isLAM FELSEFE VE ITIKADININ GARBA TESiRI HILMI zZivA ULKEN Ankara Universitesinde Ord. Profeséir Islam Felsefe ve itikad: 7-10. asivlar arasinda yayslmig, biiyiik eserlerini vermis ve 11-13. asrlar arasinda Garba tesir ederek bugtinkti Garp medeniyetinin dogmasina sebep olan Renaissace’a zemin hazirlamustir (1). Bu mescleyi tetkik igin nce Yunan ve Mind-lran tesirlerini meze ederek fslim medeniyetinin bayOk eserlerini nasil meydana getirdigini, sonra da bunlatin hangi yollardan ve nasil Garba gectiiiini gormelidir. Atina felscfe mektebinn tahribinden sonra filozoflar Iskenderiye’ye gogmiislerdi, Uzun middet ilim merkezi Isken- deriye idi, Bu sehir kiittiphanesinin Hz. Omer tarafindan yakuriidhs hakkindaki yanhg i diaya mukabil, iskenderiye kiitiphanesinin Istamlardan énce bir kag yangin gecirmis oldugu muhakkaktr, (2) Bunlarin tesirile ili merkezi iskenderiye'den, énce Antakya, Urfa, daba sonra Harran’a gegtifi biliniyor. Abbasiler zamamnda Harran mektebine mensup bir cok Alimler Baghdad’a gelmege basladilar.(3) Abu Djafer al Mansur’un Baghdad’da kurdugu Beyt iil-Hikme Tib, niicum, hendese, felsefe, tarih kitaplarimn terciimesite mesguldii. Mehdi zamaninda alaka yaziflad, “zanddika”mn nufueu gogaldikca terctime hareketi azalch, Harun- Ul-Resid zamamnda tekrar basladi, Beytiil-Hikme’de bir cok daireler yapild:, Yuhanna b. Masivayh Amuriyye ve Ankara’dan kitaplar nakl etti. (4) Suryaniden, farisiden terciimeler yapildi; Me’mun daireleri genigletti. Muhtelif memleketlerden kitaplar getivtti, Yunanca, suryanca, farsea, ibrani hind ve habest dillerindeki kitaplann sayist art. Sehl b. Harun’u emin tayin etti, Said b. Harun onun yardimerst idi, Yuhanna b. alBatrik felsefl terclimelere memur edildi, Musa al-Khwarazmi’nin tig oglu Muhammed, Ahmed, Hassen islam mate- matiginin kuruculan idi. Hunayn b. Ishak, tshak b. Hunayn, Omer b. Ferrukhan-al Tabe- ri baglica miitercimlerdi. 9, any ortalarmda Al-Mutevakkil ikinei dafa Beytiil-Hikme’y: act, 992 de verir Ardasir cok zengin bir kitiiphane ve Daril—ilm adi alan bir Akademi kardu, (Bu Akademi 1055 de bir yanginda harab olmustur.) Imi tetkikler genisledikee resml hastanelerde de aragturmalar yapihyordu, Boylece Al-Mervezi, Farabi yctistiler (5). Tabakat sahipleri onlara “tabib”, “feylosof” ve “manukt” diyorlar. Bu biiyitk miitercimler arasinda Abu Bigr Metta, Yahya b. Adi ve onlarn talebesi Abu Suleyman Siczi’yi aynica ziky etmelidir. (6) Kayrevan'da Aglabilerden Ibrahim b, al-Aghlab tarafindan 800 de bir Beytit’l-Hikme kuruldu. Esed b. af-Furat bunu tesise memur edildi, Ishak b. Umran felsefe kitaplarm: gerh 1) O° Leary, How Greek Science passed to dhe Arabs 2) P.Moreaus, Les Listes anciens des ouvtages d’Aristole, Louvain, 1951; Mchmet Mansur, tskenderiyye Ka Aiphonesi, Istanbul; Meyerhof, Von Alexandtien nach Baghdad, Leipsig 3) Hilmi Ziye, Uyams devirctinde Teretmmenin Rol, Astenbal Valet zaatbaas, 1983; Hilmi Ziya, Isiam Medeniyetinde Teretincler ve Teseier, bisineiexerin vei baslas, 1947; ‘Tahir Hatiai Balcigle, fsiam Mede- niyetinde Kitiphaneler, Bales, 1980 4) Spoler. Frih-islamiachen Studien 5) Hite Ziya Ulken, Yslam Felsfest Tashi, 1954 6) tba Ebi Usaybia, Uyunul -enba’ $i Tabakatl Bxbbe’s Ibn al-Kalti, Tabokat al -Hikema; Sebrizort, “Vabakat al- Hiskeen; Tetimme Sivan al- Hike2 wind 2iva OLKeN citi, Bu Beyt tl-Hikme Islam ilminin Garba gegmesinde mihim rol oynadr. (7) Burada bir gok hiristiyan talebe okumakta idi. Sarkdan (Irak, §am ve Misir'dan) mithim kitaplar ge- liriliyordu, yeniden yazdinhyor ve serh ediliyordu, Abu al Yesr Ibrahim b. Ahmet al Sibant Ibrahim b. Ahmed b. al Aghleb, Abw’l-Abbas Abdullah, Ziyadetullah bu Beyt ill-Hikme’nin inkigafinda muhim hizmeti olan devlet reisleri idi. 1004 de Kehire'de de bir Dar al-Hikme kuruldu, Fatmiler oraya binlerce kitap gee tirdiler. Makwizi’'ye gore Al-Hakim bi-Enwillah (985-1019) kendi kitaplanm oraya nakl ettirdi, Fatimile: bu Dar Ul-Hikme’nin evkafim arttrdilar (8). Al-i Ammar Tarablus Sam‘da da bir Dar t-Hikme kurdu. Al-i Hamdan zamaninda Abu Talib b. Ammar ilk dafa 1071 de istildl kazandi ve bu ilim miiessesesini tesis etti, Gibbon'a've Djordji Zeydan’a nazaran haghlar bu mitessesenin cok zengin kiitiiphanesini yaktlar. (9) Maraga’da Huligd zamanida Nasiviiddin Tust bir Dar ti-Hikme kurmug; Irak, ve Samdan kitaplar getirimigti, yanunda bir de rasadhane tesis etti, Hulégd bu teyebbiisti himaye citi, Yanda Fahriiddin al-Maragi, Rukneddin al-Estarabadi Kutbiiddin Shirazi, tba al-Favati, vs. vard. (10) Halife Al-Mutevekkkil’in veziri Fath b, Hakin tarafindan hususi olarak HazAnat il Hikme kuruldu (846-861). Samani hikiimdart Mansur b. Nuh (961-977) Sivan ai-Hikme’ys kurdu: Razt, Balkhi, Farabi, Iba Sina orada yetistiler. bn Sina Sivan al-Hikme’nin ehemi- yetini anlatyor, Farabi oranin kitiiphane mudurligémii yapt ve orada Al-ta’lim al-San?yi yazch, Djafar b. Hamdan iil-Musilide Dar al-llm’i kurdu. (11) Pelsefe ve ilimde ilk miitercimlcr arasinda Sabit b. Kurra, Kuvayri, Yuhanna b, Haylan, Haylan, Abu Yahya Zakariyya al-Mervezi, Ibn Karnib, nihayet Bi-Kindi ve Farahi nin adlarint zikr etmemiz Izimdwr, (12) Bu terciimeler yunancadan arapgaya degil, daima ikinci elden ve suryanceden arapeaya yapihyordu. Tercimelerin dogrulugunu temin icin ayni esetin bir cok dafalar teretime edildigi vardi. Once halifeler, daha sonra biitiin islam deviet reislerinin himaye ettikleri bu ilim faaliyetine katlanlar Misliman, Yahudi, Hiristiyan hatta manichéen‘lerdi, Mislimanlar da Araplardan baska, lranhlar, Tiirkler, Hindliler ve bagka Islam kavimleri idi, Bundan dolay: Yunan ve lran-Hind tesirleri ile vitcuda gelmig olan Islam medeaiyetinin tegekkitliinde Orta ve yakindogunun biitiin kavimlerinin, islami zihniyet ve gayeye tabi olmak sartile, miisliiman olsun olmasm bitin din ve mezhebleria hizmet ve rolit olmustur. (13) Yine bu yitzden, énce hararetli bir terciime faaliyeti ile bag layarak sonra orijinal eserlerin telifi ve fikir ibdatan seklini almig olan Islam meceniyetinin bu yaraticr faaliyeti hakikaten milletlerarast ve insani bilyiik bir hareket olmustnr. Onun bu genig dlgiide geligmesi bilhassa Abbasi'lerden beri felseft ve ilmi zibniyet bakammdan tam bir Zolévance’m hakim olmast ve cok dafa zannedildigi gibi taassubdan eser bulunmamast idi. Helenistik tesir derecesinde olmamakla heraber gnosticisme, manicheisme’in ve bu kanaldan Hind’in de tesiri vardir, [bn Nadim’e gére Mani’nin babast Fattak b. Ali Behram. 7) Kayrevan devleti ve ilmt hayatt haklanda Bk: Corji Zeydan, M. 2, Tarihi; 8) Fauumiler zamanmnda Misi igin Bk, Durret-f-esldk; Makviz?hin Haitat', 9} Corei Zeydan tslam Medeniyeti Tar 10) Haigh vamamnda Nasireddin Tussi ve Dar-il-Hikme hakkinda Bk, H.Z. Ulken Islam Medeniyetinde Akademiler ve Medrescles. Egitim Harckeileri Dergisi, 1960, F. Koprili, Maraga Resadhancsi, Belleten, 11) Sivan al -Hikme (Tetimme) Farabt ve-Tbn Sina’mn hayatian hakkanda 12) Tbe Nedim, Fibrist 13) Corei Zeyda, Medeniyeti Islamiyye Tarihi, mitereimi Zeki Magamiz, Barthold, Islam Medeniyeti Spuler, Frithvisamishen Studien VasIsLAm FELSEFE VE ITIKADININ GARBA TESiRt 3 idi, Sabii‘lerde miinasebeti vardi, Doktrinini Babil dilinde telkinediyordu, (14) Seytanin, Allah’ kulu olacak yerde ezeliyetten beri var oldugunu, iyilige karg. kétiilik prensipi balinde mniicadele ettifini sdyliiyordu. Peygamberleri ve Tevrat’s inkar ediyor, yalniz Incil’i, A’mal vusul’ii ve Saint Paul risalelerini kabul ediyordu. Manf'nin eserleri Tran'da yasak edildigi igin fran diginda, hiristiyan memicketlerinde ve Orta Asyada yayilmistt Abbasi halifeleri bir miiddet saraylarinda mani (15) katipleri kullandiar. Bu devrin en mihim mitercimi Ibn il-Mukaffa idi, Muvtazila’den Cahiz mant (**) terctimeleri ve tesirlerini tenkid etti, ve az sonra bu harcket resmi takibata ugradi, 16) Bunlara ~ stants halin- dede olsa~ mazdéisme tesirlerini katmalidir. Dr. Mehmed Muin “Mazda yasna ve tesir an der Edebiyat 1 Parisi?” adh eserinde bu tesiri incelomektedir. (17) Max Horton bir zaman islam diistincesi iizerinde paganist Hind tesirlerini mibalage ediyordu, Ona gére tasavvuf doktrininin bir gok cereyanlart o asildan gelmektedir. (18) Fakat L. Massignon bu iddiay: reddetti, Massignon’a gore eski hind doktrinlerinin Islam iizerinde tesivi ispat édilemez, Tam tesine, ilk Isham istilasindan beri, daha sonra Gaznevi ve Mogol—Tiirk Imparatorluklarinda Islam din ve fikrinin hind izerinde biiytik tesirleri olmustur [-L. Massignon Loxique Teciiniguté de la Mystique Musulmane, Paris, 1922,-] (19) Tarikat- Jar vastasile iskimi doktrin Hindistana girmis ve’ miislim olmyan hindularim tzerinde vah= det-i-viieut telakkisinin biytk tesiri olmugtur. Fransiz sarkiyatgis, bunun igin bilhassa BH Birunf’nin KitabalPatanjal al-kebir‘ini ele ahyor, gerek onun gerek sonradan Horten gibi garphlarin ileri sirdikleri icdialan tenkid ediyor. (20) Bununla beraber, hind matematigi ve hind edebiyaundan terciimeler_yaprlmiste Kelila ve Dimma. bu sirada taninnis, sonradan Tarkgeye de Hitmayunname adi ile terciime edilmistir. Hesab gubari diyé tanilan Hind hesabi bu sada égreniliigtir. Abdullah b. Ali “Sirk al-hindi”*adli eseri bit swrada farisiden arapcaya terciime ettl, Salih b, Babla Hind tubbma dair tereiimeler yapti, Cafer b. Yahya birgok gark eserini avapcaya gevirdi, Fakat hind tesivlerinden mithim bir kasms Tran vantasile geliyordu, Bir cok eserler dnce hindceden farscaya, oradan arapeaya nakl edilmistir. (21) Aynica Yunan tesirinin de kismen fran yo- hundan geldigini igaret etmelicir. ‘Ciinkti Sapur zamanunda Bizans schirlerinin istilés ile cle gegen cserlerden. bir kismi Sapur’un kurdugu Gunde-Shapur medresesinde farscaya gev- rilmig bultiauyord: (22) Abbasiler zamaninda ilim ve felsefe harcketi baglayinca bu medreseye. mensub alimlerin de faydasi oldu. Ibn Abi Useybia, Ibn Nedim, fbn al-Kaftt, Abu Said Sahrizurt, v.s. gibi tanilmyy “Tabakat” sahipleri miiellif ve miitercim listelerinde daima Travi ve hind menjeine bir fal ayirmaktadirlar. (23) Fakat bunlardan bie kastamin yine Yunan ilim ve felsefesine ait oldugunu unutmamak sartile, bu tesiri hesaba_katmalidir, Islam ilim ve felsefesi, teciime hummasi gegtikten sonra 9-11, aswrlarda olgunlasti, ve 12. asirdan itibaren Sicilya ve Endiiliis yolundan Garba gegmeye basladi, Bu suretle Garpda da 1a) Pon Nedim, Fibrise 15) Alfaric, Les Reritures Manichéennes, E. Nourry, Paris, 1918, 2 volss 16) A. Badavt, Bl-tlhad (1 Islam, Mast, Kahire 17) Doktor Mehined Muin, Mazda -Yasna, tesir an der Bdebiyats Parisi, 1999 18) Max Horten, Die Philosophie der Islam, Munchen, 1924, Der indieche Geistestyput (171-207) 19) L, Massigaon, Max Horton adi gocen kitabt hakkindaki tenkid yarss: Dor Islam, dergisinde, ‘Massignon’ayrica bu kottida Essai sur la lexique de la Mystique Musulmane adh eseriiginde uzun fasillar svar suakendi, 20) Kaprutt kutdphanesi, 5 Bu ser Helmuth Ritter tarafindan Oriens dergisinin iginde nege edit. 21) Tran-Hint tesirlerine dai, Bk. Massignon, adi gegen exers Spuler, Frithislamieche Studien, wb 22) Spules, Zabibullan Safa ve Dr. Muin'in eserlerinde etvafls bilgi vars, 23) ‘Tabakat kitaplarinda Tran mengei hakkandaki bahisler| ' | | 4 nied ziva Guxen, biiyk bir tereiime devri acildi. (24) Calinos'la (Galien) bir ayarda tuttuklan: Abu Kasim Allaf b, Abbas (Albucasis)in tedavi usulléri Garpta tatbik ediliyordu, Abu Zekeriyya al- Avam’in ziraat esaslariat tesbit eden Kitab al -hulfsa’sinmt Don Jose Antonio Bangueri latinceye terctime etti, Latinler eczacilskcta en biiyiik alim olarak fbn Zahr’ (Aben Zohar) tamyorlardh. Riyaziyatta mitemadiyen Islam eserlerini terciime etmekte idiler. © derecede ki, artik eski nan riyaziyesini bir tarafa birakmslardh, Asl biyik Ieldm riyazilerini Endiihislti Araplar vasstast ilé tamdilar, Bundan dolayi, bitinei planda Endulislilerin nbba, eczaciiia ondan sonra Felsefeye dair eserlari de bunlar takib ett, Ali b. Abdurrahman b. Yunus (Ben Jonis), Abu Ali Hassen (Alhacen), Muhammed b. Cabir al Battan{ (Albatagnus) Létinlerin ilk tamchklart Islam riyazileri ieli. Garp musikisi Islamlarla temastan Once yalmz kilise ilahilerinden. (kyimne ) ibaretti. Onu mazbut bir nota ile derintestiren Islam-sark musikisi oldu. Sol anahtarm: ve bes sizgili notay: ilk defa slamlar kullanmylardir, Bu swrada Islam musikisinaslarindan Abul Farac Ali b. Muhammed’in “‘Madjmuat al-alhan” adh eseri ile Farabi'nin Kitab al-Musikt si terciime edildi. Tulaytula'da (Toledo) fslm musikisinin tesitini gisterecek miihim vesi- kalar vardir, Alphonse Je savant’m bu sirada yazdigi bir eserde, 1170 de rahip Guy dArezzo tarafindan icad edilen bir notadan ve ondan énce Islamlardan gegen bes hath ve anahtarh notadan bahscdilmektedir. Bu kitaba gore magribi havalan ve sark musik nazariyeleri Garp musikisini kilise ilabilerinin darhgndan kurtarmustar. (26) Salerno mektebi énce {slémlar tarafindan kurulmus, sonradan ftalyanlarm eline gecerek devam (27) ettirilmigtir Orast harareti tercitme faaliyetinin merkezlerinden biri idi. Ba terciimeler sirasinda bir gok arapga kelimeler Garp dillerine gegmeye baglamusti, Alambic, alkalis, alcalin, alkool, alkermes, alchimie gibi kimyaya, alkarismi (algoritmi), algebre, chiffre, zéro gibi matematige, sucker, coton, safran, artichaut {al-harguf), orange (—na~ rene) mus, sirop, alcove, amiral, boussole, v.s, gibi ziraate ve umumi hayata ait bir cok kelimeler bunlardandir, (28) Rakkamlar ilk énce Hindliler tarafindan kullamlmigur, Hk Islamn riyazileri mesel& al-Khawarazmi buna hesab-1 hindt diyordu, Endiiliiste hesab -gu- bari tabiri kullansld:, Bunun esas: bir dairenin amudi iki gapla béltinmesidir. Daire sifiry g@stermek dere caplarm tiirli pargatarimn alinmast birden dokuza kadar sayilara delalet ediyordu. Bu sekillerin az cok degiserck garba gecmesi Romahlann sifreleri yerine kullanilan bugiinkit rakkamlan meydana getirmistir. (29) Kagit nce Ginde ve Tiirkler arasinca kul- lammigtir. Kuteybe Semarkand’e geldiffi zaman orada kagit ve cini tezgahlart bulmustu. Bundan pek az sonra Mekkeli Yusuf Amru 706 da ipek yerine pamuktan kagit_yapmaya baglad, Ikinei Henri zamanmda bitin Avrupa’da Dimusle kagitdmdan bahs ediliyordu. 