il.

ABDLHAMD DNEMNDE UYGULANAN

SOSYAL YARDIM POLTKALARI
(1876-1909)

Fiziksel Engelliler, Kazazede ve Depremzedeler

LBRA KTAP: 43
TARH DZS: 33
Libra Kitaplk ve Yaynclk
Sayfa Dzeni

Vira Reklam
Editr

Fatih Demir
Kapak

Utku Lomlu
Kapak Fotraf

"Dilsiz ve Amalar Mektebi", Servet-iFnun, s. 129, c 5 (19 Austos 1309/31

Austos 1893, s. 394
eviri

Esma Gl
Dizin

zi Karaka zbayrak
l.Bask

500 adet, 2011

ISBN 978-605-4326-37-2
Bask ve Cilt

Sena Ofset Ambalaj Matbaaclk San. ve Tic.Ltd.ti.

Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi 4 NE 20
Topkap - stanbul
Tel: (0212) 613 38 46
Sertifika No.: 12064

Libra Kitaplk ve Yaynclk Ticaret Ltd. ti.

Ebekz Sok. Gnaydn Apt. No. 9/2,
Osmanbey, stanbul
Sertifika No. 15705
Tel: 212-232 99 04/05
Fax: 212-231 11 29
E-posta: info@librakitap.com.tr
www.librakitap.com.tr
Her hakk mahfuzdur. Bu kitabn hibir blm, metin ksm. belgeler ve fotoraflar, yazarn yazl izni
olmakszn mekanik ya da elektronik veya baka herhangi bir yntemle, hibir ekil ve biimde iktibas
edilemez; yeniden sat amacyla fotokopi de dAhil olmak zere hibir sistemle oaltlamaz. Dergi,
gazete veya radyo-TV'lerce yaplacak alntlar, kaynak gsterilmesi artyla bu hkmn dndadr.

il. ABDLHAMD DNEMNDE

UYGULANAN
SOSYAL YARDIM POLTKALARI

(1876-1909)

zi KARAKA zBAYRAK

zi

KARAKA ZBAYRAK
1979 ylnda stanbul'da dodu. ilk, orta ve y ksek
renimini stanbul' da tamamlad. 2007 ylnda Boa
zii niversitesi Tarih Blm'nde "il. Abdlhamid
Dnemi'nin Fiziksel Engelli, Kazazede ve Felaketzede
lere Ynelik Politikalarnn Bir Analizi (1876-1909)" adl
teziyle yksek lisans eitimini tamamlad. 2002 ylnda
ise Tatlcba Hadiye Fayriye adl bir tatl kitabn, ar
kadalaryla birlikte yeni harflere aktarmtr.

Is
Teekkr
Bu kitabn yazm aamasnda bana destek olan aileme, tezimin
yazm aamasnda deerli yardmlarn esirgemeyen sevgili dos
tum Elif zgen'e, tezimi Trke'ye eviren sevgili dostum Esma
Gl'ye ve manevi desteini hibir zaman esirgemeyen eim Ha
lil zbayrak'a teekkr borluyum.

Babam Celal Karaka'a...

 NDEKLER
KISALTMALAR ....... ...................................................................................
NSZ
GR ............

.............................................. 11
...................................... ... 13

.......... ................ ................................................................ ................. 15

BRNC BLM
DOGUTAN ENGELLLERN EGTM ........................................................................................... 23
!-Dnyada Sar, Dilsiz ve Amalarn Eitimi .................................................... ....................... 26
2- Modern ncesi Osmanl Dneminde Engelliler ...................................... ....................... 28
3- il. Abdlhamid Dnemi Eitim Politikas. ........... ......................... .............. .......................30
4- il. Abdlhamid Dneminde Engelli Eitimine lk Teebbs: stanbul
Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi.................................. .............. ...... ......................................... .. ....... . 33
5- Sultan Mehmet Reat Dneminde Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi. ...........42
KNC BLM
KAZASI MAGDURLARINA YAPILAN MADD YARDIMLAR .................. 49
1- 19. Yzyl Avrupas'nda Emeklilik ve Engelli Sigortasnn Geliimi.................52
2- Osmanl mparatorluu'nda Kazas Madurlarnn Sigortalanmasnn
lk rnekleri ...... ..................................................................................................................... ............................ ..55
3- Kazas Madurlarna Maddi Yardm: Osmanl mparatorluu'nda
Emeklilik Fonlarnn Ortaya k................. .....................................
. ...................59
4- 1870 Yl Emeklilik nergesi ...................... ................................................
..................... 62
5- Sanayileme ve Kazalarnn Fonlarla Tazmini.......................
............................65
6- il. Abdlhamid Dnemindeki Giriimler (1876-1908).
.................68
7- Kazas Madurlar ve Sakatlar in Hediye ihsan........
.......... 73

NC BLM
DO<iAL AFET MA<iDURLARI iN DEVLET DZENLEMELERL..... . ... 83

1- 1894 stanbul Depremi.. .......... .................... . ............. . ..... . .... ........ ...................
....... 86
2- Atiyyelerin 1894 stanbul Depremi Madurlarnn Yaralarn
..................... 91
.......... ..... . .. .. .
Hafifletmedeki Rol......
3- Deprem ane Komisyonu'nun Kuruluu.....................
....... 93
4- Madalya dlleri.........................................
..... 97
5- Yurtdndan Yaplan Yardmlar.. ......................................
.............. .. 98

SONU .............

......... 104

KAYNAKA

..... 108

DZN..... ..... . ....

. ..... 115

KISALTMALAR
a.g.b.
a.g.e.
a.g.m.
bkz
BOA
C.
ed.
MEB
S.
s.
T.C.
TDV
TTK

: ad geen belge
: ad geen eser
: ad geen makale
: baknz
: Babakanlk Osmanl Arivi
: cilt
: editr
: Milli Eitim Bakanl
: say
: sayfa
: Trkiye Cumhuriyeti
: Trkiye Diyanet Vakf
: Trk Tarih Kurumu

NSZ

Bu kitap, II. Abdlhamid ynetimi boyunca kurumsal ve ki

isel alar erevesinde doutan engelli, kazazede ve felaketze
deleri korumaya ynelik farkl politikalarn ve giriimlerin analiz
edildii ilk almadr.
11. Abdlhamid dneminde doutan engelliler iin eitimi
kurumsallatrma giriiminde bulunulmu, i kazalar sonucu en
gelli konumuna denlere standart haklar ve imtiyazlar salayan
emeklilik fonlar oluturulmutur. II. Abdlhamid'in, doutan
engellileri ve kazazedeleri kapsayan eitim ve emeklilik alanlarn
daki bu kurumsallatrma abalar, Osmanl' da kamuya ynelik
standartlatrlm hizmet yaratma erevesinde deerlendiril
melidir.
te yandan II. Abdlhamid'in hayrseverlik erevesindeki
yardm ve refah projeleri, politik alandan bamsz olarak d
nlemez. Bu adan bakldnda, zellikle merutiyet taraftarla
rnn siyasi bir rgtlenmeye ulatklar 1890 ylndan itibaren il.
Abdlhamid'in, kendi poplaritesini arttrmak amacyla hayrse
verlik ve refah projelerine arlk verdii grlr. Yardm proje
lerini ve modern sosyal kurumlar finanse eden 11. Abdlhamid,
bylelikle kapsayc bir sosyal refah sistemi yaratmaya almtr.
Sonu olarak II. Abdlhamid, kendi iktidar sresince selef
lerinden farkl olarak sregiden sultan ve muhtacn arasndaki
mesafeyi geleneksel hayrseverlik pratiklerinden bir adm tesine
gtrerek modern, sistematik ve standart uygulamalar getirerek

12

1 //. Abdlhamid Dneminde

Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

salamaya almtr. Bu tr uygulamalar araclyla kendisini

yoksul ve muhta durumda olanlarn koruyucusu olarak gsteren
ve yeniden tanmlayan il. Abdlhamid bu yolla istibdada dayal
ynetimini merulatrmtr.

GR

Tm dnyadaki devlet yaplarnn kkl deiimler geirme

ye balad 19. yzylda Osmanl mparatorluu da Avrupa'da
ki deiim rzgarna kar koyamamtr. Hasta adamn hayatta
kalabilmesinin tek yolunun adalamak olmasnn yan sra bu
degm, Osmanl mparatorluu'nun, topraklarnda hzla yk
selen milliyetilik hareketlerinden muzdarip olmasnn da doal
bir sonucu olarak gerekliydi. Tanzimat brokratlarnn yenile
me hareketleri, bu hareketlerin muhalifi Gen Osmanllar ve II.
Abdlhamid'in geleneksel ve yeni uygulamalar kullanarak im
paratorluu modernletirmekle ilgili planlar, 19. yzyl boyun
ca Osmanl mparatorluu'nu hareketli bir yenileme ve deiim
alan haline getirdi.
Sultan il. Abdlhamid'in 1876' da tahta kndan 1923'te
Cumhuriyet'in ilanna kadar Osmanl tarihi, nemli deiikliklere
sahne oldu. Bilindii gibi Gen Osmanllarn ve Midhat Paa'nn
dayatmalar sonucunda il. Abdlhamid'in 1876'da ilan ettii I.
Merutiyet ksa srd. Merutiyetin askya alnmasndan sonra II.
Abdlhamid, politik yaynlarn zerinde mutlak bir kontrol elde
etti ve Yldz Saray, Osmanl hkmet sisteminin ana ynetim
ofisi haline geldi. 1908 ylnda Gen Trklerin, anayasal hkmet
sisteminin yenilenmesiyle ilgili olarak yeni sultana bask yapmalar
sonucunda Sultan Reat, Hamidiye rejimini devirdi. Fakat, il. Me
rutiyet de tpk I. Merutiyet gibi baarszlk ve hayal krklyla
sonuland. Osmanl Devleti, ksa bir sre ierisinde kendisini Bal
kan, Rus ve Birinci Dnya savalarnn ierisinde buldu.

14

I //. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Sultann tebaasn, kanunen Osmanl vatandalar haline ge

tiren Tanzimat reformunun hedefi, Osmanl mparatorluu iin
modern yasal bir sistem oluturmakt. Bununla beraber Gen Os
manllar; Ali ve Reit Paa gibi Tanzimat brokratlarn, mevcut
sistemi korumak iin yenilikleri snrlandrmakla suluyorlard.
Gen Osmanllar, il. Abdlhamid'i, Osmanl mparatorluu'nun
anayasaya hazr olmadn dnen Ali ve Reit Paa'ya ramen
1876 anayasasn kabul etmeye ikna etmi olsalar da bu dnem,
sultann otokratik ynetimini srdrmek iin anayasay feshet
mesiyle sona ermi oldu. 1
Sultan iL Abdlhamid, otokrasi araclyla gerekletirdii ve
1909'daki kendi knn tohumlarn ektii reform program
n uygulamakla Tanzimat'n son adam olarak deerlendirilebilir.
II. Abdlhamid, II. Mahmut'tan sonra, hkmeti ve kendisini re
formlara srkleyen son sultan olarak kabul edilebilir. II. Abdl
hamid, imparatorluun i pazarn geniletmek ve halknn yaam
artlarn gelitirmek iin geni bir kamu hizmetleri program
planlad. Tanzimat'n nclerinin balatt reformlar, otokra
sisini baaryla kullanp tamamlayarak, imparatorluu modern
letirmek iin son derece merkeziletirilmi bir hkmet sistemi
gelitirdi.2 Merkeziletirilmi devlet aralar, gndemine sosyal
refah politikalarn dahil etti. Dier yandan iL Abdlhamid' in
ba, yardmseverlik ve refah projeleri, politik alandan bamsz
olarak dnlmemelidir.
1890 ylnda, anayasal muhalefetin siyasal rgtlenmeye ula
masnn ardndan iL Abdlhamid, poplerliini artrmak iin
ba ve yardm kurulular projelerini vurgulayan bir politika
izleyerek kendisini, fakir ve ihtiya sahibi halknn koruyucusu
erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar, stan
bul, 2003, s. 17-34.
2 Stanford J. Shaw, "Sultan Abdlhamid: Last Man of the Tanzimat,"
Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu (Bildiriler), Milli
Ktphane Yayn, Ankara, 1989, s. 179-180.

Giri l 1 5
olarak yanstmay ve otokratik sisteme dayal ynetimini meru
klmay amalamtr. Bu amala toplumun yardma en ok ih
tiya duyan fiziksel engelli, i kazas ya da doal afet maduru
olan bireylerine sosyal yardm hizmetleri salad. II. Abdlhamid,
doutan engellilerin eitiminin kurumsallamasn salarken i
kazas madurlarnn haklarn standartlatran emeklilik fonunu
da oluturdu.
Modern devlet kavram, vatandalarn kanun nnde eit hak
lara sahip ve eit devlere tabi olmas anlamna geldiinden ei
tim, kamu hizmetleri ve sosyal organizasyonlarn oluturulmas,
devletin modernletirilmesi amacna hizmet etmektedir. Devletin
para biriminin, kullanlan zaman lm birimlerinin ve eitimin
standartlatrlmas, ki"?-lii bilinmeyen brokratlar tarafndan
ynetilen merkezi bir sisteme karlk, vatanda olma algs an
lamna geliyordu. Bu nedenle II. Abdlhamid'in kurumsallama
abalar, standartlatrlm hizmetler salayabilme zelliklerine
gre deerlendirilmelidir.
Bu kitapta temel olarak; doutan engellilere, i kazas ve dep
rem madurlarna devlet eliyle salanan sosyal yardm ve hizmet
ler anlatlmaktadr. il. Abdlhamid'in engellilere salad eitim
kurumlar, genel eitim politikas ierisinde deerlendirilirken
"bu eitim, doutan engellilere eitim salama konusunda baa
rl olmu mudur", "sz konusu eitimi salayan kurum, halkn ve
rencilerin ilgisini ekmi midir", "bu okulda kendilerine temel
beceri, mesleki bilgi ve formasyon salanan renciler, topluma
yararl bireyler olabilmiler midir" gibi sorular cevaplandrlmaya
allmtr.
Osmanl emekli sandnn modernlemesi, 19. yzyln or
talarnda Avrupa'yla yaklak olarak ayn zamanlarda meyda
na gelmitir. Osmanl brokrasisi, 1870 Yl Emeklilik nergesi
iin Fransz emeklilik sistemini model almtr. nerge, Osmanl
mparatorluu'nda oluturulan tm emeklilik fonlar iin geerli

16 l

. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

olmutur. Devlet sektr dndaki dier sektrler iin de modern

emeklilik fonu oluturulmas, i kazalar sebebiyle i kaybn te
lafi eden kurumsal bir yapnn oluumuyla sonuland. kazas
madurlar, i kanunlarnda belirtildii ekilde tazminat cret
lerinden yararlanmaya baladlar. Modern emeklilik fonlarnn
yan sra il. Abdlhamid, kendinden nceki padiahlar gibi, i
kazas madurlarna salad yardmlarla kiisel cmertliini
sunmaya devam etti. Bahi datm, il. Abdlhamid'ten nce de
uygulanan bir gelenek olsa da bu dnemde sultann, fakir ve ih
tiya sahiplerinin koruyucusu olma roln yanstmak gibi politik
amalar da tayordu. Bu her iki uygulamann, i kazas madur
larnn maduriyetlerinin, sosyal devlet aay ierisinde etkili
bir biimde giderilmesini salayp saiamad da cevap aranan
sorular arasndadr.
1894 ylnda stanbul'da meydana gelen ve byk apta ha
sara, yaralanmalara ve lmlere sebep olan deprem de yine il.
Abdlhamid dnemindeki sosyal yardm hizmetleri erevesinde
ele alnmaktadr. II. Abdlhamid, depremden hemen ksa bir sre
s onra Deprem ane Komisyonu'nu kurarak depremzedelere yiye
cek, iecek, barnak ve maddi yardm temin edilmesini salam
tr. stanbul ve stanbul dndaki tm vilayetlerdeki halk, dep
remzedelere yardm toplamak iin seferber olurken Avrupa' daki
ve Amerika'daki yardm kurulular da yardmlarda bulunmu
lardr. Sultan Abdlhamid, ane Komisyonu'na kendi kiisel ser
vetinden de ykl miktarda bata bulunarak hakimiyetini hal
kn gznde merulatrmtr.
Osmanl sosyal tarihi, son 30-40 yl ierisinde yaplan ara
trmalarn nemli konular arasndadr. zellikle II. Abdlhamid
dneminde, doutan engelli, i kazalar sonucunda sakatlanm
bireylerin ve depremzedelerin yararna dzenlenen sosyal yar
dmlar inceleyerek Osmanl'nn son dnemlerine damgasn vu
ran modernleme srecinde devletin, toplumdaki "daha az ans
l" bireylerle nasl ilgilendiini anlamay amalayan bu kitap, bu

Giri

l 17

konuda yaynlanan ilk alma olma zelliini tamaktadr. Os

manl mparatorluu'ndaki "daha az ansl" bu kiilerin varln
sosyal gvenlik asndan inceleyen ikincil kaynaklarn eksiklii,
Babakanlk Osmanl Arivi'nde, kapsaml bir aratrma gerektir
mitir.
Son yllarda, popler ve akademik evrelerde fukara tarihine
kar artan ilgi, bu konuda, ou anlatlara dayal birok kitabn ve
yar akademik ve popler dergilerde birok makalenin yazlmas
na sebep olmasna ramen fiziksel engellilere, i sonucu sakatla
nan kiilere ve depremzedelere ynelik devlet politikalarn ince
leyen ok az sayda ve ancak bir balang saylabilecek nitelikte
eserler bulunmaktadr.
Byk ihtimalle, sar-dilsiz ve amalarn eitimi hakkndaki
ilk alma, deontoloji bran altnda almalarna devam eden
ve profesyonel bir tarihi olmayan Prof. Dr. Nuran Yldrm ta
rafndan yazlan makaledir. Tbbi tarihle ilgili bir alma olma
snn doal bir sonucu olarak engelli eitiminin politik ynn
ele almam olmasna ramen Nuran Yldrm'n makalesinden ve
sunduu kaynakadan yararlanlmtr.
Bir dier kaynak, Boazii niversitesi Atatrk Enstits
tezlerinden biri olan "Trkiye' de Engelli Tarihi" isimli alma
dr. Trkiye' de sakatlk konusunu daha ok Cumhuriyet tarihi
odakl olarak incelemi olan almann argman, engelliliin
Trkiye'de hala sadece tbbi ynyle algland ve engelli birey
lerin, toplum dnda braklmaya devam edildii zerine kuru
ludur.
Kaynak ve metodoloji bakmndan muhtemelen en kayda de
er alma, Do. Dr. Nadir zbek'in Osmanl siyasi sekinlerinin
sosyal yardm politikalarn ele ald Osmanl mparatorluu'nda
Sosyal Devlet adl almasdr. Sosyolojik olarak bakldnda Os
manl corafyas ierisinde sosyal devletin varln inceleyen z
bek, refah politikalarna ve hayr ilerine odaklanarak gcn ve
--------- -

18

l 11. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

politikann sosyal alan ierisindeki tezahrlerini ortaya koymaya

almtr. zbek, geni bir ariv aratrmas yrterek Osmanl
mparatorluu'nda il. Abdlhamid dnemi ncesinden 1914 yl
na kadar olan zamanda fakirlere kar yrtlen politikalar al
mtr. Birincil ve ikincil kaynaklar titizlikle kulland alma
snn temel oda, il. Abdlhamid dneminde uygulanan sosyal
politikalardr. Kitabn sonu blmnde Darlaceze, Hamidiye
Etfal Hastanesi gibi fakirlere ynelik kurumlarn oluturulmas
iin yaplan yatrmlar, modern devlet anlaynn bir sonucu de
il, sultann kiisel hayrseverliinin bir gstergesi olarak deer
lendirilmektedir. Nitekim, sultann hayrseverliinin gstergesi
olan bu kurumlar oluturmasndaki ama,., gcn ve otokratik
ynetimini meru klmakt. zbek, bu politikalar, "Osmanl re
fah siteminin monarik temsili" olarak deerlendirmektedir.
Fatma rekli'nin 1894 stanbul Depremi hakknda, kapsaml
bir ariv aratrmasn ve depremin ok ynl deerlendirmesini
ieren almas da bu konuda yol gsterici bir almadr. Bununla
beraber alma, inceleme ve balamsal deerlendirme olmakszn
birok deneysel bilgi iermektedir. Kitap, belgelerin ve depremi
ieren gazetenin kullanlabilirliini salamas bakmndan paha
biilemez deerde olmakla birlikte rekli, il. Abdlhamid'in dep
remin sebep olduu hasar hafifletme gayretleri ile siyasi amalar
arasndaki ilikiye ve Osmanl refah sistemine monarik bir rt
giydirme abalarna deinmemitir.
Elinizdeki alma ise "irade", "arzuhal", "jurnal" ve
"nizamname" trlerindeki ariv belgeleri gibi birincil ve yukarda
bahsedilen eserlerin de aralarnda bulunduu ikincil kaynaklar
dan yararlanlarak oluturulmutur.
1889 ylnda kurulan "Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi" hak
kndaki blmn oluturulmasnda nizamnameler, temel kaynak
olarak kullanlmtr. Osmanl Trkesi'nden transkripsiyonu ya
plan ve ekler arasnda yer alan 1915 nizamnamesi, okulun yap-

Giri 1 1 9

s hakknda detayl bilgiler iermektedir. Okul hakknda Servet-i

Fnun ve Muallimler Mecmuas dergilerinde bulunan baz ma
kaleler de konuyla ilgili farkl detaylara ulalmasn salamtr.
Padiahn kiisel ihsan ve hediyeleriyle sonulanan baz sa
katlk vakalarn ieren iradeler gibi baz ariv dokmanlar ara
snda bulduum askeri ve devlet memuru emeklilik fonlaryla ilgi
li bilgiler, 19. yzyl Osmanl Devleti snrlar ierisindeki sakatlk
vakalarna k tutmakla beraber bu alanda, daha ok i ilikileri
konusunda deerlendirme ieren Abdullah Martal ve Hseyin
zdemir'in almalar dnda ikincil kaynak bulunmamaktadr.
Bu kaynaklardan da daha ok kaynakayla ilgili olarak yararlanl
mtr.
stanbul depremi hakknda bilgi edinmek iin ise daha ok
gazete ve makalelerden ve ariv belgelerinden yararlanlmtr.
Bu dnemdeki gazetelerin, depremin sonularn yanstrken II.
Abdlhamid'in basks altnda olduu aktr. Dier taraftan y
netimin emirlerini ieren belgeler ve arzuhaller, Hamidiye rejimi
nin, Osmanl toplumunu derinden etkileyen depremin at ya
ralar hzl bir ekilde sarma ve depremzedelere vakit kaybetme
den yardm etme konusundaki kararlln ortaya koymaktadr.
Deprem ane Komisyonu iin oluturulan nizamname, bu orga
nizasyonun faaliyetlerini anlama konusunda yardmc olmutur.

BiRiNC BLM

DoGUTAN ENGELLLERN
EGTM

Doutan Engellilerin Eitimi 1 23

Bu blmde, ilk olarak engelli eitiminin Avrupa' da nasl olu

turulduuna gz atlp 19. yzyl Avrupas'nda krler, dilsizler ve
sarlara ne tr kurumlar araclyla eitim saland hakknda
bilgi verilecektir.
Osmanl mparatorluu'nda fiziksel engellilere ynelik bu tr
okullarn oluturulmas, dier alanlarda olduu gibi Avrupa'da bu
alanda meydana gelen gelimelerden direkt etkilenmitir. Bu se
beple ncelikle 19. yzyl Avrupas'ndaki engellilere ynelik zel
eitime genel bir bak atmak gerekmektedir. Avrupallarn en
gellileri eitim kurumlarna dahil etme yntemleri ve Osmanl
mparatorluu'nda modern ncesi dnemde engellilerin de iinde
bulunduu toplumsal yaantya gz atmak, konuyu daha doru
bir balamda deerlendirmeye katk salayacaktr.
Dier yandan bu blmde cevap aranlacak en nemli soru
ise 1889' da stanbul' da kurulmu olan Sar-Dilsiz Mektebi'nin,
sultana sadk tebaa oluturma tasars ierisinde yer alp almad
n anlamak olacaktr. Bu okulun dnem ierisindeki konumunu
anlamak iin de dnemin iinde bulunduu eitim reform prog
ramlarna ksaca deinilmitir. Son olarak bu okulun kuruluu,
mfredat ve 1911 ylndaki kapanna kadar varln devam
ettirdii sre ierisinde geirdii deiiklikler hakknda bilgi
verilecektir. Ne yazk ki I I. Abdlhamid tarafndan alan Sar
Dilsiz Mektebi'ne ait nizamname arivlerde bulunamadndan
engelli eitiminin, Hamidiye dnemi sonrasndaki geliimini
grmek adna Mehmet Reat tarafndan yaynlanan nizamname
dikkate alnmtr. Dier taraftan sz konusu nizamname h
kmlerinin, okullarn ald yerlerde uygulandn gsteren
delil bulunmad da bilinmelidir.
Bilindii zere iptidai toplumlarda bireylerin varlklar, ret
tikleri gce ve savama kabiliyetlerine kat bir biimde balyd. Bu
sebeple engelliler, yaadklar toplumlarda, toplum zerinde bir yk
olarak alglanmtr. rnein Msr ve srail'de sakatlk, sakatlara

24 l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Polirikalar

veya ailelerine verilmi ilahi bir cezalandrma olarak kabul edilir

di.3 Eski Roma'da sakatlar, ounlukla gemilerde kle ya da dilenci
olarak kullanlmaktayd. slamiyet ve Hristiyanlk dinlerinin orta
ya kndan sonra Kur'an ve ncil'in sakat, yal ve hastalara kar
merhametli olunmas gerektiine dair emirlerinden dolay engelli
lere olan tutum, pozitif bir boyut kazanmtr. Bununla beraber Or
taa boyunca sakatlk, hala zihinlerde gnah ve cezalandrmayla
iliiini srdrmekteydi. Avrupa' da sakatlar, hala eytanln ve ca
dln olumsuz kavramlaryla ilikilendiriliyordu.4
Dnyada ve modern ncesi Osmanl mparatorluu dnemin
de engelli eitimine ksa bir bak, II. Abdlhamid dnemindeki
sakat kavramn anlamak ve sakatlara kar politikalarn yeterlilii
ve yetersizliinin somut bir deerlendirmesini yapmak iin yararl
olacaktr.
1 - Dnyada Sar, Dilsiz ve Amalarn Eitimi
Sar ve dilsizlerin eitilmesiyle ilgili bireysel giriimler, ilk kez
16. ve 17. yzylda baz bilim insanlarnn almalar sayesinde
ortaya kmaya balamtr. rnein 1570'te spanyol bapiskopo
su Leon de Ponce Pedro Dom, sar ve dilsiz insanlarla ilgilenmi
ve onlarn konumalaryla ilgili deneyler yrtmtr. Bir dier
spanyol bapiskopos Juan Pablo Benet, 1620 ylnda sar ve dil
sizlerin eitimiyle ilgili bir kitap yazmtr. Bu bireysel giriimle
ri takiben Avrupa'daki baz bilim insanlar; talya'da Lana Terzi,
ngiltere' de Doktor Bulwer ve Wallis, Almanya' da Agricola, Ar
noldi ve Lassies, Fransa' da Deschamps ve Pereira, sar ve dilsiz
lerin eitimi konusunda almalar yapmaya balamlardr.5 1962
3 Emel Pamir Orhon, Sakatlarn Rehabilitasyon ve Eitimi, T.C. Devlet Planla
ma Tekilat Mstearl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 138.
4 Osmanl Devleti'nde Bilgi ve statistik, ed: Halil nalck ve evket Pamuk, Ba
bakanlk statistik Enstits Yaynlar, Ankara, 2001, s. 35.
5 Sleyman Gk, Dnya'da ve Trkiye'de Sar, Dilsiz Okullar Tarihesi ve Ei
tim Sistemi, Hsntabiat Matbaas, stanbul, 1958, s. 3-9.

Doutan Engellilerin Eitimi 1 2 5

ylnda Johan Amens tarafndan yazlan kitap, Alman sar-dilsiz

eitimi metotlar zerinde belirgin bir etki yaratmtr.
Sar ve dilsiz eitiminin kurumsallatrlmasnn 18. yzylda
(1755) Abbe de L'Epee tarafndan Paris'te kurulan ilk sar dilsiz
okuluyla ortaya k, not edilmesi gereken nemli bir noktadr.
L'Epee, bu okuldaki ocuklar zerinde yapt gzlemler sonu
cunda ocuklarn, birbirleriyle baz iaretler kullanarak elleriyle
iletiim kurduklarn fark etti. Daha sonra L'Epee, iaret dilini icat
etmeyi baard. aret dilinin icadndan sonra Paris'te daha faz
la dikkat ekmeye balayan ve says artan okulun renci says,
1781 yl kaytlarnda 30, 1784'te 60, 1785'te 72 olarak gzkmek
tedir.6 Dier taraftan Paris'teki bu okul, tek rnek deildi. Sar
dilsiz eitiminde szl yntemi destekleyen Samuel Heinecke'in
1755'te Almanya'da kurduu sar-dilsiz okulunun kuruluundan
ksa bir sre sonra sar ve dilsizler iin bir baka okul, 1960 yln
da Thomas Braidwood tarafndan skoya' da ald.
Ksacas Avrupa' daki sar-dilsiz okullarnn says, 1901 yln
da 320'ye ulat. Toplam retmen says 1569 iken bu okullarda
eitim gren rencilerin says Belika'da 1265, Danimarka' da
348, Almanya' da 7059, Fransa' da 4098, ngiltere' de 4222, talya'da
2242'ydi.7 Ancak Amerika'da engellilerin eitiminde atlan ilk
adm, Avrupa' dan yarm yzyl sonra gerekleti. Amerika'nn
kurucularnn engelli eitimindeki deneyimleri sayesinde engel
liler iin ilk zel okul, "Amerikan Sarlar Okulu" ismiyle 1817
ylnda Connecticut'ta kuruldu.8 Krler iin ilk okul ise 1832 y
lnda Bostan' da kuruldu. Bakan Lincoln, 1864'te Colombia Sar,
Dilsiz ve Krler Enstits'n, engelliler iin ilk niversite olarak
ilan eden bir kararname imzalad. 1880 ylnda ise duyma engelli
6 Ali Haydar, "Sar ve Dilsizler," Mua l limler Mecmuas, C. 3, S. 29, stanbul,
1925, s. 1249.
7 A.g. m., s. 1246.
8 Enver Ertrk, Disabi lity in Turkey, Boazii niversitesi, (Yaynlanmam
yksek lisans tezi), stanbul, 2003, s. 65.

