Ali Kuzu - Biruni

Dnyann Paylaamad
ifa Uzman lim Adam
BRUN
PARAF YAYINLARI
PARAF YAYINLARI: 197

Bilim Adamlarmz: 5
Eser: Biruni
Yazar: Ali Kuzu
Yayn Koordinatr: Ahmet zmcolu
Editr: Burak Fazl abuk
Kapak Tasarm: Ali Koca
Tasarm: Ali Koca
Bask-Cilt: Aliolu Matbaaclk
Orta Mah. Maltepe Cad.
Fatin Rt Sok. No: 1/3A
Bayrampaa /stanbul
Tel: 0(212) 61295 59
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Sertifika No: 17265
ISBN: 978-605-5218-34-8
1. Basm: Haziran 2013
Ali Kuzu
Paraf Yaynlar
Bu kitabn her trl basm haklar Paraf Yaynlarna aittir... Yazarn, evirmenin, derleyenin,hazrlayann veya yaynevinin yazl ve resm izni
olmadan baslamaz, yaynlanamaz, kopyalanamaz ve dijital kopyalar dahil oaltlamaz. Ancak kaynak gsterilerek ksa alnt yaplabilir.
Paraf Yaynlar
Mareal akmak Mah. Soanl Cad. Can Sok. No: 5-A Gngren stanbul
Tel: 0212 483 47 96 Faks: 0212 483 47 97
web: www.parafyayinlari.com e-posta: info@parafyayinlari.com
Dnyann Paylaamad
ifa Uzman lim Adam
BRUN
Ali Kuzu
Gemiini iyi bil ki

gelecee salam basasn.
Nereden geldiini unutma ki
nereye gideceini unutmayasn.
eyh Edebali`den Osman Gazi`ye...
NDEKLER
Kimdir?..................................................................9
Hayat......................................................................11
lm Rnesans Balatt..........................................13
lim Gzeldir, Lezzeti de Kalcdr.........................15
Ksaca Biruni Kural...............................................18
Allaha Tvbe Ederim.............................................20
nsana Deer Vermek..............................................22
ok Ynl Bilim Adam.........................................24
bni Sina ile tartmalar..........................................27
Ben Trkm............................................................28
Astronomi...............................................................29
Baz nemli Bilimsel almalar..........................30
Astronomi...............................................................31
Dnya Yuvarlaktr ..................................................34
Jeoloji ve Corafya.................................................37
Matematik...............................................................39
Fizik .......................................................................42
Tp ve Eczaclk......................................................44
Bilim ve Din............................................................45
Sosyal Bilimler ve Felsefe......................................48
Reyhanc ocuk......................................................51
Biruni, Sen Ne Bilginisin?......................................53
Servet in Deil, Bilim in Yazdm......................55
7
Hakknda Sylenenler.............................................56
Dnya Paylaamyor...............................................59
Biruni ve Dinler Tarihi............................................61
Biruni ve Tenkit......................................................63
Biruninin Metodu..................................................65
Biruniye Gre Hristiyanlk...................................70
Biruninin Kronoloji Kitab ...................................73
Hristiyanlkta Konsiller........................................76
Ruhanilik Dereceleri...............................................87
Biruniye Gre Patrikhaneler..................................107
Biruniye Gre ncil Kelimesi................................110
Biruniye Gre Yen Ahit ........................................117
Biruniye Gre Mezhepler......................................120
Melkaiyye...............................................................122
Nesturilik.................................................................125
Yakubilik.................................................................128
Ariusuluk...............................................................130
Merknlik...............................................................132
Deysniyye..............................................................134
Eserleri ...................................................................136
lim Dnyasnn Yapt almalar........................140
Kaynaklar..............................................................142
Kimdir?
Biruni tam ad Abul-Reyhan Muhammed Bin Ahmet
El-Biruni El-Harezmi, sadece Trk ve slam dnyasnn deil, dnyann en byk bilim adamlarndan biri saylmaktadr. Yaad aa damgasn vurup Biruni Asr denmesine sebep olan zekA harikas bilgin 15 Eyll 973 tarihinde
Ceyhun Nehri kysndaki Hive kasabasnda domutur.
Bat dillerinde ad Alberuni veya Aliboron olarak
geer. Gkbilim, matematik, doa bilimleri, corafya ve tarih alanndaki almalaryla tannr.
Biruni hastalklar tedavi konusunda deerli bir uzmand. Yunan ve Hint tbbn incelemi, Sultan Mesutun gzn tedavi etmiti. Otlarn hangisinin hangi derde deva ve
ifa olduunu ok iyi bilirdi. Eczaclkla doktorluun snrlarn izmi, ilalarn yan etkilerinden bahsetmitir.
9
Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruni; cebir, geometri ve corafya konularnda bile o
konuyla ilgili bir ayet zikretmi, ayette bahsi geen konunun yorumlarn yapm, ilimle dini birletirmi, fenni ilimlerle ilahi bilgilere daha iyi nfuz edileceini sylemitir.
Son eseri olan Kitabs Saydele fit Tbb yazdnda
yaklak 77 yanda idi. stat diye saygyla yad edilen yalnz slam aleminin deil, tm dnyada ann en byk
bilgini olan Biruni, 1051 ylnda Gaznede hayata gzlerini
yumdu.
Dnyann enlemi boyunca izilen bir izgi dz de

ibkey de olamaz. nk kuzeye giden gzlemciye, yldzlar az grnecei yerde aksine artmaktadr. Bu, meridyenin dbkey olduunu gstermektedir. Bu enlem iin de
geerlidir, boylam iin de. O halde Dnya yuvarlaktr.
10
Hayat
Biruni, 973 ylnda, Zilhicce aynn nc gn Kasta
domutur. Kk yata iken babasn kaybetmi ok zor
artlar altnda yetimitir. Daha ocuk yata stn kabiliyeti ve keskin zekas ile dikkatleri zerine ekmi, Harezmah Hanedanndan mehur lim ve matematiki Ebu Nasr
Mensr bin Ali Irak onu himayesi altna almtr.
Onun araclyla Harezm sarayna girerek dnemin
nl bilginlerinden matematik ve astronomi renimi grmtr. Ebu Abbas Memnun bin Muhammed, Kas kentini
alarak Bat Harezm Slalesinin egemenliine son verince,
bir sre Reyde kaldktan sonra Crcana yerleerek Sultan
Kbus Vmgirin sarayna girmi, orada El-srul-Bkiye Anil Kurunil-Haliye adl tarih ve kronoloji alanndaki nl yaptn sultana sunmutur.
11

Yeniden Harezme dnerek (1003 ya da 1009), almalarn Sultan Memnun bin el-Memnunun saraynda
srdrm, sarayda bata bni Sina olmak zere Ebu-Nasr,
bni Miskeveyh gibi dnemin mehur limleriyle tanarak
yaknlk kurmutur.
Gazneli Mahmutun 1017de Harezm Devletine son
vermesiyle, Gazneye gelerek, 44 yanda iken Gaznelilerin himayesine girmitir. Gazneli Mahmuttan olduu gibi
olu Mesut ve torunu Mevduttan da yardm destek ve sayg grmtr.
Gazneli Mahmutun Hindistan seferinde, sultann ba
danmanln ve hazine genel mdrln yapm, Gazneli Mahmut onun iin Saraymzn en deerli hazinesidir. demitir.
Hindistann fethinin ardndan Hindistann Nendene
ehri civarnda eitli ilm almalar yapan Biruni, orada
Sanskriteyi renmi, Hintlilerin rf ve detlerini incelemi, sonra tekrar Gazneye dnm, mrnn geri kalann
orada geirmitir ve bu, bilimsel almalar ynnden en
verimli dnemi olmutur.
Uzun yllar boyunca hazrlad Tahdid-u NihayetilEmkn adl kitabn bu dnemde tamamlamtr (1025).
Sultan Mesut dneminde Ortaa astronomisinin en nemli kaynaklarndan olan El- Kanunl Mesudi adl kitab
yazm ve sultana ithaf etmitir.
teki almalarnn yannda, nl filozof ve bilgin
Ebubekir Razinin kitaplarnn, slam tarihi asndan byk deer tayan katalounu hazrlamtr. Gaznede len
Biruninin lm tarihi tam olarak bilinmemektedir. Deiik
kaynaklarda 1048-1061 yllar arasnda deien tarihlerde
vefat ettii belirtilmektedir.
12
lm Rnesans Balatt
Hayatnn son anlarna kadar ilim akyla yanp kavrulan Biruninin verimli almalarnn temelinde, hi phesiz, tahkik ehli oluu yatar. Meseleyi aratrmadan, gzlem
ve deneylere dayandrmadan ortaya atmaz; duyduu, rendii her eyi muhakkak bu lye vururdu. Batlamyus
Teorisini tartmaya getiriinde de ayn duygunun tezahr
grlr.
Daha 17 yalarndayken kendini gzlemlere, deneylere kaptran Biruninin Kas yaknlarnda bir kyde Rasatlar
yaptn, plak gzle gnee bakmaktan dolay da gzlerinin rahatszlandn, sonra da sudaki aksinden faydalanarak almalarn srdrdn biliyoruz.
Biruni denilince, elinden kitap, defter ve kalem; kafasndan tefekkr eksik olmayan bir ilim adam hatra gelir.
13

O, kltr hazinesini zirveye karan isimdir. almalarda
ilm belgelere dayanma, deney ve tecrbelerle ispat etme
gerekliliini ilk savunan bilginlerdendir. Takip ettii metot,
modern dnce, aratrc ve tenkiti ruhuyla Trk-slam
dnyasnda lm Rnesans balatan bir Trk limidir.
14
lim Gzeldir, Lezzeti de Kalcdr

Biruniye gre ilmin hazz, yani hakikati aratrma zevki, en yksek zevkler arasndadr. Bu hususta kendisi yle
demektedir:
lim adamna yani ilim hizmetisine lazm ve kanlmaz olan ey, ilmin btn sahalarnda yeterli bir seviyede
olmasa bile ilimler arasnda bir ayrm yapmamak, her birinin hakkn vermektir. nk ilim gzeldir, lezzeti de kalcdr. Aratrma boyunca bu lezzet srer gider. alma
bitince lezzet de son bulur.
lim adam kendinden nce gelen limlere hor gzle
bakmamal, tevazu ile eserlerine yaklap, istifade etmelidir. Bylece en doru ve en salam bilgilere ulaacak, ku15

surlu, hatal bilgilerden uzak durmu olacaktr. lmin ilerlemesi ve gelimesi iin unlar lzumludur:
1. lm dnceye serbestlik tannmal, yani ilimde sz
sahibi olanlar fikir hrriyetine sahip olmal.
2. lm almalar ak ve salam metotlara dayanmal.
3. lim; batl dncelerden, sihir ve hurafelerden arnm olmal.
4. Gerek ilim adamlarna alma zevk, evk ve gayretleri arttran tevik tedbirleri alnmal.
5. lmin ilerlemesi iin lzumlu her trl maddi, sosyal,
teknik artlar ve imknlar hazrlanmal.
6. lme, ilm eserlere ve ilim adamlarna hrmet edilmeli, itibarlar salanmal.
7. nsanlarn dikkat ve alakalar ilm konulara ekme
almalar yaplmal.
8. Devletin ileri gelen adamlar, ilmin gelimesi iin
gereken tedbirleri tespit edip, hemen bunlar tatbik etmeli.
Biruni, aratrmalarnda objektif kalmaya almtr.
Aratrma yaparken bilmedii ya da kukulu bulduu zellikleri belirtmitir. Astronomide gzlemler yapm ve gne
parametrelerini lmtr. Astronomide, bu bilimin kuru16
BRUN
cusu Ptolemeyi eletirerek ve onun yanllarn bulacak
kadar derin bilgindi.
Aratrd konuyu nitelik, nicelik, delalet ve zellik
asndan incelerdi. Gzlem ve incelemeleri sonunda sonu karmay baarrd. Matematie nem verirdi. Eskiler
zmrdn ylann gzn aktacan syledikleri halde
deneyler yaparak bunun aslsz olduunu gsterdi. Yamur
tann, yamur yadraca inancn da rtt. Bunu da
deneylerle saptad. Ayrca deneylerinde ve sonu karmada ihtiyatlyd. Delilsiz bir iddiada bulunmazd.
17
Ksaca Biruni Kural

Onun tabiat ilimleriyle yakndan ilgilenmesi, Allahn
ayetlerini anlamak, kainatn yap ve dzeninden Allaha
ulamak, Onu yceltmek gayesine ynelikti.
Eserlerinde ok defa Kuran- Kerimin ayetlerine
bavurur, onlarn eitli ilimler asndan yorumlanmasn
amalard. Kurana olan hayranln her vesileyle dile getirdi. lm kaynaklara dayanma, deney ve tecrbeyle ispat
etme artn ilk defa o ileri srd.
bni Sinayla yapt karlkl yazmalarndaki ilm
metot ve yorumlar, gnmzde yazlm gibi tazeliini
halen korumaktadr. Tahkik ve Kanuni Mesudi adl eserleriyle trigonometri konusunda bugnk ilm seviyeye ta o
gnden ulat aka grlr.
18
BRUN
Bu eser astronomi alannda zengin ve ciddi bir aratrma abidesi olarak tarihe ml olmutur. lmiyle dine hizmetten mutluluk duymaktadr
Gaznede kbleyi tam olarak tespit etmesi ve kblenin
tayini iin gelitirdii matematik yntemi dolaysyla kyamet gn Rabbinden sevap ummaktadr. Ayn, gnein ve
dnyann hareketleri, gne tutulmas annda ulaan hadiseler zerine verdii bilgi ve yapt rasatlarda, ada tespitlere uygun neticeler elde etti.
Bu almalaryla yer ls ilminin temellerini sekiz
asr nce att. Israrl abalar sonunda yerin apn lmeyi
baard. Dnyann apnn llmesiyle ilgili gr, gnmz matematik llerine tpatp uymaktadr. Avrupada
buna Biruni Kural denmektedir.
Newton ve Fransz Piscard, yaptklar hesaplama sonucu Ekvatoru 25000 mil olarak bulmulardr. Halbuki bu
ly, Biruni, onlardan tam 700 yl nce Pakistanda bulmutu. O ada Batllardan ne kadar da ilerideymiiz!..
Biruni, hastalklar tedavi konusunda deerli bir uzmand. Yunan ve Hint tbbn incelemi, Sultan Mesutun
gzn tedavi etmiti. Otlarn hangisinin hangi derde deva
ve ifa olduunu ok iyi bilirdi. Eczaclkla doktorluun snrlarn izmi, ilalarn yan etkilerinden bahsetmitir.
19
Allaha Tvbe Ederim

Biruni, daha o ada mit Burnunun varlndan sz
etmi, Kuzey Asya ve Kuzey Avrupadan geni bilgiler vermiti. Christof Coloumbdan be asr nce Amerika ktasndan, Japonyann varlndan ilk defa sz eden odur.
Dnyann yuvarlak ve dnmekte olduunu, yerekimin
varln Newtondan asrlarca nce ortaya koydu. Henz
amzda sz edilebilen karalarn kuzeye doru kayma
fikrini 9,5 asr nce dile getirdi.
Botanikle ilgilendi, geometriyi botanie uygulad. Bitki
ve hayvanlarda reme konularna eildi, kularla ilgili ok
orijinal tespitler yapt. Tarihle ilgilendi; Gazneli Mahmut,
Sebktekin ve Harzemin tarihlerini yazd. Biruni, ayrca
dinler tarihi konusuna eildi, ona birok yenilik getirdi. andan dokuz asr sonra ancak ayr bir ilim haline gelebilen
Mukayeseli Dinler Tarihinin kurucusu saylan Biruniye
tarih ilmi ok ey borludur.
20
BRUN
Biruni, felsefeyle de ilgilendi ama felsefenin dumanl
havasnda boulup kalmad. Meseleleri dorudan Allaha
dayandrd. Tabiat olaylarndan sz ederken, onlardaki hikmetin sahibini gsterdi. Eyaya ve cisimlere taklp kalmad.
Biruni; cebir, geometri ve corafya konularnda bile
o konuyla ilgili bir ayet zikretmi, ayette bahsi geen konunun yorumlarn yapm, ilim ile dini birletirmi, fenni
ilimler ile ilahi bilgilere daha iyi nfuz edileceini sylemi, ilim renmekten kastn Hakk ve hakikati bulmak
olduunu dile getirmi ve Anlattklarm arasnda gerek
d olanlar varsa Allaha tvbe ederim. Raz olaca eylere sarlmak hususunda Allahtan yardm dilerim. Batl
eylerden korunmak iin de Allahtan hidayet isterim. yilik
Onun elindedir! demitir.
21
nsana Deer Vermek

yi bir tarihi ve dinler tarihi aratrcs olan Biruni,
zellikle Hindistandaki inanlar iyi incelemi ve karlatrmalar yapmtr. Arapa iirler yazan Biruni, Arapaya
giren yabanc szckler zerinde durmutur.
Biruninin almalarnda bir bilim adamna yakan iki
zellik vardr:
1- zgr ve yansz davranmak.
2- Mspet bilime ve akla uygun olmayan bo ve temelsiz grlere kaplmamak. Konuyu eletirici bir zihniyetle
incelemek. Yeterli kantlar bulduktan sonra gerei vurgulamak.
Biruni, yukarda biraz deindiimiz gibi simya, by ve
afsun gibi temelsiz dncelere inanmamtr. Putlara tapmann anlamszln dile getirmitir.
22
BRUN
Biruni, insana deer vermi, insanlarn inan ve bayndrlklarnn farkl olduuna dikkati ekmi ancak dnya
uygarlnn gelimesinin bu eitlilik sonucu gerekletiini vurgulamtr.
Biruni, kukusuz bata matematik, astronomi ve matematiksel corafyada byk bir bilgindir. Bilimsel yntem
itibariyle Yenia anlayna yakndr.
Bilim tarihisi Sarton, onu zellikle Ortaa slam dnyasnn ve ayrca btn alarn en byk bilim adamlarndan biri saymtr.
Hogrs, eletirici zihniyeti, geree deer verii,
cesareti, zgr dncesi ve deneylerden sonu karmasyla Biruni kendisini kabul ettirmitir.
Biruni, toplumsal konularla da ilgilenmitir. Bir hkmdarn nasl olmas gerektii hususunda fikir yrtmtr.
23
ok Ynl Bilim Adam

yi bir aratrmac olan Biruni, birok dil bilirdi. Arapa, Farsa, Sanskrite, branice, Sryanice, Yunanca ve
Trkenin baz diyalektleri bildii diller arasndayd.
Biruni i temizlik kadar d temizlie de nem vermitir. Evlerin, elbiselerin ve bedenin temiz tutulmasnn salk
iin nemli olduunu vurgulamtr.
nsanca yaamann kurallarndan birisi hak ve hukuku
gzetmektir. Byle davranlrsa toplumun dzeni daha iyi
iler. Bir insan kendisi iin istedii eyi bakas iin de istemelidir.
Biruni, ok yolculuk yapm bir bilgindir. ran, Afganistan ve Kuzey Hindistan dolamtr.
24
BRUN
Biruninin zaman zaman iilie ya da Karmatilie
ilgi duyduu ileri srlmse de gerekte byle bir tutkusu yoktu. Her trl mezhep kaygsnn stndeydi. slam
dinine balyd. Ancak her trl hurafenin ve tutuculuun
karsndayd.
Biruni, bilimsel yntemle almay seven bir bilgindi.
Nakil ve sylentileri olduu gibi kabul etmez, eitli kaynaklar karlatrrd. Hatta kaynaklarn salamlk derecesini aratrrd. Akl esas alr, gzlem ve deney yapmay
severdi. Hipnotizmay reddeder ve bycle kar kar,
Hintlilerin ilala ly diriltme savlarnn tenashle kark, yanl inanlardan olduunu sylerdi. Avclarn mzikle geyii yakalamalarnn, telkin ve hipnotizmaya bal
olduunu bilirdi.
Astrolojiye pek gvenmezdi. Ancak bilimsel gereklere uymas orannda astrolojiye bavurduu olmutur. Fal,
frk, uursuzluk, yldza bakma usulleriyle gelecekten
haber vermeyi doru bulmazd. Bilimsel yntemlerle mrn uzunluunu saptamaya almtr.
Botanikle uram, hayvanlarla ilgili gzlemler yapm, n hznn sesten ok olduunu saptam, 29 maddenin zgl arln lmtr. Bu ller bugnn bilgisinin vard sonulara yakndr. Tuz retimi ve maden
iletmesi konularna da emek harcamtr.
Biruni, 44 yalarnda Gaznelilerin korumas altnda almaya balamtr. Gazneli Mahmut, Mesut ve Mevdd,
Biruniye ok deer vermitir.
Takvim ve kronoloji asndan zamanna gre slam
dnyasnda ok geni kapsaml almalar yapmtr. Bu
almalarna kant olarak olaanst bir kaynak niteliindeki sr ul-Bakiye Anil-Kurn l-Haliye adl eserini
gsterebiliriz. Bu kitaptan Biruninin ann eitli uluslar
25

ve uygarlklaryla yakndan ilgilendiini de anlamak mmkndr.
El-Kanunul-Mesudi adl eseri de astronomi asndan ok deerli bir kaynaktr. Rasat yapma ve rasathane
kurma asndan slam medeniyetine byk hizmetler yapmtr. Oru ve namaz vakitleri, slamda astronomiye olan
gereksinmeyi arttrmtr. Memun zamannda nem kazanan rasat ileri gittike gelimi ve Biruni ile nemli bir
aamaya ulamtr. Onun Harezmi Ziycnin Temelleri
adl eserinin branice evirisi yaplm ve Avrupaya tantlmtr.
Biruni ve Kopernik, ayr ayr tutulma dzlemi eimiyle
ilgili almalar yapmlardr. Biruni bu eimin sabit olduunu, llerde karlalan kk farklarn gzlem ve alet
yanllarndan kaynaklandn sylemitir. Kopernik ise
tutulma dzlemi eiminin sabit olmadn syledi. Bylece Biruni doru, Kopernik ise yanl sonuca varmtr.
26
bni Sina ile Tartmalar

Biruni, mantki ve matematiksel dnceyi esas almtr. Onun bni Sinayla daha gen yalardayken yapt ilm
tartma ve yazmalarna baktmzda, gerek bir dnce
atmosferiyle karlarz.
Biruni an aabilen bir bilgindir. eitli ilim sahalarnda stn baarlar gstermi, elde ettii netice ve bulularla ilimlerin zenginlemesini salamtr, ilmin gelimesi iin, Trk - Mslman olsun olmasn, her trl ilim
adamyla ibirlii yapmay da ihmal etmemitir. Harezmin
Kas ehrinde Badatn byk matematikilerinden EbulVefayla (940-998) birlikte ehrin boylamn tespit etmesini
buna rnek olarak gsterebiliriz.
27
Ben Trkm
Biruni, bilim tarihinde devrinin en byk astronomu,
matematikisi, etnograf, tarihisi ve filozofu olarak tannr.
Bu nedenle btn Dou Mslmanlar, bizim dmzda,
Biruniye sahip olmak iin byk aba gsterirler. Genellikle Biruni hakknda yazlm yaptlarda, aslen ranl olduu, Araplar sevmedii, koyu ran milliyetisi olduu yer
alrsa da bazlarnda Arap olduu da iddia edilmektedir. Bu
iddialarn Biruninin yaptlarnda yer almadn grmek
mmkndr.
Biruninin Tahdid Nihayat Al-amakin ve Kitab AlSaydam adl yaptnn nsznde kendisinin Trk olduu
akla kavumaktadr. Bu yaptlarnda, Biruni Farsaya
ve Farsla kar dncelerini, kendisine Arap dilinde kfredilmi olmann, Fars dilinde methedilmi olmaktan daha
28
BRUN
tatl geldiini yazmaktadr. Kitab Al-Saydam adl hekimlikle ilgili yaplnn nsznde:
Ben ne Arabm ne de Acem, bu iki dili sonradan rendim. Eer yaptlarm kendi dilimde yazacak olsaydm
bunlar, saf Arap cinsi atlar srs arasnda zrafalar gibi
garip bir ey olurdu. demektedir. Bilindii gibi o devirde ve
hatta daha sonralara kadar, tpk Latince gibi, ok zengin bir
dil olan Arapa edebi ve bilimsel dil olarak kullanlmtr.
Dier taraftan Biruni, yaptlarnda Trk illerine ve
Trk etnografyasna ok yer vermitir. Horasanda Mezduran Geidinin dousundaki halkn Trk olduunu, Orta ve
Aa Amu-Derya havzalarnn milattan nceki devirlerde
bile Ouzlar ve Peenekler ile meskun bulunduunu, ran
kavimlerinin oralara sonradan geldiini yazar.
Biruninin yaptlarnda zellikle Peeneklerin etkisinde kalm Trke kelimelere rastlanmaktadr. Biruni genliinde ve hatta ocukluunda Trke bilmekte idi. Buna
gre kendisinin Trk olduu bir gerektir.
29
Baz nemli Bilimsel almalar