1270-1360 arasinda kagat Avrupaya girmistir. Pusla ve barut da Ginlilerden Tiirklere, oradan Araplar vasitasile Avrupa’ya gecmistir. (30) Puslanin Gioja d’Amalfi tarafindan icad edilmis oldugu haklandaki rivayet yanhyur. Matbaa bir nevi iptidat litografya halinde ilk nee Gin- liler tarafindan kullanilmistir. Torkler vasttasile Araplara gegtikten sonra bir parga tekamtil 24) Aldo Mieli, La Seience Arabe, 5 Pierre Duhem, Le Systéme du Monde, de Piston 4 Copernic, vol. um, 29) Islam ‘Trbbimn ve ilminin Garba geyisine dair eserler igin Bk, HLZ.Ulken, fslam Medeniyetinde Terct sneler ve Tesisler, 1947;—, Islam Felsefesi Tarihi, 1954. Akyigit zade Musa, Garp Medeniyetinin Esasina bir Nazar, Zaman kitiphanesi, 1828 26} Henry George Fatmer, A History of Arabian Music to the XIHT © Century, Luzac, London, 1929 27) Picavet, Histoire de a Philosophie medievale, 2 vols; Bt. Gilson, Histoire de la Philosophie du Moyen-Age 28) Azade Musa, Garp Medeniyetinin esasina bit Nazar 29) Mateanatiktasihine dair eserler igin Bk. Salih Zeki, Asay » Bakiye, 8 cit; Tule Tasihi misveddeleriiginde Fatin cfendi ve Hidsn Hamit sarafindan yazslmy tasunlars H.Z. Ulken, Isléza Digincesl, 1946; Aldo Micli, la Science Arabe, v. 30) Gina Lorsbrosa, La Rangon dui Macbinisine,etmistir, Garphlar parcalara boliinmemis, tahtadan oyulmus matbaay: Endilliisten égrendiler. Giittenberg zamaninda hasfler ayr1 ayri oyulmaga bagladh, Islam medeniyeti Endiilis ve Sicilya'ya dogru yay:ldigi zaman Garbin simrlan iizerinde bulunan bu yeni bolgelerde bir cok ilim ve felsefe merkezleri, medreseler kuruldu, Dinyada ilk tniversite mahiyetindeki medrese Is!4m aleminde kurulmustur, Bu da Seleuki veziri ‘Nizam iil Miilk’tin Bagdad’da kurmug oldugu Nizamiyye medresesidir. (31) Abbasi halifeleri ve Selcuk hitkiimdarlarmin birlesik tesebbiisii ile o strada Islam Alemini tchdid eden batmi ve ismaili hareketlerine karg: miicadele icin kurulmug olan bu medrescyi(32)"az sonra bir goklart takip etti: Mustansiriyye, Kamiliyye, Firdavs, v.s, medreseleri gibi. slam diinyasimn Garba yakin kisimlardaki medresler de bunlar: takip etti. Girnata, Kurtuba, Eybiliyye Tulaytula ‘qnedreselérinden. her biri biiytik birer tiniversite idi, Bu miiesseseler yalmz dfretim degil, ayn zamanda ilmt arastirma ve indeleme sahalan idi, Biiyik islam hekin, riyazi ve feylozoflart burada viicuda sees Gnata‘da Sultan medreselerinden baske ayns mahi- gin yahudi ve hiristiyan gencini, gekmekte idi, Bazt islam hekimlerinin tedavi icin cagrildiklan, liatta bazilarinin ziyaret edildigi biliniyor. Asturia krallarmdan birinei Sancho (508 de tutuldugar bir hydropisie hastahgndan kurtulmak icin Kurtuba’ya, islam hekimlerini yarete ‘gelmisi. Bu: medreselerde eczaciliga (saydaléniya) dair bilgileri Ibn Zohr (33), ‘yaziyan Tb Yunus, Abu Ali Hassen, felsefeyi Ibn Bacce, thn Tufeyl, fbn Riisd okutu- yordu (34) islim ikmini etrafa yayan bu medreselerin kargismda Garpda bu ihni almaga caligan bir takim yeni tiniversiteler tesekkil ediyordu, Bunlardan en miihimleri italya'da Salerno, Fransa’da Boulogne, Montpellier Universiteleri idi, Arapcadan latinceye, ibrant. den lAtinceye, bazen arapgadan Once romane diline oradan latinceye biitiin terciimeler bu mmitesseselerde yapiyordu, Onlar adeta Magrib Islam medreselerinden etrafa yayilan ilmi toplamak icin kuruimus bilgi ahizeleri idi. Onlarda asirlarea Islam tbbma ait tercimeler okutubmustur. Idlamlarla temastan dnce Orta gag Kittiphanelerinde bulunan eserler mitellif ve nevi bakimindan cok fakirdi, Mesela Saint Gall kiitiphanesinde felsefe namina Apulée’nin kitaplan, Isidore ve Cassidore'un kitaplart, Boéce’in bir kag eseri, IL. asirdan beri bu zatm mantik Kitaplart bulunuyordy (35) Her tilt ilmi araytema vasitasindan mahrum olan bu devirdeki Garp diislincesinin biricik silam miicerred ve kelimeci mtinazara (—Dialeetique) idi. Gok dar ve gercek ile ilgisiz sorular etrafinda asirlarca sliren bu sonugsuz, bos miinakasalar igte bundan Seri geliyordu. Halbuki aynt asitlarda Sarkta Farabi, Lin Sina, Razi, Nasir Tusi gibi iniisbet ilimler ve felsefe alaninda cok feyizli arastirmalar yapmus bityitk diisiintizler yetigmig bulu- nuyordu, Islam medeniyetinin fikri seviye bakimindan bu dlgiilmez yiiksekligini garphlar artik yavay yavay gormeye baghyorlardi. H1 nei ylzyi! sonlarinda Avrupa’da Sark’a kar alaka uyandt. Haghlar, Endtiliis ve Sicilya medreseleri, nufus kesifli§i ve ig temerkiiz kargisinda eski Garp okul ve ilim sisteminin yetmezligi Islam dlemi ile temas etmeyi zaruri kilyordu, Lk dafa rahipler arasinda Fransa'da ‘ve bilhassa Normandia’da iim hareketleri gelisti, Fransiz krali Capet hanedanindan Robert, Gil- bert’e talebelik etmig olup ilim destu diye tanthyordu, Giey ftalya’yi, Calabria’y: Sicilya’y. - 31) Asad ‘Talas, La Madrasa Nizamiyya et son histoire, P, Gexrthnes, Patis, 82) Jabre, Gazzali hakkinda etvafl bir tetliki Kahirede negredilen eMlangesn da gikigtar {Tnstitat Domk njeain ’Btutes Oriontales dn. Caine) 438) Ibn Zobr (Avenzobar} haklanda franstzea yayinlar vards, 34) Munk, Mélanges de Philosophie Juive et Arabe 35) Emile Beehicr, Histoire de la Philosophiei | ! | 6 nitui ziva tracey istilé ettigi zaman Ltalya medreselerini gorerek oradan bir gok geyler nakl etti. (36) Busuretle Sicilya ve Napoli medreseleri Islam ilminin Garba sokulmast icin gecit vazifesini gordi, 1) Birinci safhada Ttalya, ispanya ve giney Fransa’dan bit cok kimselerin islam medre- selerinde okumaya gittiklerini gértlyoruz, Matematik, felsefe. up ve felekiyat tahsil eden bbu talebeler bir mlddet sonra yeni agilacak ilk Garp tiniversitelerinin profesiy namzetleri oldular, 2) ikinci safhada islam medreselerini taklit yolu ile ilk Garp tiniversiteleri kuruldu, Binalarm mimart tarzi, ders programlar, égretim meiedlan tamamen medreselerin taklidi idi. (36) ilk dafa Napoli kralhginda Salerno medresesi kuruldu. Burada okutulan ilimler gramer, rhétorique, mantik, hesab, musik, hendese ve felekiyat idi. Salerno vasitasile fslam medre- selerinden Italya'ya Aristo’nun eserleri ve serhleri girmege baslads, Sicilya krah ikinei Frederik ilimleri himayesile tannmush, Napoli medresesini kurdu, Aristo'nun eserlerini arapoadan latinceye terciime ettirdi. Ibn Seb'in ile felsefi mektuplasmaya gindi. (37) Castille ve Lyon Jaa onunen Alpkonse Islam eserlerini tetkik ettirmek suretile astronomi cedvelleri yaptirds, Bu sirada Padua, Napoli, Capua ve Toulouse,da daka sonra Lyon'da mithim medreseler kuraldu. 3).En sonra Isidm ilmi Ttalya vasitasile Fransa’ya ve baska Garp memleket'lerine girmisti. 13 neti yizyil baslarmda Boulogne ve Montpellier medreseleri kuruldu, Bir az sonra Paris ‘iniversitesi faaliyete baglads. Bu strada aynt model iizerinde Oxford ve Cologne (Kéln) lniversiteleri tegekkil edlerek yeni ilim Ingiltere ve Almanya’ya sokuidu. (38) Yeni ilmin Garba tig safhadan girisi bir tarafian da derin aragtincalann yetismesine, bunlarin Islam memfcketlerine giderek sabsi tetkiklere koyulmasina sebep oldu. Afrikalt Constantin, Adélard ilk dafa béyle arasurmalara girdiler. 11 nei yitayil sonunda Kartaca’da dogan Constantin biittin Sarkta dolast. fslém alimlerinin ibbi eserlerinden baska Hippoc- yates ve Galien’in arapga terciimelerinden latinecye terciimeler yapti. islamn’da tabiat felsefesini kuran Abu Bekr Zekeriyya Razi’nin latinceye tereiimesi, Islam felsefesinin Garba giriginde mithim bir adim teskil eder. (39) Feylosofun en bilyik eseri olan Kitap'al Havi, (Liber de Cortinens ) adh ile bir gok dafalar terctime edilmig vehasiimishr. Tk once 1486 da Brescia’da, sonra 1500 de, 1506 da, 1509 ve 1542 de Venedik’te basilmisnr. Lk terciimesi, Faraqut diye tamlan Faradj b. Salim adinda ve Salemo'da tabsil etmig bir yahudi tarafindan yapilmustir. Bu zat bundan baka al-Havi'yi Napoli krah Conrad Hohenstaufen'in enti ile 25 cild halinde terciime etti. Latince nushanin bash gucur: Exp- licit liber XXV Elhavi Continens in medicina, que composuit Bubikir Zaccahariae-Errazis filius tractatus ex arabica in latino, p.magistra, Faragio medicum Salerni, Karoli, Brixiac, 1486. Al-Havt aslinda 35 cildden meriikkeptir. Eser mbcllifin vefatndan sonra Ibn al-Amid ‘tarafindan tertib ve nest edilmistir, Bu gok mufassal tb ansiklopedisi aym zamanda AL (latincede Opera) veya Has al-sinaat al ub adlart ile de tanihyordu, Al-Mansurt veya Al-Kennag adindaki eseri Samant hitkiimdart Mansur b, Ishak adma neg edilmistir, Ken nag, bir cok eseri hindceden arapcaya nakl edilmis olan bir Hind tabibi ve diisiiniiriidii, Bu eser de Liber Aibibecri sazi introductoris in medicina parous baghg altinda Gerardus Gremo- nensis tarafindan terclime edildi, Bundan baska Constantin Afticanus de Razinin iki bagka 36) Emile Becher, aym escr; Goichon, la philosophie d'Tba Sina et so9 infkience en Occident 37) Serafttin Valtaya, Sillya cevaplar (adh gegen ctetin terctmes!)Felgele Yili, sene 1986, nayitis Hill ‘Hiya Ulken 98) Garpta ilk mechesclerin dofusu halklanda Emile Brebier'nin yukarda ach gegen eeovie Ble 39) Bbu Berk Zekeriyya Razi haklonda Ismail Hakks femititnin bu filozof igin yardiga eserle Et-Kikir-al. islirniadh esere (arkgovecevinen: Funt Seagin) ve birin La Pensce de V'slam iginde aydiunis fsa, Quad in Philosophie Arab adh escrine, v.s. Bk.IsLim wenserr ve ixiKADININ caRMA TESini 1 esevini [atinceye nakl etti, Razi’nm suf felsefeye dair olan Kitab al-ildl' teretime edilmigtir. Constantin Africanus onun Strr al esrar adi felseft eserini de latinceye gu bashtk altinda terctime ‘etmistir: Albubrecri filii Zachariae Rhaziz,-Razi’nin tesiri yalmz kendi eserlerinin latinceye evtilmesi ile kalmamis, ondan babseden sonraki islam feylosoflanmn tercitmesi vasitasile de olmustur, (40) Maddeciler (dahriyyun) diye. tantlan uslam feylesoflart, meseld Ibn Ravendi létin aleminde nisbeten a2 tanilmstr (41), Horasanh Ibn Ravendi (vefat: 910) vahdaniyye (monothéisme ) fikrine bitcum ediyordu, Bu ylizden hapse atilms, sonra nefy edilmistir. Eserleri evkenden takibata ugradig: gibi, sonradan létinceye teretmeler basladigi zaman da, “ jhmal edilmigtir. Materialism kelamelar, Al-Kindt, Farabf, Asari gibi feylosoflarin hiicum- dan ve devletin takibat: yiiziinden, unutuldu, Horasan’da Bessar b. Biird, Salih b, Abdal = Scie ‘onun fikrini kabul ettiler. Bu materialist temaytil sonradan Insmen baz panthéiste jedreddin simavi gibi, (42) e Cabir t 'b, Hayyan da simmyager ve kimyager oldugu kadar feylosof Jen fasla ldtin aleminde, fakat hakiki hiiviyeti degil simyager Fe Gilg ah detsrene color’ arasindaStimme perfection magiterh La Stince Araie ad Witabmnda Cabitin latin aleminde tamlan bu magicien es risaleleri Lun felsefesinin mithim bir merhalesini teskil edet. Orijinal akla eraber ‘Yunan felsefesinden ve gark’dan gelen bir cok fikirlerin orada ansiklopedik terkip edildiklerine sahit oluyoruz. 51 risaleden ibaret olan bu eserde hakim olan Aagoras‘tan milhem otérique bic gérigle tabiat felsefesinin izahtcir, (45) lelerinin Mis’da Fatuniler zamaninda yazilmy olmasi ihtimali kuvvet- Teniyor, *Bunaila gOriilen tekamiil nazariyesi, esasnda tasavvufun Devr nazariyesinden miil- smh beraber nebattan hayvana, hayvanlarm istihalesinden insana kadar yiikseligi iade etmesi balamndan dlikkate deger. Bu filsin, sergekten, Darwin gibi hayvanlar de tesavvull duginceye dayanmaktachr, Boyle olmakla beraber ifade tarzanda dar- vi ‘Radar yalundir ki bir coklannda bu kanaati uyandirmistir. Mesela gegen asir ai yansinda Ikhwan al-safa hakkinda tetkikler yapan Dieteriei suf bu meseleye dair bir ye Tesieler adl kitabuntca Bk. A Badawi tlhad fi Islam; Cahiz, El-Beyan ve'ttebyin; Ulken, [skim Felsefési Tarihi AY) Bedreti haklonda Babinger'in eseri Dargah mecauasmda Cemal Képrala tarafindan tereume ve nesre= -Serafetin Valtkaya'nim aynt zata dair bir eseri vardsr. Bedretin'in Varidatt Seyhilelslam Musa Kzim dah terete editmistir. (basamuy nushast Millet Kusiphanesi, Fatih, Ali Emiri een ksrnda) | Krauss Reali Cabiribn Hayyan, LeCaire, _ ;Tbn Khaldun, Mukaddeme, Turkceye terctime eden i Maatif Vekdleti klaskler seri, ; Aldo Micli, La Science Arabe 49) Helmuth Ritter, Gayet-al Hakim, edit ertique ve moll EI-Macriti hakdanda 8a 362 a Resil | Titan vs Safe, Muar, Kahire bastas, 4 cit 40) Bat tsaleler hakkanda Casanova'oon Journal Asiatique de neq edilesig olan makalesine Bk. janvier,/1915; foal Waki nin bu meveuda genta fevess8 ninmi ziva @uxeN eser yazuustr; Der Darivinisms im X und XIX. Jahrhundert, Leipzig, 1876.—Ayrica Die Abhand: langen der Iwan es Sfa in Auswahl, 1886(47}, Bu fikrin Darwinciligin en yagin bulundugu se- nelerde Garpta alike uyandimas: dikkate deger. Buna mukabil [khwan al-safa’nin, m: mundan insana dogru tekémiil haklinda filei Erzurumlu [brahim Hakka tarafindan “Ma’- rifetname” ce aynen benizmsenmistir, [smail Hakkt Lzmirli de aym tezi yakin senclerde hara= retle mitdafaa ediyordu. [Ikhwan is safa” adh risalesinde ve vefaundan sonra nesr eilen “Mukayese” adi. kitabinda] Dr. Adnan Adivar bu kanaatlere hiicum ett, Uk messai feylosoflan arasinda Serakhst ve El-Kind?’yi gértiyoruz, Bunlardan Garpta taninans bilhassa Al-Kindidir, (48) Onun felsefesi Yahya al-Nahvi, fskender Afrodis?, The- mistios vasitasilé Aristo’dan gelmektedir. Al-Kind? Aristo mantila ile Ruklides hendesesini telif etmektedir. Et. Gilson Aristo psikolojisinin bu Ortacag folozoflant elinde tekamiil ede- rek oradan Al-Kind# ve Farabfye kadar nasil geldiftini, onlardan latin alemine nasil gecti- Bini Archives de lit, médiéo, adh dergide bir kag etrath tetkikle negr etti, (49) Al-Kind?'nin latinceye tercime edilmis eserleri arasinda suntar biliniyor: Gerard’ de Cremona feylosofun hazs eserlerini terciime etti. Platon Tibertinus hendese meselelerine dair eserini, Villeneuve derecelere ait kitabint, De Gradibus ach ile, Robertus Angelicus heyet’e dair bir eserini, Dragon de Azogont fizik ve meteorolojiye dair bir kitabin: terciim3 ettiler. Bu eseri once Venedik’te (1507) sonra Paris'te (1540) tab’edildi. El Kind?’nin mubim eserlerinden olan Kitab al-4AK! latinceye Albino Nagy tarafindan De Intellectu adh ite geveildi (50). Quadri*nin verdigi izahata gore Renaissance’m biiytik filozofu Giordano Bruno El-Kindi'den soyle bahs ediyordu: “Bi Kindt ki Arap filozofudur, ilk alimlerden ondan daha kudretlisi yoktur. Lbn Rusd onun eserlerinden faydalanmgty. Bu da onun kudretinin bir delili de¥il midir?” AL-Kind? Garpta Aristo doktrininin sadik yiiriitéctisi diye tanmnds, ve bundan dolays da uzun mitddet miistik (hérétique ) sayilc:, Fakat onun ve haleflerinin eserleri ile empirisme Arap aleminden garba gecmis ve modern diisiincenin dogmasma hizmet tmistir, Quadriain kaydina gore, EL-Kind?nin aku! hakkindaki