26 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

kiiler, eitimlerinde Amerikan aret Dili'nin kullanmn des

teklemek amacyla Ulusal Sar-Dilsiz Kongresi ad altnda bir
araya geldiler.
2- Modern ncesi Osmanl Dneminde Engelliler

Bilindii kadaryla, Trk tarihinde engellilerle ilgili kurumla

rn varl, 14. yzyla kadar dayanmaktadr. Trk tarihinde kr
lerle ilgilenmek zere kurulduu kaydedilen ilk messese, Anado
lu Seluklu Devleti'nin ykl ardndan Trk boylar tarafndan
Manisa' da kurulan beyliklerden birinin kurucusu olan Saruhan
Bey'in emriyle kurulmutur. Ekonomik anlamda sknt ekme
meleri iin krlere yardm etmek amacyla oluturulan bu kurum,
'krler evi' anlamna gelen Krhane ismiyle 17. yzyln sonlarna
kadar faaliyetlerini srdrmtr.9 14. ve 19. yzyllar arasnda,
ne yazk ki engelliler iin oluturulmu Krhane' den baka bir
kuruma rastlanmadndan dolay Krhane'nin bu konudaki tek
rnek olduu sylenebilir.
Osmanl toplumunda lke genelinde yaygn olarak uygulanan
vakf sisteminin yan sra fitre, zekat ve benzeri dini uygulamala
rn, zengin insanlarn toplum ierisindeki maluliyet vakalarnn
sorumluluunu paylama davrannn ilk modelleri olduunu
belirtmek yararl olacaktr. Osmanl mparatorluu'nun kurulu
undan itibaren sakatlarn ve fakirlerin ihtiyalar, zekat ve fitre
gibi bireysel sadakalardan ayr olarak vakf, bimarhane, ifahane
ve tekke-zaviye gibi kurumlar erevesi iinde karlanyordu.10
Vakf teriminin Osmanlca tanm, varl Allah'a ait olan bir
eyin mlkiyetinin, insanla yarar olduu srece alnp veril9 Sheyl nver, "Amalar ve Krhaneler; Manisa' da Saruhan Bey Krhanesi,"
Gz Klinii Dergisi, C. l, S. 6, stanbul, 1944, s. 3-7.
10 Nil Sar, "Cumhuriyet Dnemi 'ne Kadar Trk Tarihi'nde Acizlerin Korun
masna Ksa Bir Bak," Tp Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. 5, stanbul,
1993, s. 23.

Doutan Engellilerin Eitim i

I 27

mesinin engellenmesidir.1 1 Dier bir deyile vakf, Allah'a ait olan

bir mlk ve bu mlkn gelirinin dini amalara veya ba ilerine
tahsis edilmesidir.
Sakatlarn skntsn hafifletme amal vakf gibi kurumsal
yardmlarn ve kiilerin verdikleri sadaka ve balarn yan sra
baz vergi avantajlar da mevcuttu. Klasik a'n balangcndan
Osmanl Dnemi'nin sonuna kadar ocuk, kadn, fakir, yal ve
sakatlar cizye ve avarz vergilerinden muaf tutulmutur. Bura
dan da anlalaca gibi ilk dnemlerde sakatlar, vergi demek
teydi. 12
Padiahlar, vergi vermeleri ve ballklar karlnda tebaala
rna adalet ve refah salarlard. Padiah ve tebaas arasndaki bu
sembolik ilikiyi ifade eden aralardan biri de "padiah ihsan" di
yebileceimiz "atiyye"leidi. htiya sahiplerinin padiaha yazd
arzuhal neticesinde padiah tarafndan uygun grlrse bu kiile
re mali yardm salanrd. Elbette bu ahsi yardm alp verme ili
kisi, kurumsal yardm veya sosyal gvenlik kriterleri karsnda
ancak tesadfi olarak ilev grebiliyordu. 1777' de fiziksel engelli
ocuk dnyaya getiren bir stanbullu'ya verilen aylk 10 ake, dev
let bahii iin kayda deer bir rnektir.1 3
Erken dnem modern Avrupas'nda engelli eitimi dikkat e
kici bir canlanma gsterirken Osmanl dnminde engellilerin,
eitim ve sosyal adan topluma intibak ayn dzeyde kalmtr.
Avrupa' da engelli eitiminde yeni gelimeler meydana gelirken
mstakil sadakalar ve vakf kurumlar, faaliyetlerini hala etkili bir
ekilde srdryordu. Erken dnem Osmanl mparatorluu'nda
engellilerin eitimine ynelik geliim eksiklii, toplumdaki engel
lilere kar ilgi eksikliinin bir sonucu olarak deerlendirilebilir.
11 Osmanl Devleti'n de Bi lgi ve statistik, ed: Halil nalck ve evket Pamuk,
Babakanl Devlet statistik Enstits Yaynlar, A n kara, 2001, s. 35.
12 A.g. e., s. 35.
13 Hasan Basri Say, "Trk Kavimlerinde Sakatlarn Yeri ve Stats," Cnk Der
gisi, stanbul, 2 005, s. 8.

28

/1. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Bilgi iletimindeki deiimler, yksek eitimin gelimesi ve

aydnlanma sonucu sosyal, iktisadi hayatta meydana gelen dier
geliimler, Osmanl mparatorluu'nda karln bulamamt.
18. yzyln balarnda sultann da iinde bulunduu Osmanl
ynetici snf, Osmanl mparatorluu ve Avrupa arasnda bilgi,
teknoloji, ekonomik ve askeri g alanlarnda ortaya kan derin
uurumu fark etmi olmalarna ramen ilk reform denemele
ri, kkl ve yapsal problemleri karlamak konusunda baarsz
olmutu. Tek etkili deiiklik, Yenieriliin kaldrlmasndan
sonra askeri alanda gereklemitir. Daha sonra askeri alanda
balayan reformlara ek olarak eitim reformlarnn da dier
alanlarda yaplan deiiklik abalarna grt: daha etkili olduu
nu syleyebiliriz.
Askeri alanda younlaan bu reformlar, dolaysyla ilk yardm
kurumunun da askeri bir kurulu bnyesinde ortaya kmasn
salamtr. Sava srasnda yaralanan ve fiziksel engelli durumu
na den askerlere kurumsallatrlm yardm sunan Osmanl
Mecruhin-i Askeriye ane Cemiyeti, 1 1 Haziran 1868' de kurul
mutur. Bu cemiyet, 19. yzyln ikinci yarsnda, Avrupa' daki
modellerinden rnek alnarak oluturulmu ve ilevine Osmanl
mparatorluu'nun varisi Trkiye Cumhuriyeti'nin ats altnda
devam etmitir. Birok modern kurumun doumuna ahit olan
Osmanl Mecruhin-i Askeriye ane Cemiyeti, zellikle sava sra
snda sakat kalm gazilere ve ar yarallara hizmet veren nem
li bir hayr messesesi haline gelmitir. Bu hizmetlerini 1878' de
Hilal-i Ahmer, 1947' de Trkiye Kzlay Dernei isimlerini alarak
kuruluundan bugne kadar devam ettirmitir.14

14 Yahya Okutan, "Osmanl-Trkiye Hilal-i Ahmer Dergilerinin Sistematik n

celemesi," Yeni Tp Tarihi Aratrmalar Dergisi, ed: Nil Sar, C. 6, stanbul,
20 00, s. 169-236.

Doutan Engellilerin Eitim i

l 29

3- il. Abdlhamid Dnemi Eitim Politikas

Osmanl mparatorluu dnemini btnyle incelediimizde
engellilerin eitimiyle ilgili ilk kurumsal giriimin, il. Abdlha
mid dneminde yapldn gryoruz. 1889'da alan Sar-Dil
siz ve Amalar Mektebi, engelliler iin alan ilk okuldu. Osmanl
'salname'lerinde ilk kez 1891' de Sar-Dilsiz Mektebi olarak an
lan okulun ad, 1891 sonras resmi devlet kaytlarnda Sar-Dilsiz
ve Amalar Mektebi olarak karmza kmaktadr.15
Bu okula daha yakndan bakmadan nce il. Abdlhamid d
nemi eitim politikalarna gz atmak, Sar-Dilsiz ve Amalar
Mektebi'nin nitelik ve nicelik bakmndan genel eitim politikas
ieriin.deki yerini anlamak asndan yararl olacaktr.
il. Abdlhamid dneminde eitimin daha etkili, modern ve
tm imparatorluk snrlar ierisinde standartlatrlm bir hale
getirilmesi ynnde kayda deer bir gelime salanmtr. Dier
birok alanda olduu gibi eitim alannda da il. Abdlhamid'in
politikas, Avrupa modernizminden ilham alnarak hazrlanm
Tanzimat ile Osmanl slam geleneinin nemli unsurlarnn bir
araya getirilmesiyle oluturulmu bir politikayd.1 6 Dier bir de
yile il. Abdlhamid'in eitim politikas, dier alanlarda olduu
gibi slam-Osmanl gelenei.olan ve Osmanl Devleti eitim siste
minin asln tekil eden aamann -sbyan mektebi (ilkokul),
rtiye (ortaokul) ve dar'l-fnun (niversite)- kendi dneminde
srdrlmesiydi.
Dier taraftan 18. yzyl sonlarndan itibaren balayan mo
dernleme sresinde sultanlarn temel ncelii, askeri kurumla
r iyiletirmekti. Reform almalarnda birok alanda seleflerini
takip eden II. Abdlhamid, bu geleneksel politikalarn yan sra
15 Nuran Yldrm, "stanbul'da Sar-Dilsiz ve Amalarn Eitimi," stanbu l
Armaan 3, Gndelik Hayatn Renkleri, z Yaynclk, stanbul, 1997, s. 317.
16 Benjamin C. Fortna, Imperia l Classroom: Jslam, the State and Education in
the Late Ottoman Empire, Oxford University Press, New York, 2000, s. 176.
-

--

--

--

--

----

30 1

1/. AbdlhamidDneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

yeni binalar ve askeri akademiler iin mali kaynak salayarak bu

reformlarn hzn artrd. Fakat il. Abdlhamid'in dier eitim
kurumlarndan daha ok destekledii askeri okullar, bir sre son
ra kendi savunucusuna kar yrtlen isyanlarn kayna haline
geldi.
Tanzimat'n ilanndan sonra 1876 ile 1909 yllar arasnda
askeri, sosyal, ve ekonomik alan bata olmak zere birok alanda
slahat ve yeni yasa tasarlar hazrland. Bu slahat ve yasa tasa
rlar ierisinde eitim, byk bir yer kaplamaktayd. Tanzimat
dnemi eitimi iin devletin idari, adli, askeri alanlardaki geliim
lerinin bir dnm noktas olduunu syleyebiliriz. 17
II. Abdlhamid dnemini ise Tanzimat dneminin birok fi
kir ve reformunun birletirildii bir dnem olarak deerlendire
biliriz. Seleflerince ilk ve ortaokul eitimiyle ilgili olarak dzen
lenmi yasalar, il. Abdlhamid dneminde yetersiz grlyordu.
Bu yzden eitim, il. Abdlhamid'in reform hareketleri ereve
sinde ilk el att alanlardan biri olmutur. Saysal adan bakla
cak olursa II. Abdlhamid dneminde, geleneksel okul sistemine
olduka gl alternatif olabilecek mfredata sahip eitli devlet
okullar kuruldu.
Bu dnemde devlet okullarnn says muazzam bir ekilde
artmtr.s Bu ynyle il. Abdlhamid dneminde eitim alann17 Stanford J. Shaw, "Sultan Abdhamid: The Last Man of the Tanzimat,"
Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu (Bildiriler), Milli
Ktphane Yayn, Ankara, 1991, s. 179-196.
18 Bayram Kodaman, A bdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTK Yaynlar, An
kara, 1991, s. 28. lkretim seviyesindeki eitim miktarnn arttn aka
syleyebiliriz. rnein eitim alannda sarf edilen otuz yllk abadan son
ra, daha nceden saylar 250 ve 5 olan rtiye ve idadilerin says, 600 ve
104'e kmtr. ncesinde 4 adet olan dar'l-muallimlerin says ise 32'ye
ykselmitir. Ayrca iptidailerin says 200' den 4000-SOOO'e ykselirken sb
yan mekteplerinin says 10.000'e ulamtr. zetle 1876-1909 arasndaki
dnem, Tanzimat reformlarnn zellikle eitim alanndaki eksikliklerini
tamamlayan bir dnem olarak grlebilir.

Doutan Engellilerin Eitimi 1 31

da gsterilen aba, kayda deerdir. Ancak II. Abdlhamid dne

mi mfredat program kapsamndaki bu okullar, dini ve otoriter
deerleri vurgulayan bir yapya sahip olmalarndan dolay sadece
grnte modern, ierikte ise ayn geleneksel yapy koruyan po
zisyondadrlar.
II. Abdlhamid dnemi eitim programlarndaki ideolojik
tesiri gz nnde bulundurduumuzda kontroln, dier sosyal
konularda olduu gibi olduka sk olduunu gryoruz. II. Ab
dlhamid, ierii Maarif-i Umumiye Nezareti tarafndan onay
lanmayan ders kitaplarnn okullarda kullanlmasn yasaklam,
bunun da tesinde ok sayda reticiyi, okul mfredatlarn
tanzim etmek zere grevlendirmitir. Her grevlinin zerinde
birletii ortak ama, imparatorluun her yerinde ahlaki eitimin
terakki etmesiydi.
Bu dnem sresince Osmanllarn, Bat' daki alglannda de
iiklikler meydana geldi. Bu deiim, zellikle eitim dnyasn
da gzlemlenebilir bir dzeydeydi. il. Abdlhamid dneminde
alan okullarn saysna baktmzda padiahn, kaliteli modern
eitim kurumlarnn vcuda getirilmesinde olmasa da eitim ku
rumlarnn saysn artrmada baarl olduunu gryoruz. Bir
dier deyile il. Abdlhamid dneminde alan ilk ve orta dereceli
okullar, okutulan derslerin ierii ve kalitesi anlamnda hibir za
man Avrupa'daki emsallerinin seviyesine ulaamamtr.
4- il. Abdlhamid Dneminde Engelli Eitimine ilk
Teebbs: lstanbul Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi

il. Abdlhamid dneminde eitim alannda gerekleen ya

psal deiiklikler, modern Avrupa kurumlarndan gelen ilhamla
beraber, engellilerin eitimini salamak iin oluturulacak ku
rumlara yeni bir yol at. Bu dnemde engelli ocuklar iin ne tr
sosyal olanaklar olduunu, maalesef elimizdeki kaynaklardan
renemiyoruz. Fakat engellilere yardm salayan vakflar gibi farkl

32 1

1/. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

dini topluluklarn da kendi eitim kurumlarnn ierisinde engel

lilere yer vermeye devam ediyor olmas mmkndr.
1889'da stanbul'daki Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi ise en
gellilerin eitimi iin atlan nemli bir adm oldu. Osmanl top
raklarnda, 11. Abdlhamid tahta kmadan nce, dnemin Msr
Valisi smail Paa'nn emriyle Kahire'de 1874'te krler iin alan
snf takiben faaliyete geen Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi, yerel olarak kaydedilebilecek bu giriimin aksine- sakat doan ki
ilerin eitiminin merkeziletirilmesi adna yaplan ilk giriimdir.
Hamidiye Ticaret Mektebi'nin kurucusu, Avusturya asll
Osmanl vatanda Ferdinand Grati'nin. Babali'ye, imparatorluk
snrlar ierisinde engelli vatandalar iin zel eitim kurumlar
nn bulunmadna dair yazd arzuhalin, dnemin maarif nazr
Mnif Paa'nn dikkatini ekmesi zerine, sar-dilsizlere zel bir
ilkokul tasarlanmaya balanmtr. 19 Bylelikle Sar-Dilsiz Mek
tebi, 30 Eyll 1889'da, Hamidiye Ticaret Mektebi (bugnk Sulta
nahmet Ticaret ve Meslek ve Anadolu Ticaret Meslek Lisesi) bi
nasnda resmi olarak kurulmutur.20 Okul, 6 ile 20 ya arasndaki
Mslman ve gayrimslim ocuklar kabul ediyordu. Bir ocuun
okula kayt olabilmesi iin doutan sar-dilsiz olmas ya da
renmesine engel tekil eden fiziki bir engele sahip olmas gereki
yordu. Eitimin ilk yl ilm-i hali (ilmihal), hsn-i hatt (gzel yaz),
ilm-i hesab (matematik), corafya-y umumi ve hususi, resm-i
hatt ve taklidi (resim), ilm-i ahlak (din bilgisi), cmle yazdrma,
kozmografi, mimariye (mimarlk), tezyinat (ssleme), boyama ve
jimnastik derslerinden olumaktayd. 21
19 Ferdinand Gariti'nin yazd arzuhal hakknda daha fazla bilgi iin bkz: Os
man Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, C. 3, Eser Matbaas, stanbul, 1977, s.
5.
20 Ali Haydar, "Sar ve Dilsizler," Muallimler Mecmuas, C. 3, S. 29, stanbul,
Mart 1925, s. 1249.
21 "Dilsiz ve Amalar Mektebi" Servet-i Fnun, C. 5, S. 129, stanbul, 31 Austos
1893, s. 394.

Doutan Engellilerin Eitimi 1 33

Fakir rencilere burslu eitim vermek amacyla alan yeni

bir okul olmasna ramen okul, kalabalk bir renci nfusuna
sahip olamad. Bunun arkasnda, bu tarz bir eitimin toplum ta
rafndan gereksiz olarak grlmesi gibi eitli sebeplerin bulun
mas muhtemeldir. Muhtemel sebeplerden biri de okulun adnn,
Osmanl toplumu tarafndan pek duyulmam olmas olabilir.
Kaytlara gre okulun, ilk yl 25 olan renci says, ikinci yl
45'e ykselmitir.22 1893 ylna gelindiinde okul, 20 renci ve 5
retmene sahipti. 1901 ylnda ise okulda sadece 16 renciye
eitim verilmitir.
Bu srada, 1890 ylnda Grati, Maarif Nezareti'ne, stanbul'da
Sar-Dilsiz Mektebi'nin yan sra amalar mektebinin kurulmas
n teklif eder. Devlete su:duu bu arzuhal sayesinde amalar mek
tebi, devletin gndemine alnr. Bakanlk, Grati'nin ikinci arzu
halinin ardndan, 17 Mart 189l'de Sar-Dilsiz Mektebi'ne bal
olarak Amalar Mektebi'ni aar. 23 Sar-Dilsiz Mektebi'nin, yeni
eklenen amalar blmyle genilemesi sonucu 1893'te okul mf
redat, krler de dahil edilerek u ekilde geniletilmitir: Hsn-i
hatt, ilm-i hesab, corafya-y umumi ve hususi, resm-i hatt ve tak
lidi, ilm-i ahlak, cmle yazdrmak, hareket-i arz (kozmografya),
mimariye, tezyinat (dekorasyon), resm (resim) ve jimnastik.
11. Abdlhamid dnemindeki tm okullar, Avrupa' daki ben
zerleri gibi zel niformalara sahiplerdi. Sar-Dilsiz ve Amalar
Mektebi rencileri, bu niformann yan sra, zerinde bu oku
lun rencisi olduklarn iaret eden figrlere sahip zel bir arma
takarlard. Bu armalar sayesinde toplum tarafndan kolaylkla fark
edilip herhangi bir sorun olduunda da kolaylkla gzetilirlerdi. 24
22 Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-u Belediye, C. 21, Bykehir Belediyesi
Yaynlar, stanbul. 1995, s. 3504. Okul rencilerinin, II. Abdlhamid'in
hazrlatt saray albmlerinde yer alan resimleri iin bkz: Ek 1-2.
23 BOA, .DH, 1220/95493, 6 aban 1308 / 17 Mart 1891.
24 Okul rencilerinin Abdullah Biraderler tarafndan ekilmi resimleri iin
bkz: Ek 3.

34 1 . Abdilhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

II. Abdlhamid dnemindeki resmi trenlerde, dier tm
okullarn rencileri gibi Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi ren
cilerinin de boy gsterdiini, Servet-i Fnun gazetesinin 1893 y
lnda yaynlad resimlerden ve haber ieriinden anlyoruz.
Ramazan aynda Hrka-i erif ziyaretinin ardndan sultan ve
ailesine kranlarn sunmak iin huzura karlan rencilerin,
imparatorluun mehur "Padiahm ok Yaa" slogannn tm
harflerini iaret diliyle gsterdikleri resim, Servet-i Fnun gaze
tesinde haber olarak yaynlanmtr. 25 renciler, bu performans
larna karlk olarak ise 11. Abdlhamid tarafndan hatr saylr
miktarda bahile dllendirilmilerdir. Bu slogan, tebaasnn il.
Abdlhamid'e olan sevgi, kran ve ballklarn gstermesini
salayan sembollerden biri haline gelmitir."
Ali Haydar'n Muallimler Mecmuas'nda yaynlanan "Sar ve
Dilsizler" balkl makalesinden rendiimize gre okulun ilk
mdr ve kurucusu olan Grati'nin 1981 ylndaki lmnn ar
dndan olu Lui Grati, okula yeni mdr olarak tayin edilmitir.
Ardndan 1896'da Hseyin Sabri Bey'in ve son olarak da 1908'de
kr Efendi'nin mdr olarak grevlendirildiini biliyoruz.
Okulun 1901 ylndan nceki retim kadrosu hakknda ne
yazk ki bir dokmana rastlanmamtr. Sadece 1896 ylnda Co
rafya retmeni Cafer Bey'in, Sar-Dilsiz ve Amalar Mekte
bi'ndeki baarsndan dolay stn hizmet madalyasyla dllen
dirilmesini, 11. Abdlhamid'in okuldaki eitimi yakndan takip
ettiinin bir gstergesi olarak yorumlayabiliriz.27
25 rencilerin, retmenleriyle birlikte "Padiahm ok Yaa" yazl hat lev
hann nnde iaret dilini kullanarak "Padiahm ok Yaa" performansn
sergiledikleri resim iin bkz : Ek 3, "Dilsiz ve Amalar Mektebi," Servet-i F
nun, C.5, S. 129, stanbul. 31 Austos 1893, s. 394.
26 Nadir zbek, "Imperial Gifts and Sultanic Legitimation during the late
Ottoman Empire (1876-1909)" Poverty and Charity in the Middle Eastern
Context's, ed: Mine Ener, Amy Singer ve Michael Bonner, State University of
New York Press, New York, 2003, s. 212.
27 BOA, l. MV, 6, 18 Recep 1312 / 15 Ocak 1895.

Doutan Engellilerin Eitimi j 35

1901 yl salnamelerinde kaydedildiine gre okulun eitim

kadrosu u ekildedir: Sleyman Efendi; Mdr ve Hareket-i
Dahiliye Mderrisi (Mdr ve Spor Eitimi retmeni), Cafer
Bey; Corafya Muallimi, Rfat Bey; Hsn-i Hatt Muallimi (G
zel Yaz retmeni), Besim Bey; Hsn-i Hatt ve Hesap ve mla
Muallimi (Gzel Yaz, Matematik ve mla retmeni), Sabri Bey;
Hesap ve mla Muallimi, Hsn Bey; Ulum-u Diniye Muallimi
(Din Dersi retmeni}.28
Ali Haydar'n Muallimler Mecmuas'nda yazm olduu ma
kaleye gre okula devam eden rencilerin ounluu fakir ai
lelerden gelmekteydi. Yerel idarenin, bu rencilere, okula tram
vayla gidip gelebilmeleri iin yirmi kuru indirim yapt bilin
mektedir.2" Okula gelen dilsiz ve kr rencilerin birbirlerine
refakat ederek adeta birbirlerini tamamlyor olmalar dikkat e
kicidir. "Krler sarlar birbirini arlar" atasz, belli ki bu uy
gulamadan domutur. 30 Maarif Nezareti'ndeki bir brokratn
olu ile zmir' de ykselen bir brokratn torununun da okulun
rencileri olmalar nedeniyle okulun, kanlmaz olarak Maarif
Nezareti'nin dikkatini ektii bilinmektedir. 31
Grati; Hseyin Sabri Bey ve Besim Bey'in yardmlaryla, Fran
sz aret Dili'ni Osmanl Trkesi'ne evirerek sar-dilsiz ren
cilerin eitiminde modernlemeyi ve standartlamay salayacak
nemli bir adm atmtr. Ayn alfabe, Trkiye Cumhuriyeti'nin
kuruluundan sonra modern Trke'ye uyarlanarak kullanlma
ya devam edilmitir. Grati'nin renme yntemi, retmenlerin
rencilere bir kelimenin ilk harfini eliyle gsterdikten sonra 28 Nuran Yldrm, "stanbul'da Sar-Dilsiz ve Amalarn Eitimi," stanbul
Armaan 3, Gndelik Hayatn Renkleri, z Yaynclk, stanbul, 1997, s. 318 .
29 Ali Haydar, a.g.m.
30 Enver Ertrk, Disability in Turkey, Boazii niversitesi, (Yaynlanmam
yksek lisans tezi), stanbul, 2 003, s. 85.
31 Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, Eser Matbaas, stanbul, 1977, s.
ll71.

36 j . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

rencilerin defterlerine yazmasn salayan daktilo sistemine da

yanyordu. 32 ounlukla sar ve dilsizler iin kullanlan bu tek
nik, rencilerin sadece okuldaki rencilerle ve retmenlerle
iletiim kurmasn saladndan ok yeterli gelmemitir. Ayrca
rencilere, sadece basit Trke kelimeler retilmitir. Bu yz
den renciler, Osmanl Trkesi ierisinde nemli bir yer tutan
Arapa ve Farsa ifadeleri renememilerdir. 33
Kabartmalarla mzik notalarn nasl okuyacaklarn re
nen krlerin eitimleri, byk lde mzik dersleriyle tamam
lanmaktayd. Bu nedenle, okuldan mezun olan dilsizler, Heyet-i
Vkela'da retmen ya da memur olarak grev alrken krler, ha
fz ya da mzisyen olurlard. 34
Dier yandan sosyal hayat ierisinde hayatlarn dilenerek
kazanan ou engellinin, toplumu rahatsz etmesini engellemek
amacyla il. Abdlhamid dneminde uygulanan dzenlemelerin
ve kurallarn varl, engellilerin saylarnn toplum ierisinde
azmsanmayacak derecede fazla olduunu gstermektedir. 35
il. Abdlhamid, imparatorluun devamn salamak, lke
dndaki Mslmanlar zerinde nfuz kazanmak, uluslara
ras alanda destek bulabilmek iin halifelik makamn, din ze
rinde yeni bir ekilde vurgu yapmak zere kullanmtr. 36 il.
Abdlhamid'in dini eilimini, mzik eitimi alan krlerin mf32 Ali Haydar, "Sar ve Dilsizler," Muallimler Mecmuas, C. 3, S. 29, stanbul,
Mart 1925, s. 1251.
33 A.g.m., s. 1251. Osmanl Trkesi ve Franszca dilsiz alfab esi iin bkz: Ek
4-5.
34 Bernard Lewis, "Dilsiz,n Encyclopaedia of Islam, s. 277; Abdlkadir zcan,
"Dilsiz," slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, s. 305.
35 Nadir zbek, Osmanl mparatorluu'nda Sosyal Devlet, letiim Yaynlar,
stanbul. 2002, s. 44-77.
36 Selim Deringil, "Legitimacy Structures in the Ottoman Stated: The Reign of
Abdlhamid il (1876-1909)." International Journal ofMiddle East Studies,
C. 23, S. 3, 1991. s. 346-348.

Doutan Engellilerin Eitimi I 3 7

redatnda yaplan deiikliklerde bile grmek artcdr. Okulun

almasndan birka yl sonra mzik derslerinin kaldrlp sadece
dini musiki derslerine devam edilmesinin ardndan bu derslere
ilgisini kaybeden rencilerin okulu brakmas neticesinde, 1897
ylnda okulun krlere tahsis edilmi blm maalesef kapatl
mtr.37 Mehmet Esat'n, Amalarn Terfih-i Ahvali Hakknda:
1902 Brksel Kongresi adl kitabnda belirttii zere okulun krler
blmnn kapatlmasnn ardndan 1898 ve 1899 yllar arasn
da, ikisi gayrimslim, on Mslman toplam on be sar-dil
siz rencinin okula devam ettiini biliyoruz. 38
Dier taraftan il. Abdlhamid'in, krler iin Austos 1902'de
Brksel' de dzenlenen kongreye gnderilmek zere Mekteb-i
Tbbiye-yi ahane'de (Tp Okulu'nda) grev yapan Esad Bey'i g
revlendirmesi, bu kongrenin Avrupa' da 20. yzyl ierisinde d
zenlenen ikinci organizasyon olmasna ramen sultann, bu okula
dikkate deer bir nem verdiinin gstergesi olarak deerlendiri
lebilir.
Osmanl Devleti'nin temsilci gndermedii 1900 ylnda
Paris'te dzenlenen ilk kongrede, 1902 ylnda Brksel' de ikinci
uluslararas krler kongresi dzenlenmesi kararlatrlmtr. Di
er Avrupa devletleriyle birlikte Osmanl mparatorluu'nun da
resmi bir davet ald ikinci kongre iin Hariciye Nezareti, nce
likle katlmann gereksiz olduunu beyan etmi olsa da Sultan II.
Abdlhamid, kongreye devletin temsilcisi olarak Esad Bey'i gn
dermeye karar vermitir. II. Abdlhamid'in dnya arenasnda ve
zel amal kongrelerde imparatorluun temsil edilmesi amacyla
da olsa bu tr bir kongreye temsilci gndermesi bile bu dnemde,
engelli eitimi alannda dikkate deer bir adm olarak yorumlana
bilir. Kongrede yeni alacak zel okullar arasnda engelliler iin
37 Nuran Yldrm, "stanbul'da Sar-Dilsiz ve Amalarn Eitimi," stanbu l
Armaan 3, Gndelik Hayatn Renkleri, z Yaynclk, stanbul, 1997, s. 318.
3 8 Mehmet Esat, Ama larn Terfih-i Ahvali Hakknda: 1902 Brkse l Kongresi,
stanbul, 1319 (1903), s. 30-40.

