Kamu Yarar Kavram

Osman SARA(*)
GR
Kamu yarar kavram devletin dorulamasn yapmak iin kullanld
gibi, kamusal ilerin hukuka uygunluunu lmede de kullanlr. Temel haklarn
snrlandrlmasnda bavurulan balca nedenlerden biridir. Yasama
faaliyetlerinin ana amac ve sonucudur. Yargcn yetkilerinin belirlenmesinde
temel alnan bir kavramdr. Bir faaliyetin kamu hukukuna uygunluunun bir
ltdr.
Yaygn kapsamna karn belirsizlii, znel ve bulank olmas dikkat
ekicidir.1 Kamu yarar kavram, Anayasa Mahkemesi (AYM) kararlaryla her
olayda somut koullara gre bir ekil, bir esneklik kazanmtr. Buna ilerleyen
blmlerde deinilecektir.
Yasama organnn her yasa ile kamu yararn amalad varsaylr. Bu
varsaymdan ynetim de yararlanr. Buna gre ynetimin her faaliyeti aksi
kantlanmadka kamu yarardr.
I. ADA KAMU YARARI KAVRAMI
Kamu yarar, 1789 Fransz Devrimi sonucunda o zamana kadar baat
kavram olan ortak iyilike tepki olarak ortaya kmtr. Ortak yilik sanayiticaret toplumuna gei ncesi Avrupa toplumlarnn siyasi tarihinin ortak
kavramdr. Bu kavram Yunan sitelerinden Romaya, uzun Ortaaa ayn
zellikleri ortaya koyarak gemi ve 1789 ncesi monarileri beslemitir. Bu
anlay, devletten nce mevcut bir toplum yarar reddedildii gibi hereyden
nce toplum yarar dnyevi, aklc ve anlalabilir bir deer ls haline
gelmitir. Genel Yarar, bireysel yararlarn toplum yarar ile eliebileceinin
Osman SARA : 1973 Konya doumlu olup Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi,
Uluslar aras likiler Blm mezunudur. Halen Maliye Mfettii olarak grev yapmaktadr.
1
Duran Ltfi, dare Hukuku, HF, 1982, s.25

kabul edilmesidir. Bireysel yarar toplum yarar ile ayn olmak zorunda deildir.
Toplum yarar bireysel yararlarn toplam deil, kendi varl olan ayr bir eydir.
Kamu yarar, yasa koyucunun iradesi ile belirlenecektir. Haklar kamu yarar
amacyla yasa ile snrlandrlabilir, kamu yarar yasa ile belirlenir, yasa ve kamu
yarar stndr.2
1789 Fransz Devriminden sonra Fransz kamu hukukuna yerleen3 ve
daha sonra ada kamu hukuku tarafndan benimsenen bu ilkeye gre yasa,
kamu yarardr. Yasama organ tarafndan usulne uygun olarak yaplan her
yasa hem kamu yararna uygundur, hem kamu yararnn kendisidir.
II. ANAYASAL
KAVRAMI

BR

DZENLEME

OLARAK

KAMU

YARARI

Anayasamzda, kamu yarar bal altnda ayr bir dzenleme

mevcuttur. Bu balk altnda Kylardan yararlanma (md.43), Toprak mlkiyeti
(md.44), Tarm, hayvanclk ve retim alanlarnda alanlarn korunmas
(md.45), Kamulatrma (md.46), Devletletirme ve zelletirme (md. 47)
maddeleri yer almaktadr.
Temel Haklar ve devler ksmnn Sosyal ve Ekonomik Haklar ve
devler blmnn IIInc alt bal olarak belirlenen kamu yarar kavram
dizaynnda dikkati eken nokta, kavramn ierii ynnden belirlenmesidir. te
yandan, anayasa yapcs tarafndan hem bir hak ve dev olarak, hem de temel
hak ve devlerin snrlanmasnn baat unsuru olarak dizayn edilmitir. Bunu
hemen rneklemek gerekirse, AYM, kylarn doal nitelii itibariyle herkesin
kullanmna ak bulundurulmas gereken yerler olduuna hkmetmitir.4 te
yandan dzenlemenin bireyler bakmndan temel hak olmaktan ok dev nitelii
tad, bu haklar temin etmekle mkellef klnan ynetim (Devlet) vastasyla
toplum iinde bireylerin bu haklardan istifadesi mmkn olmaktadr. Szgelimi,
Anayasa kylarn Devletin hkm ve tasarrufu altnda olduunu belirtmektedir
(md.43/1). Bu, kamu mallar rejiminin bir hkmdr. Bu kuraln muhatab
Devlettir. Yine topran verimli klnmas, topraksz kylye toprak verilmesi
nlemleri(md.44)nde de bireylere sosyal haklar tannmasndan ziyade, iktisadi
adan zayf bir toplum kesimi ile doal kaynaklarn korunmas
amalanmaktadr. Oysa, temel haklar dorudan doruya ilgililerin durumlarn
dzenleyen kurallardr.5