Yaad aa damgasn vurup Biruni Asr denmesine sebep olan zeka harikas bilgin Biruni, Elinden kalem
dmeyen, gz kitaptan ayrlmayan, benzeri her asrda
grlmeyen bilginler bilgini bir dhiydi. Arapa, Farsa,
branice, Rumca, Sryanice, Yunanca ve ince gibi daha
birok lisan biliyordu. Matematik, Astronomi, Geometri, Fizik, Kimya, Tp, Eczaclk, Tarih, Corafya, Filoloji,
Etnoloji, Jeoloji, Dinler ve Mezhepler Tarihi gibi 30 kadar
ilim dalnda almalar yapt, eserler verdi. Bu eserlerden
bazlar unlardr:
30
Astronomi
Trk Dnyasnn ok ynl bilginlerinden biri olan
Biruni, ilk astronomi gzlemlerini 990da yapmtr. Bu
daha 17 yandayken astronomide verimli bir dzeye ulatn gstermektedir.
Gen yalarda iken yarm derecelik blmlere ayrlm
bir emberle Kas ehrinin boylamndan Gnein Dnyaya
uzakln lerek ehrin enlem derecesini hesaplad.
Yirmi iki yanda bir gzlemler ve lmeler dizisi planlad; teki baz gerelerin yannda, ap 8 m olan bir astronomik ember hazrlad.
Astronomi konusunda en nemli kitab olan El-Kanunl-Mesudide, o dnemde genel kabul gren arz merkezli
evren grne kar kukularn ortaya koydu.
31

Biruninin byk bir Trk hkmdarlndan Gazneli Mahmutun olu Mesut iin 1030 ylnda hazrlad
Kann El-Mesudi fi El-Heye ve El-Ncm (Astronomi
ve Astrolojide Mesutun Kanunu) adl mehur astronomi
kitab, slam Dnyasnda bu sahada yazlm olan en kapsaml eserlerden biridir.
Yerin gnlk hareketi zerinde duran Biruni, bu konuda bir de kitap yazmtr. Ancak bu eser kaybolduu iin,
grlerini ayrntlaryla bilme ansmz yoktur. Kann elMesudide de bu konunun tartld fakat sonuta Yerin
duraan olduu eklindeki Batlamyuscu grn benimsendii grlmektedir. Aristoteles fiziinin hakim olduu
bir dnemde, bu konunun gndeme getirilmi olmas olduka nemlidir.
Biruni, tutulma dzlemi eiminin sabit olup olmadn
aratrm ve bu amala kendisinden nce yaplan gzlemleri incelemitir. Sonuta bu eimin sabit olduuna ve lmlerde karlalan byk farklarn ise kusurlu aletlerle
yaplm gzlemlerden kaynaklandna karar vermitir.
Biruninin dier bir nemli astronomi eseri Kitab ElTefhim li-Evail Snaat El-Tencimdir. (Eski Yldzbilim
Sanatnn Aktarm). Burada Biruni, krelere ve astronomiye ilikin ayrntl bilgiler vermektedir. Biruniye gre
gk kre dnen bir topa benzeyen bir cisimdir. Bu cismin
ierisinde pek ok cisim bulunur. Bu cisimler dairesel hareketlerinden dolay kre olarak adlandrlrlar. Birbirini
evreleyen sekiz kre vardr. Bunlar bir soann katmerleri
gibidirler. Her krenin i ve d katmanlar arasnda boluk
bulunur. Bylece iki uzaklk oluur: en yakn ve en uzak.
lk kre Ayn kresidir. Sonra srasyla Merkr, Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrnn kreleri gelir. En son kre
ise sabit yldzlar kresidir.
32
BRUN
Teleskobun kefine kadar yaplan gkyz gzlemlerinin amac, gk cisimlerinin konumlarnn mmkn olduunca hassas bir ekilde belirlenmesidir. Biruni, bunun iin
gzlem aletlerinin boyutlarn bytmek yerine, a byklklerinin okunduu cetvellerin apraz izgilerle taksimatlandrlmas yntemini gelitirerek, verniye ilkesinin temellerini atmtr. 16. yzyl sonlarnda, nl astronomlardan
Tycho Brahe de bu yntemi kullanacaktr.
Enlem ve boylam dairelerini de tespit eden Biruni, dnyann gne etrafnda dnnn bir ylda gerekletiinden sz eder.
nce lm aralarnn bulunmad dneminde, ay
ve gne tutulmalarndan ve gezegenlerin kavuma konumlarndan yararlanarak corafi mevkilerin belirlenmesi,
zamann hesaplanmas gibi deerli almalar yapt.
ki nokta arasndaki boylam farkn, ayn noktalar
arasnda bulunan mesafe ve anlam fark bilgilerinden kartmaya dayanan bir yntem gelitirdi.
Dnyann apn bugn bilinen deere ok yakn bir
deerde hesaplad.
33
Dnya Yuvarlaktr
Zamannda dnyann yuvarlakl tereddtsz kabul
edilen meselelerdendi. Biruni de dnyann dz olamayacan, aksine yuvarlak olduunu delillerle anlatmtr. Bunun
iin kuzeydeki Bulgar ile (Bulgaristan) gneydeki Adeni
karlatrr. Bu iki blgede gnein douu ile bat arasnda iki saatlik bir fark olduunu belirtir.
Biruni meseleye yle bakar:
Adende gne daha yeni doarken Bulgarda iki saatlik bir ykselme gstermektedir. Dnyann enlemi boyunca izilen bir izgi dz de ibkey de olamaz. nk kuzeye
giden gzlemciye, yldzlar az grnecei yerde aksine artmaktadr. Bu, meridyenin dbkey olduunu gstermektedir. Bu enlem iin de geerlidir, boylam iin de. O halde
Dnya yuvarlaktr.
34
BRUN
ler.
Biruni, bu yuvarlakl dalarn bozamayacan sy-
nk dalar ne kadar byk olursa olsun Dnyann

bykl yannda ok kk kalmakta ve ancak bir krklk seklinde gzkmektedir. der.
Daha sonra Biruni, dnyann Aya vuran glgesini de
ele almakta, glge kenarnn yuvarlak olduuna dikkati ekerek dnyann yuvarlak olduunu sylemektedir.
Cisim naslsa glgesi de yle olacaktr. gense gen, yuvarlaksa yuvarlaktr. Eer dnya yuvarlak olmasayd, aya vuran glgesi de yuvarlak olamazd. Bu durum birok gzlemle dorulanmtr. Dnyann deiik ynlerden
aya vuran glgesinin hep yuvarlak oluu da dnyann kre
biiminde oluunun delilidir.
Biruni bunlar sylemekle yetinmemi, Dnyann bizzat apn ve evresini lmeyi de baarmtr.
El-Kanunul-Mesudisinde anlattna gre, bu lm Nendene Kalesinde yapmtr. Elde ettii sonu bugnkyle hemen hemen ayn denebilecek derecede dorudur.
Bunun iin Biruni, nce o civardaki bir yksek noktay lm, sonra da o doruk noktayla ufuk arasndaki ay hesaplam ve yarapn 6 bin 338,8 km olarak bulmutur.
Bugnk rakamn ortalama 6 bin 338,9 km olduu bilinmektedir.
Nendenenin bulunduu enlemde bu rakamn 6 bin
353,41 km olduu dnlrse, aradaki farkn sadece 15
km olduu anlalr. Bu da Biruninin ayn zamanda byk
bir lm ustas olduunu gsterir. Onun bu baarl lmnden dolaydr ki, koyduu kural esas kabul edilmi ve
Biruni Kural adyla anlmaya balanmtr. Ayn zamanda o, bu almalaryla jeodezi (mesaha, yer lm) ilminin de temellerini atm ve ncln yapm oluyordu.
35

Fransz astronom ve jeodezi limi La hire ile birlikte
yerin evresini lmtr. A lmnde ilk defa drbn
kulland. Bir arkadayla birlikte telli mikrometreyi yapt.
ki meridyen yay arasn lmekle Newtonun ekim kanununu dorulam oldu. nl bir gzlemciydi. lk defa gndz vakti yldzlar rasat eden astronomdur.
te yandan bu lmler nda Biruni dnyann evresini de lmeyi baaryor, Musa Kardelerinkine ok
yakn bir netice alyor, sadece 110 km gibi bir fazlalkla
sonuca ulayordu. Onun, ikinci defa olarak Hindistanda
yapt bu lm nasl gerekletirdiini Tahdididen renelim:
Hindistanda dzgn bir alanda bir da bulduum
zaman, ilk nce deniz yzeyinden yksekliini aratrdm.
Daha sonra, tepesinden geen ve gk ile yeri birletiren bir
ufuk izgisi hayal ettim. Aletimle onun eiminin Dou ve
Bat boylam dairelerinden, 1/3 ve 1/4 dereceden daha az
saptn tespit ettim. Bundan dolay ufkun eimini 34 dakika olarak aldm. Daha sonra, tepesinin yksekliini iki
ayr yerde lerek dan yksekliini buldum. Fakat bu iki
yer de dadan inilen dik izginin alt ile ayn izgide idiler.
Ykseklii 652 1/20 zira (dirsekten orta parman ucuna
kadar olan uzunluk l) olarak buldum.
36
BRUN
Jeoloji ve Corafya
Biruni, corafya alannda byk otoritedir. Onun fiziki
corafya bakmndan nemli almalar dikkati ekmitir.
zellikle yerkresinin boyutlarn lme, eitli yerlerin
enlem ve boylamlarn saptama ilerine girimesi nemlidir. zellikle boylam belirlemesi iin yeni bir yntem bulmutur. Bu yntem, iki nokta arasndaki boylam farkn, o
iki nokta arasndaki uzaklk ile enlem fark bilgilerinden
elde etmeye dayanr. Ayrca daha nce belirttiimiz gibi on
arn apnda bir yarmkre hazrlamas ve onun zerinde
eitli lkelerin yerini iaretlemesi ana gre byk bilimsel gelime baarsdr.
Dnyann yuvarlakl ve dnd zerinde durduu
bilinmektedir. Yer ekiminin tespitini yapmtr. Gnein
yerden uzakl, sabit ve gezegen yldzlarn durumlar ve
ayn hareketi hakknda gzlemler yapmtr.
37

zellikle fiziki corafyann gelimesinde etkili olmutur. ehirler arasndaki mesafeleri lm, enlem, boylam
ve dnyann evresi zerinde almalar yapmtr. Henz
yirmi yalarndayken yarap 10 arn olan bir kre yaparak lkelerin yerlerini iaretlemitir.
Biruni; Afrika, Finlandiya, Cava, Malaya ve Serendi
adalar hakknda bilgiye sahipti. Dou sanayinden, bambu
ve ay istihsalinden, doudaki porselen, ini ve maden retiminden haberdard.
Tahdidu Nihaytil-Emkin adl eserinde bugnk jeolojik saptamalarn birounu bulmak mmkndr.
Yaklak on arn apnda bir yarmkre hazrlayarak
bunun zerine, hem eski kaynaklardan edindii hem de kendi gzlemleriyle ulat veriler yardmyla eitli lkelerin
corafyasna ilikin bilgileri iaretleyip yerletirmi ve bu
yarmkre zerinde birok blgenin enlem ve boylamlarn
kolaylkla bulma olana salamtr.
Yer kabuundaki deiikliklerle ilgili olarak gerekletirdii gzlemlerle yeni kuramlar gelitirmi; denizlerin
karalara, karalarn denizlere dnebilecei kuramn fosiller zerine yapt gzlemlere dayandrmtr, bylece doa
tarihi bakmndan nemli bulgular elde etmitir.
Kitabl-Cemahir fi Marifetil-Cevahir adl eserinde
corafi blgeler zerine yapt incelemeler onu Ortaa
minaralojisinin zirvesine ulatrmtr.
38
Matematik
Biruninin matematiin gelimesinde byk hizmetleri
oldu. Trigonometriyi astronomiden ayrp, onu bamsz bir
ilim haline getiren odur. Ona yn vermi, yeni kavramlar
kazandrmtr. Descartese dayandrlan fonksiyonlar fikrini ilk gndeme getiren odur.
Matematikteki almalar da eitlilik gstermektedir.
Bunlarn iinde durumlar hesab denilen ve ierii Varyasyon, Kombinezon ve Permtasyon konularndan oluan,
eyann ve nesnelerin dzenlenmesi ve bu dzenlerin saylmas problemlerini ilk kez o incelemitir.
Seriler ve bunlarn toplamlar ile ilgili tezler oluturuyor, ortogonal silindirik projeksiyon hakknda, trigonometriden de yararlanarak, daire-kiri hesaplar yardmyla bunlarn jeodezik uygulamalarna dair yeni bulular yapyordu.
39

Biruni, matematiin trigonometri dalnda ana gre
ok deerli almalar yapm ve trigonometriye yn vermitir.
Trigonometriyle ilgili kitabnda, bulunduu a itibariyle nemli saylabilecek baz yenilikler gze arpyordu.
Bunlarn banda, trigonometride Cosins Teoremi olarak
bilinen ilikiyi ilk kez ortaya koyan kii olmutur. Dzgn
poligon izmek (o zellikle 9 kenarls ile ilgilenmitir), bir
ay eit paraya blmek gibi zel problemlerle ilgilendii grlmektedir. Bir de genin alann veren bir forml
yapt ve bunun kenarlar cinsinden hesaplanaca anlalmaktadr.
Forml udur:
S = V2 (a + b + c) olmak zere, genin alan
A = Vs(s-a)(s-b)(s-c) forml ile hesaplanabilecektir.
Trigonometriye ayrlm olan uzun giri blmnde,
trigonometrik fonksiyonlarn birer oran veya say niteliinde olduklarna dikkat ekilmi ve birim emberin yarapnn 1 olarak kabul edilmesi nerilmitir.
O, yzyllar sonra ancak gndeme getirilebilen trigonometrik fonksiyonlarn say olduu esasna iaret etmitir.
Batllar ancak 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren buna
ynelebilmilerdir.
Sins, Kosins ve Tanjant fonksiyonlarna Sekant, Kosekant ve Kontenjant fonksiyonlarn eklemitir. Bugn trigonometride onun adn tayan teoremleri grmek de hi
artc deildir.
Biruni, ayrca bir ann eit paraya blnmesi
zerinde de durdu; Hint Arap rakamlarn ve say yazmay
40
BRUN
gayet ak bir biimde gsterdi; bouna toplamalara gerek
kalmadan saynn devaml olarak iki katn almak iin bir
metot gelitirdi. Denklemlerle de urat. Pizal Leonardo
(1170-1240), ikinci ve nc dereceden denklemlere ait
bilgileri Biruni, Eb Kamil, bni Sina (987-1037) ve Karac
gibi Mslman limlerden rendi.
Matematikte Sins Teoreminin dzlem zerinde kantlanmasn, sins ve tanjant cetvellerinin hazrlanmasn, 3.
dereceden x3=1 + 3x denkleminin zmn gerekletirdi.
Geometride ay e blme problemlerini de iine alan
ve cetvel-pergel ile zlemeyen (izilemeyen) bir snf
problem vardr ki bunlara Biruni problemleri denmektedir.
Biruni bu tip problemlerin zlmesi ve zmlerin kantlanmas ile de urat. Bugn kullanlan gen alan teoremi
onun adyla anlmaktadr.
Biruni, temeli deney olan bilimlere yaraan tek dilin
matematik dili olduunu savundu.
41
Fizik
Biruni, zgl arlk konusunu Ortaada dnebilen bir bilgindir. Onda eitli madenlerin birbirinden ayrt
edilmesinin, bunlarn zgl arlklaryla mmkn olaca
dncesi vardr. Bu trl bir yaklam ise ancak bilimsel
ve eletirici bir zihniyetin rndr.
zgl arlk kavramnn ilk defa eksiksiz bir biimde
aydnlatlmas ve bu konuda baz sistemli almalarn yaplmas erefi ona aittir.
zgl arln maddelerin ayrt edici zellii olduunu ilk defa o ne srmtr.
Yaad ada, yani Ortaada geerli olan Aristoteles fiziinde arln niceliksel bir kavram olarak dnlmemesine ramen, Biruni arl niceliksel bir kavram
olarak alm; eitli maddeler arasnda grlen arlk farklarn zgl arlk kavram araclyla bilimsel inceleme
42
BRUN
konusu yapm ve bu yoldan gnlk iler veya teknoloji ile
fizik arasnda temelli bir ba kurmutur.
Konik alet dedii zel bir arala 23 kat maddenin
zgl arln bugnk deerlere ok yakn olarak saptamay baarmtr.
rnein o altn, civa, kurun, bakr iin srasyla 19.26,
13.74, 11.40, 8.92 deerlerini saptamtr. Bu maddelerin
bugnk bilinen zgl arlk deerleri ise ayn srayla
19.26, 13.59, 11.35, 8.85 eklindedir.
Scak su ile souk su arasndaki zgl arlk farkn
0,041677 olarak o dnemde lmtr.
Biruni, Birleik Kaplar lkesi, su kaynaklarnn yararl
bir biimde kullanlmas, kuyulardan ykseklere su karlmas ve kanallarn yararl hale getirilmesi konularnda da
almtr.
Hidrostatik ilkeler ve bileik kaplar temeline dayal
olarak su kaynaklar ve artezyen kuyular hakknda aklamalar yapm; deniz suyundan tatl su elde etmek zere
aratrmalarda bulunmutur.
Ik hznn varln ve bunun ses hzndan kat kat fazla
olduunu ngrmtr.
Biruninin s, k ve iletimi gibi fizik konular ve bir
ksm fizik kavramlarnn zmlerinin mantki bir silsileyle ele aln, hemen dikkatimizi eker. Meselelerin ilm
metot, mantk silsile ve orijinal bir biimde ele alnn
grnce, hemen amzda, Einstein ile (1879-1955) Bohr
(1885-1962) arasndaki yazmalar hatrlarz.
43
Tp ve Eczaclk
Biruninin, tp biliminde de deneyleri vard. Hkmdar
Mesutun gzn o tedavi etmiti. Eczaclkta da n byktr. Tpta, psikiyatriye nem vermi, sesle telkinin etkisini deerlendirmitir. lalar hakknda bilgi vermi, ilacn
yarar kadar yan etkisini bilmenin de tedavide nemli olduunu vurgulamtr.
Tp ve eczaclk konusunda ansiklopedik mahiyette bir
eser olan Kitb-s Saydaly yazmtr. Bu farmakolojik
eserini hazrlarken Galenos, Dioskourides, Oribasios, Aetius, ve Paulusun Arapaya evrilmi kitaplarna youn
olarak bavurmu, ayrca slam dnyasnda ok tannan
Knns ad verilen farmakolojik literatr yakndan tanm; bni Maseveyh, Ebu Muaz, Suharbaht, Ebu Zeyd er
Recan, Ebubekir Razi gibi tp ve eczaclk yazarlarndan
sk sk alnt yapmtr.
44
Bilim ve Din
Biruni, lemin var olmasnn bir ilk nedene bal olduunu sylemitir. Daha ak ifadeyle Evrenin Allah tarafndan yaratldn dorulamtr. Dnyada olan her eyin,
insann doasna uygun olduunu, bunun bir rastlant sonucu olmayacan belirtmitir.
Biruni evrenin hadis olduunu, yani yaratldn belirtmek iin u gre dayanmtr:
Cisim birbirini izleyen olaylardan ayrlmaz. Olaylardan
ayr dnlmeyen nesne, olaylar gibi sonradan olmadr. O
halde cisim kadim yani ncesiz deil, hdistir. Yaratlmtr.
Biruni grn aklarken u mant da yrtmtr:
Olaylarn birbirini izlemesinin sonsuz olmas dnlemez.
Eer dnlrse zamann ncesiz olduu sonucu kar.
45

Zamann sonsuz olmas ise imkanszdr. nk zamann bir
paras olan mazi, azlk-oklua msait snrl bir olgudur.
Sayya dayanan her olgu da bir balangca sahiptir.
Baka bir deyimle sayl nesne, birden balar ve belli
bir sayda son bulur. O halde zamann balangc ve farz
edilen bir anda sonu vardr. Bu durumda zamann sonlu
olduu ve sonradan meydana geldii ortaya kar. Sonu
olarak zaman sonludur ve dolaysyla lem yaratlmtr.
Gemi yllarn miktarn ve saysn ise kyas yoluyla bilme imkan yoktur.
Biruni, insan Allahn yaratt en onurlu varlk olarak
anlatmtr. Onun aklla bezendiini, iradesiyle kendini ktlklerden sakndrma yetenei bulunduunu vurgulamtr.
Biruni, bilimsel yntemle almay seven bir bilgindi.
Nakil ve sylentileri olduu gibi kabul etmez, eitli kaynaklar karlatrrd. Hatta kaynaklarn salamlk derecesini aratrrd. Akl esas alr, gzlem ve deney yapmay
severdi. Hipnotizmay reddeder ve bycle kar kar,
Hintlilerin ilala ly diriltme savlarnn tenashle kark, yanl inanlardan olduunu sylerdi. Avclarn mzikle geyii yakalamalarnn, telkin ve hipnotizmaya bal
olduunu bilirdi.
Astrolojiye pek gvenmezdi. Ancak bilimsel gereklere uymas orannda astrolojiye bavurduu olmutur. Fal,
frk, uursuzluk, yldza bakma usulleriyle gelecekten
haber vermeyi doru bulmazd. Bilimsel yntemlerle mrn uzunluunu saptamaya almtr.
Biruni laik ilim anlayna da kardr. Onun gznde
din ile ilim i iedir. Cebir, geometri ve corafya ve dier
ilimlerden sz ederken, yeri gelince ayet ve hadis zikretmekten ekinmemi, yorumlarn yapm, mspet ilimlerle
din ilimlere nfuz edilebileceinin rneklerini vermitir.
46
BRUN
Pnar suyu, da, ta, ku, iek, yeryz, gne, yldz
ve gk cisimlerinde taklp kalmam, Allaha ynelmitir.
Hibir zaman ilm izahlar bolukta brakmam, Allahn
yarattn anlatm, konuyla ilgili olarak ayet ve hadislere
yer vermitir.
lmi renmekten maksadn da hak ve hakikati bulmak
olduunu belirten Biruni:
Anlattklarm arasnda gerek d olanlar varsa, Allaha tvbe ederim. Raz olaca eylere sarlmak hususunda da Allahtan yardm dilerim. Batl olan eyleri renip
onlardan korunmak iin de Allahtan doru yola gtrmesini isterim, iyilik Onun elindedir. demektedir.
Biruni, bir Mslman iin ilmin stnln belirtirken de onun taklit yoluyla deil, aratrmayla elde edilmesi
gerektii zerinde durur; ilimsiz, marifetsiz, tefekkrsz
ibadetin eksik olacan syler.
Biruni, cebir, geometri ve corafya konularnda o konuyla ilgili bir ayet zikretmi, ayette bahsi geen konunun
yorumlarn yapm, ilimle dini birletirmi, ilim renmekteki amacnn Allah tanmak ve hakikati bulmak olduunu dile getirmitir. Eserleri halen Bat bilim dnyasnda
kaynak eser olarak kullanlmaktadr.
Birunide dier pek ok Trk - slam astronomu gibi
Kble ynnn belirlenmesi konusunda da almtr.
Tahdid Nihayat El-Amakin (Yerlerin Snrlarnn izilmesi) adl serinde Biruni farkl bir yntem nermektedir.
Biruni, ilkin, Mekke ile Gazne arasndaki boylamsal
fark bulur ve drt farkl metotla, Gaznenin kbleye olan
istikametini tespit eder. Kann El-Mesdi adl eserinde
ise Biruni bn el-Heysemin ynteminin geometrik yapsna benzer ok daha ksa bir biimde kble yn belirlemesi
yapmaktadr.
47
Sosyal Bilimler ve Felsefe