38 1

//. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

de Darlaceze ats altnda yeni bir okul ama projesinden bah

sedilmesi de ayrca nemlidir. Esad Bey'in bu projesi, devlet bt
esindeki sermaye eksiklii sebebiyle hibir zaman gerekletiri
lememesine ramen Avrupallar gznde kongre srasnda dikkat
ekici bulunmu olmaldr. 39
Esad Bey, kongrede II. Abdlhamid'in, stanbul Acbadem' de
"Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi" kurma giriimlerini de du
yurmutur.40 Bylelikle kongre vesilesiyle 1904'te Sar-Dilsiz ve
Amalar Mekteb-i lmiyesi isimli bir okulun kurulmasna karar
verilmitir. Proje maliyetinin de devlet memurlarnn maalarn
dan yaplacak yzde belik kesintiyle karlanmasna karar veril
mitir. Ayrca il. Abdlhamid de okulun kurulmas iin kiisel
servetinden 1000 kuru balamtr.
Okulun plan, Acbadem' de yaklak yz renciyi arlaya
cak ekilde oluturulmutur. Okulun almasnn planland 19
Austos 1906 tarihinin, il. Abdlhamid'in tahta knn 30. yl
dnm olmas dikkat ekicidir.41 il. Abdlhamid'in tahta k
yldnmnn okulun al tarihi olarak belirlenmesi, sadece
bir tesadf olmaktan ok okulun il. Abdlhamid'in kiisel yaa
mndaki nemli bir olayla ilikilendirilmesiyle ilgilidir. Ne yazk
ki okul, devlet memurlarnn maalarndan alnan yetersiz mali
kaynak nedeniyle asla alamamtr. 23 Ekim 1910 tarihinde okul
iin o zamana kadar toplanm olan para ise Mekteb-i Tbbiye
tehizatnn karlanmas iin kullanlmtr.42
Esad Bey, Babali'ye kongredeki temel konu ve grmelere
dair ve ayn zamanda kongrede yapm olduu konuma met-

39 Nuran Yldrm, stanbul Darlaceze Messesesi Tarihi, Darlaceze Vakf

Yaynlar, stanbul, 1996, s. 169.
40 BOA , I, MF. 1322/C-6/10, 29 Cernaziyelahir 1322 / 10 Eyll 1904.
41 BOA, Y.MTV, 289/115, 7 Cemaziyelevvel 1324 / 29 Haziran 1 906.
42 BOA, DH.ID, 190 /7, 20 Zilkade 1331 / 21 Ekim 1 91 3.

Doutan Engellilerin Eitimi I 39

nini de ieren detayl bir rapor sunmutur.43 Servet-i Fnun'da

yaynlam olduu makaleye gre Esad Bey kongrede, Osmanl
mparatorluu'nda krlerin, daha ok mzik ve gl hafza ye
teneklerinden yararlanldndan bahsetmitir. Mehmet Esad,
Servet-i Fnun' da "Amalarn Talim ve Terbiyeleri" ad altnda ya
ynlam olduu dier bir makalede ise krleri eitmenin ve on
larn toplumda aktif bir rol alabilmelerini salamann dier bir
yolunun da onlara masaj tekniklerinin retilmesi olduunu ne
srmtr. Makalesinde krlerin masr olarak eitilmesini, has
tane ve salk merkezlerinde grevlendirilmelerini nermitir.44
Ayn zamanda Esad Bey'e gre krler, dini eitim ve dini mzik
eitimi almalydlar. Bylelikle dini meclislrde bu mzii icra
ederek yaalarn kazanabilirlerdi.
1889' da stanbul' da alan Sar-Dilsiz Mektebi 1911' de kapa
nrken baz sar ve dilsiz rencilerin ailelerinin yapt itiraz
lar sonucu Darlaceze binasnda eitime devam edilmitir. il.
Abdlhamid'in tahtan inii ve Birinci Dnya Sava'nn balama
syla Darlaceze' de almas planlanan yeni okulun kuruluu da
ertelenmek durumunda kalmtr.45
Taht devralan Sultan Mehmet Reat'n (1909-1918),
Anadolu' da almas planlanan sar-dilsiz okullaryla ilgili d
zenlemelerinden, daha sonraki blmlerde bahsedilecektir.
II. Abdlhamid dneminde alan okulun Avrupa' daki mo
dern standartlara ulaamay, binadan binaya tanmas sebebiy
le renci ve eitmenlerin srekli deimesi, halkn okula yeteri
kadar ilgi gstermeyii, bu okulun baarsz bir giriim olarak kal
masna neden olmutur.
43 Sz konusu kongre hakknda daha fazla bilgi iin bkz: Mehmet Esat, Amala
rn Terfih-i Ahvali Hakknda 1902 Brksel Kongresi, stanb ul, 1319 (1903).
44 Mehmet Esat, "Amalarn Talim ve Terbiyeleri," Servet-i Fnun, C. 24, S. 648,
11 Eyll 1319 I 24 Eyll 1903, s. 362-376.
45 Nuran Yldrm, stanbul Darlaceze Messesesi Tarihi, Darlaceze Vakf
Yaynlar, stanbul, 1996, s. 169.

40

l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Dier taraftan okul, engelli eitiminde bir nc vazifesi gr

mtr. Okulun almas fikri, her ne kadar Hamidiye Ticaret
Mektebi yneticisi Ferdinand Grati'ye ait olsa da okulun nifor
mas, alfabesi, mfredat ve rencilere sunduu dier servisleri,
engelli doan rencilerin zel eitiminde kayda deer bir adm
dr. Okul, Osmanl toplumunun ve Avrupal toplumlarn nazarn
da modernizmin ve sultann merhametli karakterinin gstergesi
olmas asndan II. Abdlhamid'in ilgisini ekmitir.
5- Sultan Mehmet Reat Dneminde Sar-Dilsiz ve
Amalar Mektebi

V. Mehmet dneminde doutan engellilerin eitimi hakkn

da bir nizamname yaynlanmtr (29 Eyll 1915).46 Fakat Osmanl
arivlerinde Anadolu' da bu nizamname uyarnca alan herhangi
bir okulun kaydna ulalamamtr. Arivlerde ulaabildiimiz tek
kayt, Selanik'te alan Selanik Dilsiz ve Sarlar Mektebi'ne ait bir
belgedir. Maalesef bu belge de okul hakknda ok az bilgi iermek
tedir. Dahiliye Nezareti'ne gnderilen 1911 (Hicri 1330) tarihli, Se
lanik Dilsiz ve Sarlar Mektebi'ne para gnderilmesinin mmkn
olmadnn belirtildii resmi belge, Selanik'te bir sar-dilsiz okulu
olduunun kesin kantdr.47 Ne yazk ki bu okulun devlet ya da a
hs giriimiyle oluturulup oluturulmad, nasl bir ileyii olduu
gibi konulara cevap bulabileceimiz bir belgeye ulalamamtr.
Sonraki aratrmalara katk salamas ve 11. Abdlhamid son
ras giriimlerin daha iyi anlalmas bakmndan Sultan Mehmet
Reat (1909-1918) dneminde, 1915 ylnda yaynlanan Sar ve
Dilsiz Mektepleri Nizamnamesi'ne deinmekte fayda vardr. 1915
Nizamnamesi; okullarn tr, sreklilii ve amalarn ieren 25
maddeden olumaktadr. lk blm, okula kabul edilme artlarn46 BOA, DUIT, Dilsiz-Sar Mektepleri Nizamnamesi, Dosya: 1 5/1, Sra No:
14/2, 20 Zilkade 1333 / 29 Eyll 1915. Bu belge iin bkz: Ek 6-7.
47 BOA, DH.ID, 26/1-72, 14 Rebilahir 1330 / 2 Nisan 1 912.

Doutan Engellilerin Eitimi l 41

dan bahseder. Bu okula kayt olabilmek iin bir rencinin doutan

sar ve dilsiz olmas ya da doal renme srecine engel olan bir
sakatlnn bulunmas gerekmektedir.48 Okula 7-10 ya arasndaki
Mslman ve gayrimslim tm erkek ve kz ocuklar kabul edi
lebilmektedir. Belge, eitim sresinin sekiz yl olduunu vurgular.
Bununla birlikte okul, rencilerin ailelerinin maddi durumu
na gre paral ya da parasz eitim salayabilmektedir. Yatl
rencilerin demesi gereken okul creti 15-25 lira aras, gndzl
rencilerinki ise 5 liradr.49 Maddi yeterlilii olmayan renciler
ise Maarif Nezareti'nin salad burs veya izinle okula kabul edi
lebiliyorlard. Nizamnameye gre yatl renciler; iki ince dek,
iki dek klf, iki yorgan ve nevresim, alt takm i amar, alt
itt orap, alt mendil, iki takm elbise ve ayakkab gibi eyalar,
okula balarken yanlarnda getirmek zorundaydlar. Ayn zaman
da okulun da gerektiinde rencilerin ihtiyalar iin btesin
den yardmda bulunabilecei belirtilmiti. Yine nizamnameye
gre okul personeli; bir mdr, bir mdr yardmcs, yeterli sa
yda retmen ve yardmc retmenlerden olumalyd. Eitim
kadrosunun yan sra temizliki, muhasebeci, depocu gibi al
anlarn bulunmas da gerekliydi.
Nizamnamede ayrca, okul mdr ve retmenlerinin, okul
mezunlar arasndan seilmesi gerektii vurgulanmaktadr. Her
retmenin en fazla yirmi renciden sorumlu olmas gerektii
de ak ekilde belirtilmitir. 50 Nizamnamede okul personelinin
maalar u ekilde belirtilmitir: Birinci snf yneticilere 1500
kuru, yardmc yneticilere 1000 kuru, yardmc retmen
lere 600 kuru. 51 1915 Nizamnamesi'nin ardndan Sar-Dilsiz
48 A.g.b., (Fasl 1, Madde 1-9). Bkz: Ek 6-7.
49 A.g.b., (Fasl 4, Madde 20-25). Bkz: Ek 6-7.
50 A.g.b., (Fasl 3, Madde 12-19).
51 retmenlerin maalar hakknda daha fazla bilgi iin bkz: Dilsiz-Sar
Mektepleri Nizamnamesi, BOA, DVIT, (Dosya: 1 5/1, Sra: 14/2), 3. Bu belge
iin bkz: Ek 6.

42 1 il. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Mektebi'nde amalar iin alacak snfla ilgili olarak 18 Eyll

1916'da Maarif Nezareti'nin dzenlemelerinin arasna birka
madde daha eklenmitir.52
Yeni okul ama abalar srerken Sar-Dilsiz Mektebi, eiti
mine farkl binalarda devam etmekteydi. Daha nce de bahsedil
dii zere mektep, ilk olarak Hamidiye Ticaret Mektebi ierisinde
kurulmutu.53 Ticaret Mektebi 1891 ylnda kapannca Sar-Dil
siz Mektebi, Bozdoan yaknlarndaki Kaptan Paa Mektebi'nin
binasna transfer edildi. Fakat bu okul da kapannca Sar-Dilsiz
Mektebi rencileri, 1892' de iek Pazar'ndaki Haseki Musta
fa Aa Mektebi binasna yerletirilmitir. Ne yazk ki bu bina da
okulun tand son bina olmam ve okul, nce Veziriazam Yah
ya Paa Mektebi'ne ve ardndan 1895 ylnda amalar blmnn
kapatlmasn takiben azalan renci says nedeniyle Ayasofya
Merkez Rtiyesi'ne tanmtr. renciler, uzun sre devam
eden bu transferlerden yorgun dmelerine ramen transfer sre
ci, okulun 1911 ylnda Koska blgesindeki Ragp Paa Mektebi'ne,
ardndan Simenkehane Emetullah Sultan Mektebi ve Posta Telg
raf Mektebi binalarna tanmasyla devam etmitir. Talihsiz
okul, son olarak eitimine 1925 ve 1926 yllar arasnda Sleyma
niye Medresesi'nin snflarndan birinde devam etmitir. 54
1925 ylnda Ali Haydar, Muallimler Mecmuas'nda, dnyada
ve Osmanl mparatorluu'nda sar ve dilsizlerin eitimini an
latan "Sar ve Dilsizler" balkl on drt sayfalk bir makale yaz
mtr. 55 Yazar, okulun Sleymaniye Medresesi'nde eitim yapt
dnemde okula yapt ziyaretin akabinde bu makaleyi kaleme
aldn belirtmitir. Bu ziyaret srasnda edindii izlenimleri ve
bununla birlikte Avrupa' daki sar-dilsizler hakknda da bu za52 A.g.b., (Dosya: 15/1, Sra: 14/1.)
53 Sar-Dilsiz ve Amalar Okulu'nun 18 89'daki ilk binas iin bkz: Ek 8.
54 Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi, Eser Matbaas, stanbul, 1977, s. 1 169.
55 Ali Haydar, "Sar ve Dilsizler," Mua llimler Mecmuas, C. 3, S. 29, stanbul,
1925, s. 1257.

Doutan Engellilerin Eitimi I 43

mana kadar toplad bilgileri, makalesinde isim, say ve resimler

le desteklemitir.
Ali Haydar, makalesinde ilk olarak Maarif Nezareti'nin bina ve
ara temin etme konusundaki yardmlarn vurgulayarak ve okula
ilk girdiinde okulun fiziksel imkanlarndan dolay ardn ifa
de ederek okul hakknda bilgi vermektedir. Okulda rencilerin
yalarna gre seviyede snf bulunduunu, her snfn yaklak
be renciden olutuunu yazan Ali Haydar'n ifade ettiine gre
okul ynetimi, okula kaytl -biri kz, yirmi drd erkek- yirmi
be renci olduunu fakat dokuz rencinin, evleri uzak oldu
u iin okula devam edemediklerini sylemitir. Yazar da okula
devam eden on alt renci olduunu dorulayarak bunlardan on
beinin tamamen, birinin ise ksmen sar olduunu nakletmektedir.
Okulun haftalk ders program da makalede u ekilde yer
almtr: Cumartesi; Usul- mla (Dil bilgisi), Pazar; Hesap (Ma
tematik), Pazartesi; lm-i Diniye (Din Bilgisi), Sal; Usul- mla,
aramba; Eya Dersleri, Perembe; Hesap.
Okul, faaliyetlerine Trkiye Cumhuriyeti dneminde de fark
l okul binalarnda devam etmitir. 1926 ylnda ise Sar-Dilsiz
Mektebi tamamen kapanarak 1944 ylnda Aksaray yaknlarnda
Sarlar Tenast Cemiyeti ismiyle tekrar kurulmutur. Ayn yl
okul, Yldz Saray'na (1953-1983) transfer edilerek Yldz Sarlar
ve Dilsizler Yetitirme Yurdu ismini alm ve 1983 ylnda ise Fa
tih Sarlar Okulu ismiyle bir baka binaya tanmtr. Kaytlara
gre ise 1953 ve 1996 yllar arasnda okuldan toplam 1330 ren
ci mezun olmutur. 56
Sonu olarak II Abdlhamid'in, tebaasyla arasnda -ok
fazla karlarna kmamasna ramen- gnlk yaamda h
kmdarln ve gcn hissettirecek esiz bir iletiim kurduu
sylenebilir. Bu sebeple sultan, ynetilen tebaayla arasndaki bu
56 "Fatih Sarlar Okulu," Byk Larousse, stanbul, 1986, s. 3993-3994.

44 /1. Atdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

tek tarafl iletiimi ve onlar zerindeki hakimiyetini gstermeyi

salayan birtakm semboller oluturmutur. Bu tarz bir iletiimi
oluturmasnn nedeni, her alandaki baarlarnn halk tarafn
dan duyulmasn salayarak kendini tantmakt. Ayrca sultan,
jurnalcilik faaliyetleri sayesinde de halk kontrol altnda tutabil
mekteydi.
il. Abdlhamid'in bu amacna ulamak iin kulland bir
ok aratan biri de oluturduu fotoraf albmleriydi. 57 inde
sultann at okullar gibi birtakm kurumlarn da bulunduu
SOO' akn fotoraf albm, 11. Abdlhamid'in emriyle sarayn
ktphanesine konulmak zere hazrlanmtr. "Yldz Albm
leri" veya "Abdlhamid Albmleri" olarak da anlan bu albm
ler, 11. Abdlhamid'in eitim ve dier alanlardaki baarlarn
gstererek gcn, sembolik olarak temsil ediyordu. Bunun
da tesinde imparatorluun geliimini ve modernliini gste
ren fotoraflar ieren albmler, Washington ve Londra'ya da
gnderilmiti. Bu albmlerde gsterilen kurumlar, ounlukla
devlet okullaryd.
57 inasi Tekin ve Gnl Alpay Tekin, Imperial Selj-portrait, Abdlhamid IJ's
Photographic A lbums: Journal ofTurkish Studies, Harvard Vniversity Publi
cations, Illinois, C. 12, 1988, s. V. Fotorafln Osmanl mparatorluu'nda
ortaya kndan ksa bir sre sonra var olan birok albm 1880 tarihli
dir. Albmler, ounlukla nl fotoraflar, stdyolar ya da yaynclar
tarafndan hazrlanrd. kisi de ierisinde elli albm ve toplamda 33.350
fotoraf ieren 17 ciltten oluan Yldz ve Armaan Albmleri, stanbul
niversitesi'nde bulunmaktadr. II. Abdlhamid'in bu fotoraflar iin b
yk miktarda para ve aba sarf ettiini sylemek mmkndr. Armaan
ve Yldz Albmleri'nin ikisi de yabanclarn ilgisini ekecek fotoraflar
kullanlarak Osmanl mparatorluu'nun genel grnn tasvir etmeyi
amalamtr. Yldz Albm'nde bulunan baz fotoraflarn, modernli
in temsili olacak fotoraflarn zenle seilmi olmas sebebiyle Armaan
Albmleri'nde yer almad sanlmaktadr. Yldz ve Armaan Albmleri
arasndaki en temel fark; Yldz Albmleri'nin, ll. Abdlhamid'in devlet ku
rumlar hakknda bilgi alma konusundaki evhamnn giderilmesine hizmet
etmesiyken Armaan Albmleri'nin, 11. Abdlhamid'in Avrupallar gzn
de gcn meru klmay amalamasdr.

Doutan Engellilerin Eitimi l 45

Okullarn eitim kadrolar ve rencileri, ou zaman zer

lerinde "Padiahm ok Yaa" slogannn bulunduu pankartn
nnde sultana olan ballklarn gstererek fotoraflanrd. Bu
fotoraflarn birounda renciler, zerlerinde modern okul for
malaryla ve ellerinde cetvel, dnya kresi gibi baz modern ders
ara-gereleriyle okul n cephesinde titizlikle sraya dizilmi hal
de grnrlerdi. Yine baz resimlerde itfaiye rgt, imparatorluk
gemisi, sar-dilsizler iin alan okul grlebiliyordu. Bu sebeple
bu albmler, sultann gcnn ve hayrseverliinin olduu kadar
modernleme srecinde att admlarn da gstergesiydi. Bu fo
toraf albmlerinin dier nemli bir yn de sultann, lke dn
daki prestijine hizmet ediyor olmalaryd.
Prof. Dr Selim Derigil'in The Well-Protected Domains adl
kitabnda dedii gibi il. Abdlhamid, yabanc ziyaretiler iin
vitrin olarak grd okullar gezdirerek onlarn zerinde etki
brakmaya nem vermitir. 58 il. Abdlhamid'in bu fotoraflar
Avrupa'ya gndermesinin sebebi de 1890'l yllarda lkesinin ne
kadar modernletiini gstermek istemesidir. 59
Bu albmler iinde, biri rencilerin iaret diliyle "Padiahm
ok Yaa" performansn gsterdikleri resim olmak zere drt
resim, Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi'ne aittir. Modern dze
ye getirmek iin yeterli para ayrlamamasna ramen bu foto
raflarn gnderilen albmler ierisinde yer almasnn altnda, II.
Abdlhamid'in, lkesinde engelli eitimi konusunda att adm
larn yabanclar tarafndan bilinmesini istemesi yatmaktadr.
erikten ok grntye nem verilmesinin sonucu olarak
Osmanl mparatorluu'ndaki okullarda engelli eitim program
larnn oluturulmas, Avrupa' daki oluumun yzyl sonrasna
denk gelmitir. 1901 ylnda Osmanl mparatorluu'ndaki tek
58 Selim Deringil, The Well-Protected Domains. Ideology and Legitimation of
Power in the Ottoman Empire 1876-/909, Londra ve New York, 1998, s. 31.
59 Benjamin Fortna, Imperial Classroom: Islam. The State and Education in
the Late Ottoman Empire, Oxford University Press, New York, 2 00 0, s. 127.

46 1 1/. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

bir okul karsnda Avrupa' daki sar-dilsiz okullarnn says 320

iken rencilerin says da Belika' da 1265, Danimarka'da 348,
Almanya' da 7059, Fransa' da 4098, ngiltere' de 4222, talya' da ise
2242 saysna ulamtr.
Bu alandaki tek rnek olan Sar-Dilsiz ve Amalar Mektebi'nin
devamllnn olmamasnn yan sra Esad Bey'in Uluslararas
Krler Kongresi'nde ilan ettii, Sar-Dilsiz ve Amalar Messese
yi lmiyesi ismiyle almas planlanan dier okul da hibir zaman
alamamtr. Bylelikle 11. Abdlhamid dneminde engelli eiti
minde kendini gsteren bu umut, kanmca kalc ve etkili olama
mtr. 11. Abdlhamid'in sar-dilsiz ve krler okulunun devam
iin gerekli alakay ve abay gsterememi olmasna ramen he
diye albmlerinde bu okula ait drt fotorafa yer vermesi, sulta
nn bu okulu sadece prestij salama amal kullandnn bir gs
tergesi olarak deerlendirilebilir.
Dier yandan II. Abdlhamid'in, bu okulu, Osmanl toplumu
na ve zellikle ocuklarn refahna adanmln gstermek iin
kurmad ve okulun kalc olacak kadar sistematik bir ileyie
sahip olmad kabul edilecek olsa dahi okul, Osmanl mparator
luu ierisinde engelli eitimine ynelik ilk teebbs olmas dola
ysyla reddedilemez bir neme sahiptir.

KNC BLM

l(AZASI MAGDURLARINA
YAPILAN MADDi YARDIMLAR

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 49

Bu blmde, il. Abdlhamid dneminde askerlik srasnda ve

i kazalar sonucunda sakatlanm kiilere destek amacyla alnan
sosyal gvenlik nlemleri zerinde durulacaktr. Modern anlam
da sosyal gvenlik nlemlerinin uygulanmasna balanmadan
nce, i kazas madurlar "tekadiye" gibi geleneksel aylklarn
dan yararlanyorlard. 19. yzylda Osmanl mparatorluu'nda
balayan modernleme politikalaryla beraber i kazas sonucun
da ve askerlik srasnda sakatlanan madurlarn, sultann ferma
nyla "atiyye" gibi standartlatrlm cretlerden yararlanmaya
baladklar grlmektedir.
Osmanl modernleme projesi, brokratik ve askeri kurum
larn st mevkilerinde yer alan ve Avrupa'y tanyan sekinler
tarafndan yrtlyordu. il. Abdlhamid; ok uluslu, ok dinli
ve ok dilli Osmanl mparatorluu'nun tahtna ktnda -tpk
adalar Habsburg Avusturya-Macaristan ve Romanov Rusyas
gibi- modernleme politikalarn takip etmenin, ayakta kalmann
tek yolu olduunu grd. Bu yzden, onun dneminde, kurum ve
teknolojilerin Avrupa'dan rnek alnma hz, daha nceki dnem
lerde grlmeyen bir hzdayd. Bununla beraber ekonomik, sosyal
ve kltrel sistemde yapsal ve kkl deiikliklere gidilemedii
de gzlenmitir.
Fiziksel engellileri desteklemek amacyla kurumsallatrl
m aylk sistemi, 19. yzyln ortalarnda ngiltere, Fransa ve
Prusya' da ortaya kmtr. Osmanl mparatorluu'nda ise i
kazas madurlar iin sosyal gvenlik politikalarnn, geleneksel
kurumlardan modern erevedeki kurumlara doru geii grl
mektedir. il. Abdlhamid dneminde, Avrupa'dan alnan emek
lilik sisteminin standartlatrlmas ve merkeziletirilmesi aa
yukar ayn zamanlarda iken; Avrupa'da bu kurumlarn modern
letirilmesini salayan ekonomik ve sosyal faktrler, 19. yzyln
ortalarndaki Osmanl toplumundaki koullarla paralel deildi.
Avrupa'da modern sosyal gvenlik kurumlarnn ortaya k,
ancak Sanayi Devrimi ve alan snfn ortaya knn ardndan

50 l

. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

mmkn olabildi. Osmanl mparatorluu, ekonomik sistemini

sanayi kalknmasna uyum salayacak ekilde ayarlamad iin
Osmanl mparatorluu'nda sosyal gvenlik talep edecek bir ii
snf olumamt.
Fransa, Almanya ve ngiltere' deki farkl mesleki gruplarn
emeklilik planna ve toplu emeklilik sigortasna dahil olular, ge
cikmeye ramen paralel izgilerde gereklemiti.60 18. yzylda
ortaya kan askeri cretleri model alan bu tr sosyal gvenlik
nlemlerini ilk elde edenler de memurlar olmutur. Fransa ve
Britanya' da, mevcut nlemlerin standartlatrlmasn ve de
melerin merkeziletirilmesini ngren kanunlar, 19. yzyln
ortalarnda (1853-1859) onayland. Prusya da ksa bir sre son
ra ayn plan tatbik etti. Osmanl ve Avrupa sistemlerini kar
latrdmzda Osmanl ordusundaki askerlerin, 1866' dan beri,
aylk formunda bir dizi sosyal gvenlik hakkndan yararland
bilinmektedir. 1870 ylnda, Fransz Emeklilik nergesi'ni r
nek alan bir emeklilik nergesi onayland. Bu nerge, Osmanl
mparatorluu'nda emeklilikle ilgili dzenlemeleri tarif ediyordu.
1881 ylnda, nergede belirtilen artlara dayal olarak Mlki da
re Sand kuruldu.
1 - 1 9. Yzyl Avrupas'nda Emeklilik ve Engelli
Sigortasnn Geliimi

kazas madurlar iin emeklilik ve maddi yardm, i sa

hasndaki retim aralarnn gelimesi ve alma artlarnn
zorlamas sonucunda ortaya kmtr. evresel artlarn a
lan sal zerindeki etkilerinden bahseden ilk kii, Hippoc
rattes (M.. 460-377) olmutur. Kurun zehrinden bahsederek
madenciler ve metal bilimciler arasnda yaygn olan kurun

60 Christopher Conrad, "Emergency of Modern Retirement: Germany in an

International Comparison 1850-1960," Population, S. 3, 1991, s. 176.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar I 5 1

zehirlenmesinin belirtilerini tanmlamtr. 6 1 16. yzyln or

talarnda ise Alman bilim adam Georgius Agricola (14941555), sanayi gvenlii bilimini gelitirmi ve lmnden bir
yl sonra yaynlanan kitab De Re Meta llica'da, madencilerin
hastalklarn tanmlayarak baz koruyucu nlemler tavsiye et
mitir. 62
Bilindii gibi 16, 17 ve 18. yzyl Avrupas'ndaki fikri gelime
ler, Sanayi Devrimi'ne nclk etmitir. 16. yzylda Francis Ba
con, insann evreyle ilikisini tamamen deitirecek olan Sanayi
Devrimi'ne n ayak olacak bilimsel devrimin kuruluuna katk
salayan Novum Organum isimli kitabn yazmtr.
Madencilikle yeralt kaynaklarnn iletilmesi ve bu alandaki
bilgi art, Avrupa'nn ekonomik ve sosyal yapsn ve smrgeci
lii ekillendiren Sanayi Devrimi'yle sonulanmtr.
Bununla beraber, erken dnem sanayi iilerinin tehlikeli a
lma koullar, 19. yzyla kadar kimse tarafndan fark edilmedi.
1800'l yllara kadar ne iverenler, i kazalar iin herhangi bir so
rumluluk hissetti ne de alanlar, iverenlerden byle bir sorum
luluk talep etti. Bu trde yaralanmalarn ya da sakatlanmalarn
meydana geldii durumlarda hata, emniyetsiz alma koullarn
dan ok alann kendisinde grlyordu.
Buharl makinelerin ortaya k ve Sanayi Devrimi, ciddi ve
lmcl kazalarn artn da beraberinde getirdi. yerlerinde
meydana gelen yaralanmalar ve lmler, alanlarn bu konu
daki tutumlarn deitirdi. Tam anlamyla tedbir alnmam
tehlikeli bir durum sonucu yaralanan bir ii olduunda, ive
ren de ksmen hatal saylmaya baland. 19. yzyln balarnda
61 Tamer Metinsoy, Occupational Health and Safety Risks and Preventions in
Construction lndustry: A case study in Turkey, Yldz Teknik niversitesi,
(Yaynlanmam yksek lisans tezi), stanbul, 2001, s. 3.
62 Encyclopedia of Occupational Health and Safety, svire, 1 983, 3. bask, s.
140.

