ihtilaftan
daha ok Mslmanlarn kabulne dikkat ekmektedir. Rabulevvel veya ramazan ayndan
bahseden rivyetler varsa da Mslmanlarn ounluu mirac receb aynn 27. gecesinde
kutlamaktadrlar.371
366
el-sr, 17/1. yetin meali yledir: Bir gece, kendisine yetlerimizden bir ksmn gsterelim diye
(Muhammed) kulunu Mescid-i Haramdan, evresini mbrek kldmz Mescid-i Aksya gtren Allah
noksan sfatlardan mnezzehtir. O, gerekten iitendir, grendir.
367
Mslim man, 279.
368
bn Kesr, es-Sretn-nebev, II, 93.
369
Berki, Ali Himmet- Keskiolu, Osman, Hz. Muhammed ve Hayat, s. 145- 146.
370
bn Kesr, es-Sretn-nebev, II, 93.
371
Yavuz, Salih Sabri, Mirac, DA, XXX, 133.
80
bn Receb el-Hanbel, isr olaynn receb aynda meydana geldiine dir rivyeti zayf
kabul etmitir. O, brahim el-Harb ve bakalarnn isrnn rabulevvel aynda meydana
geldiine dir grne meyletmitir.372
Sonu olarak, Mirac hem naslarla hem de tarihi kaytlarla sabittir. Ancak bu
olaylarla balantl olarak kaynaklarda gerek Raslllah (s.a.v.), gerekse ashb dneminde
kutlama niteliinde her hangi bir etkinlie rastlanmamtr.373
Bu gecenin kutlanmamasn mukaddes olmamasna balayanlar374 varsa da, biz daha
ok bn Recebin de belirttii gibi olu zamanndaki ihtilafa ve bu gecenin dier gecelere
stnlne dir sahih ve zayf herhangi bir haberin gelmemesine375 balamaktayz
4.BERAT GECES
Allahn dnya semsna indii gece
ban aynn yarsndaki geceye halk arasnda Berat Gecesi denir. Berat, iki ey
arasnda iliki olmamas; kiinin bir ykmllkten kurtulmas veya ykmllnn
bulunmamas anlamna gelir. Mslmanlarn Allahn aff ve balamas ile gnah yknden
kurtulaca umularak ban aynn on beinci gecesine Berat Gecesi denmitir.376
ban aynn yarsndaki gecenin faziletiyle ilgili rivyet edilen birok hadis olsa da
ou zayf grlmtr. Bunlardan biri bn Mcenin Aliden (r.a.) zayf bir isnatla377 tahri
ettii u hadistir: Raslllah (s.a.v) yle buyurdu: (1)

"
:
372
Letif, s. 189.
373
Bozkurt, Nebi, Kandil, DA, XXIV, 301.
374
375
Kastalln, el-Mevhibl-lednniyye, II, 5.
376
nal, Halit, , Berat Gecesi , DA, V, 475.
377
Letif, s. 261.
81
ban aynn yarsndaki gece oldu mu, gndzn oru tutun, gecesini ibadetle
deerlendirin. Muhakkak ki Allah Tel o gecede dnya semasna
(af, rahmet ve
mafiretiyle) gnein batyla birlikte iner ve fecir doana kadar: Yok mu benden af dileyen
onu affedeyim, yok mu benden rzk isteyen ona rzk vereyim, yok mu bir musibete urayan
ona shhat-afiyet vereyim, yok mu yle, yok mu byle! der.378
bn Mcede hadisin senedi yledir: Hasen b. Ali el-Halll-- Abdurrezzk-- bn Ebi
Sbra-- brahim b. Muhammed-- Muviye b. Abdillah b. Cafer-- Abdullah b. Cafer-- Ali b.
Eb Tlib.
Bsr yle demitir: smi Eb Bekir b. Abdillah b. Muhammed b. Eb Sbra olan bn
Eb Ysra hakknda Ahmed b. Hanbel ve bn Man hadis uydururdu demektedir. bn Receb
el-Hanbel de zayf olduunu sylemektedir.379 Ayrca Abdlgan en-Nablus, Feziluhr vel-eyym isimli eserinde bu hadisi ban aynn yarsndaki gecenin fazileti bal
altnda zikretmi ve zayf olduunu belirtmitir.380
bn Receb el-Hanbelnin konu ile ilgili verdii ama kaynan belirtmedii bir baka
rivyet ie (r.a.)dendir. O, yle demitir: (2)
:

: : :
"

Raslllah (s.a.v.) bir gece kaybettim (evden kt). Arkasndan ben de ktm, bir
de baktm ki, kendisini Bki mezarlnda ban gkyzne kaldrm olarak buldum. Dedi
ki: Allah ve Raslnn sana zulmedeceinden mi korktun? Ben de dedim ki: Ey Allahn
Rasl! Senin kadnlarndan birisine gittiini zannetmitim. Raslllah da dedi ki: Allah
378
bn Mce, kmetis-Salat, 191; Ali el-Muttak, Kenzl-umml, XII, 31,4 (Hadis no: 35177).
379
Bsr, Misbhuz-zcce, II, 10.
380
Nablus, Fezil-uhr vel-eyyam, s. 39.
82
Tebreke ve Tel ban aynn yarsndaki gecede dnya semasna iner ve Kelp kabilesinin
koyunlarnn yn adedinden daha ok kiiyi balar. buyurdu.381
Bu hadis baz temel hadis kitaplarnda gemektedir.382
Tirmizde hadisin senedi yledir: Ahmed b. Meni-- Yezd b. Hrn-- el-Haccc b.
Ertt-- Yahy b. Eb Kesr-- Urve-- ie
bn Mcede ise hadisin senedi yledir: Abde b. Abdillah el-Huz-- Muhammed b.
Abdulmelik ve Eb Bekir-- Yezd b. Hrn--.
Ahmed b. Hanbelde de hadisin senedi ayndr: Eb-- Yezid b. Hrn-
Haccc hadisi diye bilinen rivyetin eserde de senedi ayndr.
Tirmiz bu hadis hakknda yle der: Yahy b. Eb Kesr, Urveden; Haccac b. Ertt da
Yahy b. Eb Kesrden bu hadisi iitmemitir. ienin rivyet ettii bu hadisin Hacccn
bulunduu senetten baka senedi de yoktur ben bu hadisi Buhrden duydum, o bu hadisi
zayf kabul etti. Bu hadis Elbnye gre de zayftr.383
Grld gibi bu hadis zayftr.
Hadiste zellikle Kelb kabilesinin zikredilmesi, bu kabilenin dier Arap kabilelerine
gre daha fazla koyun srsne sahip olmasndandr.384
bn Mcenin tahri ettii, Eb Ms el-Earnin rivyet ettii385 bir hadiste de,
Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (3)
381
Letif, s. 261.
382
Tirmiz, Savm,39; bn Mce, kamets-Salt, 191; Ahmed b. Hanbel, VI, 238.
383
Mubrekpr, Tuhvetl-Ahvez, III, 364.
384
385
Letif, s. 261. Berat Gecesi ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 118- 134.
83
Allah, ban aynn yarsndaki gecede (yeryzndekilerin yaptklarna) muttali olur,

btn yarattklarn affeder. irk koan ve dmanlk gden kiiler hari.386
Bu hadisle ilgili olarak Zevidde Bsr yle demitir: Senet Abdullah b. Lehadan
dolay zayftr.387 Abdullah b. Leha 388yedinci tabakadan sadk* bir rvi olmasna ramen,
kitaplar yandktan sonra ihtilta** maruz kalmtr.
Osman b. Ebil-sn (r.a.) rivyet ettii hadiste ban aynn yarsndaki gecede
balanmayacak kiiler olarak
zina edenler ve mrikler389 Abdullah b. Amrn
rivyetinde ise, dmanlk gden ve katil kiiler denmitir.390

Sonu olarak ban aynn yarsndaki gece olan Berat Gecesiyle ilgili incelediimiz
hadisin de zayftr. Bu hadislerin hepsi ban aynn yarsndaki gecenin faziletiyle
ilgili (sahih) rivyet olmadn iddia edenlerin delilleridir. 391
ban aynn yarsndaki gecede amdaki tabilerden Halid b. Madn (103/721),
Mekhl b. Eb Mslim (112/730), Lokman b. mir ve bakalar tazim ederek ve oka ibadet
ederek geirmeye baladlar. Bunlarn sriliyattan esinlenerek byle bir geceyi kutlamaya
baladklar da sylenmitir. Bu geceyi kutlamay insanlar onlardan rendiler. Byle bir
kutlamay bazs red, bazs kabul etti. nsanlar arasnda yayglamaya balaynca Basra ehli
kabul etti. Hicaz ehli ise bunun hepsinin bidat olduunu syleyerek reddetti.392
386
bn Mce, kamets-Salt, 191.
387
Mubrekpr, a.g.e., III, 366.
388
Buhr, et-Tarihul-kebir, V, 182; bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, V, 145- 148; Zeheb, Mznl-itidl, III,
189- 197; bn Hacer, Tehzbt-tehzb, V, 373- 379; Lisnl-mizn, VII, 268. Abdullah b. Leha iin ayrca bk.
*Sadk: Tadilin, Zeheb ve Irkye gre nc, Sehvye gre beinci mertebesinde bulunan bir rvi hakknda
kullanlan bir sga. Byle bir rvinin rivyet ettii hadis yazlr ve aratrlr. Aydnl, a.g.e., s.261.
**htilt: Yalanma, aniden bir felaketle karlama gibi sebeplerle hafza bozukluuna uramak. Aydnl, a.g.e.,
s. 129.
389
Ali el-Muttak, Kenzl-umml, XII, 314, (Hadis no:35178).
390
Ahmed b. Hanbel, II, 176.
391
392
Letif, s. 263.
84
Dier gecelerde olduu gibi ban aynn on beindeki geceyi de Mslman istedii
ekilde deerlendirebilir. Bu geceye has baz eserlerde393 ayrnts verilen bir ibadet ve namaz
ekli yoktur.
unun da bilinmesi gerekir: ban aynn on beinci gecesinin kutlanmas ile ilgili
Raslllah (s.a.v.) ve sahbeden (sahih) hibir rivyet sabit olmamtr. Bu gecenin
kutlanmas, deerlendirilmesiyle ilgili tavsiyeler am ehli fukahas ve tabilerinin ileri
gelenlerinden sabit olmutur.394
ban aynn yarsndaki gece ile ilgili Raslllah (s.a.v.) ve sahbeden hibir rivyet
vrid olmamtr. Bu gecenin kutlanmas am ehli tabilerinden baz fukahnn kutlamasyla
yaygnlamtr. Byle olmasna ramen bn Receb el-Hanbel bu gecede yaplmas
gerekenleri yle belirtmektedir: Mmine yakan, gnahlarn balanmas, ayplarn
rtlmesi, belalarn def edilmesi iin kendisini duaya yneltmektir. Tevbeyi n plana
karmas gerekir; nk Allah Tel tevbe edenin tevbesini kabul eder.395
Bu gecenin faziletinden insanlarn zellikle genlerin mahrum kalmamasn bn Receb
el-Hanbel iirle yle dile getirir:
Namaz klmak iin (ban aynn) yarsndaki erefli gecede kalk,
(ban aynn) yarsndaki gece bu ayn en ereflisidir.
Nice genler, bann yarsndan habersizce gecelediler,

Oysa ki o gecede bazlarnn lm lm sayfas kaldrld.
393
bann on beinci gecesi, her rekatinde bir Fatiha ve on bir hlas okumak ve iki rekatte bir selam vermek
suretiyle yz rekat namaz klnr. sterse her rekatnda Fatihadan sonra yz hlas okumak suretiyle on rekat de
klnabilir. Bu ekilde klmak, btn mstehab namazlarda da mervidir. Selef, bu namaz klar ve buna hayr
namaz derlerdi, hatta bu namaz bir araya toplanp cemaatle de klarlard. Gazzl, Zeynddin, hyau
ulmiddn, I, 203 (Tercme: Ahmed Serdarolu, I, 555).
394
Letif, s.264.
395
Letif, s.265.
85
O gece gitmeden hayrl iler yapmada acele et,

Zaman boa harcarken lmn aniden gelip de gtrmesinden sakn.
O gecenin gndznde oru tut, Allahn yardmn um,

Sknt annda Allahn ltfu ile baarya ulaman um.396
bn Receb el-Hanbel, bu gecede baz kiilerin dualarnn kabul olmayacan, bu
nedenle yet ve hadislerde mslmann affedilmesine engel olarak saylan u gnahlardan
kanlmas gerektiini belirtir: Allaha ortak komak, intihar etmek ve zina. Bunlar Allah
katnda en byk gnahlardandr. Shhatinde ittifak edilen bn Mesddan rivyet edilen
hadiste 397 bir adam:
-Ya Raslallah! Allah indinde hangi gnah en byktr? dedi. Raslllah (s.a.v.):
Seni yaratm olduu halde Allahn bir orta bulunduuna kil olmandr. buyurdu.
O zt:
-Sonra hangisidir? diye sordu. Peygamber (s.a.v.):
Seninle beraber yemesinden korkarak evladn ldrmendir dedi. Adam:
-Ondan sonra hangisidir? deyince:
Komunun hanmyla zina etmendir. Allah bunlar tasdik iin: Onlar, Allah ile
beraber baka bir tanrya yalvarmazlar, Allahn haram kld cana kymazlar ve zina
etmezler. Bunlar yapan ar azaba urar398 buyurdu.399
396
Letif, s. 265.
397
Letif, s. 265.
398
el-Furkn, 25/68.
399
Buhr, Tefsrul-Kuran, 3, 25;Edeb, 20; Hudd, 20; Diyet, 1; Tevhd, 40,46; Mslim, man, 141- 142; Tirmiz,
Tefsrul-Kuran, 25.
86
Bu gecenin varlna dir Kurnda bir delil olmad gibi, yukarda faziletiyle ilgili
incelediimiz hadisin de zayftr. Baz limlerin bu gecenin faziletiyle ilgili ileri
srdkleri Kurn delille ilgili bn Receb el-Hanbel yle demektedir:
Katmzdan bir emirle her hikmetli i o gecede ayrt edilir400 yetindeki geceden
maksat ban aynn yarsndaki gecedir denmi olsa da, cumhra gre o Kadir Gecesidir.
Doru olan da budur.401
ban aynn yarsndaki gecenin yani Berat Gecesinin faziletiyle ilgili incelediimiz
hadislerin de zayftr. Durumlarn tablo halinde yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
Hadis No
Rvi
Shhat Durumu
Kaynak
Ali b. Eb Tlib
bn Mce
ie
Tirmiz,
Zayf
bn
Mce,
Zayf
Ahmed
4.Berat Gecesi
3
Eb Ms el-Ear
bn Mce
Zayf
5.KADR GECES
Hakknda mustakil bir sre nzil olmu ve Kuranda aka ismi geen tek gece Kadir
Gecesidir: phesiz, biz onu (Kuran) Kadir Gecesinde indirdik. Kadir Gecesinin ne
olduunu sen ne bileceksin! Kadir Gecesi bin aydan daha hayrldr. Melekler ve Ruh
(Cebrail) o gecede, Rablerinin izniyle her trl i iin iner de iner. O gece, tan yerinin
aarmasna kadar bir esenliktir.402
Kadir Gecesinden bahsettii limlerce kabul edilen bir yet de udur: H Mm.
Apak olan Kitaba andolsun ki, biz onu mbrek bir gecede indirdik. phesiz biz
insanlar uyarmaktayz. Katmzdan bir emirle her hikmetli i o gecede ayrt edilir.
400
ed-Duhn, 44/4.
401
Letif, s. 268.
402
el-Kadr, 97/1- 5.
87
nk biz, Rabbinin bir rahmeti olarak peygamber gndermekteyiz. O iitendir,

bilendir.403
Burada geen el-leyletl-mbreke nin drt anlam: el-leyletl-mbreke,
leyletl-bere, leylets-sakk ve leyletl-kadrdir.404
Bu yetlerde bahsedilen gece Kadir Gecesidir.405 Allah, (Kuran) Kadir
Gecesinde,406 ramazan aynda407 indirdiini belirtmektedir. Genel kanaate gre de Kadir
Gecesi ramazan ayndadr. Ekser limlerin grleri bu cihette olmasna ramen krime elBerber ve Osman b. Muhammed b. el-Mugre yette bahsi geen mbrek gece ifadesinden
kasdedilenin ban aynn ortasndaki Berat Gecesi olduunu syledikleri408 iin onlarn
grlerini de yabana atmamak iin yle bir gr gelitirilmitir:
Kurann bir toplu inii, bir de para para inii vardr. Toplu inii bir defada
olmutur. Buna inzl tabiri uygundur. Para para inii ise yirmi senede olmutur. Buna da
tenzl tabiri uygundur. Bu iki kelime ayn manada kullanlabildiine gre, birinin bir gecede,
dierinin dier gecede olmas iki rivyetin tevfkine daha uygun olacaktr. u halde, leyle-i
mbrekenin, leyle-i berae olmas Biz onu (Kuran) Kadir gecesinde indirdik
buyrulmasna zt olmayacaktr.409
Bu mmete Kadir Gecesi gibi mbrek bir gecenin verilme hikmetini bn Receb elHanbel bu konudaki hadislere dayanarak yle aklamtr: Bu konu da iki rivyet vardr:410
Birincisi; mam Mlikten: Raslllaha (s.a.v.) nceki mmetlerin mrleri veya Allahn
diledii kadar gsterildi. Raslllah (s.a.v.) baka mmetlerin uzun mrlerinde ulatklar
403
ed-Duhn, 44/1- 6.
404
Kurtub, el-Cmi li ahkmil-Kuran, XVI, 126.
405
Mchid, Tefsr, I, 597; Kurtub, a.g.e., XVI, 126; Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VI, 4293; Bursev, smail Hakk,
Tefsru ruhul-beyn, VIII, 401.
406
el-Kadr, 97/1.
407
el-Bakara, 2/185.
408
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Cmiul-beyn (Tercme: Aytekin, Kerim- Karakaya, Hasan), VII, 354.
409
Beydv, Envrut-tenzl, V, 99; Yazr, a.g.e., VI, 4295.
410
Letif, s. 350.
88
iyilikleri kendi mmetinin ksa mrlerinde ulaamayacaklarn dnd. Bunun zerine

Allah bin aydan hayrl olan Kadir Gecesini verdi.411
kinci rivyet Mchidden: Raslllah (s.a.v.), ashbna srailoullarndan silahn
kuanp bin ay boyunca Allah yolunda savam bir adamdan bahsetti de, ashb bu adama
gpta ettiler. Bunun zerine Kadr sresi nzil oldu.412
Kadir Gecesinin kaldrldn, yedi senede bir olduunu syleyenler olmakla birlikte
cumhra gre Kadir Gecesi ramazan aynda ve her yldr.413 Kadir Gecesinin hangi ay ve
gnde olduu bildirilmemitir. Bununla birlikte birok hadiste bu mbrek gecenin ramazan
aynda ve zellikle son on gnnde olduu belirtilmitir.
Kadir Gecesinin ramazann ilk gecesi, ikinci yarsnda, dolunay gecesinde, on yedi
veya on dokuzuncu gecede olduunu syleyenler vardr. Kadir Gecesinin hangi gecede
olduunda ihtilaf edilmekle birlikte cumhura gre ramazann son onunda tekli ve iftli her
gecede aranr.414
AbdrrezzkMamerKatde ve smkrimebn Abbs yle dedi: mer b.
Hattb, Raslllahn (s.a.v.) ashbn ard ve onlara Kadir Gecesinin ne zaman olduunu
sordu. Onlar son onunda olduunda birletiler. Ben de mere (r.a.) dedim ki:
Kadir gecesinin hangi gecede olduunu ben biliyorum (veya zannediyorum). mer
(r.a.):
-Hangi gecedir? dedi. Ben de dedim ki:
Ramazann son on gnnden geen yedide (27. gecede) veya kalan yedide (23.
gecede). mer (r.a.):
-Bunu nereden bildin? dedi. Ben de:
411
Mlik, Muvatta, I, 321.
412
Beyhak, es-Snenl-kbr, IV, 504.
413
Letif, s.357.
414
Letif, s. 357-358.
89
-Allah semy yedi (kat) ve gkyzn yedi gnde yaratt. Haftada gn yedidir.
Zaman da bu yedi (gn) zerine dnmektedir. Allah insan yedi eyden yaratt ve insan yedi
eyden yer. Yedi organ zerine secde eder. Beytullahta tavaf yedidir. Minada eytan
talamak yedidir. Bunun zerine mer (r.a.) dedi ki:
-Bizim dnemediimizi sen dndn.
Baka bir rivyette mer (r.a.): Ben, Allah insan yedi eyden yaratt ve yedi eyden
yer ifadelerini anlamadm deyince:
bn Abbs insan yedi eyden yaratt szne u yetlerle aklk getirdi: Andolsun,
biz insan, amurdan (szlm) bir zden yarattk. Sonra onu az bir su (meni) halinde
salam bir karargha (anarahmine) yerletirdik. Sonra bu azsuyu alaka haline
getirdik. Alakay da muda yaptk. Bu mudgay da kemiklere dntrdk ve bu
kemiklere de et giydirdik. Nihayet onu bambaka bir yaratk olarak ortaya kardk.
Yaratanlarn en gzeli olan Allahn n ne ycedir! Sonra (ey insanlar) siz bunun
ardndan muhakkak leceksiniz.415
Katde, bn Abbsn insan yedi eyden yer szne u yetlerle: Gerekten biz,
yamuru bol bol yadrdk. Sonra topra, iyiden iyiye yardk! Bylece sizin ve
hayvanlarnzn yararlanmas iin orada taneler, zmler, yoncalar, zeytinler,
hurmalklar, sk aal baheler, meyveler ve otlaklar ortaya kardk.416 aklk
getirdi.417
Bu hadis baz kaynaklarda benzer ekilde gemektedir.418
Muteahhirn limlerden bir grup Kurandan iki delille Kadir Kecesinin 27. gecede
olduuna yle delil getirdiler:
1.Allah, Kadr sresinde Kadir Gecesini yerde zikretti. Kadir Gecesinin harfleri
dokuzdur. ile de dokuzu arparsak yirmi yedi olur.
415
el-Muminn, 23/12- 15.
416
Abese, 80/25- 32.
417
Letif, s. 363.
418
Abdurrezzk, Musannef, IV, 246, (Hadis no:7679).
90
2.O gece selmettedir yetindeki o zamri srenin 27. kelimesidir. Kadr sresinin
toplam kelimeleri ise otuzdur.419
bn Recebin muteahhirn limlerden kime ait olduunu belirtmedii bu grn
isabetli olmad kanaatindeyiz. nk Kuran harflerine veya kelimelerine ifrelerin
yklendii bir ifre kitab deildir. Kuran kelimelere ve cmlelere yklenen anlam/anlamlar
zerine dnlmesini istemektedir.
Buraya kadar, Kadir Gecesinin varl yetle sabit olan tek gece olduunu, bu mmete
verilme hikmeti ile ilgili grleri ve ramazann hangi gecesinde olabileceini giri sadedinde
ksaca incelemi olduk. Kadir Gecesinin varl ve fazileti yet/yetlerle sabit olunca, imdi
faziletiyle ilgili hadisleri farkl balklar altnda inceleyeceiz:
5.1.Bin aydan hayrl gece
Msned ve Nesde Eb Hreyreden rivyet edilen bir hadiste Hz. Peygamber
(s.a.v.) yle buyurdu:
Ramazan aynda bin aydan hayrl bir gece vardr. Kim onu ihy etmeyip de
iyiliklerinden mahrum kalrsa (bin aylk iyiliklerden) mahrum kalm olur.420
Eb Hreyreden rivyet edilen bn Receb el-Hanbelnin bir ksmn verdii bu hadis
temel kaynaklarda u ifadelerle gemektedir. Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (1)
"
"
Mbrek ramazan aynz gelmitir. Allah ramazan aynda size orucu farz kld. O
ayda cennet kaplar alr, cehennem kaplar kapanr ve eytanlar zincire vurulur. Ramazan
aynda bin aydan hayrl bir gece vardr. Kim onu ihya etmeyip de iyiliklerinden mahrum
kalrsa (bin aylk iyiliklerden) mahrum kalm olur.421
419
Letif, s. 366.
420
Letif, s. 351.
421
Nes, Fazl ehr-i Ramazan, 5; Ahmed b. Hanbel, II, 230.
91
Nesde Cennet kaplar alr yerine Semnn kaplar alr denmektedir.

Neside hadisin senedi yledir: Bir b. HillAbdlvrisEyybEb Klbe-Eb Hreyre.
Ahmed b. Hanbelde hadisin senedi yledir: smailEyyb-- Eb Klbe-- Eb
Hreyre.
Grld gibi iki kaynakta da sened ayndr. Muhammed Nsruddn Elbn hadisin
sahih; uayb Arnad hadisin sahih ve isndndaki rvilerin Abdullah b. Zeyd el-Cerm
olan Eb Klbe hari; eyhnn rvilerinden olduunu belirtmektedir. Eb Klbenin Eb
Hreyreden rivyeti mrsel*dir. Seneddeki smailin, bn Uleyye diye bilinenin bn
brahim; Eyybun da bn Eb Temme es-Sehtiyn olduunu belirtmektedir.422
5. 2. Gemi gnahlarn baland gece
Sahihaynda Eb Hreyreden (r.a.) rivyet edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu:
Kim inanarak ve sevabn yalnz Allahtan umarak Kadir Gecesini ihy ederse
gemi gnahlar balanr.423
Yine Eb Hreyreden (r.a.) bir baka rivyet yledir. Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (2)

Kim inanarak ve sevabn yalnzca Allahtan umarak ramazan aynda oru tutarsa
gemi gnahlar balanr. Kim inanarak ve sevabn yalnz Allahtan umarak Kadir
Gecesini ihya ederse gemi gnahlar balanr.424
*Mrsel: Senedinde rvi dmesi/eksiklii bulunan hadistir. Aydnl, a.g.e., s. 213.

422
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad, uayb- Mrid, dil), XII, 59; XIV, 541- 542; XV, 302 (Hadis no:
7148, 8991, 9497).
423
Letif, s. 351,371.
424
Letif, s.371.
92
Eb Hreyreden ve Ubde b. Sbitten rivyet edilen hadisi bn Receb el-Hanbel

bazen ksaltarak, bazen ksaltmadan vermektedir. Hadis, temel hadis kitaplarnda iki ekilde
de gemektedir. 425
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Ubde b. Sbitten nakledilen rivyette Gelecek
gnahlar da balanr.426 ilvesi vardr.
Bu hadis Ahmed b. Hanbelin Ubde b. Sbit rivyetindeki ilvesi hari mttefekun
aleyh bir hadistir.
Bu gecede yaplmas gereken duay Raslllah (s.a.v.) Hz. ieye yle retiyor:
Allahm! Sen affedicisin. Affetmeyi seversin. Beni de affet.427
Hadis, temel hadis kaynaklarnda ayn ekilde gemektedir.428
Tirmizde sened yledir: Kuteybe-- Cafer b. Sleymn ed-Daby--Kehmes b.
Hasan-- Abdullah b. Bureyde-- ie.
bn Mcede ise yledir: Ali b. MuhammedVeki-- Kehmes b. Hasan--Abdullah b.
Bureyde-- ie.
Tirmiz Hz. ienin rivyet ettii bu hadis iin hasen sahih demitir.
5.3. Meleklerin yeryzne indii gece
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Eb Hreyreden rivyet edildiine gre Raslllah
Bu gecede yeryzne inen meleklerin says, akl talarnn saysndan daha
oktur.429
425
Buhr, Saltt-Tervh, 1; Savm,6; Mslim, Saltl-msfirn, 176; Ahmed b. Hanbel, V, 324.
426
Ahmed b. Hanbel, V, 318.
427
Letif, s. 369.
428
Tirmiz, Deavt, 85; bn Mce, Dua, 5; Ahmed b. Hanbel, VI, 171, 182, 183.
429
Letif, s. 336.
93
bn Receb el-Hanbelnin ilgili ksmn verdii hadisin tamam yledir. Raslllah

(s.a.v.) Kadir Gecesi hakknda yle buyurdu: (3)

- -
Kadir Gecesinde -ki o 27. veya 29. gecededir- yeryzne inen meleklerin says akl
talarnn saysndan daha oktur.430
Hadisin senedi yledir: Sleyman b. Dvd (Eb Dvd et-Taylis)-- mrn (elKattn)-- Katde-- Meymne-- Eb Hreyre.
uayb Arnad isnd hakknda yle demektedir: Hadis, senedinindeki mrn b. Dver
el-Kattndan dolay hasendir. Zira o hadis de kuvvetli deildir. Hadisin dier rvileri
sikadr.431
Niye melekler bu gecede iner? sorusunun cevabn bn Receb el-Hanbel u ekilde
vermektedir:432 Krallar ve efendiler zenle hazrlanm, sslenmi evlere girmek isterler. Bu
gecede kullar kendilerini ibadetle, taatla ramazann gndznde oru ve gecelerinde namazla
geirdikleri; mescidlerini kandillerle ssledikleri iin Allah meleklerine kullarnn durumlarn
grmeleri iin yeryzne inmelerini emreder: Hani, Rabbin meleklere, Ben yeryznde
bir halife yaratacam demiti. Onlar, Orada bozgunculuk yapacak, kan dkecek
birini mi yaratacaksn? Oysa biz sana hamdederek daima seni tesbih ve takdis
ediyoruz. demiler, Allah da, Ben sizin bilmediinizi bilirim demiti.433
Allah kullarnn durumlarn grmeleri iin Kadir Gecesinde meleklerin yeryzne
inmelerini istemektedir.
430
431
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XVI; 427- 428, (Hadis no:10734).
432
Letif, s. 350.
433
el-Bakara, 2/30.
94
5.4. eytanlarn yeryzne inmedii gece

Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Ubde b. Smitten; bn Hbbnn Sahhinde
Cbirden rivyet edildiine gre, Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: Tan yeri aarncaya
kadar o gece eytanlar yeryzne inmezler. 434
bn Receb el-Hanbelnin bir ksmn verdii bu hadis onun da belirttii gibi bn
Hbbn ve Ahmed b. Hanbelde gemektedir.435
bn Hbbnda hadisin tamam yledir: Cbirden rivyet edildiine gre, Raslllah
(s.a.v.) yle buyurdu: (4)

"
"

Bana Kadir Gecesi (nin zaman) gsterildi, sonra da unutturuldu. Kadir Gecesi
ramazann son on gecesindedir. O gecede hava gzel ve aydnlk, ne souk ne scaktr. O
gecede sanki ay yldzlar ortaya kard. Tan yeri aarncaya kadar o gecede eytanlar
yeryzne inmezler.
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde de hadis bn Hbbnda getii ekildedir, ayrca u
bilgi vardr: Allah Kadir Gecesinde gemi ve gelecek gnahlar affeder.
bn Hbbnda hadisin senedi yledir: Muhammed b. shk b. Huzeyme-- Muhammed
b. Abdillah ez-Ziyd-- Fudayl b. Sleyman-- Abdullah b. Osman b. Huzeym-- bnzZbeyr-- Cbir.
434
Letif, s. 336. Kadir Gecesi ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 207- 262.
435
bn Hbbn, V, 277, (Hadis no:3680); Ahmed b. Hanbel, V, 324.
95
uayb Arnad, hitleriyle birlikte bu hadisi sahih grmektedir. Fudayl b. Sleyman

hakknda Eb Zra leyyin* derken, Eb Htim, hadisi yazlr, kuvvetli deildir
demektedir. Hadisin dier rvileri sika/gvenilirdir.436
Ahmed b. Hanbelin Msnedde hadisin senedi yledir: Hayve b. reyh-- Bukyye-Buhayr b. Sad-- Hlid b. Madn-- Ubde b. Smit.
uayb Arnad, bu hadisi hasen olarak grmektedir. Hadisin senedi zayftr.
snddaki Bakyye (bnl-Velid) tedlst-tesviye** yapan birisidir. Ayrca Eb Htim, Eb
Nuaym el-sbehn ve bakalarnn dedii gibi, isnddaki Halid b. Madn, Ubdeden hadisi
iitmemitir.437 Sonu olarak hadis hakknda farkl deerlendirmeler varsa da sahih isnad
vardr.
bn Receb el-Hanbel, Cuma gecesi mi faziletli yoksa Kadir Gecesi mi? sorusuna
yle cevap vermektedir: Hanbel mezhebinden bir grup Cuma gecesinin Kadir Gecesinden
faziletli olduunu iddia etseler de Ahmed b. Hanbelden rivyete gre bu gr doru
deildir.438
Kadir Gecesinin faziletini drt balk altnda incelemi olduk. Kadir gecesinin bin
aydan hayrl olmas, meleklerin yeryzne inip eytanlarn inmemesi, Kadr sresindeki
yetlerle desteklenmektedir. Dolaysyla bu hadisler anlam itibariyle de sahihtir.
Kadr sresinde anlam itibariyle desteklenmeyen Kadir gecesinin gemi gnahlar
affettirdii ile ilgili balktaki hadis Buhr ve Mslim hadisidir.
*Leyyin: Zeheb, Irk ve Sehvye gre leyse bi-umde anlamndadr. Cerhin, Irkye gre beinci, Sehvye
gre altnc mertebesinde bulunan rvi hakknda kullanlan bir sga. Byle bir rvinin rivyet ettii hadis, baka
bir senedinin olup olmadn aratrmak ve ona gre deerlendirmek zere yani itibr iin alnr. Aydnl,
Abdullah Hadis Istlahlar Szl, s. 164.
436
Arnad, uayb, el-hsn f takrbi Sahhi bn Hbbn, VIII, 444.
**Tedlst-tesviye: Senedin tamamen sika rvilerden olumu olduunu gstermek maksadyla senedeki sika
rviler arasnda bulunan zayf rviyi, okuyucuya veya dinleyiciye fark ettirmeksizin atarak rivyette bulunmak.
Aydnl, a.g.e., s. 314.
437
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk.Arnad- Mrid), a.g.e., XXXVII, 425, (Hadis no:22765).
438
Letif, s. 468.
96
Sonu olarak, Kadir Gecesi bal altnda incelediimiz hadisler Kadr sresinin
tefsiri ve sahih hadislerdir. ncelediimiz hadisleri bir tabloda yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
5.Kadir Gecesi
Hadis No
Rvi
Kaynak
Shhat Durumu
Eb Hreyre
Nes, Ahmed
Sahih
Eb Hreyre
Buhr, Mslim, Ahmed
Sahih
Eb Hreyre
Ahmed
Hasen
Ubde b. Smit, Cbir
bn Hbbn, Ahmed
Sahih
B.GNLERN FAZLET
1.ARFE GN
Arife gn zilhicce aynn 9. gndr. Hacca niyet edenler bu gnde Arafatta vakfe
yaparlar. Arafat ismiyle de ilintili olarak bu gne arife denmitir. Arife gnnn faziletiyle
ilgili bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden tespit ettiimiz hadisleri farkl balklar altnda
inceleyeceiz. lk balmz udur:
1.1. Fazla sayda kulun baland gn
bn Hbbnn Sahhinde Cbirden (r.a.) rivyet ettiine gre Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu:
Allah katnda arife gnnden daha faziletli bir gn yoktur. O gnde Allah Tebreke
ve Tel dnya semasna inerek yer halk ile sem halkna vnr ve yle der: Uzak dar
yollardan gelen, kurban kesip sa ba toz-toprak olan kullarma baknz. Arife gnnden
baka bir gnde kullarn daha ok zd edilenin bulunduu baka bir gn grlmemitir.439
439
Letif, s. 489.
97
Cbirin (r.a.) rivyet ettii bu hadis baz hadis kaynaklarnda gemektedir.440

bn Receb el-Hanbelnin bir ksmn verdii hadis, Eb Yalnn (307/919)
Msnedinde ve bn Hbbnn Sahhinde yle gemektedir: Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (1)
: : "
"
" :
:

"
Allah katnda zilhiccenin on gnnden daha faziletli bir gn yoktur deyince bir
adam yle dedi: Allah yolunda cihad etmek o gnlerden daha faziletli deil midir? Bunun
zerine Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: O gnler Allah yolunda cihad etmekten daha
faziletlidir. Allah katnda arife gnnden daha faziletli bir gn yoktur. O gnde Allah dnya
semsna inerek yer halk ile sem halkna vnr ve yle der: Uzak dar yollardan gelen,
sa ba dank olarak gelen kullarma baknz, rahmetimi umuyorlar ve onlar azabm da
grmeyeceklerdir. Arife gnnden baka bir gnde kullarn daha ok zd edildii baka bir
gn yoktur.
Hadisin ba tarafnda zilhiccenin on gnnden daha faziletli bir gn yok denilirken,
devamnda en faziletli gnn arife gn olduu belirtilmitir.
Bu iki ifadeyi yle
birletirebiliriz: Allah katnda en faziletli gnler zilhiccenin ilk on gndr. nk bu gnler

Allahn dnya semsna indii gnlerdir. Bu gnlerin yani zilhiccenin ilk on gnn iinde de
en faziletli gn arife gndr.
Hadisin senedi yledir: Muhammed b. Amr b. Cebele Muhammed b. Mervn
Him Ebz-Zbeyr Cbir.
440
Eb Yal, el-Msned, IV, 69; bn Hbbn, Sahh, VI, 62, (Hadis no:3842); Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II,
200- 201; Heysem, Mecmauz-zevid, III, 253.
98
Heysemnin belirttiine gre Cbirin (r.a.) rivyet ettii bu hadisi Eb Yal rivyet
etmi, Muhammed b. Mervn el-Ukaylnin ve dier rvilerinin bn Min ve bn Hbbn
sika ve hadisin sahih olduunu belirtmilerdir.441
bn Receb el Hanbelnin belirttiine gre benzer bir hadis de bn Mendenin
(395/1005) Kitabut-Tevhidinde gemektedir. Raslllah (s.a.v.) yle buyurmutur:
Arife gn Allah dnya semasna inerek, kullaryla meleklere vnr ve yle der:
Uzak dar yollardan, salar dank, stleri balar tozlu- toprakl bir ekilde gelen kullarma
baknz. Sizi hid tutuyorum ki ben onlar baladm. Bunun zerine melekler yle derler:
Ey Rabbimiz! Falan kiilerin yaptklar ktdr. Allah Telda yle buyurur: Onlar da
baladm. Arife gnnden daha fazla cehennem azabndan kurtulan kiinin bulunduu
baka bir gn yoktur.442
Bu hadis de Cbirden (r.a.) rivyet edilmitir. bn Receb el-Hanbel bu hadisin
isndnn hasen ve muttasl olduunu sylemitir.443
Zilhiccenin 9 ve 10u yani arife ve kurban bayram ile ilgili hadisleri deerlendiren
limler hangi gnn daha faziletli olduu konusunda ihtilaf etmilerdir.444
Grld gibi Fazla sayda kulun baland gn bal altnda Cbirden
rivyet edilen hadis sahihtir.
1.2. hid gn
Burlara sahip gkyzne, gelecei bildirilmi olan gne, tanklk edene ve

edilene and olsun ki445 yetinde ki
( hitlik eden ve hitlik edilen)
441
Eb Yal, el-Msned, IV, 69; Heysem, a.g.e., III, 253.
442
bn Huzeyme, Sahh, IV, 263; Begav, Mesbhus-snne, II, 264; Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 201; Ali elMuttak, Kenzl-Ummal, V, 71.
443
Letif, s.489.
444
Letif, s.488.
445
Bur, 85/3.
99
kelimeleri hakknda Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Eb Hreyreden merf ve mevkf

rivyette yle buyrulmutur:
hid, arife gn; mehd, cuma gndr.446
bn Receb el-Hanbelnin yukarda bir ksmn verdii hadis kaynaklarda baz
farkllklarla gemektedir.447
Tirmiznin Eb Hreyreden rivyet ettii merf hadis Mevd kyamet gn;
mehd arife gn; hid, cuma gndr448 eklindedir.
Tabern de Eb Ms el-Earden merf rivyetinde hid, cuma gn; mehd
arife gn eklindedir.449
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Eb Hreyreden merf ve mevkf rivyette
udur:(2)
" : "
hid arife gn, mevd kymet gn yine Eb Hreyreden mevkf rivyette bn
Receb el-Hanbelnin belirttiinin aksine
" : :
:"
hid cuma gn, mehd arife gn, mevd kymet gn eklindedir.
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin merf rivyetinin senedi yledir:
Muhammed b. CaferubeAli b. Zeyd ve Yunus b. Ubeyd-- Ammr mevl beni Him-Eb Hreyre.
446
Letif, s.488.
447
Ahmed b. Hanbel, II, 298; Ali el-Muttak, a.g.e., II, 13 (Hadis no:2941).
448
449
Tirmiz, Tefsrul-Kuran, 85; Ali el-Muttak, a.g.e., II, 13 ,(Hadis no:2940).