Biruni, felsefeyle de uramtr. Hint dinleri ve kltrleri, zellikle Hinduizm, Brahmanizm, Maniheizm, eski
Yunan dinleri ve felsefeleri, Hristiyan mezhepleri zerine
inceleme ve karlatrmalar yapm, bunu gerekletirirken de nesnellik ve yanszl deimez ilke saymtr.
Felsefeyi bilimlerin sonularnn sistematii gibi grm
ve insan mutlulua gtren bir disiplin olarak anlatmtr.
nsan, igdyle hareket eden hayvandan kendini ayrmaldr. Akln kullanarak manevi deerlere nem vermeli ve kalc iler yapmaldr. O, insann i ve d temizlie
nem vermesini istemitir. temizliin anahtar iyi niyettir. Ahlaka gzel olmak insann elindedir. Nefsin hastalklarn ve irkinliklerini ruhani tpla iyiletiren kimse mutlu
olur.
48
BRUN
nsan, yznn biimini deitiremezse de kendini eitebilir, i ve d adan temizlii gerekletirebilir.
Biruniye gre insanlar u nedenle mutsuz olurlar:
1- nsan yeryzndeki yaratklarn en sekinidir. Ancak insanlar kskanlk nedeniyle birbirlerinin ellerinde
olan nesnelere gz dikerler. Bu da toplumsal huzursuzlua
neden olur.
2- Kendi inancn, mezhebini ve kabilesini tekilerden
stn grmek, insanlar arasnda srtmelere yol amaktadr.
3- Hurafeler ve bo inanlar, insanln gelimesini nlemekte ve anlamazlklar dourmaktadr.
Felsefi inceleme ve eletirilerini herhangi bir felsefe
okuluna balanmadan srdrmeyi yelemitir. Aristoteles
felsefesinin zayf yanlarn grmeyi baarm; bunlar eletirirken slam kaynaklar yannda Hristiyan ilahiyat Yahya en-Nahvye bavurmakla birlikte, daha ok mantk ve
bilim llerine dayanmtr.
Calinosun yazd bir kitaptan sz ederek her tabibin
ayn zamanda filozof olmas gerektiini belirtmitir. Felsefenin varl ve onun gerek durumunu tanmay amaladn yazmtr. Genellikle eskilerin byle bir anlay iinde
olduunu vurgulamtr.
Biruniye gre bir bilim dalnda uzmanlamak isteyen
kiinin btn bilimlerin en azndan genel ilkelerini renen
bir filozof olmas gerekir.
Biruninin Filozof bni Sina ile felsefi konularda tartmalar da olmutur. Prof. Muhammed Tanc, bu tartmalar
ieren kk risaleyi yaymlamtr.
Biruninin sorduu sorular arasnda lemin Aristo asndan kdemi sorunu da vardr. Biruninin bni Sinann
cevaplarna baz hususlarda itiraz ettiine tank oluyoruz.
49

Biruni, bni Sinaya ilk neden, tabiat, tmel ruh, Gne ve Ayn canllk asndan durumu, Birin tanm, irade
ve yokluk hakknda sorular sorduu da sz konusudur.
Biruni, insann yeteneinin, irade ve akl gcnn farknda olan bir dnrdr. Bilgilerin ilk habercisinin be
duyu olduunu syler. nsann yaratklarn en sekini ve
Tanrnn temsilcisi olduunu ifade eder. Grme duyusuyla insann nesneleri fark ettiini ve bylece onlara bakarak
Tanrnn varln bulduunu belirtir. itme duyusuyla da
Tanrnn buyruklarn duyduumuza deinir.
nsann tek bana yaayamayacana ve toplumsal bir
varlk olduuna dikkati eker. Kltr alveriinin, zorunlu
olduunu ye insanlarn yardmlamas gerektiini vurgular.
Biruni, ahlak felsefesine nem vermitir. Ona gre yiitlik, yalnz kendini deil, bakalarn da dnmektir. Gereinde toplum iin skntya katlanmaktr.
50
Reyhanc ocuk
Yeillikler iinde bir ocuk gzlerini sonuna kadar am kelebekleri, otlar, iekleri, aalar, tepeleri, sular,
balklar dolduruyor hafzasna. Sonra ban yukar kaldrp
gn mavisini, bulutun beyazn, gnein sarsn ekliyor
bu karma. Yalnz zihnini deil ellerini de bo brakmyor.
Her akam bir demet reyhanla dnyor annesine. Annesi Reyhanc adn takyor bu zarif yetime. Reyhanc,
basamaklar hzla trmanyor: saraya ila getiren yal bir
Trkmen merdivenin ilk basama. Matematiki Ebu Nasr,
gkbilimci ve matematiki Abdussamed El-Hakm ikinci
ve nc basamak.
17 yanda ilk rasadn yapyor. te o gn gne sisteminin iine gzlerini ekliyor Reyhanc. Ferini tamamen
kaybedene kadar hi ayrlmyor yrngesinden. Derecelere
51

ayrd bir emberle kas ehrinin enlemini hesaplyor. Hzn alamayp 22 yandayken sekiz metrelik astronomik bir
ember eviriyor gkyznde. Tarihin ak ehirden ehre, hkmdardan hkmdara, bilginden bilgine srklyor
onu. Kastan Reye, Reyden Buharaya gidiyor.
52
Biruni, Sen Ne Bilginisin?

Filozof bni Miskeveyhin mdrln yapt Buhara Ktphanesinde nce gen bni Sina ile onun vastas ile
de Sultan Mansurla tanyor. In sesten hzl olduunu,
snn metaller zerindeki genleme etkisini, altn, cva, bakr, demir, yakut, akik ve zmrt gibi pek ok elementin
zgl arlklarn kefediyor.
Pe pee kitaplar yazyor Reyhanc. Sultan Mansur
hayretle;
Bir bakyorum gkbilimcisin, bir bakyorum bitki bilimcisin. imdi de fizik bilgini olduunu kantladn. Syler
misin ey Biruni, sen ne bilginisin? diyor ona.
Dorusu Ebur-Reyhn Muhammed b. Ahmet el- Biruninin bilim skalas bu ilimlerle snrl kalmyor. Allah,
cahillii mazur grmeyen mutlak g sahibidir. szyle
kt seyahat onu zamann btn ilimlerinde sz sahibi
yapyor.
53

Colombdan nce yeni ktalardan, Newtondan nce
yerekiminden sz ediyor. lmi hakikatle karde yapan Biruni, akl sahiplerinin kainatn yapsndan ve dzeninden
Allaha ulaabileceine, ilmin Onu yceltmede bir ara
olduuna inanyor.
Zira ona gre bilim alannda ne kadar mesafe alnrsa
alnsn insan aczini itiraf etmek zorundadr. Bu yzden bir
yandan eczaclk ilminin temellerini atarken, dier yandan
Allah korkusunun birey ve toplum psikolojisi zerindeki
mspet roln irdeleyerek bedenin devasnn yan sra ruhun ifasn aryor.
54
Servet in Deil, Bilim in Yazdm

Gazneli Mahmutun, Saraymzn en deerli hazinesidir. dedii bu byk bilgin, Gazneli Mahmuttan deil,
Gaznede kblenin tayini iin gelitirdii matematik yntemi dolaysyla Rabbinden mkafat bekliyor. Nitekim
Gazneli Mahmutun lmnden sonra olu Sultan Mesut,
kendisine ithaf edilen Yeryz ve Yldzlar Hakknda Yasa
kitabnda Biruninin Dnyann Gnein evresinde, Ayn
da Dnyann evresinde dndn kantladn, bini akn yldzn konumlarn ve yeryznn yarapn belirlediini, Gnein Dnyadan uzakln ve bu mesafenin her
305 ylda bir derece arttn ispat ettiini grnce, bir fil
yk altn, gm ve mcevherle dllendirmek istiyor onu.
Ancak ocukluunda annesine iekler tayan Reyhanc, kendisine sunulan dl nemsemeyerek reddediyor
u tarihi szyle:
Bu kitab servet iin deil, bilim iin yazdm.
55
Hakknda Sylenenler
Ortaan en byk simalarndan biri olan Biruni,
hakkyla stat unvann kazanm bir limdir. Prof. Dr. P.K.
Hitti, onun, tabii ilimler sahasnda yetien en orijinal ve
en derin bir bilgin olduunu syler.
Bir devre ismini vermi olan Biruninin a, George
Sartonun dilinde Biruni adr. Ona gre Biruni, felsefe, matematik ve corafyada btn alarn en byk bilginidir.
Carra de Vaux ise unlar syler:
Daha yakn tarihin dier byk dnrleri, mesela
bir Leonardo da Vinci ya da Leibniz gibi, Biruni de birbirinden farkl birok kabiliyeti kendinde toplamtr. Filozof,
tarihi, seyyah, filolog, bilgin, air, matematiki, astronom
ve corafyac olarak bu sahalarn hepsinde izini brakmtr. Aradaki alar atlamtr sanki. Genlii bugn bile
bizi etkiler. Kendi andan kopup bize gelecek gibidir.
56
BRUN
Dr. Sigrid Hunke onun, Mslmanlarn evrensel fikirli
Aristosu olduunu ve slam dnyasnn altn devrinin en
yksek noktasna doru ykseldii bir dnemde yetitiini
syler.
Sovyet lim Akademisi yelerinden Bobojan Gaturovun onun hakkndaki tespitleri ise yledir:
nsanlk tarihinin pek az devri, dehas, sadece ann ilimlerini kavramakla kalmayp, bilinmeyenlere kadar
uzanan dev zekalara sahip olmakla vnebilir. Bundan bin
yl nce doan ve slam dnyasnn en byk limlerinden
biri saylan Biruni, insanln bilgisine esiz hizmetlerde
bulunmutur.
almasn aksatan siyasi kargaalklara ramen, ok
sayda eser vermitir, ilme hizmetleri o kadar nemlidir ki
baz limler, onun bni Sina ile ayn ayarda, hatta ondan da
stn olduunu ileri srerler. Ancak bni Sinann aksine,
Biruniyi sadece birka uzman bilir. O, eserlerinde savunduu tezler ve vard sonular hakknda bilgimiz arttka
bykl ortaya kan dev zekalardan biridir.
Biruni iin zel say hazrlayan Unesconun 25 dilde
yayn yapan Courier dergisi, kapanda Biruniyi yle takdim eder:
1000 yl nce Orta Asyada yasayan evrensel bir
deha: El-Biruni. Astronom, tarihi, botanist, farmakolog,
jeolog, ozan, filozof, matematiki, corafyac, hmanist.
Biruni, modern anlay ve metot ierisinde hareket edebilen bir bilgindir. Paris Yeni Sorbon niversitesi profesrlerinden Muhammed Salim, onu, ilm gzlemin ncs
olarak deerlendirir.
Fransz arkiyats Jacques Boilotun ifadesiyle, Bugn anladmz sekliyle, ilm dncenin ampiyonu grnmnde olan bir ilim adamdr. nk o, almalarnda
57

deney ve gzlemi esas almakla, titiz ve tenkiti bir gzle
olaylar devaml olarak deerlendirmektedir.
Biruninin en ileri olduu ve hrete ulat ilim dallarndan biri astronomidir. Onun astronomide zel bir yere
sahip olduunu belirten Carra de Vaux unlar syler:
Onun ismi birok ilm sahada erefle grnd. Astronomide dahi ok nemli bir mevkiye sahiptir.
Seyyid Hseyin en-Nasr ise, onun hibir ilim dalnda
astronomide olduu kadar ilerlemediini belirtir. Ona gre,
Bu sahada o kadar ilerdedir ki aradan yzyllar getii
halde bile bir otorite ve uzman olarak grlmektedir.
Bobojan Gafurov ise gerek adalar ve gerekse kendisinden sonrakiler arasnda, astronomiyi, en ufak ayrntlarna varncaya kadar bilen ondan baka kimse kmadn syler.
Gerekten Biruni bu vglere layk biimde hizmetler
sergileyebilmi bir ilim adamdr. O gnn ilim atmosferine
baktmzda hizmetlerinin bykln daha iyi anlarz.
58
Dnya Paylaamyor
Biruni, alar sonrasnda bile kendisini minnet ve kranla andrmaktadr. Doumunun 1000. ylnda dnyann
eitli lke ve ilim adamlar Biruniye sahip kmtr. Trkiye, Suudi Arabistan, Pakistan, Afganistan, ran ve Libya,
onun adna pullar bastrmtr.
Ayrca Pakistan, Afganistan ve randa Biruniyi konu
alan sempozyum ve kongreler dzenlenmitir. Unesco,
Courier dergisinin Haziran 1974 saysn Biruniye ayrm,
Trk Tarih Kurumu da yaynlad serinin 68. saysn Biruniye Armaan adyla ona tahsis etmitir. te yandan Biruninin hayat zbekistanda filme alnmtr.
Ksaca Biruni, zamannda kendini ilim merkezi haline
getirmeyi baarm, eitli ilim dallarnda byk hizmetler
vermi, tesirini alar boyu srdrm, amzda bile minnet ve kranla anlan bir ilim adammzdr. Hizmetleri ve
eserleriyle ilim dnyasnda, hl takdir ve vgyle anlan
Biruninin hizmetleri blmn, Biruniye Armaan isimli
eserin 39. sayfasndaki u satrlarla balayalm:
59

Uzun yllar tesinden kendisine baktmz zaman
Biruniyi, durmadan akan, feyizli bir ilim emesine benzetebiliriz. Doumu zerinden bin yl gemi olan Biruni,
altm yl aan bir sre durup dinlenmeden, ok eitli dallarda fakat daima tertemiz, prl prl bilgi retmi gr bir
kaynak gibi gzlerimiz nnde canlanyor. lim tarihileri,
daha nice yllar bu feyizli kaynaktan kana kana iip, Biruninin ilim rnlerim inceleyecekler ve bu yoldan bilgi
daarcmza katklarda bulunacaklardr.
Sonu olarak Biruni ann eitli bilimleri hakknda
derinliine aratrma yapan dnyann sayd bilim adamlarndandr. Bilimsel yntemi benimsemesi, ana gre byk bir aamadr. Bkmadan deney yapmas, deneylerden
sonu karmas, olaylar arasnda ba kurmas, nesnel davranmas, kritik bilimsel bir zihniyete sahip olmas dikkati
ekmitir. Hurafelere nem vermemi, akl esas almtr.
Ortaada zgr dnceyle aratrma yapmaya balamtr. Bilim ile imann snrlarn izmesini bilen Biruni, inanan bir Trk dnrdr. Alemin ncesizlii grn reddetmi, ilk nedenin yani Tanrnn varln dorulamtr.
Zamann snrl olduunu belirtmitir. Ayrca ahlak felsefesi
zerine eilmi ve insann deerini belirtmeye almtr.
Btn bu nedenlerle Biruni, Trk bilim ve dnce tarihinin en byk ve en renkli bilginlerinden biridir. Hatta
Sartonun dedii gibi dnyann yetitirdii sayl byk kiilerdendir.
ok ynl, Orta Asyada Bilim Rnesansnda byk
katks olan, byk Trk bilgini Biruninin maalesef hibir
yapt gnmz Trkesine evrilmemitir.
Kurulacak Bilim Tarihi Aratrma Merkezinin bilim
tarihimizle ilgili deerleri ve eserleri ortaya kartmasn
beklemekten baka bir ey elimizden gelmemekledir.
60
Biruni ve Dinler Tarihi

Biruninin eserleri eitli olup uzman kitlelere hitap etmektedir. Bununla birlikte Dinler Tarihi konusunda da uzmanlara hitap ettii sylenebilir. Biruni, akla ve manta
nem veren bir dnr olup bunu frdul-Makl isimli
eserinde Burhan, kyasn shhati zeredir. diyerek salkl
bir akl yrtmenin nemine iaret etmektedir.
Biruni, ele ald bir konuyu derinlemesine inceler ve
yle der: Bunu bilmek istiyor ve aslna iniyoruz. Biruninin Hristiyanlkla ilgili mstakil bir eseri olmasna ramen, dier eserlerinde Hristiyanlkla ilgili geni bilgiler
bulmak mmkndr.
Biruni, El-srul-Bkiye ve El-Kanunul-Mesudi
adl eserlerinde Hristiyanlkla ilgili zel balklar am ve
bu konuda kapsaml bilgiler vermitir. Kitabut-Tefhm
Lievaili Sinaatit-Tencim adl eserinde ise Hristiyanln
sadece ritellerine yer vermitir.
61

Biruninin ilm metot sistemine gre, bilginin doruluunu anlamak iin tetkikler yaplmas nemli ve zorunludur. Bu tetkikler, bilimsel adan, o dnemde olduu kadar
gnmzde de nem tamaktadr. lm erevesinden baktnda ilm retisi ak derecede byktr.
Bilginin doruluu ayn zamanda tarih verilerle uyumlu olmasna baldr. Biruninin meseleleri tetkikinde, metot
olarak, ilk srada, kaynak metnin analizi yer alr. lk olarak
metnin analiz edilmesi, tarih bir belge olarak neme sahip
olmasndandr. Biruni, ele ald konularda nitelik, nicelik,
delalet ve zellie bakar.
Bununla birlikte Biruninin doru bilgiye ulamak iin
arad zelliklerin birka yledir:
1. Tetkik edilecek metinde hadise ve hususiyetlerinin
anlalmas: Biruni ilk olarak ele ald metinde geen hadise ve onun hususiyeti zerinde durmaktadr. Baka bir
deyile, bir metinde geen olayn az da olsa anlalmas gerekmektedir. Eer metinde geen bir olay tam anlamyla kapallk arz ediyorsa, bunun kullanlmas mmkn deildir.
2. Bilginin gerek corafi artlar ile uyumu: Biruninin
tarihi inceleme ilkelerinin ikincisi ise metinde geen bilgilerin corafi bilgilerle uyumasdr. Buna ilaveten eldeki
bilgi, o corafyada yaayan insanlarn sosyal hayatlar ile
uyumlu olmaldr. Metinde Afrikada olacak hava durumunu uygun olamayan bir olay anlatlyorsa, bu reddedilmesi
gereken bir bilgidir.
3. ncelenmekte olan hadise ve zamann birlii: Biruninin zerinde durduu tarihi inceleme ilkelerinin ncs hadise ile zaman birliinin olmasdr. Bunda ne kan
zellik ise bir olay ile zamann uyumlu olmasdr.
62
Biruni ve Tenkit
Tenkit; tarihe, edebiyata veya sanata dair eser ve vesikalarn deerlerinin kontrol, tahlili ve kymeti hakknda
bir hkme varlmasdr. Tarih alannda tenkit/kritiin byk
ehemmiyeti vardr. Tenkidin tarihe uygulanmas iki yolla
yaplr:
I. Kaynak tenkidi, buna d tenkit ad verilir.
II. Olaylarn kritii, buna i tenkit denilir.
Her tarihi malzeme, bu iki trl tenkide, yani nce d,
sonra i tenkide tabi tutulur. D tenkit, kaynak malzemenin
ne dereceye kadar vesika deeri olduunu aratrma, mmknse o vesikay kaynak olarak kullanlabilir hale getirme
iidir. tenkide gelince bu kaynak malzemesinin ierisindekilerin doruluunu, geree uygunluk derecesini aratrmak ve onun gerei ispat gcn ortaya koymaktr.
Biruninin eserlerinde, tarih tenkidi asndan, d ve i
tenkitte nemli yeri olan yazarn tenkidi ve psikolojik kriti63

idir. Bir mellifin, eseri zerinde byk tesiri olduundan,
nce yazarnn tenkidine ihtiya duyulmutur. Zira her eser
yazarn damgasn tar. Bu sebeple, Biruninin tenkit metodu kullandn ve kendisinden nceki yazarlara eletirel
bir gzle bakt sylenebilir. Yazarn tenkide tabi tutulmas
birka bakmdan nemlidir:
1. Haber verenin kendi nefsini ve cinsini ykseltmek
maksadyla yalan haber vermesi ihtimali.
2. Haber verenin bir topluluu sevdii, dier topluluktan ise nefret ettiini iin yalan haber verebilme ihtimali.
3. Haber verenin bo ve anlamsz eyleri anlatmas.
4. Ktle davet etmesi.
5. Haber verenin cahil olmas.
Yine Biruniye gre, Kutsal Kitap veya herhangi bir
metnin anlalabilmesi iin o gnn kullanmn bilmek ve
sosyal artlarn gz nnde bulundurmak gereklidir. Aksi
takdirde metnin yanl anlalmasna ve anlatlmasna sebep olacaktr. Bundan dolay metnin ortaya kt sosyal
hayatta cari olan gelenek ve bununla birlikte metnin kavrama yklendii anlam bilinmeli, ondan sonra o gnn artlar iinde metin deerlendirmeye alnmaldr.
64
Biruninin Metodu
Biruninin kendi asrnda tarihi incelemede yeni bir metot gelitirdii bilinmektedir. Hatta Biruninin metodu, bni
Haldunun oluturduu sosyoloji yntemi kadar yeni bir
metot saylabilir. Aslnda gnmz aratrmalarnda da ayn
metot kullanlmaktadr. Nitekim Biruninin metodu soruturma, kavrama, tahlil etme, eletirme ve karlatrmadan
sonra aklla hkm vermedir. Ancak bunun, Biruninin dinler tarihini incelemek zerine metot kitab yazd anlamna
gelmedii bilinmelidir.
Aksine, onu dierlerinden ayran bir metot kulland
ve kitaplarnda gelitirdii bu metodu uygulad anlalmaktadr. Yine Biruni, Tahkik eserinin banda, Haber
grmeyle eit deildir. demektedir. Biruni objektiflik ve
onun uygulanmas konusunda yle demektedir:
Tarihte de hakikati meydana karmann yolu aklla istidll (al-istidll bil-maqult) ve grp hissedilen eylerle
65

mukayesedir. Fakat tarihin ilk devirlerine ait malmat ok
vakit milletlerin din rivayetlerinden baka bir eye dayanmaynca i atallayor.
Bu gibi kark hallerde rivayetleri ve fikirleri mukayese etmek ve bu ite gzleri hakikati grmekten meneden ihtiyatlardan, taassup, ovenlik, hisse kaplmak, egoizm gibi
krletici eylerden kendini temizlemek (korumak) ilk arttr.
Geri bu yol ar bir yoldur nk haberler ve rivayetler uydurma (adtil) ile kark olduu gibi, bunlarn birou
tabii ahvale uygun ve imkan dahilinde grlnden bunlar
arasndan gerei yalandan ayrabilmek mkl oluyor.
Mamafih hakikate ermek iin yegne yol, benim gsterdiim yol (yani akl, mukayese ve tarafsz tenkit yolu)
dur. Bu yzden ve bir insann mr tekmil milletlerin deil,
tek bir milletin tarihini dahi (bu ekilde tenkidi usulle) tahkike ve ihataya kfi gelmedii iin, bizim, ancak hadiselerin kendimize en yakn ve belli olanlarn ele almamz ve
bunlar da (salhiyet sahibi ve itimada lyk) erbabndan
sorup kontrol etmemiz, bundan geri kalann olduu gibi
brakmamz icap etmektedir.
Biruninin kulland metodu genel olarak balkta
toplamak mmkndr. Bunlar:
- Fenomenoloji,
- Dialoji ve
- Karlatrma.
Biruninin eserlerinde kulland fenomenoloji, gnmzde Alman felsefeci Edmund Husserle (18591938) atfedilen felsefi bir hareket olarak ifade edilir.
Fenomenoloji, bizatihi gerekliin tasvirlerini sunmaktan ziyade, gereklii bilme yolunu bilme ya da aratrma
hususunda bir metot sunar. Biruni, fenomenoloji metodu
66
BRUN
kullandna ve nemsediine dair Hindistan kitabnn giriinde yle der:
Bu kitap, argman ve polemik metni deildir. Aksine,
bu kitap hasmlarn argmanlar ve dorudan sapm tezatlarn aktarmak suretiyle dzenlenmitir. Belki hikye
eklindedir. [Kitapta] Hintlilerin szlerini doru bir ekilde
aktardm ve ona onlarn fikirlerine denk gelen Yunan szlerini ekledim. Bu, onlarn arasnda karlatrma yaplabilmesi iindir.
Fenomenolojik metotta esas, fenomenleri betimlemek
ve tezahr etmi olann anlamna ulamaktr. Nitekim Biruni, Tahkik eserinde fenomenolojik yaklamn, yukarda
ifade ettii gibi bir cedel veya argmanlar kitab olmadn
tam tersine grngy (fenomeni) tasvir etmek olduunu
syleyerek aklamtr.
Biruniye gre fenomenoloji metodunun esas, asl anlam sezmek olup, bunu gerekletirmek yargy askya almakla birlikte grngy betimlemektir. Bu, kiisel inanlar askya alma ve din hakkndaki akademik teorilere dair
yarglar kendine saklama anlamna gelir. Ancak epocheyi,
mkemmel bir ekilde uygulamak mmkn degildir. Nitekim Biruni, bu konuda yle der:
Bu kitapta nakledeceim eylerin ounda ben sadece
bir rviyim. Zorunlu haller dnda tenkitte bulunmuyorum.
Biruninin Dialoji metodu kullandna ve nemsediine dair Hindistan kitabnn giriinde yle der:
Hintlilere gre Tanr ezeli, balangc ve sonu olmayan
tektir. Fiillerinde zgrdr. Gl, hakim, diri diriltici, tedbir alan, baki klandr. Kendi melektunda ztlar ayndr. O
ne bir eye benzer ne de bir ey ona. Rivayetimizin sadece
duyduklarmzla kalmamas iin bu konuda anlarn kitaplarndan nakil bulunmamz yerinde olur.
67