2
Akllolu Tekin, nsan Haklar Kavram zerine Dnceler, HD, Ltfi Durana Armaan,
say:1-3, 1988, s.16
3
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi md.6: Kanun genel iradenin ifadesidir.
4
Anayasa Mahkemesi, T.25.2.1986, E.1981/1,K.1986/4, Resmi Gazete (RG) 10.7.1986, say
19160, s.5-25
5
Akllolu, a.g.m., s.13

Anayasann balayclnn bu noktada, bu ve benzeri dzenlemelerle

anayasann gtt amalarn ilgilileri anayasaya uygun yorum ve uygulama
yapma ynnde tecelli ettii belirtilmektedir.6 Kamulatrma ve Devletletirme
kurumlarnn da ayn yerde dzenlenmi olmasndan, dzenlemenin amacnn
temel haklar deil, kamu yararnn ne olduu konusunda yasa koyucuya yol
gstermek olduu anlalmaktadr.
1961 Anayasas, kamu yararn sadece mlkiyet (md.36), kamulatrma
(md.38), devletletirme (md.39), alma ve szleme hrriyeti (md.40)
asndan zel snrlama nedeni olarak belirlerken7 1982 Anayasasnn 13nc
maddesiyle -dier unsurlarla birlikte- btn temel haklar iin snrlama nedeni
saylmtr.
Cumhuriyet dnemi Anayasalarmzda kamu yarar kavramnn iki ana
konuda kullanld gzlemlenmektedir. Bu konularn birincisi, temel hak ve
zgrlklerin snrlandrlmas sorunu; ikincisi, mlkiyet hakkna ilikin zellikle
kamulatrma konusunda- dzenlemeleridir.
II.1. 1924 Anayasas
1924 Anayasasnn 3115 sayl Kanunla deiik 74nc maddesinde,
Umumi menfaatler iin lzumu, usulne gre anlalmadka ve mahsus
kanunlar mucibince deer pahas pein verilmedike hibir kimsenin mal
istimval ve mlk istimlak olunamaz. (Kamu yararna gerekli olduu usulne
gre anlalmadka ve zel kanunlar gereince karl pein verilmedike hi
kimsenin mal ve mlk kamulatrlamaz.) ifadesi ile yer alan kamu yarar
(umumi menfaatler) kamulatrma hususunda kullanld ilk metin olmaktadr.
II.2. 1961 Anayasas
1961 Anayasasnn Temel hak ve hrriyetlerin z, snrlanmas ve
ktye kullanlmas st balkl (1488 sayl Kanunla deiik) 11inci
maddesinde Temel hak ve hrriyetler ...kamu yararnn...korunmas amacyla
... snrlandrlabilir ifadesi ile modern anlamda temel hak ve hrriyetlerin
snrlarnn kamusal boyutuna ilikin bir veri olarak kullanlmtr.
Mlkiyet hakkn dzenleyen maddelerden c) Kamulatrma st balkl
(1488 sayl Kanunla deiik) 38inci maddesinin ilk paragrafnda, Devlet ve
kamu tzel kiileri, kamu yararnn gerektirdii hallerde, karlklarn pein
demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallar, kanunla gsterilen
esas ve usullere gre, tamamn veya bir ksmn kamulatrmaya ve bunlar
zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir. ve d) Devletletirme st balkl
39uncu maddesinde, Kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu
6