eserinden bagka Liber de quinque essentis ile, Liber introctorius in artem logica demonstrationis adli iki eseri daha Garp'ta bilinmektedir. Bu son kitap Mu- hammed isiminds bir talebesi tarafindan toplanmigtr, ve mevsuk oldugu, siiphelidir. Rn mithimi alallar smaflanmasinda bir ilerleme teskil eden birincisidlir. Latin metinlerine gore El-Kindi'nin felwefesi yeni Eflatuncu bir manzara almaktadhr. (51) Farabi'ye gelince (870-950) onunla Islam renaissance’t en olgun devrini idrak etmigtir. Buhara yakimnde Farab’da dogmus olan Farabf'nin hayati hakkinda az sey biliniyor. (52) Steinschneider, de Boer, Dicterici, Carrade Vaux, Lacy O*Leary, Quadri, v.s. onu tetkik et= mislerdir. Farabi'nin Tirkistanh bir kamandan oglu oldugu mahakkaktr. Fakat hayaum Baghdad’da nasturi rahiplerinin terbiyesinde, son kismm Halep’de Hamdan’ hilkiimdarimin 47) Dieterici, Die Abhandhingen der Ukhvar-es-sai in axwwahl, Leipeig, 1006; Dieteried Darwinism in 10 und 11. Jahshundert, Leipzig, 1876 48) Resa i Klkindi clfeleflyye, Abdil-Hadi Hou Ride tarafndan nesredilmistic, Matbaat-il-Ltirand, Misr, 1950; lomail Hak Lanicli, Hindi Poses, tstanbul, 5 Islam felselesine dir bitin eseslerde’ EL-Kindt fauillanna Bk 49) Etienne Gilsoa, Lex sources gréco-arabe de Vaugustinisme avicennisant, Archives hist, doct. du Moyen-Age, Paris, 1990 50) El-Kinci terotimelerihalckinda Bk. Utken [slim Felsofesi Tarihi, 1957; Uiken, La Pensée de'stara, Istanbul, 1953 51) Quadtri, La Philosophie Arab d’aprés les sources latines, Payot 52) Adnan Adivar, Farabi, fal Ansiklopedtiis Utken, Ili Felseist Tarihi, 1957; Utken, Farsbi Tetkikleri, 1951, Hayas * Farabi'nin Thea «al ~thumstondan mienISLAM SELSEFE Ve ITIKADININ GARBA ‘resin 9 yanmnda gesitdi. (53) Avisto eserlerinden mihim bir kasmint serh etti. Ayrica sahst bir gol isaleter ve escrler yazd:. Mesgai felsefesinin ilk buytik stadidie. Daavi-i-kalbiyye, Fusus Hike, Ta’likat, Uyun &l-mesail, thsa tl ulum, Fadilet til-ulum, Tahsil iis-saade, v.s. (54) 5) Bununla beraber ur, Bu sayede Orta il gibi sahst eserlerinden bir kasmr latin Ortacagmda bilinmemekteidi. psikolojisi, metafiziki ve mantikindan Tatinceye esash terctimeler yapilm ag latin filozoflan azerinde tesiri derin oldu. Farabinin akillar tasnifi su gekilde latinfere eect: © Al akl bil kuwva = — _Inlehlectu in potentia + AL ak bil (Fil — —Inteleotu in acta Al akl al-mustefid — Intellect adeptus AL abl heal Intec agns “ye 18 act asirlardan itibaren Islam alemindeki ilim kitaplarindan yalmz cle gege- et Halbuki bu devir islam filozoflarmm yazma eserlerinden bir kas- ao ‘edilimemis bu yuzden latinlerin cline gegememisti. Bir kis da isti- i eserlert ara gnlirda harab olmugtu. Bunlata bir de latinlerin ts “ferciime faaliyetinin en miibim simalatindan biri Dominicus Gun- J. Ségovié'de rubani reis olan bu zat bir cok teritmelerinden bagka, oe takib ve taklid eden De Divisione Philosophiae adh eseri telif etti. (56) H — eOaamns ‘gelenek olan “yea bilgi” sistemini (trivium ef quadrivium ) bo~ Piade-ve ilimleri izalunda tamamen Farabi’ye sadik kald:, Garp alemi icin gok yeni ve fasnif: tarzt o devrin heniiz acilan iniversitelerinde uzun miiddet tesir etti. rine tesir ctmigtir. Robert Hammond, son senelerde Farabi'nin Allah’ i deliller ie Saint ‘Thomas’nin delillerini mukayese edexek Farabfnin hivistiyan [R. Hammond, The Philosophy of Al-farabi nee on Medieval Thought, Nev-York, 1948.-] (55) “Farebitnin hhareket isban Saint Thomas’nin hareket isbats sayada hareket den varlklar Duyularunrz sayesinde asikardir ki bu diinyada gf Her varhie bir muharrik hareket eden seyler vardir, Her varlik bas- nda hareket ettirilir. vs, ‘kasi tarafindan hareket ettirilir , = (Whur al mesdil ) (Simma ) saint Thomas Farabi AL Illat-al-faila, “Bu dinyada Dirifa’ilitlet Dedisen bu diinyada her varlik bir erhizamma said ‘oluyoruz. illete sabibdir, ve bu iflet baska bir eserin illetidir (Summa) (Pusus al-Hikam) i) Farabi haklnda baslica tetkikler: Torakims Madkour, La Place ePAl Farabi dans la-Philosophie Ara ei Alheabis paloophische Abhandlungen, Leiden 1890; Secnachneider, ALFaabiy 1868; Robert Ham anda, Furby csererindentercime panglat- 1940; Weer, Poe Batu ve Beau ‘Ro: 4896 dele escrini Arapga metinlerile negr ve Latinceye terciime etti, London; Farabinin Siya- Alitnea ve Tuskgoye tercime eslmigtc; Tarkgeye seviren Nafiz Danigman, Barabi tetkikes flat leinde aynea Wasiler arannida cikmstr; Farabinin Garpta tests haklanda Yelm feet taht ad kia [nia Tio, ee ‘Terclimeler ve Tesirler adli escrimize, yukarda zikvedilen Robert Hammond'aa ee oR non un ve EG’ bu hana hsmien dha bac de a een maker10 nitai ziva tienen Nabi sifatlar ahi sifadar Allah mutlak surette sonswz olan h scbebsiz. nf miitenaht bir hiv varbktw varhktrr, (Summa) Siyaset itl medeniyye) Hammond bu suretle Farab?'nin mubhtelif risalelerile Saint Thomas'nin en mihim eseri olan Summum Theologicum’dan bat parealari metafizik meseleler dolayasile karstlagtiniyer, ve hiristiyan fllozofimunun metnine sachk kalacak derecede, Farabi’éen miiteestir olmuy oldugunu gisteriyor Farabi Aristocu gibi gériinmesine raganen, sahsi felsefesinde tarnamen yeni Eflatuneu gelenege sachk idi, Bundan dolay: Garb Ortacadsnda yeni Eflatunculuklan faydalanmak isteyen cereyanlara, bithassa Ausgustin'cilige felseft dayanak vazifesini gérdii, Farabi ter- climeieri uzun miiddet, Et. Gilson’un gésterdigi gibi, Augustin'in gejfuim canlandirmek istcyen hisistiyan filozoflar tarafindan delil diye kulianilds. Buiyuk Arap fizikcisi fbn Heysem, aymt zamanda giipheci (sceptique) bir felsefenin saliki idi, Ik bahsine. ait aragtirmalan onu idrak psikolojisine gétirmiisti, Felsef? gelismesi siiphecalikten bir nevi criticisme’e dogru idi (56) thn Heysern’in eseri latinceye terciime edildi. Garbta Alhazer adi ife tamildi, En mithim eseri Kitab al mandardir, Kemaliiddin Abul Hassen al-Parist bu eserin “Tenkih al mandzir» ad ile bir hiilasasint yapmugtir, bn Heysem, devri ilmini tamamen égrenmis, Al Kindi, Farabi, Razi felsefelerile, Hunayn, Sabit, Fargant Sabl’ b. Bist ve Battani'nin ilmini kargilagtirmigtr, Fakat gliphecilikten kendi fikri terkibine secisini Farabi'ye borgludur 1201 de Kahirede oldt, thn Heysem’in empiriste ve sceptique devrine ait bazt eserlerinin latinceye terciime edimesi Roger Bacon'un fikirlerinin geligme- sinde mil olmustur. Ayrica onun optik’e dair derin aragturmalarmdan Garp ilmi faydalan- augur, Bundan dolay: onun Garp fizigine baslangig oldugu kadar Garbdaki empirismm hare- ketine de baslangi¢ oldugunu hatirlamahdi. Empirism’in dogusunda rolit Razi’den biiyiik oldu, ibn Heyscm layas (*) iginde istikranm roliinit géstermeye galisti. Bu meselede Aristo mantijinda jstikraya verilen mevkiin kiigdkltighint: tenkid etti, Hatta istikray: Jayastan daha iistiin gordi, Ouu dojiru olan iimt tetkiklerin esash garti diye tarif ett ibn Heysem, eserinin mihim bir kismunr gk tablillerindea sonra idrak meselesinin de- vinlestirilmesine hasr etti, Karanlik, mesafe, vaziyet, cisim, biiyiklik idrakleri, sonra manevi sahaya gegerek nisbet ve tenazur, gtizellik idraki meselelerini inceliyor. Idrak ile teemmil arasinda gérdjigit miinasebetler, hakiki bilginin bu ikisi vasitasile vucude geldigini izah ederkex gbstérdigi incelikler onun John Locke’u nasil hazarlacgim meydana koymaktadir. “Akt suretler” (al swar al-akliyya ) idrakle teemmiliin bislikte calymast neticesinde zihnin inga ettigi cserlerdir, O bu suretle Aristo'nun mantikla metafizik arasinda gérdagii birlik ve bik ttinlagit redderek tam empirism’e ulagryor. Bunlara bazen al suvar al-zikriyya da diyor. Béylece duyulatdan idraklere, oradan hatiralara, cairmlara, nihayet yitksek zihni yetile dogru gikiyor, Aristo felsefesindcki “maddeden aym suretler” telakkisinden ayniyor. Ibn Heysem bununta da kalmyarak gorme idrakinin dogru olmasi: temin eden tabi sartlani arastnyor, bu suretle mubtelif dogruluk deveceletine sebep olan fizik ve fizyolojik amiller tzerinde durarak bilgi nazariyesinde tamamen nattiralist bir istikamet shyor, Fakat Ibn Heysem Parab?’ fikirleri ile temastan sonra bu istikametten ayrilmas ve ratfonalisea’i empirism ile uzlagtirmaya galigmastir aruk bilgi, akhn sureti ile tecriibenin muhtevasim bitlestiriyor demeye baslamstir Bu heniiz Kant’m criticism’inden gok wzak olan alal ve tecritbe uzlasurilmasicr. 86) Nazif bey, thn Heysemail-Hazens'nin escrleti, Arapea, Misws, Kabire, 2 eilt Ibn Heysem hakiandh Bk, Aldo Mieli, La Seience Arabe; Ulken, Islam Felsefosi ‘Tarihi * Syllogisme, induction, . ISLAM PELsEFe VB ITIKADININ GAREA vestRi a {pn Sina Sarktaki mesgai mektebinin zinvesi sayilubilir, Farabi'de baslayan hareket onda kemale gelmistir. (57) Ibn Sina’nm Garp itzetine tesiri bityitk oldd, LAtinceye terciime deveinde eserlerinden bir cou Garphlarea tanindi, En biiyitk eseri olan Sif, Sufficentia ad. E jle latinceye tercime ve 16 ne: asirda tab'edildi. 1912 de de Max Horten tarafindan Das - = Buch des Genesung der Secle adi ile Abmancaya terciime cdildi, Fakat gerek iatincesi gerek “ondan yapilmis olan bu teretime eksiitir. Feylosofun sistemini hiilasa eden ikinei eseri “Necat”™= din, Ki latince terciimesi N, Carame tarafindan Roma ‘dal926 da Metaphysica Compendium adi ile nesr edilmigtit. Al-Tsarat Goichon tarafindan ancak 1951 de Les Liores des Directives es: Remarques ack ile terciime ve negr edilebilmistir. Iba Sina’nm Kitab tin-Nefe'i latinceye Compendium de Anima adi ile 1546 da Andcae Alpago tarafimdan tereiime edilmisti. Aynt ee Lngilizceye E.H. von. Dayak tarafindan A, Compendium of the Soul adh ile tercitme ve da Verone de new iain, Landauer in Almanca tercitmesi de Die Payshologie des oe oe ee psikolojisinin latin filozoflart tarafindan benim sled BL Uaneberg bu tesirin teferrtiatim gésteriyar: (Zur Evkenntnislelre Magna, 1866. Bt. Gikon da Arch, c'hist. et lit, du Moyen Ageda nese y asaghemainestamanlamignr). (69) ytteytidan ‘beri Ibn Sina tamimaya baslamust. 10. yiizy:l basinda hiris. Intz Boece’in Latince terciimesini, Platon’un ‘Timaios'unu biliyordu. tharlemagne’in kurdujtu Ecole'ler vard:. Bunlarda yalniz yedi bi sanat denen guaran clsaxiyord, 11, asirda Sarkla Gasbs baglayan bie yabuel feylesafa yex da yea effaninicn Salomon b. Gebirol (Thn Cebivol) idi Latinler on Avencebrol diye yat adl: eseti Lativiceye Fons Vitae adh ile terciime edilmistie. (59) way (etirlérini Garba ilk nakleden bilhassa bu eser oldu. Bu eser sonradan annie hllcamuna oe fakat Duns Scot tarafimdan miidafaa edildi. —— terclimeler Garbin fikir ufkunu birden bire genisletti, 1125~1150 arasinda : yalka, oldu: a) Organon’un tam metni bulundu; b) Arapcadan latinceye gok mik- =16-ualarda ‘Arapcadan Latinceye tereiimenin mpage baslica merkezler Toledo, Sicilya ve Napoli idi. Ibn Davud ve Gundissalinus tarafindan yapilan terciimeler feade rol oyayordy. 8 Birincisi Arapca metni Romane diline gevirmis, ikincis! Romane BsE Mktg cs Patsipie wate cee inde Yn Cire (Avencebro!) un felitet icin bir fa sng oll gl ayaon bu zat “Vebu'al Hayee” ade eaei de Frannzcaya teen ete “Mainioiee, Le guide des egaivs, Pavs, ‘Sebult Nebokhim, 81) Goichon, fa Phil. d'tbn Sina dans la Pensée Occidentale £82) Gorchon, Lesique de tz Langue philosophique d'iin Sina, Deselée de Brouwer, Pais, 198i 12 nia iva ULKEN Bu terciimalerin tesirini bashca iki ziimreye ayrmahchr: 1) Farabi ve fbn Sina’dan gelen ve avicennisme cereyanint agan tesir; b) Ghazal'nin Farabt ve Ibn Sina’dan yapigh dzetler dolaywsile devam eden tesir, Farabi ve Ibn Sina tercitmeleri Augustinus felsefesinin yerlej- mesine hizmet ctti. Onu teyid edecck deliller getirdi. Hipponc, Doctrina Sacra adh eserince bu terkibi yapmaga inuvaffak oldu. Bu cereyan 13, asirda bityik bir rol oynamustir. tbn Sina hem dogradan cogruya, hem de Augustinus’u serh etmexe yaradi& igin Orta gag huristiyan ditsiincesi tizeriade birinci derecede tesir eden diistiniir oldu, Fakat ibn Sinacr Agustin’ciler islam feylosofumun esas fikirlerini kabul etmekle beraber. bazilarma siddetle hiicum ettiler, (63) Bu haveketin baslangicl, weun miiddet Gundissalinus’a atf edilen, fakat daha ziyade Jean de Toléde’e ait olmas: muhteme! olan De Anima adh eserden gelmeketedir. Bu eset, tamamen Ibn Sina’dan miilhem olan sahst bir eserdir. 1508 de Venedik’te basilan Sifa’mn onsdzit olarak nas edilmistir, Bu devirde bir cok humstiyan filozofia Aristo’nun bilgi nazariyesi yerine Ibn Sina'nm bilgi nazariyesini benimsediler. Bu fbn Sinaeibiin son derece geligmesini bilhassa Roger Bacon’un Iluminisme’inde gértiyoruz. Fakat bu tesir Agustinisme’de daha kuvvetli bir gekil alacaktir, Meselé Albertus Magnus de Farabi ve ibn Sina’nm alallar simi lamast tamamer. hakimdir. Saint Thomos bu feylosoflar tenkid ederken yine de onlarm tesiti altindadir. Nitckim Ghazali de feylosoflan tenkid ederken alunda idi, (64) r gok nokialarda onlaria tesiti Ibn Sina Johannes Hispanus'in gayreti ile hwistiyan diinyasinda tamnmaya baslad. Bu zat bazi teécimelerinde Hispalensis diye de zikr ediliyor Aslen yahudi olup babas: David idi, bazen ach thn Davud diye geger. lk eseri Gundissalvi ile birlikte yaptits De Anima ter- ciimesi idi. Ibn Sina’nin metafizike dair bir kag eseri onun terciimeleri arasindadir. Hispanus bunlan Opera (Mecmu’a) ad: alunda toplach, ve Venedik’te 1495 ve 1500 de iki dafa basil. Bu Opera’nin iginde su kitaplar bulunmaktadir: 1) Logika, 2) Sulficientia, 3) De Coelo et Mundo, 4) De Anima, 5) De Animalibus, 6) De Tntelligentia (Kitab al’ak!), 7, Philosophia Prima (Felsefe tul-UlA). (65) Tbn Sinan mantik’: Latinceden Fransweaya 1848 de Vathier tarafindan terctime edilmis ve Paris ‘e hasilmstir. Feylosofin Garpdals tesivi bilhasoa Albertus Magnus tizesiuce gorilmektedir (1206-1280), Bu zat Aristo'mun bir cok eserlerini islam felsefesi zihniyeti ile anlamakta idi. Albertus'it Ibn Sina ve Ghazali ile ugrasmaya sevk cdeu ibn Bacce’nin eserlerini tetkik stmesi olmugtur. Tbn Sina’nin ruha ait tasnifleri aynen Albertus vasitasile bir cok Garp Orta-cay filozofunda gértilmektedir. Ibm Sina’nin Saint Bonaventure ve Saint ‘Thomas iiverinde de tesivi hissedilmeketedir, Thomas Ibn Riige’e dair son devece devin ir tetkik yaparak orada dolayssile fbn Sina’y: tenkid etti. Contra Avervistas adiydaki bu cserde bn Rusd’tin bitttin Aristo serblerini gézden gecirdi, tistach Aldertis’tin fiki Ierinden istifade etti, Bu suretle ibn Siua’ya kadar qikt. Maddeden ayn ma’kuller (Al * mufarakat) probleminde [bn Sina ve fbn Riisd’iin nazariyelerini izah ve tenkid ettikten son- ra Thomas Arisio'ya yeni bir mand ve istikamet veren kendi felsefesine girmektedir, Tho- mas'ain bu kitapdaki izahina gore fbn Sina’da kiilli hakdandaki her bilgi miifret haklan- da bir teemmille bagldir. Yani ancak hafizave hayal gibi agagi yetiler yardumiledir ki “kill” kavranabilr, Burada feyesofun tam bir metafizik sahasinda buhunmasma ragmen, tamamen natiiralist bir felsefe giriilmektedis. tba Sina'ya gére ruhumuz duyular alemine 63) Et. Gilson. Augustinisme avicennisant, Arbives , cte.; M.Horten, Die Metaphysit Avicennas, Halle, von R, Haupt, 1907 Gt) Hancbers, Zar Erkenntnischre yon tbs Sina und Albertus Magous, Maacgn, 1966 65) Stoinsehneides, Farabi1B istAn FELSEPE VE IriKADRO OARBA TesiRL ne kadar dalarsa “ma'kul"e o kadar yablapwr, Thomas'ya gore ise ruh duyulardan ne kee dar uzaklasisa ma’kul’e o kadar yUkselis, Onun kanaatine gise fbn Sina doktrini neti&ce- Jerinc sacbk olmyan bir Eflatun’culuktur. (66) 2 tu Sina’n eserlerinden miihim bir kismunin Latinceye terciimesi Garp fikir hayatnda intthim degisiklikler yapous oldugu muhakkaktir. E .Gilson bir makalesinde Duns Scot tize- Hinde tesirini agikhyor. (Avicenie ot le point de de part de Duns Scot, Arch, 1927(67)—Bundan bas- Av onun ruhun tarif ve tasnifine ait dusiincclerinin tesir sahast da gok genis olmugtur.Ibn Sina ruhu hem Atisto gibi cisimlerin kemAli, entelechia, surct olarak tarif ediyor, hem de @isme bagh olmiyan. cevher olarak tarif ediyor. Bu ikinci tarifi Descartes da en tam 5c- x Aint ‘alacak olan’ maddeden miistakil, cevheri rub telakkisinin baglangieicr. Islam filozofa has bu ikinci tarifini devinlestiriyor ve ruhun bedenden ayn oldugumu géstermek igin bir ‘gok deliller ileri stirlyor i, ayniyct delili, vahdet delili gibi bir goklart sonraki Garp filozof atafindas seullandimstr {bn Sina'nin ruhun cevherligini isbat icin ileri stirddiga -ve sap- vinden Guceki Islam flovoflant tarafindan da Kullaniimss olan- “insan-a tir” maisalt jo-platonicien tesirlerle geligen bir igrale (illumination ) fekefesine jarun da Garp Ortacagindaki bir cok temayiilleri hazirladufint iga- pi onda da bilgi “ma’kul"lerle temasdan dogar ve bu her tilrlut zihin ameliyesini asan logruya kavrayis, Al-hads (intuition iledir. Rn distin derecesi peygamberlerde bu- ha a ibn Sina “Al-kuvvet til kudsiyye”’ diyor. ee ‘(Hammer-Jensen, Das sogonannis IV Buch der Metcorotgie des Arivoteles.— Mt *Alverdy feylosofun 1000 nei yl doniimit dolayssile yazdita bir makalede bu meseleyi ele = Ellntrodiction d’Avicenne en Occident, Juin, 1951, Revue du Caire.~ Aynt zat Baghdad’daki Sh ibn mgresinde meseleyi derinlestirdi: Les Traductions latines d’Ibn Sina et leur diffusion ate os 41952, Le Caire.~ Bundan haska d’Alverdy Archives'de Notes sur les Traductions _ medicals Wvicenne'i negr etti (1952). A Birkenmajer, M.de Walf icin ctkan Festschri-f'de dicema und Roger Bacon adh, makalede yeni bir mukayase yapu. J .M .Milles, fbn Davud (A- © bandoutt) bakkindaki yazisinda ibn Sina terctimelerinden bahs etmektedir. G.M Wickens S ta negrotoni Avicenna adh miisterek eserde 4 neii fasil “Yahudi felsefesi tizerinde ibn Sina’ain - tesiri! adv ile EJ. Rosenthal tarafindan, 5. fan! “Ibn Sina’mn Ortaca, iim gelene®i tizerine a A.G.Crombie tarafindan, son fasil olan “Ibn Sina ve 13, asirda Garp Diigiincesi”” Ke Giplatack metin tethikleri yapmakta olan Notes et legeies sur Pavicennisme latin aux confins des XPLXUHE sitcles, Patis, 1934 adh eserini zikr etmeliyiz). as Enditlisl Messat feylosofua thn Baoce Latin diinyasinda Avempacce diye tamtilmaktachr, vyazik ki Kendisinin Arapca eserleri gibi Latince terciimeleri de kaybotmustur. (69) Bununla 66) BT, Gilson, Arch. de Lit. med. de zike eilen makale (S2), Bt: Gilson, Aym Archive'de negr edilen makales, 1727 $8) Pleavet, Historie de ta Philosophie Medievale hn -Bacce igin Munk’un Philosophie Arabe et Juivetine bakin“ minal ziva OtKEN beraber Yahudi feylosoflari onu tamitmiglardir, 16 ner aisirda yasamis bir Valvudi-Latin tte Jozofa olan Moise de Narbonne eserine tba Bacce,nin El-tedbir itl_mutavahhid'inden par lar almigtir, Onun sayesinde bu filozofa hem Sark hem Garp diinyalan tammaktadir, ‘Tedbie il-Mutevahhid ayn: zamanda Ibn Tofayl’in fikisferini de hazirlamastr, Ibo Riisd Latin diinyasinda Averroes diye tanthyor, Hemen bittiin eserleri Latinceye terciime edilnijtir. [slim aleminde eldugundan ziyade Latin aleminde sohret kazanmisti, Aristo’nun diinyada en bityiik sarihi saythyor (70). tba Riigd yalntcca sarih degil, oxjinal bir felsefe sahibidir, Garpte onun act erfar arlarca Avervoisme adi ile devam etti, Son zaiimes sili Siger de Brabante idi, Garpta onun sistemine karg vaziyet alan ve ilk defa etratl: olarak tenkid eden Saint Thomas oldu, Lia Riis biititn eski Avisto gerblevini tistadin fikrinden aye rims ve onu bezmuy tclakki otmekte, onu tirlti neo-platonicien tesitlerden siyirarak, oldugu gibi gerhe caligmaktadir, Hakiki Aristo'yu arayan ve bunu daha Gncekilerde bulmale fan mayus olan Ortagaif adamlan bundan dolay: Averrods'e dirt elle sartiddar, thn Risen babas: Murabitin zamaninda Kadi al-Kudat idi, Kendisi de aym vazifede bulundu, 1126 da Kurtuba’da didi, Hayaamn biiyiik bir ksnum bilmiyoruz. Olgun yasta Usbiliyye ve Kurtuba'da gérilityor, Eserlerinde daimna al-kédi tinvanum kullamyor, Muvahhi- din hanedam farafindan himaye edildi, Dostlan thn Zorh, ibn Tofayl onu yeni hii Abd-alMit’min’a tamittlar ve hiiktimdarn avzusu ile Aristo’nun bittiin eserlerini gerh ett Bunlar bir muhtasar, bir orta, bir de mufassal olak aig gerh serisi idi. thn Riigd bunlardan baska Fasl al-makal, Tahofat al tahafot gibi gahsi cserlerde viiouda getirdi. der Cassiri, Rosi, Jourdain gibi sarkiyatoitar yanlss olasak fbn Riise’ Aristo'nun ilk Aray militercimi diye gosteriyorlar. Halbuki Lbn Riisd ilk mitercim olmak géyle duesun, Yunanca veya Stiryance dahi bilmiyordu. Kendisinden énce Aristo’nun eserleri bir goklan tarafindan asitlardan beri terciime ve gerh edilmiy oldugunu biliyorwz, Faket onun muazzam eseri en genig mikyasta Aristo'ya Garba tanitt, Bu metin ve gerhler 1552 de Vencdik’te nest edildli. Bu katalogun Latince metinleri halskindaki izahats Rmnest Renan, Azerraes et avervoismg adh kitabinda ctrafh olarak vermektedir. Renan’in gosterdigi gibi fbn Riigd’de gu vasilan ays maldir: . a) Tabib: Bunu kiilliyat (Coliget) adh eserler sorisi ile verdli, b) Aristo saribi: Bu da, 1. Aristo tarafindan teftir edilen tabiat olarak, 2. fbn Riisd tarafindan tefiir edilen Aristo ola- sak ele alanmistae. () Ibn Ritisd biytk bir yektin totan Serhlerinden bagka felsefe ve diger ifimlere ait bir cok ser de telif ctmigtin, 1, Ghazali’nin Tahafot'una cevap olarak yaadith tahafot il-taafot Latince ye ve Lbraniye tercitme edilmistir. (71) 2. Fast al mekal adit itikad ile felsefe miinasebetine dair mithim bit escri Ebranceye ter time edilmigtir.(72) Minhac ttl-edille adit eseri de felsefe ve kelama dairdir. Ibrance ve Arap- a metinleri buluomaktadee, 3, Fikh’a dair Bf Muctahid adh eseri baghea hukukt fikirlerini ihtiva ediyor. tbrance ve Latince tercitmes: yoktur. Garbda tanilmyor, Ghazali’nin Al Mustasftadh filkh'a dair bar ris 70) Ernest Renan, Averroes, Paris, — ; Munk, Philosophie arabe, ete.5 Quadri, La Philosophie arabe; Lutfi LuttiDJumn’a, Fekefect Lslam; Gauthicr, Hn Rocha, Paris,1948; H.Z. Ulken Ln Ree (Islam Ansiklopedisi, v.< *) Munk ve en sonra Gauthier Ibn Rusd'u telkik etter. 71) Mibahat ‘taker, Ug Tehafit haldkinda dolaora tezi, Dil-Tarih ve Cografya Faktlesi 72 Yon Rochd, Traité Decisf, Fas-il-makal tercitmesi, Paris, ‘Torkeye geviren: Novzat Ayasheyogta Tabiyat fakitesiyayralanndan15 istAM FEESEFE VE WIKADININ GARBA TesiRi atisins biilasa eden eseri de bilinmemektedir. Fakat Vigillia saper Avervoris reportas in texti~ ypu legis civilis adh hukuka dair aig ciltlik bir Latince eseri biliniyor. =.) 4, Hey’ete dair al-madJesti (Almageste) ozctinin Ibrance terctimesi vardir. De metu phearat celestis, yalmy Latincest olan bir escrdir. 5, Tibbi esrleri Kalliyat adi altinda toplanmugtir. Latinceye de Coliget ad ile ve yedi eilt halinde terciime ve nese edilmistir, 2, 4 ve 7, ciltler Jean Bruyer de Champeer tarafindan Col- ~~ Jectanea de remediica adi altinda toplanmsstir, Ibn Sina’nm Al-Arndiyya adh taba dair sii- ine bir ser yazrmguir ki bu eser Ibn Riigd’iin en tamnmyg kitaplarindanche. Fakat Latineeye + terciime cdilmemistir. Tiryak (Thériaque) hakkunda bir risalenin Arabea, Ibrance ve Latin- bn Riigd’itn Islam aleminde az taninmast ve felsef? eserlerinin 6liimtinden sonra unutul- ~ mast, Arapga nushalarin Islam memleketlerinde pek az kopye edilmis ve yayilmus olmasindan, ‘Sarktaki asi! Islam alemninin bu eserlerden haber! olmamasindan ileri geliyor, Hayat: sonunda ugradsga nekbet de bu unutulmada Amil olmustur.(73) Ximenez’in emi ile Endiihiiste yap lan byiik kitab tahribati da bunun mihim bir sebebidir. Bu emir izerine Gimmata meydan- Jarmda 80,000 den fala Arabca yazma yaktrulmsh, Elimizde kalan bitin yazma_niishalar ‘Maghrib’de yazilmy olanlardsr, Bu izahat. Ernest Renan veriyor (74). Scaliger sonradan -—__Endliltiste yazina mushalar ararken ibn Riiy’e ait hig bir yazma bulamamis ve aramadan ‘meyus olmustu. (1600 tariblerinde). Ibn Ruige’tin ubba dair eserlerinin Arapga yazmalarr S felsefi eserlerine nazaran daha kolay bulunmaktadir, Ibn Riisd’tin Arapca metinlerinden hig "bir fam 1859 dan Once tab’edilmig degildi, Halbuki Latince terciimeler daha 16 nei asirda tamamen tab’ edilmig bulunuyordu, Bu da onun Gaspta Sarktan cok fazla yayslmasmn mit- him Amili olmustur, © derecede ki feylesofim biiyiik Metafizik serht ug cilt halinde ancak 1950 de pire M .Bouyges tarafindan tam olarak neyredilebilmigtir.(75) Bu en biiyiik megsat - © feylosofunun Garba bu suretic niifizu Islam felsefesinin Garp felsefesi tizerindeki tesirinin -zirvesini teshil etmektedir, Aristo felsefesinden fbn Riisd vasitasiyle Garba giren bilhassa felseft yakin'in (certitude) izaln, temelleri, dért sebep nazariyesi ve bunun Allah ile miinase- ___beti, kemal ve gaye fikri (ouelechia), kainatta gaye ve kemal, akilda gaye ve kemal, can var lnkta gaye ve kemal meseleleridir. (76) lin Ruigd ferdi ryhun ebediligi yerine insanbikta iniversel ruh halindeki ebedilik fikrini mitdafaa etmekte, bu suretle sonradan Aug.Comte felsefesinin esas: olacak olan Insanlik fikrini haznJamakiacbr. Huristiyan Orta gaginda Aver- “roisme mensuplarmm sonradan hiicuma uiramast bilhassa onun dini dogm ile uzlasmaz -sayilan bu kanaatinden ileri gelmekte idi. (77), Iscaki felsefesi Garpta meyailik kadar tammmamustir. Sahabtiddin Sthreverdi al Mak- alin eserleri hentiz yeni terciime edilmege baslamistir. Orta cag onu tanumyordu, Fey- 3) Macid Fabri, Tn Rugd, Feylosofs Quetuba (Silsilet-i Qadet "-fikr, Beyrut). — M. Lutfi Jum'a, “Yate! Felasifeil-ilam £71 meysiq ve'l magnib,, Mass 1927 [Nekbeti Ibn Rad, ab, 135~ 146) JH) Emnest Renan, Avervoes, p00 ° ) Thm Rugd, Kitab Ma-baad-ittabbiyye, edition de p. Bouygse, en $ vols, 1998 - 42 1B) Quast, La Philosophie Arabe, ci. <27) Siger de Brabant’a kadar Avrupada tesii igin Bk, E. Brchicr, 18) X, Zips Vorskan, Sahabotin Sohseversi, Reve Mibrab, 19221929 une série dartcle Max Horten, Phi _Heeoptie es Brleucten; ‘Y. Z. Yorakan, Heyakilsin-Nur teretimesi, Mibrab dengileri; Saffee Yetkin, Heyaldl. <= MeN tetas, Maacit Veealed wisikleri; Henry Corbin, Subrawardi qPAlep, fondatewr dz le. doctrine - lleminason (strc) Pars, 1039; renvi Corbin, ihabeddin Yahya ax Suhrayarci, Opera Metaphypica ot Mystic, Ave Hroekbaus, Leipeg, Istanbal, Maanit Mathaas, 1945; H.Corhin, Pour PAnthropologiephilowphique: © petraité yerian inddlt de Subiaarci (Le Famiter pp. 371-423 in Rect ques, eee c dex Araants) pp. 371-428 in Recherches Philsophiques, I, jstoire de Ia Philosophie16 Rint ziva O1eEN bir lasmu ilk dafa Arapga ve Farsca asillar ite Henry Corbin tarafindan Istanbul'da ve Tah= ran'da iki cilt halinde Opera Metaphysica ot Mystica baglsf. alunda negr edlildi, Igraki cereya- minda eski Tran‘tesirleri ile Yunan felsefesi tesiri birlesmig gériintiyor. Onu, wnumiyetle, messai filozoflarindan ayiran cihet de burasidir, Max Horten bu felsefeye Philosophie des Erlenchtung adi ite bir kitap tahsis ctmisti. Zamanwmzda Corbin’in tesiri ile existentialist'- lerin, felsefi antropolojinin dikkatini gckmeye baglada. Buna mukabil, Endiiltis'de yasarnas olan israki filézofu Tbn Tofayl Latin aleminde Aben tofal veya Abubacher adlariyle gok eskiden beri tanmmaktadir (1110-1185). (79) Filozofan eserlerinden gogu kaybolmustur: ihtimal Ximenez’in tahribau sirasmda. Fakat ibn Tofayl'- in géhretine sebeb olan asil Hayy ibn Yakdan adh: felsefi romanidir, Bu mevzu daha énce Tbn Sina tarafindan cle abnmistt, Ibn Sina’nin cseri fbn al Abbriyya tarafindan nazma konmus ve Abt Mansur tarafindan da serh edilmigti, Fakat aymt konuyu cle alan tbn Tc- fayV’in eseri fikir bakumndan tamamen yenidir, Eser Atlas denizindeki bir issiz adada ana- siz babaswz olarak dogmus bir gocugun kendi kendine biiyityerck, cemiyet ve medeniyet yardim: olmakstain, biittin fikri gelismesini kazandigint anlatyyor. Bu suretle, Ibn 'Tofayl gire yliksek metafizik hakikatleri elde etmek icin 6grenme ve dgretmeye ihtiyac yoktur. Escr Latinceye Edvarco Pocockio tarafindan 1671 de: Philosophus autodidactus sive epis- tola ebn Tophail de Hai chn Yokdhan adk ile terciimre ve Arabea ‘metni ile birlikte nest edilmigtir. © tarihten sonra Garpta bu konuda bir gole eserler yazildi ki bunlar arasinda Francis Bacon’un Atlantis adht felseft romam: ile bir cok utopique romaniar, nihayet Roben- son Crusoe ondan mitlhem olmuslardir. Eser ilk dafa Ibranceye teretime edilmis ve Moise de Narboane terafindan da buna kuvvetli bir serh yazilmash, Aymca Pococke eseri Latin ceden ingilizceye iki dafa terciime etti, Arapca orijinalinden Ingilizccye iigiineit bir tercit- meyi Simon Ockley yap (London, 1711}. Holanda diline terciimesi Rotterdam da énce 1672 de sonra yeniden 1701 de gikn, iki dafa da Almancaya terciime edildi. Nihayet eserin bir hiilasa tahlili ile beraber Fransizea terciimesini Gauthier 1900 da negr etti, Bu tercitme coklugu felsefi romanin Garp fikir hayats tizerindeki tesirinin derinligini gésterir. Nihayct Islam filozoflan arasmda {bn Khaldun’un tesiri ierinde durmamt yerinde olur, 19-nei ast sonunda kuzcy“Afrika'da yagayan Lon Khaldun tarihgi oldugu_kadat sos yolojinin énderi ve ilk tarih filozofudur (1332-1406.) iim Khaldun Yunan ve {slam filozof- Jarma sarahatle cephe alarak, insan cemiyetlerini idealist-rationalist bir gézle tetkikin dog- ru olmadigim, onlara. tabit hadiseler gibi akmak lazim geldigini sdyliyen ilk miitefekkirdir. (80)-ibn Khaidun’un felsefeyi ilgilendiren bu esash fikirleri mufassal tarihi igin yandhi ve “Mukaddeme” adini verdigi kitabda toplanmijur, Mukaddeme ilk dafa Quatremére tare findan Paris’de, Mustafa Fehmi tavalindan da Bulak'da tab’ edildi. {1k terciimeleri Tarki- yede yapild: {Pirt zade Sahib Molla ve Ahmed Cevdet pasa taraflarindan). 