Ali el-Muttak, a.g.e., II, 13, (Hadis no:2939).
100
Mevkf rivyetin senedi ise yledir: Muhammed b. Caferube-- Ammr mevl

beni Him-- Eb Hreyre. Bu isndda ube ile Ammr mevl beni Him arasnda
kopukluk vardr. Bu ikisinin arasnda Ali b. Zeyd veya Yunus b. Ubeyd senedden dmtr.
Bu hadisin merf rivyeti Ali b. Zeyd yani bn Cdndan dolay zayftr. Mevkf
rivyeti sahihtir.450 Mevl ben Him, Mslimin rvilerindendir. sndn dier rvileri ise
sika/gvenilir ve eyhnn rvilerindendir.451 Sonu olarak konu ile ilgili incelediimiz
merf zayf; mevkf hadis sahihtir.
Yukarda verilen Bur sresi 3.
yetin biraz daha iyi anlalmas iin sibk ve
siykndaki baz yetler yledir: Burlara sahip gkyzne, gelecei bildirilmi olan
gne, tanklk edene ve edilene andolsun ki.
Mevkf rivyet sahih olunca, hid cuma gn; mehd arife gn; mevd kyamet
gndr, diyebiliriz. Hakikatte ise yetlerin siyk ve sibkna bakldnda mfersirlerden bu
yetlerin anlamyla ilgili arife ve cuma gnlerinden bahsedenler olduu gibi; 452 arife ve cuma
gnyle hi balant kurmayp hitlik eden ifadesiyle, kymet gn hazr bulunanlar;
hitlik edilenler ifdesiyle de kymet gnndeki dehetli manzaralar kastolunmutur,453
diyenler ounluktadr.
hid ve mehd kelimelerine birden fazla anlam verenler de olmutur. yle ki
hide verilen anlamlar on altya, mehda verilen anlamlar da otuz ikiye karanlar
vardr.454
1.3. Bayram edinilecek gn
bn Receb el-Hanbelnin Buhr ve Mslimin tahri ettiini syledii bir hadiste: (3)
450
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XIII, 301, (Hadis no:7972).
451
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XIII, 302, ((Hadis no:7973).
452
Mahalli-Suyt, Tefsiru Celleyn, II, 258.
453
Nesef, Medrikut-tenzl ve hakikut-tevl, III, 1945; Mevddi, Tevhmul-Kuran, VII, 85; Esed Muhammed,
Kuran Mesaj, III, 1253.
454
Ate, Sleyman, Kuran- Kerim Tefsiri, VI, 3004- 3006.
101

:
]3 : { } [: : .
:
Yahudilerden bir adam mere gelerek:
-Ya Emirel- Mminn! Kitabnzda okuduunuz bir yet var. Bu yet biz Yahudilere
inmi olsa, o gn bayram yapardk, dedi. mer:
-Hangi yet diye sordu. Yahudi:
Bugn sizin iin dininizi kemle erdirdim. Size nimetimi tamamladm ve sizin
iin din olarak slm setim455 yeti dedi. Bunun zerine mer:
-Biz bu yetin indii gn ve yeri pek l biliriz. O Raslllaha (s.a.v.) Arafatta,
ayakta (Ved hutbesini verirken) cuma gn indi, dedi.456
Buhr ve Mslimin Trk b. ihbdan rivyet ettikleri bu hadis temel hadis
kaynaklarnda ayn ekilde gemektedir.457
Mslimin rivyetinde hadisin rvisi Trk b. ihb bahsi geen yetin indii gn
kasdederek
Cuma gn myd, deil miydi? phe ediyorum, demitir.
Hadiste
bahsedilen sz konusu yetin ini gn ile ilgili bir tereddt olmu olsa da bu teredddn
balmzla ilgisi yoktur. Sz konusu dini tamamlayan yetin arife gn Arafatta indiidir.
Tirmiznin bn Abbs rivyetinde ki bayram gnnde; cuma ve arife gnnde indi
eklindedir.458
yette belirtilen Dininizi kemle erdirdim. ifadesinin, bn Receb el-Hanbel iki
farkl ekilde gerekletiini belirtmektedir:
455
el-Maide, 5/3.
456
Letif, s. 478- 479.
457
Buhri, man,33; Mslim, Tefsirul-Kuran, 3- 5; Nes, man,18; Hac, 194.
458
Tirmiz, Tefsrul-Kuran, 5.
102
1. Mslmanlardan hi kimse bundan nce hac yapmamtr. Bu, limlerin ounluun

grdr. Bylece haccn da yerine getirilmi olmasyla slamn btn ruknleri (namaz,
oru, zekat, hac) tamamlanm oldu.
2. Allah, brahimden (a.s.) kalma belirli kaideler zerine hacc farz kld. Orada irk
komay ve oraya irk koanlarn girmesini yasaklad. Mriklerden, Mslmanlara o ortamda
kimse karmad.459
Bayram edinilecek gn bal altnda Trk b. ihbdan rivyet edilen hadisi
inceledik. Bu hadis temel hadis kaynaklarndan bata Buhr ve Mslim olmak zere bir
ounda gemekte olup sahihtir.
1.4.Duann hayrlsnn yapld gn
Arife gnnde bol bol ehdet getirmek gerekir. nk ehdet Allahn bu gnde
tamamlad dinin asl ve esasdr. Msnedde Abdullah bn Amrn belittiine gre arife gn
Raslllah (s.a.v.) en ok yle dua ederdi: (4)

kdT olan Allahtan baka ilh yoktur. Onun orta yoktur. Mlk ve hamd ona aittir.
Hayr onun elindedir. O her eye gc yetendir.460
Hadis, temel hadis kitaplarnda kk farkllklarla gemektedir.461
Tirmizde ve Mlikin Muvattanda ifde Duann hayrls arife gnnde yaplan
duadr. Benim ve benden nceki Neblerin syledii en hayrl dua eklindedir.
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: Ravh-- Muhammed b. Eb
Humeyd-- Amr b. uayb el-Kure es-SehmEbhi (uayb b. Muhammed)Ceddih
(Muhammed b. Abdillah b. Amr).
459
Letif, s. 486.
460
Letif, s. 492- 493.
461
Mlik, Muvatta, Hac, I, 422- 423; Tirmiz, Deavt, 122; Ahmed b. Hanbel, II, 210; Abdrrezzk, Musannef, IV,
378, (Hadis no: 8125); Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 419; Tebrz, Miktl- mesbh, II, 28; Heysem,
Mecmauz-zevid, III, 253; Ali el-Muttak, Kenzl-umml, VII, 92 (18113).
103
Tirmiz de hadisin senedi yledir: Eb Amr Mslim b. mer-- Abdullah b. Nfi

Hammad b. Eb Humeyd-- Amr b. uayb-- Ebhi (uayb b. Muhammed)Ceddih
(Muhammed b. Abdillah b. Amr).
Tirmiz hadis hakknda yle demektedir: Hadis bu senetle garibdir. Hammd b. Eb
Humeyd, Muhammed b. Eb Humeyd Eb brahim el-Ensr el- Medendir. Bu kii hadis
ehline gre kuvvetli deildir.
Muhammed b. Eb Humeydin, Nf, Ms b. Verdn, Amr b. uayb ve Kurazden
rivyetleri vardr. Muhammed b. Eb Humeyd el-Ensrinin lakab Hammad, dolaysyla
Hammad b. Eb Humeyd olarak bilinir. Muhammed b. Eb Humeyd hakknda Ahmed b.
Hanbel hadiste kuvvetli deildir, hadisleri reddedilir; Yahy, hadiste kuvvetli deildirleyse hadish bi eyin; Buhr hadisi reddedilir- mnkerl-hadis; Eb Htim, Eb Zra
er-Raziyn hadisi zayftr; Nesi sika deildir; bn Hbbn hadisiyle delil getirilmez;
Drekutn zayf demektedir.462
Grld gibi hem Ahmed b. Hanbel, hem de Tirmiznin rivyet ettii isnadda
Muhammed b. Eb Humeydden dolay hadis zayftr. Hadisin Muvattada ise isnd
yledir: Mlik-- Ziyd b. Eb Ziyd Mevl Abdullah b. Ayy b. Eb Rbia-- Talha b.
Ubeydullah b. Kerz.
uayb Arnad, Mlikin Muvattandaki hadisin senedindeki Talha b. Ubeydullah b.
Kerz hadisini mrsel; Abdrrezzkn Musannefindeki Ziyd b. Eb Ziyd Meysere elMahzm el-Medennin Talha b. Ubeydullah b. Kerizden rivyetini mrsel sahih olarak
deerlendirmektedir.463
Hadisin sahih senedi olsa da incelediimiz hadis zayftr.
Balkla ilgili ikinci hadis udur: Ahmed b. Hanbelin tahri ettiine gre Zbeyr b.
Avvm yle dedi: (5)
462
bnl-Cevz, Kitabud-duaf vel-metrkn, III, 54, (Hadis no: 2954).
463
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XI, 549, (Hadis no:6961).
104
{ :"
] " 81 :} [

Ben Raslllah (s.a.v.) Arafatta u yeti okurken iittim: Allah, adaleti ayakta
tutarak u hususu aklamtr ki, kendisinden baka ilah yoktur.
Melekler ve ilim
sahipleri de (buna hitlik etmilerdir). Mutlak g ve hikmet sahibi Allahtan baka ilah
yoktur.464
Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: Ey Rabbim! Ben de buna hit
olanlardanm.465
Hadis Msnedde ayn ekilde gemektedir.466
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: YezdBakyye b. elVelid-- Cbeyr b. Amr-- Eb Sad el-Ensr-- Eb Yahya mevla liz-Zbeyr b. Avvm-Zbeyr b. el-Avvm.
uayb Arnavd, Cbeyr b. Amr, Eb Sad el-Ensr ve Eb Yahya mevla lizZbeyrin mehul kiiler olduunu belirterek hadisin zayf olduunu belirtmitir.467
Heysemi, bu hadisi Ahmed b. Hanbel ve Taberninin rivyet ettiini ve senedinde
mehul kiilerin olduunu sylemektedir.468 Ahmed b. Hanbel ve bn Hbbn, Bakyye b. elVelidin tedlis* yaptn dolaysyla hadisiyle amel edilemeyeceini belirtmilerdir.469
Duann hayrlsnn yapld gn bal altnda iki hadis inceledik. ki hadisin de
bn Receb el-Hanbel, Ahmed b. Hanbelin Msnedinde getiini belirtti. lk olarak
incelediimiz Muhammed b. Abdillah b. Amrdan, ikinci hadis Zbeyr b. Avvm tarafndan
464
l-i mrn, 3/18.
465
Letif, s. 493.
466
467
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), III, 37, (Hadis no:1420- 1421).
468
Heysem, a.g.e., VI, 325.
*Tedlis: Bir kusuru veya ekseriya ho grlmeyen bir zellii bulunan bir hadisi, bunun bulunmadn
zannettirecek ekilde rivyet etmek. Aydnl, a.g.e., s.312.
469
bnl-Cevz, Kitabud-duaf vel-metrkin, I, 146.
105
rivyet edilmitir. lk hadis Muhammed b. Eb Humeyd el-Ensriden dolay; ikinci hadis de

Bakyye b. el-Velidden dolay zayftr.
1.5. Arife gn balanacak kullar
Ahmed b. Hanbel Msnedinde bn Abbstan rivyet edildiine gre Raslllah
Arife gn kim kulana, gzne ve diline sahip olursa balanr.470
Ahmed b. Hanbel Msnedinde hadisin tam metni yledir: (6)

: "
: :
:
" " :
Falan kii arife gn Raslllahn (s.a.v.) terkisinde idi. Sahbi yle dedi: Bu gen
gzn etrafta dolatrmaya ve kadnlara bakmaya balad. Raslllah (s.a.v.) gencin
arkasndan tutarak yzn birka defa evirdi. Gen yine gzn etrafta dolatrmaya balad.
(Bunun zerine Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: Kardeimin olu! Bugn kim kulana,
gzne ve diline sahip olursa balanr.471
Bu hadis ayrca baz kitaplarda da gemektedir.472
Hadisin Ahmed b. Hanbelin Msnedinde senetleri yledir: Affn-- Skeyn b.
Abdlaziz-- Eb (Abdlaziz b. Kaysil-Abd)-- bn Abbs.
Vek-- Skeyn b. Abdlaziz-- Eb (Abdlaziz b. Kaysil-Abd)-- bn Abbs.
Raslllahn (s.a.v.) terkisinde olan kii Fadl b. Abbstr. Bu, bn Abbsn rivyet
ettii baka hadislerden anlalmaktadr.473 Hadisin iki isndnda bulunan Skeyn b.
470
Letif, s. 492.
471
Ahmed b. Hanbel, I, 329, 356.
472
Heysem, Mecmauz-zevid, III, 251; ; Ali el-Muttak, Kenzl-umml, V, 68 (Hadis no:12089- 12092).
473
106
Abdlazizin zayf olduunu syleyenler olmusa da, Vek, bn Man ve el-Icl onun
sika/gvenilir olduunu belirtmilerdir. Ondan el-Kre halfel-imm ve el-Edebl-mfred
adl eserlerinde Buhr de rivyet etmitir.474 Buna gre Ahmed b. Hanbelin bn Abbstan
rivyet ettii bu hadisin rvileri sikadr.475
Arife gn balanacaklar bal altnda bn Receb el-Hanbelnin kitaplarndan bir
hadis tesbit ettik. Tesbit ettiimiz bu hadisi Ahmed b. Hanbel, bn Abbstan rivyet etmitir
ve sahihtir.
1.6. Allahn kullaryla meleklere vnd gn
Sahhi Mslimde Hz. ieden rivyet edildiine gre476 Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (7)
: "
"
Allahn daha ok kulunu ateten kurtard arife gnnden baka bir gn yoktur. O
gn yaklatnda Allah meleklere yle diyerek vnr: Bu kullarm ne dilediler?477
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Abdullah b. Amr ve Eb Hreyreden rivyet
edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Allah Tel arife gn akam Arafatta vakfe yapanlarla meleklere kar vnr ve
yle der: u kullarma baknz! alar dank, stleri balar tozlu toprakl olarak
geldiler.478
474
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), V, 165, (Hadis no:3041).
475
Heysem, Mecmauz-zevid, III, 251.
476
Letif, s. 488- 489.
477
Mslim, Hac,436;Nes, Hac, 194; Mnzir, et-Tergb vet-Terhb, II, 204.
478
Ahmed b. Hanbel, II, 224, 305; bn Hbbn, Sahh, VI, 61; Mnzir, a.g.e., II, 188, 204.
107
Mnzir, Ahmed b. Hanbelin rivyet ettii bu hadisin senedi iin l bese bih*
demektedir.
bn Hbbnn Sahhinde Eb Hreyreden rivyet edilmitir.479
bn Hbbnda hadisin senedi yledir: Abdullah b. Muhammed el-Ezd-- shk b.
brahimen-Nadr b. meyl-- Yunus b. Eb shk-- Mchid-- Eb Hreyre.
Mnzir, bu hadisin senedi iin Hkimin Bu hadis, Buhr ve Mslimin artlarna
uygun olarak sahihtir dediini nakleder.
Farkl sahbler tarafndan rivyet edilen bu hadis bata Mslim olmak zere birok
kaynakta gemektedir.
Allah Tel, bedenleri farkl, renkleri farkl, lkeleri farkl, dilleri farkl, kyafetleri
farkl, gelenekleri farkl, sosyal statleri farkl; ama ayn ama ve inan birlii ile ayn renk
kyafetle toplanm olan Mslmanlarla, meleklere vnyor ve onlara kullarn affettiini
sylyor.
1.7.Oru tutmann nceki ve sonraki senelerin gnahlarna keffret olduu gn
Mslimin Sahhinde Eb Katdeden rivyet edildiine gre480 Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu:
Arife gnn orucu, Allahn o gnden nceki sene ile o gnden sonraki senelerin
gnahlarna keffret klacan mid ediyorum.
Bu cmle Mslimde uzunca bir hadisin arife gn ile ilgili ksmdr. Hadisin biraz
daha ayrntl ksm yledir. Raslllah yle buyurdu: (8)
*L bese bih: Tadilin, Zeheb ve Irkya gre nc, Sehvye gre beinci mertebesinde bulunan bir rvi
hakknda kullanlan bir sga. Byle bir rvinin rivyet ettii hadis, baka bir senedinin olup olmadn aratrmak
ve ona gre deerlendirilmek zere yani itibar iin alnr. Yahy b. Min ve Eb Zra ed-Dmak bu sgay sika
anlamnda kullanrlar. Aydnl, a.g.e., s.159.
479
Letif, s. 489.
480
Letif, s. 492
108

Her aydan gn, bir de ramazandan ramazana oru tutmak yok mu? te bu, btn
senenin orucu demektir. Arife gnnn orucunu, Allahn o gnden nceki sene ile o gnden
sonraki senelerin gnahlarna keffret yapacan umarm. Are gnnn orucunu ise,
Allahn o gnden nceki senenin gnahlarna keffret klacan mit ederim.481
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadis yle gemektedir: Eb Katdenin rivyet
ettiine gre Raslllaha (s.a.v.) arife gn oru tutmak soruldu, o da:
ki seneye keffrettir buyurdu. Ona (s.a.v.) are gn oru tutmak soruldu, o da:
Bir seneye keffrettir buyurdu.482
Oru tutmann nceki ve sonraki senelerin gnahlarna keffret olduu gn bal
altnda Eb Katdenin rivyet ettii bir hadis inceledik. ncelediimiz bu hadis bata Mslim
olmak zere baz temel hadis kaynaklarnda gemekte olup sahihtir.
ncelediimiz hadise gre, are gn oru tutmann sadece nceki gnahlara keffret
olaca belirtilmiken, arife gn oru tutmann hem ncekilere, hem de daha sonra ilenecek
gnahlara keffret olaca ifade edilmitir.
Burada kasdedilen zilhicce aynn dokuzuncu gn yani kurban bayram arifesinde
tutulan orutur. Ramazan aynn son gn yani evvl ayndan bir gn nceki gn deildir;
nk bu gnde oru tutulduu iin ayrca oru tutulan bir gnde oru tutmay zendirmeye
gerek yoktur. Hacc if iin Mekkeye giden haclar zilhicce aynn 9. gn Arafatta vakfe
yaptklar iin bununla ilintili olarak arife denmitir. Ramazan aynn son gn, evval aynn
ilk gn byle bir ibadet olmadndan Ramazan Bayramnn arifesi yoktur.
481
Mslim, Syam, 196; Eb Dvd, Savm, 54.
482
109
1.8. Muhammed mmetin balanp eytann alald gn

Mlikin Muvattanda tahri ettiine gre483 Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (9)

: :

.
eytan arife gnnde, daha ok klm, daha fazla hayrdan uzaklam, daha
ziyade hakir ve zelil, daha ok kinli ve fkeli olarak baka hibir gnde grlmemitir. Bunun
sebebi, bu gnde rahmetin inmesi ve byk gnahlardan (kullarn) vaz getiini grmesinden
baka birey deildir. Ancak Bedir gnnde bu ekilde grmt. Denildi ki: Bedir gnnde
nasl grmt? Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: eytan, Cebraili (a.s.) melekleri sava
vaziyetine dizerken bu ekilde grmt.484
Muvattada hadisin senedi yledir: Mlik-- brahim b. Eb Abla-- Talha b.
Ubeydullah b. Kerz.
bn Receb el-Hanbel, bu hadisin Talha b. Ubeydullah b. Kerizin mrsellerinden birisi
olduunu belirtmektedir.
Ahmed ve bn Mcenin tahri ettii ikinci hadise gre, Raslllah (s.a.v.), arife gn
akamst daha sonra da Mzdelifede duas kabul olunca gld ve yle buyurdu:
eytan, mmetimin balandn ve duamn kabul olduunu renince toprak alp
bana saarak helakini ve lmn istemeye balad. Ben de eytann bu paniinden dolay
gldm.485
bn Receb el-Hanbelnin Ahmed ve bn Mcede getiini belirttii hadisi Ahmed b.
Hanbelin Msnedinde bulamadk. bn Receb el-Hanbelnin ksaltarak verdii bu hadis bn
483
Letif, s. 490- 491; Raviut-tefsr, II, 613.
484
Mlik, Muvatta, Hac, I, 422.
485
Letif, s. 491.
110
Mcede biraz daha ayrntldr. Abdullah b. Kinne b. Abbs b. Mirds es-Slemnin haber
verdiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (10)
:
:

:

:

:

Raslllah (s.a.v.), arife gn akamst mmetinin balanmas iin dua etti. Ona:
Mazlmun hn almak iin zlim hari onlar baladm cevab verildi. Bunu zerine
Raslllah (s.a.v.): Y Rabbi! Sen istersen mazlma cenneti vererek, zlimi de balarsn!
dedi. Raslllaha (s.a.v.) akam cevap verilmedi. Sabahleyin Mzdelifede duasn tekrarlad.
Nihayet istedii verildi. Rvi der ki: Bunun zerine Raslllah (s.a.v.) gld veya tebessm
etti. Eb Bekir ve mer, Raslllaha (s.a.v.): Annem babam sana feda olsun! Bu vakit,
senin iinde glmediin zaman dilimidir. Seni gldren nedir? Allah neslini gldrsn
dediler. Raslllah (s.a.v.) yle buyurdular:
Allahn dman eytan, Allah Telnn duam kabul ettiini, mmetimi
baladn renince toprak alp bana saarak helakini ve lmn istemeye balad.
Beni eytann bu paniini grmem gldrd.486
bn Mcede hadisin senedi yledir:
Eyyb b. Muhammed el-Him-- Abdlkhir b. es- Sery es-Slem-- Abdullah b.
Kinne b. Abbs b. Mirds es-Slem-- Kinne b. Abbs-- Abbs b. Mirds es-Slem.
486
bn Mce, Mensik, 56; Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 202- 203.
111
Bsr, Abdullah b. Kinnenin gvenirlii ve cerhi konusunda kimse konumam

derken; Buhr, Hadisi sahih deildir.487 demektedir. Elbn de hadisin zayf olduunu
belirtmektedir.
mmetin Balanp eytann Alald Gn bal altnda incelediimiz Talha b.
Ubeydullah ve Abbs b. Mirds es-Slemnin rivyet ettikleri hadisler zayftr. Zikredilen
hadislerden de anlalaca gibi arife gn faziletli gnlerden birisidir.
Arife gnnn faziletlerini bn Receb el-Hanbel maddeler halinde yle
sralamaktadr:488
1. Arife gn dinin ve nimetin tamamland gndr.
2. Mslmanlar iin bayramdr.
bn Abbsn yetin (el-Mide, 5/3) ini zaman ile ilgili iki bayram gnnde; cuma
ve arife gn dedii gibi.
3. yette geen e-ef den maksat arife gn; el-vetr den maksat Kurban Bayram
gndr.
4. Gnlerin en faziletlisidir.
5. Enes b. Mlik Arife gn fazilet bakmndan on bin gne denktir demitir. At da
yle demitir: Kim arife gn oru tutarsa iki bin gn oru tutmu gibidir.*
6. Hz. merin de iinde bulunduu seleften bazlarna gre arife gn hacc ekber
gndr. Bazlar da buna muhalefet etmilerdir. Raslllahtan (s.a.v.) hacc ekberin
Kurban Bayram gn olduu rivyet edilmitir.489 nk hac ibadetinin ou o gnde
yaplmaktadr.
487
Bsr, Misbhz-zcce, III, 203.
488
Letif, s. 487- 494.
* Enes b. Mlik ve Atnn arife gn ile ilgili szlerini bn Receb el-Hanbelnin Letiful-mariften daha eski
kaynaklarda bulamadk.
489
Elbn, Sahhu ve Zafu Snent-Tirmiz, II, 458, (Hadis no: 958); VII, 89, (Hadis no: 3089); Sahhu elCmius-sagr ve ziydetih, II, 1361, (Hadis no: 3265, 8191).
112
7. Arife gn oru tutmak iki senelik (gemi ve gelecek) gnah balatr.

8. Gnahlarn balanmas, affedilme, cehennemden kurtulma ve Allahn Arafatta
vakfe yapanlarla vnd gndr.
9. Arife gn oru tutma gndr.
10. Arife gn organlar haramlardan zellikle korumak gerekir.
11. Arife gnnde inanarak ve ihlsla tevhid ehdetini (Lilhe illallh cmlesini) ok
sylemek gerekir.
12. Arife gn g yeterse kle azad etmek gerekir. Zira kim arife gn mmin bir kleyi
azd ederse, onun her uzvu karlnda Allah onu ateten azd eder.
13. Arife gn balanma ve cehennemden azd olma ile ilgili ok dua etmek gerekir.
Arife gnnde duann kabul olmas umulur.
Arife gnnde balanma ve cehennem azabndan kultulmaya engel olacak
gnahlardan saknmak gerekir. Bunlar bn Receb yle saymaktadr:490
1.Kibir. Cbirin rivyet ettiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Arife gnnden daha fazla cehennem azabndan kurtulan kadn ve erkein bulunduu
bir gn yoktur. Lkin Allah o gnde kibirlileri balamaz. O yle buyurur: Allah, kendini
beenip vnen hibir kimseyi sevmez. 491
2.Byk gnahlarda srar etmek. bn Ebid-Dnya ve bakalarnn rivyet ettiine
gre, bir adam ryasnda Arafatta vakfe yapanlarn hepsini Allahn affettiini grd. Ancak
Belhli bir adam hari. Onu arad ve durumunu sordu. O da ikiye dkn bir adam olduunu,
bir gece sarho olarak eve geldiini, annesinin o esnada frn yaktn ve kendisini
azarladn, bunun zerine annesini kaldrp frna atarak yaktn anlatt.492
490
Letif, s. 494- 495.
491
el-Hadd, 57/23.
492
bnl-Cevz, el-Bir ves-sla, I, 114, (Hadis no:141).
113
Faziletli vakitlerin hangi vakit diliminin daha faziletli olduu konusunda bn Receb elHanbel yle demektedir: Faziletli zamanlarn hepsinde arife ve cuma gnlerinde olduu gibi
gece ve gndzn sonu evvelinden hayrldr. Faziletli zamanlar dndaki vakitlerde de gece
ve gndzn sonu evvelinden hayrldr. Bundan dolay es-saltl-vust, saltlasrdr.493
hayrldr.
Ayrca, arife gnnn sonu vakfe yapma zaman olduundan evvelinden daha
494
Arife Gn anabal altnda on hadis inceledik. ncelediimiz hadislerden 6s

sahih; 4 zayftr. Bu bilgileri tabloda yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
Shhat Durumu
Hadis No
Rvi
Kaynak
Cbir
bn Hbbn, Eb Yala
Sahih
Eb Hreyre
Ahmed
Sahih
Trk b. ihb
Buhr, Mslim
Sahih
Muhammed
b. Ahmed, Tirmiz, Mlik
Zayf
el- Ahmed
Zayf
Abdillah b. Amr
3.Arife Gn
5
Zbeyr
b.
Avvm
6
bn Abbs
Ahmed
Sahih
ie
Mslim
Sahih
Eb Katde
Mslim, Eb Dvd
Sahih
Talha
b. Mlik
Zayf
Ubeydullah
10
Abbs b. Mirds bn Mce

es-Slem
493
494
Raviut-tefsr, II, 606.

el-Mahacce fi seyrid- dlce, IV, 420.
114
Zayf
2.BAYRAM GNLER
Allah Tel, Mslmanlara sevin ve mutluluklarn artrmalar, birlik ve
beraberliklerini pekitirmeleri iin bayramlar bahetmitir. Nasl insanlarn hayatlarnda
doum gn, evlilik yl dnm vs. gibi nemli gnler varsa, toplumlar iin de nemli gnler
vardr. phesiz bu nemli gnler farkl adlar altnda her toplumda vardr. slm toplumunda
birlik, beraberlik ve paylamn simgesi ve inananlar iin deer ifade eden ramazan ve kurban
bayramlar vardr. Bu iki bayramla ilgili olarak Ahmed b. Hanbelin Msnedinde ve Nesde
Enes b. Mlik495 rivyeti yledir: (1)
" :
" :
Raslllah (s.a.v.) Medineye geldiinde Medinelileri Cahiliye dneminden kalma iki
bayram kutlarken grd. Onlara:
Allah Tebrake ve Tel bu iki gnnz bunlardan daha hayrl iki gnle deitirdi.
Bunlar: Ramazan Bayram ve Kurban Bayram buyurdu.496
Bu hadis Ahmed b. Hanbelin Msnedinde farkl senetlerle rivyet edilmitir:
Birinci sened: bn Eb Ad-- HumeydEnes.
uayb Arnad isnad hakknda yle der: Rviler eyhnn rvilerindendir ve hadisin
isnad sahihtir. Senetteki bn Eb Ad, Muhammed b. brahim b. Eb Addir.497
kinci sened: Sehl b. Yusuf el-Misme-- Yezid b. Hrn -- Humeyd Enes.
uayb Arnad, bu senedin sahih ve Yezid b. Hrn eyhnn artlarna uygun;
ayrca Sehl b. Yusufun da Buhr ve ashb- Snen rvilerinden biri olduunu
belirtmektedir.498
495
Letif, s. 480.
496
Ahmed b. Hanbel, III, 103, 178, 235, 250; Nes, Ideyn, 1; Hkim, Mstedrek, I, 294.
497
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XIX, 65, (Hadis no:12006).
498
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XX, 212, (Hadis no:12827).
115
nc sened: Muhammed b. Abdillah-- HumeydEnes.

uayb Arnad, bu senedin de sahh ve eyhnn artlarna uygun olduunu
belirtmitir.499
Drdnc sened: Affn-- Hammad (Humeyd)-- Enes
uayb Arnavd, bu senedin de sahih ve Mslimin artlarna uygun olduunu
belirtmitir.500
Hkimin Mstedrekinde hadisin senedi yledir:
Ahmed b. Muhammed b. Seleme-- Osman b. Sad ed-Drim-- Ms b. smail-Hammad-- Humeyd-- Enes.
Hkim, bu hadisin Mslimin artna uygun olduunu fakat eserine almadn
belirtmektedir.
Sonu olarak; bayram gnleri ile ilgili incelediimiz bu hadis farkl kaynaklarda
gemekte olup sahihtir.
Allah oyun ve elence gnlerini zikir, kr, balanma ve af gnleri olan bu iki
gnle deitirdi. Mminler iin dnyada bayram vardr: Her hafta tekrar edilen cuma
bayram, her yl tekrar etmeksizin gelen iki bayram; Ramazan ve Kurban Bayramlar.501
Bayramlarn birlik beraberlii, kardelii, yardmlamay insanlar arasnda artrd
muhakkaktr. Bu gerekletii zaman belki de o zaman mmete verili amacna uygun hareket
edilmi olur.
bn Receb el-Hanbel, bayramlarn nasl kutlanmas gerektiiyle ilgili u
hadisleri rnek vermektedir:502 Abdrrezzkn eserinde Mesrktan rivyet edildiine gre, o

yannda bir arkadayla birlikte arife gn ienin (r.a.) yanna gelir. ie (r.a.) criyesine:
Onlara kavut kartr ve onu tatlandr; ayet orulu olmasaydm ondan ben de tadardm
der. Mesrk ve arkada yle derler: Ey Mminlerin annesi sen oru mu tutuyorsun? Belki
499
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXI, 130, (Hadis no:13470).
500
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXI, 226, (Hadis no:13622).
501
Letif, s.480
502
Risle fi ruyeti hilli zilhcce, I, 601-602, 603.
116
de bugn Kurban Bayramdr? Bunun zerine ie (r.a.) yle buyurur: Kurban Bayram;
mamn (devlet bakannn) ve insanlarn ounun kurbanlarn kestii gndr. Ramazan
Bayram; mamn (devlet bakan) ve insanlarn ounun oru tutmad gndr.503
Tirmiznin Eb Hreyreden rivyet ettiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Oru insanlarn oru tuttuu gndr. Ramazan Bayram insanlarn oru tutmad gndr.
Kurban Bayram da insanlarn kurban kestii gndr.504
Bayram denilince oyun, elence, nee, mutluluk anlalr. Bu gnlerde oyun ve
elence konusunda biraz daha esnek davranlmas gerekir. bn Receb el-Hanbel, bu konuda
Buhr ve Mslimin rivyet ettiini syledii ie (r.a.) hadisini rnek vermektedir: 505 O
(r.a.) yle dedi: Bir gn iki criyenin evde ark syleyip def ald bir zamanda Eb Bekir
(r.a.) geldi. Eb Bekir (r.a.) bu durumu yasaklad ve Raslllahn (s.a.v.) yannda eytan
algs ha! dedi. Bunu gren Raslllah (s.a.v.) Onlar brak, onlarn bayramdr506
buyurdu.
Bu hadis, bayram, dn, karlama gibi sevin gnlerinde kadnlar iin baz
elencelere ruhsat verildiine delildir. Onlara altn takmaya ve ipek elbise giymeye izin
verildii gibi. Bu fi, Ahmed b. Hanbel ve Evz gibi hadis fukahsnn grdr. Buna
bn Mesd ve talabeleri gibi ciz demeyenler de vardr. Tbinin ileri gelenlerinden Hlid b.
Madn kzlarna ve elerine, elendikleri zaman bile Allah zikretmeleri tavsiyesinde
bulunmaktadr.507
Bayram Gnleri bal altnda Enes b. Mlikten rivyet edilmi bir hadis inceledik.
ncelediimiz bu hadis de sahihtir. Bunu tabloda yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
Hadis No
Rvi
Kaynak
4.Bayram Gnleri
Enes b. Mlik
Ahmed, Nes, Hkim
503
Abdrrezzk, Musannef, IV, 157, (Hadis no:731).
504
Tirmiz, Savm, 11. Tirmiz, bu hadis hakknda hasen ve garb demektedir.
505
506
507
Nzhetl-esm fi meseletis-sem, I, 448.

Buhr, Menkbl-ensar, 46; Mslim, Salatl-deyn, 16.
Nzhetl-esm fi meseletis-sem, I, 448,454.
117
Shhat Durumu
Sahih
3.TERK GNLER
Terik gnleri, Kurban Bayramnn birinci gnnden sonraki gndr. Bu gr bn
mer ve limlerin ounluuna gredir. Terik gnleri hakknda yaplan tanmlara gre bu
gr daha uygundur. bn Abbs ve Atya gre ise terik gnleri drt gndr. Yani Kurban
Bayram ve takip eden gn. Terik gnleri ismini de At vermitir.508
Terik gnleri ile ilgili hadisleri u balklar altnda inceleyeceiz:
3.1.Allahn anlmas tavsiye edilen gnler
Allah Telnn Sayl gnlerde Allah ann (telbiye ve tekbir getirin)509 yetinde
belirli gnlerden maksat Mina gnleri olup, kurban bayramndan sonra gn veya bayramla
birlikte drt gndr. 510
Drt Snen sahibinin Abdurrahman b. Yamerden tahri ettiine gre Raslllah
Mina gnleri tr. Kim acele edip iki gn iinde (Minadan Mekkeye) dnerse,
ona gnah yoktur. Kim geri kalrsa, ona da gnah yoktur.511
bn Receb el-Hanbelnin ilgili ksmn ald hadis temel hadis kitaplarnda yle
gemektedir:
Ktbs-Sitteden Snen sahiplerinin Abdurrahman b. Yamerden rivyet ettiine
gre Raslllah (s.a.v.) Arafatta iken Necid halkndan bir grubun, Ey Allahn Rasl! Nasl
haccedelim? diye sormas zerine Raslllah (s.a.v.) bir arcya yle ilan ettiriyor: (1)
508
Letif, s.500.
509
el-Bakara, 2/203; bn Abbs, Kuranda Hac ve Bakara srelerinde geen belirli ve sayl gnlerle ilgili
yle demektedir: Hac sresinde bahsedilen belirli gnlerden maksat zilhiccenin ilk on gndr. Bakara
sresinde bahsedilen sayl gnler den maksat da terik gnleridir. bn Receb, Fethul-br, IX, 5.
510
Letif, s. 500.
511
Letif, s. 501.
118

Hac Arafattr. Kim fecir domadan nce Mzdelifeye yetiirse hacc tamamlanm
olur. Mina gnleri tr. Kim iki gn iinde
acele edip (Minadan Mekkeye) dnerse, ona gnah yoktur. Kim geri kalrsa, ona da
gnah yoktur.512513
Tirmizde hadisin senedleri yledir:
Birinci sened: Muhammed b. Ber-- Yahy b. Sad, Abdurrahman b. Mehd
Sfyn es-Sevr-- Bukeyr b. At-- Abdurrahman b. Yamer.
kinci sened: bn Eb mer-- Sfyn b. Uyeyne-- Sfyn es-Sevr-- Bukeyr b. At-Abdurrahman b. Yamer.
Eb Dvdda hadisin senedi yledir: Muhammed b. KesrSfyn es-Sevr-Bukeyr b. At-- Abdurrahman b. Yamer.
Nesde hadisin senedi yledir: Amr b. Ali-- YahySfyn es-Sevr-- Bukeyr b.
At-- Abdurrahman b. Yamer.
bn Mcede hadisin senedi yledir: Bekir b. Eb eybe, Ali b. Muhammed-- Vek-Sfyn es-Sevr-- Bukeyr b. At-- Abdurrahman b. Yamer.
Grld gibi drt snende de hadisin senedi Sfyndan itibaren ayndr. Elbn
yle demektedir: Senedi sahihtir. Ayrca bu hadisin sahih olduunu bn Crd, bn Hbbn
ve Hkim de belirtmiler ve Zeheb de bu hkme muvfakat etmitir.514
yetteki sayl gnler ve hadisdeki Mina gnleri ile kasdedilen gnler terik
gnleridir. Terik gnlerinden en faziletlisi ilk gn olup, bayramn birinci gnnden sonraki
512
el-Bakara, 2/203.
513
Tirmiz, Hac, 57; Eb Dvd, Mensik, 68; Nes, Hac, 211; bn Mce, Mensik, 57; Drim, Mensik, 54.
514
Elbn, Sahhu Eb Dvd, VI, 196.
119
gndr. nk Mina ehli o gnde orada kalrlar. Fazilet bakmndan sonra terik gnlerinin
ortas olan ikinci gn, sonra da son gn olan nc gn gelir.515
3.2.Allah katnda en byk gnler
Abdullah b. Kurt*dan rivyet edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (2)
"
"
Allah katnda en byk gn Kurban Bayram gn, sonra da bayram gnnden bir
sonra ki (ikinci bayram) gndr.
Hadiste geen zilhicce aynn on birinci gn yani ikinci bayram gndr.
nk Mslmanlar tavaflarn bitirip, kurbanlarn kestikten sonra istirahat etmek zere
Minada kalrlar.516
bn Receb el-Hanbel bu hadisi Zilhicce aynn ilk on gnnn faziletinin dier
aylardaki on gnlere stnl balnda ve Terik gnleri bal altnda iki defa
vermektedir.517
Bu hadis baz temel hadis kitaplarnda ayn ekilde gemektedir.518
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: Yahy b. Sad-- Sevr-Rid b. Sad-- Abdullah b. Luhay-- Abdullah b. Kurt.
515
Letif, s.501.
*Ebt-Tayyib es-Sind (1140/1728), Abdullah b. Kurt hakknda u bilgileri vermektedir: el-Ezd es-Smldir.
Sahbdendir. smi eytn idi. Raslllah (s.a.v.) ismini deitirdi. Eb Ubeyde, onu Hmsa emir olarak atad.
Anadoluda hicr 55 ylnda ehid edildi. Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXXI, 427, (Hadis
no:19075).
516
bnl-Esr, en-Nihye, IV, 37.
517
Letif, s. 468, 501.
518
Eb Dvd, Mensik, 19; Ahmed b. Hanbel, IV, 350; Suyt, el-Cmius-sagr, I, 47; Elbn, Sahhu el-Cmiussagr, I, 242 (Hadis no:1064). Elbnde hadis metinde verdiimiz gibidir. Elbnnin hadisi ald Suytnin elCmius-sagrinde farkl olup: Allah katnda en byk gn Kurban Bayram gn, sonra da Ramazan Bayram
gn eklindedir.
120
Hadis, Eb Dvdda yine Abdullah b. Kurttan rivyet edilmitir. Senetteki Abdullah

b. Luhay, Abdullah b. mir b. Luhay olarak gemektedir.
Suyt, bu hadisin Abdullah b. Kurt rivyetinin sahih; uayb Arnad da hadis iin
isnd sahih, ricli sika demektedir. 519
3.3. Yeme ime gnleri
bn Receb el-Hanbel balkla ilgili rivyetleri ayrntl bir ekilde yle
vermektedir:520
Mslimin Sahhinde Nbeye el-Huzelden tahri edildiine gre Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu: (3)

Mina gnleri yeme ime ve Allah zikir gnleridir.521
Baz Snen ve Msnedlerdeki rivyete gre Raslllah (s.a.v.) Mina gnlerinde bir
arcnn yle demesini istiyor:
Bu gnlerde oru tutmaynz; nk bu gnler yeme-ime ve Allah zikir
gnleridir.522
Nesnin rivyeti yledir: Terik gnleri Mslmanlarn bayramdr. O gnler yeme
ime gnleridir.523
519
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXXI, 427, (Hadis no:19075). uayb Arnad, seneedeki
Abdullah b. Luhayn baz nshalarda Abdullah b. Necc olarak getiini, dorusunun Abdullah b. Luhay;
seneddeki Sevrin Yezd er-Rahab; Rid b. Sadn da el-Makr olduunu belirtmektedir.
520
Letif, s. 500.
521
Mslim, Sym, 144,145; Muvatt, I, 376. Mslimde Allah zikir yerine Allah iin zikir eklindedir. Yine
Mslimin konuyla ilgili bir rivyetinde Cennete mminden bakas giremez ifadesi de vardr.
522
Terik gnleri ile ilgili rivayetler iin baknz: bnl-Esr, Cmiul-usl, VI; 347- 350.
523
Nes, Mensik, 195.
121
bn Receb el-Hanbel bu hadisi Drekutnnin de rivyet eteini; fakat senedinin zayf

olduunu, belirtir. Onun rivyeti yledir: Yeme ime ve elerle birleme gnleridir.524
mam Ahmed rivyetinde ise Kim oruca niyet etmise iftar etsin; nk bu gnler
yeme ime gnleridir525 eklindedir.
Farkl kaynaklarda rivyet edilen hadiste ortak ifade, Mina gnlerinin yeme ime
gnleri olduudur. Ayrca baz rivyetlerde bu gnlerin Mslmanlarn bayram, Allah
zikir gnleri olduu da belirtilmitir.
Rivyet edilen hadislerden sadece Drekutnnin rivyetinde farkl bir ifade (elerle
birleme gnleri) vardr. bn Receb el-Hanbel de bu rivyetin senedinin zayf olduunu
sylemitir.526 Hadis farkl ifadelerle bata Mslim olmak zere birok eserde gemektedir.
Terik gnlerinde oru tutmak yasaklanmtr. Bu gnler bayramn birinci gn ile
birlikte Mslmanlarn bayramdr. Cumhru ulemya gre, Minada ve baka yerlerde o
gnlerde oru tutulmaz. At ise bunun aksini dnmektedir: Yasak Minada olanlar iindir.
Minada ister deti zere devaml tuttuu oru olsun, isterse olmasn nafile oru yasaktr.527
bn Receb el-Hanbel, terik gnlerinde Allah zikretme emrinin farkl ekillerini
yle saymaktadr: 528
1. Cumhru ulemya gre, terik gnlerinde be vakit namazn akabinde tekbirlerle
Allah zikretmek merdur. Bu konuda mer, Ali ve bn Abbstan merf olarak rivyet
edilen hadisin isnadnda zayflk vardr
2. Kurban kesme annda tekbir ve besmele ile Allah zikretmek. Kurban kesme ii
terik gnlerinin sonuna kadar devam eder. Bu, finin gr ve mam Ahmedden bir
rivyete gredir.
Merf bir hadiste Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
524
Drekutn, II, 212. Drekutn, senetteki el-Vkdnin zayf olduunu belirtmitir.
525
Ahmed b. Hanbel, V, 224; Heysem, Mecmauz-zevid, III, 203; bn Hacer, el-sbe, IV, 271.
526
Letif, s. 500.
527
Letif, s. 506.
528
Letif, s. 501- 502.
122
Mina gnlerinin hepsi kurban kesme gnleridir.529

bn Receb el-Hanbel bu hadisin senedinde zayflk vardr derken; Heysem, onu
Ahmed b. Hanbel ve Tabernnin rivyet ettiini, Ahmed b. Hanbel ve bakalarnn rvileri
hakknda sika dediini belirtmektedir.530
Kurban kesim gnleriyle ilgili ihtilaf, hadisin zayf veya rvilerinin sika olarak
deerlendirilmesi nedeniyledir. Yani ihtilaf hadisin shhat durumundan kaynaklanmaktadr.
Sahbenin ounluuna gre; kurban kesim gnleri bayramn birinci gn ile terik
gnlerinin ilk iki gnne hastr. Ahmedden mehur rivyete, Eb Hanife, Mlik ve
ounlua gre byledir.
3. Yeme imede Allah zikretmek. Bilindii gibi banda besmele ekerek, sonunda
hamd ederek yemek-imek merdur. Bir hadiste Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Muhakkak ki Allah, yiyeceini yiyip akabinde hamd eden, ieceini iip akabinde
hamd eden kuldan raz olur.531
4. Terik gnlerinde ta atarken tekbir ile zikretmek. Bu hac yapanlara mahsustur.
5. Bu gnlerde mutlak olarak Allah Tely zikretmek. Terik gnlerinde zikri
artrmak mstehaptr. Allah Tel yle buyurur: Hac ibadetinizi bitirdiinizde, artk
(cahiliye dneminde) atalarnz andnz gibi, hatta ondan da kuvvetli bir anla Allah
ann.532
Selef limlerinin ouna gre terik gnlerinde yle dua etmek de mstehaptr. Ey
Rabbimiz! Bize (vereceini) bu dnyada ver diyenler vardr. Bunlarn ahirette bir nasibi
yoktur. Onlardan, Rabbimiz! Bize dnyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver ve bizi ate
azabndan koru diyenler de vardr.
533
529
Ahmed b. Hanbel, IV, 82; Heysem, Mecmauz-zevid, IV, 24.
530
Heysem, a.g.e., IV, 24.
531
Mslim, Zikr ve Dua,79; Tirmiz, Etime, 18.
532
el-Bakara, 2/200.
533
el-Bakara, 2/201.
123
Terik Gnleri bal altnda incelediimiz hadisin de sahihtir.

ncelediimiz hadislerin durumunu tabloda yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
Hadis No
1
Rvi
Kaynak
Abdullah b. Yamer
Tirmiz,
Shhat Durumu
Eb
Dvd,
Sahih
Nes, bn Mce
5.Terik Gnleri
2
Abdullah b. Kurt
Ahmed, Eb Dvd
Sahih
Nbeye el-Hzel
Mslim, Nes, Ahmed,
Sahih
Mlik
4.ZLHCCE AYININ LK ON GN
Bu balk altnda zilhicce aynn ve zellikle ilk on gnnn faziletine dair hadisler
incelenecektir. Zilhicce ay Mslmanlarn Kurban Bayramn idrak ettikleri aydr. Bu ayn
zellikle ilk on gnnn faziletine iaret eden yetler vardr. Belirli gnlerde Allahn
ismini ansnlar534 yetindeki belirli gnlerden maksat cumhru ulemya gre zilhicce
aynn ilk on gndr.535
Leys ve Mchidin belirttiine gre, Allah Tel Msdan (a.s.) sz ald otuz gn
zilkde aydr, ilave edilen on gece ise zilhiccenin ilk onudur. Msya otuz gece vde
verip, buna on (gece) daha kattk; bylece Rabbinin tayin ettii mddet krk geceye
tamamland.536
Seleften bn Abbs, bakalar ve mfessirlerin ounluuna gre Fecre ve on geceye
andolsun537 yetiyle kasdedilen, zilhiccenin ilk on gn gecesidir. bn Abbstan ramazan
aynn son on gn olduuna dair rivyet varsa da, bunun isnad zayftr. Zilhiccenin ilk on
gnnn gecelerinin fazilet ynyle Kadir Gecesine denk olduuna dir bir rivyet sz
534
el-Hac, 22/28.
535
Letif, s. 462.
536
el-Arf, 7/142.
537
el-Fecr, 89/28.
124
konusu deildir. yette gece zikredilmesiyle gndz kastedilmemi olabilir mi? Gnler
mutlak olarak zikredildii zaman geceler gndze dhil edilir; geceler zikredildii zaman da
gnler geceye tbidir.538
Bu konuda mteahhirn limlerinin gr udur: Zilhiccenin ilk on gn btn olarak
ramazann son on gnnden faziletlidir. Ancak ramazann son on gnnde Kadir Gecesi
varsa, bakas ona stnlk salayamaz. Dorusunu Allah bilir.539
Zilhiccenin ilk on gnnn dier gnlere stnl
bn Receb el-Hanbel zilhicce aynn dier aylara stnln belirtmek iin
Buhrnin bn Abbstan tahri ettii u hadisi540 Vezif ehri zilhicce bal altnda ilk
ve anahadis olarak zikretmektedir. Raslllah (s.a.v.): (1)

:
:

Amelin, Allah katnda bu gnlerden daha faziletli olduu baka bir gn yoktur
buyurmutur. Dediler ki:
Allah yolundaki cihad da m olmaz? diye soruldu. Raslllah (s.a.v.):
Cihad da ancak bir kimse, cann, maln tehlikeye atarak (hibir menfaat elde
etmeden) dnerse, o kimse hari. buyurdu.541
Tirmiz, bu bn Abbs hadisi iin hasen, sahih, garib demektedir.
538
Letif, s. 468, 470.
539
Letif, s. 469.
540
Letif, s. 458.
541
Buhr, Ideyn, 11; Eb Dvd, Savm, 61;Tirmiz, Savm, 52; bn Mce, Sym, 39.
125
bn Hbbnn Sahhindeki542 Cbir rivyetinde Allah katnda en faziletli gnler,

zilhicce aynn ilk on gndr.543 buyurulmutur.
bn Receb el-Hanbel, zilhiccenin ilk on gnnn faziletlerini yle sralamaktadr:
1. Allah Tel bunlardan bazsna toplu olarak, bazsna da zel olarak yemin etti.
Fecre ve on geceye andolsun yetindeki fecrden maksat; her sabah, afan atmas, sabah
namaz ve ilk on gnn gndz. Bunlarn hangisinin kasdedildii mfessirler arasnda
ihtilfldr. Yine dendi ki: Onunla belirli bir afak, yani zilhiccenin birinci gnnn veya
onuncu gnnn afa kasdedildi. Bu grlerin hepsi Allahn yemin ettii ilk on gnn
fecrine dahildir.544
Ahmed b. Hanbelin Cbirden tahri ettiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
el-Ar, zilhiccenin ilk on gn; el-vetr, arife gn; e-efde bayram gn.545
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: Zeyd b. Hubbb-- Huseyin
b. Vkd-- Ebz-Zbeyr Cbir.
Nesnin es-Snenl-kbrda hadisin senedi yledir: Abde b. AbdillahZeyd b.
HubbbAyy b. AkabeHayr b. Nuaym-- Ebz-Zbeyr Cbir.
bn Receb el-Hanbel, Nesnin rivyetini senediyle birlikte zikretmi ve hadisin
isnadnn hasen olduunu belirtmektedir.546
Ayrca e-ef vel-vetrden kasdedilen iki veya tek rekatl namazlar veya zilhiccenin
ilk on gnn de dhil olduu btn yaratlmlar olabilecei belirtilmitir. Bazlar da e-ef,
zilhiccenin de dhil olduu btn yaratlmlar; el-vetr, Allahtr, demilerdir.547
542
Letif, s. 465, 467.
543
bn Hbbn, Sahh, VI, 62, (Hadis no: 3842).
544
Letif, s. 469- 470.
545
Ahmed b. Hanbel, III, 327; Nes, es-Snenl-kbr, X, 335; Suyt, el-Cmius-sagr, II, 69; Elbn, Zafu elCmius-sagr, I,217, (Hadis no:1508). Elbn, bu hadisin Ahmed b. Hanbel rivyeti iin zayf demektedir.
546
Letif, s. 470.
547
Letif, s. 470.
126
2. Msya otuz gece vade verip, buna on (gece) daha kattk; bylece Rabbinin
tayin ettii mddet krk geceye tamamland.548 Zilhiccenin onu, burada otuz gn krka
tamamlayan on mudur; yoksa zilhiccenin onu, krk gnn evveli midir, mesele mfessirler
arasnda tartmaldr.549
Abdurrezzkn Mamerden, onun da Yezid b. Eb Ziyddan rivyet ettii,
Mchidin u ifadesine gre zilhiccenin onu otuzu krk gne tamamlayan on gndr:
Senenin gnlerinden zilhiccenin ilk onundan daha faziletli bir gn yoktur. Zilhiccenin ilk on
gn ile Allah, Msya (a.s.) vaat ettii sreyi tamamlamtr.550
3. Zilhicce ay belirli aylarn (hac aylarnn) tamamlaycsdr. Hac belirli
aylardadr.551 Bu aylar: evval, zilkde ve zilhiccenin on gndr. Hac aylarnn bu aylar
olduu Abdullah b. mer, Ali, bn Mesd, bn Abbs, bnz-Zbeyr ve tbilerin
ounluunun grdr. Ayn zamanda bu, fi mezhebinin, Ahmed b. Hanbel, Eb Hanife,
Eb Yusuf, Eb Sevr ve bakalarnn da grdr. fi ve bir grup, bayram gnn hac
aylarndan hari tutsalar da ounluk dhil ettiler. nk onuncu gn hacc ekber gndr
ve hac ibadetinin ou o gnde yaplmaktadr. Bir grup da Zilhiccenin tamam hac aydr
dediler. Bu finin ve Mlikin nceki grdr. bn merin dhil olduu selef
limlerinden de ayn grte olanlar vardr; ancak bu gr doru deildir.552
4. Rzk olarak verilen kurbanlklar zerine Allah Telnn adnn anlaca gnlerdir.
nsanlar arasnda hacc ilan et ki, gerek yaya olarak, gerekse yolculuktan dolay
zayflam develer zerinde sana gelsinler. Gelsinler ki, kendilerine ait bir takm
menfaatlere ahit olsunlar ve Allahn kendilerine rzk olarak verdii (kurbanlk)
hayvanlar zerine belli gnlerde (onlar kurban ederken) Allahn adn ansnlar. Artk
onlardan siz de yiyin, yoksula fakire de yedirin.553
548
el-Arf, 7/142.
549
Letif, s. 470- 471.
550
Abdurrezzk, Musannef, IV, 369- 370, (Hadis no:8119).
551
el-Bakara, 2/197.
552
Letif, s. 471.
553
el-Hacc, 22/27- 28.
127
limlerin ounluuna gre belirli gnlerden maksat zilhiccenin ilk on gndr.