Sabuncu Yavuz, Temel Haklarn Anayasal Konumu zerine, nsan Haklar Yll, Cilt:7-8,
1985/86, Ankara, TODAE, s.20
7
Salam F., Temel Haklarn Snrlanmas ve z, Ankara, 1982, s.56

yararnn gerektirdii hallerde, gerek karl kanunda gsterilen ekilde

denmek artyla devletletirilebilir... ifadelerinde kamu yarar, kamulatrmazel mlkiyet-mlkiyet hakkna getirilen bir parantez olarak yer almtr.
alma ve szleme hrriyeti st balkl 40nc maddesinde, Herkes
diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. zel teebbsler
kurmak serbesttir. Kanun, bu hrriyetleri ancak kamu yarar amacyla
snrlayabilir... ktisadi ve sosyal hayatn dzeni st balkl 41inci maddesinin
ikinci paragrafnda, ktisadi, sosyal ve kltrel kalknmay demokratik yollarla
gerekletirmek; bu maksatla, milli tasarrufu artrmak, yatrmlar toplum
yararnn gerektirdii nceliklere yneltmek ve kalknma planlarn yapmak
Devletin devidir. Hkmleri de ekonomi-hukuk disiplinini gndeme getiren
ifadeler olarak yer almtr.
II.3. 1982 Anayasas
Anayasamzda, kamu yarar bal altnda ayr bir dzenleme
mevcuttur. Bu balk altnda Kylardan yararlanma (md.43), Toprak mlkiyeti
(md.44), Tarm, hayvanclk ve retim alanlarnda alanlarn korunmas
(md.45), Kamulatrma (md.46), Devletletirme ve zelletirme (md. 47)
maddeleri yer almaktadr. Temel olarak mlkiyet ilikilerinin anayasal boyutunu
belirleyen, nceki anayasalara benzeyen ancak daha sistematik bir ereve
kazandran maddeler olmaktadr.
te yandan Anayasada -yine nceki anayasalara benzer biimdeTemel hak ve hrriyetlerin snrlanmas st balkl 13nc maddesinde Temel
hak ve hrriyetler ...kamu yararnn...korunmas amacyla ... snrlanabilir.
Hkm yer almaktadr.
Planlama st balkl 166nc maddesinin ikinci fkrasnda, Planda ...
toplum yararlar... hedef alnr. Ormanlarn korunmas ve gelitirilmesi st
balkl 169uncu maddesinin ikinci fkrasnda, Bu ormanlar zamanam ile
mlk edinilemez ve kamu yarar dnda irtifak hakkna konu olamaz. fadeleri
yer almaktadr.
Anayasalarda kimi zaman kamu yarar kimi zaman toplum yarar
ifadeleri gemektedir. Bu iki ifadenin ayn yada yaklak anlamlar ifade edip
etmedii retide tartlm ve ikisinin farkl olduunu bildirenler olduu gibi8,
8

Toplum yarar ile kamu yarar kavramlar arasnda anlam bakmndan fark vardr. Kamu
yarar kurulu dzenin korunmasndaki kardr. Kurulu dzen zel mlkiyete dayanyorsa, kamu
yarar zel mlkiyetin korunmasndaki kar anlamna gelir. Toplum yarar ise lkede yaayan
tm insanlarn ortak karlarn ifade eder. Dzenin ortak kar koruyucu nitelii, alt yapy
oluturan mlkiyet anlayna baldr... Alnacak bir tedbir kamu yarar gerei olduu halde
toplum yararna olmayabilir. rnein otopark yeri olarak bir yerin kamulatrlmas kamu yarar
gerei saylr. Fakat burada toplum yarar gerei bir ilem yoktur. Park yeri, zel oto sahipleri
iin, zel mlkiyeti koruyucu bir olanaktr. Buna karlk, arsa zerine yaplacak yapnn sosyal
konut tipinde olmasn emreden bir yasa hkm, toplum yararnadr. Doanay mit, Toplum