52 11. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

ngiltere'de, ilk defa alma gvenliiyle ilgili baz belirgin n

lemler alnd. 63
Sanayi sektrnde alan iiler arasnda madenciler, toplu
rgtlenme konusundaki uzun gemileri sayesinde, kaza ve has
talk riski ve yallk konusunda karlan yasayla birlikte bu ba
lamda hak kazanan ilk grup oldular. Benzer haklara sahip olan
dier alan grubu ise demiryolu iileriydi.
Ulusal anlamda sosyal sigorta ilk olarak ii snfna sunul
makla beraber, Amerika'da 1945 ylnda, Almanya'da ise 1889 y
lnda memur snf da yasayla bu haktan yararlanmaya balad.64
1881' de, Alman mparatoru I. Willi2.m. Alman parlamento
suna unlar yazd: "Yallk ve hastalk sebebiyle alamaz hale
gelen kiiler, devletten destek talep etmek iin geerli nedene
sahiptirler."65 Daha sonra Bismarck, hastalk sigortasn ilk defa
1883'te uygulamaya koydu. Bu sayede kaza ve yallk sigortas,
1884 ve 1891 yllar arasnda Almanya'da uygulanmaya baland.
Almanya'da kaza sigortasnn ilk yl olan 1885 boyunca 194.601
63 Christopher Conrad, "Emergency of Modern Retirement: Germany in an
lnternational Comparison 1850-1960," Popu lation, S. 3, 1991, s. 5. Sanayi
gvenlii alanndaki ilk etkili yasalar olarak deerlendirilen ngiliz Fabri
ka Yasalar, 1833'te kabul edildi. Yasalar, kazalarn sebeplerini kontrol et
mekten ok tazminatn karlamay amalyordu. Sonrasnda dier Avru
pa milletleri de fabrika gvenlik nlemlerinin artrlmasn ve iletmelerin
iinde salk hizmetlerinin oluturulmasn tevik edici tazminat yasalarn
oluturmaya baladlar. lk ii sal ve gvenlii nlemleri, 1870'lerde
Amerika'da uygulanmaya baland. 1970 ylndan bugne kadar bir ok d
zenleme kanunlara geti.
64 Bu konudaki fazla saydaki eserlere rnek olarak; Almanya iin bkz: Florian
Tennstedt, "Sozialgeschichte der Sozialversicherung," B lohmke Handbuch
der Dozia lmedizin, Stutgart, 1 976, s. 385-492; Fransa iin bkz: Henri Hatz
feld, Du Pauperisme i la Securite Sociale 1850-1940, Paris, 1971; Birleik
Devletler iin bkz: W. Andrew Achenbaum, Socia l Security: Visions and Re
isions, Cambridge, 1986; Britanya iin bkz: Bentley Gilbert, The Origins of
Nationa l lnsurance, Londra, 1966.
65 Greg Eghigian, Making Society Socia l, The University of Michigan Press,
Michigan, 2000, s. 70.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 1 53

yatrmc, kaza sigortas sisteminin kapsad 2.986.248 iinin
sigortalarn finanse edebilmek iin kendilerini sigorta ettirmek
zorunda kaldlar.
Kurulun kaza sigortas maliyetlerini iilerin arasnda payla
trma yntemi de igcne balyd. Kurallar, ilk olarak 1881 ve
1889'da oluturuldu. Kaza sigortas kurulu, her ticaret kuruluu
yesine bir risk rakam verdi.
zel sektre baktmzda; 20. yzylda, zel firma alan
larnn sigorta ve maalarnn devlet eliyle dzenleniinin Birin
ci Dnya Sava srasnda ya da sonrasnda atlan en son adm
olduunu grmekteyiz. 1910'da Fransa, kk iletme sahiple
rinin eniill olarak sigorta salad tek lkeydi. Britanya'da
1908'de sosyal yardm si.stemi, kadnlar ayrt etmeksizin tm
ihtiyalar karlayan sosyal sigorta olarak takdim edildi. Alman
mparatorluu'nda, 1911 ylnda kendi sigorta kanunlarn kaza
nan devlet memurlarna verilen baz ayrcalklar vard.66
2- Osmanl lmparatorluu'nda i Kazas Madurlarnn
Sigortalanmasnn ilk rnekleri

Osmanl mparatorluu'nda i kazas sonucu sakatlanm bi

reylere ynelik maalarn kamusallatrlmasn salayan reform
hareketlerine dnmeden nce, 1860'l yllardan nce halihazrda
uygulanan maa eitlerine gz atmakta fayda vardr. kazas
madurlar iin askeri ve kamu grevlilerine denen ve lonca te
kilat ierisinde dzenlenen modern ncesi maalar, bu blmde
incelenecektir.
Modern emeklilik fonunun dzenlenmesinden nce Osmanl
mparatorluu; ordu mensuplar, saray memurlar ve yksek ka
deme brokrasi yeleri iin emeklilik maa salamaktayd. Ar
palk, 19. yzyln bana dek sekin sivil, askeri ve dini memurlar
66 Christopher Conrad, "Emergency of Modern Retirement: Germany in an
International Comparison 18 50-1960," Population, S. 3, 1991, s. 179.

54 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

(kad, kazasker, mft) iin grevi srasnda ayla ek olarak ya da

emeklilik sonrasnda denen geliri ifade etmek iin kullanlan bir
terimdi.67 Bu kavrama, 16. yzyl ncesine ait tarihi kaynaklarda
rastlanlmamaktadr. Bu haktan ilk yararlananlar Yenieri aala
r, Ahr Kk aalar ve blk aalardr.
En yksek arpalk, din adamlar iin 70.000, Yenieri aalar
iin 58.000 ve saray memurlar iin 19.999 ake olarak belirlen
mitir. Arpalk sistemi, Tanzimat'la birlikte emeklilik maann
ortaya kmasyla kaldrlmtr.
Anlalaca zere arpalk, imparatorluktaki en sekin pozis
yonlar ellerinde tutan ynetici snfr, rPfr,hn salamay ama
lamtr.68 Arpalk uygulamasnn Avrupa' daki asil snfn sahip
olduu topraklarla ayn ileve sahip olduunu syleyebiliriz. Os
manl mparatorluu'ndaki sekinler, arpalk topraklarndan s
nrl bir zaman ierisinde yararlanrken Avrupa' daki asillerin, bu
topraklara kalc olarak sahip olmalar, aradaki en temel farktr.

Tekadiye, yallk ya da herhangi bir sakatlk durumundan

dolay ii brakmak zorunda kalan devlet memurlar ve ynetici
lerine denen maa iin kullanlan dier bir terimdir.69 Rapor for
mundaki mali kaytlar, bu konuyla ilgili kayda deer veriler ier
mektedir. Bu kaytlar, devletin gelir ve giderlerini yanstmaktadr.
67 Sekin snfa, ek deme ya da emeklilik maa olarak has ve tmar tahsis
edildiinde, brokratlar tarafndan dzenleme ve kanunlarla yaplan bir
mdahale ve ihlal olarak grlrd. An Economic and Social History of
the Ottoman Empire, ed: Halil nalck ve Donald Quataert, C. 1, Cambrid
ge University Press, Cambridge, 1994, s. 143. Ayrca bkz: Robert Mantran,
"Arpalk," Encyclopaedia ofIslam, s. 658; Tayyip Gkbilgin, "Arpalk," slam
Ansiklopedisi, MEB Yaynlar, C. l, s. 592-595.
68 Kendisine arpalk olarak orum verilmi olan Ahmet Aa, bunun yerine
beldelerin iktalarnn maa olarak kendisine verilmesini talep etmitir. An
Economic and Social History ofOttoman Empire, ed: Halil nalck ve Donald
Quataert, C. 2, Cambridge University Press, 1 994, s. 671.
69 Zeki Pakaln, "Tekadiye," Osmanl Tarihleri ve Deyimleri Szl, C. 3,
MEB Yaynlar, stanbul. 1983, s. 441

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar

l ss

Emeklilik maalaryla ilgili en erken kayt, 1726 ve 1727 yllar

arasnda tutulan, listedeki gazilerin isimlerini ve emeklilik maa
derecelerini ieren mtekaidin hesaplar' dr.70 Bu hesaplar; emek
lilerin isimlerini, ehirlerini, grevlerini ve maalarn gstermek
tedir. Ayrca tekadiyenin, arpalk sahibinin hizmetinde alan
memurlara mkafat olarak verildii bilinmektedir.
Osmanl mparatorluu'nda, 19. yzylda emeklilik sandnn
kurulmasndan nceki dnemde maa sisteminin ierisinde, ga
zilere verilen "maluliyet maa" da vard. Sava ya da i sonucu sa
katlanan gazilere ve devlet memurlarna verilen maluliyet maay
la ilgili birok kayt bulunmaktadr. Bulabildiimiz en erken kayda
gre 1790 ylnda Mentee'de tmar sahibi olan Sleyman Efendi,
yallk ve sakatlk dolaysyla emeklilik isteini sultana bir arzu
halle bildirmitir. Sleyman Efendi, padiahn hatt- hmayunu
ile bir cebelli bedeliyesi (asker tazminat) ile emekli edilmitir.71
Osmanl mparatorluu'nda emeklilikle ilgili uygulamalar,
devletin balangcndan beri varln srdrmesine ramen mo
dern anlamdaki emekli fonlar, ilk defa il. Mahmut dneminde
gndeme alnmtr. Konuyla ilgili 19. yzyla ait ariv kaytlar,
1826 ve 1858 yllar arasnda grlmektedir. Bu kaytlardan anla
ldna gre emeklilik maa, kiilerin sakatlk derecelerine gre
devlet tarafndan denmekteydi.72 Abdullah Martal'n makalesi
ne gre bu tarihlerde devletin, derecelendirilmi emeklilik fonuna
70 BOA, Maliyeden Mdevver Defterler Tasnifi, 4218. 24 yapraklk bu kaytta,
stanbul Yedikule resmi mukattaalarnn emekli mstefidleri, El-hac Osman
Aa ve Sleyman Aa tarafndan; isimleri, doum yerleri, grevleri ve gn
lk cretlerine gre kaydedilmitir. Kaptan aa, reis, teberdar, terzi ve silah
dar bunlardan bazlardr.
71 BOA, HAT, 201/10351. Halil nalck, The Ottoman Empire; The Classical
Age (1300-1600), Phoenix, Londra, 1973, s. 226. Tmar, Osmanl Devleti'nde
bir toprak sahiplii sistemiydi. Tmar, yllk 20.000 akeden az deere sahip,
gelirleri askeri hizmetlere harcanan topraklara verilen isimdi.
72 BOA, HAT, 296/17601, 29 Zilhicce 1245 / 21 Haziran 1830. BOA, A.MKT.
UM, 334/59, 15 Rebilahir 1275 / 22 Kasm 1858.

56 j 11. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Polirikalar

deme yaparak sakatlarn yetersizliklerini tazmin etmeye bala

dn sylemek mmkndr.73
nceki dnemlerle karlatrdmzda il. Mahmut dnemin
de maluliyet sisteminin, rtbesiz askerlere kadar geniletildiini
grrz. Bu sebeple 19. yzyln balar, modern ncesi emeklilik
sisteminden 19. yzyln sonlarnda kurulan modern emeklilik
fonu sistemi arasnda bir gei dnemi olarak dnlebilir.
Bu balamda bir dier rnek ise 1865 ve 1866 yllar arasndaki
dneme ait, eitli zanaat gruplarndan yal ustalar, emekli asker
ler, lenler, grevden azledilenler ve fakirler iin derecelendirilmi
maa kaytlarn ieren maa defterleridir. Yine 1897 ylna ait bir
kayt, emekli askerlere verilen maan miktar hakknda bilgiler
iermektedir.74 Bu rnekler, Osmanl mparatorluu'nun gaziler
iin sosyal gvenlik nlemleri almann gerekliliinin farknda ol
duunu gstermektedir. zel sektre baktmzda ise Osmanl
mparatorluu'nda temel retim eklinin iki geni alana yayld
n grmekteyiz; devlete vergi geliri oluturan tarmsal retim ve
loncalar tarafndan salanan el yapm mamuller.
Lonca yaplanmasnn ierisinde, "orta" ya da "teavn sand
" olarak isimlendirilen ve i kazas sonucunda sakatlanan lonca
yelerinin tazminat maalarnn dnmn salayan ortak bir
fon bulunmaktayd. Bu fon, Byk Britanya' daki sosyal yardm
lama ve irket emeklilik fonlaryla karlatrlabilir.75
73 Ab dullah Martal, "Osmanl mparatorluu'nda Emeklilik ve Buna likin
Dzenlemeler," XIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler.TTK Yayn
lar, Ankara, 1999, s. 3.
74 BOA, 1.AS, 22/1315/R-04, 24 Rebilahir 1315 / 22 Eyll 1 897. Maluliyet ma
ann derecesi, sava srasndaki sakatla gre b elirlenirdi. Bu belgeye gre
b irinci derece maluliyet maa 125 ake, ikinci derece 100 ile 80 ake ara
s nda deimekteydi. Maluliyet maalarnn derecelerini gsteren b elge iin
bkz: Ek 9.
75 Leslie Hannah, lnventing Retirement: The Development of Occupational
Pensions in Britain, C. 6, Cambridge, 1983, s. 31-32, 130.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar I 57

Loncalar, zerk bir ynetici kadroya sahipti. Kethda ya

da kahya olarak isimlendirilen lonca ba yneticisi, loncann
zanaatkar yeleri tarafndan seilirdi. Kethdalar, 20. yzylda
kaldrlmalarndan nce kazalardaki mallarn kalitesini ve fiyat
larn kontrol ederek Osmanl mparatorluu'ndaki ekonomik ya
am dzenliyorlard.76 Buna ek olarak birok zanaat iini yrtr,
zanaatkarlara hammadde salar, kurallara uyulup uyulmadn
kontrol ederlerdi. Kethdalar, zanaatkarlara eitmenlik yapmann
ve sertifika vermenin yan sra baz vergileri de toplarlard.
Loncalarda, fonksiyonu i srasnda sakatlanan ya da len a
lanlara kaynak salamak olan "teavn sand", iilerin riskle
rini maddi olarak tazmin etmekteydi.77 Loncalarn vergi sorum
luluklarn yerine getirmelerinden sorumlu olan kiiler kadlard.
Fabrika retimine geen Avrupa' daki adalaryla yaramayan
loncalar, imparatorluun dardan ithal mal almasna karn d
arya ihra yapamamasnn sonucunda zayflayarak 1912 ylnda
kapanmtr.
zerk bir ekonomik yap oluturmalarnn yan sra loncalar,
basit ekilde de olsa sosyal gvenlik salayan kurumlard. Lonca
larn 1912' de kaldrlmasyla beraber, bu sosyal gvenlik uygula
malar da ortadan kalkm oldu.
3- i Kazas Madurlarna Maddi Yardm: Osmanl
lmparatorluu'nda Emeklilik Fonlarnn Ortaya k

1866'da kurulan ilk emeklilik fonu, sadece askeri personelin

yararland askeri bir emeklilik fonuydu. ncelikli olarak gazi76 Mine nar, Gnar Evcimen ve Mehmet Kaytaz, "The Present Day Status of
Small-Scale Industries (Zanaatkar) in Bursa-Turkey," Middle Eastern Stu
dies, S. 20, 1988, s. 288. An Economic and Social History of the Ottoman
Empire, ed: Halil nalck ve Donald Quataert, Cambridge University Press,
Cambridge, C. 2, 1994, s. 5 89-593.
77 Ahmet Makal, Osmanl mparatorluu'nda alma likileri: 1850-1920,
mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997, s. 213.

58 11. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

!erin ald maa, 1900'l yllarn ortalarnda devlet ve belediye

alanlar tarafndan da alnmaya baland. Osmanl mpara
torluu'ndaki ilk modern sosyal gvenlik dzenlemesi, askeri g
revlilerin yararlanmas amacyla 1866'da kurulan Askeri Tekad
Sand'yd.78 Dier taraftan, 1864 ylnda Asakir-i ahane'den
emekli olan memurlar ve bu memurlarn dul ya da yetim kalm
kadn ve ocuklarna tahsis edilmi maalarla ilgili birtakm h
kmler yaynlanmtr.79
Tm bu dzenlemelerde askeri alann, dier tm modernleme
abalarnda olduu gibi ynlendirici bir rol oynamas dikkat ekici
dir. Emeklilik fonlar, geni bir sosyal gvenlik servisi salamaktan
ok emeklilii, sadece kendi yeleri iin dzenlemiti. Tenkisat-
Askeriye ad verilen askeri reform, ordu mensuplarnn grevlerini
gerei gibi yerine getiren memurlarn emeklilik haklarn belirleyen
bir yasayd. Buna ek olarak gazilerin lmnn ardndan geride ka
lacak dul elerine ve ocuklarna verilecek iane isimli yardmlar da
bu yasaya gre dzenlenmiti.80 1893 tarihli bir ariv belgesi, 1885
ylnda emeklilik fonunda yaplan uygulamalar gstermektedir.81
Askeri Emeklilik Fonu'nun, askeri snfn ve bu snfn yelerinin
gelecekteki gvenliini salayan emeklilik artlarn yeniden d
zenleyen emeklilik politikasnn bataki rneklerinin birinden do
duunu sylemek mmkndr.
78 Askeri Teakd Sand hakknda daha geni bilgi iin bkz: "Askeri Tekad
Sand daresinin Nizamname-i Dahilisi," Dstur, 2. Tertip, 1. Cilt, s. 230.
Bu dzen leme, A skeri Emeklilik Fonu'nun alt bal olan be ana blmden
olumaktadr: Muhasebe Heyeti, Tahrirat Heyeti, Tetkik ve Tefti Heyeti ve
Evrak Kalemi. Ana maddelerin bu fondan nce yasallatrlm olmas muh
temeldir.
79 Abdullah Marta], "Osmanl mparatorluu'nda Emeklilik ve Buna likin
Dzenlemeler," XIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, TTK Yayn
lar, Ankara, 1999, s. 6.
80 Hseyin zdemir, Osmanl Devletinde Brokrasi, Okumu Adam Yaynlar,
stanbul, 2001, s. 289.
81 BOA, l.AS, 2/13, 20 Recep 1 310 / 7 ubat 1893.

 Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar I 59

Osmanl arivlerindeki somut belge rneklerine dnecek olur

sak, askeri fonlarn modernletirilmesinin ncesine rastlayan
1858 tarihli bir vakada, gazilere verilen maalarn sakatlanma
derecelerine gre belirlendiini gsteren bir belgeye rastlamak
tayz.82 1858 tarihli bir dier kayt ise sava srasnda lenlerin
arkasnda kalan dul ve yetimlere verilen maa belgelemektedir. 83
Emeklilik maa demesine verilecek somut rneklerden biri de
Silistre Sava srasnda sakatlanan Aydnl smail'e, 1854-55 yl
larnda denen tazminattr.84 Aydnl smail'in durumu, sakatlk
sebebiyle alnan emeklilik fonu iin uygulanan tipik srece bir r
nektir nk Aydnl smail, sava srasnda bir elini kaybettikten
sonra Dahiliye Nezareti'ne arzuhal yazm ve arzuhalinin deer
lendirilmesi sonucu kendisine tazminat denmitir.
Dier bir rnek ise topu snf yelerinden Mehmet'in
1856'daki askerlik vazifesi srasnda sakatlanmas sonucu kendisi
ne denen 100 akelik tazminattan bahseden belgedir.85 Askerlik
vazifesi srasnda sakatlanan her bir askerin, sakatln ispat et
mek iin Mekteb-i Tbbiye' den salk raporu almas ve ancak bu
raporun onaylanmas sonucu emekli olabilecei not edilmelidir.
Buna bir rnek, 1861 ylnda Halep'te yaanmtr. Halep Vi
layet Kona'nda jandarma avuu olan Arnavut Abbas, Dahiliye
Nezareti'ne, grev srasnda kr olduunu ve bu nedenle erken
82 BOA, A.MKT.UM, 334/59, 16 Cemaziyelevvel 1 275 / 22 Aralk 1858.
83 BOA, A.MKT.UM, 334/59, 16 Cemaziyelevvel 1 275 / 22 Aralk 1 858; BOA ,
A.AMD, 79/1 9, 1 275 / 1 858.
84 BOA, A.AMD, 64/59, 1271 / 1854-55. Verilen tazminatn miktar bu belgede
yer almamaktadr. "Silistre Muharebesi'nde ----- isabetiyle sa eli sakat ol
mu ve asakir-i celile nezaretinden bugn tekad olundu."
85 BOA, A.MKD.DV, 90/58, 10 Recep 1 272 / 17 Mart 1 856. "Asakir-i ahane ne
ferinden muharebede sakat olmakla icra-y tekadn rikab- ----- cenab-
padiahiye takdim eyledii arzuhal ile ol babda tophane-i amire miri dev
letl paa hazretleri, muharebeye amil tezkire-i acizi ve mezkur-u ---- ile
beraber irsal-i su-i sami-i ehriyar ileri klnm olmakla ol babda irade k
lnmtr."

60 //. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

emekliliini istediini ifade eden bir arzuhal sunmutur. Ne var

ki devletin yapt bir aratrmadan sonra, Arnavut Abbas'n g
rev srasnda kr olmad anlalm ve emeklilik talebi reddedil
mitir.86 Bu rnek, kiilerin i srasnda sakatlandklarn devletin
salk makamlarna onaylatmas gerektiini ve devletin, emeklilik
srecini zenle takip ettiini ortaya koymaktadr.
4- 1 870 Yl Emeklilik nergesi

1870 yl emeklilik nergesi, Avrupa' daki geliim hareketleriy

le birlikte Osmanl emeklilik fonunu modernletirmek amacyla
hazrlanmtr. Maa balanmasyla ilgili kural, bavuru ve uy
gulamalar, bu nergeyle sistematik hale getirilmitir. Bu alanda
ki modernleme; byle gerekli bir kanunun daha nce Osmanl
mparatorluu'nda hi yer almam olmas, eitlik prensibine da
yal olarak oluturulan Avrupa kanunlarnn kabul edilmesi gibi
bir dizi sebeple yrtlmtr.
Osmanl ynetimi, arzuhal zerine maddi yardm denmesi
sistemini standartlatrmaya ve emeklilikle ilgili hak ve ykm
llkleri belirlemede yeterli umumi kurallar oluturmaya ihtiya
duymutur. Bu yzden i kazas sonucunda sakatlanan kiiler,
koruma altna alnmtr. Devlet memurlar iin tasarlanan bu
nerge, bu tarihten sonra kurulan tm emeklilik fonlar iin r
nek tekil etmitir. Standartlatrma ve modernletirme abala
r iin belirgin bir dnem olan II. Abdlhamid dnemi boyunca,
bu konunun devlet tarafndan nemsendiini belli edecek sayda
emeklilik fonu oluturulmutur.
Avrupa'daki emeklilik politikalarndan rnekle hazrla
nan nerge, tazminat kanunun zerinde nemle duruyordu.
Avrupa'da, emeklilik fonuyla beraber emeklilikle ilgili haklar
temsil eden kanunlar olduunu belirtiyordu. Bu nergeyi hazr
layan heyet, Avrupal -zellikle emeklilikle ilgili uygulamalar86 BOA, A.MKT.UM, 546/79, 8 Ramazan 1278 / 9 Mart 1862 .

 Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar

l 61

da tecrbeli Fransz- kanunlarndan rnekle oluturulacak bir

emeklilik fonunun gerekliliini kabul ediyordu.
1870 yl emeklilik nergesinin hazrlanmasndan nce Os
manl memurlar, Fransa' daki emeklilik sistemleriyle ilgili bir
aratrma yaptlar. nergede Fransa, Britanya ve Avusturya'daki
memurlar iin emeklilik maann bir hak ve ykmllk olduu
belirtiliyordu. Ek olarak nergede, Fransa'da tatbik edilen emek
lilik kanununa gre emeklilik hakk kazanan alanlarn, resmi
emeklilik tarihlerinden nceki son alt yl ierisindeki toplam ge
lirlerinin 1/60'nn geri dendii bilgisi eklenmiti.87
1870 nergesi, ayn zamanda Osmanl mparatorluu'nun bu
konuda eksiklikleri olmasna ramen emeklilik kanununun, tm
devletler tarafndan uygulanmas gereken bir adm olduunu ifa
de etmektedir.
Osmanl mparatorluu'nda 1870 ylna kadar emeklilik ka
nununun neden var olmad sorgulandnda nerge, bunu iki
sebeple aklamtr. Bunlardan ilki, devlet memurlarnn ge
mite devlet tarafndan eitli ekillerde dllendirildii; dieri
ise ihtiya sahiplerinin ihtiyalarnn devlet tarafndan karlan
d eklindedir. Halbuki sultan tarafndan denen balarn bir
standard olmadndan, verilen para herkese eit ekilde datl
mamaktayd.88
Devlet Memurlar Emeklilik Fonu'nun oluturulmasndan
nce Osmanl ynetimi, emeklilik maan ilk olarak devlet me
murlarnn derecelerine gre uygulamay planlasa da daha son
ra bunun uygulanabilir olmad ortaya kt. Sonunda, aylklar
5000 akeden daha az olan alanlarn emekli maalarnn yzde
be, 5000 akenin zerinde olanlarn maalarnn yzde ora
nnda denmesi kararlatrld. Bir memurun emekliliine yakn
bir zamanda lmesi durumunda geride kalan dul ve yetimlerinin,
87 BOA, SD, 2392/18.
8 8 BOA, SD, 2392/18.

62 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Polirikalar

memurun derece ve hizmetine gre emekli maandan yararlan

mas karara balanmt.89
1870 nergesinden sorumlu heyet yelerinin grmelerinden
sonra emeklilik prosedrnde yer alacak drt ilke belirlendi. Bu
drt ilke, ayn zamanda emeklilik maa datmndaki kark
lklar ortadan kaldrarak emeklilik haklarn adil hale getirdi.
Emeklilik maalarnn miktar ve oran, nergenin temel madde
leri arasndayd.
Dier iki sorun ise emeklilik fonunun nasl kurulaca ve ku
rulu iin gerekli kaynan nasl bulunacayd. Sonunda ura-y
Devlet, emeklilik fonunun ynetimini stlenmeyi talep ederek
emeklilik fonunun ynetimi, hesaplar ve ileviyle ilgili yeni bir
nizamname oluturulmasn istedi. Bunun sonucunda, 1870 y
lnda emeklilik artlarn belirleyen 26 madde ve 4 esastan oluan
bir nizamname hazrland.90 Bu nizamnameye gre;
Emeklilik iin arzuhal sunacak kiiler, devlet memuru ya
da ii olmalydlar.
Maalardan yaplacak kesintiler, belirlenen oranlarda olma
lyd.
Devlet memurlarnn ya ve mevkisi, nizamnamede belir
tilen standartlara uygun olmalyd.
Emeklilik talebinde bulunan memur, grevini ihmal etmesi
durumunda emekli olma hakkn kaybetmeliydi.
nergeden sorumlu kurul ve ura-y Devlet, emeklilik art
larn bylelikle belirlemi oldular. Komite tarafndan hazrlanan
26 maddelik dzenlemenin ierisindeki 2 madde, sakatlara veri
len emeklilik maayla ilgiliydi. nergenin 9. maddesi, sivil ya da
askeri grevleri srasnda geirdikleri kaza sonucu sakatlanmalar
durumunda, vatanseverlik ve sabrla mdafaada bulunarak mille89 BOA, SD, 2392/18.
90 BOA, SD, 2392/18.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 1 63

te hizmet eden memurlara, vazifelerinin derecelerine gre maa

larnn 1/60'1 ya da 1/SO'sinin verileceini belirtmektedir.91 ka
zas madurlarnn eleri ise kocalarnn lm halinde elerinin
maalarn almaya devam edeceklerdi.92
Bylelikle, emeklilik fonu iin dzenlenen nizamname ieri
sinde, i kazas sonucunda sakatlananlarn da gz ard edilmemi
olduunu renmekteyiz. Ayrca bu dzenlemeyle birlikte, sakat
lananlarla ilgili maddeler, gelecekte i kazas madurlarna dene
cek tazminatlarla ilgili olarak dzenlenecek yasalara temel tekil
edecek esaslar arasna yerletirilmi oldu.
5- Sanayileme ve i Kazalarnn Fonlarla Tazmini

Erken dnem Osmanl mparatorluu'nda retim, tketim

mallarna odakl olarak yaplrd. II. Mahmut dneminde Sinop,
zmit ve stanbul' da tersanelerde buharl gemi yapmna baland.
Bylelikle ilk fabrikalar da askeri endstriye dayal retim yapan
91 BOA, SD, 2392/18 Madde 9: Memuriyetlerine mteallik olan ve olmayan
harekat- fedakara.ne veyahut memuriyetlerine mterettib-i mukavemet ve
mdafaadan dolay tekade mstehak olan memurlara son maalar tahsis
olunur. Ve i bu tahsis olunacak maalar hibir vakitte 7500 kurua tecavz
edemez. Ve zaifi memuriyetlerini icradan dolay musab ve kazazede olan
memurlara hidemat- adiyede mteheddim iseler son maalarnn 1/60 ve
hidemat- seyriyede mteheddim iseler 50 de 1 nispet-i kaidesi zerine tah
sis edilir. Fakat i bu tahsis olunan maalar ----- aa olamaz. Mazeret-i
vcudiyeleri sebebiyle ifa-y hidmetten aciz olanlar veyahut memuriyet
leri lav olunanlar hidemat- adiyede iseler maa nispetinin 60 da l'ini ve
hidemat- seyriyede iseler 50 de l'ini alrlar.
92 A.g. b., Madde 11: 9. maddede mezkur olan harekat- fedakara.nenin veya
mdafaa ve mukavemet hallerinin tesiratyla mteakiben veyahut esbab-
muharrerenin netayici olmak zere mtehakkiren ------ halleri vuku bulan
veyahut mahalli memuriyetlerine gider iken mahallin ve muhaterat- sefe
riyeye urayp vefat eden memurlarn zevce-yi metrukeleri dahi vefat eden
zevclerin aldklar veyahut almaya mtehak olduklar maalarnn slalesi
ne nail olurlar ve vazife-yi memuriyetlerini ifa yolunda musab ve kazazede
olanlarnn zevclerinin aldklar veya almaya mutehak olduklar maalarn
selasna nail olurlar.