Bu grte olanlar; bn mer, bn Abbs, Hasan- Basr, At, Mchid, krime, Katde, Neha
ve ayn zamanda Eb Hanife, fi ve mehur gre gre Ahmed b. Hanbeldir.554
Eb Ms el-Earye gre ise, belirli gnler bayram gn deil, arife gndr.
Yine ondan rivyet edildiine gre, o gnde yaplan dua reddedilmez.555
Bir grup da, belirli gnleri kurban kesilen gnler olarak kabul ettiler. Bu Mlik ve
Eb Yusufun grdr. Bunlar kurban kesme anndaki zikri Allah zikir olarak kabul
ettiler. Bu, bir rivyete gre bn merin ve Ahmed b. Hanbelin de grdr; fakat birinci
gr daha aktr.556
Zilhicce aynn ilk on gnnde hangi vakit diliminin daha faziletli olduu konusunda
bn Receb el-Hanbel yle demektedir: Faziletli zamanlarn hepsinde arife ve cuma
gnlerinde olduu gibi gece ve gndzn sonu genellikle evvelinden hayrldr. Zilhicce ve
muharrem aylarnn ilk on gnnn sonu ilk gnlerinden daha faziletlidir.557
Zilhicce aynn ilk on gn bal altnda bn Abbstan rivyet edilen bir hadis
inceledik. ncelediimiz hadis Buhr hadisi olup sahihtir. Onu tabloda yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
Hadis No
Rvi
4.Zilhiccenin Aynn ilk
bn Abbs
554
Letif, s.471.
555
Letif, s.472.
556
Letif, s. 472.
557
Raviut-tefsr, II, 606.
Buhr,
Eb
Tirmiz, bn Mce
on gn
128
Shhat Durumu
Kaynak
Dvd,
Sahih
5. PAZARTES VE PEREMBE GNLER

bn Recep el-Hanbel, pazartesi ve perembe gnlerinin faziletiyle ilgili hadisleri
mstakil bir balk altnda deil, Rabulevvel aynda yaplmas gerekenler558 ve ban
aynda yaplmas gerekenler559 balklar altnda vemektedir.
Arap dilinde haftann ikinci ve beinci gnleri olarak bilinen pazartesi ve perembe
gnlerinin faziletiyle ilgili iki hadis tesbit ettik.
5.1. Hz. Peygamberin doduu ve peygamber olarak gnderildii gn
Eb Katde el-Ensrden rivyet edildiine gre, Raslllaha (s.a.v.) pazartesi gn
oru tutmak soruldu. Raslllah (s.a.v.) da yle buyurdu: (1)

Pazartesi gn benim doduum ve peygamber olarak gnderildiim- yahut bana
vahiy indirildii- gndr.560
Bu hadis bata Mslim olmak zere - uzunca bir hadisin ilgili ksmdr- birok temel
hadis kaynanda ayn ekilde gemektedir.561
Bu hadise gre baz zamanlarda baz olaylarn meydana gelmesi o zamanlarn faziletli
olmasna delildir. Zira Raslllaha (s.a.v.) pazartesi gn oru tutmak sorulunca, kendisinin
558
Letif, s. 158, 181.
559
Letif, s. 236- 244.
560
Letif, s.181.
561
Mslim, Sym,197; Eb Dvd, Savm, 54; Ahmed b. Hanbel, V, 297,299. Eb Dvdda Raslllaha (s.a.v.)
Pazartesi ve perembe gnleri oru tutmak soruldu eklindedir. Eb Dvd rivyetinde pazartesi ve perembe
orularnn hkm sorulmasna ramen Raslllah (s.a.v.) pazartesi gnnn hkm hakknda bilgi verdi.
Soruda perembe gnnn olmad anlalmaktadr. Zira olmu olsayd, Raslllahn (s.a.v.) perembe gn
hakknda da konumas gerekirdi. bn Receb el-Hanbelnin bu hadisi eserlerine konu ile ilgili daha sahih hadis
bulduu iin almadn dnyoruz. nk o, bir konuda ulaa bildii en sahih hadisi alr. O konuda sahih
hadis yoksa, zayf olduunu syledii rivyetleri delil olarak kullanr. bn Receb el-Hanbelnin eserine almad
hadisin Eb Dvdda senedi yledir: Musa b. smail- Mehd- Gayln- Abdullah b. Mabed ez-Zimmn- Eb
Katde. Elbn bu hadise, senedi sahih ve Mslimin artna uygundur demektedir. Elbn, Sahihu Eb
Dvd, XII, 186.
129
o gnde doduunu ve risletin de o gnde verildiini, dolaysyla oru tutmann uygun

olduunu belirtmitir.
bn Receb el-Hanbelnin eserlerine almad ama pazartesi gnnde meydana gelen
olaylarla ilgili ayrntl bilgi veren bn Abbsn u rivyeti de vardr:
Raslllah (s.a.v.) pazartesi gn dodu. Pazartesi gn Peygamber oldu. Pazartesi
gn Mekkeden Medineye hicret etti. Medineye pazartesi gn girdi. Pazartesi gn veft
etti. Pazartesi gn Hacerul-esvedi (yerine koymak iin) kaldrd.562
uayb Arnad, bu hadisi seneddeki Abdullah b. Lehann zayflndan dolay zayf
kabul etmektedir.563
Abdullah b. Lehann sonradan ihtilata maruz kaldn daha nce
belirtmitik.
bn Receb el-Hanbel bu hadisi eserine almamtr. nk bir konuda sahih rivyet
varsa zayf rivyetleri dikkate almaz. Anahadis olarak incelediimiz rivyet Mslim hadisidir.
Mslim hadisi varsa zayf bir rivyeti eserine almaz. Ayrca Eb Katde el-Ensr rivyetini
bn Abbs rivyetine tercih etmesinde onun merf olmas da etken olmu olabilir.
bn Abbs ve bakalarnn sylediine gre Raslllahn (s.a.v.) pazartesi gn
dodu.
limler bunda ittifak etmi gibidir. Bazlarndan cuma gn doduuna dir
rivyetler varsa da, bunlar kabul grmemi reddedilmi grlerdir.564

Eb Katdeden (r.a.) rivyet edilen hadise gre, Raslllah (s.a.v.) pazartesi gn
gndz vakti veya gnein douu esnasnda dnyaya gelmitir.565
bn Receb el-Hanbel yle de bir olay anlatmaktadr:
Merruzzahranda s isminde am ehlinden bir rhip vard. Raslllahn (s.a.v.)
doduu gnn sabahnda Abdullah b. Abdlmuttalib, bu snn kilisesine gelerek yle
dedi: Ey Aysh! s: Sen kimsin? dedi. Abdullah: Ben Abdullah dedi. Sonra Abdullah
onun yanna gelince s ona: Doan ocuun babas olmalsn! Size, pazartesi doacak,
562
563
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), IV, 304, (Hadis no: 2504).
564
Letif, s. 181.
565
Letif, s. 182.
130
pazartesi peygamber olacak, pazartesi lecek dediim kii dnyaya gelmitir. dedi.
Abdullah: Sabah benim bir ocuum dnyaya geldi. dedi. s: Ona ne ismini verdin?
dedi. Abdullah: Muhammed ismini verdim. dedi. s sonra yle dedi: Allaha yemin
ederim ki, doan ocuun siz ehli beytten olmasn arzu ediyorum. Onu zellikle tanrz:
Yldz dn dodu, kendisi bugn dodu ve ismi Muhammeddir.566
Bu rivyete gre babas Abdullah, Raslllah (s.a.v.) domadan nce lmemitir.
bn Receb, Raslllahn (s.a.v.) doumu esnasnda meydana gelen yadrganacak/garip
olaylarn olduunu sylemektedir. Bunlardan birisini mine binti Vehb yle anlatr:
Onu dnyaya getirdiim zaman dier ocuklarn yapt gibi yapmad. Ellerini yere,
ban semya kaldrd. Yere dt zaman bir avu toprak ald. Bu davran bir falc yle
yorumlad: ayet tahminim doru ise, (bu ocuk) yeryzne hkim olacaktr.567
bn Receb el-Hanbel eserlerinde bazen garip olarak addedilecek olaylar
anlatmaktadr. Garib olarak addedebileceimiz olaylardan ikisini Pazartesi ve perembe
gnleri bal altnda incelemi olduk.
ncelediimiz Eb Katde el-Ensr hadisi, Mslim hadisi olup sahihtir.
5.2. Cennet kaplarnn alp amellerin lemlerin Rabbine sunulduu gnler
Eb Hreyreden merf olarak rivyet edilen hadise gre Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (2)

"
" :
Pazartesi ve perembe gnleri cennet kaplar alr. Allaha hibir eyi ortak
komayan herkes balanr. Sadece kardeiyle kendisi arasnda kin olan kii hari. (Onlar
566
Letif, s. 182. bn Receb bu haber iin kaynak belirtmemitir. Bu haber biraz daha ayrntsyla bn Kesrin esSiretn-nebev ve el-Bidye ven-nihyede gemektedir. bn Kesr bu rivyet hakknda bunu Eb Nuaym
rivyet etti ve bunda gariplik vardr demektedir. bn Kesr, es-Siretn-nebevyye, I, 222; el-Bidye ven-nihye,
II, 272.
567
Letif, s. 183- 184. bn Receb bu haber iin kaynak belirtmemitir. Benzer bir haber bnl-Cevznin
el-Muntazam f tarihil-mem vel-mlkunda gemektedir. II, 263. Ayrca bk. bn Kesr, el-Bidye, II, 264.
131
hakknda meleklere): u iki kii aralarndaki kini brakncaya kadar onlar bekletin! u iki
kii aralarndaki kini brakncaya kadar onlar bekletin! u iki kii aralarndaki kini
brakncaya kadar onlar bekletin, denilir.568
smeden (r.a.) rivyet edildiine gre o, Raslllaha (s.a.v.) pazartesi ve perembe
gnleri hakknda sordu. Raslllah (s.a.v) yle buyurdu:
Pazartesi ve perembe gnleri lemlerin Rabbine amellerin sunulduu gnlerdir.
Ben amellerimin orulu iken sunulmasn isterim.569
Eb mmeden (r.a.) merf olarak rivyet edildiine gre, Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu:
Pazartesi ve perembe gnleri ameller lemlerin Rabbine sunulur ve balanma
dileyenler balanr; ancak kindar olanlar kinleriyle ba baa braklr.570
Ayn hadis bata Mslim olmak zere birok temel hadis kaynaklarnda farkl
sahbler tarafndan farkllklarla rivyet edilmitir. Buna gre, pazartesi ve perembe gnleri
cennet kaplar alr ve lemlerin Rabbine ameller sunulur. Raslllah (s.a.v.) da amellerinin
orulu iken sunulmasn istemektedir. (Bu gnlerde) Allaha ortak koan ve birbirlerine irkin
sz syleyip de kardeiyle dargn olan kii hari herkes balanr. (Onlar hakknda) u iki
kii birbirlerine kinini brakncaya kadar onlar bekletin, denilir.571
Tirmizde hadisin metni biraz farkl ve Eb Hreyreden iki farkl senetle gelmitir.
Tirmiz bunlardan birisi iin hasen garb572 derken; yine Eb Hreyreden dier rivyete ise
hasen sahih573 demektedir. Hasen garb dedii hadisin senedi yledir: Muhammed b.
Yahy-- Eb sm-- Muhammed b. Rifaa-- Sheyl b. Eb Salih-- Ebhi-- Eb Hreyre
568
Letif, s. 190, 243- 244.
569
Letif, s.190.
570
Letif, s.190.
571
Mlik, Muvatta, Kitabu Hsn Hulk, 47; Mslim, Bir ve Sla, 35,36;Tirmiz, Savm, 44; Bir ve Sla,76; Nes,
Syam,70; Eb Dvd, Edeb, 55; Nesi, Sym,70; bn Mce, Sym, 42; Ahmed b. Hanbel, II, 329,484, V, 200201; Buhr, el-Edebl-mfred, 411.
572
Tirmiz, Savm, 44.
573
Tirmiz, Bir ve Sla, 76.
132
Hadisin Nesideki senedi yledir: Amr b. Ali-- Abdurrahman-- Sabit b. Kays EblGusn (eyhun min ehlil-Medine)-- Eb Sad el-Makbur-- Usme b. Zeyd.
Grld gibi hadis, sahbi tarafndan rivyet edilmitir. bn Receb el-Hanbel,
Eb mmeden merf olarak rivyet edilen hadisin senedinde zayflk574 olduunu belirttir.
Ysin Muhammed Sevvs, Eb mme hadisi hakknda u
deerlendirmeyi
yapmaktadr: Eb mmenin hadisi bn Adnin el-Kmilinde gemektedir. Eb mme

bn Mesuddan, o da Raslllahtan rivyette, senetteki Mutarrih b. Yezd zayftr. 575 Yine
Elhn ed-Dmak diye bilinen Ali b. Yezd hakknda Buhr mnkerul-hadis; Eb Htim
er-Rz zaful-hadis derken, Nesi, Ezd ve Drekutn onu metrk saymlardr.576
Yine hadisin senedindeki Eb Mhelleb el-Esed e-m el-Kf diye bilinen
Mutarrih b. Yezdin hakknda Eb Htim er-Rz ve Drekutn zayf olduunu sylerken,
Yahy b. Sad Zayftr ve sika deildir.577 demektedir.
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde578 Eb Hreyreden bir baka rivyet:
demolunun ameli Allah Tebreke ve Telya her perembe yani cuma gecesi arz edilir ve
sla- rahmi kesenin ameli kabul edilmez579 eklindedir.
Konu ile ilgili dier hadislerde pazartesi ve perembe denilirken Eb Hreyrenin bu
rivyetinde sadece perembe gn zikredilmitir. Sz konusu hadisin ba taraf u ekildedir:
Eb Eyyb Sleyman (Osman bn-i Affnn klesi) anlatyor: Perembe akam yani
cuma gecesi Eb Hreyre bize geldi ve dedi ki:
574
Letif, s. 244.
575
Letif (thk. Ysn Muhammed Sevvs), s. 244; Ayrca bk: Heysem, Mecmauz-zevid, VIII, 65.
576
bnl-Cevz, Kitabud-duafa vel-metrkin, II, 200.
577
bnl-Cevz, a.g.e., III, 124.
578
Letif, s. 190- 191.
579
Ahmed b. Hanbel, II, 484; Buhr, el-Edebul-mfred,61; Ahmed b. Hanbelde hadisin senedi yedir: Yunus b.
MuhammedHarze (bn Osman es-Sad)Eb Eyyb (mevl Osman)Eb Hreyre. uayb Arnad bu
isnadn hasen olduunu belirtmektedir. Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XVI, 191. (Hadis
no: 10272).
133
Sla- rahmi terk eden herkesin yanmzdan kalkp gitmesini (bizimle beraber
oturmamasn) istiyorum. Hi kimse yerinden kalkmad. Eb Hreyre bu sz defa
tekrarlaynca, iki seneden beri halasna dargn olan bir gen kalkt. Hemen halasna gitti.
Halas ona dedi ki: Ey kardeimin olu! Seni bana getiren sebep nedir? Gen de: Eb
Hreyrenin yle yle sylediini duydum. dedi. Halas ona yle dedi: Eb Hreyreye
dn ve ona bu sz ne sebeple sylediini sor. Gen, Eb Hreyreye sorunca o,
Peygamberin (s.a.v.) yle buyurduunu iittim. dedi.
Elbn, Buhrnin el-Edebl-mfredinde geen bu hadisin zayf olduunu
syler.
580
Hadisin ba tarafnda getii gibi olay bir perembe akam gemitir. Bundan dolay
Eb Hreyre hadisin tamamn deil de ilgili ksmn zikretmi olabilir. nk olayn getii
ortama baklrsa amac hadis rivyet etmek deil, etrafndaki insanlara o gece ile ilgili bir
eyler anlatmaktr.
Yukarda metnini verdiimiz Eb Hreyre hadisi, bata Mslim olmak zere temel
hadis kaynaklarnda benzer ekilde gemektedir. Hadis lafzan rivyet deil; manen rivyettir.
Hadisdeki takdim tehirle Pazartesi ve perembe gnleri yerine, Perembe ve pazartesi
gnleri; Kardeiyle kendisi arasnda kin olan kii ifadelerinin yerine Birbirini terk eden
iki kii veya Birbirine irkin sz syleyen iki kii ifadeleri vardr. Bu ifadeler farkl
yleyi ekilleri olsa da hemen hemen ayn anlam ifade eden cmlelerdir.
lgili hadislerden anlaldna gre, pazartesi ve perembe gnleri cennet kaplar
alr. Cennet kaplarnn almas Kuranda da gemektedir: Bu bir ttr. Allaha kar
gelmekten saknanlar iin, elbette gzel bir dn yeri, kaplar kendilerine alm Adn
cennetleri vardr.581
Kuranda sema kaplarnn almas da cennet kaplarnn almas anlamna
gelmektedir. Bu u yetten anlalmaktadr: yetlerimizi yalanlayanlar ve o yetlere
uymay kibirlerine yediremeyenler var ya, onlara gklerin kaplar almaz. Onlar, deve
580
Elbn, Zafu el-Edebl-mfred, s. 26.
581
Sd, 38/49- 50.
134
ine deliinden geinceye kadar cennete giremezler! Biz sulular ite byle
cezalandrrz.582
Hadisten anlaldna gre, ameller lemlerin Rabbine pazartesi ve perembe gnleri
arz edilmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) de amellerin arz esnasnda orulu olmay seviyor.
Pazartesi ve perembe gnlerinde Allaha irk koan, (Mslman) kardei ile birbirlerine kin
besleyen ve sla-i rahmi kesen kiiler hari herkes affolunacaktr.
Amellerin Allaha arzedildii Kuranda da gemektedir: Kim izzet ve eref
istiyorsa, bilsin ki izzet ve erefin hepsi Allahndr. Ona ancak gzel szler ykselir.
Onu da Allaha amel-i slih ulatrr. ..583
Hasan- Basr ve Katde yette geen gzel szden Allah zikri; slih amelden de
farzlar yerine getirmeyi anlamlardr.584
Amel-i slihin Allaha ulamas iin yaplan amele irk karmam olmas gerekir; bu
u yetten anlalmaktadr: De ki: Ben, yalnz sizin gibi bir beerim. (u var ki) bana,
lhnzn, sadece bir lh olduu vahyolunuyor. Artk her kim Rabbine kavumay
umuyorsa, iyi i yapsn ve Rabbine ibadette hibir eyi ortak komasn.585
bn Receb el-Hanbel, slih amellerin pazartesi ve perembe gnleri Allaha arz
edilmesine ve bu amellerin kabirde kiiyi korumasna u yeti delil getirmektedir:
Kim inkr ederse, inkr kendi aleyhine olur. yi iler (salih amel) yapanlara
gelince, onlar da kendileri iin yer hazrlam olurlar.586
Bu yetteki kelimesini bn Receb el-Hanbel, baz limlerin fil-kabri
eklinde anladn belirtir.587
582
el-Arf, 7/40.
583
el-Ftr, 35/10.
584
Nablus, Abdulgan, Fezil-hr vel-eyym, s. 36.
585
el-Kehf, 18/110.
586
er-Rm, 30/44.
587
Hadis Yetbeul-meyyite sels, I, 431.
135
Buna gre, slih amel yapan kii iin o ameli, kabirde dnya eyalarndan yatak, yastk
ve yorgann olmad yerde bir arkadatr. Kabirde herkes amelini seer hayr veya erden
birini arkada edinir.588
Mmine amel-i slihi kabirde en gzel srette gelir ve onu Allahtan mutlulukla
mjdeler. Kfir kii ise bunun aksinedir. Ameli slih, kabirde mmini kuatr. bn Receb elHanbel, bn Hbbnn Eb Hreyreden tahri ettii u merf hadisi rnek vermektedir:589
Nefsim kudret elinde olan Allaha yemin ederim ki, kabirdeki kii kabirden dnen
insanlarn ayak seslerini duyar. len kii ayet mmin ise, namaz baucunda, zekat sanda,
oru solunda, insanlara yapt iyilik ve hayrlar ayak tarafndadr. Ba tarafndan ona
gelindiinde namaz yle der: Benim tarafmdan giri yoktur Ba tarafndan kfire
gelinir, engelleyecek bir ey bulunmaz. Kfir de korkarak oturur kalr.590
bn Receb el-Hanbel, pazartesi ve perembe gnleri olan arzla kasdedilenin zel arz
olduunu yle belirttir:591 Hadislerdeki pazartesi ve perembe gnleri amellerin arz
edilmesinden kast, zel arzdr. Yoksa her gn sabah akam amellerin Allaha sunulmasndaki
genel arz deildir. Sabah akam genel arzn olduuna Sahhaynda Eb Hreyreden rivyet
edilen u hadis iaret etmektedir. Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Birbiri ardnca bir takm melekler geceleyin; bir takm melekler de gndzleyin,
sizin yannza gelirler. Bunlar sabah namaz ile ikindi namaznda bir araya toplanrlar. Sonra
sizin aranzda geceleyenler semya karlar. Rableri kullarnn hallerini pek l bildii halde,
onlara kullarm ne halde braktnz? diye sorar. Melekler:
-Onlar namaz klarken braktk. Kendilerine vardmzda namaz klarken
bulmutuk, derler.592
Pazartesi ve perembe gnleri bal altnda iki hadis inceledik. kisi de Mslim
hadisidir. Bunu tabloda yle gsterebiliriz:
588
589
590
bn Hbbn, Sahh, V, 45- 46, (Hadis no: 3103).
591
Letif, s. 244- 245.
592
Buhri, Mevkts-salt, 555; Mslim, Mescid, 210.
136
Gn ve Geceler
Hadis No
1
Shhat Durumu
Kaynak
Eb Katde el- Mslim, Eb Dvd,

Ensr
5.Pazartesi ve perembe
gnleri
Rvi
Eb
Sahih
Ahmed
Hreyre, Mslim, Tirmiz, Eb
Eb Dvd,
sme,
Nes,
Sahih
bn
Mce, Ahmed, Mlik
mme
6. CUMA GN
bn Receb el-Hanbel, cuma gnnn faziletiyle ilgili hadisleri mustakil bir balk
altnda deil; Zilhiccenin ilk onu593 konusunun Zilhiccenin ilk on gnnn dier aylarn
on gnne fazileti594 bal altnda vermektedir.
Cuma gn, Kuran- Kerimde ismi geen iki gnden biridir.595 Allah Tel yle
buyurur: Ey iman edenler! Cuma gn namaz iin arldnz da, hemen Allahn
zikrine koun ve alverii brakn. Eer bilirseniz bu, sizin iin daha hayrldr. Namaz
klnnca artk yeryzne daln ve Allahn ltfundan nasibinizi arayn. Allah ok
zikredin ki, kurtulua eresiniz.596
Cuma, haftalk ve tekrar eden bir bayramdr. Farz namazlarn tamamlanmak zere
dzenlenmitir. Allah Mminlere bir gn ve gecede be vakit namaz farz kld. Haftann
gnleri yedidir. Cuma gn de gnlk ve haftalk namazlarn tamamland gndr.
Yaratln tamamlanmas bu gnde oldu. dem (a.s.) bu gnde yaratld, bu gnde cennete
kondu ve bu gnde cennetten karld. Yine dnyann yok olup, kyametin kopmas da bu
gnde olacaktr.
593
Letif, s. 458.
594
Letif, s. 467.
595
Kuranda iki gnn yani cuma ve cumartesi gnlerinin isimleri gemektedir. Cumartesi gn Yahudilerin
dinlenme gndr. Cumartesi gn ile ilgili u yetlere baklabilir: el-Bakara,2/65; en-Nis, 4/47, 154; el-Araf,
7/163; en-Nahl, 16/124.
596
el-Cuma, 62/9- 10.
137
Cuma gnnde zikir, t ve cuma namaz vardr. Bundan dolay Mminler iin
bayram klnd ve sadece o gnde oru tutmak da yasakland.
Cuma gn hacca benzemektedir. Cuma fakirlerin haccdr. Bununla ilgili Said bn
Mseyyeb yle dedi: Cumay idrak etmek bana nfile hacdan daha sevimlidir. Cumaya erken
gitmek, hacda kurban kesmek gibidir. Cumaya erken gitmek derece derecedir. lk nce gelen
deve kurban etmi, sonra gelen sr kurban etmi, daha sonra gelen ko kurban etmi, en son
gelenler de tavuk ve yumurta tasadduk etmi gibi sevap kazanrlar.597
Cuma gnnn faziletiyle ilgili hadisler u balklar altnda incelenecektir:
6.1. Gnein daha faziletli bir gne doup batmad gn
Sahih bir hadiste Raslllah (s.a.v.) yle buyurmutur:
Cuma gnnden daha faziletli bir gne gne domam ve batmamtr.598
bn Receb el-Hanbelnin ksaltarak verdii bu hadis temel hadis kaynaklarnda farkl
ekillerde gemektedir: Eb Hreyreden rivyet edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (1)

zerine gne doan en hayrl gn cuma gndr. dem o gn yaratld. O gn
cennete kondu ve o gn cennetten karld. Kyamet de ancak cuma gn kopacaktr.599
Eb Hreyreden bir baka rivyette Raslllah yle buyurdu:
Mevd gn, kymet gndr. Mehd gn, arife gndr. hid, cuma gndr.
Cuma gnnden daha faziletli bir gne gne domam ve batmamtr. O gnde bir saat
597
Letif, s. 480.
598
Letif, s. 481.
599
Mslim, Cumua, 17, 18.
138
vardr ki, bir mmin o saatte dua ederse, Allah duasn kabul eder. Bir eyden Allaha
snrsa, sndndan onu korur.600
Tirmizde hadisin senedi yledir: Abd b. Humeyd-- Ravh b. Ubde ve Ubeydullah b.
Ms-- Ms b. Ubeyde-- Eyyb b. Halid-- Abdullah b. Rfi-- Eb Hreyre.
Tirmiz bu hadisin senedi iin yle demektedir: Hasen garb ve bu hadisin Ms b.
Ubeyde rivyetinden baka naklini bilmiyorum. Ms b. Ubeyde hadiste zayftr. Ayrca
Yahy b. Sad ve bakalar onu zayf kabul ettiler.
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde yine Eb Hreyreden rivyet edildiine gre
Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Cuma gnnden daha faziletli bir gne gne domam ve batmamtr. Allah o
gn bize verdi. Dier insanlar ise bu bilgiden mahrum etti. nsanlar bu hususta bize tabidir.
O bizim iindir. Yahudiler iin cumartesi, Hristiyanlar iin pazar gndr. Cuma gnnde
bir an vardr ki, o saatte namaz klana veya Allaha dua ederek bir ey isteyene Allah
istediini mutlaka verir.601
Metnini verdiimiz hadis bata Mslim olmak zere farkl kaynaklarnda gemektedir.
bn Receb el-Hanbel, Eb Hreyrenin rivyet ettii hadisin sahih olduunu
sylemektedir.602
Sonu olarak, Daha faziletli bir gne gnein doup batmad cuma gn bal
altnda hadis inceledik. Mslim ve Ahmed b. Hanbelin hadisi sahih, Tirmiz hadisi
zayf,tr. Bu hadisler anlam itibariyle birbirine yakn olduklar iin Mslimin hadisini de
gz nne alarak sahihtir, diyebiliriz.
6.2. Ramazan ve Kurban Bayramlarndan daha faziletli olan gn
Ahmed b. Hanbelin Msnedde tahri ettiine gre Raslllah (s.a.v.) cuma gn
hakknda yle buyurdu:
600
Tirmiz, Tefsir, 77.
601
Ahmed b. Hanbel, II, 519. Hadisin senedi yledir: Osman b. merbn Eb TlibSad el-Makburbabas
Eb Sad el-Makbur (Keysn)Eb Hreyre. uayb Arnad, bu hadisi senedinin sahih ve eyhnn artlarna
uygun olduunu sylemektedir. Arnad-Mrid, a.g.e., XVI, 422, (Hadis no: 10723).
602
Letif, s. 481.
139
(Cuma gn) Ramazan ve Kurban Bayram gnlerinden daha faziletli bir

gndr.603
bn Receb el-Hanbelnin ksaltarak verdii hadisin tam metni yledir: Raslllah
(s.a.v.) yle buyurdu:(2)
:
"

"

Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: Onun (Allahn) katnda gnlerin efendisi ve en
by cuma gndr. (Cuma gn) Allah katnda Ramazan ve Kurban Bayram gnlerinden
dana byktr. Cuma gnnde u be zellik vardr:
1.Allah, demi (a.s.) o gn yaratt,
2.Allah, demi (a.s.) o gn yeryzne indirdi,
3.Allah, demi (a.s.) o gn veft ettirdi,
4.Cuma gnnde yle bir an vardr ki haram olmamak artyla kul bir ey isterse Allah
Tel mutlaka onu verir,
5.Kymet o gn kopacaktr. Allaha yakn hibir melek, hibir gk, hibir yer, hibir
rzgar, hibir da ve hibir deniz yoktur ki, (kymetin kopmasna sahne olaca iin) cuma
gnnn heybetinden korkmasn.604
bn Mcede hadisin senedi yledir:
Eb Bekir b. Eb eybeYahya b. Eb BkeyrZheyr b. Muhammed-- Abdullah
b. Muhammed b. Akl-- Abdurrahman b. Yezd el-EnsrEb Lbbe b. Abdlmnzir.
603
Letif, s. 481.
604
bn Mce, kme, 79; Ahmed b. Hanbel, III, 430.
140
Msnedde hadisin senedi yledir: Eb mir Abdlmelik b. Amr Zheyr yani bn

MuhammedAbdullah b. Muhammed b. AklAbdurrahman b. Yezd el-EnsrEb
Lbbe el-Bedr bn Abdlmnzr.
Grld gibi bn Mce ve Ahmed b. Hanbelde hadisin isnd ayndr. uayb
Arnad: snddaki Abdullah b. Muhammed b. Akl yani bn Eb Tlib el-Kura hakknda
ihtilaf edilmi, bundan dolay isnd zayf, dier rvileri sika, demektedir. 605 Zevidde
hadisin senedi hakknda hasen denmitir.606
6.3. Gnahlardan uzak geirilirse dier gnler de gnahlardan uzak geer
bn Receb el-Hanbelnin kaynak ve rvisini belirtmedii bir hadise gre Raslllah
nsanlar cuma gnn gnahlardan uzak bir ekilde geirirse, dier gnleri de
gnahlardan uzak bir ekilde geirirler.607
Eb Hreyrenin rivyet ettii bu hadis tli kaynaklarndan Eb Nuaymn (430/1039)
Hlyetl-evliy, Beyhaknin (458/1066) uabl-imn ve Ali el-Muttaknin (975/1567)
Kenzl-ummlnda u ekilde gemektedir:

"
Ramazan ay gnahlardan uzak bir ekilde geirilirse btn bir yl gnahlardan
uzak geer. Cuma gn gnahlardan uzak bir ekilde geirilirse, haftann btn gnleri
gnahlardan uzak geer.608
605
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXIV, 315, (Hadis no:15548).
606
Bsr, Misbhuz-zcce, I, 129.
607
Letif, s. 481.
608
Eb Nuaym, Hlyetl-evliy, VII, 140; Beyhak, uabl-mn, V, 284 (Hadis no: 3434); Ali el-Muttak, KenzulUmml, VII, 710 (Hadis no:21049).
141
Bu hadisin Hz. ie rivyeti Eb Mut el-Hakem b. Abdillah el-Belhden dolay

zayftr;609 hatta Elbn onun uydurma610 olduunu sylemektedir. Bundan dolay hadise
ok zayf diyebiliriz.
6.4.Allahn btn Mslmanlar balad gn

Muhakkak ki Allah Tel cuma gn her mslman balar.611
Bu hadisi bn Receb el-Hanbelnin verdii ekliyle temel kaynaklarda bulamadk.
Benzer metin Tabernnin (360/971) el-Muceml-evsat ve bnl-Cevznin (597/1201) elIlell-mtenhiye fil-ehdisil-vhiye adl eserinde gemektedir. Enes b. Mlikten rivyet
edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:

Muhakkak ki Allah Tel mslmanlardan cuma gn balanmadk kimseyi
brakmaz.612
609
Irk, el-Mugn an hamlil-esfr fil esfr, s. 431.
610
Elbn, Zafu el-Cmius-sagr, I,78.
611
Letif, s. 481.
612
Tabern, el-Muceml-evsat, V, 109 (Hadis no: 4817); bnl-Cevz, el-Ilell-mtenhiye fil-ehdisil-vhiye,

I, 466; Ali el-Muttak, Kenzul-Umml, VII, 710 (Hadis no:21046).
142
Tabernde sened yledir: Abdlmelik b. Yahy b. Bkeyr-- Yahy b. Bkeyr-- elMufaddal b. Fedle-- Eb UrveEb Ammr-- Enes b. Mlik.
Tabern bu hadisin sadece bu senetle rivyet edildiini bildirmektedir. Mnzr de
hadisi Tabernnin el-Muceml-evsatnda rivyet ettiini ve isnadnn hasen olduunu
belirtmektedir.613
bnl-Cevzde sened yledir: smailbn MesadeHamzebn Adel-Ksm
b. Abdillah b. MehdMuhammed b. el-Hris b. Ridel-Mufaddal b. Fedle Eb
UrveZiyad b. Eb AmmrEnes b. Mlik.
bnl-Cevz, bu hadisin sahih olmadn ve seneddeki Ziydn yalanc* olduunu
belirtmektedir. Tabernnin senedinde ise bnl-Cevznin yalanc dedii Ziyd yoktur.
Onun yerine babas Eb Ammr vardr.
Allah, cuma gn her mslman balar bal altnda bir hadis inceledik. Bu
hadisi temel hadis kaynaklarnda bulamadk.
Sonu olarak bu balk altnda drt hadis inceledik. Drt hadisten 1i sahih; 2i hasen;
1i ok zayftr. Hadislerin durumlarn tabloda yle gsterebiliriz:
Gn ve Geceler
6.Cuma Gn
Kaynak
Shhat Durumu
Hadis No
Rvi
Eb Hreyre
Mslim, Tirmiz, Ahmed
Sahih
Eb Lbbe
Ahmed, bn Mce
Hasen
Eb Hreyre
Eb Nuaym Hlyetl-evliy,
ok Zayf
Beyhak uabl-iman
4
Enes b. Mlik Tabern el-Muceml-evsat,
Hasen
bnl-Cevz el-Ilel
613
Mnzr, el-Muceml-evsat, I, 492.
*Yalanc (kezzab): Cerhin, Zeheb ve Irkye gre birinci, Sehvye gre ikinci mertebesinde bulunan rvi
hakknda kullanlan bir sga. Byle bir rvinin rivyet ettii hadis hibir surette alnmaz. Aydnl, a.g.e., s. 150
143
Gecelerin ve Gnlerin Fazileti bal altnda bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde

28 hadis tesbit edebildik. ncelediimiz bu 28 hadisten 10u hari dierleri Ktb-i sitte
denilen alt temel hadis kitabnda gemektedir. Ktb-i tisa denilen dokuz temel hadis
kitabnda ise 28 hadisten sadece 3 hari dierleri gemektedir. Ktb-i tisda gemeyen
hadisin 1i Eb Yalnn Msnedi ve bn Hbbnn Sahhinde, 1i Beyhaknin ablimannda, 1i de Tabernnin el-Muceml-evsatnda ve bnl- Cevznin Ilelinde
gemektedir. Dokuz balk altnda incelediimiz bu hadislerden Kadir Gecesiyle ilgili 4 hadis
inceledik, bunlardan 3 tanesi sahih bir tanesi hasendir.
Berat Gecesiyle ilgili incelenen
hadisin 3 de zayftr. Arife Gn ile ilgili hadislerin 6s sahih; 4 zayftr. Bayram Gnleri
ile ilgili bir hadis inceledik o sahihtir. Terik Gnleri ile ilgili incelediimiz 3 hadisin 3 de
sahihtir. Zilhiccenin ilk on gn ile ilgili bir hadis inceledik o hadis de sahihtir. Pazartesi
perembe gnleri ile ilgili iki hadis inceledik ikisi de sahihtir. Son olarak cuma cn ile ilgili
4 hadis inceledik, bunlardan 1i sahih, 2si hasen, 1i ok zayftr.
Faziletli vakitler konusunda bn Receb el-Hanbel, Raslllahn doumundaki
ihtilaftan bahsetmesine ramen; mevlid gecesinden bahsetmemektedir. O, regaib namaznn
bidat olduunu ve bunu kimlerin kardnn ayrntsna girer, ama regaib gecesinin
faziletinden bahsetmez. Yine isr olaynn olu zamanyla ilgili ihtilaftan bahsetmektedir.
Gecenin olu zamanndaki ihtilaf ve bu gecenin stnlne dir sahih ve zayf her hangi bir
rivyetin gelmemesinden dolay bu geceyi faziletli gecelerden saymamaktadr. Onun
eserlerinde Berat Gecesiyle ilgli tesbit edip incelediimiz 3 hadis zayftr. ncelediimiz 28
hadisten 17 hadis sahih; 3 hadis hasen; 7 hadis zayf; 1 hadis ok zayftr. Hepsini ihtiva eden
tablo yledir:
144
Gn ve Geceler
4.Kadir Gecesi
Hadis No
Rvi
Shhat Durumu
Kaynak
Eb Hreyre
Nes, Ahmed
Sahih
Eb Hreyre
Buhr, Mslim, Ahmed
Sahih
Eb Hreyre
Ahmed
Hasen
Ubde b. Sbit, Cbir
bn Hbbn, Ahmed
Sahih
Ali b. Eb Tlib
bn Mce
Zayf
ie
Tirmiz,
bn
Mce,
Zayf
Ahmed
5.Berat Gecesi
3
Eb Musel-Ear
bn Mce
Zayf
Cbir
bn Hbbn, Eb Yala
Sahih
Eb Hreyre
Ahmed
Sahih
Trk b. ihb
Buhr, Mslim
Sahih
Muhammed
Zayf
Abdullah b. Amr
1.Arife gn
5
Zbeyr b. Avvm
Ahmed
Zayf
bn Abbs
Ahmed
Sahih
ie
Mslim
Sahih
Eb Katde
Mslim, Eb Dvd
Sahih
Talha b. Ubeydullah
Mlik
Zayf
10
Abbs b. Mirds es- bn Mce

Slem
145
Zayf
2.Bayram gnleri
Enes b. Mlik
Ahmed, Nes, Hkim
Sahih
Abdullah b. Yamer
Tirmiz,
Sahih
Eb
Dvd,
Nes, bn Mce
3.Terik gnleri
2
Abdullah b. Kurd
Ahmed
Sahih
Nbeye el-Huzel
Mslim, Nes, Ahmed,
Sahih
Mlik
4.Zilhicce
aynn
bn Abbs
Buhr,
Dvd,
Sahih
Dvd,
Sahih
Eb
Sahih
Tirmiz, bn Mce
ilk on gn
1
Eb Katde el-Ensr
Mslim,
Eb
Ahmed
5.Pazartesiperembe gnleri
Eb
Eb Hreyre, sme, Mslim,
Tirmiz,
Dvd, Nes, bn Mce,
Eb mme
Ahmed, Mlik
6.Cuma gn
Eb Hreyre
Sahih
Eb Lbbe
Ahmed, bn Mce
Hasen
Eb Hreyre
Eb
Nuaym
Hlyetl-
ok zayf
evliy, Beyhak uabliman