Biruninin genel olarak karlatrma metodu takip ettii bilinmektedir. Biruninin karlatrmada kulland metot, baka bir deyile karlatrmay nasl ve hangi yntemle kulland onun karlatrma yntemine iyi bir rnektir:
Yunanllar, Hristiyanln douundan nceki cahiliyet
dneminde akide bakmndan Hintliler gibiydi. Havassn
grleri onlarnkine yaknd. Avam da putperestlikte onlar
gibiydi. Bu yzden aralarndaki yaknlk ve birlie dayanarak bunlarda bir ksmnn szlerini dierleri iin ahit
getiriyorum.
Kamar Oniah Kamarruzaman, Biruninin Karlatrmal Dinler Tarihi, dier bir ifadeyle karlatrma metodunu syle sralamaktadr:
Benzerlik ve paralellikler, karlatrma ve elikilere
tercih edilmitir; karlatrmalar dzeltme gayesiyle deil,
okuyucunun, incelenen konular daha iyi anlayabilmesi iin
yaplm, okuyucunun aina olduu dinlerden ve din topluluklardan alnmtr; karlatrma analizi dinler, bir dinin
mezhepleri ve bir dinin iinde yapld gibi, slam toplumu
ve mezheplerinden de alnmtr.
Biruni Hindistan kitabnda milletler zerinde karlatrmalar yapmtr. Bununla beraber Hindistan kitabnda
Hint ve Yunan fikirlerinin, ayrca Sufilik, Hristiyanlk snflar, vb. zerinde karlatrmalar yapt grlmektedir.
Yine Biruninin uygulad karlatrmal metot gnmzde de zerinde durulan, tartlan ve uygulanmas ngrlen bir yntemdir. Karlatrmal Dinler Tarihi
aratrmalarnda bu bilim dalnn alannn tespitinde birtakm glkler vardr. Bunu genel olarak zetleyecek olursak, ilki malzeme yetersizlii, ikinci malzeme eitsizlii,
nc ylan malzemeyi deerlendirme ve tasnif yapma,
drdnc tarafszlk ilkesine riayet etmeden olumaktadr.
68
BRUN
Bununla birlikte karlatrmal metodun hangi usule gre
uygulanaca da irdelenmi ve iki usule gre ele alnabilirlii sergilenmitir:
1. Btn dinlerdeki, temel konular mevzu bal yaparak, her dinin grn bu balk altnda teker teker serdetmek.
2. Her dine bir kitap tahsis etmek.
3. Nitekim Biruninin Karlatrmal Dinler Tarihi
metodunda ikinci yntem uygulanmtr. Bunun rnei
Biruninin Tahkik adl eseri rnei olup, onda Hint dini
erevesinde deerlendirmesi/incelemesi drt konuda olutuunu sylenebilir:
a. Hindistandaki tabirlerin karlatrlmas.
b. Berahime mezhebindeki uzak hakikatlerin karlatrmas; uygulamalarn karlatrmas (bu da kendi iinde
drde ayrlr:
1. Put,
2. Nihak,
3. l yakma,
4.Yazma ve hisap karlatrmas.
c. Bismele karlatrmas
d. Tanr karlatrmas
Bu saydklarmzn dnda da Biruni, birka konuda
karlatrma yapm ve bu konularda bezen iki veya ,
bazen de daha fazla taraflar olabilmitir. O, bunlar bir bir
incelemi, karlatrm ve deerlendirmede bulunmutur.
69
Biruniye Gre Hristiyanlk

Biruninin Hristiyanlk hakknda verdii bilgilere gemeden nce, temel bir prensibe iaret edilmelidir: Manalar
kelimelerde sakldr. Biruni, bu temel ilkeye dayanarak,
Hristiyanla ayin ismini vermekle, onun muhtevasn da
kendine gre ifade etmi olmaktadr. Biruninin kulland
terimler, belli bir yorumla belli bir doruluk deeri kazanan
dzgn nermeler eklindedir.
Biruninin din konularda genel olarak polemik veya
apolojik tarzda bir anlaya sahip olmadn sylemek
mmkndr. Tam aksine, onun bir din bilimcisi olarak karlatrmal, fenomonolojik ve deskriptif yntemi benimsedii grlmektedir.
Biruni, din konular zellikle de Hristiyanlk konusunu incelediinde konuyu tasvir etmekle yetinmektedir.
Biruninin ok deiik konulara deindii grlmektedir.
Dnrmzn genel olarak Hristiyanln teolojik konularn ele ald sylenemez.
70
BRUN
Ayrca, Hristiyanlkta nemli bir yer igal eden Kristoloji, buna bal olarak da Marioloji gibi konulara ilgi
duyduunu da sylemek zordur. Yine bunlarla irtibatl olarak melekler ilmi, ruh ilmi, kurtulu ilmi gibi konular da
ele almad grlmektedir.
Fakat onun, kilise ilmi, ehitler ilmi ve bayram ilmi konularnda Hristiyanlk uzman bir kii gibi geni kapsaml
aklamalarda bulunduunu gryoruz. Biruni, El-srul-Bkiye isimli eserinin yan sra, dier eserlerinde de
bu konulara yer veren bir slam dnrdr.
Bilindii gibi, Hristiyanlk Tanr merkezli Mesihsel
bir hareket iken, daha sonra Pavlus Teolojisi ile birlikte sa
merkezli bir hareket halini almtr. Biruni, eserlerinde Hz.
sann gerek retisini deil, kendi dneminde mevcut
Hristiyanlk yorumunu, yani Pavlusu sa merkezli Hristiyanl konu edinmektedir.
Biruniye gre, Hristiyanlk veya Hristiyanlar ifade
eden Nasr terimi, sa Mesihe uyan tm Hristiyanlarn
dinine verilen genel bir isimdir. Hristiyanlarn kutsal kitap
olarak ifade ettikleri Yeni Ahitte, Hristiyan kelimesinin
Greke karl olan Mesihi kelimesi yerde geer.
Ayrca u da aktr ki Hristiyanlk terimi, sa Mesih
zamannda olumu bir terim deil, daha sonra Pavlus Teolojisindeki sa merkezli harekete inananlarn oluturduu
bir terimdir. Nitekim Pavlus Teolojisindeki sa merkezli
harekete inanan kiilere paganlar tarafndan Hristiyan
ismi, MS 4044 yllar arasnda Antakyada ilk kez verilmi ve MS 60 ylndan itibaren yaygn olarak kullanmaya
balanmtr. Bu durumda, Mesih anlamna gelen Hristiyan
teriminin, ancak MS 1. yzyln sonlarnda kullanlmaya
baland ortaya kmaktadr.
Dolaysyla, Hristiyan terimi ile Nasr terimi te71

melde ayr olmakla birlikte, genel olarak ayn dinin deiik
grnmlerini ifade etmektedir. Yine erken dnem Hristiyan yazar Epiphaniusun verdii bilgilere gre, daha sonralar Yahudiler, sa cemaatine, sa yanllar anlamnda
Yesuanlar (seviler) adn vermilerdir.
Biruni, Tahkik kitabn u duayla bitirmektedir:
Doru olmayan her ifademiz iin Allahtan balanma dileriz. Onun rzasna ermemiz iin yine onun yardmna
snrz. Bizi eyann tabiatna nfuz ederek yanl ve batl
olan gerekten, taneyi samandan ayrma gc bahetmesini niyaz ederiz. Btn iyilikler ondan gelir, biz kullarna
kar merhametli olan da odur. lemlerin Rabbine hamdu
senalar olsun ve Allahn selam Peygamberimiz Muhammed (SAV)in ve onun hanesinin zerine olsun.
Bu da yazarmzn, doru ve gerek bilginin peinde
kotuunu gstermektedir.
72
Biruninin Kronoloji Kitab

Hristiyanlk kelimesi kken itibariyle Greke olan Khristos kelimesine dayanmaktadr. Khristos, branice Mesiah kelimesinin Greke karldr ve Hz. saya verilen
Mesih sfatn ifade etmektedir. Khristos kelimesinden
de Mesihe bal anlamnda Khristianos ve Hristiyanl
ifade etmek zere Christianism terimleri tretilmitir.
Biruniye gre, Hristiyan terimi yerine, slam literatrnde kullanlan Nasr teriminin ortaya k sa Mesih
dnemine kadar geriye gitmektedir. Ona gre, Nasr kelimesi, sa Mesihin doum yeri olan Kuds yaknlarndaki
Nsra kasabasna istinaden kullanlan bir isimdir.
Nitekim sa Mesih, hayat boyunca Nsral adyla
anlmtr. Nasrn kelimesi de Nsaraya ya da Nsiriyeye mensup olan anlamnda kullanlmtr. Dolaysyla
sa Mesihin yolundan giden kii veya toplulua Nasr
(Nsrallar) denilmitir. Ancak nasr kelimesinin Hristiyan kelimesine karlk olarak kullanlmas Biruniye zg
bir ey deildir. Kuran- Kerimde Nasr veya Nasrn kelimeleri ierik olarak ak bir ekilde Hristiyanlar
ifade etmek iin kullanmtr.
73

slam literatrnde kelimenin sa Mesihin kynden
alndn ileri srenler olduu gibi, sa Mesihe yardm
edenler anlamna gelen ensr kelimesinden geldii yorumunu yapanlar da vardr. Onlar, bu konuda u ayete dayanmaktadrlar:
Ey iman edenler! Allahn yardmclar olun. Nitekim Meryem olu sa Havarilere: Allaha (giden yolda)
benim yardmclarm kimdir? demiti. Havariler de: Allah
(yolunun) yardmclar biziz, demilerdi. srailoullarndan
bir zmre inanm, bir zmre de inkar etmiti. Nihayet biz
inananlar, dmanlarna kar destekledik. Bylece stn
geldi.
Bu demektir ki nasr Arap toplumunda Hristiyanl ifade etmek iin kullanlan ve kavramlaan bir kelimedir.
Bununla birlikte, Kuran- Kerimde kullanlan
Nasr kelimesi zerine deiik yaklamlar vardr:
Kurann Nasr teriminin menei konusundaki grleri yle zetleyebiliriz:
1. Hz. sa, talebeleri ve onun dier ilk taraftarlar heterodoks Yahudi ekol Nasuralarla ilikili olarak grldnden Nasuralar olarak adlandrldlar. Ancak sonradan Hz.
sann hareketi gelitike bu ismin yerine Hz. saya nispeten tretilen Yesuanlar ve daha sonra da Hristiyanlar gibi isimler Hz. sa taraflar olanlarn tamam tarafndan
rabet grmedi. Nitekim onlardan bir ksm kendilerine
verilen ilk ismi, yani Nasuralar ismini kabullenerek bunu
kullanmaya devam ettiler.
2. Hz. sa ve ilk mntesiplerine, Yahudilerce verilen
Nasuralar ismi Arap Yarmadas ve Mezopotamyann hakim dili olan Aramcann eitli diyalektlerine baz telaffuz
farkllklaryla adapte edildi. branca metinlerde Hristiyanlar Nusrm terimiyle ifade edilirken, Sryanicede Nas74
BRUN
ranye olarak anldlar. Nasura terimi Aramcann bir baka
diyalektii olan Arapaya ise nasr eklinde geti. Araplar
bu terimi btn Hristiyanlar ifade eden isim olarak alp
kullandlar.
3. Arapa olarak nazil olan Kuran Hristiyanlardan
bahsederken, Araplarn onlar iin kulland ismi (Nasr)
kulland.
Nasr teriminin Arapa nasara-yansuru fiil kk veya
Filistin blgesindeki Nazarath kasabasyla bir ilikisi yoktur.
Ayn ekilde, Yeni Ahitte geen Nasral kelimesi
hakknda da eitli dnceler ortaya atlmtr:
Gnmzde pek ok eletirmen, Kutsal Kitap dnda Nasra diye bir yer olmadn ve Hristiyanlk andan
nce ve milattan sonra ilk yzyl iinde byle bir kyn
varln gsteren bir delil olmadn kantlamaya alrlar.
Onlar hikayede geen Nasral sa unvannn asl
unutulduu iin, yer ad olarak uydurulduunu ve sonradan
da bu ismin uygun bir kye verildiini kabul etmektedirler. Onlar Nasra kelimesinin aslnn koruma anlamna
gelen branice nsr kklerinden geldiini ve Nasral sa
adnn da muhtemelen branice Koruyucu sa anlamna
geldiini iddia ederler. Buna ramen genel gr, Galilede
bulunan Nsra kynn gerekte sann yurdu olduu ynndedir.
Biruninin Hristiyan kelimesi hakkndaki verdii bilgi
iki adan nem tamaktadr. Birincisi, insanlarda bilinaltnda oluan bir olgu var ise bu olguyu ifade etmek iin olguda etkili olan ey anldnda, o olgu da anlm olur. Sonuncusu ise sa Mesihe inanlar iin ilk zamanlardan itibaren kullanlan bir kelime olduu karmnda bulunulabilir.
75
Hristiyanlkta Konsiller
Hristiyanln ilk dnemlerinde, bir taraftan zamann
sosyo-politik artlar dier taraftan din cemaatler arasndaki ihtilaflar pek ok mezhebin ve bu mezheplere paralel
olarak birok din metnin, yani ncilin ortaya kmasna
sebep olmutur. Mezhepler arasndaki farkllklar o kadar
oktu ki Romadan Ermenistana, Anadoludan Habeistana kadar olan geni bir arazi iinde ortaya kan pek ok
Hristiyan cemaatinden, inan esaslar tam olarak birbirine uyan iki cemaat dahi bulmak imkanszd.
Hristiyan mezhep ve cemaatleri arasndaki ihtilaflar,
zamanla kavga, ekime ve savalara yol aacak dzeylere ulat ve bu durum toplumsal-siyasal kargaalara neden
olmaya balad.
Durumu gren devlet adamlar, lkelerindeki birlik ve
gvenlii tehdit eden bu durumu nlemek zere tedbirler
almaya balamlar ve Hristiyan din adamlarn bir araya
76
BRUN
getirerek aralarndaki ihtilaflar gidermelerini onlardan istemiler, bunun iin konsiller toplamlardr.
Biruni de Hristiyan mezhepleri arasndaki itikad ihtilaflar bir zme kavuturmak ve bunu salayp meru
ncilleri tespit etmek zere toplanan birtakm konsillerin olduuna dair bilgiler vermekte ve bu konsillerin mekan ve
zaman konusunda da aklamalar yapmaktadr.
Biruni, Hristiyanlkta yksek din mertebelerde bulunan insanlarn, yani ruhanilerin, din konularda karar aldklar ve/veya din hkmler vaaz ettikleri kurula Sinod/
Konsil isminin verildiini belirtmektedir. O, bu konuyu,
anma gn bal altnda ele almakta ve aklamalarna sinod/konsil kelimesinin izahyla balamaktadr.
Biruni, Hristiyan literatrnde din meseleleri tartp
zmek zere bir araya gelen yksek dzeydeki din adamlar
kuruluna ad olarak verilen konsil termini, Sinodus kelimesi ile ifade etmitir. Gnmzde de bu kurul iin Sinod
veya Konsil isimleri kullanlmaktadr. Konsil, szlkte
kurul, meclis anlamna gelen Latince conciliumdan gelmektedir (concile, council). Ayn anlamdaki Yunanca sunodus ve Latince synodustan gelen sinod ise (synode)
Hristiyanlkta e anlaml olarak kullanlmaktadr.
Biruni, Hristiyan din adamlar kurulunun dinsel konular grmek ve bir karara balamak amacyla yaptklar
resm toplantlar ifade etmek iin kullanlan iki terimden,
Sinod kelimesini tercih etmitir.
Biruni, Kelime ksa ve ok mehur bir kelime ise bunu,
anlamn verdikten sonra kullanyorum. demek suretiyle,
yaygn olarak kullanlan terimlerin tercme edilmemesi ve
Arapalatrlmamas gerektii fikrini kendisine ilke edinmitir. Dolaysyla, bu ilkeden u sonucu karmak mmkn
grnmektedir ki Sinod terimi, Biruninin yaad d77

nem ve sosyo-kltrel evrede Hristiyanlar arasnda, din
gelenein bilinen bir unsuru olarak kullanlyordu. Yani, bu
terim, onun zamannda ve yaad blgede konsilden daha
yaygn bir ekilde tedavlde bulunmaktayd.
Bununla birlikte slam literatrnde, genel olarak, Sinod veya Konsil kelimelerinin aynen kullanlmadn,
bunlarn yerine, Arapa kknden gelen ve toplant, kongre
anlamn ifade eden Mecma kelimesinin tercih edilmi
olduunu da grmekteyiz.
Biruni, Konsil terimi yerine kulland Sinodus terimini yle aklamaktadr:
Onun (sinodus) anlam, (Hristiyanlarn) Papaz, Piskopos ve zikredilen dier (din) mertebelerde bulunan limlerinin, ortaya kan bir hadiseden dolay veya aforoz tr
bir sebeple veya din ileriyle alakal nemli bir gre binaen toplanmalardr (itima).
Biruninin bu tarifinin, Hristiyanln genel konsil anlay ile uyutuunu syleyebiliriz. Nitekim modern yazarlar da terimi yle tanmlamaktadrlar:
Kilise hayatn ortaya koyduu tm problemleri zmek ve tartmak zere bir araya gelen piskoposlara veya
yksek dzeydeki din adamlar kuruluna konsil ad verilir.
Bilim adam olarak Biruninin ilm hassasiyetini, terim
ve tanm konusunda ne kadar dikkatli olduunu, burada da
ak bir ekilde grmekteyiz.
Hristiyanlkta konsillerin tarihi, Havariler dnemine
kadar gitmektedir. Nitekim ilk konsil olarak bilinen Havariler Konsili veya Kuds Konsili tarihsel birer hadise
olarak kaydedilmitir. Yeni Ahitte yer alan Elilerle ihtiyarlar bu konuyu grmek iin toplandlar ibaresi de
konsil anlaynn Hristiyanlkta ne kadar eski bir uygulama olduunu gstermektedir.
78
BRUN
Biruni, Hristiyan konsillerinin veya kendi ifadesiyle
sinoduslarn saysnn 6 olduunu belirtmitir. Ancak, bugn, o tarihe kadar yaplan konsillerin saysal olarak daha
fazla olduu bilinmektedir. Fakat bu Biruninin, bu konsillerden haberdar olmad veya dierleri hakknda bilgi sahibi olmad anlamna gelmemektedir.
nk Biruni, konuya girerken yle demektedir:
Bu toplant ancak belli zamanlarda yaplmtr. Yapldnda tarihi kaydediliyordu. Bazen de teberrk ve teabbd maksadyla yaplyordu.
Hristiyanlkta, kilise hukukunun uygulanmasnda cemaatler arasnda birliin salanmas maksadyla gerekletirilen sinod veya konsilin iki temel kategoriye ayrldn
grmekteyiz. Bunlardan birincisi:
Mahalli Konsiller: Bunlar, eyalet piskoposlarnn katld konsillerdir.
kincisi:
Genel Konsiller: Bu konsillerde kilisenin btn temsilcileri bulunur.
Biruninin sz konusu etmi olduu konsiller, sadece
ikinci kategoride yer alan genel konsillerdir. O, mahalli
konsillerden bahsetmiyor ve genel konsillerden de Hristiyanlk tarihi asndan nemli grd alt konsil hakknda
malumat veriyor ki bunlar genel, evrensel/kmenik konsillerdir. Biruninin zikrettii sz konusu 6 konsil unlardr:
Birinci Konsil:
Biruniye gre, birinci ekmenik konsil, byk mparator Konstantin tarafndan znik ehrinde toplanan znik
Konsilidir. Hristiyanlk tarihinin ilk ekmenik/genel toplants olan ve Biruni tarafndan da kaydedilen bu konsil,
79

Miladi 325 ylnda Kk Asyann znik ehrinde gerekletirilmitir.
Birinci Ekmenik Konsil, Hristiyanlar arasnda vuku
bulan ihtilaf ve ekimelerin lke asndan tehlikeli bir hal
almaya balamas zerine, mparator Konstantin tarafndan
toplanmtr. Milan Fermann karan ve Hristiyanl,
Pavlusun doktrinleri erevesinde Romann resm dini
haline getiren kii, Konstantin olmutur.
Biruni, sz konusu konsilin yaplmasna neden olan temel problem hakknda da bilgi vermektedir. Ona gre, tarihin
Birinci Ekmenik Konsili, byk lde, Arius probleminden
dolay toplanmtr. Byk Konstantin, konsili, Ariusun grlerini tartmak ve bir karara balamak zere toplamtr.
Bu konsil hakknda Biruninin kaydettii bir dier bilgi de toplantya katlan din adamlarnn saysyla ilgilidir.
Biruni, bu konsile 318 piskoposun katldn belirtir. znik
Konsiline, devrin Papas I. Silvestrein katlmad, onun
temsilcisi olan veya be rahiple 138 piskoposun katld
bilinmektedir.
slam klasiklerinin konuya bakna gelince; Sehristn,
El-Milel ven-Nihal adl eserinde konsil ve konsile katlan piskopos says hakknda verdii malumatn isabetli
olduunu gryoruz. O, u bilgileri vermektedir:
Aryusun, Kadim olan Allahtr, Mesih ise yaratlmtr. iddias zerine, patrikler, matranlar ve papazlar,
Konstantin ehrinde, krallarnn huzurunda bir araya geldiler. Onlar, 380 adamd.
bn Haldun da znikte bir konsilin yapldn tasdik
eder ve toplanan piskopos says hakknda da bilinen malumata uygun bilgiler verir. Birinci znik Konsiline katlan
din adamlarnn says hakknda modern almalar ile klasik eserler arasnda bir uyumun olduu grlmektedir.
80
BRUN
Biruniye gre, Birinci znik Konsilinin toplanmasnn asl sebebi ise imparatorun yannda bulunmalarndan
dolay, daha sonra kendilerine Melkitler ismi verilecek olan
Hristiyan cemaatinin, Ariusun uknum konusundaki grlerine kar km olmalardr. Ariusun, kar klp
reddedilen ve kendisinin kafir saylmasna neden olan gr, uknum problemi ve genel olarak Hz. sann tabiat
konusuyla ilgilidir.
skenderiyeli Arius, bugnk Hristiyanln da meru
itikad retisinin temeli olan ve Baba, Oul ve Ruhulkuds ayr uknum olarak kabul eden teslis anlayna
kar km ve kadim ilkenin sadece Tanr/Baba olduunu,
sa/Oulun ise yaratlm olduunu ne srmtr. Ona
gre Oul, yani sa, ilahi deil beeri bir tabiata sahiptir ve
Baba tarafndan yaratlm hdis bir varlktr. Bundan dolay da oul ezeli bir ilke deildir.
Aslnda, Ariusun, daha nce de aforoz edildii bilinmektedir. Ancak Biruni bu olaydan bahsetmemektedir. Bunun sebebi olarak, Biruninin sadece sz edilen toplantda
alnan kararlar hakknda konuup onlar kaydettiini, nceki kararlarla bu erevede ilgilenmediini sylemek mmkndr.
Dolaysyla Biruni, yalnzca, Ariusun bu toplantdaki
aforozundan bahsetmektedir. Birinci znik toplantsnda,
konsilin ittifakla deil, bir nevi ounlukla ald karar, tm
tarihilerin de kaydettii gibi, Baba ve Oulun bir olduu
veya ayn tabiat tad yolundadr. Dolaysyla, Ariusular ve bu gre katlmayanlar, konsil tarafndan aforoz
edilmitir.
te yandan Biruni, sz konusu konsilde, Paskalyann
gnnn de belirlendiini veya deitirildiini ifade eder.
Biruni, znik Konsilinden nce, Paskalya Bayramnn,
81