bizim de katldmz ikisinin temelde ayn kavramlar olduunu bildirenler de

vardr.
Kamu yarar dar anlamda kullanlrsa mlkiyet hakknn snrlanmasnda
ve zne yaplacak mdahalelerde ldr. Geni anlamda btn toplumsal
deerleri kucaklayan bir nitelik ve kapsam kazanabilir. Kamu yarar kavram
yannda, toplum yarar, ortak iyilik, toplumsal refah, genel yarar gibi ou
birbirinin yerine kullanlan eitli kavramlar bulunmaktadr. Bu kavramlarn ortak
noktas, tmnn bireysel kardan farkl, onun stnde veya dnda bir
yarar/kar ifade etmesidir. Dolaysyla gerek ayrm, kamu yarar ile toplum
yarar arasnda deil, kamu yarar ile bireysel kar arasndadr.9
III. ANAYASA MAHKEMES KARARLARINA GRE KAMU YARARI
Kamu yararnn ne olup ne olmad konusunda Trk hukuk literatr ve
itihad konusunda sz sylemek grevini AYM stlenmitir.
AYMnin kamu yarar kavramn somutlatrma rneklerinden nce,
onun hukuk devleti kavramna bak asn grmek gerekir: Hukuk devletinin
Anayasann ak hkmlerinden nce hukukun bilinen ve tm uygar lkelerin
benimseyip uyduu ilkelere uygun olmas gerekir. Byle bir devlet, kamusal
dzeni, gven ve huzuru bozan eylemleri etkili biimde karlayacak nlemleri
seebilir... Hukuk devleti, her eylem ve ilemi hukuka uygun, insan haklarna
sayg gsteren, bu hak ve zgrlkleri koruyup glendiren, her alanda adaletli
bir hukuk dzeni kurup bunu gelitirerek srdren, Anayasaya aykr durum ve
tutumlardan kanan, hukuku tm devlet organlarna egemen klan, Anayasa ve
hukukun stn kurallaryla kendini bal sayp yarg denetimine ak olan,
yasalarn stnde yasakoyucunun da bozamayaca temel hukuk ilkeleri ve
anayasa bulunduu bilincinden uzaklatnda geersiz kalacan bilen
devlettir.10 Yasa yapmn kamu yararna balayan u ifade de dikkat ekicidir:
Yasa koyucuya verilen dzenleme yetkisi, hibir ekilde kamu yararn ortadan
kaldracak veya engelleyecek... biimde kullanlamaz.11
AYM, kamu yarar kavramn hukuk devletinin tanmna giren
unsurlardan birisi olarak nitelemekte ve kanunlarn ama unsurunu da kamu
yarar olarak kabul etmektedir. AYMnin, kamu yarar tanm yapmak yerine, her
somut olayda kamu yararnn var olup olmadn incelediini syleyebiliriz.

Yarar ve Kamu Yarar Kavramlar, Mimarlk, say:7, Temmuz 1974 s.5; ayn yazar, Toprak
Mlkiyeti ve mar Hakk elikisi, Yap, Mays-Haziran 1974, s.32; Kele Ruen, Kentleme ve
Kamu Yarar, Ekonomi-Hukuk Kongresi, 1975, s.14-17
9
Akllolu, a.g.m., s.14-15
10
Anayasa Mahkemesi, E.1985/31, K.1986/1, RG. 9.5.1986, say 19102
11
Anayasa Mahkemesi, E.1985/1, K.1986/4, RG. 10.7.1986, say 19160

Mahkemeye gre
oluturmaktadr.12

kamu

yarar,

yasama

ilikilerinin

ama

unsurunu

AYM, sadece yasa koyucunun zel karlar iin veya yalnzca belli
partilerin veya kiilerin yararna olarak bir dzenleme yapp yapmadn
aratrmakla yetinmeyerek, yasalarn dourduu sonucun kamu yararna uygun
olup olmadn da incelemitir. Koullarn deimesiyle kamu yararn
karlayamaz duruma den kanun hkmlerinin dahi iptalinin gerektiini
syleyen mahkeme13, doal olarak her somut olayda kamu yararnn var olup
olmadn inceleyecektir.
AYMnin somut olayda kamu yararnn varln aratrmas, kamu
yararn belirleme anlamna gelecei iin eletirilmi, Mahkemenin yasa
koyucunun yerine getii tartmasna yol amtr.14 Bizzat AYMnin bu konuda
bir karardaki ifadesi de bu gr destekler: Bir kuraln Anayasaya aykrlk
sorunu zmlenirken kamu yarar konusunda AYMnin yapaca inceleme
yasann yalnzca kamu yarar amacyla yaplp yaplmadn aratrmaktr.
Yasayla kamu yararnn gerekleip gereklemeyeceini denetlemek anayasa
yargsyla badamaz. nk bir yasann kamu yararn gerekletirip
gerekletirmedii veya lke gereksinimlerine uygun olup olmad bir siyasi
tercih sorunudur ve yasa koyucunun takdirine aittir.15 Ancak, yasalarn
anayasaya uygunluunu denetleme yetkisi, yasa koyucunun takdir yetkisini
Anayasaya uygun kullanp kullanmadn da ierir. Bu nedenle Anayasay
yorumlamakla yetkili olan AYM, kamu yarar kavramn yorumlayabilir. te
yandan kamu yarar, kamusal faaliyetlerin amacn oluturduuna gre,
Anayasann Devletin temel ama ve grevlerini gsteren 5inci maddesinden
yararlanarak kamu yararnn gerekleip gereklemediini bulmak da
mmkndr.16
Anayasa Mahkemesi, kamu yarar ile makul bir neden ban kurduu
zaman bunun ltlerini a) anlalabilir b) amala ilgili c) makul d) adil olarak
sralamtr.17