4
Enes b. Mlik
Tabern
el-Muceml-
evsat, bnl-Cevz el-Ilel
146
Hasen
NC BLM
AYLARIN VE MEVSMLERN FAZLET
147
A. AYLARIN FAZLET
Kinat ve kulluk etmeleri iin orada insanlar yaratan Allah Telnn katnda aylarn
says on ikidir ve bazlar haram aylardr.614 On iki kameri ay unlardr: Muharrem, safer,
rabulevvel, rabulhir, cemaziyelevvel, cemaziyelhir, recep, ban, ramazan, evval,
zilkde, zilhicce.
bn Receb el-Hanbel ay isimlerinden bahsederken ilerde de grlecei gibi- ilgili ayn
bu ismi nereden ald ve ne anlama geldii zerinde pek durmaz. Aylarn isimlerinin ne
anlama geldii konusunda Mesd Mrcz-zeheb adl eserinde u bilgileri vermektedir:
Sene ba muharrem ile balard. Muharrem denilmesinin sebebi sava ve baskn
yaplmasnn yasak olmasndand. Daha sonra safer gelir. Safer denilmesinin sebebi hakknda
iki gr vardr: Birinci gre gre, Yemende bulunan Saferiyye denen arlara nisbetledir.
Dier gre gre ise ehirlerin ahalisinden sava iin boalmas nedeniyledir. Daha sonra
rabi ve cumdiler gelir. Cumdi denmesinin sebebi, o zamanda suyun buz tutmasdr. Bu,
aylarn ilk isimlendirildii zaman cumadinin ka denk geldiini akla getiriyor. Sonra receb
gelir. Ondan korkulduu iin receb denmitir. Sonra ban gelir. Kabilelerin su aramak veya
basknlar yznden dalmalarndan tr ban denmitir. Sonra ramazan gelir. Ramazan
denmesinin sebebi kumun scaklnn bu ayda fazla olmasdr. evval ise devenin bu vakitte
kuyruunu sallamasndan dolay denmitir. Zilkde harbin durmas ve zilhicce ad ise hac
nedeniyle verilmitir.615
Aylarn birbirlerine ilerinde meydana gelen olaylara gre stnlkleri vardr. Bu
konuda farkl derecelendirme yaplabilir. Kendisinde Kuran indii iin bin aydan daha
hayrl bir geceyi barndrdndan dolay ramazan aynn aylar iinde en faziletli ay olduu
614
et-Tevbe, 9/36.
615
Mesd, Mrcz-zeheb, II, 204- 205; Apaydn, Mehmet, Raslllahn Gnl, s. 27.
148
muhakkaktr. Aylarn fazilet sralamalarndan birisi hakknda smail Hakk Bursev yle
bahsetmektedir: rin Marib* (809/1407) buyurmutur ki: Bize gre aylarn en faziletlisi:
a. Ramazan aydr. Kuran- Kerim o ayda inmitir.
b. Sonra rabulevvel ay gelir; zira o, Raslllahn (s.a.v.) dnyaya geldii aydr.
c. Sonra haram aylardan tek olan ve Allahn ay olarak vlen receb ay gelir.
d. Sonra ban ay ki, Raslllahn (s.a.v.) aydr. Receb ve ramazan gibi iki byk
ayn ortasnda, onlara komu bulunan aydr.
e. Sonra zilhicce ay gelir ki, hac ay olup o aydan on gn ve gece vardr ki, her biri
Kadir Gecesine denktir.
f. Sonra ramazan gibi faziletli bir aya komu olduu iin evval ay gelir.
g. Sonra haram aylarndan olmas sebebiyle zilkde ay gelir.
h. Sonra Peygamberlerin ay olan muharrem ay gelir. Hem sene ba, hem de haram
aylardan biridir.616
rin Maribnin yapt byle bir sralama ilerde de grlecei gibi bn Receb elHanbelnin verdii rivyetlere gre doru deildir.
1.HARAM AYLAR
Cahiliye dneminde Mekkeliler, dier aylarda uzun sre savatklar iin hem ticaret
hem de dinlenme zaman olarak drt ay kendilerine ayrmlardr. Bu aylara haram aylar,
yani savamann yasak olduu aylar demilerdir.
* rin Marib: Eb Abdullah Muhammed b. rin b. zziddn b. dil et-Tebrz el-Maribdir. Tebriz
yaknlarndaki Urmiye gl civarnda bulunan Emmend kynde dodu. Birok sfnin meclisine katlmtr.
Daha sonralar Kuzey Afrikaya gidip silsilesi Muhyiddin bnl-Arabye ulaan bir eyhe intisab ettii veya bu
blgede sk sk seyahatler yapt iin iirlerinde Marib nisbesini kullanmaya balad kaydedilir. bnlArabnin fikirlerini benimsemesinden dolay bu nisbeyi kullandn syleyenler de vardr. Veft ettii yer belli
olmamakla birlikte 809/1407 yl sonlarnda altm yandayken veft ettii bilinmektedir. Necdet Tosun, rn-i
Marib, DA, XXXIX, 192- 193.
616
Bursev, smail Hakk, Tefsri ruhul-beyn, VIII, 401.
149
Kuran- Kerimde haram aylarla ilgili yle buyrulmutur: phesiz Allahn

gkleri ve yeri yaratt gnk yazsnda, Allah katnda aylarn says on ikidir.
Bunlardan drd haram aylardr. te bu Allahn dosdoru kanunudur. yleyse o
aylarda kendinize zulmetmeyin. Fakat Allaha ortak koanlar sizinle nasl topyekn
savayorlarsa, siz de onlarla topyekn savan. Bilin ki Allah, kendine kar gelmekten
saknanlarla beraberdir.617
Mminlerin haram aylarda sava yapmalar yasaklanmtr: Haram aylar knca
bu Allaha ortak koanlar artk bulduunuz yerde ldrn, onlar yakalayp hapsedin
ve her gzetleme yerine oturup onlar gzetleyin. Eer tvbe ederler, namaz klp zekat
verirlerse, kendilerini serbest brakn. phesiz Allah ok balaycdr, ok merhamet
edicidir.618
Haram aylarn geneliyle ilgili bir hadis incelenecektir. Bu hadis haram aylarn
hangileri olduu ile ilgilidir.
Sahhaynda Eb Bekreden tahri edildiine gre Ved hutbesinde Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu: (1)

"
" :
Zaman Allahn gkleri ve yeri yaratt gndeki sraya gre srp gitmektedir. Yl
on iki aydr. Onlardan drd haram aydr. pe peedir: Zilkde, zilhicce, muharrem ve
cumd (cemziyelevvel ve cemziyelhir) ile ban arasndaki receb-i Mudardr.
bn Receb el-Hanbelnin Receb aynda yaplmas gerekenler bal altnda
verdii
619
bu hadis bata Buhr ve Mslim olmak zere birok kaynakta gemektedir.620
617
et-Tevbe, 9/36
618
et-Tevbe, 9/5.
619
Letif, s.217.
620
Buhr, Bedl-halk, 2, Tefsr (sre 9), 8; Edh, 5,Tevhid, 24; Mslim, Kasme,29; Eb Dvd, Hac, 27; Ahmed
b. Hanbel, V, 37.
150
Mslimde uzun bir hadisin batarafdr; fakat o hadisin devam haram aylarla ilgili deildir.
Bundan dolay bn Receb el-Hanbel hadisin ilgili ksmn almtr.
Receb aynn yeri, iki cumd ile ban aylarnn arasnda saylmas, Cahiliye
dneminde Araplarn yaptklar tehir etme yani bir ayn deerini dier bir aya atlatmalarn 621
yahut iki veya ylda bir yla bir ay (on nc ay) eklenmesini ortadan kaldrmak iindir.622
Cahiliye Araplarnn yapt aylarn yerlerinin deitirilmesinden Kuran u ekilde
bahsetmektedir: Haram aylar ertelemek, ancak inkrda daha da ileri gitmektir ki,
bununla inkr edenler saptrlr. Allahn haram kld aylarn saysna uygun getirip
bylece Allahn haram kldn helal klmak iin haram ay bir yl hell, bir yl haram
sayyorlar. Onlarn bu irkin ileri, kendilerine sslenip gzel gsterildi. Allah inkrc
toplumu doru yola iletmez.623
Mudar kabilesinin kabul ettii receb aynn haram aylardan kabul edilmesi, Mudar
kabilesinin bu aya byk sayg ve ihtiram gstermesindendir. Raba kabilesi ramazan ayn
621
Cahiliye dneminde Araplarn aylarn yerlerini deitirmeleri yle olurdu: Cahiliye zamanndaki insanlarn
yamac, kavgac ve bozguncu olmalar sebebi ile geimleri bu yoldand. ay art arda bu iten geri kalmalar
kendilerine ar gelirdi. Bu yzden Minadaki Cemre zamannda Akabe cemresinden dnerken, Beni Kinneden
kavminin reisi olan Nuaym b. Salebe adndaki kimse devesine binip yksek sesle: Ben, duas kabul olan, dua ve
istei ayplanmayan, hkm, kaza ve istei geri cevrilmez mukaddes ve makbul bir kimseyim diye, orada
bulunanlara kar barnca, oradakilerin hepsi: Doru syledin diyerek, sznn doruluunu tasdik edip:
Bize bu ay tehir eyle diye rica ederler. Bununla muharrem ayndaki hrmetin, safer ayna tehirini ve
muharrem aynn kendilerine helal klnmasn isterlerdi. Nuaym b. Salebe de onlarn ricalarn helal edip,
muharrem aynn haramln safer ayna tehir eylerdi. Gelecek yl ise, muharremi haram, saferi helal eylerdi.
Halkn tm onun szn kabul edip dalr giderler, gerei ile amel ederlerdi. Geylni, Abdlkdir, Gunyetttlibn, I, 196.
622
Muhammed Hamidullah, nes uygulamasnn slmdan 400 (veya 200) sene nce balatlm olabileceini ve
bunu yapma iinin Yemen kabilelerinden Kindenin elinde bulunduunu, bu vazifenin daha sonra Kinne
kabilesinin Kalammas ailesine getiini, ayrca nesin (yani ay takvimine bir Kameri ay ilave etme ameliyesinin)
her yl, iki ylda veya ylda bir; fakat iki ylda bir veya ylda bir grlerinin teknik ve astronomik adan ele
alndnda isabetli olduunu belirtir.
Muhammed Hamidullah, Mekkelilerin Kamer-ems takvimde uyguladklar nes konusunda iki
metoddan bahseder: Birincisi: Hz. brahim (a.s.) devrinin Nemrudu olan Hammurabi zamannda Babilde
muteber olduu sylenen metod; ikincisi ise; byk matematiki Birn tarafndan teklif edilen metoddur.
Hammurabiye gre, bunlar bir kameri ay ilave edilen 3., 6., 9., 12., 15., 18., 21., 24., 27., 30 ve 31. yllarn
sonlardr. Birnye gre ise nesin tatbik edildii 3., 6., 9., 11., 14., 17.,20., 22., 25., 28 ve 30. yllarn sonlardr.
Hamidullah, Muhammed, Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplan (Tercme: ulul, Kasm), UFD., Say: 9, Cilt: 9.
623
et-Tevbe, 9/37.
151
haram; Mudar kabilesi de receb ayn haram ay kabul ederdi. Mudar kabilesinin uygulamas
kabul edilerek Mudar kabilesinin recebi denmitir.624
Mudar ve Raba kabileleri receb aynn haram olup olmamasnda ihtilf etmekle
birlikte, her ikisi de ylda drt ay haram kabul etmilerdir. Beni Avf b. Ley kabilesi seneden
sekiz ay haram saymlardr. Ancak bu Allahn drt olarak belirledii haram aylara ilaveden
baka bir ey deildir.625
Bu aylarn haram ay olmasnn sebebi; Araplarn bu aylarda hac ve umre yapabilmeleri
iindir. Zilhicce ay haram klnd hac ay olduu iin. Zilkde ay haram klnd hacca gvenli
yolculuk iin. Muharrem ay haram klnd hacdan dnld iin. Bylece haclar hac iin
evinden gvenli bir ekilde kp, yine gvenli bir ekilde evine ulam olsun. Recep ay
haram klnd senenin ortasnda Mekkeye yakn oturanlarn umre yapmalar iin.626
Haram aylarda savamann haramllnn devam edip etmemesi konusunda limler
ihtilaf etmilerdir. Cumhrun gr haraml nesh edildiidir. mamlardan Ahmed b.
Hanbel ve bakalar haraml nesh olduu konusunda birok deliller getirmilerdir. Seleften
At bata olmak zere baz limlermteahhirnden bazlar da bunu tercih etmiler- Mide
sresinin Kurandan en son nzil olan sre olmas dolaysyle haramll devam ettii
grndedirler.627
Mide sresindeki sz konusu yet udur: Ey iman edenler! Allahn (koyduu din)
ninelerine, haram aya, hac kurbanna, (bu kurbanlklara takl) gerdanlklara ve de
Rablerinden bol nimet ve honutluk isteyerek Kbeye gelenlere sakn saygszlk
etmeyin. hramdan ktnzda (isterseniz) avlann. Sizi Mescid-i Haramdan
alkoydular diye bir gruba beslediiniz kin, sakn ha sizi haddi amaya srklemesin.
yilik ve takva (Allaha kar gelmekten saknma) zere yardmlan.
624
Letif, s. 225.
625
Letif, s. 220.
626
Letif, s. 222,456.
627
Letif, s. 224.
152
Gnah ve
dmanlk zere yardmlamayn. Allah'a kar gelmekten saknn. nk Allahn

cezas ok iddetlidir.628
Cumhrun bu konudaki gr sahbe icmna dayanmaktadr: Peygamberin (s.a.v.)
veftndan sonra sahbe, lkeleri fethetmeye, savamaya ve cihad etmeye devam ettiler.
Onlarn hi birinden haram aylardayz, savamayalm diye bir istek gelmedii gibi, haram
aylarda savan durduuna dir bir rivyet de nakledilmemitir. te bu durum haram aylarda
savamann neshedildiine dir sahbenin icmna bir iarettir. Dorusunu Allah bilir.629
Sonu olarak Eb Bekreden rivyet edilen bir hadis inceledik. Hadis bn Receb elHanbelnin de dedii gibi Buhr ve Mslimde gemektedir. Ondan anlaldna gre
haram aylar drttr: Zilkde, zilhicce, muharrem ve receb. Cahiliye dneminde bu aylarda
savamak haram kabul edilmitir. slamiyet dneminde de bir sre bu yasak devam etmi olsa
da cumhra gre bu hkm daha sonra nesh edilmitir.
Aylar
1.Haram aylar
Hadis No
1
Rvi
Kaynak
Eb Bekre
Buhr,
Mslim,
Shhat Durumu
Sahih
Eb Dvd, Ahmed
1.1. ZLKDE
Yln on iki ayndan on birincisi olup haram aylardandr. Pe pee gelen haram
aylarn ilki olduunda ihtilaf olmamakla birlikte haram aylarn ilki olduunda ihtilaf
vardr.630
628
el-Maide, 5/2.
629
Letif, s. 225.
630
Letif, s. 455.
153
Zilkde ay niye haram aylardan saylmtr? Sorusuna yle cevap verilmitir.

Zilkde ay hacca gvenli yolculuk iin haram klnd ve insanlar bu ayda savamayp
oturduklar iin zilkde dendi.631
Siyerde zilkde aynda olanlar unlardr: Raslllahn (s.a.v.) Ved haccna yakn
yapt umre hari btn umrelerini zilkde aynda yapmtr. Hatta hacc ile beraber (Ved
hacc) yapt umrede de ihramn zilkde aynda giydi; fakat umresini haccyla birlikte
zilhicce aynda yapt.
Raslllahn (s.a.v.) drt umresi vardr: Birincisi, Hudeybiye umresi ki onu
tamamlayamad. Kurbann kesip tra olduktan sonra geri dnd. kincisi, bir yl sonra
yapt kaza umresi. ncs Mekkenin fethedildii ylda Huneyn ganimetleri taksim
edildiinde yapt Cirniyye umresidir. Cirniyye umresinin evval aynn sonunda olduunu
syleyenler varsa da mehur olan ve cumhrun grne gre zilkde ayndadr. Drdncs:
Ved haccndaki umresidir. Bu bilgiler sahih naslarn iareti ve cumhru ulemnn
grleridir.632
Rivyet edildiine gre, selef limlerinden bn mer, ie, At vb. Zilkde ve evval
umresi ramazan aynda yaplan umreden daha faziletlidir. nk Raslllah (s.a.v.) zilkde
aynda umre yapt demektedirler.633
Zilkde aynn baka faziletleri de vardr: Leys ve Mchidin belirttiine gre Allah
Telnn Msdan (a.s.) sz ald otuz gn zilkde aydr. Msya (a.s.) otuz gece sre
belirledik, buna on (gece) daha kattk634 On gece de zilhiccenin ilk on gndr.635
bn Receb el-Hanbel zilkde aynn fazileti ile ilgili u hadisi anahadis olarak
zikretmektedir.636 Fakat o zikredilen zilkde ay ile dorudan ilgili deil; belki btn aylarda
oru tutmann faziletiyle alakaldr. Bahsi geen hadis udur:
631
Letif, s. 222, 456.
632
Letif, s. 456.
633
Letif, s. 456.
634
el-Arf, 7/142.
635
Letif, s. 456.
636
Letif, s. 445.
154
Ahmed b. Hanbelin Bhileli bir adamdan tahri ettiine gre o yle anlatmaktadr:
(1)
" " : : " " :
"
" :
:
" "
" : :
: "
" : : "
" : : " " :
" : " " : : : "

" " : : "
Ben bir ihtiya iin Raslllaha (s.a.v.) geldim. Raslllah (s.a.v.): Sen kimsin?
dedi, Ben de: Beni tanmadnz m? dedim. Raslllah (s.a.v.): Sen kimsin? dedi. Ben de:
Bir sene nce gelmitim, Bhileli adamm dedim. Raslllah (s.a.v.): Sen nce geldiinde
vucudun, yznn rengi ve eklin gzeldi. Grdm bu hale seni ne getirdi? dedi. Ben de:
Az gnler yedim, ounu oru tuttum dedim. Raslllah (s.a.v.): Kendine ikence etmeni
sana kim syledi? Bu cmleyi defa tekrar etti. Sabr aynda (ramazanda) oru tut(man
yeterliydi) dedi. Ben de: Kendimde daha fazlasn yapabilecek g bulabiliyorum, artrman
istiyorum dedim. Raslllah (s.a.v.): Her aydan bir gn oru tut. buyurdu. Ben:
Kendimde daha fazlasn yapabilecek g bulabiliyorum, artrman istiyorum dedim.
Raslllah (s.a.v.): Her aydan iki gn oru tut buyurdu. Ben de: Kendimde daha fazlasn
yapabilecek g bulabiliyorum, artrman istiyorum dedim. Raslllah (s.a.v.): Her aydan
gn oru tut buyurdu. Adam nc teklifinde artrlmas iin srar edip nerde ise;
Kendimde daha fazlasn yapabilecek g bulabiliyorum, artrman istiyorum diyecektim,
dedi. Raslllah (s.a.v.): Haram aylarda bazen oru tut; bazen tutma buyurdu.637
637
Ahmed b. Hanbel, V, 28; Eb Dvd, Savm, 55; bn Mce, Sym, 43.
155
Eb Dvdda hadisin senedi yledir: Ms b. smail-- Hammad-- Sad el-Cerr-Ebs-Sell-- Mucbe el-Bhil-- Babas (Abdullah b. Hris)-- veya amcasndan.
bn Mcede hadisin son ksm Haram aylarda oru tut eklindedir.
bn Mcede hadisin senedi yledir: Eb Bekir b. Eb eybe-- Veki-- Sfyn-- Sad
el-Cerr-- Ebs-Sell-- Mucbe el-Bahli-- Babas (Abdullah b. Hris) veya amcasndan.
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: smail-- Cerr-- EbsSell-- Mucbe (Bahleli bir adam)-- Babasndan veya Ebs-Selil amcasndan.
Grld gibi her isnadda da Mucbe vardr. uayb Arnad, isnaddaki Mucbenin
bilinmemesinden dolay hadisin senedi iin zayf ve hasen li-gayrih* demektedir. EbsSellden baka birinin Mucbeden rivyeti yoktur. Ayrca onun ismini bazs ( erkek
ismi), bazs da ( Mucbenin babas) diyerek kendi isminin deil; olunun isminin
Mucbe olduunu belirttiler.638
Sonu olarak, zilkde aynn fazileti ile ilgili bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden
hadis tesbit edemedik. Ama Allah Telnn Msdan (a.s.) sz ald otuz gn zilkde
aynda olmutur. bn Receb el-Hanbelnin belirttii gibi Raslllahn (s.a.v.) drt umresi de
bu ayda olmutur. bn Receb el-Hanbelnin zilkde ayna dair zikrettii hadisin ise bu ayla
ilgisi yoktur. Zikrettii hadis hasen li gayrihdir
Aylar
Hadis No
2. Zilkde
Rvi
Kaynak
Bhileli bir adam
Ahmed, Eb Dvd,
Shhat Durumu
Hasen li gayrih
bn Mce
*Hasen li-gayrih: Aslnda zayf olan ancak zayflk sebebi muhtelif yollarla giderilen, bylece baka rivyetlerin
desteiyle hasen derecesine ykselen hadis. Aydnl, Hadis Istlahlar Szl, s. 111.
638
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXXIII, 432- 433, (Hadis no:20323).
156
1.2. ZLHCCE
Zilhicce ay kamer aylarn sonuncusu olup slamn be artndan biri olan hac ve
kurban ibadetinin ifa edildii aydr.
Zilhicce ay sayg bakmndan en byk ay
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde Eb Sad el-Hudrden rivyet edildiine gre
Raslllah (s.a.v.) Kurban Bayram gn Ved hacc hutbesinde yle buyurdu:
Gnlerin en saygya deeri bu gnnzdr. Aylarn en saygya deeri bu aynzdr.
Dikkat edin beldelerin en saygya deeri de beldenizdir.639
bn Receb el-Hanbelnin bir ksmn verdii hadisin tam metni yledir: (1)

"
" : . : "

"
Dikkat edin! Gnlerin en saygya deeri bu gnnzdr. Aylarn en saygya deeri
bu aynzdr. Beldelerin en saygya deeri de bu beldenizdir. Dikkat edin! Bu aynzn, bu
beldenizin, bu gnnzn haram olduu gibi kanlarnz ve mallarnz bir birinize haram
klnd. Dikkat edin! Tebli ettim mi?
Evet dediler. Raslllah (s.a.v.):
hid ol! Ey Allahm buyurdu.640
639
Letif, s. 469.
640
Ahmed b. Hanbel, III, 80.
157
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: Ali b. Bahr-- s b. YunusAme-- Eb Slih-- Eb Sad el-Hudr.
Hadisin isnad sahihtir. Ali b. Bahr hari rvileri eyhnn rvilerindendir. Ali b.
Bahr kendisinden Eb Dvd, Tirmiz ve talk* olarak Buhrnin rivyet ettii,
sika/gvenilir bir kiidir. Ayn hadisin Cbir (r.a.)
rivyeti de eyhnn artlarna
uygundur.641
nceleyeceimiz ikinci hadis de udur: Bezzarn Msnedinde yine Eb Sad elHudrden tahri ettiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (2)
"
"
Aylarn efendisi ramazan; sayg bakmndan da en by ise zilhicce aydr.642
Hadisin Beyhakde isnd yledir: el-Kd Eb mer Muhammed b. el-Hseyin b.
Muhammed b. el-HeysemAhmed b. Mahmud b. Hrzz el-KzernMs b. shk elEnsrHlid b. Yezid b. Abdlmelik Safvan b. Sleym At b. YesrEb Sad elHudr.
Beyhaknin belirttiine gre, isnaddaki Hlid b. Yezid, Eb Htim ve Yahy b.
Sade gre yalancdr. Ayrca Yezd b. Abdlmelik de zayftr. bn Receb el-Hanbelye
gre de hadisin isnad zayftr.643 Elbn hadisin zayf olduunu sylemitir. 644
Haram aylarn hangisinin daha faziletli olduu hususunda ihtilaf edilmitir: Onlarn en
faziletlisinin receb ay olduunu baz fi limleri sylemi olsa da, Nevev ve bakalar bu
grn zayf olduunu sylemilerdir. Hasan- Basrden haram aylarn faziletlisinin
* Talk: Bir kimsenin hocasndan itibaren bir veya birka rviyi yahut btn rvileri atarak, yahut senedin ba
taraf eksik olarak rivyette bulunmas. Aydnl, a.g.e., s.305.
641
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XVIII, 285- 286, (Hadis no:11762,11763).
642
Beyhak, uabl-iman, V, 310 (Hadis no: 3479); Heysem, Mecmauz-zevid, III, 140; Suyt, el-Cmiussagr, II, 35. bn Recebin getiini syledii Bezzrn Msnedinde hadisi bulamadk.
643
Letif, s. 469.
644
Elbn, Zafu el-Cmius-sagr, I, 487, (Hadis no:3321).
158
muharrem ay olduu rivyet edilmi, Nevev de bu gr kabul etmitir. Sad b. Cbeyr ve

bakalarndan rivyet edildiine gre ise haram aylarn en faziletlisi zilhicce aydr ki,
dorusu da budur. Dolaysyla saygya en layk, hac yasaklardan dolay zilhicce ay haram
aylarn en faziletlisidir.645
ncelediimiz hadisleri tabloda yle gsterebiliriz:
Aylar
Hadis No
3.Zilhicce
Shhat Durumu
Rvi
Kaynak
Eb Sad el-Hudr, Cbir
Ahmed
Sahih
Eb Sad el-Hudr
Beyhak, abl-man
Zayf
1.3.MUHARREM
Kameri aylardan ilki olan muharrem ay savamann haram klnd drt aydan
biridir. Bu ayn slmdan ncesi Arab- bide (d ve Semd) veya Arab- ribe dneminde
mtemir ve mcib eklinde adlandrld rivyet edilir.646
Ramazandan sonra oru tutmann en faziletli olduu ay
bn Receb el-Hanbel, Eb Hreyreden (r.a.) rivyet edilen u hadisi Allahn ay
muharrem aynda yaplmas gerekenler bal altnda647 anahadis, dier hadisleri buna hid
(dayanak) olarak vermektedir. bn Receb el-Hanbel anahadis olarak verdii hadisin
Mslimde getiini belirtmektedir. Hadis udur: Eb Hreyreden (r.a.) rivyet edildiine
gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (1)
645
646
647
Letif, s. 218, 469.

Yaarolu, M. Kmil, Muharrem, DA, , XXXI, 4.
Letif, s. 77.
159
Ramazan ayndan sonra en faziletli oru Allahn ay muharremde tutulan

orutur. Farz namazlardan sonra en faziletli namaz da, gece klnan namazdr.648
Bu hadisi anlam itibariyle destekleyen bir hadis udur: Nesinin Eb Zerrden (r.a.)
rivyet ettiine gre 649 o yle demitir: Ben Raslllaha (s.a.v.) Gecenin hangi ksm daha
hayrldr, hangi ay daha faziletlidir? diye sordum. Raslllah (s.a.v.):
Gecenin hayrls ortasdr, aylarn faziletlisi muharrem diye isimlendirdiimiz
Allahn aydr buyurdu.650
Bu hadisin, bn Receb el-Hanbel, Neside getiini belirtmektedir. Bu hadisi bn
Receb el-Hanbelnin verdii lafzlarla Nesinin es-Snenl-kbrsnda bulabildik. Benzer
bir hadis yine Eb Zerden rivyet edilmi olup Ahmed b. Hanbelde gemektedir. Eb
Zerin rivyet ettii hadis hakknda uayb Arnad isnad zayf, sahih li-gayrih*
demektedir. nk el-Muhcir Eb Hlid ayn zamanda bu kiiye Eb Mahled de denilirhari rviler sika ve eyhnn rvilerindendir. Eb Mahled hakknda Eb Htim leyyinlhadis, leyse bi zk ve leyse bil-mutkn** ve ykteb hadish demektedir.651
dem b. Iys dedi ki: Bize Eb Hilal er-Rsbinin Hasan- Basrden rivyet ettiine
gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Farz namazlardan sonra en faziletli gecenin ortasnda klnan namazdr. Aylardan
da ramazan ayndan sonra en faziletli ay muharremdir; nk o gnahlardan saknma (sar)
aydr.
648
Mslim, Sym, 202,203; Eb Dvd, Savm, 56; Tirmiz, Savm, 40; Nes, Kyml-leyl, 6; Ahmed b. Hanbel,
II, 329.
649
Letif, s. 79.
650
Nes, es-Snenl-kbr, II, 121.
*Sahih li-gayrih: Rvilerinden birinin zabtnn tam olmamas gibi bir eksiklii sebebiyle sahih olamayan, ancak
bu eksiklii baka bir rivyetle giderilerek sahih derecesine kan hadis. Aydnl, a.g.e., s. 270.
**Leyyinl-hadis, leyse bi zk ve leyse bil-mutkn: Bu terimin de birbirine yakn anlamdadr. Cerhin
Irkye gre beinci, bn Hacere ve Sehvye gre altnc mertebesinde bulunan bir rvi hakknda kullanlan bir
sga. Bir rvinin rivyet ettii hadis, baka bir senedinin olup olmadn aratrmak ve ona gre deerlendirmek
zere yani itibr iin alnr. Aydnl, a.g.e., s. 164-165.
651
Ahmed b. Hanbel, el-Msned, (thk. Arnad-Mrid), XXXV, 440, (Hadis no: 21555).
160
bn Receb bu hadisin merf ve mrsel olarak rivyet edildiini belirtmektedir.652

Hadise gre farz namazlardan sonra en faziletli namaz gecenin ortasnda klnan
namazdr. Gecenin ortasnda kalkp ibadet ve taatla megul olmakla ilgili Allah Tel yle
buyurur: Ey rtnp brnen (Peygamber)! Kalk, biraz hari olmak zere geceyi;
yarsn ibadetle geir. Yahut bundan biraz eksilt. Yahut buna biraz ekle. Kuran ar
ar, tane tane oku.653
Ayn balkla ilgili yani Ramazandan sonra oru tutmann en faziletli olduu ay ile
ilgili ikinci hadis Tirmiz ve Ahmedde geen Hz. Aliden rivyet edilen u hadistir: Onun
(r.a.) anlattna gre bir adam kendisine yle sorar: (2)
: :
: :

Ey Mminlerin Emri! Ramazandan sonra hangi ayda oru tutmam tavsiye
edersiniz?
Ali (r.a.) u cevab verir: Ben bu soruyu Raslllaha (s.a.v.) soran bir kiiden sonra
baka birini duymadm. O adam dedi ki: Ey Allahn Rasl! Ramazandan sonra hangi ayda
oru tutmam tavsiye edersiniz? Raslllah (s.a.v.) yle dedi:
Ramazan dnda bir ay oru tutmak istersen muharrem ayn tut. nk o Allahn
aydr. O ayda bir gn vardr ki, Allah onda bir kavmin gnahlarn affetti, o gnde bir baka
kavmin gnahn da affeder.654
652
Letif, s. 79.
653
el-Mzzemmil, 73/1- 4. Ayrca gece ibadet etme konusunda u yetlere baklabilir: l-i mrn, 3/13,17; elsr, 17/79; el-Furkn, 25/64; ez-Zmer, 39/9; ez-Zariyt, 51/17,18; el-nsan, 76/26.
654
Ahmed b. Hanbel, II, 154- 155; Tirmiz, Savm, 40.
161
bn Receb el-Hanbel, bu hadisin Ey Allahn Rasl! diye balayan ksmn

vermekte ve isnadnn zayf olduuna dair baz deerlendirmeler vardr demektedir.655
Hz. Aliden rivyet edilen hadisin Ahmed b. Hanbelin Msnedinde senedi yledir:
Abdullah-- Haccacn kardei Muhammed b. el-Minhl-- Abdlvhid b. Ziyd--Abdurrahman
b. shkNuman b. Sad--Ali656
Dier senedi: Abdullah-- Zheyr b. Eb Hayseme-- Eb Muviye-- Abdurrahman b.
shk Numan b. Sad- -Ali657
Tirmizde hadisin senedi yledir: Ali b. Hucr-- Ali b. Mshir-- Abdurrahman b.
shk Numan b. Sd-- Ali.
Tirmiz bu hadise hasen garb demektedir. Yukarda verdiimiz her senedde de
Abdurrahman b. shk, Numan b. Sad ve Hz. Ali (r.a.) mterektir. Hadisin shhatini uayb
Arnad yle deerlendirmektedir: Abdurrahman b. shk Eb eybe el-Vstnin
zayflndan dolay hadisin senedi zayftr ve Numan b. Sadn kim olduu
bilinmemektedir.658 Elbn de hadisin zayf olduunu belirtmektedir.659
Allahn tevbesini kabul edip gnahlarn balad kavim Msnn (a.s.) kavmi
srailoullardr. Allah onlar Firavundan ve boulmaktan kurtard.660
Son zamanlarda zellikle Trkiyede yaygnlaan 10 Muharrem are gn al veri,
ailesine, konu komuya ikramda bulunma konusunda bn Receb el-Hanbel, Sfyn b.
Uyeyneden unu aktarmaktadr: Biz bunu elli veya atm yl tecrbe ettik, hayrdan baka
bir ey grmedik.661
655
Letif, s. 77. Muharrem ay ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 426- 433.
656
657
658
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), II, 441, (Hadis no:1322).
659
660
661
Letif, s.113. Abdulgan en-Nablus, Fezi-hr vel-eyym isimli eserinde zellikle Trkiyede yaygnlaan
uygulamann kayna olabilecek zayf olduunu belirterek- baz hadisler vermektedir. Verdii bu hadisler
anlam itibariyle birbirine yakndr. Mesela verilen rivyetlerden biri udur: Kim are gn aile fertlerine, konu
162
bn Receb el-Hanbel, muharrem ayna veya are gnne zel bir duadan
bahsetmemektedir. Bunun yerine inanan kiilerin her zaman yapmas gereken istifar
dualarndan bahseder.662 Bu dualardan bir ka yledir:
Rabbimiz! Biz kendimize zulm ettik. Eer bizi balamaz ve bize acmazsan
mutlaka ziyan edenlerden oluruz.663
Rabbim!
phesiz ben senden hakknda bilgim olmayan eyi istemekten sana
snrm. Eer beni balamaz ve bana acmazsan, phesiz ziyana urayanlardan

olurum664
Rabbim! phesiz ben nefsime zulmettim. Beni affet dedi. Allah da onu affetti.
phesiz o, ok balayandr, ok merhamet edendir.665
Senden baka hibir ilah yoktur. Seni eksikliklerden uzak tutarm. Ben
gerekten (nefsine) zulmedenlerden oldum666
komuya ikramda bulunmak zere harcama yaparsa, yln dier gnlerinde de Allah onlar zenginletirir.
Abdulgan en-Nablus bunlar aktardktan sonra en-Nevevnin el-Ezkr isimli eserinden u alnty yapmaktadr:
Fukaha ve muhaddislerden limlere gre; mevz olmadka fezil, tergb ve terhb konularnda zayf hadisle
amel edilir. Fakat helal, haram, alm-satm, nikah ve talak gibi ahkam konularnda ancak sahih veya hasen
hadisle amel edilir. Nevev, el-Ezkr, s. 4; Abdulgan en-Nablus, Fezi-hr vel-eyym, s.73.
10 Muharrem gn harcama yapmakla ilgili hadis, Tabernnin el-Muceml-evsatnda gemektedir.
IX, 121. Ayrca Beyhak, uabl-iman, V, 331,333; Fezill-evkt, I, 453. Tabern hadisi iki farkl sahabi ve
senetle rivyet etmitir: Eb Sad el-Hudr ve Abdullah b. Mesd. Bu senetler hakknda Heysem: Eb Sad elHudrden rivyet edilen senetteki Muhammed b. smail el-Cafer hakknda mekrkl-hadis; Abdullah b.
Mesddan rivyet edilen senetteki el-Heysam b. e-eddh ok zayf demektedir. Mecmauz-zevid, III, 189.
Ayrca bu hadis mevzt kitaplarnda da gemektedir: bnl-Cevz, el-Mevzt, II, 200,203; Suyt, el-Lelilmasna, II, 93- 95. Bu hadis mevz olduu iin amel edilmeyeceini, fakat bn Receb ve Nablus bu hadisi
mevz deil de zayf olarak deerlendirdikleri iin amel ettiklerini dnyoruz.
662
Letif, s. 115- 116.
663
el-Arf, 7/23.
664
Hd, 11/47.
665
el-Kasas, 28/16.
666
el-Enbiy, 21/87.
163
Ey Allahm! Mlkn sahibi sensin. Senden baka ilah yoktur. Sen benim
Rabbimsin. Ben de senin kulunum. Nefsime zulmettim. Gnahm itiraf eyledim. Btn
gnahlarm bala. Gnahlar senden baka affedecek yoktur667
bn Receb el-Hanbel, muharrem ayna veya are gnne zel bir duadan
bahsetmemektedir. Byle bir duann bn Receb el-Hanbelden sonra yaygnlat
kanaatindeyiz.668
Muharrem ay bal altnda 1i Eb Hreyreden 1i de Ali b. Eb Tlibden
olmak zere 2 hadis inceledik. ncelediimiz hadislerden 1i Mslim hadisi olup sahih;
dieri ise zayftr. ncelediimiz bu hadisleri tabloda yle gsterebiliriz:
Aylar
Hadis No
1
Rvi
Kaynak
Eb Hreyre
Mslim,
Shhat Durumu
Eb
Dvd,
Sahih
Tirmiz, Ahmed, Nes es-
4.Muharrem
Snenl-kbr
2
Ali b. Eb Tlib
Ahmed, Tirmiz
Zayf
1.4.RECEB
Savamann haram kabul edildii drt aydan biri olup dini geleneimizde nemli yeri
olan aylarn ilkidir. Receb ay chiliye dneminde de tazim edilir ve onda savalmazd.
Receb ay ile ondan sonra gelen ban ayna mrikler recebn derlerdi.669
667
Mslim, Saltl- Msfirn ve Kasrih, 201, 202.
668
Faziletli vakitlerle ilgili incelediimiz kitaplardan sadece Abdulgan en-Nablusnin, Fezil-hr veleyymnda (s. 75) byle bir duadan Ali b. Eb Tlibin sz olarak bahsedilmekte ve bu duay okumann
mstehab olduu sylenmektedir. Kaynaklarda bu duay Hz. Alinin (r.a.) sz olarak bulamadk. Baz
kaynaklarda biraz ksa olarak el-Hasen b. Alinin mescide girerken okuduu dua olarak verilmektedir. Hz. Hasan
abdest almak istedii zaman yz solard. Mescidin kapsna gelince ban yukar doru kaldrr ve yle derdi:
Semerkand, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim, Tenbhul-gfiln, s. 539; Ayrca benzer bir dua iin bk.
Zemaher, Rabul-ebrr ve nussl-ahyr, II, 365.
669
Cevher, Shah, I, 133.
164
Receb aynn haram aylardan saylmas, senenin ortasnda Mekke civarnda oturanlarn
umre yapmalar iindir.670
Chiliye devrinde, receb ay boyunca savatan ve basknlardan uzak durulur, zellikle
ilk on gnnde umre ziyaretleri yaplr ve putlardan oluan tanrlara atre veya recebiyye
denilen kurbanlar takdim edilirdi. Receb aynn Arab- bide (d ve Semd) dneminde
hevber, Arab- rbe dneminde esamm (sar) diye adlandrld, kan dkmenin, mala
ve rza dokunmann yasak olduu bu ayda kavga ve silh sesleri, imdat arlar duyulmad
iin bu adla anld rivayet edilir.671
Bazlar receb aynn on drt hatta on alt ismini saymlardr: ehrullah, receb, receb
Mudar, munsill-esinne, esammu, el-esabbu, muneffis, mutahhir, mualle, mukm, herim,
mukak, muberri, ferd, recem, munsill-elle, munil-esinne.672 Receb ayna verilen bu
isimlere bakarak; Araplarn bu ayda savamad rahatlkla sylenebilir. Ayrca haram
aylardan zilkde ve zilhicce aylarnn ikisinin de hac aylarndan olmas gibi baz art
zellikleri vardr. Yine muharrem ve recebin haram aylardan olmas nedeniyle Araplarn
ikisine has baz ortak isimler verdiini de rahatlkla syleye biliriz.
Receb ayna receb denmesi
Receb mtak isimlerden bir isimdir. Receb, tercibden mtaktr. Tercib, Araplar
nazarnda tazim manasna gelir. Nitekim bir aya tazim ettiinde (recebt haza-ehr) dersin.
Raslllah (s.a.v.) veft ettii gn, Medine-i Mnevverede Sakife-i Beni Sadede, devlet
bakannn tayini hususunda Muhacirler ile Ensar arasnda kan anlamazlkta, Ensar:
Bizden bir emir, sizden de bir emir seilsin dediklerinde, Habbb b. el-Mnzir
fkelenerek klcna sarld; ayaa kalkarak yle haykrd:
670
Letif, s. 222, 456.
671
Gnay, Hac Mehmet, Receb DA, XXXIV, 506.
672
Letif, s. 225.
165
Ben kavmim iinde azm (el-mrecceb) bir adamm.673 Ben onlarn snd bir
kimseyim. Onlar dertleri olduu zaman bana gelirler; rey ve tedbirim ile benden
yararlanrlar.
Receb ayna, recep isminin verilmesi, eski zamanlarda Araplar receb aynda hurmann
meyvelerini rzgr dkmesin diye dallar bir birine yaklatrp yapraklar ile sarp balarlard.
Bundan dolaydr ki, ona bu isim verilmitir. Zira hurma dallar bu ekilde sarldnda
(recebtn-nahlete tercib) denir.
Bazlar da: Tercib: hurmay hrszlardan muhafaza ve meyvenin yere dmesine
engel olmak iin, meyvesi bol daln ve budaklarn etrafna al ve dikenler konmasndan
ibarettir. demilerdir. Bakalar da: Tercb, hurmann meyveli budaklar yere doru eildii
zaman, dmesin diye altna direk ve destek dayamalarndan dolaydr demiler. Daha
bakalar: Receb, bir kimsenin gze pek heybetli grnp ondan korkma manasnadr ki,
Araplar byle bir hal karsnda (recebt e-eyy)674 derlerdi. te on iki aydan biri olan receb
aynn ismi bu manadan alnmtr. nk cahiliye anda insanlar receb ayna pek ziyade
hrmet ve tazim ederlerdi.675
Receb kelimesinin harflerinin anlamlar zerinde de durulmutur. Receb kelimesi
harften ibarettir: R-C-B. (Ra): Allah Tel Hazretlerinin rahmetine; (Cim): Allah Tel
Hazretlerinin cmertlii ve yardmna; (Ba) da: Allah Tel Hazretlerinin birru ihsanna
dellet eder. Bununla beraber, bu ayn evvelinden sonuna kadar Hak Teldan kullarna
ltuf ve ikram edilir ki, bunlar; skntsz rahmet; bol bol vermek ve eziyetsiz birr- ihsan
(iyilik ve gzellik)dr.676
Harf anlam zerinde durmann tamamen bir zorlama olduunu dnyoruz. nk
receb ismi islmla beraber var olan bir kelime deildir. Ayrca slm kelimelere deil,
kelimelere yklenen anlam zerinde insanlarn dnp durmasn ister. Nitekim bn Receb
el-Hanbel de kelimeler zerinde durmamaktadr. O daha ok kelimelere yklenen anlamlar
zerinde durur ve u alntlar nakleder:
673
Cevher, Shah, I, 133.
674
Mesd, Mrcz-zeheb, II, 204.
675
Geyln, Abdulkdir, Gunyett-tlibn, I,195,(Tercme: Gner, Mustafa, Aylar ve Faziletleri, s. 10- 11).
676
Geyln, a.g.e., I, 195, (Tercme: Gner, a.g.e., s.12).
166
Receb ay bereket ve hayr aylarnn anahtardr. Eb Bekr el-Belh yle diyor:

Receb ay ziraat (ekim) aydr. ban ay rn sulama aydr. Ramazan ay ise rn toplama
aydr. Yine Eb Bekr el-Belh yle der: Receb ay rzgr gibidir. ban ay bulut gibidir.
Ramazan ay yamur gibidir.
Bazlar da yle der: Yl aa gibidir. Receb ay aalarn tomurcuklanmas gibidir.
ban ay tomurcuklarn ald gnler gibidir. Ramazan rn koparma gn gibidir ki,
onlar koparanlar Mminlerdir.677
bn Receb el-Hanbel, receb aynn fazileti bal altnda bu ayn haram aylardan birisi
olmas nedeniyle zerinde durmaktadr. Bu ayn fazileti ile ilgili bir hadis tespit edebildik, o
da udur:
Ziyad en-Nmeyrnin Enesten rivyet ettiine gre receb ay girdii zaman
Raslllah (s.a.v.) yle dua ederdi:678 (1)
" "
Allahm bize receb ve ban ayn mbrek kl ve bize ramazan ayn da mbrek
kl.679
Bezzrn Msnedinde hadis daha ok tannd ekliyledir:

Allahm bize receb ve ban ayn mbrek kl ve bize ramazan ayna ulatr.680
Bu hadis halk arasnda mbrek aylar diye bilinen receb, ban ve ramazan
aylarnda, zellikle bu aylarn balangcnda ve mbrek gecelerde vizlerin ska zikrettii
677
Letif, s. 234.
678
Letif, s. 233. Receb ay ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 77- 110.
679
Ahmed b. Hanbel, I, 259; Bezzr, el-Msned, XIII, 117; Tabern, el-Muceml-evsat, IV, 189; Heysem,
Mecmauz-zevid, III, 140; St, Blul-emni min esrril-fethir-Rabbn, , IX, 230- 231.
680
Bezzr, el-Msned, XIII, 117; Tabern, el-Muceml-evsat, IV, 189.
167
ve kendisiyle dua ettii bir hadistir. Ancak mehur Ktb-i sitte dediimiz alt hadis kitabnn
hi birisinde gememektedir.
Eb smail el-Ensri el-Herev (481/1088): Bu hadisten baka receb aynn faziletiyle
ilgili sahih hadis vrid olmamtr dese de, bu hadisin isnadnda zayflk vardr.681
Msnedde hadisin senedi yledir: Abdullah--Ubeydullah b. mer-- Zide b. EbirRukkd-- Ziyad en-Nmeyr-- Enes b. Mlik
Bu hadisi Bezzr Msnedinde ve Taberni Evstnda rivyet etmi senetteki Zide b.
Ebir-Rukkd Eb Muaz el-Bhil el-Basr hakknda bn Hbbn l yuhteccu bih*; Nesi ise
munkerul-hadis** demitir.682
Bu hadisin baka kuvvetli tarikleri de vardr denmi olsa da, senetteki Ziyd enNmeyr zayftr.683 Ziyd en-Nmeyr hakknda Buhr ve Nes mnkerul-hadis; Eb
Htim hadisi yazlr fakat onunla delil getirilmez derken, bn Min ve Eb Dvd onu
zayf kabul etmilerdir. 684
Halk arasnda yaygn olan aylar isminin kayna olabilecek hadislerden birisi
olan Receb Allahn ay, ban benim aym, ramazan mmetimin aydr685 hadisini bn
Receb el-Hanbelnin eserlerinde bulamadk. Suyt, bu hadisin zayf olduunu belirtmi ve
Ebl-Feth b. Ebl-Fevrisin Emlsinde Hasan- Basrden mrsel olarak rivyet edildiini
belirtmitir. Kanaatimizce bn Receb el-Hanbel bu hadisi ok zayf kabul ettii iin veya
681
Letif, s.234
*L yuhteccu bih: Cerhin, Zeheb ve Sehvye gre beinci, Irkye gre drdnc mertebesinde bulunan bir
rvi hakknda kullanlan bir sga. Byle bir rvnin rivyet ettii hadis, baka bir senedinin olup olmadn
aratrmak ve ona gre deerlendirmek zere yani itibr iin alnr. Aydnl, a.g.e., s. 161.
**Munkerl-hadis: Cerhin, Zeheb gre beinci, Irkye gre drdnc mertebesinde bulunan bir rvi hakknda
kullanlan bir sga. Byle bir rvnin rivyet ettii hadis, baka bir senedinin olup olmadn aratrmak ve ona
gre deerlendirmek zere yani itibr iin alnr. Aydnl, a.g.e., s. 213.
682
bnl-Cevz, Kitabud-Duaf, IV, 291(Hadis no:1255); Heysem, Mecmauz-zevid, III, 140.
683
St, Blul-emni, IX, 230- 231.
684
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), IV, 180, (Hadis no:2346). Bu hadisi Abdulgan enNablus, Fezail-hr vel-eyym isimli eserinde zikretmi, isnadnda zayflk olduunu belirtmitir, s. 27.
685
Suyt, el-Cmius-sagr, II, 22; Elbn, Zafu Cmius-Sagr, I, 455; Deylem, el-Firdevs, II, 275, (Hadis no:
3276); Aliyyl-Kr, el-Esrrul-merfa, s.460.
168
hadis olarak deerlendirmedii iin eserlerine almamtr. Irk, bn Receb el-Hanbelnin

eserlerine almad bu hadis hakknda yle demektedir: ok zayf bir hadistir. Hasan-
Basrnin mrsellerinden birisidir. Onun mrsellerinin hadis ehlince deeri yoktur.
Dolaysyla receb aynn faziletiyle ilgili sahih hadis yoktur.686
bn Receb el-Hanbel, receb aynn faziletine dair sadece yukarda zikrettiimiz Enes
(r.a.) hadisini zikretmitir ki, o hadis de zayftr. Hatta Mnv, Feyzl-kadr isimli eserinde
Raslllahtan (s.a.v.) receb aynn fazileti ile ilgili sadece bu hadisin vrid olduunu, bunun
da tamamnn deil; sadece u ksmnn geldiini belirtmitir: Receb ay girdii zaman
Raslllah (s.a.v.) yle dua ederdi: Allahm receb ayn bize mbrek kl. Receb ay ile
ilgili Raslllahtan (s.a.v.) nakledilen rivyetlerin hepsi yalandr. Nevev de, receb aynda
oru tutmann mendup ve yasakl ile ilgili bir rivyet sabit olmamtr demektedir. Dier
zamanlarda olduu gibi bu ayda da oru tutmak menduptur.687
Bu hadis zayf olmasna ramen bn Receb el-Hanbel onunla ilgili deerlendirmeler
yaparak yle demektedir: Bu hadis, salih amellere kavumak iin faziletli zamanlarda duya
devam etmenin mstehaplna delildir. nk mmine mr ancak hayr getirir. nsanlarn
hayrls; mr uzun ve ameli gzel olandr. Selefi slihn, ramazan orucu, hac dn gibi
yaptklar bir salih amelin akabinde lmeyi isterlerdi. Hatta Kim slih bir amelin akabinde
lrse balanr derlerdi. Slih bir insan receb ayndan nce hastaland zaman yle derdi:
Ben veftm recep ayna kadar tehir etmesi iin Allaha dua ettim. Bana ulatna gre,
byle dua eden kii recep ayna ulat ve o ayda ld.688
Receb ayyla ilgili u rivyetler doru deildir: Raslllah (s.a.v.) receb aynn ilk
gecesinde dodu. Receb aynn yirmi yedisinde veya yirmi beinde peygamber olarak
gnderildi. sr, receb aynn yirmi beinde veya onunda gerekleti.689
Rabulevvel aynn fazileti bal konusunda grlecei gibi bn Receb el-Hanbel
sr olaynn Trkiyede kutland gibi receb aynn 27. gecesinde deil; rabulevvel aynda
olduu kanaatindedir.
686
Mnv, Feyzl-kadr, IV, 18.
687
Mnv, a.g.e., IV, 18.
688
Letif, s.234; Nablus, Fezil-hr vel-eyym, s. 29.
689
Letif, s. 233.
169
Receb ayyla ilgili olarak bu aya zel namaz, zekt vermek, oru tutmak,690 umre
yapmak gibi hususlar vrid olmamtr.
Dier zamanlarda olduu gibi receb aynda da nafile oru tutulabilir. Raslllahn
(s.a.v.) receb aynda oru tutmay yasakladna dir rivyet edilen hadis691 senetteki Dvd b.
At el-Medenden dolay ittifakla zayftr.692
Mslimin Sahhinde getii gibi Raslllah (s.a.v.), receb ayn tamamyla orulu
geirmeyi yasaklamtr693 nk Raslllah ramazan ay hari hibir ayn tamamn orulu
geirmemitir.694 O halde receb aynda da dier zamanlarda olduu gibi baz yllarda fazlaca,
baz yllarda da ok az nafile oru tutulabilir. Nitekim bn Abbs Raslllah (s.a.v.), receb
aynda oru tutmaya baladnda biz, bir daha oru tutmay brakmaz; oru tutmadnda
da artk bir daha oru tutmaya balamaz diye tahmin ederdik695demitir. bn Abbsn bu
ifadelerinden Raslllahn (s.a.v.) receb ayna ayr bir nem verdii anlalmaz. nk ie
tarafndan rivyette benzer ifadeler ban ay iin de sylenmitir.696
690
Receb aynda oru tutmann faziletiyle ilgili hadis olarak rivyet edilen u sz bata basn kurulular
tarafndan yaygnlatrlmaya allyor. Basn yayn kurulular dedim; nk bizzat kendim 2 Recep 1431/14
Haziran 2010 tarihinde sabah saat 11.00 sularnda zel bir radyodan u hadisin ballandra ballandra anlatldn
dinledim: Eb Sad el-Hudrden (r.a.) bildirilen hadiste: Allah Tel yer ve gkleri, latif ve kesif cisimleri
yarattndan beri (Levh-i Mahfuzda) aylarn adedi on ikidir. Onlardan drd hrmetli aylardr ki, bunlarda
dvmek ve ldrmek yoktur; yasak edilmitir. Haram aylardan biri de recebdir. Ona ehrullah-i Esam denir.
de bir biri arkasndan gelen, zilkde, zilhicce ve muharrem aylardr. Recep ay ise tektir ve ehrullahtr. Yani
Allahn aydr. Bundan sonra gelen ban benim aymdr. Bunun arkasndan gelen ramazan mmetimin aydr.
.. Hadisin devamnda her gnk oruca -yirmi gne kadar- farkl vaadlerde bulunulmutur. Ayrca bk. Geyln,
Abdulkadir, Gunyett-tlibn, I, 198-199 (Tercme: GNER, Mustafa, Aylar ve Faziletleri, s.121). Benzer
hadis bk. Halll, Fezilu ehri receb, s.64-67. Eseri tahkik eden Amr Abdlmnm bu hadisin mevzu olduunu
sylemitir. Bu szlerde vaadler yirmi gne kadar verilmitir. nsann bu szleri okuduktan sonra acaba vaad
edilecek baka bir eyler bulunamad da m yirmi gnden sonra vaad yaplmad, diyesi geliyor. Bu szlerde
fazlaca abart olduunu dnmekteyiz. Bilindii gibi mevz hadisleri tanma yollarndan biri de halk hayrl
ilere tevik etmek amacyla hadis uyduranlarn szlerindeki ar mublaadr. Bu konuda bk: Kandemir, M.
Yaar, Mevz Hadisler, s. 176-186.
691
bn Mce, Sym, 43.
692
Bsr, Misbhuz-zcce, II, 77; Elbn, Zaifu el-Camus-sagr, I, 874.
693
Mslim, Libas, 10.
694
Mslim, Sym, 175.
695
Mslim, Sym, 179.
696
170
Dier zamanlarda olduu gibi receb aynda da umre yaplabilir Raslllah (s.a.v.)
receb aynda umre yapmamtr. Daha nce zilkde aynn faziletini ilenirken de belirtildii
gibi, Raslllahn (s.a.v.) drt umresi vardr, drd de zilkde ayndadr.697
Hz. ie,
Raslllahn (s.a.v.) receb aynda umre yapmadn bildirmekte698 ve Abdullah b. merin

Hz. Peygamberin receb aynda umre yaptna dir verdii bilgiyi hatal bulmaktadr.699
Recep ayna ait zel bir namaz yoktur. Recep aynn ilk cuma gecesinde klnan regib
namaznn faziletiyle ilgili rivyet edilen hadisler mevzdur, btldr, doru deildir.700
697
Raslllah (s.a.v.) drt umre yapmtr. Bunlardan yalnz hacc ile beraber yapt umresi hari, dierleri
zilkde ayndadr. Hudeybiyeden dnteki umresi, ertesi yldaki umresi, Huneyn ganimetlerini datt yer olan
Cirneden yapt umresi ve hacc ile beraber yapt bir umredir. Bu rivyete gre hacc ile beraber iki umre,
bunlardan da birini zilkde aynda yaptdr. Yusuf b. shkn rivyetin de ise Raslllah (s.a.v.) hac etmeden
evvel zilkde aynda iki defa umre yapt belirtilmektedir. Buhr, Umre, 3. Raslllah (s.a.v.) umrelerini haram
aylarda zellikle de zilkde aynda yapmtr. nk mrikler, hac aylarnda umre yapmay ho grmezler,
byle bir umre iin en byk gnahlardandr derlerdi. Bk. bn Kayyim el-Cevz, Zdl-med, I, 361.
698
Buhr, Umre, 3.
699
Tirmiz, Hac, 91; bn Mce, Mensik, 47.
700
Ali el-Kr, el-Esrrul-merfa, s. 459; el-Edeb f receb, s. 36. Bunlara u hadisi rnek verebiliriz: Rivyet
edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: Kim ki recebin ilk perembe gn oru tutar, sonra akam ile
yats veya yats ile gecenin te biri arasnda ve her rekatta bir Fatiha Kadr suresini ve on iki ihls okumak ve
iki rekatta bir selam vermek zere on iki rekat namaz klar, selamdan sonra yetmi kere :

der, sonra secdeye kapanr ve secdesinde yetmi kere der, sonra ban
kaldrr yetmi kere der, sonra tekrar secdeye kapanr ve birinci

secdede okuduklarn ayn ekilde tekrar eder. Sonra secdede iken dilediini isterse, btn istekleri yerine gelir.
Gazzl, hyy ulmiddn, I, 202 (Tercme: Serdarolu, Ahmed) I, 555; Geyln, Gunyett-tlibn, I, 204.
Ayrca bata receb aynn 27. gecesi yani mirac gecesi olmak zere belirli gecelerin arifesinde internet
sitelerinde, gazetelerde, baz cami grevlileri camilerde, baz sohbet hocalar sohbetlerinde o gecenin anlam ve
nemini ve o gecede yaplmas gerekenleri uzun uzun anlatrlar. internet sitelerinden birisinde benzerlerini bir
ok sitede grebileceimiz u yaz vard: Mbrek Geceyi Nasl hya Edeceiz? Balndan sonra bu geceyi
deerlendirmek isteyenlere alt maddede tavsiye edilebilecek baz deerlendirmelerden sonra, yats namazndan
sonra 12 rekat hacet namaz klnnr. Fatihay erifeden sonra 10 ihls erife okunur. Namaza niyet u ekilde:
Ya Rabbi, rza-i erifin iin niyet eyledim namaza. Bu gece yedi kat gkleri ve btn esrrn gstererek
muhabbetin ile merref kldn sevgili habbin Rasl Zan Efendimiz hrmetine ben ciz kulunu avf- ilhine,
fevz-i ilhine ve rza-i ilhine mazhar eyle, Allah Ekber. Namazdan sonra: 4 Fatiha-i erife, 100 defa:
Sbhnellhi vel-hamdlillhi vel ilhe illallh vallh ekber. Ve l havle ve l kuvvete ill billhilaliyyilazm
100 stifar erif, 100 Salvat- erife okunup dua yaplr. Bu namazda, hls- erifeler 100er adet okunursa
veya bu namaz 100 rekt olarak klnrsa; bunu yerine geteren mmin huzr-u ilhiyyeye namaz borlusu olarak
kmaz.
171
Cumhru ulemaya gre byle bir namaz bidattir. Bu namaz muteahhirn limlerinin ileri
gelenlerinden Hafz Eb smail el-Ensr, Eb Bekir b. es-Semn, Ebl-Fadl b. Nsr,
Ebl-Ferec b. el-Cevz ve bakalar zikretmilerdir. Bu namaz ilk defa hicri drt yzden
sonra ortaya kt iin mutekaddimn limler ondan bahsetmemilerdir.701
Sonu olarak receb aynn fazileti, Raslllahn (s.a.v.) receb aynda ramazan ayna
ulamakla ilgili duasndan ki bu hadis de zayftr- kaynaklanmaktadr.
Receb aynn fazileti ile ilgili ve o ayda yaplmas gereken ibadetlerle ilgili sahih
hadis/hadisler vrid olmamtr. Belki sadece receb aynn haram aylardan biri olmu olmas
ona fazilet yklemek bakmndan bazlarnca yeterli olmu olabilir.
ncelediimiz hadisi tabloda yle gsterebiliriz:
Aylar
Hadis No
1
1.4. Receb
Rvi
Kaynak
Ziyd en-Nmeyr
Ahmed
Shhat Durumu
Zayf
2. SAFER
Bu balk altnda kameri aylardan ikincisi olan safer ayyla ilgili bir hadis
inceleyeceiz. Bu hadis Cahiliye dneminden kalma baz yanl inanlar bertaraf etmek iin
vrid olmutur.
Sahhaynda Eb Hreyreden rivyet edildiine gre Hz. Peygamber (s.a.v.) yle
buyurdu: (1)
Mira gecesinden sonraki gn mutlaka orulu olmaldr. O gn le ile ikindi arasnda 4 rekat namaz
klnr. Her rekatta Fatihadan sonra: 5 Ayetl Krsi, 5 Kuly Eyyhel Kafirn, 5 hls erif, 5 Kul ez birabbil
felak, 5 Kul ez birabbinns okunur. www.sogutluler.com, 26 Recep 1431/08 Temmuz 2010.
701
Letif, s. 228.
172
Hastaln siryeti yoktur, safer aynn (hayr ve erle alameti) yoktur, bayku
(tmesinin tesiri) de yoktu. Bir bedevi yle dedi:
-Ey Allahn Rasl! Benim geyikler gibi (dzgn salam) ve (temiz) kumlukta
(arazide) yaayan develerime ne dersiniz? Bu develerimin arasna (hariten) uyuz deve (gelip)
sokulunca uyuz ediyor. Rasl Ekrem:
-Ya ilk uyuz deveye bu hastal kim siryet ettirdi? diye cevap verdi.702
Bu hadis Buhr ve Mslim olmak zere temel hadis kitaplarnda ayn ekilde
gemektedir.703
Baz hadislerde, yukarda saylan siryeti olmayanlara ilave olarak teem () ,
yldz kaymas () , farkl renk ve klklara girerek insanlar helak eden ( ) vb.
kelimeler de vardr.704 Konumuzla ilgili olan bu hadiste ki kelimesidir.
Safer yoktur cmlesinin yorumunda iki gr vardr:
1. Muharrem aynn hrmetini safer ayna tehir ederlerdi. Cahiliye devrinde bunu
yaparlar ona nes derlerdi. Safer yoktur cmlesiyle byle yapmalar yasaklanm oldu.
2. Cahiliye devrinde safer ayn uursuz sayarlard ve bu aya uursuz ay (ehr
mem) derlerdi. Raslllah uursuzluk olmadn aklam oldu.705
Safer ay ile ilgili tespit ettiimiz hadis sahihtir. Hadisin dorudan faziletli vakitlerle
ilgisi yoksa da cahiliye dnemi ve bunun etkisiyle gnmzde de hala baz kesimlerce devam
ettii inanlan yanl bir inan bertaraf etmesi bakmndan nemlidir.
702
Letif, s. .137
703
Buhr, Tb, 25; Mslim, Selm,101; Eb Dvd, Tb, 24.
704
Mslim, Selm, 101-109.
705
Letif, s.148.
173
Aylar
Hadis No
1
2. Safer
Kaynak
Shhat Durumu
Buhr, Mslim, Eb Dvd
Sahih
Rvi
Eb Hreyre
3.RABULEVVEL
Kameri aylarn ncsdr. Hz Peygamberin (s.a.v.) doduu ay olarak bilinir. Bu
konuda bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden iki hadis tesbit edebildik.
Ahmed b. Hanbelin tahri ettiine gre706 Irbd b. Sriye es-Slem Raslllahn
(s.a.v.) yle dediini syledi: (1)
"

"
Ben Allah katnda Levh- Mahfzda peygamberlerin sonuncusu olarak bilinirken
dem henz toprakta idi. Bunu ise yle aklayacam: Ben brahimin (a.s.) duas, snn
(a.s.) kavmine mjdesi, annemin ryas ki, annemden kan nur amn saraylarn aydnlatt,
byle eyleri btn peygamberlerin anneleri grrler.707
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedleri yledir:
Abdurrahman b. MehdMuviye (bn Slih) -- Sad b. Sveyd el-KelbAbdlal
b. Hill es- Slem-- Irbd b. Sriye.
Ebl-Al (Hasen b. Sevvr)LeysMuviye-- Sad b. Sveyd-- Abdlal b. Hill
es-Slem -- Irbd b. Sriye.
Ebl-Yemn el-Hakem b. NfiEb Bekir-- Sad b. Sveyd-- Irbd b. Sriye esSlem.
706
Ahmed b. Hanbel, IV, 127,128. MsneddeBen Allahn katnda peygamberlerin sonuncusu olarak bilinirken
ifadesindeki Allahn katnda ( ) ve Allahn kulu ( ) eklinde her iki ifade de vardr.
707
Letif, s.158
174
Hkimin Mstedrekinde hadis yle gemektedir:

Ben Allah katnda Levh- Mahfzda peygamberlerin sonuncusu olarak bilinirken
dem henz toprakta idi. Bunu yle aklayacam: Ben brahimin (a.s.) duas, snn
(a.s.) kavmine mjdesi, annemin ryas ki, annemden kan nur amn saraylarn aydnlatt,
byle eyleri btn peygamberlerin anneleri grrler. Raslllahn annesi onu dourduu
zaman amn saraylarn aydnlatan bir nur grd. Sonra Raslllah u yeti okudu: Ey
Peygamber! Biz seni hakikaten bir ahit, bir mjdeleyici ve bir uyarc olarak
gnderdik.708709
Hkim hadisin sahh olduunu, sylemi Zeheb de buna muvafakat ettitir. Hadisin
isnadlar yledir:
Muhammed b. Slih b. HnEbs-Sehl Bir b. Sehl el-LebbdAbdullah b. Slih
el-MsrMuviye bn SlihSad b. SveydAbdlal b. Hill Irbd b. Sriye.
Ebl-Hasen Ahmed b. Muhammed el-AnezOsman b. Sad ed-DrimEblYemnEb Bekir bn Eb Meryem el-Gassn-- Sad b. Sveyd-- Irbd b. Sriye es-Slem.
Grld gibi Ahmed b. Hanbel Msnedinde ve Hkimin Mstedrekindeki iki
sened ayndr. Sad b. Sveydi bn Hbbn es-Siktnda zikretmi; fakat Buhr lem yeshha
hadisuh demitir. bn Hbbn ve Hkim, Buhrye muhalefet ederek hadisi sahih olarak
kabul ettiler. uayb Arnad hadisi da sahih li gayrih* olarak deerlendirmitir.710
Balkla ilgili ikinci hadis, Hkimin Sahhinde tahri ettiine gre ie (r.a.) yle
dedi:
Mekkede ticaret yapan bir Yahdi vard. Raslllahn (s.a.v.) doduu gece olunca
bir grup Kureyliye: Ey Kurey topluluu! Bu gece sizden doan bir ocuk oldu mu? diye
sordu. Dediler ki: Bilmiyoruz. Yahdi Bu son mmetin bu gece Nebsi dodu. ki omuzu
708
el-Ahzb, 33/45; el-Fetih, 48/8.
709
Hkim, Mstedrek, II,418,600. Hkimin bir rivyetinde Ben Allahn katnda peygamberlerin sonuncusu
olarak bilinirken ifadesindeki Allahn katnda ( ) yerine Allahn kulu ( ) eklindedir. II, 418.
*Sahih li gayrih: Rvilerden birinin zabtnn tam olmamas gibi, bir eksiklii sebebiyle sahih olamayan, ancak bu
eksiklii baka bir rivyetle giderilerek sahih derecesine kan hadis. Aydnl, a.g.e., s. 270.
710
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXVIII, 380, (Hadis no: 17150).
175
)arasnda atn yelesi gibi sk kllar olan bir iareti vardr. Yahdiyi Raslllahn (s.a.v.
yanna gtrdler. Raslllahn (s.a.v.) annesine dediler ki: Olunu bize gsterin. O da
gsterdi. Srtn atlar, almeti gren Yahdi bayld. Aylnca dediler ki: Vah sana! Ne
oluyor? Yahdi: Allaha yemin ederim ki, nbvvet israiloullarndan gitmitir dedi.711
)bn Receb el-Hanbelnin ksaltarak verdii hadisin tam metni yledir: (2

"
: :
:

:
:

:
:
:

:

Mekkede ticaret yapan bir Yahdi vard. Bu Yahdi, Raslllahn (s.a.v.) doduu
gecede Kureyli bir topluluun iinde idi ve yle dedi:
Ey Kurey topluluu! Bu gece sizden doan bir ocuk oldu mu? Dediler ki:
- Allaha yemin olsun ki bilmiyoruz. Yahdi:
Allah ekber! Syleyeceklerim konusunda sizi yanltrsam hogrn! Bana bakn ve
syleyeceklerimi iyi dinleyin! Bu gece bu son mmetin Nebsi dodu. ki omuzu arasnda at
Letif, s. 183.
176
711
yelesi gibi sk kllar olan bir iareti vardr. ki gece st emmeyecek; nk haar bir cin iki
parman onun azna koydu bu onu stten menetti.
Bu Yahudinin szne ve anlattklarna hayret ederek topluluk dald. Herkes evine
varnca ailesine durumu anlatt. Evdekiler de dediler ki:
-Abdlmuttalib olu Abdullahn Muhammed ismini verdikleri bir erkek ocuu
dodu.
Daha sonra insanlar bir araya gelince birbirlerine Yahdinin anlattn ve doum
olayn anlatmaya baldlar. Beraberce Yahdiye gittiler ve bir ocuun dnyaya geldiini
anlattlar. Yahdi:
-Beraber gidelim ben ocuu greyim dedi. Yahdiyi minenin evine gtrdler.
Raslllahn (s.a.v.) annesine dediler ki: Olunu bize gster. O da gsterdi. Srtn atlar,
sntndaki beni grd ve Yahdi bayld. Aylnca dediler ki: Vah sana! Ne oluyor? Yahdi:
-Allaha yemin ederim ki, nbvvet srailoullarndan gitmitir. Ey Kurey
topluluu! Onu (nbvveti)siz gtrdnz. Onun haberi douda ve batda yaylacak (atlm ve
yenme gcyle) gleneceksiniz.712
Hkimin Mstedrekinde sahih olduunu syledii, Zehebnin de muvafakat ettii
hadisin senedi yledir:
Muhammed b. Cafer el-Fris-- Yakub b. Sfyn-- Eb Gassn Muhammed b. Yahy
el-Kinn-- Eb (Yahy)-- bn shk-- Him b. Urve -- Eb (Urve)-- ie.
Irbad b. Sriye es-Sleminin hadisinde bahsedilen Bunu yle aklayacam
ifadesini bn Receb el-Hanbel yle aklamaktadr:
1. Muhammed (s.a.v.), brahimin (a.s.) duasdr.713 Allahn kitabnda brahim (a.s.)
ve smail (a.s.) Mekkede Beyti bina ederken syledikleri gibi: Hani brahim, smail ile
birlikte evin (Kbenin) temellerini ykseltiyor, Ey Rabbimiz! Bizden kabul buyur!
phesiz sen hakkyla iitensin, hakkyla bilensin diyorlard. Rabbimiz! Bizi sana
teslim olmu kimseler kl. Soyumuzdan da sana teslim olmu bir mmet kl. Bize ibadet
712
Hkim, Mstedrek, II, 601- 602.
713
Letif, s. 165.
177
yerlerini ve ilkelerini gster. Tvbemizi kabul et. nk sen, tvbeleri ok kabul

edensin, ok merhametli olansn. Rabbimiz! lerinden onlara bir peygamber gnder;
onlara yetlerini okusun, kitab ve hikmeti retsin ve onlar her ktlkten arndrsn.
phesiz, sen mutlak g sahibisin, hkm ve hikmet sahibisin.714
Bu yetlerde brahim (a.s.) ve smailin (a.s.) dualarnda Mekke ve evresine
gnderilmesi istenen peygamberin zellikleri belirtilmitir. Allah, brahim (a.s.) ve smailin
(a.s.) dualarn kabul etti ve onlarn zelliklerini belirttikleri eliyi gnderdi: Andolsun,
Allah, mminlere kendi ilerinden; onlara yetlerini okuyan, onlar artp tertemiz
yapan, onlara kitab ve hikmeti reten bir peygamber gndermekle byk bir ltufta
bulunmutur. Oysa onlar, daha nce apak bir sapklk iinde idiler.715
brahim (a.s.) ve smailin (a.s.) dualarnda zellikleri belirtilen ve gnderilen
peygamber Hz. Muhammedden (s.a.v.) bakas deildir.
brahimin (a.s.) oullarndan shk (a.s.) soyundan srailoullarnn peygamberleri
gnderildi. smailin (a.s.) soyundan da Araplarn arasndan Mekkede Muhammedden
(s.a.v.) baka eli gnderilmedi.716
2. s (a.s.) Muhammedin (s.a.v.) mjdecisidir. s (a.s.), srailoullarnn son
peygamberidir:717 Hani, Meryem olu s, Ey srailoullar! phesiz ben, Allahn
size, benden nce gelen Tevrat dorulayc ve benden sonra gelecek, Ahmed adnda bir
peygamberi mjdeleyici (olarak gnderdii) peygamberiyim demiti. Fakat (geliini
snn haber verdii) eli onlara apak mucizeleri getirince, Bu, apak bir sihirdir
dediler.718
714
el-Bakara, 2/127- 129.
715
l-i Imrn, 3/164.
716
Letif, s. 166.
717
Letif, s. 170.
718
es-Saf, 61/6.
178
3. Muhammed (s.a.v.) dnyaya gelmeden nce annesinin grd rya onun

peygamberliine iaret etmektedir. Annesinden kan nur amn saraylarn aydnlatmt.
Peygamberlerin anneleri zaten byle ryalar grrlerdi.719
Raslllahn (s.a.v.) doduu ayda ihtilf edilmitir. Abdullah b. Amrdan sahih
olmayan bir senetle rivyet edildiine gre Raslllah (s.a.v.) ramazan aynda domutur.
Receb aynda doduu sylenmise de bu doru deildir. limler arasnda mehur olan
gre gre Raslllah (s.a.v.) rabulevvel aynda domutur. bnl-Cevz ve bakalar
rabulevvel aynda doduunda ittifak olduunu sylemilerdir. Bu cumhru ulemnn da
grdr.
Rabulevvel aynn kanda doduunda ihtilaf edilmitir: kinci gn, sekizinci gn,
onuncu gn, on ikinci gn, on yedinci gn, on sekizinci gn, ayn bitmesine sekiz gn
kala doduu sylenmitir. Cumhrun grne gre rabulevvel aynn on ikisinde pazartesi
gn domutur. Bu bn shk ve bakalarnn grdr.720
Raslllahn (s.a.v.) doduu yla gelince ounlua gre o, Fil ylnda dnyaya
gelmitir. Fil (olay) gn dnyaya geldi diyenler olsa da bu hayal rndr. Doru olan Fil
yldr. Bunda ittifak olduu da sylenmitir. Buna muhlif her gr vehmden teye
geemez. Mehur gr Fil olayndan elli gn sonra doduudur. Ayrca Fil ylndan elli be
gn sonra, bir ay sonra, krk gn sonra, on sene sonra, yirmi sene sonra, krk sene sonra
hatta on be yl nce doduunu syleyenler bile vardr. Fakat cumhru ulemya gre bunlar
doru deildir.721
Fil kssas, Raslllahn (s.a.v.) peygamberlii iin bir hazrlk; dnyaya gelmesi ve
peygamber gnderilmesi iin bir sunutur. Allah Kitabnda bu kssay yle anlatyor:
Rabbinin fil sahiplerine ne yaptn grmedin mi? Onlarn tuzaklarn boa karmad
m? zerlerine balktan piirilmi talar atan sr sr kular gnderdi. Nihayet onlar
yenilmi ekin yapraklar haline getirdi.722
719
Letif, s. 171.
720
Letif, s. 184- 185.
721
Letif, s. 185.
722
el-Fil, 105/1- 5.
179
Raslllahn (s.a.v.) peygamberliinin hangi ayda baladnda da ihtilf edilmitir:

Ramazan aynda peygamber olduu sylenmitir. Recep ay olduu sylenmitir; fakat bu
sahih deildir. Rabulevvel aynn pazartesi gn ayn sekizinde peygamber olarak
gnderildii sylenmitir.723
sr olaynn receb aynda meydana geldii sylenmise de, bu zayf kabul edilmitir.
brahim el-Harb ve bakalar srnn rabulevvel aynda meydana geldiini sylemilerdir.724
Bu ifadeye gre zellikle Trkiyede receb aynn 27. gecesi kutlanan Mirac
Gecesinin tarihi doru deildir. bn Receb el-Hanbel isr olaynn receb aynda olduuna dir
rivyeti zayf kabul etmektedir. O bu olayn rabulevvel aynda olduu grne
meyletmektedir. Ayrca daha nce de belirtildii gibi- bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde
Mirac Gecesinin faziletiyle ilgili hadis tespit edemedik.
Raslllahn (s.a.v.) hicrette Medineye girmesi de ihtilfsz rabulevvel aynda
olmutur; fakat rabulevvel aynn hangi gnnde olduunda ihtilf vardr.725
Raslllahn (s.a.v.) veft rabulevvel aynn pazartesi gndr. Bunda ihtilf yoktur.
Pazartesi kuluk vaktinde Medineye hicret ettii vakitte veft etti. Gne battktan sonra
veft ettiini syleyenler varsa da birinci gr daha dorudur. Raslllahn (s.a.v.)
rabulevvel aynn kanc gnnde veft ettiinde ihtilf edilmitir: Birinci gn, ikinci gn,
on ikinci gn, on nc gn diyenler vardr; fakat mehur olan gr on ikinci gndr.726
723
Letif, s. 188.
724
Letif, s.189. sr ve Mirac olay ile ilgili aslnda bir deil birden fazla ihtilaf vardr: Miracn ne zaman
meydana geldii ihtilfldr. Bazlar hicretten , bazlar bir veya bir buuk yl nce meydana geldiini sylerler.
Miracn nerede iken meydana geldiinde de ihtilaf edilmitir. Bazlar evinde iken, bazlar Mescid-i Nebevde
iken veya mmhnnin evinde iken meydana geldiini anlatrlar. Ruhla veya bedenle mi meydana geldiini,
uyankken veya uyku halindeyken mi olduu da ayrca ayrca ihtilfldr. Hatta bazlar Miracn birka defa
meydana geldiini kabul ederler, sr ve Miracn ayr olduunu sylerler. Berki, Ali Himmet-Osman, Keskiolu,
Hz. Muhammed ve Hayat, s. 145- 146.
725
Letif, s. 189; Apaydn, Mehmet, Raslllahn (s.a.v.) Gnl adl eserinde bu konudaki farkl rivyetleri
verdikten sonra o Raslllahn (s.a.v.) 2 Rabulevvel Cuma gn Mekkeden ktn, 12 Rabulevvel Pazartesi
gn Kubaya vardn belirtir. s. 128.
726
Letif, s. 212; Ayrca bk. Hamidullah, Muhammed, Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplan (Tercme: Kasm ulul)
UFD, Say: 9, Cilt: 9.
180
Sonu olarak rabulevvel ay ile ilgili iki hadis inceledik. ncelediimiz hadisler
dorudan rabulevvel aynn fazileti veya o ayda yaplmas gerekenlerle ilgili deildir. bn
Recep el-Hanbelye gre rabulevvel ay, Hz. Peygamberin (s.a.v.) doduu, veft ettii,
sr ve hicretin olduu aydr.
Aylar
Hadis No
3.Rabulevvel
Rvi
Kaynak
Shhat Durumu
Irbd b. Sriye es-Slem
Ahmed, Hkim
Sahih
ie
Hkim
Sahih
4.BAN
Kamer yln receb ayndan sonra, ramazandan nce gelen sekizinci aynn addr. Halk
arasnda aylar olarak kabul edilen aylarn ikincisidir.
Bu ayn slmdan nce Arab- bide (d ve Semd) dneminde mevh, Arab- ribe
devrinde val, dil ya da zil diye adlandrld, ban isminin hicr takvimde yer alan dier
ay adlaryla birlikte Arab- mstaribe dneminde kullanlmaya baland, slmiyetin ortaya
kt devirde Araplarn bu isimleri kullanmakta olduu nakledilir.727
bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden ban aynn faziletiyle ilgili tesbit ettiimiz
hadisler u balklar altnda incelenecektir:
4.1. Amellerin lemlerin Rabbine ykseltildii ay
Ahmed ve Nesnin tahri ettii hadiste sme b. Zeydden (r.a.) yle rivyet
edildi: (1)
:

:
727
Yaarolu, M. Kmil, ban, DA, XXXVIII, 207.
181
" : .
: : " " :
:
: : "

"
"Raslllah (s.a.v.), bazen gnlerce pepee oru tutar, artk orucu hi brakmayacak
denilirdi. Bazen de gnlerce oru tutmaz, o zaman da neredeyse hi oru tutmayacak
denilirdi. Oru tuttuu gnler arasnda cuma gn ister yer alsn ister yer almasn iki gnde
orucunu tutard. ban aynda oru tuttuu kadar baka hibir gnde oru tutmazd. Ben:
-Ey Allahn Rasl! Sen, bazen hi brakmayacakm gibi oru tutuyorsun, bazen de
hi oru tutmuyor gibi oluyorsun; ama iki gn mutlaka tutuyorsun dedim.
Rasulullah
(s.a.v.):
- O iki gn hangi gnlerdir? dedi. Ben:
- Pazartesi ve perembe, dedim. Rasulullah (s.a.v.):
-"Bu iki gn, amellerin lemlerin Rabbi'ne arzedildii gndr. Ben, amelimin
oruluyken arzedilmesini severim" dedi.
Ey Allahn Rasl! ban aynda tuttuun kadar baka aylarda oru tuttuunu
gremiyorum (sebebi nedir?) diye sordum. u cevab verdi:
Bu (ban ay) receb ay ile ramazan ay arasnda insanlarn gafil olduklar bir
aydr. Halbuki o, amellerin lemlerin Rabbine ykseltildii bir aydr. Ben, orulu olduum
halde amellerimin ykseltilmesini arzu ederim.728
Bu hadis Ahmed b. Hanbelde aynen gemektedir.729 Nes de ise yledir:
728
Letif, s. 236.
729
182
Ey Allahn Rasl! ban aynda tuttuun kadar baka aylarda oru tuttuunu
gremiyorum (sebebi nedir?) diye sordum. u cevab verdi:
Bu (ban ay) receb ay ile ramazan ay arasnda insanlarn gafil olduklar bir
aydr. Halbuki o, amellerin lemlerin Rabbine ykseltildii bir aydr. Ben, orulu olduum
halde amellerimin ykseltilmesini arzu ederim.730
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin isnad yledir: Abdurrahman b. Mehdi-Sbit b. Kays Ebl-Gusn-- Eb Sad el-Makbur-- sme b. Zeyd.
Neside hadisin isnad yledir: Amr b. Ali-- Abdurrahman-- Sbit b. Kays EblGusn (eyhun min ehlil-Medine)-- Eb Sad el-Makbur-- sme b. Zeyd.
Grld gibi hadisin her iki eserde de isnd ayndr. Bu isnad hasendir. Sbit b.
Kays Ebl-Gusnun ismi Keysndr. uayb Arnad onun hakknda sadk hasenlhadis* demekte ve dier rvilerin sika/gvenilir ve eyhnn rvilerinden olduklarn
belirtmektedir.731
Chiliye dneminde Mekkeli mrikler receb ayn savamann yasak olduu haram
aylardan sayyorlard. slmiyet dneminde de bu gelenek devam etti. Daha sonra
Mslmanlar kendisinde Kurann indii ve iinde bin aydan hayrl olan ramazan ayna
nem vermeye baladlar. Ayn zamanda chiliye dneminden kalma bir det olarak receb
ayna da nem verilmeye devam edilince ikisi arasndaki ban ay ihmal edildi. Halbuki o,
slmiyette nem verilen ve kendisinde oru tutulan ramazan ayndan sonraki faziletli bir
aydr. Ramazan ayna hazrlk iin zellikle ban aynn orulu geirilmesi iyi olur. Bu, tpk
farz namazlardan nce klnan snnet namazlar gibidir. Dorusunu Allah bilir.
4.2. lm meleine kimin ruhunu alacann yazld ay
(2) ie (r.a.) dedi ki: Raslllah (s.a.v.) en fazla ban aynda oru tutard. Dedim ki:
730
Nesi, Savm,70.
* Hasenl-hadis: : Tadilin, Zeheb ve Irkye gre drdnc, Sehvye gre altnc mertebesinde bulunan bir
rvi hakknda kullanlan bir sga. Byle bir rvinin rivyet ettii hadis, baka bir senedinin olup olmadn
aratrmak ve ona gre deerlendirmek zere yani itibar iin alnr. Aydnl, a.g.e., s.112.
731
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXXVI, 86, (Hadis no:21753).
183
Ey Allahn Rasl! En fazla ban aynda oru tuttuunu gryorum dedi ki:
"
Ey ie! Bu ayda lm meleine kimin cann alaca yazlr. Ben de ancak orulu
iken ismimin yazlmasn isterim.732
bn Receb el-Hanbel bu hadisin ieden zayf bir isnadla rivyet edildiini; ancak
mrsel olarak rivyet edildiine dir grn daha isabetli olduunu belirtmektedir.733
Bu hadis Eb Yalann Msnedinde gemekte olup senedi yledir: Sveyd b.
SadMslim b. HlidTarfYahy b. Eb KesrEb SelemeEb Hreyreie.
Mslim b. Hlid b. Sad Eb Hlid ez-Zenc hakknda Ali el-Medin, leyse bi ey;
Eb Htim er-Rz, L yuhteccu bih; Nes, zayf; Eb Zra er-Rz, munkerul-hadis;
Yahy sika demektedir.734 Sonu olarak, Mslim b. Hlidden tr Eb Yalnn rivyet
ettii hadis zayftr.
Mrsel bir hadiste ban aynn yarsndaki gecede Bir kiinin evlenecei kii,
doacak ocuu, hatta o ocuun ismi, lecekler listesinde olup olmayaca da belli olur735
denmektedir.
4.3. Ramazan ayndan sonra oru tutmann en faziletli olduu ay
bn Receb el-Hanbelnin Neside736 getiini belirttii rivyette ie (r.a.),
Raslllahn (s.a.v.) orucundan yle bahsetmektedir: (3)
732
Eb Yala, Msned, VIII, 311 (Hadis no: 4911); Ayrca; el-Mehmil, Eml, I, 34 (Hadis no: 33); Heysem,
Mecmauz-zevid, III,192: Farkl bir senedle bn Eb Hatim, el-lel, III, 167 (Hadis no: 779). el-Ilelde sened
yledir: Abdulvhidel-Huseyin b. smailAli b. Ahmed el-CevhirAbdurrahman b. Abdlmelik el-Hzm
smail b. Kays b. Sd b. Zeyd b. SbitHiam b. UrveUrveie.
733
Letif, s. 256.
734
bnl-Cevz, Kitbud-duaf, III, 117, (Hadis no: 3305).
735
Deylem, el-Firdevs, II, 73 (Hadis no: 2410); bn Kesr, Tefsr, VII, 246.
736
Letif, s.247.
184

Raslllahn (s.a.v.) oru tutmay en ok sevdii ay bandr. Hatta onu orulu
geirerek ramazan ayna ulard.737
Neside senedi yledir: Rabia b. Sleyman-- bn Vehb-- Muviye b. Slih--Abdullah
b. Eb Kaysie.
Eb Dvdda senedi yledir: Ahmed b. HanbelAbdurrahman b. MehdMuviye
b. SlihAbdullah b. Eb Kaysie.
Her iki eserde de hadisin senedi hemen hemen ayndr. Muhammed Nsruddin Elbn,
Eb Dvdda geen hadis hakknda yle demektedir: snad sahih ve Mslimin artna
uygundur. Hadisin Nesideki isnad iinse sahih demektedir. bn Huzeyme, Hkim ve
Zeheb de bu hadisi sahih kabul etmilerdir.738
Tirmizde Enesten (r.a.) rivyet edilen bir hadis de yledir: Raslllaha (s.a.v.): (4)
:

-Ramazan ayndan sonra hangi ayda oru tutmak daha faziletlidir? diye soruldu.
Ramazan ayna hrmeten ban aynda.739
Tirmizde ayn ekilde geen hadisin devamnda u ilve de vardr: Hangi sadaka
daha faziletlidir? sorusuna Raslllah (s.a.v.):

Ramazanda verilen sadaka cevabn verdi.740
737
Eb Dvd, Savm, 57; Nes, Savm,70.
738
Elbn, Sahhu Eb Dvd, VII, 190.
739
Letif, s. 248. ban ay ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 111- 117.
740
Tirmiz, Zekt, 28.
185
Tirmizde hadisin senedi yledir: Muhammed b. smail-- Ms b. smail-- Sadaka b.