Yahudi Fsh aynn on drdnc gnnde kutlandn belirtir. Konsilden sonra ise, Yahudi Paskalyas ile birlikte Nisan aynn 14nde kutlanmaya balamtr. Nitekim Paskalya Yortusunun tarihi, I. Ekmenik Konsili tarafndan 21
Mart izleyen pazar gn olarak belirlenmitir.
kinci Konsil:
Biruni, II. Ekmenik Konsilin, Byk mparator Arcadiusun olu I. Theodosius (MS 379395) tarafndan stanbul ehrinde gerekletirildiini ifade eder. Biruninin kaydettii bu kurul, Hristiyanlk tarihinin ikinci byk konsilidir. Bu konsil, Miladi 381 ylnda, daha sonra patriklik
makamnn merkezi haline gelecek olan stanbul ehrinde
toplanmtr.
Devrin Papas I. Damasedir. Bununla birlikte bu konsilde 150 piskoposun da kurula katld kaydedilmitir.
Piskoposlarn says bakmndan gnmz kaynaklarnn
ulat sonular ile Biruninin verdii bilgiler uyumaktadr.
Biruniye gre, mparator I. Theodosiusun konsili toplama sebebi, Hristiyanlkta Kutsal Ruh (Saint Esprit)un
tabiatyla ilgili ihtilaf sona erdirmektir.
Kutsal Ruh ihtilafn ortadan kaldrmay hedefleyen
kinci Ekmenik Konsil, bu ynyle, Makedonius hareketine kar toplanm bir konsildir. Konsil sonucu, Kutsal Ruh
da nc uknum olarak kabul edilmi ve ilahi tabiata sahip
olduu deklare edilmitir.
Btn Hristiyan dnyasn balayan bir karar alndndan dolay, bu toplant ikinci konsil olarak tarihe gemitir. Bununla birlikte, bunun bir Ekmenik/Genel Konsil
olmadn ne srenler de vardr.
82
BRUN
nc Konsil:
Biruniye gre, Hristiyanln nc Ekmenik Konsili, Kk mparator II. Theodosius tarafndan Efes ehrinde toplanmtr. Biruninin kaydettii bu toplant, Hristiyanlk tarihinin nc byk konsilidir. II. Theodosius,
Efeste 431 ylnda bir konsil yapmaya karar verir.
Papa I. Celestinein skenderiyeli Cyril tarafndan temsil edildii konsil, Efes ehrinde, 22 Haziran - 17 Temmuz
431 tarihleri arasnda be oturum halinde gerekletirilmitir. Bu bilgilerin yannda Biruni, III. Efes Konsiline 200
piskoposun katldn da kaydetmektedir.
Biruniye gre, II. Theodosius, Efes Konsilini, stanbul Patrii Nestorius ve Nestorius Hristiyanlna sahip
olanlarn dillendirdii oul probleminden dolay toplamtr. stanbul Patrii Nestorius ve Nesturi Hristiyanlar,
Oul kavramnn genel alglanna kar kyorlard. Fakat Biruninin III. Efes Konsili hakknda verdii bilgide bir
farkllk bulunmaktadr. Biruninin ifade ettii gibi, bu konsilin toplanma sebebi, genel olarak Nesturius ve Nesturius
taraftarlarnn kard ihtilaflardr.
Ancak bu konsilde ele alnan temel konu, Nesturius ve
taraftarlarnn, oul uknumuna dair ihtilafl grleri deil, Meryem Ana meselesidir. Nitekim bu konsilde, Meryem sadece insan olan say dourmutur. diyen stanbul Patrii Nesturiusun fikri reddedilerek, Hz. Meryemin
Tanr douran (theotokos) olduu kabul edilmitir.
Ancak, Biruninin meseleyi oul ile alakal olarak
vermesini, bir yanlma olarak deil de dolayl kurulmu
bir balant olarak deerlendirmek de mmkn grnmektedir. nk ele alnan mesele Meryem Ana kavramnda younlasa da bu meselenin altnda yatan temel konu,
Oulun tabiatyla ilgilidir.
83

Nitekim Oul uknumunun, daha ak ifadeyle sa
Mesihin tabiat hakknda Nesturiusun gr udur:
Logos, Meryemden doan insanda, sadece ikamet
etti, onunla yakndan birlik haline bulundu. Tabiatlarn bu
yan yana bulunuu, biri dierini sktrmadan, ahsiyet birlii eklinde oldu.
Bundan karlacak sonu udur ki konsilde, Oul
konusunda diofizit (iki-tabiat) inancna sk skya sarlan
Nesturilere kar, monofizit (tektabiat) anlay hakim olmu ve birinci gr aforoz edilmitir. Biruni de bunu daha
niteleyici bulmu olmakla, konuyu oul meselesi olarak
takdim etmitir.
Drdnc Konsil:
Biruniye gre, IV. Ekmenik Konsil, mparator Marcion (Marcianus) tarafndan Kadkyde (Kalkedon) toplanmtr. Biruninin kaydettii bu konsil, devrin Papas I.
Byk Leonun temsil edilmesiyle, 8 Ekimde balayp 1
Kasm 451e kadar devam eden on yedi oturumda yaplmtr. Biruni, konsile 630 piskoposun katldn ifade
ederken, gnmz kaynaklar 600 piskoposun katldn
sylemektedir.
te yandan, Marcion tarafndan Kadky ehrinde 630
piskoposun katlmyla gerekletirilen bu konsili bn Kayym el-Cevziyye altnc konsil olarak kaydetmitir.
Yine Biruni, Kadky Konsilinin toplanma sebebinin
Aziz Eutyches Flavien olduunu kaydetmektedir. Monofizit Hristiyanlk ile Ortodoks Hristiyanlk arasndaki ilk
atma, Patrik Flavienin, monofizitliin yorumcularndan
biri olan Eutychesi sapk olarak mahkum ettii zaman stanbulda olmutu. Biruni, Eutychesin grn, phesiz Rab sann bedeni teehhdden (bir-olmadan) nce iki
84
BRUN
tabiattan meydana geliyordu, teehhdden sonra ise onun
tek bir tabiat vardr. cmlesiyle ifade etmitir.
Beinci Konsil:
Biruni, Beinci Konsilin mparator I. Justinian tarafndan toplandn zikretmitir. V. Ekmenik Konsil, mparator I. Justiniann ars zerine 553 ylnda stanbulda
toplanm, Papa V. Vigiliusun itirak ettii konsile katlan
165 temsilci tarafndan Nestrlerin blm diye adlandrlan grleri reddedilmi ve Kadky Konsilinin
sann tabiatyla ilgili kararlar yeniden formle edilmitir.
Biruni, bu konsilin, Massa ve Edessa ve bakalarndan
onlarn usulne muhalif olanlar aforoz etmek maksadyla
toplandn belirtmektedir. Nitekim Monofizitleri kazanma
midiyle benimsedii bu forml tutmaynca, Justinian, bu
defa Antakya lahiyat Ekolnn mehur stadlarnn eserlerini lanetlemi ve blm ad verilen aadaki noktalar mahkum eden bir ferman neretmiti:
A. Nesturiusun stad Mopsuesteli Theodoreun eserleri ve ahs
B. Cyrli Theodoretnin Aziz Cyrille ve Efes Konsiline kar olan yazlar
C. Edesseli basn Theodoru savunan ve Aziz Cyrillein itirazlarn reddeden mektubu.
Grld gibi, Biruninin atfta bulundugu blgeler,
bu konsilde aforoz edilmitir. Nitekim Antakyann kuzeyindeki Massallar ve Edesse lanetlenmitir.
85

Altnc Konsil:
Biruni, Altnc Ekmenik Konsilin manl Konstantin
tarafndan stanbul ehrinde toplandn belirtmektedir.
Biruninin kaydettii VI. Ekmenik Konsil, mparator IV.
Konstantinos tarafndan 7 Kasm 68016 Eyll 681 yllarnda stanbulda toplanmtr. Biruni, bu konsile 187 piskoposun katldn zikretmektedir.
Biruni, VI. Ekmenik Konsilin toplanma sebebi olarak, Curus (Cyrus) ve Byc Simonu (Simon Magus)
gstermistir. VI. Ekmenik Konsil, Monotheletismus anlayn, yani, sada tek bir iradenin mevcudiyetini ileri sren
gr mahkum etmitir.
86
Ruhanilik Dereceleri
Biruni, Hristiyanlkta ruhaniliin bulunduunu ve ruhanilik derecelerinin var olduunu ifade etmektedir. Ruhanilik ifadesi, slami literatrde slam d din mertebeleri
ifade etmek iin kullanmtr. Ancak, u hususu belirtmek
gerekir ki Biruni, Hristiyanlktaki ruhanilii ifade etmek
iin belli bir kavram veya ruhani terimini kullanmam,
aksine buna din mertebeler eklinde gnderme yapmtr. Biruninin din mertebeler olarak ifade ettii ruhanilik,
Hristiyanlkta Havariler dnemine kadar geri giden bir tarihe sahiptir.
lgili kaynaklar, Hristiyanln ilk dneminde ruhani snfn bulunmad izlenimini vermektedir. Ancak, ncillerin k devirlerinde, MS 50150 yllarnda Havari,
retmen, cemaat reisi (piskopos) ve yardmclar (diakon87

lar) gibi birtakm vazife kategorilerinin belirlendii grlr.
Vazife taksimi ise, daha 1. yzyln sonlarnda Romada yaplmaya balanmtr.
Daha sonra cemaat, idarecilii de eline almtr. Nitekim kiliselerde ruhanilik derecesi, dier bir ifade ile kutsal
rtbeler ve din mertebelerin, sa Mesihin Havarileri ile
balad grlmektedir. Ermeni Kilisesine gre, ruhanilikteki Kutsal Rtbeler sa Mesihin Havarileri ile balamaktadr. Balangta kilisenin ynetimi ve her trl ii
onlar tarafndan yerine getirilmektedir.
Ancak Hristiyanlaanlarn saysnn oalmas neticesinde kendilerine yardmclar tayin etmilerdir. Bunlardan
diyakos en alt derece olup, papaz yardmcs demektir.
Havarilere din ilerde yardmc olanlara da elder (kilise
mtevelli heyet yesi) denilmitir. Gnmzde ise papaz
(priest) ad verilen snf, yani papazlar onlarn grevini yapmaktadr.
Havariler, sa Mesihin emri gerei dnyann her yerine dalm ve gittikleri yerlerden ayrlmadan nce kendi
grevlerini yapacak olan insanlar tayin etmilerdir. Bunlar
ise piskopos olarak isimlendirilmitir. Bylece kilisede
ruhani derece olumutur. Bunlar; diakonluk, papazlk
ve piskoposluktur. Daha sonra kiliselerde ruhanilik derecelerinin artt gzlenmitir.
Biruni, telif ettii metinlerde dinlerdeki ruhanilik derecesine nem vermitir. zellikle Hristiyanlktaki ruhanilik derecesini ayr bir ekilde ifade etmitir. Bunun akla gelecek ilk sebebinin, Hristiyanln din yaps bakmndan
ruhanilik derecesinin yapsal ve deruni bir nem arz etmi
olduu sylenebilir.
Hristiyanlkta ruhanilik derecelerinin, bandan itibaren, Hristiyan toplum nezdinde, din anlay asndan, ok
88
BRUN
byk bir anlama sahip olduu bilinmektedir. Ayrca, Hristiyanlkta nemli saylan sakramentlerden biri de ruhani
veya rahip takdisidir. Bu olay, Yeni Ahitte, topluma ruhani
seme eklinde yer almaktadr.
te yandan, yukarda verilen bilgilere paralel olarak,
Kuran- Kerimde, Hristiyanlkta ruhaniliin var olduunun zikredilmesi de ayr bir neme sahiptir:
nk onlarn iinde keiler ve rahipler vardr ve onlar byklk taslamazlar. (Maide, 5/82).
cat ettikleri ruhanilii biz onlara yazmamtk, yalnz
Allahn rzasn kazanmak iin yaptlar fakat ona gerei
gibi de uymadlar.
Ruhanilik, Hristiyanlkta nemli bir konumu bulunan
kilise otoritesinde belli bir hiyerari iinde messeselemitir. Biruni, El-Kanunul-Mesdide, Hristiyanlkta
hiyerarik bir form ierisinde teekkl etmi olan ruhanilik
derecelerinin dokuz olduunu ak bir ekilde ifade etmitir. Ancak o, aadan yukarya dereceyi saydktan sonra,
sonra onlarn geri kalanlar bilinir der.
Buna gre, bunlardan ilk , genel olarak bakldnda, Harezmnin (. 387) Mefthul-Ulmdaki Altlar
merasimlerinde hizmet verenler, okuyucular ve nesdeciler
vardr. Bunlarn hibirisi kilise grevlilerine ait rtbelerden
degildir. eklindeki deerlendirmesini artrmaktadr.
Ancak, El-Kanunul-Mesudi mellifi, din dereceleri
dokuz olarak belirttikten sonra, Onlardan n, kendi ehlinin az hatrladklarn tedvin ediyorum. der. Nitekim Hristiyanlktaki ruhanilik, kiliseden kiliseye deimektedir.
Biruni, ruhanilik mertebelerinin veya kilise grevlilerinin
saysn en alt makamdan en yksek makama doru dokuz
olarak tespit etmektedir.
89

Aada, Biruninin verdii sray izleyerek, eitli kiliselere ve baz klasik yazarlarn grlerine de yer vermek
suretiyle, sz konusu ruhanilik mertebeleri hakknda bilgi
verilecektir.
Biruninin eserlerinin Hristiyanlk blmlerinde
nemli tarih bilgiler verilmektedir. Bunlardan biri de yukarda da ifade edildii gibi Hristiyanlk iin belirleyici
olmas asndan, Biruninin son derece nemli bulduu ve
deer verdii ruhanilik mertebeleri hakkndadr.
Dnrmz, Kronoloji kitabnda Hristiyanln
ilk ruhanilik derecesini Fesulta olarak kaydetmektedir.
Ancak El-Kanunul-Mesudi isimli eserinde bu makam
Teslta olarak ifade etmektedir. Mellifimizden nce yaam olan, Murcuz-Zaheb ve Maadinul-Cevher isimli
kitabn yazar El-Mesudi, Hristiyanlarn ruhanilik mertebelerini deiik bir yaklamla ele almakta ve kavramlar
sunmaktadr. Nitekim Biruninin Fesulta veya Teslta
olarak ifade ettii makam, El-Mesudi es-Sulta eklinde
zikretmektedir.
Biruninin kendi yazlarnda da baz konularda birtakm farkllklarn ve deiik isimlendirmelerin olduu grlmektedir. Bunun, bir eliki olduunu dnmenin doru olmad kanaatindeyiz.
nk Biruninin kitaplarnda, bir tr tamamlama veya
dier bir ifadeyle gelitirme ve tekemml etme grlmektedir. Bunun yannda, Biruninin yazlarnda bu tr eliki
gibi grnen kavram oynamalarnn yabanc dillerden yapm olduu aktarmlardan kaynakland da dnlebilir.
Nitekim gnmzde de baz yazarlar, yabanc bir kelimenin bazen okunuunu bazen de yazln vermek suretiyle ayn terimi farkl ekillerde yanstabilmektedirler.
Dounun dehas Biruninin de byle yapt dnlebilir.
90
BRUN
Bununla beraber, u da bir gerektir ki Biruninin sonraki
yazlarnda nceki yazlarna nazaran giderek derinletii
ve uzmanlat grlmektedir.
Kronoloji kitabnda geen Fesulta ve El-Kanunul-Mesudi isimli eserinde geen Teslta kelimesi, Hristiyanlktaki ruhanilik mertebelerinin birincisi olarak
yer almaktadr. Bu mertebe, mnacat okuma dzeyinde bir
dereceyi ifade etmektedir. Bu dereceye sahip olan ruhani
de mnacat okuyandr. Biruni, Fesultann en alt derece
olduunu Patrikten yukar ve Fesultadan kk derece
yoktur. demek suretiyle aklamtr.
Biruninin, Hristiyan ruhanilik mertebelerinin en altnda
bulunan derecesini Fesulta olarak ifade ettiini sylemitik. Her Hristiyan kilisesinin, Fesulta mevkiini ifade eden
kendine mahsus terimleri vardr. Kilise hiyerarisinin en alt
derecesini ifade etmek zere kullanlan bu terimlerin hepsinin de Fesulta kavramnn karl olduu sylenebilir.
Bu ruhanilik derecesi, Rus Ortodoks kilisesinde de grlmektedir. Rus Ortodoks kilisesi, ruhanilik mertebelerini
sekiz dereceyle snrlandrmaktadr. Bu kilisede, ruhaniliin en alt derecesi, Paromanari veya Ponomari ile karlanmaktadr.
te yandan, gnmzde bu derece, Ermeni kilisesinde
grlmemektedir. Bununla beraber, sz konusu mertebeyi,
Sryani kilisesinde mrettil anlamna gelen Mzamrono
kelimesi ile kyaslamak mmkndr. Sryani kilisesindeki
Mzamrono derecesinde yer alan kiinin tek vazifesi kilisedeki koroya katlmaktr.
Biruni, Hristiyanlktaki ruhanilik mertebelerinin ikinci srasndaki makam, Kronoloji kitabndaki yazl biimi ile Koruyo olarak isimlendirmektedir. Koruyo,
Sryani dilinde okuyucu manasna gelmektedir. Biruni, bu
91

terimi, daha sonra telif ettii El-Kanunul-Mesudi isimli
kitabnda Koruno olarak zikretmitir.
Biruninin Hristiyanlktaki ikinci dereceli ruhanilik
kavramn ifade etmek iin kulland kelimedeki farkllk
istinsah hatasndan kaynaklanm olabilir. Zira bunu istinsah edenlerin dikkatli olduunu kabul etsek bile, bu terimlerin yabanc bir dilden Arapaya gemi olmas mstensihin yanlma ihtimalini arttrmaktadr.
Harezmi, bu konuda zel bir isim zikretmeksizin, sadece, Hristiyanlktaki ruhanilik mertebeleri ierisinde okuyucular tarznda bir makamn bulunduunu ifade eder ve
bunu u ekilde dile getirir:
Onun altnda da el-Kass ve Semms bulunur. Bunlarn gzetiminde ise, altar merasimlerinde hizmet verenler,
okuyucular ve nesdeciler vardr.
Mesudi ise, ikinci derecedeki ruhaninin varlna dair
bilgiler vermektedir. Ancak, keyfiyetinin ne olduu kesin
ve ak olarak bilinmemekle birlikte, sz konusu bu makam
dzeyini Agnust olarak ifade eder.
Hristiyanlkta ruhanilik mertebelerinin ikinci aamasnda bulunan Koruya, lleri hatrlayan ruhanidir. Bu derece Rus Ortodoks kilisesinde Koruya ile e anlaml olan,
yani okuyucu anlamna gelen tes ile karlanabilir. Bununla beraber, Ermeni kilisesinde ruhanilik aamalarnda
bu makam zikredilmemektedir.
Buna ramen, Keldani kilisesinde ruhanilik mertebelerinde, aadan yukarya derece grlmektedir. Bu
dereceden her biri de kendi ierisinde e ayrlmaktadr.
Bylece, Keldani kilisesinde de dokuz ruhanilik derecesi
ortaya kar. Keldani kilisesinde ruhanilik dereceleri aadan yukarya yledir:
92
BRUN
1. Diakonluk (Vaizci Diakon, Yardmc Diakon, Diakon),
2. Papazlk (Papaz, Arkedion, Korpiskopos),
3. Piskoposluk (Piskopos, Baspiskopos, Patrik).
Keldanilerde Diakona Semmas/Semasa, Papaza Qasisa, Abuna denmekte, Matran ise Piskoposun karl olarak kullanlmaktadr
Kronoloji kitabnn mellifinin Hristiyanln ikinci derecesini ifade etmek iin kulland Koruya terimi,
Keldani kilisesinde Diakonluunun ilk Vaizci Diakonu ile karlanabilir. Nesturilerde kilise tekilatndaki
hiyerari sekiz snftan meydana gelmektedir. Koruya makamnn Nesturi kilisesinde Papaz ra ile karlanmas
mmkn grlebilir.
Bu derece, Sryani kilisesinde de grlr ve yegane
vazifesi Kutsal Kitap kilisede inananlara okumaktr. Bu
makam, grld zere, Hristiyanlkta en alt ruhaniyet
derecesi olan Tesltatan sonra ve Heubukdiyokona derecesinin altnda ikinci dereceli ruhanilik aamasn ifade eder.
Ancak, Harezmi bu dereceyi kilise grevlilerinin rtbeleri arasnda grmeyerek, u aklamay yapmaktadr:
Altar merasimlerinde, hizmet verenler, okuyucular ve
nesdeciler vardr. Bunlarn hibirisi kilise grevlilerine ait
rtbelerden deildir.
Ruhanilikle ilgili nceki kavramlarn isimlendirilmelerinde olduu gibi, bu makamn isimlendirilmesinde de
birtakm farkllklar grlmektedir. Hristiyanlkta okuyucu anlamna gelen Koruya makamndan sonraki dereceyi
ifade eden Hebukdiyakona terimi, Biruninin Kronoloji
kitabnda Hebukdiyakona olarak gemektedir.
93

Ancak, dier eseri olan El-Kanunul-Mesdide ise
Heyufdiyafti olarak zikredilmektedir. Mesudi ise, Hristiyanlktaki nc dereceli ruhaniyet mertebesini, Yudna
olarak belirtmitir. Bununla beraber, Harezmi de Hebukdiyakona derecesine iaret etmektedir. Bunu da yle ifade
etmektedir:
Onun altnda da el-Kass ve Semms bulunur. Bunlarn gzetiminde ise, altar merasimlerinde hizmet verenler,
okuyucular ve nesdeciler vardr.
Biruninin Hristiyanlktaki ruhanilik aamalar konusundaki sralamasyla el-Mesudinin sralamasnn biribiriyle rttn sylemek mmkn grnmemektedir.
Ancak sz konusu uyumun say ve muhteva bakmlarndan
olduunu sylemek zordur. Fakat buna ramen, sz konusu mertebenin diakon derecesinin altnda olmas hasebiyle, yazm fark olmakla beraber, muhteva bakmndan bir
uyumann olduunu syleyebiliriz.
Biruninin Hebukdiyakon olarak ifade ettii Hristiyanlktaki ruhaniyet derecesi Rus Ortodoks kilisesi literatrnde podiakon olarak gemektedir. podiakon, kilisede yaplan ayinlere yardm eden ruhaniye iaret eder. O,
genel anlamda, kilise hizmetisi, zelde ise diakona kilise
ayininde yardm eden hizmetidir.
Hristiyanlkta ruhanilik derecesinin ncs olan Hebukdiyakon, Sryani kilisesinde de grlmektedir. Sryani
kilisesinde, yarm diakon anlamna gelen Afudiyakon terimiyle ifade edilir. Bununla beraber Sryanicede Yardiyakos
anlamnda Hupetyakono da bulunmaktadr. ncil diakonun
yardmcsdr. Sryani kilisesindeki anlaya gre, Afudiyakon, ayin esnasnda dualar, ilahileri ezbere bilmelidir.
zellikle din kurallar, mezmurlar iyi bilmelidir. Bununla beraber, Biruninin Hristiyanln nc derecesini
94
BRUN
ifade etmek iin kulland Hebukdiyakona, Keldani kilisesinde Diakonluun ikincisi olan Yardmc Diakon
ile karlanabilir. Nesturi kilisesinde ise Hebukdiyakona
makamnn Diyakon mezi ile karlanmas mmkn
grlebilir.
Biruninin ruhanilik dereceleri hakknda verdii sayya
yakn bir sayy gnmzde Gregoryan Ermeni kilisesinde
grmek mmkndr. Gregoryan Ermeni kilisesinde grevliler aadan yukarya doru sekiz kademe oluturmaktadrlar.
Biruninin ifade ettii Hristiyanlktaki sz konusu ruhanilik derecesi, Ermeni kilisesinde de grlmektedir. Ermeni kilisesi literatrnde bu makam depir olarak ifade
edilir ve diakon yardmcs anlamna gelir. Kilisedeki grevi bakmndan da ayn dzeyde olduu sylenebilir. Bu
kilisedeki ruhanilik mertebeleri yledir:
1. Diakos Yardmcs (Depir),
2. Diakos (Sarkavak),
3. Papaz (Khana veya Yeretz),
4. Bapapaz (Avagueretz),
5. Barahip veya Doktor (Vartopet),
6. Piskopos,
7. Patrik,
8. Katolikos.
Biruninin, Hristiyanlktaki ruhanilik derecelerinin
ncs olarak zikrettii Hebukdiyakona, diakonluk
derecesinin altndadr. Biruninin bahsettii Habukdiyakona kademesini, Harezmi kilise mertebeleri arasnda
saymamakta ve altar merasimlerinde hizmet verenler, okuyucular ve nesdeciler vardr. Bunlarn hibirisi kilise grevlilerine ait rtbelerden deildir. demektedir.
95