12

Yldrm Turan, Yasama Yetkisinin Snr-Hukuk Devleti-Kamu Yarar-Temel Hak ve

Hrriyetlerin Snrlanmas, Hukuk Aratrmalar, Mays-Austos 1987, cilt:2, say:2, s.81
13
Anayasa Mahkemesi, E.1972/14, K.1972/34, RG. 11.1.1973, say 14418
14
Akllolu, a.g.m., s.17
15
Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi, E.1994/77 say:32, cilt:1, s.176
16
Yldrm Turan, Kamu Yarar ve Disiplin Cezalarnn Aff, Anayasa Yargs, Ankara, 2001,
s.442
17
Turan, a.g.m., s.443

Kamu yarar kavramn u alt balklarla snflandrmak mmkndr18

1) Genel ve Kapsayc Bir Kavramdr
Kamu yarar kiinin ve toplumun huzur ve refahn salamak anlamna
gelir. Anayasaya gre bu, Devletin bata gelen devidir. (AYM, T.5.4.1977,
E.1977/1,K.1977/20, AMKD 15, s.253-264, Karar haha ekicilerinin ekonomik
karlar ile genel salk elikisi zerinde durmaktadr.)
Seim gvenlii, kamu dzeni ve hatta kamu yarar kavramlar iinde
dnlr. (AYM, T.5.4.1977, E.1977/1,K.1977/20, AMKD 15, s.253-264,
Kamu grevlilerinin belediye seimlerinde grevli bulunduklar beldeden aday
olabilmek iin istifa etme zorunluluu).
Kamu yarar toplum yarardr. Ceza verme hakknn esasn adaletle
snrlandrm toplumsal yarar dncesi oluturur. Kamu yararnn takdiri ise
yasama organnn yetkisindedir. Ne var ki bu organ kamu yarar dncesiyle
eylemlere diledii miktarda ceza saptayamayaca gibi, kii haklarnn zne de
dokunamaz. (AYM, T.29.4.1980, E.1979/37, K.1980/26, RG. 23.8.1980,
Hrriyeti balayc cezann para cezasna evrilmesi)
Kamu dzeni, kamu yarardr. Vatandalar arasnda kin ve dmanlk
yaratlmasnn nlenmesi, milli huzurun bozulmamas, kamu yarardr. Bu,
toplum hayatn zarardan korumay ve gvenlii salamay amalar. (AYM,
T.8.4.1963, E.1963/16, K.1963/63, AMKD 1, s.194-210, 27 Mays Devrimini
zedeleyebilecek nitelikteki eylemlerin yasaklanmas)
Siyasi partilerin demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsuru olmas,
onlarn almalarn kamu yarar klar. (AYM, T.18.19.2.1969, E.1968/26,
K.1969/14, AMKD 7, s.244-268).
2) Kamu Yarar, Toplum Yarar le Uyumludur
Sosyal dzen ve toplum yarar amacyla anayasal ilkeye ayrk
getirilmesi kamu yararnadr. (T.21.9.1966, E.1966/14, K.1966/36, AMKD 4,
s.246-253, Kaak orman mallarnn tanmasnda kullanlan aralarn zoralm).
Ekonomik ve sosyal dengeyi salamak gibi hakl nedenlere dayanan
alma hakk snrlamalar, mlkiyet hakknn toplum yararna kullanlamamas
anlamna gelmez, zira snrlama kamu yararnadr. (T.26-27.9.1967, E.1963/
336, K.1967/29, AMKD 6, s.6-47, Lokavt hakk tannmas)

18

Akllolu, a.g.m., s.18-20 (snflandrma ve kararlar)