Ms-- SbitEnes.
Tirmiz, bu hadis hakknda garib der ve senetteki Sadaka b. Msnn hadis ehlince
kuvvetli grlmediini syler. Suyt de hadisin zayf741 olduunu belirtmitir. bn Receb
el-Hanbelnin belirttiine gre de hadisin senedinde zayflklar vardr.742
Muharrem ayn incelerken grld gibi Ramazandan sonra oru tutmann en
faziletli olduu ay" balnda incelenen Mslimde geen Eb Hreyre (r.a.) hadisiyle,
yukarda Tirmizde geen Enes (r.a.) hadisi arasnda bir tenkuz yok mu? Buna bn Receb elHanbel u ekilde cevap vermektedir:
fi ve bakalarnn kuvvetli olmayan delillerle aklad gibi, Allahn ay
muharremde oru tutmak ban aynda oru tutmaktan daha faziletlidir. Gerek ise bunun
hilfnadr. Dorusu; ban aynda oru tutmak haram aylarda oru tutmaktan daha
faziletlidir. Buna Tirmiznin Enesden (r.a.) rivyet ettii u hadis dellet etmektedir:
Raslllaha (s.a.v.) Ramazan ayndan sonra hangi ayda oru tutmak daha faziletlidir? diye
soruldu. O: Ramazan tazim iin banda. buyurdu.743
bn Receb el-Hanbel delil olarak kulland bu hadis iin senedi zayf744 demesine
ramen yine de delil olarak kullanmaktadr. Eb Hreyre hadisiyle Enes hadisi arasn yle
bulmaya alr:
Farz namazlardan nce ve sonra klnan ravtp snnetler fazilet bakmndan farz
namazlara dhildir. Ayn ekilde ramazan ayndan nceki ve sonraki aylarda tutulan orular
da fazilet bakmndan ramazan ayna dhildir. Bylece ramazan ayndan nceki ve sonraki
aylarda tutulan oru, dier aylara gre daha faziletlidir. Eb Hreyre (r.a.) rivyetindeki
Ramazan ayndan sonra en faziletli oru muharrem aynda tutulan orutur ifadesi mutlak
741
Suyt, el-Cmius-sagr, I,50.
742
Letif, s. 248.
743
Tirmiz, Zekt, 28.
744
Letif, s. 248.
186
olarak nfile oruca hamledilir. Baz filerin aksine bu cumhrun grdr. Dorusunu
Allah bilir.745
Ebt-Tayyib es-Sind (1140/1728) meseleye bir baka adan bakarak iki hadis
arasnda tenkuz grmez: Mutlak olarak sylenince, ramazandan sonra muharrem aynda
tutulan orucun; ramazan aynn orucuna tazim kasdedilince ban aynda tutulan orucun efdl
olmas caizdir.746
Sonu olarak, ban ay ile ilgili balk altnda drt hadis inceledik. ncelediimiz
hadislerden ikisi ieden, birisi smeden, birisi de Enes b. Mlikten rivyet edilmitir. Bu
hadislerden 1 hadis sahih; bir hadis hasen; 2 hadis de zayftr.
Aylar
4.ban
Hadis No
Rvi
Kaynak
Shhat Durumu
sme
Ahmed, Nes
Hasen
ie
Eb Yal
Zayf
ie
Nes, Eb Dvd
Sahih
Enes b. Mlik
Tirmiz
Zayf
5. RAMAZAN
Kuran- Kerimin nzil olduu aydr. aylarn sonuncusudur. Kameri aylardan pe
pee gelen ay olan receb, ban ve ramazan aylar, Mslman halkn ortak hafzasnda
aylar olarak hret bulsa da, bu nass olmaktan ok hiss bir kavramdr.747
Ramazan ay cahiliye dneminde de bilinen bir ayd. Cahiliye dneminde kendisine
bir kutsiyet atfedilmemi, yani kan dklmesi ve savalmas yasak edilmemiti. Bu ayn
ayrcalkl olmas slmiyetle birlikte oldu. Bu ay on iki ay iinde ismi Kuranda anlan tek
745
Letif, s. 249.
746
Canan, brahim, Hadis Ansiklopedisi, IX, 66.
747
Bulut, Ahmet, Ramazan Nasl hy Ederim?, s. 9.
187
aydr.748 Kurann bu ayda indirilmesi, bin aydan hayrl kadir gecesinin bu ayda olmas,
slmiyetin temel ibadetlerinden birisi olan orucun bu ayda tutulmas,749 tervih klnmas,
mukbele okunmas, iftar yaplmas, sahura kalklmas, itikfa girilmesi ve ftr sadakasnn
bu ayda verilmesi gibi ibadetlerin bu ayda yaplmas, slam dininin dolaysyla Mslmanlarn
bu aya ayr bir nem vermesine neden olmutur
Ramazan ay btn hayrlar ve bereketleri ierisinde toplamtr. Yl ierisinde kiiye
ulaan her bereket ve hayr, sonsuz olan ramazan aynn bereket denizinden bir damladr. Bu
ayda oluan birlik, yl boyunca oluacak birliin sebebidir. Bu ayda oluan tefrika/ayrlk, yl
boyunca oluacak tefrikann sebebidir.750
Kendisine verilen nemden dolay bu ay halk arasnda On bir ayn sultan ve ehr-i
Mbrek
(Mbrek
Ay)
olarak
kabul
edilmitir.
Ramazan
ay
Mslmanlarn
deerlendirmek iin adeta yar yapt en nemli aydr.

Ramazan aynn faziletiyle alakal bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden birok hadis
tesbit ettik. Onlarn her biri ramazan aynn farkl bir ynne iaret etmektedir. bn Receb
ramazan ay ile ilgili fazlaca materyal tespit ettii iin ramazan aynn fazileti ve onda
yaplmas gereken ibadet ve zikirleri mstakil bir kitapta toplamtr. smi Bugyetl-insan fi
vezifu ramazan dr. Bu kitap bizim kullandz nshada Letifl-marifin blmdr.
Bu ve dier eserlerinden ramazan ayyla ilgili tespit ettiimiz hadisler farkl balklar
altnda u ekilde incelenecektir:
5.1. Mbrek bir ay
Ramazan ay gelince baz deiimler olmaktadr. Bunlardan bazs, sem kaplarnn
almas, cehennem kaplarnn kapanmas, eytanlarn zincire vurulmas vb.
Ahmed b. Hanbel ve Nesnin Eb Hreyreden rivyet ettiine gre751 Raslllah
(s.a.v.), ramazan ay girince ashbn mjdeler ve yle derdi: (1)
748
el-Bakara, 2/185.
749
el-Bakara, 2/183.
750
mm Rabbn, Mektbt, s. 57- 58, (4. Mektup).
751
Letif, s. 279.
188
"
"
Ramazan ay gelmitir. O mbrek bir aydr. Allah o ayda size orucu farz kld. O
ayda cennet kaplar alr; cehennem kaplar kapanr ve eytanlara zincire vurulur. Onda
bin aydan hayrl bir gece vardr. Kim Kadir Gecesinin hayrndan mahrum kalrsa, her
hayrdan mahrum kalmtr.752
Ahmed b. Hanbelde hadisin isnadlar yledir: smail-- Eyyb-- Eb Klbe-- Eb
Hreyre / Affn-- Hammad b. Zeyd-- Eyyb-- Eb Klbe-- Eb Hreyre.
Nesde ise hadisin senedi yledir: Bir b. HillAbdlvris-- Eyyb-- Eb Klbe-Eb Hreyre.
Hadisin Ahmed b. Hanbelde iki; Nesde bir senedi vardr. snadlarn ba tarafndaki
ilk rvi yani Eb Hreyre, Eb Klbe ve Eyyb ayndr. Hadisin isnad sahihtir.
Rvileri eyhnn rvilerindendir. Eb Klbenin ismi Abdullah b. Zeyd el-Cermdir onun
Eb Hreyreden rivyeti mrseldir. Ahmed b. Hanbeldeki birinci senedde geen smail ise
bn Uleyye diye bilinen bn brahimdir. Eyyb ise bn Eb Temme es-Sahtiyndir.753
Bu hadisle ilgili baz limler dediler ki: Bu hadis ramazan ay dolaysyla insanlarn
birbirlerini tebrik edebileceine delildir.754
752
Ahmed b. Hanbel, II, 230, 385, 425; Nes, Savm, 3.
753
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XII, 59; XIV, 541-542, (Hadis no:7148,8991).
754
bn Receb el-Hanbelnin de belirttii gibi bu hadis baz limlere gre ramazan ay dolaysyla insanlarn
birbirlerini tebrik edebileceine iaret etmektedir. zellikle Trkiyede ok yaygn olan bir uygulama udur:
Cuma gn Cumanz mbrek olsun; mbrek gecelerde Geceniz mbrek olsun vb. tebrikler Yine
namazlardan sonra cami cemaatinin birbirleriyle tek tek tokalaarak Allah kabul etsin vb. uygulamalar gnlk
hayatmzda hemen hemen hepimiz yaadk ve yaamaya devam etmekteyiz. Byle bir uygulama snnet midir?
Bidat midir? Byle yapmann snnetle veya bidatlikle ilgisi olmad kanaatindeyim. Belki mubahtr denebilir.
Bununla ilgili el-Kaml, Fil-cevhir adl eserinde yle demektedir: u anda insanlarn yapt gibi bayramn
gelmesi, yeni yln girmesi ve yeni bir ayn girmesiyle ilgili sahbenin birisinden bir rivyet grmedim. Mnzir
de Ebl-Hasen el-Makdisden byle yapmann hkmyle ilgili unu aktarmaktadr: nsanlar bu konuda farkl
farkl dnyorlar. Byle yapmak snnet veya bidat deil; mubahtr. ez-Zrkn, erhuz-Zrkn, XI, 223.
189
5.2. Aylarn efendisi

Raslllah (s.a.v.): Aylarn efendisi ramazan ay geldi. O ho geldi, sefa getirdi755
buyurmutur.
bn Receb el-Hanbelnin kaynan belirtmeden verdii bu hadisi onun verdii
ekliyle temel hadis kaynaklarnda bulamadk. lk ksm kaynaklarda var; fakat son ksm
farkldr. Eb Sad el-Hudrden rivyet edildiine gre: Aylarn efendisi ramazan, sayg
bakmndan en by ise zilhicce aydr.756 Abdullah b. Mesd rivyetinde ise: Aylarn
efendisi ramazan, gnlerin efendisi cuma gndr.757 eklindedir.
Bu hadisi bn Receb el-Hanbelnin verdii ekilde Eb Thir es-Silefnin (576/1180)
ntihb adl eserinde biraz daha ayrntl bir ekilde bulabildik. Hadis bn Abbstan rivyet
edilmitir. Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (2)

,

Aylarn efendisi, ramazan ay geldi. Shhat, mukft ve hayr ay ho sefa getirdi. O
sabr aydr. O ayda eytanlar zincire vurulur, rahmet iner, oka tevbe edilir, cehennem
kaplar kapanr ve cennet kaplar alr.758
Hadisin senedi yledir: Eb Yakb shk b. Eb shkAbdssamed b. Muhammed
b. Ahyed el-MervezMuhammed b. Ahmed b. el-Mervezbrahim b. Muhammed b.
CibrlAhmed b. Muhammed b. YahyAhmed b. HafsMansr b. CaferNehel b.
Saded-Dhk b. Muzhimbn Abbs.
755
Letif, s.279
756
Beyhak, Fezill-evkt, I, 335; uabl-mn, V, 310. . Hadisin senedi yledir: Ali b. AbdilazzEb
NuaymEb shkEb UbeydeAbdullah b. Mesd.
757
Tabern, el-Muceml-kebr, IX, 205. Hadisin senedi yledir: Eb Amr Muhammed el-Hseyin b.
Muhammed b. el-HeysemAhmed b. Mahmud b. Hrzz el-KzernMs b. shk el-EnsrHlid b. Yezd b.
AbdilmelikSafvn b. SleymAt b. YesrEb sad el-Hudr.
758
Eb Thir es-Silef, ntihb, I, 20, (Hadis no:19).
190
Yahy b. Sad, ed-Dhk b. Muzhim hakknda yle demektedir: ube, ed-Dhk b.

Muzhimden hadis rivyet etmezdi; nk o ed-Dhkn bn Abbsla karlatn asla
kabul etmemektedir.759
Bu hadisin baz kaynaklarda Eb Sad el-Hudr ve Abdullah bn Mesd rivyetleri de
vardr. Kaynaklarda getii ekliyle Eb Sad el-Hudrnin rivyet ettii hadisi Bezzr rivyet
etmitir, senedinde Hlid b.Yezd b. Abdlmelik vardr. Abdullah b. Mesd rivyetini ise
Taberni el-Kebirinde rivyet etmitir,
senetteki Eb Ubeyde, babasndan bu hadisi
duymamtr.760
Hlid b. Yezd b. Abdlmelik b. Mure b. Nevfel Eb Hlid el- Haim el-Nevfel elMeden hakknda Ahmed b. Hanbel ndeh menkir; Yahy, Drekutn ve Buhr zayf;
Eb Htim er-Rz munkerul-hadis cidden; Nesi metrkul-hadis demektedir.761
Aylarn efendisi bal altnda incelediimiz hadisi bn Receb el-Hanbelnin verdii
ekliyle kaynaklarda tesbit edemedik. Gerek bn Receb el-Hanbelnin verdii hadis, gerekse
ba ksm bn Receb el-Hanbelnin verdii hadise uygun verdiimiz hadislere gre ramazan
ay aylarn efendisidir. Verilen hadis zayftr.
5.3. Kutsal kitaplarn indii ay
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde762 Vsile b. el-Eskadan rivyet edildiine gre

"
"

759
bn Ad, Eb Ahmed b. Crcn, el-Kmil f duafir-rical, V, 150.
760
Heysem, Mecmauz-zevid, III, 140.
761
bnl-Cevz, Mevzt, IV, 211.
762
Letif, s.316; Raviut-tefsr, II, 605.
191
brahimin (a.s.) sahifeleri ramazan aynn ilk gecesinde indirildi. Tevrat ramazan
aynn altsnda indirildi. ncil ramazan aynn on nde indirildi. Kuran da ramazan aynn
yirmi drdnde indirildi.763
Hadisin senedi yledir: Eb Sad mevl Beni HimImrn Ebl-Avvm
KatdeEbl-MelhVsla b. el-Eska.
Bu hadis zayftr. Zira Imrn el-Kattn rivyette tek kalmtr. smi Abdurrahman b.
Abdillah olan Ahmed b. Hanbelin hocas Eb Sad hari dierleri eyhann rvilerinden
olup sika/gvenilirdirler.764
Bu hadise gre brahimin sahifeleri, ncil, Tevrat ve Kuran- Kerim ramazan aynda
inmilerdir. Kuran- Kerimin Ramazan aynda indii yetle sabittir. (O sayl gnler),
insanlar iin bir hidayet rehberi, doru yolu ve hak ile batl birbirinden ayrmann
apak delilleri olarak Kurann kendisinde indirildii Ramazan aydr.765
Ramazan ay ayn zamanda Raslllahn (s.a.v.) Cebraile (a.s.) Kuran arz ettii
aydr. Raslllah (s.a.v.) her yl ramazan aynda Cibrile (a.s.) Kuran arz ederdi. Veft
ettii yl iki defa arz etti.766
5.4. Yardmlama ay
bn Huzeymenin Sahhinde Selman el-Frisden merf olarak rivyet edildiine
gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (4)
O, yardmlama aydr. O ayda Mminin rzk artar. Kim bir oruluyu iftar ettirirse
gnahlar iin bir balanma olur ve cehennem azabndan korur. u da var ki, iftr ettirenin
sevabndan bir ey eksilmez. buyurdu. Dediler ki:
-Ey Allahn Rasl! Her birimiz oruluyu iftar ettirecek bir ey bulamyoruz?
763
Ahmed b. Hanbel, IV, 107; Katdenin Vsladan bir baka rivyetinde Zebur, ramazan aynn on ikisinde
indirildi ilavesi vardr. Kurtub, el-Cm li ahkmil-Kuran, XVI, 126.
764
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXVIII, 191, (Hadis no:16984).
765
el-Bakara, 2/185.
766
Buhr, Menkb,25; Mslim, Fedil, 50;Fedilus-Sahbe, 98,99; bn Mce, Ceniz, 64.
192
Allah bu sevab, oruluya bir yudum st iirene, bir hurma yedirene veya biraz su
ikram edene de verir. Kim bu dnyada bir oruluyu doyurursa, Allah kyamet gn ona benim
havuzumdan su iirir, bir daha susamaz ve nihayet cennete girer.767
Hadis baz kaynaklarda farkllklarla yle gemektedir: Selman el-Frisden rivyet
edildiine gre Raslllah (s.a.v.) ban aynn sonunda hutbede yle buyurdu:

Ey nsanlar! Mbrek ayn glgesi zerinize dmtr. Onda bin aydan hayrl bir
gece vardr. Allah onda orucu farz klm, gece ibadetini de tavsiye etmistir. Kim ramazan
aynda nafile bir ibadet yaparsa, dier aylarda farz bir ibadeti yapm gibidir. Kim ramazan
aynda farz bir ibadeti yaparsa, dier aylarda yetmi farz ibadeti yapm gibidir. O sabr
aydr. Sabrn karl da cennettir. O yardmlama aydr ve o ayda mminin rzk artar.
Kim bir oruluyu iftar ettirirse bir kle azat etmi gibi olur ve gnahlar iin de balanma
olur. Dediler ki:
-Ey Allahn Rasl! Hepimiz oruluyu iftar ettirecek bir ey bulamyoruz? Raslllah
Allah bu sevab, oruluya bir yudum st iirene, bir hurma yedirene veya biraz su
ikram edene de verir. Kim bu dnyada bir oruluyu doyurursa, gnahlar iin bir balanma
olur ve Allah kyamet gn ona benim havuzumdan su iirir, bir daha susamaz nihayet
cennete girer. u da var ki, ona oru tutann ecri gibi vardr. ftr ettirenin sevabndan bir
767
Letif, s. 311.
193
ey eksilmez. Bu ayn evveli rahmet, ortas mafiret, sonu ise cehennemden kurtulutur. Kim
emri altndakilerin ykn o ayda hafifletirse, Allah onu cehennemden kurtarr.768
snaddaki Ali b. Zeyd b. Cdn, Ali b. Zeyd b. Abdillah b. Zheyr Eb Mleyke b.
Cdn Ebl-Hasen el-Kura et-Teym el-Basrdir. Tabin limlerindendir. Hakknda ihtilaf
edilmitir. Onun hakknda Ahmed b. Hanbel, zayf; Eb Htim hadisi yazlr; Tirmiz
sadk; Drekutn leyyin demektedir.
769
bn Huzeymenin Sahhine talik yazan el-
Azam, Ali b. Zeyd b. Cdandan dolay isnad zayf demektedir.

5.5. Kullarn senenin tamamnn ramazan olmasn istedikleri ay
bn Ebid-Dnyann tahri ettii merf bir770 hadiste ramazan ay gelince Raslllah
(s.a.v):
Kullar ramazan aynda olan hayr bilselerdi, senenin tamamnn ramazan olmasn
isterlerdi. buyurdu. Huza kabilesinden bir adam:
-Ey Allahn Nebsi, anlatmaya devam et, dedi. Raslllah (s.a.v.):
Ramazan aynn girmesiyle cennet seneden seneye sslenir. Hriler derler ki: Ey
Rabbimiz, bu ayda bizler iin kullarndan eler yarat ki, onlarla bizim, bizimle de onlarn
gzleri aydn olsun buyurdu.771
bn Receb el-Hanbelnin ksaltarak verdii hadisin tam metni baz farkllklarla
yledir: (5)
Raslllah (s.a.v) ramazan ay gelince:
:

" :
768
bn Huzeyme, Sahh, III, 191; bn Ebid-Dnya, Fezilu Ramazan, I, 69, (Hadis no: 41).
769
Zeheb, Mizn, III, 127- 129.
770
Letif, s. 279, 297- 298.
771
Tabern, el-Muceml-evsat, VII, 44; el-Muceml-kebr, XIII, 37. Hadisin senedi yledir: Abdn b.
Ahmed Eyyb b. Muhammed el-Vezznbn SevbnAmr b. Dnrbn mer.
194

:
:
] 27 : { } [:

Kullar Ramazan aynda olan bilselerdi; senenin tamamnn ramazan olmasn
isterlerdi. buyurdu. Huza kabilesenden bir adam:
-Ey Allahn Nebsi, anlatmaya devam et, dedi. Raslllah (s.a.v.):
Ramazan aynn girmesiyle cennet seneden seneye sslenir. Ramazann ilk gecesi
olduunda arn altndan bir rzgar esip, cennetin aa yapraklarn sallar. Bu duruma
hrilir bakarlar ve derler ki: Ey Rabbimiz, bu ayda bizlere kullarndan eler yarat ki onlarla
bizim, onlarnda bizimle gzleri aydn olsun. Sonra Raslllah (s.a.v.) yle devam etti:
Allah Tel ramazanda birgn orulu olan her bir kuluna: adrlarnda sakl hriler
vardr772 yetiyle vlen ve anlatlan ve inciden adrlar iinde sakl bulunan hrilerden bir
zevceyi e olarak verir. O hrilerden her birinin zerinde yetmi trl hulle vardr, bir
hullenin rengi dierine benzemez. Onlardan her birinin yetmi eit kokusu vardr, biri
dierine benzemez. Hrilerden her kadnn ihtiyac ve hizmeti iin yetmi bin hizmeti kz ve
yetmi bin hizmeti erkek vardr. Her hizmetinin beraberinde, iinde eitli yemekler
bulunan altndan tabaklar vardr ki, mminlerden biri (her tabakta) nceki kapta bulamad
tad lezzeti bulur. Her biri inci ile ssl ykuttan bir sedir zerindedir. O sedirde istibrak ve
atlastan yetmi yatak ve her bir yatakta da bir yastk vardr. Her birine hizmet edecek yetmi
bin, zevcesi iinde ayrca yetmi bin hizmeti vardr. Her hizmeti elinde, altn kse iinde bir
772
er-Rahmn, 55/72.
195
eit yemek vardr. Cennettekiler her birinden ayr lezzet alrlar. Ei iin de o kadar vardr.
Einde, ykutla ssl altndan iki bilezik vardr. te kavuulacak bu inyet ve ihsanlar, o
kimsenin ramazanda iledii sevaplardan ayr olarak, her gnn orucu iindir buyurdu.773
Eb Mesd el-Gfr rivyetinde Cerir b. Eyyb ok zayftr.774
Cerir b. Eyyb el-Becl el-Kfnin, dedesi Eb Zra b. Amrdan ve Eb shktan
rivyetleri vardr. Cerir b. Eyyb hakknda Eb Nuaym ve Veki Cerir hadis uydururdu;
Yahy b. Sad hadisi alnmaz- leyse bi ey; Buhr, Eb Zra ve Eb Htim er-Rz hadisi
reddedilir- munkerul-hadis; Nes ve Drekutn hadisi alnmaz-metrk demektedirler.775
bn Huzeyme bu hadisi Sahhinde zikretmi, hadiste insanlar ibadete tevik
olduundan esnek (teshl) davranmtr. Senette geen sahbi rvisi Eb Mesd el-Huzel
diye mehur olan deil; Gfril olan Eb Mesddur.776 Hadisin Eb Mesd rivyetinde
senetteki el-Mbah b. Basdm zayftr. Ubde b. es-Smit ve bn mer rivyetinde ise
senetteki el-Velid b. el-Velid el-Kalnis hakknda Eb Htim sika dese de, bir grup zayf
olduunu sylemitir.777
Ali el-Muttak bu hadis iin, bnl-Cevz bu hadisi Mevztnda alm; ama bunda
isbet etmemitir (felem ysib),
778
dese de senedinde epeyce proplem vardr. bn Receb el-
Hanbelnin eserine ald bn mer rivyetinin senedinde eletirilen rvi olsa da hadisin
sahih hadislerle elimedii, Eb Mesd ve Ubde b. es-Smit rivyetlerinde sened ynnde
epeyce problem olduu gibi vaad edilenlerde abart olduu kanaatindeyiz.
773
Eb Yal, el-Msned, IX, 180; bn Huzeyme, Sahh, III, 190- 191; Beyhak, Fezill-evkt, I, 158; abl-imn,
V, 239; bnl-Cevz, Mevzt, II, 188- 189; Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 202; Heysem, Mecmauz-zevid, III,
141- 142; Ali el-Muttak, Kenzul-ummal, IV, 478.
774
Heysem, Mecmauz-zevid, III, 141; bn Hacer, el-Metlibul-liye, I, 274.
775
bnl-Cevz, Kitbud-duaf, I, 168.
776
bn Hacer, el-Metlibul-liye, I, 274.
777
Heysem, Mecmauz-zevid, III, 141- 142.
778
Ali el-Muttak, Kenzul-umml, VIII, 478- 479.
196
5.6. Herkesin amelinin karln esiksiz ald ay

Ahmed b. Hanbelin Eb Hreyreden (r.a.) naklettiine gre Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (6)
: "
:

" : : "
"
Ramazanda nceki mmetlere verilmeyen be zellik benim mmetime verildi:
Orulunun az kokusu Allah katnda misk kokusundan daha gzeldir. Orulu iin iftar
edinceye kadar melekler istifarda bulunur. Allah onlar iin her gn cennetini ssler ve
(cennete) yle der: Kullarmdan sknt ve ezann gitmesi ve sana gelmesi yakndr.
eytanlarn azgnlar balanr, ramazann dnda yaptklarn ramazanda yapamazlar.
Ramazann son gecesinde mminler balanr. Denildi ki:
Ey Allahn Rasl! Balanma gn Kadir Gecesi midir? Raslllah (s.a.v.):
Hayr; fakat amel eden amelini bitirdii zaman karln eksiksiz alr.779
Temel hadis kaynaklarnda da hadis ayn ifadelerle gemektedir.780
Msnedde hadisin senedi yledir: Yezd, Hiam b. Eb Hiam-- Muhammed b. elEsved-- Eb Seleme b. Abdurrahman-- Eb Hreyre.
Hadisin senedinde ki Yezd, Hiam b. Eb Hiamdr. Bu kii ayn zamanda Hiam b.
Ziyd Ebl-Mikdm el-Basr mevl Osman b. Afvndr. Onun hakknda Ahmed b. Hanbel
779
Letif, s. 373.
780
Ahmed b. Hanbel, II, 292; Tahv, Mkilul-sar, IV, 142; Heysem, a.g.e.,, III, 140; bn Hacer, el-Metlibulliye, I, 274-275, (Hadis no:932).
197
ve Drekutni zayf; Nesi metrkl-hadis; bn Hbbn ise hadisiyle amel etmek doru
deildir demektedir. 781 Heysemde onunzayf olduunu belirtmitir.782
Sonu olarak: Bu hadis ok zayftr. Seneddeki Hiam b. Eb Hiam yani Hiam b.
Ziyad el-Kura Ebl-Mikdmn zayflnda ittifak vardr. Yine isnddaki Sd b. Eb
Vakkasn kznn olu Muhammed b. Muhammed b. el-Esved mechll-hl*dir. Ondan
Hiam ve Abdullah b. Avndan baka rivyette bulunan olmamtr.783
5.7. Cennet kaplarnn ald ay
Buhr ve Mslimde Eb Hreyreden rivyet edildiine gre784 Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu:
Ramazan ay gelince semnn kaplar alr; cehennemin kaplar kapanr ve
eytanlar zincire vurulur.785
Mslimin yine Eb Hreyreden bir rivyetinde Rahmet kaplar alr. bir
rivyetinde de Cennet kaplar alr. eklindedir.
Tirmiz ve bn Mcenin tahrilerine gre 786 Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (7)

"

:

781
bnl-Cevz, Kitabud-duafa, III, 175.
782
Heysem, a.g.e., III, 140.
*Mechll-hl: Kendisinden, ismini aklayarak iki veya daha fazla (dil) rvi rivyet etmekle beraber cerh ve
tadil ynnden durumu bilinmeyen kimse. Aydnl, a.g.e., s.173.
783
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XIII, 295, (Hadis no:7917).
784
Letif, s.335; Raviut-tefsir, II, 615.
785
Buhr, Savm,5; Mslim, Sym, 1-2.
786
Letif, s.335; Raviut-tefsir, II, 616.
198
Ramazan aynn ilk gecesi olunca itibaren cinlerin sileri ve eytanlar zincire
vurulur. Cehennem kaplar kapanr ve ondan hibir kap almaz. Cennet kaplar alr;
ondan hibir kap kapanmaz. Bir mndi yle nid eder:
-Ey hayr murad eden! Geri dn. Ey er murad eden! yava ol. Allahn her gece
cehennemden azat ettikleri vardr. Durum her gece byledir.787
Tirmiz bu konuda Abdurrahman b. Avf, bn Mesd ve Selmn rivyetleri olduunu
belirtmektedir.
Tirmizde hadisin isnad yledir: Eb Kreyb Muhammed bnl- Al b. Kreyb-Eb Bekir b. Ayy-- Ame-- Eb Slih-- Eb Hreyre.
bn Mcede hadisin isnad yledir: Eb Kureyb Muhammed bnl-Al-- Eb Bekir
b. Ayy-- Ame-- Eb Slih-- Eb Hreyre.
Tirmiz ve bn Mcede hadisin isnad ayndr. Elbn, bu hadisin sahih olduunu
belirtmektedir. Ayrca yukarda verdiimiz Buhr ve Mslim hadisi de anlam itibariyle
desteklemektedir.788
Cennet kaplarnn almas Pazartesi ve perembe gnleri nin fazileti bal altnda
incelediimiz gibi Kuranda da gemektedir.789
Yine ayn yerde incelendii gibi sem
kaplarnn almas, cennet kaplarnn almas anlamna gelmektedir.790

5.8. Balanma ay
Ramazan ay, balanma ve gnahlardan arnma aydr. Bu balk altnda hadis
incelenektir. Bu hadisleri incelemeye gemeden nce zellikle din grevlilerinin ramazan ay
girince dillerinden drmedikleri hadislerden birisi de udur:
Selmn el-Farisden rivyet edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
787
Tirmiz, Savm, 1; bn Mce, Sym, 2.
788
789
Sd, 38/49- 50.
790
el- Arf, 7/40.
199

Ramazan aynn evveli rahmet, ortas balanma, sonu ise cehennemden
kurtulutur.791
Bu hadisi bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde bulamadk. Elbnnin de dedii gibi
bu mnker ve ok zayf bir hadistir.792 bn Receb el-Hanbel mmetin ramazan aynda
balanaca ile ilgili bata Sahhaynda sahih rivyetler bulduu iin zayf bir rivyete gerek
duymam olabilir. Zira o, ncelikle bir konuda sahih rivyet varsa onu alr. Zaten gayesi
konu ile ilgili hadisleri rivyet tekniiyle sralamak deildir. Sahih bir tek rivyet varsa onun
iin ama gereklemitir. imdi konu balyla ilgili bn Receb el-Hanbelnin verdii
rivyetlere geebiliriz.
Sahhaynda Eb Hreyreden (r.a.) rivyet edildiine gre793 Raslllah (s.a.v.): (8)

Her kim inanarak ve sevabn Allahtan bekleyerek ramazan orunu tutarsa o
kimsenin gemi gnahlar affedilir. buyurdu.794
Buhr ve Mslimde geen bu hadise gre ramazan orucunun gemi gnahlar
affedecei belirtilmitir. Bu hadisi aklar mahiyette u rivyet vardr:
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde ve bn Hbbnn Sahhinde Eb Sad elHudrden rivyet edildiine gre795 Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (9)
" "
791
St, Fethur-rabbn, IX, 233.
792
Elbn, Zafu et-Terb vet-terhb, I,148.
793
Letif, s.371.
794
Buhr, Saltt-Tervh,1; Savm,6;Mslim, Salatl-Msfirn, 175,176.
795
Letif, s. 372.
200
Kim ramazan orucunu tutar, yaplmas gerekenleri bilir, korunmas gerekenleri

korursa gemi gnahlar balanr.796
Ahmed b. Hanbelde hadisin isnad yledir: Ali b. shkAbdullah b. el-Mbrek
Yahy b. EyybAbdullah b. Kurayt (veya Kurt)-- At b. Yesr-- Eb Sad el-Hudr.
Hadis hasendir; fakat bu sened zayftr. Seneddeki Ali b. shk, es-Slem elMervezdir. Yahy b. Eyyb, Abdullah b. Kuraytten rivyetinde tek kalmtr. Dier rvileri
sikadr. 797
bn Hbbnn Sahhinde Eb Hreyreden (r.a.) bir baka rivyet udur. Raslllah
: : :
: : :

: :

: :
mn, mn, mn. Kendisine denildi ki:
Ey Allahn elisi! Sen minbere knca mn, mn, mn dedin. Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu:
Cebrail bana, ramazan ayna yetiip de gnahlar affolunmayan kiiyi Allah
cehenneme girdirsin ve rahmetinden uzaklatrsn. mn de, dedi. Ben mn dedim.
Sonra Cebrail:
Ana babasna veya onlardan birisine salnda kavuup da onlara iyi davranmadan
lrse Allah onu cehenneme girdirsin ve rahmetinden uzaklatrsn. mn de, dedi. Ben
mn dedim. Sonra yle dedi:
796
Ahmed b. Hanbel, III, 55;bn Hbbn, Sahh, V,182- 183, (Hadis no: 3424); Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 91.
797
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XVIII, 84, (Hadis no:11524).
201
Yannda senden sz edilince sana salavt getirmeden len kimseyi de Allah

cehenneme girdirsin ve rahmetinden uzaklatrsn. mn de, dedi. Ben mn dedim.798
Bu hadis bata bn Hbbnn Sahhi olmak zere baz kaynaklarda gemektedir.799
bn Hbbnda hadisin senedi yledir: Eb Yal-- Eb Mamer-- Hafs b. Gys-Muhammed b. Amr-- Eb Seleme-- Eb Hreyre.
Ahmed b. Hanbelin Msnedindeki metninde son srada saylan salavt getirmeyenler
ilk srada saylmtr.
Buhrnin el-Edebl-mfredinde hem Eb Hreyreden, hem de Cbir b.
Abdillahtan rivyet edilmitir.
Elbn, Eb Hreyre rivyetine hasen sahih, Cbir rivyetine sahih li gayrih
demektedir.800 bn Receb el-Hanbel, bu hadis iin Tirmiznin hasen dediini
belirtmektedir. Sonu olarak hadise hasen diyebiliriz.
Bir baka hadis de bn Receb el-Hanbelnin Mslimin tahri ettiini syledii801 Eb
Hreyreden (r.a.) rivyet edilen bir hadistir. Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (11)

Be vakit namaz, iki cuma ve iki ramazan byk gnahlardan kanld takdirde
aralarnda ilenen kk gnahlara keffrettir.802
Tirmiz, bu hadisin Eb Hreyre rivyeti iin hasen sahih demekte ve bu konuda
Cbir, Enes ve Hanzala rivyetleri olduunu belirtmektedir.
798
Letif, s. 378.
799
bn Hbbn, Sahh, II, 131, (Hadis no:904); Ahmed b. Hanbel, II, 254; Buhr, el-Edebl-mfred, (Hadis no:
644,646); Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 93, 506- 508.
800
Elbn, Sahihu el-Edebl-mfred, I, 240,241.
801
Letif, s.372. bn Receb el-Hanbel, htiyrul-Evl isimli eserinde (s.52) bu hadis iin Sahhaynda getiine
gre derken, Letif isimli eserinde Mslimde getiine gre demektedir. Letifdeki ifade dorudur; nk
bu hadis Buhrde gememektedir. Ramazan ay ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 135206.
802
Mslim, Taharet, 14- 16; Tirmiz, Salat, 46.
202
Bu hadis de, bata Mslim olmak zere baz temel hadis kaynaklarnda gemekte olup
sahihtir.
bn Receb el-Hanbel, Bu hadisin tevilinde iki gr vardr. diyerek onlar yle
belirtir:803
1. Kk gnahlarn affedilmesi byk gnahlardan saknld takdirde olur. Byk
gnahlardan saknlmazsa, bu ameller byk veya kk gnahlara keffret olmaz.
2. Byk gnahlardan kanlsn veya kanlmasn bu ameller byk gnahlara deil;
kk gnahlara keffrettir.
Bir hadiste Pimanlk tevbedir.804 buyrulmutur. Pimanlk sahibinin kt
alkanlklar tamamen terk etme kararllnda olmas gerekir. Alkanlklara belirli bir sre
sonra tekrar geri dnme arzusunda olan kiinin yapt tevbe geerli deildir.805
Cumhra gre, byk gnahlarn aff iin olmak zere btn gnahlara, bir daha
dnmemek zere iten bir tevbe gerekir.806
bn Receb el-Hanbel Ramazan aynda balanma sebepleri oktur der ve onlar
yle sralar:
1. Gndzleri oru tutulur, geceleri ibadet edilir. Ayrca ramazan aynda Kadir Gecesi ihya
edilir.
2. Ramazan aynda orululara iftar ettirilir ve klelerin yk hafifletilir.
3. Bol bol zikir yaplr.
4. Bol bol istifar edilir.
5. Melekler, iftar edinceye kadar orulu iin balanma dilerler.807
803
Letif, s. 372.
804
Eb Dvd, Zhd, 30; Ahmed b.Hanbel, I, 283.
805
Zemml-hamr, I, 283.
806
Letif, s. 372.
807
Letif, s. 377- 378.
203
Baz hasletler vardr ki, insan olmann gerei olarak mutlaka bulunmas gerekir.
Mesela, yardm sever olmak, cmert olmak, merhametli olmak vb. Bu hasletlere sahip olmak
her zaman gzel olmakla birlikte bunlar ramazan aynda artrmak daha gzeldir.
Her ne kadar konumuz, faziletli vakitlerde ibadet konusu olmasa da, ramazan aynn
fazilet bakmndan dier aylara stnln ortaya koyabilmek iin bu ayda yaplan
ibadetlerin durumuna ksaca deinmek istiyoruz.
Daha nce Yardmlama ay bal altnda tamamn verdiimiz gibi, Selmn-
Frisnin merf olarak rivyet ettii bir hadiste808 Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
Kim ramazan aynda nfilelerden bir nfile ibadet yaparsa, ramazan aynn dnda
bir farz ibadeti yapm sevab alr. Kim de Ramazan aynda bir farz ibadetini yaparsa,
Ramazan ay dnda yetmi farz ibadeti yapm sevab alr.809
Enesten (r.a.) rivyet edilen bir hadiste, Raslllah (s.a.v.) En faziletli sadakann
ramazan aynda verilen sadaka810, Buhr ve Mslimde rivyet edilen bir hadise gre
Ramazanda umre yapmann hacca edeer veya Hz. Peygamberle beraber haccetmeye
edeer olduu belirtilmitir.811
Sonu olarak Ramazan Ay bal altnda bu ayn fazileti ile ilgili 8 balk altnda
11 hadis inceledik. ncelediimiz hadislerin 4 sahih; 2si hasen; 4 de zayf; 1i ok
zayftr. Bu bilgileri tabloda yle gsterebiliriz:
808
Letif, s. 285.
809
b Huzeyme, Sahih, III, 191; bn Ebid-Dnya, Fezilu Ramazan, I, 69 (Hadis no: 41)
810
Tirmiz, Zekt, 28; Ali el-Muttak, Kenzl-umml, VI, 399; Suyt, el- Cmius-sagr, I, 50;Mnv, Feyzlkadr, II,38. Bu hadis abn ay bal altnda incelenmiti. Hadiste ayrca u bilgi de vardr: Ramazandan
sonra hangi ayda oru tutmak daha faziletlidir? sorusuna Raslllah (s.a.v.) yle cevap verdi: Ramazana
tazim iin ban aynda. Tirmiz bu hadis iin garib ve senetteki Sadaka b. Musa iin hadis ehlince kuvvetli
deildir derken, Suyt de hadisin zayf olduunu sylemitir.
811
Buhr, Umre, 4; Mslim, Hac, 221- 222.
204
Aylar
Hadis No
Rvi
Kaynak
Shhat Durumu
Eb Hreyre
Ahmed, Nes
Sahih
bn Abbs
Eb Thir, ntihb
Zayf
Vsile b. el-Eska
Ahmed
Zayf
Selmn el-Fris
bn Huzeyme
Zayf
Eb Mesd el-Gfar
bn Huzeyme, Eb
Zayf
Yal
5.Ramazan
Eb Hreyre
Ahmed
Eb Hreyre
Buhr,
ok Zayf
Mslim,
Sahih
Tirmiz, bn Mce
8
Eb Hreyre
Buhr, Mslim
Sahih
Eb Sad el-Hudr
Ahmed, bn Hbbn
Hasen
10
Eb Hreyre, Cbir
bn Hbbn, Ahmed
Hasen
11
Eb Hreyre
Mslim, Tirmiz
Sahih
6.EVVAL
Yaplan ibadetin btn bir yla denk olduu ay
evval, kameri aylardan ramazan ayndan sonraki aydr. Bu ayda oru tutmay tavsiye
eden birok hadis vardr. Bu hadislerden en mehuru bn Receb el-Hanbelnin Mslimde
getiini syledii evval aynda 6 gn oru tutmakla ilgili hadistir:
Eb Eyyb el-Ensrden rivyet edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu: (1)
205
Kim ramazan orucunu tutar, peinden evval aynda da 6 gn oru tutarsa btn
seneyi orulu geirmi gibi olur.812
Tirmiz, Eb Eyyb rivyeti iin hasen sahih demekte ve bu konuda Cbir ve Eb
Hreyre rivyetleri olduunu belirtmektedir.
Elbn isnad sahih, Mslimin artna uygun ve Sahihine aldn belirtmektedir.
Ayrca Tirmiz, bn Huzeyme, bn Kayyim ve Suyt de hadise sahih demektedir.813
evval ay ile ilgili incelediimiz bu ilk hadis sahihtir.
bn Receb el-Hanbel evval aynn faziletiyle ilgili bu hadisi konu balndan sonra
ilk ve temel hadis olarak vermekte ve dier hadisleri bu hadisin tamamlaycs veya
aklaycs olarak kullanmaktadr.814 Ahmed ve Nesnin tahri ettiine gre815 Kureyli bir
adam Raslullah (s.a.v.) yle derken iitmitir: (2)

"
Kim ramazan ve evval aynda, dier aylarda da aramba ve perembe gnleri oru
tutarsa cennete girer.816
Ahmed b. Hanbelde hadisi Kureyin liderlerinden Arf babasndan rivyet etmektedir.
Ayn rvinin bir rivyetinde aramba ve perembe gnlerine cuma gn de dhil
edilmitir.817
812
Mslim, Sym, 204; Eb Dvd, Savm, 58; Tirmiz, Savm, 53; Ahmed b. Hanbel, III, 308, 324,344; bn Hbbn,
Sahh, V,258; Suyt, el-Cmius-sar, II, 174.
813
Elbn, Sahhu Eb Dvd, VII, 191.
814
Letif, s. 389.
815
Letif, s. 391- 392.
816
Ahmed b. Hanbel, IV, 78;Nes, es-Snenl-kbra, III; 215; Heysem, Mecmauz-zevid, III, 190; Suyt, elCmius-sagr, II, 174.
817
Ahmed b. Hanbel, III, 416.
206
Ahmed b. Hanbelin rivyet ettii bu hadisin senedi zayftr. Zira senedde ismi
belirtilmeyen bir rvi vardr. O kii krime b. Hlid el-Mahzmnin hocasdr. Hadisin
senedindeki dier rviler sikadr.818 Elbnye gre de hadis zayftr.819
Bu konudaki nc hadis de udur: Ahmed b. Hanbel, Eb Dvd, Nes ve
Tirmiznin tahri ettii,820 Mslim el-Kureiden rivyet edildiine gre, Raslllaha (s.a.v)
btn sene oru tutmak sorulunca: Raslllah (s.a.v) yle buyurdu: (3)