Hristiyanlkta drdnc dereceli ruhani, Biruninin
Kronoloji kitabnda Drdncs, Mismisana ve o
Semmstr. eklinde Mesesana olarak ifade edilirken, ElKanunul-Mesudi adl eserinde ise, Drdnc Mismisa ve
o Semmstr. eklinde Mesmesa olarak zikredilmektedir.
Ayn eserde Mesmesanann Semms olduuna dair
bir bilgi de verilmektedir. Tahkk m lil-Hind isimli kitabnda ise bu ruhanilik mertebesini dorudan doruya Semms olarak zikreder. El-Mesudi, Biruninin ifade ettii
Mesesana veya Mesmesa isimlerini zikretmeksizin,
direkt olarak Semms eklinde kaydetmitir.
Harezmi ise, Semms ismini zikretmekle beraber bunun durumunu u ekilde ifade etmitir:
skf ise, herhangi bir kasabada bulunabilen ve matrna yardmc olan kiidir. Onun altnda da el-Kass ve
Semms bulunur.
Dier bir ifadeyle Mesmesanann ikinci bir isim olarak Hristiyanlar tarafndan kullanldn syleyebiliriz.
Nitekim Dou Hristiyanlarndan olan Keldaniler Diakonu
Semms/Semasa diye ifade etmektedirler.
Hristiyanln drdnc ruhanilik derecesini tekil
eden ruhani iin Mesmesana ismi kullanlmaktadr. Ayn
zamanda bu derece Hristiyanlar tarafndan Semms olarak da ifade edilmektedir. Semms kelimesi daha ok
Dou Hristiyanlarnca kullanld iin, slam literatrlerinde de bu dereceye bu adn verildii grlmektedir.
nk Diakon kelimesinin kullanld yerlerde, aklama olarak Semms kelimesi getirilmektedir. Semms
kelimesi, Aramice olup, kahin olmayan yerdeki kilise hizmetisi demektir. Diakon yerine ifade edilen Semms, Sryanice Shamsh (Sams) kelimesinden Arapaya gemitir.
96
BRUN
Dou Hristiyanlarnca ve slam literatrde yaygn olarak kullanlan Semms teriminin yerine gnmzde genel
olarak, Greke bir kelime olan ve hizmeti anlamna gelen
Diakon kullanlmaktadr. Diyakoz olarak da isimlendirilen Diakonlarn tarihi, erken dnemlerde komnyon ayini
hizmetileri, fakirlere sadaka datmak ve benzeri ileri yrten kilise grevlileri eklindeki tezahrleri ierisinde Havariler zamanna kadar inmektedir. Gnmzde ise gnlk
ibadetlerde rahiplere yardmclk grevini stlenirler.
Diakonluk derecesinin, genel olarak ayn muhteva
ile Rus Ortodoks kilisesinde kullanld da sylenebilir.
Ancak Ermeni kilisesinde muhteva ayn olmakla beraber,
kelime deiiklii grlmektedir. Ermeni kilisesi mensuplar, diakon ve onun makamn ifade etmek iin Sarkavak
terimini kullanmaktadrlar.
Bununla beraber Biruninin Hristiyanln drdnc derecesini ifade etmek iin kulland Mismisana/
Semms, Keldan kilisesinde Diakonluun ikincisi
olan Diakon ile karlanabilir. Nesturi kilisesinde ise Mismisana/Semms makamnn Diyakonlar ile karlanmas
mmkn grlebilir. Hristiyanlar arasnda deiik ekillerde isimlendirilen diakondan sonra Kiss gelmektedir.
Biruni, Hristiyanlktaki Diakon/Semms derecesinden sonra Kasiso mertebesinin geldiini syler ve bunu
da Beincisi Kasiso ve o el-Kisstir. eklinde ifade eder.
Ancak daha sonra telif ettii El-Kanunul-Mesudide bu
dereceyi Mesiso olarak zikreder. Kasisonun el-Kiss
olduunu da ayrca zikretmektedir. Tahkk m lil-Hind
kitabnda ise bu mertebeyi, baka bir isim zikretmeksizin
dorudan doruya Kiss olarak belirtir.
Mesudi, eserinde Kiss kelimesi ile irtibatl olan Kisis kelimesini ana terim olarak kullanmaktadr. Harezmi
ise, Kisis makamn yle ifade eder:
97

skf ise herhangi bir kasabada bulunabilen ve matrana yardmc olan kiidir. Onun altnda da el-Kass ve Semms bulunur.
Mesudinin kulland ekliyle Kisis, slam leminde
bilinen bir terim olarak karmza kmaktadr.
Kiss terimi, Aramice olup kiliseye bakan kahine iaret
eder. Papaz temrinin karland Kiss veya Kisis, Sryanice Keshisha (Kess) kelimesinden gelmektedir. Nitekim
gnmzde de Keldani kilisesinde papaz, Kasisann karl olarak kullanlmaktadr.
Hristiyanlktaki ruhanilik mertebelerinin beincisi
olan Kasiso ayn zamanda Kiss olarak da ifade edilmektedir. Kasiso veya daha yaygn olarak kullanld
ekliyle Kiss, kilisede bir grevlidir. Hristiyanlkta bu
durumda olanlara, genel olarak papaz denilmektedir. Ancak
Dou Hristiyanlarnda ve slam literatrnde papaz kelimesinden daha ok Kiss veya Kisis kelimesi kullanlmaktadr. Nitekim papaz kelimesinin getii yerde, aklama olarak Kiss kelimesi verilmektedir.
Ayrca Sryani kilisesinde papaz yerine ihtiyar anlamna gelen Kasisutho veya Kasiso kullanlmaktadr.
Trk dillerde de papaz ifade etmek iin Kei sz kullanlmaktadr. Demek ki Biruni, kelimenin asl kullanmna
sadk kalmakla birlikte slam literatrndeki kullanmna
da dikkat ekmitir. Fakat bu kullanmla yetinmemitir.
Biruninin, terimin slam literatrndeki kullanm ile
yetinmeyip asl kullanmn da nazar- dikkate almasnn,
onun ilm titizlik ve hassasiyeti ile alakal olduunu sylemek mmkndr. Biruninin bu konudaki ilm dikkatini
ve meseleleri ele almadaki duyarllk ve salam bakn,
onun u cmlelerinde hayranlkla izliyoruz. O, Tahkk m
lil-Hind isimli eserinde aratrma teknikleri asndan son
98
BRUN
derece nemli olduunu dndmz u aklamalar
yapmaktadr:
Dillerinde olan isimleri, szckleri ve en az bir kez
tanmlanmas kanlmaz olan eyleri zikrediyorum. Eer
kelime tremi bir szckse ve Arapaya evrilebiliyorsa,
bunun yerine baka bir kelimeyi tercih etmiyorum. yice
emin olduktan sonra bu kelimeyi kullanyorum. Kelime ksa
ve ok mehur bir kelime ise bunu, anlamn verdikten sonra kullanyorum. Bir kelime iin dilimizde karlk olarak
iyi bilinen bir isim varsa, i daha kolaylayor.
Biruninin ifade ettigi Kiss kavram, kk bir ierik farkll olmakla birlikte, gnmzde, Hristiyanlarn
genel olarak kabul ettii bir ruhanilik derecesi olan papazlk makamna tekabl etmektedir. Ruhanilik sras itibariyle deiiklik olsa da bu makam Rus Ortodoks kilisesinde
Svyasennik olarak ifade edilirken, Ermeni kilisesinde
Khana veya Yeretz olarak ifade edilir.
Bununla beraber Biruninin Hristiyanln beinci derecesini ifade etmek iin kulland Kiss, Keldani
Kilisesinde Papazln birincisi olan Papazlkla karlanabilir. Nesturi kilisesinde ise Kiss makam Papaz
ile karlanmaktadr. Papaz da genel olarak bilindii gibi,
kilisede grevli bir rahiptir. Yegane vazifesi Kutsal Kitab
kilisede inananlara okumaktr. Bu derece Yeni Ahitte yle
ifade edilmitir: manllar iin her kilisede ihtiyarlar setiler. Dua ve orula onlar, inandklar Rabbe emanet ettiler.
Biruninin Kronoloji kitabnda altnc ruhaniyet mertebesi, Yaskufa olarak kaydedilir ve altnc Yaskufa ve
o el-Uskuftur der. El-Kanunul-Mesudi isimli kitabnda Uskuftan nce Beskuya yer almaktadr. Beskuya
kelimesi bishop szcnn Arapalam eklini akla
99

getirebilir. Bununla beraber, Biruni, Yaskufann Uskuf
olduunu ayrca zikretmektedir.
Harezmi, genel olarak piskopos konusunda: sonra skf ise, herhangi bir beldede bulunabilen ve matrana yardmc olan kiidir. der. Mesudi eserinde direkt olarak genel
kullanm erevesinde Uskuf terimini vermektedir.
Biruni, Kronoloji kitabnda piskoposluk mertebesini
yle ifade eder:
Yaskufa ve o Uskuftur. Metrann eli altnda bulunur.
Tahkk m lil-Hind isimli kitabnda ise Uskufun
derecesini yle ifade eder:
Hristiyanlarn uskuflarnn/piskoposlarnn zerinde
Mitran, Caslik ve Batrik, onlardan aada olanlar Kiss
ve Semmstir.
Biruninin Hristiyanlktaki ruhanilk mertebelerinin
altncs olarak grd Uskuf, Yunanca kkenli bir isim
olup nazr, gzetmen anlamna gelen piskopos kelimesinden tretilerek kullanlmaktadr. Baka bir ifade ile Uskuf,
(epi)skopos kelimesinin bir eklidir. Kutsal Kitapta ise piskopos, genellikle ihtiyar kelimesiyle ifade edilmektedir.
Biruni, Hristiyanlkta Piskoposlarn stnde Metropolit, Caslik ve Patrikin; olduunu, altnda ise Kiss ve Semmsn olduunu belirtir. Bir ruhanilik makam olarak piskoposluk, genel olarak tm Hristiyanlkta grlmektedir.
Hristiyanlktaki st dzey ruhanilerden olan piskoposun
grevlendirilme ekli ile grev ve yetki alanlar, kiliselere
gre deimektedir.
Roma Katolik kilisesinde, papa tarafndan tayin edilen
piskopos, dier kiliselerde, kilise kurulu ve buna benzer
kurumlar tarafndan atanmaktadr. Dou kiliselerinde piskoposun bekar olmas art aranrken, dier kiliselerde ru100
BRUN
hani tecrbesi, kiilik zellikleri, karakter ve benzeri artlar
aranmaktadr.
Rum Ortodoks kilisesinde Uskuf, genel olarak kullanlan Episkop / Piskopos terimi ile karlanabilir. Ayn
durumu, Gregoryan Ermeni kilisesinde de grmek mmkndr. Ermeni kilisesi literatrnde bu makam piskopos
olarak ifade edilir.
Bununla beraber Biruninin, Hristiyanln altnc derecesini ifade etmek iin kulland Uskuf, Keldani kilisesinde Piskoposluun birinci piskoposuna tekabl
etmektedir. Nesturi kilisesinde de Uskuf makamn piskopos dzeyi ile ayniletirmek mmkn grnmektedir.
Biruninin Kronoloji kitabnda Hristiyanln ruhanilik mertebelerinin yedinci srasnda Metrobolita makam yer almaktadr. Bu makam, Biruni, yedincisi Metrobolitadr, o Caslikn elinin altndadr. Melkitlere ait mitrann
makam Horasandaki Merv ehrindedir. eklinde ifade
eder. El-Kanunul-Mesudi kitabnda Metronulito makamn yle ifade eder: Yedinci Metronulito ve o el-Mitrandr.
Bununla beraber, Biruni, Metrobolitann, Mitran
olduunu ayrca zikretmektedir. Bu konudav Harezmi,
Mefthul-Ulm isimli kitabnda Matrn (metropolit)
ise el- Cselikin yardmcsdr. Matrnn makam Horasandaki Merv ehrindedir. eklinde bilgi vermektedir.
Mesudi, Hristiyanlktaki bu ruhanilik derecesini Mutran olarak verir ve onun, ehrin ba olduunu zikreder.
Keldanilerde ise Matran, Piskoposun karl olarak kullanlmaktadr.
Hristiyanlarn st dzey grevlileri ifade etmek iin
kulland Metrobolita terimini, Biruni iki eserinde deiik ekillerde belirtmitir. Ancak buradaki farkllk, n101

ceki kavramlarn isimlendirilmelerinde olduu gibi, yine
istinsah hatas olarak deerlendirilmelidir. Bu terimdeki
farkllk, harf deiiklii deil de harfi deitiren noktalama hatas olarak karmza kmaktadr. Gnmzde ise bu
makamn ismi Metropolit olarak literatre gemitir.
Metropolit, Hristiyanlkta bir blgede sz sahibi olan
piskoposa verilen isimdir. Bununla beraber, metropolite
bapiskopos ismi de verilmektedir. Biruni, metropolitin derecesi konusunda, onun, Caslikin emri altnda olduunu
ifade eder.
te yandan, Biruninin, Hristiyanln beinci ruhanilik derecesini ifade etmek iin kulland Metrobolita
kavramn, Rus Ortodoks kilisesinde de aynen grmek
mmkndr. Sz konusu kavram, Keldani kilisesinde,
Piskoposluun birincisi olan bapiskopos ile karlanabilir. Nesturi kilisesinde ise Metrobolita makamnn Metropolit eklinde ifade edildiini grmekteyiz.
Biruni, Kronoloji kitabnda, Hristiyanlktaki ruhani tekilatnn metropolitten sonraki makamn ifade eden
kavramn Katolikus olduunu kaydeder. Ancak, bu terim,
El-Kanunul-Mesudi isimli eserinde sekizincisi Tasolifostur ve o el-Casliktir. eklinde geer.
Bununla beraber, o, Katolikosun Caslik olduunu,
ayrca belirtmektedir. Tahkk m lil-Hindde ise dorudan doruya Caslik terimine yer verir. Bunu yle ifade
eder: Kasolikus (Catholicus), o Casliktir. Bunun benzeri
bir ifadeyi birka slam dnrnde de grmek mmkndr. Nitekim Harezmi bu makamn ruhanilik skalasndaki
yerini yle belirtir: (Batrkten) sonra el-Kathlk gelir ki
bu da (patriin yardmcs) Casliktir.
Biruninin kulland Caslik kelimesi Yunanca kkenli olan Catholicus kelimesinin Arap diline uyarlanm
102
BRUN
eklidir. Biruninin kulland Catholicus, Yunan dilinde
genel anlamna gelen bir terimdir.
Katolikus, bazlarnn Roma Katolik kilisesine, bazlarnn dier Hristiyan kiliselerine bal olduu Dou Hristiyan gruplarnn ruhani bakanlarna verilen bir unvandr.
Nesturi ve Ermeni kiliselerinde ise Katolikus patriklere verilen bir unvan olarak grlmektedir. Ermeni kilisesinde, bu
makam Katolikos olarak ifade edilir.
Ancak Biruni, tam aksine, bu makam Patrik olarak
belirtir. Bu ruhanilik derecesi Sryani kilisesinde de Caslik veya Mafiryanlk olarak gemektedir.
Biruni, tarih ynden nemi byk olan Kronoloji
kitabnda Hristiyan ruhanilerinin en st dzeyi hakknda
u nitelemeyi yapar: Dokuzuncusu, Patriyarhadr ve o elBatrktr. El-Kanunul-Mesudi isimli eserinde de ayn
ekilde, dokuzuncusu, Patriyarhadr ve o el-Batriktir.
ifadeleri yer alr.
Harezmi ise, bu derece hakknda unlar syler:
Bizansllar arasnda kullanlan muhtelif din unvanlara gelince, onlarn en st, Batrak olarak adlandrlr. Bu
kelimenin Arapalam ekli ise Batrktr.
Mesudi, eserinde dorudan doruya Patrik szn
kullanr. Biruninin Patriyarha kelimesinin yerine kulland Patrik szcnn yazlnda iki kitabnda deiiklik
grlmektedir. Ancak din unvanlar, Batrak olarak gemi
olan Patrik (Patriarch) ile balar. zellikle Dou Hristiyan
Kiliselerinin hl yaamakta olduu n Asya topraklarna
yakn olan dier Arap yazarlar ise Batriyark gibi Greke
aslna olduka yakn olanlarndan balayarak birok farkl
formlarn verirler.
Biruni, Patrik kelimesindeki harf deiikliine, daha
ak bir ifadeyle kelimenin sonundaki harfin kef mi yok103

sa kaf m olaca konusuna El-Kanunul-Mesudi adl
kitabnda aklk getirmitir. O, patrikhanenin bulunduu
yerleri saydktan sonra, patrikhanede bulunan patrikin kaf
harfiyle yazlamayacan zellikle belirtmitir. Ona gre,
patrik kelimesi kaf harfiyle yazldnda, ruhani patrii deil de ordunun ba ve onlarn komutan olan kiiyi ifade
eder.
Ancak slam literatrnde patrik kelimesini deiik ekillerde grmek mmkndr. Biruninin kendi eserinde de
Patrik kavramnn yazlnn deiik ekillerini grmek
mmkndr. Bu deiiklik, slam dnrleri bn Teymiyye, bn Kayym el-Cevziyyenin yazlarnda da grlebilir.
Kelime anlam itibaryla, bir ailenin babas ya da bir
kabilenin yneticisi demek olan bu isim, Kutsal Kitapta,
Adem, Nuh, zellikle brahim, shak, Yakub ve Yakubun
12 olu gibi ahslara verilen bir unvandr. Bununla beraber, Hristiyan kilise geleneinde bu isim, altnc yzylda
Roma, skenderiye, Antakya, Kuds, stanbul gibi be eski
merkezin balarna verilen unvandr. Patrik, Hristiyanlkta, Ortodoks kiliselerinin banda bulunan stn rtbeli
rahiptir ve o bu sfatyla dinsel hiyerarinin badr.
Patriklik derecesi, Biruninin ifade ettii sekliyle, gnmzde de Rus Ortodoks kilisesinde din hiyerarinin en
st makamn temsil etmektedir. Keldani kilisesinde
Piskoposluun birincisi Patrik ile karlanabilir. Nesturi
kilisesinde de patriklik makam patrik ile ifade edilir.
Biruninin ruhaniyet mertebeleri hakknda verdii sayya
yakn bir sayy gnmzde Gregoryan Ermeni kilisesinde
grmek mmkndr. Ermeni kilisesi literatrnde bu makam patrik olarak ifade edilir.
Ancak, bu makam, onlarda, Biruninin tam aksine,
katolikosun altnda zikredilir. Hristiyanlktaki din/ru104
BRUN
hani mertebeler hakknda Biruninin yapm olduu tasvir
ve tantmlarla ilgili olarak iaret edilmesi gereken birtakm
hususlar vardr. Her eyden nce, dnrmz, ilmiliin
temel kriterlerinden birisi olan objektiflik esasna riayet
etme noktasnda son derece titiz davranmaktadr.
Verdii bilgiler ve yapt deerlendirmeler, onun, konuyu ok iyi tetkik ettiini ve tetkiklerinde sadece yazl metinlere deil, yaayan Hristiyanla, yani uygulamaya da nem
verdiini gstermektedir. Onun ruhanilik dereceleri hakknda verdii say ve sralama, hi kukusuz, Hristiyanln btn mezhepleriyle birebir bir uyum ierisinde deildir.
Zaten, Hristiyan mezheplerinde de din mertebelerin
says, sras ve isimlendirilmesi noktasnda tam bir mutabakat yoktur. Mesela, Ermeni kilisesi, katolikosu en yksek
ruhanilik derecesi olarak kabul ederken, Ortodokslar, ruhanilik hiyerarisinin tepesinde patriklik makamn grmektedirler.
te yandan, Hristiyanlk hakknda malumat veren klasik kaynaklar da zerinde durduumuz konuda, yani ruhaniliin mertebeleri hakknda, hem say hem de nitelik bakmndan birbirleriyle uyumlu deildir. Mesela, el-Mesudi,
Biruninin sayd ruhanilik derecelerinden farkl birka
derece daha sunmaktadr.
Biruniye gre altnc srada bulunan Uskuf, el-Mesudide Yudut olarak zikredilmitir. Yine, Biruni, yedinci
derecede Metropolitan zikrederken, el-Mesudi, bu makam iin Hur el-Gaynutus kaydna yer verir. El-Mesudi,
bunun dnda da metropolitten sonra direkt olarak patriklik
makamn sralamaya yerletirmekte ve katolikos makamn anmamaktadr.
Sonu olarak, Biruni, kimisi yaygn olarak bilinmemekle beraber, genel olarak Hristiyanlarn, din, hiyerar105

iye dayal ruhani bir yap olarak grdklerini ve ruhaniliin de dokuz aamada tezahr ettiine inandklarn ifade
etmektedir. Hristiyanlktaki ruhanilik dereceleri hakknda
yaplan bu tasvir, gnmz Hristiyan kiliseleri iin de birtakm makam deiiklikleri olmakla beraber grlmektedir.
106
Biruniye Gre Patrikhaneler

Biruniye gre, Hristiyanlk merkezi veya dier bir
ak ifade ile patriklik merkezi drttr. Biruninin ifadesiyle patrikliin bulunduu yerlere krs denilmektedir.
Hristiyanlk tekilatlanmas, Hz. sann teblii Filistinde
olmasna ramen tekilatlanma Filistin dnda Roma topraklarnda olmutur. Hristiyanlar bask altnda yasadklar
Roma mparatorluuna yaylmasyla tekilatlanmann temeli atlmt.
Tekilatlanmasnn esas sebebi ise mparator I. Konstantinosun devleti ayakta ve onlar denetim altnda tutmak
iin 313 ylnda Milano Ferman denilen izinnameyi imzalamas zerine hrriyetlerine kavutular. 325 ylndaki
I. znik Konsiliden sonra kilise Roma mparatorluunun
idari taksimatn esas alarak tekilatland. Bu tekilatlanma
sonucu oluan yksek merkeze ise Biruni krs olarak
107

ifade etmektedir. Patriklik merkezini kurs olarak zikir etmek slam literatrnde kullanlan bir terimdir.
Nitekim Harezmi: Bu ehirler el-Kars (onun birlii
Kurs) olarak adlandrlr. eklinde ifade eder.
Biruniye gre, Kronoloji kitabnda krsye sahip olan
yerlerin drt olduunu ve Hristiyanlarn krsy ifade eden
patrikhanenin ebediyen drt olacan ifade ettiklerini zikreder.
Patriin ikamet ettii yerleri ise ilk olarak stanbul,
Rum, skenderiye ve Antakya eklinde sralamtr. Ancak
buna ramen daha sonraki telif ettii El-Kanunul-Mesudi kitabnda ise sralamada deiiklik olmutur.
Yine Biruni, El-Kanunul-Mesudide patrikhanenin
drt olduunu ve onu gemeyeceinden bahsetmektedir.
Patrikhanenin bulunduu yerleri sralamasna gelince ise
Kronoloji kitabnda zikir etmediinden balamtr. Sralama ise Beytul- Makdis, skenderiye, Antakya ve stanbul
eklindedir. Harezmi ise patrikliin merkezi hakknda:
Bizansllar arasnda kullanlan muhtelif din unvanlara gelince, onlarn en st, Batrak olarak adlandrlr. Bu
kelimenin Arapalam sekli ise Batrktr. Bunlarn drd kendi topraklarndadr; yani Hristiyan beldelerindedir.
Birincisi stanbulda, kincisi Romada, ncs skenderiyede, drdncs Antakyadadr. Bu ehirler el-Kars
(onun birlii Kurs) olarak adlandrlr. demektedir.
Patrikliin merkezi hakknda genelde dnya tarihileri
zelde slam tarihilerini takip etmitir.
Biruninin sralamasndaki bilgi deiikliine gelince,
ilk zamandaki bulunan patrik krsleri saym olma ihtimali ok yksektir. Yani ilk zamanlar znik Konsilinde
patrikhane dzeyinde piskoposluk vardr. Bunlar Rum,
skenderiye ve Antakya olarak gemektedir. Ancak daha
sonra iki patrikhane katlmtr.
108
BRUN
Bunlar ise Hristiyanln merkezi olacak olan stanbul
ve Hristiyanln zuhur ettii Beytul- Makdistir. Bunun
dnda da patrik merkezi, dier bir ifade ile patrikin bulunduu blgeler hakknda deiik versiyon bilgi bulunmaktadr.
Hristiyan tarihinde hkm belirleyen mercii olarak
konsil gelmektedir. Ayn ekilde patrikliin bee kmas
konusunda konsilde karar alnmtr. Nitekim 692 Trullo
Konsili, mparator Justinianos dneminde (527565) devlet
tekilat iinde statleri tespit edilen be patriklii (Roma,
stanbul, skenderiye, Antakya ve Kuds) onaylad.
Nitekim stanbul kilisesine gre eskiden Hristiyanln
5 merkezi, Kuds, Antakya Roma, skenderiye ve stanbul
eit yetkiye sahipti. Biruninin Kronoloji kitabnda Patriklik Krss sayd yerler, stanbul, Rum, skenderiye,
Antakya ve Kuds olarak gemektedir.
109
Biruniye Gre ncil Kelimesi

ncil kelimesi hakknda, ilgili slami literatrde iki deiik gr vardr. Birinci gr Yunanca kelime olduunu
ne srerken, ikinci gr, ncil szcnn Arapa necl
kknden geldiini kabul etmektedir.
Biruni, bu grlerden birincisini kabul etmektedir. Dolaysyla Biruniye gre, ncil, kelimesi, besara (iyi haber, mjde) anlamnda Yunanca euangelion kelimesinden
gelmektedir. Yine Biruni, Hristiyanlarn kutsal metinlerine
verdikleri ismin, Arap diline mubesser anlamna gelen
evangelion kelimesinin Arapalam ekli olarak getiini ve bylece ncil olarak telaffuz edildiini ifade etmitir.
Otantik kutsal metini ifade eden euangelion, Latinceye evangelium, Franszcaya vangile olarak gemitir.
ngiliz dilinde, eski ngilizcedeki godspel kelimesinden
gelen gospel eklinde kullanlmaktadr. ounluun ka110
BRUN
bul ettii gre gre, bu kelime, Arap diline ya dorudan
doruya veya Habee ekli olan wangel kanalyla ncil
olarak gemitir.
Ancak Biruninin, ncil kelimesinin direkt olarak Yunancadan getiini sylemesi daha olumlu bir yaklamdr.
ncilin necl kknden trediini kabul edenlerin daha
zayf bir gr temsil ettikleri sylenebilir.
slam dnyasnda genel olarak dinler tarihi ile ilgili eser
veren dnrler, Hristiyanln kabul ettii Eski ve Yeni
Ahitten oluan kutsal kitap zerinde, zellikle de Drt ncil ve Yirmi Risalelerden oluan Yeni Ahit Koleksiyonu
zerinde eitli incelemelerde bulunmulardr. Byk slam
limi Biruni de El-srul-Bkiye Anil-Kurnil-Haliye
adl kitabnda, Hristiyanlarn kabul ettii Yeni Ahit koleksiyonunun Drt ncil veya Kanonik nciller (ilham edilmi
kitaplar) zerine deerlendirmede bulunmutur.
Biruni, Hristiyanlarn kanonik veya otantik kabul ettii Drt ncil konusunda:
phesiz ncil, Hristiyanlarn nezdinde drt nshadan
oluan bir mushaftr. Bunlardan birincisi Mattaya, ikincisi
Markosa, ncs Luka ve drdncs Yuhannaya aittir.
Nitekim onu (ncili), o rencilerden (her) biri, beldesinin
daveti iin yazmt. Onlardan (nciller) her biri, Mesihin
sfatlar ve davet gnlerinin ve salib vaktinin olaylarn iine alr.
Hristiyanlarn kabul ettikleri ncillerin yazarlarn da
Biruni; Matta, Markos, Luka ve Yuhanna olarak tespit eder.
Biruninin ncilin muhtevas hakkndaki grne gelince, ona gre ncil, sa Mesihin douundan balayp
lmne kadar devam eden yaantsna dair hatralar/haberleri ieren bir metindir. Biruninin ifadesi yledir:
Enkliyondan Arapalatrlm olan ncil, mjde an111