64

I / . AbdlhamidDneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

iletmeler olarak kurulmaya baland. Ayn zamanda 19. yzylda,

demiryollarnn ihtiyacn karlamak amacyla Ereli kmr ma
denleri ald. Bylelikle Osmanl' da ii snfnn says giderek
artmaya balad. 1 Nisan 1866 ylnda kurulan ve Ameleperver
Cemiyeti olarak isimlendirilen ilk ii birlii; birliin zanaat eiti
mi ve bu eitim iin gere salama, yelerine i bulma gibi snrl
ilevlere sahip olmasna ramen bir sosyal gvenlik uygulamas
olarak kabul edilebilir.93
1865 ylnda yksek mevkili bir Bahriye Nezareti memu
ru olan Ereli Livas Kaymakam ve Maden-i Hmayun Nazr
Dilaver Paa, zel bir maden komisyonunun bana geti. Paa,
1867'de Zonguldak kmr havzas madencilerinin alma koul
larn iyiletirmeyi amalayan 100 maddelik bir nizamname ha
zrlamasna ramen nerge, padiah tarafndan kabul grmedii
iin hayata geirilemedi.94
Bu kanuna baktmzda madenlerde meydana gelen kazalar
la ilgili herhangi bir yaptrm olmadn gryoruz. Uluslararas
standartlara gre deerlendirme yapldnda, Zonguldak maden
lerinde meydana gelen kaza oranlarnn olduka yksek olduu
dikkati ekmektedir. Osmanl iileri, Avrupal ve Amerikal a
dalarna gre ile ilgili yaralanmalarla ya da lmlerle, drt kat
daha fazla kar karya kalmaktaydlar.95
Madenciliin yan sra ar sanayi; tersaneler, tophaneler, ba
rut fabrikalar, demiryolu fabrikalar ve silah fabrikalaryla yr93 Yav uz Selim Karakla, "The Emergence of Ottoman lndustrial Working
Class, 1893-1923," Workers and the Working Class in the Ottoman Empire
and the Turkish Republic 1839-1950, ed: Donald Quataert ve Erik Jan Zurc
her, Tauris Academic Studies, Londra, 1995, s. 26-27.
94 Donald Quataert, Miners and the State in the Ottoman Empire The Zon
guldak Coalfield 1822-1920, Bergnahn Books, New York, 2006, s. 41.
Nizamname iin bkz: mran Nazif Yiiter, Kmr Havzasnda Amele Hu
kuku, Zonguldak, 1943, s. 15-25.
95 Yavuz Selim Karakla, a.g.m., s. 150.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 1 65

tlmekteydi. Hafif sanayi ise asl olarak tekstil zerine odaklan

mt.96 Tpk ngiltere'deki gibi madenciler, Osmanl Devleti tara
fndan salk riskleri ve zor alma koullar sebebiyle gvenlikte
dikkate alnan ilk gruplar arasndayd. Dilaver Paa tarafndan ka
leme alnan dzenleme, hibir zaman yrrle konulamamakla
beraber, kazalarn tazminini salayacak tazminat ya da maa gibi
bir zm de iermiyordu. Bu nizamname taslann, iileri ko
rumaktan ok retimin devamn salamay amaladn syle
yebiliriz.
Dier taraftan 1869 ylnda; angaryann kaldrlmas, alma
artlarnn yeniden dzenlenmesi, i kazalarna kar koruyucu
nlemlerin alnmasyla ilgili yasal dzenlemeler ieren Maadin
Nzamnamesi yaynland. Bu nizamnamede belirtildiine gre her
iyeri, doktor ve yeterli miktarda ila bulundurmak zorundaydi.97
Hafifve ar sanayinin dnm, Osmanl mparatorluu'nun
1918' deki zlnden nce tamamlanamad. lkede askeri
rgtn ierisinde faaliyetini srdren ve aralarnda Tersane-i
Amire'nin de bulunduu bir dizi sektr mevcuttu.
Sanayi iilerinin daha nce modern anlamda ii olarak gr
medii lonca yeleri sosyal haklara sahipken Osmanl mparator
luu'ndaki sanayi iilerinin haklarn tanmlayan ilk nizamname,
1875 ylnda Tersane-i Amire' de "Amele-i daimenin mtekaidini
ve bunlarn eytam ve eramiline tahsis olunacak maa hakkndaki
nizamname" ad altnda yaynland.98
Bu nizamname, 4 blm ve 40 maddeden olumaktayd. lk
blm, emeklilik fonunun ynetimi; ikinci blm, emeklilere
96 Donald Quataert, "Textile Workers in the Ottoman Empire (1650-1922)."
National Overview Turkey 1, stanbul. 2004, s. 4.
97 Nadir zbek, Cumhuriyet Trkiyesi'nde Sosyal Gvenlik ve Sosyal Politika
lar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2006, s. 117-118.
98 BOA, l.MA, 2299. Tersane-i Amire' de mstahdem amele-i daimenin m
tekaidini ve bunlarn eytam ve eramiline tahsis olunacak maa hakkndaki
nizamnamedir.

66 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

denecek maalar; nc blm, sakatlanan iilere denecek

maalar; son blm ise len iilerin geride kalan dul elerine ve
ocuklarna denecek maalar hakkndayd.
Nizamnamenin 20. maddesine gre i srasnda kaza geiren
bir ii, sakatlk derecesine gre emekli olabiliyordu. Sakatlk de
receleri ve bu derecelere gre denen maalar, nizamnamenin 23.
maddede belirtilmitir. Bununla beraber ii, eer devlet hizme
tinde yirminci yln tamamlamamsa maann 1/3'n alarak
emekli olabilirdi. Dier taraftan yirmi yllk bir ii, ikinci dere
ceden sakatla sahip olmas halinde yaamn yardmsz srd
rebilmesi durumunda 24. maddeye gre maann yarsn alarak
emekli olabiliyordu.99
6- 11. Abdlhamid Dnemindeki Giriimler (1 876-1 908)
il. Abdlhamid, tahtta olduu sre ierisinde, kendinden n..
ceki dnemlerde bir taneyle snrl olan emeklilik fonu saysn ve
bu fonlar sayesinde tazminat alan i kazas madurlarnn saysn
artrd. Bu giriimlerle beraber il. Abdlhamid, yardm talebinde
bulunanlara -planl ve sistematik olmasa da- emeklilik fonundan
karlanmayan "atiyye"lerle yardmda bulunmaya devam ediyordu.
il. Abdlhamid'in, i kazas madurlarna sunduu bu atiyyele
rin, sosyal gvenlik sistemi oluturmaktan ok sultann koruyucu
imajn halkna yanstma arac olarak hizmet grdn sylemek
mmkndr. Bu tr hediyelerin yan sra il. Abdlhamid, fakir
ve ihtiya sahiplerine yardm amacyla Darlaceze ve Darlhayr
isimli kurumlarn almasn da salamtr. 100 11. Abdlhamid,
99 A.g. b.
100 Nuran Yldrm, Darlaceze Tarihi, Darlaceze Yaynlar, stanbul. 1997, s.
33. Osman Nuri Ergin, zellikle mihmanhane, dar'z-ziyafe, misafirha
ne, tabhane ve ifahane gibi stanbul'un baz geleneksel kurumlarnn, il.
Abdlhamid'in kurduu Darlaceze ve Darlhayr gibi kurumlardan ok daha
nce kurulduunu vurgular. Osman Nuri Ergin, Mece lle-i Umur- Belediye,
C. 4, stanbul Bykehir Belediyesi Yaynlar, stanbul, 1999, s. 504-509.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 67

Darlaceze'ye ahsi servetinden 10.000 Osmanl liras balam

tr. Yapnn 50.000 liraya mal olduu gz nnde bulundurulursa II.
Abdlhanid'in bann miktar daha iyi anlalacaktr.
Dier taraftan, 1890'l yllarda Avrupa'da oluturulan kurumla
ra benzer kaza sigorta sistemi oluturulamamasnn yan sra Os
manl mparatorluu'nda ilk ii snf olan maden iilerinin al
ma koullarn iyiletirecek bir nizamname de hazrlanmamtr. 101
II. Abdlhamid dneminde, eitli saydaki emeklilik fo
nuyla ilgili iki belirgin giriim vardr. lk adm, Mlkiye Tekad
Sand'nn kuruluudur. Klasik dnemde brokrasi, eitli ka
lemiye personeliyle snrlyd. 18. yzyln sonunda kalemiye s
nf, yaklak 1000-1500 personele ulamt.102 1830'lu yllarn
sonrasnda brokratik kurumlarda yaplan reformlar sonucu
memurlarn says artarak, grevlerinin zelletirilmeye balan
masyla mlkiye snf meydana geldi. dare-yi Umumiye-yi Vi
layet Nizamnamesi isimli 1869 nizamnamesiyle kylerdekilerden
illerdekilere kadar tm pozisyonlardaki memurlarn grev, yetki
ve sorumluluklar belirlendi. 1869 nizamnamesi, devlet memurlu
unu uzmanlk alan olarak belirleyen ilk belge olmas asndan
dikkate deerdir. Bylelikle hizmet, maa, yol creti gibi konularla
beraber yetim ve dullara denecek emekli maalaryla ilgili d
zenlemeler de devletin gndemine girmi oldu.
Memurlar, bu nizamnameyle emeklilik hakkndan yararlan
maya baladlar. 1881 ylnda Mlkiye Tekad Sand kuruldu ve
1325 (1909) tarihinden itibaren devlet memurluu ve askeri hiz101 Zonguldak'ta, Avrupa ve Amerika' daki adalarna gre ok daha fazla sa
yda maden iisi yaraland ya da ld. Osmanl dneminde bilinen ve 67
iinin lmyle sonulanan en kt kaza, en byk maden havzalarndan
biri olan Grc madeninde meydana geldi. Kaza kurbanlarnn profilleri
iin bkz: Donald Quataert, Miners and the State in The Ottoman Empire:
The Zongu ldak Coalfeld 1822-1920, Berghahn B ooks, New York. 2006, s. 3,
1 87-206.
102 Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in The Ottoman Empire, Princeton
University Press, Princeton, 1980, s. 147.

68 l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

metler iin iki farkl emeklilik fonunun oluturulmasna balan

d.103 Dier bir deyile 1900'l yllarn balarnda devlet alan
larnn emeklilik haklar, daha byk bir alan grubunu kapsa
maya balad.
Mlkiye Tekad Sand'na gre 20 yan doldurmu her
memur, gnlk cret almyor olmak artyla maa alma hakk
na sahipti.104 Bir memur, emekli olabilmek iin otuz yl almak
zorundayd. Emeklilie hak kazanan memur, hizmet kaydyla bir
likte Tekad Sand'na bavururdu. rnein 1909 tarihli bir ka
yt, emekliliini isteyen bir polis memuru olan Ahmet Efendi'nin,
hizmet kaydnn memur emekli sandna gnderilmesinin ardn
dan fon kurallarna uygun olarak emekli olduunu gsterir.105
1898 tarihli bir dier belge Halep, Selanik ve Manastr' daki
drt devlet memurunun, engellilik sebebiyle emeklilik talep et
meleriyle ilgilidir. Bu rnekler, devletin engellilik vakalaryla titiz
likle ilgilendiini gstermektedir.
Tekad Sand sermayesi, mlkiye memurlarnn maalarn
dan %5 orannda kesinti yaplarak oluturuluyordu. 1909 tarihli
bir belgede, Trablusgarp valisinin maandan yaplan kesintinin,
1881 ile 1909 yllar arasnda deimedii gzkmektedir.06 Ay
rca fonun vergi gelirleri de dzenlenerek muhasebe blmnn
bte yapmas amalanmtr. Sz konusu btenin, lra-y Dev
let tarafndan onaylanmas gerekliydi. Mlkiye Tekad Sand,
maalar iin yeterli sermayeye sahip olmadndan emeklilik talep
dilekeleri srayla kabul ediliyordu. 107 Tekad Sand ynetmeli
ine gre bir devlet memuru, i srasnda geirdii bir kazadan
1 03 "Memurin-i Mlkiye Tekad Kanunu", Dstur, 2 . Basm, C. 1, s. 665.
104 A.g.e. , s. 669, 681. Madde 2: Hakk- tekad sene-yi emsiye hesabyla yirmi
yana visalden itibaren hidmete mahsus olarak maaa nailiyet tarihinden
yedi ile - -- ---- otuz sene hidmete intisab olunur.
105 BOA, DH.EUM.MH, 10/25, 9 Zilhicce 1 327 / 22 Aralk 1 9 09.
1 06 BOA , DH.MUI. 6/-1/53, 24 Safer 1327 / 17 Mart 19 09.
107 "Memurin-i Mlkiye Tekad Kanunu," Dstur, 2 . Basm, C. l, s. 669.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar l 69

dolay kalc olarak hastalanr ya da sakatlanrsa son maandan

itibaren alaca emeklilik maayla kolaylkla emekli olabilirdi.108
Dier taraftan, hizmet sresini tamamlamadan emeklilik iin
bavuru yapm olan memurlarn dilekeleri, erken emeklilik du
rumunda ynetmelikte belirtildii gibi daha az deme alma art
na dayal olarak dosyalanrd.
Beyrut'ta sakatl dolaysyla emeklilik isteyen bir polis me
muruyla ilgili Babakanlk Osmanl Arivi belgesine gre brahim
Efendi isimli memur, bavurusunun ardndan 200 akeden az
maa alacana dair bilgilendirildikten sonra 1912 ylnda tekrar
ie alnmay talep etmitir.109 Mlkiye Tekad Sand'nn istik
rarl ileyiine ramen engellilik, ancak Dersaadet'teki Tbbiye
Mektebi'nin ya da -varsa- maa iin bavuruda bulunacak kiile
rin yaad ildeki yerel kurulun onayyla ispat edildiinde kabul
gryordu. Yerel kurulun raporunun da Mekteb-i Tbbiye onayn
dan gemesi gerekiyordu.
Zeydiye' de Posta ve Telgraf- Umumi idarecisi skender Efen
di, 1887 tarihli ikayet dilekesinde, onaylanm bir engelli raporu
olmasna ramen Tekad Sand ilemlerinde zorluk ektiini ve
emekli olamadn ifade ederek Dahiliye Nezareti'nin bu sorunu
zmesini talep etmitir. 1 10 1909'daki dier bir belge, grup olarak
da dileke verilebildiini gstermektedir. Bir grup engelli kiinin
emekli olma talebini ieren bu belgeye gre kiiler salk kontro
lnden geirilip salkl olduklar tespit edildikten sonra emekli
lik istekleri, Mekteb-i Tbbiye tarafndan reddedilmitir. 1 11
1905 ylnda nizamnameye eklenen be maddeye gre memu
run emekliliine neden olan sakatlk ya da hastalk, emekli olduu
108 A.g.e., s. 669. Madde 16: Malul olan bir memur hidmet-i tekad ikmal et
mi ise mddet-i hidmet itibariyle maluliyet veya tekad maandan mik
tarca hangisi fazla ise o maa tahsis olunur.
109 BOA, DH.EUM.VRK, 11/2, 6 Safer 1331 / 15 Ocak 1913.
110 BOA, DH.MKT, 146/28, 15 Rebilevvel 1305 / 1 Aralk 1887.
111 BOA, DH.MUI, 48/40, 16 Zilkade 1327 / 29 Kasm 1909.

70 l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

tarihten sonraki iki yl iinde daha ktye gider ve kii bir ba
kasnn yardmna muhta hale gelirse bu durum, salk kurulu
tarafndan onaylanmak kouluyla maanda art yaplabilirdi.
rnein Fener Defterdarl'nda yardmc memur olarak grev
yaparken gzlerindeki sakatlk sebebiyle emekli olmak zorunda
kalan Sadi Efendi, ura-y Devlet'ten, ilerleyen grme bozukluu
sebebiyle maa art talebinde bulunmutur. ura-y Devlet ye
leri arasndaki grmeler neticesinde Sadi Efendi'nin durumu
nun yasaya uygunluuna karar verilip maa artrlmtr. 1 12
Nizamnameye eklenen be maddelik eke gre bir memur i ka
zas nedeniyle lrse geride kalan dul ei ve ocuklarna, son ma
ann eyrei denirdi. Bu maan verildii kii ldnde ya da
evlendiinde ise emeklilik maa kesilirdi. 1886 tarihli bir belgede
imam ve muhtarlarn, kiilerin yaamndaki bu tr deiiklikleri
Tekad Sand'na bildirmekle sorumlu tutulduu grlmektedir. 1 1 3
rneklere bakldnda, Osmanl mparatorluu'nda 19. yz
yln ikinci yarsnda modern anlamda sosyal gvenlik uygulama
larnn, ilk olarak srekli maalar dolaysyla toplumda gl bir
yer edinmi askeri ve sivil memurlar iin uygulandn sylemek
mmkndr.
Mlkiye Tekad Sand'nn yan sra dier alanlarda alan
personel iin ayn hizmeti salayan baka fonlar da kuruldu. Yeni
kurulan bu fonlardan biri de Shhiye Tekad Sand {1883) idi.1 14
alma sresi ve i kazas sonucunda meydana gelen sakatlk kri
terleriyle emekli olmay iki arta balayan fona gre gnlk maa
alan geici iiler hari her memur, emekli olma hakkna sahipti.
112 Hseyin zdemir, Osmanl Devletinde Brokra.si, Okumu Adam Yaynla
n, stanbul. 2001, s. 298.
113 Belge, kentlerdeki nfus deiikliklerinin imam ve muhtarlar tarafn
dan Tekad Sand'na rapor edildiini gstermektedir. BOA, DH.MKT,
1442/97, 6 Zilkade 1304 / 27 Temmuz 1 887; DH.MUI, 72/27, 26 Safer 1 328
1 9 Mart 1910.
1 14 Hseyin zdemir, a.g. e., s. 303.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmla r I 7 1

kinci fon olan irket-i Hayriye Tekad Sand ise 1892 yln
da irket-i Hayriye (Buharl Gemi irketi) alanlar iin olutu
rulmutur. Dier fonlarn aksine irket-i Hayriye Tekad Sand,
geiciler de dahil tm iilerin emekli olmasna imkan salyordu.
Ayrca dier fonlar maalardan %5 orannda kesinti yaparken bu
fonun kesinti yzdesi %4'tr. 1 1 5
nc fon ise 1894'te kurulan lmiye Tekad Sand' dr. l
miye snf, Mlkiye Tekad Sand'na dahil deilken 14 yllk bir
gecikmenin ardndan lmiye Tekad Sand ats altnda alan
herkesin bal olduu Makam- Meihat (eyhlislamlk Makam)
da kapsamna ald. Herhangi bir memur, vilayetlere giderken sa
katlanr ya da lrse fonun, bu kiinin maann %30'unu deye
cei bildirilmitir. 116
7- i Kazas Madurlar ve Sakatlar iin Hediye ihsan

Padiahn hediye ihsan uygulamasnn, Osmanl siyasi yap

snda zaman ierisinde deien eitli anlamlar vard. 19. yzyl
da II. Abdlhamid, hediye bahn, kendini yardmsever bir sultan
olarak tantmak iin baarl bir ekilde kullanmtr. Bu blmde
hediye ihsannn geliimi, il. Abdlhamid dnemindeki ilevi ve
engellilere kadar genileyen kullanm incelenecektir.
Unutulmamaldr ki Osmanl sultanlar ve hanedann dier
yeleri, yzyllar boyunca hediye ihsan uygulamasn, kendile
rini adalet datcs olarak takdim etme yoluyla politik mesajlar
l 1 5 '"irket-i Hayriye Mstahdemine Mahsus Tekad Kararnamesi," Dstur, 1.
Seri, C. 6, s. 1386-1388. Madde 1: irket-i Hayriye'de mstahdem bilcmle
memurin ve kaptan ve makinist ve atei ve tayfalarla aylk- amele-i dai
menin hakk- tekadden istifadeleri iin maalarndan her ay artnamenin
beinci maddesi mucibince yzde drd tekad aidat olarak kat ve tevkif
olunacaktr. Madde 3: Mstahdemin talep ve istidalar vuku bulmadka
veya ifa-y hizmete muktedir olamayacak derecede alil ve maruz olduklar
sabit olmadka tekadleri icra olunmayacaktr.
l 16 Dstur, 2. Seri, C. 1, s. 79-81.

72 l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

vermek ve ballk grmek iin kullanmlardr. il. Aleksandr

(1855-1889), Rus mparatorluu'ndaki seyahatleri srasnda hal
kyla anlamay ve onlarn onayn kazanmay amalam ve by
lelikle halkna ne kadar adanm olduunu gstermeye alm
tr. 117 zetle cmertlik ve yardmseverlik, farkl geleneklerde de
olsa ideal yneticilik anlaynda sahip olunmas gereken temel
zellikler arasnda yer aldndan hediyeler, sultan ve ihtiya sa
hibi arasndaki ilikiyi salamaktan ok otoritenin salanmasnda
nemli bir faktr olan sultana olan balln tesisinin oluturul
masna hizmet ediyordu.
Hakan Karateke, "Legitimizing the Order: The Ottoman Rhe
toric of State Power" adl makalesinde Osmanl mparatorluu'nun
bu kadar uzun sre gl kalabilmesinin temel ncelikli sebebi
nin merulatrma olduunu belirtir. Dahas, Karateke'ye gre
Osmanl Hanedanl'nn bu kadar uzun sre gl kalabilmesi
nin ve halkyla ilikilerini doru dzenleyebilmesinin sebebi, po
litik teoriyi devam ettirmedeki kararlldr.1 18
Erken dnemde sultan ya da sultan elerinin halkn karsna k
tklarnda kalabala datlan sikkeler, hanedann cmertliini gs
termede tamamlayc bir rol oynuyordu.119Leslie Peirce, Kanuni Sul
tan Sleyman sonras dnemde sultanlarn daha az grnr olma
syla beraber trenlerde ortaya kan bu boluun, hanedann kadn
yeleri tarafndan doldurulduuna dikkat ekmektedir.120 Bununla
beraber bu durum, il. Mahmut'un saltanat sresince (1808-1839) ra117 Adele Lindenmeyr, Charity, Society, and the State in Imperal Russia, Prin
ceton University Press, Princeton, 1996, s. 157.
1 18 Legitimiing the Order: The Ottoman Rhetoric of State Power, ed: Hakan
Karateke ve Maurus Reinkowski, Brill, 2005, s. 14.
119 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilat,
TTK Yaynlar, Ankara, 1948, s. 302-303.
120 Leslie Pierce, hanedann kadn yelerinin, zellikle valide sultanlarn ve
haseki sultanlarn 16. ve 17. yzyllarda gcn ifadesinde oynad sembo
lik rol incelemitir. Leslie Pierce, The Imperial Harem, Women and Sove
reignty in the Ottoman Empire, Oxford University Press, New York, 1993.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 1 7 3

dikal bir biimde deimitir. II. Mahmut, halka kendini daha gr

nr klm ve seyahatleri srasnda fakirlere sikke datm konusunda
olduka cmert davranmtr. II. Abdlhamid dneminde sultann
imajnn ve gcnn sembolik temsili, il. Mahmut, Abdlmecit ve
Abdlaziz dnemlerinden ayrt edici ekilde farkllamaya balam
tr. Yeni bir uygulama olmasa da il. Abdlhamid, hediye ihsan sis
temine dikkat ekici bir ekilde zel bir nem vermitir. 1. Abdlha
mid, Abdlaziz gibi nceki sultanlarla karlatrma yapldnda 11.
Abdlhamid'in bu konudaki uygulamalar, dier sultanlarn yannda
olduka cmert kalr. Bu durum, II. Abdlhamid'in ahsi servetinin
(Ceb-i Hmayun), sz konusu padiahlarnkinden daha fazla olma
sndan da kaynaklanmaktadr.1 21
Dier taraftan II. Abdlhamid, Yldz Saray dna kmad
iin halk, sultanlarnn nasl grndn bilmiyordu.122 Dier
bir deyile sultan, daha ok Osmanl ynetiminin temel ynetim
ofisi olan Yldz Saray'ndan dar kmaz hale gelmiti. Bu yz
den sultan, kendinden nceki padiahlardan farkl olarak devletin
gcnn sembolik temsillerini kullanarak kiisel grnrlne
vurgu yapc aralar/semboller gelitirmek durumunda kalmtr.
1908'deki Jn-Trk devrimine kadar cuma selaml srasnda
arzuhallerin padiaha direkt olarak verilmesi, nemli bir sembo
lik fonksiyona sahip olmutu.1 23 Klasik Osmanl dneminde, pa
diah ihsanna nail olanlarn, cuma selamlnda aktif rol almas
121 Nadir zbek, "lmperial Gifts and Sultanic Legitimation During the Reign
of Sultan Abdlhamid ll 1876-1909." Poverty and Charity in the Middle
Eastern Contexts, ed: Mine Ener, Amy Singer ve Michael Bonner, State Uni
versity of New York Press, New York, 20 03, s. 20 8.
122 Selim Deringil, Well-Protected Domains, Jdeology, and the Legitimation of
Power in the Ottoman Empire, 1876-1909, Tauris, New York, 1998, s. 19.
123 Hakan Kara teke, Padiahm ok Yaa! Osmanl Devleti'nin Son Yzylnda
Merasimler, Kitap Yaynevi, stanbul, 2004, s. 102. Cuma selaml hakkn
da bilgi iin bkz: Mehmet pirli, "Osmanllarda Cuma Selaml," Prof Dr.
Bekir Ktkolu'n a Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ta
rih Aratrmalar Dergisi, stanbul. 1991, s. 459-471.

74 I il. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

beklenilirdi. Selamlk srasnda maddi yardm talebi iin arzuhal

sunan kiilere, sultann ihsan olarak bteden denek salanrd.
rnein, 1275 tarihinde sar ve hasta olan Ahmet isimli kiinin,
cuma selaml srasnda sunduu arzuhal neticesinde padiahn
ihsanyla dllendirildii kaydedilmitir. 1 24
II. Abdlhamid, cuma selamlna yeni ve artan bir anlam
ykledi. Eliler, askeri grevliler, brokratlar ve halk sokaklar
da geiini bekledii srada sultan, saltanat arabasnn ierisinde
halk selamlard. Cuma selaml srasnda sefaret erkan ve dier
ileri gelenler ile sultan, cami ierisinde kendilerine ayrlan zel bir
blmde yer alrlard. II. Abdlhamid zamannda ina edilen Yl
dz Camii'nin zemin plannda, -gelenein aksine- dinleyici salo
nuna ibadet alanndan daha fazla yer ayrlmas dikkat ekicidir. 125
II. Abdlhamid, Yldz Hamidiye Camii'ndeki cuma selamlk
larnda, ihtiya sahiplerine ihsan datmak iin ciddi bir aba sarf
ederdi.
Arapa olan "atiyye" kelimesinin, sultann devlet hizmetindeki
kiilere ihsan olarak tanmlanmas, devlet hizmetindeki kiilerin
sultann korumas altnda olduunu gstermektedir.126 Badatl
Muhiddin Efendi'nin Badat'taki bir Kur'an kursunda Kur'an
retmenlii srasnda kr olmas sonucu, 200 ake atiyyeyle dl
lendirildiini gsteren bir belge, bu korumaya rnektir.127 kazas
madurlar da sigortalar emekli sandndan karlanm olmas
na ramen ihsan datmndan yararlanabiliyorlard.
Atiyyeler asl olarak sakatlk, aile reisinin lmyle doan ge
im sknts ya da isizlik gibi ekonomik sknt eken bireylere
veriliyordu. rnein, Musul' da ky yneticilerinden biri olan Ha124 Y. PRK.AZJ, 143/73, 1305 (Hicri).
1 2 5 Selim Deringil. a.g. e., s. 32 .
126 Zeki Pakaln, "Atiyye," Osmanl Tarih Deyimleri Szl, C. 1, MEB Yayn
lar, stanbul. 1992, s. 110-111.
127 BOA, Y.PRK.AZJ, 32/36, 9 Reblevvel 1313 I 30 A ustos 1895.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 1 75

fz Nzhet Efendi, sultandan hastalklar ve sakatlklar dolaysy

la kendisini ve olunu maaa balamasn istemitir. 1 28
Ekonomik sknt ekmesi sebebiyle il. Abdlhamid'ten yar
dm isteyen Mustafa Zeki'nin arzuhali, atiyyeyle ilgili farkl uygu
lamalar anlamamza yardmc olmaktadr.29 Bu rnekte grl
d zere yardmlar, parayla olduu gibi yeni bir i teminiyle de
salanabiliyordu.
Arivlerdeki belgeleri gz nnde bulundurduumuzda II.
Abdlhamid'in, gazilere verdii deeri de grmek mmkndr.
rnein, telgraf memuru olarak alan avu Rza Efendi, sa
va srasnda gazi olmasnn zerine 100 mecidiye atiyyeyle dl
lendirilmitir.130 Dier bir belge ise hastanede olan Gazi Murat
Paa'ya verilen 15 Os:nanl liras (lira-y Osmani) ve hastanede
onunla ilgilenen Eref avu'a dl olarak verilen 5 Osmanl lira
sn konu almaktadr. 131
zerinde altmz ariv belgeleri arasnda yukardaki gibi bi
reysel bavurular neticesinde demelerin yan sra gruplara yaplan
atiyye demelerini gsteren rnekler de bulunmaktadr. Bu duruma
rnek olan bir belgeye gre drt itfaiye alannn, bir yangn sra
snda sakatlanmas sonrasnda sultandan yardm istemeleri zerine
II. Abdlhamid, her bir iiye atiyye-i seniye demesi yapmtr.1 32
128 Y.PRK.AZJ, 7 57/115, 2 Zilkade 1294 / 8 Kasm 1877.
129 BOA, Y.PRK.MYD, 10/44, 11 evval 1308 / 20 Mays 1891. Atiyyenin mik
tar arzuhalde belirtilmemitir. "evketl Padiahm, hane-yi fakiranemde
evin sahibi olan Sadk Bey'e parasn verememekte ve gerek memuriyet ma
hallinde ve gerek hane-yi fakiranemde her gn alacakllar ile uramakta
olduumdan ltfen merhameten bir kta atiyye. Ol babda emr ferman
hazret-i min leh'l-emrindir efendi hazretleri." (Mustafa Zeki'nin atiyye
alp almadna dair bir bilgiye ulalamamtr). Bkz: Ek 10.
130 BOA, Y.MTV, 37/29, 5 Cemaziyelevvel 1306 / 7 Ocak 1889.
131 BOA, Y.PRK.AZJ, 19/2, 13 evval 1308 / 22 Mays 1891. Bu belgede sakat
l n ne olduu ve nasl meydana geldii belirtilmemi, fiziksel engellilii
ifade eden "maluliyet" kelimesi kullanlmtr.
132 Y PRK.AZJ, 49/33, 4 Safer 1298 / 6 Ocak 1881.