Ailenin senin zerinde hakk vardr. Ramazanda, ondan sonra gelen ayda (evval) ve
her aramba ve perembe oru tut. Byle yapnca btn sene oru tutnu olursun.821
Eb Dvdda hadisin senedi yledir: Muhammed b. Osman el-IclUbeydullah
(bn Ms)-- Hrn b. Selmn-- Ubeydullah b. Mslim el-Kura- Mslim el-Kura.
Tirmizde hadisin senedi yledir: Hseyin b. Muhammed el-Cveyr, Muhammed b.
Meddyeh-- Ubeydullah b. Ms-- Hrn b. Selman-- Ubeydullah b. Mslim el-Kura-Mslim el-Kura.
Tirmiz, senetteki Ubeydullah b. Mslim el-Kuraden dolay hadise garib demitir.
Bu konuda ie rivyetinin de olduunu bildirmitir.
Eb Dvd ve Tirmizde hadisin senedinde Ubeydullah b. Mslim el-Kura vardr.
Elbn, Bu hadis isnaddaki Ubeydullah b. Mslim el-Kuraden dolay zayftr; nk o
mehldr demektedir.822
818
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad- Mrid), XXVII, 270, (Hadis no:16714) ; Heysem, a.g.e., III, 190.
819
Elbn, Zafu el-Cmius-sagr, I, 814, (Hadis no: 5650).
820
Letif, s. 392.
821
Eb Dvd, Savm, 57; Tirmiz, Savm, 45; Ahmed b. Hanbel, III, 416; IV, 78; Nes, es-Snenl-kbra, III, 215;
Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 126- 127.
822
Elbn, Zafu Eb Dvd, II, 285.
207
nceleyeceimiz son hadis sme b. Zeydden rivyet edilmitir. bn Mcenin

munkat bir senetle rivyet ettiine gre823 sme b. Zeyd haram aylarda oru tutuyordu.
Raslllah (s.a.v.) ona yle buyurdu: (4)

evval aynda oru tut. Bunun zerine same, haram aylarda oru tutmay terk etti
ve lnceye kadar evval aynda oru tuttu.824
bn Mcede hadisin senedi yledir: Muhammed b. es-Sabbh-- Abdlaziz edDerverd-- Yezd b. Abdillah b. sme-- Muhammed b. brahim-- sme b. Zeyd.
Zevidde Bsr bu isnad hakknda yle demektedir: Rvileri sikadr; ancak
Muhammed b. brahim b. Hris et-Teym ile sme b. Zeyd arasnda kopukluk vardr, denmi
olsa da Muhammed b. brahim sme b. Zeydden rivyette tek kalmamtr.825 Elbn de
hadisi zayf olarak deerlendirmektedir.
evval ay, incelenen hadislerden anlalaca gibi nfile oru tutmann faziletli olduu
bir aydr. evval aynda oru tutma, ban aynda oru tutma gibidir. Zira evval ve ban
ramazann ncesinde ve sonrasnda gelen ramazan aynn harimi (komusu)dur. evval ve
ban aynda oru tutmann, haram aylarda oru tutmaktan daha faziletli olduunda ihtilf
yoktur.826
ncelediimiz ilk hadiste de belirtildii gibi, ramazanda oru tutmak ve akabinde
evvalde alt gn oru tutmak btn bir yl orulu geirmeye denktir. nk iyilik on
misliyledir. Sevbn hadisinden anlaldna gre Raslllah (s.a.v.) bunu yle
aklamaktadr:
823
Letif, s. 392. evval ay ile ilgili dier rivyetler iin bk. Beyhak, Fezill-evkt, s. 325- 334.
824
bn Mce, Sym, 43; Ali el-Muttak, Kenzl-umml, VIII, 655, (Hadis no: 24588).
825
Bsr, Misbhuz-zcce, II, 78.
826
Letif, s. 392.
208
Ramazanda oru tutmak on aya denktir. evvalde alt gn oru tutmak da iki aya
denktir. Bylece btn yl orulu geirilmi gibi olur.827
Bu hadis Mslimde geen Eb Eyyb el-Ensar hadisinin erhi gibidir. Ramazan
aynn otuz veya yirmi dokuz olmas da fark etmez. nk Raslllah (s.a.v.):
ki bayram ay yani ramazan ile zilhicce eksik olmazlar buyurdu.828
Bu hadisin anlalmasyla ilgili Ahmed b. Hanbel yle demektedir: Bundan maksat,
ay ister otuz, ister yirmi dokuz gn srsn ecirleri tam olur. Bu yzden ramazan orucuna
evvalden alt gn de dhil ettiimizde btn yl orulu geirmeye denk saylr.829
Konu balnda ilk olarak verdiimiz, evval aynda alt gn oru tutmakla ilgili
Mslimin rivyet ettii hadisle amel konusunda ihtilf edilmitir. limlerin ou evval
aynda alt gn oru tutmak mstehaptr. demilerdir. bn Abbs (r.a.), Tvus, abi,
Meymun b. Mihrann bu grte olduu rivyet edilir. bn Mbrek, fi, Ahmed b. Hanbel
ve shk da bu grtedir.
Dierleri ise, evval orucunun mstehab olduunu kabul
etmemektedirler.830
Sevr, Eb Hanife ve Eb Yusuf evval orucunu ehli kitaba benzeme gerekesiyle
mekruh grdler. Zira nasl ehli kitap, Allahn emirlerine ilavelerde bulunmularsa, evval
orucu tutulduu zaman farz oruca ilave yaplm gibi olur.
mam Mlik de evval orucunu mekruh grenlerdendir: O yle der: Hadis ve fkh
ehlinden bu orucu tutan hi kimse grlmemitir. Selef limlerinin bu orucu tuttuu bana
ulamad. lim ehli bunu mekruh gryordu. Ramazan ayndan olmayann ona dhil
edilmesinden korkup bidat olarak deerlendiriyorlard.831 Ancak Mlik hakknda yle
827
Ahmed b. Hanbel, V, 280; Mnzir, et-Tergb vet-terhb, II, 110- 111; Suyt, el-Cmius-sagr, II, 49; Elbn,
Sahhu el-Cmius-sagr, II,710 (3851). Suyt, bu hadisin sahih olduunu sylemitir.
828
Buhr, Savm, 12; Mslim, Sym, 31,32; Eb Dvd, Savm, 4; Tirmiz, Savm, 8.
829
Letif, s. 393.
830
Letif, s. 389.
831
209
denmitir: Kendisi tutar; fakat ramazandan olmayann ramazana dhil edilip farz olarak
itikat edilmesinden korktuu iin bakalarna onu mekruh grdn sylerdi.832
evval orucunu tutmann mstehab olduunu syleyenler bu orucun tutulu eklinde
ihtilaf etmilerdir:
1. evval orucunu ayn banda pe pee tutmak mstehaptr. Bu, mam fi ve
bnl-Mbrekin grdr.
2. evval aynn iinde pe pee veya ayr ayr tutulabilir. Bu Veki ve Ahmed b.
Hanbelin grdr.
3. Bayram gnleri yeme ve ime gnleridir. Bu oru bayramn hemen akabinde
tutulmaz. Eyyam- bzden ( her ayn 13, 14, ve 15. gnleri) nce gn veya sonra gn
olmak zere (toplam alt gn) olarak tutulur.833
bn Receb el-Hanbel Ramazandan sonra oru tutmann birok faydas vardr.
diyerek bunlar maddeler halinde yle sralamaktadr:
1. Ramazandan sonra oru tutmakla btn yln oru ecri tamamlanm olur.834
2. evval ve ban aylarnda oru tutmak farz namazlardan nce ve sonra klnan
ravtib namazlar gibidir. Ravtib snnetler namazlarda meydana gelen eksiklii tamamlar.
nk kyamet gnnde farzlar nafilelerle tamamlanr. nsanlarn ounun farz orularnda
eksiklikler vardr. Eksiklikleri tamamlayan amellere ihtiya vardr.835
3. evval aynda ve akabindeki aylarda oru tutmak, ramazan orucunun kabul
edildiine iarettir. Allah Tel bir kulun amelini kabul etmise yapt amelden sonra slih
amel yapmasna imkn verir. Bazlarnn dedii gibi: yiliin zekat, iyilik yaptktan sonra
iyilik yapmaktr. Kim bir iyilik yapar, bu iyilikten sonra bir daha iyilik yaparsa, ilk yapt
832
Letif, s. 390.
833
Letif, s. 391.
834
Letif, s. 393.
835
Letif, s. 393- 394; Camiul-ulm vel-hkem, II, 524.
210
iyiliin kabulne dellet eder. Yine ayn ekilde kim bir iyilik yapar, akabinde de bir ktlk
yaparsa, yapt iyiliin kabul edilmediine ve reddedildiine dellet eder.836
4.Ramazan orucu gemi gnahlarn balanmasn gerektirir. Ramazanda oru
tutanlar dl gn olan bayram gnnde dllerini alrlar. Bayramdan sonra oruca devam
etmek verilen bu nimete krdr. Zira gnahlarn balanmasndan daha byk nimet
yoktur.837
nsanlar ne kadar kretse de verilen nimetler karsnda yaplan kr yetersiz
kalmaktadr. Bundan dolaydr ki belki de Raslllah (s.a.v.) ayaklar iinceye kadar ibadet
ederdi. Raslllaha (s.a.v) denildi ki: Allah senin yaptn ve yapacan gnahlar balad
halde ayaklarn iinceye kadar niye ibadet ediyorsun? Raslllah (s.a.v) yle buyurdu:
kreden bir kul olmayaym m?838
Verilen nimetlerin farknda olmak veya kimden geldiini bilmek en byk krdr.
Eb Amr e-eybninin anlattna gre Ms (a.s.) Tr danda:
Ey Rabbim! Namaz kldm, senin yardmnla oldu. Sadaka verdim, senin yardmnla
oldu. Rislet vazifemi yaptm, senin yardmnla oldu. Ben sana nasl kredeceim? diye
sorunca, Allah yle buyurdu:
Ey Ms! imdi krettin.839
5.Ameller ramazan aynda kulu Rabbine yaklatrr. Bu yaklama ramazann
bitmesiyle kesilmez. Bu durum, kul hayatta kald mddete devam eder.840
Ramazan ay nafile ibadet ve taatlerin youn olarak yaand bir aydr. Onlar bir aya
veya belirli zaman dilimlerine tahsis etmek yerine; zaman dilimlerine yaymak daha uygundur.
badetlerde daire eklinde devam ederek, biri bitince hemen yenisine balamak gerekir.
Tabiri caizse tatil yoktur. Bununla ilgili Raslllah (s.a.v) yle buyurdu:
836
Letif, s. 394.
837
Letif, s. 394.
838
Buhr, Teheccd, 6; Mslim, Sfatl-Munfkn, 79-81; Tirmiz, Salt, 187; Nes, Kyml-leyl, 17.
839
Letif, s. 395.
840
Letif, s. 396.
211
Allaha amellerin en sevimlisi biri bitince yenisine balamaktr.841

ibliye: Receb ay m, yoksa ban ay m daha faziletli diye sorulunca yle cevap
verir:
Rabbn ol, ban olma. (Yani ibadetleri belirli bir zaman dilimine tahsis etme).842
Aieye (r.a.): Raslllah (s.a.v.) amelini bir gne tahsis eder miydi diye sorulunca,
yle cevap verir:
Hayr, onun ameli devamlyd.843
Mslmanlarn umre yapmak iin zellikle ramazan ayn tercih etmelerine ramen
baz limler bunun aksini sylemilerdir: Zilkde balnda da belirttiimiz gibi selef
limlerinde bn mer, ie, ve Atnn belirttiine gre Zilkde ve evval aynda umre
yapmak, ramazan aynda umre yapmaktan daha faziletlidir.844
ununda bilinmesi gerekir ki, Allaha kar yaplan bir tatin kabulnn alameti
bitirdikten sonra baka bir tate balamaktr. Yaplan tatin reddedilmesinin alameti onu
ktln takip etmesidir. bn Receb el-Hanbel bunu bir iirle yle dile getirmektedir:
Yaplan ktlkten sonra onu silen iyilik ne kadar da gzeldir.
Bundan daha gzeli iyilikten sonra yine bir iyilik yapmaktr.
Yaplan iyilikten sonra onu silen ktlk ne kadar da ktdr.
Tevbe yaptktan sonra yaplan bir gnah, tevbe etmeden nce yaplan yetmi gnahtan
daha ktdr.
Zira hastaln yeniden dnmesi daha zordur, belki de helak edicidir.
O halde lnceye kadar Allaha tatte sebat isteyin.
841
Drim, Fedill-Kuran, 33.
842
Letif, s. 396.
843
Buhr, mn, 32; Mslim, Msfirn, 215- 218, Mnfikn, 78.
844
Letif, s. 456.
212
Kalplerin doruluktan sapmasndan ve zenginlikten sonra fakir dmekten Allaha

snn.
Allaha itaat erefinden sonra isyan zilletine dmek ne kadar ktdr.
Kanaat zenginliinden sonra tamahkarlk fakirlii ne kadar ktdr.845
evval ay ile ilgili 4 hadis inceledik. ncelediimiz hadislerin hepsi Ktb-i sitte ve
Ktb-i tisada gemektedir. Bu hadislerin 1i sahih; 3 de zayf kabul edilmitir. Bu
bilgileri tabloda yle gsterebiliriz:
Aylar
Hadis No
1
Rvi
Eb Eyyb el-Ensr
Kaynak
Shhat Durumu
Mslim, Eb Dvd,
Sahih
Tirmiz, Ahmed
10.evval
Arf babasndan
Ahmed, Nes
Zayf
Mslim el-Kura
Eb Dvd, Tirmiz,
Zayf
Ahmed b. Hanbel
4
sme b. Zeyd
bn Mce
Zayf
Aylarn Faziletini 10 balk altnda inceledik. Bu balklar unlardr: 1. Haram

Aylarlar, 2. Zilkde, 3. Zilhicce, 4. Muharrem, 5. Receb, 6. Safer, 7. Rabulevvel, 8. ban,
9.Ramazan, 10. evval. bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde Aylarn Fazileti ile ilgili 29
hadis tespit edebildik. Tespit edip de incelediimiz bu hadislerin 17si Ktb-i sitte denilen
alt temel hadis kitabnda 22si de Ktb-i tisa denilen dokuz temel hadis kitabnda
gemektedir.
bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde Receb ay ile ilgili bir hadis inceledik o da
zayftr. Dolaysyla Receb aynn faziletiyle ilgili sahih hadis yoktur. ncelenen 29 hadisten
12si sahih; 3 hasen; 1i hasen li gayrih; 12si zayf 1i ok zayftr. Hadislerin durumlarn
tabloda yle gsterilebilir:
845
Letif, s.399
213
Aylar
1.Haram Aylar
Hadis No
1
Rvi
Kaynak
Eb Bekre
Buhr,
Mslim,
Shhat Durumu
Sahih
Eb Dvd, Ahmed
1.1.Zilkde
Bahleli bir adam
Ahmed, Eb Dvd,
Hasen li gayrih
bn Mce
1
Eb
Sad
el-Hudr, Ahmed
Sahih
Cbir
1.2.Zilhicce
2
Eb Sad el-Hudr
abl-
Zayf
Mslim, Eb Dvd,
Sahih
Beyhak,
man
Eb Hreyre
Tirmiz,
1.3.Muharrem
Nes
Ahmed,
es-Snenl-
kbr
2
Ali b. Eb Tlib
Ahmed, Tirmiz
Zayf
1.4.Receb
Ziyd en-Nmeyr
Ahmed
Zayf
2.Safer
Eb Hreyre
Buhr,
Mslim,
Sahih
Eb Dvd
1
b.
Sriye
es- Ahmed, Hkim
Sahih
Slem
3.Rabulevvel
4.ban
Irbd
ie
Hkim
Sahih
sme
Ahmed, Nes
Hasen
ie
Eb Yal
Zayf
ie
Nes, Eb Dvd
Sahih
Enes b. Mlik
Tirmiz
Zayf
214
5.Ramazan
Eb Hreyre
Ahmed, Nes
Sahih
bn Abbs
Eb Thir, ntihb
Zayf
Vsile b. el-Eska
Ahmed
Zayf
Selmn el-Fris
bn Huzeyme
Zayf
Eb Mesd el-Gfar
bn Huzeyme
Zayf
Eb Hreyre
Ahmed
Eb Hreyre
Buhr,
ok Zayf
Mslim,
Sahih
Tirmiz, bn Mce
8
Eb Hreyre
Buhr, Mslim
Sahih
Eb Sad el-Hudr
Ahmed, bn Hbbn
Hasen
10
Eb Hreyre, Cbir
bn Hbbn, Ahmed
Hasen
11
Eb Hreyre
Mslim, Tirmiz
Sahih
Eb Eyyb el-Ensr
Mslim, Eb Dvd,
Sahih
Tirmiz, Ahmed
6.evval
Arf babasndan
Ahmed, Nes
Zayf
Mslim el-Kura
Eb Dvd, Tirmiz
Zayf
sme b. Zeyd
bn Mce
Zayf
B. MEVSMLERN FAZLET
Birinci blmde incelendii gibi gerek bn Receb el-Hanbelden nce, gerekse ondan
sonra yazlan eserlerde mevsimlerin fazileti konusuna yer verilmemitir. Tespit edebildiimiz
kadaryla mevsimlerin fazileti konusunu ilk ve son olarak ileyen lim bn Receb elHanbeldir. O, insanlara mevsimlerin ahireti hatrlatmas gerektii zerinde durmaktadr.
215
Bunu yaparken baz yetlerden de yararlanmtr. Konuyu daha aklar midiyle baz yetleri
de biz tesbit edip verdik. O, yle demektedir:
Yln mevsimleri ahireti hatrlatr. Yaz mevsiminin scaklnn iddeti, cehennemin
scakln hatrlatr. Zaten yaz mevsiminin scakl cehennemin dumanndandr. K
mevsiminin souu cehennemin souunu hatrlatr. Olgunlamas tamamlanan meyveler
sonbaharda toplanr ve evlerde saklanr. te bu olay, ahirette de ameli slihin meyvelerinin
toplanacan hatrlatr. lkbahar mevsimi yln en gzel mevsimidir. lkbahar, cennet
nimetlerini ve oradaki hayat hatrlatr. Mmine gereken cenneti taleb iin slih amellerle
hazrlk yapmaktr. Seleften bazlar, tabiattaki gzel koku ve meyvelerin olduu zaman
arya pazara karlar, bunlara bakp ibret alrlard.846
Dnyada her deiim ahireti hatrlatr: Bahar mevsiminde aalarn bitkilerin yeerip
canlanmas; sonbaharda aa ve bitkilerin sararp solmas; k mevsiminde, kuruyan bitkilerin
saman, er p veya odun olarak deerlendirilmesi; bahar mevsiminde tabiatn yeniden
canlanmas.
Bunun gibi, insan doar, byr, yalanr sonra lr. Baharn yeniden canlanmas gibi
insan da ahiret gn yeniden diriltilecektir. Buna Kurandan u yetler iaret etmektedir: Ey
insanlar! lmden sonra dirili konusunda herhangi bir phe iindeyseniz (dnn
ki) hi phesiz biz sizi topraktan, sonra az bir sudan (meniden), sonra bir alakadan,
sonra ekli belli belirsiz bir mudgadan yarattk ki, size (kudretimizi) apak anlatalm.
Dilediimizi belli bir sreye kadar rahimlerde tuttuktan sonra sizi bir ocuk olarak
karyor, sonra da (akl, temyiz ve kuvvette) tam gcnze ulamanz iin (sizi kemale
erdiriyoruz.) inizden lenler olur. Yine iinizden bir ksm da mrn en dkn ana
ulatrlr ki, bilirken hibir ey bilmez hale gelsin. Yeryzn de l, kupkuru
grrsn. Biz onun zerine yamur indirdiimiz zaman harekete geip kabardn
(dirildiini) ve her trden i ac ift ift bitkiler bitirir. Bu byle. nk Allah hakkn
ta kendisidir. phesiz O lleri diriltir ve O her eye hakkyla kadirdir. nk
kyamet muhakkak gelecektir. Onda hibir phe yoktur ve phesiz Allah kabirdeki
kimseleri diriltecektir.847
846
Letif, s. 540- 541.
847
el-Hacc, 22/5- 7.
216
Gkten de bereketli bir su indirip onunla kullar iin rzk olarak baheler ve
biilecek taneler (ekinler), birbirine girmi kat kat tomurcuklar olan yksek hurma
aalar bitirdik ve bylece onunla l bir beldeye hayat verdik. te (dirilip
kabirlerden) k da byledir.848
O, rzgarlar rahmetinin nnde mjde olarak gnderendir. Nihayet rzgarlar
ar bulutlar yklendii vakit, onlar l bir belde (yi diriltmek) iin sevk ederiz de
oraya suyu indiririz. Derken onunla trl trl meyveleri karrz. te lleri de yle
karacaz. Ola ki ibretle dnrsnz.849
Allah Tel tabiatta bitkilerdeki yamurla olan deiimi; insana benzeterek, Allahn
rahmetiyle insanlarn tekrar dirilebileceini u yetlerle rneklendiriyor: Onlara dnya
hayatnn rneini ver: (Dnya hayat), gkten indirdiimiz yamur gibidir ki, onun
sebebiyle yeryznn bitkileri boy verip birbirine karrlar. Fakat btn bu canllk
sonunda rzgarn savurduu kuru bir er pe dner. Allah, her ey zerinde kudret
sahibidir.850
Dnya hayatnn hli, ancak gkten indirdiimiz bir yamurun hli gibidir ki,
insanlarn ve hayvanlarn yedikleri yeryz bitkileri onunla yetiip birbirine
karmtr. Nihayet yeryz (o bitkilerle) btn zinet ve gzelliklerini alp sslendii ve
sahipleri de onun zerine (her trl tasarrufa) kadir olduklarn sandklar bir srada,
geceleyin veya gpegndz anszn ona emrimiz (afetimiz) geliverir de, bunlar, sanki
dn yerinde hi yokmu gibi, kknden biilmi bir hle getiririz. te dnen bir
toplum iin, yetleri byle anrntl aklyoruz.851
Bilin ki, dnya hayat ancak bir oyun, bir elence, bir ss, aranzda karlkl
bir vnme, ok mal ve evlat sahibi olma yarndan ibarettir. (Nihayet hepsi yok olur
gider). Tpk yle: Bir yamur ki, bitirdii bitki iftilerin houna gider. Sonra
kurumaya yz tutar da sen onu sararm olarak grrsn. Sonra da er p olur.
848
Kf, 50/9- 11.
849
el-Arf, 7/57.
850
el-Kehf, 18/45.
851
Yunus, 10/24.
217
Ahirette ise (dnyadaki amele gre ya) etin bir azap ve (ya) Allahn mafiret ve rzas
vardr. Dnya hayat, aldan menfaatten baka bir ey deildir.852
Grmedin mi, Allah gkten su indirdi de onu yeryzndeki kaynaklara
ulatrd. Sonra onunla renkleri eit eit ekinler karyor. Sonra ekinler kuruyor da
onlar sapsar kesilmi gryorsun. Sonra da Allah onlar kurumu er p haline
getirir. phesiz ki bunda akl sahipleri iin bir t vardr.853
bn Receb el-Hanbel, sonbahar hari dier mevsimlerle ilgili yet ve hadisler
aramtr. Bunda baarl olamamtr. Baarl olamamas konuyla ilgili kaynak var da
bulamadndan deil; olmamasndan dolaydr. Drt mevsimden ile ilgili bulduu
rivyetlerin konunun faziletiyle ilgisini kuramadk. O, daha ok mevsimlerdeki deiimin
insanlara ahireti hatrlatmas gerektii zerinde durmaktadr.
bn Receb el-Hanbel, mevsimleri Kamer yln aylarnda ve ems senenin
mevsimlerinde vazifeler bal altnda incelemektedir.854 Kamer yln mevsimlerinin hangi
aylara denk geldii sabit olmadndan byle bir balk kullanmtr. Mevsimlerin faziletine
yln ilk mevsimi olan ilkbaharla balamaktadr.
1. LKBAHAR
lkbahar mevsimi ile ilgili bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde bir hadis tesbit ettik.
Buhr ve Mslimde Eb Sad el-Hudrden rivyet edildiine gre855 Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu: (1)
: :

:
: - : - : :

852
el-Hadd, 57/20.
853
ez-Zmer, 39/21.
854
Letif, s. 525.
855
Letif, s. 525
218
.

Sizin iin en fazla endie ettiim ey: Allahn sizin iin yerin bereketlerinden
kard eylerdir. Denildi ki:
-Yerin bereketleri nelerdir? Raslllah (s.a.v.):
Dnya zinetleridir cevabn verdi. Sahbeden birisi:
- Hi hayr, er getirir mi? dedi. Bunun zerine Raslllah (s.a.v.) uzun bir mddet
sustu. Zannettik ki ona vahiy inecek. Sonra alnn silmeye balad ve Soran nerede? dedi.
Sahb Buradaym. dedi. Eb Sad yle demektedir: Biz, tabiattaki olaylar byle
deiime urayp yeniden dirildikleri zaman hamdederdik- Bunun zerine Raslllah (s.a.v.)
yle buyurdu:
(Evet) hayr ancak hayr getirir. (Ama) ne var ki, bu dnya mal taze ve tatldr.
lkbaharn yetitirdii bitkiler ya ldrr yahut ldrecek gibi sknt verir. Yalnz yeillik
yiyen hayvanlar mstesn; nk onlar yerler, brleri itiinde gnee kar dururlar,
sonra gevi getirirler, rahata def-i hacet ve bevlederler, sonra tekrar dnerek ot yerler.
phesiz bu mal tatl bir eydir. Her kim onu hakk ile alp da yerli yerince sarfederse,
o ne iyi yardmcdr. Her kim de onu haksz yere alrsa, yiyip yiyip doymayan (obur) gibi
olur buyurdu. 856
bn Receb el-Hanbelnin ilkbahar aynn fazileti ile ilgili verdii bu hadis mttefekun
aleyh bir hadistir. Ancak hadisin ilkbahar ay ile ilgili dorudan ilgisi kurulamamtr. Buhr
bu hadisi Yetimlere zekt, Allah yolunda infakn fazileti ve Dnya nimetleri ve
gzellikleri ve bunlara kar rabetten saknlmas bablarnda; Nevev, Mslimin Sahihinde
Dnya nimetlerinden saknlmas bab altnda vermektedir. bn Receb el-Hanbel, dnya
nimetlerinden saknlmas, dnyaya fazla rabet edilmemesi ynnden incelemektedir. Bu
ynyle Buhr ve Mslimdeki bab bal bn Receb el-Hanbel iin ilham kayna
olmutur.
856
Buhr, Zekat, 7; Cihad, 37; Rikk, 7; Mslim, Zekt, 121- 123; Nes, Zekt, 81; bn Mce, Fiten, 18.
219
bn Receb el-Hanbel, insan hayatnn genlik an ilkbahar mevsimine benzeterek

yle demektedir: Genlik a aynen ilkbaharda aan gllerin, tazelik ve gzelliinin
ksal gibidir. Ne zaman ki, genlik gider irtihali gelmi gibidir. Aynen bitkinin sararp,
hasat zamannn gelmesi gibi. Bahar mevsiminde ieklerin en gzeli gldr. Onun ne zaman
ki beyazlklar artt intikal zaman artk gelmitir.857 lkbaharn her an bir ttr. O,
yaratcnn yaratmadaki azametini ve kudretinin mkemmelliini gsterir. lkbahar ayn
zamanda cennet yurdunda gzel komulua davette bulunur. bn Semn (385/995) ilkbahar
yle vasfeder: Yerleri ipek, kokusu misk, btn vakitleri t ve Allah zikirdir.858
Tabiattaki bitkilerin durumuna dikkatli bir bak ve onlar hakknda dnmek,
Mmini Allahn kudretinin mkemmelliine ve rahmetini anlamaya gtrr. Allah Tel
buna yle iaret eder: O, gkten su indirendir. te biz onunla her trl bitkiyi karp
onlardan yeillik meydana getirir ve o yeil bitkilerden, st ste binmi taneler, -hurma
aacnn tomurcuunda da aaya sarkm salkmlar- zm baheleri, zeytin ve nar
karrz: (Herbiri) birbirine benzer ve (her biri) birbirinden farkl.
Bunlarn
meyvesine, bir meyve verdii zaman, bir de olgunlat zaman bakn. phesiz bunda
inanan bir topluluk iin (Allahn varln gsteren) ibretler vardr.859
Allah Telnn varln, bykln, kudretinin mkemmelliini gsteren
lkbahar mevsiminin faziletiyle ilgili bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden mttefekun
aleyh olan bu hadisi tesbit ettik. Tesbit ettiimiz bu hadisin ilkbahar mevsiminin faziletiyle
dorudan ilgisi yoktur.
Sonu olarak; bn Receb el-Hanbelnin eserlerinden lkbahar mevsimi ile ilgili
tesbit ettiimiz hadis sahihtir. Eb Sad el-Hudrden rivyet edilmitir. Buhr, Mslim,
Nes ve bn Mcede gemektedir.
857
Letif, s. 539.
858
Letif, s. 542.
859
el-Enam, 6/99.
220
Mevsimler
Hadis No
1
1.lkbahar
Rvi
Kaynak
Eb Sad el-Hudr
Buhr,
Mslim,
Shhat Durumu
Sahih
Nes, bn Mce
2. YAZ
Buhr ve Mslimde Eb Hreyreden tahri edildiine gre Raslllah (s.a.v.) yle
buyurdu: (1)
: :"

Cehennem, Rabbine ikyet edip: Ey Rabbim! Ben kendi kendimi yedim, dedi. Bu
yzden (Allah Tel) ona iki defa nefes almak iin izin verdi. Bir nefes kn, bir nefes de
yazn. Yazn karlatnz en iddetli scaklk ve kn karlatnz en iddetli souk
bunlardr.860
Bata Buhr ve Mslim olmak zere bu hadis temel hadis kaynaklarnda
gemektedir.861
Buhr bu hadisi Cehennemin vasf bab altnda vermektedir. Mslimde iddetli
scakta cemaate gidecek olan bir kimseye yolda scak dokunacaksa le namazn serinlie
brakmann mstehb oluu babnda verilmektedir.
Hadis mttefekun aleyh bir hadistir. Buhr ve Mslimindeki bab balklarndan
anlalaca gibi hadisin yaz mevsiminin faziletiyle dorudan ilgisi yoktur. bn Receb elHanbel hadiste sadece yaz mevsimi kelimesi getii iin onu almtr.
860
Letif, s. 545; et-Tahvf mine-nr, s.78.
861
Buhr, Bedl-halk, 10; Mslim, Mescid, 185- 187; Tirmiz, Sfatu cehennem, 9; bn Mce, Zhd, 38; Ahmed
b. Hanbel, II, 238, 277, 503. Mslimde hadisdeki ifade biraz daha ak ve yledir: Cehennem dedi ki: Ey
Rabbim! Ben kendi kendimi yedim. zin ver de nefes alaym. Ona bir nefes yazn bir nefes de kn olmak zere iki
nefes izin verildi. Kn souktan hissettiiniz cehennem nefesindendir. Yazn scaktan hissettiiniz de cehennem
nefesindendir.
221
Sonu olarak Yaz mevsimi bal altnda mttefekun aleyh bir hadis inceledik.
Eb Hreyreden rivyet edilen hadis, Buhr, Mslim, Nes ve bn Mce ve Ahmed b.
hanbelde gemektedir. Hadis sahihtir. Bu bilgileri tabloda yle gsterebiliriz:
Mevsimler
Hadis No
1
2.Yaz
Kaynak
Shhat Durumu
Buhr, Mslim, Tirmiz,
Sahih
Rvi
Eb Hreyre
bn Mce, Ahmed
3. SONBAHAR
Drt mevsimden biridir. Allah Telnn yaratt her yaratlann kendine has baz
gzelikleri ve zellikleri olduu gibi sonbahar mevsiminin de kendine has gzellik ve
zellikleri vardr.
bn Receb el-Hanbel sonbahar mevsimi hari, dier mevsimlerle ilgili aklamalar
yapmtr. bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde sonbahar mevsiminin faziletiyle ilgili
materyal bulunamamtr ve sonbahar mevsimi bal kullanlmamtr.
4. KI
K mevsimi ile ilgili bir hadis tespit ettik. mam Ahmedin Eb Said el-Hudrden
tahri ettiine gre Raslllah (s.a.v.) yle buyurdu:
K mevsimi mminin bahardr.862
Baz kaynaklar bu hadisi Ahmed b. Hanbelin Msnedde verdii gibi ksa rivyetini;
bazs ise metnin tamamn vermilerdir. bn Receb el-Hanbelnin belirttii gibi Beyhak
(458/1066) ve bakalarnn tahri ettiine gre tam metin yledir: (3)
"
"
K mevsimi mminin bahardr: Gndzleri ksa, orula; geceleri uzun, onu da
ibadetle geirir.863
862
Letif, s. 557.
863
Ahmed b. Hanbel, III, 75; Beyhak, uabl-iman, V, 423, (Hadis no: 3655).
222
Ahmed b. Hanbelin Msnedinde hadisin senedi yledir: Hasen-- bn Leha-Derrc-- Ebl-Heysem-- Eb Sad el-Hudr.
Beyhak de hadisin senedi yledir: Eb Abdullah el-HfzEbl-Abbs Muhammed
b. YakubMuhammed b. shak es-SanEbl-Esved-- bn LehaDerrc Ebs-Semh-Ebl-Heysem-- Eb Said el-Hudr.
Eb Sad el-Hudrden merf olarak nakledilen bu hadisin senedindeki EblHeysemeyi bir grup lim zayf; bn Min ve benzerleri onu gvenilir kabul etmilerdir.
Bazlar hadis hakknda hasen demilerdir.864 uayb Arnad ve Elbn onun zayf
olduunu sylemektedirler.865
K mevsimi mminin bahardr; nk o mevsimde mmin kulluk bahelerinde,
ibadet alanlarnda dolar ve oralardan istifde eder. Mmin k mevsiminde skntya
girmeden alk ve susuzluk ekmeden oru tutar; nk bu mevsimde gnler ksa ve souktur.
Nitekim Raslllah (s.a.v.): K mevsiminde oru tutmak rahata elde edilen bir
ganimettir.866 buyurmutur.867
Bu hadisi mir b. Mesd rivyet etmitir. Tirmiz, hadisin mrsel olduunu
sylemektedir; nk mir b. Mesd, Raslllahn (s.a.v.) zamanna yetiememitir.
Yukarda metnini verdiimiz hadisin Enesden (r.a.) merf rivyeti varsa da dorusu
onun Eb Hreyreden (r.a.) mevkf rivyetidir.868 O zaman bu, Raslllahn (s.a.v.) sz
deil; daha nce geen, k mevsimi ile ilgili hadisin Eb Hreyre tarafndan yaplm
aklamas olmu olur. Tpk, Eb Hreyrenin (r.a.) u sznde olduu gibi: Rahata elde
edebileceiniz bir ganimeti size syleyeyim mi? Yannda bulunanlar Evet dediler. Bunun
zerine Eb Hreyre (r.a.) : K gnleri oru tutmak buyurdu.869
864
Acln, Kefl-haf, II, 6; Heysem, Mecmauz-zevid, III, 200.
865
Ahmed b. Hanbel, el-Msned (thk. Arnad-Mrid), XVIII, 245, (Hadis no: 11716); Elbn, Zafu el-Cmiussagr, I, 501, (Hadis no: 3429).
866
Ahmed b. Hanbel, IV, 335; Tirmiz, Savm, 74.
867
Letif, s. 557- 558. Hadisin yorumu iin bk. Rd, e-erif, el-Mecztn-Nebev, s. 236.
868
Acln, Kefl-haf, II, 7.
869
Letif, s. 558.
223
K gecelerinde ibadet etmek, yaz aylarnda oru tutmaya denktir. Bundan dolay
Muaz (r.a.) lm annda alama nedenini yle aklamaktadr: Scak gnlerde oru
tutamayacamdan, k gecelerinde ibadet yapamayacamdan ve ilim halkalarnda limlerle
beraber diz kemeyeceimden dolay alarm.870
K gecelerinde namaz iki sebepten dolay insanlarn nefislerine zor gelir:871
1. iddetli soukta yataktan kalkmak. Dvd b. Reyd yle anlatr: ok souk bir
gecede bir kardeimiz gece ibadeti iin kalkt. zerinde eski bir kaftan vard. Souktan
ynce alamaya balad. Kendisine gizli bir ses yle seslendi: Gecenin bu vaktinde
bakalarn uyuttuk, seni kaldrdk byle olmasna ramen bir de alyor musun?
2. iddetli soukta abdest almak.
iddetli soukta abdest almak en faziletli
amellerdendir. Eb Hreyrenin (r.a.) rivyet ettii bir hadiste Raslllah (s.a.v.):

Size, Allahn kullar neyle imtihan ettiini ve dereceleri nasl ykselttiini
syleyeyim mi? buyurdu. Ashab:
-Evet, ey Allahn Rasl! dediler. Raslllah (s.a.v.):
Glklere ramen abdesti gzel almak, mescidlere doru ok adm atmak ve bir
namazdan sonra dier namaz beklemektir. te sizin ribatnz (savata cepheniz) budur. te
sizin ribatnz (savata cepheniz) budur buyurdu.872
mer (r.a.), olu Abdullaha (r.a.) lm annda u tavsiyede bulunarak:
Ey oulcuum imann tadn veren u hasletlere sarl. Abdullah:
Nedir onlar? diye sorar. mer (r.a.) yle cevap verir:
Yaz gnleri iddetli scakta oru tutmak. Dmanlarla klla savamak.
Skntlara sabretmek. iddetli soukta abdesti gzelce almak. Bulutlu gnde namazda (erken
klmakta) acele etmek. ki imeyi terk etmek.873
870
Letif, s. 559.
871
Letif, s. 559.
872
Mlik, Muvatta, I, 161; Mslim, Tahre, 41; Tirmiz, Tahre, 39; Nes, Tahre, 107.
873
Letif, s. 560.
224
Dinevernin (298/911) Katdeden (117/735) rivyetine gre o yle demitir: Bir

toplulua gkyznden azap ancak k mevsimi bitince gelir.874 Bu sz, srf k mevsimi
olduu iin azabn inmeyeceini belirtiyorsa buna katlmak mmkn deil; zira hakikat onun
hilfnadr. Belki yle denebilir: Mminler k mevsiminde gndzleri - dier mevsimlerden
daha ok- orula geirdikleri, uzun k gecelerinde daha fazla nafile ibadet ettikleri, daha ok
Allah andklar ve gnahlarna tevbe ettikler iin azap geciktirilir veya ertelenebilir. Zaten
Allah gnahlarna tevbe eden toplulua azap etmez: Halbuki sen onlarn iinde iken, Allah
onlara azap edecek deildir. Ve onlar balanma dilerlerken de Allah onlara azap edici
deildir.875
ncelediimiz hadis, gerekte k mevsiminin dier mevsimlere faziletinden, bir
stnlnden bahsetmemektedir. Sadece uzun k gecelerini deerlendirmek gerektii
hususunda mminlere tavsiyelerde bulunulmaktadr.
K mevsimi ile ilgili bir hadis tespit ettik. Hadis Eb Sad el-Hudrden rivyet
edilmitir. Senedi hakknda farkl deerlendirmeler varsa da, onun iin zayf diyebiliriz. Bu
bilgileri tabloda yle gsterebiliriz:
Mevsimler
Hadis No
Rvi
Eb Sad el-Hudr
4. K
Kaynak
Ahmed, Beyhak uabl-iman
Shhat Durumu
Zayf
Mevsimlerin Fazileti bal altnda 3 hadis inceledik. ncelenen hadislerden 2si

Eb Sad el-Hudrden biri de Eb Hreyreden rivyet edilmitir. 3 hadisten 2si muttefekun
aleyhtir.
1 hadis de Ktb-i tisadan Ahmed b. Hanbelin Msnedinde gemektedir.
Hadislerden 2si sahih; 1i zayftr. Bu bilgileri tabloda yle gsterilebilir:
874
Acln, Kefl-haf, II, 7.
875
el-Enfl, 8/33.
225
Mevsimler
1.lkbahar
Hadis No
1
Rvi
Shhat Durumu
Kaynak
Eb Sad el-Hudr
Buhr,
Mslim,
Sahih
Nes, bn Mce
2.Yaz
Eb Hreyre
Buhr,
Mslim,
Sahih
Tirmiz, bn Mce
3.k
Eb Sad el-Hudr
Zayf
Ahmed, Beyhak
BLM SONLARINDAK TABLOLARIN TAMAMI

GN VE GECELERLE LGL TABLO
Gn ve Geceler
4.Kadir Gecesi
Hadis No
Rvi
Shhat Durumu
Kaynak
Eb Hreyre
Nes, Ahmed
Sahih
Eb Hreyre
Buhr, Mslim, Ahmed
Sahih
Eb Hreyre
Ahmed
Hasen
Ubde b. Sbit, Cbir
bn Hbbn, Ahmed
Sahih
Ali b. Eb Tlib
bn Mce
Zayf
ie
Tirmiz,
bn
Mce,
Zayf
Ahmed
5.Berat Gecesi
3
Eb Musel-Ear
226
bn Mce
Zayf
Cbir
bn Hbbn, Eb Yala
Sahih
Eb Hreyre
Ahmed
Sahih
Trk b. ihb
Buhr, Mslim
Sahih
Muhammed
Zayf
Abdullah b. Amr
1.Arife gn
5
Zbeyr b. Avvm
Ahmed
Zayf
bn Abbs
Ahmed
Sahih
ie
Mslim
Sahih
Eb Katde
Mslim, Eb Dvd
Sahih
Talha b. Ubeydullah
Mlik
Zayf
10
Abbs b. Mirds es- bn Mce
Zayf
Slem
2.Bayram gnleri
Enes b. Mlik
Ahmed, Nes, Hkim
Sahih
Abdullah b. Yamer
Tirmiz,
Sahih
Eb
Dvd,
Nes, bn Mce
3.Terik gnleri
2
Abdullah b. Kurd
Ahmed
Sahih
Nbeye el-Huzel
Mslim, Nes, Ahmed,
Sahih
Mlik
4.Zilhicce
aynn
bn Abbs
Buhr,
Dvd,
Sahih
Dvd,
Sahih
Eb
Sahih
Tirmiz, bn Mce
ilk on gn
1
Eb Katde el-Ensr
Mslim,
Eb
Ahmed
5.Pazartesiperembe gnleri
Eb
Eb Hreyre, sme, Mslim,
Tirmiz,
Dvd, Nes, bn Mce,
Eb mme
227
Ahmed, Mlik
6.Cuma gn
Eb Hreyre
Sahih
Eb Lbbe
Ahmed, bn Mce
Hasen
Eb Hreyre
Eb
Hlyetl-
Nuaym
ok zayf
evliy, Beyhak uabliman