18 nei asre kadar Garphlar bu filozoftan haberdar degillerdi 17 nei as sonralarina dogru d’Herbelot ondan Bibliotheca Orientalis de bahs ediyor. 19 asir bagda Sylvestre de Sacy chemiyetini tebartiz ettirdi. O asrin sonlarnda Hammer Purgstall onun hakkinda makaleler yazds, ve “Araplarin Montesquiew’si” diye bahs etti. Garcin de Tarcy bir kag sene sonra ibn Khal- dun’un Mukaddeme’sinden baz: fasillan fransizcaya gevirdi, Quatremére Mukacdeme nin 79) De. Abdi-italin Mahmud, Felt th Tofayl va Risalatubu Hayy tba Yaqehaas La Gauthier, ft thn Tofay! et la traduction de Hay b. Yaqdhan; Munk, Melanges de Philisoophic, chapitre consacré & Lin ‘to. fay; HL, Corbin, Notes et Gloses de la tcaduction de Hay Ibn Yaegan, 1954, pp. 6112 80) Bouthoul, Tha Khalloua, Payot, 1930; Abu Khaldun Satvel-Khoni, Dirasit an Mukaddamat -iLbc Khaldup, Darl Mansi bi Misr, 1952; Mohamuned ‘Tavit al Tan, Ab Tari fn Kalen va rikiatubia Garba ‘a shargan, elif: Abdurrahman b-Khaldun, Cairo, 1951; Findikoglu ve Ulkea, tn Haldan, Istanbul, 19015 Ra voaat Ktb.; HZ. Ollen, La Pensée de Pislam, pp. 1953 Bstanbul;IsLAw PeLsEFE ve irisapiNiy GaRBA resiet iW = gnetnini Prolegomenes ach ile nese etti, ve mubtasar bir terctimesini yapmaya galt, fakat = pitiremedi. 1862 ile 1886 arasinda Baron de Slane tam terciimesini yapmaya muvaffak oldu: William Mac Gucken de Slane, Prolegomenes, 3 vols.1885. 1938 de bu terctimenin fotografia -alinmus ikinci baslast nesr cdilmistir, Terctme, eser zerinde filozof ve sosyologlarm tetkik- ler yapmalanna imkén verdi, O zamandan beri Garpta Ibn Khaldun’dan gok babs “giektedir, Bazalari chemiyetini miibalaglandirmaslar, onu yeni bir ilmin miiessisi saymuy- © fardie. Garphlarin mediblerle dolu olan yazitart heniz sona ermemistir. Bir kasmt ona tarih folozofit gézit ile bakmaktadit. Bir kism da own sosyolojinin Onderi saymaktadir. Mesela , Rapoport, R. Flins N. Sshmidt onu tarih folozofu sayryorlar. Gumplowicz, R. Maunier, Findikoglu, Satial Husri tekrar Schmidt onu sosyolojinin mitbessist sayryorlar. Bouthoul onda her iki vashi gordigii gibi muhtelif diigiintrler ile kargilaytinyor. Onda Vieo’nun, Mon- fesquieu'niin, Marx’, biologique cemiyet gortigiiniin énderini buluyor. F.Schulz Lbn Khal- in igin Journal Asiatique'de bir cok makaleler ner etti (Paris, 1885); Graberg de Hems6, Resinthal, von Kremer, Lewine, G.Bouthoul, Gabrieli, Colosio, Ferreiro, Cuirra de Vaux, 3 Richter, Gauthier, A. Bombaci, Ch. Issawi, W. Fischel, C. Macdonald, Brei- ib, R. Altamira, y.s.gegen asrin sonlarindan beri ondan bahs etmektedirler, i olarak da ontin tarh ve cemiyet gérigintin cagdas mlltefek iri oldugunu, meselé’ Untergang des Abenstands miiellifi Oswald Spenglei jelsefési-tizerinde, veya bazi marxiste’ler ve Breisig gibi tarih folozoflar iizerinde f olduguna igaret etmek -lanm gelir. Kendisini halen cn gok dfenfer arasmda Mis’da Soa met ile Sen ‘de Finekoglo ‘yu gériiyoruz. ‘stn le hareket iophysite haristiyanhik ane nazaran putperestlik bakiy elerini muhafaza etmektedirler. -¥ské Jupiter, Apollo ve Venus'tin yerini simcli heykelleri ve ibadeti ile Allah, ist ve Meryem almyir. islamiyetin. putkincihg iconoclastic) huristiyan zibniyetine aykar: geldigi igin ile. "_ bilyet aleyhinde siyast del dint mitcadele agmnslardur. islam’da “lekitma dindiktim ve liye din eli ile “14 ikraha fi'd din” ayeti cebri negrin olmadkyim ve dint folérance's gésterir. Buna os prosélytisme fikri hakimdir. Hinstiyanhik kendisinin tek yol oldugumu ve bu lun negrinin biricik vazife bulundugunu telkin eder. (83} Bu eseslara ragmen fslamiyet daha birinci hicret ascindan beri her tarafta kale kuvvetile degil, kendil iginden yayilmngtir, = Bunua scbebini Barthold arapgamn kuwvetinde ve islamiyetin maglub kavimlerden misliman " eldullars takdinde vergi ve baska yiikiililikles! kaldarmmasinda gorityor: (84) Bu ictimat _Sebeblerin biiyiik rolii olmakla beraber tabif ve akilf dinin benimsenmesi kolayhgini, puta- fapialk kalinhlarina nazaran insant idealisme daha uygun oldugunu da katmaliche. BY) The very about the judainm and the chcstianity in Qoran/W.C.Smith, Some similites and. differences re christianity and Islam, ‘ $2) Barthod, Tslam Medeniyeti Tarihi, Notlae F. Koprtla; ‘Tor Andrac, Les origines de I Islam et Ie christianisme "waduit de l'sllemand par Jules Roche, Adrien-Mat: = ftoineuve, 1955 83) HZ. Utken, Islam Dugiincesine Giri, 84) Rarthold, islam Medeniyesi teribi ‘Parkge tere,| | 8 mini ziva tuKen Islam sistemine niifuz igin, tek yaratict Allah fikrinin ulaghg teferriiata kadar bu bu sistemin esaslarim gormelidir. fslamiyet, biittin Alemlerin yaracieis: olan, hig bir suretle insana benzemiyen, kilt ve miicerret tek Allah fikrini miigriklige karst miisafaa etmektedir. Kur’an Hak dininin fitri din oldugunu ve fbrabim’den geldigini soyliyor. (85) Iman, Muhasi- bi’nin dedigi gibi, kalbin hiir bir fillidir, (86) Kalbde kendiliginden bir nur olarak dogan imanda Islimiyet hig bir zorlama kabul etmez. Adi bilgi ile dini bilgi olan iman ayrichrlar; fakat Kur’an itéhi bir hikmet oldugu igin bu ikisini birlestivir: “Bilenlerle bilmeyenler hig bir olur mu?” (*) der. fslémn prensipleri, esasinda, Tevrat ve Incil’in prensiplerine wygundur. Kur'n’in insan (elakkisi realistdir. Ne onun kotti bir mayadan yarauldigt ve Asia ditzelemi« yeceijine (huristiyanhktaki pécké originel gibi) ne de ashnda iyi oldugu ve sonradan bozulduguna (Rousseau’da aldugu gibi) kanidir. Insan iyi ve kétii iki cevhere sahiptir: Beden olmak baki- mmndan kétiliige meyl eder, fakat ruh olmak bakmmdan iyi olmak istidadindadir: “Insant en glizel yaratuk, sonra onu asagilarin asajisma atuk”, (**) Bu kavrants fangoisse) icindeki varhk, huslari ve ig gudileri tarafindan stiriklendigi kadar, mahiyetindeki derin ve ulvt tarafi, aczinden kurtulma cehdini de kaybetmemigtir. Ancak o kudrete kar gézil ack olmahdir: “Géziin kérliigii zarar vermez, asil tehlikesi kalbin kérliigiidiir.” Fakat Kuan kalbin g6ziinii agma bakmundan daima, timid vericidir: “Allabin rahmetinden timidinizi kes- meyin” diyor. (***) Kur’an bunun igin de her vesile ile sik sik “eehdediniz! “diyor, (#4) Gihad’in ruhun kurtulugu igin insamn kendisile micadelesi oldugunu gérmiyen bir gok garp miellifleri buradan, “Lslamiyet savas dinidir” gibi, sirf hucum igin icad edilmiy garip bir sonug gikarmaktadirlar. Islam’sn bu prensipleri manevi egitim ve ruh egitim’ olmak iizere mutasavvaflar tarafindan agelistirilmistir, Bu fikielerin ikinci hicret asrmdan beri Haris Muhasibi, Harraz, Hakim Tirmizi, Bayezid Bistamt, Djtineyd Bagdadi, Hallaci Mansur, Abu Talib Mekki, Ghazal, Feridiiddin Attar, Muhyiddin b.al Arabi, Mewland Celalitddin Riimi, v.s. taraflardan felsefi ve edebt sekillerde cle alinmis ve bir cok gah-eserler meydana getirilmis oldugunu goriiyoruz. (87) islam metasaveiflan Avrupa’da feylosoflar kadar tammy degildi, Yalniz ibn Maserra ve fbn Arabi biliniyordu, Otekiler ancak gegen asir sonlarindan beri orientalisme ilgisi biytidiikce tamimaya bagladilar. Goethe olgun yasinda Hafiz’: okuduktan sonra kendi “Sark Divan'y"nt viicuda getirmijti, Fitz Gerald Khayam’m Ruba‘'lerini manzum olarak Lngilizceye tereiime etmig ve bityiik bir alaka ile kars#anmustir. Nicholson Mevlani’nin Divan'indan ve Mesnevi- den bir cok terciimelerle beraber Mevlana hakkinda ciltlerle tetkikler negr et bitin hayatm: Hallac Mansur’a hast etti, Son zamanlarda Haris Muhasi Gwerinde caligralar gogaldh. Fakat henivz tasavvufa ait calismalar érudition sahasim asarak dogrudan dogreya fikir adamlan tizerinde ilham kaynagt ve tesir olacak dereceye gelmemigdin Aldous Huxley’in Philosophie Btomelle gibi eserlerinde sik sik Mevlénadan deliller getirmesini, René Guénon gibi ditgiiniirlerin dogrudan dogruya tasavvufdan miithem olmasim bu halin istisnalan sayabiliriz, (88) Massingon in eserleri 85) Kuranda imann fit olduguna dair ayetter ward 86) Haris Mubasibi. Kitabeir-Ridyes ¥) Hel yestevyellizine ya‘lemane vellezine la yalersin ©) Haleko’al-insane fi ahsen-it-takvim #9) La takautt min rabmet Allab 408) Ci 87) L. Masiignon, La Passion dal Halladj, vols; L. Mastighon, Te Divan d'al Hallad édition et eraduetica (Excrai du Journal Asiatique, Janvier- Mars, 1921); A,J. Aberry, Le Soufisme, trad, par Jea Gouillard, édit. Cahiers dv Sud, 1952-Dr. Muhammed M. Hila, Al-Hayat al-Ruhiyys f-Islam; Abu Abdusralman as-Sular, ‘Tabagat alsufiyya, Al-Khanji, Mustr, 1953 Margaret Smith, Aa Early Mystic of Baghelad, Haris Mubasibf, 1993, 88) René Guénon,a 19 ishAM FELSEFE VE ITIKADININ GARBA TEsixi islam tasavvuf ve Kelair, esasnda Kuna dayanarak ve onu agiklamakla heraber, felsefi tcmelieri bakumindan paien ve hinstiyan diigiintirlerin eserlerinden faydalanarak legmigdir. Ike mutasavuitiar yalnizca 7Ahid idiler. (89) Fakat gittikee néo~platonistnc’in, sister (90) Kelam’a SS {van ve bir dereceye hind eserlerinin, hatta Zohar’m tesirleri kendini gésterc gelince Dénis l’Atéopagite, Jean Damascene, Proclus, vi, nin, Pseudo~Aristoteles'in islim -gevresine Nasturi ve yahudi miitercimleri vasitasil le sokulmus ve onlardaki iléhiyat fikirlerinin: ilk Istam ilahiyatgilarina tesir evmis oldugu tabmin edilmektedir. (91) Fakat bunlardan bazi- mrt tesiri tahi in tistiinde, tarihi hakikat olarak gériinmektedir. Bu hinstiyan iistadlar bir felAm keldimessim hocast oldu, Mesela Mu’tezile’nin fikirleri Origéne'in tesiri alunda. Sark hiristiyanhginin felsefi ve théologique calymalar ile jk Islam lkelam duistneesi inde ‘bu suretle baglant: kurulabilmektedir © Muttezile prensipleri AbPiis-siinne doktrininin bir derece disinda kaldi. Fakat as‘arilike ; akideyi témsil ediyordu. As arilik Mu’tazile'nin miifrit aloleihgina ve ferdeiligtine ve cemaatciligi midafaa etmekte idi. Vakrafelsefi temelleri bakumndan oda pordu: Fakat As'arf'nin anlacijj atom ark Yunanlilanin atomu degildi. ind/dekd Kanada micktebinin atomeuluguna benziyordu. Bunun igindirki nmdan- bir parca haksi2 olarak— Hind méngei fikrini mfibalagaian- IcPnin dedigi gibi, Ag'ariler icin atom bir madde pareas: degildir; var- e, bir arazidit (accident’dir). Fer diinya atomilardan miirekkepse, bu demekdir ki slardan, yani gorinuslerden ibarettir. Asil_varhk yalmz Allaha mahsusdur. (93) gore insan ruhu getek hayatta gerek oliimden sonra bir anda dogup kayb olan bir ‘abiat kanunlart ruhumuzun aliskanliklarindan baska bir yey degildir: Atesle pa~ snmast, giinesle tagin asunmast, basin Kesilmesi ile insanin élmesi arasinda zaruxt finasebeti yoktur; yanlrzea yanyana buhinma bali vardi, Onlar tekerviir biz vatari zannediyoruz: Bu yanyana bulunusn tayin‘eden Allah’m tradesinden sey olamaz, Tabiat kanunlan da Allaiv’in adetleridir: “Adat-Allah” Allah delidegi ada muhiardir: “fi! i-muhtar”. Dilerse ates oldugu halde pamuk yanmayabilir, tagiisitmayabilir, 'Agari'ye gore Allah’m Iradcsinden ibaret olan Varhgin mahiyetine ci hufiz edemez, Biz yalnuz goriintigde, arazlarda, muhtemel bilgi sahasinda kalmaya “Avuruin delilleri Chazali tarafindan, Ibn Sina’y: tenkid ederken Tahafitun 18 nei fashnda: leallanildh, (94) Ghazalt daha ileri giderels bunu siiphecilik sekline koyelu, Sonradan : isd “Tahal ul Tahafiit» da zaruri sebeplik miinasebetini ve akl: mitdafaa ederken lye hiicum cdecektir, Bilgi nazariyesi bakamindan dogmatism ve secepticism veye ‘ve tecriibecilik, varik nazariyesi balamndan akilla kavranan zaruri Varlik veya anhiyetine nufuz edilemez mutlak Lrade sekillerinde ve bir yanda Islém meygai filozoflar, éte yanda Aj’ari keldmeilanmea ifade edilen bu iki zd gértis Asim Orta gagimn - en havaretli minakasalarin: dofjurmus ve Garp iizerindeki tesirleri de mzamanimiza kadar eligmistir. Kelamcdarm bu konudaki nazariyeleri Ghazali’nin Latineeye cevrilen Dectrust’= sinda bulunduge gibi, Maimonide’in Tbrancesi More Nebukim olan Dolil til Khairin’inde de ag 89): Goldziher, Le Dogme et Ia loi de Mstam, trad, de Pallemand 90) 11.2. Olken, La Pensée de Uslamn “Oy Louis Garet ct Anawati, Introduction a la Théologie Musulmane, 2) Max Horten, Goldsiher, 1, Gardet, vsnin bu problem haklandaki (ales! miinakasa halinded. 8) Quadti, La Philosophie Arabe, cte.ch.I.Les origines de la speculation musulmane Je Kalam; ch. UL, Les Aes tects dissidents, pp. 5-57 ‘84) Ghazal] AL-Mungiz min al-cbalal, Tahafu alfalaia, te,20 Hitt ziva @oKEN ctrafl: olarak izab edilmistir. Bu ikinci eser fransizcaya Le Guide des Kgarés ads ile teretime edile mistir. Albertus Magnus, Physica'smn 8 nei kitabinda, Saint Thomas Summum Theslo. gicum’da Agari keldmeiam tenkid etmek dzere bundan bahs etmektedivler, Bununla beraber, Garpta kelameilann éezleri uzun fasilalarla bir cok taraftar buldn, {nsan aklinin varlign mahiyetine nufuz edememesinden ve yalnwz arazlan, hadisleri bilme. sinden ibaret olan tez 18 nei asirda Kant tarafindan yeni bir sekilde gelistiilccktn, ‘Tabat hadiscleri arasindaki sebeplik minasebetlerinin zaruri olmadita ve biitiin sebeplerin yalnizea Adetlerden ibaret oldugu yeklindeki gértig 17 nei anrda Malebranche tarafindan Volontariame ve causeocasionnslle nazariyesile miidafaa edilecektir. Bilginin zaruri mitnaschetleri kavra- yamadigi ve varuri zannettigimia miiasebetlerin surf zihnimizin alikanliklart oldugu sek lindeki te2 Hume’un ihtimaleiligi ve siipheciligi geklini alacaktr. Hasils, en sonra Ghasalt tarafindan ifade edilerck Garpta tamlan Asari kelamsnin tamamen thélogique mahiyette ilexi stirilmiis tezlerinde, sonraki aslarin felsefelerinde geligecek bir cok fikirleri tohum halinde buluvoruz. [slam kelamerlarinn Garba tesivi felsefenin yaninda ikinci derecede kahr. Bunun sebebi de iki din arasndaki gerginliktir. Boyle olmakla beraber islam kelamalan da kismen olean Garbda tanilmakta idi, Ciinkit bir dala bazi kelmetlarin filozoflarn eserleri vasttasile tartl- malar, sonra da Ghazali’nin filozoflar kadar Garpta bilinmekte olmasidir. Saint ‘Thoreas Contra Gentes te tenkid ettigi kelameilars «loquenies» diye zike ediyor, Fakat hemen igaret edilim ky bu bilgi gol eksiktis ginki, 1) Muvtezile ve ilk kelamelar hakkinda ki bilgi ikinei. elden geligiyordu; Bat dillerine onlarm eserlerinden hig bir sey gegmemisti. 