3) Kamu Hizmeti Kamu Yarardr

Toprak datm kamu hizmetidir, kamu yarardr. (T.2.6.1964,
E.1964/13, K.1964/13, AMKD 2, s.150-155)
Anayasann 130. maddesiyle Devletin hkm ve tasarrufu altnda
olduu aklanan doal zenginlikler ve kaynaklarn aranmas ve iletilmesinin
ilke olarak Devlet grevi saylmas, Anayasa koyucunun bu ileri kamu hizmeti
niteliinde grdnn ak kantdr. (T.21.6.1979, E.1979/1, K.1979/30,
AMKD 17, s. 216-265)
Kamu hizmetinin gerekleri, kamu yarar gereidir. (T.12.10.1976,
E.1976/38, K.1976/46, AMKD 14, s.252-286, Kamulatrma bedelinin
saptanmasnda vergi deerinin almamas)
4) Kamu Yarar Snrlama Nedenidir
Kamu yarar nedeniyle zel hayatn gizliliine dokunulabilir. (T.2627.9.1967, E.1963/336, K.1967/29, AMKD 6, s.6-47, Sendika yneticilerinin mal
bildirim ykmll)
Kamu yarar amacyla olsa da bir hakkn zne dokunulamaz.
(T.26.3.1963, E.1963/3, K.1963/67, AMKD 1, s.147-160, Kira paralarnn
dondurulmas)
Yasa koyucu kamu yararnn gerektirdii nlemleri bulmak zorundadr.
(T.25.4.1974, E.1973/41, K.1974/13, AMKD 12, s.145-169, Saldrgan
sarholuun hekim bulunmayan yerde yardmc salk personeli tarafndan
belirlenmesi)
Kamu yararna dayanlarak ayrm yaplmas eitlik ilkesini zedelemez.
(T.26.12.1968, E.1968/9, K.1968/67, AMKD 6, s.355-362, T.Emlak Kredi ve
Vakflar Bankalarnca yaplacak kovuturma ilemlerine ayrcalk tannmas)
nemli bir toplumsal ilevi yerine getirecek kimselerde yasal koullar
aranmas kamu yarardr. (T.20.12.1977, E.1977/121, K.1977/142, AMKD 5,
s.637-649, Avukat ve dava vekili olmayanlarn alamamas)
5) Kamu Yarar; Toplum Yarardr, stndr, Deikendir
Yasayla temel hak ve zgrlklerin kstlanmasnn topluma salayaca yararn, kiiler iin getirecei yarara ar basmas durumunda kamu
yararnn varl kabul edilmelidir. (T.8.2.1979, E.1978/54, K.1979/9, AMKD 17,
s.56-71)
Mlkiyet toplumsal yarara dayanr, ancak toplum yarar lsnde var
olabilir. (T.7.4.1970, E.1969/69, K.1970/18, AMKD 8, s.225-229, Malikin

yararlanmasna engel olmamak kouluyla tanmazlar zerinde telgraf ve

telefon tesisleri kurulmas)
Kamu yarar genel dncedir. Yalnzca zel karlar yada belli kiilerin
yarar iin yasa konulamaz...Kamu yarar zaman iinde deiebilir, ortadan
kalkabilir. (T.22.6.1972, E.1972/14, K.1972/34, AMKD 10, s.478-494, Mersin
Limann TCDD tekelinden karlmas)
6) Kamu Yarar Nesnel ve Zorunlu Bir Neden-Sonu Ba Gerektirir
Kamu yararnn gerektirdii dzenlemeleri yapmak, areleri
nlem almak, yasa koyucunun en doal hakk ve devidir.
dzenlemeler yaplrken dorudan doruya amalanan hizmetin
gznnde tutulmu, istenen nitelik ve kstlamalarla hizmet
gereklere uygun nesnel ve zorunlu bir neden-sonu ba kurulmu
(AYM, E.1992/40, RG:24.4.1993, s.14).