4
Enes b. Mlik
Tabern
el-Muceml-
Hasen
evsat, bnl-Cevz el-Ilel
AYLARLA LGL TABLO
Aylar
1.Haram Aylar
Hadis No
1
Rvi
Kaynak
Eb Bekre
Buhr,
Mslim,
Shhat Durumu
Sahih
Eb Dvd, Ahmed
1.1.Zilkde
Bahleli bir adam
Ahmed, Eb Dvd,
Hasen li gayrih
bn Mce
1
Eb
Sad
el-Hudr, Ahmed
Sahih
Cbir
1.2.Zilhicce
2
Eb Sad el-Hudr
abl-
Zayf
Mslim, Eb Dvd,
Sahih
Beyhak,
man
Eb Hreyre
Tirmiz,
1.3.Muharrem
Nes
Ahmed,
es-Snenl-
kbr
2
Ali b. Eb Tlib
228
Ahmed, Tirmiz
Zayf
1.4.Receb
Ziyd en-Nmeyr
Ahmed
2.Safer
Eb Hreyre
Buhr,
Zayf
Mslim,
Sahih
Eb Dvd
1
5.Ramazan
b.
Sriye
es- Ahmed, Hkim
Sahih
Slem
3.Rabulevvel
4.ban
Irbd
ie
Hkim
Sahih
sme
Ahmed, Nes
Hasen
ie
Eb Yal
Zayf
ie
Nes, Eb Dvd
Sahih
Enes b. Mlik
Tirmiz
Zayf
Eb Hreyre
Ahmed, Nes
Sahih
bn Abbs
Eb Thir, ntihb
Zayf
Vsile b. el-Eska
Ahmed
Zayf
Selmn el-Fris
bn Huzeyme
Zayf
Eb Mesd el-Gfar
bn Huzeyme
Zayf
Eb Hreyre
Ahmed
Eb Hreyre
Buhr,
ok Zayf
Mslim,
Sahih
Tirmiz, bn Mce
8
Eb Hreyre
Buhr, Mslim
Sahih
Eb Sad el-Hudr
Ahmed, bn Hbbn
Hasen
10
Eb Hreyre, Cbir
bn Hbbn, Ahmed
Hasen
11
Eb Hreyre
Mslim, Tirmiz
Sahih
229
Eb Eyyb el-Ensr
Mslim, Eb Dvd,
Sahih
Tirmiz, Ahmed
6.evval
Arf babasndan
Ahmed, Nes
Zayf
Mslim el-Kura
Eb Dvd, Tirmiz
Zayf
sme b. Zeyd
bn Mce
Zayf
MEVSMLERLE LGL TABLO
Mevsimler
1.lkbahar
Hadis No
1
Rvi
Kaynak
Eb Sad el-Hudr
Buhr,
Mslim,
Shhat Durumu
Sahih
Nes, bn Mce
2.Yaz
Eb Hreyre
Buhr,
Mslim,
Sahih
Tirmiz, bn Mce
3.k
Eb Sad el-Hudr
230
Ahmed, Beyhak
Zayf
SONU
Hadis ilminde zamannn otoritesi olan bn Receb el-Hanbel, fkh, usl, tefsir, kelam,
ahlak ve tarih sahalarnda eserrdr vermi, bilhassa Dmak ve Kudste hicri VIII. Asrda
Hanbel mezhebinin nderliini yapmtr. Farkl alanlarda eserler vermi olmasna ramen
onun esas ihtisas alan Hadis ilmidir. Nitekim temel eserlerini bu alanda vermitir. Hadise
dir almalar eserlerin iinde say olarak da ounluu oluturmaktadr.
bn Recebin yetimesine katk salam 42 hocasnn ve yetitirdii 11 rencisinin
isimlerini tesbit ettik. Hocalarndan bn Kayyim ve bnl-Habbz; rencilerinden bnrRessm ve bnl-Lahhm hakknda ayrntl bilgi verdik. Yaplacak mstakil bir almada
btn hocalar ve rencileri hakknda bilgi verilerek, hocalarndan etkilenmesi ve
rencilerine etkileri zerinde durulabilecei kanaatindeyiz.
bn Receb, farkl alanlarda eserler vermitir. Eserlerinin byk bir ounluu
matbudur. Matb olan 50 eserine ulatk ve bunlar almamz aamasnda inceledik. Ayrca
kaynaklarda geip de ulaamadmz veya kendisine aidiyeti belli olmayan eserler de vardr.
O bata temel kaynaklar olmak zere ok farkl eserlerden istifade etmitir. Kulland
hadislerin kaynan genelde vermektedir. Hadisleri nadiren de olsa senetli verdii
olmaktadr. ou zaman rvileri cerh ve tadil ynnden kendisi deerlendirmekle birlikte bu
konuda alntlar yapt da olmutur.
Faziletli vakitler konusunda konuya zemin oluturmak zere vakit, fazilet, mbrek ve
mukaddes kavramlarn inceledik. Mbrek kelimesinin tremi olduu brk kelimesi
Mescid-i Aks, Tr-i Sna, Kuran, baz peygamberler, gkten inen su, zeytin aac, gece,
toprak paras gibi farkl varlk alanlar iin kullanlan bu kelime, mukaddes kelimesinin
tremi olduu kds kelimesinin trevlerinin kullanmndan daha oktur. Her mukaddes olan
mbrektir; fakat her mbrek olan mukaddes deildir. Ayrca brk kelimesi ve trevleri
daha ok yaratklar iin; kds kelimesi ve trevleri ise daha ok Allah Tel iin
kullanlmtr. Mbrein daha somut; mukaddesin daha soyut anlam olduu sylenebilir.
zellikle bu iki kelimenin kullanmlarndan yola karak zaman, mekn ve ahsta kutsallk ve
mbrek konular ayr ayr inceleme konulardr.
231
bn Recebin faziletli vakitler konusunda kapsaml bir almas vardr. Bu eseri

kendisinden sonra gelenlere kaynaklk etmitir. Konuyu alrken sadece bu konuda yazd
eserlerini deil; 50ye yakn eserini tarama imknmz oldu. Ancak kendisinden en fazla
istifde ettiimiz kitab Letifl-marif olmutur. Bu eseri bu alanda kendisinden nce ve
sonra yazlm eserlerin en kapsamlsdr. Vaaz slbuyla yazlmtr. nk konuyu iirlerle
sslemekte ve her konuyu muhatablarna nasihatlerle bitirmektedir.
bn Receb el-Hanbel, faziletli vakitler konusunu ilerken Vezif bal altnda
muharrem ayndan balayarak safer, rabulevvel, receb, ban, ramazan, evval, zilkde,
zilhicce aylarnn faziletlerini vaaz slbuyla yazmtr. Gn ve gecelerin faziletini ayr
balklar altnda deil; aylarn fazileti iinde incelemitir. Mevsimlerin fazileti baln -tespit
edebildiimiz kadarylailk kullanan kendisidir. Bu konuda ilkbahar, yaz ve k balklarn
kullanmtr.
Faziletli vakitler konusunda Raslllahn doumun tarihindeki ihtilaf sz konusu
etmesine ramen; mevlid gecesinden bahsetmemektedir. Regaib namaznn bidat olduunu
ve kimlerin kardn anlatr; dolaysyla regaib gecesinin faziletinden bahsetmez. Yine sr
olaynn olu zamanyla ilgili ihtilaftan bahsetmesina ramen; Mirac gecesinin fazileti
konusuna da hi deinmemektedir. sr olaynn receb aynda deil; rabulevvel aynda
olduu grne meyletmektedir. Gecenin olu zamanndaki ihtilaf ve bu gecenin
stnlne dir sahih veya zayf her hangi bir rivyetin gelmemesinden dolay bu geceyi
faziletli gecelerden saymamaktadr. Eserlerinden Berat Gecesiyle ilgili tesbit edip
incelediimiz 3 hadisin 3 de zayftr. bn Receb el-Hanbelnin eserlerinde receb ay ile
ilgili bir hadis inceledik o da zayftr. Dolaysyla receb aynn faziletiyle ilgili sahih hadis
yoktur.
Faziletli vakitlerle ilgili bn bdcdR el-Hanbelnin eserlerinden Gecelerin ve Gnlerin
Fazileti, Aylarn Fazileti ve Mevsimlerin Fazileti balklklar altnda 60 hadis inceledik.
ncelediimiz 60 hadisten 38i Ktb-i sittedendir. 11 hadis Ktb-sitteyi Ktb-i tisaya
tamamlayan hadis kitabnda gemektedir. Dolaysyla 60 hadisten Ktb-i tisada
gemeyen hadis says 11dir. 11 hadis de u kaynaklarda gemektedir: Eb Yal el-Msned;
Nes es-Snenl-kbr; bn Huzeyme es-Sahih; bn Hbbn es-Sahih; Tabern elMuceml-evsat; Hkim el-Mstedrek; Beyhak uabl-iman; Eb Thir ntihb; bnlCevz el-Ilel.
232
ncelediimiz 60 hadisin shhat ynnden dalm yledir: 31 sahih; 6 hasen; 1

hasen li gayrih; 20 zayf; 2 ok zayftr. Dolaysyla faziletli vakitlerle ilgili bn Receb elHanbelnin eserlerinde zayf ve az da olsa ok zayf hadise rastlanmaktadr.
bn Recebin faziletli vakitlerle ilgili kulland hadislerin % 51.6 sahih; % 11.6 hasen;
% 36.6 zayftr. Sahih, hasen, hasen li gayrih ve zayf hadislerin oran % 96.6dr. Faziletli
vakitler konusunda amel edilemeyecek ok zayf hadis oran % 3.4tr.
Gnler ve aylarn faziletiyle ilgili en fazla rivyet 11 hadisle ramazan ay hakkndadr.
Bunu 10 hadisle arife gn takib etmektedir.
bn Receb el-Hanbel, faziletli vakitler konusunda temel hadis kaynaklarndan faziletli
vakitler konusunda en fazla 33 hadisle Ahmed b. Hanbelin Msnedini kullanmtr. Bunu u
kitaplar takip etmektedir. Mslim 17; Tirmiz 14; bn Mce 13; Eb Dvd 12; Nes 11;
Buhr 9.
Faziletli vakitler konusunu bn Receb el-Hanbelnin kitaplar zelinde incelemi
olduk. Bu alma bn Recebin zelinde deil de; genel bir alma olsayd, sonu hemen
hemen ayn kard. Dolaysyle bn Recebin faziletli vakitler konusunda olduka nemli bir
kaynak olduunu dnyoruz.
bn Receb el-Hanbel, faziletli vakitlerle ilgili rivyetlerin saysnn fazla olmasna
deil; ncelikle o konuda sahih rivyet olup olmadna bakmaktadr. Ele ald konuda,
dorudan konu ile balantl yet varsa onunla balar, yet yoksa o konuda sahih rivyet arar.
Sahih rivyet varsa onunla konuyu iler. Sahih rivyet yoksa zayf olduunu belirterek ilgili
hadisi kullanr. Ona gre tergb, terhb ve fezil (zendirme, uyarma ve faziletler) konularnda
zayf hadisle amel edilir. bn bdcdR el-Hanbelnin faziletli vakitler konusunda zayf hadislere
yer vermesinde Letif isimli eserinin mevza trnde yazlm olmas etkili olmu olabilir.
bn bdcdR el-Hanbel ve eserleri, Trkiyede fazla tannmamaktadr. Onun gerek ilm
yn gerekse eserleri zerinde yaplacak almalarn bilgi ve anlaymza yeni ufuklar
aaca muhakkaktr.
233
BBLYOGRAFYA
Abdbk,
Muhammed
Fuat,
el-Muceml-mufehres
li
elfzil-Kuran-
Kerim,
arYaynlar, stanbul 1990/1411; Tercme: ANGA, Mahmut, Kuran Kelimelerinin

Anahtar, Tima Yaynlar, stanbul, 1986.
Abdrrezzk, Eb Bekr Abdurrezzk b. Hemmam es-Sann (211/827), el-Musannef, I-XI,
1. Basm, Beyrut, 1391/1972.
Acln, smail b. Muhammed el-Cerrhi (1162/1748), Kefl-haf ve mzill-ilbs
amme-tehere minel-ehdisi al elsinetin-ns, thk. Ahmed Kal, I-II, MektebettTrasil-slm, Halep, trs.
Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Msned, I-VI, stanbul, 1982/1402.
................, el-Msned, (thk. Arnad, uayb- Mrid, dil, el-Mevsatl-hadsiyye Msned
imam Ahmed b. Hanbel) I-XXXXIX, Messesetr-Risle, 2. Basm, Beyrut, 1420/1999.
Ali el-Kr, Nuruddn Ali b. Sultan Muhammed (1014/1605), el-Edeb fi receb, thk. Tantv,
Amr b. Abdulmunm b. Selim, Drus-Sahbeti lit-Trs, 1. Basm, Msr-Tanta, 1412/1992.
................, el-Esrrul-merfa fil-ahbril-mevza, thk. Muhammed es-Sabb, MessesetrRisle, Beyrut, 1391/1971.
Ali el-Muttak, Alauddin Ali el-Muttak b. Husamuddin el-Hind (975/1567), Kenzlumml fis-snenil-akvl vel-ahvl, I-XVIII, Mektebetut-Turasil-slm, 1. Basm,
Haleb, 1391/1971, Messesetr-Risle, Beyrt, 1399/1979.
Algl, Hseyin, Mubrek Gnler ve Geceler, Ik Yaynlar, stanbul, 2008.
Aliyy-ibl, Ali b. Abdulaziz, Menhec bn Receb el-Hanbel f akidetis-selef, Drulsme, 1. Basm, Riyad, 1421/2001.
Apaydn, H. Yunus, Medine Dnemi Yeni Kronolojisi RASLLLAHIN GNL, nsan
Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2008.
., bn Kayyim el-Cevziyye, DA, XX, 109-123, stanbul, 1999.
Ate, Sleyman, Kuran- Kerim Tefsiri, I-VI, stanbul, 1995.
234
Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar Szl, MFY, 4 Basm, stanbul, 2011.

Babanzde, Ahmet Nim-Miras Kamil, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercemesi
ve erhi, I-XII, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 7.Bask, Ankara, 1982,
Begav, Eb Muhammed el- Hseyin b. Mesd (516/1122), Mesbhus-snne, I-IV, Drul-marife,
Beyrut, 1407/1987.
Berk, Ali Himmet- Keskiolu, Osman, Hteml-Enbiy Hz. Muhammed ve Hayat, DBY., 7.
Basm, Ankara, 1978.
Beydv, Kad Nasruddin Ebl-Hayr Abdullah b. mer b. Muhammed e-eyrzi (685/1286),
Envru't-tenzl ve esrrut-tevl, I-II, Matbaatl-Osmni, stanbul 1314; I-V, Dru hyitTrasil-Arab, Beyrut, 1418.
Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. el-Hseyin b. Ali b. Musa el-Horasn (458/1066), esSnenl-Kbr,
Drul-ktbil-ilmiyye,
3.
Basm,
Beyrut,
1424/2003.
(mile
nshasndan).
., Fezill-evkt, Mektebetl-Menr, 1. Basm, Mekke, 1410/1990.
., uabl-imn, I-XIV, Mektebet-Rd, 2. Basm, Riyad, 1425/2004.
Bezzr, Eb Bekr Ahmed b. Amr b. Abdlhlk b. Halld (292/905), el-Msned,
Mektebetl-Ulm vel-Hkem, I-XVIII, Medine, 1988. (mile nshasndan).
Bozkurt, Nebi, Kandir, DA, XXIV, 300- 301, stanbul, 2001.
Buhr, Eb Abdillah Muhammet b. smail (256/869), el-Cmiu's-sahh, I-VIII, ar
Yaynlar, stanbul, 1401/1981.
.., el-Edebl-mfred, thk. Fadlullah el-Ceylni, I-II Matbaatus-Selefiyye, 2.
Basm, Kahire 1388, (Tercme: Snmez Ramazan, Edebl-Mfred Mslman Ferdin Edeb
ve Ahlak, Konya, 2007)
., et-Tarihul-kebir, I-IX, Drul-Marif Osman, Haydarabad, 1956.
Bulut, Ahmet, Ramazan Nasl hya Ederim?, Ensar Neriyat, stanbul, 2007.
235
Bursev, smail Hakk, (1137/1725),Tefsru ruhul-beyn, I-X, stanbul, 1389.

Bsr, Ebl-Abbs ihbddin Ahmed b. Eb Bekr b. smail b. Selim b. Kaymaz b. Osman
el-Kinn (840/1436), Misbhuz-zcce f zevidi bn Mce, thk. Muhammed el-Muntak elKenv, I-IV, Drul-Arabiyye, 2. Basm, Beyrut 1403. (mile nshasndan)
arc, Mustafa, Fazl, DA, XII, 271- 272, stanbul, 1999.
., Fazilet, DA, XII, 268- 271, stanbul, 1999.
Canan, brahim, (1431/2009), Hadis Ansiklopedisi KTB- STTE, I-XVIII, Aka
Yaynlar, stanbul, trs.
Cevher, smail b. Hammad (400/1009), Shh Tacl-lga ve shhul-Arabiyye (thk.
Ahmed Abdlafur Attar), I-VI, Drul-Kitabil-Arabiyye, Msr, 1377.
Drekutn, Ali b. mer (385/995), es-Snen, I-IV, Medine, 1386/1966.
Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl b. Behram (255/868), es-Snen,
I-II, stanbul, 1992.
Dvdolu, Ahmet (1403/1983), Sahh-i Mslim Tercemesi ve erhi, I-XII, stanbul, 1979.
Deylem, Eb c rye b. ehradr b. rye (509/1115), el-Firdevs bi- mesril-htb,
thk. es- Sad b. Besyn Zall, I-V, Beyrut 1406/1986.
Eb Dvd, Sleyman b. E'as es-Sicistan el-Ezdi (275/888), es-Snen, I-V, stanbul,
1401/1981.
Eb Nuaym, el-Isbahn Ahmed b. Abdullah (430/1038), Hlyetl-evliy tabaktl-esfy,
I-II, Mektebetl-Hanc, Msr, trs.
Eb Thir es-Silef, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. brahim el-Esbahn
(576/1180), Cz bi intihbi Eb Thir es-Silef, 1. Basm, By., 2004.
Eb Yal, Ahmed b. Ali b. Msn b. Yahya b. s b. Hill et-Temm el-Mevsl (307/919)

el-Msned, thk. Hseyin Selim Esed, I-XIII, Drul-Memn lit-Tras, 1. Basm, Dmak
1404/1984. (mile nshasndan).
236
Elbn, Muhammed Nsruddn (1420/1999), Sahhu Eb Dvd, I-VII, 1. Basm,

Kuveyt, 1423/2002. (mile nshasndan).
., Zafu Eb Dvd I-II, 1. Basm, Kuveyt 1423/2002. (mile nshasndan)
., Sahhu ve Zafu Snent-Tirmiz, Msr, trs. (mile nshasndan).
., Sahhu el-Cmius-sagr ve ziydtih (el-Fethul-kebir), I-II, elMektebetl-slmiyye, Beyrut- am, 1406/1986.
., Zafu el-Cmius-sagr ve ziydtih, el-Mektebetl-slmiyye. (mile
nshasndan).
., Sahhuel-Edebl-mfred lil-immil-Buhr, Drus-Sdk, 4.Basm, By.
., Zafu el-Edebl-mfred lil-immil-Buhr, Drus-Sdk, 4.Basm,
By.
., Zafu et-Tergb vet-terhb, I-II, Mektebetl-Marif, Riyad, Ty. (mile

nshasndan).
Eren, Mehmed, Hadis lmindeki Rical Bilgisi ve kaynaklar, stanbul, 2012.
Esed, Muhammed (1412/1992), Kuran Mesaj Mel-Tefsir (Tercme: KOYTAK CahitERTRK Ahmed, I-III, ret Yaynlar, stanbul, 1420/1999.
Gazzl, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed (505/1111), hyu Ulmiddn, I-V, DrulMarife, Beyrut trs. (Tercme: Serdarolu, Ahmed, I-IV, Bedir Yaynevi, stanbul,
1974/1394.
Geyln, Abdulkdir (561/1166), Gunyett-tlibn, I-II, Matbaat Muhammed Ali Sabh ve
Evlduh, Kahire trs., (Tercme: Meyan, A. Faruk, lim ve Esrar Hazinesi, Berekt Yaynevi,
2. Basm, stanbul 1974,; Tercme: GNER, Mustafa, Aylar ve Faziletleri, Nur
Yaynlar, 6. Bask, Ankara, trs.)
Gufeyl, Abdullah b. Sleyman, bn Receb el-Hanbel ve Eseruhu fi tavzh akidetis-selef,
I-II, Drus-Seyl, Riyad 1418/1998.
G, Ahmed, Kuranda Kutsallk Anlay, UFD, Say 9, Cilt 9. 2000.
237
Glen, Fethullah, Zamann Altn Dilimi, Nil Yaynlar, stanbul, 2011.

Gnay, Hac Mehmet, Receb, DA, XXXIV, 506- 507, stanbul, 2007.
Gne, Kmil, slm Dncesinde Kutsallk, nsan Yaynlar, stanbul, 2010.
Hkim, en-Neysbr, bnl-Beyyi Eb Abdillah Muhammed b. Abdillah (405/1014), elMstedrek ales-Sahhayn ve bi zeylih et-telhs lil-Hfz ez-Zeheb, I-IV, Mektebetlmatbaatl-slmiyye, Beyrut, trs.
Halll, Eb Muhammed el-Hasen b. Muhammed b. Hasen (439/1047), Fezilu ehri receb,
thk. Amr Abdlmunm, Drus-Sahbeti lit-Trs, 1. Basm, Tanta, 1412/1992.
Hamidullah, Muhammed (1423/2002), Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplan, (Tercme:
ULUL, Kasm) UFD, Say 9, Cilt 9. 2000.
Hasan, brahim Hasan, Siyasi Dini Kltrel Sosyal SLAM TARH (Tercme: YT
smail, I-IX, Kayhan Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 1988.
Heysem, Nureddin Ali b. Ebbekir (807/1404), Mecmauz-zevid ve menbeul-fevid, I-X,
Drul-Kitbil-Arabi, 2. Basm, Beyrut, 1967.
Irak, Ebl-Fadl Zeynddin Abdurrahim b. el-Hseyin b. Abdurrahman b. Eb Bekr b.
brahim (806/1403), el-Mugn an hamlil-esfr fil- esfr, fi tahrci m fil-hy minelahbr, Dru bn Hazm, 1. Basm, Beyrut, 1426/2005. (mile nshasndan).
bn Ad, Eb Ahmed b. Crcn (365/976), el-Kmil f duafir-rical, I-IX, el-KtblIlmiyye, Beyrut, 1418/1997. (mile nshasndan).
bn Balbn, Emir Alauddin Ali el-Fris (739/1338), el-hsn fi Takrbi Sahh-i bn
Hbbn, thk. uayb el-Arnavd,
I-IX, Drul-ktbl-Ilmiyye, 1. Basm, Beyrut,
1407/1987.
bn Ebi-Dnya, Eb Bekir Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd b. Sfyan b. Kays el-Badad
el-Emev el-Kura (281/894), Fezil Ramazan, Drus-selef, I. Basm, Riyad, 1415/1995.
(mile nshasndan).
238
bn Eb Htim, Eb Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. dris b. el-Mnzir etTemm el-Hanzal er-Rz (327/939), Ilell-hads, I-VII, 1. Basm, By., 1427/2006. (mile
nshasndan).
., Kitabt-cerh vet-tadil, I-IX, Dru hyit-Trasil-Arab, 1. Basm, Beyrut,
1372/1953.
bn Hacer, ihabuddin Ebl-Fadl Askaln (852/1448), Fethu'l - bri erhu sahhi'lBuhr, I - XIII. Beyrut, trs.
., Tehzbt-tehzb, I-XII, Dru Sdr, 1. Basm, Beyrut, 1326.
., ed-Drerl-kmine fi agynil-mietis-smine, thk. Muhammed
Seyyid Cadel-Hak,1-V, 2. Basm, Khire, 1966/1385.
., Lisnl-mzn, I-VII, 2. Basm, Beyrut, 1390/1971
.,
el-Metlibul-liye
bi
zevidil-mesnidis-semniye,
thk.
Habburrahman el-zam, I-IV, et-Trasil-slmi, 1. Basm, Kuveyt, 1393/1973.

.,
el-sbe
Temyzis-Sahbe
(bn
Abdlberin
el-stib
Marifetil-Ashb ile birlikte baslmtr.) I-IV, Dr Sdr, Beyrut, 1328.

., nbul-gumr bi ebnil-umur fit-trh, I-IX, Drul-KtbilIlmiyye, 2. Basm, Beyrut, 1406/1986.
bn Hbbn, Muhammed b. Ahmed b. Eb Hatim et-Temimi el-Best (354/965),
Kitbl-mecrhn, thk. Muhammed brahim Zhid, I-III,
Drul- Vayy, 1.
Basm, Haleb, 1396.

bn Humeyd, Muhammed b. Abdillah en-Necd el-Mekk (1295/1878)), esShubl-vbile al darihl-Hanbile, thk. Bekir b. Abdullah Eb ZeyrAbdurrahman b. Sleyman el-Useymin, I-III, Messesetr-Risle, 1. Basm,
Beyrut, 1416/1996.
bn Huzeyme, Eb Bekir Muhammed b. shak es-Slemi en-Neysbr (311/923), es-Sahh,
thk. Muhammed Mustafa el-zami, I-IV, el-Mektebetul-slmiyye, 1. Basm, Beyrut,
1975/1395. (mile nshasndan)
239
bn Kayyim el-Cevziyye, Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr (751/1350), Zdl-med f

heydi hayril-bd, Matbaatl-Snnetil-Muhammediyye, Kahire, 1373/1953.
., el-Muntazam f tarhil-mem vel-mlk, I-IX, Drul-Ktbl-Ilmyye,
Beyrut, 1412/1992.
bn Kesr, Ebl-Fid smail b. Amr el-Kura el-Basr ed-Dmak (774/1372), TefsrulKuranil-Azm, I-VIII, Dru Tayyibe, 2. Basm, By., 1420/1999. (mile nshasndan)
., el-Bidye ven-nihye, I-XIV Mektebetl-Marif, Beyrut, trs.
., es-Sretn-nebeviyye, thk. Mustafa Abdlvhid, I-IV, Drl-Marefe, Beyrut,
1396/1976.
bn Mce, Eb Abdullah b. Yezid el-Kazvin (273/886), es-Snen, I-II, ar Yaynlar,
stanbul, 1401/1981.
bn Manzr, Celalddin Muhammed b. Mkerrem (711/1311), Lisnl-Arab, I-XV, Dr
Sdr, Beyrut, 1300.
bn Receb el-Hanbel, Ebl-Ferec Abdurrahman b. Ahmed el-Hanbel ed-Dmek
(795/1393).
., Fethul-Bri al Sahhil-Buhr, thk. Eb Muaz Tark b. Avnullah b.
Muhammed, I-VII, Dru bnl-Cevz, 3. Basm, Riyad, 1425.
., erhu Ilelit-Tirmiz, 1-II, thk. Nureddin Itr, Drul-Beyrt, 5. Basm,
Dmak, 1429/2008.
., Kavid fil-fkh el-msemm takrirul-kavid ve tahrirul-fevid, thk. Iyd b.
Abdullatif b. brahin el-Kaysi, Beytl-Efkrid-Devliyye, Lbnan, 2004; Ayn eser u isimle
de baslmtr: Kavid fil-Fkhl-slami, Mektebetl-Klliyyetil-Ezher, 1.Basm, Kahire,
1972.
.,
Letaifl-marif
fima
li-mevasimil-ami
minel-vazif,
thk.
Yasn
Muhammed es- Sevvs, Dar bn Kesr, 2. Basm, Dmak-Beyrut, 1427/2006.

., Ahvll-kubr ve ahvl ehlih ilen-nr, thk. Beir Muhammed Uyn,
Mektebetl-Meyyed, 2. Basm, Riyad, 1414/1994
., erhu Kitabil-man min Sahhil-mamil-Buhr, thk. Muhammed b. Riyd
el-Ahmed, Beyrut, 1426/2005.
240
., ez-Zeyl al Tabaktil-Hanbile, thk. Abdurrahman b. Sleyman b.

Muhammed el-Useymin, I-V, Mektebetl-Abikn, 2. Basm, Riyad, 1425/2005,
., Raviut-tefsr el-cmi lit-tefsril- imm bn Receb el-Hanbel, (Nereden:
Eb Muz, Tark b. Avnullah b. Muhammed),
I-II, Drul-sme, 1. Basm, Riyad,
1422/2001.
., Bugyetl-insn fi vezifi Ramazn, Mektebetl-slamiyye, Dmak, trs.
., Camiul-ulum vel-hkem f erhi hamsine hadisen min cevmiil-kelim, thk.
uayb el-Arnavd- brahim Bcis, I-II, Muessesetr-Risle, 7. Basm, Beyrut, 1417/1997.
., el-Mntek min mucemi yh ihabddin Ebl-Abbas Ahmed b. Receb elHanbel, thk. Eb Yahy Abdullah el-Kender, Kuveyt, 1426/2006
., Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbel, Eb Musab Talat b. Fud elHulvn, I-IV, Kahire, 1424-1425/2003-2004. Bu kitap bn Recebin 38 rislesini iermektedir.
Bunlardan kaynak olarak kullandklarmz kitaptaki sraya gre yledir .
., Veresetl-Enbiy erhu hadisi: Ebd-Derd.

., erhu hadsi: m zibni cini, ayrca; Darus-Selefiyye, 1. Basm,
Kuveyt, 1401/1981; 2. Basm, Kuveyt, 1404/1984.
., erhu hadsi: Lebbeyk Allahmme Lebbeyk.
., erhu hadsi Ammr b. Ysir: Allhmme bi lmikel-gayb, ayrca, thk. Eb
Abdurrahman brahim b. Muhammed el-Urf, Riyad, 1408/1987.
., erhu hadsi: Yetbeu'l-meyyite sels, (Eb Musab Talat b. Fud elHulvn, Mecm Resil el-Hfz bn Receb el-Hanbelnin iinde Cz fihil-kelm al
hadisi Yetbeu-meyyite sels adyla)
., Zemml-Hamr.
.,ez-Zll vel-inksr lil-Azzil-Cebbr.
., Kefl-krbe fi vasfi hli ehlil-gurbe, ayrca; thk. Ysr Abdulgani el-Br,
Mektebetl-Kuran, Khire, trs.
., el-Biratl-uzm lil-mmini bi enne hazzah minen-nr el-humm.
., Tesliye nfsn-nis ver-ricl nde fakdil- evld.
., el-Fark beynen-nasha vet-tay, ayrca; thk. Necm Abdurrahman Halef,
Beyrt, 1405/1985.
., Sadakats-sr ve fazlih.
241
., Nzhetl-esm fi meseletis-sem Ahkml-gn vel-mezif.

., Sret Abdilmelik b. mer b. Abdulaziz.
., Muhtesar mer b. Abdulaziz.
., Tefsru Sretin-Nasr.
., Tefsru Sreti hls.
., Cemur-Rusl kne dnhml-slm/Mukaddime tetemil al enne
cemar-Rusli kne dnhml-slm, ayrca; thk. Abdullah Ulv, Tanta,1411/1991.
., el-Kavls-savb f tezvci mmhti evldil-gyb.
., Risle f ryeti hilli zil-hicce.
., Kide f ihrciz-zekt alel fevr.
., er-Red al men ittebea gayral-mezhibil-erbaa.
., Muhtasar f mumeletiz-zlimis-srik.
., Ahkml-havtm vem yeteallaku bih, ayrca; thk. Ebl-Fid Abdullah elKd, Beyrut, 1405/1985.
., erhu hadisi: nne ebata evliy.
., el- Kelm al kavlih tel nnem yahallhe min bdihil-ulem.
., Fazlu ilmis-selef alel-halef, thk. Mervn Atyye, Drl-hicre, 1. Basm,
Beyrut, 1409/1989.
., Kelimetl-ihls ve tahkiku manh, ayrca; thk. Beir Muhammed Uyn,
Mektebet Drl-Beyn, 1. Basm,
Dmak, 1430/2009, (Tercme: MADEN Hseyin,
Tevhid, Tevhid yaynlar, 1. Basm, stanbul, 1998.

., Nrul-iktibs fi mikti vasiyyetin-Neb li-bn Abbs, ayrca;
thk. Beir
Muhammed Uyn, Mektebet drl-beyn, 1. Basm, Dmak 1430/2009

., Fezil-am.
., htiyrl-evl fi erhi hadsi ihtismil-meleil-al, ayrca; thk. Beir
Muhammed Uyn, Mektebet drl-beyn, 1.Basm, Dmak, 1430/2009.
., et-Tahvf minen-nr vet-tarf bi ahvli dril-bevr, ayrca; thk. Beir
Muhammed Uyn, Mektebet drl-beyn, 2. Basm, Dmak, 1421/2000.
., el- Mahacce fi seyrid-dlce.
bn hn, Eb Hafs Omer b. Ahmed b. ahin (385/995), Fedilu ehri Ramazan, thk. Semir
b. Emin ez-Zehra, Mektebetl-Menr, 2. Basm, rdn-Zerk, 1990/1410.
242
bn Teymiyye, Ahmed b. Abdlhalm b. Abdissellm (728/1328), ktizs-srtlmustakm li muhlefeti ashbil-cahm, thk. Nsr b. Abdlkerim, I-II, Mektebr-Rd, 4.
Basm, Riyad, 1414/1994.
bnl-Cevz, Ebl-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Cevz el-Kure (597/1201), Kitablmevzt, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, I-III, el-Mektebetus-Selefiyye, 1. Basm,
Medine, 1966/1386.
., el-Bir ves-sla, Messesetl-Ktbs-Sakfiye, Beyrut, 141371209. (mile
nshasndan).
., Kitabud-duaf vel-metrkin, thk. Ebl-Fid Abdullah el-Kd, Drulktbl-lmiyye, 1. Basm, Beyrut 1406/1986.
., el-Ilell-mtenhiye fil-ehdisil-vhiye, I-II, 2. Basm, Pakistan, 1401/1981.
., el-Muntazam f tarihil-mem vel-mlk, I-IX, Drul-Ktbl-Ilmyye,
Beyrut, 1412/1992.
bnl-Esr, Mecdddin Ebus-Sadt el-Mbrek b. Muhammed el-Cezer (606/1209),
Cmiul-usl f ehdsir-Rasl, I-XI, Beyrut, 1391/1971.
., en-Nihye f garbil-hads vel-eser, thk. Mahmud Muhammed et-Tanh, I-V,
el-Mektebetl-slamiyye, Kahire, 1383/1963
bnl-Imd, Ebl-Fellah Abdullah Hay el-Hanbel (1089/1697), ezertz- zeheb fi
ahbri men zeheb,1-VIII, Drul-Fikr, Beyrut, 1399/1979.
bnl-Mibred, Ebl-Mehsin Cemleddin Yusuf b. Hasan b. Abdulhdi ed-Dmak esSlih el-Hanbel (909/1503), el-Cevherul-munaddad fi tabkti Muteahhir ashb Ahmed,
thk. Abdurrahman b. Sleyman el-Useymin, Mektebetl-bikn, 5. Basm,
Riyad,
1421/2000.
mam Rabbn, Ahmed b. Abdullah b. Zeynelbidin es- Serhend el-Faruk, Mektbt,
(Tercme: ZREK, M. Metin) Yeni afak Gazetesi, stanbul, 2006.
Kallek, Cengiz, bn Receb, DA, XX, 243- 247, stanbul, 1999
243
Kandemir, M.Yaar, Mevz Hadisler. Mene-i, Tanma Yollar, Tenkidi, DBY, 4. Basm,
Ankara, 1987.
., Beyhak, DA, VI, 58- 61, stanbul, 1992.
., Fezil, DA, XII, 529- 531, stanbul, 1995
Kastalln, Ahmed b. Muhammed (923/1517), el-Mevhibl-lednniyye bil-minehlMuhammediyye, I-II, Matbaatl-vsk, Kahire, 1281.
Kehhle, mer Rza (1407/1987), Muceml-mellifn: tercim musannifil- kutubilArab, I-XV, Mektebetul-Msenn-Dru ihyit-Turasil-Arabi, Beyrut, trs.
Kettn, Muhammed b. Cafer (1345/1927), Hadis Literatr (Tercme: Yusuf zbek), z
Yaynclk, stanbul, 1994.
Kokuzu, Ali Osman, bn hn, DA, XX, 367- 369, stanbul, 1999.
Komisyon, Kuran Yolu Trke Mel ve Tefsir, I-V, DBY, Ank., 2007.
Konev, Sadreddin (673/1274), erh-i Hadisi Erban, Tercme: DEMRL, Ekrem, Krk
Hadis erhi, z Yaynclk, stanbul, 2002.
Kurtub, Eb AbdullahMuhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferhl-Ensr el-Hazrec
(671/1273), el-Cmi li Ahkmil-Kuran, I-XX, Drul-Ktbil-Msryye, 2. Basm, Kahire,
1384/1964.
Kutluay, brahim, Kutsal ve Kutsallk Anlay ve Hadislerde Baz Zaman ve Meknlarn
Efdliyeti, (Erciyes niversitesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri, 1996.
Kutup, Seyyid, (1387/1967), Fi Zllil-Kuran (Tercme: engler, .Hakk-Karla, BekirSara, M.Emin), I-XVI, Hikmet Yaynevi, stanbul, 1972.
Mahall, Celleddin Muhammed b. Ahmed (864/1459)- Suyt, Celleddin Abdurrahman b.
Eb Bekr (911/1505), Tefsiru Celleyn lil- Kuranil- Azm, I-II, stanbul, 1983.
Mlik b. Enes (179/795), el-Muvatta, I-II, ,ar Yaynlar, stanbul, 1401/1981.
Mehmil, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. el-Ksm (415/1024), Eml Eb Abdillah elMehmil, 1.Basm, By., 2004 (mile nshasndan)
244
Mesd, Ebl-Hasen Ali b. el-Hseyin b. Ali (345/956), Mrcz-zeheb ve medinlcevher, thk. Muhammed Muhyiddin Abdlhamd, I-IV, Msr, 1384/1964.
Mevdd, Ebl- l, (1399/1979), Tefhmul-Kuran Kurann Anlam ve Tefsiri
(Tercme: Komisyon, I-VII), nsan yaynlar, stanbul, 1998.
Mubrekpr, Ebl-Al Muhammed b. Abdurrahman b. Abdurrahim (1353/1935),
Tuhvetl-Ahvez, I-X, Drul-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut, trs.
Mchid, Ebl-Haccac Mchid b. Cebr el-Mekk el-Kura el-Mahzm (104/722), Tefsru
Mchid, thk. Muhammed Abdsselam Ebn-Nl, Drul- Fikril-slmiyyil- hadse, 1.
Basm, Msr, 1410/1989.
Mnv, erefddin Yahy b. Muhammed (1031/1622), Feyzl-kadr erhl- cmiissagr, I-VI, Drl-marefe, 2. Basm, Beyrut, 1391/1972.
Mnzir, Eb Muhammed Zekiyyddin Abdulazim b. Abdulkavi (656/1258), et-Tergb vetterhib minel- hadsi-erif, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, I-VI, 1.Basm, Msr,
1379/1960; thk. Mustafa Muhammed Amr, I-IV, 3. Basm, Beyrut, 1388/1968,
Mslim, Eb'l-Hseyin Mslim b. Haccac el-Kurey (261/875), el-Cmius-sahih, I-III,
ar Yaynlar, stanbul, 1981/1401.
Nablus, Abdulgan b. smail (1143/1730), Fezil-hr vel-eyym, thk. ATA, Muatafa
Abdlkadir, Drul-Ktbl-Ilmiyye, 1. Basm, Beyrut, 1406/1986.
Nes, Eb sa Muhammed bn sa bn Sevr (303/915), es-Snen, I-V, stanbul, 1981/1401.
., es-Snenl-kbr, I-XII, Messesetr-Risle, 1. Basm, Beyrut, 1421/2001.
(mile nshasndan)
Nesef, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud (710/1310), Medrikt-tenzl ve hakikut-tevl, IIII, Drul-Kalem, Beyrut, 1408/1989.
Nevev, Eb Zekeriyy Yahy b. eraf e-fi (676/1277), Kitabl-ezkr, Hayriye
Matbaas, Msr, trs.
zel, Ahmed, Ali el-Kr, DA, II, 403- 405, stanbul, 1989.
., Mevlid, DA, XXIX, 475-479, Ankara, 2004.
245
ztrk, Yaar Nuri, Din ve Ftrat, stanbul, 1990.

Rgb sfahn, Ebl-Kasm el-Hseyin b. Muhammed, el-Mfredt f garbil-Kuran, thk.
Muhammed Seyyid Keylni, 1. Basm, Msr 1381/1961.
Rd, e-erif (406/1015), el-Meczt-Nebev, Messesetl-Haleb, Kahire, 1387/1967.
St, Ahmed Abdurrahman el-Benn, el-Fethur-rabbn li-tertbi Msnedil-mam
Ahmed b. Hanbel e-eybn mea erhih Bulgil-emn, I-XXIV, Drul-Hadis, Kahire,
trs.
Subh, Slih (1408/1987), Ulml-hadis ve mustalahuh,
18. Basm, Beyrut, 1991.
(Tercme: M. Yaar KANDEMR, Hadis limleri ve Hadis Istlahlar, DBY., Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 2. Basm, Ankara, 1973).
Slih, Muhammed s, el-Mucem-mile lit-trasil-Arab, I-IV, Kahire, 1993.
Semerkand, Ebl-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim (373/983), Tenbhulgfiln, Dru bn Kesir, am-Beyrut, 1421/2000.
Suimez, Muhammed, bn Receb el-Hanbel ve Camiul-Ulm vel-Hikem Adl Eserindeki
Hadis erhilii, Baslmam Yksek Lisans Tezi, KT, SBE, Trabzon, 2006.
Suyt, Celleddin Abdurrahman (911/1505), el-Cmius-sagr fi ehdsil-beirin-nezr, III, Kahire, 1373/1954.
., el-Lelil-masna fil-ehdisil-mevza, I-II, Mektebett-TicriyyetilKbr, Kahire, trs.
., Tabaktl-huffz, thk. Ali Muhammed mer, Matbaatul-stikllil-Kbr, 1.
Basm, Kahire, 1973/1393.
Tabern, Ebl-Ksm Sleyman b. Ahmed b. Eyyb (360/971), el-Muceml-evsat, I-X,
Kahire, trs.
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Cmiul-beyn (Tercme: Aytekin,
Kerim- Karakaya, Hasan), I-IX, Hisar Yaynlar, stanbul, 1986.
Tahv, Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Sellme b. Seleme el-Ezd el-Msr el-Hanef
(321/933), Mkilul-sr, I-IV, Dr Sdr, Beyrut, trs.
246
Tekeli, Hamdi, Regaib Gecesi, DA, XXXIV, 535- 536, stanbul, 2007.
Topalolu, Bekir, Kudds, DA, XXVI, 314- 315, stanbul 2002.
Tosun, Necdet, rn-i Marib, DA, XXXIX, 192- 193, stanbul 2010.
Tebrz, Veliyyddin Muhammed b. Abdullah el-Hatb el-Amr (736/1336), MiktlMesbh, I-III, el-Mektebetl-slmiyye, Dmak, 1381/1961.
Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Servet (279/892), es-Snen, I-V, ar Yaynlar,
stanbul, 1401/1981
Uluda, Sleyman, Abdlkdir-i Geyln, DA, I, 234- 239, stanbul, 1988.
nal, Halit, Berat Gecesi, DA, V, 475- 476, stanbul 1992.
Vehb, Mehmed (1369/1949), Hulsatl-Beyn fi Tefsril-Kuran, I-XV, Ahmed Said
Matbaas, 4. Basm, stanbul, 1969.
Wensinck, A.J. (1358/1939), Concordance, I-VIII, stanbul, 1988.
., Miftahu Kunzi's-Snne, Lahor, 1391/1981.
Yaarolu, M. Kmil, bnl-Lahhm, DA, XXI, 118- 119, stanbul, 2000.
., ban, DA, XXXVIII, 207, st., 2010.
., Muharrem, DA, 4-5, XXXI, st., 2006.
Yavuz, mer Faruk, Kuranda Kutsal Mekn, Zaman ve Eya Kavramlarnn Sembolik
Deeri, CFD, X/2, s. 391- 410, 2006.
Yazr, Elmall M. Hamdi (1361/1942), Hak Dini Kuran Dili, I-IX, stanbul, 1960; I-X,
stanbul, 1979.
Yce, Abdlhakim, Gece badeti, Ik Yaynlar, 13.Basm, stanbul, 2010.
Zeheb, emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), thk. uayb el-ArnavdHseyin Esed, Siyeru almin-nubel, I-XXV, Messesetr-Risle, 7. Basm, Beyrut,
1410/1990.
247
., Mznl-itidl f nakdir-ricl, thk. Ali Muhammed el-Behv, I-IV, Dru

ihyil-ktbil-Arab, Kahire, 1382/1963.
Zemaher, Ebl-Kasm Crullah Mahmut b. mer, (538/1144) el-Kef an hakikittenzl ve uynil-akvil fi vuchit-tevil, I-IV, Drul-Marife, Beyrut, trs.
., Rabul ebrr ve nussl-ahyr, I-V, Messesetl-Alm, 1. Basm, Beyrut,
1412. (mile nshasndan).
Zrkn, Eb Abdullah Muhammed b. Abdlbk b. Yusuf b. Ahmed b. ihbddn b.
Muhammed ez-Zrkn el-Mlik (1122/1730), erhuz-Zrkn alel-mevhibil-lednniyye
bil-menahil-Muhammediyye, Drul-ktbil-ilmiyye, 1. Basm, Beyrut, 1417/1996
(mile nshasndan).
248

Faziletli Vakitler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Faziletli Vakitler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

FAZLETL VAKTLERE DR RVYETLERN DEER

6.7. Mehur muhaddislerin rencilerinin derecelerini bilme konusu...60

nc blmde ise Aylarn ve Mevsimlerin Fazileti ana balnda, aylardan

: basm yeri yok

: Cumhuriyet niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

: Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi

: Diynet leri Bakanl Yaynlar

: Karadeniz Teknik niversitesi

: Sosyal Bilimler Enstits

: Sallahu aleyhi vesellem

: Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

I.ALIMA HAKKINDA GENEL BLGLER

M. smail FINDIKLInn Faziletleriyle Gn ve Geceleri. Yasin Yaynevi tarafndan

Eser balca u balklardan olumaktadr: Gn gece ve aylarn faziletleri,

muharrem, safer, rabulevvel, receb, ban ve ramazan aylarnn faziletleri. Aylarn

Rviler hakknda deerlendirme yaparken, seneddeki btn rvilerle ilgili deil,

knye bilgilerini bibliyografyada tam olarak zikrettik.

1.2. Vakit, malum vaktin gn, dirilme gn anlamnda (el-vaktl-malm,

el-Hcr, 15/38. Yine bk. Sd, 38/81.

ed-Duhn, 44/40. Yine bk. en-Nebe, 78/17.

Ms, tayin ettiimiz vakitte (( )Tra) gelip Rabbi de ona konuunca,

bnl-Esr, en-Nihye, II, 422.

Raslllah (s.a.v.) Medine halk iin Zlhuleyfeyi,

Yunus, 10/45; el-Ahkf, 46/35.

Mslim, man, 248.

Buhr, Hac, 7, 9, 11, 12; Mslim, Hac, 11,12.

Eb Dvd, Hudd, 35.

Vaktinde klnan namazdr.24

Cevher, es-Shah, V, 1792; bn Manzr, Lisanl-Arab, XI, 524.

bn Manzr, Lisanl-Arab, XI, 524.

Kandemir, M. Yaar, Fezil DA, XII, 529.

Rgb el-Isfahn, el-Mfredt f garbil-Kuran, 381- 382.

En-Nahl, 16/71. Ayrca bk. en-Nis, 4/95.

en-Nis, 4/34. Ayrca bk. en-Nis, 4/32; el-sr, 17/21.

Fazl kelimesi Kuranda fazl, fazlen, el-fazlu ve fazlehu eklinde kullanlmtr.

) olmasayd herhalde ziyana urayanlardan olurdunuz.42

Yusuf, 12/38. Ayrca bk. en-Nis, 4/83, 113.

l-i Imrn, 3/174.

4.Rdvan (honutluk) kelimesiyle birlikte

arc, Mustafa, Fazl, DA, XII, 271.

Mslim, Saltl-Msfirin ve Kasrih, 68.

Buhr, Enbiy, 32,46; Fedil Ashbin-Neby, 30.

Carc, Fazl , DA, XII, 272.

Rgb el-Isfahn, el-Mfredt, s. 44.

Cevher, a.g.e.,IV, 1574; bn Manzr, a.g.e., X, 395.

O, drt gn iinde (drt evrede), yeryznde ykselen sabit dalar yaratt,

( ) verdiimiz yerin dou ve bat taraflarna miras kldk. Rabbinin

)size olsun ey (peygamber ocann) ev halk! phesiz O vlmeye layktr, an

el-Enbiy, 21/71, 81.

Mevdd, Tefhmul-Kuran, III, 288, 459.

(Ms) Atee varnca ona yle seslenildi: Atein bandaki de evresindekiler

Sad, 38/29. Ayrca bk. el-Enm, 6/92, 155.

l-i Imrn, 3/96.

Kf, 50/9, 10, 11.

el-Mlk, 67/1. Ayrca bk. ez-Zhruf, 43/85.

bn Mce, Etme, 17.

Buhr, Savm, 21; Mslim, Syam, 45.

bn Mce, Ticart, 69; Ahmed b. Hanbel, VI, 434.

Ahmed b. Hanbel, I, 293.

Tirmiz, Etme, 12.

Namazlarn son oturuunda okunan salli ve brik dualar85

Kuds (Beytl-Kuds) denilmekte, irkten ve necsetten temizlenmi ev, yer anlamndadr.93