76 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Atiyye datmnn il. Abdlhamid dneminde devlet yneti

mini merulatrc bir rol oynayndan te, bu blmde bahse
dilen i kazas madurlar, fakir ve ihtiya sahipleriyle ilgili atiyye
deme vakalarnn miktar da il. Abdlhamid'in, atiyyelere selef
lerinden daha fazla politik anlam yklediini gstermektedir. Aile
kavram, mecazen sultan ve tebaas arasndaki ideal ilikiyi temsil
ediyordu. il. Abdlhamid, baba figryle tebaas ierisindeki fakir
ve ihtiya sahiplerini kucaklayarak otokratik gzkmeden gcn
tesis etmek istiyordu. Dier bir deyile onun hediye sistemi (ihsan),
koruyucu bir hanedan imajn yanstmaya hizmet ediyordu.
Nadir zbek'in bu konu zerine yazd metinlerden birinde u
ifade yer almaktadr: "Hamidiye istibdad, samimi bir etki yarat
mak iin hayrseverlik ve cmertlii ana strateji olarak kullanm
tr. Bu senaryo, kiiselletirilmi hediyeler yoluyla sultann halkna
kendisini samimi ve grnr klmak iin dizayn edilmitir."133
Dier taraftan il. Abdlhamid, sadece arzuhalle yardm ta
lebinde bulunan fakirlere ve ihtiya sahiplerine yardm etmekle
kalmam, muhta kiilere ynelik kurumlar da oluturmutur.
Hamidiye Etfal Hastanesi isimli ocuk hastanesi, yetimhane ola
rak hizmet veren Darlhayr ve dknler iin alan Darlaceze,
bu nemli kurumlar arasndadr. 134
Arzuhallerle ilgili dier bir dikkat ekici nokta ise il.
Abdlhamid'in, arzuhalleri gzden karmam olmasdr. Darl
hayr (Yetimhane) kurumunun, yetim bir ocuun cuma selaml
srasnda sunduu bir arzuhal neticesinde alm olmas kayda
deerdir. 1899 ylnda alt yandaki bir ocuun bir aile tarafn
dan yetitirilmediine dair ikayetini ieren bu arzuhalin ardn133 Nadir zbek, a.g.m., s. 216.
134 Nadir zbek, "The Politics of Poor Relief in the Late Ottoman Empire
(1876-1914)," New Perspectives on Turkey, Fail 1999, S. 21, s. 17-18 . Daha
fazla bilgi iin bkz: Faruk lker, ili ocuk Hastanesi Tarihi, Nurettin Uy
can Matbaas, stanbul, 1976, s. 7-8. Osman Nuri Ergin, Mecele-i Umur-
Belediye, C. 4, s. 504.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 77

dan sultan, Babali'ye yetimlerin eitli i sahalarnda eitiminin

salanaca bir okul kurulmasn emretmi ve bylece Darlhayr
kurulmutur. 135
Hamidiye dnemi Osmanl basn, tamamen Yldz Saray'nn
kontrol ve sk sansr rejiminin gzetimi altndayd. Gazetelerin,
yayn hayatlarn sultann maddi destei olmadan srdrmeleri
mmkn deildi. Bu sebeple gazeteler, sultana olan minnetlerini
sultann da arzu ettii ekilde abartl olarak gstermek zorunda
kalyorlard. Sonu olarak Osmanl basn, sultann yaam alann
da olduu kadar, yardmseverlik ve cmertlik alanlarndaki baa
rlarnn tantmn salayan bir temsilci roln stlenmi oluyor
du. Dnemin gzde haftalk dergisi Servet-i Fnun, bu tr mesaj
lar vermek iin kullanlan aralardan biriydi.136 il. Abdlhamid'in
dknler, fakirler ve kimsesizler iin yaptrd kurumlarn temel
atma trenleri ve al merasimleri, dnem gazetelerinde fazlasy
la yer almaktayd. Dahas medya sayesinde hediye verme trenleri
bile, daha nceki sultanlarn trenlerine gre daha ulalabilir ve
grnebilir hale geldi.
15 Austos 1908 tarihinde kararnameyle Hamidiye Camii'nde
gerekletirilen haftalk cuma selaml merasimleri srasnda fa
kirlere ve ihtiya sahiplerine yardm datma gelenei kaldrlm,
haftalk yardmlar sultann adna yrtlmek zere ehremaneti
(Belediye)'ne devredilmitir. Bu devrin ardndan Hazine-i Hassa
Nezareti, belediye ynetimine "Sadaka-y Seniyye Haftal" ad
altnda bir kaynak salamtr.
Sonu olarak, i kazas madurlarna verilen atiyyeler, sistema
tik olarak verilmemi fakat bireysel de olsa sultann cmertliinin
135 Nadir zbek, Osmanl mparatorluu'nda Sosyal Devlet ve Siyaset, ktidar
ve Meruiyet (1876-1914), letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 95.
136 Cevdet Kudret, A bdlhamid Dnemi'nde Sansr, Milliyet Yaynlar, Ocak
1 977, s. 38 -39. Ayrca bkz: Elizabeth Brown Fierson, Unimagined Commu
nities: State, Press and Gender in the Hamidian Era, Princeton University,
Yaynlanmam doktora tezi, 1 9 96, s. 57.

78 1 /1. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

gstergesi olmutur. Atiyye alan bu kiiler, ayn zamanda emek

lilik maa ya da sigorta salayan kurumlardan da yararlanabil
milerdir. II. Abdlhamid, yardmlarn cuma selaml ierisine
dahil etmi, bu bireysel dllendirmeleri tebaasnn karsna k
mak iin bir ara olarak kullanm ve bu sebeple Tekad Sand,
Darlhayr ve Darlaceze gibi halka yardm salayacak kurum
larn kurulmasna ncelik vermitir. Balangta askeri alan iin
oluturduu emeklilik sistemini, devlet memurlarnn ve irket-i
Hayriye ve Tersane-i Amire gibi baz messese alanlarnn
emekliliini salayacak ekilde geniletmitir. Sembolik bir hare
ket olarak atiyyenin tarihi datmn devam ettirirken dier ta
raftan tebaasnn gznde ve yurtdnda. poplerliini artracak
hayrseverliini kurumlatrmay semtir. Bu yzden Hamidiye
ynetiminin maddi yardmlar kurumsallatrma abas, i kazas
madurlarndan, memur ve dier baz alanlara salanan emek
li maalarna kadar geniletilmitir.
Hamidiye dnemi sresince hayrseverliin; gcn sergilen
mesi ve meruiyetinin salanmasnda kullanlan bariz bir ara
olmasndan dolay Jn-Trkler, bu hayrseverlik sistemine kar
ilgiliydiler. 1 37 Dolaysyla yeni rejim, eski rejime olan ball g
lendirmekte nemli bir rol oynayan Hamidiye hayrseverlik siste
mini ortadan kaldrmak konusunda tereddt etmemitir.
Bu blmde bahsedilen Avrupa' daki emeklilik kurumlar ile
Osmanl mparatorluu'ndaki benzer uygulamalar birbirleriyle
ilintilidir. kazas ve sava madurlarna salanan bu hak ve fay
dalar srasyla kaydedilmitir. Modern ncesi dnem, erken mo
dern dnem, Hamidiye dnemi ncesi ve klasik dnem sistem
leri, 19. yzyln ikinci yarsnda emekliliin modernlemesinin
anlalmas amacyla analiz edilmi; Osmanl mparatorluu'nun
emeklilik siyasetini ekillendiren sosyal, endstriyel ve ekonomik
faktrler aklanmtr.
137 Nadir zbek, a.g.m., s. 204.

i Kazas Madurlarna Yaplan Maddi Yardmlar 1 79

Engellilerin emeklilik kanun ve dzenlemelerinde yer al, en

gellilere destek salayan kurumlarn Avrupa' daki kurumlara gre
gecikmeli olarak ortaya kna ramen Osmanl ynetiminin
19. yzyl Avrupas'ndaki gelimelere paralel olabilen baarl bir
emeklilik sisteminin ortaya karlmas; il Abdlhamid'in, gele
neksel atiyye datmn yeniden yorumlayarak Darlaceze, Da
rlhayr gibi kurumlarla bu gelenei srdrmesi tartlmtr.

NC BLM

DoGAL AFET MAGDURLAR

N DEVLET DZENLEMELER

Doal Afet Madurlar in Devlet Dzenlemeleri 1 83

Bu blmde, Osmanl Devleti'nin baehrinde ve ev

resinde yaayan tm toplumu sarsan bir doal afetin, II.
Abdlhamid'in yasal sylemine ve halk politikalarna nasl
yansd, II. Abdlhamid'in merulatrma politikalar asn
dan incelenecektir. Sultann tebaasna efkat gsterme ve onla
r koruma sylemi, daha nce atiyye vastasyla tebaasyla kur
duu ilikiden farkl olarak, deprem madurlarnn yaralarn
sarmaya ynelik bir organizasyon kurma abalar srasnda da
ortaya kmtr.
Osmanl mparatorluu'nda meydana gelen doal afetlerle il
gili makaleler derlemesi editr Elizabeth Zachariadou, "Doal
Afetler: Frsat Anlar" isimli makalesinde138 Osmanl Devleti'nin
ilk dnemlerine ait bir deerlendirme yaparak Mart 1354 depre
mini takip eden doal afetlerin, Osmanl topraklarnn genile
mesine katk saladn iaret eder. Doal afetlerin politik nemi
-getiimiz yllarda Katrina Kasrgas'nn Amerika' da i politika
daki roln de hatrlayarak- afetlerin, nfusun byk bir oun
luunun hassas ve duygusal adan deiken bir hale dnt
bir ortam yaratmas gereinden gelmektedir. Yetimhaneden hu
zurevlerine kadar ba ve yardm kurumlarnn politik nemi,
Michael Foucault'nun akl hastanesi ve hapishaneyle ilgili al
masnda bahsettii ideoloji ve yap gibi faktrlerden domaktadr.
II. Abdlhamid tarafndan yrtlen cmertlik, yardmseverlik
ve merhametlilik sylemi, zellikle 1890'l yllarda merutiyetiler
organize olduktan sonra, bu adan deerlendirilme imkan bula
bilmitir.
Osmanl mparatorluu, 19. yzyl boy..nca g kaybediyordu.
Toprak kayplar, askeri yenilgiler ve ekonomik skntlarn damga
sn vurduu 19. yzyl, ayn zamanda sosyal, politik, askeri, ei
timsel alanlarda youn reformlara ahit oldu. Byk modernleme
138 Elizabeth Zachariadou, Natura{ Disasters in the Ottoman Empire, Crete
University Press, Rethymnon, 1999, s. 7-1 1.

84

l t1. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

abalar, fakirleen hazinenin snrllklarna ramen srdrlme

ye allyordu. zellikle 1876 iflas ve Osmanl-Rus Sava'n takip
eden mali ykmdan sonra Osmanl maliyesi ok kt bir durum
dayd.139 Hazinenin bu kstl durumu nedeniyle Osmanl mpara
torluu, ulusal doal afetlerde halktan maddi yardm toplama yo
luna gitmek zorunda kalyordu. II. Abdlhamid dneminde impa
ratorluk ierisinden ve dardan toplanan maddi yardmlar, Hicaz
Demiryollar Projesi'nin (1900-1908) yapmn hzlandrmtr.140
Dier taraftan mali skntlar sresince dardan alnan fi
nansal yardmlar karlklyd. Dier lkeler yardm istediinde
Osmanl Devleti de bu yardm salamakta tereddt etmiyordu.
II. Abdlhamid de yabanc lkelerde olumlu bir imaj salayacak
hibir frsat karmam, 1894 ylndaki stanbul depreminden
ksa bir sre nce Amerika'da meydana gelen sele yardm ama
cyla sratle para ve tahl yardm gndermitir.141 Bu yardm, bir
taraftan 11. Abdlhamid'in hayrsever imajn glendirirken di
er taraftan lkenin 1894 stanbul depreminde byk miktarda
maddi yardm almas sonucunu dourmutur.
1 - 1 894 lstanbul Depremi

stanbul'da 19. yzylda meydana gelen son byk deprem,

6 Muharrem 1312 (10 Temmuz 1894) tarihinde saat 12:34'te 1718 saniye srmt. Bu deprem, birincil kaynaklarda "byk
hareket-i arz" ya da "zelzele-i azime" olarak isimlendirilmitir.
1894 depremi, stanbul ve civarnda geni bir alan etkilemi,
139 Donald Quataert, "The Age of the Reforms (1812 -1914)," An Economic and
Social History ofthe Ottoman Empire, ed: Halil nalck ve Donald Quataert,
C. 2, Cambridge University Press, 1997, s. 765-766.
140 Orhan Kololu, "Hicaz Demiryolu (1900-1908) Amac, Finansman ve So
nucu", an Yakalayan Osmanl, Osmanl Devleti'n de Modern Haber
leme ve Ulatrma Teknikleri, stanbul, Haz. Ekmeleddin hsanolu - E.
Kaar, 1997, s. 289-334.
141 Fatma rekli, 1894 stanbul Depremi, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 70.

Doal Afet Madurlar in Devlet Dzenlemeler i I 85

Adapazar'ndan atalca'ya kadar uzanarak enkaz altnda kalan

birok kiinin lmne sebep olmutur.142
il. Abdlhamid'in, imparatorluk snrlarndaki yaynlar gze
tim altnda tutarak halkn grlerini kontrol etmeyi amalayan
sansr politikas; 1894 stanbul depremi vakasnda da halkn duy
gusal karmaasn ve paniini kontrol altnda tutma ve sultann,
yaralar sarmada hzl ve etkili olduu izlenimini uyandrmada
nemli bir rol oynad. Bu politika neticesinde 1876 ylndan sonra,
mecmualarda her yeni kurum ve bina hakknda hikayeler yayn
latlarak basn; baarl modernleme abalarn, resmi ideoloji ve
sylemi duyurmada ara olarak kullanld. il. Abdlhamid'in yurt
iindeki kontrol sk olsa da yurtdna giderek Avrupa bakent
lerinde gazetelerini yaynlayan Jn-Trkler'in yaynlar, muhalif
seslerini duyurmaktaydlar.
Sansr politikas nedeniyle, depremdeki kayplara dair bas
nn verdii rakamlar kukuya sebep oluyordu.143 Resmi raporlara
gre stanbul' da 474 l, 482 yaral varken 387 bina ve 1087 ev ve
dkkan hasara uramt. Gerek kayp ve hasarn, ifade edilen
rakamlarn ok zerinde olduu, resmi kaytlardaki rakamlarn
gerei yanstmad bilinmektedir.
1894 stanbul depremi, sadece stanbul'da deil, stanbul yakn
larndaki ehirlerde de dikkate deer hasara sebep olmutur. stanbul
dndaki hasarn boyutu, ancak Yldz Saray'na gnderilen telgraf
lar sayesinde anlalmtr. atalca ynetiminin saraya gnderdii
telgrafta yle denilmektedir: "Bana ulaan bilgilere gre depremin
142 Atina Rasathanesi Mdr D. Eginitis tarafndan II. Abdlhamid'e sunulan
deprem raporu iin bkz: Orhan Sakin, Tarihsel Kaynaklara Gre stanbul
Depremleri, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 123. Ayrca D. Eginitis'in
depremin birinci, ikinci ve nc deprem blgelerini gsteren haritas iin
bkz: BOA, YEE, Numara 1/14/126/C, bkz: Ek 11.
143 Feriha ztin, 10 Temmuz 1894 stanbul Depremi Raporu, zyurt Matbaa
clk, Ankara, 1994. Ayrca bkz: Aykut Barka ve Ali Er, Depremini Bekleyen
ehir stanbul, Om Yaynevi, stanbul, 2002, s. 194-200.

86

l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Polirikalar

Silivri' de meydana geldii saatte dier beldelerde de deprem ayn id

dette hissedilmitir. Tm bina ve dier mekanlar iin tetkik yaplma
s gereklidir. Ahali, geceyi ayrlklarda geirmitir.''144
Depremi takip eden ilk iki gn boyunca gazeteler, stanbul ve
civar illerdeki lmler ve yaralanmalar hakknda baz saylar ver
milerdir. Depremin ertesi gn kan 11 Temmuz 1894 tarihli
Tercman- Hakikat, depremden etkilenen yerleri ve buralardaki
zayiat u ekilde duyurmutur: "Hayrszada, Adalar, skdar, bo
azn her iki yannda Samatya, Yedikule, Eyp, Kasmpaa, Beyo
lu, Beykoz'da birok ev ykld. 7 kii ld ve 12 kii yaraland."145
Sabah gazetesinin 12 Temmuz tarihli nshas ise l saysn 75,
yaral saysn 170 olarak vermitir.146 Son uiarak Moniteur Oriental
gazetesi, l saysn 135, yaral saysn 144 olarak kaydetmitir.147
Basn zerinde bu dnemde uygulanan sansr gz nnde
bulundurduumuzda bu saylarn, gerek rakamn altnda olduu
tahmin edilebilir. Depremin ilk gnlerinde gazetelerde verilen za
yiat rakamlarnn ve deprem hikayelerinin halk arasndaki korku
ve panii artrmas zerine il. Abdlhamid, gazeteleri olaanst
bir hzla sansrlemitir.

Moniteur Oriental gazetesindeki bir hikaye, bunlardan sa

dece biridir: "st snftan kadnlar, sabahlklarnn ierisinde
dank salaryla kouturdular. Her yerde lklar ve feryatlar
duyuluyordu.''148 Yldz Saray'na gnderilen, baslm gazetelerin
tetkikini ieren 1 Austos 1894 tarihli rapor, stanbul depre
mi hakkndaki haberlere yaplan sansrn, ne kadar sistemli ve
merkezi ekilde uygulandn ispatlamaktadr. 149 Bu yzden 11.
Dier il ve ilelerdeki hasar rapor eden telgraflar iin bkz: a.g.e., s. 59-63.
Tercman- Hakikat, 7 Muharrem 1312 / 11 Temmuz 1894.
Sabah, 8 Muharrem 1312 / 12 Temmuz 1894.
Afife Batur, "Bir Depremin Yzyl Dnm," stanbul Dergisi, S. 10, stan
bul, 1 994, s. 30 -31.
148 A.g.m., s. 27.
149 BOA, Y.PRK.BSK, 37/94, 4 Rebilevvel 1312 / 5 Eyll 1894.
144
145
146
147

Doal Afet Madurlar iin Devlet Dzenlemeleri 1 87

Abdlhamid'in sk kontrol altndaki gazeteler, say vermeden

zayiatn ok byk olduunu bildirmilerdir.150
Uluslararas basn da depreme yer vermitir. Reuters haber
ajans, depremi uluslararas olarak duyurmutur.s Dileri Ba
kanl memurlar, baslan haberleri rapor etmitir. Reuters ajan
snn yan sra Selanik'in Sekulo isimli yerel gazetesi de 2 Nisan
1901 tarihli nshasnda, 20 Mart 1901 tarihli Dileri Bakanl
resmi kaydnn bire bir evirisini yaynlamtr: "Byk depremin
sonucu olarak Yldz Saray'nda olaanst bir panik hissedilmi,
birok kii korkudan baygnlk geirmitir."s II. Abdlhamid,
deprem hakknda haber yaynlayarak halk arasnda korku ve pa
niin yaylmasna neden olan gazetelerin lkeye girmesinin en
gellenmesiyle ilgili emirler kartmtr.153
stanbul depremi hakknda dier illere gnderilen haberler de
sansrden geiyordu. stanbul' daki ynetim, deprem hakkndaki
haberlerin abartlmadna, halk duygusal olarak etki altna ala
cak detaylar iermediine emin olmak istiyordu.54
150 Saadet, 1 1 Temmuz 1894, "Pek ok bina yklmtr. Ykmlar sonucu yaral
ve ller, ne yazk ki pek oktur."
151 Y.PRK.HR, 30/33, 15 Muharrem 1318 / 15 Mays 1900. Ajans Reuter,
hareket-i arz hakkndaki telgrafnamesine zeylen 8 Nisan 1901 tarihiyle ner
ettii mektupta dahi ---- hazret-i padiahiden ibraz buyurulan metanet-i
lisan- takdir ile zikr ve beyan edilmitir.
152 Figaro, Seculo ve Standart gazetelerinin 1894 stanbul depremi hakkndaki
haberleri iin bkz: Y.PRK.HR, 30/39, 29 Zilkade 1318 / 20 Mart 1901.
153 BOA. 1.HUS, 181, 18 Muharrem 1312 I 22 Temmuz 1894. Bu gazeteler ara
snda stanbul'da depremlerin devam edeceini ilan eden ve baz kt olay
larn haberlerini yaynlayan Zanta ve PetitJournal gazeteleri vardr.
154 BOA. 1.HUS, 54, 12 Muharrem 1312 / 16 Temmuz 1894. Bu emir, stanbul' da
meydana gelen deprem hakknda abartl ve aslsz sylentiler dolatnn,
Erzurum vilayet ynetimi tarafndan gnderilen bir telgraf sayesinde Yldz
ynetimi tarafndan anlaldn ifade ederken, sylentilerin yayld bu
vilayetlerde resmi aklamalar yaplmasn istemektedir. Bu gibi sylentile
rin dolat Avrupa lkelerindeki eliliklere de resmi aklamada bulunul
masn talep eden emirler gnderilmitir.

88 1 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Depremler aralkl olarak devam edince stanbul' daki halk,
gn ve geceleri bo alanlara, parklara ve bahelere kurulan adr
ve barakalarda geirdiler. Birok kamu kurumu binas ykldn
dan, farkl kurumlarn ofisleri ilemlerine Babali bahesine kuru
lan barakalarda devam etmek durumunda kald. Depremden son
ra ksa zaman ierisinde vakflarn, kamu binalarnn, camilerin,
kiliselerin ve okullarn onarlmasna, onarlamayacak durumda
olanlarn yklmasna dair bir emir yaynland. 155
Hasarl binalarn onarmnn ve onarm maliyetlerinin ehrema

neti tarafndan stlenilmesi ve Kapalar dkkanlarnda onarm

almalarnn balatlmas gerektiini belirten bir belge, hasarn

meydana geldii yerler ve hasarn miktar hakknda detayl bilgi ver
mektedir.156 Osmanl Bankas, devlet binalarnn yeniden inas ve
onarlmas iin hazineye 250.000 Osmanl liras kredi vermitir.1 57
2- Atiyyelerin 1 894 lstanbul Depremi Madurlarnn
Yaralarn Hafifletmedeki Rol
il. Abdlhamid, tebaasnn arzuhallerine adyye uygulamasy
la dorudan cevap veriyordu. Fakat stanbul depreminden sonra,
155 BOA. I.HUS, 43, 4 Safer 1312 / 7 Austos 1894. Bu detayl belge, deprem ne
deniyle hasara uram olan binalar tetkik iin uzmanlardan oluan zel
bir komisyonun kuruluunu kantlamaktadr. Komisyon yeleri, ba mimar
Serkis Bey; Msy Bertiye, A. Vallury ve R. D'Aronco; ehremaneti ba m
hendisi Mehmed Bey; Milli Gvenlik Kurulu yeleri Mustafa Bey, Kamil Bey
ve Andon Efendi ve bir Maliye Nezareti yetkilisini ieriyordu. Tetkik, devlet
binalarnn hasar durumuna gre onarm ya da yeniden ina etme amacyla
yrtld. Fakat belge, Yldz Saray'n mimar, mhendis, yap uzmanlar ve
raklarn saylarna ramen yavalamayan hzlar hakknda bilgilendirmi,
bu boyuttaki bir projenin gereini yerine getirmemi ve gerekli personelin
atanmas salanmamtr. Ayrca bkz: BOA, Y.MTV, 102/64, 8 Safer 1312. Bu
belge, belediye raporlarna dayal olarak okullarn da iinde bulunduu devlet
binalarnn ve sivil binalarn onarmlar hakknda detayl bilgi vermektedir.
Komisyon yelerinin resimleri iin bkz: Ek 12.
156 BOA, YPRK.AZJ, 31/85, 29 Zilhicce 1312 / 23 Haziran 1895.
157 Fatma rekli, a.g.e., s. 107.

Doal Afet Madurlar iin Devlet Dzenlemeleri l 89

deprem madurlarnn maddi yardm taleplerini ieren arzuhal

ler, Deprem ane Komisyonu'na ynlendirildi. Bylece madur
larn istekleri, merkezi olarak deerlendirilip cevaplandrld. Bu
durumun sebeplerinden biri, deprem madurlarnn saysnn
okluuydu. Ayrca yerel idarenin ve belediye ynetimlerinin i
birliiyle deprem madurlarnn zararlarn karlayan baarl bir
sistemin kuruluu, ihtiya sahiplerinin ve deprem madurlarnn
ihtiyalarna tahsis edilen kaynaklarn hzl dalmn salyor,
atiyye deme srecini pratik hale getiriyordu.
Maddi yardm talebi amacyla arzuhal yazan dier madur
lar gibi 1894 depremi madurlar da taleplerini, arzuhal yazarak
sultana bildiriyorlard. Deprem madurlar da depremden kay
naklanan maduriyetlerinin atiyye ve dier hediye ihsanyla gide
rilmesini talep ediyorlard. il. Abdlhamid'e gnderilen arzuhal
ler, Deprem ane Komisyonu'nun bu arzuhalleri deerlendirdii
valilik makamna ynlendiriliyordu. rnein, 20 Eyll tarihli bir
arzuhal, Topkap yaknlarndaki evi deprem sonucunda yklan
Surepe isimli bir kiinin sultandan maddi yardm talebini ier
mektedir.1 58 Belgeden anlald zere valilik, bu madurun ta
lebini, Deprem ane Komisyonu'nun tahsis ettii kaynaktan kar
lamtr.
il. Abdlhamid, bu yardmlara ramen maddi yardm yap
maya devam etmekten kanmad. Yaknlar enkaz altnda kalan
depremzedelere kiisel olarak yardmda bulundu. Aralk 1894
tarihli bir belge, aileleri ykntlar altnda kalarak len insanlara
yaplan maddi yardmn miktarndan bahseder. Bu belgeye gre
32 insann enkaz altnda kalarak lmesinin ardndan geride ka
lan 114 yetimin ald yardm, (kii bana 84 kurutan) toplam
9500 kuru olarak ifade edilmektedir. 1 59Yaralananlarn tedavisi
iin doktorlar evlere, barakalara ve adrlara gnderildi. Ayrca
1 58 DH.MKT, 286/24, 19 Rebilevvel 131 2 / 20 Eyll 1894.
1 5 9 BOA, I.SE, 13 Cemaziyelevvel 1312 / 12 Kasm 1894.

90 1 1/. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

fakirlerin tedavisi, devlet hastaneleri tarafndan cretsiz olarak

karland.160
Depremden sonra, evleri kullanlamayacak durumda oldu
undan baheler, parklar, sokaklar gibi ak alanlar mesken tutan
insanlar, adr ve barakalara yerletirildi. Austos 1894 tarihli bir
belgeden anlald kadaryla iddetli yamurun, adrda kalan
insanlar etkilemesi zerine madurlarn, dkkan ve kahvehane
lere yerletirilmesine karar verildi. 161

il. Abdlhamid, oturulamayacak meskenlerin onarlmas ya

da yeniden ina edilmesi iinin, geciktirilmeden gerekletiril
mesi iin nlemler ald. 1894 tarihli bir beige, evlerini kaybeden
depremzedelerin bu kadar ksa srede evlerinin onarlmasndan
dolay il. Abdlhamid'e duyduklar minnettarlktan bahsetmek
tedir.162
Bunun da tesinde il. Abdlhamid, depremin sebep, iddet
ve etkileri hakknda ayrntl bir rapor edinmek iin Athena Ra
sathanesi Mdr D. Eginitis'i stanbul'a davet etmitir. stanbul
Rasathanesi Mdr Coumbay ve asistan Emile Lacoline ise
Eginitis'e aratrmas sresince muavenet etmek zere grevlen
dirilmitir. Bu heyet, stanbul depreminin detayl sismografik
almasn sunmutur. 163 Bu aratrmalar srasnda Roma'dan s16 0 BOA, l.HUS, 155, 15 Muharrem 1312 / 19 Temmuz 1894. Tedavi, deprem
sonucu yaralanarak ya da evsiz kalarak aresiz hale gelmi kiilere sa
lanmaldr. Fakir ve yarallar belediye hastanelerine transfer etme karar,
kolera salgn sresince olduu gibi, Deprem ane Komisyonu tarafndan
grlp sultana sunulduktan sonra kan karar, padiahn fermannda
belirti ldii zere ertesi gn gazetelerde baslmaldr.
161 BOA, Y PRK. ZB, 13/62, 4 Safer 1312 / 7 Austos 1894.
162 BOA, Y PRK. AZN 12/94, 1/00/1312.
163 1894 depremiyle ilgili Atina Rasathanesi Mdr D. Eginitis tarafndan il.
Abdlhamid'e sunulan raporun Trke evirisi iin bkz: Orhan Sakin, Ta
rihse l Kaynaklara Gre stanbul Depremleri, Kitabevi Yaynlar, stanbul,
2002, s. 123.