dnp
Yeter ki
gerekleri
arasnda
olabilsin

IV. KAMU YARARI VE KAMULATIRMA

Anayasann 4709 sayl Kanunla deiik 46nc maddesinin ilk
fkrasnda, Devlet ve kamu tzel kiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde,
gerek karlklarn pein demek artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz
mallarn tamamn veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve usullere gre,
kamulatrmaya ve bunlar zerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir hkm yer
almaktadr.
2942 sayl Kanunun 1inci maddesinde, Kanunun ama ve kapsam
yle tarif edilmitir:
Bu Kanun; kamu yararnn gerektirdii hallerde gerek ve zel hukuk
tzelkiilerinin mlkiyetinde bulunan tanmaz mallarn, Devlet ve kamu tzel
kiilerince kamulatrlmasnda yaplacak ilemleri, kamulatrma bedelinin
hesaplanmasn, tanmaz maln ve irtifak hakknn idare adna tescilini,
kullanlmayan tanmaz maln geri alnmasn, idareler arasnda tanmaz
mallarn devir ilemlerini, karlkl hak ve ykmllkler ile bunlara dayal
uyumazlklarn zm usul ve yntemlerini dzenler. zel kanunlarna
dayanlarak gerek ve zel hukuk tzel kiileri adna yaplacak
kamulatrmalarda da bu Kanun hkmleri uygulanr.. son cmlede geen
gerek ve zel hukuk tzel kiileri adna yaplacak kamulatrmalar ifadesi
anayasadan farkl bir ereve izmekte ve zel kanunlara atfta bulunmaktadr.
Mlkiyet, kii ile mal arasndaki sk ilikiye ait bir olgudur. Mlkiyet
kiiye bir ey zerinde tasarruf etme ve o eye egemen olma hakk vermekte,
kii o ey zerinde her trl maddi ve hukuki tasarrufta bulunabilmektedir. zel
kiiler lehine kamulatrma yaplabilmesi olgusu, ilk defa 6830 sayl stimlak
Kanunu ile yaplmtr.

1963 tarihinde bu Kanunun 1inci maddesinin Anayasann 38inci

maddesine aykrl iddiasyla alan iptal davasnda, Anayasa Mahkemesi
28.12.1965 gn ve 1963/66 karar, 1965/76 sayl kararyla hkmn Anayasaya
aykr olmadn karar vermitir: ...Davac Anayasa'nn 38 inci maddesine gre
ancak Devlet ve kamu tzel kiileri lehine ve kamu yararna kamulatrma
yaplabileceini; buna karlk dava konusu hkmde zel kiiler yararna
yaplacak kamulatrmadan da sz edildiini ve bylece aykrln doduunu
ileri srmektedir.
Anayasa'nn 38 inci maddesi, mlkiyet hakkna ilikin genel kuraln bir
istisnas olan kamulatrmann hangi durumlarda yaplabileceini aklam
ancak nasl yaplacan kanuna brakmtr, 6830 sayl Kanun,
kamulatrmann nasl yaplacan gstermektedir. eitli kamulatrmalarda
bir usul birliine varlmasn gerekletirmek zere karm, byle olduu iin,
kapsam belirten 1 inci maddede zel kiiler yararna yaplacak kamulatrmalara da yer verilmitir.
Dava konusu hkm, zel kiiler yararna kamulatrma yaplabilmesini
salayan bir kural koymu deildir. Bu hkm, yalnzca zel kanunlarda byle
bir yetkinin bulunmas halinde ne yolda ilem yrtleceini gstermektedir.
Maddedeki (Hususi ahslar lehine mahsus kanunlarna msteniden
yaplacak istimlakler) deyimi bu konuda herhangi bir tereddde yer
brakmyacak aklk ve kesinliktedir. zel kanunu yetki vermiyorsa, zel kiiler
yararna dava konusu hkme dayanlarak kamulatrmaya gidilmesi
dnlemiyecei gibi bu hkm bulunmasa, yahut kaldrlm veya iptal edilmi
olsa dahi zel kanunun verdii kamulatrma yetkisi yrrlkte kaldka
kamulatrma hkmnn ileyeceinde phe yoktur.
u duruma gre zel kiiler yararna kamulatrma yaplabilmesinde
Anayasa'ya aykrlk bulunup bulunmadnn incelenme yeri, dava konusu
hkm deil, ancak byle bir kamulatrmaya yetki veren zel kanunlardr.
Dava, bu trl yasalar hakknda alm olmadndan yalnzca zel kiiler
yararna, zel kanunlarna dayanlarak yaplacak kamulatrmalarn 6830 sayl
Kanundaki usul ve esaslara bal tutulmas durumunun Anayasa'ya aykr
bulunup bulunmadnn incelenmesi ile yetinilmesi gerekir... hkmn
Anayasa'ya aykrl dnlemez. Davann reddi gerekir.
2634 sayl Turizmi Tevik Kanunu19, 3213 sayl Maden Kanunu20,
6326 sayl Petrol Kanunu21, 3996 sayl Baz Yatrm ve Hizmetlerin Yap-let19
Madde 8- A. Turizm alanlarnda ve turizm merkezlerinde Bakanln talebi zerine, imar
planlar yaplm ve turizme ayrlm yerlerdeki tanmaz mallardan ... 3) Dier gerek ve
tzelkiiler ile vakflara ait olup, turizm iletmesi belgesine sahip olmayanlar, Bakanlka
kamulatrlarak, Hazine adna tapuya tescil ve tescil tarihinden balayarak en ge 1 ay iinde
Bakanla tahsis edilir ... D. Bakanlk, bu tanmaz mallar (C) fkras uyarnca tespit edilmi
olan artlarla Trk ve yabanc uyruklu gerek ve tzelkiilere kiralamaya, tahsis etmeye, bu

10

Devret Modeli erevesinde Yaptrlmas Hakknda Kanun22 vb. zel kiilerden

kamulatrma yoluyla elde edilen tanmazlarn turizm yatrmcsna devri,
maden ve petrol arama ve iletme ruhsat sahibine tahsisi gibi olanaklar
salamaktadr.
SONU
Yasama faaliyetlerinin ana amac ve sonucu olarak, yargcn yetkilerinin
belirlenmesinde temel alnan, bir faaliyetin kamu hukukuna uygunluunun en
nemli ltlerinden olan, devletin dorulamasn yapmakta ve kamusal ilerin
hukuka uygunluunu lmede kullanlan, temel haklarn snrlandrlmasnda
bavurulan balca nedenlerden biri saylan kamu yarar, btn belirsiz
noktalarna karn retide, mevzuatta ve itihatta bulunduu yer ve anlam
bakmndan deerlendirilmeye allmtr.

tanmaz mallar zerinde mstakil ve daimi haklar dahil irtifak hakk tesisine ve bunlardan
altyap iin gerekli olanlar zerinde, altyapy gerekletirecek kamu kurumu lehine bedelsiz
irtifak hakk tesisine yetkilidir.
20
Madde 3- Kamulatrma: letme ruhsat sresi boyunca ruhsat alannda kalan zel mlkiyet
arazilerine madencilik faaliyeti iin alnan kamulatrma karar.
21
Madde 87 - 1. (Deiik: 5/4/1973 - 1702/37 md.) Bir petrol hakk sahibi; arama iletme veya
belge sahasnda veya civarnda petrol ameliyat iin lzumlu olan arazinin kullanma hakkn,
arazi zel mlkiyet konusu ise anlama veya kamulatrma yolu ile, arazi sahipsiz ise ama
ruhsatnamesine iletme ruhsatnamesine veya belgeye kaydedilmek suretiyle iktisabedebilir.
Anlamaya dayanann kullanma hakk 3 yldan fazla srd takdirde zel mlkiyet konusu
arazinin maliki de petrol hakk sahibinden bu arazinin kamulatrlmasn isteyebilir. Ancak;
dier kanunlarda aksine bir hkm bulunmad takdirde petrol hakk sahibi zel mlkiyet konusu
arazinin sahibi ile anlama sureti ile mlkiyetini de iktisabedebilir. 2. a) (Deiik: 5/4/1973 1702/37 md.) Kamulatrma karar talep zerine Genel Mdrlke verilir. Bu kamu yararna
ilikin bir karar hkmnde olup mteakip ilemler stimlak Kanunu hkmleri dairesinde cereyan
eder. b) stimlak edilen arazinin mlkiyeti Hazineye, kullanma hakk istimlak bedelini deyen
petrol hakk sahibine ait olur. 3. Bu madde hkmleri dairesinde elde edilen kullanma haklar
arama veya iletme ruhsatnamesi veya belgenin bir cz olup bunlarn mer'iyet mddetlerince
devam eder
22
Madde 10- Bu Kanunda ngrlen yatrm ve hizmetler iin gerekli kamulatrma ilemleri
idare tarafndan 2942 sayl Kamulatrma Kanunu hkmlerine gre yaplr. Kamulatrlan
tanmazn mlkiyeti idareye aittir. Kamulatrma bedelinin tamamen veya ksmen sermaye irketi
veya yabanc irkete denmesi hususu idare ile bu irketler arasnda yaplacak szlemelerde
hkme balanabilir.

11