2) Ghazali’den sonvaki felseft kelam hareketinin Ustadian bilinmiyordu, Meseld Fabriiddin Razi, Seyfiiddin Amidi, lbn Teymiyye, Siraciiddin Urmevi, Seyid Serif Citreani, Sa’deddin Teftazani, v.s. nin eserlerinden Garbin haberi yoktu. Bundan dolay: Garp Diistincesi tizerine Islam kelammamin tesirinden tam olarak bahs edilemez. Bununla beraber sarkiyetcilacin faaliyeti bu konuda basladigmndan, 19. ytizyil sonrala- nindan beri Kelémeilarm mithim eserleri tereitme edildi. Bu arada Imam’il-Hareineyn’in ryad’s, (95) Iba teymiyye'nin bir ok eserleri Fransieaya terctime edilei (98) Ayrica Max Horten Islam kelameitanna dair biiyik bir cilt negr ett’, Son senelerde Louis Gardet, Anawati ile binlikte Introduction & la Théologie Musulmane’s cikardilar. Albert Nadir Le Systime Philass- Phique des M'tazila ys yazch (ilk dafa Arapea nese edilmig olan eser 1956 cla miiellii tarafindan Franstzcaya gevrilmistir.) (97) Miguel Asin Palacios bir gok eserlerinde Ghazali’nin Garp diigiincesi tzerindeki tesinira tetkik etti. Bu tesir eskiden bilindigi gibi, yalmz 12 nei asda Latincesi gdkim olan Tahafor'un tesitinden tbaret degildi, Fakat asil Ghazal tesiti baska kanaldan ve daha sonra olmustut. Makésid Latinesye Gunissalvi tarafindan teretime edilmiy ve 1506.da Venedikte basilmagti, Venedik tab’inda su bajlik vardir: Logika ct Philosophia Algazelis Arabis, Venitii, 1506. Ayneca Ghazali den De Anima Humana terciime edilmistir, Asin Palacios'un La espiritualidad de Algazel y su sentido cristia no adlt kitabinda izah ertigi tesire gelince, bu da bir kag kisma aynimaktadir. Ghazali’nin keldm ve felsefeye daic eserlerinden istifade etmis olan dominicain rahibi Ramon Marti vasitasile tesir bunlarm 85} Imam al Harameyn Abw'l Maali, Elcfihad, rad, par J.D. Luciani, élite E.Leroue Paris, 1938 96) Contribution & une étude de la Méthodologie de Takivtelin Ahmet b, Taymiya: deux opotcules €'Ihp taymiya, trad. fang, 97) Albert Nader, —El-felsces al - mu’tezilet 2 IstAw PELSEFE VE HTIKADININ GARBA TESIRE 21 = pasinda geliyor. Asin'e give Snce ilk hunstiyan kaynaklarimn mesela Saint Augustin'in Gazalt = tigerinde tsirini hesaba katmak Jazmdhr (98). Vakaa Augustin’in fikirlerinin Ghazalt'ye ~ hangi yollardan ve ne suretle gegtigini gostermek kabil olmuyorsada, Ghazali’nin yetistigi fikir muhitinde bu tesirlerin yaygm olmast cok muhtemeldir, M.Asin bu noktada iddiasim: teyid edecek bir delil gosteremiyor. Fakat Ghazali’den Garp alemine intikal igin pek cok vesikaya sahipdir: Islam aleminde Abu’l Paradj diye taranan miivertih feylosof Bar Hebracus bu yolun dzerindedir. Suryani- Ya’kubi kilisesinin rabibi olan Abu'l-Farac 13. asda mejhurdu, Arapca ve Suryance yaztyordu. Bar Hebraeus, Ghazali’nin Ihya’sindan bir cok | fsillan istinsah etmis ve onlan Ethicon ve Le Liore de la Colombe adls eserlerine [Wensinck’e - gore] nakletmigti, Bu hadise Ghazali'nin hunstiyan fikrt hayatina tesitinin baslangucadar. Bar - Hebracus gibi Sark hinstiyan kilisesi dzerinde baytik nufuzu olan bir miiellif Manasuir tedri satinda esas olan kitaplarim telif ederken Ghazali’den istifade ederse bunun sebebi, Palacios’a gore, nakilin bufikisleri kendi doktrinine tamamen uygun bulmasdir, Fakat hemen igarct edelim ki Ghazali’nin sik sik ve biv cok eserinde tekrar ettigi abitet imam hakkandaki pragma~ tik delilin kéklerini: bizzat kendisi Hz. Ali’nin sézlerinde, Abu'l ’Alé?nm bir tadir. [Wensinck, ayn eserde bir cok karstlastirmalar yapiyor] rinde bulmak- Wensinck Ghazali'ye ait tetkikinde, Bar Hebraeus’un iki kitabumin yal Ghazalf'nin Thya’sindan alinmy kisimlarin plinina gore hazirlanmis olmakla kalmadigim (meseld fae ziletler, fazihalar, manevi kemal dereceleri, v.s. benzeyebilir), fakat bu iki eserin her tarafinda | Ghazali’ye ait fikirleri, hatta misalleri ve tesbibleri, bazen ibareleri, Ihya’nmn giir ve edebi- "yattan yapug: ighadlan: aynen kullandigin: gésteriyor. Bar Hebraeus, Asin’e gore, bunu -hakikatte buustiyan ruhuna tamamen uygun buldugu ve o asildan gelen fikirlerin zahirt _kaynajim saklamak icin yapmustr, Pakat burada M, Asin'in kendi apagik delilerini nake edecek tevil yoluna girmesine Iazum yoktur: (Palacios, M. Asin, Contacts de la spititualité mue = llmane ot de la spiritualité chrétienne dans Lislam et !Occident, 1935.~ (99) aS ‘Asin bu fikrin Garptaki inkisafim sdyle takib ediyor: Bar Hebraeus’un cagdag. olan Ispanyol dominicain‘rahibi Ramon Marti, aynt fikirleri oradan ve Ghazali'den almistr. O skolastikler gibi islim feylosoflarmmn yalnyz eserlerinden istifade edecek yerde Pugio Fidei ve Esplanatio Symboli adh kataplarmda Ghazali’nin dogmatik Kelama dair metinlerinden dogrudan dogruya sahada istifade etti: Bu metiuler Tahafut'dan, Makisid’dan, El- _ Munlkiz’den, Mizan’dan, Maksad dan, Migkat il-envar'dan, Ihya’dan gikarimigts. Oyle gorintlyor ki, Asin’e gére, buradaki istifide Bar Hebraeus'un kaynak zikr etmeden yapniga wnakillerden daha kuvvetlidir, ve bitiin delilleri aynen aliyor, Meek metinlerini Contra Gontes‘inde kullanch, Osta gagim sonuna dogru Ghazali’nin Garpta siti cok biyikit. 14, asirda tig seybi (sceptique ) feylosof Ghazali vastasile Esfari'lerin scheplik (al-iliya) mesclesindeki delillerinden millhemidiler. Bu feylosoflar sunlardir: itpta Es'ari nominalisme’inden en cok miithem olan Occam, sebeplik (al-illiye) nazariyesine ‘fenkidleti vasitasile hadsi ve iléhi bilgi fikrine wlapyordu. Burada o kendi Occasionalism'i faint Thomas’nin rationalist felsefesini yikmaga calyiyor ve biitiin bunlan: Ghazal’den ) Mintel Asin Palacion, Hucllas den Istanbul | Wersick, La Philosophie «'ALGhazzalis 99) GazalPin Ansustin' tertime vot lin Ft ds onnasde€ ioe asd oa rh adhe eetinde sde Gaalije benziyen bart Dildigi pok iddia edilemer. Ancak bildigimize gére Qurtubi, Kiteb= ‘char mabiisin i din al Idem (Kapri Kikphaned, No tee (9) ve altine: fa ida (, 93) “Kegigerin bag olan Agustin me le¥inin tasviri” babis ‘asvirleri anlanyyor. -Oo 22 uital 2IvA UCKEN mithem olarak yapiyordu, (Dr, Horovitz, Der Einfluss des griechischen Skepsis auf die Entwick lung der Philosophie bei den Avabern, 1915) Hinstiyan felsefesi Islam fesefesile ilk dafa Gundussalvi’nin yaptigi Ghazali terciimelerile temasa geldi, C.Baeumker de ilk Once bu terctimeler iizerine dikkati cekti, Bu miitebabhiria ve daha sonra Bt, Gilson’un tetkiklerinden fbn Sina’nin Garp tizerinde iki tarzda tesiri oldu- diugu anlasiidi:l) dogrudan dogruya kendi eserleri ile, 2) Gundissalvinin terctime ettigi Ghazali eserleri vasitasile. Ghazali bir cihetten Ibn Sina’nm tilmizi idi, fakat sonradan onua aleyhine dénmiistit: dnce yalmz ondan miilhem oldugu fikirleri izah ctmig, sonra bu fékirler tenkid etmistir, (100) Bundan dolay: Ghazali mescla rublar tasnifinde baz tabir farklan ile feylosoflarn gértigtine sadik kalrmgur, Ibn Sina ruhu tig melekeye ay:rryordu: Vegetabilis, sensibilis, rationalis. Ghazaliterciimesinde ise anima vegetativa, anima animalis, anima ‘humana (-al-nefs al-nebati, al-nafs al-hayvani, al-nafs al-insani) tabirleri kullaniimaktadw ‘Naf al-natika’ya gelince burada Gundissalvi bazi tabir farklan gésteriyor, Alullar meratibinin ‘istiinde Al akl al-fatal (intellctus agens ) gelir ki, Ghazali buna substantia existens per se quae non est corpus—bedene miihtac olmaksizin kendisi igin meveut olan cevher diyor, ki bu tarifi ibn Sina da buluyoruz, ve Skolastikler igin kiymetlidir. Ghazalt fa’al akl’e datur formarum diyor, Saint Thomas Contra Gentes de Ghazali yi ve umumiyctle kelameilar: red ederken atomeulugu tenkid ediyordu. Ghazalf'nin Garptaki tesiri Ramon Marti ile bitmiyor. M. Asin, Hucflas den Islam adh eserinde bu tesiti Pascale kadar getirmektedir. Ona gére Ghazalf'nin abirete dair diigtinceleri fle Pascal’ia digtincesi arasinda tam bir uygunluk vardir ve bu uygunluk tesadifin eseri de- Gildir. “Bahse grigme” (pari) diye tamlan ve Ghazali’nin cok kullandig dinin midafaasina ait delil Pascal tarafindan Ponsées’lerde tekrar ele alimmister, Lachelier’nin bu konudaki tanil- mss tetkikinden baska E. Degas'nin Pari de Pasca?i de aym konuyu inceliyor. Delilin ileri sitriile imesi imansizlam abretin movcut olmamast faraziyesi karyisnda bile dint vazifeyi yapmanin uygunluguna inandirmak gayesini giidiiyor. Bu delil su iki sikh kayasta (dilemma ) hiilasa edilebilir: kazamrsan her seyi kazanacaksin; kaybedersen hig bir sey kaybetmiyeceksin! (Si nous gagnez vous gagnez tout, si vous pordez vous ne perdes rien ). Bu delilin koklerini aragtranlar ilk dafa Bayle’den itibaren onun cok eski mtibessiri olan Amobiu’néin kas bir metni hakkinda bilgi vermektedirler.. Sohund’un Theologic Naturelfe'ine ait baska bir metin de “bahse girig”- menin koklerini aldkadar etmektedir. Nihayet Pascal’in cagdagi iki Fransiz theologue’u Pas cal'den dnce ve bariz bir surette ona benzeyen bahse girigme konusunu ortaya atmuslardh. Bunlardan biri “‘ruhun olmezligi” (Immortalité de? Ame ) mitellifi Sithon, dteki *rubun dlmez- liginin isbate” (—Démonstration de Clmmortalité de Came) micellifi Sirmond’cur, Blanchet ve Lachelicr biitiin bw mvielliflerin Pascal’e ne, derecede benzediklerini ve ne kadar aynidiklarin incelemektedir. Bunlar Pascal’in meshur delilinin kazamimasina sebeb olan ve ona kaynak teskil eden fikir adamlandhr. Blanchet metinler tizerindeki derin tahlillerden sonra gerek fikir gerek edebi sekil bakimindan onlarn Pascal’e kaynak olduklanim gésterdi, Bu arasurmalardan gkan netice sudur: Pascal'in bahse girime fikri Arnobiu'den beri bir cok mielliflerde rigeym halinde varcs, Fikir Ghazali’den Ramon Marti’yc, oradan Pascale kadar uzun bir seyahat gegirmistir. Biz onun yalmzea Ghazali ile Pascal arasinda yaptigr ve saglam metin tetkikine dayanan mukayeseler tizerinde duralim. Pascal da Ghazali gibi duyu- larimizan bizi aldatabilecegine kanidir, Burada Palacios, Al Munkizile Pensées'lerin. metnini Karplastinyor, ve benzeyen noktalan gésteriyor, Riiyalarm bir hakikat oldugu, uyantk ol- 100) #1.Z, Utken, firm Felseesi Tarihi, 1, fasil: IX. Gazali ve felsefes, sh, 3225 1957 3 | 3 | 3 |isLAM FELSEFE VE ITIKADININ GARDA ‘TESIRE 23 “qugumuz zamanki hayatmizin riiyadan bagka bir gy olmadsis ve bu rliyadan dllrken uyan- “gujumiz hususunda suiphe Pascal de de upkt Ghazal gibi ifade edilmigtir. Hayatun bir riya, jm riyadan uyanmanin da éliim olduga hakkindaki benzerlik gok géze garpmaktadir. Her iki feylosof da bu siiphe halinden kurtulmansn garesini mysticisme’de buluyorlar. Her ikisi de bunu bitin manuki mihakemelerden miistakil, din sevgisinin ve ablakt faziletlerin mahsultt olarak ilahi iham’da aramislarc, Allahin inananlara babs ettigi bu ilham gitct Ghazali de oldugu gibi Pascalda da tabiat-tstil aleme ait bilginin en emin kaynagidir. Pascal’in “kalp mantko”” nazariyesi, agikea g6villliyor ki, Ghazali’nin “kalp gizii” fikvinde ta- © jnamen hazirlanmyg bulunuyordu, Her ikisi de adi istidlali en ayaa dereceye indirmiglerdir. Gunkii- akin his hayatnda ve inanglarda tesiri hemen hemen hig yoktur. Giinkti aklm tayin euigi zihni temayil cok degisiktir. Faatiyet sahast mahdut sayida guzidelere minhaswaw. —Inganlarm cogu bunun digindadir. Buna kargilik, Adet ve aliskanhiklara, taklide, kalbin heye~ ‘amma dayanan pratik hayatin faaliyet sahas: cok genistir., ve o dint hayatin miisterek ve normal temeli sayilabilir, Palacios, Ghazali ile Pascal'in iman ve begeri, yakin (certitude ) haklandaki-fikiclerini Ghazali’nin Faysal il-tefrika’sinm 68, sahifesindeki bir fikray: Pascal'in © Penséelerinin $50. sahifesinde karglastmyor. Her ikisi de fikir bakimindan aym geyi sdylie yorlar: “Tanr akilda defi kalbde duyulur”—. (Dieu est sensible au coour. non a ta raison )~ Pala ios bundan sonra Paseal’de Ghazalt ye benzeyen “bahse girigma”ye ait su noktalan igeret £ ‘ediyor: A Ahiret ve ruhun ebediligi meselesinde inanmayanlarm kayidsizha, fiir diistin- eclerin ihmali sagmadi, Bunlar aki zaafina ve kalbin kotiligiine delalet eder, Bu idrakin ‘kotiligiidiir. Zira ihtiyath bir insan giindelik iglerinde bile bu ihmale diigmeden hareket eder, Pek ala bilir ki giindelik iglerde basan kat't olarak belli degildir. Ispanyol miiellifi bu bakumdan PascaPin metnini Ghazali'nin Mizan iil amel'i ve Ihya s ile karsilagtmyor. B ~ Bu inanmayan zimrenin kayidsizhgims tedavi igin onlars kanduracak miisbet delillere, “akla, imana bas vurmak yetmez. Zira bunlarin iginde bulunduklan giiphe hali ahiretin varhgi ‘Siipheliiginden dogmakiadir, O halde rubun cheatin aS = yapacak bir Ahiret varhiim tavsiye etmig olsun, ve onlar ikna etsin, Burada da Palae yiné Ghazali’nin ihya, Mizan Arbain, Mustazhart adh eserlerinden almmug pargalart Sih Simona. ve Pascal’e ait metinlerle mukayese ediyor, ryese ediy a ia de meyeut bir mali feda etmeye katlanmalidir, Yeter ki ilerde elde edilmesi nm tal feda edilenden daha bityik faydalar saglasin, Burada Ghazali’nin Lhya la av, ticarct, siyast meslek, deniz seyahati, ilac, sanayi misallerini kullandijpm, dan bilyak bir kusmmn Pascal tarafindan tekrar edildigini igaret ediyordu riz. ‘seyahatleri nisalini kullaniyor. ‘Delilin diigim noktas:, terazide oldugu gibi bir tart: meselesine irca edilmektedir.4 niet ziva ULKEN Bu terazinin bir kefesinde ahretin mevcut olup olmadigi hakkinda bahse girerck tehlikeye konan malar degeri, teki kefesinde her iki halde de kazang ve kaysplarin dejeri bulunmakia du, Palacios burada Ghazali'nin Ihya, Mizan, Mustazhari adh kitaplarinda misaller veriyor, ve bunlam Silhon, Sirmond ve Pascal’in eserleri ile mukayese ediyor. Pascal syle diyor: ( Lequel prenez, onus, voyons; pesons le gain et la perte! } ¥, ~ Bu cukayesenin tamam olmast igin ilk olarak goz Oniine ahnacak nokta bu diinya malar ve zevklerinin beyhudeligi diigiiniilerek tarnlacak, sonra bittiin vasfi belirtilecektir. Yani miiddeti alts, nihayct ytiz seneden ibaret bir hayatta, mevcud mallanm mahdut olan istifade middeti belirtilecektir. Burada Gazalitain ihya, Mizan, Mustazhar‘? sinden -alinmis metinler Sirmond ve Pascal ile mukayese edilmektedir. G. ~ Kazanilmast veya kaybedilmesi bahis konusu olan gelecek hayatm ve saadetin esasi ve ebediligiy yani sonsuzlugu, hududsuzlugu, mithletsizligi