Doal Afet Madurlar iin Devlet Dzenlemeleri I 91

tanbul Rasathanesi iin sipari edilen sismograf cihaz, 300 franka

mal olmutur.1 64
3- Deprem iane Komisyonu'nun Kuruluu

Depremin ertesi gn, il. Abdlhamid'in emriyle ehrema

neti'nin gzetimi altnda, finansal yardm toplama ve datma ii
ni yrtecek bir kurul oluturuldu. Bu kurul, depremzede adr
larna datlmak zere para, yiyecek, giyecek ve dier ihtiyalar
toplayarak bunlarn ihtiya sahiplerine datmn salamaktan
sorumluydu.165
Komisyonun bakan sultann kendisi, yardmcs ise ehremi
ni R:dvan Paa'yd.
11. Abdlhamid'in depreme hzl mdahalesi ve kiisel serve
tinden Deprem ane Komisyonu'na verdii para yardm, deprem
zedelerin yerinde yardm almasn ve toplanan parann da den
geli datmn salamtr. Komisyonun yeleri arasnda Katolik,
Ermeni, Yunan ve Yahudi toplumlarndan birer temsilci ile yirmi
kiiden oluan bir grup yer almtr.166 Deprem ane Komisyonu
164 BOA.HUS, 1 13, 23 Muharrem 1312 / 27 Temmuz 1894. Belge, depremin b
ykln lmek iin kullanlan sismograf cihaznn bir ya da iki ay iinde
200 franka imal edildiini ifade eder. Roma Gzlemevi Mdr Monsieur
Hacini, stn alglama gc olduundan stanbul depremini daha iyi kay
dedebilecek yeni sismograf cihazn takdim eder. Yldz Saray'na Roma el
iliinden gnderilen bilgilendirmede Hacini'ye gre; szkonusu sismograf
cihaz ve dier tertibat, Roma'da imal edilebilecek fakat imal, drt aydan
nce tamamlanamayacak ve 3000 ila 3500 frank arasnda bir crete mal
olacakt.
165 BOA, DUIT, 38/15.
166 BOA. DUIT, 38/15. ehremini Rdvan Bey, lra-y Devlet yesi Ekrem
Bey, Hazine Mstearl yesi Arif Bey, Ziraat Bankas Mdr Cemal
Bey, Yargtay Bakanvekili efik Efendi, Ticaret Odas Bakan Aristarkis
Efendi, ehremaneti Haberleme Mdr Emrullah Efendi, lra-y Devlet
yesi Abdullah Bey, Mekukat- ahane Mdr Kamil Bey, Osmanl Ban
kas Memuru Vekil Efendi, imanolu Kostaki Efendi, Osmanl Bankas
Yardmc Mtercimi Namyas Efendi.

92

1 //. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal

Yardm Politikalar

nizamnamesinin ilk maddesinde komisyon bakan Sultan Abdl

hamid ve yardmcs ehremini Rdvan Paa'yla beraber on iki ye
nin ismi, temsil ettikleri dini cemaat belirtilerek kaydedilmitir.
kinci maddede ise komisyonun amac aklanmtr. Buna
gre komisyonun temel amac, toplanan yardmlarn depremze
delere, durumlar dikkate alnarak belirlenecek ncelikte ulat
rlmasn salamakt.
Drdnc ve beinci maddeler, muhasebe ve toplanan yar
dmlarn belgelenmesi gibi iler iin grev dalmn belirtmek
tedir. Beinci madde, komisyonun haftalk muhasebe defteri
hakknda detayl bilgi vermektedir. rnein, Yldz Saray'na
yazlan 24 Temmuz 1894 tarihli muhasebe kaytlar, bata bu
lunan kiilerin isimleri ile balarn miktar hakknda kaytlar
iermektedir. Belgeye gre 24 Temmuz haftasnda hariciye na
zr, 1 .463.479 kuru gibi dikkate deer bir yardm toplamtr.167
Tm imparatorluk, bu afet sebebiyle harekete gemitir. Eya
letlerdeki byk ehirlerde yardm toplayan komisyonlar kurul
mu, stanbul dnda zmir ve Aydn' da kurulan komisyonlarn
toplad yardmlar ise stanbul'daki Deprem ane Komisyonu'na
gnderilmitir.168
Deprem ane Komisyonu'nun ald ilk kararlar arasnda
Matbaa-y Amire'ye (Osmanl Devlet Matbaas) toplamda 5000
liraya karlk gelen 330 bilet bastrmak vard.69 il. Abdlhamid,
167 Y.MTV,100/78. Sadaret mstear devletlu paa hazretlerinden 29.754 kuru,
Credit General Bankas'ndan 10.800 kuru, Mudanya-Bursa Demiryolu Kum
panyasndan 1.800 kuru, Dersaadet Tramvay irketinden 1.080 kuru toplan
mtr. Toplam gider ise 76.734 olarak cetvelde belirtilmitir. Bkz: Ek 13.
168 Fatma rekli, a.g. e., s. 78. Ayrca bkz: Sddk alk, 1894 Ylnda stanbul'da
Meydana Gelen Byk Depreme AitAnonim Bir Gnlk, skdar Belediye
Bakanl Yaynlar, stanbul, 2003, s. 152 -182.
169 BOA, Y.A HUS, 303/40. 14 Muharrem 1312 / 18 Temmuz 1894. Her biri 100
Osmanl liras deerinde 10 bilet; 50 lira deerinde 20 bilet; 20 lira deerin
de 100 bilet; 5 lira deerinde 200 bilet.

Doal Afet Madurlar in Devlet Dzenlemeleri 93

kendisi iin 1000 lira deerinde bilet satn alrken hanm sultanlar
adna da 500 lira deerinde bilet satn almtr. Bylece hanedan
lk da tevik edici bir tutarla yardm toplamaya nclk etmi
tir.170 Geri kalan 3500 lira deerindeki biletleri ise brokrasinin
sekin yeleri ve halk satn almtr. Ariv belgelerinden anlal
d kadaryla II. Abdlhamid, Deprem ane Komisyonu'na kiisel
olarak toplamda 6500 lira bata bulunmutur.
27 Temmuz 1894 tarihli belgedeki bilgilere gre Deprem ane
Komisyonu'na Deutsche Bankas, (Almanya Bankas) 400 lira;
---- Ynetimi, 500 lira; Galata tccarlarndan Msy Sumar Paa
ise 10 lira bata bulunmutur. Bu balar, ehremaneti'ne fatu
ra karlnda teslim edilmitir.7 Deprem sonrasndaki ilk hafta
toplanan yardm, 518.020 kurua ulamtr. 25.626 kuru yardm,
depremzedelerin acil ihtiyalarnn karlanmasnda kullanlmak
zere belediye ynetimlerine gnderilmi, geriye kalan miktar ise
liraya evrilerek Osmanl Bankas'na yatrlmtr.172
stanbul depremi, Adalar'da da iddetli ekilde hissedilmi
tirY3 Deprem iane Komisyonu tarafndan Adalar iin bastrlan
170 BOA, l.HUS, 51, 12 Muharrem 1312 / 16 Temmuz 1894. "Sultann em
riyle bastrlan 5000 lira deerindeki biletlerin bir rnei, dn Matbaa-y
Amire'ye gnderildi. Zat- ahaneleri, ehremininin, biletlerin bu pazartesi
hazr olacana dair ilann ieren 14 Temmuz 1 894 tarihli mektubunu oku
du. Zat- ahaneleri, sultan, 1000 lira deerinde bileti kendi iin; 500 lira
deerindeki bileti sultanlar iin olmak zere 1500 liray Sadaret makamna
gndermi ve biletlerin basldktan sonra saraya gnderilmesini istemitir.
Ayrca sultann emrine gre yardm datm bugn balatlmal ve yar
dmlar, yarnki gazetelerde ilan edilmelidir."
171 BOA, Y.A HUS, 304/32, 24 Muharrem 1312 / 27 Temmuz 1 894.
172 BOA, I.HUS, 176, 16 Muharrem 1312 / 19 Temmuz 1894.
173 BOA, l.HUS, 170, 6 Muharrem 1312 I 10 Temmuz 1894. Adalar kayma
kamlndan, bugn meydana gelen depremi bildiren telgraf, sultan haz
retlerine gnderildi. Adalar'da da evlerin ykld, yaral ve l saysnn
bilinmedii, halkn panik iinde olduu bildirilmektedir. Dier adalardan
henz bir haber gelmemi olmakla beraber, yeteri sayda adr hemen teda
rik edilmelidir. Sultan hazretlerinin emriyle hemen harekete geilecektir.

94 l

. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

yardm biletleri, depremin buradaki etkisinin bykln orta

ya koymaktadr.174
Bata bulunan kiilerin profiline baktmzda brokra
sinin sekin yelerinin, hali vakti yerinde olan yerli ve yabanc
halk tabakasnn, hayr kurumlarnn ounluu oluturduunu
grrz. Balarn miktar ve ba yapanlarn isimleri, Fatma
rekli'nin 1894 stanbul depremiyle ilgili almasnda detayl
olarak verilmektedir. 175
Depremzedelerin
saysnn
okluu,
Deprem
ane
Komisyonu'nun tm madurlara ksa srede ve eit miktarda yar
dm salamasna engel oluyordu. rnein 6 Mays 1895 tarihli
bir ariv belgesine gre Karamrsel Katrl' da bir kyl olan akr
Andon, Dahiliye Nezareti'ne yazd arzuhalinde, deprem ma
duru olduu halde hibir yardm alamadna dair ikayetini dile
getirmitir. Bunun zerine arzuhal, Dahiliye Nezareti tarafndan
'gereinin zmit ynetimi tarafndan yerine getirilmesi' emriyle
ilgili makama havale edilm itir.176
Dier taraftan Deprem ane Komisyonu, bilet basmnn yan
sra konser, yarma gibi baz yardm amal organizasyonlar d
zenleyerek buradan toplanan paralar yiyecek, giyecek ve yakacak
odun satn almak iin kullanmtr. Depremden on dokuz gn son
ra (29 Temmuz 1894'te), Paul Lanki tarafndan ynetilen 60 kii
lik orkestrann Belediye Binas Bahesi'nde verdii konserden elde
edilen 300 liralk yardm, Deprem ane Komisyonu'na verilmitir.177
Komisyon tarafndan dzenlenen dier bir etkinlik ise Saadet ga
zetesinden 23 Temmuz'da halka duyurulan Ortega ve Ramuje
174 BOA, Y.MTV, 100/39 15 Muharrem 1312 / 18 Temmuz 1894.
175 Fatma rekli, a.g.e., s. 85, 87. Yardmlarn gnlk miktar hakknda daha
fazla bilgi iin bkz: Ek 14-15.
176 BOA, DH. MKT 375/77 11 Zilkade 1312 / 6 Mays 1895.
177 Y.MTV, 100/76. 20 Muharrem 1312 . 24 Temmuz 1 894'teki konser progra
m, Hamidiye Mar'yla ald ve orkestrann Alman Richard Wagner tara
fndan bestelenen Lohengrin Operas'nn blmlk icrasyla devam etti.

Doal Afet Madurlar in Devlet Dzenlemeleri 1 95

arasnda dzenlenen kou yaryd. 178 Deprem sonrasnda halkn

znts, bu sosyal etkinliklerle biraz olsun azalrken stanbul'un
depremden zarar grmeyen talihli sakinleri de depremzedelerin
yararna dzenlenen bu etkinliklerden istifade ediyorlard.
il. Abdlhamid'in saltanatn ve gcn sembolize etmede
nemli bir rol olan geleneksel tahta k yldnm kutlamalar
iin ayrlan bte de o yl, Deprem ane Komisyonu'na transfer
edilmitir. II. Abdlhamid'in bu davran, halkn gznde gc
n merulatrma politikas iinde deerlendirilebilir.179
4- Madalya dlleri
II. Abdlhamid, madalya ve nianlar lke iinde ve dnda
ballk ve sevgi olutrmak iin kullanmtr. Bu madalya ve
nianlar, Osmanl vatandalarna olduu kadar, iyi niyete daya
l ilikiler kurma isteinde olduunu gstermek amacyla, Srp
prensleri gibi yabanclara da armaan etmitir. Madalya ve nian
verme uygulamas, deprem iin yardm toplama almalarnda
da tevik edici olmutur. Ayn deseni ve sembol kullanarak ma
dalya ve nianlarn dikkat ekiciliine gsterdii zen, deprem
iin bata bulunan kiilere verilen madalyalarn tasarmna da
yansmtr.180
il. Abdlhamid, muhtemel balar cesaretlendirmek ve ha
yrseverlie gsterilen takdirin artmas iin, Deprem ane Komis
yonu iin hazrlanan nizamnameye, ba yapanlarn madalyayla
dllendirileceine dair bir madde ekledi. Madalyalarn bir y
zne II. Abdlhamid'in turas ve madalyann yapm tarihi, di178 Saadet, 20 Muharrem 1312 / 23 Temmuz 1894. Ayrca bkz: Fatma rekli,
a.g.e., s. 84.
179 Afife Batur, a.g.m., s. 25-32.
180 Edhem Eldem, Pride and Privilege: A History of Ottoman Order, Medals and
Decorations, Ottoman Bank Research Center Publications, stanbul, 2005, s.
316. Ayrca bkz: Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji II. Abdlha
mid Dnemi (1876-1909), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998, s. 45-46.

96 1 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

er tarafna madalyann verildii tarih ve dllendirilen kiinin

ismi kazlyordu. Madalyalarn retim maliyeti, Deprem ane
Komisyonu'nun btesinden karlanyordu.181
Ba yapann mevkiine ve yaplan ban miktarna gre ma
dalyalarn tasarm zerinde deiiklikler yaplabiliyordu. rne
in, bata bulunan Avrupal yneticiler ve veliaht prenslere k
k altn madalya, 10 lira bata bulunanlara bakr madalya, 50
lira bata bulunanlara gm madalya ve 50 liradan fazla mik
tarda ba yapanlara altn madalya veriliyordu. Hayr kurumlar
adna yaplan balar, zerinde "hamiyet ve ebna-y cinsine mu
avenet" yazl byk altn madalyayla dllendiriliyordu.182 Avru
pal idareciler ve kraliyet mensuplar, tt!v ik ve takdir edici madal
yalarn yan sra saray nianlaryla da dllendirldiler.
5- Yurtdndan Yaplan Yardmlar
II. Abdlhamid, ieride ve darda kendisini modern bir lider
olarak temsil eden ve saltanatn merulatran halk politikala
r takip etti. Medya ve propaganda aralarn baarl bir ekilde
kullanarak Avrupa' da olumlu bir imaj oluturmada byk bir ye
tenek sergiledi. Avrupa liderlerinin doum gnleri ya da evlilik
yldnmleri gibi zel gnleri iin tebrik mektuplar gnderdi.
II. Abdlhamid, yabanc lkeler karsnda olumlu bir imaj fr
satn hibir zaman karmamtr. 1894 stanbul depreminin n
cesinde Amerika' da meydana gelen sel felaketi iin gnderdii183
1 81 BOA, Y.A .HUS, 305/27, 26 Safer 1312 / 29 A ustos 1894.
1 8 2 BOA, I.HUS, 39, 2 Safer 1312 / 5 Austos 1 894. Saray nakka Monsieur
Zani, rnek bir madalya hazrlad. "Hamiyet ve ebna-y cinsine muavenet"
kelimeleri bakr, gm ve altn madalyann bir yznde yer alan hilal ek
linin kenarna ilendi. Madalyann dier tarafna ise defne yapra iinde
tarih ve ba yapann ismi ilendi ve sultan, hazrlanan rnek madalyay
uygun buldu. 1894 ylnda Deprem ane Komisyonu tarafndan verilen ma
dalyann resmi iin bkz: Ek 16.
183 Fatma rekli, a.g.e., s. 70 .

Doal Afet Madurlar in Devlet Dzenlemeleri 97

tahl yardmnn karlnda ve Osmanl eliliklerinin ve konso

losluk memurlarnn gayretleriyle yurtdndaki gazete ve dergi
lerde baslan haberler neticesinde Deprem ane Komisyonu'na,
Amerika ve Avrupa tarafndan yaplan yardmlar kayda deer
miktarlardadr. Washington' daki Osmanl sefiri ve Washington
eski belediye bakan Mr. Hevit arasnda geen diyalog, stan
bul' daki depremzedeler iin bir Deprem ane Komisyonu olutu
rulmas konusunda bir teebbst. Mr. Hevit, New York Ticaret
Odas Bakan Mr. Alexander'a bir mektup gndererek stanbul
depremzedeleri yararna yardm almalar balatt.184
Osmanl elilik memurlarnn Amerikan halknn ilgisini s
tanbul depremine ekme gayretleri ve gazetelerdeki haberler;
Ne, York, San Francisco, Washington ve Chicago' da bir Deprem
ane Komisyonu oluturulmasnda byk bir role sahiptir. Bu a
balar neticesinde drt ay boyunca toplanan 6000 Amerikan dola
r, stanbul'a gnderildi. 185
Yardm almalar, Avrupa ehirlerinde de gerekletirildi.
Fransa'daki ilk yardm almalar, Le Gaulois, Le Figaro ve Mar
quis Donvey gibi gazetelerin ibirlii sayesinde Paris'te kurulan
deprem yardm komisyonunun almalardr. 186 Bu yardmlar
neticesinde toplanan para, 16.852.50 frank ve 500 lirayd. 187
1 84 BOA, Y.A.HUS, 313/98, 2 Rebilevvel 1312 / 3 Eyll 1894. Osmanl sulta
nnn, lkesinin kar karya olduu maddi skntlara ramen Amerika'y
vuran Johnston Felaketi'nin at yaralar sarmak iin dier lkelerden
nce tahl yardmnda bulunmas, lkemize kar olan dosta tutumunun
ak gstergesidir. Bununla beraber, stanbul'daki deprem sonucunda in
sanlarn dt duruma kaytsz kalnyor olmas artcdr. Paris ve
Londra gibi Avrupa bakentlerinde hzla oluturulan yardm komisyonlar
na karn Amerika'da henz byle bir giriimde bulunulmamtr.
1 85 BOA, Y.MTV, 1 07/1 02, 29 Rebilahir 131 2 I 30 Ekim 1 894. 30 Ekim 1 894
tarihinde 1 Amerikan dolar, 5 franka karlk gelmektedir. Bkz: Fatma
rekli, a.g.e., s. 91.
186 Fatma rekli, a.g.e., s. 92.
187 BOA, l.HUS 32/1312 /S/-29, 16 Safer 131 2 / 19 Austos 1 894. Fransa Di
leri Bakanl tarafndan gnderilen 50. 0 0 0 franklk Osmanl Bankas eki,
Fransz Elilii araclyla Deprem iane Komisyonu'na nakit olarak dendi.

98 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Fransa'da toplanan yardmlara ek olarak stanbul' daki Fransz

vatandalar, stanbul ehremaneti bnyesinde kurulan Deprem
ane Komisyonu'na 286.000 frank bata bulundular. 188
Fransa'nn farkl ehirlerinde kurulan deprem yardm komis
yonlar, Almanya'daki yardm almalarn da hayata geirdi.
Burada toplanan yardmlar, stanbul Deprem ane Komisyonu'na
dzenli olarak gnderildi. Dresden' de kurulan yardm komisyonu
nun toplad 2900 markn, ivedilikle stanbul ane Komisyonu'na
gnderilmesi buna bir rnektir.189 Alman komisyonunun toplad
ve Alman imparatorunun yapt (5000 mark) toplam 17000
marklk ba da ekler ve ba yapanlarn isimlerinin bulunduu
bir listeyle stanbul'a gnderildi.1 90 stanbul depremzedeleri iin
yardm gnderen dier lkeler Belika, Britanya ve Srbistan' dr.
Neredeyse depremin yldnmnden nce (Mays 1895'te),
yardmlar sonucunda toplanlan paray, belediyelerle yrtt
ortak alma sayesinde etkili bir ekilde datarak zerine deni
yapan komisyona, yaplan balarn dmesi sonucu artk ihtiya
olmad dnlm ve il. Abdlhamid tarafndan stanbul eh
remaneti bnyesinde kurulan Deprem ane Komisyonu'nun g
revine son verilmitir. 191 Basn sayesinde depremzedeler iin top
lanan para, ulusal bir kampanyaya dnmt. Sultan, gnlk
gazeteleri, Deprem ane Komisyonu'na yaplacak halk balarn
harekete geirmek konusunda aka yreklendirmitir. Kampan
ya, tara ynetimleri araclyla dier ehir ve kazalara tanm
tr. 1894 stanbul depremi iin bu denli geni apl ulusal bir kam
panyann yrtlmesi Osmanl ekonomisinin, depremzedelerin
yaralarn sarmaya yeterli gelemeyecek kadar zayf bir durumda
188 BOA, Y.PRK.AZJ, 31/98, 29 Zilkade 1312 / 24 Mays 1895.
189 BOA, I.HUS, 32/-005, 7 Cemaziyelahir 1312 / 6 Aralk 1894.
190 BOA, Y.PRK.ESA, 20/3 9 Muharrem 1312 / 13 Temmuz 1894. Kral
Alexander'n deprem madurlar iin yapt maddi yardmn miktarn
gsteren telgraf iin bkz: Ek 17.
191 Fatma rekli, a.g.e., s. 1 14.

Doal Afet Madurlar in Devlet Dzenlemeleri I 99

olduunu ortaya koymaktadr. 1876 iflasnn ve Osmanl-Rus

Sava'n takip eden mali ykmlarn ardndan Osmanl maliyesi
nin kt durumda olduu bir gerektir. 192
stanbul depreminin sonularnn bykl hesap edildiin
de, Osmanl hazinesinin bu zarar tek bana karlayamayaca
aka grlmektedir. Fakat II. Abdlham id'in, ferdi balar
cesaretlendirmesinin asl amac, halkn kendi cmertliine odak
lanmasn salayacak bir frsatn ortaya kmasyd. Sultan, Dep
rem ane Komisyonu'na 6500 Osmanl kuruu balad. Satlan
biletlerin ortaya kard toplam miktar dikkate alndnda il.
Abdlhamid' in yapt ban anlam, daha ak ekilde grle
bilmektedir.
1896 ylnda II. Abdlhamid, Darlaceze kurumu iin deprem
zamanndakilere benzer yardm kampanyalar dzenledi. Ba
kentteki tek bir fakirhane iin ulusal bir kampanyann dzenle
niyor olmas, yine Osmanl maliyesinin iinde bulunduu kt
durumu gzler nne sermektedir. Sultan, bu ba kampanya
snda zerine den grevi, Darlaceze'ye 10.000 Osmanl liras
(yaklak 50.000 Trk liras) deyerek yerine getirdi. Deprem ane
Komisyonu deneyimi, il. Abdlhamid'in, Darlaceze'nin kurulu
u srasnda yardm toplama amacyla sosyal aktiviteler dzenle
mesine ilham vermi olabilir.
Sonu itibariyle il. Abdlhamid' in sosyal yardm projeleri,
politik sahadan bamsz olarak alglanamaz. 1890 ylnda mu
halefetin siyasi rgtlenmesinin ardndan il. Abdlhamid, pop
lerliini artrmak iin yardm projelerini vurgulayan bir politika
izledi. Yardm kurumlarna parasal kaynak salayarak toplumun
tm kesimlerini ieren bir sosyal yardm sistemi ve modern sosyal
kurumlar oluturdu.
Bu uygulamalar ve kurumlar araclyla kendisini fakirlerin
ve muhtalarn koruyucusu olarak takdim eden sultan, ayn za192 Donald Quataert, a.g.e., s. 765-766.

100 l . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

manda saltanatn da merulatryordu. iL Abdlhamid'in gc

ne hizmet eden yardm kampanyalar, ayn zamanda lkede daha
geni bir alana ulamay salyordu.
il. Abdlhamid, depremzedelere ynelik kampanyann her
admn, halka kar cmertliini gsterme arac olarak kulland.
rnein, Deprem ane Komisyonu'na direkt ba yapmann yan
sra depremzedelere bireysel yardmlar da yapmaya, zerinde tu
rasyla kendi isminin ve ba yapanlarn isimlerinin yazd ma
dalyalar datmaya devam ederek imajn glendirdi.
Deprem, il. Abdlhamid'in ynetimine kar halk muhalefeti
oluturacak boyutta byk olmu olsc c:: daha ok fakir halk et
kilemiti. II. Abdlhamid, depremin ortaya kard hasar etkili
bir biimde gidermek ve depremzedelerin yaralarn sarmak ko
nusunda bir dakika dahi kaybetmeyerek otoritesini sarsabilecek
boyuttaki felaketi, otoritesini salamlatrmak iin baarl bir
ekilde kulland.
Ksaca il. Abdlhamid, depremin ardndan kurduu bu orga
nizasyonlar yoluyla ihtiya sahiplerinin yardmna hzl bir ekil
de koarak, kendisinden nceki sultanlar dneminde fakir halk ile
ynetim arasnda oluan mesafeyi doldurmaya almtr. Tm
bunlar, ihtiya sahiplerine yardmda politik anlamn nemini or
taya koymaktadr.

SONU

Osmanl mparatorluu'nun sosyal tarihi, son 30-40 yl ie

risinde nemli almalarn konusu olmaktadr. Bu alma,
Osmanl mparatorluu'nda II. Abdlhamid dneminde engelli
olarak dnyaya gelen, bir kaza ya da doal afet neticesinde sakat
kalan kiilere sunulan sosyal yardm ve salanan sosyal yararlar
ve bu almalarn, Osmanl son dneminde younlaan modern
leme faaliyetleri iindeki yerini konu edinmitir.
Bu almada ilk olarak mercek altna alnan engellilerin ei
timi" konusunda II. Abdlhamid'in, engelliler iin oluturduu
zel kurumlar, genel eitim reformlar ve yeni oluturulan eitim
sistemi ierisinde incelenmitir.
Engelli ocuklara zel eitim programlarnn Osmanl
mparatorluu'nda ilk defa oluturulmas, Avrupa'dan bir yzyl
sonrasna rastlamaktadr. Avrupa'da toplam retmen says 569
olan sar-dilsiz okullarnn says, 1901 ylnda 320'ye ulamken
Osmanl mparatorluu'nda bu amala tek bir okul almt.
Dier taraftan 1889 ylnda stanbul' da alan bu okulun,
tarihi devamll olsa dahi baarl, etkili ve uzun vadeli olmay
baaramayaca ortadadr. Sar-dilsizler iin almas planlanan
Sar-Dilsiz Messese-yi lmiyesi isimli dier byk bteli okul,
hi bir zaman hayata geirilememitir. 1902 ylnda Uluslararas
Krler Kongresi'ne katlan Esad Bey, bu okulun alacan duyur
mu ve gerekli fonun toplanmasna balanm olmasna ramen
baarya ulalamamas da Hamidiye dneminde engelli eitimi

102 1 1/. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

iin atlan admlarn etkili ve kalc olmadnn bir gstergesidir.

il. Abdlhamid'in, ieride bu kurumlarn oluturulmas ve var
olanlarn devamn salamas konusunda yeterli gelmeyen zeni
ne ramen yurtdnda bu okullarn reklamn yaparak Avrupa ve
Amerika'ya gnderilen hediye albmlerinde ilgili fotoraflarn yer
almas, kurumlarn politik amacn ortaya koymaktadr.
il. Abdlhamid, sz konusu okulu, ister Osmanl toplumunun
-zellikle ocuklarn- yararna, ister politik amalarna hizmet
etmesi uruna am olsun 1889 ylnda kurulan "Sar-Dilsiz ve
Amalar Mektebi", sistematik ve kalc olmamasna ramen engel
li eitimine ynelik atlan ilk adm olmasndan dolay reddedile
meyecek bir nem arz etmektedir.
kinci blmde, Avrupa ve Osmanl mparatorluu'nda ilikili
olarak incelenen emekliliin kurumsallatrlmas da i kazas so
nucu sakatlanan madurlara ve gazilere salanan sosyal hizmetler
bakmndan Osmanl mparatorluu'ndaki engellilerin durumuna
k tutmaktadr. 19. yzyln ikinci yarsndaki emeklilik moder
nizasyonunun anlalabilmesi iin Osmanl mparatorluu'nda
modern ncesi ve sonras emeklilik uygulamalar kadar, bu d
nemde Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu sosyal. endstriyel
ve ekonomik faktrler de dikkate alnmaldr. Osmanl ynetimi,
-Avrupa'daki adalaryla aralarndaki zaman farkna ramen
engellilerin, emeklilik kanun ve dzenlemelerinde tannmas ve
onlara yardm salayacak eitli emeklilik fonlarnn oluturul
mas konusunda baarl olmutur.
Dier taraftan II. Abdlhamid, yallk sebebiyle yardmda bu
lunma geleneini yeniden yorumlayarak bu uygulamalar devam
ettirmenin yan sra Darlaceze ve Darlhayr gibi hayr kurum
larnn almasn salamtr. Modern kurumlar yerini alrken
dier taraftan da hediye ihsan gibi eski uygulamalar, 19. yzyln
deien politik artlar ierisinde yeniden yorumlanarak devam
ediyordu. Bu sebeple il. Abdlhamid dnemi, emekliliin kurum-

Sonu l 1 03

sallamasyla kanunlarn bir paras olan i kazas madurlary

la ilgili standartlatrma hareketlerine tanklk etti. Emekliliin
kurumsallamas ve i kazas madurlarnn kanunlar ierisinde
yerini al, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluuna kadar uzanrken
sultan ile tebaas arasnda patron-mteri ilikisini temsil eden
hediye ihsan, il. Abdlhamid dneminin ardndan braklmtr.
nc blmde, 1894 stanbul depreminin sonucunda or
taya kan karklk ve hasarn, Hamidiye ynetimi tarafndan
yattrl ve depremzedelerin desteklenii incelenmitir. il. Ab
dlhamid, geride hasar gren ve oturulmas mmkn olmayan
binalarla beraber stanbul ve evresinde hzla yaylan bir panik
brakan depremin, sebep olduu bu zararlar telafi edebilmek
iin hzla harekete gemi; depremin ardndan sadece saatlerle
ifade edilebilecek bir zaman ierisinde, depremzedelere ivedilik
le datlmak zere yiyecek, giyecek ve para toplanmas ve geici
barnak salanmas iini stlenen Deprem ane Komisyonu'nu
oluturmutur. Dier taraftan Avrupa, Amerika ve Osmanl
mparatorluu'nun dier blgelerindeki hayrsever organizasyon
lar da yaralarn sarlmasna katkda bulunmutur. II. Abdlha
mid, depremzedeler iin dzenlenen her kampanyay, tebaas
na kar cmertliini sergileyecek bir ara olarak kullanmtr.
Deprem ane Komisyonu'na yapt ban ve depremzedelere
bireysel olarak yapt para ve hediye yardmnn yan sra ba
yapanlar kiilere de zerinde ba yapan kiinin, kendi isim ve
turasnn bulunduu madalyalar datm ve bu yolla imajn
glendirmitir. Bykl ve verdii hasarn vahametinin doal
sonucu olarak ortaya kan halk muhalefetine kar hzl ve etkili
ekilde nlem al da il. Abdlhamid'in, hkmdarlnn me
ruiyeti adna elde ettii bir baardr.
il. Abdlhamid dneminde engellilerin eitimi, emekliliin
kurumsallatrlmas, i kazas madurlarnn haklarnn tesisi ve
depremzedelerin yaralarnn sarlmas gibi olaylar beraber deer
lendirildiklerinde hepsinin, II. Abdlhamid'in tebaas gzndeki

1 04

l lf. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

koruyucu imajn glendirme amacyla kullanldn sylemek

mmkndr. Tm bu organizasyonlarn, 11. Abdlhamid'in sos
yal ya da bireysel sorunlarda hzla harekete gemesi, sosyal proje
lerin oluturulmasn destekleyerek eitli yardm kurumlarnn
oluturulmasn salamas, yardmseverliini yanstmakla birlik
te, bu uygulamalarn politik amalardan ayr olarak dnlmesi
mmkn deildir. Bu nokta, bu dnemdeki yardm kurulular
nn kuruluu, ileyii ve srekliliini konusundaki sebep ve sonu
ilikisini anlayabilmek bakmndan nem arz etmektedir.