lamna gelir ve doumundan vefatna (inkraz) kadar Mesihin haberlerini ihtiva eder.
slam leminde ncil iki ekilde kullanlmaktadr. Bunlardan birincisine gre ncil, Kuran- Kerimin ifade ettii
sekliyle, Tanr tarafndan Cibril araclyla gnderilen bir
kutsal kitab ifade etmektedir. Kuran- Kerimde ncilin
vahiy kaynakl olduunu belirten bir ayetin meali yledir:
(O peygamberlerin) izlerine Meryemin olu say,
kendinden nceki Tevrat tasdiki olarak gnderdik. Ona
da ncili verdik ki, onda bir hidayet ve bir nur vardr. ncili,
nndeki Tevrat tasdiki ve takva sahipleri iin bir vaz ve
irat olmak zere indirdik.
kincisi ise, Biruninin de ifade ettii gibi, Hristiyanlarn kabul ettii zere, esasen drt ncilden oluan bir koleksiyonudur.
Biruni, dinlerin tarihini aratran bir bilim adam olarak,
eserinde, bu yaklamlardan ikincisine, yani ncilin esasen
drt ncilden oluan bir kitap koleksiyonu olduu grne arlk vermektedir. nk Hristiyanln mensuplar,
kendi kutsal kitaplarn bu ekilde kabul etmektedirler ve
bir din hakkndaki hibir ifade, o dine inananlar tarafndan
kabul edilebilir olmadan geerli deildir.
Biruniye gre, lafz bakmndan birtakm ihtilaflar olsa
da mana bakmndan ittifak halinde olan Drt ncil iki kapak arasna topland ve bu mecmuaya ncil isimi verildi.
Biruni, ncilin teekkl ve ncil yazarlar hakknda u bilgileri vermektedir:
Onu (ncili), yaad yer ve dili farkl olan drt kii
yazmtr. Bunlar da Filistinde brani dilinde yazan Matta, Anadoluda Rum diliyle yazan Markos, skenderiyede
Yunan dilinde yazan Luka ve Efsiste (Efes) Yunan diliyle
yazan Yuhannadr. Daha sonra, lafz bakmndan farkl,
mana bakmndan ittifak halinde olan bu drt ncil iki kapak ierisinde bir araya getirilmi ve bunlarn tamamna
ncil ad verilmitir.
slam leminde, Hristiyanlarn kutsal metinleri zerine
112
BRUN
makalat, diyanat, frak ve milel tarzndaki telifler dnda,
bn Kesir gibi mehur slam tarihilerinin eserlerinde de
deiik ekillerde aklamalar bulmak mmkndr. Bu bilgilerin bir ksmn eksik ve yanl telakkiler olarak deerlendiren aratrmaclar vardr. Bununla birlikte, Biruninin
ncil hakknda verdii malumat gnmzde de genel olarak
kabul edilebilir niteliktedir.
Ancak, sunu da belirtmek gerekir ki gnmzde Hristiyanlarn ncil olarak kabul ettii metin, sadece iki kapak
arasna alnan Matta, Markos, Luka ve Yuhanna kitaplarnn toplamndan ibaret olan bir koleksiyon deildir. ncil
yukarda yazarlarn saydmz drt kitabn dnda, yirmi
mektubu da ihtiva etmektedir.
Matta ncili:
Bilindii gibi Hristiyanlkta Kutsal Kitap, Eski ve
Yeni Ahitten olumaktadr. Konumuz olan Yeni Ahit, drt
ncilden oluan koleksiyonu kendi bnyesinde barndrmaktadr. Onlarn birincisi, Mattann yazd ncil olup,
yazarnn ismine nispetle Matta ncili olarak ifade edilmektedir. Matta ncili, Matta tarafndan, Filistin blgesinde
telif edilmitir. Matta ncili, blgesinden veya yazm yerinden de anlalaca gibi, brani dilinde yazlmtr.
Gnmzde elde mevcut en eski ncil metinleri Yunanca olmakla beraber, bu ncillerin bir ksmnn ilk olarak
brani dilinde kaleme alnd bilinmektedir. bn Haldun,
Mukaddimesinde, Biruniyi destekler mahiyette, Matta
ncili, Beytul-Makdiste branice yazld. eklinde bir bilgi vermektedir.
Bununla birlikte Rahmetullah b. Halilurrahman Rahmetullah el-Hind (1306/1889), Matta ncilinin aslnn
brance yazl olduunu fakat bunun kaybolduunu syle113

yerek mevcut Yunanca tercmesinin de ne zaman ve kimin
tarafndan yapldnn belli olmadn ne srmektedir.
Biruni, Matta ncilinin yazld yerin Filistin olduunu
belirtmitir. Bununla beraber, onun bu gr, bu konudaki
tek gr deildir. ncilin, Yunanistan ve Suriyede yazldn iddia eden dinler tarihi aratrmaclar da bulunmaktadr.
Markos ncili:
Biruniye gre Markos, ncili oluturan kitaplarn ikincisinin yazardr. Gerekte Markos ncili, ilk yazlan ncil
olarak bilinmektedir fakat Biruni, bu ncili ikinci sraya
yerletirmektedir. Bunun sebebi, yle anlalmaktadr ki
dnrmzn Yeni Ahit dzenini esas almasdr. Dolaysyla Markos ncilinin ikinci srada zikredilmesinin nedeni
budur.
Biruni, Markosun, ncilini Anadoluda (Rum) Rum
dilinde yazdn belirtmitir. Biruninin bu konuda verdii
bilgilerde dil hususunda baz meseleler kendini gstermektedir. Bunlardan bir tanesi, dil ile ilgili olarak ortaya kmaktadr.
Acaba Biruni, Rumca ile hangi dili kastetmitir? nk
Birunide Rumcann bazen Yunanca yerine kullanld da
grlmektedir. Bununla beraber, onun, Rumca ile Yunanca
ayr olarak kulland da bir gerektir. Nitekim Biruni, Markos ncilinin Rumca yazldn ve Luka ncilinin Yunanca olduunu sarahatle belirmektedir.
Burada Rumca ile Yunanca ayrm bariz bir ekilde grlmektedir. Klasik slam literatrne bakarak, Biruninin
Rumcadan kastnn Latince olduunu sylemenin mmkn
olduunu dnyoruz. Nitekim bn Haldun, konu hakknda Petrus ncilini Latince yazd ve rgencisi Markosa
nispet etti. eklinde ak bir ekilde bilgi vermektedir.
114
BRUN
Ancak Muhammed Ebu Zehra ise, Markosun ncili
Yunanca yazlmtr. Hristiyan yazarlardan bunun tersine
gr serdedenlere ahit olmadk. demektedir. Yine Markos ncilinin yazarnn, Romal inananlarn istei zere Yunanca veya Greke yazld sylenmektedir. Ancak buna
karlk Romada yazld hakknda rivayetler de vardr.
Luka ncili:
Biruni, Yeni Ahit koleksiyonunu oluturan ncillerin
ncsnn Luka ncili olduunu ifade etmitir. Biruninin verdii sra gnmzde de ayn ekilde Kanonik ncillerde yer almakta ve bu ncilin Pavlusun hekim diye
adlandrd Luka tarafndan yazld kabul edilmektedir.
Yine Ebu Reyhan, Lukann, ncilini, skenderiyede yazdn zikretmitir.
Biruniye gre, Luka, ncilini Yunan dilinde yazmtr.
Gnmz kaynaklar da Luka ncilinin ilk olarak Yunanca
yazldn kabul etmektedir. Bununla beraber, Luka ncilinin ilk olarak Yunanca deil de branice olarak yazldn iddia eden aratrmaclar da bulunmaktadr. bn Haldun
ise Luka ncilinin Latince yazldn kaydetmitir.
Yuhanna ncili:
Biruni, Yeni Ahitin son ncilinin Yuhanna tarafndan
yazldn ifade etmitir. El-Fsal mellifinin, Hristiyanlarn otantik olarak kabul ettikleri drdnc ncilin, Yuhanna
tarafndan yazldna dair bilgisi gnmzde de geerli ve
makbuldr.
Yine Biruni, Yuhannann, ncilini, (bugnk Trkiye
snrlar iinde kalan) Efeste yazdn kaydetmitir. Ancak
bn Haldun, Yuhannann, ncilini Romada yazdn kaydetmitir. Ama yle grnyor ki o, konuyu lke snrlar
115

erevesinde dnmtr. Yahyadan sonra saya akirtlik yapan Yuhanna, MS 70 ylnda Kudsn Romallar tarafndan igal edilmesi esnasnda Filistinden ayrlp Efese
gitmitir. Daha sonra, mparator Dominatus tarafndan Patmosa srgn edilen Yuhanna, mparator Nerva dneminde
tekrar Efese dnmtr. Yuhannann, ncilini bu dnemde yazd kabul edilmektedir.
Biruni, Yuhannann, ncilini Yunanca olarak kaleme
aldn ifade etmitir. Yuhanna ncilinin Yunanca yazldna dair genel bir kabul olmakla beraber, bu konuda bir
kesinliin olmadn syleyen Saban Kuzgun, sz konusu ncilin Helenistik felsefeyi yanstr bir tarzda yazlm
olmas hasebiyle, Yunan dilinde kaleme alnmasnn akla
daha uygun geldiini belirtmektedir.
Ancak Drdnc ncilin yazar olan Yuhannan tarih kiilii hakknda birtakm ihtilaflar vardr. Acaba sz
edilen ncili hangi Yuhanna yazmtr? ncil yazmyla irtibatlandrlan iki Yuhanna bulunmaktadr. Bunlardan ilki
Zebede olu Havari Yuhannadr ki onun branice-Aramice
olarak yazd kk bir para vardr. Dier Yuhanna, ilkinden en az iki asr sonra yaad tahmin edilen ve skenderiye felsefe okuluna mensup olan bir kii olup, ncili Yunanca
kaleme almtr.
te bu ncilin bana yazlm olan Yuhanna ncili
karkla yol am ve bu ncilin Havari Yuhannaya isnat edilmesine sebep tekil etmitir. in esas udur: Havari Yuhanna, Yunanca bir ncil yazmamtr. Onun branice-Aramice olarak yazd kk bir para vardr. Fakat
mehul Yuhannann ncili, Havari Yuhannaya nispet edilince, esas Havari Yuhanna tarafndan branice olarak yazlan ksm da Yunanca yazlm olan mehul Yuhannann
nciline eklenmi ve bugnk bilinen Yuhanna ncili ortaya kmtr.
116
Biruniye Gre Yen Ahit

Biruni, Hristiyanlarn Kutsal Kitap olarak ifade edilen
metinin ve onun ikinci ksmn olarak telakki edilen Yeni Ahit,
zellikle ncillerin birbirine muhalif olduunu ifade eder. Ancak bunu slami bir polemik veya kelam bir bak asyla
deil, bu ncillerin kendi iinde tarihsel verilerinin elitiini
zikreder. Nitekim Biruninin bak as grld gibi kelam perspektif olmayp tamamen tarihsel adan konuyu ele almtr. Biruni ncillerdeki elikiyi yle izah eder:
phesiz ncil, Hristiyanlarn nezdinde drt nshadan
oluan bir mushaftr: Bunlardan birincisi Mattaya, ikincisi
Markosa, ncs Luka ve drdncs Yuhannaya aittir.
Nitekim onu (ncili), o rencilerden (her) biri, beldesinin
daveti iin yazmt. Onlardan (nciller) her biri, Mesihin
sfatlar ve davet gnlerinin ve salih vaktini olaylarnn iine alr. Ancak onlarn iddialarnn ou biri dierine mu117

halefet etmektedir. Hatta sann nesebi yle ki Meryemin
nianls Yusufun nesebine ve sann rabbidir (baba).
Biruni, Matta ncilinde geen sann nesebi ilgili
blm getir ve brahimde inkta uradn ifade eder.
Bundan sonra da Luka ncilinin ayn yeri getirir ve bunun
Hristiyanlarn noksanlarndan olduunu zikreder. Bununla
birlikte Biruni, Hristiyanlarn argmanlarn dile getirir ve
sa soyu ile ilgili olann Tevrattan geleneinden geldiini
iddia ettiklerini zikreder.
Ancak Biruniye gre bu aslsz bir iddia olup, bir kiinin, kadndan ocuu olmadan ld zaman, ona (kadna)
zerine lnn kardei kardeinin nesebini tespiti iin halef
olur. Bunun zerine ondan doulursa nesep ynnden lye mensup olur, diriye ise doum ynnden olur.
Dorusu, Yusufa bu taraftan iki babala mensup ettiini sylyorlar. Hll, o (Yusuf) nesep ynnden babas
ve Yakup ise doum ynndendir. Ne zaman Matta, doum
ona nispet ettiinde Yahudiler onun kar ktlar/yerdiler/
teorisini rttler ve doru bir nesep olmadn sylediler. Bunun iin ondan nesep almadlar.
Bunun zerine Luka onun nesebini zikri gerektiren bir
gelenek olduundan onlara muarza etti. Ancak iki nesep
de Davuta kadar ulamaktadr. Bundan ama, Mesihin
prestijinden zikretmektir. nk o, Davutun olu. Mesihi
Meryeme nispet edilmeden Yusufa nispetini izafet edilmesi, srailoullarnn geleneinden; (onlardan) evlenmeyen biri nesepte ihtilaf yapmamak iin kabilesine sbtna/
kabilesine (izafet edilir).
Nitekim kadn deil, erkei nispet etmek deti caridir.
Yusuf ve Meryem ikisi de bir kabileden olduklarndan, ikisinin de bir meblaa ulamas kanlmazdr. Bu ama, nesebin ispat ve zikridir.
118
BRUN
Yine Biruni nciller lafz olarak bir dierinden farllk
arz ettiini syle ifade eder:
lafz bakmndan farkl, mana bakmndan ittifak
halinde olan bu drt ncil iki kapak ierisinde bir araya getirilmi ve bunlarn tamamna ncil ad verilmitir.
Biruninin, nciller elikisine gelince, Gnay Tmer
syle ifade eder:
Tevratlar eitli ve birbirinden farkl olduu gibi, nciller de byledir. Markos, Matta, Luka ve Yuhanna ncillerini, yazarlar, birbirinden farkl olarak kendi zanlarna gre
dzenlemitir. Mesela, Matta ve Lukadaki sann nesebi
ve nispet ynnden Yahudiler ile Hristiyanlar arasnda tartma olduu gibi, bu ikisi arasnda tutarllk da yoktur.
119
Biruniye Gre Mezhepler

Mezhep, szlkte gidilecek yer, gidilecek yol manasnda, bir dinin kollarndan her biri, dinde ve felsefede
inan tarz, bir dinin farkl yorumlarndan ve farkl kollarndan her biri, ayrca ekol/grup/frka anlamlarna gelir.
Din asl itibariyle ayrl deil, birlemeyi ve birlii
hedefler. Peki, niye bir dinde bu kadar grup/mezhep ortaya
kmaktadr? Aslnda bu sorunun birka cevab bulunmaktadr. Sz gelimi, din kaynaklarn anlalmasnda kullanlan yntem mezheplerin ortaya kmasna etki etmektedir.
Nitekim dinsel metne yntem olarak literal/zahiri veya alegorik/batn bir ekilde yaklalmasyla dinsel ayrlk tezahr etmektedir.
Burada Biruninin zamanndaki Hristiyan mezhepleri
ele alnacaktr. Ancak o dnemdeki bir mezhebin gnmzde birka mezhep halinde veya trl ekillerde tezahr ettii belirtilmelidir.
120
BRUN
Biruniden sonra Hristiyanlk kendi iinde baz blnmelere uram olmas ya da bugn itibaryla onun zamannda bulunan bir Hristiyan mezhebinin birka mezhebe
/ kiliseye / ekole / gruba ayrlmas veya mezhebin hibir
mensubu kalmam olmas, Biruninin konuyla ilgili bilgileri deerlendirilirken gz nnde bulundurulmaldr.
Biruninin Hristiyan mezhepleri hakknda verdii bilgilere gemeden nce, o dnemde slam leminde kullanlan baz kelime ve kavramlarn ierii tespit edilmelidir.
Bu, yazarmzn dncesini ve deerlendirmelerini doru
anlayabilmek iin gereklidir.
Mesel, Biruninin, Hristiyanlarn bir mezhebini ifade
etmek iin kulland terim, gnmzde Hristiyan mezheplerinin byk birka mezhebini iine alabilmektedir. Dier
yandan, Hristiyanlk tarihinde bir dnemde Ortodoks kapsamnda grlen bir kii ya da retinin bir baka dnemde
heretik olarak ilan edildii bilinmektedir.
Biruni, Hristiyanlarn birka mezhebe blndn ya
da kendi deyimiyle frkaya ayrldn ifade etmektedir. Nitekim en mehur veya en ok mensubu bulunan Hristiyan
mezheplerini, El-Kanunul-Mesudi kitabnda Yakubi,
Melkani ve Nesturi eklinde ifade etmitir. Ancak Tahkik
kitabnda sra deiiklii yaplm ve Melkitler ilk srada
ifade edilmitir.
121
Melkaiyye
Biruni Kronoloji kitabnda Hristiyan mezheplerinin birincisi olarak Melkaiyyeyi zikreder. Bundan sonra
ise Melkaiyye kelimesinin kavramlamasn ve oluumu
hakknda bilgi verir. slam literatrnde Melkaiyye kelimesi zerine iki gr bulunmaktadr:
Bunlardan birincisinde, Melkaiyye kelimesinin, krala, daha dorusu krala yakn olmalar veya onunla ayn safta
yer almalar nedeniyle; ikincisinde ise dier bir mezhepler
gibi bir lidere/ndere veya Melkan isminde bir ahsa nispetle olutuu ne srlmektedir.
lk grn doru olduunu dnen Biruni, Hristiyanln bir kilisesini ifade eden Melkaiyyenin, kral szcyle balantl olarak gelien bir kelime olduunu aklam ve Rum Meliki (Kral) sz zerine isimlendirildiini
zikretmitir.
122
BRUN
Nitekim Melkaiyye kelimesi, Sami dilerinde kral
anlamndaki mlk kknden gelmektedir ve Sryanicede
kral taraftarlar manasna gelen malkye/melye slam literatrne mlk kknden treyen deiik ekillerde gemitir. Makdisi de Melkitler isminin kraldan alnd grndedir.
kinci gr savunanlar arasnda Melkitleri Melk
veya Melkan isimli bir sahsa nispet eden es-ehristn ve
el-Kalkasand gsterilebilir. Nitekim es-ehristn, Rum
diyarnda zuhur eden Melkya tabi olanlar aklamasyla
Melkaiyye mezhebinin kurucusunun Melk isminde bir kii
olduunu aklar. Bununla birlikte el-Kalkasand de eserinde Melkniyyeyi, Rum diyarnda zuhur eden Melkana
tabi olanlardr. eklinde tanmlamaktadr. Ancak bu iki grten birincisinin, daha doru bir yaklam olduunu ve
gnmz incelemeleriyle de uyutuunu syleyebiliriz.
Melkaiyye kelimesinin beinci yzyldan itibaren kullanlmaya balandnda Hristiyan tarihilerinin tmnn
birletii kabul edilmektedir. Aslnda bu kelimenin terim
olarak kullanmnn Yakubilere ait olduu sylenmektedir.
Melkaiyye kelimesinin terimlemesine gelince, Yakubiler,
Dou Hristiyanlarndan kendilerine muhalif olan ve 451
ylndaki Kadky Konsilinin kabul zerine mparator
Marciana muvafk kalanlar Melkaiyye diye isimlendirmilerdir.
Biruninin Hristiyanlarn bir mezhebini ifade etmek
iin kulland Melkaiyye/Melkit veya Melkani terimi, gnmzde Hristiyan mezheplerinin byk birka mezhebini iine almaktadr. Nitekim Melkaiyye, daha sonra zuhur
edecek olan ve oluum srecinde kendini evrensel olarak
niteleyen Katoliklii, kendini Hristiyanln doru inanc
olarak tasvir eden Ortodoksluu ve Katoliklie kar k123

masyla Protestan adn alacak olan Protestanl ihtiva
eden bir kavramdr.
Yukarda ifade edildii gibi, Biruni Hristiyanlarn birka mezhebe blndklerini dile getirir. Hristiyanlk iinde
blnme srecinde oluan mezheplerin birincisi Melkaniler
olarak ifade etmektedir. Burada yazarmz Melkanileri birinci sraya yerletirmekle bir eyin nemle altn izmektedir: Melkaniler blnp ayrlan deil, blnmeye urayan
kilisedir.
Biruni, Melkaniler Rumlardr. ifadesiyle Melkitler
ile Rumlar arasnda balant kurmutur. Ayrca bu konuda
Rumda (Anadoluda) onlardan baka [kimse] yoktur.
eklinde bilgi vererek, Anadolunun hakim mezhebinin
Melkaniyye olduu aklamaktadr. Nitekim es-ehristn
de bu konuya Rumun azamiyeti Melkanilerdir. eklinde
bir aklama getirmitir. Bu da Rum memleketinde Melkitlerden baka bir mezhebin olmadn ve ayn zamanda
onun bu blgenin mezhebi olduunu ifade etmektedir.
Biruni, Nesturilerin ayinsel geleneini zikrederken
Melkanilerle mutabk olduu ritelleri syle sralamtr.
Milad, Dinh, Suma lk Oru, Byk Saann, Havarilerin
ayan ykama, Mesihin fsh, Salib Cumas, Kyameti,
Ftr, Yeni Hafta, Sulak, Pentekost, Mert Meryem Orucu ve
Melkaiyyenin anmalarndan baz zikredilenler.
124
Nesturilik
Biruniye gre, Hristiyan mezheplerinin ikincisi olan
Nesturilik, skender [asrnn] yedi yz yirmi ksur ylnda
kendi grn aklayan Nesturiusa mensup olanlardr.
Nitekim Makdisiye gre de Nesturiler, Nesturiusa nispet
edilir.
Biruni, Nesturiusun yaad asr, skender ylnn yedi
yz ksur ylnda olduu eklinde tarihlemitir. Bu yaklam aklayabilmek iin skendere atfedilen tarihi takvimi
bilmek nemli olup, bu takvim skenderin lm tarihi ile
balamakla genel olarak M 323 olarak tarihlenmektedir.
Bunun zerine Biruninin verdii rakam hatrladmzda, MS 400 yllarna denk gelmektedir. MS 428 ylnda
Nesturiusun stanbul Patrii olduunu dndmzde
bunun doru bir yaklam olduu grlebilir. nk Biruni, bu tarihi Nesturiusun grn aklad zaman olarak
belirtmitir.
125

Yine Biruni, Nesturiusun, Nesturius ve Nesturilie
kar gelen veya o mezhebi/kiliseyi yasaklayan ve teotokos
(Tanr Anas) fikrinin savunucusu Patrik Kyrillus zamannda olduunu ifade eder. Bilindii gibi Nesturilie kar olan
Kyrillus, 431 Efes Konsilinde Nestoryusu azlettirmitir.
Ancak slam literatrnde Nesturiusun yaad dnem
konusunda farkl bir gr dile getirenler de olmutur.
Ariustan sonra, Hristiyanlar arasnda kayda deer en
nemli blnmelerden biri de Nestoriusun (. 450), sann
nsan-Tanr deil, Tanr tayc olduu grn ileri srmesinden sonra ortaya kmtr. Ona gre, sa, Tanr deil,
insan olarak domu ve bedenine Logosun (Kelam) girmesi ile Tanr olmutur. Nestorius, bu yzden Meryeme
Teotokos (Tanr Anas) denilmeyeceini, ona sadece Christotokos (sann Anas) denilebileceini ne srmtr.
Biruni, Nesturilerin yaylma blgesi hakknda da bilgi
vermektedir. Nesturilerin yayld blgeler arasnda am
(bugnk Suriye), Irak ve Horasan zikredilmektedir.
Horasan gnmzde Orta Asyaya karlk gelmektedir. Nitekim Biruni, Merv Metropolitliinden bahseder ancak Hristiyanln bu blgeye yaylmas hakknda nemli
bilgiler vermemektedir.
Biruni, Hristiyanlarn Araplar arasnda yaylmas hakknda da bilgi vermektedir. Buna gre bdler ve Gassani
Araplar Hristiyanl kabul etmilerdir. bdleri Arap
Hristiyanlardr eklinde nitelendiren Biruniye gre,
bdler ismi, ran meliklerine bal Hreli Hristiyan Araplara verilmitir. bdler, Tenh, Lahm ve Ahlf kabileleri
gibi Yemen Arap kabileleridir.
bd kelimesi deiik okunmakla birlikte, bdler
hakknda Irak ve randaki Hristiyanlarn ou gibi Hre
bbadlar da Nesturilii benimsemilerdir. eklinde deer126
BRUN
lendirilme yaplmtr. Nitekim bdler Nesturi mezhebine
ierisinde Arap meneli Hristiyanlar iin kullanlan kabilesel bir kavramdr.
Biruninin Hristiyan mezhepleri iinden sayd Gassaniler, Arap mensubu bulunan bir mezheptir. Gassnler
ismini Gassn glc kenarna yerlemelerinden dolay
verilmitir. Gassniler, Monofizit Yakubi Mezhebine mensup idiler. 569 ylnda Gassnler bana geen Mnzir bn
Hris, bir mahalli konsil toplayarak yar Tanrnn varln kabul eden Tritheist inancn benimseyenlerin aforoz
edilmesini salamtr.
Reddiye kitabnn mellifi olan Cahiz, Gassaninin, iki
Hristiyan Arap kralndan biri olduunu belirtir ve yle
der: Yahudilerin zikrettii zere Hristiyanlar birka frkadr. slam geldiinde Gassn ve Lahm adnda iki Hristiyan melik vard. Araplar bu ikisine bal idiler ve onlara
hara verirlerdi.
Genel olarak bakldnda Abul-Farac yazsnda da
iki Hristiyan Arap mezhebini grmek mmkndr. Ancak
Abul-Farac tarihinde verilen mezhep isimleri ile Biruninin
verdii mezhep isimleri farkldr. te yandan, bn Kuteybe
(276/889) El-Maarif kitabnda Hristiyan Reba, Gassn ve
Kuddan bahsetmektedir.
Biruninin Nesturiler zerindeki aratrmalar zellikle
bayramlar ve orular hakknda birinci elden bilgilerdir. Bu
ayn zamanda mahedeye dayanmakla birlikte karlatrmal bir gzlemdir.
127
Yakubilik
Biruni, Hristiyan mezheplerinden nc olarak Yakubileri zikreder. Mellifimiz kurucusu hakknda bir bilgi
vermemekte; sadece, mezhebin, ismini kurucusundan aldn belirtmektedir. Yakubiliin temellerini kuran kiinin
ise Suriyeli bir piskopos olan Yakub Baradaeus olduu bilinmektedir.
Ayrca Biruni, ncs Yakubilerdir; Onlar (Melkaiyye, Nestuliler ve Yakubiler) Hristiyanlarn byk mezheplerindendir. diyerek Yakubi mezhebinin byk bir
mezhep olduu hakknda deerlendirmede bulunmutur.
Biruni, Msr blgesindeki Hristiyanlarn genel olarak
Kpti; onlarn ounun benimsedii mezhebin de Yakubilik
olduunu ifade etmektedir. Biruninin ifade ettii gibi, Kptiler bugn de Msr blgesinde yasayan Hristiyanlardr ve onlar Hristiyan mezheplerinden Yakubilii benimsemilerdir.
128
BRUN
Yine Biruni, onlarn arasnda usulde/dinde, yani onlar
birbirinden ayran uknumlarda, lahutilikte, nasuritilikte ve ittihatta ihtilaf vardr. Makdisiye gre, Yakubiler, Tanrnn bir
ve kadim olduuna inanrlar. O, ne cisimdir ne de insan, sonradan cisme brnm ve insan olmutur. Bu mezhep, mabutlarnn uknumdan ibaret olduunda mtefekkirler. Bu
demektir ki uknum bir tek varlktr. O da kadim cevherdir.
Dolaysyla, Baba, Oul ve Kutsal Ruh bir tek Tanrdr.
129
Ariusuluk
Biruninin Hristiyanlarn byk mezhepleri arasnda
saymad bir mezhep olan Ariusuluk, ismini kurucusu
Ariustan almaktadr. Biruni, Hristiyan mezheplerinden
olan Ariusuluk hakknda genel grn syle aklar:
Onlarn arasnda Ariusuluk olarak isimlendirilen bir
mezhep vardr. Onlarn Mesih [hakkndaki] grleri Ehli
slama daha yakn ve Tm Hristiyanlarn grlerine ise
daha uzaktr.
Es-ehristn, Ariusun grlerinin ilk konsilin toplan sebep olduunu belirttikten sonra, konsilde alnan karar
syle aklamaktadr:
Arius, Kadim olan Tanrdr. Mesih ise sonradan yaratlmtr deyince, btn patrik ve din adamlar Konstantiniyye ehrinde toplandlar. 318 kii idiler ve u metni ittifakla
kabul ettiler: Tek olan babamz Tanrya, her eyin sahibi,
grlen ve grlmeyen her eyin yaratcsna ve onun biri130
BRUN
cik olu, sa Mesihe inanrz. Mesih, btn mahlkatn ilkidir. Btn lemin nce babasndan domutur. Yaratlmamtr. Hak ilahtan km hak ilahtr. Kendi eliyle lemleri
salamca yaratan, her eyi bizim iin ve insanlk iin yapan
babasnn cevherinden kmtr. Bizim kurtuluumuz iin,
semadan inmi, Kutsal Ruh tarafndan tecesss etmi/vcutlanm ve insan olmu, kendisine gebe kalnm, bakire
Meryemden domu ve katledilmi ve Pilatos zamannda
haa gerilmi, sonra defnedilmitir. nc gnde kalkm,
semaya km, babasnn sa tarafna oturmutur. ller
ve diriler hakknda hkm vermek zere tekrar gelecektir.
Ayn ekilde biz, bir olan kutsal ruha babadan kan hak
ruha da inanrz, gnahlarn aff iin vaftize, bapapazla
ait Mesihi bir kutsal cemaatin varlna da, bedenlerimizin
tekrara dirileceine, ebedi olarak devam edecek bir daimi
hayata da inanrz.
Ariusluk, 344 ile 361 ylar arasnda mezhebe ayrlmtr:
1. Kat, ciddi Arusuluk: Bunlara gre oul (sa) yalnz
z bakmndan ayr deil, ayn zamanda hi benzemezler.
2. Yar Ariusuluk: Baba Tanr ile Ogul Tanr z bakmndan ne ayndr, ne ayrdr ama benzerdirler.
3. Oul Tanr, Baba Tanrya zde benzemez. Mahiyet
bakmndan birbirinden ayrdrlar. Ariusuluk 381 ylnda
stanbul Topkapda tamamen yenildi ve yava yava tarihe
kart.
131
Marknlik
Biruni, Hristiyanlar tarafndan heretik saylan Marknlik mezhebinden de bahseder. Marknlik, Romada
MS 144 yllarnda adn duyurmu olan Sinop kkenli bir
tccarn liderliinde ortaya km Rfz/Heretik bir harekettir. Bu mezhebin isminin duyulmas, ayn zamanda aforoz tarihidir. Marknlikin kurucusu Marcion, bir piskoposun olu olarak Karadeniz kysndaki Sinopta, Pontusta
domutur. Marcion, 2. yzyln baslarnda yaam byk
Hristiyan din ayrlks olarak da bilinmektedir.
Biruni, Hristiyanlarca heretik/rfz bir hareket olarak
grlen Marknliin oluumu hakknda bilgi vermektedir.
Yazarmza gre Marcion, Hristiyanlarn temel retisinde yer alan sa Mesihten ve Mecusiliin temel retisinde
nemli yeri olan Zerdtten bilgi alan bir kimsedir. Nitekim bir blm Hristiyan retisinden; diger bir blmn
ise Mecusilik retisinden almaktadr. Bylece Marknlik,
Hristiyanlk ile Mecusiliki bir araya getirilen dalist bir
mezheptir.
132
BRUN
Biruni, dalist mezhebin kurucusu Marcionun, sa
Mesihe nispetle bir ncil yazdn aklam ve Marcion
taraftarlarnn elinde bulunan ncilin dier ncilden farkl
olduunu belirtmitir. Kendi doktrinini destekleyecek nitelikte bir kutsal metinler koleksiyonu oluturan Marcion, Hristiyanlk asndan muteber metinler olarak, yalnzca, ba
taraflarn biraz krpt Luka ncili ile Pavlusun mektuplarnn on tanesini kabul etmektedir. Ancak Marcion ncili
elyazmas halinde saklanm deildir. Bununla birlikte Hristiyanln ncili toplamasnda etken olan bir ahsiyettir.
133
Deysniyye
Biruninin eserlerinde yer alan bir dier heretik Hristiyan mezhebi Deysniyyedir. Bu mezhebin kurucusu,
Sryncede Bar Daysan, slami kaynaklarda bn Deysn,
gnmz Bat dnyasnda daha ok Bardesanes diye bilinen bn Deysn, erken devir Sryani gnostik sistemleri ve
Maninin ran gnostisizmi zerinde etkili olmu bir dnrdr.
Gnmzde Deysniyye olarak bilinen mezhep, Miladi 2. yzyln sonu ile 3. yzyln balarnda bn Deysn
(. 222) tarafndan kurulan ve nur ile zulmet esasna dayal
lem grn benimseyen gnostik frkadr.
Biruni, Bardsisan mezhebi iin de ayn dnceleri
ifade etmitir. Bardaisan veya bn Dysn Hristiyanlarn
temel retisinde yer alan sa Mesihten ve Mecusiliin temel retisinde nemli yeri olan Zerdtten bilgi almtr.
Grlerinin bir ksmn Hristiyan retisinden; dier
134
BRUN
ksmn ise Mecusilik retisinden almaktadr. Dolaysyla
bu mezhep de Hristiyanlk ile Mecusiliki bir araya getiren
Dualist bir mezheptir.
Biruni bn Deysnn/Bardaisann sa Mesihe nispetle bir ncil oluturduunu belirtmitir. Ancak bu ncil dier
ncillerden farkldr ve kendine zg bir ierie sahiptir.
slam literatrnde bn Deysnn, Biruninin ifade ettii
ncil dnda da gnmze ulamayan eserlerinin olduu
kaydedilmitir.
Nitekim bnul-Nedm, bn Deysnn, Kitabun-Nur
vez-Zulme, Kitabu Ruhniyyetil-Hakk, Kitabul-Muteharrik vel-Cemad isminde eserlerinden bahsetmektedir.
Deysniyyeye gre insan, ruh/nefs ve bedenden olumaktadr. Ruh/Nefs bedeni bir elbise gibi sarar. Ruh/nefsin
ayrlmasndan sonra insan bir le olarak kalr. Ruh, kendisiyle kyaslandnda daha maddi, bedenle mukayese edildiinde ise daha latif olan nefeste gizlidir.
slam leminde zerinde aratrma yaplan ve heretik
Hristiyan mezheplerinden biri kabul edilen Deysniyyeyi,
Biruniden nce, Kitabut-Tevhid mellifi Matrid de itikad grleri asndan incelemitir.
Biruninin Arap Hristiyanlar hakknda verdii bilgiler, olduka deerli tarihsel bilgilerdir. Ancak o dnemde,
Hristiyan mezheplerinin, Biruninin ismini verdii mezheplerle snrl olduu sanlmamaldr. nk yukarda ad
geen mezhepler dnda da mezheplerin var olduu bilinmektedir.
135
Eserleri
Biruni, bazlarna gre muhtelif ilimlere dair 1037 ylna kadar 114 eser yazmtr. 1037 ylndan sonra yaad
dnem iinde ise 83 eser telif etmitir. 63 yanda iken arkadana yazd bir mektupta, bykl kkl 180i bulan eserlerinin listesini vermektedir. Ancak bunlarn byk
ounluu kaybolmutur.
Ne yazk ki bunlardan 22 tanesi gnmze kadar gelebilmitir. Biruninin gnmze ulaan en nemli eserleri
unlardr:
sr-l-Bakiyye: Bu eserini 28 yanda iken yazmtr.
Arapa olup 1878-79 ylnda ngilizceye tercme edilmi,
1923 ylnda tekrar baslmtr. Beynelmilel bir kronoloji,
tarih, takvim, kltr ve astronomi konularn ihtiva etmekte
olup, ilm deerini gnmzde bile srdrmektedir.
Tahkku m lil-Hind: Bu eserini Gazneli Mahmut Han
ile birlikte gittii Hindistan seferlerinde Hint dini, kltr
ve felsefesini, Sanskriteyi renip yerinde tetkik etmek
136
BRUN
suretiyle hazrlamtr. Eser 1887 ylnda ngilizceye tercme edilmi, 1910 ylnda tekrar baslmtr. Bu eserde; Hint
ilmi, felsefesi ve dinleri zerinde durmu ve corafi bilgilere de yer vermitir.
Tahddu Nihyet-il-Emkn Litashh-il-Meskin:
1015 ylnda tamamlad bu eserde, matematii corafyann inceleme metotlar anlatlmtr. Harezm, Hindistan ve
Afganistanda yapt rasatlar ile jeoloji ve jeodeziye ait
konulardan bahsetmektedir. Ayrca enlem ve boylam incelemeleri zerine olduka geni bilgi vermekte, trigonometri
ile ilgili yeni kavram ve yorumlar getirmektedir.
El-Kanun-ul-Mesudi: Astronomik corafya demek
olan bu eser, Brunnin en byk eseridir. Bu eseri ciddi,
nemli bir matematik ansiklopedisi olup devrinin birok
yeniliklerini ve keiflerini iermektedir. Eser Hindistanda
iki cilt halinde baslmtr. Birok Batl ilim adam zerinde almalar yapmaktadr.
Kitb-t-Tefhm f Evili Sanat-it-Tencm: Trigonometri, astronomi ve astrolojiye dair hem Farsa, hem de
Arapa olarak yazd byk eserlerinden biridir. 1934 ylnda ngilizceye tercme edilmitir.
Kitabl-Cemahir fi Marifetil-Cevahir: Biruninin
elementlerin younluklar ile ilgili eseridir. Bu eserde 18
elementin zgl arlklar, geree ok yakn olarak verilmitir. Kymetli talar ve madenlerden de bahsetmektedir.
Biruninin bu eserinde zgl arlklar ile alakal verdii
deerler, bugnk deerlerle hemen hemen ayndr. zgl
arlklar bulma ile alakal yapt almalar neticesinde
137

modern eczac piknometresine benzeyen bir avadanlk imal
etmeyi baarmtr. 23 kat maddelerin zgl arlklarn
ve scak su souk su arasndaki younluk farkn bu kitapta yaynlamtr.
Kitb-s-Saydal: Tp ve eczaclk konusunda yazd
ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Eserde ilalarn ve otlarn isimleri; Arapa, Farsa, Yunanca, Sryanice, Sanskrite, Hinte ve Trke olarak kaydedilmi, zellikleri aklanmtr. Biruni bu eseriyle eczacln babas unvannn
almtr. Eser gnmzde birok dillere tercme edilmitir.
Biruninin son eseri kabul edilmektedir.
Taksm-l-Eklm: Corafi bir eserdir.
Ahbr-ul-Harezm ve Mehir-l-Harezm: Mhendis
olduu kadar da byk bir tarihi olan Biruninin bu iki
eseri Harezm tarihine dairdir.
Trhu Eyym-is-Sultn Mahmd: Bu eser Gazneliler
tarihine dairdir.
Trh-ul-Mbayyeze vel-Kramita: Manihaler ve
Karmitallar tarihinden bahsetmektedir.
Tenkh-t-Tevrih: Bir tarihsel eletiri kitabdr.
Biruninin btn almalar dikkate deerdir. Risale fi-Fihrist Kutub Muhammed b. Zekeriya el-Razi, onun
dikkate deer almalarndan biridir. Kendi almalarnn fihristini ieren bir eser yazd, bu eserin 103 blm
tamamland, 10 blm tamamlanamad. Bu eserin iinde
138
BRUN
Kronoloji ve Masidicus Kanunu da bulunmaktadr. 12
tanesi, Ebu Nasr tarafndan 12 tanesi Ebu Sahl tarafndan
ve 138in zerinde ise Ebu Ali el-Cili tarafndan Biruni adna yazlmtr.
Fihrist eklinde yazd eserinden sonra, deerli almalarn bir araya toplayan yeni bir eser yazd. Fakat
bu eserin bir kusuru vard. alma numaralarnn hepsi
180di. Nedeni bir sre anlalamad ve ayrntl bir inceleme yaplmadan yaynlanmas uygun bulunmad.
Fakat sonuta, eserin bykl gz nnde bulundurularak, byk ilim sahalarnda kabul grd. Dier taraftan 4 matematiki ve 1 gkbilimci tarafndan dzeltilen ve
Haydarabatta yaynlanan metinlerin tm, Biruniye atfedildi. Bu eserlerin arasndan yalnzca Rasail el-Biruniye
nem verildi.
Ayrca Haydarabatta, 1948de, Resail Ebi Nasr ilal
Biruninin 1. cildi yaynland. Yukarda zikredilen eserler
ve ayrca 15 matematik ve dier astronomi eserleri ve Biruninin daha baka birok eseri Ebu Nasr tarafndan yaynlanmtr. Maniskriptlerin ise biraznn yayna hazr hale
getirilmesine rabet gsterildi. Bunlarn iinde 20 tanesi ise
Biruniye aittir.
139
lim Dnyasnn Yapt almalar

lim tarihinde zerinde en ok allan slam-Trk ilim
adam unvanna sahip Biruninin doumunun bininci yl
btn dnyada grkemli bir ekilde kutlanmtr. Mesela,
1951de birok ilim adamnn kendisi hakkndaki gr ve
deerlendirmelerini iine alan bir anma kitab hazrlanmtr.
UNESCOnun kard COURIER dergisi 1974 Haziran saysn Biruniye ayrm ve onu kapak fotorafna
yazd Bin Yl nce Orta Asyada Yaayan Evrensel Bir
Deha balyla tantmtr.
Trk Tarih Kurumu 1975te yaymlad 68. saysn
Biruniye armaan ederken, deiik lkeler de adna pullar bastrmtr. Biruniyi anmak iin 1973te Karaide bir
sempozyum; 1985te Ankarada milletler aras bir kongre
yaplmtr. zbekistanda hayatn konu alan bir film a140
BRUN
lmas yaplmtr. Biruni ile ilgili olarak ilim adamlar ve
bilim tarihilerinin ortak kanaati, onun ok nemli bir ilim
adam olduudur.
Biruni, Alman F. Krankowa gre mstesna bir insan
ve zamann tesinde bir lim; Prof. Sochauya gre yeryznde yaam en byk zeka; Philip K. Hittiye gre tabii
ilimler alannda Mslmanlar arasnda yetien en orijinal
ve en derin bilgin; Bartholda ve Rus bilim adamlarndan
Gafurova gre slam leminin en byk bilgini; George
Sartona gre de btn zamanlarn en byk bilginlerinden
biridir.
Netice olarak denilebilir ki Biruni, ortaya koyduu
eserlerle tarihimizin yz ak ve insanln ilm gelimesinde
de nc olmutur. Bugn ise onun daha o zamanlar yaad
ve varln haber verdii corafyalarda kalp ve kafa gz
ak binlerce potansiyel Biruni aday, gelecein ilim dnyasna hazrlanmaktadr.
141
Kaynaklar
- Al-Biruni, Al-sr ul-Bakiye an il-Kurn il-Haliye,
Badad (tarihsiz).
- Ali Ural, Zaman Gazetesi, 04.03.2007.
- Ana Britannica, C. 4, s. 269-271.
- B. Lewis, Ch. Pellat and J. Schacht, The Encyclopaedia
of Islam, Volume I, Fascculus 20, Leiden-London, 1960.
- Bilgi Bycs Biruni, Emine Sonnur zcan, tken
Neriyat, stanbul, 2007.
- Biruni, Encyclopdia Britannica. Retrieved April 22,
2007.
- Biruni, ifaat eI-Mmure Alel-Biruni.
- Biruni, Tahdid Nihayet al-Emkin li-Tashih Mesafat ilMcskn, Yaymlayan: Muhammed b. Tavit et-Tanci, Ankara,
1962.
- Biruni, Tahdid.
- Biruninin bn-i Sinaya Ynelttii Baz Sorular; Biruniye Armaan, Ankara, 1973.
- Corafya Ansiklopesi, C. 2, s. 212.
142
BRUN
- David C. Lindberg, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press.
- Do.Dr. M. Dizer, El Biruni.
- Gnay Tmer, Biruni, TDV slam Ansiklopedisi, C. 6,
s. 206.
- brahim Olgun, Biruninin Kiiye ve Topluma Bak,
Biruniye Armaan, Ankara, 1973, s. 39-38.
- slam limleri Ansiklopedisi, C. 4, s. 594.
- slam Ansiklopedisi, C. 2, s. 635.
- Ord.Prof.Dr. Aydn Sayl, Doumunun 1000. Ylnda
Birn, Biruniye Armaan, Ankara, 1973.
- Ord.Prof.Dr. erafettin Yaltkaya, Ebu Reyhann Bir Kitab, Trkiyat Mecmuas, C. V., stanbul, 1926, s. 1-9.
- Prof.Dr. Mbahat Kyel, Beyruninin bni Sinaya Sormu Olduu On Soru ve Alm Olduu Karlklar, Beyruniye
Armaan, Ankara, 1973.
- Prof.Dr. Sevim Tekeli, Biruninin Gne Parametrelerinin Hesab, Belleten, C. XXVII, S. 105, Ankara, Ocak 1963.
- Rahman Habib, A Chronology of Islamic History, 5701000 CE, Mansell Publishing.
- aban Den, Mslman lim ncleri.
- Tahir Airov, Biruniye Gre Hristiyanlk, Uluda ni.
Sosyal Blm. Enst. Felsefe ve Din Blm. Anabilim Dal Dinler Tarihi Bilim Dal, Bursa, 2005.
- Tbitak Bilim ve Teknik Dergisi, Kasm 1977, S. 120,
s. 14-16.
- W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1963.
- www.bilim.ficicilar.name.tr/sayfa...__M_Dizer.html.
- www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=938.
- www.geocities.com/chelick2000...ler/biruni.htm.
143

- www.google.com.tr/search?q=biruni.
- www.izafet.com/genel-tarih/35903-turk-bilim-adamibiruni-astronom-matematikci-etnograf-tarihci-ve-filozof.htm.
- www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=361.
- www.meyilli.com/unluler/biruni.php.
- www.physics.metu.edu.tr/~fizikt/bultenler/97_98_bahar.html#bir.
- www.risaleajans.com/tefekkur/11-asrin-ilim-gnei-elbiruni.
- www.sozluk.sourtimes.org/show.asp?t=biruni.
- www.tr.wikipedia.org/wiki/Biruni.
- www.turkcebilgi.com/El-Biruni.
- www-history.mcs.st-andrews.ac...Al-Biruni.html.
- www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Printref/Al-Biruni.
html.
- Zeki Velidi Togan, Al-Biruninin Hikyt Tarih Ahi ilHind f stihra al-Umr Nam Risalesi, stanbul, 1954.
- Zeki Velidi Togan, bni Fadlan, TDV slam Ansiklopedisi, C. 6, s. 207-208.
144

Ali Kuzu - Biruni

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ali Kuzu - Biruni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dnyann Paylaamad

ifa Uzman lim Adam

PARAF YAYINLARI: 197

Gemiini iyi bil ki

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann enlemi boyunca izilen bir izgi dz de

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

lim Gzeldir, Lezzeti de Kalcdr

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Ksaca Biruni Kural

Allaha Tvbe Ederim

nsana Deer Vermek

ok Ynl Bilim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

bni Sina ile Tartmalar

Baz nemli Bilimsel almalar

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruni, bu yuvarlakl dalarn bozamayacan sy-

nk dalar ne kadar byk olursa olsun Dnyann

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Sosyal Bilimler ve Felsefe

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruni, Sen Ne Bilginisin?

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Servet in Deil, Bilim in Yazdm

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruni ve Dinler Tarihi

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruniye Gre Hristiyanlk

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruninin Kronoloji Kitab

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruniye Gre Patrikhaneler

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruniye Gre ncil Kelimesi

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam

Biruniye Gre Yen Ahit

Dnyann Paylaamad ifa Uzman lim Adam