milyon seneler ve asirlarla Kiyas kabul etmeyen essizligi taruhr. Buras icin Palacios, Ghazali ve Pascal’in metinleri arasinda etrafh mukayeseler yapmaktadir. E. ~ Degerlerin kiymeti ve keyfiyeti bakimndan (bir yanda mahdut, sonlu, dte yanda ‘sintrsiz, sonsuz) bu gift rolit karsisinda sonlu, stmizh olan bir seyle sonsuz olan sey arasinda hig dir nisbet olmadigi anlaplir. Kazang abretin varhium ve bugiinklt hayatin giinahkar zevke lerinden siyrilarak fazilet yolunun secilmesini isteyen tarafdadir, Palasios bunun icin Mizan, Anya, Arbain’in parcalar: ile Pascal’i mukayese ediyor. Ihya da syle diyor: fnanmayan ‘yaniliyor, I, ~ Bu delil imansiziara bir tek itiraz imkam: verebilir: Bu da ahrette kazanilacak ve kaybedilecek seylerin siipheliligine dayamr, Buna kaxg bu diinyada kaybedilen ve kaza- nilmayan seylerde kat’flik ve sahihlik vardir. Yani Ahrette bir scyin: kaybedilecegi veya kaza- nulacagt hakkinda kat’? bir fikre sahip olmadigumz halde, bu dimyada siiphe gétiirmez bi kat’iyetle kaybedecegimiz veya kazanacagimuz seyleri tesbit edebilitiz. Abret iglerinde giphe, bu ditnyada kat ilik vardir, K, - Bu giglik gu tarda bertaraf edilir: Teblikeye atilan degerler arasinda, yani her iki faraziyede’ de tizerinde “bahse girigilen” gelecek kazanglar arasinda bir nisbet vardr, Fakat bunun misalimizde chemmiyeti yoktur. Zira burada ilerde olmast muhtemel kazanglatla tehlikeye konan kay:plardan birisi sonsuz, dteki sonludur. © halde sonlu ile sonsuz arasinda hig bir nisbet yoktur. Séyle ki: Muhakkak olarak tehlikeye Konan mahdud bir sey, sitpheti olmaaina ragmen umulan kazancin sonsuzlugu kargisimda yok olur. M.Asin burada da Mizan al-amel ve thye'nim metni ile Sirmond ve Pascal’in metinleri arasinda mukayese yapiyor. L. ~ Rubun cbediliginin muhakkak oldugunn minakasa gétirmez delillerle heniiz imse isbat etmemig oldugunu iddia eden imanszlara hak vermekle beraber, surasi da mu- Trakkakehr ki ruhun dlimla oldugunu yine minakasa gotitrmez delillerle kimse isbat etme- mistir, Bunun gibi abretin olmadigi da yine isbat edilmig degildir. Palacios burada Mizan, Arbain’den alms bazi pargalarla Sirmond ve Pascal’i mukayese ediyor ve ara- latindaki son derece benzerligi gésteriyor. M. ~ Nihayet, sunu da séyliyebiliriz: Hatta ahiretin mevcut olmadigim farz etsek bile, din inzibatina bail ofzmyan laik insan bu diinyada faziletle hareket etse hig bir sey kaybetmis olmaz. Zira insazin bu dinyada elde edebileceti hakiki saadet, ihtiraslarm: taminden ibaret dogildir, Tam tersine, ihtiraslanina hakim olmasmdan, onlart aklin hikmit altina almasindan ileri gelmektedir, Ancak bu suretle insan hayvanlarm iistiine yiikselmis olur. Bu hal insam: sehvet ve arzunan esiri olmaktan kurtarr, ona necabet veren hakiki hitrriyetini kazamt. ‘Ona ihtiraslarin dogurdugu endige, elem ve zihni zaaflardan synimig bir rub huzura, duyuISLAM MULSEVE VE ITIKADININ GARBA TESiRE 25 _ geykerinden daha temiz daha sakin, daha devamis rahi huzumun bitmes titkenmez kaynajnt yeris, Burada da M, Asin Ghazali'nin Mizan-itl-amel, Arbain, Mustazhari sinden nakiller ~ yapmakta ve Pascal’in ne derecede bunlara benzedigini gostermektedir Paiacios'a gére bu benzeyislerin yaninda iki fiozofta haz farklarm bulundugunu da kabul etmek lazrmdir. Hergeyden dnce Sirmond gibi Pascal de meseleyi tamamen agmamus, yani onu telinih etmistir. Buna mukabil, bu mevzular Ghazalf’de tafsilath ve dikkatli bir surette fneelenmistir. dinsizlerle hur fikirliler hakikaten ahret meveudimus gibi faziletli harcket eder- Jerse hem ilerde kendiferi i¢in stipheli olan bir Alem gerceklestigi zaman vaziyetlerini saglam- © Jastrirlar, hem de bu diinyada kendi menfaatlerine uygun harekette bulunmug olurlar. Bahse © girigme (pari ) meselesi kaynajin dogfrudan dogruya fayda ve benlik esasindan almaktadw. _Biitiin metafiziklere ve bagkaer diigiineelere dirsek geviren dinsizler ve hiir disincelilere Yass bu gekilde muhakeme yardtmek, muartaimin her hangi kagamakh bir kap: biraknmyan elilierin’ silah diye kullanmak sartlarma uygun diismektedit, © halde Pascal’in “kazanir+ “ sanw, hexcyi kazamrsmz, kaybederseniz hig bir yeyi kaybetmezsiniz! diisturu hur fikirler gin en yiksek ispat kuvyetini haiz olacakur. Ancak bunlar istahalarma fren vuran ahretin rh Ieltinde babse girerken kendileri igin gok aziz olan diinya saadetinin yalnyz feda ed emis olduguna degil, ayn zamanda béylece tam ve miisbet bir sekilde hasart kazanacaklarina | lina edilmemis olsunlar. Yani bu kimseler, igtahlarm: frenleyen ahret fikrine temayiil goster- mek, bu diinya saadetini ihmal edilmedigi gibi tam basanlanini da bu sayede temin edi- cee Hecegine kanaat getirmis olsunlar, Eger bu kanaat hasil olmussa, yani bu kimseler bu netice © Spalmindan ikna edilmis iscler, o vakit yukarda séyledigimiz Pascal disturu bunlar itzerinde “eft bilyak ispat delili degerini kazanmy olacakur. bahse girigmenin tenkid edici cephesini Garph benzerlerinden daha iyi aglke lamaktadir. Ciinkil onlardan hig biri dogrudan dogruya ahreti reddeden ve dint nassin ‘mutlak bir surette sagmia ve sahte oldugunu iddia eden dinsizlerle mUnakaga etmemislerdir, de nin kitaplan gibi tamatnlanmnis bir eser Ba ch filozofun planin: cizdigi dint irsad (Apologie ) igin bir miisvedde veya not almigtir. Pascal’in dliimii pu eserin yazilmasina mani olmustur. Fakat Ghazali’de Hes Miafematik sarihlik ve onun gikardufi ihtimaliyet hesabina ait sonuslar. yoktur. i giddetle tenkit eden, onu bir din diye kabul etmek istemiyenler gériiliyor. as 3. De Heresibus adh kitabinda Islam, huristiyanhigin rafiziligi (hérdsie } says sfiticlim etmektedir, Guibert de Nogent (1124) domuz eti ve sarabin haram elliyor. Tk data Hildebert de Lemans, He, Muhammed'in hakiki peygaraber arp Orta caginda bu bir istisnadw, Guil-26 winai ziva Guess Jaume de Tripolis'in fslamiyet hakkindaki eseri de son cerece kin ve tecaviizle yazikmigur. Fakat tasvirleri hakikatten cok wzaktur. Efsanevi ‘ansurlart tarihi vakalarla kangtrmastir. (101) Peter de Cluny, Kur'amt ilk dafa Latinceye tercitime etti (1156). Eseri Saint Thomas’. nun hitcumlarna zemin hazrladh. Peter de Cluny tarafindan yapilan tercitme tesebbiisiine Peter de Toledo ve Peter de Piotier adinda iki yarduner da karst. Bu tercitmenin sonuna >ir de Memun zamanmda halifenin katipligini yapmiy olan Abd al Mesih al-Kindi ile Yahya al Dumiski arasinda hinsstiyanhk ve fslamiyetin prensiplerine dair miinakayay: ihtiva eden dir Risala’nin Latince terctimesi de konmmustu. (102) Bu eser daha 9 ncu asirda Abbasi ha- lifesinin dint mimakasalar hususunda ne kadar hog gortir oldugunu géstermektedir. Garp- hlar onu 12 nei astrda terciime ettirdikleri zaman Islamiyete hérésie gézii ile bakayorlar, ve énsdzlerinde gok ajar tabirler kullamyorlardh. Bu risale’nin gergckten 9 ncu asta ait olap olmadigs hususunda Gasanova ve Muir tenkid? arasturmalara girdiler. Massignon da bu tanilmayan Al-Kind? ile (id filozof al-Kind1 ile hig bir alakast yoktur.) Yahya b. Adiain ‘Teslisi miidafea eden risaleleri arasinda minasebet arach. (103) Bu meseleler hentiz hal edil- miy degildir. Ancak Latince teretime eldeki Arapca metinden daha eskidir ve ilk data Garpta iki dinin Dogm’larmi miinakaya eden bir esere karg1 hoy gériir bir tavir bastamigtir. Bundan, altmy sene sorra Marcus de Toledo Kur"ant ikinei dafa terctime etti. ve bu tereiimenin sonuma Ibn Tumart’in Akidesi ile Istim prensipleri ne dair bir Arapca risalenin Latince terciimelerini koydu. (104) Saint Thomas kelameiardan ve Islamiyetten ciddi olarak babs etti, Tenkidine ilk dafa felsefi bir veche veren bu zattir. Reymondo Lulla 1307 de Tunus éwarnda (Bugia'da} Arapea ve islam felsefesi tahsil citi, Sonra 1316 da papayt manevi Hach seferleri yapmaya tesvik eiti: énce tamamen alékasizhkla karsilanan bu teklif Reymondo’nun israrl: tesebbiisleri sonunda papalar tarafindan kabul edilmig ve misyonerlik teskilatinm temeli‘ olmustur. Reymondo, Muhyiddin fbn Arabi’den Esma itl-Hiisna'yt “Allahm yitz adi" diye teretime etti, Futuhat'tan bit cok fasillar naki etti, Bir Hiristiyan bir Miishiman, bir Vahudinin miinakasalarm tasvir eden bir risale yazds. Tasavvufa, kelima ve felsefeye dair bir cok risale ve kitap yazmsg olmesi- na vagmen, esasinda IslAmiyete diismanhgint muhafaza etti'(105) Bu tarihlerde Constantin Porphyrogente Tarih’inin bir kasminda Hz. Peygambercen saygi ve nezaketle bahs ediyor, degerini belirtiyordu. Sicilyah mutasavvif filozof Ibn Sab’in Napoli krah ve Alman imparatoru Frederik’in Aristo felsefesine daiv sordugu sualiere Sicilya cevaplari [El-eovibet isStkkulipe] adh birk itapla cevap vermisti, Bu eserin yazdinilmast da o zaman Garpta bu meselclere Ibn Sab'in ayarinda cevap verebilecek kimsenin bulun- madigin: géstermektedir. (106) Fakat iki dinya arasinda manevi gerginlik eksilmiyordu, Dante, Dinina Comedia’nn Inferno kismmda Hz, Peygamber# yeraltinin sckizinci katinda pek saygisiz bir ifade ile tasvir ediyor. Halbuki Palacios bu eser hakkinda yaphgi tetkiklerirde Dante’tin mevzuum ve terkip tarzim, manevi mirag fikrini tamernen Muhyiddin Arabf'ye 101) Gostave von Grinebau, Medieval Islam, 1947, 102) Les Opwscules de Jean de Damascus et de Abs-al-Mesib al -Kindt (Yahya al DumishS ve Abétl-Maih i-Kind! ninislamiyee ve hivitiyanhle manokagasraa air rbalelert (Onivenite Kotiphanes 103) Petits Teaités Apologésiques de Yahya bin Adi, toste arabe éité et traduit en francais par Avastin Perier, P.Geuthnsy, 1920 (Arapya metnin adi: Maqalat ii Yahya bin Adi) M.T.’Alverdy, Deus tradvetons Iatines du Coram aa Moyen-Age (Archives, Année 1947-48,9p.67-131) 104) Bu meeel haklanda Er. Gilson Archives cikan bir cok yanlan vard: 103} Reyoore Lull [hakkinda Islam Dasaneesine Gig adi icaburaan Zeyl kemanda aye bie matide vardi. 106) Ibm Seba hakksnda L. Massignon’un bir risalestoldugu gibi, Serafettin Yaltkayatnm Sicilya Cevaplan™ lerciimes: dolayniyle yaadhgs dnséa (Fekete Yilhgs, eile 1, 1935) ve Mehren’in Coeeespondances philosophicues lon Seb"in, 1897 ade yazis vard21 ISLAM WEISEFE VE ITIKADININ GARBA TesiRi = porglu oldugun géstermektedir. Islamiyet aleyhindeki biitiin Orta cag Garp negriyati bu tarzda = gniltemad! istifadelerin, asirlarca siren taklit, kopya, tereiime, adaptation ve isim zikr etme- de dotmus oldugu icin, Islam diisiince ve imanina karst desin bir = gen iktibaslarm neticesin i gah complexe’inin ifadesinden haska bir sey degildir. . © = 4g nei asurdan itibaren hiir diisimeelilerin Iskimiyete bakislars daha miisamahalt ve iyi i igi Onlar bu menff, garazh nesriyata karpi cephe aldilar. Sale 1734 de yapngi Kur’an ter : ciinesinin dnsbziinde Peygamberi Thésée ve Numa Pompilius’e benzetiyor, Hikmetini, Boulaiuvilliers de “Muhammed'in Hayat adh kita- sasi goriigiinil, realism’ini methediyes vada dala ileri giderck rationalism, realism, insani mahiyete uygunluk balumiudan Iskamiyetin P Jisisdiyanlia dstiin oldugunu ispata calipyordu, Savary, 1783 de yaptigs Kur’an teretimesinin ve. _ jgnsbulinde Muhammed'i “zaman zaman yer yiiziinde zubur eden olagantisti insanlardan bir” P ye tayvir ctneledir, Savary’nin tercimesi chemiyetinden olay: on sene énce tekrar negr sgtir: [Edit Garnier, 1948]. (107) i Fakat hitr diigiincelilerin Islamiycte karp: bu senpatik ve hake1 balogt Voltaire de giddeeli ta ‘epid vyanchrdi: “Turk dogmamiy olmak ve yanhs inanglaria bittiin tabi agklarssén- in. 5 semis olmak gartile diinyada hig kimsenin, v.s.” sekillerindeki son derecede miitecaviz, 1a Po istah ifadesi Orta’¢agin en karanhk devrinde bile bulunamag, 19 neu asrin Titrk yazarlan nit 4 ondan “Voltaire’i diizah makar» diye bahs edimesi, bundan dolay: cok hafif telakki welidir, Diderot Peygamber'imizden aym gekilde tecaviizle babs ediyor. Yalnw, her iki- fa, j¢ hiicumlannt [slamiyet kadar hiristiyantiga da teycih ettiklerini unutmamahdar at 13 cll asirda sirf dint taassupla ve misyonerligi kurmak endigesile baslayan ori- je melala gitgide ciddi ve metodlu bir arastrma konusu haline geldi. Islmin esas, xe Tsltim kavimnleri tarihi ile meygul olantar arasinda derin bilgisahipteri 18 nei ra ye -pasladh. [mi araguirma kuvvetlendikee sibjektif goritslerden, pegin Thakikata-ciddiyetle bakmasin bilenler yetigti, Misyonerlik veya cm- n ir ‘ghniyeti icin vasita halinde kullananlarisi da. hentiz: kaybolmadkgant igaret etmek - eiyatcuisdin ciddi ilim’adamlari gikarmak suretile kismen islimtyeti anlama sdyliyebiliriz. (108) n | sarp flozoflannin dint taassuptan, irk ve emperyalism pesin-haktim lerinden siynilarak. n niyete ve garka anlayislt bir gézle bakmaya baslamalan da hayli gitg olmustur, Asirlarea re . ~mliddet Islam felsefe ve doktrininden, onun terciime ve gerhlerinden istifade ederek Renais- SL os 41 viacade. getiriaig olimalarina’ ragmen bu escicri yaratan medeniyete karst husumetle - © | Pakmada devam ctmeleri dint, wrkt ve iktisadi pesin hitkiimlerin ne derecede derin kék salmis i. <= aldsgunw gésterir. Banunla beraber Garp filozoflars 17 nei asirdan sonra yavas yavag bu pesin Kk | biktimierden syninaya baslamslardir, ve bu siphesiz asilardir aldiklans Kiley tesirleri ie ity hayarh neticesi olmustur. © |, cibniz, Thendisé'sinde Islamiycte pek umumi olarak temas etmekte “Fatum muham- oe ietinum» dedijfi Islami kaza ve kader telakkisini tenkid'etmektedir, Buna mukabil, Kant, ih a x ‘inde Din” adh eserinde islamiyetten égerek bahs etmektedir: “Islam ve gururu ile temayiiz ediyor, Zira imamm mu'cizclerle degil zaferlerle yaysyor, in dil cesarete dayaniyor. Bu mithim hadise tabiatistd tek Allah fikrini yayan kurucusundan = | i geliyor. Puia tapicabktan kurtulan bir kavmin asillesmesi de bunda biiyétk amil olmus- Medieval Ista 108) Gotdsiher, Dozy gibi aleyite olantara kargi Massignon, Guénon va. gibi lehte olanlar yabut ‘Tor Andrac iduksa tarafewe olanlar varchr.28 ulmi ziva ULKEN tur, Islamin suhu iradesiz bir boyun idfmede degil, mukaddes varliga mutlak haglanista kendini géstermektedir ki, bu herjeyden dnce asil ve yiiksek bir istidaddir. (109) Goethe, Muhammed adh drarmnda putatapreahga karst cosan yeni manin kudretini ve miiminlerin bu imana samimi baglanylarim bilyiik bir heyecan ve sempati ile tasvir ediyor, Bu eser bilhassa Vel- tairetin aynt isimdeki esexine cevap mahiyetindedir. (110) Goethe 1770 de Kur'am okumus bazi ayetleri not etmistir ki, bu notlar sonradan Megerlin’in Almanca Kur’an terciimesinde igaret edilmistir. Artsk Peygamber Almanyada “Vabii din” kurucusu, alal