KAYNA K A
YAYINLANMAMI KAYNAKLAR
1- Ariv Belgeleri (Babakanlk Osmanl Arivi)
A- Defterler
Maliyeden Mdevver Defterler Tasnifi, 4218

B- Belgeler
- Hatt- hmayun
HAT, 201/10351
HAT, 296/ 17601

- radeler
- Meclis-i Vala
MV, 6

- Maliye Nezareti
I.MA, 2299

- Maarif Nezareti
I.MF, 1322/C-6/10
I.MF, 10/1322/C-629

- Dahiliye
I.DH, 1220/95493

- Askeriye
I.AS, 2/13, 21/B/1310
I.AS, 22/1315/R-04

106 1 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

- Hususi
1.HUS, 181
1.HUS, 54
1.HUS, 43
1.HUS, 155
I.HUS, 113
1.HUS, 51
HUS, 176
1.HUS, 170
I.HUS, 6/4
1.HUS, 39
1.HUS 32/1312/S/-29
1.HUS, 32/-005
- Dosya Usul rade Tasnifi
DUIT, Dosya: 15/1, Sira No: 14/2
DUIT, (Dosya: 15/1, Sira: 14/2), 3DUIT, 38/15
- ira-y Devlet
SD, 2392/18
- Meclis-i Vkela Mazbatalar
MV, 245/4
- Dahiliye Nezareti Evraklar
- dari Ksm Belgeleri
DH.ID. 190/7
DH.ID, 26/1- 72
- Emniyet-i Umumiye Mdriyeti
DH.EUM.MH, 10/25

Kaynaka

- Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Evrak Odas

DH.EUM.VRK, 1 1/2

- Mektubi Kalemi
DH.MKT, 146/28
DH.MKT, 286/24

- Muhaberat- Umumiye daresi

DH.MUI. 48/40
DH.MUI. 6/-1/53

- Babali Evrak Odas, Sadaret Evrak

- Amedi Kalemi
(A) AMD, 79/19
(A) AMD, 64/59

- Mektubi Kalemi
(A) MKT.UM, 334/59
(A) MKT.UM, 546/7

- Divan Kalemi
(A) MKT.DV, 90/58

- Ydz Perakende Evrak

- Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak
Y.MTV, 289/ 1 1
Y.MTV, 37/29
Y.MTV, 100/78
Y.MTV, 100/39
Y.MTV, 100/76
Y.MTV, 107/102

l 107

108

l 11. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

- Arzuhal ve Jurnaller
Y.PRK.AZJ, 19/2
Y.PRK. AZJ, 32/36
Y.PRK.AZJ 31/85
Y. PRK.AZJ, 143/73
Y.PRK.AZJ, 49/33
Y.PRK.AZJ. 757\115
Y.PRK.AZJ, 31/98
- Yaveran ve Maiyet-i Seniyye Erkan- Harbiye Dairesi
Y.PRK.MYD, 10/44
- Zaptiye Nezareti Maruzat
Y.PRK.ZB, 13/62
- Yldz Hariciye Nezareti Belgeleri
- Hariciye Nezareti Maruzat
Y.PRK.HR. 30/33
Y.PRK HR 30/39
- Bakitabet Dairesi
Y.PRK.BSK, 37/94
- Sadaret Hususi Maruzat Evrak
Y.A HUS 304/32
Y.A.HUS. 313/98
Y.A HUS, 303/40
Y.A. HUS, 305/27
- Elilik ve ehbenderlik Ataemiliterlik
Y.PRK.EA. 20/3

Kaynaka

l 109

- Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzat

Y.PRK.AZN 12/94

2- Devlet Yaynlar
Dstur, Birinci Tertip, (Matbaa-y Amire, 1289/1872).
Dstur, uAskeri Tekad Sand daresinin Nizamname-yi Dahilisi," 28
Mays 1325 (1907), kinci Tertip, C. 1, s. 230.
Dstur, "Askeri Tekad Kanunu," kinci Tertip, C. 1. (Matbaa-y Amire,
1332/1914).
Dstur, "Memurin-i Mlkiye Tekad Kanunu," kinci Tertip, C. 1.
Dsur, "lmiye Tekad Sand," 6 Eyll 1894 (Miladi), kinci Tertip, C.
1, s. 79-81.,

3- Tezler
Ertrk, Enver, Disability in Turkey, (Yksek Lisans Tezi), Boazii ni
versitesi, stanbul, 2003.
Frierson, Elizabeth Brown, Unimagined Communities: State, Press and
Gender in the Hamidian Era, (Doktora Tezi), Princeton niversitesi,
Haziran 1996.
Metinsoy, Tamer, Occupational Health and Safety Risks and Preventi
ons in Construction Industry: A case study in Turkey, (Yksek Lisans
Tezi), Yldz Teknik niversitesi, stanbul, 2001.

8- Yaynlanm Kaynaklar
1- Gazeteler ve Dergiler
- Servet-i Fnun
__________ , "Dilsiz ve Amalar Mektebi," 31 Austos 1893.
Mehmet Esat, "Amalarn Talim ve Terbiyeleri," 11 Eyll 1901.

110 1 1/. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

- Muallimler Mecmuas
Ali Haydar, "Sar ve Dilsizler." C. 3, S. 29, stanbul, 1925.

- Tercman- Hakikat
14 Haziran 1899
11 Temmuz 1894

- Sabah
12 Temmuz 1894

- Saadet
1 1 Temmuz 1894
23 Temmuz 1894

2- Kitaplar ve Makaleler
Batur, Afife, "Bir Depremin Yzyl Dnm," stanbul Dergisi, S. 10,
stanbul, 1994, s. 30-31.
Conrad, Christoph, "The Emergence of Modern Retirement: Germany
in an International Comparison (1850-1960)." Population, S. 3, The
English Selection, 1991.
alk, Sddk, 1894 Ylnda stanbul'da Meydana Gelen Byk Depreme
Ait Anonim Bir Gnlk, skdar Belediye Bakanl Yaynlar, Ke
lebek Matbaas, stanbul. 2003.
nar, Mine - Gner Evcimen - Mehmet Kaytaz, "The Present Day Sta
tus of Small-Scale Industries (Zanaatkar) in Bursa-Turkey," Middle
Eastern Studies, 1988.
Deringil. Selim, The Well-Protected Domains. Jdeology and the Legiti
mation ofPower in the Ottoman Empire (1876-1909), Londra, 1998.
Deringil, Selim, "Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign
of Abdlhamid II 1976-1909," International fournal ofMiddle East
Studies, C. 23, S. 3, Austos 1991.
Eghigian, Greg, Making Society Social, The University of Michigan
Press, Michigan, 2000.

Kaynaka l 1 1 1

Eldem, Edhem, Pride and Privilege, A History of Ottoman Orders, Me

dals and Decorations, Osmanl Bankas Aratrma Merkezi Yayn
lar, stanbul, 2005.
Ergin, Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi, Eser Matbaas, stanbul, 1977.
Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediye, stanbul Bykehir Be
lediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul, 1995.
"Fatih Sarlar Okulu," Byk Larousse, C. 7, stanbul, 1986.
Fesch, Paul, Abdlhamid'in Son Gnlerinde lstanbu/, ev: Erol yepa
zarc, Pera Turizm ve Ticaret Yaynlar, stanbul, 1999.
Findley, Carter V., Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, Prince
ton University Press, Princeton, 1980.
Fortna, Benjamin C., Imperial Classroom: Jslam, the State, and Educati
on in the Late Ottoman Empire, Oxford University Press, New York,
2000.
Georgeon, Franois, Sultan Abdlhamid, ev: Ali Berktay, Homer Kita
bevi, stanbul, 2006.
Gk, Sleyman, Dnyada ve Trkiye Sar, Dilsiz Okullar Tarihesi ve
Eitim Sistemi, Hsntabiat Matbaas, stanbul, 1958.
Gkbilgin, Tayyip. "Arpalk," lstam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar.
Hannah, Leslie, Inventing Retirement. The Development of Occupational
Pensions in Britain, Cambridge, 1983.
nalck, Halil, The Ottoman Empire: The ClassicalAge (1300-1600), But
ler & Tanner, Byk Britanya, 1995.
nalck, Halil - Donald Quataert, An Economic and Social History of the
Ottoman Empire, Cambridge University Press, New York, 1994.
pirli, Mehmet, "Osmanllarda Cuma Selaml," Proj Dr. Bekir
Ktkolu'na Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Ta
rih Aratrmalar Merkezi, stanbul, 1991.
pirli, Mehmet, "Arzuhal," lslarn Ansiklopedisi, C. 3, TDV Yaynlar.
Karateke, Hakan T., "Legitimazing the Ottoman Sultanate: A frame
work for Historical Analysis," Legitimazing the Order, ed: Hakan
Karateke - Maurus Reinkowski, Leiden, Boston, 2005.

1 1 2 1 11. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Karateke, Hakan T., Padiahm ok Yaa: Osmanl Devleti'nin Son Yz

ylnda Merasimler, Kitap Yaynevi, stanbul, Mart 2004, s. 103.
Kodaman, Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTK Yaynlar,
Ankara, 1991.
Kololu, Orhan, "Hicaz Demiryolu (1900-1908), Amac, Finansman ve
Sonucu", an Yakalayan Osmanl, Osmanl Devleti'nde Modern
Haberleme ve Ulatrma Teknikleri, Haz. Ekmeleddin hsanolu E. Kaar, stanbul, 1997.
Kudret, Cevdet, Abdlhamid Devrinde Sansr, Milliyet Yaynlar, stan
bul. 1977.
Leslie, Pierce, The Jmperial Harem, Women and Sovereignty in the Otto
man Empire, Oxford University Press, New York, 1993.
Lewis, Bernard, "Dilsiz," slam Ansiklopedisi, MEB Yaynlar.
Lindenmeyr, Adele, Charity, Society and the State in lmperial Russia,
Princeton University Press, 1996.
Makal, Ahmet, Osmanl mparatorluu'nda alma likileri: 18501920, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997.
Mardin, erif, Yeni Osmanl Dncesinin Douu, letiim Yaynlar,
stanbul, 2003.
Marta!, Abdullah, "Osmanl mparatorluu'nda Emeklilik ve Buna li
kin Dzenlemeler," XIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler,
TTK Yaynlar, Ankara, 1999.
Mehmet Esat, Amalarn Terfih-i Ahvali Hakknda: 1902 Brksel Kong
resi, stanbul, 1319 (1903).
Okutan, Yahya, "Osmanl-Trkiye Hilal-i Ahmer Dergilerinin Sistema
tik ncelenmesi," Yeni Tp Tarihi Aratrma/ar, C.6, ed. Nil Sar,
stanbul, 2000.
Orhon, Emel Pamir, Sakatlarn Rehabilitasyon ve Eitimi, T.C. Devlet
Planlama Tekilat Mstearl Yaynlar, Ankara, 1981.

Osmanl Devleti'nde Bilgi ve statistik, ed: Halil nalck - evket Pamuk,

Babakanlk Devlet statistik Enstits Yaynlar, Ankara, 2001.

Osmanl mparatorluu'nda Sosyal Devlet: Siyaset, ktidar, Meruiyet

(1876-1914), letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
zbek, Nadir, "The Politics of Poor Relief in the Late Ottoman Empire
(1876-1914)," New Perspectives on Turkey, S. 21, 1999.

Kaynaka

l 11 3

zbek, Nadir, Cumhuriyet Trkiyesi'nde Sosyal Gvenlik ve Sosyal Poli

tikalar, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2006.
zbek, Nadir, "Imperial Gifts and Sultanic Legitimation During the Late
Ottoman Empire (1876-1909)," Poverty and Charity in the Middle
Eastern Context's, ed: Mine Ener -Amy Singer - Michael Bonner,
State University of New York Press, New York, 2003.
zcan, Abdlkadir, "Dilsiz", slam Ansiklopedisi
zdemir, Hseyin, Osmanl Devletinde Brokrasi, Okumu Adam Ya
ynlar, stanbul, 2001.
ztin, Feriha, 10 Temmuz 1894 lstanbul Depremi Raporu, zyurt Mat
baaclk, Ankara, 1994.
Parmeggian, Luigi, Encyclopedia of Occupational Health and Safety, 3.
bask;, C. 1, svire, 1983.
Pakaln, Mehmet Zeki,' Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl,
MEB Yaynlar, stanbul. 1946.
Quataert, Donald - Erik Jan Zurcher, Workers and the Working Class
in the Ottoman Empire and the Turkish Republic 1839-1950, Tauris
Academic Studies, Londra, 1995.
Quataert, Donald, Miners and the State in the Ottoman Empire The Zon
guldak Coalfield 1822-1920, Bergnahn Books, New York, 2006.
Quataert, Donald, "Textile Workers in the Ottoman Empire (16501922)." National Overview Turkey, 1. Textile Conference, stanbul,
2004.
Quataert, Donald, "The Age of the Reforms (1812-1914)." Economic and
Social History of the Ottoman Empire, C. 2, ed: Halil nalck - Do
nald Quataert, Cambridge University Press, Cambridge - New York,
1997.
Sar, Nil, "Trk Tarihinde Acizlerin Korunmasna Ksa Bir Bak," Tp
Tarihi Aratrmalar, stanbul, 1993.
Sakin, Orhan, Tarihsel Kaynaklara Gre stanbul Depremleri, Kitabevi
Yaynlar, stanbul, 2002.
Say, Hasan Bahri, "Trk Kavimlerinde Sakatlarn Yeri ve Stats," Cnk
Dergisi, stanbul, 2005.

1 1 4 . Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Singer, Amy, Constructing Ottoman Bene.ficence: An Imperial Soup Kite
hen in Jerusalem, Sunny Press, Albany, 2002.
Shaw, Stanford, "Sultan Abdlhamid: Last Man of The Tanzimat,"

Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu (Bildiriler),

Milli Ktphane Yayn, Ankara, 1989.

Tekin, inasi - Gnl Alpay Tekin, Imperial SelfPortrait, Abdlhamid

II's Photographic Albums, Journal of Turkish Studies, Harvard Uni
versity Publications, 1988.
Uzuncarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Teki
lat, TTK Yaynlar, Ankara, 1948.
rekli, Fatma, 1894 lstanbul Depremi, letiim Yaynlar, stanbul, 1999.
nver, Sheyl, "Amalar ve Krhaneler; Mani:.a' da Saruhan Bey Krha
nesi," Gz Klinii Dergisi, stanbul, 1944.
Yldrm, Nuran, "Sar-Dilsiz ve Amalarn Eitimi," Gndelik Hayatn
Renkleri, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Yaynlar, s
tanbul, 1997.
Yldrm, Nuran, lstanbul Darlaceze Messesesi Tarihi, Darlaceze
Vakf Yaynlar, stanbul, 1996.
Zachariadou, Elizabeth, Natura[ Disasters in the Ottoman Empire, Crete
University Press, Rethymnon, 1999.

DiziN

A
Abdlhamid II 7, 10, 11, 12, 13,
14, s. 16, 18, 19, 23, 24, 29, 30,
31, 32, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39,
40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 49, 60,
66, 67, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78,
7Q, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90,
91, 92, 93, 95, 96, 98. 9. 100,
101. 102, 103, 104
Abdlhamid Albmleri 44
Abdlmecit 73
Abdlaziz 73
Abdullah Martal 19, 55
Abbe de L'ELpeLe 25
Adalar 86, 93
Ariv kaytlar 55,
Ariv belgesi 58, 59
Osmanl arivleri 40, 59
Arzuhal 18, 19, 27, 32, 33, 55, 59,
60, 62, 73, 74, 75, 76, 88, 89, 94
Alman imparatoru I. William 52
Alexandr (il.) 72
Ali Haydar 34, 35, 36 42, 43
Ali Paa 14
Almanya 24, 25, 46, 50, 52, 98
Amerika 16, 25, 26, 52, 64, 67, 83,
84, 96, 97, 102, 103

Ameleperver Cemiyeti 64
Amerikan dolar 97
Amerikan Sarlar Okulu 25
Anadolu Seluklu 26
Agricola 51. 24
Arnoldi 24
Arma 33
Armaan Albmleri 44
Arpalk 53, 54, 55, 1 1 1
Askeri okul 30
Asakir-i ahane 58, 59
Askeri Tekad Sand 58, 109
Athena Rasathanesi 90
Atiyye-i seniye (Atiyye ) 8, 27, 49,
66, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 83,
88, 89
Avarz 27
Avrupa 7, 13, 15, 16, 23, 24, 25,
27, 28, 29, 31, 33, 37, 38, 39, 40,
42, 44, 45, 46, 49, 50, 51, 52, 54,
57, 60, 64, 67, 78, 79, 85, 87, 96,
97, 101, 102, 103
Avusturya Macaristan 32, 49, 61
Ayasofya Merkez Rtiyesi 42
B
Babali, 32, 38, 77, 88, 107

116

I //. AbdlhamidDneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Bahriye Nezareti 64
Bahi datm 16
Ba 27, 34
Belika 46, 98
Beyolu 86
Beykoz 86
Bilet 92, 93, 94, 99
Bismarck 52
Bimarhane 26
Britanya 50, 52, 53, 56, 61, 98, 1 1 1
Boston 25, 1 1 1
C
Cebel bedeliyesi (Asker
tazminat) 55
Ceb-i Hmayun 73
Chicago 97
Cizye 27
Colombia Sar Dilsiz ve Krler
Enstits 25
Connecticut 25
Cuma selaml 73, 74, 76, 77,
78, 1 1 1
Cumhuriyet 1 3
atalca 85
D

Dahiliye Nezareti 40, 59, 69, 94,

106
Daktilo sistemi 36
Darlaceze 18, 38, 39, 66, 67, 76,
78, 79, 99, 102, 104
Darlhayr 66, 76, 77, 78, 79, 102
Dar'l, fnun (niversite) 29

Danimarka 25, 46
Depremzede 16, 17, 19, 89, 90,
91, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 100,
103
Deprem iane Komisyonu 16, 19,
89, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98,
99, 100, 103
Deutsche Bankas, (Almanya
Bankas) 93
Deschamps 24
Devlet memuru 62, 68,
Dil&.ver Paa 64, 65
Dilsiz 17, 23, 24, 25, 26, 29, 32,
33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41.
42, 45, 46, 101, 102
Donvey Gazetesi 97
Doktor Bulwer 24
Doktor Eginitis 85, 90
Doktor Wallis 24
Dnya Sava (I.) 39 53
E
Eitim 1 1, 15, 17, 23, 24, 25, 26,
27, 28, 29, 30, 31, 35, 36, 37, 39,
40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 64, 77,
83, 101, 102, 103
Elizabeth Zachariadou 83
Emeklilik 15, 19, 49, 50, 54, 69,
70, 78, 79, 102
Emeklilik Fonu 15, 16, 53, 55, 56,
57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66,
67, 68
Emeklilik nergesi (1870 ) 15, 50,
60, 61
Emile Lacoline 90

Kaynaka

Engelli 1 1, 15, 17, 23, 24, 25, 26,

27, 28, 29, 31, 32, 33, 35, 36, 37,
39, 40, 41, 43, 45, 46, 49, 50, 68,
69, 71, 72, 75, 79, 101, 102, 103
Ermeni 91
Eski Roma 24
Eyp 86

F
Fatih Sarlar Okulu 43, 1 1 1
Fakir 14, 16, 18, 26, 27, 33, 35, 56,
66, 73, 76, 77, 84, 90, 99, 100
Fakirane 75, 99

Hamidiye Mar 94
Harnidiye rejimi 19
Hamidiye Ticaret Mektebi 32,
40, 42
Hamidiye Etfal Hastanesi 18, 76
Hareket-i arz 33, 84, 87
Hastalk Sigortas 52
Hasta adam 13
Hakan Karateke 72, 73, 1 1 1
Hayrsever 1 1 , 1 8 45, 76, 78, 84,
95, 103
Hayrszada 86

Fatma rekli 18, 84, 88, 92, 94,

95, 96, 97, 98
Felaketzede 1 1
Ferdinand Grati 32, 40

Hazine-i Hassa Nezareti 77

Fitre 26
Fransa 24, 25, 46, 49, 50, 52, 53,
61, 97, 98
Fransz aret Dili 35
Frank 91, 97, 98
Francis Bacon 51
Fotoraf Albmleri 44, 45

Heyet-i Vukela 36
Hrka-i erif 34

Galata 93

H
Hafz 36, 39
Hatt- hmayun 39, 55
Hamidiye, 13, 76, 78
Hamidiye dnemi 23, 77, 78, 101
Hamidiye ynetimi 78, 103

l 1 17

Haseki Mustafa Aa Mektebi 42

Hediye ihsan 7, 71, 73, 89, 102,
103

Hicaz Demiryollar 84
Hippocrattes 50
Hrstiyanlk 24
Hseyin zdemir 19, 58, 70
Hseyin Sabri Bey 34, 35
dare-yi Umumiye-yi Vilayet
Nizamnamesi (1869
nizamnamesi) 67
lmiye Tekad Sand 71, 109
rade 18, 19, 59, 105
stanbul 7, 8, 16, 23, 27, 31. 32,
33, 38, 39, 44, 55, 63, 66, 84, 85,
86, 87, 88, 90, 92, 95, 97, 98,
101, 103

1 1 8 l . AbdlhamidDneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

stanbul depremi 8, 18, 19, 84, 85,

86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 96,
97, 98, 99, 103, 1 13, 1 14
slamiyet 24
srail 23
smail Paa (Msr Valisi) 32
skoya 25
aret dili 25 26, 35
kazas 15, 16, 49, 50, 51, 53, 55,
56, 57, 59, 60, 61, 63, 65, 66, 67,
69, 70, 71, 73, 75, 76, 77, 78,
102, 103
i so, s. 52, 53, 57, 62, 63, 65,
66, 67, 70, 71, 75
talya 24, 25, 46
maj 66, 73, 76, 84, 96, 100, 103,
104
ngiltere 24, 25, 46, 49, 50, 52, 65
ncil 24
zmit 63, 94
J
}ohan Amens 25
Jn Trkler 78, 85
Juan Pablo Benet 24
Jurnal 18, 44, 108
K
Kahire 32
Kanuni Sultan Sleyman 72
Kaptan Paa Mektebi 42
Karamrsel 94
Kapalar 88
Kasmpaa 86

Katrina Kasrgas 83
Katolik 91
Kazazede 10, 1 1, 63
Kethda 57
Krler 23, 25, 26, 32, 33, 35, 36,
37, 39, 46
Krler kongresi (ikinci
uluslararas) 101
Krhane (krler evi) 26, 1 14
Kur'an 24, 74
Kuru 35, 38, 41, 63, 89, 92, 93, 99
L
Lana Terzi 24
Lassies 24
Le Gaulois gazetesi 97
Le Figaro gazetesi 97
Leon de Ponce Pedro Dom 24
Leslie Peirce 72
Lincoln 25
Lonca 53, 56, 57, 65
Lui Grati 34
M
Maadin Nizamnamesi 65
Maarif Nezareti 33, 35, 41, 42,
43, 105
Maarif-i Umumiye Nezareti 31
Maa 38, 41, 53, 54, 55, 56, 58, 59,
60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69,
70, 71, 75, 78
Maden-i Hmayun Nazr 64
Madalya 8, 34, 9596, 100, 103
Mahmut (il.) 14, 55, 56, 63, 72, 73

Kaynaka

Madur 7, 8, 15, 16, 49, 50, 53,

57, 63, 66, 71, 74, 76, 77, 78, 83,
88, 89, 90, 94, 98, 102, 103
Makam- Meihat (eyhulislamlk
Makam) 71
Maluliyet Maa 55, 56
Marquis Gazetesi 97
Masr 39
Matbaa, y Amire (Osmanl
Devlet Matbaas) 92, 93, 109
Mehmet Esat 37, 39, 109, 112
Mecidiye 75
Mehmet Reat (Sultan) 13, 15, 23,
39, 40
Mekteb-i Tbbiye 37, 38, 59, 69,
Mesken 90
Meru tiyet (I.) 1 1
Merutiyet (iL) 13
Merutiyet taraftarlar 1 1
Merutiyetiler 83
Msr 23, 33
Michael Foucault, 83
Midhat Paa, 13
Milliyetilik Hareketleri 13
Moniteur Oriental 86
Muallimler Mecmuas 19, 25, 32,
34, 35, 36, 42, 1 10
Muhasebe Defteri, 92
Muhtacin (muhta durumda
olanlar) 11
Muhta 12 70, 76, 99
Musul, 74
Mzisyen 36

l 119

Mzik 36, 37, 39

Mfredat, 23, 30, 31, 33, 40,
Mnif Paa 32
Mlkiye 67, 68, 109
Mlkiye dare (Tekad) Sand
67, 68, 69, 70, 71
Mlkiye Memurlar, 68
Mtekaidin hesaplar 55
N
Nadir Ozbek 17, 34, 36, 65, 73,
76, 77, 78, 112, 113
New York 97
New York Ticaret Odas Bakan
97
Nizamname 18, 19, 23, 40, 41, 58,
62, 63, 64, 65, 66, 67, 69, 70, 92,
95, 109
Nian 95, 96
Nuran Yldrm 17, 29, 35, 38,
39, 66

o
Okul personeli 41
Osmanl Bankas 88, 91, 93, 97,
111
Osmanl Sultan 97
Osmanl Maliyesi 84, 99
Osmanl Sefiri 97
Osmanl Lirasi (lira-y Osmani)
67, 75, 88, 92, 99
Osmanl Hanedanl 72
Os':Tlanl Mecruhin-i Askeriye
iane Cemiyeti 28

1 20

I //. Abdlhamid Dneminde Uygulanan Sosyal Yardm Politikalar

Sarlar Tenast Cemiyeti 43

renci 15, 25, 33, 34, 35, 36, 37,

38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46
zel sektr 53, 56

Sar, Dilsiz ve Amalar Mekteb-i

lmiyesi 38
Sar, Dilsiz ve Amalar Mektebi
18 29, 31, 32, 33, 34, 38, 40, 45,
46, 102
Salname 29, 35

p
Padiah 16, 19, 27, 31, 34, 45, 55,
59, 64, 71, 73, 74, 75, 87, 90,
112
Paul Lanki 94
Paris 25, 37, 97
Pereira 24
Prusya 49, 50
Posta Telgraf Mektebi 42

R
Ragp Paa Mektebi 42
Ramazan 34
Reit Paa 14
Reuters Haber Ajans 87
Romanov Rusyas 49
Rdvan Paa 91, 92
Rtiye (Ortaokul) 29, 30, 42

Sabah gazetesi 86, 110

Sadaka-y Seniyye Haftal 77
Sar 17, 18, 23, 24, 25, 26, 29, 31,
32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40,
41, 42, 43, 44, 45, 46, 74, 101, 102
Sar ve Dilsiz Mektepleri
Nizamnamesi (1915
Nizamnamesi) 40
Sar, Dilsiz Muessese-yi lmiyesi
101

Saruhan Bey 26, 1 14

Samatya 86
Samuel Heinecke 25
Sansr 77, 85, 86, 87, 1 12
Sanayi D::vrimi 49, 51
San Francisco 97
Sekulo gazetesi 87
Selanik 40, 68, 87
Selanik Dilsiz ve Sarlar
Mektebi 40
Selamlk 74
Selim Deringil 36, 45, 73, 74, 95
Servet-i Fnn Gazetesi 34
Sembol 27, 34, 44, 72, 73, 78, 95
ehremaneti (Belediye) 77, 88,
91, 93, 98, 105
Shhiye Tekad Sand 70
Srbistan 98
Sigorta 7, 50, 52, 53, 67, 74, 78
Simenkehane Emetullah Sultan
Mektebi 42
Sismograf 90, 9 1
Sultan Reat 1 3
Sbyan Mektebi (ilkokul) 29

Kaynaka

irket-i Hayriye Tekad Sand

71
irket-i Hayriye 71, 78
ifahane 26, 66
Sosyal refah 11, 14
ura, y Devlet 62, 68, 70, 91. 106
Smar Paa 93
Sleymaniye Medresesi 42
kr Efendi 34

T
Tanzlmat Brokratlar 13, 14
Tersane-i Amire 65, 78
Tercman- Hakikat 86, 1 10
Teavn sand 56, 57
Tenkisat- Askeriye 58
Tersane-i Amire 65, 78
Thomas Braidwood 25
Tekadiye 49, 54, 55
Tekke 26
Tura 95, 100, 103
Tramvay 35, 92
Trkiye Kzlay Dernei 28
Trkiye Cumhuriyeti 28, 35, 43,
103

Uluslararas Krler Kongresi 37,

46, 101

niforma 33, 40
skdar 86, 92, 110

l 121

V
Vakf 26, 27, 31, 88

w
Washington 44, 97

y
Yahudi 91
Yedikule 55, 86
Yldz Albmleri 44
Yldz Saray (Yldz Hamidiye
Camii) 13, 43, 73, 77, 85, 86,
87, 88, 91, 92,
Yldz Sarlar ve Dilsizler
Yetitirme Yurdu 43
Yunan 91

Zaviye 26
Zekat 26
Zelzele-i azime 84