dininin Peygamberi diye tambyor. Bu sirada Almanyada Megerlin’in (1772), Boysen’in (1773) Kur’an terciitneleri cams, Turpin‘in “Muhammed'in hayati” adh eseri (1773) ner edilmisti. Turpin bu eserde Muhammed’i “Bilyik peygamber", kudretli bir zeka, hakiki bir mimin ve “tabii din vazu” diye tasvir etmektedir. Nicatsehe bitin eserlerinde hiristiyankga siddetle hitcum etmesine hatta Anté-Christ (Decal) i surf hiristiyanhk aleyhine yacmis olmasina rajmen bu kitabin sonunda [slémiyeti hnkumleri diginda bwakiyor ve ondan dgerek bahs ediyir. (111). Ed. von Hartmann, «fs tikbalin Dini” adh kitabinda Yahuditigin paganisme nazaran bir ilerleme olinakla heraber inhisare ve milli Tan fikrinin, inkigafa mani oldugunu séyledikten sonra, fslAmiyette vabe daniyetin en kudretli ifadesini bulduguow, Allahin kiilli ve miicerret birliginin dint inang Konusia haline geldigi neticesine vanyor. “Istikbalin dini tiniversel bir din olmak icin Sark ve Garbin dini tekamiilintin, panthciste ve monotheiste tek&miilitn terkibine ulasmahdire Bu bakimdan ona gére istikbalin dinine malzemeyi ilim temin edecektir, (112) Carlyle, bitin eski kanaatlere zid olarak Islamiycti gok ytiksek bir iman ve Muham- med’i peygamberlcrin kahraman: diye géstermektedir: [Thomas Carlyle. Les Héros, le culte des héros et Phéroique dans Phistoire] peygamber haklanda garphlarm iftiralarin reddediyor, “boyle bir telakki bizin igin utanilacak seydie” diyor. (113) Auguste Comte kendi “tig hal kanunu"'na gore theologique dedigi devrin tekamiliinde islamiyeti en ileri merhale ve metafizik devre, hazirlik saymaktadir: [Aug. Comte, Systeme de Politique Positive, t. 3,p. 470] Oswald Spengler, Islamiyeti protestanhkla mukayese ediyor. Muhammet’de Luther ve Calvin’in puritain sahsiyetini gériiyor: Ona gre fstamiyet Gon- fucius’Un, Bouddha’nm, Lessing ve Voltaire'in istedikleri kadar ve neviden “Aydinbk” ve “Akal” istiyor: [O. Spengler, Le Déelin de 1°Qecident, trad. Frang. V.2,P. 173-298.) Palacios Miguel Asin, Divina Comedia’da Miistiiman ahiret tclakkisinin tesiri haklan- daki, tetkikinde (114) Muhyiddin iba Arabi’nin Dante iizerindeki tesitini inceledi. Bu arag- tarmayt da A, Cabaton Dinler Tarihi Dergisinde hiilasa etti (115), Bu tetkike gore Yeni agi agan bilytik italyan sairinin, herseyden énce, IslAmiyctteki Mebde’ ve ma’ad telakki- sinden ve bithasa Mubyiddin ibn Arabi'nin Kitab al dové’s ile Futuhat ad Mekkivye’sinder miilhem oldugunu gésterdi, Dante hayranlar: bu iddianm yerinde olmadigum ileri sirdiik- 109) Emmanuel Kant, La Religion dans la limite de la simple Raison 110) Goethe, Manomed 111} Fr, Nietasche, Ante.Christ (Deecal) Bu eserin, som paragrat ilamiyete ait, 112) Ed. von Hartmann’in La Religion de Avenir (Istikbalin dini) ad everinde fehefe ve alla dyanmnaer sgereken gelecegin divine nazaran bir cok dinleri tenkidl edelerken islamiyete ak mésamabah veyakin daveanniak tad 113) Carlyle, LeCulte dse Héroe” adh eserinde beger! degerleri her sabasindlan bir bitytk saydigp. kabramandan bahs ederken He, Muhammed'den “Peygataberlerin kahraman diye aytt hir fisikla ve son dercee derek baks ediyor 114) Ayr makalede bu gérlijlevin zetleri var 115) La Revue dhistoire des Religioar, 1911istAM PELSEFE Ve irixaDININ GARDA THSIRL 29 lesi gibi hivistiyanlar da dint taassupla bu nevi arastirmalart yersiz_ géstermektedirler. Hialbuki Palacios Islam totkikleri ile mesgul olmasina ragmen samimi ve kuvvetli hiristiyan, qidugu igin Toscana’h saitin san ve sohrotine halel vermek fikrinde degildir. Tam tersine, bilesinin genisligini gostermesi balammdan dinler ve devirler tstindé insaniyete nasil mal olabildigini daha iyi anlatmaktadir. Dante’nin eserindeki gége yiikselig ile {slami “Mi’rac”* arasindaki miinasebet _meselesi gok daha Snecden avs alimlerin gdeane gazpmiy bulnuyord, 18neiasieda bu meselonin foklerini arayanlar onu eski hiristiyan eserlerinde bulmaga calistlar. Megela Coneeltieri pu italyan Poéme’inin mevanumu bazi orta gag hiristiyan effanclerinden almig oldugunu metin karplagarmalan ile gésterdi. 19, anrda Frans alimlerinden Ozanam Dante’ye dair pyc tctkikinde Toscana’lt sairin eseri igin “Orta cada miinzevi bir abide” diyenlesle slay ediyor, ve saire ansiklopedik bilg sahibi, bitin eski tecribeleri ¢oplayan bir miitebah~ “hi gbati ile balayordu. Ona gére “biti kuzeye biri gtineye agik iki yol Dante'yi eski Sark aynaklarma gétirityordu. Sarrasin‘Ierle Avrupa’nim miinasebeti bu sada gok kuvvetlt idi” diyor. Dante, bir cok islam mutasavvif ve filozofundan Latinceye yaptlmis terciimeleri, hig degilse Thn Sina ve Ghazali’yi okumugtu. Ozanam ve d’Ancona’dan sonra Charles Jea- bitie, Divina Comedia’nn Brizeux tarafindan yapiimys bir fransizca tereiimesine yazchie Gnsézde mevzuune {slam ateminden asmis olmasi liza geldigini sdylityordu. Bu swalarda Modi de Goeje ve diier bam mitellifler ayn: tarzda diistinfiyorlards, Daha yakin zamanlarda Edgard Blochet bu meseleye dair iki tetkik mege etti: [tudes sur 1'Histoire Religieuse de 1'Islam, 1899.] Les Sources de la Divine Comedie, 1901. Onlara gége yakselis fikrinin dojjrudan dog ruya Jsldmiyetten geldigi tezini miidafaa etti, Ancak Blochet'ye gore Kuran’da Mi'rac’a ait bir ayette igaret vardir: [Sure XVII. ayet 1] ve burada mirac’m tafsila yoktur, Onlar- Gan bilyiike bir Josmr sonradan [skim halk mubayyelesinin katmuy oldugu unsurlardir ki, oraya daha eski koklerden gelmis olmalart lazimm gelir. © bu kdlleri bilhassa mazdeisme'de buluyor. Mazdeiste sair Actaviraf’in Zend-Avesta ashna dayanan edebi bir eserindeki “mi'- jac’ tasvirini anlauyor. Barthelemy “Artaviraf Namak’”: [Artaviraf kitabr'nt}terciime etti; ye buraya yazchg Onséizde Divina Comedia ile mazdeiste eseri arasindaki benzeyisleri gbs- terdi, Blochet de ayn: suretle Dante'deki goge yiikscligin hein Islarnilesmis kéklerden, hem dogrudah dofruya tran kaynaklanndan geldigini iddia ediyordu, Fakat bu araytirmalar sintikali isbat edecek bir vesikaya dayanmamakta ve yaluuzca metin karglaghrmalan, ve benzetmeler yapmakta idiler. ‘Asin Palacios ilk dafa bu tahminleri kat’t gekle soktu, Metin kargilasarmas: ile kanm- _yarak Dante’nin istifade ettifi kaynaklart incelerken bunlana tercume yolu ile Islamt eser= Jere nasil dayandigam gosterdi. Bilhassa ibn ’Arabi’nin Futuhat iizerinde durdu ve bunu => bityitk bir basar: ile halletti. Kurtubah ibn Meserret al Gebel? ve Mercier'lt Ibn *Arabi’nin tesawaf doktrini tizerinde derinlesti, Bunlanin Garp skolastiklerine nasil nufiz etmis, trah -scain tarikatimn doktorlan tarafindan kabul edilmis oldwiunu, 0 vakte kadar Aristo'eu “Ye Thomas’ca diye tanilmg olan Dante tizerinde ne kadar bariz tesirleri oldugunu gésterdi, 1 Palacios'un Kitab: dort kisimdan ibarettir: 1) Leylet til-isra ve Mirac kassalarmin Di- a Comedia ile karsilastinimast; 2)Divina Comedia’nin ahirete ve “Ukba”'ya dair diger [Misloman lostatary jle karglaytinimas; 9) Dante’den énecki hiristiyan légende "lannde _ Hsfimi wnsutlar; 4) Islami eserlerin umumiyetle hiristiyan Aveapasina intikaline air aras- salar ‘ve tahminler.— Asin, birinci kastmda Mi'rac fikrinin Islamda tekamiilind inceliyor. su mubitelif metinlerde, hasiyelerde tahlil ediyor, ve bunlardan her birini ayri aye Divina media fle mukayese ediyor. Mi'rac’a ait Kur'andaki bir ayet etrafinda halk muhayyelest = gok fanteziler yapmnstir. Biitiin bunlar cehenneme geccleyin inig ve cennete yukselis30 mina ziya OLKEN etvafinda toplanmaktadir. Muhyiddin fbn Arabi bu mevzuu tasavvufi bir sembol olarak kullamyor, Buaunla beraber Asin’in tzerinde durduga bir noktay: da igaret etmek lazamndi Muhyiddin’dea onceki mutasavwiflardan bir cogunda bu ménevi mi’rac sembolit vard Giineyd Baghdadt, Bayezid Bistami gibi, Yalmz Muhyiddin’in eserinde bu tasavvuti sembol genis bir yer glmstr. Sonradan Mi'racname adh eserle Nizam? Gencevi'nin Mahzer't +s rérinda goge yikselis vakasi tafilath olarak anlatikms ve Isl4m miyatiiveiileri bu eserleri bu manevi seyahate ait bir cok resiilerle sislemislerdir. Dante cehenneminin mimarisi Islim echenmemine gre tasvir editmistir, Her ikisi de bir cok katlardan tesekkiil eden son derece biiy’ik bir huni bicimindedir, Bu katlardan agagi clogru helezoni merdivenicrle inilir. Her birinde bit giinahkar simfi bulunur. Agagi dogvu inildikce ginahlarmin agarlk devecesi artar. Her kat ayrica bir cok bélmelere béliinmiigtiir Bu hususta Islimt cehennemle Dante cehennemi arasinda siki miinasebetler vardir. {slim cchenneminin birinci kat Dante'nin Dite dedigi lusimda oldugu gibi bir ates okyanusudur ki layilarinda sayisz ates mezarlar vardir. Oburlar ve hirszlar, miistebidler, katiller ve soyguncular ayn yerlerde iskenceye ugrarlar. Divina Comedia mn kalpazanlara verdigi susuzluk cezasim Mi'rac serhoslara tabsis. etmistir Cennetin ‘apisinda peygamber Allahin kendi hizmetine memur ettigi melekle karg- layor. O peygamberi sair Imri’il Kays’ sevgilisini kugatan hurilerden miirekkeb bir kafileye gotiiriyor. Aynr suretle Dante cennete girince orada suallerine zatafetle cevap veren giizel Mathilde ‘i buluyor, Gennetin mimarisi de iki alemde aymdt, ve Ptolemaios'un Al. macasti’sinden miilhemdir. Faziletlerinin derecesini gore mes'ud ruhlar dokuz gékden birinde yer alminr, Bu dokuz gékden her biri bir Burc’a karsihktr, Her iki gdriigde Feleklercen veya ‘Gok katlarmda her birine karghk olan féziletler gésterilmek suretile eserin mimarisi ablaki bir biinye geklini almushir. Mi'ragndme admdaki Islami eserler gok aleminin tasvirinde Divina Comedia kadar tailat ve maharet gésteritler. Her iki seyyah Mi’racm yeni safhasina giverken Allah’a yaklasmadan ileri gelen bir g62 kamasmast gegirirler. Rehberleri olan Cebrail veya ‘Béattix onlara lutftini haber verince gézleri agihr. Cebrail ve Réatrix yalniz rehberlik etmekle kalmazlar, her menzilde onlar igin Allah’a dua ve niyaz ederler, En sonra Beatrix yerini Saint Bernard’a burakugr ve Dante iléhi aleme girdigi gibi, Cobrail de nihayet cekileree Peygamber Nurdan bir huzme vasitasile Allah’ huzuruna yaklasr. Dante’nin iskami kay- paklanins tetkik ederken Arap gaixi Abu’l “Ala al Ma’arrinin Kitab al Gufrar’ ile de mukayese ctmek laamdir, Bu eserde miiellifi sevic eden dint veed, sitrur, sefkat, istihza duygularile Dante’nin kalersindeki dini veed, tenkid, hiciv ve istihza arasinda da biiyitk bit yalonlk vardir, Arap sairinin eseri de Mi’rag konusunu esas olarak almig oldugu igin, bdyle bir mu- ayescyi saglamiasuiracak tarihi vesika yoksa da, faydah olmaktan geri kalimaz. Dante gokee Kendi cagdaglan olan Floransals Piccardo'ya ve Padualt Cunizea'ya rasilar. Peygamber ~Abu'l ‘ala ya gore, kendi gagdaglar: olan Halebli Hamdun’a ve Baghdad’h ‘Tevfik’a rast. Jamaktadir. Her ikisi de-Adem'i Gékte gértirler. Her iki eserin sonlar: aym surette bitmeke tedir: onlar Allah's huzuruna cikinca onu siddetli bir Nur denizi, bir Nur ocaj olarak tasvir ederler, . 13-15 nei asirlarda islam tesirleri kemale geldi. Nihayet bu itrat derecede takligiligin tepkileri basladh. Islamiyete’e kar helenisme cereyani dogdu. ‘Ite Renaissance bu tep- ‘kilerin neticesidic. 13 aisrda terciime ve serh faaliyetinin kollarindan biri Oxford mektebi idi. Burada ilk dafa Alexandre Neckam Aristo’nun Gok ve Ruh'a dair kitaplarm Arapcadan nakl etti, Aynt mektebde Michel Scot, Albatragius’un (ibn Batraj felckiyata dair bir ese- tini, Ibn Ruigd ve Ibn Sina’nm bir cok kitaplanm Latinceye teretime etti. Oxford mektebinden iri de Robert Grosseteste’dir. (1253). Yunan ve Islam felsefesinin Latinceye nakli isindeisnt PELSEFR VE itixaDINEN Gamba TesiRt 31 biiyiik hizmeti oldu. Oxford’cularm en mithimi Roger Bacon’dur (1210 - 1277), Lisan, riyaai- yat ve tabiiyat tetkikleri ile meygul olan bu bilyik diigiiniir Orta gagda bir nevi sihirbaz ve ocoultiste diye tanmmug ve bu yiizden mahkiim olmustur, Hem yeni devriagan Francis Bac~ on’un biiylk babasi, hem de Ingiliz empivism’ini kuranlardan biri olan Roger Bacon ierinde islam alim ve filozofiarimin, bilhassa Razi'nin tesir! geniy olmustur. ‘Tecriibe [Experimentum] kelimesi onun ilmt ve ilim dig: aragtrmalarina skica baglidsy. Ibn Riisd ve Ibn Sina cere~ yanlar Garp vationalism’inin kéklerini teskil ettigi gibi, islam tabiatellar. ve Razi ite Ibn Heysem’in fikirleri de Ingiliz empirism’i azerinde miiessir olmusur, ‘Terciime devrinin Polonya’da yetistirdigi En tanmmig miietlif Wittelo dur [dogusu 1230] Wittelo Polonyadan lealyaya geldi. ‘Thomas’in dostu idi, Yunan ve islAm alimlerine dait mithim bir compilation yazds. Perspectiva adunt verdigi bu eserde Euklides’cien, Appolo- nius’den Ptolemaios'un Optica’sindan, fbn Heysem'in kita fil-mendéerindan miihim par- calar vardt. Wittelo ve R. Bacon fizik arastirmalannda Ibn Heysem’i tamamladiJar. Paris tiniversitesi 1215 de kuruldugu zamandan itibaren Aristo'aun Arapca metinleri ve serhlerine biiyiik ehemmiyet verdi. Bu hareketin basinda Guillaume d’Auxerre ve Philippe de Gréve bulunuyordu, Giillauma d’ Auvergne thn Cebirol ile mesgu! oluyor, fbn Sina ve ibn Risa’ tenkid ediyordu. Aristo’nun dogrudan dogruya tedrisi_gerilemeye baslamigh, Fa- kat ayn zamande Garp umumi efkdrinda islam felsefesi aleyhindeki cereyan da uyanmaya baslamisti. 1281 den itibaren papa 9 ncu Grégoire Aristo ve gerhlerinin tedrisi aleyhindeki karam tazeledi. Bunu takib eden senelerde papalarm iiniversiteler aleyhindeki hareketleri gittikce siddetlendi, Bacon ve Duns Scot gibi nominalistleri mahkam ediyorlardt. 1346 da eelamailardan faydalanmis olan Nicholaus Autricuria mahkim oldu. Paris'de fbn Ritgd’~ ciilerin aleyhinde takibat yapild:, eserleri toplattinildi, kendileri mahkiim edildi, Bu siddetli hareketler 14, asir sonlarna kadar devam etti. Bunuila beraber taassuptan ve digmanhktan gelen siddetli harcketlesin fikri koWleri de vardi. Bu da umumiyetle Aristo'culuga kargt tepki idi, Bu suretle Aristo'culuga karst Platonculuk, cedeleilige karst tecriibe zihniyeti can- Jandh, Platon’un diyaloglar: bakumindan Islam felsefesi garbt tatmin etmiyordu. Giinkii bu diyaloglardan bir gogu 1slamlarea bilinmiyordu, Bilinenler de eksikti. 15, asir sonunda Arapgadan Latinceye terciime edilmig eserlerin genig mikyasda tab’= editmesi papatarin hiiktimlerini kismen kararsiz birakmus, bu eserler iiniversite ogretimi diginda huzla her tarafa yayilmistt, Fakat Eflatunculuk ve tecriibe zihniyeti ark Avistoculuga karg dogrudan dogruya fikir ve arasturma sahasinda mitcadeleye girdigi igin Renaissance’a zemin hazirlanmust. 000: