SLM

MEDENYET
TARH

diyanet ileri bakanl yaynlar

PROF. DR. W. BARTHOLD

SLM

MEDENYET
TARH

PROF. DR. M. FUAD KPRL

Tarafndan BALAN GIla ZA H vc D Z E L T M E L E R
Ksm lve Edilmitir.

Geni; zah, Dzeltme ve lvelerle

A L T I N C I

B A S I M

AR1SAN M atbaaclk * 29 70 39 - 29 05 54 - ANKARA

 N D E K L E R
I.

B A L A N G I
Prof. Dr. M . FUAD K P R L
(S. X I I I - X X I V )
slm tarihi ve bunun O rtaza m an T rk tarihi iin ehem m iyeti (S. X I I I ) .
M slm an kavim lerin messeseler tarihini m ukayeseli tarzd a tedkik lzum u
(S. X I V ) . M em leketim izde slm tarihine ve m edeniyetine it neredilmi
eserler ve m hiyetleri (. X I V ) . Bugnn artlan ne trl bir tarih ihtiyac
d u yu ru yo r (S. X V ) . Bu husustaki G a r b eserlerine um u m bir bak (S. X V ) .
i tim i tarih tedkiklerinin noksan (S. X V ) . Bartholdn slm Medeniyeti
Tarihi ve m uh telif tercem eleri (S. X V I ) . T ercem eye yaplan ilvelerin sebebleri ve m hiyeti (S. X V I I ) . G a rb ta Islm tedkikleri ve bu husustaki terkibi
eserlerin m hiyeti (S. X V I I I ) . Bartholdn eserinin bun larla mukayesesi
(S. X I X ) . T rk ler in Islm m edeniyetindeki rolleri ve bizde tarihin rom an
tik telkkisi (S. X X I I ) . Bu husustaki dncelerim (S. X X I I I ) .

SLM MEDENYET TRH

Prof. Dr. W. B A R T H O LD
(S- 3 -

78)

G R (S. 3 - 7 )
slm yahut Arap medeniyetinin tarifi (S. 3). ark ve Uzak-ark hakknda
fikirler (S. 3 -5 ). Yakn-ark ve onun cihan mnasebetlerindeki rol (S. 6).
Kavimler arasndaki mnasebetlerin meden ilerleyie tesiri (S. 6 -7 ).

VI

NDEKLER
BRN C B L M (S. 9-19)

H IR S T Y A N A R K ve B U N U N S L M N
E H E M M Y E T
Hristiyanlk ve onun k i medeniyetle mnasebeti (S. 9-11). ark Roma m
paratorluu ve Ssnler ran (S. 11-12). Arap fitht ve bunun Hris
tiyan lemi zerindeki tesirleri (S. 12-13). slmiyet ve Hristiyanlar
(S. 14-15). Yunan felsefesinin lslmlar arasna girmesi (S. 14-15). ubiyye hareketi (S. 15). ark Hristiyanlar'nm medeniyete gerileyii (S.
16). ark Hristiyanlarnm meden ve itimi vazyetleri (S. 16-17).
Mslmaalarn elinden kan Hristiyan memleketleri (S. 17-18). ark
Hristiyanlan ve Avrupa (S. 18). M ill cereyan (S. 18-19)
K N C B L M (S. 21-28)

H A L F E L K ve B U N U N S L M N E H E M M Y E T
Arap ftht (S. 21-22). slm dininin ve Arapann yaylmas (S. 22-23). Yeni
kurulan slm ehirleri ve ehir hayat (S. 23-24). Iran ve Trkistanda
ehir hayat (S. 24-25). Bizans ve ran meden tehirlerinin devam
(S. 25-27). Meden hayatn Kfe ve Basrada toplan (S. 27). slm
ilimlerinin balangc (S. 27-28).
N C B L M (S. 29-41)

B A D D ve A R A P M E D E N Y E T N N SO N R A K
T E R A K K S
Baddm kuruluu (S. 29). dre tekilt: Dvnlar; byk memurlar ve
maalar (S. 30). lm hayat ve tercme faliyeti (S. 30-32). IX -X .
asrda slm ilminin inkif ve byk limler, slm lkeleri arasndaki ilmi
mnsebetler (S. 32-33). slm corafyas (S. 33-34). Fikir seviyesinin
ykselii ve bunun trl neticeleri (S. 34). Samarr ehrinin kuruluu
(S. 35). Vergiler (S. 35-36). Toprak meselesi (S. 36). Iran ve
Trkistanda itimi deiiklikler (S. 36). Abbs Devletinin klmesi
(S. 36-37). Ftmler ve Msrda slm medeniyeti (S. 37*39). bn
Haldun ve nazariyeleri (S. 39-40). Badd Halfeliinin sonu (S. 40-41).
D R D N C B L M (S.43-60)

R A N
M E D E N Y E T
ve B A K A
SLM
M E M L E K E T L E R N E T E S R (S. 43-60)
Arap istilsnn randaki tesirleri (S. 43-44). Iran milliyetiliinin tekrar do
uu (S. 44). randa 'liin yaylmas ve toprak meselesi (S. 44-45).
randa ehir hayat ve sfahan (S. 45). itimi snflar ve itimi m
cadeleler, ilim adamlarnn vazyeti (S. 45-46). Yeni Faris ve onunla ya-

NDEKLER

V II

nlafi ilk fiirler (S. 46-47). lranl Mslman slleleri: Thirler, Smnler
(S. 47). Farsann resmi dil oluu; ilk jirler: Rdak! ve Dakik! (S. 47-48).
Bveyh sllesi (S. 48-49). Gazneliler, aJmme ve Firdevst (S. 49-50).
arki randa edeb! inkiaf (S. 50-51). Garbi randa lm inkiaf:
bn Sn, Birnf (S. 51-54). randa yeni ehir tipi ve mimride inkiaf
(S. 54-55). Seluklular devrinde medeni ilerileyiler ve Snniliin stn
gelii (Si 55*56)* Ism'iller ve Btn! propagandas (S. 56-57). Mezhep
mcadeleleri, snf kavgalar ve rigitmalisme (S. 57-58). ehir hayatnn
inkif, ticr! faliyet ve ticret yollan (S. 58-59). Mslman olmayan
memleketlerle ticret mnasebetleri (S. 59-60).
BENC B L M (S. 61-72)

M O O L F T H T I N I N R A N M E D E N Y E T N E T E S R
IsUmlar ve Moollar, Mool istils, randa Salguriler ve Muzafferler (S. 6-6a).
Mool istils baklanda yanl fikirler, bu istilnn medeni faydalan: Siysi
istikrar, ehir hayatnn inkiaf (S. 62-63). Uzak ve Yalun-ark arasnda
ticr! ve medeni mnasebetlerin artmas (S. 63). Moollar ve Avrupallar
(S. 63-64). lmi faliyet, Rald-al Din ve Umumi Trih i (S. 64). ran
medeni tesirinin genilemesi (S. 64-65). Trk dil ve edebiyatnn eski ve
yeni inkif: Trkistan, ran ve Anadoluda Trk edebiyat (S. 65-66).
slm lkelerindeki Moollar ve bunlarn trklemesi (S. 66). Trklerin milli duygularnn kuvvetlenmesi (S. 66-67). Ouznme, Seyyid Battal
roman, Dede Korkut hikyeleri (S. 66-67). Anadoluda Trk medeniyeti
(S. 67-68). Trkistanda Trk edebiyat (S. 68). X IV . X V . asrda
Trkistanda meden! ilerileyi : Timur ve ocuklan (S. 68-69). Kanallar
ve binalar (S. 69). Ulu Bey ve Semerkand (S. 69-70). Hseyin Baykara
ve Herat (S. 70). Tuluk Timur (S. 71). Timur devrinde Trke ve
Farsa (S. 71). Nevi ve Bbr ah (S. 71-72).
A L T IN C I B L M (S. 73-78)

XV. ASIRDAN SONRA MSLMAN DNYASI

Siysi ve askeri muvaffakiyetler (S. 73). Islmlarn medeni stnl kaybetme
lerinin balangc ve Avrupann ilerileyii (S. 73). Barut ve ateli silhlar,
Hind deniz yolunun bulunmas (S. 74). Osmanllarda denizcilik ve
donanma (S. 74). Matbaaclk (S. 74-75). Teknik vstalar ve terakk (S.
75). Avrupann sttnl, slm dnyasnda tedrici gerileme (S. 75).
Osmanllar ve Osmanl medeniyeti: Mimr Sinan, Ktib elebi, Evliy
elebi (S. 75-76). ran veh Abbs devri (S. 76). Hindistanda Byk
Moollar (S. 76). Trkistanda z bekier: Ticretin ve ehir hayatnn
gerikyii, sulama ve ziraat ileri (S. 76-77). Osmanl mparatorluunun
din! ve itim! siyseti (S. 77). Hindistanda Byk Mool mparatorluu
(S. 78). ngiliz ve Rus mstemlekecilii (S. 78).

V III

N D EK LER

ZAHLAR ve DZELTMELER
(s. 79-24 6)
Prof. D r. M . Fuad K P R L
Not Numaras
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
la.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33343536.
37-

Hind-Avrupa T b i r i ...............................................................................
Bardesane .......................... ...................................... ................................
Melik Tbiri ..........................................................................................
Ssn Medeniyeti T esiri ......................................................................
Mezdek (Mazdak) ................................................................................
Kelle ve Dimne (Kalagh-u Dam nagh).................................................
Maniheizm ve Trkler .............................................. ..........................
Heraklius ve Ssnler ............................................................................
Uydurma Vesikalar.................................................................................
u'biyye Meselesi ...............................................................................
Grcler ve Ermenilerde Trk Tes ir i..................................................
ark Hristiyanlannn Gerilii .............................................................
ark Hristiyanlan ve slm T es ir i.......................................................
Ermeniler ve katoliklik.................................................................... .......
Mslmanlar Arasnda Milliyetilik
....................................................
slmiyetin Yaylmas ve Cizyt
...........................................................
Arap Ordugh-ehirleri .................................................. .......................
dare Tekiltnda ran ve Bizans T esirleri: D vnlar........................
slm Paralan .........................................................................................
Abbs Devrinde Muhtelif T e sirlerin Kaynamas .............................
Emevlerle Abbsler Arasndaki Farklar
...........................................
slm limler: Tefsr, Hads, Fkh, Felsefe ve Kelm, Trih ve Corafya.
Badd Trihine D a ir ................................_............................................
Abbs Saraylar ......... ........................................................................
Garpda Pamuk ve lslmlar Tarafndan Getirilen Dier Toprak
Mahslleri ..............................................................................................
slm Corafyaclar ...............................................................................
slm Sanatnda Trk Unsurlar
........................................................
Abbs Saraylannm Taklit Edilmesi ....................................................
Vergi ve Toprak Meselesi ....................................................................
Ftmler ..................................................................................................
Ism'liyye................................................................................................
Kahirede Dr-al Hikma..........................................................................
lbn Haldn ............................................................................................
Endls Emevleri ve Abbslerin Sonu ..............................................
Ssn Hnednnn hreti..................................................................
Gazneliler Devrinde A rapa..................................................................
'lliin Mhiyeti
.................................................................................

Sayfa
81
81
83
83
85
85
86
93
97
98
102
102
103
103
103
04
108
114
127
128
129
142
157
158
161
162
165
165
166
167
168
169
169
171
172
172
173

NDEKLER

38.
39.
40.
4 1.
4 2.
43.
44.
4 5.
4 6.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54 .
55.
56.
57.
58.
59.
60.
6 1.
6 2.
63.
64.
65.
6 6.
67.
68.
69.
70.
71.
72 .
73 .
74 .
75.
76.
77.
78.
79.
80.
8 1.

IX

lk A srlarda ran da D in i ve Siysi K y a m la r ...........................................

174
H kim iyet Senbollerinde R en k ............................................................................. 174
M azd ek M ezh eb i Propagandas .......................................................................... ...175
Y e n i Farsad a lk iirler ........................................................................................ 175
Trih-i Bayh a k ...................................................... .......................................................... 175
Sm n iler D e v rinde Farsa ........................................................ ...........................176
R d a k nin i i r l e r i ..................................................................................................... ...177
D akik nin Z e rd tl ................................................................................. ..............177
ran D estan v e Firdevs ........................................................................................ ...* 77
H alk H ikyelerinde bn-i S n ................................................................................178
B lr n i..................................................................................................................................178
lim T rih in d e Blrni ................................................................................................1 79
Sencerin m m ili i M eselesi ............................................................................... ... 179
N izam -al M lk ve Syset-nme............................................................................... ...180
E n ver ve N iz m .........................................................................................................180
Ism'illerin Sonu ............................................ "..................................... .. !8
Seluklulardan Sonra ran d a tim i M cadeleler .....................................181
M o o l stilsn K olaylatran m iller ................................................................ 182
M ool stilsna D ir T e d k ik le r .......................................................................... ... 182
Salgurlar ........................................... ........................................... t ............................ ... 182
S a 'd i ve H f z .............................................................................................................. ...183
M o o l stilsnn H ak ik i M h iy eti
................................................................. ... 184
M ool Istilsm dan K a la n K a v m iz le r .............................................................. 184
M oollar D e vrinde T ic r in kiaflar .................................................................. 184
M oollar ve D eniz Y o lla r ...................................................................................... 184
M ool T rih isi R ald-al D i n .................................................................................. 185
A ltn -ordud a T rk E d eb iyat ................................................................................ 185
Kuladgu Bilig ..................................................................................................... ............185
slm M eden iyeti ve Y e n i K ym etler ............................................................... ... 186
A hm ed Y esev ............................................................................................................ ... 186
Y e n i T edkiklerin N eticeleri .................................................................................... 199
M oollarn T r k le m e s i.......................................................................................... ... 199
M o o l E debiyat ........................................... .......................... .....................................200
Y azco lu Seluk-nmes i ............................................................................................. 200
Dede Korkut H ikyeleri............................................. ................................................. ....200
Battal G az M enkabeleri ............................................................................................206
Dede Korkut T e d k ik le r i.............................................................................................. ....212
A n ad o lu da T asavvu f! T rk i i r i ............................................................................213
A n ad o lu da D evlet D ili T rke .......................................................................... ....213
A n ad o lu da E d eb D il T rk e .................................. ............................................. 213
A n ad o lu da T rk S a n 'a t i ............................................................................................214
H irezm ahlar M eden iyeti ........................................................................ ...............215
Trkistanda T rk E deb D ili ............................................................... .................215
T im u r Devri M e d e n iy e t i............................................................................................215

N D EK LER

82. U lu Bey v e A l K u u .......................................................................................... ....216

83. H eratta F ikir ve S a n 'a t n k i a f ........................................................................ ....216
84. A l- r N e v ...................................................................................................................217
85. Bbiir ah ................................................................................................................... ....221
86. Sade D il ............................................................................................................................ 222
87. X V . - X V I . A srda slm D nyasnda T rk H kim iyeti ......................... ....223
88. O sm an llarn A sker T ek n ik stn l ............................................................. 224
89. D eniz Y ollarn n Ehem m iyeti .................................................................................224
90. Islm D enizcilii ............................................................................................................225
9 1 . H in d D eniz Y o lu i in M cadeleler ......................................................................226
92. K erv an Y o l l a r ............................................................................................................ ....232
93. T rk iy e de M atb aaclk .......................................................................................... ....233
94. D H erbalotnun Ansiklopedisi ............................................................................... ....233
95. O sm anl S a n 'a ti ....................................................................................................... ....233
96. K tib eleb
............................................................................................................ ....234
9 7. E vliy eleb .............................................................................................................. ....235
98. h A bbs- Safev . . , .................................................................................................236
99. H indistanda Bbrller ............................................................................................237
100. in T rkistan S a n 'ati ............................................................................................238
10 1. O sm anl im p aratorlu u H akknda Y a n l F ikirler .................................... ....238
102. Bartholdn Y anl Fikirleri ............................................................................... ....245
103. O sm anl-Safev M cadelesi ................................................................................. ....245
104. R h n Snflarn Taassubu
.................................................................................246
105. Bbrllerde D in Tesm h ............................................................................. ....246
106. M stem lekecilik M d a fii lim ler ...................................................................... ....246
U M U M N D E K S ...................................................................................... ..........................247

LVELER

( S. 275-36 7 )

P ro f. D r. M . F u a d K P R L
Islm Hukuku : I. G oldziher ........................................................................................ ....277
slm H u k u k u : I. U m u m M l h a z a la r . II . R om a-B izan s T e siri. III.
T alm d H ukuku T e siri. IV . Ssn T e siri. V . H u kuk H ayatta
kilik. - V I . D evletin Teri* ve K a z F a liy e t i. V l l . M ezheplerin
C o raf Yayl. V I I I . Y a b an c H u kuklar zerin d ek i T e s irle r.
IX . A d l slhat ve nklblar. - X . N etce. B ib liy o g ra fy a ............. ... 291
l rk -tslm D evletlerinde Resm Posta ve Istihbrt T ekilt : B e rd .............321
Kski T rk lerdo K ah ram an lk H a yat ve A n 'an eleri : A lp , A lp la r D evri. 341
1952de stanbulda T oplan an X X I I . M sterklar K o n g n s inin Al
N u t k u ............................................................................................................................ ....353
t^lcnn Medeniyeti T rih i: YV. Barthlod-Fuad K p r ' , slm 1Medeniyeti Trihi
(Bibliyografya M akalesi): A bdlhak A dn an A d v a r .................................359

BALANGI

BALANGI
I.

JL rk

tarihinin ok g e n i bir devri, Trklerin slml kabl

etmelerinden Tanzimat'a kadar b in y l l k bir devre, slm Tarihi

denilen umum ereve iine dahildir. T r k le r , slm mmeti
cmisna girerek, slm Medeniyeti adn verdiimiz byk kltr
dairesinin inkiafna Arablar, Iranllar vesair mslman unsurlarla
beraber bin yldan fazla almlar, muhtelif Islm shalannda
asker aristokrasiye mstenit devletler kurmular ve byk S e l u k
I m p a r a t o r lu u nun

kuruluundan

balayarak son

asra

kadar,

Islm dnyasnn h e g e m o n y a s n ellerinde tutmulardr, ite bu

bakmdan, dnyann ve bilhassa slm Dnyas n m mukaddert ze
rinde byk ve devaml bir tesir yapm olan T r k le r in tarihini
bilmeden slm tarihini anlamak mmkn olamyaca nasl tabi
ise, Islm tarihi erevesi iine sokmadan Ortazaman Trk Tarihi'ni
anlamak mmkn olamyaca da o kadar tabidir.
Hibir m ill tarihin , umm tarih erevesi iindeki t a b i mevkiine
sokulmadan tedkkine imkn olmad, bugn artk bir mt e r i fedir. Mill terbiye bakmndan hiz olduu ve daima olaca byk
ehemmiyet bir tarafa braklrsa, l m b a k md a n , her m ill tarih'm
kymeti, yalnz umm tarih erevesi iindeki madd ve mnev tesirlerinin b y k l ve d e v a m l l ile llmektedir; fakat, bu
derece terkib ( synthetique) bir umm tarih telkkysine kadar gitmesek
bile, uras muhakkaktr ki, her milletin tarihini, me n s u p o l d u u
kltr erevesi veya ereveleri iinde tedkik etmek bir zarrettir.
ite bu bakmdan tarihlerinin bin yllk bir devresini Y a k n a r k
slm kltr dairesi iinde geiren T r k l e r iin, yaratmak hususunda
kendilerinin de b y k rol l eri olan bu kltr lykyle tedkik etmek,

BALANGI

XIV

yalnz l m deil, mi l l bir mecbriyettir. Fikir ve sanat tarihi,

hukuk tarihi, din tarihi, bir kelime ile itimi tarihi1in b t n bel eri iin, bu mecbriyet daima kendini gsterir. Mesel mslman
Trklerin hukuk tarihini tedkik etmek iin nazar ve sistemadk slm
hukuku n\ bilmek zarr olduu gibi, mmasil hukuk messeselerin
Ar. blar ve Iranllardaki tarih tekmln anlamak da zarrdir;
bu

aretle, ayn kltr dairesi iindeki milletin hukuk tekmln

mukayeseli bir tarzda anlamadan, bunlardan y a l n z b i r i n i n hukuk

tarihini kavramak imkn olmad kendiliinden meydana kar.
slm kltr dairesindeki millederden hepsinin ayr bir mzsi,
slmdan nceye it huss a n anel eri , coraf muhitin ve yerli
medeniyederden gelen hususiyetlerin dourduu ayr b ir d e h l a r
olmakla beraber, ayn kltr dairesine mensup ve ok defa mterek
bir trihe mlik,,

olmaktan ileri

gelen

umm

ve

m t e r e k

birtakm karakterleri de vardr.

te btn bu sebeplerden dolay, s l m t ar i hi ni ve s l m
k l t r n hi olmazsa umm hatlariyle renmek, milltarih
terbiyesi almak lzumunu duyan T r k m n e v v e r l e r i iin byk
bir ihtiyatr. Memleketimizde imdiye kadar bu mevza it neredi
len en son eserlerin, hatt bunlardan en iyilerinin bile bu i ht i y a c
k a r l a y a m y a c a n sylersek, hayret edilmesin : Ci r c I Z a y d n n Trkeye muvaffakiyetle tercme edilen be byk cildlik
Medeniyet-i-lslmiyye Tarihi, sonra S e y y i d E m r A l i nin iki cildlik
Tarih-i-lslm , okuyanlara birok d a n k ve i ns i c a ms z ml ma t verebilir; lkin, bzan h i k y e c i bi r tarih, yahut bir medhiye
(apologie) mhiyetinde olan bu yzlerce sahifelik eserlerden, s l m
m e d e n i y e t i n i n dnya tarihi kadrosu iindeki h a k y k mevkiini ve
t e k m l n renmek, mmkn deildir. X X . asr fikr terbiyesi
caplarma gre hazrlanm, mzyi b u g n k gr l er e uygun
bir tecesssle anlamak ihtiyacn duymu bir kafa iin, a r k z ih
n i y e t i y l e yazlm bu gibi eserler hem y or uc u, hem de ok az
faydaldr. Asrlarca srm bir tarih tekml n safhalarn u m m
ve b r i z hatlariyle grebilmek iin, lzumsuz t e f e r r a t a boulmyacak ve fakat umm levha'nm akln ve doruluunu da bozmyacak kadar y k s e k t e n bakmak lzmdr. Ancak, bunu yapa
bilmek iin, tarihinin, btn o teferrat bilmekle beraber, tl
vkalar esas mahiyette olanlardan, daha teknik bir tbir ile r i z

BALANGI

XV

( a c c id e n te l) 'y i d i m ( i n s t i t u t i o n e l ) 'd e n ayrdedebilmesi lzm

dr. Daha dorusu, salam bir tarih teknikine mlik olmakla beraber,
bunun fevkinde olarak tima realite'nin biribirine bal muhtelif
cephelerini anlamaa yarayacak muhtelif bilgilere (discipline) de
sahip olmas zarrdir. Gerek vkalan ayrmak hussundaki tahlil
hazrlkta, gerek onlarn zah ve terkibiyle tarih in vcude getir
mekte, tarihinin anlay ve grleri, birinci derecede messir olur,
ite bundan dolay, h er d e v r i n tarihisi, o devirde dimalar
ilk p l n d a igal eden meselelere k y m e t v e r m e k ve onlarn mzdeki tezhrlerini tesbit ve zah etmek mecburiyetinde kalr. Mesel
bugn, yeryznde, dnebilen insanlar, her eyden evvel ktisdi
ve itimi meselelerle megl olduklar iin, bugnk tarihiler de bu
meselelerin m z d e ki kklerini, tezhrlerini aratrmaya al
yorlar; nk, bugnn ihtiyalarna ve meselelerine gre hazrlan
m bir kafa, mznin herhangibir devrini renmek istedii zaman,
mracaat ettii tarih kitabnda da o meselelerin gemiteki tezhr
lerini aryor. Mtehasss olmyan ve sadece umum kltrn tamam
lamak istiyen okuyucuya, bu hususta hak vermek lzmdr. Tari
hin herhangibir shasmdaki mtehassslar, mtebahhirleri, limleri
alkadar edebilecek yksek i ht i sas es e r l e r i y l e, mnevver snfn
ihtiyacn karlayacak u m m m h i y e t t e eserler, elbette biribirinden epeyce f ar kl olmaldr.
te s l m t a r i h i ve m e d e n i y e t i hakknda yukarda zikretti
imiz eserler, yahut onlara benzer dier ark, hatt bz G a r p
eserleri, bugnk Trk mnevverlerinin bu husustaki ihtiyacn tatmin
edecek mahiyette deildir. Onlar yazanlardan bzlar, mesel C.
Z ay d n, geni mlmata sahip, mtebahhir bir melliftir; byk
eserinde, slm tarihiyle uraanlar, hatt mtehassslar iin ok
faydal -malmat da bulunabilir. Lkin, tarihin tahlil mhiyetteki
i p t i d almalarn,, yapabilmek iin lzm gelen t ekni k h a z r
lktan bile mahrum olan bu gibi adamlardan, bugn deil, hatt
dnn ihtiyalarm karlayabilecek terkb eserler beklenemez. Esa
sen unu tiraf etmek mecburiyetindeyiz ki, Tanzim at'tanber A v r u p a
m e d e n i y e t i dairesine girdiimizi iddia ettiimiz hlde, bizde ve
ilve edelim, ne de dier slm memleketlerinde yakn zamanlara
kadar bugnk mnasiyle bir tarihi yetimemitir. Bir asrdanberi
a r k ta, tarih mlmat itibariyle geni ve salam bilgili, ihtal

XVI

BALANGI

insanlarn yetimi olmas, bu hazin hakykati rtemez. Maamfih,

slm filolojileriyle uraan Garp msterklar arasnda da bu
gnk mnasiyle t a r i h i zihniyetine mlik adamlarn ok ndir
olduunu da sylemekten ekinmiyelim. te bundan dolaydr ki
bugn s l m t ar i hi ve Ortazaman T r k t ar i hi hakkndaki tedkikler, bilhassa tima tarih tedkikleri, henz o k geri bulunuyor.
I. Cihan Harbinden sonra, umm bir ihtiya tesiriyle Avrupada
mebzl srette kan Umm Tarih serilerinde T r k ve s l m
tarihine ait yazlan bahislerin, bilhassa itimi tarihe it meselelerde dier bahislerle mukayese edilince nekadar s nk ve
s a t h olduu derhl gze arpyor. Bunlar arasnda, zerine yklenen
ii yapamyacak zayf muharrirler tarafndan yazlanlar bir tarafa
brakalm; lkin G. M ar ais, G. D e m o m b y n e s gibi cidden kymetli
ve tarihi kafasna sahip,, limler tarafndan yazlan ksmlarda
bile gze arpan bu eksiklik, hi phe yok ki, bu mevzularn henz
kfi derecede i l e nme mi olmasndan ileri gelmektedir.

II.

Bundan on-oniki sene evvel stanbul niversitesinde Trk Ede

biyat Tarihi okuttuum srada, talebemin, slm medeniyetinin u m
m t e k m l hakknda salam fikirler verecek, onlarn tarih g
rlerini geniletecek, bu husustaki dank ve mphem bilgilerini
m u a y y e n k a d r o l a r iine toplyacak, kk fakat t e r k b bir
kitaba muhta olduklarn iddetle hissetmitim. Hlbuki bu trl
kitaplar, ancak b y k mt e h a s s s l a r tarafndan yazld takdirde
faydaldr; ok geni bilgiye, uzun yllarn tecrbesine dayanmayan
gen ve acem melliflerin bu tarzda eserleri, okuyucular yanl, acele
hkmlere sevketmek ve tarih realite'yi tahrif etmek gibi b y k
t e hl i ke l e r dourabilir. te o zaman, yalnz filolog deil, ayn za
manda byk bir tarihi olan rahmetli dostum Prof . B a r t h o l d n
bu eseri imdadma yetiti; 1918de Rusa olarak kan bu gzel eser,
1922de Kazan'da C e m a l V e l i d tarafndan Tatarcaya tercme
edilerek baslm olduu gibi, 1927de G z Y n u s tarafndan
zbekeye tercme edilerek bastrlmt. u son yllarda Ankarada

BALANGI

X VII

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde Ortalaman Tarihi krssn der

uhte ettikten sonra, bilhassa t ar i h t a l e be s i iin de bu ihtiyala
rn, belki daha kuvvetle, kendini hissettirdiini grdm v e B a r t h o l d n eserini tekrar, talebemden A h a d U r a l a Tatarcasndan tercme
ettirdim; fakat bu kadar b y k bi r i h t i y a c karlayan bu gzel
eserin istifadesini dar bir muhite inhisar ettirmek, yazkt. Yalnz
niversite ve yksek mektepler talebesi deil, hangi meslee mensup
olursa olsun, beer ve m ill kltrn tamamlamak isteyen her Trk
o k u y u c u s u bundan faydalanabilirdi.
ite bu maksatla, bu tercmeyi Tatarca ve zbeke tercmelerle
dikkatle karlatrarak onlardaki bz byk hatlar da dzeltmek
ve ayrca S h a h i d S u h r a v v a r d tarafndan sadece bir iki ehem
miyetsiz hiye ve mellifin hayat ve eserlerine it basit birka sahife
ilvesiyle yaplan ngilizce tercmesiyle (V. B a r t o l d , Mussulman

Culture, University of Calcutta 1934) de mukabele etmek suretiyle

bu eseri vcude getirdim; fakat, muhtelif dncelerle, bu kadarla
iktifa etmek istemedim : Bir defa, eser 1918de yazlm olduu cihetle
o z a m a n d a n b e r i slm tarihi ve kltr hakknda yaplm birok
mhim tedkiklerin n e t i c e l e r i n d e n istifade edilmemiti. Sonra,
daha ziyade r a n ve O r t a A s y a tarihinin byk mtehasss olan
mellif, kendi ihtissnn h a r i c i n d e k i b i r t a k m meselelerde h a
t l a r a dm, eskidenberi srp gelen birok
yanllklar,
ac el e h k m l e r i tekrarlamt. te bunlar dzeltmek ve tamam
lamak iin, z a h l a r ve D z e l t m e l e r ismi altnda esere i k i n c i bi r
k s m ilvesine mecbr oldum. Bunu yaparken, her eyden ok,
yksek ilim messeselerimizdeki tarih talebesinin ihtiyacn gznnde bulundurdum : Bahsettiim her mhim mesele hakknda
nerelerde mlmat bulunabileceini, daha dorusu nerelerde toplu

bibliyografya!ya tesadf edilebileceini ve bu mracaat edilecek eser

lerin mahiyet ve kymetini ok ksa, f a k a t t e n k i y d bir ekilde
gsterdim; onlarda dzeltilmesi cabeden y a n l l k l a r ve bibliyo
grafyalarnda ilvesi zarr e k s i kl i kl e r varsa, onlar da en muhtasar
ekilde syledim. Bu sretle zahlar ve Dzeltmeler ksm, slm mede
niyeti tarihine it birok meseleleri derinletirmek isteyenlere, doru
bir vehe (oriertation) verecek bir y a r d m c k i t a p mahiyetini
aldj. Yine birok noktalarda, kendi eski te d k i k l e r i m d e dzeltil
mesi lzm gelen cihetleri iaret ettiim gibi, henz zerinde ilen

X V III

BALANGI

memi bz byk problem'leri de tebrz ettirmee altm;

fakat

olduka uzun ve yorucu almalarn mahsl olduu, ancak bu

cins mesade bulunanlar tarafndan anlalabilecek olan bu ilveler
syesinde, kitap, sdece, her mesleke mensup m n e v v e r ve m t e
f e kk i r l e r e slm Medeniyeti Tarihi hakknda u m m m l m a t
verecek bir eser olmakla kalmad; T r k ve s l m t a r i h i nin
muhtelif belerinde almak isteyenlere yol gsterebilecek bir orientatior kitab ekline de girdi. Edebiyat Fakltelerimizde tarih tah
siliyle megl olan gen tarihilerimiz iin, gerek B a r t h o l d gibi
byk bir tarihi tarafndan yazlan t e r k b mahiyetteki ilk ksmn,
gerek benim yaptm t e n k y d ve b i b l i y o g r a f i k orientation ks
mnn faydal olacan sanyorum. Bugne kadar, G a r p d i l l e r i n d e
de, slm medeniyeti tarihine it bu m h i y e t t e h i b i r eser
bulunmamas, bu kk cildin nasl b y k bi r i h t i y a c karla
dn daha iyi anlatabilir.

III.

Bu kk cildin nasl meydana geldiini bu suretle anlattktan

sonra, bugnn ihtiyalarna gre s l m me d e n i y e t i t a r i h i nin
t e k m l hakknda her snf mnevver ve mtefekkirlere en iyi ve
en toplu mlmat verebilecek terkb bir eser,, olmak zre neden bu
eseri s e t i i mi zah etmek isterim. Bu srede hem B a r t h o l d n
eserinin mahiyeti, k u v v e t l i ve z a y f taraflar daha iyi anlalacak,
hem de buna benzer eserlerle yaplacak mukayeseler sayesinde oku
yuculara o eserler hakknda da u m m bi r f i ki r vermek mmkn
olacaktr.

slm dini ve slm dnyas hakknda, ktndi zamanlarna kadar

yaplm tedkiklerin neticesini toplayp hlsa eden,, terkb mhiyette
ve geni okuyuculara hitap eden eserler yazmak, Garp m s t e r k l a r
arasnda, X I X . asrn ikinci yarsndanberi devam edip gelen bir ananedi r. Bir taraftan h r i s t i y a n l k tedkiklerinin ve mi s y o n e r l i k
faaliyetinin cabettirdii semitik filo lo ji ve slm Tarihi almalar,
dier taraftan, milyonlarca Islm tebaaya mlik byk kk mst e ml e k e c i d e v l e t l e r i n siyas ve dar ihtiyalar, nihayet, Islm

BALANGI
memleketleriyle kuvvetli

ktisad

X IX

mnasebetlerde bulunan byk

sanayi memleketlerinin mterilerini tanmak mecburiyeti, bilhassa

X I X . asrn ikinci yarsndan balyarak 1914 harbine kadar, Avrupada

tedkiklerinin inkiafna sebep olmutur, itimi ilimlerin ve

umm tarih telkkisinin inkiaf neticesi olarak, llkzam an tarihini
slm

Ortazaman tarihine balyan,, byk merhalelerden birini renmek

gibi derin bir l m z a r r c t i n de bu a m e l i h t i y a l a r l a birle
mesi, bu tedkiklerin daha e h e m m i y e t kazanmasn ve her memleket
teki yksek m n e v v e r s n f n bununla alkalanmasn icabettirdi.
te Islmoloji (yni slmiyete it bilgiler) mtehassslarnn zaman
zaman yazmak mecburiyetini duyduklar t o p l u vc t e r k b eserler,
bunun neticesidir. I. Cihan Harbi bittikten sonra, muhtelif slm mem
leketlerinde bsbtn inkiaf eden siyas ve fikr hareketler, nasyo
nalizm ve modernizm cereyanlar, Garp lemi'nin siyas ve amel gaye
lerle slm dnyas'na d a h a f a z l a b i r a l k a duymasncabettirdi;
dier taraftan, l m z a r r e t l e r de slm kavimlerinin t a r i h ve
me d e n i y e t i n i daha iyi renmek ihtiyacn gnden gne artr
yordu. U m m t ari h, artk eskisi gibi sade Hristiyan Garb' deil,
Mslman ark1 ve semitik dinler haricindeki U zak ark1 da ihtiv
eden beer bi r t e r k i p

(synthese) ekline sokulmak isteniyordu :

Avrupada son kan umm tarih serilerinin hepsinde, az ok, bu

temayl gryoruz ki, henz balangcnda olmakla ve eski grenek
(routine) den ayrlmamakla beraber, istikbl iin hakiyk ve tam (integral) bir u m m t a r i h telkkysinin galebesini mjdeleyen bir al
mettir. te, fikir lemindeki bu temyiillerin bir neticesi olarak,
A v r u p a da, I. Cihan Harbinden sonra slm iyete it birtakm yeni
t e r k b eserl er ortaya kt ki, B a r t h o l d nki de bunlardan
biridir.
Btn bu eserleri W. B. n eseriyle, hatt sath bir srette m u
k a y e s e edince grrz ki, bunlar daha ziyade slmiyetin dou
undan, slmn esas akidlerinden, felsefe ve kelmdan, muhtelif
slm mezheplerinden, fk h yni hukuk mesleklerinden, tasavvuf
tarikatlerinden, ehl-i-snnet akydelerinden uzaklam heterodoxe zm
relerden, son zamanlarda ortaya kan d i n y e n i l i k hareket
lerinden, yahut bugnk Islm dnyasnn s i y a s vazyetinden
bahseden eserlerdir ve slm kavimlerinin t ari h? t e k m l ile
hi alkadar olmamlardr. E. M e y e r h o f un 1926da kan Le

XX

BALANGI

Monde tslam ique'\ gibi ok basit olanlar bir tarafa braksak bile,
G. D e m o m b y n e s in 1921de nerettii Les nstitutions Musulmannes
adl mkemmel kitab ile, geni vukufuna ramen, asl btaraf olamyan P. L a m m e n s in / slam , Croyances et institutions (Beyrouth
I926) u, bu tarzda yazlm eserlerdir. Bu son eser, byk Macar
islmiyats t. G o l d z i h e r in 1910da yazp, 1920de F. A r i n tara
fndan Franszca tercmesi neredilen Le Dogme et la loi de Vslam adl
mkemmel eserini, bz noktalarda ikml eylemektedir [Bu eserin
Almancas, mellifin lmnden sonra F. B a b i n g e r tarafndan
bz bibliyografik ilvelerle tekrar neredilmitir]. Yalnz, aziz dostum
He n r i M a s s e nin 1930da (A . Colin'in kk kolleksiyonunda)
nerettii l'slam adl gzel kitabn bundan istisn etmeliyim. Mellif
burada, yukarda saydm dogmatik mevzlardan baka, Islm le
minin t a r i h t e k m l n de gstermee alm, Iranllar'a,
Trklere, i m l A f r ik a daki Berber sllelerine de bir yer ayr
mtr. Bu bakmdan bu eser tarihileri, dierlerinden daha fazla
alkadar edebilir.
W. B a r t h o l d n kk eseri, u m u m
p l n itibariyle, bu
bahsettiimiz eserlerden hibirine benzemez. Burada, dier btn
eserlerde grlen slm dininin esaslarna mteallik dogmatik hulsa,,
bulunmad gibi, slmiyetin zuhru, Peygamberin hayat ve tlmt hakknda da, eski yeni bu cins btn eserlerde bulunan izahata
rast gelinmez. O , slm medeniyetini, cihan tarihinin umm kad
rosu,, iinde, yalnz d a h i l deil, h a r i c mi l l e r i y l e de tasvir ve
izaha almtr. Umm bir giriten sonra, Hristiyan ark,'m s l m
iin ehemmiyetini tebrz ettiren mellif, srasiyle, H a l i f e l i k dev
rinde bu medeniyetin balangcn, A b b s devrindeki parlak ykselii,
r a n m e d e n i y e t i nin s l m k l t r ndeki mevkiini, M o o l i s t l s nn umm neticelerini anlatyor ve X V . asrdan sonraki Ms
lman dnyasnn ok acele ve eksik bir tavsifini yaparak, eserini
birdenbire ok acele bir tarzda bitiriyor.
s l m m e d e n i y e t i gibi umm bir mevz hakknda yazlan
eski yeni birok eserlerde, kk farklarla, hemen hemen ayn pln
tkip olunduu hlde, W. B.n onlardan t a m a m y l e f a r k l ve sa
dece t a r i h t e k m l gznnde tutan bir pln tkip etmesi,
bu esere bir a y r l k vermektedir. Sonra, dier birok eserlerde,

BALANGI

XXI

muhtelif t i m a me s s e s e l e r ayn ayr bahislerde tedkik edildii

hlde, W. B. kltr hayatn byle s un b l m l e r e ayrmyarak,
rialitt &e olduu gibi, hepsini birden bir k l hlinde tasvir ve zaha
almaktadr. Bu hussiyetin esere, ilk bakta, deta bir p l n s z l k
manzaras verdiini

saklamyalm; fakat muhtelif itim

mes-

seselerin birbirleriyle ve morfolojik unsurlarla uzv kaynamasndan hsl

olan i t i m h a y a t

dediimiz complexus un, realite de, birbirinden

ayrlmaz unsurlardan mrekkep olduunu ve bundan dolay, tarih

bir terkbin de, mmkn olduu kadar, bu esastan ayrlmamas lzm
geldiini hi unutmyalm. W. B. bu hususta en y e n i tarih temayl
lerine uygun hareket etmitir, diyebiliriz. Eserin dier bir hussiyeti
de, tslm medeniyetinin i t i m ve k t i s a d m i l l e r i ni, mmkn
olduu kadar, ihml etmemesidir. Eserin yazld senelerde Rusyada
tarih

madde ci l i k

(MaUrialisme historigue) nazariyesinin

res m

a k y d e mhiyetini alm olmas, bunda bir mil midir? Bunu iddia

etmek pek doru deildir: Tarih tedkiklerinde i t i m ve k t i s a d
hdiselere eskidenberi ehemmiyetli bir y e r v e r e n byk tarihinin,
slm medeniyeti nin tekmln zah ederken, o trl meseleleri
ihml etmesi mmkn deildi. W. B.e bu hususta yaplabilecek en
byk tiraz, bilakis, i k t i s d ve i t i m millere bu eserinde daha
fazla bir yer vermemesidir.
Eserin bizce en byk ehemmiyeti, slm medeniyeti nin umm
yrynde T r k l e r i n r o l n o zaman btn ilim leminde
hkim olan menf fikirlere ramen , bsbtn inkr etmiyerek, bunu az
ok t e b r z ettirmee almasndadr. W. B.n bu hususta o
zaman, hemen btn msterklar arasnda hkm sren eski prijuge lerden, yanl hkmlerden tamamiyle kurtulduunu iddia edecek
deiliz; zahlar ve Dzeltmeler ksmnda sk sk iaret ettiim gibi,
T r k l e r aleyhindeki menf fik irler in tesirine onda da daim t esa
d f olunuyor. Trk tarihinin en mhim ve en parlak bir devri olan
O s m a n l m p a r a t o r l u u , ihtisas shasndan hari kald cihetle,
bu husuSta yalnz u m m m l m a t a sahip bulunmaktadr; fa
kat, buna ramen, I r a n ve O r t a A s y a tarihinin bu byk m
tehasss, hakyk bir ilim adam ihtiyatkrl ve hdiselerin mnasn
derinden anlyan byk bir tarihi intuition'\y\t, birok meselelerde
T r k l e r in roln a n l a m a a muvaffak olmutur. slm medeniyeti nin umum tekmlnde o kadar esasl bir mevkii olmyan ve az ok

BALANGI

X X II

kenarda kalan im al A frika memleketleriyle ve A r ab dnyas' yle fazla

megl olmyarak, eserinde daha fazla r a n l l a r v e T r k l e r e ehem
m i y e t vermesi, bu kitab, mmasil eserlerden ayryor.

H. M a s s e -

ni kitab istisna edilirse, dier mmasil eserlerde, tarih tekmlden

bahsedildii srada bile T r k l e r e hi yer verilmez ve onlar sde
ce ykc bir unsur olarak gsterilir. W. B., slm Medeniyeti Tarihinde, U m m T a r i h bakmndan olduu kadar, T r k T a r i h i
bakmndan da ehemmiyetli olan shalara, T rk memleketleri'ne, bu
medeniyetin

buralardaki

inkiafna

ehemmiyet verdii

cihetle,

eserinin Trk mnevverleri iin daha faydal, daha alkal olaca

meydandadr. Esasen, slm medeniyeti hakkmdaki dier bu gibi eser
lerin mellifleri, tarihi olmak bakmndan da
sretle mukayese edilemezler.

B a r t h o l d le hibir

IV .

te, ksaca izahna altmz btn bu sebepler, W . B. n

eserini neden bakalarna t e r c i h ettiimizi anlatmtr sanrz. Tam
mnasiyle tarih bir zihniyetle, geni b i r g r le yazlm olan bu
eserin, kuvvetli taraflarn ve zayf cihetlerini iaret etmekle, okuyu
culara, ellerindeki kitabn hakyk h v i y e t i n i gstermi oluyoruz.
Y oksa, tamamiyle objektif olan bu tenkidlerimizin, mutaassp bir
milliyetiliin dourduu romantik bir m ill tarih telkkisi,, ne dayan
dn z n n etm cm elid ir. Geri, her nasyonalizm'in inkiaf tarihi tedkik
edilince, i l k d e v r e l e r de m ill tarih' in tamamiyle r o m a n t i k bir
telkkisine tesa d f olunur ve tarih tedkiklerinin ehemmiyet kazan
masnda ve genilem esinde bu p s i k o l o j i k h a m l e nin byk bir
faydas d a olur. Lkin, ilm i usller ve tenkid zihniyeti bir defa yerle
tikten sonra, o ateli r o ma n tiz m in devamna artk imkn kalmaz;
ilim ve ilmin sakin mantki onun yerini tutar. Garp medeniyetine en
son giren B a l k a n m e m l e k e t l e r i nin tarihiliinde bile bu ro m a n
tik devrin g e t i i n i yahut gemek zre olduunu gryoruz.
T a r i h !, siys menfaatler uruna, yahut m araz ideolojileri mdafaa
maksadyle bir y a l a n c ahi t gibi kullanmak, ilmin ve insanln
haysiyeti namna, ok a c ve f a y d a s z bireydir; fakat, bu gibi

BALANGI

X X III

hareketlerin g e i c i olduunu ve her eye ramen, tam objektif srette tarih realite'yi a r a y a n ilim adamlarnn dnyann her tarafnda
o a l m a k t a bulunduunu memnuniyetle syliyelim.
Mill

t ar i h telkkisinin

romantik

devrini,

Trk nasyonalizmi

de tabiatiyle grmtr; Avrupa tarihiliinin T r k l e r hakknda

hibir ilm esasa dayanmyan ok haksz me n f t e l k k i y l e r i ka r
snda, bizim romantik tarihiliimizin a k s l a me l i de ister iste
mez ok m f r i t ve m b a l a l olacakt ve hakkikaten yle de
oldu. Btn ilm terakkylerin esas olan tenkid fik r i'n in inkiaf ve

rasyonel alma usllerinin yerlemesi, dnyann her yerinde olduu

gibi, bizde de, yarm asrdan fazla bir zamandanberi faslalarla de
vam eden,, bu Romantik Tarih devrini kapatacaktr; fakat, yine her
yerde olduu gibi, bizde de bu r o m a n t i k t e l kk y , M ill

Tarih

tedkiklerine kar umm bir alka uyandrmak ve U m m Tarih iinde

T r k l e r in roln aratrmaa sevketmek itibariyle, p s i k o l o j i k
bi r h a ml e yaratmtr. Beni, otuz sene evvel, mill tarih aratrmala
rna sevkeden ve insan mitsizlie ve atlete drecek madd
ve mnevi bin trl mnialara kar bu yoldan ayrmyan biri
cik milin de, bu p s i k o l o j i k h a ml e olduunu tiraf etmeliyim.
Ancak, hemen ilve etmeliyim ki, daha ilk gnden balyarak, bu
aratrmalarmda, tarih tedkiklerinin ilm ve objektif usllerinden
ayrlmamaya ve Garp tarihilerinin T r k l e r hakknda i n d ve
me nf hkmlerini srf objektif uslle tenkide altm. Rasyonalizm'den ayrlmamak hussundaki kat azmime ramen, eski yazlarmda
zaman zaman bu r o m a n t i z m in tesirleri bulunduunu saklyamam;
fakat, her eye ramen, otuz senelik mtemadi bir alma esnasnda
elde edebildiim msbet neticeler syesinde, T r k l e r in Ortazaman
tarihindeki rolleri hakknda mevcut y a n l f i k i r l e r den bir hay
lisini d e i t i r m e y e muvaffak olduumu ve birok G a r p l i ml e r i nin artk o neticeleri k a b l ettiklerini, byk bir memnuniyetle
sylemekten kendimi alamyorum.
Ben ilim 't ve i n s a n l n iy i'y e , doru'ya g i t t i i n e inananlar
danm; bundan otuz sene evvel olduu gibi, bugn de insaniyeti Trk
nasyonalizminin heyecann kalbimde ve kafamda tayorum. Lkin
t a r i h r e a l i t e yi ararken, her eyden evvel ilm bir h a k y k a t i n
hizmetkr olduumu unutamam. Daim tekrar ettiim gibi, T r k

XXIV

BALANGI

milletinin c i h a n t a r ih indeki byk r o l n bugnk ilim z i h n i

y e t i y l e o b jektif olarak ortaya koyabildiimiz zaman,
leminin bunu kolaylkla

kabul edecei

dnya ilim

nekadar muhakkak ise,

bunun Trk milletine en b y k bi r h i z m e t olaca da o derece

kat dir. Esasen tarih hakykat de, Trk milletinin hakyk menfaatine
mugayir olamaz. Mteveff dostum byk tarihi B a r t h o l d n
bu ok gzel eserini Trk okuyucularna takdim iin yazdm bu
satrlar bitirirken, bunu baka bir bakmdan tamamlamak maksadiyle
Ortazaman Trk Medeniyeti Tarihi hakknda byle bir t e r k i p t e c r
besi hazrlamakta olduumu da haber vereyim.
stanbul 2 M a rt, 1940

M. F U A D

KPRL

SLM MEDENYET TARH

Prof. Dr. W. Barthold

sl m M ed en iy eti

G t R I
M f r c man medeniyeti yabut Arap medeniyeti ad, Ortazaman ark
medeniyetine verilmektedir. Bu medeniyetin yaratcs olan Mslmanlar, yalmz Araplar olmad halde, Avrupa medeniyetinden
epey zamandanberi ayr duran Yakn Asya ve ksmen Afrika halklar,
hepsi, devlet dini olan Islm dini, ilim ve edebiyat dili olan Arap dili
vastasiyle birlemilerdir.
Medeniyet tarihinde ark sznn kullanlmas onun coraf
mnasna tamamiyle uymamaktadr. Rusyada Yakn arktaki meden
lkelere Cenup nam verilmesi lzm gelirdi. A ym ekilde, Mslman
arkn bir paras saylan imal Afrika da Avrupaya nazaran ce
nuptur.
arkn Garba mukabil, meden lke mnasnda kullanlmaya
balanmas, Roma imparatorluu devrinde oldu. Yunanllar naza
rnda yalnz scak meden cenup ile, barbar halklarn yaad souk
imal mevcut olup, ciham trl paralara ayrmakta da bu esasa gre
hareket edilmekte idi. Avrupay onlar boydan boya Asya ve Afrika
nn imaline yerletiriyorlard. u suretle, Sibirya Yunanllarca ma
lm olsayd, Avrupann bir paras addolunmu olurdu. A r i s t o
(Aristot)ya gre Yunanllardan baka btn dnyadaki halklar:imal Avrupada yayan bahadr, lkin medeniyette ve devlet
idaresinde kaabiliyetsiz Barbarlar la, medeniyetli lkin kahramanlktan
mahrum Asyallar a. ayrlmaktayd. Helenler bunlarn arasnda olup,
yaadklar yerin iklimi de medeniyetin ilerlemesine ve kahramanln
muhafazasna msaittir ve bundan dolay bu halk dnyaya hkimiyet
iin gnderilmitir. A r is t o nun bu hayali ksmen olsun M a k e d o n
ya l I s k e n d e r tarafndan tahakkuk ettirilmitir. skenderin ark
ftuhat, Yakn Asya ve Msr siyas ve meden cihetten Yunana
boyun edirmi ve Yunanllarm bir ark medeniyeti vcude getirmitir.

G lR

Geri bz cihetlerden, bilkis, Asyann Yunanllara tesiri daha

kuvvetli olmusa da (bilhassa devlet ilerinde), meden rehberlik
Yunanllar elinde kalm ve ark tan Partlar'n, G a r p tan Romallar'm
sktrmalariyle siyas hkimiyetlerini kaybettikten sonra da, meden
stnl muhafaza etmilerdir.
Roma, M s r kendi meden tesirine boyun edirmekle A r i s t o
nun, Yunanllardan baka Avrupallarn medeniyete istidad ol
madna,, dair fikrinin yanl olduunu da ispat etmitir. Avrupa,
Roma devrindeki c o r a f mevkiine gre, dnyann Asyadan imlde
olan paras deil, belki garpta olan paras idi. Milttan nce I.
asrda yaam olan corafya limi S t r a b o n , Avrupann fizik coraf
ya ve iklim bakmndan medeniyete msait olduunu beyan ederek,
talyann coraf cihetten stnln iddia ediyor ve bu yarma
day, Romaya dnya hkimiyetini temin eden bir yer olarak kabl
ediyor. Yunanllar sanat ve ilimde ne ekilde birinci mevkii tutmu
iseler, Romallar da hukuk, teknik ve harb ilerindeki muvaffakiyet
leriyle Avrupamn Asyaya stnln gstermilerdir. Bu devirde,
artk Romenlemi Garp ile Yunanlarm ark arasnda mevcut olan ayr
lk seziliyordu. Bzan ark sz, mlk ve dar bir stlah olarak,
Balkan yarmadasndan balyarak btn eski skender mparatorluunu iine alan yerlere,, veriliyordu. Yunan-Roma dnyas ise,
yalnz imdiki tarih iin deil, Romallarm kendi nazarlarnda
da kendine hs bir kl,, telkk ediliyordu. Okumu bir Romal her
iki dili, yni Ltince ile Yunancay bilmeye mecburdu. Bu mnaya
gre ark. Roma hudutlar iine girmeyen Part devletinin toprakla
ryd. Roma kendinin meden ve siyas cihetten arka nazaran stn
olduunda phe etmiyordu. S t r a b o n , Part devleti elindeki yerlere,
yaknda Roma mparatorluunun eline geecek,, nazariyle bak
yordu. Strabondan yz yl sonra eserini yazm olan T a c i t u s ise
bunu mit etmiyordu. Lkin yenilmi olan ark'a tehlikeli dman
nazariyle bakmyor ve Roma iin tehlikenin daha ziyade Garpta
Germenler tarafnda olduunu iddia ediyor ve: Germenler'in hrri
yet sevgisi, Arsak mparatorluu'ndan daha tehlikelidir,, diyordu.
Lkin Germenler'in hcumundan ok evvel Roma topraklanna baskn
edip girenler arkllar oldu. III. asrda zayflayan Arsak mparator
luu yerinde yeni Ssniler devleti dodu. Romallar, P o m p e zamann
da ele geirdikleri Hazar D en izi'n A tn IV . asrda tamamiyle karl

G lR

dlar. Ssnler zamannda ran, yine Rom amn kuvvetli bir rakibi
hline geldi ve btn medeniyet dnyas iin byk ehemmiyeti
olan in - Hind ticaret yolu nu karadan da, denizden de, eline geirdi.
Meden stnln Avrupadan Yakn Asyaya gemesi bu hdise ile
bal olup, bunun bsbtn tebarz etmesi Mslmanlar devrinde
olmutur.
Hristiyanlk, tslm ve sonra Hmanizm, Avrupahlarm ark
hakkmdaki fikirlerini tekrar deitirdi. ark dillerinden birisini bil
mek her okumu Avrupal iin lzm birey idi. Avrupa ve Yakn
Asya tarihine, Ortazamanda, bir btn nazariyle baklyordu. Birbiri
arkasndan gelmi olan Asur - Babil, ran, Yunan - Makedonya ve
Roma hakknda Mukaddes K itap'ta olan fikirler X V I I . asra kadar
Avrupada da hkm srp geldi. Romann umm ehemmiyeti
(onun iine, Kilise ikiye ayrlncaya kadar, kinci Roma yni stanbul
da giriyordu) katiyyen phe kabl etmez bir kanaat hline geldi
ve buna kar olan hdiselere muvakkat ve gayr-i kanun nazariyle
bakld. Din, Avrupay, hristiyan olmayan ve sonra katolik olmayan
ark'tan ayrd. Lkin bu ayrl, Hristiyanlktan nceki hle irca
eden Hmanizm oldu. X V I I . asrdan balyarak, umm tarihin Eski,
Orta ve Yenizamanlar ismiyle e ayrlmas, arka, eski zamanda
Yunan ve Roma medeniyeti tesirinin, daha sonraki zamanda ise,
bunun dirilmesiyle meydana gelen medeniyetin dnda kalan bir
dnya diye bakan bir gr tarz meydana getirdi. Bu nevi fikir sa
hiplerine gre, mz ve bununla beraber dnya tarihi, Yunan tari
hinden balar. Hatt X I X . asr kefiyatmdan sonra bile bz klsik
filologlar Yunan tarihinin, Eski ark tarihinin devamndan ibaret
olduunu teslim etmemee urayorlard.
Zamanmz mverrihlerinin ekserisi nazarnda phesizdir ki,
Yunan tarihinden nce Yakn Asya ve Msrda, devaml ve muhtelif
tabakal bir meden hayat gelip gemitir. Bu medeniyet de, Yunan
medeniyeti gibi, bir kavmin dehsndan deil, belki gittike genile
yen beynelmilel mnasebetlerin tesiri altnda, doup bymtr.
Bu mna ile zamanmzn E ski ark tarihisi, bu stlahtan, Kafkas
tan ve n Asyadan balyarak, Hind Denizi ve Afrika gllerine ka
dar, Iran ile Hind arasndaki hudutlardan Cebelttrka kadar uza
yan sahalar anlamaktadr. Bu sahann kadm tarihi tamamiyle ayr
bir kl tekil eder.

G R
Bu tariften anlaldna gre, btn dhya tarihinin bir paras

telkki edilen Takn ark'a, hakikaten eski dnyann ark memleket

leri olan in ve Hind girmemektedir. Avrupa mtefekkirleri tarafndan
bu yerler iin Uzak ark diye ayr bir isim kabl edilmitir. Bz mdekkikler Uzak ark tarihinin Garptan bsbtn ayn kalm bir
meden terakkiden ibaret olduunu ispata kalkyorlar ve Avrupa
medeniyetiyle Yakn ark medeniyeti ayn temele istinad ettiinden,
Garp tarihi zerine bina edilmi olan tarih kanunlarn tetkikiyle
elde edilen neticelerin ikmali iin lzumlu olan malzemenin ancak
Uzak ark tarihinin tetkikiyle elde edilebileceini iddia ediyorlar.
Lkin son zamanda, E ski H in d 'in Yakn ark medeniyeti tesiri al
tnda olduu (Sanskrit alfabesi Yakn Asyadan kmtr), in'in de
Hind tesiri altnda kald ispat edilmitir. Maamfi, U zak arkm
Yakn Asyaya mnasebeti bu sonuncunun Avrupaya olan mnase
betine nazaran daha uzak olduundan, herhlde bunun ayn bir mede
niyet saylmas lzmdr. in ve Hind te yabanc tesirler ve i dalgalar
olmasna ramen, eski meden anane kesilmeden devam edip gel
mitir. Fakat, Yakn arkta, Eski Msr hiyeroglifini, Asur ve Iran
ivi yazlarm ancak Avrupallar okumaya muvaffak oldular.
Geni mnasiyle Garb'm (yni Yakn Asya, imal Afrika, A v
rupa da dahil olduu hlde) U zak arka kar faik bir rol oynamas
Eski-dnyann Garb yansnda ark yansna nazaran, deimelerin
daha ok oluuyla zah olunmaktadr. Ticaret y olla n , Yakn Asya
halklanndan Avrupallara geti. Fenikeliler devrinden zamanmza
kadar Garp halklan bu yollan kendi ellerinde tutmulardr. inden
yahut Hindten km olan insanlann, Garp memleketlerinin d
ticaretini kendi ellerine geirmeye, bu yerleri kendi ktisad ve siyas
nfuzlan altna almaya uratklanm, tarih hi bilmiyor.
Bugn artk ispat edilmi bir hakikat gibi sylemek mmkndr
ki, terakkinin en byk mili, kavimler arasndaki mnasebeerdir.
Muhtelif kavimlerin ileri yahut gerilikleri, rk hususiyetlerile, din
tikatlanyla, yahut, etraflannda tabiatle deil, tarihlerinin trl
alannda muhtelif halklarla olan mnasebetlerde tuttuklan mevki
ile zah olunabilir. Hind-Avrupa rkna mensup insanlar baka rklara
nazaran nekadar stn olursa olsunlar, dier rklarla temas etmeden,
Litvanyallar'n X I I I . asra kadar bulunduktan hlde, yahut Hindukutaki Kaffirler'in X I X . asnn sonuna kadar yaadklan ekilde ya-

G R

asaydlar, henz vah olarak kalrlard. Hristiyanln slma

nazaran nekadar ayrlklar olursa olsun, d n y a t i c a r e t i msl m a n l a r e l i n d e o l d u u m d d e t e , slm dnyasmn medeniyeti
Hristiyan medeniyetine t e f e v v u k et mi t i r . Avrupann baka
ktalara nazaran iklimi, tabiati ve coraf mevkii nekadar iyi olursa
olsun, bunlarn faydas, ancak, Avrupa m e d e n M n a s e b e t l e r d e
b i r i n c i m e v k i i i g a l e t me y e b a l a d k t a n s o n r a grlmeye
balad. slm medeniyetinin de ileri yahut geri gidii, bu dinin tlimat yahut muhtelif mslman milletlerin rk hususiyetlerinden zi
yade, yukarda gsterilmi olan millerle taayyn etmektedir1.

<

BRNC

B lm

HIRSTYAN ARK ve BUNUN SLM

N EHEMMYET

R
S

profesrlerinden Yakn ark tarihisi T u r a y e f in fikrince,

Hristiyanlk'la, beraber, d n y a y a y e n i b i r b ak t ar z domu
tur. Bu bak tarz, gerek Yunan - Roma ve gerek Eski ark paganizm'i
ile muvaffakiyetli bir ekilde mcadeleye giriti. arkta Hristiyanlk
tarafndan balanm olan bu yenileme daha tamamlanmadan, ona
rakp yeni bir din dodu.
Hristiyanln paganizm (putperestlik) ile mcadelesi, yalnz din
erevesi iinde kalmamtr. Hristiyan vizlerin ekserisi, paganizm
itikadyla bal olan ilim ve san atleri de mekruh gryorlard. Ksa
bir zaman sonra kyamet olacana, yni dnyann sonu geleceine
inanan X . asr hristiyanlar iin devlet ilerine, madd ve fikr
medeniyetin terakkisine kymet vermeye hibir sebep yoktu.
Lkin K ilise bir taraftan yalnz yksek tabaka iin anlalan ilim
ve san'atin dmesine sebep olduysa da, dier cihetten geni halk se
viyesinin ykselmesine hizmet etti. Kilise pek ok kavimler arasna,
din kitaplar onlara anlayl ekilde, m ill dilde yazp datt. M lm olduuna gre, evvelce yalnz pek az yerlerde mevcut olan mill
edebiyat, geni mikyasta bagsterdi. Asya vilyetlerinde ve Msr
da, Roma Imparatorluunun baka yerlerine nazaran artlar daha
msait idi (Bilhassa, mparatorluk, Germen barbarlarnn eline ge
tikten sonra, Balkann da stanbula kadar olan yerleri S l v h c u
m u n a urayarak meden hayata byk bir darbe indirildikten
sonra).
n Asya ve Msrda Helenistik medeniyet devrinde pek byk
ehirler ina edilmiti ki, bunlar, byklk ve mmurluk bakmndan

10

HIRSTYAN ARK

eskileri glgede brakmlardr. Bunlardan Msrdaki skenderiye,

Suriyedeki Antakya, Dicle boyundaki Selefkiye ehirleri, byklkleri
itibariyle Romadan sonra geliyorlard. Yunanllar tarafndan ina
edilmi byk ehirlerin aa tabaka yerlileri arasnda, hristiyan
vizler din nerine baladlar. Beynelmilel dil olan Y u n a n d ilinde
din kitaplar telif edilmekle beraber, m a h a l l di l l e r d e , bilhassa
S r y n ve K p t dillerinde, tercme ve taklit yoluyla yeni eserler
meydana geldi. Hristiyan dininin Roma mparatorluu dnda da
lmas nispetinde, baka dillerde de hristiyan edebiyat bagstermitir (Afrikada nubi, habe dillerinde, Asyada ermeni ve grc v.s.
dillerde). V I. asrdan kalm kitabeler A r a p d i l i n i n de ki l i se di l i
o l a r a k kullanlm olduunu gstermektedir. Fakat slmiyetten
nceki devirlerde Arap dilinde bir Hristiyan edebiyatnn mevcudiyeti
henz ispat edilememitir.
Hristiyanln bundan sonraki dal ve meden muvaffaki
yetleri, Roma ile ran arasndaki mcadelelerle ok sk baldr. Bu
mcadele bilhassa Frat ve Dicle havzalarnda olup, buradaki ma
hall hkim ve emirler, muharebe taliinin deimesine gre kh beri,
kh teki tarafa geiyorlard.
Frattan arka, imal Suriyeden gelen yol zerindeki Edes
(imdiki Ur/a) ehri, hristiyanhk ve Suriye medeniyeti tarihinde
mstesna bir ehemmiyeti haizdir. Edes hkimi A b g a r IX . (179-216),
hkmdarlar arasnda en evvel hristiyanl kabl eden biri olup,
hristiyan menkbesi, bunun s Peygamber zamamnda yaadm ve
onunla mektuplatm naklediyor. Edes, eski Suriye medeniyetinin
mhim bir oca ve sryn yazsnn neet ettii bir yerdir; burada
V . asrda r a n T e o l o j i M e k t e b i ismi verilen bir mezhep inkiaf
edip, randa hristiyanhm yaylmasna vc kuvvetlenmesine ok tesir
etmitir. Zaman tibariyle bundan nce Edesden sryn muharriri
B a r d e s a n (155-222) zuhur etmitir. O , putperest olarak domu,
hristiyanl kabl etmi ve tekrar putperestlie dnmtr. Bar
desan, Gnostisizm ismi verilen ve paganizm felsefesini hristiyanlm
bz fikirleriyle telife alan ve A h d - i - a t k a ok dman olan bir
meslekin ilk mmessillerinden olmutur. Onun fikirleri, III. asrda
randa zuhur etmi olan Maniheizm zerine phesiz tesir icra et
mitir *.

HIRSTYAN ARK

II

Gnostisizm'e ve paganizm felsefesi'ne kar mcadelede, hristiyan

vizler de felsef delillerden istifade etmee mecbur oldular. Trl
din-felsef mezhepler zuhur etti ki bunlarn en bykleri s k e n d e
ri ye ve A n t a k y a da olup, birincisi E f l t u n a, kincisi A r i s t o ya
istinat etmekteydi. IV . asrda hristiyanln kendi bnyesi iinde din
mnakaalar balad. ark hristiyanlan arasnda V . asrdan tibaren,
yni Avrupadakinden daha nce K i l i s e de bir ayrlk oldu: Bir
oklar, kendilerini ortodoks tesmiye eden asl resm mezhepten ayrl
dlar (bunu, dmanlan

p a d i a h mnasnda olan melik sznden

neet ettirerek M elik i tesmiye ediyorlar3 ve bununla resm impa

rator mezhebi olduunu anlatyorlard). sda yalnz lhlyet tan
yan Ta kubiler le, s nn ilhlk ve insanlnn tefrikinin imknsz
ve M e r y e m in d e . l h n k z olduunu kabl eden NastrVler ay
rldlar. Bizansta tkibata urayan Nastrler rana gittiler; ran
da bu devre kadar Hristiyanlar a tazyik yaplyordu. 41 oda ise Dicle
boyundaki S e l e u c i a (Selefkiye) ehrinde bir konsil toplamaya mu
vaffak oldular. 483de yaplm olan bir din mecliste ran hristiyanlan Nastr akidelerini kabl ettiler. 489da Edesdeki hristiyanlar
rana katlar. Edesdeki I r a n me k t e b i , Nastr fikirlerinden do
lay, mparator Z e n o tarafndan kapatlmt. Ssnler elinde bu
lunan Iran, V . asrdan itibaren Bizanstan kovulan btn meden
unsurlara: Mecuslere, yahudilere, hristiyan rfzlerine s n a k
vazifesini grmtr. Bundan nce de Ssnler Suriye ehirlerinden
ahaliyi zorla alp gtrmlerdi. lk defa A n t a k y a ye baka bz
ehirlerin halk, Imp. V a l e r y a n esir eden p r I. zamannda
(241 - 272) r a n a gtrlmt. p r , Suriyeden getirilmi esir
leri, Huzistan'da kendinin yaptrd Cnd-i-pr ehrine yerletirdi.
Cnd-i-pr, bykl tibariyle Ssnler devletinin ikinci ehriydi.
H u s r e v I. (531 - 579) zamannda burada Yunan-Suriye tababet mek
tebi meydana gelmitir ki, bunun, sonradan Araplara tesiri olmutur.
Suriye ehirlilerini esir gibi alp gtrmekten maksat, bunlann
yardmyla randa sanat ilerini, bilhassa d o k u m a c l ilerlet
mekti. Bundan baka, Ssnler, esir Roma san atkrlanndan sti'hk ma t in a s nda, s u l a m a i l e r i ni n t a n z i m i nde de istifade
etmilerdir.
V - V I I . asrlarda Bizans, Ssnler ranyle mukayese u neti
ceyi verir: Bizans ta medeniyet seviyesi daha yksekdi, fakat ran

12

HIRSTY A N ARK

daha fazla terakki memleketi idi. Bu terakki, hkmdarlarn mak

satlarna tamamiyle uygun deildir. Ssnlerin III. asrda ykse
lileri din ve siyas akslmelle mnasebettardr: Yabanc medeni
yetin girii d e v l e t d i n i n i sarsyor ve s n f k u r u l u u mteessir
ediyordu. randa Fars dilinde ibadet eden resm hristiyan mezhebi
teekkl etti ki, bu hl, hristiyanln Orta Asya ve in'e girmesine ve
rann istikbaline tesir icra etmitir. Mslman olan Iranler ara
snda, Araplar tarafndan deil, hristiyan Farslar tarafndan sokul
mu g n i s i ml eri imdi de kullanlmaktadr4.
Snflarn kuruluu IV . asrn sonuna doru temelinden deiti;
i f t i l er , sanatkrlar ve tccarlarla birletiler. Bunlarn yerine,
nc bir snf olan c i s m a n me m u r l a r s n f meydana geldi
ve bunlarn reisleri, rhnlerin ve asker aristokrasinin reisleriyle
birlikte hkmdarn tahtnn yannda mevki aldlar. Halk kitlesinin
hamleleri daha uzaklara gitmeye balad. Dar snf kurulua kar
M ezdek mezhebi tarafndan, yalnz hus us m l k d e i l , hatt
a i l e y i de i nk r e d e n kommunizm fikri ileri srlmeye baland5.
Umumiyetle, B i z a n s a hs meden ananenin inhitat asr olan
V I. asr, Iran iin, yabanc edebiyat ve ilim ile tanma devri olmu
tur. Hindten getirilmi ve btn dnya edebiyatna tesir etmi olan
Kelile ve Dimne hikyelerinin Farsaya tercme edilmesi de bu zamana
aittir6. randa bu vakit Y u n a n
f el sef esi tetkik edilmeye ba
land. Fars P a u l kendinin Sryan dilinde yazm olduu A r i s t o ya
d a i r t e t k i k i n i H u s r e v I.e takdim etmitir ki, bu eserde, ilmin
dine nazaran stnln ispata almaktadr. Onun fikrince, ilim
phelerden zade olup, insanlar arasnda birlii dourmaktadr;
din ise bilinmeyen eyleri bahis mevzuu etmekte ve insanlarn
arasna ayrlk salmaktadr.
Ssnler devletinde sanat ve ticaret en yksek derecesine, V II.
asrda, Arap hcumundan nce vsl olmutur. M n ve hristiyan
edebiyatnn Orta Asya Iran (Sogd) dilinde, Trk ve in dillerinde
yazl da, bu zamana tesadf etmektedir ki, bunlar r a n dan
kuvvetli d i n p r o p a g a n d a n n gelmi olduunu gstermektedir7.
unu da iaret etmek lzmdr ki, burada misyonerler tccarlarn
arkasndan gitmilerdir. Ayn devirde Hindte Fars ve Hristiyan ko
lonileri zuhur etmitir.

HIRSTYAN ARK

13

Arap ftuhatndan nce uzun mddet Bizans ile ran arasnda

harpler devam etti {604-630). Ksa bir zaman iin, Bizansn b
tn A s y a v i l y e t l e r i ve M s r , r a n n el i ne gemiti. Bu eya
letlerin banda bulunan ran valisi, Suriye ehirlerine nispeten harbten daha az zarar grm olan s k e n d e r i y e ehrinde oturuyordu.
A n t a k y a , 526daki byk zelzele ve 54.0da Iranhlarn hcumlar
dolaysyla V I. asrdan itibaren inhitata yz tutmutu. Bu ehir, im
parator Jstinyen tarafndan imar edildiyse de, bir daha eski dere
cesini bulamad. V I. asrda Iranllar tarafndan Suriyede ehirler y
kld, zeytin ormanlar kesildi. Burada yaplm olan tahribatn izle
rini yz yl sonra da grmek mmkndr. Iranllar stanbul a kadar
geldikleri zaman, bu istildan K k A s y a da zarar grm olma
ldr. Harbin talii imparator H e r a k l i u s e getikten sonra, Bizansllar ve mttefikleri H a z a r l a r n hcumu ile rann hudut boylar
ayn ekilde harap oldu. Sulh muahedesi Bizansa yalnz kaybettii
yerleri deil, i m a l M e z o p o t a m y a dan yeni araz de kazan
drd 8.
randa

bu

tali'sizlikler

Husrev

I l . in

suktuna (628)

ve

devaml dahil karklklara sebep oldu; fakat Bizans da muharebe

den zayflamt. Bundan sonra, tekrar ele geirilen memleketlerde
Bizans hkimiyetinin yerlemesiyle r f z l e r e , y a h u d i l e r e ve
me c u s l e r e kar tazyikler balad. Bunlarn cmlesi Araplarn
tabi mttefikleri oldular. 641de len He r a k l i u s saken bile, Bizans
lIlar, K k A s y a mstesna, btn zaptettikleri yerleri Araplara
vermee mecbur oldular. Yalnz bz yerlerde iyi mukavemet gste
rildi. M sr'a 4000 kiilik bir Islm kuvveti muzaffer bir ekilde girdi.
im al Mezopotamya'nn kolaylkla zaptedilmesi, ftihleri de hayrette
brakmt.
V II.
asrn bandan IX . asrn ortasna kadar olan devir, Bi z ans
e d e b i y a t ve h r i s t i y a n di ni iin en karanlk bir devirdir. det
olduu zre, bu inhitatn sebebi olarak, Iranllar ve Araplar ile olan
muharebeler ve bunlarn arkasndan hemen bagsteren din ihtilf
lar neticesinde zuhur eden karklklar gsterilmektedir. En mte
rakk olan vilyetlerin elden k da elbette Bizansn hayatna tesirsiz kalmad. Kk Asyaya doru H i l f e t in h u d u t l a r yava
yava geniledi, V I. asrda Ayasofya'y yapmak iin ustalar vermi
olan bu yarmada, birka defa felketli hcumlara urad.

*4

HIRSTYAN ARK

Hilfetin hudutlar iine giren yerler, her nekadar buralarda

da karklklar oluyorduysa da,, daha iyi vaziyette idi. Mslmanlarn elinde bulunan Hristiyanlarn vaziyeti, ilk zamanlarda msait
bir ekildeydi. Hristiyanlar medeniyete Araplardan stn oldukla
rndan, ftihler bu unsura muhtatlar. Islmiyetin birinci asrnda
M sr, Suriye ve Mezopotamyad an Yunan ve Sryni edebiyatlarnn
birinci derece ilim ve edebiyat adamlar yetiti. Bunlardan bilhassa
byk hret kazanm olan Edesli (Urfal) Y a k u b (640-708)un
Y a kub mezhebinde tutmu olduu yer ehemmiyetlidir. Frat sahilleri
ok eski zamanlardaki mevkiini tekrar kazanarak, cihan medeniye
tinin merkezlerinden biri oldu. Burada hristiyanlarm yksek mek
teplerinden baka, Y a h u d i ve M a n i h e e n l e r in de yksek mektep
leri vard. Cihann byk birksmm kaplyan Islm devletinin te
ekkl ile genileyen ticar mnasebetlerden, din neri iin istifade
edenler, Islmlardan ziyade, idarelerinde yayan dier milletler
olmutur. in ve Moolistan da, h r i s t i y a n l k ve m a n i h e i z m in,
Kafkas ve Volga boylan nda h r i s t i y a n l k ve y a h u d i l i i n muvaf
fakiyetleri, Mslman devrine aittir.
Bu devrin, hristiyan sanati bakmndan ehemmiyeti o kadar
belli deildir. u kadan muhakkaktr ki, Mslman hkmdarlar,
saray ve ibadethaneler ina ettirirken, hristiyan ve Iranl ustalardan
istifade etmilerdir. Byk kiliselerden bzlan camie evrildi. Bu
cmleden olmak zre am ehrindeki S t. Jean Baptist kilisesi yerine,
V II I . asrda byk bir cami bina edildi. Kaderin bir cilvesi olmak
zre, Kilisenin cenup kaps stndeki u Rumca kitabe: Ey Mesih,
senin padiahln her zaman iin, senin hkimiyetin her nesil iindir,,, bugne
kadar mahfuz kalmtr. Ummyetle, hristiyanlar ibadethanelerini
muhafaza ettiler; hibir mnie rastlamakszn, yeni kilise ve manas
trlar yaptlar. Halife m e r in hristiyanlara, yeni kilise yapmamala
r ve eskilerini tmir etmemelerine dair vermi olduu sylenen ahidname, sonradan uydurulmu bir eydir9.
Portekizin cenub--garb snrndaki St. Vincent burnundan Se
merkand e kadar uzayan hilfet memleketinde ok zengin din hristiyan messeseleri vard; bunlar, kendilerine vakfedilmi olan gayri
menkul mallarn da muhafaza ettiler. Hilfet memleketindeki hristiyanlar, hibir mnie rastlamakszn, hristiyan lemi ile mnase
bette bulunuyorlar ve onlardan din messeseleri iin ianeler kabl

H IRSTYAN ARK

edebiliyorlard. 680-681 yllarnda s t a n b u l da toplanm olan bir

kilise meclisinde Kuds ten de murahhas vard. Hilfetin muhtelif
yerlerindeki Hristiyanlar birbirleriyle sk mnasebet hlindeydiler.
Ftuhat zamannda sanat yalnz M s r da inkiaf etmitir. Halife
ler, sanati, Suriye sahilinde, bilhassa A k k ve S rda inkiaf ettirme
arelerim aradlar. 720 yllarndan biraz nce, s k e n d e r i y e den
A n t a k y a ya, yine Yunan felsefesi getirildi.
V II I .
asrn son yansndan itibaren, Hristiyanlar, Mslmanlarn Yunan felsefesini renmelerine yardm ettiler. Halife M a n s r un
(754-775) Bizans mparatorlanna mracaat ederek r i y a z i y e ye
ait el yazmalan gnderilmesini istedii rivayet edilmektedir. IX .
asrda Yunancadan Arap ve Sryn dillerine tercme yapanlarn en
byklerinden biri olan Hristiyan-Arap H u n e y n - i b n - l s h a k , iki
yl kadar Bizans ta kalm, orada Yunan dil ve edebiyatm renmi
ve elyazlan getirmitir. Mslmanlar iin, Yunan ilimlerini ren
mee, Bizans tan baka bir yol da vard: Cnd-i-pr tb mektebi,
Araplarm fethinden sonra da birka asr devam etti. Bununla bera
ber, Cnd-i-pr tabiblerinin, ilimlerini, nesilden nesile, kendi adam
lar vastasiyle devam ettirdiklerine ve yabanclardan gizli tuttuklanna dair malmat vardr. Halife M e h d nin (775-785), saraynda
yaam ve Ilyada ile Odisse'yi Sryn diline tercme etmi olan
Edesli heyetinas T e o p h i l o s (Teofil)un Bizansta bulunup bulun
mad belli deildir.
slm memleketlerinde yaayan, Arap olmayan ve mslman
olmayan unsurlar, Araplara ve Mslmanlara nazaran daha mnev
ver idiler. Bunlann, Araplar a nazaran meden stnlklerini anlamalan, slm leminde bz kavm hareketler dourdu ki, bun
lar u biyye (a'b sznden alnmtr) umm ismiyle hret buldu
lar10. Bu ekilde mill yahut dn medeniyetlerinin yksekliim idrak
hareketi, ayn ekilde baka mmetlerde: Muhtelif kavimlerden mte
ekkil olan Hristiyanlarda, Yahudilerde, zerdt mezhebinde olan
ranlerde ve Mezopotamyada Harran ehrindeki Helen mecsliinin en son mmessillerinde de grlmekteydi. IX . asr, ayn ekilde,
Bizans iin de meden ykseli devri olmutur. Lkin, Hilfetin Bi
zansa nazaran u stnl vard ki, orada muhtelif unsurlar birarada i gryordu; Kur an m verdii bir derece din hrriyet dola
ysyla, meden hareketlerin yaylmas iin meydan daha geniti.

16

H IRSTYAN ARK

Bunlann kendi halkn ve kendi dinini ykseltmeye almalar bir

birinden medeniyet dersi almalanna mni olmuyor, hristiyanm mslmandan, mecsden talebesi olduu gibi, bunun aksi de oluyordu.
GeriHristiyanlar, ilmin kayna olan H e l e n i z m e daha yakn idiy
seler de gitgide kendilerinin bu stnlklerini muhafaza edemediler.
Hristiyanlar Yunan eserleriyle Mslmanlara nazaran daha nce
ve daha iyi tanmdlar. Lkin, bu ilmin ilerletilmesi ve istikbaldeki
ilm almalarn nmunelerini meydana getirme vazifesi, Mslman
lara kald. Hatt, arktaki hristiyan kavimlerin en mterakkisi olan
Srynler bile F r b , b n - i - S n , B r n ve I b n - i - R d
ile mukayese edilebilecek bir tek lim yetitiremediler. Hristiyan ve
Mecslerden olan limlerin en iyi talebeleri, ekseriya Mslmanlard.
Arap medeniyetinin ileriye gemesiyle, Suriyeli Hristiyanlar, kendi
lerine evvelce stnlk temin etmi olan Helenizm ile mnasebetlerini
kaybettiler. Onlarn l tahsil programlannda, evvelce Yunan dil ve
edebiyatna verilmi olan yer, artk Arap dil ve edebiyatna verildi.
Fakat, buna bakarak, ark hristiyan meden hayatnn, slm
medeniyeti ykseldikten sonra, artk btn ehemmiyetini ve cihan
medeniyetinin gidii zerindeki tesirini kaybettiini zannetmemelidir. Mslmanlarn ilim ve teknikteki stnlkleri, uzun zamanlar,
kemiyete deil, keyfiyete oldu. X I. asrn ikinci yarsnda henz ktip
lik ve tabiplik gibi f i k r i meslekler H r i s t i y a n 1 a rm, zanaat ve ticaret
Y a h u d i l e r in elinde idi. X II. asrda Suriyede muhtelif mezhepler
arasnda anlama yaplp, en mhim iki mezhep olan Nastri ve Ta'kubltr arasnda yaklama husule geldi. Her nekadar bu iki mezhep
tikat ve ibadetlerini muhafaza ettilerse de, bundan sonra birbirine
kar msamahakr davranmaya baladlar.
IX .
asrn ortasndan itibaren mslman devletlerindeki hristiyanlann vaziyeti, evvelkine nazaran fenalat. Bunun bir sebebi de,
Mslmanlarn medeniyete ykselmeleri neticesinde Hristiyanlara
olan i h t i y a l a r n n a z a l m a s olmutu. Ortazamanda hristiyan
memleketlerindeki M s l m a n ve Y a h u d i l e r e kar yaplan t a z
y i k l e r i n de belki bunda tesiri vardr; lkin ne de olsa, Mslman
l a r n I s p a n y a d a uradklar z u l m ve cebri , Mslmanlarm
elinde bulunan Hristiyanlar hibir z a m a n grmemilerdir. Ummyetle Mslman olmyan kavimlerin Kur'arim emrettii zre

HIRSTYAN

ARK

17

cizye vermeleri ve m e r in mehr ahidnamesi mucibince, elbisele

rinin farkl olmas gibi artlarn tamamiyle yerine getirilmesi talep
edilmiyordu. Hristiyan memurlar da mslman bykleri gibi giyi
niyorlar, ayn zamanda kendilerini aa tabakann karsnda pek
yksek tutuyorlard; bu ekilde Hristiyanlarn bbrlenmesi, bzan
protestolarn ykselmesine sebep oluyor, hatt, mesele, hristiyan
mallarnn yama edilmesine ve bz hristiyanlarn ldrlmesine
kadar ilerliyordu. Karklk zamanlarnda zimmlerin haklan mslmanlannkine nazaran daha ok ihll ediliyordu; Kilise, kendinin
balca zenginliini tekil eden gayrimenkul mlklerini yava yava
kaybetti. Msrda, daha X IV . asrda bile hayli msaderelerden sonra
da Kilisenin elinde 1 1,250 desetin kadar yer kalmt. r a n n en
g a r b k e s i nd e n b a k a y e r l e r i n de , hristiyanlk bsbtn
ortadan kayboldu; bunun ne ekilde kaybolduu henz bilinmemek
tedir. Evvelce, Roma Imparatorluuna dahil lkelerden yalnz i
mal Afrikann, Msrn batsndaki yerlerde hristiyanlk tamamiyle
kaybolduysa da, Yunan-Roma devrinden kalm yer isimleri muha
faza edilmitir {Trablus: Tripli ehrinin ve lkesinin ismi, Cezyirde
Konstantin ehrinin ismi). Burada da hristiyanln bsbtn kaybol
masnn sebebi, aka belli deildir. Bunu, ksmen, imal Afrika
nn dier yerlere nispeten Arap ftuhtndan daha ok zarar grme
siyle ve Ortazamann ikinci yarsnda Bedevlerin hcumuna ura
m olmasyla zah etmek mmkndr (Romallar tarafndan tekrar
yaplm ve hatt bz rivayetlere gre Imparatorlukun Romadan
sonra en ehemmiyetli bir ehri hline gelmi olan Kartaca, V II. asrda
Araplar tarafndan yklmt. Bundan sonra bu ehir tekrar canlanamamtr).
Islm ftuhtndan sonra tekrar hristiyanlarn eline geen,
fakat henz Islm medeniyetinin izlerini saklyan hristiyan memle
ketlerin tarihleri ayrca dikkate deer. Bu memleketler unlardr:
Kastilya krklarnn idaresinde bulunup X III. asrn ortasnda A l f o n s
X . iin mehur heyet cetvelinin tanzim edildii spanya, N o r m a n
k r a l l a n ve daha sonra Hohenschtaufen ler elinde bulunmu olan
Sicilya ile Cenub talya ve X I-X I I I. asrlardaki Grcistan krall,
V II . asrda birbirlerinden ayr iki din heyet tekil eden Ermenistan
ve Grcistan, geri din fikrin tesiri altnda, Yunan dnyasiyle olan
mnasebetlerini muhafaza ettilerse de, Mslman (Arap ve Fars)
Islm M edeniyeti / / .

HIRSTYAN

ARK

medeniyetinin tesirinden de kurtulmadlar. Gerek Ermeni ve gerek

Grci edebiyat, Fars edebiyatna yaknlk gstermektediru . Uttmiyetle halk, muhitteki artlarn pek msait olmamasna ramen,
siyas istikllini kaybettikten sonra da, kendi dinini ve bununla bir
likte bz meden ananelerini kuvvede muhafaza etti. X V I I . asrda
ah A b b a s , bir zamanlar Ssnler in Suriyelilere yaptklar gibi,
rana n den maksatlarla epey Ermeni ve Grciyi zorla naklettirdi.
X V I I . asrda Ermeniler Avrupa medeniyetine yaklamaya
dlar; X V I I I . asrda bunun tesirini Grciler de hissettiler.

bala

Suriye ve Msrdaki Avrupallar da oradaki hristiyanlara, kendi

lerinin tabi mttefikleri gibi baktlar ve uzun zaman onlarn manas
trlarnda yaayarak, Arapa rendiler, ummiyetle muhit ve halkla
iyice tanmak iin hazrlandlar. Bundan dolay, X III. asrda yaa
m olan hristiyan Arap tarihilerinden E l - M e k i n ve E b u l - Ferecin telifleri Avrupada mslman mverrihlerinden daha nce
(X V II. asrda) neir ve tercme edilmitir. Ayn zamanda, h rist i y a n A r a p l a r arasnda, Ermenilerde olduu gibi, Avrupa tesiri
altnda m n e v bi r c a n l a n m a balad. ark hristiyanlann Garptan, mslmanlan ayran derin bir din fark ayrmyordu. Bundan
baka, mill ve cisman edebiyatn tesirine o derece kaplmam
lard; bunun iin onlarda, mslmanlarn aksine, gerek Ortazamanda gerek Yenizamanda olsun, Yunanm yalnz ilmi deil, belki ede
biyat da epey reva buldu. Bir sryn. hristiyan, Ilyada ve Odisseyi
V III. asrda tercme etti; hristiyan Arap ise, Ilyaday X IX . asrda
Arapaya evirdi. Rus limlerinden biri, daha 1864de Suriyeden
gelirken: a r k n h r i s t i y a n l a r mslmanlara nispeten i l i md e
e p e y i l eri bulunuyorlar demiti12.
Fakat, ark hristiyanlar, Avrupallar, her zaman, kendilerinin
slm dininde olan milletda ve vatandalarndan stn grmemiler
dir. Rusyann din tarihilerinden birinin dediine gre, Hal sefer
leri zamannda, rhnler ve halk, mslman zulmnn dnmesini,
Ltinlerin hkimiyeti altnda yaamaktan daha iyi buluyorlard,,ls.
X V I I , X V I I I . asrlarda Emiyazin Ermenileri Iran ahna birka
kere mracaat ederek, kendilerini katolik propagandasndan koru
masn rica ettiler14. Zamanmzda Avrupahlarn yapmakta olduu
ktisad tazyik, hristiyanlar zerinde de mslmanlarda olduu gibi
ayn ekilde hissedilmektedir. 1912 ylnda bir mslman muharri

HIRSTYAN ARK

rinin Mslman birlii n' ileri srerek yazm olduu bir mekaleye kar
bir hristiyan gazeteci Arap matbuatnda: A v r u p a l l a r a kar
yalnz m s l m a n l a r dei l , belki hibir din ayrlna bakmaks
zn, b t n a r k k a v i m l e r i birlemelidir. slm birlii deil, ark
birlii lzm,, diye yazd. Avrupann fikr tesiri neticesinde, Yakn
arkta da mnevver halk, mill birlii, din birlikten ileri tutmaya
baladlar; ihtiml imdiki nesilde hristiyan Araplar ile mslman
Araplarm Arap milletini ayaa kaldrmak iin birlemeleri tahakkuk
edecektir.

Zamanmzn Arap muharrirlerinden E mi n R e y h n ,

mslmanlarn ve hristiyanlarn tikadlar ve mukaddes kitaplar

hakknda yle ibareler kullanyor ki, buna bakarak, muharririn ms
lman, yahut hristiyan olduunu tyin etmek mkldr15.

 k n c

B lm

HALFELK ve ARAP MEDENYETNN

BALANGICI

JLarhde ilk ve son defa olmak zre V II . asrda,, A r a b i s t a n

yarmadasndan cihana b y k bi r d e v l e t kt, yeni bir hareket
balad. Fakat,'tarihden nceki bir devirde Smler'm bu ekilde Ara
bistandan taarak, S u r i y e ve M e z o p o t a m y a y igal ettikleri
zannediliyor. V II. asrdaki hareket, Araplarm bundan nce yarma
dann dma yaplm, fakat ftuht eklini almam olan ufak tefek
hareketleri ile hazrlanmt. K a r t a c a l l a r zamanndan tibaren,
milttan nce (401) yllarnda F r a t tan arkta H b r nehrinin
mansabmdan aada olan yerlere Arabistan ismi veriliyordu. S t r a
b o n zamanndan tibaren, milttan sonra I. asrda Y u k a r M s r
daki Kopt ehirleri yar yarya Arapt. Bizansn tbii olan Suriye
Araplar ve Frat havzasnda rana tbi Araplar, bu iki hkmdar
ln arasnda olan muharebelere kuvvetle itirak etmilerdir.
V II.
ve V II I . asrlarda Araplar medeniyete kendileriyle muka
yese edilemiyecek derecede stn olan pek ok kavimleri idareleri
altna aldlar. Lkin, onlar, Avrupadaki G e r m e n l e r ve Asyadaki
M o o l l a r gibi milliyetlerini kaybetmediler. Bundan baka, zap
tettikleri S u r i y e , M e z o p o t a m y a , M s r ve i m l A f r i k a y
kendilerinin mill tesirleri altna soktular. Bundan sonra Arap dilinin
galip gelmesi, hkmetin tesiriyle deil, belki ihtiyr bir ekilde
oldu. Zaptedilen yerlerde slm dininin yaylmasyle Halfelikin
maliye sistemi bsbtn sarsld18. Hkmet iin, mslman olmayan
kavimler arasnda Arap dilinin yayl pek de arzu edilmeyen bir
hldi. Hristiyanlarn Arapa konumas ve ocuklarnn mslman
mekteplerinde okumas menedildi. Byle olmasna ramen, slm

22

HALFELK

DEVR

dini, halkn ekserisi tarafndan kabl edilen bir din oldu ve msl
man olmayan kavimler de Arap dilini kabl ettiler.
Arap dilinin reva bulmas u suretle zah edilmektedir: Araplar, Germen, Mool ve eski ranler gibi yalnz si l h k u v v e t i n e
dayanmadlar; Araplar V II. asrdan itibaren, fikir sahasnda epey
ileri gitmi bir e d e b di l vude getirdiler; fesahat ve iir onlarda
byk bir yer tuttu; imdi malm olan edeb ekiller, secili nesir
ve birka trl vezin vcude getirilmi, nazmlarnn ifadesi iin mu
ayyen kalplar tanzim edilmi ve bu suretle kahramanlarn ve kabi
lelerini medih, yahut dmanlarn zem iin iir sylemek ok reva
bulmu idi. Bedeviler'in iirine kar, ehrin de kendine mahsus daha
ince ilenmi bir iiri vard; bu hususta en ileri gitmi olan Mekke
deki Kurey kablesi'ydi. M e k k e deki Kreydiler, T i f deki Saki/iler
ve dier ehir ahalisi, balangta M u h a m m e d e dmanlk gster
dilerse de, mslman cemaati bir devlet tekil ettikten sonra, onun
bana getiler.
M u h a m m e d e: almam, Kurey iler'den olmaldr
hadsini isnat ettiler. Zaptedilmi yerlerde Kureyler ve Sakifler
ehirler inasnda ve idare ilerinin kurulmasnda bata bulunuyor
lard. Ummiyetle Arap askerinin arkasndan sivil Araplar gidiyor
du; fethedilen yerlerde Arap milliyetiliinin kuvvetlenmesinde en
byk hizmeti bunlar yapmlardr. Mslman meden hayatnn
her sahasnda olduu gibi, slm ehir tipi de, Arap ananesiyle mahall
ananelerin kanmasiyle meydana gelmitir. Bz Avrupa seyyahlar,
mslman ehirlerinde evlerin avlu ieririnde ina edilip, sokak cep
hesine yalnz dkkn ve duvarlarn yaplm olmasn a r k i s t i b
d a d ,, korkusu ile zah etmeye urayorlar. Lkin P o m p e i ehri
nin meydana karlm olan harabeleri gsterdi ki, eski zaman Y u
nan ehirleri de ayn ekilde ina edilmitir. M e k k e yi ziyaret etmeye
muvaffak olan birka Avrupal, bu ehirde, Avrupa tipinde pence
releri sokaa bakan evlerin mevcudiyetini hayretle grdler. Y e m e n
ehirlerinde de pek sslenmi olan byk evler seyyahlarn dikkat
lerini celbetti. Bunlar mahall ananelerle mi, yoksa ecnebi H i n d
tesiriyle mi yaplmtr, bu mesele henz zah edilememitir.
Araplar meden hayata getikten sonra uzun zamanlar kendile
rinin kln ve kabile hayatlarn muhafaza ettiler. Ayn kabileden
olan insanlar arasndaki mnasebet, ayn ehir ahalisi arasnda olan
mnasebete nazaran daha skyd. Ecneb bir ehir zaptedtldii,

HALFELK

DEVR

23

ya h u t, y en i b ir ehir ina o lu n d u u za m a n , h e r k a b ile iin a y r m a

h a lleler te sis ed iliy o rd u . B irok ehirlerde, m esel, a m d a ehrin
u m m s ru n d an baka a yr m ah a lleler, h a tt ca d d ele r arasn da k a p
l d v a r l a r n b u lu n u u , A r a p h a y a tn n b u te l k k i ta rzn a b a
l b ir h ld ir. A r a p la r b u d eti r a n a d a g e tird ile r; m esel Meru eh
rin in X I .- X I I . asrlard aki kuruluu ayn ekild eydi. Z a m a n m z d a k i
ehirlerden Hemedanm , u m m ehri ih ta ed en sru y o k tu r. L k in ,
m ah a lleler arasn d a k a p la r v a rd r ki, b u n la r g eceley in kapanm ak-
tad r. Bu nevi k a p la r, ehrin ken arn d aki so kaklard a d a v a rd r.
S u riy e d e A r a p la r V I I .

asrda yen i b ir ehir ina etm ed iler.

V I I I . asrda H a lfe S l e y m a n

(7 15 -7 17 )

za m a n n d a K u d s ten

d enize gid en y o l zerin d e Remle ehri b in a ed ild i. K u d s n m slm a n la rca d in b ir eh em m iyeti o lm asn a ra m en , h a y a t yen i ehre
g t v e b irk a asr za rfn d a F ilistin in ba ehri vazifesin i g rd .
F a k a t R e m l e nin y a ln z m a h a ll b ir eh em m iyeti olu p, A r a p m ed en i
yetin in ta rih inkiafn da b y k b ir tesiri gr lm ed i. S u riy e de m e
d en ve siyas h a y a tn m erkezi o la rak eski a m kald . e h rin o z a
m an ki v a z iy e ti, im diki p a y ita h tla rla m u kayese ed ilecek bir h ld e
d eildi. X . asrn son yarm a k a d a r ehir eski ta d u v a rla rn d na
km ad . D o ru ca d d e n am verilen v e a r k taki k a p d a n G a r p tak i
k a p ya k a d a r u za y a n ca d d en in u zu n lu u tak rib en iki verst k a d a rd .
im ld eki k a p d a n G a r p taki k a p y a k a d a r olan m esafe de b u n
d an b iraz ksa id i. ehrin o rtasn d a m eyd a n m evcu t o lu p , b u ra d a
b y k b ir m b et b u lu n u yo rd u (Bu m b et nce putperestlere, sonra
h ristiy an lara v e en son un da d a m sl m a n la ra a it o lm u tu r); ite
St. J e a n B a p t is t kilisesi b u ra d a id i. B irin ci V e l i d (70 5-715) za m a n n
d a h ristiy an lar b u m b ed i m sl m an lara b ra k m a y a m ecb u r k a ld la r.
B u kilisenin yerin e tezy in a t ile Islm lem in d e m isli o lm a ya n m e y y e C a m i i y a p ld . C a m iin yak n n d a E m e v le r in saray b u lu n u
yo rd u . Bu saray, O rta z a m a n la r d a ta m a m iy le kayb olm u tu r.
a m d an sonra, S u riy e de Cabiiye, D abik (H a le b in im linde)
g ib i a s k e r k a r a r g h l a r ikinci d erece b ir m evki igal ed iy o rla rd .
B u n e v asker m evkilerd en b zlar, so n rad an b y k ehir h lin i a la
rak , eski m erkez ehirlerin i gerid e b ra k tla r. B u n la rd a n b iri de Kahired ir ; ev velce A r a p la r tarafn d an N il sahilin de Fustt ism inde (Y u n a n ca L tin ce fossaton: h e n d e k i l e e v r i l m i , , dem ektir) b ir k a ra rg h
b in a edilm iti. B u ehir N ilin ark sah ilin de be kilom etre u zu n lu u n -

24

HALFELK

DEVR

da ve bir km. geniliinde bir yer igal ediyordu. Caddenin orta

snda bir meydan mevcut olup, burada Msr ftihinin ismini tayan
Cami-i-lA m r ile mahkeme binas bulunuyordu. Tunustaki harap ol
mu olan Kayravn, Frat boyundaki Kfe, att-l-Arap sahilindeki

Basra ve randaki rz da aym ekilde vaktiyle karargh olarak ina

edilmi ehirlerdendir17. Araplar tarafndan, ftuhat devri getik
ten sonra, sevklcey maksatlar gzetilmeksizin tesis edilmi olan
ehirlerin birou, daha uzun mrl olmutur. Mesel: Fas ehri
V III. asr sonunda, Kafkastaki Gence IX . asrda ina edilmitir. Araplarn, slm devrinden nce tesis edilmi ehirleri, tahrip ettikten
sonra, yeniden ihya maksadyla, Arap karaghndan domu ehri
terketmelerine, tarihte yalnz bir defa tesadf edilir: Amuderyann
cenubundaki Barukan kalesi, eski Baktriya (Belh) ehriyle deitirildi.
randa ve Trkistanda Araplar ehir hayatnn ilerleyiine ve
ehir tipinin deimesine yardm ettiler. Bu memleketlerde mslmanlktan evvel mevcut olan ehirler d iz ismi verilen b y k , bi r
kal e ile, ehristan ismi verilen asl e hi r de n ibaretti. ehristan'm
asl mnas: H a k i m i y e t in b u l u n d u u me v k i demektir ki,
Araplarn Suriyelilerden alarak kullandklar medine de ayn mna
ya gelmektedir. Ticaret meydan, ehrin duvar ierisinde deil,
onun dnda kap yannda bulunuyordu. imdiki ran ve Sam dil
lerine baka dillerden alnm olup, asl mnas k a p y a n n d a k i
i olan bzr sz de bunu gstermektedir. Araplar zamannda ise,
hayat yava yava eski ehristanda sanat ve ticaret sahiplerinin
oturduklar yerlere gt. Burada da yava yava Y a k n A s y a ti
p i n d e ehirler ina edildi. Bu tipin hususiyeti unlardan ibarettir:
ehri garptan arka ve imalden cenuba kateden byk cadde bo
yunca paz ar , ortada m e y d a n ve ehrin en b y k c a mi i bulunu
yordu. Mslman tccarlar kendilerinden nceki hristiyan ve yahudilerin yollarn tkip ettiler. M ervd e mslmanlar zamannda,
hayat ehristandan garp tarafndaki M a a n k a n a l boyundaki
mahalleye gt. Burada mslmanlardan nce hristiyan metropolidi yayordu. rann en byk ehirlerinden olan s f a h a n n
yerinde islmiyetten nce, ehristand a n birka kilometre uzaklkta
yahudi varou vard. X . asrdan' itibaren bu ehir eski ehristarfa
nispeten iki misli bymt.
Byke ehirlerde valiler oturuyorlar ve hkmet messeseleri

HALFELK DEVR

25

bulunuyordu. Bu cihetten, tabiatiyle, Araplar da, hkimiyetleri altna

aldklar halklarn detlerine uydular. ran tesiri Halfe m e r za
manndan itibaren (634-644) grnmeye balad. Kitabet ve hesap
daireleri ihdas edildi. Hatt chancellerie mnasna gelen divan sz de
Farsden alnm olsa gerektir. Evvelce Bizans idaresinde bulunmu
lan yerlerde, Yunan ve Ltin dilindeki stlhlar alnd. Mesel: M
srda Ltinceden alnm guestor (kestor) sz g ib i18.
Ktiplik ileri, Araplar zamannda, mahall memurlarn elinde
kald ve mahall dillerde (Frs, Yunanca) yrtld. Yalnz, V II.
asrn sonlarnda Arap dili kullanlmaya baland. Bu zamandan iti
baren, paralar da Arapa yazlarla baslmaa baland. Bizanstan
alnm olan yerlerde, evvelce Bizans paralarnda olduu gibi, salip;
Iran vilyetlerinde ise, atee kurban kesilen yerin tasviri, paralarn
zerine baslyordu. Araplar Bizansda altn, randa gm para
usl ile karlatlar. Bu fark, bu yerler Araplarn olduktan sonra da
devam etti. Mslmanlarda altn parann ismi dinar (Ltince: dinarius), gm paramn ismi ise, dirhem (Yunanca: drahmos'dan) olup,
rana s k e n d e r den sonra sokulmutur; bakr parann ismi olan
fe ls de Yunanca obolosdan alnmtr19. Dnar, E m e v l e r za
mannda a m da, A b b s l e r devrinde B a d a d da baslyordu.
Dirhemler ise vilyetlerdeki byk ehirlerde de baslyordu. Fels,
yalnz mahall kymeti hizdi. a r k r a n da ve O r t a A s y a da,
X . asrdan itibaren yalnz dinarlarn arl bir m iskal' di. Dirhemler
daha kk olup, kymetleri dinarn /2oine muadildi; yni Arap
lar da eski Iran ahlarndan imdiki Garbi Avrupa devletlerine kadar,
altn ile gm para arasndaki muayyen nispeti muhafaza etmeye
alyorlard. Lkin, her zaman olduu gibi, Araplar da bu iki m
denin kymeti arasndaki nisbeti her zaman muhafazaya muvaffak
olamadlar. Gmn fiyat altna nispetle ya ykseliyor, yahut ala
lyordu.
Halklarn idare ilerindeki tesirleri yalnz mahall ereve ie
risinde kalmtr. Halifeliin devlet ve idare ilerinde, birka dilden
alnm stlhlarm birlikte kaynadn gryoruz. Mesel, Bizans
tan alnm olan stlhlar, randan zaptedilmi olan yerlerde de,
randan gelmi olan szler, evvelce Bizansa ait olan vilyetlerde
de kullanlmaktayd20. O zaman da, eskiden olduu gibi, hk
metin haberlerini nakleden postaya Ltince viridus tbirinden alnm

26

HALFELK

DEVR

berd ismi veriliyordu. Hlbuki, Yunanllar posta kelimesini Farsadan

alm olduklar angaros sz ile tesmiye ediyorlard. Araplarda
M u h a m m e d den nceki zamanlardan tibaren Farsa cnd asker
stlh, asker kararghlar ehir hline getirmeksizin muhafaza etmi
olan Suriyede ok taammm etmiti. Fakat evvelce Bizansa ait olan
yerler, halfeler zamannda, birka cnd't taksim olunuyordu. V il
yetteki kararghlarn emirleri iin emr-i-cnd ile birlikte emr-imasr sz de kullanlyordu. Masr bir Yemen sz olup, ehi r mna
snda olarak ve Farsa k y mnasnda olan ntaAdan ayr surette
kullanlyordu. Asl Arapa szlerle birlikte padiah, yahut emirlerin
muhafzlarna haras ve asker polise urta ismi veriliyor ve bunun ba
nda ayr bir kumandan bulunuyordu ki, bu, emrin sa kolu mesa
besinde idi. Lkin bu nvanlarn hepsi r a n l l a r d a n al nm
olsa gerektir. Geri halfeler, birdenbire, Iranllar gibi mstebit olmadlarsa da, onlar iin I r a n i d a r e us l bir r n e k vazifesini grd.
Emevler zamannda henz halfe, Iran ahndan ziyade A r a p ey
h i n e yahut k a b i l e n i n s e y y i d i n e benziyordu21. Hatt halfe
Veld I., bir zamanlar Peygamberin yapt gibi kendisinin yalnz
ismi ile tesmiye edilmesini,, talep etmiti.
Hilfet, d e v l e t i l e r i nde I r a n ananelerine tbi olduysa da.
madd medeniyet sahasnda, bilhassa Bi z a n s tan ok ey ald. Hali
felik devrinde Suriyenin sahil ehirlerine getirilmi olan M s r do
k u m a c l k s a n at i , I r a n ve T r k i s t a n da da tesirini gsterdi.
Msr ismini tayan dokumalar r z da ve T r k i s t a n ehirlerinde
de yaplyordu. Son zamanlara doru Mslmanlar madd mede
niyette birinci mevkii i n l i l e r e, ikinci mevkii Y u n a n l l a r a ver
diler. X III. asrn Iran melliflerinden A v f , X V . asrdaki Ispanyol
seyyah C l a v i j o , unlar, Mslmanlar azndan sylendii gibi,
naklediyorlar: inliler sanat ilerinde yalnz kendilerinin gz l e r i
olduunu zannediyorlar. Lkin, dier kavimlerin hepsini kr san
yorlar. Y u n a n l l a r (Clavijoya gre Fr a nk l a r ) ise bundan mstes
na olup, tek g z l saylmaktadr.
Yunanllara medeniyette birinci mevki veriliyordu. Yunancadan Arapaya t e r c me, Hristiyanlarm tesiriyle, pek erken balad.
Yunan ilminin birinci muhiplerinden halfe Y e z i d I.in olu Hl i d,
704 ylnda 40 yana varmadan lmtr (683de babas ld za
man o henz ocuktu). Ona, heyet, tb ve kimyadan bz tercme

H ALFELK

DEVR

37

eserler isnad edilmektedir. Hatt, onun sun altn yapmakta bir va

sta olan hacer-i-felsefiy i bulduu da rivayet olunuyor. H l i d , imli
Suriyede H m s ehrinin emriydi. Bu ehirde Eskizamanda mehur
G n e M b e d i , sonra byk bir kilise mevcuttu ki, bunun birksm Mslmanlar tarafndan igal edildi. Dier bir rivayete gre
X . asrdan itibaren bu binann birksm kilise olarak kald hlde,
dier ksmnda Mslmanlar ibadet ediyorlard. Burada o zaman
larda Hristiyanlardan baka Mecslerin de bulunmas pek muhte
meldir. Suriye ehirlerinin hepsinden ziyade H ms , Mslman ftihlerini iyi karlamtr. Bunu, bu ehir halknn mparator He r a k l i y u s un din slhatna kar dman gz ile bakm olmalaryla
zah etmek mmkndr.
Mslmanlarn Yunan medeniyetiyle s k e n d e r i y e de ve Su
ri ye e h i r l e r i nd e tanm olmalarna ramen, b a l c a me d e n
eserler, hatt ilim sahasnda da, F r a t ve D i c l e sahillerinde, Kfe
ve Basrada meydana gelmitir. Bu ehirlerin her ikisi de m e r za
mannda mutad plna gre ina edilmi olup, kabileler iin ayr ayr
mahalleler, ortada meydan, cami ve vlinin saray bulunuyordu. Son
radan, Ba s r a baka bir yere nakledilip, eski ehir bsbtn ssz kald.
Kf e , ehemmiyetini oktan kaybetmiti. Lkin cami imdiye kadar
kalmtr. Yalnz, bu, bugne kadar cidd bir ekilde tetkik edilmemi
tir. Emevler zamannda Diclenin kollarndan birisinin zerine
bina edilmi olan Vst ehri de henz tetkik edilmemitir. Vst,
E m e v l e r den sonra siyas ehemmiyetini kaybettiyse de, uzun asr
lar boyunca t i c a r e t ve m e d e n i y e t me r k e z i olarak kalmtr.
Kfe ve Basra ehirleri, ilm hayatn kaynat faal merkez ek
lini aldlar. V III. asrda bunlarla rekabet edecek bir ehir yoktu.
Islmiyeti kabl eden Acemler (Araptan baka kavimler) ve onlarn
talebeleri tarafndan Mslman akait ve fkh kuruldu. Ondan sonra
her iki ehirde de gramerci ve filologlar mektebi mevcut olup, K fiy yn ( K f e Mektebine mensub olanlar) ile Basriyyn ( Bas r a Mektebine mensub olanlar) arasnda mnakaa ve rekabet devam etmitir.
Lkin bu ulm-i-arabiyyey kurmu olanlarn da ekserisi A r a p deil
A c e m di. Basriyynun reislerinden H a l i l i b n - i - A h m e d Arap dili
nin byk bir kamusunu tertip etti. X . asrda H o r a s a n da yazlm
olan ilm ve teknik eserlerdeki stlhlann hepsi her zaman H a l i l in
bu eserine dayanmaktadr ( H a l i l bu eserini H o r a s a n da yazm

28

HALFELK DEVR

tr). Bu kamus, Arap ilmindeki Yunan tesirini gstermektedir. lim

lerin tasnifi bu cmledendir. Felsefe iki byk ksma taksim olunuyor:
N a z a r ve a me l felsefe. Bzlan mantk' n a z a r i l i ml e r zmresine
sokmaktadr. Dier birtakmlar ise bunun iin husus bir ksm ay
ryorlar. nd bir snf da mantk'a f el s ef eni n l et i ismini veri
yorlar. N a z a r f el sef enin balca ksm vardr: l l h i y a t , t abi i y a t ve bu ikisinin arasnda bulunan R i y a z i y a t . Riyaziyat u k
smlara blnmtr: H e s a p (aritmetik), h e nd e s e (geometri),
h e y et (astronomi) ve mus i k . te Ortazaman Avrupasnda quadrivium'u tekil eden bilgiler bunlardr. Sonralar, matematik, mantk
ile birlikte mukaddime, yni tabiiyat ve ilhiyat anlamak iin hazrlk
olarak kabl ediliyordu, llhiyatn ksmlar yoktu. Tabiiyat birka
ksma ayrlm olup, k i m y a ve t b bu cmledendi. Amel felsefe,
a h l k , i kt i s at ve s i y as et ksmlarna ayrlyordu. limler arasnda
g r a m e r , r e t or i k, d i y a l e k t i k de yer almaktadr; lkin, bunlar
ayr bir zmre hlinde birlemiyorlard. G r a m e r , a k a i d ve s l m
f k h ndan sonra, k i t a b e t e, iire ve t a r i h e de bir bab ayrlmak
tadr. R e t o r i k ve d i y a l e k t i k , m a n t k a ait babta onun ksmlar
gibi tetkik olunmaktadr22.

 nc

B lm

BADAD ve ARAP MEDENYETNN SONRAK

TERAKKS

I ^ . f e ve Ba s r a da mslman teolojisinin, Arap gramer ve filo

lojisinin temeli kuruldu. Bu ilimlerin bundan sonraki terakkisine ve
ummiyetle ilimlerin ve maarifin reva bulmasna A b b s saraynn
byk tesiri oldu. Halfe Ma n s r , V III. asrn 6omc yllarnda
D i c l e nin garp sahilinde kendine yeni payitaht ina ettirdi. Evvelce
burada bir Nastr manastn ve B a d a d isminde bir ky vard ki,
yeni ehre de bu tarih isim verildi. ehre, yeni messisi tarafndan
verilmi olan yeni isim Medinet-s-Selm halk tarafndan kabl edil
medi. Lkin halfeler, p a r a l a r n n z e r i n d e bu ismi kullandlar
(Paralar zerinde B a d a d ismi yalnz 1258de M o o l i s t i yl s nd a n sonra grlmektedir). Halfe M a n s r un oktan kaybolmu
olan bu ehri, kendine mahsus bir pln ile ina edilmiti. B a d a d n
o zamanki mehur ehirlerden mhim fark da, plnnn bir dai re
e k l i n d e oluu idi. Duvarnn drt cihetinde d r t ka p s vard.
Her kapnn yannda asker k t a l a r n oturmas iin byk bina
lar yaplmt. Kaplann drd de me r k e z d e k i m e y d a n a al
yordu. Bu meydanda s a r a y , b y k c a mi ve d v a n l a r bulunu
yordu23. Dvanlann says o devirde y e d i idi:
yni Mhr dvan ki, hkmdann tasdikine
megl olan dairedir. (II) Diplomatik ilerle
(III) Hassa askeri dvan. (IV) Dvan--cnd,

(I) Dvan--Htem,
arzolunan evrak ile
megl olan dvan.
yni devletin asker

kuvvetlerinin ileriyle megl olan daire. (V) Devlet gelirlerinin

tahsiliyle megl olan Hazine dvan. (VI) Devlet masraflarile,
yni maliye ilerile megl olan dvan. (VII) Devlete ait erzak,
levazm vesaire ile megl olan dvan. Bu Dvanlann bulunduu

3<>

BADADDA

NKAF

byk meydanda, devletin merkez idaresine mahsus dier binalar,

yni devlet hzinesi, asker mhimmat ve silh deposu gibi eyler,
hkmdarn muhafz ktalar ve onlarn zabitleri iin umm a evi
de mevcut idi. Btn bunlar

ihtiva eden meydan byk bir du

varla evrilmi olup, buraya ancak husus kaplardan girilebilirdi.

Burasnn dier mahallerle irtibat yoktu. Pazarlar (arlar) ise,
burada deil, ancak ehir dnda bulunuyordu. Mansrun vcude
getirdii bu payitaht, herhlde, amdan daha bykt. Byle
olmakla beraber, bugnn devlet merkezleriyle mukayese edilemez.
Bu merkezin igal ettii dairenin nsf kutru iki verstten biraz eksikti.
B a d a d n inasna dair hikye, Peygamber ve ilk drt halfe
den sonra, Mslman leminde hkmdarlarn hayatlarnda nekadar
m h i m d e i i k l i k l e r i n vukua geldiini gstermektedir. Bu hl,
sonraki halfeler zamannda da deimekte devam etti. Brokrasi'nin
kuvvetlenmesi, divanlar'm oalmas ve dvanlarn banda bulunan
vezir'in iktidarnn artmas, IX . asrn ilk yansnda oldu. Ayn devirde
halfeler de kendilerini A r a b n g a y r u n s u r l a r d a n tekil edilmi
asker kt alarla evirdiler. Bunlar, I r a n asker ar i s t okr as i s i ile,
satn alnm olan T r k l e r den mrekkepti. Vezir ve ordu kuman
danlarndan baka, Kadi'l-kudt (Ba kad) ismi verilen byk bir
memur daha vard ki, adl ilerin banda bulunuyordu. M a n s r
zamannda, hatt en yksek dereceli memurlara da, Emevler za
mannda verilmi olan maatan daha az maa veriliyordu (ayda 300
dirhem, yni 7,5 ngiliz liras). Halfe M e mun zamannda maalar
ykseltildi. Bu maalar yalnz Ortazamanlara deil, zamanmza nis
petle de epey yksekdi. Msrn ba kads, M emun zamannda, ayda
4000 dirhem (80 ngiliz liras), baka bir rivayete nazaran daha fazla,
gnde 7 dnr (3,5 ngiliz liras) kadar alyordu. X . asrda Badadda
vezirin maa ayda 7000 dnra (3500 ngiliz liras), ba kadnnki
ise, 500 dnra (250 ngiliz liras) kmt. Ummiyetle halifelik topraklannn darald X. asrda, memurlann maa ve saray masraflan,
H r n - r - R e d zamanna nazaran ok y k s e l m i t i r 24.
Bunlarn hepsi, arkta hkmdarlarn, zannedildii gibi, kendi
memleketlerindeki hayata pek fazla tesir etmediklerini gstermek
tedir. ark pek iyi bilmiyenlerce, B a d a d denilince H r n r - R e d ve onun saray hatra gelmektedir. Hlbuki, Hrn zama
nndaki Badad, evketlerini kaybetmi olan IX . ve X . asr halfeleri

BADADDA

NKAF

3i

zamanndaki Badada nazaran kck bir ehirdi. Yunan ilim ve

felsefesinin Araplar arama girmesinin, Halfe M a n s r v e M e mun
zamannda elyazmalannm bulunarak tercme edilmesine dair ka
rlm olan f e r m a n l a r n t e s i r i y l e vukua gelmi olduunu zannet
mek de ayn ekilde bir yanltr. imdiye kadar tamamiyle aydnla
tlmam olmakla beraber, slmiyet devrindeki ilimle, slm devrin
den nce randa yaylm olan Yunan ilmi arasnda bir mnasebet
olduu phesizdir.

Daha M a n s r ve M e m u n un saraylarnda, randan km

olan limleri buluyoruz (Bundan baka birka tane de yahudi vard).
lm eserler Arapaya yalnz S r y n den deil, p e h l e v dilinden,
yni Ssnler devri Farsasndan da tercme edilmitir. Heyet cet
vellerine, Farsa bir stlh olan ismi veriliyordu. Araplar,
Yunan ilim ve felsefesiyle i k i nc i e l de n ve yalnz g l k l e t a n
dklarndan, Yunan i r, l i m ve m v e r r i h l e r i n i tanmyorlard.
Bundan dolay, Yunan ilim ve felsefe tarihine dair vzh bir tasavvura
malik deildiler. Onlarca Y u n a n t ari hi , Makedonya hkmdar
F i l i p ile balyordu. Yunan filozof ve limlerinin hayatlarna dair
pek sath malmatlar vard. Hatt, mtehasss geinenler bile,
S o k r a t m Yunan hkmdarnn emriyle ldrldn zannediyor
lard. Bz Yunan limlerini, kendilerince malm eserlerinin Pehlevce
olduundan dolay, r a n l sanyorlard.
rana, gerek S s n l e r ve gerek s l m devrinde olsun, Yunan
ilminden baka H i n d i l mi de tesir etmiti. Bu tesir, ksmen Yunan
vastasiyle ve ksmen de, zannedildiine gre, dorudan doruya
vukua gelmitir. Yunan tesiri, bilhassa astronomid e, fakat Hindin
kendisinde domu olan ilimlerin tesiri, bilhassa hesap ve cebirde g
rld. Avrupada Arap rakamlar ismiyle mehur olan ve Hindistandan
Garba iki yol ile, ran ve Msrdan geerek gelmi olan rakamlar,
Hindistan da icadedilmitir. skenderiyede, M ilttan sonra IV .
asrda yaam olan riyaziyeci D i o f a n t n hizmetleri bir tarafa bra
klrsa, Yunanllarca tamamile denecek derecede malm olmyan
cebir, Hindistanda epey inkiaf etmiti. Avrupallar bu ilimle Arap
lar vastasiyle tantlar ve onun Arapa ismini (El-cebri ) kabl etti
ler. Baka ilimlerden de H in d tbbm n Y u n a n l l a r a bir hayli tesiri
oldu. M ilttan nce I. asrda yaam olan skenderiyeli tabib Di oskur us un H in d stlahlarm kullanm olmas da bunu gstermektedir.

32

BADADDA

NKAF

Dier cihetten, Hindliler de B a k t r i y a tabiplerine istinad ediyorlard.

Hindistanda abuk revatan dm olan cerrahln, bilhassa Yunan
tesiri altnda kald zannedilmektedir.
IX .
ve X. asrlarda ilmin en ziyade kaynad yer, Frat ve Dicle
havzalardr; burada en mhim ilim ve medeniyet merkezleri Basra,
H a r r a n ve B a d a d d. Basra ile ismi balanm mehur adamlardan,
ok geni ilmiyle itihar eden ve 869da lm olan mehur C h i z ve
Araplar arasnda ilk njstakil mtefekkir ve filozof K i n d (lm:
M . 873) saylabilir. X . asrda B a s r a da hvn-s-Saf ismiyle serbest
d n c e l i l e r i n c e m i y e t i meydana gelmitir. Mason cemiyetine
benzeyen bu birliin, muhtelif ilimlere dair vcude getirdii 51 t ane
eser, halk arasnda byk bir rabet kazanmtr. X . asrn sonunda
Ispanya riyaziyecilerinden birisi, bunlar memleketine getirmitir.
X IV . asrn sonunda bu mecmua, Tim urun vezirlerinden birisi iin
Fars diline tercme edildi. Badad, Mslman dnyasnn muhtelif
yerlerinden, bilhassa r a n ve O r t a A s y a dan edib ve limleri ken
dine ekiyordu. Badadda K i n d nin murz heyetinas E b M a er aslen Belhli idi. K indnin mehur talebesinden E b Z e y d
de bu ehirdendi. Daha nce Badadda Ib n M s - e l - H r e z m
isimli bir lim yaamt. Bu lim, H r e z m, yni imdiki H y v e
Cmhuriyetinden olup, hesap ve cebirde pek mhim eserler brak
mtr. Rnesans devrine kadar Avrupada bir otorite olarak tanl
yordu (Lgaritme ismi, bu ismin bozulmu bir eklidir). O zamanlar
Mslman dnyasnn ark snrnda bulunan F e r g a n a dan mehur
heyetinas A h m e d - e l - F e r g n (lm M. 861), Trkistandan
filozof E b - N s r - F r b zuhur etti. Bunlarn sonuncusu Trk
olup, Badadda tahsil grm ve 950de amda vefat etmitir.
H a r r a n dan yetien limler arasnda riyaziyeci ve heyetinas E lB a t t n ayr bir mevki igal etmektedir ki, Frat boyundaki R a k k a da alm ve 929da vefat etmitir. Avrupa da msellesaVa dair ilk
bilgiler bunun ismine baldr. Yunanistan ve Hindistanda msellesat, astronomiye balyd. Msellesat, ayr bir ilim olarak, arkta
da ancak XI I I . asrda teekkl etmitir.
Araplarn Yunan f i l ol oj i ve t a r i h i ne vkf olmamalar, on
larn felsef ve lm almasna tesirsiz kalmamtr. Arap limleri,
lka feylesoflarna isnad edilen s aht e es e r l e r i asllarndan
ayramyorlard. Bzan isimlerin ayn olmas, yahut benzemesi dola
ysyla, muhtelif zamanlarda yaam olan P l a t o n ile P l o t i n gibi

BADADDA iNKAF

33

filozoflar, biribirine kartryorlard. P l a t o n (ve onun Neoplatonizm

ismi verilen inkiaf) ile A r i s t o nun fikirleri arasndaki fark tama
miyle ak olarak anlalmyordu. Mesel M ilttan sonra III. asr
daki P l o t i n in eseri olan Teoloji, A r i s t o ya nispet ediliyordu. Aristo
hakknda bu nevi yanl bilgiler, Araplardan (mtercimler yahudiydi) Ortazaman Avrupasna da geti. Araplarn ilahiyat (teoloji) ve

tasavvuf (mistik felsefe) lar, Avrupallarn sonradan Yunan kaynak

laryla dorudan doruya tandktan sonra bulduklar hakik Aristo
felsefesine pek az benziyordu. Arap filozoflar, sonradan k a t o l i k
s k o l s t i k l e r i n i n yaptklar gibi, Yunan felsefesini slm tikadlarna uydurmaya altlar. Bunun iin, felsefe tarihileri, bzan sko
lstik stlhm' Arap felsefesine de temil ediyorlar.
Mslman dnyasnn muhtelif lkeleri arasndaki sk mnase
betler, medeniyet mahsllerinin elden ele gemesine ok yardm etti.
X . asrda Badadda telif edilen ve slmn ilk asrlar hakknda en
byk bir kaynak olan Tabernin byk t a r i h eseri, yine o asrda,
Mslman dnyasnn en garbndan arkna kadar yayld. Bu tarih
eserden iktibas suretiyl ayn devirde Kurtubed e Endls hkmdar
H a k e m II. (961-976) i in Afrika ve Endls tarihine ait ilvelerle
bir eser yazld gibi, Buhara1da bu devirde hkmet sren Smn/erden Emr M a n s r I. iin Farsa olarak Taberd e n hulsa suretiyle
bir eser vcude getirildi. X .-X I. asrlardaki slm medeniyetinin
en kymetli yadigr demeye lyk olan Arap coafya edebiyat da,
meden mnasebetlerin sk olduunu gstermektedir. Halifeliin
haritalar ve heyete dair ilk hesaplar Badadda ve M emnun sara
ynda meydana gelmitir. X , asrda K i n d nin kirdi Belhli E b
Z e y d tarafndan telif edilmi olan eser, nce I s t a h r ve ikinci defa
da iml Afrikal bir tcir olan b n H a v k a l tarafndan tekrar i
lendi. X , asr Arap corafya kitaplarnda, biz, I s p a n y a dan balyarak, T r k i s t a n a ve S i n d (Indus)e kadar slm lkeleri hakkn
da tafsiltl mlmat buluyoruz. Buralardaki byk ehirler tavsif edi
liyor; muhtelif sanatlar saylyor. Oralarda yetitirilen muhtelif
toprak mahslleri25 hakknda ak ve doru mlmat verilmektedir.
Dnya, Yunan corafyaclarna ittiba edilerek, imalden cenuba do
ru yedi iklime ayrlmakta ve ortadaki 4. iklim mntkasna Badad,
Isfahan gibi Mslman medeniyet merkezleri girmekteydi. Pek tabi
dir ki, Mslman medeniyetileri nazarnda, onlarn zamannda buluslm M edeniyeti / / /

BADAD'DA NKAF

34

nan medeniyet, beer zeksnn eritii en son nokta idi (Eski Yunan
llarn ve ondan sonra Avrupahlarm da kendi medeniyetlerine kar
nazarlar byleydi). slm limlerinin fikrince, drdnc orta iklim
scak ve souk taraflardan ayn uzaklkta olup, insanlarn yaamas
ve almas iin en msait artlan iine almaktadr ve tabiat kanun
larna gre, bu memleketlerin, dnyann en meden birksm olmas
lzmdr24.
Medeniyetin terakkisi, cemiyetin ilimdeki inkiaf derecesine tesirsiz kalmad. Artk herhangibir ilmin mtehasss olan lim ile, ilmin
son neticelerinden haberdar olan edib arasndaki fark Araplarca anla
lyordu. Yava yava, ilm tetkiklerin neticelerini .yayan mellifler
de ortaya kt. Edebiyatta, eski uslde slp sahasnda stad olan
larla birlikte, mtefekkir airler de meydana kt. Lkin, haric g
zellik, Arap edebiyatnda, fikrin ilerde tutulduu Fars edebiyatnn
aksine, henz'birinci mevkide kalmt. Ummyetle Arap iiri, dier
kavimlere, sonraki Fars edebiyat derecesinde tesir etmemitir.
Mslmanlarn medeniyet bakmndan ilerde olular, gerek
harblerin idaresinde, gerek sulh zamannda, d e v le t t e k il t nda da
grlmekteydi. IX . asrn banda Bizans ordusunda A r a p m u a llim
bulunduu zikredilmektedir ki, Rumlar vdettikleri mkfat ver
mediklerinden, o zaman henz aman olan B u lg a r la r a gitmi ve
onlarn ilk defa Bizansllar yenmelerine sebep olmutu (M. 811).
Yine IX . asrda G a r b A v r u p a dan K u d s e giden hristiyan
haclar, kendi hayat ve mallarnn, slm memleketinde, kendi mem
leketlerine nazaran daha emin olduunu tiraf etmektedirler. Her ne
kadar ilim ykseldiyse de, bunun ykselii, tabiatlarn yumuamas
na, tima artlarn ve devlet idaresinin deimesine az tesir etti.
Filozoflar, E fl t u n ve A r is t o nun s iy a s n a z a r iy y e le r i ile tan
mtlar. Onlardan bzlar, bu cmleden F r b , siyasete dair
eserler de yazdlar. Lkin bu eserler, id e a l b ir e h ir ( ite : Medine)
tasvirinden ibaret olup, hakik hayattan uzak kalyordu. F r b nin hkmet idaresi ne dair fikrini gstermek iin unu zikretmek kfi
dir: Ona gre, eer hkim olmak iin lzm gelen vasflar, bir adam
da varsa, hkimiyet ona teslim edilmelidir. Eer byle bir kii bulun
mazsa, birka kiilik bir heyet tekil edilmelidir. nki, ayr ayr hi
birinde bulunmayan o vasflar, o heyette tecell eder,,.

BADADDA NKAF

35

Meden ehirlerin m e y d a n la r n d a , eskiden olduu gibi, id

detli c e z a la r veriliyordu. X IX . asrn balarna kadar Garb Avru
pada da olduu gibi, umm efkr buna muvafakat ediyordu. B
yk ehirlerin grltc ahalisi hkmdarlarn itimadna pek mazhar
olamyordu. H r n - r -R e d , Binbir Gece masallarndaki rivyetlere ramen, Badadda pek az bulunuyordu. Olu M u ta sm
(833-842) ve ondan sonraki halfeler Dicle boyunda, Badaddan
gnlk uzakhkta Samana isminde yeni bir hkmet merkezi ina
ettirdiler. Evvelce bu ehrin yerinde bir Hristiyan manastn vard ki,
ehrin inas iin bu yer onlardan alindi. Samana'nm ksa bir zaman
iinde b y k b ir eh ir hlini aldna bir delil de, onun geniliinin
o kadar olmamasna ramen, boyunun Dicle kysnca 15 kilometre
uzam olmasdr. M u ta sm ve halefi V s k (842-847) zamannda
pek ok bina yapld. Bunlardan M u ta s m m s a r a y ve M t e
v e k k ilin (847-861) yaptrm olduu Byk Cami in harabesi hl
mevcuttur. Samarrada ilk olmak zre trbe yapld. O zamana kadar
halfeler, Peygamber gibi, ld yerde tekellfszce gmlyordu;
imdi ise, halfenin ld yere ' byk bir ehemmiyet verilmeye ba
lanmt; saltanatnn sonunda merkezi yine Badada nakletmi olan
halfe M u tem i d (870-892), a m a r raya gtrlerek, orada g
mld. IX . asrdan sonra, Samana artk eski ehemmiyetini tekrar ka
zanamad. Fakat, M a n s r un ehri kaybolduu hlde, M u ta s m m
yaptrd ehrin harabeleri bugne kadar durmaktadr27. X.
asrda halfeler yine B a d a d da yaamaa baladlar. Bu zamanlar
Badad byk bir ehir hlini alm olup, Diclenin sol sahilinde 4375,
sa sahilinde 2916 1/3 desetin byklnde bir yer igal ediyordu.
ark sahilindeki sahann 1/3ini h a lf e le r in s a r a y la r ve a sk e r
k la la r igal ediyordu. Her nekadar burada herkesin girebilecei
B y k C a m i bulunuyorsa da, saray, Harm, yni m em nu b ir y er
hlini almt. X II. asrda B a d a d da 11 b y k c a m i (yni: cu
ma namaz klnan cami) mevcut olup, bunlarn 8i ehrin garp tara
fnda ve 3 ark tarafmdayd. S a m a r r a ve B a d a d daki saraylar,
halifeliin hudutlar daraldktan sonra da, B u h a r a dan K u r t u b e ye
kadar olan sahalardaki birok Hanedanlar iin bir rnek vazifesini
grmtr *8.
e h ir h a y a t nn inkiaf etmi olmasna ramen, halifelik
m a liy e sinin esasn to p r a k v e r g is i tekil ediyordu. Gerek Msl

BADADDA NKAF

36

man hukuku, gerek efkr--ummiye, s a n at ve t ic a r e t ten vergi

alnmasna muhalefet ediyordu; lkin, buna ramen, bu nevi v e r g i
le r her tarafta a ln y o r d u . Avrupa dillerinde ve bu cmleden Rus
ada kullanlan tarif (Arapa t 'rif'd en bozulmutur) sz de, Is
lm dnyasnn, bu bakmdan, Avrupaya messir olduunu gster
mektedir. eriatin taleplerine uygun bir ekilde, devlet, her yerde
a y n n iz m tahakkuk ettirmeye gayret etmedi. M sr , slm dev
rinde de, eskiden olduu gibi kald; yalnz, orasnn dier lkelerden
ayrld cihet, orada t o p r a n d e v le t e a it oluudur. Serflik, s
lm memleketlerinin hibirinde o lm a m o lsa gerektir. iftilerin
topraklarn brakp gitmelerine kimse mni olmad gibi, arzi
sahipleri de topra bir kylden alarak, daha ok para veren dier
bir

iftiye

verebiliyorlard.

Mslman

memleketlerinde,

yalnz,

t o p r a , m k fa t yahut h e d iy e o la r a k verm e,, usl, gitgide

oalm ve yaylm idi. Lkin, Ortazamanda Avrupada, X IX .
asrda Rusyada olduu gibi, zerinde yaayan insanlaryla beraber
deil, yalnz kendisi veriliyordu29.
r an ve T r k is t a n da, gelecek faslda grlecei zre, slm,
eski s n f k u r u lu u eklini ve b y k to p r a k m lk iy e t in i
ortadan kaldrd. E r m e n is ta n da da ayn hl vukua geldi. Lkin,
dil cihetinden araplam olan lkelerde, M e z o p o t a m y a dan balyarak I s p a n y a ya kadar olan sahalarda, meden faaliyet, oradaki
tima vaziyeti o kadar deitirmedi. ehirler byd, lkin, saylar
ok artmad. iftilerin devletle olan mnasebetleri eskisi gibi kald;
Derebeylere ballklar, slm devrinde de eskisi gibiydi; lkin, hu
sus toprak mlkiyeti, slmiyetten nce r a n daki derecede byk bir
ehemmiyete malik deildi. htiml slm dnyasnda Arap lkeleri,
ran topraklarna nisbetle Barbarlarm hcum ve tahriblerine daha
az dar olduu hlde, asl Arap halknn cihan medeniyetine vermi
olduu eylerin daha az oluunda da mezkr hlin tesiri olmutur.
X . asrn 40mc yllarnda Abbs halfelerinin hkimiyet saha
lar darald. En nce Iran l,son ra T r k h a n e d a n la r n hkimiyeti
altnda kalan ran ve Badadda karklk devri balad. Badad eh
rinin gerileyii X I. asrdan daha nce olmasa gerektir. Lkin, X III.
asrda ehir epey kld: Onun eski mahallelerinden birisi hakknda
ehirden 2 mil uzakta,, denilmektedir. Dier taraftan, E n d l s te

BADADDA

NKAF

37

Emev ve M s r da Fatm halifeliklerinin inkiaf devirleri de bu za

manlardadr. K a h ir e , X . asrn ortasndan itibaren B a d a d gl
gede brakmaa balamtr. Kahire, eski F u s t a t dan birka kilometre
imlde F t m le r tarafndan bina edilmi olan yeni ehre verilmi
bir isim olup, F u s t a t a nazaran daha kkt. Hatt X I. asrda
geniledikten sonra F t m le r in K a h ir e si ancak i verst murabba
kadar yer igal ediyordu. ki ehrin aras uzun zaman sahr hlinde
kalmt. Byle olmasna ramen, F u s ta t ile K a h ir e bir ehir say
lyordu. Ayn asrn seyyahlar F t m le r in saraylarnda olan
debdebeye, onlarn payitaht ve devletlerinin inkiafna, hkmdar
larn ve vezirlerin ilim ve sanati himaye etmelerine, ktphanele
rinin zenginliine hayran kalyorlard30. Byle olmasna ramen,
K a h ir e , Mslman medeniyetinin terakkisinde o kadar b y k b ir
t e sir gsterememitir.
Kendilerinin, Peygamberin kz Fatma'nm neslinden geldiini
iddia eden F t m le r i mezhebini kuvvetlendiriyorlar ve Badaddaki halfelere kar, kendi nfuzlarn, hududlarnn dnda da
yayyorlard. Bunlarn misyonerleri, i l i i n bir kolu olan ism l y y e mezhebini yaymakla megl oluyorlard31. Bu mezhep, Pey
gamberin mer halefi yni imam olarak smaili tanmaktadr ki,
ilk Abbs halfeleri zamannda Badadda domutur. Lkin i li k
ve I s m llik , Ftmler memleketinde deil, belki r a n da tutun
mutur. M s r da k propagandas byk bir netce vermedi.
Ftm hanedan i bandan gidince, Snnlik hibir mukavemete
uramakszm iade edildi. Lkin, F t m le r elinde bulunduu za
man, I r a n tarafndan da li k propagandasna mruz kalm olan
S u r iy e de, Snnliin iadesine halk da kar durmak istedi. Din ilim
lerinde (akid v e f t k h 'da) im l A fr ik a ve E n d l s birey ver
mediler. Yalnz, Yakn Asyada ilenmi olan usllere ok zaman
mekruh nazariyle baktktan sonra, yava yava kabl ettiler. iml
Afrikada, dier sahalarda pek yer tutamam olan M a lik i mezhebi
galip geldi. Bz mler, Mslman dnyasnn bu kesinin mede
niyet itibariyle geride kalna bunu sebep gstermektedirler. F t
n le r zamannda K a h ir e de rasathane ina edildi ve heyet cetvelleri
tanzim olundu. Lkin, heyet ilminin hakkyle terakkisine hizmet
etmi olan yer r a n olmutur.
X III. asrda M s r ve S u r iy e , Msr sultanlarnn galip gel

BADADDA NKAF

38

mesi neticesinde, M o o l h c u m u na uramad. Byle olmasna

ramen, M o o lla r tarafndan tahrip edilmi olan ra n , ileride g
rlecei, zre, m e d e n

h a y a tn m e rk e zi olarak kald

ve hatt

Msra tesir etmekte devam etti. Msrda devlet ilerine ait Arabi stlhlar yerine, ksmen Fars stlhlarn kaim olmas da bu devirdedir.
X I I I -X V . asrlar aras, M s r iin kuvvetli bir mar devridir. Lkin,
mtehassslarn fikrince, ran mimarsi Msra bilakis ok tesir et
mitir.
M sr, Mslmanlar zamannda da, daha evvelki devirlerde
olduu gibi, e d e b

m a h s lle r in in

sa y s bakmndan

arkn

dier memleketlerinden daha stnd. Msrda tertip edilmi olan

t a r ih ve c o r a f e se rle r ve iklimin kurakl dolaysyla saklanm
olan islmiyetin ilk devirlerine ait resm v e s ik a la r sayesinde, m
tehassslar, Msr tarihine ait, baka slm memleketleriyle mukayese
edilemiyecek kadar zengin malzeme buluyorlar. Lkin, baka mem
leketlere tesir bakmndan Kahire, Badad ve randan daha az
messir olmutur. Nitekim, k a d m M s r da B a b ilden daha az
messir olmutu. Ayn ekilde, S u r iy e de de, ilimde toplayclk, ede
biyatta da taklitilik cereyan alp yrd. Burada X . asrda Hamdnler hanedanndan olan emirlerin saraynda iir ok inkiaf etti. X .
asrdan sonra yalnz bir tek orijinal air, bedbin mtefekkir E b u - l A l - e l - M a arr geldi (XI. asrda). iml Afrikada ve bilhassa
Ispanyada Arap iiri ve ilimlerin bz beleri X II. asrdan balyarak, Ortazamanlarn ikinci yarsnda artk devrini geirmiti. L
kin, bu muharrirler ve limler de pek az orijinal eserler meydana ge
tirdiler ve dindalarnn meden hayatlarna pek az tesir ettiler. X II.
asrda filozof I b n - r -R d , Ispanyada, Badad devrindeki filo
zoflarn almasn devam ettirdi. Aradaki fark uradadr ki, o,
A r is to nun talmtm sf bir ekilde yeniletirmeye alt. Lkin
onu Neoplatonizm den tamamiyle temizleyemedi. I bn- r-R d n
talmt, mslmanlardan ziyade A v r u p a k a to lik le r i arasnda slikler buldu. S i c i ly a da mslman medeniyetinin en ok reva buldu
u zaman, h r is t iy a n h k im iy e t i devridir. 1154de Sicilyadaki
Norman kral R o g e r I I . iin Arap limi I d r s nin riyaseti altnda
toplanm olan bir komisyon tarafndan, gm bir krt-i-mcesseme
yaplm ve byk bir corafya kitab telif edilmitir. Lkin, bu kitapta,
Asyadaki lkelere ait mlmat, X. asr corafyaclarndan alnmtr.

BADADDA NKAF

39

Arap lkelerinin biroklarnda, bilhassa M s r da hkmet, ilme

ve limlere maddi yardmda bulunuyordu. Byle olmakla beraber,
limlerin hizmetlerinin ' memurlannkine nazaran daha az kymetli
olduu kabl ediliyor ve ilim iin sarfedilen para, devletin umm
masrafnn k k b ir 'k s m n tekil ediyordu. Arap dnyasnda,
eski Roma mparatorluunda olduu gibi, yalnz belgat'in kymeti
pek yksekti. X II. asrn sonlarnda yaam olan b n - A t t a b yle
diyor: Ayda 60 dirhem (1 ngiliz liras) mukabilinde sarf, nahiv,
aruz, hesap, Kur'an ve edebiyat iyi bilen bir muallim bulmak mm
kn olduu hlde, bu bilgilerden baka iyi sz sylemesini bilen bir
muallim 100 dirhem maaa raz olmamaktadr,,. M s r da halfe
H a k e m (996-1021) tarafndan tesis edilmi olan Dr-l-Hikmenin
yllk btesi 257 dnr (128 1/2 ngiliz liras) olup, bunun 90 dnn
elyazmalannn istinsah iin kt masraf olarak, 63 dnn da ktp
hane nznnn ve dier memurlann maa iin sarfediliyordu3*.
X IV . asnn sonlannda, im l A f r ik a da ve M s r da devlet
hizmetinde bulunmu olan b n - i - H a l d n un, tarihine yazm
clduu mehur Mukaddimesi, Arap edebiyatnda, tarihi h ik y e c ilik
ten kurtarmak, muhakemeyi hkim klmak ve tarihin k a n u n la r n
a r a tr m a k iin yaplm ilk ve biricik tecrbedir33, t b n - i H a ldn, tarih t , kendi anlayna gre, Teni ilim vasfn vermektedir. Onun
tarihi, Yunan pragmatik tarihilerinin tesirinden uzaktr. Arap m
verrihi, Yunan tarihilerine nazaran tecrbe ve mlmat bakmndan
daha zengindir. Yunan tarihilerinin nazannda esas olan s iy a s
e k ille r in deimesi yerine, b n - i H a ld n , nazariyesine temel ola
rak, k tis a d a r tla r n tahavvln, g e b e lik ten y e r le ik
h a y a t a ve k y h a y a t ndan eh ir h a y a t na geii almaktadr.
b n - i - H a l d n un bu nazariyesi hangi limlerin ve hangi kitaplann tesirile meydana geldi? Bu, henz tamamiyle malm deildir.
b n - i- H a ld n , nazariyesini, eski ve yeni zamann birok nazariyecileri gibi, tarih eniyete tatbik edemedi. b n - i - H a l d n da da,
D io d o r u s da olduu gibi, pek parlak bir m u k a d d im e, sslenmi
bir binaya gzel bir cephe vazifesini grmektedir. M u k a d d im e si
bir tarafa brakld takdirde, onun kitab deta bir to p la m a (compilation) mahiyetinde kalmaktadr. O , Ortazamanlarm btn kompilatrleri gibi, kendinden nce gelen tarihilerin rivayetlerini, ekse

40

BADADDA NKAF

riya d e itirm e d e n , nakletmektedir. bn-i-Haldn un nazariyesi,

dier Arap mverrihlerine tesir etmedi. uras dikkate ayandr ki,
bn-i-Haldn A r a p olduu hlde, slm medeniyetinin btn mslman dnyasnn m te rek m a h s l olduunu,, iddia ediyor.
O, pek hakl olarak, mslman medeniyetini, ondan nce gelmi
olanlardan stn tutuyor. Bununla beraber in h it a t a d o r u g it
t i in i ve tamamiyle m a h v o la c a n da sylyor. b n - i- H a l d n ,
Araplara m e d e n iy e ti ta h r ip e d ic i b e d e v ile r ,, nazariyle
bakmaktadr. Yalnz, onlarn iir d e stn olduklarn sylyor. Ona
gre, Araplar, ehir ina edilirken, yer intihabnda, gebe hayatn
ihtiyalarn gznnde tutmaktadrlar. Bunun iin de, onlar tara
fndan kurulmu ehirler abuk kaybolmaktadrlar. b n - i- H a ld n ,
slm devrinde b e d e v le r den baka Barbarlarm hcumuna dar
olmayan vatannn istikbaline mit ile bakmad hlde, T r k le r ve
M o o lla r m Asya lkelerine olan hcumlarna, sadece, bz ehir
lerin harap oluu ve meden hayatn bir merkezden dier bir merkeze
geii,, diye bakyor. Hlbuki, A v r u p a da mslman medeniyeti
nin dmesine sebep olarak M o o l ve T r k h c u m u n u
yorlar.

gsteri

Bundan bir mddet sonra, X V . asrda Ispanyadaki Arap mede

niyetinin en son destei olan G r n a t a (Granada) ykld. Bu k
ck Arap emirliinde iir sanati gayet yksek bir dereceye km ve
A lh a m r s a r a y gibi mimar eserleri meydana getirilmiti. Hafif
malzemeden yaplm bir saray binas olmak bakmndan, Alhamr
bize kadar gelmi olan mslman bideleri arasnda tamamiyle ayr
bir mevki igal etmektedir. Mtehassslarn sylediklerine gre, hu
ss motifleri bu binay, m sl m a n s p a n y a - A f r ik a a n a n elerin d e n ziyade, u m m slm ve bilhassa M e z o p o t a m y a sanat
ananeleriyle balamaktadr.
G r n a t a nn ykl, muasrlarn nazarnda, btn slm dn
yasna vurulmu bir darbe gibi grnd. Buna Arap vatanperver
lii nazarndan bakan olmamtr. Ortazamanlar mslman tari
hinde d n e h e m m iy e t ile birlikte A r a p m ill h a m le s in i akset
tiren son vaka, Badad halfelerinin m a d d h k im iy e t lerinin
iadesidir. X III. asrda, Badad halk buna halfelik hkimiye
tinin iadesi,, gibi deil, Araplarn kurtuluu,, diye bakyordu.

BADADDA NKAF

Lkin halfeler, Arap bayran daha genileterek, Arap dilinin

hkim olduu btn lkeleri bir araya toplamaya almad
lar. Yalnz, s l m namna kendi yksek hukuklarnn s u lta n la r
tarafndan k a b l edilmesini istediler. Byk bir A r a p d e v le t i
tesisi,, fikri, halfelerin payitaht 1258de putperest M o o lla r tara
fndan yklmazdan daha ok nce, kuvvetini kaybetmiti. B a d a d n
ykl ise, bir zamanlar N in iv a , B a b il ve R o m a nm yklnda
olduu gibi, bir tesir uyandrmad 34.

D r d n c

B lm

RAN MEDENYET ve BAKA SLM

MEMLEKETLERNE TESR
^ ^ ukarida grld zre Islm dnyasnda biricik edeb dil
A r a p a olduu devirde de Islm medeniyetinin ve devletinin en b
yk adamlar F a r s la r d. Onlarn ileri ne dereceye kadar mslmanlktan nceki S s n le r d e v r i m e d e n iy e tin in d e v a m sa
ylabilir? Bu, henz tamamiyle zah edilmemitir. Ssnlerin payi
tahtlarndan biri olan, lkin halknn ekseriyeti Farsadan baka
dil konuan Babil lkesi hari braklrsa, eski Ssn devleti lkelerin
den hibiri, slm dininin, iktisadnn, ilminin terakkisine, Araplar ge
linceye kadar B u d d a dinine bal kalm olan B elh kadar tesir ede
memitir. Badad halfelerinin vezirleri B e r m e k le r Belhden kt.
Arap ilim tarihinde hret alm olan limlerin isimleri, Belh ile
mnasebattardr. ran medeniyet tarihinde B e lh in ehemmiyeti,
B a b il ile b ir lik t e , o kadar byktr ki, coraf uzaklna ramen,
B elh v e si, Ssnler payitahtnn iv e s in e dierlerine naza
ran en yakn bulunuyordu,, gibi hakikate yakn olmas lzm gelen
bir fikir domutur.
A r a p is t iy l s Ssn devletini ykmakla kalmad; ayn za
manda Islmdan nceki rann s n f n iz a m n ve d in in i de orta
dan kaldrd. Eski ^erdt dininin bugn gebr yahut parsi ismi verilen
sayca ok az slikleri kalmtr. Lkin, Isl m bunlar zerinde
de tesirsiz kalmad; onun getirdii Monoteizm (bir Allaha inan), eski
Zerdt tikadlarn yendi. Zerdt dininin tervi ettii babann kz
ile, anann oul ile, kardein karde ile evlenmesi,, deti ortadan kalk
t. Iranllar ve bilhassa g e b r ler, hakikat hilfna olarak, Islmdan
nce de randa mecslik tikadlarnda yakn akraba arasnda ev

44

RAN TESlR

lenmenin mevcut olmadm,, btn Ortazaman esnasnda, iddiadan

geri durmadlar. slmdan nceki ran tarihinin dier birok meseleleri hakknda da, bu ekilde, gzel, lkin hakikatten uzak tasvirler
doludur. Ssnler saraynn parlakl, devletin evketi, padiah ve
vezirlerin akl ve tedbirleri, memleketin medeniyeti, mslman Farslarn hayret ve gptalarn daima celbetmitir. Ssnler devletine
dair rivayetler ile Islm devrindeki byk adamlar, her ne ekilde
olursa olsun, birbirlerine balamak gayretile, birtakm hayal ecere
ler uyduruldu35.
Avrupa limleri, Ir a n m iljiy e t in in Islm devrindeki rnesan sn , randa B a d a d a b a l o lm a y a n hanedanlarn mey
dana kmasnn bir neticesi gibi telkk ediyorlar. Onlara gre, Fars
ve hatt Trk neslinden olan hanedanlar, gy halkn Badaddan
yz evirmesi iin, ran milliyetiliinin terakkisine yardm etmilerdir.
G a z n e deki saraynda Iran airlerinin en byklerini ve bu arada
ahnme sahibi F ir d e v s yi himaye eden Sultan Mahmud (997-1030)un da, aslen Trk olmakla beraber, bu fikirle hareket ettiini syl
yorlar36. Hakikatte ise, eski kuruluu yklan bu memlekette yeni
hayatn balamas, pek mkl artlar iinde olmutur. Islmn ilk
asrlarnda I r a n a r is to k r a tla r (Dihkan \a.r), sonraki Avrupa feodlleri gibi, devletten elde ettikleri ktisad ve tima imtiyazlara mu
kabil, siyas ehemmiyetlerinin kaybolmasna rz oldular. Ssnler
devri ran, Araplarn kendileri iin de, id e a l o la c a k e k ild e
azametli bir devlet olarak grnyordu. Eski randa mevcut messeselerin taklid ve iktibas, slmiyetin evketini ykseltecek bir vasta
gibi grld. Halfelerin Fars aslndan olan vezir ve valileri, kendile
rini, salam mslman ve halfenin sadk bendesi olarak telkk edi
yorlard. ilik, Iranllar arasnda muvafk bir zemin buldu; lkin
burada da m illiy e t ilik t e n z iy a d e m u h a le fe t i grd. Kum
ehri, halknn ekserisi Arap olduu hlde, oktanberi l i k taassu
bunun merkezi bulunuyordu 37. Aristokratlar, maksatlarna varmak
iin, muvakkaten halk ile birletiler. A r is to k r a t la r , iliin reis
lerinden E b M s lim in idaresi altnda birleerek, son E m e v h a
lfe le r in e kar harb ettiler. Gayeye vardktan sonra menfaatler
ayrld. E b M slim ldrld ve taraftarlar A b b s l e r e kar
ayaklandlar38. Aristokrasi mmessilleri, B e r m e k le r , Hrn-rRedin son yllarndaki din ve siyas akslmelin kurban oluncaya

RAN TESR

45

kadar, Abbs halfeleri iin almakta devam ettiler. Hrn-r-Redin oullar E m in ile M e m n arasnda olan mcadeleler de, yine
ayn akslmelin dourduu karklk ile zah edilmektedir. M emn,
i l i k bayran kaldrd. Lkin Badada girerken lerin yeil
rengini brakp Abbslerin kara rengine brnd39. Halfenin bu
karar, Araplarm tesiriyle deil, belki T h ir hanedannn reisi Fars
aslndan T h i r in tesiri ile olmutur. T h ir le r , Bermekler gibi,
Araplarn ve slm'n hizmetinde bulunup, H a z a r D e n i z i nin
cenubundaki r a n lk e le r in in zabtine yardm etmilerdir. Bu
memleketler, Ssnler devleti ykldktan sonra da, istiklllerini ve
eski hayat ekillerini muhafazaya muvaffak olmulard. Burada da
halk, Z e r d t dininden i l i k e geti. Bu hdise, fe od l kuruluun
ve byk toprak mlkiyetinin ortadan kalkmas ile alkaldr. Hali
felik ve E h l - i- S n n e t ile mcadele, hakikatte, altnda toprak meselesinin sakland bir ekilden ibaretti. Byle hllerde, Avrupada
da olduu gibi, hkmdarlar halka istinad edip, topraksz iftileri
Araplarm mttefiki,, saylan b y k a r a z s a h ip le r in e kar
ayaklandrdlar.
ehir hayatnn terakkisi ve yeni meden merkezlerin inasyle
vazyet daha kark bir hl ald. IX . X . asrlarda rann byk
ehirlerinden en mehuru sfahan'd. Buradan km olan ik i co
r a fy a c sayesinde biz bu ehir ve civar hakknda etrafl mlmata
malikiz. Bu byk medeniyet merkezinde, ntnlk iin mcadele
eden her meslekin mmessilleri vard. Isfahan, K itb-l-Agn sahibi
mehur Arap milliyetisi E b l-F e r e c in (X. asrda) ve r a n dest a n n Arapaya tercme etmi olan sekiz mtercimin vatandr.
s fa h a n mntkasnda bz yerler tamamiyle aslzde d ih k a n larla
meskn idi ki, bunlar, hakikatte basit ifti seviyesine dtkleri hlde
de, Leh zadegan gibi, henz kendilerinin asl so y d a n geldiklerini
unutmuyorlar, aa halka hakir nazariyle bakyorlar, yalnz k e n d i
a r a la r n d a evleniyorlard. Ayn mntkann bz yerlerinde ise,
aa tabaka halk ekseriyet tekil ediyordu. Buralarda daha Ssnler
devrinde meydana km olan Kommnizm mezhebi, slmiyetten
sonra da baka isimle tekrar bagstermitir40.
Edebiyatlar ve ilim adamlar hibir tarafa tamamiyle intisap
edemediler. Ummiyetle halk ve halk arasndan yetien, yahut onlar

46

Ir a n

t e s r I

tarafn tutan prensleri Araplara ve S n n li e olan dmanlk,

Ir a n m i l l i y e t i l i i , l e r e ve dier r f z l e r e kar duyulan
muhabbet gibi miller bir araya topluyordu. Dier taraftan, onlar,
mensup olduklar t im a s n fn menfaatleri ve m e d e n v a r lk
la r bakmndan, a r is to k r a tik ve m u h a fa z a k r fik ir le r in m
messillerine kar byk bir yaknlk duyuyorlard, ite btn bu se
beplerden dolay, r a n n

m e d e n r n e sa n s ok kark artlar

dahilinde meydana gelmi olup, henz lzumu derecesinde aydnlatlamamtr.

A rap

a lf a b e s ini yalnz mslmanlar deil, Zerdt dininde

kiler de kabl ettiler. Pek ok Arap kelimeleri ile karm yeni Fars
dili meydana geldi. Eski p e h le v e d e b iy a t n n yadigrlar, pek
zorlukla ve Avrupa limlerinin tetkikatndan renildiine gre, ok
yanl olarak anlalyordu. Yeni Fars iiri, Islmdan nceki bz
eski v e z in le r den istifade ettiyse de, bu vezinlere de A r a p a isim
verildi ve Arap kaidesine uygun bir ekilde deitirildi. Halfe M e
m n, Merve girdii zaman, kendisine A b b s isimli biri tarafndan
bir kaside takdm edilmiti. Bu kasidede: bu dil ile bundan nce hi
kimse tarafndan manzum yazlmad,, sylenmektedir. Lkin, ok
ilenmi ve sonraki iir lisanna ok yakn bir dille yazlm olmas ve
mndericat, bu manzmenin d o r u lu u n d a yni hakikaten o
devre ait bir eser olmasnda phe uyandrmaktadr. O devirde byle
bir airin hakikaten mevcut olduu farzedilebilir. IX . asrda Arap dilin
de Corafya yazm olan b n - i - H o r d d b ih eserinde A b b s ib n -iT a r h a n isimli birinin Farsa iirini nakletmektedir. M emna verilen
kaside airinin de a y n ad a m olmas muhtemeldir. Dili pek eski, nahv
ekilleri pek zengin olan bu iirde S e m e r k a n d v e (Takend) ehir
lerinin tarihine ait, tamamile mlm olmayan vakalara iaret edilmek
tedir ki, bu hl, airin Orta Asyal olduunu gstermektedir41. Ayn
devirde rann dier bir kenarnda, Urmiye gl sahilinde iki kalesi olan
M o h a m m e d I b n -i- B a is isimli dier bir air daha vard. O , iir
lerini A r a p ve F ars dillerinde yazyordu. Arapa tarih yazm olan
T a b e r nin bildirdiine gre, onun bize kadar eriemeyen ve Iran
edebiyat tarihileri tarafndan nazar- dikkate alnmayan Farsa iir
le ri kendi vatannda pek mehurdu. airin, halfe M e m n zama
nnda A z e r b a y c a n da mslman Araplara kar yaplan isyanlara

RAN

T E SRl

47

karm olduu mlmdur. O , sonra Araplar tarafna gemi, fakat

tekrar onlardan ayrlm ve isyan etmitir.
Fars aslndan olan ilk slm sllesi, yni T h i r l e r (821-873),
rivyete gre, Fars edebiyatna iyi bir gzle bakmyorlar ve onunla
uramay d in e m u h a lif buluyorlard. Fakat, yalnz onlarn doru
dan doruya hkim olduklan H o r a s a n da deil, dier lkelerde de
(Halfeler S a m a r r a ya ekildikten sonra, B a d a d da asker hkimi
yet T h i r l e r den birinin eline gemiti) inkiaf eden mnev faali
yet, ummiyetle m e d e n iy e tin ve o arada Iran medeniyeti'nin terak
kisine hizmet etmitir. Onlar zamannda Horasann merkezi M erv'den
Nibr'z. nakledilmi ve buras az zamanda medeniyet merkezlerin
den biri hline gelmiti. Bunun garbndaki Bayhak vilyetinin ba
ehri, merkezi olan B a y h a k yahut, sonraki ismiyle S e b z v r ilik
propagandasnn en mhim kayna idi. Daha IX . asrdan balaya
rak bu ehir slm dnyasna birok mhim m u h a r r ir le r ve lim
ler yetitirdi. Nbrun garbnda T s ehri vardr ki, bunun civa
rnda, (Hicr 88)de len immnm kabrini saklayan M e h e d
ehri bugn Horasann baehri olmutur42.
ran edebiyatnn canlanmasna yardm edenler, bilhassa, S m n (875-999) hkmdarlar olmutur. H o r a s a n da ve o zaman ks
men mslmanlar tarafndan alnm olan T r k is t a n da hkimiyet,
Thirlerden bunlarn ellerine geti. Smnlerin payitaht olan
B u h r pek ok air ve limleri kendine celbet. Smn devleti,
X . asrda en muntazam devletlerden biriydi. Smnler B e lh den
yetimilerdir ve IranlIdrlar. Bu hkmdarlarn ekserisi zamannda
resm dil Farsa idi. Bununla beraber, saraylarnda, Farsa yazan
muharrirlerle birlikte Arapa yazanlar da h im y e ediliyordu43. X.
asrn 40nc yllarnda ehemmiyetsiz bir devre hesaba katlmazsa,
Smnler S n n lik h m isi oldular denilebilir. Halk r f z l i k ten
muhafaza etmek maksadyla A r a p a a k a id k ita b yazlarak, sonra
Farsaya tercme edilmitir. Kezalik, bunlar zamannda mverrih
T a b e r tarafndan yazlm olan Kur'an tefsiri Farsaya tercme
edilmi ve Farsa dier bir tefsir de yazlmtr. Arap dilinde olduu
gibi Fars dilinde de ibdet edilebilmesi iin bir f e tv k a r m a k l
zm gelmiti. Hatt, d in lim le r i, Araplarm babas olan s m a ile
kadar eski peygamberlerin Farsa konutuklarn iddia etmeye bala

48

RAN TESR

mlard. X II. asrdan itibaren, brahim Peygamberin ran padiah

larnn saraylarnda, onlar kendi dinine dvet ettii hakknda bir
fikir mevcuttu. Lkin S m n hkmdarlarnn saraylarnda teren
nm eden ran airleri, m s l m a n lk b a k m n d a n hi de yak
mayan fikirleri ortaya atyorlard. Bir zamanlar pek mehur olup,
sonradan unutulan Semerkandli air R d a k : Gnl mecs kudsiyetinin cazibesine kaplrken, yz K b e ye dndrmenin mnas
yoktur. Btn dinler iin umm olan A lla h' sevmek ile kanaat lzm
dr. Allahn, senin muhabbetini kabl eder, amma namazn kabl
etmez,, diyor. Ayn air, ok ak bir ekilde, kendinin Ftm ha
lfelere olan sadkatini bildiriyor. Hatt, gk'le y e r hakknda insan
larn baba ve anas,, diyerek, asl m e c s li e hs fikirleri ortaya
atyor. Muasrlarndan birinin lmne dair R d a k yle diyor:
O , kendi byk n/Aunu sema'ya, siyah ten'ini toprak'a gnderdi,,44.
r a n halk menkbelerini ilk defa nazm ekline sokmaya alm olan
air D a kik , aktan aa, arab ve sevgilisinin dudaklarn her ey
den stn grdn syleyerek Z e r d t akydelerine b a l l n
aka anlatyor 48.
Yine X. asrda, halifeliin zayflamas neticesinde, H a z a r D en iz inin cenup sahilini igal edenler, rann medeniyete daha stn
lkelerine hcum etmeye baladlar. Bu hareketin banda duranlar
dan bzlar, aktan aa, h a l i f e l i i ortadan k a ld r m a y ve S
s n saltanatn c a n la n d r m a y kendilerine gaye edinmilerdi.
Hazar Denizi cenubundaki memleketlerden kan hnedanlardan birisi
B v e y h (yahut Bye) lerdir ki, Badad aldlar-ve halfenin madd
hkimiyetine nihayet verdiler. Paralarnn zerine, slmdan nceki
ran ahlarnn lkab olan ahinah szn bastrdlar. Bveyh dev
leti, yalnz bir elden idare edilen, yni bir hkmdara tbi m e r k e z i
y e t i bir devlet d e ild i. Hnedan zlan, zabtedilen yerleri kendi
aralarnda paylamlard ve siyas stnlk zaman zaman bir elden
dier ele geiyordu. Ayn sretle, devletin daim bir payitaht da yok
tu. Kuvvetli olan emrin bulunduu ehir, payitaht vazifesini gr
yordu. Bu ekil her nekadar devletin zayflamasna sebep olduysa da,
ehir hayatnn terakkisine ve meden merkezlerin oalmasna yar
dm etti. Her emir, sarayna lim ve airler toplayarak, kendi ehrinin
meden bakmdan ykselmesine alyordu. Meden hayat, yava
yava, Badad ve Basra gibi eski merkezlerden R e y (imdiki T ah-

Ir a n

t e s I r

49

ra n r cenub--arksinde), I s fa h a n ve r az gibi, rann yeni ehir

lerine gt. Burada emirler kitaplar toplayarak byk ktphneler
tesis ettiler. Mspet ilimler de emirlerin himyesinden istifade etti.
r a z da Bveyhler zamannda bir ra s a d h n e mevcut olduu ri
vayet edilmektedir. Bunun letleri pek mkemmel olup, bu syede,
slmdan nceki devirlere nisbetle astronomi tetkiklerinde mhim bir
terakki elde edilmitir. Bveyh vezirlerinden biri B a d a d da bir lim
ler m e c lis i te "is ederek, birinci gn fkh limlerine, ikinci gn
edebiyatlara, nc gn kelm mtehassslarna ve drdnc
gn de filozoflara tahsis etmiti.
Esasen Bveyhler, Hazar Denizi cenubundan kendileriyle bir
likte hibir e d e b a n ane getirmemilerdi. te bundan dolay, tamamile A r a p e d e b iy a t t e ir in e kapldlar ve ran edebiyatna
hi tibar gstermediler; onlarn hkimiyet sahalarnda, ran airle
rinden hi kimse hret kazanmamtr. Hlbuki, yine ayn devirde,
S m n le r devletinde ve onlarn a r k r a n daki halefleri G a z n e lile r de, ran iiri terakkisinde devam etti. Horasandaki T s eh
rinden km olan F i r de vs , rann mitik zamanlarndan slm dev
rine kadar olan tarih rivyetlerini m a n z u m b ir d e s ta n hlinde
tertip etti. O , ran airleri arasnda hretini bugne kadar saklaya
bilmi olanlarn banda gelir. Yukarda grld zre, daha X.
asrda, F ir d e v s nin sonradan yaptn tecrbe etmi airler yok
deildi. Bz destan mevzlar ve yine slmiyetten evvelki devre ait
bz edeb eserler, ilk mslman ran airleri tarafndan asllarndan
ziyade, bilhassa Arapa tercmelerinden istifade edilerek, Yeni Fars ile
yazlmt; lkin F ir d e v s nin ahnmesi btn ran halknn m ill
bT h z in e s i olarak kald; kahramanlar destan olmas dolaysyla,
ona, ran medeniyeti tesiri altnda kalm olan baka kavimler, Erm e n ile r , G r ile r ve T r k er de rabet gsterdiler. Bu eser cihan
edebiyatnda da tamamiyle husus bir mevki igal etmektedir. nki,
btn dier kavimler, destanlar kitap tesiriyle parlakln kaybet
tikten sonra, siyas altn devirlerini yaamlardr. S s n le r devrinde
ve s l m n ilk a s r la r n d a k i Iranhlar ise, kitap tesirinin epey
ehemmiyetli olmasna ramen, destan ananeleriyle yaamakta de
vam ettiler. slm devrinde ehir hayatnn terakkisi ve zadegn sn
fnn ortadan kalkmasiyle her nekadar vazyet deitiyse de, ahnme
yine kendine pek ok mukallitler yetitirdi; o devirden balayarak,
sl m M edeniyeti I V .

50

Ir a n

t e s r

X IX . asr sonuna kadar, padiahlarn byk ilerini F ir d e v s sl

b u n d a terennme devam edildi. Lkin, bu eserlerin hepsi, Avrupa
daki sa h te k l s is iz m devri mahsllerinin canszlyla mlldr;
aradaki fark, Avrupallarm Yunanhlar taklit ettikleri hlde, Iran
airlerinin mill byk stadlarna tbi olmalarndandr.
Firdevs zamannda, destanlar bakmndan, bu eserin ne gibi
neticeler douracan anlamak mmkn deildi. Destann kuvvetli
dmanlar d in lim le r i olup, bunlar mecs kahramanlarnn bu
sretle medhedilmesini fena gzle gryorlar, lkin bu gibi airlerin
kazanm olduklar tibar ve hreti de ortadan kaldramyorlard.
Yalnz, hayatta iken bu airlere bz zorluklar karmaktan geri dur
muyorlard. F ir d e v s , destanm S u lta n M a h m u d a takdim etti;
lkin bu eser, Mahmudun tahta kmasndan nce yazlp bitmiti.
Dn muhitlerin tesiri altnda olan ve kendini S n n li in is tin a tg h sayan S u lta n M a h m u d , airin mitlerini krd. Firdevs,
Sultana kar bir hiciv yazarak, intikamn ald ve baka hkmdar
larn saraynda snacak yer aramaya mecbur oldu. Lkin S s n
an anesini saklayan B v e y h le r den yardm grmedi. Hayatn s
kntlarndan mteessir olan air, B v e y h emirlerinden birinin sara
ynda bulunurken, Kur andaki Y u s u f v e Z le y h a kssasn alarak
manzum bir eser yazd; yine manzum olarak yazm olduu n s zde, ihtiyar air, kendinin eski eserlerinden vazgeiyor, mecs kahra
manlarn ve onlarn uydurma kahramanlklarn methettii iin,
kendini takbih ediyor. Yorgun ve mitsiz bir hlde vatan o la n T s a
dnd zaman, hkmet adamlar onu artk unutmulard. Lkin,
rhnler onu affetmediler ve ldkten sonra bile, m sl m a n me
z a r l n a gmlmesine muhalefet ettiler46.
u suretle X . asrda ve X I. asnn balarnda Fars edebiyat, bil
hassa, r a n n ark k s m n d a terakki etti. Fakat, A r a p a yazan
I r a n lim le r i, kendilerine msait muhiti daha ziyade g a r p ta
buldular: lkeler arasnda mnsebetler skladka, bu ayrlk orta
dan kalkmaya mahkm olmutur. O devirdeki ilmin tekml dere
cesi, imdiki Avrupada olduu gibi ih tis a s cap ettirmiyordu. O
devir limleri, ayn muvaffakiyetle, birka ilimle megl olabiliyorlar
ve ayn zamanda edeb faaliyet iin de zaman bulabiliyorlard.
Bu cins ok cepheli limlerden birisi de I b n -i - S n dr. 980de
B u h r
k y le r in d e n
b ir in d e
domu sonra, H e m e d a n

RAN T E SR

ve

s fa h a n daki

Bveyh

emirlerinin

5*
hizmetinde bulunmu

ve

bu ahslarn sonuncusuna bir zamanlar vezirlik de yapmtr. o

cukken, kydeki muallimden K uran ve edebiyat rendi. B u h r ya gelmi olan I s m l d ile r i vastasyle fizik ve riyazi ilimlerle de
yabanc kalmad. 18 yanda iken btn ilimleri, bu cmleden olmak
zre tb tahsilini de ikml etti. T b , tahsil ettii ilimler arasnda, onun
iin en kolay olmu ve sonradan da bu bilgisinden ok istifade etmiti.
Ona en g gelen, A r is to nun M e t a f iz ik i olmutur. Pek ok mkillerini, ancak tesadfi bir ekilde, pazarda dirheme satn ald
F r b nin eserinin yardmyla halledebilmitir. Tbb mlmat,
ona S m n padiahnn s a r a y n a ve sarayn zengin k t p h n e s ine yol at ki, bu ktphneden, I b n - i - S n dan baka hi kims'e
istifade etmemi olsa gerektir. X I. asrn balarnda, I b n - i - S n
B u h r y terketti. Bu, ihtiml, S m n le r devletinin T r k er
tarafndan inkraza uratlmas zerine olmutur. Oradan, nce
H r e z m e, sonrada H a z a r sahilindeki lkelerden Horasana ve Gar
bi rana gitti. Onun Bveyh emirlerine intisab da tabiblii syesinde
olmutur. kirdleri ile birlikte ortaya koyduu byk lm teliflerden biri de tbba ait olan Kanun adl eserdir. Islm dnyasnda k a n u n
sz, Avrupadakinin aksine olarak, d n ol m y a n , cis m a n mahi
yetteki kanuna denilmektedir. Bu stlah B iz a n s da da mevcut ol
duu gibi, bzan lm k a m s la r a da bu is;m verilmektedir. nki,
bu, onlarn nazarnda ilmin kanun mecmuasdr. I b n -i - S n nm
mantk, hikmet, tabiiyat, riyaziyat, astronomi ve teolojiye dair
yazm olduu ikinci bir eserine de, Kitb--if ismi verilmitir.
I b n - i - S n ve talebesi tarafndan I s fa h a n emri iin Fars dilinde
muhtelif ilimlerin kamsu tertip edilmitir. Bunlarn arasnda birinci
mevki m a n tk a verilmitir. Mantktan sonra u l v i y y a t (yksek
ilimler) yni i l h i y a t (metafizik ve teoloji), ve s f liy y t (aa
ilimler) yni tabiiyatm esaslar srasyla anlatlmaktadr. Bundan
sonra, hesap (aritmetik), hendese (geometri), heyet (astronomi) ve
mihaniki iine alan ve Ortazaman Avrupa limleri arasnda quadrivium ismi verilen ilim bahis mevzuu olmaktadr. I b n -i - S n mn sa
ys pek ok olan telifleri arasnda A r a p a , m a n zu m olarak yazd
tb kitabt ve Fars yazm olduu sofiyne r u b a i l e r i vardr, mrnn
sonlarna doru, A r a p f ilo lo jis i ile de megl olmutur. Bu fevka
lde geni ve etrafl lm ve edeb faaliyet, I b n - i - S n nn son dere

52

RAN TESR

ce intizamsz yaamasna mni olmamt. o37de 60 yana varma

dan vefat etti. I b n - i- S n , ilmin hibir besinde y e n i ve m sta k il
bir fik ir s a h ib i o lm a d h ld e, kendi asrndaki her ilmi m
kemmel srette renmeye ve onu gzel ve anlalr bir srette
telife muvaffak olmutur. Bundan dolay, Mslman dnyasnda ve
sonradan Avrupada byk hret kazand. randa X V II. asrda
canlanan felsefe, b n - i - S n nn eserlerine istinad etti ve bu meslek
X IX . asrda da devam etti. Gerek din muhitlerde, gerek avam ara
snda b n - i- S n , Ortazamanlarm D o k to r F a u s tu gibi, det
bir nevi s ih ir b a z eklini ald 47.
b n - i - S n nn muasr olup birtakm lm meselelerde onunla,
bzan pek sert bir tarzda, mnakaalarda bulunan E b R e y h n E l- B r n (973-1048), tamamiyle b a k a t ip t e bir limdir. H re zm de domu olan bu lim, H a z a r D e n iz inin cenub- ark
sindeki C r c a n a (eski Hirkanya) ve R e y e yapm olduu ksa bir
seyahat zaman istisna edilirse, krk yana kadar vatannda e m r in
m a v ir li in i yapmtr.
Sonradan M a h m u d
G a z n e v ve
h a le fle r in in saraynda da bulunan bu lim, birka defa H in d is
ta n a seyahat etti. Muasr bir Avrupal mtehasssn dediine gre
bu esiz mellif,, h e y et k a n u n la r n a , muhtelif kavimlerin
k r o n o lo ji siste m in e dair mkemmel eserler yazm ve H in d is
ta n a ait geni grl ve ilm tarafszlk ile mmtaz bir eser vcude
getirmitir. Bu en byk slm liminin H in d is ta n hakknda yaz
m olduu eserde, bilhassa oradaki ilimlere ve dinlere dair etrafl malmt verilmektedir ki, bunlar B r n dorudan doruya Sanskrite
yazlm olan asl H in d k a y n a k la r n d a n almtr.
Brn, Badad ve Basra ilm mekteplerini pek iyi tanyordu.
Lkin, bu limlerin grleri, ona gre, geriydi. IX . asrdaki Basra
limlerinin en byklerinden biri olan C h i z e abuk inanan, s f
sfatn vermektedir. Bununla beraber, Brn, gerek heyette, gerek
riyaziyatta y e n i b ir m eslek ortaya koymad. Muasrlan ile birlikte
Astrolojiye inanmakta devam etti48. Biz, onun eserlerinden, ondan
daha nce, marf nokta-i nazarlardan inhiraf edenlerin mevcut ol
duunu,, reniyoruz: E b - S a d - i - S e c e z isimli bir lim, arzn
hareketi ve gkteki ecramn hareketsizlii nazariyesine dayanarak,
astrolab tanzim etmiti. B r n , bu meselede umm cereyana tbi

RAN T E SRt

53

olmuyor ve buna p h e li ve h a lli m k il bir mesele ismini veri

yor. X IV . asrdaki Arap limlerinden biri, arzn hareketine dair fikir
l'b n - i-S n ve ondan daha nce heyetinas ve tabib R z (lm:
M. 932de) tarafndan cerhedildii hlde, B r n nin bu meselede
mkilpesentlik gstermesine taaccp ediyor.
Bugnn okuyucular iin, B r n nin y a b a n c

d in

ti-

k a d la r a ve bilhassa Hind dinlerine dair fikirleri pek dikkate yandr.

Brn, din tikadlann her yerde a y n p s ik o lo jik s e b e p le r e tbi
olarak in k i a f e t t i i n i anlamtr. O , her yerde avam diniyle havas
dini arasndaki farka ehemmiyet veriyordu. Din akydeleri anlatr
ken, hibir tiraz ve tenkidde bulunmad gibi, mmkn olduu ka
dar da, her dinin slikleri tarafndan kullanlan ibreleri. muhafaza
etmektedir. O , bir dini dieriyle m u k a y e se ederken, bunu ancak
ilm i mukayese mahiyetinde yapmaktadr. Daha IX . asrda Y k u b ,
tarihe dair yazm olduu,eserinde, H r is t iy a n din eserlerinin mndericat hakknda, ayn ekilde b i t a r a f ve t a f s il t l mlmat ver
miti. X I. asrda yine G a z n e v le saraynda F a rs dilinde Dinlere dair
kitap isimli bir eser yazlmtr. B r n dc, stad I r a n e h r nin
(bu limin eserlerine ve hayatna dair mlmat, maalesef zamanmza
kadar gelememitir) H r i s t i y a n , Yahudi ve M ni dinlerine dair yaz
m olduu kitabn zikrediyor. Lkin, onun H in d d in le r in d e n
bahsederken, kendi dinlerini iyice bilmeyen adamlara inanarak,
bz

h a t la r a dm

olduunu da kaydetmektedir. Toplam

olduu m a lz e m e n in o k lu u ve ilm u s lle r i tatbikte gster

dii t in a bakmndan, B r n nin eserleri, bizce mlm slm ede
biyat mahslleri iinde tamamiyle m ste sn a b ir m e v k i tutmak
tadr. Bununla beraber, bu ese rle rd e, mellif, slmdan nceki
medeniyete ve Araplar tarafndan yaplan tahribta dair ml
mat verirken, kendinin r a n v a ta n p e r v e r i olduunu gstermek
tedir. B r n , kendinin din bakma gre, dir. Bundan baka,
yksek mnevver ranllar gibi, M n li e kar da m u h a b b e t
gstermektedir. Siyasette, B r n hibir s l h ta meyletmemektedir. Bugnk ifade ile D in ile d e v le t arasnda b irlem e,,
( G a z n e v le r de bunu arzu ediyorlard), ona gre, siyas tekiltn
ideali ve beer dileklerin gayesiydi. B r n nin eserlerinin dalma
sna, gayet ar bir dil ile yazlm olmalar mni olmu olsa gerektir.
Bu eserler, limler arasnda uzun zamanlar kendilerine lyk bir

54

RAN TE'SR

mevki igal etmise de, ummiyetle tesirleri az olmutur. Her ne

kadar bunlardan h e y et c e tv e lle r in e dair biri X II. asrda A b r a h a m - b e n - E z r a adl bir s p a n y a l y a h u d i tarafndan b r n ce ye tercme edilmise de, ummiyetle B r n nin eserleri, X IX .
asra kadar, Avrupallarca mehl kalmtr. Esasen B r n , eserleri
ni, alelde okuyucular iin deil, limler iin yazm olduunu sy
lyor. Onun faaliyeti, I b n - i - S n nmki kadar m u h t e lif c e p h e li
deildir. Brn, ilm teliflerle birlikte, bz ran hikyelerini de
Arapaya tercme etti ve A r a p a iir le r yazd. Yalnz, o, kendinin
e d e b iy a t la megl olmasna bir e le n c e diye bakmaktadr49.
slm medeniyetinin, altn devrini tamamlayarak inhitata ba
lamasnn X I. asrda olduu, ummiyetle kabl edilmektedir; lkin,
meden hayatn birok belerinde te r a k k i, hi olmazsa r a n da,
daha b ir k a asr devam etmitir. X I. asrda, her yerde hayat kat
ekilde eski e h r i s t a n lardan Islm devrinde teekkl etmi olan
Varolara gm ve yukarda zah edilen eh ir t ip i hsl olmutu.
Lkin, ehirlerin daha fazla bymeleri, bundan sonraki devirdedir.
X I. asrn en byk ehri olan s fa h a n n evresi, takriben o verstti.
inaat teknikinin terakkisi henz yeni yeni grnmeye balamt.
Zamanmza kadar gelmi olan tarihi malm en eski mslman Iran
eseri, C re n emri K a b s i b n - i- V e m g r in kabri stndeki
trbe, "Ki. asrn bana aittir, ( i006-1007)de yaplm olan bu bina,
H a z a r kysndaki lk e le r d e ve K a f k a s y a da pek mrf olan ve
kilise mimrisVnde de grlen husus tipe gre ina edilmitir (yni,
ok cepheli ve mahrt ekilde). Arapa kitabesinde bu trbeye
ismi verilmitir. rann bz yerlerinde, mesel s fa h a n da bu
trbeler, ayn isim ile tesmiye edilmitir. Bunlar, zamanmzda
nn halk Gnbed tesmiye ediyor. Bunlarn isimlerinin deimesi,

Kasr
nevi
ora
tr

belerin son zamanlarda g n b e d li (kubbeli) olarak yaplmasndan

ileri gelse gerektir. Bu tipte ina edilmi olan trbelerin en eskilerin
den biri de Merv'&z S u lta n S a n c a r n kabri zerindeki bina olup,
X II. asrn ortalarnda bask kubbeli olarak ina edilmitir. K a b s un trbesi 25 sajin (175 kadem) yksekliinde bir bina olup, 4 aTn
kalnlnda kaln kerpi duvarlara istinad etmektedir. Sonraki asr
larda, bu kadar fazla masrafl inaat imkn yoktu. Ummiyetle, ev
velki binlarn kerpii, sonraki zamanlarda yaplm olanlannkinden
daha gzel, daha iyi ve daha byktr. Lkin o zamanlar, inaatta

I r a n t e s r !

55

kerpi daha az kullanlyordu. Son zamanlara doru, imdiki Avrupa

ehirlerinde olduu gibi, inaat masrafm ucuzlatmak iin, malzeme
cinsinin fenalamasna allmtr.
randaki m sl m a n

m m r s i n in tarihi, henz lykyla

yazlmamtr. Bunun hakkyle zah iin daha pek ok tetkiklere ihti

ya vardr. B v e y h ler zamanndaki cmilerin ummi tipi'nin ne ekil
de olduu mlm deildir. X I. asr ran mellifi N s r - - H u s r e v :
her lkede c m ile r i ayr bir gzellikteydi,, derken, ne tip bina
lardan bahsettii henz belli deildir.

Muhtelif yerlerdeki mmr

tiplerinin birbirine yaklamas eer byle yaklamalar olduysa ve

ummiyetle medeniyetin muhtelif kavimler arasnda yaylmas, Orta
Asyadan kan S e l u k Trk hnedamnn muvaffakiyeti syesinde
olmutur. Selkler, X I. asrda btn ran zabtettiler ve ksa bir
zaman iin de olsa, A k ve K z l D e n iz lerden in h u d u tla r n a
kadar olan btn Islm dnyasn hkimiyetleri altna aldlar.
rann ark lkelerinden garp tarafna hcumlar, daha X . asrn
banda bekleniyordu. Bz B v e y h emirlerinin meden hizmetle
rine ve felsefeyi himye etmi olmalarna ramen, onlar, H a z a r
D e n iz i sahilindeki Barbarlarn nderleri ve S m n le r in aksine,
refh ve intizm ihll edici olarak telkk ediyorlard. arktan, S
m n le r elinde bulunan H o r a sa n dan f ilo z o f ve lim bir p d i h
bekleniyor, onun Garpta intizm iade edecei mit ediliyordu. Bes
lenen mitler, tamamiyle tahakkuk edemedi. lim pdih yerine,
Garba B v e y h le r in milletdalarma nazaran medeniyete daha
geri ve gebe bir halkn nderleri geldi. S e l k S u lta n la r
randa yz yl hkmet srdkten sonra bile okuma yazma reneme
diler50. Onlarn devleti daldktan sonra, X II. asrda, h k im iy e t,
ou Trk olan bz hnedanlarn eline geti. Byle olmasna ra
men, S e l k le r in ftht, yalnz H o r a sa n fa k ih ve ir le r ine
deil, S m n le r ve G a z n e v le r devirlerinin s iy a s a n a n e sin i
yaatanlara da geni shalar at. Bunlardan biri, Tuslu vezir N iz m - l- M lk dr ki, uzun zaman (1064-1092) btn Selk tmparatorluunun en nfuzlu adam olmutur51.
S e l k le r devrinde, ehir hayatnn terakkisini devam ettir
mek, t ic a r e t ve s a n a ti ykseltmek arelerine ba vuruldu. Bzlar
bugne kadar saklanm olan b y k b in a la r in edildi. G a r b

56

RAN T E SR

r a n da, pimi kerpilerden yaplm duvarla evrilmi ehirler te

ekkl etti. S e l k le r in ve bunlarn yerine gemi olan hnedanlann saraylarnda, Iran airleri himye ve tevik grdler. lk Selk
sultanna 1048de Veys Ramin isimli manzm bir roman takdim edil
di. Bu eser, o zaman tamamiyle unutulmu olan P e h l e v dilinden
Y e n i F r s t ye Crcnl ir F a h r e d d in E s ad tarafndan tercme
edilmiti. F a h r e d d in in dediine gre, bu dilde yazl eserleri her
kes okuyamyor ve okuyanlar da anlayamyorlard. X II. asr irle
rinden iki kii, S u lta n S a n c a r n mehur kasidecisi E n v e r ile,
Kafkasyann Gence ehrinde yaam ve orada lm olan, manzm
romanlarile tannm, mesnevci N iz m , bizzat Iranllar tarafn
dan, Iran irlerinin en b y k le r in d e n saylmaktadr. N iz m ye, bz Avrupa limleri de, F ir d e v s den sonra bir mevki veriyor
lar ki, eserleri yalnz Iran iirine deil, Trk iirine de epey messir
olmutur 52.
Selkler, r a n da Snnliin tefevvukunu temin ettilerse de
ilii tamamiyle ortadan kaldramadlar. X I. asrdan X II. asra kadar
olan zaman, ran iin pek iddetli bir d in m c a d e le devri olup,
bunun tafsiylt henz tamamiyle aydmlatlamamtr. smail lik pro
pagandas X I. asrn sonunda yeni bir istikamet ald. I s m l le r ,
r a n n her tarafnda, hatt S u r iy e .de bir hayli mstahkem mevki
leri ellerine geirdiler. Bu vaziyet, bu hareketin yalnz m ill b ir
m a h iy e tte olmadn gstermektedir. Burada, bilhassa s n f m en
fa a tle r rol oynam olmaldr. imdiki mcadele, IX . asrda olduu
gibi, toprak s a h ip le r iy le topra i le y ic ile r arasnda deil, ms
tahkem a t o l a r ile e h i r l e r arasnda devam ediyordu. I s m l le r in
istinatghlar, ehir hayatnn az terakk ettii yerler, bilhassa H o r a
sann cenub-i-garbsinde K h is ta n (Da memleketi) ismi verilen
yer olup, I s m l le r elinde bulunan kalelerin te ikisi buradayd.
Bundan sonra Kazvin'in imlindeki dalk mntka geliyordu ki,
buradaki A la m u t mstahkem kalesinde m e zh e b in re isi yayor
du. En iddetli mcadeleler, byk ehirleri ve kaleleri olan F ars
v il y e t in d e Is fa h a n etrafnda cereyan etmitir. Ismller, a k
tan a a mcadele ile iktifa etmiyerek, kendi dmanlarn g iz l i
b ir s r e tte ortadan kaldrmaktan da ekinmiyorlard. Mezhebin,
fevkalde mutaassp fedlerden mrekkep bir teekkl vard ki,
bunlar, her kimi isterlerse muhakkak ldreceklerine inanyorlard.

RAN T E SRl

Bu mutaassplann

57

cesur olmalarna haha istimalinin de tesiri va-

d. Franszca katil,, mnasnda olan assasin sz, Arapa haha kul

lananlar,, mnasnda olan haiiyyn sznden bozmadr. Bu hl,
s m l t e k il t n n Ortazaman Avrupallar zerinde ok kuv
vetli intiblar braktn gstermektedir. I s m l le r in atolarnda
yalnz birtakm g izli ldrme

teebbsleri hazrlanmyor, m e d e n

ile rle de uralyordu. A la m u t k t p h n e s i ve ra sa d h n e si,

byk bir hrete malikti. Bu atodan birka lim de kmtr ki,
bunlarn sonradan, M o o lla r devrinde r a n a byk

hizmetleri

dokunmutur. Felsefeye, heyete, riyziyeye ve akidelerine ait eser

ler yazm olan N a s r - d - d in T s ile, Hemedan ehrinden km
bir Yahudi ailesine mensub byk

tarihi R e d - d -d in , bunlar

dandr 53.
Ismller, her ne kadar to p lu b ir s h a y a malik deildilerse
de, hesaba katlmas lzm gelen bir s iy a s k u v v e t tekil ediyorlar
d. Balangta, M s r F t m h a lf e l e r iy l e birlikte i grmler
ve propagandalarn da onlarn nm ve hesabna yapmlard. X I.
asrn sonunda Fatmlerle aralar bozuldu; hatt X II. asr sonunda
T r k S u lt a n la r n a kar olan mterek dmanlk neticesinde,
Snnliin reisi olan A b b s h a lf e le r iy le aralarnda bir anlama
bile hsl oldu. X I I I . asrda M o o l h c u m u n d a n nce Rey ve
sfahan ehirlerinde ve nahiyelerinde ortaya kan ih t il lle r d e Ism l propagandansnn tesiri olup olmad, henz mlm deildir.
Orada le r ile S n n le r arasnda olan mcadeleden baka, Snnlerin iki besi olan H a n e f le r ve f le r arasnda mcadele
devam ediyordu. l e r tarafnda k y h a lk n n ekserisi, Hanefler
tarafnda eh ir h a lk n n ekserisi, fler tarafnda e h ir lile r in
k k b ir ksm bulunuyordu. Lkin R e y ehrinde fler btn
dmanlann yendiler. Burada, din perdesi altnda, esasnda k y ile
eh ir, a r is to k r a s i ile e h ir d e k i d e m o k ra si arasndaki i t i m
mcadele devam etmi olsa gerektir54.
lm aratrmalarn bugnk hlinde, btn bu meselelere dair
hkm vermek lzm gelirse, yalnz unu sylemek mmkndr ki,
bu devirde halk ve onun siyas ve meden r e h b e r le r i, siyas ve m ill
fikirlerden henz epey uzak bulunuyorlard. S n f mcadeleleri'nden
baka, muhtelif e h ir ve lk e le r in yalnz kendi h a y a t a r tla r n

58

RAN T E SR

iy ile tir m e y e altklar grlmektedir. Bu devirde, ekseriya ayr

ehirlere veya lkelere ait ve compilation mahiyetinde tarih eserler
meydana kmtr. Umum m sl m a n ve hatt I r a n d e v l e t i l i i
fikri de, yava yava, lke partiklarizmi (r e g io n a lis m e ) ile darlamt ki, biz bu hli, bilhassa B y k S e l k le r devleti d a l
d k ta n son ra gryoruz. Her lkenin mahall hayatnn iyilemesi
iin, oradaki halktan toplanan vergiler in lk e d n a k a r lm a
m as lzm geldii, yni, muhtelif lkelerin bir devlet hkimiyeti al
tnda toplanmamas,, fikri, reddedilmez bir h a k ik a t gibi grnmekte
idi. Bunun neticesi olarak, byk devletlerin kk devletlerden
s t n l de ta sd ik e d ilm e m e k te y d i. Fakat, X III. asr bala-s
rnda Hrezm hkmdar Hrezmh lkabl S u lta n M o h a m m e d ,
O r t a A s y a nn birksmn ve b t n r a n hkimiyeti altna top
lad. Musr tarihi I b n - l - E s r in fikrine gre, M o o l is tiy l s ,
ite bundan dolay pek k o la y olmutur; eer eskisi gibi birka b
yk devlet olsayd, M o o lla r bunlarn her birini ayr ayr yenmek
mecbriyetinde kalacaklard. Dier hnedanlar H r e z m h la r ta
rafndan ortadan kaldrldklarndan, Moollar, Hrezmhlar yen
dikten sonra, artk karlarnda baka hibir dman grmedilerss.
Siyas ayrlma ve dalmann kuvvetlenmesine ramen, ehir ha
yatnn terakkisi, i ve d , d e n iz ve kara tic a r e tin e de tesirsiz
kalmad. H in d ve in ile olan deniz ticareti, H r m z ehrinin ve
B a sra k r fe z inin Hind denizine kt yerde bulunan K a y s ada
snn vaziyetini iyiletirdi. H r e z m ile V o lg a h a v z a s arasnda olan
ticaret neticesinde de X. asrdan itibaren I d il B u lg a r la r slm
d in ini kabl ettiler. Bu ticaret, ondan sonraki devirde daha canlan
m olsa gerektir. X. asrda, B u lg a r shas ile ona kom u yerlerden
krk, ince ilenmi deri, bal, balmumu ve balk ihra olunmaktayd. Volga
sahilindeki B u lg a r ehri, binalar kam ve Kee den yaplm, nfusu
az, kk bir yerdi. Hlbuki Moollar geldii zaman, nfusu 50.000den az olmayan, ta binalardan yaplm ve deri ileme sanati ok inki
f etmi bir ehir hlini alm bulunuyordu. Bundan sonra buna Ruslar vris oldular. B u l g a r i z m e l e r i balca ihra mallan olup T r
k is ta n da da ok hret kazanmt. V o lg a B u lg a r la r vastasiyle,
Islm dnyas R u s y a ile ticaret yapyordu. Lkin, Arap ve Iran
tccarlannn Ruslarla d o r u d a n d o r u y a tandklanna dir
tarih bir kayt yoktur. Ruslar, X. asrdan balayarak mslman

I r a n t e s I r I

59

memleketlerine hcum ediyorlard. Nfusunun okluu bakmndan

Kafkas ehirleri arasnda birincilii igal eden K u r nehri havzasn
daki B e r d a a ehri, Ruslar tarafndan tahrip edilmitir. Sonralar,
Bulgarlaria birlikte Ruslar da ticaret iin Hvalim yhut Hvalin yni
H r e z m d e n iz ine (Hazar Denizi) ve oradan da Hrezmin payi
taht olan Oran yni U r g e n e kadar varmlardr. arkta Rus ke
teni pek marftu. X . asrda t i c a r e t vastasiyle, Trk gebe halk ara
snda ve imdiki in T r k is t a n ndaki ehirlerin bzlarnda, hi
bir silh kullanlmakszn, Isl m d in i yayld. X. asrda Islm mem
leketlerini igal eden T r k le r , m s l m a n d la r . Mslman tc
carlar, bundan sonra, daha arka doru ilerlediler. X III. asrn ba
nda in ile M o o lis t a n arasndaki ticaret, onlarn ellerindeydi.
Hatt C e n g iz H n n ordusunda, daha ark ftuhtmdan nce,
M s l m a n la r bulunuyordu. Lkin, mslman ticaretinin bu mu
vaffakiyetleri, T r k is t a n ve V o lg a kylarnda olduu gibi, d in
bir isl m p r o p a g a n d a s dourmad. in dilinde M n ve H
r is tiy a n edebiyat, V III. asrdan itibaren mevcuttu. Her nekadar
bu vaziyette in deki Mslmanlarn says Mn ve Hristiyanlarnkinden eksik deildiyse de, burada M s l m a n edebiyat ancak
X V II. asrda meydana gelmitir. M o o lis t a n da, daha sonra da,
hibir kavim Isl m d in in e girmedi. Lkin, daha V III. asrda M n li i, X I. asrda ise H r is t iy a n l kabl edenler grlmektedir.
Mslman I r a n lla r , Trk ve Moollar iin, t ic a r e t ve m e d e n i
y e tin en byk mmessilleri oldular. Trklerin bir zamanlar,
Hindden aldklar t c c a r mnasndaki Sart, Sartak,Sartavul
ekillerinde kullanlan szler, Trk ve Moollar tarafndan rann
g e b e o lm a y a n halkna verilen bir isim olarak kald. Sonralar
Mool efsnesi, bendler yapan, kanallar aan S a r t a k t a y isimli bir
kahraman bile yaratt (Tay, halk arasnda, erkek isimlerinin sonuna
getirilen Moolca bir eklentidir).
Mslman olmayan memleketler ile ticaret, m b d e le sretiyle
olmu olsa gerektir. X I. asrn balarna kadar C e n u b R u s y a ile
ticaret g m esasnda yrmekteydi. Mslman memleketlerine
gelen gm paralar, ok miktarda Rusyaya sokulmutur. Bundan
sonra S s n le r den kalm olan gm para usl, altn uslne
evrildi. X I. asrn sonunda ise, Islm dnyasnda g m bu h ran
hissedilmekteydi. Bu buhran, yava yava, a r k ta n g a r b a gemi

6o

I r a n t e s I r I

tir. Gm dirhemler yerine bakr para baslmaya baland. Bakr pa

ralar ancak b a s ld k la r y e r d e kullanlyordu. Bu usl, Asyann
garb ksmnda B a d a d h a lif e li in e de girmise de, X II. asrda
tekrar gm para baslmaa balanmtr. Lkin arkta, daha Mool
lar geldii zamanda da, b a k r p a r a la r kullanlyordu. Elimizdeki
kaynaklar, para sisteminin bozulmasnn milletlerin k tis a d h a y a
tn a ve bilhassa tic a r e te ne gibi tesirler yapm olduunu bildir
miyor.

B e NC

B lm

MOOL FTHTININ
RAN MEDENYETNE TESR
^ ^ s l m a n tcirleri C e n g iz H a n n ilk mavirleri olup, Ms
lman dnyasna yapm olduu seferde de ona b y k y a r d m et
milerdir. Cengizin bu seferine balca msebbib, Sultan M o h a m m ed H r e z m h olmutur. Hududa yakn Otrar ehrinin (Trkis
tanda) hkimi tarafndan M o o lis t a n dan gelen bir k e r v a n ya
ma edilmi ve kervana refakat eden 450 kadar tcirin hepsi ldrl
mt (1218). 1220-1221 yllar iinde Moollar btn T r k is t a n ve
H r e z m i zabtettiler. Bundan sonra, Y a k n A s y a da muharebeyi
birka defa tekrarlamak mecbriyeti hsl oldu ve B a d a d ancak
1258de Moollarm eline geti.Bu sretle, r a n ve M e z o p o t a m y a
dan baka K k A s y a y da iine alan bir M o o l d e v le t i teek
kl etmi oldu 5. Trkistan, Cengizlerin ik in c i b ir b e sin in
elinde kald. S u lt a n m ve H a l f e nin devletleriyle birlikte, s m l le r in kaleleri de tahrib edildi ve Moollar bundan sonra yenile
rini ina etmediler. C e n u b r a n daki mahall hnedanlar, Moollara k e n d i a r z u la r y la ba ediler; ancak X IV . asrda i ban
dan ekildiler. F ars ve K ir m a n , Mool askeri tarafndan yama
edilmedi. Byk ehirlerde bilhassa r a z da eski hayat devam et
mitir. Bundan dolay Fars, Iran medeniyeti bakmndan, evvelce
malik olmad b y k b ir e h e m m iy e t kazanmtr. Mool fthtm sarslmadan geirmi olan S a lg u r le r hnedan57, ve Mool
devleti daldktan sonra daha yarm asr hkmet srm olan M u z a ff e r le r hnedan, F ars e d e b iy a t n himye etmilerdir; bun
lardan birincisi ile X III. asr iri a d nin, kincisi ile de X IV . asr
iri H f z n ismi sk skya baldr. imdiye kadar e h e m m iy e t

62

MOOL

FTHTI

le r in i k a y b e tm e m i olan bu irlerin, bilhassa H f z m eserleri,

Mslman

medeniyetinin tesir ettii her yerde

okundu ve re

nildi. r z , Mslman dnyasna ik i b y k lim d e verdi: Bun

lardan biri, byk astronom ve ilim shasnda yeni yollar aratrcs
K u t b - d - d in (lm :

M. 1310), kincisi de byk mmar K a -

v m - d - d in (lm : M . 1439) olup, bu sonuncusunun bina etmi

olduu M e h e d deki Gevher d cmii, bzlan tarafndan ran mmrisinin en y k se k b ir y d ig r gibi kabl edilmektedir88.
Meden hayatn, yalnz, M o o l h c m u n a u r a m a y a n
yerlerde devam ettiini,, zannetmek, yanl bir fikir olur. Meden bir
memleket, daha in san k u r b a n etm e k seviyesini gememi olan
bir kavim tarafndan fethedildi. ehirler zabtedilirken bzan b t n
h a lk kltan geirildi ve ancak galiplerin kendileri iin l z m o lan
s a n a t k r la r esr olarak brakld. Bu nevi korkun sahneleri g
renler, tabi, memleketin yeniden man iin binlerce sene lzm ola
can zannediyorlard. te bu dncelere kaplan Avrupa limleri
de, M o o l hc mu ile A s y a ve a r k A v r u p a nn medeniyetine
vurulan darbeye, bir zamanlar H u n la r n m u h a c e r e ti sebebiyle
C e n u b A v r u p a nn meden hayatna vurulan darbeden daha ok
a r ve at yaralara t e d a v i s i i m k n s z nazariyle bakyorlard59.
Hakikatte ise, bu M o o l istiylsnm n e tic e s i o kadar a r o lm a d .
Bunun en birinci sebebi, ftihlerin bu memleketlere ta m a m iy le
gelip y e r le m e m e le r id ir 60. Mool Hanlar, says pek o kadar ok
olmayan a sk e r k u v v e tle r d e n baka, kendileriyle birlikte, id a re
ve m a r ilerinde yardm edecek m e d e n m a v ir le r de getirdiler.
M o o lla r tarafndan alnan yerlerin tarihinde: in de, I s l m dny a s nda, R u s y a da X III. asrdan sonra, bundan nce mevcut olma
yan bir s i y a s i s t i k r a r grlmektedir. Elbette Mool Hanlar m a
h a ll e d e b iy a t a ehemmiyet vermediler ve Islm dinini kabl edin
ceye kadar, d in ilim le r ine de tabi tibar etmediler. Lkin, kendi
menfaatlerini dnerek, eh ir h a y a tn n , s a n a t ve t ic a r e t in
ykselmesine altlar. Tb, Riyaziyat ve Hey et gibi amel ehemmiyeti
hiz olan bilgileri himye ettiler. rann ftihi ve Cengizin torunu
olan H 'ilg, heyetinas TmjIu N a s r - d -d in iin Azerbaycann
M e r g a ehrinde zamanna gre en mkemmel letlerle mcehhez
bir ra s ad h n e in ettirdi. Moollar, b a r b a r olmakla beraber, h
kimiyet devirleri, C e r m e n le r in Avrupadaki hkimiyeti gibi para

MOOL

FTHTI

63

ekonomisinden ayn ekonomiye, ehir hayatndan ky hayatna ge

meyi,, istilzm etmedi. Vergilerin n a k d deil de a y n olarak aln
mas usl (hububat, kuma gibi eylerden), Cengiz ldkten sonra pek
ok devam etmedi. Cengiz Hann torunlar zamanndan balayarak,
Moollar p a r a u s l ne altlar. A i t i n para sistemi yine g m ile
deitirildi. G m tamamiyle yerletikten sonra, b a k r dirhemler
basmak usl yava yava ortadan kaldrld. Tahrip edilmi ehirler
yalnz t mi r e d i l me k l e kalmad, y e n i ehi rl er de bin edildi
(Mesel T e b r i z ile T a h r a n arasnda S u l t n y e ehri). Azerbay
cann payitaht olan T e b r i z , Moollar zamannda, r a n n evvelki
byk ehirlerinden hi geri kalmyacak b y k ve z e n g i n bir ehir
hlini ald. X IV . asrdaki Mool Hanlar zamannda, r a n m m r s inin yeniden terakki etmeye baladn gsteren b y k b i n l a r
yapld. S u l t n y e deki O l a y t u Han (1304-1316) c mi i ve olu
Ab-Sad

H a n n (1316-1335) Tahran arknda V e r m n kasa

basndaki cmii bu cmledendir.

Mool mparatorluu, b ir k a v i m ve bi r h n e d a n idaresi
altnda U z a k ve Y a k n a rk n meden memleketlerini bir araya
toplad. Bu vazyet, yalnz t i c a r deil, m e d e n i l erde de karlkl
mbadelelere ok byk yardm etti. Y a k n A s y a ile i n arasnda
kervan ticareti, bu zamana kadar olduu gibi, bundan sonra da hi
grlmemi bir ekilde i n k i a f etti. Bu kervan yollarndan V e n e
di kl i tcir P o l o l a r dan balyarak, Avrupallar da ok istifade etti
ler61 mparatorluk birka devlete ayrldktan sonra da, Cengizlerin
iki ayr besi elinde bulunan r an ve i n M o o l d e v l e t l e r i ara
snda pek sk bir mnasebet muhfaza edildi. Bundan sonra, ran
daki Mool hkmdarlar, M s r M e m l k s a l t a n a t n a kar olan
mterek dmanlk sebebiyle, Avrupa devletlerine de yaklamlar
dr. Avrupann tcir ve misyonerleri, O r t a A s y a dan geen kervan
yolundan baka, yine ran limanlarndan H i n d ve i n e giden deniz
yo lu ' ndan da faydalanmlardr. Avrupallarda X III. asrda gze
arpan me d e n t erakk , bir dereceye kadar, bununla zah edil
mektedir62. Lkin bu zamanlarda meden stnlk, henz s l m dy a s nda ve bilhassa r a n tarafndayd. Eer r an ha l k n n, kendi
tarihinde, cihan medeniyetinin n s af nda bulunduu bir d e v i r
varsa, M o o l devridir. Hlbuki, pek ok limler, randa me d e
n i y e t i n Moollar tarafndan yalnz t a h r p edildii fikrindedirler.

MOOL

64

FTHTI

Bugn mslman seyyahlar, mlmat edinmek iin, nasl A v

rupallan bilgilerinden istifadeye muhta iseler, o zamanlarda da
Avrupa seyyahlar ayn derecede mslman seyyahlarna muhta idi
ler. M a r k o

Polo, in'in kendi gzyle grd lkelerini tavsif

ederken, pek ok coraf isimleri F a r s l a r n s y l e d i i e ki l de zik

retmektedir. X III. asrda in heyetinaslar r a n da gzktler.
Lkin ran h e y e t i n a s l a r m n in deki hizmetleri daha ehemmi
yetlidir. Burada h e y ' e t i l m i tamamiyle r a n l l a r n tesirinde olup,
onlar, X IV . asrda Mool hkimiyeti ykldktan sonra da, bu nfuzu
muhfaza edebildiler. Ancak X V I I . asrda bu ii Avrupadan gelen
J e z v i t l e r e brakmaya necbr oldular. Bi z ans da da Farsa heyet
kitaplar XI V . asrda Yunan diline tercme edildi. randaki Mool
hkmdarlarnn saraynda, i n l i l e r den balyaak F r e n k l e r e
(Garb Avrupallara) varncaya kadar, Mool mparatorluu iine
giren, yhut, Moollarla mnsebette bulunan, b t n mi l l e t l e r e
dair tarih rivayetleri iine alacak b y k bi r t a r i h ejerin mey
dana getirilmesi dnld ve bu, ksmen de yapld. Bu vazife, yahudilikten mslman olmu olan R e d - d - d i n e verildi. Onun
yardmclar arasnda, M o o l l a r n tarih rivyetlerini bilen b ir
M o o l , iki i n l i mi , K a m i r li bir B u d i s t r h i b i , birka
r a n l i mi olup, bunlardan baka, bir F r a n s z r a h i b i de bulun
mu olsa gerektir. R e d - i i d - d in, tarih rivyetlcri, anlatanlardan
iittii gibi, hibir d e i i k l i k y a p m a k s z n yazmaa almtr.
Bu ibarla, onun eseri, imdiki mnada tamamiyle i l m bir t ari h
eseri deildir. Lkin o, erevesinin g e n i l i i bakmndan, c i h a n
e d e b i y a t n d a tamamiyle m s t e s n bir mevki tutmaktadr. Bu
ekilde, eski dnyadaki b t n m e d e n mi l l e t l e r i n limlerinin
toplanarak, u m u m t a r i h e dir rivyetleri b ir k i t a p h l i n d e
toplamaa almalar, o zamana kadar da, ondan sonra da hi grl
memitir. Avrupa limleri, daha X IX . asrda bile, U m m T a r i h
diye ancak G a r b A v r u p a t ar i hi ni anlamak istiyorlard. Re d i i d - d i n in yardmclarndan bir m s l ma n muharririn anlattna
gre, randa daha X I V . asrn bandan tibren A r a p l a r m ve Farsla r n tarihine umm dnya trihi denizine dklen nehirlerin biri,,
nazaryla baklyordu 63.
r a n n, ilim, edebiyat ve sanat sahalarnda baka memleket
lere tesiri, yalnz kendi s i y a s h u d u t l a r iinde kalmad. d i l

M OOL FTHTI

65

( Volga ) ve A m u d e r y a (Ceyhun) sahilleri arasnda evvelce de sk

m n a s e b e t l e r mevcuttu ki, d i l B u l g a r l a r ' nn s l m di ni ni
kabl etmeleri de bununla zh edilmektedir. Lkin, bu iki nehrin
sahilleri, ancak M o o l l a r zamannda ( C e n g i z in byk olu
C u c i nin idaresi altnda) b ir d e v l e t h u d u t l a r ierisine girdi. Bu
vaziyet, eski d i l B u l g a r l a r nn payitaht olan B y k B u l g a r
ehriyle M o o l l a r tarafndan yeniden bin edilmi olan S a r a y 'n
hayatna tesirsiz kalmamtr. Orada da, Fars iirinin tesiri altnda,
T r k d i l i n d e o yolda i i rl er meydana geldii, son z a m a n l a r d a
anlalmtrS4.
'
T r k i s t a n da, Trk halklar arasnda s l m dini X. asrdan
itibaren yaylmaya balad. X I. asrda K g r H a n iin, Trk di
lindeki ilk mslman eseri K u t a d g u B i l i g yazld. Bu kitapta, memurlar ve pdihlarn vazifeleri hakknda ahlk hikyeler anla
tlmaktadr. Eskizamanda ve Ortazamanda, ekseriya babann oul
larna nasihati eklinde, bu gibi eserler, her millette mevct idi. X I.
asr Fars edebiyat mahsllerinden K a b s n m e bu neviden olup, H a
z a r D e n i z i shilindeki emirlerden biri tarafndan oluna nasihat
tarznda yazlm ve sonra byk bir hret kazanarak T r k di l i ne
de tercme edilmitir65. r a n da ve edebiyatn az ok mstakil bir
ekilde terakki ettii her yerde, bu trl n a s i h a t ve a h l k kitablar,
bugnn okuyucular iin de ehemmiyetini kaybetmemitir. O eser
lerde, verilen nasihatlerden sonra, h a y a t t a n alnm misller ve
t r i h vakalar zikredilmektedir. Lkin biz K u t a d g u B i l i g ' A t bu nevi
eyleri grmyoruz. Orada, yalnz, tatsz mecazlar (mesel irimiz
A d l e t i emir, D e v l e t i vezir olarak temsili srette gsteriyor) ve ha
yattan ok uzak birtakm kuru nasiha|jer g#rrz. Trklerde s
lmdan nce d e y a z olmasna ramen^Islpm ve Far s e d e b i
y a t n n tesiri o kadar kuvvetli oldu ki, slm iyeti kabl etmi olan
T r k l e r slmiyet ten nceki m z l e t j j i t^m iyle unuttular66.
ite K u t a d g u

B i l i g , btn bu gibi kusurlarna ramen, halk

arasnda epey rabet kazand. Bunun birka beyti, U r a l nehri mansabndaki S a r a y c k da bulunmu olan XI'S4 asra ait bir toprak vazo'nun zerine de yazlmtr. Lkin,
cmfi taklit edenler olmam
olsa gerektir. X II. asrdan balayarak, slfl|propagancU'c'^r, T r k
l e r arasnda s l m d i ni ni kuvvetlendirmek iin, Trk cnimde birslm M edeniyeti V.

66

M OOL FTHTI

takm manzm ve mensr d i n eserl er yazmaya baladlar. Bu nevi

eserlerden H o c a A h m e d Y e s e v nin nazmlan, hatt bugne
kadar, hal k i rl eri iin bir r n e k vazifesi gsmektedir67. Oku
mu snf, uzun zamanlar, Hanlar saraynda da himye grm olan,
Fars e d e b i y a t y l a iktifa etti. slm ile temas ettikleri zaman, Tr
kistan ftihi olan K a r a h a n l l a r a nazaran medeniyete daha aa
ol ran ve Kk Asya ftihi S e l k T r k l e r i, Arap ve Fars me
deniyeti tesirine daha kolay kapldlar. Bunlarn glib e d e b , b i r
a n anel er i ve y a z l a r yoktu68.
Mo o l l a r ' n galebesi, gebe kavimlerin, kendi ananeleri,
yaaylar ve dilleriyle gururlanmalarna sebep oldu. Mool dilinin
Trkeden olan farkna ve M o o l l a r n m ed en iy ete T r k l e r den
daha aa olmasna ramen, gebe hayatn esaslar her yerde bir
birinin ayn idi. Bundan baka, garba gelen gebe M o o l halk, say
bakmndan da, T r k l e r den epey azd. Bunun iin klliyetli gebe
halkn yaad bz memleketlerde, mesel T r k i s t a n ve Al t n o r d u da, M o o l l a r kendi dillerini unutarak ummiyetle T r k
d i l i ni kabl ettiler69. r a n daki Moollar ise, kendi dillerini b i r a z
m d d e t d a h a saklayabildiler. Orada, Moollarn s l m d i n i n i
kabllerinden sonra, M o o l d i l i n d e edebiyat yaratlmaya alld:
Hind hikyeleri mecmuas olan Kelile ve Dinine, Farsadan M oolcaya
tercme edildi. Bu edebiyatn Moollarn bundan sonraki hayatna
ve edeb diline tesir edip etmedii, henz halledilememitir70. Bugn
Moollar ve Kalmuklar arasnda mruf bir destn kahraman olan
Boatr Cangar (Farsa: Cihangir) ile alkal bz hikyelerin r a n d a n
km olduunu zannedenler vardr. A f g a n i s t a n daki Mool fa
tihleri, imdiye kadar, dillerini m u h f a z a etmilerdir; lkin edebi
yatlar, hatt hal k e d e b i y a t l a r bile, yoktur.
Mool hkmdarlarnn r a n da kendi halklarn y k s e l t m e k
yolundaki faaliyetleri, ummiyetle Moollarn deil, belki T r k l erin m i l l d u yg u 'larna faydal oldu. R e d - d - d i n in byk ese
rinde C e n g i z H a n ve onun selefleri ile baka Trk ve Mool kabi
lelerine tahsis edilen ksmda gebe hayat hakkndaki ak tavsifler
den, . Mool l ar deil, asl T r k l e r istifade ettiler. Red-d-din 'Ta
rihi nin hu ksm, birka defa T r k e ye evrildi. Bu nevi tercmele
rin biri de Rusya da Bori s G o d u n o f iin yapld. Red-d-din

MOOL FTHTI

67

tesiriyle, T r k l e r , kendilerinin, yni O u z T r k l e r i nin efsnev

dedeleri olan O u z H a n hakkndaki rivayetleri e d e b bir ekle
soktular: Eserini X V . asrda yazan K k A s y a Trk trihilerinden biri, kendinin O u z H a n a dir olan hikyesine, Red-d-din
Tarihi' nde C e n g i z H a n a nisbet edilen hikmetli szleri nakletmi,
fakat C e n g i z H a n ismi yerine, hi ekinmeksizin, O u z H a n ismini
koymutur71. M ill rivyetleri edeb ekilde ilemekte, elbette Far s
e d e b i y a t n n da byk tesiri olmutur ki, bunu O u z n m e sz
de bize gstermektedir. Nm e, Farsada y a z ve k i t a p mnasna gel
mektedir. Ouznme, O u z l a r hakkndaki ayr menkbelerin ismi
olup, o z a n ' lar, yni Ouzlarn ha l k t r k c l e r i tarafndan sy
leniyordu 72.
A r a p l a r ve F a r s l a r tarafndan balanm olan meden faali
yeti,

T r k l e r in,

tze

kuvvetleriyle d e v a m

ettirdiklerini

ve

Mslman medeniyetine y e n i bi r h a y a t verdiklerini dnmek el

bette mmkndr. T r k l e r , hakkaten her nekadar bakalarnn
rneine gre olsa da T r k i s t a n da ve K k A s y a da kendileri
iin bir yeni edeb dil meydana getirdiler. K k A s y a da daha
E m e v l e r zamannda ehit olmu olan Arap kahraman S e y y i d
B a t t a l hakkndaki rivayeti alarak, onu, bir T r k m u h r i b i ek
line soktular73. X V . asrda Trklerin A ta ' s ve Ozan' 1 mehr K o r
ku t hakknda yazlan kitapta da, bakalarndan alnm olan mevzlar, yine ayn ekilde t r k l e t i r i l m i t i r 74. XITT asrda, Fars ede
biyatnn byk irlerinden M e v l e v tarkatinin messisi ve bz
limlerin fikrince slm sofilerinin en byklerinden biri,, olan
C e l l e d d i Rm ' ni n ismi ve eseri de K k A s y a ile baldr.
Daha balangtan tibarcn, bu tarkat mensplar F a r s a ile birlikte
T r k e d e yazmaya baladlar. D e r v i l i k ve t a s a v v f iir, Trk
yurdu olan K k A s y a da, kendine, r a n dakine nazaran d a h a
m s i t bir muht buldu ve orada daha baka ve mstakil bir tek
ml mecrs tkip etti75. Yine XI I I . asrda, T r k d i l i , K k
A s y a da devletin resm dili olarak kabl edildi76. Bu sretle, pek
ok Arap ve Fars szleriyle kark, lkin sf Trk sarf eklini muhfaza eden, sun fakat gzel bir e d e b di l meydana getirildi. Bu dil,
konuma dilinden tamamen ayr olup halka anlalmyordu77.
r a n e d e b i y a t n n tesirinden baka, r a n
m i m a r i s i ' nin tesiri
de kendini gsterdi : K o n y a ve B u r s a da Iran mmr slbu tesiri

68

M OOL FTHTI

ile yaplm, lkin ona kr krne bal olmayan binlar vcude

getirildi. K o n y a daki binlarda, r a n t e siri ile birlikte slmdan
nceki m a h a l l a n a n e l e r i n de izleri grlmektedir78.
K k A s y a , X I. - X II. asrlar esnsnda r a n da hkmet
srm olan B y k S e l k H n e d a n nm, bir besi elinde idi.
X III. asrn ikinci yarsnda, K k A s y a S e l k i l e r i randa
hkmet sren Mool Hanlarna (lhan ilere) ba ediler. X . asrn
sonunda S m n l e r ykldktan sonra, T r k i s t a n n r a n ile
m n s e b e t i birka asr kesilmiti. X III. asrn balarnda H r e z m
Sultan

M o h a m m e d , yukarda grld zre,

T r k i s t a n ile

r a n biridre altnda t o p l a m a y a muvaffak olmutu. Lkin, onun

devleti pek k sa m r l olup, medeniyetin ilerlemesinde mes
sir olmamtr79. C e n g i z H a n n h a l e f l e r i zamannda T r k i s
ta n da ayr bir Mool devleti teekkl etti ve Trkistan Hanlar ile
ran Hanlar arasnda mnsebet d m a n c a bir ekil ald. Byle
olmasna ramen, bu devirde T r k i s t a n da, ran edebiyat tesiriyle
T r k e d e b i y a t domutur. Trk dili daha X III. asrda, slm
dnyasnn nc k l t r d i l i saylyordu. Eserini X I V . asrn
banda yazmaya balayan C e m l - i - K a r , musr e y h Hsm e d d n - i - s m nin her dilde,, yazlm epey eserleri olup,
A r a p a iirlerininfesahat ile, F a r s a larnn melhat ile, T r k e l eri
nin ise sihhat ile mmtz olduunu sylyor. u sretle, bu devirde de,
M emn devrinde olduu gibi, A r a p e d e b i y a t n n s t n l
fa sih lik te , Far s e d e b i y a t n n k i mnev derinlikte grlmektedir.
Yeni yeni doan T r k e d e b i y a t ise, her iki bakmdan Arap ve
Fars edebiyatlarna tbi olup, bilhassa kendinin s d e l i i ve s a m i
m l i i ile gnlleri ekmekte id i80.
X IV .
asrn sonu ve X V . asr, T r k i s t a n iin, hi grlmemi
p a r l a k bir devir olmutur. T i m u r ve s l l e s i nin idresi altnda
r a n ile T r k i s t a n yeniden b i r l e t i . T i m u r un ordusu, daha
uzaklara,
garpta B u r s a ve z m i r e, ark--cenbde D e h l i ' ye,
imlde r t i f e kadar gitti. T i m u r , ald yerlerde gstermi olduu
iddet ve kan dkme bakmndan, C e n g i z den hi de g er i kalma
mtr. Lkin T i m u r , imr ilerinde de, tahrbtnda olduu gibi
byk bir faaliyetle alt. Byk ehirlerde onbinlerce insann
ba kesildi, insan bandan kuleler yapld ve binlerce insan, sert

M OOL FTH TI

69

cezalarla cezalandrld. Fakat, yine o zamanlarda fevkalde byk

s u l a m a k a n a l l a r yaplm, byk b i n l a r in edilmitir. T i m u r ,
bilhassa kendi payitaht olan S e m e r k a n d i imra byk bir ehem
miyet vermi, oraya kendinin tahrip ettii memleketlerden birtakm
l i ml e r i , s a n a t k r l a r bzan zorla getirmitir.. T i m u r , S e
mer kan d etrafnda ina ettirdii kylere : D m ak, M sr, raz, Sul
tn iye gibi byk ehirlerin isimlerini vermi, bu sretle, kendi pyitahtnm baka e h i r l e r d e n s t n olduunu gstermek istemitir.
Binlar, r a n slbunda yaplmtr; lkin, b y k l k bakmndan,
bunlar rneklerini g e mi l e r d i r . B u hussta da T i m u r , kendisi
yol gsteriyor, hatt bzan sanata dir tekniki ciz brakacak
yeni

fikirleriyle mimarlar hayrete dryordu. Tim ur devrinden

kalm binlarn ekserisi bugn

harap

Bunlarn

asrdanberi,

birksm,

daha

X V I.

bir

hlde

bulunmaktadr.

tmire

muhtatlar.

Bunlardan en b y olan ve B i b i H a n m M e s c i d i ismi verilen

Semerkand

Cmi i,

daha Timur saken,

tehlikeli bir vazyete

gelmiti. Cuma namaz klnrken, yukardan den kerpi paralar,

cemati korkutuyordu81.
T i m u r o c u k l a r zamnnda ise y k c l a nisbetle y a p c l k
byk bir kuvvetle ilerledi. Harb yolundaki teebbsler, eski kuvvetini
kaybetti. Hatt, devletin h u d u t l a r da yava yava d a r a l d . Byk
ehirlerde, bilhassa S e m e r k a n d ve H e r a t ta tmir ileri canl bir
ekilde devam etti. Artk limler, irler ve san atkrlar, hkm
darlarn sarayna kendi arzlaryla gelmeye balamlard. T i mu r ' u n
torunu U l u B e y in Semerkand'de krk yllk idresi (1409 - 1449)
pek ok ydigrlar brakmtr. Duvarna ilim tahsil etmek, erkek ve
kadn her mslmana fa rzd r,, hadsi yazl olan B u h a r daki medrese
ile, S e m e r k a n d deki medrese, bu cmledendir. Burada, d in ilim ler'den baka, K a d z d e R m tarafndan hey'et de retiliyordu.
U l u B e y tarafndan yaptrlm olan r a s a d h n e , uzun mrl
olmamakla beraber, b y k i l er grmtr. Burada, r a n dan
getirilmi limler ve kirdleri yldzlarn hareketlerini tetkik ediyor
lard. U l u B e y de bunlar arasndayd. H e y ' e t c e d v e l i v e y l d z l a r n

f i h r i s t i de onun adna tanzim edilmitir. Bu eser, Ortazamandaki

heyetn en son sz ve ilmin teleskop cat edilinciye kadar erimi
olduu en son derecesidir. T a h t s a h i b i bir lim olmas bakmndan,
U l u Bey, Mslman dnyas tarihinde tamamiyle mstesn bir

M OOL FTHTI

mevki igal etmektedir. Muasrlar, onu yalnz

A r i s t o nun tal

talebesi Makedonyal s k e n d e r e benzetebilmlerdir. U l u Bey,

din ve mill farktan baka, u m m i n s a n i y e t i n t e r a k k i s i f i kri
ile de mebdu.

O , Hey'et Cedvelleri'nin banda, esasen y a nl

olmakla beraber^ok d i k k a t e d e e r bir fikir ileri srmtr. Ona

gre msbet ilimler'in verdii neticeler, dima k y m e t i n i s a k l a m a k
ta olup, dinlerin, milliyetlerin ve dillerin deimesi buna tesir et
memektedir,,. Hakykatte ise,

Yunan ve Roma

l i m l e r i n i n eser

leri, bugn t a r i h bir ehemmiyete mlik olduu hlde, Yunan ve

R o m a e d i b l e r i i n eserleri, baka zamanlarda, baka m i l l e t l e r i n
d i l l e r i n e tercme edildii hlde bile, yine t a z e l i k l e r i n i ve g
z e l l i k l e r i n i muhfaza etmektedirler. U l u B e y in bu fikri, Yunann i l i m ve f el sef esi ni alan, lkin onun e d e b i y a t nd a n
habersiz olan Mslman medeniyeti iin pek tabidir. U l u B e y in
sarayndaki talebelerinden biri de A li K u u dur ki, bunu

Ulu

Bey olum,, diye tesmiye ediyordu. Daha X V I. asrda r a s a d h n e

harbe hlinde bulunuyordu. X X . asrda ise, ancak bakyyeleri
k a z l a r neticesinde bulunabildi. A li Ku u. Trkistandan r a n a,
oradan da T r k i y e ye gitmi ve orada bir havl talebe de yetitir
mitir 82. H e r a t n en parlak devri, S u l t a n

H s e y i n in hkm

darl zamandr (1469-1506). Orta Asya ahlsi, yer yznde

H e r a t la mukayese edilebilecek bir ehir olmadn zannediyorlard.
Bu telkk, Heratn b y k l n e n a z a r a n deil, belki oradaki
m e d e n h ay a t n seviyesine bakarak hsl olmutur. nki Herat,
Semerkandden d a h a k k bir ehirdi. S u l t a n H s e y i n zaman
yle bir a c y i p z a m a n d ki, herkes yapt ii, en mkemmel bir
ekilde yapmaya alrd. lim ve sanatin hmsi E m r A l i r
N e v idi. rann byk irlerinden C m nin ve imdi randa
en ok hret bulmu olan U m u m T a r i h sahibi M r l o n d un isim
leri, S u l t a n H s e y i n in ve N e v nin isimleriyle sk skya
baldr 83.
U l u B e y in hkimiyeti altnda imdiki B u h r H a n l ,
K g a r lkesi, S e me r k a n d , F e r g a n a eyleti ve S r d e r y ey
letinin en mhim ksm bulunuyordu. S u l t a n H s e y i n in i dresinde ise Ho r a s a n , A f g a n i s t a n , H r e z m in birksm vard.
Lkin, ran medeniyetinin tesiri, yalnz bu devletlerin hudutlar
iinde kalmad. T i m u r ve T i m u r l e r in mar faaliyetlerini, ark-

M OOL FTHTI

taki

k o m u la r

d a taklit ettiler.

1360 yl

7'
banda

vefat etmi

olan T u l u k T i m u r un yaptrm o ld u u r i v a y e t edilen K u l a nn im l-i-garbsindeki cami, belki X I V . asra aittir. X V . asrn banda
Y e d i - S u n u n (Semiree) c e n u p ksm nda K g a r a gid en b y k
yollarn biri zerinde de m ehur T a R a b a t K e r v a n s a ra y bin
olunm utur. Y e d i - S u daki T o k m a k ehri y a n n d a b u lu n a n Buran
ismiyle m ehur minare'nin ise ne z a m a n y ap ld m l m deildir.
Bu bin y a dir ne yazl bir kayt, ne de zerinde k i t b e vardr.
T i m u r ve haned annn a n a dili T r k e idi. Y a p tk la r ilere
baklrsa, o n lard a T r k m i l l i y e t i l i i hissi olm am olsa gerektir.
L k in , miHetdalar bunlarn evketinden, T r k d i l i n i ve ede
biyatn y k s e l t m e k iin istifade ettiler. T r k iiri t a k l i d i m ah i
yetten k u rtu lam am t. F akat, T r k irleri kendi eserlerini, Farsa .
rneklerinden aa g m y o r la r d . T r k iiri, T r k padiahlarnn
ku vv et ve evketlerine lyk g r l y o rd u . ir S e k k k , U lu B eye
yle hitap etm ektedir : Ben im gibi bir T r k iri ve senin gibi bir
pdih d o u rm a k iin, felek d a h a ok d evred ecek!,,. A l i r N e v ,
kendinden evvel gelmi irlerin hepsini glgede brakt. O , Farsa da
y a z y o r d u ; lkin, asl T r k i r i o larak hret ka za n d ; eserleri,
T o b o l ehrinden s t a n b u l a k a d a r olan shalarda, b tn T r k l e r
iin

k l s i k e de bi y a t m ahiyetini ald. N e v , T r k

vatanseveri

idi. O , T r k d i l i ni n F a r s a d an aa olm adn ispat etm eye

alt. Bu m aksatla, ran ed ebiy atn d a ki m evzlar a larak T r k e
m e s n e v i l e r yazd. Bu suretle, T r k edebiyatn, onun klsik iiri
de taklit ve iktibas'dan ku rta ra m a d . L k in , byle o lm a kla beraber,
onu n eserleri, ran ed eb iy atn d a n alnm bir mahsl olarak kalm am
tr. O n u n dili, sun' olm asna ram en, kendinden ncekilerin diline
gre ok sde, ok aktr. Eserlerinde, T i m u r d e v r i edebiyatna
hs olan c a n l bi r y a r a t c l k teba r z etm ektedir. irin syledi
ine gre, hareketsizlik lm le b i r d i r 84.
Bu sylenenler,

B b r n

eserlerine de

fazlasiyle tekabl et

mektedir. 1482de d o ara k 15 3 0'da len M i r z a B b r , z b e k l e r 'in tazyikiyle T r k i s t a n brakp g itm eye ve H i n d i s t a n da
yeni bir devl et ku rm a y a m ecb u r olmutur.
B b r n, m a n zu m
eserlerinden baka, kendi hl tercmesine ait B b r n m e si d a h a
V. V I . asrdan balayarak, pek lakl olarak T r k nesrinin k l s i k bir

72

MOOL FUTHTI

eseri gibi tannmtr. Bbr, Islm kltrne ve Iran edebiyatna

pek iyi vkf olduu halde, sde ve a k T r k e i l e yazmtr. Onun
bu slbunun okuyucular tarafndan takdir edilebilmesi, pek doru
ve salam

bir e d e b z e v k 1m

mevcut

olduunu gstermektedir85.

Eer bu devirde, Iran edebiyat bilginlerinden D e v l e t h n, Rd a k nin sde slbunu fena gzle grd ve daha sonra, O sm anl
ediblerim* kendi dedelerinin yazd sde dili kaba Trke,, diye tahkir
ettikleri dnlrse, bunu ehemmiyeti bir kat daha tebrz eder.
T i mu r , melliflerden, okumu insanlarn s e v e c e i ve ayn zamanda
mnev'ver olmyanlarn da a n l a y a c a ekilde yazmalarn istiyordu.
Bu dilek, yalnz T i m u r un deil, belki T i m u r l e r devrinde b y k
bi r k i t l e n i n dilei olsa gerektir86. O zamanlar, henz nazarlar
geriye doru deil, ileriye doru tevecch etmi bulunuyordu. Baba
lara krkrne i n a n m a yerine, B b r , u ak esas koymaktadr:
Eer baban iy i k anu n koymusa onu s akl a' , eer bu kanun fena ise,
iyisini yap!,,.

A ltinci

B lm

XV. A S I R D A N
SONRA

MSLMAN

DNYASI

J \ / [ s l m a n silhnn p a r l a k
m u v a f f a k i y e t l e r kazand
bir devir, X V . ve X V I. asrlardr: B i z a n s ykan, V i y a n a y
tehdit eden O s m a n l m p a r a t o r l u u ndan baka, iki byk
Mslman devletinin de temeli bu asrda atld. Bunlardan biri
Sa f e v l e r , kincisi de Hindistandaki B y k M o o l l a r , yni
B b r s l l e s i devletidir. Bununla beraber, Mslman dnyasnn
f e l k e t i de yine bu devirde balar: nki Y a k n A s y a nn hemen
b in y l kadar sren m e d e n st n l , bu devirde sona ermi
ve bu stnlk artk G a r b A v r u p a l l a r a gemitir.
Yukarda zikredilen vakalar gstermektedir ki, bunu, bin yllk
medeniyetin i h t i y a r l a m a s y l a zah etmek asl mmkn deildir.
A r a p l a r i l e r a n l l a r ellerinden geleni tamamiyle yaptlar. T r k
le r in hibir ey yaratmadklarn dnmek ise, asl doru deildir.
Vaktiyle Y u n a n ve R o m a m u h a r r i r l e r i : Dnya ihtiyarlad,
arzn inbat kuvveti bitti, emeler kurudu, halk oalmyor, ne asker,
ne denizci, ne de ifti yetiiyor!,, diye ikyet etmilerdi. Lkin X V .
asrdaki Mslman edebiyatnda bu t r l i k y e t l e r grm
yoruz 87. Esasen, buna bir sebep de yoktu. Mslman dnyas,
kendinin medeniyete olan istidadn henz kaybetmemiti. Bununla
beraber, Hristiyan dnyasyla r e k a b e t e d e me d i . Avrupada bu
zaman e h i r h a y a t , t i c a r e t ve s a n ' a t pek abuk ilerledi. Devletler
ve snflar arasndaki mcadeleler de, Y a k n A s y a da olduu gibi,
B a r b a r l a r m hcmyla mdilleip kark bir ekil almad. Avru
paya, daha sonradan btn dnya stndeki hkimiyetini temin
eden t e k n i k in z a f e r i de X V . asrda olmutu88.

XV. ASIRDAN SONRA

74

Barut, U z a k a r k ta o ld u u gibi ihtim al Y a k n a r k ta d a oktanberi bilin iyordu ; belki o n d an ha rb iin de istifade edilmitir. F akata t e l i s i l h l a r , y aln z A v r u p a d a icadedildi. A v r u p a lla r m bu
m h im icad, ksa bir z a m a n sonra, m slm an devletlerine de m l m o l
d u ; hatt T r k l e r , stanbul m uhasarasnda b u n d a n geni m ikyasta
istifade ettiler. X V I . asrda O s m a n l l a r harb teknik? nde A v r u p a lla r dan hi g e r i k a l m y o r l a r d . L k in , u z a k t a k i m slm an d ev
letlerine A v r u p a d aki bu icadlar, pek yava girmitir. M s l m a n
d nyasnn en i m l d e k i lkesi olan S i b i r y a , ateli sil h la n , X V I .
asrn ikinci yarsnda bile b ilm iyo rd u ki, bu hl, R u s l a r n g a le
besine b y k nisbette y a r d m etmitir. A v r u p a d a g e m i i n s
d a bilhassa b y k bir eh em m iyeti haizdi. m i d B u r n u kefedildik
ten sonra, A v r u p a gem ileri, artk H i n d D e n i z i nde yol aldlar.
M sl m a n la r , b u n la ra kar d u ra m y a ra k, H i n d i s t a n ve i n deniz
ticareti'ni elden b r a k m a y a m ecb u r o l d u l a r 89.
M s l m a n

dnyas

buna

birdenbire

rz

o lm a k

istemedi.

X V I . asrn ilk y a n sn d a , T r k i y e de, A v r u p a lla r n denizdeki s

tnlklerinin nekad a r t e h l i k e l i o ld u u n u pek iyi anlyorlard.
E vvelce, A v r u p a lla r nasl A r a p l a r taklit ettilerse, imdi T r k l e r
de A v r u p a lla r nki gibi d o n a n m a y a p m a y a l z u m grdler. uras
ok dikkate yndr ki, T r k i y e d e d on an m a k u m a n d a n n a , A vru pa lla rd an alnan k a p t a n ( K a p t a n Paa) ismi v e r i l d i 90. H lb u k i Avru pallar, d o n a n m a ku m an d a n la r iin, A r a p a Em r-l-m 'd& n aldklar
A m i r a l kelimesini kullanmtlar. T r k S u l t a n a ncak b i r k e r e
1538de H i n d i s t a n s a h i l i n e b i r d o n a n m a gn d erm ey e m u vaffak
olmusa da, bu teebbs neticesiz kalm ve bir d a h a tekrarlam am t r 91. A v r u p a da gem iciliin terakkisi ve A m e r i k a n n kefi n e ti
cesinde, birincilik, karayollarndan deniz yollar' na geti. S e m e r k a n d ,
H e r a t gibi ehirleri ykselten kervan ticareti b sb t n d u rm ad ;
lkin eski ehem m iyetini kaybetti 92.
Y in e X V I . asrda, A v r u p a tekniki m edeniyete matbaaclk gibi
bir vasta verdi. Basm a san at i n de o k t a n b e r i m a l m d u ;
A v r u p a lla r bunu o rad an renmi olsalar gerektir. Bu san at, i n den
d i er U z a k a r k
m em leketlerine geti. U z a k a rk halklarn dan
biri olan K o r e l i l e r mteharrik maden h^ fle r icadetm ekte inliler e
de, A v r u p a l la r a da teka d d m etmilerdir. Bu kitap basm a san ati

XV. ASIRDAN SONRA

75

in de mlm olduu gibi, r a n da dahi mlmdu.

Red-d-

D in in Tarihi1inde buna dir mufassal m l m a t vardr. Byle ol

makla beraber, U z a k a r k d n y a s , bu icattan Avrupallar gibi
mstefit olamamtr. Mslmanlar ise, o zamanlar, bundan hi
istifade edemediler.

A v r u p a da X V . asrda, o k u m a

y a z m a bi

lenlerin sayca nisbeten az olmasna ramen, yalnz e d e b mahiyette

eserler deil, pek ok ilm eserler de baslmtr. X V I. asrda Avrupa
da ilm maksatlarla a r k d i l l e r i n d e yazlm eserleri de basmaya
baladlar. Mslman dnyasnda ise, matbaaclk ancak X V I I I.
asrda, T r k i y e den balayarak, yayld. Mslmanlar ateli silhlar
Avrupallardan

hi

tereddt

etmeden almlard.

Lkin, kfir

lerin dier bir icad olan matbaacl kabl etmek iin, din limlerinin
fetvsn

a l m a k lzm geldi. nki basma

kitaplardan istifde

etmek, din ile alkal olan medrese leminde byk deiiklik doura
bilirdi 93.
in ile G a r b A v r u p a nn mukayesesi bize, teknik' in yalnz
tek b a n a itim hayatn t e r a k k i s i n e
gstermektedir. Demek ki barut

sebep

ol amadn

bilindii hlde kuvvetli bir asker l i

i n domamas, pusla bilindii hlde d e n i z c i l i i n terakki etmemesi,

matbaaclk mlm olduu hlde efkr-i- u m m i y e nin teekkl
etmemesi mmkndr. Eer A v r u p a da, R n e s a n s devriyle mnsebetdr olan ve Mslman medeniyetini i k i nc i d e r e c e y e d
ren ktisad ve meden ykseli olmasayd, matbaaclk byle b y k
n e t i c e l e r vermi olmazd. Mslmanlar, yava yava, hatt ark dil
ve edebiyatlarn ve ark trihini renmekte de, stnl Avrupahlara brakmaya mecbr oldular. Yine X V I I . asrda, Avrupa
heyetinaslar, Mslmanlar i n den sktlp kardklar zaman,
Avrupa ktphnelerinde a r k e l y a z m a l a r o kadar oalmt ki,
Fransz limlerinden D H e r b e l o t ark ta bulunmad hlde,
Mslman dnyasna ait bir Ansiklopedi yazmaya muvaffak oldu 91.
Mslman dnyasnn X V . asrdan sonra tammiyle i n h i t t a
uradn ve medeniyete y e ni b i r e y vermediini dnmemelidir.
T r k i y e , X V I . - X V II. asrlarda yalnz kendinin a s k e r k u v v e t i y l e
hret kazanmakla kalmad; s t a n b u l , Islm dnyas iin, byk
m e d e n m e r k e z lerden biri oldu. O , ktphnelerinde saklad
Farsa elyazm alar'nm okluu bakmndan, Avrupa ehirlerinden yalnz

XV. ASIRDAN SONRA

76
Londra

ve

L e n i n g r a d tan sonra geliyor.

Medeniyete

yaplan

hizmet, yalnz mzden kalm ydigrlar tantmakla kalmad; yeni

bir temel zerinde Irannkinden ayr bir m i m a r s l b u da meydana
getirildi.

Byk Trk mmar S i n a n n (aslen Rumdur) yapt

eserler, sanat bakmndan, Avrupadaki R n e s a n s devri mmr

e s e r l e r i n d e n hi de a a d e i l d i r . Si na n, kendinin en byk
eseri

olarak,

E d i r n e deki

Selimiye

C m i i 'ni

saymaktadr95.

X V I I . asrda K t i p e l e b i yahut H a c K a l f a adyla mrf olan

mehur Trk limi yaamtr. Onun eserlerinden biri, b i b l i y o g r a
fik byk bir teliftir ki, edebiyat ve ilmin her besini iine almak
tadr. Onun dier bir eseri de,

C o r a f y a ya dir olup, bu eser,

Avrupann corafyaya ait mlmtyla mslmanlarnkini bir araya

getirmek hususunda ilk tecrbedir. Avrupa Corafya edebiyatnda,
o zaman, bu trl bir tecrbe

henz yaplmamt96. Yine X V II.

asrda E v l i y e l e b i byk bir seyhat yaparak mehur eseri ni

yazd. Bu eser, bz uydurmalarna ramen, iindeki mlmtn
b o l l u u ve g e n i l i i bakmndan, Araplarm en b y k coraf
yaclarn

o k

geride

brakmaktadr97.

balarnda Byk h A b b s

r a n da

X V II.

asrn

hkmet srmtr ( 1587- 1628).

Bu uzun devir I r a n i i n g a y e t p a r l a k bir devir olup, pyitaht

olan I s f a h a n ehrinde ve bz baka ehirlerde, ydigr olarak,
p ek b y k m m r es erl eri kalmtr. h Abbs zamanndaki
bir I t a l y a n s e y y a h , bu h tarafndan bin edilen M e y d a n - h ile, r - B , , bahesini, o zamanki hristiyan ehirlerinin
en b y k c a d d e ve m e y d a n l a r y l a mukayese etmektedir98.
Hatt, en sonraki K a a r H n e d a n da, hkmet nfzunu kuv
vetlendirmekle kalmayarak, ayrca ehir h a y a t n n ilerlemesine de
alt. Yeni pyitaht olan T a h r a n dan baka, X V I I I . asrda tammiyle harap olmu olan T e b r i z , yeniden b y k bi r ehi r hline
getirildi. X V I I . asrda, H i n d i s t a n daki B y k M o o l devleti
henz kuvvetli bir imparatorluktu. Burada, I r a n mmrsi H i n d
tesiriyle y e n i bir ekil ald. Byk Moollarm m m r eserl eri ,
bu devrin Avrupa eserleri gznne alnd hlde de, yine en b y k
eserl er saylmaktadr. Bunlarn ser ve t i , o zaman A v r u p a nn en
zengin devleti olan F r a n s a nnkinden h a y l i fazlayd99.
X V I . asrn banda barbar z be k er tarafndan istil edilen
T r k i s t a n da bile, b a r b a r l k , medeniyetin tammiyle stne ka

XV. ASIRDAN SONRA

77

mad. S e m e r k a n d de X V II. asrda da T i m u r ve T i m u r l e r

devrinin a n anesi devam etti: Bunu rdr ve T illa K ri medreseleri
pek ak gstermektedir.
ktphneler

mevct

B u h r da
olup,

bu sralarda

tarihiler M e

pek

zengin

(peripatetik)

ve

R evk (stoik) felsefelerine ait eserler zikretmektedirler. H r e z m de,

zbek hkimiyeti ile, t i c a r e t e ve ehi r h a y t n a darbe vuruldu.
Lkin, ziraat ileri, yeni b y k k a n a l l a r almas neticesinde, bir
dereceye kadar i n k i f etti. F e r g a n a da X IX . asrda H o k a n d
H a n l a r zamannda pek byk s u l a m a

i l e r i yapld; pek ok

yeni e h i r in edildi. Mmri, B y k M o o l devletinde Hind

t e s i ri ne dar olduu gibi, T r k i s t a n n inliler tarafndan
zabtedilen ksmnda da mslman mmrsi, in

t e siri altnda

kalarak k a r k bir slp teekkl etti ve bu slbda bz cmiler de

in olundu 10.
Bunlarn hepsi, Mslman dnyasnn, X IX . asrda A v r u p a
tesiriyle u y a n m a y a balayncaya kadar derin uykuda,, olduu
hakkndaki fikrin, lzmundan fazla m b l g a l olduunu iyice
gstermektedir. Hakykaten, bir zamanlar Mslman medeniyetini
dourmu olan msit artlar, artk yoktu. Bu zamanki msl
man devletleri, en n srada harb ilerini gznnde bulundurmaya
ve ahlnin as ker bakmdan istinadgh olabilecek unsurlarn
ykseltmeye, hatt meden bakmdan zararl olsa bile, mecbr olmu
lardr. Balangta din ile o kadar bal olmayan ve serbest dervilik
tesirinde olan O s m a n l
H n e d a n , ahvlin icaplarna gre,
h a r b c i s l m a n anes i ni canlandrmaya mecbr olmutur101.
1593 ylnda, Avrupa muharebelerinin birinde P e y g a m b e r in yeil

b a y r a , ilk defa muharebe meydanna karlmtr (Bu bayrak,

gy, am civarnda bulunmutur; lkin, eski kaynaklarn hibirinde
byle bir bayran bulunduu sylenmemektedir). Bu trl artlar
iinde, devletin, ilim adamlarna kar d in adamlarn, ifti ve ehir
lilere kar A r n a v u t ve K r t gibi muhrip barbarlan iltizm etme
mesi mmkn deildi102. Bu gibi artlarn tesiri altnda, t r a n dada
S a f e v l e r Hnedammn kurucusu, ili i, d e v l e t di ni olarak iln
etti. Garptaki komular O s m a n l l a r a ve arktaki komular
z b e k l e r e kar yapt muharebeleri, bir d in h a r b i gibi gstermeye
imkn buldu. S n n l e r i l e l e r arasndaki mcadele X V I. asrdan
itibaren O r t a z a m a n da g r l me mi bir ekil ald. Snnlerle -

78

XV. ASIRDAN SONRA

ler, kendi din otoritelerine dayanarak, birbirlerini t e kf i r e t me y e

baladlar103. Mcadeleci iilik , r a n iin kuds bir mahiyet ald.
X V III. asrda ortaya kan hnedan buhranlar zamannda, bzan,
paralarn, IX . asrda M e h e d de lm olan i m m adna
basldn gryoruz. Din adamlar, r f z i r a n da ok kuvvet
lendiler ve halka, din - mezheb taassubu, S n n T r k iy e dekinden daha kuvvetle telkin ettiler104.
Yalnz, H i n d i s t a n da B y k M o o l l a r devrinde vaziyet
ok baka trl idi : Bu devlet, gerek madd refah, gerek d in msmaha
bakmlarndan, dier mslman devletlerinden epeyce i l e r i d e bulu
nuyordu 105. Buradaki Mslmanlarm meden faaliyetlerde Avrupa
llarca rekabet edemeyilerinin sebepleri bakadr. B y k M o o l
mparatorluu, a r k i A sy a t i p i n d e byk bir devlet olup, m a d d
bakmdan, yabanclarla mnsebete muhta olmayacak kadar z e n
gi ndi . Sonradan I n g i l i z l e r in de tiraf ettikleri zre, memlekette
z i r a a t ileri, B y k M o o l l a r devrinde, Ingilizlerin istilsndan
sonraki devre nazaran, d a h a y k s e k bir seviyede bulunuyordu.
I n g i l i z l e r , kendilerinin Hindistan iin yapm olduklar hizmeti,
Hindistanda d e n i z t i c a r e t i n i n i nki f arelerini temin etmi
olmalarnda grmektedirler. Onlar, K a l k t a , B o m b a y ve M a d ras gibi, shil ehirleri kurdular ki, eski devirdeki ehirlerin hibiri
bunlarla mukayese edilecek vazyette deildi.
ite bu srede, medeniyet shasnda b i r i n c i l i k Mslmanlardan Hristiyanlara geti. imdiki hayat Ortazaman hayatndan
ayran herey A v r u p a da yapld. imdi medeniyetin yayl, bil
hassa i m l d e n c e n b a ve g a r p t a n arka doru bir istikamet
almtr. Bu hl, bilhassa a r k A v r u p a iin, ok ehemmiyetli olup,
bylece R u s y a nn da m e d e n vazifeleri taayyn etmitir. Ortazamanda, Eskizamanda olduu gibi, K a r a - D eniz!'\n i m l shi l l eri ,
gerek meden, gerek siys bakmlardan, c e n p s h i l i n e tbidi.
X V I I I. asrda bu denizin iml shilinde yle ehirler meydana
getirildi ki, cenp shilindeki ehirlerden hibiri bunlarla mukayese
edilemezdi; Ortazamanda V o l g a boylarna medeniyet, B u h r
ve H y v e (Hrezm)den gelmiti.
Hlbuki X I X . asrda V o l g a
T a t a r l a r , Rusya vastasyla Avrupa edebiyatyla tanarak, T r
k is ta n daki din kardelerini tenvire baladlar106.

ZAHLAR ve DZELTMELER
Prof. Dr. M. Fuad Kprl

ZA H LA R ve D ZE LT M E LE R
i. Hind-Avrupa T b r
Milletlerin terakkisinde balca mil olarak rk', yahut coraf
muhit'i, yahut din'i ileri sren birtakm limlerin bu d a r ve tek t a r a f
l grlerine mukabil, B a r t h o l d , hakik bir tarihi telkkisi ile, bu
terakkinin muhtelif millerini ve bilhassa ktisad artlarn ileri sr
mtr. Hind-Avrup^ kavimlerinin, baka dnya kavimlerine gre rk
bir stnl olduunu iddia eden birtakm melliflere kar, bu b
yk mverrihin bu mnsz v e hibir lm mahiyeti olmyan iddi
ay kabl etmediini gryorus'.. Yalnz, burada mellifimizin kk
bir yanlln dzeltmeden gemiyelim: H i n d - A v r u p a kavimleri,
yahut Almanlarn kullandklar tbir ile H i n d - C e r m e n kavimleri,
antropolojik mnasyle bir rk birlik tekil etmezler; bu tbir, sadece
bir dil ailesi'ni ifade eden linguistik bir mefhumdur. slm milletlerinin
son asrdaki geriliinden slm dinini mesul tutmak istiyen d a r ve
mu t a a s s p gre kar mellif imizin delilleri de ok yerindedir.

2.

B a rd e s a n e

II-III. asrlarda Hristiyanlk iki byk buhran geirmitir ki,

bunlarn birisi gnostisizm buhran, dieri de mortanist buhrandr. ark
ve slm tarihiyle derin alkas dolaysiyle B a r t h o l d bunlardan bi
rincisi hakknda ksaca zahat vermek mecburiyetini duymutur.
La gnose, yni yksek ve esrarl bilgi veya ilim,, namna ileri srlen
muhtelif din ve felsef akydeler in (doctrine) hepsine birden gnostisizm
( g n o s t i c i s me ) derler. Daha Hristiyanlktan evvel mevcut olan
bu akydeler aleyhindeki kaydlara A h d - i - c e d i d de tesadf edil
mektedir. Bunun M a n d e e n lerl e sk alkas da muhakkaktr. Kenslm M edeniyeti

VI.

82

ZAHLAR

dilerinin, herkese malm olmyan yksek ve esrarl bir bilgiye vkf

olduklarna inanan bu gnostikler arasnda umum ve mterek bir
takm esaslar bulunmakla beraber, hakikatte, muhtelif menelerden
gelme ve akydeleri bakmndan biribirinden farkl gnostisizmler mev
cuttur. Bu isim altnda Paganizmden, Msevlikten, Hristiyanlk
tan km muhtelif mezheplere tesadf olunur ki, besledikleri akydeler karktr ve ok eski kklerden gelmitir: Eski Mezopotamya,
Iran, Fenike, Msr dinlerinden birok bakyyeleri gnostik doktrinle
rinde bulmak kaabildir. La gnose, hakikatte bir th&osophie'dir; o, ruhu,
c i s ma n l e m tarafndan, yni eytanlar ve yldzlar tarafndan
icra edilen tazyiklerden kurtararak serbeste ulhiyete ulatrmaa
alr. Byk hristiyan gnostikleri, mesel B a s i l i d e , V a l e n t i n ,
M a r c i o n , Eski ark unsurlar yerine, yava yava Yunan felsefesinin
ve tasavvufunun tesiri altnda, Hristiyanlk akydelerinin de nfuziyle, gnostisizmde yeni tekmller gsterdiler. Mesel V a l e n t i n ,
kilise akaidine bsbtn yaklaarak, E f l t u n t e siri altnda nazar
bir din felsefesi sistemi vcude getirdi. Ummiyetle gnostiklerin
dualisme' ile mazdeenlerin (yni Zerdt dinine mensup olanlarn)
dalizmi arasnda byk bir fark vardr: Mazdeizmde her iki kar
lkl lem, yni nr lemi ile zulmet ilemi hem cismn (madd), hem
rhn (mnev)dir; hlbuki gnostiklerin dalizminde nr lemi ruha
n, zulmet lemi ise sadece cismn d r.
B a r t h o l d n B a r d e s a n (Bar Da'isan) hakknda verdii mal
mat, bz bakmlardan tenkid ve tashih etmek lzmdr: Erbilli bir
ailenin ocuu olup, ( Temmuz, i54)de Urfada doan bu adam,
(199-214) yllarnda Urfada hkmet sren ve 2o6da tebeasyle be
raber hristiyan olan Prens A b g a .r la birlikte terbiye grmtr.
Hristiyan olduktan sonra, bz rivayetlere gre V a l e n t i n in gnostik
akydelerini kabl etmi ve sonra onlarn ounu brakp daha ortodoks akydelere dnm ve 222de lmtr. Bu mesele ile bilhassa
uraan Hristiyanlk tarihilerinin s on tetkiklerine gre, onu hakik
g n o s t i k addetmek asl doru deildir; F. N a u nun daha X I X . asr
sonlarnda ortaya srd vehile, o tun akydesi daha ziyade astrolo
j i k (yni, yldzlarn tesirini kabl e den) bir akydedir. Birtakm eski
kaynaklarn ve o arada balca A g a p iusun iddialar budur. F . N a u dan sonra, bu meselelerin en tann a bir mtehasss olan F . H aase de muhtelif eserlerinde ve mekal elerinde F. Nau nun bz m-

ZAHLAR

83

takalarn kabl etmemekle beraber esas itibariyle bu fikre itirk

ediyor. Btn bu tetkiklerden galiba habersiz kalm olan Ba r t h o l d ,
B a r d e s a n , eskidenberi kabl edildii vehile bir gnostik olarak telk
ki etmi ve Kitb-al-Fihrist mellifinin gr tarzm kabl ederek,
onu bir dalist (Islm kitaplarnda bunlara seneviyye *jyJ derler) ad
dettii gibi, onun akydeleriyle M aniheizm akydeleri arasnda byk
bir mnasebet bulmutur. Hlbuki, mellifimizin kabl ettii bu ben
zerlik, daha evvel M a r u t a tarafndan ileri srlmtr [Bu mesele
hakknda M . Ad. F r a n c k n Dictionnaire des Sciences philosophiques
(Paris, 1885)indeki malmat biraz eskidir; C . C l e m e n in les Religions du monde (Paris, g3o)undaki H r i s t i y a n l k bahsine ve bilhassa
E u g e n e de F a y e n Gnostiue et Gnosticisme (Paris 1925)ine baknz.
Gerek bu son eserde, gerek Dictionnaire d fistoire et de geographie ecelesiastiqtein 1930da kan czndeki B a r d e s a n e ve Ba r d e s a n i t e s
maddelerinde etrafl bibliyografya malmat vardr]. M aniheizm ve
onun Trkler arasnda intiar hakknda biraz aada malmat veril
mitir [Bak: N o t - 7].

3. M e lik

T b r

M e l i k (Malik) kelimesi hakknda slm Ansiklopedisine baknz.

Burada Lisn-al- A r ab ile H u g h e s , K r e m e r ve G o l d z i h e r e isti
naden verilen mlmat ok sathdir. Bu kelime, kral mnasna olan
M a l k a kelimesinden baka birey deildir ki, birtakm eski Hind
hkmdarlarnn sikkelerinde mesel

E fta lit' lerde buna tesadf

ederiz. Bu kelimenin, mslman Trk devletleri zamamnda muhtelif

coraf shalarda ve muhtelif zamanlarda ne gibi mnalar ifade et
tiini, yni, siyas hukuk bakmndan tazammun ettii eylerin mahi
yetini uzun uzun tedkik etmek husus bir aratrmaya muhtatr.

4 . SSN M E D E N Y E T T e sR

r a n n ve Iran medeniyetinin G a r b v e a r k R o m a ze
rindeki tesiri, u son otuz yllk tetkiklerle yava yava daha iyi aydnlanmakta ve bilhassa S s n devri medeniyetinin gerek Bi zans,
gerek dier k o m u d e v l e t l e r zerinde nekadar messir olduu,

84

z a h l a r

gn getike, daha ok anlalmaktadr. Bu hususta mellifimizin

verdiinden fazla mlmat almak iin baknz [ F u a d K p r l ,
Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri hakknda bz mlha
zalar, Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas, Say I., 1931, endekse
mracaat]. Bizansta saray tekiltnda ve teriftnda, birtakm det
lerde, hatt devlet messeselerinde grlen bu tesirin, sanat shasmda ve madd kltrde de mevcut olduu artk ummiyetle kabl
edilmektedir: G e z a Feher , Proto-Bulgar medeniyetinin birok un
surlarnda biraz da mbalal olarak Ssn tesiri gryor \les
Monuments de la culture protobulgare, (Archaeologica Hungarica) 1931].
Garba ve imale doru olan bu byk meden tesir hakknda M a x
S e m p e rin u mekalesine de baknz: Der persische Anteil an Wolframs
parzival (Deut. Viertel. f. ter. u. Geistesgeschihte, X II, I, S. 92-123);
H . G r e g o i r e da Byzantioridaki bz mekalelerinde rann Bi z ans
d e s t a n l a r zerindeki tesirleri hakknda birtakm yeni mtlealar
ileri srmtr. Maamfi, S s n medeniyetinin sanldndan daha
fazla messir olduu, yeni tetkiklerle aydmlanmaktadr : M . H ac k i n in Bmindaki hafriyat neticesinde, bugn E f g a n i s t a n da,
evvelce M . F o u c h e r tarafndan meydana karlm olan greko-buddik kltrnn yannda kuvvetli bir irano-buddik kltr meydana k
m ve bunun ark Trkistana, K u a ya kadar yayld iyice anla
lmtr [M . H a c kin, Nouvelles recherches archiologiqu.es Bmin, Pa
ris, V an Oest, 1933; yine ayni mellifin: Recherches archiologiques en
Asie Centrale, Revue des Arts Asiatiques, IX , III, 1936]. Buna ilve
olarak, M . G o l o u b e w Kambo budist sanatinde ran tesirinin mev
cudiyetini ileri srmtr [Journal Asitique, C C X V I I I , No. 2, P. 358].
Btn bunlara ilve olarak, Ssnler hakknda A r t h u r C h r i s t e n senin son mkemmel eserine de mracaat edilebilir: L ran sous les
Sassanides, Copenhague, 1936; [M aamfi, H a c k i n , G o d a r d ve
C a r l n Bmin daki hafriyat hakkndaki tetkikleri mstesna olmak
zre, A . C h r i s t e n s e n yukarda bahsettiimiz tetkiklerden haber
dar olamamtr. Yalmz, H a c k i n in Orta Asyadaki tetkiklerinin neti
cesi, 1936da kt cihetle, onclan haberdar olamamas tabidir],
ran da Hristiyanlk hakknda Ch r i st ensenin bu eserine mracaat
edilebilir. Hristiyanln Orta Asyada yaylmas hakknda baknz
[ Ba r t ho l d , Orta Asya da Hristiyanlk, Trkiyat Mecmuas, C. I, S.
47-100]. Ssn Iramnn yklmasndaki d a h i l mi l l e r i izah ede

ZAHLAR

85

bilecek kaynaklar mahdud ve kifayetsiz olduundan, bunu lykyle

anlamak kaabil olamyacan, C h r i s t e n s e n , pek hakl olarak, itiraf
ediyor [Ayn eser, S. 508]. Bartholdn bu hdiseyi zah iin gster
dii tima ve ktisad sebepler, ok umm ve mphem mahiyettedir.

5.

M ezdek

Bu meselelere dair ve hususiyle Mezdek

(Mazdak) hakknda

A. C h r i s t e n s e n in ismi geen eserine baknz. Yine ayn mellifin

Le Rigne du roi Kaudh I et le communisme mazdakite adl kitab bu
hususta lzm gelen tafsilt vermektedir.

6. Kelile ve Dimne
Kelile ve Dinine yahut, daha doru ran telffuziyle Kallagh-u
Damnagh , Sanskrite yazlm olan Panatantra adl hikyeler mecmu
asnn Pehlevye evrilmi eklinin ismidir. B u r z o y e adl hekim bunu
Hindden getirerek tercme etmi ve bu tercme randa sr atle ya
ylmt. n ce Srynye, sonra da mehr b n - E l - M u k a f f a tarafn
dan Pehlevice mterciminin bizzat kendi tarafndan yazlm biyog
rafisi ilve edilerek Arapaya evrilmi olan bu eseri, nce R d a k
yeni Farsa ile manzm olarak yazmtr. Sonradan muhtelif ran mel
lifleri tarafndan mteaddid defalar yazlan bu eserin Trke manzm
ve mensr mteaddid tercmeleri vardr ki, slm Ansiklopedisi'nin eski
Leiyden tabma yazm olduum O s m a n i i T r k E d e b i y a t mad
desinde bunlara it mlmat vardr [Bu mehr eser hakknda etrafl
izahat iin slm Ansiklopedisi'nde C . B r o c k e l m a n n tarafndan ya
zlm olan K a l l a w a - D i m n a maddesine baknz. Ayrca, A . C h r i s
t ens enin kitabnda da buna it bz yeni malmat vardr: S. 418,
424-426; Hind hikyelerinin Avrupa hikyelerine tesiri,, meselesi
gibi, her gn tazelenen byk ve umm bir mesele ile de yakndan
alkal olan bu eser- hakknda daha fazla izahata lzum grmyo
ruz]. Maamfi, H u s r e v I. zamannda, randa H e l l e n i s m e tesiri
tekrar canlanmakla beraber, Hind medeniyetinin byk ve feyizli bir
tesiri olmu ve yalnz Kelile ve Dimne deil, sair bz eserler de tercme
olunmutur ki, btn bunlar o devrin m a n e v bi r t e m a y l n

86

ZAHLAR

gstermektedir: B u r z o y e nin fikirleriyle Far s P a u l (Paulus Persa)n

fikirleri arasndaki derin benzerlikleri, Gh r i s t e n s e n ve P a u l K r a u s
aka meydana koymulardr [Ssniler Devrinde Iran, S. 425; ayrca
422-423]. Bizansta V I. asrda hkim olan ve 529da A t i n a F e lse fe
M e k t e b inin kapatlmasn ve mensuplan aleyhinde tkybatta bu
lunulmasn inta eden d i n t a a s s u b a mukabil, bu devirde ran
daki din ve fikr m s a m a h a k r l k , kuvvetle tebarz etmektedir.

7. Maniheizm ve T r k l er

Yalnz

ark ta deil,

trl isimler

altnda iml Afrikaya,

Garb Avrupaya ve Balkanlara kadar birok shalarda yerlemi olan

M a n i h e i z m (Manich&sme) eskidenberi, Hristiyanlkn, dalizm
d a l l e t i n e k a p l m bi r frk a s,, gibi telkki olunduu cihetle,
iptida eski Hristiyan mellifleri tarafndan iddetli tenkidlere ura
mtr. Bu din hakkmdaki mlmat, yakn zamanlara kadar, bun
lara ve islm melliflerinin ve bilhassa A n - N e d m in maniheen
kozmogoni si hakkmdaki izahatna istinad ediyordu. X X . asrda in
T r k is t a n nda muhtelif Avrupa heyetleri tarafndan yaplan haf
riyat ve aratrmalar neticesinde, m u h t e l i f d i l l e r d e yazlm
m n me t i n l e r i n e tesadf edildi: Pehlev (iml ve Cenub- garb
lehelerinde), Sogd, Uygur ve in dillerinde yazlm olan bu metin
lerden mhim birksmnn neri v e t e t k i ki syesinde, din tarihi
bakmndan, Maniheizm tetkikleri yeni bir devreye girdi: nk, bu
sretle, ilk defa olarak, bu dine it d m a n l a r tarafndan deil,
dorudan doruya me n s u p l a r tarafndan yazlm t i m a d a y a n vesikalar ortaya km oluyordu. Muhtelif dillerde yazlan bu
vesikalarn mtehasss filologlar tarafndan nerinden sonra, din tari
hiyle uraan birok limler bu hususta mlam tetkiklere giritiler.
Nihayet, son senelerde y e n i b i r k e if, bu husustaki kaynaklan
tekrar zenginletirdi: Msrda ele geen birtakm papirus lcrd e birta
km m n me t i n l e r i p a r a l a r n a ve bilhassa K t p h a l a i a adl
mhim eserin byk birksmnn Kopt dilinde tercmesine tesadt
olundu. Bz paralan 1933de Almancaya tercme edilerek, Pr u s y a
i l i m l e r A k a d e m i s i neriyat arasnda kan bu eserden baka,
muhtelif papirs paralanmn tmiri ve eklenmesi syesinde M a n nin

ZAHLAR

87

akirdleri tarafndan yazlm ve ekserisi III. asra it birtakm

hom&lit'ler de elde edildi ki, bunlarn da 1934de nerine balanmtr;
bunlar M n i nin ve halefi Si s i nni os un lmleri hakknda t a r i h
m l m a t da ihtiv etmektedir [Bu hususdaki en mhim neriyata
it gzel bir bibliyografya ve Maniheizm hakknda iyi bir hulsa,
C h r i s t e n s e n in 1936da Copenhagueda neredilen Ssnler hak
kmdaki eserinde mevcuttur: S. 174- 200].
M n , Arsacid hnedanma mensup olup, aslen H e m e d a n l
iken, sonradan B a b i l o n y a ya hicret eden bir adamn oludur. Ba
bas, o srada M e z o p o t a m y a da mevcut olan bir gnostik zmresine
mensuptu. 215 veya 216da doarak, ilk din terbiyesini bu sretle
alan M n , sonradan, zamannn ^erdtlik, Hristiyanlk gibi din
sistemlerine ve gnostik doktrinlerine ve bilhassa Ba r d e s a n ve M a rcio n un fikirlerine in olarak, babasnn mensup olduu zmreden
ayrld ve nihayet, kendisinin s tarafndan evvelce tebir olunan son
p e y g a m b e r olduunu iddia etti. Onun kozmogonisinde ve eskatolojisinde gnostisizm tesiri pek aktr. Bu din sistemin k a y n a k l a r n
bulmak hususunda asl zor l uk, bu kaynaklarn Maniheizmin muh
telif t e k m l s a f h a l a r n a it olmalarndan ve M n t l i ma t n n her d i n m u h i t t e ona u y g u n bir mahiyet almasndan ileri
geliyor. M n , btn cihana mil (niversel) bir din yaratmak isti
yordu ve bunun iin onu m u h t e l i f kavimlerin din fikirlerine ve
teolojik stlahlarna u y d u r m a k lzumunu duymutu: Onun ve
akirdlerinin bu temayl neticesi olarak, Maniheizm r a n m u h i
t i nde M azdeizm c ve rann efsnev tarihine it birtakm ilhlarn
ve kahramanlarn isimlerini ald. S r y n m u h i t i n d e n birtakm
meleklerin adlarn iktibas etti. H r i s t i y a n fikirleri de, M ninin
sistemi zerinde messir olmutur: s bu sistemde me r k e z bir
me v k i igal ediyorsa da, bunun mahiyeti henz iyice anlalama
mtr; Maniheizm d eki t e n s h {la metempsychose) akydesinin H i n d den alnd belli olmakla beraber, bunun bu sistem iindeki ha
kik mevkii hakknda limlerin dnceleri ayrdr. Bu sistem,
O r t a A s y a ya, Buddist muhitlerine yayld zaman da, ona t e t a
b u k a a l m t r .
Yalnz M e z o p o t a m y a da deil, r a n da da birok taraftarlar
bulan bu din, vz olan M n , hkmdar V a h r a m I. zamannda
Mazdeen r h n l e r i n i n tazyiki ile tkybata uryarak, 276da

88

z a h l a r

ldkten sonra da ehemmiyetini kaybetmedi ve gizli olarak devam

etti. Fakat, a r k a ve i m l e doru Maniheenlerin m u h a c e r e t i
de balad. S o g d i a n a (imdiki S e m e r k a n d havalisi)da kuvvetli
bir koloni teekkl etti ve bunlar yava yava garbtaki dindalarnn
tbi olduklar M e z o p o t a m y a daki r h n m e r k e z den ayrlarak
m s t a k i l bi r m m e t tekil ettiler. Maniheen kitaplar S o d c a ya
ve Sodcadan da V II I . asrdan balyarak, U y g u r L e h e s i ne ter
cme olundu: nk, 759da tahta kan bir U ygur hkmdar M a

niheizmi r e s m di n olarak kabl etmiti. Daha V II.

asrdanberi
i n e kadar gelmi olan bu din mensuplarna V II I . asrda in ehir
lerinde hl tesadf olunuyordu. 762de inli bir snin yardm talebi
zerine T a n g lann ark payitahtn igal eden U y g u r Ha k a n ,
orada, bu dinin byk bir rhnsine tesadf etmi ve ite onun nfuzu
altnda Maniheizmi kabl eylemitir. Uygur devletinin k u v v e t l i
zamanlarnda, in de Maniheenler ve ibadethaneleri serbest idi.
Lkin, 840-841de bu devletin sarslmas zerine, in bu yeni din
aleyhine takybata balad. Y u k a r M o o l i s t a n da, Uygur M aniheizminden bize kalan bakyye, ok mhim bir k i t b e dir; fakat
imparatorluklarnn yklmasndan sonra T u r f a n havalisinde kk
bir devlet kuran U y g u r l a r , yukarda zikrettiimiz din eserlerden
baka, birok sanat eserleri, duvar resimleri, minyatrler vesaire de
brakmlardr [ C h r i s t e n s e n in eserinde zikredilen bibliyografyaya
ilve olarak unlar da zikredebiliriz: P a u l Pel l i ot , L a Hate Asie,
P. 16-18; W . T h o ms e n , a rk Trkistan'n M zisine D ir, Trkiyat
Mecmuas, C. 2, S. 33-59; F u a d K p r l , T rk Edebiyat Tarihi,
stanbul, 1928; E . B l o c h e t nin la Conuete des E tats nestoriens de

l Asie Centrale (Paris, 1926) adh kark eserinde ve B a r t h o l d n

yukarda zikredilen Orta Asya'da H ristiyanlk' nda verilen mlmat
timada lyk deildir].
Hristiyanlkta Albigeois harblerini, Paulicien ve Cathare hareket
lerini vcude getiren, in de X V I I I . asr balarna kadar izine tesa
df edilen, s l m le m inde asrlarca takybata urayan M anihe
izm , P . P e l l i o t nun tahmini vehile, M o o l l ar arasnda galiba X III.
asrda hl mevcut olduu gibi [Ayn eser, S. 18], G . D u m e z i l de
Sibirya folklorunda hl bu dinin izleri bulunduunu gstermitir \Une
Survivance du manihSisme dar s le fo lk lo r e siberien adl mekalesinde: Trk
Antropoloji Mecmuas, Nu. 6, 1928]. Biz de buna ilve olarak, e h l

ZAHLAR

89

i - s n n e t akydelerine mugayir akydeler besliy en bz T r k t a r k a t l e r i nde M n tesirlerinin bulunduunu kk bir mislle teyid
edelim: Maniheizmin byk

a h l k esas olan dilin, elin,

belin mahfz olmas,, prensipleri, aynen B e k t a l e r d e de mevcuttur.

*
Mn ve Maniheizm hakknda, kitabmzn ktndanberi
birok mhim tedkikler neredildii iin, yukarki malmat dzelt
mek ve tamamlamak maksadyle, bu kk ilveyi yapmaa mecbur
olduk. Yalnz dnya tarihi bakmndan deil, eski Trk tarihi ve
Islm Medeniyeti Tarihi bakmlarndan da ok ehemmiyetli olan
bu meselenin bizi bu kadar alkalandrmasn tabi grmelidir.
Son aratrmalara gre, Mn, 14 Nisan 2 i6 da domu ve 26 ubat,
277de lmtr [M ninin hayatna ait takvim malmat, bilhassa
Th. N 1 d e k e nin tedkiklerine dayanmakta idi; halbuki S. H.
T a k z d e nin 1943de Londra ark Dilleri Dergisinde (B S O A S .,
IX.) nerolunan aratrmalar neticesinde bunlar dzeltilmitir],
Maniheizm akideleri ve onun bilhassa Efltunda ve Gnostiklerdeki

dalizm ile mukayesesi hakknda u esere baknz: S. P e t r e m e n t ,

Essai sur le dualisme chez Platon, les Gnostiques et les Manicheennes
(Paris, 1947).
u son yarm asr zarfnda, bilhassa, meydana karlan yeni
vesikalara dayanlarak, pek mhim epeyice neriyat yaplmsa da,
Maniheizmin arkta ve Garbtaki yaylna, i ve d tekmlne,
sair dinler ve din cereyanlar ile mnasebetine dair, eski ve yeni
vesikalara dayanlarak yazlm toplu bir tarihi yoktur. imdilik
1947de Pariste kitap. S. Quillet tarafndan neredilen L'Histoire

Generale des Religions adl eserin nc cildinde H e n r i C h a r l e s

P u e c h tarafndan yazlm olan Le Maniheisme makalesine ve yine
ayn mellifin Le Maniheisme, son fondemet, sa doctrine {Paris, 1949) adl
kymetli kitabna mracaat edilebilir. Biz, ona dayanarak, M aniheizmin inkiaf hakknda zaman ve mekn bakmlarndan kk ve
umum bir hulsa yapalm:
Maniheizm, III. asrn ortasndan balayarak, M s r da Hris
tiyan cemaatleri arasnda ve put-perest felsefe mektepleri mensuplar
iinde ve nihayet F i l i s t i n de ve R o m a da messir olmaa ba

9>

ZAHLAR

lad. IV . asrda bu d a l l e t (H irisie), her tarafa yaylm ve yer

lemiti. imal Afrikada 373-382de hristiyanln byk simas
Saint Augustin de bir arahk bu dallete sapmt; btn Kk
Asyada, Yunanistanda, llyriada, talyada, Gaule memleketinde
ve Ispanyada Maniheizme rastlanyordu. V. asrda hkmetin ve
kilisenin tazyikleri altnda gerilemee, hatt hemen tamamen k
mee balad; fakat V III. asrda imal Afrikada hl Maniheenler
vard. Bz limlerin kat kanaatlerine ramen, P u e c h ve Runsiman gibi daha ihtiyatl birtakm aratrclar, Bizans imparator
luunda ve Ermenistandaki P a u l i c i e n hareketi ile onun bir
devam gibi telkki olunan. X . asrda Bulgaristandaki B o g o m i l e
hareketini ve Garbta bu cereyanlarn sonradan X V . asra kadar dour
duu C a t h a r e , A l b i g e o i s hareketlerini de Maniheizmin
bir neticesi gibi saymak mmkn olabileceini bsbtn inkr
etmiyorlar; hatt, tannm tarihi G e o r g e s O s tr o g o r s k y , Histoire
de l'etat byzantin (Paris 1956) adl mhim eserinde, Bogomile ha
reketinin, Byzans tarafndan Trakyaya yerletirilen Paulicien\er\t
uzun zaman yanyana yaayan Makedonya ve Bulgaristan Slavlar
arasnda zuhur ettiini ve btn bu dalist ve Hristiyanlka aykr
hareketlerin, kklerini Maniheizmden aldn sylemektedir. Son
zamanlarda, bu gibi sonraki dalist cereyanlara Teni Maniheizm ismi
verilmektedir. (A. S ch m au s, Der Neumanichldismus a u f dem Balkan,
S a ecu lu m , 2 (1951), s. 271 v. d.
Merkezde, Maniheizmin pyitaht saylan B a b y 1 o n da,
birtakm tazyklara ve zuhur eden bz itizal zmrelerine ramen,
btn Ssnler devrinde Maniheizm devam etti ve M a z da k
tarafdrlannn ihtillci hareketlerine bir ilham kayna oldu. Arap
istilsndan sonra, E m e v l e r zamannda, vazyetleri ok iyi id i;
fakat A b b a s l e r iktidara getikten sonra bu vazyet bozuldu.
X. asr, bunlar iin bir dalma ve gerileme devri oldu. En byk
ruhan reisin merkezi olmak imtiyaz Babylondan S e m e r k a n d e
geti. Buna ramen, Maniheenlerin ve onlara mahsus akidelerin
tesri, Islm Gnostiklerinde ve Islm Gnose u zerinde devam etti.
Islm dnyasnn dallate sapm frkalar arasnda M n akidele
rine kaplanlara umumiyetle zndk deniliyordu. arkta, tam bunun
zddna, bir muvaffakiyet devri oldu: M v e r n n e h i rde ve
H o r a s a n da sratle Maniheen cemaatleri tredi ki, bunlar, bu

z a h l a r

9*

mezhebin Dinveriyye denilen ve bu mmtakalarda salam bir ileri

menzil tekil eden zahidlerinden mrekkeb bulunuyordu. V II . asr
daki bu gerileyiten sonra, bu Maniheenler iin Orta ve ark Asyaya
dora yeni bir mahre ald. Buna sebep, ark Trkistann inliler
tarafndan fethi ve Kgar-Kua-Karaahr arasndaki byk kervan
yolunun almasdr. 694den itibaren, yksek mevki sahibi bir Maniheenin in saraynda mevcudiyetini ve 732de imparator tarafndan
karlan bir ferman ile M n dini mensuplarna yinlerini serbeste
icra hakknn verildiini,, gryoruz. 768 ve 7 71deki dier iki ferman
ile de, bz yerlerde ibadethaneler kurulmasna,, izin veriliyordu; fakat
763de bunlardan daha ehemmiyetli bir byk hdise oldu: Maniheen rhanleri, Uygur Trkleri nin Hakan'na kendi dinlerini kabul
ettirdiler. Bu asrn ortasndanberi i l i den S a r - n e h r e kadar
uzanan ok geni sahada bir imparatorluk kurmaa alan Uygur
Trkleri, hakanlar ile beraber bu yeni dini kabl ediyorlar, yni
Maniheizm, bu imparatorluun resm dini,, oluyordu. Bu imparator
luk, 840da K 1 r g 1 z 1 a r tarafndan tahrip edildi. Bunu tekil etmi
olan Trk kabileleri dalarak, muhtelif istikametlerde hicret ettiler
ve Kansu, Turfan, Karaahr, Kua, Hotanda kk siyas teekkller
meydana getirdiler. Maniheizm buralarda epeyi zaman kuvvetle
yaad ve bugn elimizde bulunan e d e b i y a t ve s a n a t eserlerini
vcude getirdi. Sonradan, harbler ve istillar, yeni dinler, Mani
heizmin mevkiini sr atle sarsmtr. 981de buradan geen bir in
seyyah, eski Uygur baehrinde elli budist mbedine karlk, ancak
bir tane Maniheen mbedi grebilmitir. X III. asr balarnda
Mool istilsna kadar mtemad gerileyen, ortadan kalkan Mani
heizm, inde de ayn kbete uram, gizli cemiyetlerin iine snp
bsbtn yok olmamaa alm, Yang-tseu, Fou-kien, Fou-tcheou
shalarnda X I V . asr sonlarna kadar mrn srklemitir.
Ortaada, ark ve Garp Hristiyanlnm sinesinde meydana
kan ve tarih bakmdan mhim neticeler douran P a u l i c i e n ,
B o g o m i l e , P a t a r i n , C a t h a r e gibi isimler altndaki d a 1 i s t din cereyanlar, Hristiyan kilisesinin tabiatiyle ok iddetli
tkblerine uramtr. Bunlarn en eskisi olan Paulicien ve Bogomilelerin, Anadolunun Trkler tarafndan fethinde ve sonralar Osmanllarn Balkan istillar zamannda, yalnz siyas tarihimiz deil,
din ve tima tarihimiz bakmndan da, mhim rolleri olmutur.

92

ZAHLAR
Ortaada, muhtelif zamanlarda, muhtelif shalarda tesadf

edilen bu dalist akdeli zmrelere trl trl isimler verilmekle

beraber, en umum isim olarak Maniheen yni Maniheizm men
subu tbiri kullanlyordu. Bunlar hakknda umum ve inanlabilir
bir eser olarak u kitab syleyebiliriz: S. R u n c i m a n , L Manihiisme
medieval, Paris 1949. Maniheizmin Garbta Roma mparatorluu
shasnda yaylmas hususunda toplu malmat veren u eseri de
unutmamak lzmdr: E o n . d e S t o o p , Essai sur la diffusion du
Manihiisme dans l'Empire Romain, Gand niversitesi Felsefe ve Ede
biyat Fakltesi almalar, c. 38, 1909. Byk lim Fr. C u m o n tun
La Propagation du Manihiisme dans VEmpire adl makalesi (Revu d Histoire
et de littirature religieuse 19x0) ile, P. A l f a r i c in Ecritures manihiennes (Paris, 1918) adl eserinin birinci cildinin muhtelif bahisleri
de unutulmamaldr.
Islmlar arasnda daha ilk zamanlardanberi %ndk diye anlan
bu kelime bugn bile Trkede Akidesi bozuk,, mnasna fn d k
diye kullanlmaktadr Maniheenlerin slm dnyas ile mnasebet
leri hakknda unlara baknz: H. H. S c h a e d e r, Maniher und
Mslim, Z D M G , L x x x n , 1928, 76-81. G. V a j d a , Les m dqs en
pays d lslam au dibut de la periode abbaside (Rivista degli Studi orientali,
xv, 1937, p. 173-220).
M n nin lmnden sonra daha y z y l

gemeden, inden

ve ark Trkistandan K a r t a c a ya, yni Pasifikten Atlantike

kadar byk bir shaya sratle yaylmak kudreti gsteren Mani
heizm, en parlak devrini ve en uzun zaman d e v l e t ' d i n i olmak
imtiyazn, ark Trkistan Uygurlar ar snda temin etmitir. Mn
akidelerini kabl eden Uygur Trklerinin din-edeb eserleri ve
trl trl sanat mahslleri, Trk medeniyeti tarihinin eski ve
emsalsiz yadigrlardr. ark Trkistanda 1000 tarihlerinde altun
devrini idrk eden Maniheizm, imal Afrikada V a n d a 11 a rn
istils ile ortadan kalkm, fakat Suriye ve Mezopotamyada Hris
tiyan kilisesini uzun mddet tehdit etmitir. Onbir-oniki asr kadar
uzun bir tarih devre iinde, trl trl tecelllere urayan Mani
heizm, Mslman ran ve Trk kltr ananelerinde Mni-i-nakk
ve Nigr-hne-i-Mn, Erteng veya Erjeng (Ananeye gre, M ninin
yapt resimleri ihtiva eden mecmuann ad, A b b s k b l tara
fndan neredilen Ebu l-M a ' lt nin Beyn-el-Edyn nda, bu mecmuann

ZAHLAR

93

Gazneliler devrinde Gazne saraynda mevcut olduu yazl ise de,

bunun asl olmad pek tabidir) gibi birka tbir brakarak
ortadan kalkmtr. X X . Asr Garp limlerinin ark Trkistanda
meydana kardklar dvar resimleri, minyatrler, tezhibler, resimler
ve heykeller ile ssl ibadethneler, bize bu gn bu tbirlerin hakik
mnasn byk bir aklkla anlatmaktadr.

8 . H e r a k l us v e S s n l e r

622-628 seneleri arasnda S s n le r e kar muvaffakiyetli

harb yapan H e r a k liu s (Heraclius), 617 sonunda M u s u l civarnda
byk ve kat bir zafer kazand. Bunun nctesi olarak H u s r e v in
hali ve katli zerine sulh imza edildi. Bu sretle Suriye, Filistin, M sr
tekrar Bizans hkimiyetine gemi oldu ve H e r a k liu s ilk defa olarak
resmen B a s ile u s unvann ald (629); nk, o zamana kadar, bu
nvan tamaa salhiyeti Bizansllar tarafndan dahi tasdik edilen
Ssn hkmdarlar, artk bunu tayamyacaklard. K u r a n da
dahi zikredilen bu galebe, Yukar Ort^zaman tarihinin mhim bir
hdisesidir: Asrlardanberi ark hkimiyetini elde etmek iin birbirleriyle arpan ik i b y k kuvvetten biri, artk hemen hemen ykl
m gibiydi. Dier taraftan, B iz a n s Tuna hududunda epey zamandanberi tehdit etmekte olan A v a r T r k l e r inin mparatorluu da
sratle kmekte idi. ite, bu sretle, 629da B iza n s yeniden btn
hametiyle, rakipsiz olarak, Yakn arkm en m u a z z a m siyas ve
asker kuvveti gibi grnyordu. Maamfi, hi beklenilmiyen yeni bir
hdise, s l m iy e t in zuhuru ve Arap istils, H e r a k liu s un sekiz
senelik son saltanat yllarnda, Iran zaferinin semerelerini onun elin
den ald [Tafsilt iin: A . A . V a s i l i e.\, Histoire de Vempire byzantin,
Paris 1932, Vol. I, P. 260-264, 275-279. Burada, Bizansn dahil
vazyeti bilinmedike ilk bakta b ir m c iz e gibi grnen bu is t i
l y k o la y la tr a n b t n m ille r zal edilmi ve bu hususta
en mhim tetkikler zikrolunmutur].
*
H e r a c liu s (6o-64i) un uzun sren saltanat devri, onun dahil
idarede yapt esasl slhat hareketlerinden baka, Ssnlerle ve

94

ZAHLAR

Avar Trkleri ile deta devaml bir harb hlinde bulunmas ve

nihayet, slm kuvvetlerinin Ssn ve Bizans ordularn malp
ederek, bir taraftan ran, dier taraftan da Filistin, Suriye, Msr
gibi Bizansa tbi lkeleri ele geirmiye balamasnn da bu devre
tesadf bakmndan, byk bir ehemmiyet arzeder. Bundan dolay,
G. O s tr o g o r s k y nin Bizans tarihi hakkmdaki kymetli eserinin 1956da neredilen Franszca tercmesine dayanarak (Histoire de l tat
byzantin, trad. par J. Gouillard) bu tamamlayc hulsay buraya
eklemeyi trl bakmlardan faydal grdk.
Bizans tarihinin en byk hkmdarlarndan biri olduu umu
miyetle kabul olunan H e r a c lu is tahta kt zaman, mparatorluk
ktisad ve mal bakmlardan bitkin bir vazyette idi. dare makinesi
deta ilemez hle gelmiti; cretli asker esasna dayanan asker tekilt,
artk ilemiyordu. Hazinede para yoktu; memleketin merkez vil
yetleri dman elinde idi; A v a r la r ve S la v la r Balkan yarm
adasna yerlemiti; r a n l la r Kk Asyann can noktasnda
bulunuyorlard. Yalnz dahil bir canlanma, mparatorluu felketten
kurtarabilirdi. V II. asrn balangcnda mparator M a u r i c e in
Tuna seferinin muvaffakyetsizliinden sonra, byk sayda Slav ve
Avar zmreleri Balkanlara yaylarak yama ve tahribe koyuldular.
Mesie ve Makedonya eyletlerini ele geiren Slavlar, stanbul surlarna
kadar Trakya'y da inediler. Avarlar, aldklar ganimetlerle Tuna
yakasna ekildiler. stanbul ve Selnik ile, bz mahdut merkezler
mstesna, Balkanlar, en cenup sahalarna kadar etnik bakmdan da
byk bir deiiklie urad. Peloponez iki asrdan fazla Slav
tahakkm altnda kaldktan sonra, yava yava Bizans idaresi
tekrar kuruldu. Rumlar ve Rumenler sahil mntakalarma ve adalara
yerletiler. Slavlam olan sha, bundan sonra Bizans kaynaklarnda
Sclavinie ad ile zikredilmektedir.
Bizansn Asyadaki vazyeti de bundan daha az felketli deildi.
Bizans kuvvetleri Iranllar karsnda mtemad malbiyetlere
uruyordu. 613de Antakya nndeki byk hezimetten sonra, Iranllar her tarafta sratli bir yrye getiler. am ve Tarsus u zapdettikleri gibi, Ermenistana da hkim oldular ve haftalk bir
muhasaradan sonra 614de Kuds ele geirdiler. Ertesi yl, stanbul,
Asyadan Iranllarn, imalden de Slavlarn ve Avarlarn hcum

ZAHLAR

95

larna mruz kald; ranllarn g da baladklar Msr ftuhat

da Bizans en zengin vilyetinden ve zahire ambarndan mahrum
brakt.
Btn bu korkun felketlere ramen, H e r a c liu s un, impara
torluu yepyeni temeller zerine yeni batan kuran dar ve asker
slhat, meyvelerini sratle vermiye balyordu. Bunun temel
direi, Thtme rejimi dediimiz asker ve dar sistemdir. H eracliu s,
Anadoluda elinde kalm olan shalar, byk asker-idar mntakalara ayrarak idaresini Strage adl byk asker kumandanlara
verdi; onlann yannda her vilyetin sivil ilerine bakan bir proconsul
vard. Bu yeni

Theme'lerin eski muhtelif vilyetleri iine almas,

bunlarn asker karakterini gsteriyordu; fakat bunu asl vuzuh ile

anlatan ve Thim e'lerin asl karakterini belirten ey, buralara a sk er
k t a la r n y e r le tir ilm e s i ve yeni ihdas edilen asker mlkler'in
(Osmanl
verilmesi
la r n d a
nuyordu.

tmarlar gibi), asker hizmet karl, onlara irs o la ra k

idi. O zamana kadar bu usl yalnz h u d u t m n ta k a ve stanbuldan uzak G a r b v i l y e t l e r i nde tatbik olu
Tedric surette ve imknlarn msaadesi nisbetinde tatbik

edilen bu yeni tekilt sayesinde, her tarafta mhim asker kuvvetler

bulunmas temin ediliyor, hazine bunun iin hibir yk altna gir
miyor, cretli ordu sistemi'nin btn mahzurlar ortadan kalkyordu.
Anadolunun ve Kafkasyann cenkci kabilelerinden toplanan bu
tmarl asker kuvvetten baka, k y l le r e de bu asker tmar'\-Ar
verilmek suretiyle ordu mevcudu kolayca artrlyordu. imparator
luun sonradan Anadolu Theme'lerme naklederek Stratiote suretiyle
yerletirdii Slavlardan da istifade edilmiti, ilk dvette atlar ile
beraber vazifeye gelen bu daim tmarl ordusu, kk toprak sahibi
bir kyl snfnn mevcudiyetini de salyordu.
Bu salam asker tekiltn yannda, merkez idare'de dahi onunla
mtenzr devaml ve salam tekilt kurularak, eski prefecture sistemi
yava yava ortadan kalkt. Bunun geni salhiyeti sahasnda olan
mal idare de, daha kk birtakm dairelere verildi. te btn bu
slhat sayesinde genleen imparatorluk, 620den balyarak, d
manlarn malp etti, kaybettii topraklar geri ald, byk zaferler
kazand. Kilisenin byk mzaheretini kazanm olan H e r a c liu s ,
ordusunun bana geerek, Avar Hakan ile 619da madd ar art

96

ZAHLAR

larla bir sulh yaptktan sonra, 622de Anadoluya geerek Iranllara kar ordusunu hazrlamakla megul oldu: Svari kuvvetine
ve bilhassa svari okulara byk ehemmiyet veriyordu. Bz mte
hassslar, H e r a c liu s devrindeki asker tekilt ve slhatn, yeni
harb usllerinin byk nisbette gebe Trk kavimlerinden alnd
fikrindedirler [Bilhassa E. D ark o, muhtelif tedkiklerinde, byk bir
kuvvet ve salhiyetle bunu izah ve mdafaa etmitir. Bibliyografik
tafsilt iin O s t r o g o r s k y nin Bizans Tarihi ne baknz].
H e r a c liu s , Ermenistanda ran ordusunu byk bir bozguna
uratarak Anadoluyu dmandan temizledi; fakat Avarlarn tehdit
edici vazyeti karsnda stanbula dnmiye mecbur oldu ve onlara
verdii vergi miktarm oaltmak ve rehineler vermek suretiyle vaz
yeti dzelttikten sonra, 623de ranllarla harbe tekrar balad.
Ermenistan a ve oradan Ssnler iin ananev ve din mhim bir
merkez olan Genceye gelerek, ran ahinah H u s r e v i firara
mecbur etti. Byk miktarda esir ve ganimetlerle beraber, klamak
zre Aras nehri gerisine ekilen mparator, Kafkasyadaki Hris
tiyan kabilelerden ald yardmc kuvvetlere ramen, burada kat
bir netice alamad ve 625de Kilikyadan yapt neticesiz hcum
lardan sonra, klamak zre Sivas yolu ile Pontus mntakasna dnd.
Bu pheli vazyetler karsnda Iranllar 626da Avarlarla
ibirlii yaparak taarruza getiler ve stanbulu tehdit ettiler ki,
mparator byle bir mterek taarruzdan kanmak iin Avarlara
kar byk madd fedakrlklara katlanmt. Kuvvetli bir ordunun
banda Bosfor kylarna kadar gelmi olan ran bakumandanndan
baka, Avar Hakan da maiyyetinde Avar, Slav, Bulgar ve G ipid lerden
mrekkep muazzam bir kuvvetle stanbul nne gelerek, karadan ve
denizden sk bir muhasaraya balad. Din hisleri tehyi edilen ehir
halknn mukavemet kuvveti ve Bizans donanmasnn Slav gemilerini
mahvetmesi sayesinde, Avarlar hezimete uradlar ve perian bir hlde
ekildiler. Bunun zerine ran ordusu da sratle Suriye istikametinde
ekildi. mparator, bu srada ordusiyle beraber L a z ik mntakasmda
bulunuyor ve Hazar Trkleri ile Iranllar a kar sk dostluk mna
sebetleri kuruyordu ki, bu dostluk uzun mddet Bizans siyaseti iin
byk bir istinatgh olmu ve bu srada ran a kar H a z a r l a r m
taarruzlarn temin etmitir. 627 sonbaharnda ran ierilerine,

ZAHLAR

97

cenuba doru harekete geen mparator, N in iv e nlerinde ran

kuvvetlerini mthi bir bozguna uratm ve 628 ylnn balarnda,
H u s r e v in ok sevdii merkezi olan D a s t g e r d i zaptetmitir.
H u s r e v in o aralk tahttan indirilmesi ve ldrlmesi zerine yerine
geen olu, Bizans ile sulh yaparak, Ermenistan, Suriyeyi, Mezo
potamyay, Filistini, Msr geri vermi ve Bizansn stnln
kabul zorunda kalmt. Balkanlarda da, Avarlarm malbiyeti,
Slavlar iin birtakm byk menfaatler salamt.
rana ve Avarlara kar kazand zaferler nekadar parlak
olursa olsun, Heraclius devrinin ehemmiyeti bu bakmdan deildir.
Onun arktaki zaferleri, yeni doan slm dini ve slm kuvveti
karsnda, btn bu kazanlar
Araplara devretmek suretiyle
neticesiz kalmtr. O , ran mparatorluunu zayf drmekle,
Bizanstan ziyade slm istilsna

hizmet etmitir;

arkta Garb

T u -K iu lannn devamh surette yprattklar Ssn mparator

luunu Garp hudutlannda mthi hezimetlere uratmas, slm
ftuhat iin mhim bir yardmc olmutu; fakat onun Bizansa en
byk hizmeti, yapm olduu asker ve sivil slhattr ki, bunun en
salam temeli olan Thime tekilt ve tmarl daim bir asker sn
fnn vcude getirilmesi, Bizansn asrlarca kuvvetle yaamasnda
en byk mil olmu ve Mslmanlar tarafndan da taklit edilmitir.
Resm dil olarak Ltince yerine, kilisenin ve halkn dili olan Yunancann kabul de yine bu devrin eserlerindendir.

9. U

yd urm a

e s ik a l a r

m e r in am ahalsine verdii rivayet edilen bu ahdnme, bz

mverrihler tarafndan zikredilmi ve (Hicr 530)da len T a r t
bunu I. asr ricalinden A b d r r a h m a n dan naklen bir eserinde
kaydetmitir. Medeniyet-i-lslmiyye Tarihi mellifi C o r c i Z e y d n
eserinde bu ahdnmeden uzun uzun bahsetmi ve bunun mevsuk,
veya uydurma olduu hakknda ok mtereddit kalmtr. Herhlde
daha Tartd en evvel, byle bir a h d n m e nin mevcudiyeti hak
knda bir anane olduu tahmin olunabilirse de, gerek bu tahmin,
gerek bu ahdnme'deki bz hkmlerin V I. asrdan evvel Hristiy an
lar hakknda tatbik edilmekte olmas gibi mlhazalar onun t a r ih
s l m

M t dr a iy tli

V II.

ZAHLAR

98

d o r u l u u h ak k n d a asl k a t b ir d elil o la m a z [T a fsil t iin: M edeniyet-i-slmiyye Tarihi, T r k e tercm esi, C . I V , S. 17 7 -18 5 ]. T p k b u

nun g ib i, P e y g a m b e r e isn ad o lu n an d i e r b ir ahdnme d a h a v a rd r
ki, o n u n d a a yn sretle so n ra d a n u y d u r u l m u o ld u u m u h a k k a k
tr [Ayn eser, a yn cilt, S. 17 4 -17 7 ]. B yle b irta k m u y d u r m a v e sik a
lara, b za n sonraki ta r ih eserlerd e n a k i l s r e t i l e te sa d f ed ild ii
gib i, a y rca m u h te lif m a k sa tla rla , d o ru d a n d o ru y a u yd u ru lm u
eski m etin lere de, eskiden beri rastla n m a k ta d r. M esel u son z a
m a n la rd a s f a h a n d a A l i ye isn ad ed ilen g y a H ic r 40 senesinde
yazlm b ir ahdnme m ey d a n a karlm t. M ir z M u h a m m e d
K a z v in , b u n u n , A b b s d evrin d en son ra v e S a f e v l e r d evrin d en
evvel u yd u ru lm u o ld u u n u k a t srette isb a t etm itir [B st M ekale-iK azvin, I, B o m b ay , S. 1 3 1 -1 4 1 ]. Eski ta rih k a y n a k la rd a P e y g a m b e r
ve ilk d r t H a l f e za m a n n a it o la ra k gsterilen resm vesikalar
h a k k n d a u esere b a k n z: [ M u h a m m e d H a m d u l l a h , Documents
sur la diplomatie musulmane, P aris 1935].

IO.

u'BYYE M ESELES

B a r t h o ld n ubiyye meselesi hakknda ksaca verdii mlmt, burada biraz etraflca olarak zah etmek istiyoruz. nk,
trl bakmlardan byk ehemmiyeti hiz olan bu cereyan hi ol
mazsa u m u m h a t ia r iy le bilmek, slm tarihini anlamak iin za
rurdir. C o r c i Z e y d n , Medeniyet-i-slmiyye Tarihin d e [C. I V , S.
257_258] bu meseleye temas etmi ve D. B. M a c d o n a ld da 1927de
Islm Ansiklopedisi'ne yazd bir stunluk S h u b iy y e maddesinde
G o ld z ih e r in Muhammedanische Studien, I, 147-216 ile, Z. D. M . G .deki bir mekalesine istinad ederek kk bir hulsa yapmsa da,
bunlar ok kifayetsizdir. te, bu sebeple, burada bu mesele hakknda
umm bir fikir vermek istiyoruz.
Arapa {ab
kknden gelen bu kelime, Islmn ilk kuru
cusu ve niri olan Arap unsurunun h u k u k ve s iy s tehakkm ve
tefevvukuna kar kan itim bir cereyan ve mensuplarn ifade
eder. Bunlar, btn m sl m a n u n s u r la r n msavi olduunu iddia
ettikleri iin kendilerine Ehl-et-tesviye yni m s a v a t lkabn
verirler. Islm dininin ok sarih olan m s a v a t lk prensibine ra

z a h l a r
men, daha Peygamberin ilk

99

H a lf e le r i zamannda bahyarak,

bedev hayatn dourduu k a b le a s a b i y y e t ini iddetle muhafaza

eden A r a p u n su ru nun h u k u k ve s iy a s tehakkm gayet tabiy
di. Bilhassa, m e r in birok hareketlerinde darbmesel olan id
detli adletine ramen A r a p lk ta a s s u b u aktan aa gze
arpar. Hareketlerinde Kitaba ve Snnete uymay akllarna bile
getirmiyen E m e v le r zamannda, Arap unsurunun s iy a s ve h u
k u k tehakkm son haddine vard. s l m o lm y a n la r deil, hatt
Arap olmyan m s l m a n la r bile Allahn ve Peygamberin msavat
emirlerine ramen asl A r a p la r la m s a v saylmyorlar,onlarn
k le si addediliyorlard. te, birdenbire ok geniliyen ve Arap olmyan muhtelif unsurlara mensup milyonlarca mslman da ihtiv
eden E m e v mparatorluu zamannda, bu Arap ovinizmi kuvvetli
bir a k s l am el dourdu; eski ve k u v v e t li k lt r sahibi kavimlere
mensup m s l m a n la r d a , slmiyetin kat emirlerine ramen
A r a p la r da hl devam eden bu b e d e v a s a b iy y e t a n an esi
karsnda, kavm ur'un id d e tle u y a n m a m a s kaabil deildi. te
daha E m e v le r devrinde bahyarak,onlarn s u k tu n d a mhim bir
m il olan bu psikolojik aksVamel, A b b s le r devrinde, Arap unsu
runu pek sevmiyen M a n s r zamanndan itibaren, trl sebeplerle,
yava yava k u v v e t le n d i ve nihayet, H o r a s a n lla r n A r a p l a r a
g a le b e s i syesinde iktidar mevkiine geen Halfe M e m n devrinde
byk bir tima cereyan mahiyetini alarak, siyas hayatta da tesirini gsterdi; biraz sonra M u t a s m zamannda Araplarn tahsisatlar
nn kesildiini ve vliliklerden mahrum brakldklarn bile gryoruz.
Maamfi, siyas hayatta zaman zaman F a r s 1a r n, T r k 1e rin, D e yle m lile r in ehemmiyet kazanmalar ve bu unsurlara mensup asker
k u m a n d a n la r n te h a k k m gibi hdiselere bakarak, btn bun
lar u biyye cereyaniyle zaha kalkmak ve A r a p u n su ru n u n IX .
asrdan itibaren ehemmiyetini kaybettiini iddia etmek doru olmaz.
A b b s hkmdarlar, t r l u n s u r la r a mstenid bir sl m
im p a r a t o r lu u kurduklar iin, bu u n s u r la r d a n h e p s in i kol
lamak mecburiyetinde idiler ve Bizans ordusu gibi, A b b s ordusu
da t r l u n s u r la r d a n mrekkep olacakt. Fakat, hkmdarlar
nasl Arap neslinden iseler, devletin resm dili, saray dili, bir kelime
ile kltr dili de A r a p a idi; Abbslerin din siyasetlerinin esas
ise, ortodoks mslmanlk idi.

I OO

ZAHLAR
te Abbs mparatorluunun bu mahiyeti ve hkmdarlarn

kullanacaklar adamlardan yalnz a h s s a d k a t ve l i y k a t iste

meleri, Emevler devrindeki Araplk asabiyyetini ve Araplarn siyas
tehakkmn izale etmiti. Bu serbest hava iinde, b a k a u n su r
la r a mensup adamlar, Araplaa kar kendi k a v m a n a n e le r in i,
t a r ih e r e fle r in i, d ille r in i aka mdafaaya kalktlar ve m
nakaalar, her iki tarafn biribirini tahkir ve tezyif etmelerini de in
ta etti. Arap olmyan birtakm ir ve mellifler, bu hususta iirler,
risaleler yazdlar; buna mukabil, Araplarn dier kavimlere fik
olduunu isbat i i n mesel I b n

K u t e y b e nin T a f d l - e l - A r a b '

gibi kitaplar da vcude getirildi. Her iki taraf da dvlarm isbat

iin, birok h a d is le r de u y d u r d u la r . Maamfi, btn

bunlar

A r a p d iliy le yazlyor, Kur'an dili ve cennet ehlinin dili olan Arap

a'nn d i e r d ille r d e n st n olduu hemen ummiyetle kabl
olunuyordu. Bu iki ifratn ortasnda b t a r a f bir mevki alan bz
mellifler de, slm mmetine dahil muhtelif unsurlarn, hatt slm
olmyan unsurlarn, ayr ayr meziyyetlerine, faziletlerine dir eserler
yazdlar. Abbs ordusunu tekil eden muhtelif unsurlarn ve o arada
T r k le r in meziyyetlerine dir, mesel byk edib C h iz tarafn
dan yazlan eser, sonra, E b H a y y n - - T e v h d nin Araplarn,
Yunanhlarn, ranllarm, Hindlilerin husus meziyyetleri hakkmdaki
mtalealan, bir misl olarak zikrolunabilir.
Btn bu izahlardan anlalyor ki, u biyye cereyan, Arap
tehakkmne kar dier mslman unsurlarda tabiatiyle hsl olan
k a v m u ru n u y a n m a s ndan baka birey deildir. Bunu
sadece e d e b , yahut s iy a s veya d in bir hareket saymak, yahut
bzlarnn iddialar gibi r a n l l k u r u n u n u y a n m a s tarznda
tefsir etmek yanltr ve meselenin yalnz bir tek cephesini grmek
demektir. Arap olmyan mslman unsurlarda kavm urun uyan
mas, onlarda, eski din-ahlk ve edeb ananelerin, siyas ananelerin yeniden canlanmasn ve kymetlenmesini inta edecektir. te,
bundan dolay, u biyye ismini, btn bu birbirinden farkl cereyan
larn meydana kmasn hazrlyan p s ik o lo jik a k s l a m e le ver
mek dorudur. Yoksa, ehl-i-snnet akydelerine mugayir birtakm
mezhepleri, rann dalist itikatlarndan mlhem akideleri, d in s iy a s veya srf s iy a s mahiyette isyanlar bu isim altnda toplamak
doru deildir. u biyye'n\n lehinde ve aleyhinde bulunanlar tara-

z a h l a r

OI

findan yazlan eserlerde, daha ilk zamanlardanberi, bu tbirin ok

u m m v e m p h e m bir tarzda kullanld unutulmamaldr:
Mesel C h i z , slm dini aleyhinde bulunanlarn
p a g a n d a s n a

u ' b

p ro

uyduklarm sylerken, bu kelimeyi ok umm bir

mnada kullanm oluyordu.

Bu hareketi, sadece r a n l l k u r u n u n u y a n m a s tarznda
tefsir etmek de doru deildir. Eski ve kuvvetli bir medeniyetin mer
kezi olan ra n , slm hkimiyeti altnda phesiz tekrar m n e v bir
in t ib a h gsterecekti. u'biyye mefhumunun ihtiva ettii muhtelif
cereyanlar arasnda, byk mikyasta, bu hareket de mevcuttur. Bir
ok S s n ananelerine vris olan A b b s m p a r a t o r lu u nda,
bunu t a b i, hatt z a r u r grmek lzmdr. O devrin birtakm m
ellifleri, A b b s devletini S s n le r in d e v a m ,, addetmekle hi
yamlmyordular. Ssn devrinin din - ahlk ananelerini, Ssn
hkmdarlarnn byklklerini, adalet ve hametlerini, Ssn messeselerini ideal birer rnek gibi gstermek, yalnz r a n l m e llif
le re mnhasr kalmam, sair birok s l m m e llif le r i de ayn
fikirleri ileri srmlerdir.
Her mnasyle t a r ih b ir z a r r e t olan bu u biyye hareketi,
din-siyas bakmlardan s l m
b i r l i i n i z a y fla tm a k ,, gibi
fena bir netce dourmusa da, buna mukabil, slm muhitinde
geni ve kuvvetli bir h r r iy e t ve te sa m h h a v a s yaratmak,
Araplardan baka milletlerin d ille r in e , a n a n e le r in e , t a r ih
le rin e kymet vererek onlarla da itigal etmek, te n k id v e m u k a y e se
fikrini dourmak, mill lisanlarn edeb dil olarak ih y a s n a yol a
mak gibi faydal neticeler de vermitir ki, slm kltrnn ykseliin
de bunun rol pek byktr [Bu mesele hakknda, Tahranda kan
M ihr mecmuasnda C e l l H u m tarafndan neredilen makalelere
baknz: C . II, numara 1-4; C. III, numara 1 -3 . Bu makaleler, Msr
melliflerinden A h m e d E m in ve A b d lh a m i d in
(1347)
ve
(1351) adl eserlerinden iktibas edilmitir. P ro f. M a r g o lio u t h un slm Tarihinde ran n M evkii adl mhim makalesinde
de, u biyye cereyan slm medeniyeti zerinde ran tesirinin neti
celerinden biri,, olarak gsterilmi ve sadece bu bakmdan tetkik
olunmutur; biz bu makalenin Farsa tercmesinden istifade ettik:
A l i E k b e r D e h h u d , Emsl ve Hikem, c. m, s. 1673-168 9,

ZAHLAR

102

Tahran 1310. Ortazaman slm - Trk leminde M illiyet M es elesi ismiyle

neredeceimiz bir eserde, bu mesele hakknda da, bilhassa i t im i
ta r ih bakmndan icabeden izahat verilmitir].

11. G

rcler

G r c le r ve

ve

E r m e n l e r d e

E rm e n ile r,

rk

e sr

slmiyetten sonra, nce

A rap

ve Fars, sonra da kuvvetli T r k tesirine tbi olmulardr. imdiye

kadar bu hususta aratrmalarda bulunmu olanlar, Trk tesirini
Iran tesirlerinden ayramamlar ve onu da rana isnad etmilerdir.
Hlbuki B y k S e l u k le r in zuhurundan bahyarak son gnlere
kadar, dilde, edebiyatta, gzel sanatlann sair muhtelif belerinde,
devlet tekiltnda bu tesir ok brizdir. Ortazamann byk Grc
iri o ta R u s t a v e linin Kaplan postlu valye adl mehur destannda
yalnz I r a n t e siri deil, Trk tesiri de mevcuttur. Trk edebiyat
nn Ermeni edebiyatna tesiri meselesi hakknda baknr : [ F u a d
K p r l , Trk Edebiyatnn Ermeni Edebiyatna Te siri, Edebiyat Fakl
tesi Mecmuas, Say 1, S. 1 - 30, stanbul 1922].

12 .

a r k

i r s t y a n l a r i n i n

e r l

Bu ilerilik, ancak X IX . asrda, hatt bu asrn ikinci yarsnda

kendisini gstermee balamtr. Yoksa, daha evvelki asrlarda,
a rk H r is t iy a n la r , tslmlarla mukayese edilemiyecek kadar
g e r i bulunuyorlard. X V . X V I I I. asrlar arasnda Osmanl im
paratorluu memleketlerinde seyahat etmi olan Avrupallarn yaz
dklar seyahatnmelerde, ark Hristiyanlarnn, hatt r h n s
n fn bile, ne derin bir c e h a le t iinde bulunduunu gsteren ka
ytlar pek oktur. P ro f. W . A r n o ld diyor ki: X V II. asr sonlarnda
Trkiyedeki btn Rum papaslan iinde yalnz oniki kiinin eski
Yunan diline lykyle vkf olduu rivayet edilir. Papaslar iin okuya
bilmek byk bir iktidara malikiyet gibi saylrd. Bunlar du kitap
larndaki kelime ve tbirlerden birounun mnasn anlyamazlard,,
[Intir-- slm Tarihi, S. 172, stanbul 1343; Bay H a l il H a lid ta
rafndan yazk ki notlardan birou terkedilerek tercme edilen bu
mkemmel eserde, has isimlerin ekseriyetle yanl yazlmas, mter

ZAHLAR

103

cimin, slm kltrne hi vkf olmad gibi, mellifin transcription

sistemini de anhyamadn aka gstermektedir].

13.

ark

ir s t y a n l a r i

ve

slm

e s r i

Ortodokslarla Katolikler arasndaki d in mnaferetler, yalnz

H a l S e fe r le r i esnasnda deil, ondan sonra da, ark Hristiyanlanmn s l m hkimiyetini Avrupahlarn hkimiyetine te r c ih etme
lerine sebep olmutur; nk bu hkimiyet, Hristiyanlkn her
mezhebini, her cemaatini akydelerinde tamamiyle se r b e st brakyor,
hatt bununla da kalmyarak, o cemaat mensuplarnn biribirleriyle
olan h u k u k m n a s e b e tle r in in tanzimini de yine o cemaate
terkediyordu. slm ftuhatnn Bizans topraklarnda sratle inkiaf
sebeplerinden biri de, resm ortodoks kilisesinin iddetli tkybatna
unyan birtakm Hristiyan mezheplerine mensup cemaatlerin, ken
dilerini zulmden kurtaracak olan bu hkimiyeti iddetle arzu etme
leridir. W. A r n o ld n Trke tercmesinden bahsettiimiz eserinde
( The Preaching o f slam, 2. ed. London, 1913) buna it mhim kaytlar
vardr.
14 .

E r m e n l e r

ve

K A T O L K L K

Ermeni kilisesi ve Ermeni cemaati, Ermeniler arasnda katolik propagandasna mni olmas iin, yalnz ran devletine deil,
Osmanl devletine de mtemadi srette mracaatta bulunmutur.
Tarihlerimizde buna it tafsilta tesadf olunur [A h m e d R e fik ,
Trkiye'de Katolik Propagandas, Trk Tarih Encmeni Mecmuas,
numara 5 (82), 1340, S. 257 - 276].

15 .

M SLM ANLAR

ARASIN D A

M LL YE T LK

X IX .
asrn milliyet fikirleriyle beslenen A r n a v u d ve A r a p
m ill i y e t i le r i arasnda, bu din ayrlnn yava yava ehem
miyeti kalmadn ve Osmanl mparatorluuna kar yaptklar
hareketlerde hristiyan olsun, mslman olsun, Arap ve Arnavud
milliyetilerinin mterek hareket ettiklerini ok iyi biliyoruz.

ZAHLAR

104

16. SLMYETN YAYILMASI VE

sl m

d in in in

ve

A rap

d ilin in

Cizye

ok geni bir coraf

shada ve sratle y a y lm a s , cidden aratrlmaa deer bir meseledir. Birinci mesele hakknda A r n o ld n eserinde ve C. Z e y d n m
Medeniyet-i- slmiyye Tarihi'nde izahata tesadf olunur. Bu yaylma,
umm bir ekilde tetkik edilince, bunda asl bir cebir ve iddet olma
d derhl grlr. slm esaslarna gre, gayr-i-mslimlerden cizy e
denilen huss bir vergi alnr ki, ilk asrlarda slm devletinin hzine
sini besliyen balca varidat menblanndan birini tekil ediyordu.
Herhangi fethedilen bir memlekette, halk, bu huss vergiden kurtul
mak iin kitle hlinde slmiyeti kabl ettii zaman, orann varidat
derhl mthi bir eksilme gsteriyordu. Buna kar, daha E m e v le r
zamannda, slm dinini kabl edenlerin de bu vergiden istisna edil
memeleri hakknda emirler verildiini biliyoruz. slm esaslarna
tamamiyle zd olan bu hkm, m e r b. A b d - l - A z i z ok ksa
sren saltanat esnasnda kaldrmt. Sonralar, Osmanl mpara
torluumun byk ftuht devirlerinde bile, varidatn eksilmemesi
iin, devletin buna mmasil hareketlerde bulunduunu ve k itle
h lin d e ih t id l a r mene altn gryoruz. Bz yerlerde
slm dinine girmiyen halkn bile, Arap dilini kabl etmesi, muhitin
cabt ve slm medeniyetinin o shalarda kuvvetli inkif neticesidir.

Bu meselenin trl bakmlardan arzettii ehemmiyeti gznne

alarak, yukardaki ok ksa ve ok umum mahiyetteki izahmz
biraz daha geniletmek lzumunu duyduk. Son asrda slm tedkikleri ile uaan hemen btn Garp limleri, mesel A sin P a la c io s ,
W. A r n o ld , slmln sratle ve kuvvetle yaylmasnda, hatt
asker zaferlerinde, silh kuvvetinin, zulm ve tazyikin birinci dere
cede ehemmiyetli bir rol oynamadn gstermilerdir; halbuki,
Ortaa Hristiyan dnyasnn slm dinine ve Mslmanlara kar
besledii korkun dmanlk hislerinden kurtulamyan eski Garp
mellifleri, eserlerinde, slm dininin kan ve atele yayldn, slm
hkimiyeti altna den Hristiyanlara Mslmanlkm zorla kabul

z a h l a r

05

ettirildiini srar ile yazp durmulard. Ancak, X I X . asrda Hal

savalar hakkmdaki eserleriyle byk hret kazanan M ic h a u d
gibi bz tarihilerin, din taassup tesirinden kurtularak hdiseleri
tarafsz bir gzle grp mukayese ettiklerini de unutmamak lzmdr.
Profesr W. A r n o ld un son yllarda nc defa baslan tslmn
Yaylma Tarihi adl mehur eserinde bu byk tarih hdise, tarafsz
ve doru bir grle izah olunmutur.
Islm dini, Msevlik ve Hristiyanlk gibi Allahn birliine
inanan,, dinlere mensup olanlar, bz madd artlar iinde, din
messeseleri ile birlikte serbest brakm, mbetlerini ve ruhanlerini
onlara birtakm imtiyazlar tanmak suretiyle himaye etmitir.
Ira n ve H in d is t a n da Zerdt ve Budha dinleri mensuplarnn pek
ezici bir ekseriyet hlinde bulunduklar muhitlerde, bunlar Ehl-ikitab zmresinden saylmadklar hlde, siyas zaruretlerle, yine bz
artlar dahilinde msamaha ile karlanyorlard. slmiyetin ilk devir
lerinde saylan olduka ehemmiyetli olan Gnostik zmreler bile, din
bakmdan hibir tazyik altnda deillerdi. Btn bu slmlk dn
daki,, zmreleri hele E hl-i kitab olanlan Mslmanlk kabule
zorlamak Islm din esaslarna aykr olduu gibi, Ehl-i-kitab olmyanlara kar byle bir harekete girimek de siyas ve dar bakm
lardan ok tehlikeli idi; halbuki Ssn devletinin resm dini olan
Mazdeizm rhanlerinin, baka itikat tayanlara kar ok iddetli
ve zlim olmalan, Bizans Imparatorluunda ise Ortodoks kilisesinin
her trl i tizal zmrelerini (Heresie) ortadan kaldrma siyaseti, fikir
ve vicdan hrriyetini yok etmiti. Olduka mhim bir kemmiyyet
tekil eden bu mazlm kitle, Iran ve Bizans imparatorluklarnda,
slm dininin madd ve mnev zaferine hizmet etmilerdir.
Mslmanln sratli yayl sebebini yalnz kl kuvvetinde,
iddette, baskda aramak, Ortaa Hristiyanlnn Islmlara kar
besledii korkun taassup ve husumetin uurlu ve uursuz bir teza
hrnden baka birey deildir ve tamamyle tek t a r a fl ve ok
b a s it bir izah eklidir; halbuki her byk tarih hdisede olduu
gibi bunda da birok m ille r in tesiri olduu, her zaman ve mekna
gre, bu millerin ehemmiyet derecelerinde de m h im f a r k la r
bulunduu muhakkaktr: Mezopotamyann, rann, Mvernnehrin, Filistin ve Suriyenin, Msrn istilsndaki d artlar ve

o6

za h la r

miller elbette biribirinden ok farklyd; bunun gibi, slm tarihinin

trl tekml devrelerinde de i a r tla r ve m ille r phesiz
biribirinin ayn deildi. slml kabul etmiyen Hristiyan, Yahudi
gibi Ehl-i-kitab zmreler ile mazdeen, budhist, sbi, gnostik gibi
bunun dndaki cemaatler hakkmdaki Kitab ve Snnet't dayanan
hkmler bile, zaman ve mekna gre birtakm ayrlklara uruyordu.
Memleketin bandaki siyas ve asker byk ahsiyetlerin dn
ve anlaylarndaki farklar, hkmetin veya hnednm menfaati ile
alkal hareketler, siyas zaruretler, ktisad ve mal ihtiyalar, pek
tabi olarak bu ayrlklar yaratyordu. te, tarih bakmdan salam
neticelere varabilmek iin, slmn sratle yayl meselesini ve
onun balca millerini, byle geni bir gr ve anlayla incelemek
arttr. Yoksa, belli bir coraf sahaya ve belli bir zamana ait olan
herhangibir hdiseyi sebepsiz yere yayp geniletmek suretiyle, yni
mnsz generalisation larla, mutlaka yanl neticelere varlr ki, bu
basit kaideyi unutmamak tarihilerin ilk vazifeleridir.
te, slm tarihine bu metodolojik prensiplere gre acele ve
basit bir gz atarsak, u hakikatler gzmze arpar: Mslmanln
yaylnda d artlarn ve millerin, hele bz devirlerde ve bz
muhitlerde, byk bir tesiri olmutur. Gerek fertler zerinde, gerek
zmreler ve cemaatler zerinde Islmlk kabul etmeleri iin her
hangibir z o r la m a hdisesine tesadf edilemez; nk byle birey
slm dinine aykrdr. slm olmyanlara mahsus vergilerin, her
zaman ve her yerde slmlatrmak hususunda bir silh gibi kulla
nld da yok gibidir. slm tedkiklerinin byk mtehasss J.
G o ld z ih e r ile, ona itirk eden W. A r n o ld un dedikleri gibi, bu
vergiden kurtulmak maksadiyle Mslman olanlar, onun yerine
Mslmanlara mahsus zekt' vermekten kurtulamadklar cihetle,
bu madd sebebin fazla bir kymeti olmad kendiliinden meydana
kyor.
Filistin ve Suriyede eski Bizans kadrolar zerine tekilt kurmya almakla beraber, hele ilk devirlerde daha ziyade bedev bir
Arap saltanat karakteri tayan E m e v D e v le t i, Bizans-Ssn
meden ananelerine dayanan A b b a s H a l if e l i i gibi salam bir
siyas teekkl deildi. Bu slle, sadece fethedilen yerlerden mmkn
olduu kadar fazla para ekmek ve kavim ve kabilelerinin hrsn

ZAHLAR

107

bu suretle tatmin ederek mevkilerini bylece salamak dncesinde

idi. Bunlarn. Horasan ve bilhassa slm tesirinden daha uzak kal
m olan Mvernnehrde tkbettikleri slmlatrma siyasetini
ksaca izah ederken, yukanki grlerimizin doruluunu daha iyi
anlatm olacaz: E m e v devletinin, slm adaletinin ve Mslmanhk yaymak idealinin tek temsilcisi olan m e r b in A b d - lA z i z den sonra, onun uslleri tamamyle braklmt. Nihayet, vl
A ra s (M. 727-729), Mvernnehri Mslman etmiye niyet etti
ve Mslman olacak kimselerden vergi alnmyaca vadiyle Semerkanda propagandaclar yollad. Az zamanda mhim neticeler elde
edilmiye baland; lkin, bir taraftan siistimal, yni hrszlk kay
naklarnn azaldn gren Arap memurlan, dier taraftan demok
ratik slm ruhunun, imtiyazlarna ve menfaatlerine dokunacan
pek iyi bilen yerli dihkan lar, bundan fena halde kukulandlar.
Mvernnehrin tima ve ktisad bnyesi ve din vazyetindeki
birtakm hususiyetler, slmlamaya

ok elverili idi. Bu itibarla

devlet gelirinin birdenbire azaldn gren vl, ilk vadini birtakm

artlara balamak zorunda kald ve vergiden kurtulmak iin snnet
olmak, namaz klmak, Kur'n'dan bir sre okumak,, icabettiini iln
etti. Gelirin bununla da lzumu kadar artmadn grnce, istis
nasz herkesten vergi alnmasn emrettiyse de, bu karar byk bir
isyan ile neticelendi; halk, civardaki putperest Trkleri yardma
ardlar. Birka ehir mstesna olarak, Araplar Mverannehri
epeyice bir mddet boaltp ekilmek zorunda kaldlar. Bu ayaklan
mada buralarda olduka kuvvetli bulunan maniheenler'in mhim
tesiri olmutur.
Zaman zaman, istisna tekil eden bz mnferit hdiselere tesa
df edilmekle beraber, slm dininin kat hkmleri, Mslman
memleketlerinde yayan her trl din ve mezheplere mensup cema
atlere en geni bir din hrriyeti vermi, din messeselerini ve din
adamlarn onlara byk imtiyazlar salamak suretiyle himaye
etmitir. Ara-sra, dar dnceli, mutaassp bz hkmdrlar ve
devlet adamlar tarafndan Hristiyan ve Yahudiler aleyhine birtakm
haysiyet krc kararlar ahnmas mesel devlet ilerinde kullanl
mamak, ata binememek, silh kullanamamak, kyafetlerinde Mslmanlar taklit edememek, hangi cemaate mensup olduklarm
gsteren bz almetler tamak gibi pek mahdut zamanlara ye bz

ZAHLAR

o8

mutaassp muhitlere inhisar etmitir. te bundan dolaydr ki, daha

ilk asrlardan bahyarak slm dnyasnda Hristiyanlar ve Yahudiler tam bir din hrriyetine sahip olmular, devletin en yksek ve
ar mesuliyetli makamlarna geebilmiler, saraylarda byk nfuz
ve itimat kazanmlar, yalnr serbest i hayatnda deil, umum
hayatta da ok byk servet sahibi olmular, d memleketlerle
ticareti deta fiil inhisar eklinde ellerinde tutmulardr. Islm
devletlerinin mal ileri ve bankaclk, bilhassa Yahudilerin elinde
idi. A b b a s le r devrinde, Badad medreselerinde hocalk eden gayr-imslimlere tesadf ediliyordu. slm devletleri ve hkmdrlar en
kudretli devirlerinde bile, slm olmayanlar zorla slm dinine sok
mak ve memleketlerinde baka dinlerden hibir eser brakmamak
gibi zulm hareketlerine hibir zaman teebbs etmemilerdir. Yoksa,
I s p a n y a da Mslmanlara ve Musevlere kar tatbik edilen yok
etme siyaseti'ni, Mslman devleder de kolaylk ile tkibedebilirlerdi.
Ortaada Bizans mparatorluunu asrlarca kana boyayan
mezhep mcadeleleri, Engizisyon devrinin vah htralar, Garp
dnyasnn korkun Katolik-Protestan kavgalan, din hrriyeti meselesinde ark ile Garp arasnda bir mukayese yapabilmek iin bize
kf bir fikir verebilir: Protestan memleketleri, K a n u n S le y m a n
ordularn, kendilerini vicdan hrriyetine kavuturacak bir k u r ta r c
olarak, byk bir mit ile bekliyorlard [slm hukukunun, slm
olmyanlarn Mslman memleketlerindeki hayat artlar hakkndaki hkmlerini renmek iin vaktiyle Leydende kan slm
Ansiklopedisi nin drdnc cildinde imm maddesine baknz. Ayrca:
T r it t o n , The Caliphs and their non-muslim Subjects, London 1930].

17. A r a p

O rd u g h - e h ir le r i

B e d e v Araplar, bir memleketi fethettikleri zaman, yerli

halk ile k a rm a m a k ve herhangibir hcuma kar daima to p lu
b u lu n m a k iin , daim o r d u g h la r kurarak, oluk ocuklariyle
beraber oralarda yaarlard. Byle herhangibir yerde uzun mddet
kalnaca anlalnca, bu o r d u g h la r yava yava bir ehir hlinde
tanzim edilmee balanrd. Bu ordughlardan bzlar, sonradan,
muhtelif millerle, b y k e h ir le r hlinde inkiaf etmilerdir ki,

ZAHLAR

109

B a sr a , K fe bunlardandr. slm corafyaclar ve tarihileri tarafn

dan ekseriya ok m b a l a l bir ekilde tasvir edilen bu gibi slm
ehirlerinden bzlan hakknda C. Z e y d n n eserinde biraz izahat
verilmitir [Medeniyet-i- Islmiyye Tarihi, c. 11, S. 2 0 2 -2 11 ]. Muh
telif slm ehirlerinin mahall tarihlerine it ekseriya b iy o g r a fik
(yni o ehirden yetimi byk adamlarn hl tercemelerini muh
tevi) ve bzan da to p o g r a fik mahiyette huss eserler yazld gibi,
corafyaclarn kitaplarnda, seyahatnmelerde ve ir edeb menbalarda da kymetli mlmata tesadf edildiinden, bu ehirlerin tarihini
azok tenvir edebilmek kaabildir. Islm Ansiklopedisi'nde mesel Buh r hakknda B a r th o ld n yazd makale gibi bz muvaffa
kiyetli tecrbeler bulunmakla beraber, bu husstaki tetkikler henz
pek geridir. Aada grlecei vehile, B a d a d ve K a h ir e hak
knda tarih kaynaklar kf derecede zengin olduundan bu yolda
muvaffakiyetli tecrbeler yaplmtr. Maamfi, btn bunlar, bu
gnk i t i m ta r ih telkkylerinin istedii artlara pek uygun
deildir. Eldeki malzemenin mahdud olmasna ramen, L. M a ssig n o n un K f e ehrinin kuruluu hakkmdaki kymetli tecrbesini bu
hussta bir istisn olarak gsterebiliriz [Explication du plan de Kfa,
Memoire de llnstitut franais, T . L X V II I . - Melanges Maspero, Vol.
II, P. 3 3 7 - 360, le Caire 1935].
Onun ehemmiyetle iaret ettii gibi, S u r iy e l nn ark
ve garbnda A r a p k o lo n iz a s y o n u biribirinden ok farkl olmutur :
Garptaki atl ordugh (eski tbir ile cnd), sonradan eski byk mer
kezlere iltihak ettii hlde, Irak'tak Arap kuvvetleri iki byk ordu
ghta, B a sra ve K f e de toplanmtr. Bir nehir liman olan B a sra
nn, ticar merkez sfatiyle s r a tle inkiaf etmesine mukabil, daha
y a v a bir inkiaf gsteren K f e de bedev Araplarm y e r le ik b ir
h a ya ta gemelerini daha vuzuh ile tkip etmek kaabildir. K f e de
yerleen muhtelif kabilelere mensup Araplar arasnda, K u r e y kabi
lesine mensp biraz Hicazldan baka, tam mnasiyle g e b e , yahut
y a r g e b e unsurlar ve nihayet Hadramt ve Yemen d en gelmi,
kimi y a r y e r le ik , kimi ok eskidenberi y e r le ik hayata gemi,
daha meden unsurlar vard ve ite bu y a r e h ir li C e n u p Araplar
syesindedir ki, Araplar K f e de yerleik hayata gemiler ve bunda
mnal bir hussiyet gstermilerdir. Buray, huss ehemmiyeti hiz

ZAHLAR

IIO

bir Isl m

k lt r

m e r k e z i hline getirmekte bu unsurun rol

pek mhim olmutur. M a s s ig n o n bu iskn unsurlar arasndaki

farkn, sonradan, B asra ve K f e de inkiaf eden muhtelif fik r
t e z a h r le r arasndaki f a r k la r nasl dourduunu anlattktan
sonra, ehrin d h il taksimatn, etraftaki arznin tbi olduu
h u k u k artlar, ik t is d topografyasn, cmi ve mescitlerini, kenar
mahallelerini tasvir etmektedir. E11 eski bir Arap ordugh'nin nasl
byk bir ehir hline geldiini anlyabilmek iin, bu kk tetkikin,
itimi tarih bakmndan byk bir ehemmiyeti vardr.

*
Ortaada slmlar tarafndan kurulan, yahut, eskiden kk
bir kasaba mahiyetinde olduu halde sonradan topografik, ktisad,
siyas millerin te'siriyle mhim bir slm ehri karakteri alan mer
kezler hakkmdaki aratrmalar, 1940danbei de ehemmiyetle devam
etmektedir. Hele u son yllarda, bunlarn i hayatna, dar ve kti
sad tekiltna, esnaf loncalarnn inkiafna, zaman zaman tesadf
edilen umum ayaklanmalara, ar ve pazar nizamna, belediye i
lerine ve otoritesine, merkez ve mahall devlet tekilt ile bunlarn
mnasebet ekillerine, halk ve halk tekilt ile byk nfuz ve ser
vete sahip eski ailelerin, ehir ilerinde ne derece nfuz ve selhiyet
sahibi olduklarna ait cidd aratrmalara tesadf olunuyor: M a ss ig n o n un Le plan du K ufa (VVeststliche Abhandlungen,\Vissbaden, 1945).
Yine onun, Le plan de Basra, Melanges Maspero III., Memoire pub.
par l lnstitut franais dArcheology Orientale au Caire, 1940). Kfe
ile Basrann lm muhitleri arasndaki rekabetler ve Basrann bir
kltr merkezi olarak ehemmiyeti hakknda bk., C h . P el la t, Le
M ilie u basrien et la form ation du J a h z , Paris 1953). Meslekinin en feyizli
zamannda vakitsiz len J . S a u v a g e t nin, Alep (Paris 1941) hakkm
daki eseri, bu eski ehrin tarih tekml ve hususiyle Trk sultanla
rnn hkimiyeti altnda (Zengler, Eyyubler, Memlkler, Osman
lIlar) gsterdii inkiafa dair mkemmel bir monografidir. Osmanl
arivlerinden istifade edilememesi mellifin bir kusuru deildir. Halep
hakkmdaki arkeolojik ve tarih her trl kaynaklardan en metodik
ve anlayl bir ekilde istifade edilerek vcude getirilen bu eseri,
kendi nevinde bir rnek sayabiliriz.

z a h l a r

III

Abbaslerin 836-889 yllan arasnda asker ve siyas bakent

olarak kullandklar Smarr ehrinin tarihi, ehir tarihi bakmndan,
husus bir ehemmiyet tad cihetle, ksaca ondan bahsedeceiz:
Abbas halifelerinin saray ve ordulannda, yalnz merkezde deil,
Suriye ve Ermenistan gibi uzak sahalarda bile Horasanllar, Trkler
byk bir yer kazanmlard. Annesi Trk olan halife M u 'ta s m ,
kendisinin en sadk adamlan olan Trklerden byk bir hassa kuv
veti tekil ederek, Trk emirlerine de yksek memuriyetler ve byk
servetler temin etti. Bunlann im t i y a z l b ir s n f hlinde Badadda yaamalan, bakentin asayiini bozduundan, M u t asm , Sa
mana da bunlara mahsus bir ehir kurulmasna byk Trk kuman
danlarndan A n a s memur etti. Yarm asrlk ok ksa hayat es
nasnda yedi halifeye bakentlik vazifesi gren Smarr, Badadn yz
kilometre kadar cenubunda, Diclenin ark kysnda kurulmutu. T a
rih kaynaklarda, bu yeni merkez ve onun civar hakknda uzun taf
silt verilmekte, civardaki eski bideler, ehir iindeki mahalleler, ibadethneler, saraylar, asker binalar ve ehrin kaplar ve muhafaza
tertibt uzun uzun anlatlmaktadr. Buras daha bakent olmadan,
civarda sekiz Hsritiyan manastr (deyr) bulunuyordu. ehir o su
retle yaplmt ki trl kabilelere mensup Trkler burada hep bir
arada yayorlard ve eski vatanlarnda hangi kabilelerle komu ise
ler, burada da yine ayni vazyette bulunuyorlard. En hametli bina
lar, saraylard. Burada yayan M u tasm , el-Cavsak adl saray,
Vsk da, sonradan Haruni adn alan binay yaptrdlar. ptida eski
saraylarda oturan halife M t e v e k k il, sonradan yirmidrt bina daha
yaptrd, lmnden dokuz ay evvel imalde Kerh-Feyruz ve Dr
arasnda yeni bir ehir daha kurmak istedi ki bunun ad Caferye ola
cakt. O devir kaynaklan, M t e v e k k il in yaptrd saraylar hak
knda uzun tafsilt verirler. Btn bu debdebeli bidelerin ksa bir
zamanda yklp yok olmasn, o devir zihniyeti Hicr 236da Kerbelda H a z r e t -i- H s e y in in kabrine kar reva grd hrmet
sizlie atfeder. Eski bir merkezi olan Smarrdaki azametli bina
lar, X . asrdan bahyarak, harap olmya yz tutmu ve yalnz ehrin
en byk camii, saraylarla kyas edilemiyecek kadar uzunca bir
mddet ayakta kalmtr.
Asker klalar civarnda ehrin Asker-Smarr ad ile anlan ks
mndaki bu byk cami, harabesinden de anlalaca gibi, muazzam

i la

ZAHLAR

bir sanat eseridir. 260 metre boyunda ve 180 metre eninde olup, 25
i ksma ayrlm olan byk salon 44.000 metre kare bir shay kap
lamaktadr. Romadaki Saint-Pierre kilisesinin 15.160, Ayasofyann
ise sadece 6.890 metre kare olduu dnlrse, bu bidenin aza
meti hakknda doru bir fikir edinilebilir. Bu camiin eski Bbil kulele
rine benziyen dnemeli minaresi, 300 metre uzunluunda bir temel
zerine oturtulmutu. Daha ilk ina zamanlarndan biraz sonra, bu
camiin yannda trbeler de vard ki bunlardan biri 874de Smarrda ld cihetle Asker lkabn alan onbirinci imam H a a n A s
k er, dieri de onun gen halefi olup 878de trbenin serdb'mda
kaybolan e l - M e h d dir ki, ler bin seneden fazla bir zamandr her
Cuma gn, namazdan sonra, binmesine mahsus muhteem bir atla
onun zuhurunu beklemektedirler {Devletah Tezkiresi, E. Browne neri,
s. 66. b n B a tt ta , Mehedde byle bir detin bulunduunu me
hur seyahatnmesinde zikreder).
slm ehirlerinin inkiaf, ktisad ve siyas ehir messeselerinin
tekml hakknda yaplan tedkiklerin ok az ve kifayetsiz olmakla
beraber, daha ok A r a p e h ir le r in e ve A k d e n iz m n tk a s n a
ait olduunu da unutmamaldr. Bu hususta balca unlar zikredebili
riz: W . M a r a is , l'lslamisme et la vie urbaine, Comp. Rendus de lAcademie des nscription et Belles lettres, Paris 1928, p. 86 et s. G . M a r
ais, La Conception des Villes dans l'Islam (Revue dAlger, II, 1945, s.
5 17-533). Bruxellesdeki J e a n B o d in C e m i y e t inin nerettii Recueil de la Societt J . Bodin'in 1954 ve 1955de kan V I. ve V II. ciltle
rinin birincisi, ehirlerdeki idar ve adl messeselere, kincisi de kti
sad ve tima messeselere ayrlmtr. Btn dnya tarihini al
kalandran bu aratrmalar arasnda, Islm tarihi bakmndan unlar
ehemmiyetlidir : G . M a r a is , Considiration sur les villes musulmanes et
notamment sur le rle du Muhtasb, P. 249-261. C la u d e C a h e n , Mouvements et organisatiors populaires dans les villes de l Asie musulmane du M oyen g e : M ilices et assosiation de Futuwwa, P. 273-286. m e r L t f
B a rk a n : Quelques observatiors sur Vorganisation economique et sociale des
villes ottomanes, des X V I et X V I I ' siicles, p. 289-310. Ayrca una da
baknz: E . A s h ta r et S tra u ss, VAdministration urbaine en Syrie mediivale (Rivista degli Studi orientali, 1956. p. 73-128). imal Afrika
ve Endls hakknda G . M a r a is ve L e v i - P r o v e n a l in klsik
mahiyetteki eserlerinden malmat alnabilir.

ZAHLAR

1*3

Byk tarihi Prof. W . B a r t h o ld n muhtelif neriyatna ra

men, r a n ve M v e r n n e h r shalarndaki byk ehirlerin topografik inkiaf, ktisad ve tima artlar, dar organlar, ehirky mnasebetleri, gebe kabilelerle yerleik halk arasndaki tezat
lar, din ve mezhep mcadeleleri, trl tima snflar arasndaki re
kabetler, loncalar, tarikatler, mahall kltr hayat henz esaslca
monografilere mevzu olmamtr. Orta-ark Arap ehirlerine ait ara
trmalarn az-ok artt ve daha cidd bir mahiyet kazand u son
yllarda, eer r a n ve M v e r n n e h r shalarnn tima ve kti
sad tarihi ve ehir hayat daha iyi bilinmi olsayd, bugn hl aydmlanamyan birok meseleler daha iyi anlalm olurdu. u son yirmiotuz yl iinde yeni meydana karlanlardan baka, eskidenberi ma
lm olmakla beraber zerinde allmam birtakm tarih ve edeb
mhim metinler, kronikler resm ve husus mneat mecmualar, ev
liya menkbeleri db ve ahlk kitaplar v. b. neredilmitir. Yuka
rda bzlarnn isimlerini zikrettiimiz ehircilie, tima tarihe,
muhtelif messeselere ait, fakat sklet merkezini bilhassa Arap ehir
leri tekil eden balca Arap kaynaklarna dayanan deerli eserlerin
mellifleri, eer bu bahsettiimiz ran kaynaklarndan da faydalansalard, varacaklar neticeler, imdikilerden ok farkl olacakt.
Bizim inancmza gre, Ortaa slm tarihinin henz halledile
memi, bilhassa ktisad ve tima tarihe, messeseler tarihine ait bir
ok meselelerini, ancak, eski geni mnasiyle Iran ve Mvernnehr
tarihlerini Ssnlerin yklmasndan sonraki asrlarda tedkik ederken
reneceiz. Ssn devrinin kuvvetli izleri, slm istils ile hemen
ortadan kalkmam, Mslman ranllar arasnda da asrlarca yaa
mtr. ehir halk, istillara ve ktallere, yeni dinin getirdii yeni mu
hacir kitlelerine ramen, eski yerli an aneleri ve tima kadrolar yeni
dinin icablanna uydurarak byk nisbette saklamya muvaffak ol
mulardr [ Tarih-i-Beyhak, Tarih-i-Sstn, Tarih-i-Kum ve daha bu gibi
muhtelif ehir tarihlerinin eldeki, olduka inanlr basmalar sayesinde
birok meselelerin aklanabilmesi mmkn olacaktr. B a r t h o ld n
ran'n Tarihi Corafyas adl eseri ile, slm Ansiklopedisi'nin Leydede ngilizce, Franszca, Almanca dil zre baslan birinci cildinde
kan Buhr makalesi gibi bz makalelerden de istifade olunabilir].
N e r a h nin, bundan birka yl evvel Prof. R. F r y e tarafndan dikkatle
ngilizceye tercme edilen Tarih-i-Buhr snda, ehrin tarih toposlm M edeniyeti

V III.

ZAHLAR

grafyas, muhtelif mdafaa tertibt, i surlar ve kaleleri, ar ve pa

zarlar, cmi ve saraylar, devlet daireleri hakknda etrafl mal
mat vardr ki, B a r th o ld n Buhr makalesinde ok gzel hulsa
edilmi olan bu malmat sayesinde Ortaadaki byk bir slm
ehrinin slmdan evvelki izler de muhafaza edilmek suretiyle
umum karakterini ve canl simasn anlamak mmkndr.

1 8 . D A R E T

e K L T I n

D A R A N

VE

B iz a n s T

e s r l e r

v n l a r

Islmlarda ilk d e v le t t e k l t nn B iza n s ve S s n m

paratorluklarndan alnm olaca, en basit bir dnce ile derhl
anlalr. B e la z o r gibi eski melliflerden bahyarak b n H a ld n a
kadar birok slm limleri bu hakykati aka grmler ve gster
milerdir. slm tarihi hakknda yazlan btn en son garp eserlerinde
de, ayn mtalealar hl tekrar edilip durur. Bilhassa Bizans messeselerinin slm messeselerine tesiri hakknda en toplu mlmat
almak iin baknz: [F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl
Messeselerine T esiri Hakknda B z M lhazalar , Trk Hukuk ve ktisat
Tarihi Mecmuas, C. I, 19 3 1, S. 2 9 0 ve mteakip. Bunu tamamlayc
mahiyette olarak : F u a d K p r l , Ortazaman Trk H u k u k Messeseleri, Trk Tarih Kurumu Belleteni, C. II, Say 5 - 6 , 1938, S. 56 - 57].
S s n m e sse s e le rin in I s l m ve T r k m e sse s e le rin e t e
siri meselesi hakknda hazrladmz bir aratrmada, Islm Hukuk
Tarihinin imdiye kadar cidd bir srette tetkikine giriilmemi olan
bu mhim meselesi hakknda etrafl mlmat verilecektir.

Ssn ve Bizans imparatorluklarnn hkimiyeti altndaki b

yk shalarnn Islmlar tarafndan fethedilmesi ve Ssn devletinin
ortadan kalkmas zerine, daha halife m e r devrinden bahyarak,
Islm devletinin nasl ve ne gibi artlar iinde kurulduu malmdur.
Uzun asrlarn yaratp ekillendirdii Bizans ve Ssn idare makine

ZAHLAR

lerinin mahall cihazlar tabiatiyle alnp kullanld ve slm dininin

esaslarna gre, bunlar zerinde yava yava zarur olan deiiklikler
yapld. Merkez hkmet cihaz, balangta, Ssn rneklerine gre
kurulduu iin, onlarn gelir giderlerini kaydettikleri hesap defterle
rine verdikleri Dvn ad da alnd ve devlet ilerini idare iin kurulup,
hzla gelien devlet dairelerine de bu isim verildi. imdi burada bu
kelimenin mna ve muln ksaca anlatrken, Islm memleketlerin
de idare messeselerinin inkiaf hakknda ksa, umum, fakat doru
ve ak malmat vereceiz. Mevzuumuza ait ansiklopedik ve Sentetik
eserlerde, bu hususta, dar mnas ile filolojik bz bilgiler tekrarlan
m, fakat, tarih bakmdan salam malmat verilememitir (Bk.,
slm Ansiklopedisi'nin birinci basm ve ayn eserin Trke neri,.
Dvn maddesi).
Bizans hkimiyetinde Suriye ve Msrda Rumca, Ssn mem
leketlerinde Pehlevce tutulan umum hesap defterlerine Dvn der
lerdi. Islm ftuhatndan sonra da bu vazyet epeyice bir zaman bu
ekilde devam etti. Bu defterlerin Arapaya evrilmesi, Emev Hali
fesi A b d - l- m e lik zamannda balamtr. Irakta vl H a c c c n
ktibi Sstanl S a lih b . A b d - r - r a h m n n, 701 (H. 82) tarihine
kadar Pehlevce yazlan Irak defterlerini Arapaya evirdiini g
ryoruz [ b n - l- N e d im , Kitb-l-Fihrist, Almanya basm, 1871,
s. 242 . B e l z o r , Fth-l-Bldn, Leyde tab, s. 300-301 . Ayrca
M v e r d nin, Ahkm-s-Sultanye'sine, I b n T k t a k nin Kitb-lFahrVsine, E l - S l nin Edeb-l-Ktib n c, E b u l-F id Tarihi nin birinci
cildine, I b n H a ld n un Mukaddime'sine mracaat olunabilir]. Dev
let ilerine ait her trl hesap defterlerinin ismi olan bu Dvn keli
mesi, mefhumunu genileterek nce M a l iy e D ir e s i mnasn ve
daha sonra da btn devlet dairelerini ve devlet tekiltn ifade eden
bir stlh hviyetini kazand. Asrlar boyunca btn Islm ve Trk
devletlerinin, hatt onlarla mnasebetlerde bulunan bz Orta-ark
devletlerinin idare stlahlar arasnda da yer alan bu kelime, slm
dillerinde iir mecmuas mnasnda kullanld gibi, Franszcada
gmrk mnasna gelen douane kelimesi de bundan alnmadr.
H a lif e

m e r devrinden bahyarak E m e v le r devrinde s

rekli bir inkiaf gsteren ve Arapay devlet dili olarak kullanan idare
cihz, A b b s le r zamannda, Badadn hilfet merkezi olarak kuruuundan sonra, daha kuvvetle ve Ssn rneklerine daha uygun bir

ZAHLAR
ekilde tekml etti. Islm medeniyeti tarihine dair K r e m e r den
bahyarak bir asrdanberi yaplan aratrmalara ramen, Islm idare
cihaznn tekml yni muhtelif D vn' larn balangc, vazife ve
selhiyetleri, isimlerinde ve vazifelerindeki deimeler hakknda bil
diklerimiz ok mahdut, kark, hatt ok defa da phelidir. Islm

mme Hukuku messeselerinin tarihi bakmndan birinci derecede ehem

miyetli olan bu mevzuu, burada, eldeki imknlar nisbetinde ksaca
aydnlatmay ok lzumlu grdmz iin, S s n dvnlarndan
bahyarak, A b b s ve S m n dvnlar hakknda biraz malmat ve
receiz. Bu suretle, byk S e l u k lu I m p a r a to r lu u nun idare teki
lt hakknda bundan sonra yaplacak cidd aratrmalar iin salam bir
temel ve metodolojik bir anlay lzumu meydana km olacaktr.
imdiye kadar yaplan cidd aratrmalara ramen, S s n le r
devrinde ne gibi dvnlar bulunduunu ve bunlarn ne gibi vazife ve
selhiyetleri bulunduunu bilemiyoruz; nk, onlarn devrindeki
dvnlarn isimlerini gsteren hibir vesika henz ele gemi deildir.
Bu hususta balca kaynak olan eski Islm eserlerinde, Ssn hkmdrlarnn ve saraylarnn ananelerine ait birtakm malmat bulun
makla beraber, bu bilgiler sadece H u s r e v I. ve ondan sonraki hkmdrlar devrine ait bulunuyor. Onlarn muhtelif devlet ileri iin
ayr ayr mhrler kullandklarn ve bunlarn hususiyetlerini (mesel
husus gizli iler iin, i iler iin, yabanc devletlerle yaplan muhbere ve muhedeler iin, adalet ileri iin, malye ileri iin, vazifelere
tyin ve trl ekillerde taltifler iin ayr ayr ve biribirinden farkl)
biliyoruz. A . C h r iste n se n , bu mhrlerden her birinin muhtelif
dvnlardan kan resm emirlere mahsus olmas icabettiini syliyerek, dvnlarn saysn ve grdkleri ileri bundan istidll etmek isti
yor (L 'lran sous les Sassanides, 1936, s. 388. Bundan alarak: S e y y e d
T a g h i N asr, Essai sur l histoire du droitpersan, Paris 1933, s. 192-194).
Bu byk imparatorluun bu kadar dar tekiltla idare edilemiyeceini gznne alan A . C h r is te n s e n , asker iler iin, posta i
leri iin, para ve l ileri i.in, hkmdara ait mlkler ve topraklar
iin ayr dvnlar bulunmas ihtimalini hakl olarak ileri sryor ve
ilerin en banda gelen m a ly e idaresinin, sonradan E m e v le r ve
A b b s le r devrinde olduu gibi muhtelif dvnlara ayrlmam ol
masn deta imknsz gryor; E m e v le r ve A b b s le r devrinde
malye ileri iin iki dvn bulunduunu ilve ediyor.

z a h l a r

Elimizdeki muhtelif kaynaklarda Ssn devri brokrasisi ve asker

ve sivil muhtelif rtbeler, unvanlar hakknda dank olmakla bera
ber, birok malmat vardr ki bunlar arasnda H r e z m nin M tf tih-l-ulm'unda, byk vezirden sonra devletin yedi byk vekili
[ktip: dtbr) ve bunlarn vazifeleri hakknda verdii malmat ok
mhimdir: (i) Adlye ilerine bakan debr; (2) Devlet gelirlerine
bakan debr; (3) Hkmdr saray gelirlerine bakan debr; (4) Devlet
hzinesi debri; (5) Hkmdar ahrlan (Osmanl devletinin son zamanlanna kadar Istabl-i-mire) ilerine bakan debr (Seluklularda
Emtr-i-hur) ; (6) Ate mbedi gelirlerine bakan debr; (7) Hayr ve
hasent ilerine bakan debr.. te Ssnlerin merkez idaresindeki
dvnlar hakknda bildiimiz imdilik bunlardan ibarettir [Tamam
layc bibliyografik malmat iin A . C h r is te n s e n in ad geen ese
rine baknz: S. 129. Ssn devrindeki bu debr tekiltnn karakte
rini lykyle kavramak iin, slm devri eserlerinde ok mhim taf
silta rastgelinir; nk Ssn brokrasisi, btn rhu ve incelikleri
ile, ananeleri ile Islm devletlerine de gemitir. Aristokratik ve baka
snflara tamamiyle kapal inhisarc mhiyetini asrlarca saklyan,
devlet ilerini muayyen aileler evresine hasreyleyen bu zihniyetin ifa
desini Siyset-nme, Kbus-nme ve daha bu gibi birok klsik eserler
de, Semerkandli N i z a m - i - A r z nin daha sonraki bir devre, X II.
asra ait ehr M akale'sinde bulabiliriz. Dvn tekiltn A c h e m e nides devrine kadar karmak istiyen bz eski iddialarn hibir ky
meti yoktur: G . le S tr a n g e and R . A . N ich lso n , The Farsnme
o f Ibn'ul Balkf, G M N S, I., 48-49. Mellif burada Dvn--leker,
Dvn--in, Dvn--harac, Dvn--Nefakt'n onlar tarafndan tesis
edildiini syler],
A b b s le r devrinde Badaddaki dvnlar, onlann vazife ve
selhiyetleri, ilk kurulularndan bahyarak tarih inkiaflar, yni
isimlerinin ve vazifelerinin deimesi, baka dvnlarla birletirilmesi
gibi meseleler, kroniklerin ve db kitaplarnn verdikleri malmatn
para para ve dank olmasndan dolay, kat bir mhiyet arzetmekten uzaktr. Bu hususta K u d m e b. C a 'f e r in sistematik
listesi bir istisn tekil ediyorsa da, bunun da ok nazar olduunu ve
elimize tam olarak gemediini unutmamak lzmdr. Bu mevzua
dair imdiye kadar yaplan balca cidd tedkik olarak A . M e z in
D it Renaissarce des islams (i922)daki idare tekilt bahsini gstere

z a h l a r

118

biliriz; fakat daha ziyade X. asr Abbs mparatorluuna ait olan bu

gzel eserin, bu hususta ilk tecrbe olduunu da unutmamak lzm
dr. Deerli eserleri ile Islm aratrmalarnda bugn yalnz Fransa
da deil, btn dnyada kymetli bir yer kazanan D o m in iq u e
S o u r d e lin, am Fransz Enstits tarafndan neredilen ve birinci
cildi 1959da, ikinci cildi ise 1960da kan Le V izira t1Abbsde de t f g d.
g$6 (132 324 de lHegire) adl mkemmel eseri, bu meseleyi ob
jektif olarak ve tenkidci bir zihniyetle meydana koymu bulunuyor.
Filolojik ve tarih tenkid usllerinin btn inceliklerine dikkat edile
rek yaplan bu aratrmay, bu trl tedkikler iin mkemmel bir
rnek olarak gsterebiliriz. Burada, bu esere dayanarak, A b b s
dvnlar hakknda ksaca malmat verelim: ktisad bnyesi bak
mndan ziraat ekonomisine dayanan A b b s devletinde en mhim
dvn Hara Dvn idi. M a n s u r zamanndan bahyarak, imparator
luun muhtelif sahalar iin hara dvnlar kurulmutu, ikinci ola
rak Dvn-al-dil kurulmutu. Ekseriya bunun idaresi Hara Dvn ile
mterek oluyordu ve gerek ahslara, gerek devlete ait r arzsi
ile alkalanyordu. Husus veya geici ihtiyalar iin zaman zaman
baka dvnlar da kuruluyordu. IV . asrda devlete ait topraklar ve
mlklerle (mme), halifenin ahs hzinesine ait topraklar ve mlkler
(hass) biribirinden ehemmiyetle ayrlyordu. M allan ellerinden al
nan byk ve zengin devlet ricalinin mallarn idare iin husus dai
reler kuruluyordu.
Din bakmdan balca bir gelir kayna o!an zekt'm tahsili iin de
husus tekilt vard. Sonra, M t e v e k k il devrinde Smarrda bir
Dvn-s-Sadaka vcude getirildi. H. 314 (M. 926-27)de buna bakan
memur, Dvn-l-birr ilerine de bakyordu. Vergi toplama vazifelerini
de zerlerine alan, fakat asl sarraflkla yni para deitirmekle
megul olan cehbedh snfnn ilerini tanzim ve tefti iin (H. 3i6)da
Dvn-l-cehbedh tekil olundu. Vezirlerden ve byk memurlardan
alnan cezalar ve msdere edilen servetler iin, bir Dvn-al-Musadarin kuruldu. Devlet inhisarnda olan para basma ilerine bakan bir
Dvn dr-al-Darb vard. Vergilerden temin edilen paralarn byk
birksm BeytlmaVe, yni devlet hzinesine geliyor ve balca ordu
masraflarn karlyordu. Bu Dvn--Beytlmal, btn devlet gelirlerini
kontrol ediyor, gelirle gider arasndaki mvazenenin muhafazasna a
lyordu. Halifenin husus hzinesine, yni Beytlmal-el-hassay a gelince,

ZAHLAR

1*9

epeyi eski bir mzsi olan bu hazine, III. asnn sonunda tamamiyle
mstakil idi. Halife M a n s u r un, cezalar ve msaderelerden temin
edilen bir Beytlmal-el-Mezlim i vard ki, onun husus hzinesini tekil
ediyordu ve Beytlmal-el-fassa bunun bir devam idi. Bu hazine, H a life
E l - M u te d d devrinde byk bir ehemmiyet kazand. Halifeye mah
sus mlklerin ve topraklarn geliri, birtakm miraslar, ceza ve msa
derelerin en byk ksm, vilyetlerin gelirlerinden bz eyler h
kmdarn keyif ve emrine gre buraya gelirdi. Pek mstesn bz
zaruret hallerinde, mmetin menfaati hesabna bu hzineden de
istifade edildii olurdu.
Bir taraftan gelir salayp toplamakla uraan M l idare te
kilt, dier taraftan da onlar muayyen mme hizmetlerinin grl
mesi iin sarfedecek dvnlar ile tamamlanmt ki, bunlarn banda
tabiatiyle D(vn-el-cey geliyordu. Halifenin muhafzlarnn ve I r a k ta
yerlermi asker birliklerin maa ve ihtiyalarn temin onun vazifesi
idi. Btn bu hesaplarn ok muntazam ve en ince tafsiltna kadar
doru olarak tutulmas lzmd ki, bunun iin de, bu gibi vazifelerde
bulunup ihtisas kazanm byk bir ktipler kadrosuna ihtiya var
idi. Bu dvn, M t e v e k k il zamanna kadar Dvn-el-cnd ve l-kiryye ismini muhafaza ediyordu ki, bu, ilk zamanlarn sadece bir ht
ras idi; nk H r n - r - R e id in hemen aynen Bizans Themelerini taklit ederek kurduu crd'ler ve muayyen kabilelere mensup
kuvvetlerin oralarda toprak sahibi olmak ve bir vergi vermemek
mukabilinde asker hizmet grdkleri devirler artk gemiti; Abbs
ordusu artk hizmet mukabilinde cret alan meval ve glmaridan,
yni azadllar ve klelerden mrekkepti. Nihayet III. asrn sonunda,
muhtelif asker kuvvetlerin ilerine bakan muhtelif daireler birle
tirilerek, hepsine birden D vn-el-cey ad verilmi idi.
Dvn-el-nafakt, yni Masraflar Dvn, idarede vazife

gren

memurlara, A b b s ve A li ailelerine mensup olanlara ve bz saray

adamlarna maa datrd. Halifelerin haremlerine ait iler ile ura
san D vn-el-hurem, yni Haremler Dvnnn da bal bulunduu
halifenin Husus Hazine ( Beytlmal-l-hassa) Dvn, Nafakt Dvnndan ayr idi. Halifelerin hemen verilmesini emrettikleri ihsan
ve atyyeler bu Hassa Beyt-l-mli nden verilirdi. IV . asrn banda,
bekent yaknndaki bz maliknelerden alman gelirlerin mukaddes
ehirlere ve Islm hudutlarnn muhafazasna sarfedilmesi ilerine

120

za h la r

bakmak zre, Vezir A li b.

s tarafndan Dvn-el-birr kuruldu.

Nfia ilerine, kprlere, sedlere bakmak iin polise bal bir daire
vcude getirildi.
Bunlarn dnda, Dtvn-el-Resil vard ki devlet tarafndan alman
kararlarn, yaplan tyinlerin kayt ve tesbiti ile megul olan bir icra
organ idi. Buradan kan birtakm ehemmiyetli vesikalarn edeb
kymet tayan bir mahsul olarak hazrland ve gzel yazl hattatlar
tarafndan yazlmas, bu dvnn hret ve itibar kazanmasna hizmet
etmitir. Yabanc hkmdrlara, imparatorlua bal eyaletlerin vali
lerine, Badad dndaki byk ahsiyetlere yazlan herey, brokra
tik icaplara gre yollanmas iktiza eden her vesika buradan kyordu.
Dardan gelen btn muharrertn zarflarn aan Dvn-el-fadd,
giden yazlar mhrleyen Dvn-el-htem, en byk mirler tarafn
dan emirlere ilve edilen not ve almetleri koymaa me mur Dvnel-tevk , hep bu Resil Dvnna bal idi.
Nihayet, devletin ehemmiyetli ilerini tedkik ile vazifeli hakik
bir kabine, husus organlara emir ve talimatlar vermek ile mkellefti.
Buna E l- M e m un devrinde Dvn-el-srr, IV . asrda Dvn-el-dr-elkebr, yni Saray Dvn denilirdi; vezir b n - e l - F u r t n M u tem id
devrinde toprak vridtn kontrol iin kurduu ayn isimdeki dvn
ile hibir alkas yoktu; bu dvn, eski D(vn-el-tevk in yerine kurul
mu idi; nk, vezirlerin devlet ilerini halifeye muntazam olarak
arzetmeleri usl kalktktan sonra, bu dvna lzum kalmam idi.
Vilyetlere ait mhim malmat merkeze vermek Dvn-el-berd in
vazifesi idi; ayni zamanda devletin btn resm muhaberelerini,
yni resm postasn getirip gtrmek ii de buna aitti (Buna, harita1nin
cemi olarak El-hart derlerdi). Bz vesikalardan istidll olunduuna
gre, vilyetlere ait mhim haberleri toplayp merkeze getirmek,
halife aleyhindeki her trl gizli teebbsleri yerlerinde daim surette
tkbedip renmek, halifenin en kat itimadn kazanm olan bir
kimseye verilirdi. M utedd ve M u k te d ir devirlerinde hemen otuz yl
mddetle dvnn banda vezir t b n - e l - Z e y y d n olu E b
M e r v n bulunmutu. Bu srada, Hicr 301-312 yllar arasnda hali
feye gizli haberler getirmek vazifesi bir harem-aas na verilmi ve
lmnde, yerine dier bir hadm tyin edilmiti. Esasen Berd Dvnnn banda hkmdarn en emniyetli adamlar bulunurlard. H r n r R eid devrinde bu vazife

C a fer B e r m e k ye verilmi, El-

ZAHLAR

121

M t e v e k k il zamannda ise bir aralk olduka aksam olan bu iin

tanzim ve idaresine mehur F e th

b. H k a n

memur edilmiti.

Dorudan doruya halifeye arzedilmek suretiyle merkez idareye

akseden ikyet ve ihtilflar iin bir Dtvn-el-mezlim mevcuttu.
Kendilerine ait vesikalar ve evrak ellerinde bulunduran btn
bu byk idare cihazlar, M eclis denilen belere ayrlm olup, her
meclisin vazifesi belli idi. Bunlardan bzlar muayyen bir dvna
bal idiler; fakat dierleri, icabna gre btn Maliye dvnlarnda
da bulunuyorlard. Resm posta muhteviyatn tedkik eden Uskudr,
projeleri hazrlayan n belerinden baka, ^imm ismini tayan
bir kontrol tekilt dahi vard ki, umum kanaate gre bu, sadece
asl alkal idare besi olan M eclis in bir muhasebe ubesidir. Bu husus
taki biribirine zt dnceler, K u d m e nin bize verdii malmatn
eksik ve bu bakmdan vuzuhsuz olmasndan ileri gelmektedir. Yoksa
Hicr 298 (M. 910 9 i ) de bir Zimm besinin banda bulunan
bu zatn, bu ileri bilmemesine imkn yoktu. B e l z o r v e K u d m e ye gre, bu Zimm tekilt Ssnler devrinde mevcuttu. Bunun ban
daki zat, hkmdrn emirlerini alp alkal daireye bildirir ve icabeden tedkikleri ve muamelesini yaptktan sonra, onun mteber olmas
iin bu ie mahsus mhr ile mhrlerdi. K u d m e nin Dvn-htem mnasebetiyle Ssnlere ait olarak verdii bu malmat, A b b s le r devrinde bu trl olmamtr: Bu devirde Zimm m bandaki
memur, dorudan doruya szl bir emir, veya tlimat almyor,
usle ve dar ananeye gre evrak ml bakmdan kontrol ve kayt
ile iktifa ediyordu. Hkmdrn herhangi ferde ihsan ettii bir toprak,
zimm sahibi bunun ml kymetini takdir ve evvelce hazrlanm
resm vesikay kabul etmesinden sonra mteber saylyordu.
Merkez Z^m^m idaresi, E l- M e h d zamanndan alman ilk
tedbirlerden balayarak, gittike inkiaf etmiti: Bilindii gibi, bu
halife, muhtelif dvnlarda ayr ayr bulunan muhtelif Zimmlan bir
letirerek, tek ahsn eline vermiti. Hara dairelerindeki bu zimmlarn birletirilmesi, H d devrinde daha byk bir ehemmiyet ald;
mal idareyi byk nisbette kontrol eden bu memura Htem-i-dvn
de verilince, nfuzu bsbtn artt. H r n - r -R e d devrinde,
Yahya Bcrmeknin, eski vezire Resil ve Htem dvnlar ile beraber
Dvn-el-zimm da teklif etmesi, ehemmiyet derecesini anlatmaa
kfdir. Bu dvn, Hicr IV . asrda bir mddet kaldrlm, sonra

122

Z AHLAR

yeniden kurulmu, uzun zaman hi ad gememi, nihayet E l- M t e

ve k kil devrinde bir Shib-z-zmm'dan ve muhtelif ^tV/amlardan
bahsedilmitir. Y a 'k u b nin dvnlar listesine gre,
Dvn,
tamamyle Nafakt Dvn1na tekabl etmektedir.
M u te m id devrinde yeniden bir Dvn-el-ezimme'ye tesadf edil
mektedir ki, bunun bandaki zat, Dvn-el-tevk in de bandadr.
M u 't e d d devrinden balayarak muhtelif Maliye dairelerine bal
ayr ayr zimm'larm ad geiyor; bu arada btn bu muhtelif zimmlarm idaresini elinde toplam bz ahsiyetlere de rastlanlyor. Eski
kaynaklarda buna karlk Devvn-el-usl diye anlan ve husus bir
memur tarafndan idare edilen bir tekilt daha vardr. Bu hl, b n e l - M u ta z zamannda da olmu ve bu iki vazife, iki ayr memura
verilmitir ki, ikisi de dorudan doruya vezirin emri altnda idiler.
Halifeler, zaman zaman, rakip ahsiyetler arasnda bz vazife ve sala
hiyetleri birinden alp dierine vermek gibi garip hareketlerde bulu
nuyorlard. Yine bunun gibi, vezirlerin de maiyyetlerindeki byk
memurlar mesel Usl ve Zimm Dvnlar'mn banda bulunanlar
arasnda buna benzer hareketlerde bulunduklarn biliyoruz.
Abbs idare tekiltn anlamak iin ok mhim olan bu usl ve
zimm kelimelerinden birincisine, muhtelif zamanlara ait kaynaklarda
muhtelif dvnlardan bahsedilirken tesadf ediliyor. Yalnz vergi
ilerine bakan dvnlarda deil, umumiyetle hepsinde rastlanlan
Meclis-el-asl, Devvn-el-usl tbirlerini, asi kelimesine bizim bu gn
Trkde verdiimiz mna ile anlamak lzmdr; bu idare besinde
asl ehemmiyetli vesikalar, hesaplarn tanziminde, yahut herhangibir
muamelenin (verecek, yahut alacak) yaplmasnda hareket noktas
olarak alnacak esas noktalar ve kaideler mevcut ve mahfuz bulu
nur, yni bu be, asl idari ve esas bedir. Buna karlk, zimm
servisleri, muhasebe kontrol ile vazifelidirler. Ibtida Hara Dvn
la rn d a btn vilyetlerin gelir ve gider hesaplarn muntazam olarak
elde bulundurmak maksad ile kurulan bu kalemler, sonradan, bil
hassa ihsanlar, atyyeler, vergi muaflklar, imtiyazlar gibi, halifelerin
hkmdrlk icabndan saydklar her trl masraf ileri ile uramaa
mecbur oldular. Zimm ve nafakt tbirlerinin biribirlerinin yerinde
kullanlmas,
D vn'nm idaresi ile Tevki Dvn'nin idaresine
ayni adamn memur edilmesi bunu gstermektedir. IV . asrda
idaresi, M al mvazeneye tesir edecek hereyi, her karar kavt ve tes-

Z AHLAR

123

bit ve kontrol ediyordu. Zaman zaman M al idarelerinin bir M eclis'i,

yni ubesi mnasnda, yahut muhtelif zimm dairelerini merkez
bir idarede toplamak iin muvakkat bir mddetle tekil edilen ^imm
Dvn eklinde kullanlan bu tbir, phesiz ki biraz mbhem ve
vuzuhsuzdur. Mesel, bir D ivn-el-zimm sahibinden, yni onun ba
ndaki kimseden bahsedildiini grdmz zaman, bunu aka
ve doruca anlamak mmkn olmuyor. Bundan baka, muhtelif
Zmmlar'n bir elde toplanmas, her zaman ayni maksad gtmemektedir. E l - M e h d nin kurduu
araz vergilerini bir merkezde
toplama hedef tutuyordu. E l- M u k t e d ir zamannda muhtelif
dvnlarda usl ile zimm'lan ayrlmas, masraflarda sk bir kont
roln salanmasndan ziyade, memurlarn mesuliyetlerini taksim
etmek ve hareket hrriyetlerini snrlandrmak iindi. IV . asrn ikinci
yirmibe ylnda, Emr-l-mer larn zuhuru ile sivil kuvvetin zayfla
maa balamasndan sonra, idarelerdeki asi ile zimm idareleri daima
ayr ayr ahslara verilmitir. Bu suretle vezir'lere ait olan tefti ve
nezaret vazife ve salahiyeti daha ziyade kuvvetlendirilmek isteniliyordu
(D o m in iq u e S o u rd e l, yukarda ad geen eser, c. 11, am, 1960,
s. 589-605).
Geni hilfet memleketlerinin merkezden uzak shalarnda halife
lerin madd nfuzu filen ortadan kalktktan sonra, Msr ve Suriye
den balayarak Orta-arkn her tarafnda yeni yeni siyas teekkl
ler meydana kt. N azar olarak Abbs halifelerinin ruhn hkimiye
tini kabul eden bu yeni Islm devletlerinde, bunu gsteren almetler
pek az ve ehemmiyetsizdi; hakik ve fl deil, sadece sembolik bir
karakter arzediyordu: Tahta geen her yeni hkmdra, Halife tarafn
dan bir ferman ile Abbslerin resm rengi olarak siyah bayrak,
siyah hil'at gnderilmek suretiyle bu hkimiyetin gy onun tarafndan
verildii gsteriliyor, ona resm nvanlar tevcih olunuyor, buna kar
da hutbe lerde ve baslan para larda Halifenin ismi zikredilmek suretiyle
onun metbu olarak tannd ifade ediliyordu, ite, bu gibi siyas
teekkller iinde, Islm dnyasnn ark serdhadlerinde kurulan
S m n -o u lla r devleti ile, Hindistann slmlamasnda balca
mil olan G a z n e lile r imparatorluu birinci derecede bir ehemmi
yet arzederler; nk, devlet tekiltlarm ve idare cihazlarn Abbslerden iktibas ve taklit yolu ile vcude getirep bu devletler, sonradan,
B yk
S e l u k lu imparatorluu
messeselerinin kuruluunda
hukuk bakmdan det bir rnek olmulardr.

124

z a h l a r

Dahil ve haric trl sebeplerden dolay dalp yklm ak tehlikesi

karsnda bulunan X I. asr Orta-ark dnyasn bu kbetten kurtaran
Byk Seluklu mparatorluu, siyas ve dar messeselerini, Samn
ve Gaznev ananelerinden alp inkiaf ve tekemml ettirdikten sonra,
kendisinin yerine geen byk kk birok devletlere onlar miras
brakmtr: Btn Seluklu beleri, Harezmhlar, Atabeyler,
Hindistan ve Efganistandaki btn siyas teekklller, Eyybler,
Memlkler, ksacas Seluklu imparatorluu'nun btn sttaleleri, Seluklu
devlet messeselerini iktibas ve taklit etmilerdir. Bir btn hlinde
deil, fakat para para l h a n l m p a r a t o r lu u nda da olduka
kuvvetle gze arpan bu tesir, Orta-arktaki Hristiyan Beyliklerinde
mesel E r m c n ile r d e v e G r c le r de de kendisini gstermekte
dir, ite, bundan dolay, G a z n e lile r tekiltnn da ilk rnei olan Sm n - o u lla r tekilt hakknda burada ksa ve toplu malmat ver
mei, henz pek geri bulunan mme messeseleri tarihi bakmndan l
zumlu gryoruz. Bu suretle, bunun nasl A b b s rneklerinden aln
d ve Gazneliler vastasyle nasl S e l u k lu la r a intikal ettii kolay
ca anlalacak ve Trk mme hukuku tarihi ile uramak isteyenler, ya
pacaklar aratrmalar iin salam bir zemn ve doru bir anlay elde
etmi olacaklardr [Smn-oullar devrindeki dvnlar hakknda W.
B a r t h o ld n nce Rusa neredilip, sonra H . A . R . G ib b tarafn
dan ngilizceye tercme olunan Turkestan Dovn to the Mongol Irvasion
(London, 1926) adl mehur eserinde ksaca malmat verilmitir ki,
bu da N e r a h nin Tarih-i-Buhr'smdan alnmtr. Ch. Schefer tara
fndan 1892de, sonraki devirlere ait tarih ve coraf bz metinler
ilvesi suretiyle bastrlan bu mhim eserin 1317de Tahranda R a d a v
tarafndan eski metin yanllklarn hemen tamamyle iine alanyeni bir basm yaptrlm ve R . F r y e tarafndan ngilizce tercmesi
nerolunmutur].
E l - M e m un devrinden balayarak, Hilfetin ark eyaletlerine
birtakm valiler gnderilmee balanm, sonralar bunlar arasndan
o shalar veraset yolu ile kendi ailelerine tahsis eden nceleri yar
mstakil, sonra kuvvetlendike hemen tamamyle mstakil hnednlar,
yni hkmdar slleleri yetimitir ki, bunlarn balcalar H o r a s a n
da T h i r l e rveib tid a onlara tbi iken, S a ff r le r tarafndan orta
dan kaldrlmalar zerine Halife tarafndan Mvernnehr'e vali tyin
daha dorusu, bu fil vazyetleri tasdik olunan S m n le r dir.

ZAHLAR

>2 5

ark ve imalden gelen henz Islm olmam Trklerin hcumlarna

kar koyan, Seyhun tesine seferler yaparak Trkler arasndaki mslmanln yaylmasna hizmet eden bu mnevver slle, kudretli hkm
darlar ve onlarn Abbs-Thir rneklerine gre ve mahall icaplar da
gzden karmayarak kurduklar salam siyas ve asker dar tekilt
lar sayesinde, sonralar mstakil bir devlet hviyetini kazanmtr.
Saffrlerin, meden tekilttan mahrum derme atma varlna son
veren s m a il S m n , H o r a s a n dan baka r a n n imal vilyet
lerini de zabta muvaffak oldu ise de, sonraki hkmdrlar onlar
muhafaza edemediler; fakat H o r a s a n ve M v e r n n e h r , arktan
K a r a h a n l la r n ve O u z ( S e l u k lu ) kabilelerinin, garptan da
G a z n e l ile r in hcumlar ile yklncay kadar, bu hnednn idaresi
altnda kald. Coraf mevkileri ve tarih hususiyetleri bakmndan,
eski hnednlar tarafndan dorudan doruya idare edilen ve devlete
muayyen vergi vermeyerek, muayyen hediyeler ve ihtiya hlinde asker
kuvvetler gnderen vilyetler, bir nevi muhtar idareye mlik idiler.
Bakent olan B u h r da, merkez idare tekilt ok muntazamd. Halifeden menur, bayrak ve hil at almakla ve hutbede, sikkede
Halifenin adn zikretmekle beraber, Smn hkmdrlar tamamiyle
mstakil idiler ve Abbs hzinesine hibir vergi vermiyorlard.
Saray ile Divn, iki ayr tekilt idi. Hkmdrn (emrin), Badadda
olduu gibi bir veziri vard ki Dvnlarn banda hkmdr temsil
ediyor ve hepsini idare ve kontrol salhiyetlerine mlik bulunuyordu.
Bunun dorudan doruya maiyyetindeki dvnlardan baka, u dvn
lar da mevcut idi: (i) Vezir D v n -Anlaldna gre, A b b s le r deki
Dvn--resil (veya Dvn--in) ilerini, vezirin nezareti altnda bu
daire gryordu. (2) M stevf Zh'z/am-Abbslerdeki Hara Dvn gibi,
M al iler ile ve o arada toprak vergisi ve sair ml eylerle megul
olur.(3) Shib-i-urat D vn-Bunun, Abbslerdeki Trk Askerleri Dvn
gibi, asker iler ile uratn syleyen W. B a r th o ld , bu dvnda
askere ait defterleri tutan ve maalarn datan riz, veya Emr-i riz nvanl bir memurun bulunduunu sylyor ve Smnler
devrinde, daha s m a il ve h a le fle r i zamanndan balayarak, Abbslerde olduu gibi, klelerden ve bilhassa Trk klelerinden tekil
edilmi bir hassa kuvveti bulunduunu biliyoruz; bunun bandaki en
kuvvetli asker kumandana devletin en byk memuriyeti olan Hora
san Siperhslarl tevcih edilir ve byk merasim ile kendisine menur,

126

za h la r

bayrak, hiVat verilirdi. Smnlerde asker maal olup, senede drt

kere husus merasimle bu maa datlrd. Sarayda hkmdrn
maiyyetinde Hcib denilen mbeynciler de vard ki bunlarn ba,
hkmdrn en yakn adam saylan Hcib-l-huccb, yni Ba-mbeynci
idi. Saray ilerini Vekil-i-der denilen byk ve nfuzlu bir memur
idare ederdi. Ayrca Hazine-dr, arab-dr, Emr-i-hur gibi memurlar
da vard. Gulm, yni klelerden mrekkep ordunun kuvvetlendii,
hkmdrlarn saray terift ve entrikalar iinde ahsiyetlerini kay
bettikleri son devirlerde, sivil idarenin bana getirilecek vezirin seil
mesinde bile Horasan Sipehslar nin fikri alnrd.(4) Berd Z)fWrtz-Btn
dvnlarn bandakiler gibi, bunun banda da Sdhib denilen byk
memur bulunurdu. Daha E m e v ler devrindenberi mevcut olan bu
dvn, eski r a n da ve a r k R o m a da, daha sonralar A b b a s l e r de olduu gibi, posta ve istihbarat ileri ile megul olurdu. Memleketin
her tarafnda olup-bitenleri, bu dvna mensup memurlar derhl
merkeze bildirirlerdi.(5) Dvn--irf - B u dvnn bandaki memura
Dvn--irf Sahibi, veya M rif derlerdi; vazifesi bilhassa M l ile
rin, gelir ve giderlerin tefti ve murakabesi idi. (6) Dvn--mlk-i-hss Dorudan doruya Beyt-l-ml e, yni devlet hzinesine ait olmayp, hkmdrn ahsna ait bulunan mlk ve topraklarn idaresi ile megul
olan ml mahiyette bir dvn idi. (7) Ihtisab foam-Hemen btn slm
devletlerinde, muhtelif devirlerde, muhtelif hak ve salhiyetlere malik
olarak mevcudiyetini grdmz Muhtesib ler tekilt, S m n le r
de de vard: ehrin asyi ve inzibat, pazarlarda nerhlara ve belediye
nizamlarna riayetin ve eriat hkmlerinin bozulmamasnn temini,
fakir halkn zulmden korunmas gibi vazifeler ile mkellefti. Bu
idareye Sdhib,yn mir olarak, herkesin hrmet ve itimadn kazanm
ve doruluu ile hret bulmu ilim adamlarndan, Trk ihtiyarlarn
dan, ehir yanndan, eski saray harem aalarndan biri getirilirdi.
(8) E v ka f Dvn-Btn slm devletlerinde olduu gibi, Mver
nnehr ve Horasanda da zengin vakflar vard; bu dvn, onlarn
idaresi ile urard. Sonradan bu vazife Kaz Dvn na. yni kadlarn
idare ve murakabesine brakld.(g)Z)fan--/:a^a-Memleketin btn adl
ileri ile megul olan bu dvn, K a d l-kzt, yni Ba-kad tarafndan
idare olunurdu. Memleketin her tarafndaki kadlk tekilt, kadlar
ve maiyyetlerindeki memurlar buraya bal idi. Vilyetlerde de bu
tekiltlara benzer mahall idareler vard ve merkezdeki byk dvna

ZAHLAR

127

bal idiler. Devletin askeri ve sivil byk me murlarnn ve ordu ve

saray erknnn aleyhlerindeki ikyetler, B u h r da hkmdrn,
vezirin, ileri gelen bz devlet adamlarnn, bzan hanedan mensup
larnn itirak ettikleri bir yksek

heyet

tarafndan

tedkik

edi

lirdi; bu, A b b s le r de ve daha birtakm Islm devletlerinde

grdmz Dvn-i-mezlim'den baka birey deildir, ite, M v e
r n n e h r ve H o ra sa n ,
Sman-oullarnn bu salam tekilt
sayesinde bir refah ve skn devri grm, arka ve Seyhun yukar
sndaki memleketlerde Islm dini ve kltr yaylm, ticar mnase
betler yalnz Islm memleketlerine inhisar etmeyerek, Baltk ve Garb
Avrupa memleketlerine kadar byk inkiaf gstermi. H a r ez m
byk bir ktisad faaliyet merkezi olmutur ( F u a d K p r l ,
Trkiye Tarihi, stanbul, 1923, s. 85-90).

19 . I slm P a r a l a r i

Islm devletinin eski Ssn memleketlerinde tedavl

paralar,

Ssn

M a z d e iz m

sikkeleri

tarznda

bastrarak,

hatt

edecek

zerlerine

y d ig r bir almet koymas, B iz a n s tan alnan yer

lerde de Bizans sikkelerinin hatt s a lip resm ini de ihtiv etmek

sretiyle taklit olunmas, pek tabidir ve daha muahhar devirlerde,
muhtelif Islm ve Trk devletlerinin paralarnda buna benzer ey
lere tesadf olunur : Mesel, B r a h m a n iz m dinindeki eski K b il
hkmdarlarnn paralan zerindeki Siva kz'n, G a z n e v p a r a
la r n d a da gryoruz; bu m u h a fa z a k r lk , iktisd ve ml
sebeplerle, teknik icaplarla ve bilhassa h a lk n t i y d n b o z
m am ak g ib i p s ik o lo jik b ir se b e p le iza h o lu n a b ilir [M .
D e fre m e r y , Memoires d'histoire orientale, I, Paris 1854, P. 180-181].
Bu meseleler hakknda slm Ansiklopedisi'nde ve G a l i b
Edh em in M ze-i Hmyn Mesklt- Kadme-i Islmiyye Katalou (s
tanbul, 1312) adl eserinde cabeden zahat mevcuttur.

Son on yllar esnasnda byk bir inkiaf gsteren Islm Numis-

ZAHLAR

128

matikine ait tarih ve coraf her trl kaynaklar (Seyahat-nmeler de

dhil) ve tedkikler hakknda malmat almak iin, Prof. L. A. M a y e r in bu meseleye ait ark ve garp dillerinde yazlm 2092 makale ve
kitap ismini iine alan u eserine mracaat edilmelidir: Bibliyography
o f Muslem Numismatics, Second Editior, London

1954.

ngiliz ark

Cemiyeti tarafndan Oriental Translation Fund serisinin otuzbeinci

says olarak neredilen bu 283 sahifelik ciltte, Hindistan sikkelerine
ait eserler, tamamiyle bu bibliyografinin dnda braklmtr. Mellif
isimlerine gre alfabetik olarak tertibedilen bu eserin kullanlmasn
kolaylatrmak iin sonuna muntazam bir indexs ilve edilmitir ki,
bu suretle her slleye dair paralardan bahseden eserler kolayca
bulunmaktadr. Her kitap, veya makalanin sonunda, ona ait tenkid ve
tantma yazlar neredilmise, onlar da zikrediliyor.

20. A
M U H TELF

Abbs devrinde,

bbs

e v r n d e

e s RLERN

KAYNAM ASI

m u h t e lif m e n e le r d e n gelen

tesirlerin

biribiriyle k a y n a a r a k ahenkli bir idare sistemi teekkl ettiini ve

hatt bunun s l m bir renk aldn gryoruz ( F u a d K p r l ,
Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten, c. II, 1938, s. 56).

Gerek Byk s k e n d e r in Asya ftuhat ve onu tkbeden

Helenistik devir, gerek ondan sonra a r k R o m a ile I r a n arasnda
hi eksilmiyen meden ve siyas mnasebetler, bu iki byk lem ara
snda, hele hudut mntakalarnda, karlkl birok mnev mbade
lelere meydan veriyordu. Garpta bu meseleler hakknda yaplm olan
birok cidd aratrmalara ramen, Iran ile ark Romada ayn
zamanda mevcudiyetini grdmz birtakm siyas messeselerin,
terift kaidelerinin, madd ve mnev muhtelif medeniyet unsurlarnn
nereden nereye gemi olduunu tesbit henz mmkn olama
maktadr. Daha E m e v le r zamannda, Bizans tan ve Ssnlerden zaptedilen M sr , S u r iy e , Ira k , M e z o p o t a m y a gibi

ZAHLAR

129

shalarda, oralarda yaayan yerli halk arasnda Bizans ve Iran tesirleri

eskidenberi mevcuttu. Suriyede bedev Arap tesirleri izlerini kuvvetle
saklyan E m e v le r (21 numaral nota bakmz)den ok fazla Iran
medeniyeti nfuzu altnda kalan A b b s le r devrinde ise, B a d a d da bu iki kltrn her trl kalntlar yava yava halk iine girerek
mahall bir hviyyet kazanm, dier bir ifade ile, trl yerli tesirler
ve kuvvetli Arap-Islm kalntlar ile de birleer ;k slm medeniyeti
dediimiz yeni mahsul, o r ijin a l s e n te z i vcude getirmitir.
Bedev Araplarn, esasen bsbtn yabanc olmadklar, daima
ticar ve meden mnasebetlerde bulunduklar S s n ve B iza n s
dnyalarn pek iyi bilmelerinde, dier mhim bir mili de unut
mamak lzmdr: slmiyetin zuhuru sralarnda, ln ark ve imal
ularnda iki ehemmiyetlice Arap prenslii bulunuyordu; arkta
Ssn Imparatorluunun himayesi altndaki L h m V lerle, imalde
Bizans metb olarak tanyan Gassnlc v . Bunlar, lden gelebilecek
bedev apullarna kar, bal olduklar imparatorluk topraklarn
korumakla mkellef iki ileri karakoldu. Isln ftuhat balaynca,
gerek banlar, gerek o aralk ranllara tb bir vilyet (Satraplk)
olan Y e m e n deki Araplar, Mslman 01 lulanna katldlar. Bu
katlmann, tamamyle uurlu olmasa bile bir kavmiyet hissinden mi,
yoksa, zaferden zafere koan ftihler safna girmenin byk madd
menfa tler temin edecei dncesinden mi leri geldii hatra gele
bilir. isasen bunlar, henz Islm dinini kabl bile etmemi, birksm
Hristiyan (Gassnler gibi), birksm da Pag mis t ve belki bzlan da
atee tapan kabilelerden ibaretti. Bu f t ih le . e k a tlm a hareketinde
belki her iki milin de ayr ayr tesirleri rlmutur.

2i . E m e v l e r l e A

b b s l e r

r/

~i n d a k F a r k l a r

E m e v devletinin bir B e d e v A r p saltanat mahiyetinde

old ju, Islm tarihiyle uraan btn li nler tarafndan kabl edilmi;.ir. Islm h a lf e s inin S s n hk'mdarna benzemesi, A b b
s le r zamannda olmutur. H km dra, yalnz c is m n deil,
r h n bir reis, yni bir souverain-po' l i f mahiyeti veren A b b s
I : a lf e li i, asl slm rhuna tamimiyle yabanc olan bu ifte
hakimiyet mefhumunu, G. D e m o n u yn esin pek hakl dncesi
tsln M edeniyeti r IX-

130

ZAHLAR

vehile, Bizans ve ran messeselerinden u u rsu z bir ekilde almtr

[Les nstitutions musulmanes, Paris 1921, P. 166].

Hulef-yi Ridn dediimiz ilk drt Halfe zamannda artk iyi

den iyiye kurulmu olan slm devleti, 6 6 de a m da Emevler Hnedn nn zuhuru ile bir sllenin hkimiyeti altna gemi oluyor ve
drt Halfe devrinde M e d in e de gsterdii sde ve basit hviyyeti
kaybederek yeni bir ekil, yeni bir rh alyordu. Helenistik, Romen ve
Bizans meden ananelerinin mhim bir merkezi ve ehir hayatmn
eski bir inkiaf shas olan Suriyede vuka gelen bu byk deiiklik,
tabi, birdenbire olmad. Sratle byyen, genileyen, zenginleen
slm devletinin bandaki Emev hkmdrlan, ibtida bir b e d e v
p ren si, bir kable eyhi, yni bir seyyid hviyyeti gsteriyorlar, ilk
halfeler gibi Emr-il-m'minn nvnm ahyorlard; onlara Peygamber in
H alifesi, Mslmanlarn mm deniliyordu. nceleri, bir dereceye
kadar G a s s n prenslerinin Bizans taklidi kk saraylarn andran
Emev saraylar, Bizansn ve ksmen de Ssnlerin ananelerine
gre sratli inkiaf safhalar geirdi. Arap zihniyetine uymayan bir
usl, Hkmdrn daha hayatta iken bir velahd semesi,, us
ln koyan ve btn ittirazlara ramen bunu tatbik eden M u v iy e ,
bu sretle, Bizans tesiri altnda kaldn aka gstermi oluyordu;
fakat, bu ok zek, sabrl ve ll adam, devletini kurarken, asl
mutlak ve mstebit bir hkmdr gibi hareket etmedi; asl maksadlarn muvaffakiyetle saklamaa, slm dnyasn yeni bir hnedn
etrafnda toplamak hususundaki ihtirasm trl vstalar ile rtp
gizlemee hi olmazsa bir mddet iin, tamamiyle muvaffak oldu.
Siyas bir dehya mlik olduu kadar, insanlarn her trl zaafla
rndan istifade etmeyi de bilen ve kulland vstalarn ahlk ma
hiyeti hakknda hibir ey dnmemei bir prensip olarak kabl
eden M u v iy e , bu sayede, karlat birok mkilleri yendi:
Kable rekabetleri, aile mnferetleri, sonradan sdece i' sfatn
alan A l tarafdrlarnn dmanlklar ve gizli propagandalar, onun
b a s ir e ti ve te d b ir i syesinde, bu yeni saltanatn kurulmasna m
ni olamad. Arap kabilelerinin psikolojisini ok iyi bildii iin, eski

z a h l a r
halfelerin

ananesinden

ayrlmad:

Mslman

*3 i

Araplarm

eraf,

Arap kablelerinin reisleri, Mekke ve Medne aristokratlan, muhtelif

slm vilyetlerinin temsilcileri ile daima sk mnsebetlerde bu
lundu. Kendisi ile grmek ve bz isteklerini bildirmek zre ma
gelen bu insanlara, yapt ve yapaca eyleri zah etmek ve bylece
hareketlerini det bir meveret meclisi'nin kararlar hline getirmek
iin, Cuma namazlannda minbere kyor, dinleyenleri byk bir
belgat ve feshat ile teshir ediyordu. Onlar, ayrca, saraynda da b
yk bir nezaketle kabl ve cmerdce taltif eden M u v iy e , her ten
kidi sabr ve tehamml ile dinlemekle beraber, kararlarn mutlaka
kabl ettiriyordu. lerin yry zerinde hibir te siri olmayan
bu mvere meclislerinde bulunanlar, kendi kendilerini, bu husus
larda fikir ve kararlarna mracaat edilmi olduuna inandrmak
suretiyle, mnev bir huzra eriyorlar ve bu ileri her yerde samimi
yetle ve hararetle mdfaa ediyorlard.
Suriyenin fethindenberi orada vlilik ettii iin muhiti ok iyi bi
len, Bizansdan kalma idare makinesini byk bir diryet ve adalet ile
idare ederek eski ktlklerinden de kurtaran M u v iy e , Hristiyan
halkn byk sevgi ve itimdn kazanmt. Suriyenin hudut mntakalarnda yaayan ve memleketteki Mslman garnizonunun m
him ekseriyetini tekil eden yerli bedev Araplarm byk bir ksmn,
aslen Y e m e n den geldiklerini iddi eden Kelb kabilesi mensuplar
tekil ediyordu ve Muviye, bunlardan kz almak suretiyle, onlarn
yardmn da temin etmiti. Suriyede yaayan ve bunlara kar zayf
bir rakb mevkiinde bulunan Kays kabilesi mensuplan, M uviyenin
hayatnda ona hibir zorluk karmadlar; ancak annesi Kelb kabi
lesinden olan Yezd bin Muviyenin olu M u v iy e i . ye kar
isyan ettiler. Arap kabileleri, daha dorusu, Mslman Araplar ara
sndaki derin ihtilflar ve rekabetler, imparatorluun dh kurucusu
Muviye zamannda ykc bir tesir yapamamsa da, onun lmn
den sonra, K e r b e l v a k asl gibi bz hdiselerin de yardm ve
Hariclerin ayaklanmalar ile yklmasnda balca mil olmutur.
Muviye devri geince, mstakil bir mhiyet alan Hicaz ve Irak, an
cak A b d - l - M e l i k in yirmi yllk (685-705) uzun saltanat dev
rinde, tekrar Emevlerin hkimiyeti altna girdi.
A b d - l- M e li k devri, Islm tarihinde ok mhim bir safhadr.
Emevler, Arap leminin vahdetini tekrar kurduktan sonra, Islm f-

ZAHLAR
tuhtm Msrn tesine, Berber memleketlerine doru ileriletmee
balad. Halfe O s m a n devrinde balam iken, A l ve Muviye ihti
lflar sebebiyle onyedi yl yzst kalan bu ftht, Muviye iktidra getikten drt yl sonra tekrar canland. Bu hareket, artk Afri
kada byk ehemmiyeti kalmam olan Bizans a deil, B e r b e r le r e
kar yaplyordu, Emev vlisi U k b e nin 666da Msr vliliine
tyini ve onun Kayruvn ehrini Kurmas ile cidd surette inkiaf eden
bu ftht, slmlar Atlantik kylarna kadar gtrd.
A b d - l- M e li k , Asyadaki slm memleketlerinde vazyetini
salamlatrdktan sonra, Emevlerin sarsnt devrinden istifade ede
rek Afrikada kuvvetlenmi olan Bizansllara kar 40,000 kiilik bir
ordu gnderdi. Bu ordunun, eski merkez olan Kartaca'y Bizansllardan almas, Bizansn 697 de buray yeniden ele geirmesi, Berberlerin tekrar onlar ile beraber Araplara kar mcadeleleri, nihayet 698de merkezden kuvvetli bir yardm alan Araplarm Berberleri ve Bizanshlar ayr ayr perian ederek kat hkimiyeti elde etmeleri,
tarih bakmdan ok mhim hdiselerdir. Msr vlilerine bal ol
mayarak mstakil bir vilyet eklinde kurulan Berberistan vlisi
M s b. N u s a y r in, klesi T r ik b. Z iy d kumandasnda gn
derdii kk kuvvetin, o srada kmek zre bulunan Vizigot Krall ordusunu Rio Barbate (slm kaynaklarnda W di B ikka) kysnda
perian etmesi ve kral R o d e r ik in katli, bunu tkibeden muhtelif
istikametlerde yryler, bu krall birdenbire ortadan kaldrm
ve Emev hnednmm Orta-arktaki hkimiyetlerine Abbsler ta
rafndan nihayet verildikten sonra, Ispanyada muhteem Endls
Emevleri devletinin kurulmasna imkn vermitir.
Emevler ile Bizanshlar arasnda Anadolu mcadelelerine fsla
veren mtareke m p a r a t o r J u s t in y e n 11. tarafndan bozulduk
tan sonra, Abd-l-Melik bu mcadeleye tekrar balad ise de, trl
sebepler, bundan slm dnys iin bir fayda teminine imkn brak
mad. Suriye ile Anadolu arasndaki A m a n u s dalarnda yaayan
ve Bizans mparatorluuna tbi olmamakla beraber zaman zaman
ona yardmc kuvvetler veren ve icabnda ondan yardm alan Mardait ler, herhangibir karklk zamannda, Suriye iin cidd bir tehlike
tekil ediyordu. Abd-l-Melikin Hicaz hkm altna almak maksad
ile giritii muharebede, bunlar, Bizans svarilerinin de yardm
ile, mdafaasz kalan L b n a n a inerek, korunma tertibt aldlar. Su

ZAHLAR

*33

riyede Araplarm esiri sfatiyle efendilerinin hesabna alan, yahut

bir taraftan hristiyanhk taassubu, bir taraftan da vergilerin gittike
arlamas sebebiyle ayaklanmaa frsat gzeten birksm yerli halk
da onlara katlmakta idiler. A b d - l- M e li k , bz fedakrlklar ile Bizansllar bu ide tarafsz brakmaa muvaffak oldu. Sonradan Ha
lfe S le y m a n zamannda, byk hazrlklar ile, karadan ve deniz
den stanbula kar giriilen teebbsler (M. 717), bir yllk gayretten
sonra, 673-677 yllan arasndaki teebbsler gibi, neticesiz kald.
A b d - l- M e li k zamannda baarlan en mhim i, Emev dev
letinin bir Mslman Arap devleti hline getirilmesi iin sarfedilen gay
retler oldu. Devletin resm dili Yunaricadan Arapaya evrilerek
btn devlet defterleri ve evrk Arapa yazlmaa baland gibi,
resm dairelerdeki Hristiyan Suriyeliler ile Msrl Kopt l&nn ve ranlI
lar'm yannda, Mslman Arap memurlara da yer verilmee baland;
yalnz, btn bu memurlar Arapa yazmaa mecbur idiler. Dvnla
rn bylcce Arap ve slm hviyyetini almas, yava yava olmu ve
ancak bu hnednn son ykl devrinde tamamlanabilmitir. Emev
mparatorluu memeleketlerinde kullanlacak paralarn da slm ve
Arap paras hline gelmesi yine bu devirde olmu, ve Abd-l-Melik
nmna bastrlan Arapa altn paralar Bizans paralarndaki resim
ve almetler tamamyle terkedilerek bastrlmtr.
Yine A b d - l- M e li k zamanndan balayarak, Emev Halfelerinin muhteem sanat bideleri yaptrmalar ve bunun iin byk
masraflara katlanmalar, dikkate lyktr. Azametli Bizans san at eser
lerini slm eserleri ile bir mukayese mevzuu olarak kullanan ve yap
trdklar eserlerin hibir bakmdan onlarn altnda kalmamasn iste
yen Emev hkmdrlar, saraylarnda, umum ve husus hayatlannda ok parlak, ok debdebeli ve aaal bir mr srmek arzu
sunda idiler. Bu geni ve zengin imparatorluk, bu hususta btn im
knlara da mlikti. Emev Halfelerinin bu azamet ve ihtiam temyl, din mimrde ok gze arpacak bir mahiyettedir: V II.
asrn sonunda K u d s te Kubbe't-l-sahre ile Mescid-i-aks mn, ve V III.
asnn balannda a m da Cmi -i-ben meyye nin yaplmas, bunun
balca delilleridir [Kuds bideleri hakknda bk., G . L . S tr a n g e ,
Palestine, s. 89. V a n B erch em , M ateriaux.'. . , Jerusaleme, ch.
III. K . A. C. C r e s w e ll 11, Early Mslim Architecture /., Omayyads,
Oxford, 1932. E u s ta c h e de L o r ey, Les Mosaiqu.es de la Mosguee des

134

ZAHLAR

Omayyades Damas]. Bizans mimar ve sanatkrlan, Msrdan geti

rilen sanatkrlar ve inat malzemesi, Suriyeli iiler bu bidelerin
meydana gelmesi iin hep beraber almlardr. Halfe V e l d, tahta
kar kmaz (M. 705), bu ie teebbs etmi idi.
Halfe V e l d in bir av esnsmda katlinden (M. 741) sonra, yerli
Arap kabileleri arasndaki rekabetler, yalnz Suriyede deil, hatt
amda bile huzur ve syi brakmamt. Artk, bakentlerinde dahi
kendilerini emniyette hissetmeyen hkmdrlar, hem kendilerine s
dk kabileler arasnda yaamak, hem de ln ve kable hayatnn unu
tulmaz htralarndan ve zevklerinden istifde etmek iin, V e l d I . den balayarak, amdan uzaklamak yolunu tuttular; yalnz cls
gnlerinde ve bz byk merasim mnasebetiyle am'a urayan
halfeler, sonradan, oray bsbtn terkettiler: H ia m , ln tam
ortasnda, P a lm y re ne imalindeki eski S e r g io p o lis in yerinde kur
duu Rosfay kendine merkez yapt.
Emev Halfelerinin ou, ehirlerde oturmaktan ise, l orta
snda yaptrdklar atolarda, hatt bedev adrlar arasnda otur
ma tercih ediyorlard ki, l hasreti'nin bunda byk bir psikolojik
mil olduu sylenebilir. Sporcu, avc, bedev ananelerine ve irine
k olan bu hkmdrlarm yaptrdklar bu l atolarndan bzlannn hrbeleri, son zamanlarda meydana karlmtr: r d n te
sindeki Kusayr Amra ve Maatta (Klk karargh), bunlarn iki mhim
rnei olarak, esasl surette tedkik edilmitir. Mtehassslar, 144 metre
uzunluunda drt ke bir zemn zerinde yaplm ve yer yer kuleleri
bulunan bir sr ile muhafaza altna alnm olan M aatta'nm , bir
Emev hkmdnna ait olduunu kat surette tesbit edememilerdir;
fakat, B a h r -i- l t (Lt denizi)un imal ucunda olup, M u s il tara
fndan kef olunan K u s a y r A m ra , ele geen kitbelere gre, V III.
asrn ilk yarsnda yaplmtr. atonun bir dvannda drt hkmdnn resmi vardr ki, bunlar, altlarndaki yazya gre, Islmn malp
ettii drt hkmdrdr: B iza n s imparatoru, r a n hnh (Husrev), Habe Necsi, I s p a n y a Gotlarmn Krah R o d e rik .. Bunlarn
yannda iki hkmdr resmi daha vardr ki, altlarnda hibir kayd bu
lunmayan bu resimlerin K k t r k H k a n ile, dier bir T r k veya
H in d hkmdr olmas ihtimali leri srlmektedir. Bunlarn arka
snda ikinci plnda daha birtakm smalar da vardr ki, bunlarn da,
Mslmanlar tarafndan malp edilen birtakm kk hkmdr-

ZAHLAR

>35

lar olmas muhtemeldir. Bu atonun muhtelif diyarlarnda trl trl

resimler, ku ve her trl hayvan resimleri, atlet resimleri, plak
kadn resimleri, Halfe meclisini tasvir eden bir sahne mevcuttur ki,
Helenistik sanatin Asya topraklarndaki bu son eserleri, bu ato ha
rabesinde mkemmel surette muhafaza edilmitir [Rosfa hakknda
bk., S a rre et H e r z fe ld , Archdologische Reise im Euphrat-und Tigris
Gebet, I I . Dier iki ato hakknda bak.: H . L am m en s, La Bdia et
la Hra Sous les Omayyades, Melanges de la Fac. Orin. de Beyrouth,
IV . -Jaussen et S a v ig n a c , Mission archio. en Arabic, Les Chateaux
arabes, 2vol. E . D i ez, Die Kunst der islamischen Vlker. A lo is M u sil,
Kuseir Am ra . slm Ansiklopedisi'nin birinci Leyde nerinde de
bu maddeye mracaat olunabilir. C . B r o c k e lm a n , Histoire
des peuples et des etats islamiques, Paris, 1949. ok iyi muhafaza edilmi
olan bu iki l atosundan baka, ayrca, Y e z d I L in, Ssn eserle
rini taklit suretiyle yaptrd Muvakkar atosu da mevcuttur. Bunlara
ilve olarak D . S c h lu m b e r g e r nin Les fouilles de Qasr el Heir (Syria,
X X , 1939) adl makalesinde yeni bilgilere tesadf olunur. Bunlara,
J . S a u v a g e t nin u iki yazsn da eklemek lzmdr: Rem arues.. .,
JA., tome 231, 1939, p. 1-59. Les Ruines Omeyyades du Djebel Seis, Syria,
X X , 1939, p. 239-256].
Islm hkimiyetini U z a k a r k tan A t l a n t ik kylarna kadar
genileten ve kendi yklndan sonra Endls te ik in c i b ir E m e v
s a lt a n a t nn kurulabilmesi iin btn imknlar hazrlayan Suriye
Emev Hnedn, bz tarihilerin neo-byzantin sfatn verdikleri
ilk ve en gen i Isl m im p a r a to r lu u nu kurmakla, slmiyete
ok byk hizmette bulunmulardr. Yukarda ksaca iaret ettiimiz
birok ykc miller, Peygamber ailesine mensup siyas rakyblerin
imhs, kable rekabetleri, i ve Hrici hareketleri, Arabn gayri un
surlara Arap aristokratlarnn yksekten bakmalar, Islm dininin b
tn kavimler arasnda tam bir msavat kabl etmesine ramen,
hakikatte bunun bir kenara braklmas, M evl denilen Arap olmayan
sair kavimlere kar K u r n hkmlerine ay kn olarak birtakm ar
vergilerin yer yer ve zaman zaman tatbikine kalklmas, impara
torluk hudutlann korumak iin drt tarafta mesel inliler, Bi
zanslIlar gibi birtakm yabanc kuvvetlerle de mcadele zorunda
bulunan bu Arap devletini, iinden ykm ve uzun zamandanberi
merkezi H o r a sa n olmak zre, her tarafta muvaffakiyetle giriilen

136

z a h l a r

propagandalarn dourduu trl ayaklanmalar neticesinde Abbasi

ailesi iktidra gemitir. Peygamberin amcas A b b s a mensup ol
duklar iin kendilerini Ugitime, yni mer Halfe sayan, Emevleri ise g s b ve hatt m s l m a n lk d addeden E bu'l-lAbbs,
H o r a s a n lla r dan mrekkep ordusu ile, Emev Halfesi Mervn,
Frat ayaklarndan B y k Z a b kysnda malp etti. Hibir yerde
kendine tarafdr bulamayarak M s r a kaan bu tlihsiz hkmdr,
orada kendi adamlar

tarafndan

ldrld

(Austos, M .

750).

Seffh, yni kan dkc (zlim) sfatyle mehur olan E b u l - A b b s,

Filistinde E b -F o tr o s mevkiinde tertipledii bir ziyafette, Emev
ailesinden seksen kiiyi ldrtt. Bu vah hareket S u r iy e de, F ilis
tin de, I r a k ta da iddetle tatbik edildii gibi, onlar tarafndan ya
plm btn binalar, saraylar, hatt su-yollan ve su mahzenleri gibi
umum eserler de tahrip edildi; bylece, bu ilk slm imparatorluundan ortada hibir eser, hibir htra braklmamasna gayret edildi
[Btn bu hareketler hakknda u tedkiklere bavurulabilir: G . V a n
V lo t e n , Recherches sur la dominatior arabe, le chiitisme et les croyances
messianiques sous le Califat des Omeyyades, Amsterdam, 1894. -J. W e l
li a us en, D ie religis-politischen oppositionsparteien im alten slam, Gottingen, 1901. Emev hnednma kar, ark ta ve Garbta eskidenberi ideal bir Halfe rnei olarak kabl edilen m e r b . eA b d - lA z z bir tarafa braklrsa, umumiyetle menf kanaatler besleyen eski
slm tarihilerine ve onlarn tesiri altnda kalan Garb tarihi ve
mstenklanna kar, daha tarafsz olmaa alan mellifler de yok
deildir. Bunlarn banda H . L a m m e n s gelir ki, onun balca u
eserleri zikre lyktr: Etudes sur le rigne du calife Omeyyade Mo'aviya
/ er, Beyrouth, 1906-1908. La Califat du Yezid 7er, Beyrouth, 19101921. L Avenement des Marvvnides et le Califat de Menvn 7ef, Beyrouth,
1927. Etudes sur le sik le des Omeyyades, Beyrouth, 1930. Bu son cildde, muhtelif tarihlerde neredilmi muhtelif mekaleler vardr; mmafih mtehassslar, bu mellifin yazlarn ihtiyatla ve sk bir tarih
ve filolojik tenkidden geirmek suretiyle kullanmak hususunda mtte
fiktirler. F . G a b r ie linin u tedkikleri, bz ehemmiyetli meseleler
bir tarafa braklm olmasna ramen, daha emniyetle okunabilir:
l Califato di Hishm: Studi di storia Omayyade, Alexandrie, 1935. M&n.
Soc. Roy. Arch., t. V II . A l-W a ltd ibn Yazid: il Califfo e. il poeta,
R. S. O ., t. X V , 1934. La Rivolta dei Muhallabiti nel 'Iraq, R. Lincei,

ZAHLAR

37

ser. V I., t. X IV ., 1938. Islm tarihinde zulmn timsli gibi telkki

olunan H a c c c hakknda, eski olmakla beraber, u esere baklabilir:
J . P erier, Vie d al-Hadjdjdj ibn Yosof, Paris, 1904. Emevlerin
Bizans ile harbleri hakknda baknz: E . W . Brooks, The Arab in
Asia Minr 641-750, J. Hel. Stu., t. X V I I I . M . C a n a r d , Les Expeditions des Arabes contre Constaniinople dans l histoire et dans la ligende,
J. A., 1926. Emevlere ait olarak Avrupa ve Amerikada neredilen
muhtelif umum tarihlerden ve umum mahiyetteki Bizans tarihlerin
den de istifade olunabilir],
ieriden ve dardan ne gibi miller tesiri ile ykldn zah
ettiimiz Emev hnednndan sonra Islm dnyasnn bana geen
A b b s le r , devletin arlk merkezini I r a k a naklederek, Badd' 1
idare merkezi olarak kendilerine her bakmdan sdk bir sha orta
snda kurduktan sonra, slm devleti yeni bir siyas tekml yolu tuttu:
Emevler, kendilerini kudretli bir hkmdr olarak kabl ettirecek
mnev kuvvet ve nfuzu, ilk Halfeler Devrinin htrasn muhafaza
eden Arab yarmadasnda, yni M e k k e ve M e d in e deki Islm aris
tokrasisi arasnda bulamayacaklar iin, faliyet shalarm Suriye
ye naklederek a m bakent yapmlar,
trl trl isyan hareketlerini oradan
araplm sahneden ekilmee mecbur
ve H o r a s a n lla r olmak zre hemen

H ic a z da ve I r a k ta kan
bastrmlar, bylece, Hicaz
etmilerdi. Bata I r a n lla r
btn Arabn gayr unsur

larn mzahereti ile iktidara gelen Abbs Halfeleri devrinde ise, b

tn Araplar siyas ehemmiyetlerini kaybederek devletin sevk ve ida
resini yabanc unsurlar a. brakmak zorunda kalmlard; halbuki bu
halfeler, Peygamberin amcas A b b s n soyundan idiler ve mer
halfe olduklarn, yalnz Emevlere kar propagandalarnda deil,
btn saltanatlar esnsnda da, bir silh olarak kullanmlard. Salta
nat ele geirmek hususunda Hrn-r-Redin biri Arap, dieri
Iranl iki anadan doan oullan E m n ile M e m n arasndaki
byk mcadele, Iranl unsurlar ile onlarn mttefikleri olan Trklerden mrekkep ordusu syesinde, M e m n tarafndan kazanld.
Arab n gayri unsurlara dayanan, ve bilhassa, Abbs ailesinin muvaffa
kiyetinde ba mil olan H o r a s a n a ve H o r a s a n lla r a byk iti
mat besleyen M e mn, bu byk Abbs Imparatorluunu, Hora
sann eski bir byk merkezi olan Merv den idare etmek niyetinde
idi; fakat B a d d d patlayan bir ihtill, onu eski bakente dnmek

138

z a h l a r

zorunda brakt. Bu hdiseden sonra, artk Abbs Halfeliinde,

Araplarn dar ve siyas ehemmiyetleri tamamyle sarslm, eski
Ssn kltrnn vrisi olan Iranl unsur, gerek fikir ve sanat shasnda, gerek idarede, birinci mevkii alm, asker ve siyas kudret ise
byk Trk kumandanlarnn eline gemitir [Arabn gayri olan
unsurlarn faaliyetleri hakknda, 10 numaral notta u biyye M es
elesine dair zaha baknz. Abbsler devri hakknda ayrca 18 numa
ral notta dare Tekiltnda ran ve Bizans Tesirleri: Dvnlar bahsine
de baknz; bunlardan baka 17, 23, 24, 25, 28 numaral notlarda
da Abbslere ait malmat vardr].
Emevler ile Abbsler arasnda, zamann ve muhitin biribirinden ok baka olmas sebebiyle mevcut bulunan byk farklar, her
iki saltanatn mhiyetini biribirinden ayrd gibi, Emev Halfesi
ile Abbs Halfesine, h u k u k b a k md an iki ayr hviyyet vermitir:
Bir taraftan slm fthtm devam ettirirken, dier taraftan, fethe
dilen ok geni shalardaki yabanc halk slm hkimiyetine sn
drmak gayesi gden ve bu maksatla mevcut idare tekiltn ve onun
bandaki memurlan yerlerinde brakan Zmevler, Bizans usllerini
aynen almlar ve bu siyaseti ancak Abd-l-Melikten balayarak
tedric olarak deitirmee almlard; l ananelerine bal kalan
hkmdrlar, sadece Emr-l-m minn, yni, ftih ordularn ba-kumandan, Arap kable reislerinin ve aristokratlarnn da ba idiler;
halbuki ranllarn madd ve mnev muzaheretleri ile iktidara ge
en Abbs halfeleri, hir Zaman Peygamberinin amca oullar
idi; bu sebeple, hereyden nce mm-l-mslimn, yni btn slm
cemaatinin imm, ba, yol gstericisi, Peygamberin mutlak vekili
idiler. Emevlerin sadece slm topluluunun banda cismn bir reis
olmalarna karlk, Abbsler, Peygamberin mbrek ydigrlarna da verset yolu ile ship olan rhn bir reis sfatn tayorlard;
hatt cismn sfatlan, srf bu rhn kudrete dayand iin, madd
bakmdan en zayf dtkleri, hatt hrriyetlerinden mahrum ve
mahkm olarak yaadklan zamanlarda bile, nazar hkimiyet'\eri,
itiraz edilemez mhiyetini muhafaza ediyordu.
Bz Garb tarihilerinin, pek de haksz olmyarak, Teni-Ssn
(N^o-Sassanide) sfatn verdikleri Abbs devletinde, halifelik, hem
c is m n (temporel), hem de r h n (spirituil) iki kudreti ahsnda bir
letirmek suretiyle det m u k a d d e s (sacri) bir mhiyet aldn gr

ZAHLAR

39

yoruz ki, bunu, dorudan doruya eski Ssn ananelerine ve bu ananelere sadakatle bal kalan mslmanl kabl etmi Iran aristok
ratlarnn tesirine atfetmek lzmdr. Hilfete Peygamber ailesinden
birini geirmek gayesiyle yaplan legitimiste propagandalar ve hare
ketlerde, ilk halfeler devrine dnmek, hangi kavimden olursa olsun
btn Mslmanlar arasnda msavlii salamak, devlet idaresinde
erat hkmlerine tamamiyle riyet etmek, Peygamber ailesine sdk
kalmak gibi, herkesin ve hele Arabn gayri unsurlarn ok czib g
recekleri hkmler vard; fakat bu hareket Emevleri iktidardan d
rtnce, A l ailesi deil, lkin Abbsler bunun meyvelerini kendi
hesaplarna topladlar; hatt bir zamanlar onlar aleyhinde tkbtta
dahi bulundular. lh, mukaddes bir kkten geldiine inandklar
bir hnedna ballk, hkmdrn mukaddes ve lh bir hviyyet
tadna inanmak, tamamyle theocratique bir hviyyet gsteren S
sn devri rannn hususiyetleri idi. ite Abbs Halifelii bu thiocratique hviyyetini, Abbs hkmdrn hem din hem siyas reis,
dier bir ifade ile, hem im p a r a to r (cisar), hem p a p a saymak sure
tiyle ki Hristiyan Garb tarihinde buna cisaro-papisme derler , eski
Iran ananelerini s l m b ir ek il a ltn d a yaatmak isteyen iran
zihniyetin tesiri altnda kald; halbuki Emev hkmdrlar, Bizans
tan aldklar hkimiyet mefhumunu tatbik ederken, cismn kudretle
rini (autoritl) erate, yni din esaslara hukukan deilse de filen
istinat ettirmiyorlar ve bylece, tedric olarak, te o k r a s iden ayrlyor
lard. Emev ve Abbs devirleri arasndaki bu derin fark asl gzden
ayrmamak lzmdr. Ancak, bu iki hnedn zamannda da devletin
Bizansta da olduu gibi otokratik (autocratique) bir mhiyet ta
dn unutmamaldr. Arap kabilelerine ve ehir aristokrasisine da
yanan Emevler bir A r a p im p a r a to r lu u olduu hlde, Abbs
devletine A r a p sfatm vermee tarih bakmdan imkn yoktur. ok
hametli, inceden inceye hazrlanm husus terifat kaidelerine bal
muazzam saray hayat, sonra, halfenin m u tla k v e k ili olup, btn
ileri idare eden bir byk vezir in mevcudiyeti, Abbs Halfesini
halktan ayr, herkesin ve hereyin stnde, mukaddes ve mutlak bir
varlk hline getirmi, det cismn ve rhn kudretlere sahip bir
Ssn hrh (imparator) yerine koymutu.
Islm m m e hukukuna gre, biribirinden ayr cismn ve rhn iki
k u v v e t m e vc u t olm ad gibi, geni Islm dnyasnn da, banda ruhan

z a h l a r

14

bir reise ihtiyac yoktur: Tpk, Protestan Garb milletlerinde olduu

gibi. Islm dnyasnn siyas bir birlik olarak tasavvurundan doan Ha
lifelik telkkisi, ancak E m e v le r zamanndaki r e a lit e le r e uyuyordu.
Mslmanln a ltn d e v r i saylan Abbsler zamannda, End
ls Emevleri'nin kuruluu ile bu siyas birlik paralanm, Islm le
minin her tarafnda, Asyada ve Afrikada mhim paralanmalar
olmu, Abbs Halfeliini srf n a z a r olarak tanyan bz mstakil
devletlerin yannda, mesel F t m le r gibi kendilerini Halfe ve
Emr-l-mminn addeden i devletler vcude gelmi, Byk Seluklular'vn kuruluundan sonra ise, Abbslerin madd bir ehem
miyeti

kalmamtr. Islm mme hukuku ile uraan ve hilfet-

saltanat meselelerini slm esaslara gre fakat tarih realite ile

alkasn hi dnmeyerek tedvin eden mesel M v e r d gibi
biratkm limler, eserlerini, ancak Abbs hnednmn inhitat devir
lerinde vcude getirmilerdir; bunlara gre de Halfe sadece r h
n b ir reis d e il, Islm lemini hrice kar da mdafaaya muk
tedir bir cismn kudret shibi,, olmaldr. Uzun zamandanberi
Garbta ve Islm memleketlerinde yaplan tedkikler, Islm dininde
H a lif e lik diye bir messesenin mevcut olmadn kat olarak mey
dana koymutur. Birok eski ve tannm Islm hukukular (fukah,
yni fk h bilginleri) ve bilhassa Hanef mezhebine mensup olanlar,
Halfe Unvannn

mesel Sultan gibi sadece bir nvan olduu

ve ilk drt Halfenin lmnden sonra artk halifeliin mevcut bu

lunmad kanaatindedirler.
[Abbs imparatorluu hakknda, Emevlerden bahseden umum
tarihlere ve Islm tarihine ait eserlere mracaat edilebilir ki, bunlarn
balcalar yukarda zikredilmitir. Onlara ilve olarak, gerek Eme
vler, gerek Abbsler hakknda bz yeni grleri iine alan u tedkiklere baknz: H . A . R . G ib b , An interpretation o f Islamic History,
Cahiers dHistoire Mondiale, vol. I., No. i, 1953, p. 39-62. G a s to n
W iet, VEmpire nio-byzantin des Omeyyades et VEmpire NSo-Sassanides
des Abbassides, Cah. dHistoire Mondiale, vol 1., No. 1, p. 63-71.
He nri M asse, Recorstitution d une Aristocratie iranienne, Cah. dHis
toire Mondiale, vol. I, No. 3, 1954, p. 815-826. Abbs hnednmn
zuhuru, onlar devrinde randaki birtakm kyamlar, Iranllar tara
fndan IX -X I. asrlarda kurulan drt byk hnedn, yni Saffrler (867-903), Smnler (874-999), J^iyriler (928-1042), Bye veya

ZAHLAR

141

Bveyhiler (932-1055) hakknda ksa ve toplu bilgiler, fikir ve sanat

hayat ve din cereyanlar hakknda umum grler, bu kk ve gzel
hulsay kymetlendirmektedir; ancak, Iran tesirine, bu devir tarihi
nin tekmlnde messir olan baka millere nisbetle ok fazla bir
yer verildiini de gznnde bulundurmak lzmdr].
Son iki asrda, emperyalist Garp devletlerinin Osmanl devletini
bsbtn zayflatmak, madd ve mnev esaret altna girmi Islm
kavimleri arasnda onun nfuzunu krmak iin zerinde srarla dur
duklar hilfet messesesi hakknda, Garp limleri tarafndan cidd
tedkiklerde bulunulmutur. S e lim I.in, M sr' fethettii zaman, son
Abbs halfesinin, h a lif e l i i o n a t e r k e t t i i hakkmdaki efsne,
Garpta ilk defa M o u r a d g e a d O h s s o n un iptida Franszca ola
rak Pariste 1788-1824de nerettii Tableau geniral de VEmpire Ottoman
adl mehur eserinde zikredilmitir. Byk Garp devletleri ile Osmanl
padiahlar arasndaki muahedelerde, padiahn, terkettii memle
ketlerdeki Mslmanlar zerinde halfe sfatyle r u h a n bir hakk
bulunduu, 1774 tarihli Kk Kaynarca muahedesinde kabl edilmi,
yni, padiaha b t n M s l m a n la r zerinde Katolikler iin
Papaya tannm olan haklar gibi bir hak tannmtr. 1876 Osmanl
Knn- Esasi (Anayasa)sinin drdnc maddesinde, Osmanl Pa
diahnn halfe olmak itibariyle Islm dininin hmsi,, bulunduu
aka ifade edilmitir. Trkiyede, Ikinciterin 1922de S u l t a n l
n k a ld r lm a s n d a n sonra, 3 Mart, 1924de, Byk Millet Mec
lisi H alifelii de kaldrmtr.
Hilfet messesesinin mhiyetine dair M v e r d den bahyarak,
Snn mezhebine mensup Islm hukukularnn n a z a r sistemleri,
sonra ' mezhebinin muhtelif frkalarna mensup hukukular
tarafndan mmet (Islm mmetinin banda bulunmas ve mutlaka
A l evldndan olmas art olan r u h n -c is m n reisin vasflar)
hakknda ileri srlen fikirleri, btn bu nazariyelerin tarih realite
ler ile ne dereceye kadar telifi mmkn olduu hususundaki ark
kaynaklarn, yine bu messesenin menei ve tarih tekml mevzuundaki Garp tedkiklerini renmek iin, slm Ansiklopedisi'nde Prof.
T . W . A r n o ld tarafndan yazlm olan H alife maddesine mra
caat edilmelidir. Bu gzel ve etrafl makalenin tercmesi, bu ansik
lopedinin Trkesinde, rahmetli dostum doktor Abdlhak Adnan
tarafndan yaplan bz kk fakat zarur ilvelerle, 1948de nere

142

ZAHLAR

dilmitir. Bunlara ilve olarak, L o u is G a r de tnin 1954de Pariste

neredilen ve 1961de bir balang ve bir zeyil ilvesi ile ikinci
basks yaplan La iti musulmane, Vie sociale et politique adl eseri ile,
E m ile T y a n n yine 1954de Pariste R e c u e il S ir e y tarafndan
neredilen nstitutions du droit public musulman, L , Le Califat adl ky
metli monografisini zikredelim.

2 2 . SLM LMLER
T e f s i r , H a d s , F i k h , K e l m v e F e l s e f e , T

a r h v e

C o rafya

Bu tasnif, esas itibariyle A r i s t o tdanberi devam eden eski

tasniftir. slm ilimlerinin mahiyeti ve inkiaf hakknda mufassal
mlmat almak iin C. Z e y d n n Medeniyet-i- Islmiyye Tarihi, C.
I l l . ine baknz. Ayrca T a k p r z d e A h m e d in olu tarafn
dan Trkeye tercme edilen Mevzt-l- Ulm (iki cild, stanbul,
1313) adl eserinden de istifade olunabilir. Bizim Trk Edebiyat Tarihi
(ikinci kitap, stanbul I92i)mizde bu hususta umum mlmat vardr.
*
lk Halfeler ve Emevler devrinden balayarak, Abbsler
zamannda byk bir inkiaf gsteren slm ilimleri, I X - X . asr
larda en parlak devrini idrk etmi bulunuyordu. Mslmanln
yayld ok geni shalarda yaayan kavimlerin kltr ve ananelerinden ve eski medeniyetlerden byk nisbette faydalanan slm
ilimleri, balca ikiye ayrlabilir: (1) Dorudan doruya s l m
d i n i l e a l k a l olan Kra'at, Tefsir, Hads, Fkh, Kelm ve Felsefe,
Tasavvuf gibi din bilgiler... (2) Tarih, Corafya, Matematik, Mekanik
gibi meneini yabanc medeniyetlerden alan ve din mhiyeti bu
lunmayan yabanc bilgiler ki, bunlara Ulm--dahle (sonradan gi
ren ilimler) derler. slm ilimlerine ait eski ve yeni ansiklopedik
eserlerde, mesel H a r e z m nin Meftih-l- ulm'unda, T a k pr z d enin M evz t-l- ulm unda., T e h n e v nin Keaf-l stlht'mda bu hususta geni malmat vardr. Bu eserlerde mstakil
birer bilgi mevzuu olarak gsterilen belerin okluuna ramen,
slm medeniyetinin klsik devrinde Aristo (Aristot) tasnifi, medre
selerde hkim olmutur.

z a h l a r

143

Islm medeniyetinin fikir ve ilim mahsulleri, ekseriyee, Arap

olmayan

Mslmanlar,

hatt Islm olmam Hristiyanlar, Mse-

vler, Mecsler tarafndan yazlmtr. K urn dili ve Hilfetin res

m lisan olan Arapa, iir dili olmak bakmndan da mnevver s
nflar arasnda yaylm bulunduundan, Ortaa Avrupasnn L
tince'si gibi, K g a r dan A t l a n t i k kylarna kadar, asrlarca,
umum kltr dili oldu. slmiyet, eski kltr shibi kavimler ara
snda yaylnca, bunlara mensup olan ferdlerin, fikir ve ilim ile
rinde bedev Araplara ok stn bir yer kazanacaklar pek tabi
idi. C o r c i Z e y d n , Islm ilimlerinin ilk inkiaf devirlerinde, hfzlann, tefsrcilerin, hads rivyetilerinin, fakihlerin, bilhassa Arap
olmayanlar arasndan yetitiini syler [Medeniyet-i-islmiye Tarihi,
Trke tercmesi, c. III., s. 10]. Bu vaziyet, Abbsler zamann
da, Islm medeniyetinin genileyip yaylmasndan sonra, ayn su
retle devam etmi, hatt daha da artmtr. Irak, Iran, Mverannehr, Suriye, Msr, Endls shalarndaki byk meden mer
kezler yannda, l shalarndaki eski kk merkezlerin hemen
hibir ehemmiyeti kalmamt. Felsefe, M antk, Tb, Ncm, M ate
matik kitaplar. Yunanca ve Hinde asllarndan Arapaya evriliyor
du. Farsa'dan tercme edilenler ise, daha ziyade eski kavimlerin
anaev tarihlerine, rivayetlerine, siyaset ve idare felsefesine ait
eserlerdi. Yunancadan birok l m v e f e l s e f eserlerin tercme
sine karlk, t a r i h v e e d e b mhiyette hibir eserin evrilmemesi, dikkate deer bir hdisedir. Islmlar tercmeye sevkeden en
byk mil, Felsefe, T b , Ncm ve M antk ilimlerine olan meyille
ri idi. Tarih ve edeb eserler o rabete nil olamadndan, terc
mesi mtercimlerin ahsi himmetine kalyordu. imdi, balca I sl m
i l i m l e r hakknda u m u m ve k s a malmat verelim.

T e fs ir ve H a d s . slm ilimler, drt halfe zamannda Kur'n

(Kr'at), tefsir, H ad s'ttn ibaret olup, bunlar da henz zabt ve tedvin
olunmamt. Peygamber zamanna yetien birok kimseler, daha
hayatta bulunduu cihetle, nakil ve rivayet edilen eylerde pek az
ihtilf oluyor, zabt ve tedvin ihtiyac duyulmuyordu. Bir rivayete
gre, Peygamber bu ilimlerin yazl olarak ifade ve tesbitine mni
olduu gibi, kendisine yetimi olanlar (Shbe'ler) ve Shbeler'e

144

ZAHLAR

yetienler (Tbiler) de, zabtedilen malmatn tahrif ve tayirlere ura

tlacana kanaat getirdiklerinden, bu ananeyi bozmuyorlard. Arap
lar, bedev bir Arap devleti mahiyetinde bulunan E m e v le r devrini
bylece bedevlik ananelerine bal kalarak geirdiler. Hicr birinci
asr ile ikinci asrn birksmnda, ilimleri telkn ve hfzetme yolu ile re
nip elde etmek uslnden vaz gemediler. Bu mddet iinde bz
zorlayc sebeplere bal olarak vuk bulan K u r n n to p la n p
te r tip le n m e s in d e n baka hibir ey, ne tefsir, ne hads, ne iirler
ve ataszleri, ne de trih vak'alar yazya geirilmiti. Bunlar nesilden
nesle azdan aza intikal ediyordu; hlbuki o devirde slmlar
arasnda yaz biliniyordu.
Kur'n m toplanp tertip edilmesinden sonra en nce yazlan
eser T efsir't aittir ki, esasen, slm ilimlerin en mhimmi de, pek
tabi olarak budur. Peygamberin hayatta bulunduu srada, bir
yetin anlalmasnda glklere urayan bir kimse, Peygambere
mracaatla bu husustaki mkilini derhl zer, yetlerin ibtal edeni
ile ibtal edilenini biribirinden ayrrd. Daha sonra, slmiyet, d e v le t
ekline girerek n iz a m ve knunlara ihtiya hsl olunca, Kurn
bu knun ve nizamlara kaynak saylarak Tefsir'e bir kat daha ehem
miyet verilmi ve hfzlar ile tefsrciler, det, daha sonraki zaman
lardaki fa k ih ltr (knun adamlar) gibi saylmtr. Tefsri yazl ola
rak ilk tedvn eden zt M c h id b . C b e y r (Vefat: H. 104, M.
722-23) idi; ondan sonra biroklar tefsr yazm ve nihayet, V k d
(Vefat: H. 210, M. 825-26) ve T a b e r (lm : H. 310, M . 922-23)
gibi mehur tefsr muharrirleri yetimitir, ilk zamanlarda tefsrin biri
cik dayana. Peygamberden, daha sonralar sahbelerden veya tbilerinden isnad ile nakilden ibaret idi; o srada henz pek chil olan
Araplar, yaradl srlarna ait bilmedikleri eyleri anlamak istedik
e, slmiyeti kablden nce M u s e v lik , veya s e v lik dinlerine
girmi kimselere mracaat ederlerdi ki, bunlar da, ekseriyetle
Y e m e n H im y e r le r inden idi. slmiyet dairesine Sbi ve Mecsler'den birok kimseler de girince, eski bir din edebiyata mlik olan
bu muhtelif itikad zmreleri, Islm akideleri ve ananeleri zerinde
mhim tesirler yaptlar. Araplara gre her hususta daha ok bilgiye
ship olan ve okuyup yazma bilen M e c s le r , S b i le r , M u sev l e r , H r is t iy a n la r , muhtelif miller tesiri ile Mslman olduk
tan sonra da, o eski det ve an anelerini kolay kolay brakamyorlar-

ZAHLAR

>45

d. Bu sebeple, ilk Tefsr kitaplar, bu eski dinlere ait birtakm ananeleri de iine almaktadr; lkin daha sonralar, Araplar arasnda
lisn ilimlerin doup gelimesi ve felsef cereyanlarn balay, tenkid
ve muhkeme kaabiliyetini tekemml ettirince, b n A t i y y e , K u rlu b , Z e m a h e r gibi, cidd tedkiklere dayanarak mhim eserler
yazan mfessirler yetimi, hatt, tasavvuf cereyan'nin slm leminde
mhim bir yer tutmas zerine, ayrca, Kur'n yetlerini tasavvuf
esaslara gre erh ve izah eden mellifler de meydana kmtr.
Tefsirler gibi, Hadsler de, nceleri yazya geirilmi bir hlde
deildi. Sahbeler, Hadsleri" ezberlemee bilhassa itin ederek, her
hangibir meselede Kur'n ile halledemedikleri mkilleri onlar ile
zerlerdi. Fetihler neticesi olarak, sahbelerin herbiri birer tarafa
daldlar. Her shabenin hfzasnda ayr a.yr hadsler sakl olduuiin, onlar renmek isteyen herkes, muhtelif slm merkezlerine gi
derek, onlar bizzat erbabndan iitip renmek zorunda bulunu
yordu. Halfe O s m a n n ehit dmesinden sonra meydana kan
an a ri zamannda, trl inanlarda ve iddialarda trl fr k a la r
zuhr etti; her frka, kendi iddisnn yaylp kuvvetlenmesini temin
iin, deliller ileri srmee ve hadsler uydurup ortaya atmaa mec
buriyet grd. Bilhassa, H alifelik ve H a lifelik artlar bahsi gibi siy a s
meselelerde, bunun gibi, inan (itikad) larla ve yaplmas gereken
ilerle (amel) alkal birok hususlarda, muhtelif sebeplerle, trl
trl hadsler uyduruldu. Tarihte, hads ortaya atmakla hret ka
zanm, hatt bunu kendisi de itiraf etmi olanlar vardr; hlbuki ha
dsleri bilmek, Mslmanlar iin pek byk ve pek tabi bir ihtiya
idi; binaenaleyh, fetret devirleri geip hakikati arama ve tenkd de
virleri balaynca, sonradan konulan ve doru olmayan (mevzu1)
hadslerin okluu dikkati ekmi, bu hususlarda birok derin tedkiklerde bulunularak, rivayet edenlerin ve rivayet edilenlerin dorulu
unu temin iin, mmkn olduu kadar kuvvetli ve ok ince bir
usl vcde getirilmitir. Bu usle gre, hadsler muhtelif derecelere
ayrlarak sahih, hasen, za if, mrsel, miinkat gibi nmlarla anlrd.
Ayni zamanda r iv a y e t e d e n le r in kitbet, kret, mnvele, iczet
suretiyle biribirlerinden nasl rivayet edecekleri de tyin edilmitir.
Yine bu usle gre, hadsleri rivayet edenlerin doruluk derecesi hak
knda tedkikler yaplarak, bu h a d s lim le r i de ashb, tbi'ler, tebaa
-i-tbiin (tabilerin tbii),mctehidler, hadsleri toplayanlar, hfzedenler, nah!
h l tn

M e d en iy e ti

146

zahlar

edenler, erh edenler gibi birtakm tabakalara ayrlm ve bunlar hakknda

ayr ayr eserler yazlmtr.
lk defa olarak Medine ' mm Mlik (Vefat: H. 179-M. 795-'
96), Hicaz hads limlerinin doruluklar hakknda birleilmi olan
hadslerinden er hkmlere dair olanlarn fkh bblar zre tertibetti; bununla beraber, Hadse dir ilk eseri b n C r e y c in yazddna dair de ayrca bir rivayet vardr. Ondan sonra yava yava bu
tarz eserler yazlmaa balanld. Nihayet, Muhammed b. smal-iBuhr (lm: H. 256-M. 869-870) meydana karak, Hicaz, Irak,
m hadscilerinin (muhaddis) en ok itimada lyk rivayetlerini
Cami''-i-sahK inde fkh bblar zre tertibetti. Bu eser, mm Ms
lim b. Haccc Kueyr (lm: H. 261 - M. 874-75)nin Msned-i
sahhi ile birlikte en ok kymet kazanan hads mecmualardr ki,
Sahheyn nm ile anlr. Hads tedkikleri bunlardan sonra da devam
ederek, balca drt hads limi daha yetiti ki, onlar da E b D v d S i c i s t n (lm : H. 275- M. 888-89), E b s - y i - T i r m i z
(lm : H. 2 7 9 - M. 892-93), Abdrrahmn JVes (lm : H. 303-M.
915-16), Dr Kutn ( l m: H. 385- M. 995-g6)dr. Bu alt byk ha
ds liminin eserleri, limler arasnda Ktb-i-sitte (alt kitap) nmyle mehur olup hl kullanlmaktadr. Bununla beraber, bz
mellifler, A lt Kilabm sonuncusu olmak zre, b n M c e diye me
hur olan E b A b d u l l a h M u h a m m e d b. Y e z d
Kazvn
(M. 824-887)nin mehur eserini gsterirler ki, en ok yaylm olan
fikir de budur [Burada ad geen ahsiyetler ile er stlahlar ve meseleler hakknda, slm Ansiklopedisi'nin L e y d e ve s t a n b u l neirlerine
baknz],

F k h . Mterek slm medeniyetinin en dikkate deer mahsl

lerinden biri de F kh (Fkh) dediimiz slm hukuku1dur. slmiyet dai
resine giren kavimler, evvelce ne gibi hukuk messeselerine mlik olur
larsa olsunlar, fkh hkmlerini kabule ve ona bal kalmaa mecbur
oluyorlard; bununla beraber, eski hukuk ananelerin, asrlarca on
lara tbi olmu kavimler tarafndan kolay kolay unutulamayaca pek
tabi idi; bu ananeler slm fkhnn inkia . zerinde tesir icra ettii
gibi, mesel T r k , A r a p , Far s hukuk vicdanlarnn b i r i b i r i n d e n
f arkl olmas da, yine onun tesiri iledir.

IZHLAR

47

Fkh'm , yni s l m h u k u k u nun ilk kaynaklarn, Kur'n ve

Hads, dier tbir ile Kitab ve Snnet tekil ediyordu; bu yzden,
slmiyetin balangcnda fkh, kret, tefsr, hads,, hep bir i l i mden ibaret iken, yava yava fkh da dierleri gibi ayrlmaa ve fakihler (fkh alimleri) yetimee balad. tim hayatn btn mna
sebetlerini dzenlemek vazifesini yklenmi olan fakihlerin, kitab ve
snnetten mna ve hkm karmak suretiyle verdikleri fetv'lann,
yni hkmlerin, umum hayatta byk bir ehemmiyeti vard. En
basit hukuk ve cez dvalarndan, dar, ml, siyas en kark meselelere kadar herey, fetvlarn hkm ve tesirine tbi idi. Arablkta
son derece mutaassp olan Emevler, birok mhim hususlarda Medne
limlerine mracaat ederek fetv isterlerdi. A b b s l e r zamannda,
Islm medeniyetinin umum akna uygun olarak, fkhda da b
yk bir inkiaf ve tekml grld. O vakte kadar, Kur'n ile alkal
ilimler Irak ve ran'da, da yaylm ve birtakm mhim limler yeti
miti; ancak, Medne ahlsi, h a d s l e r i n h fz nda ve K u r n n
k r et i nde, her taraf ahalisinden daha ok salhiyyetli saylyor idi;
esasen Irak'ta hads limleri pek azd; ondan baka, buradaki halk
eski medeniyetlere ship kavimlere mensup olduklarndan, f i ki r ve
b i l g i bakmlarndan Cezire't-l-Arab'tak\\evdtn daha ileri bulunuyor
lard. Abbs saltanatnn kurulmasyle, ran nfuzu slmiyet ze
rinde hissedilir bir hl alnca, Irak limleri Kurn ve hads ten er
hkmler karmakta akl kys'a dayanmaa baladlar; hlbuki
M e d n e limleri ve bilhassa onlarn en tannm olan i m m M
lik, taklid ile iktifa ederek kyas'a itibar etmiyorlard. Abbs halfesi
M a n s r bilhassa i m m M l i k tarafndan h a l ine f e t v veril
dikten sonra kyas tarafm tutan Irak fakihlerine yardmda bulundu
ve o srada K fe'd c bulunan Irakn en mehur fakihi i m m E b
H a n f e yi Badda getirterek, ihsanlarda bulunacan, ltuflandracan ve mezhebini himaye edeceini vadeyledi. Bunun zerine
fakihler iki zmreye aynld:
Erbb--hads denilen ve bir haber veya eser mevcut olduka yni
kitab ve snnet'e dayanlabildike gizli veya ak kyas'a mracaat
etmeyen ilk zmre, i m m M l i k i tkbeden H i c a z limleri ile,
i m m f i ' ve A h m e d b. H a n b e l e bal olan hads limlerin
den ibaret idi. Ehl-i-re'y ve kyas nm ile tannm olan ikinci zmre ise
lmm--A zm (en byk imm) diye anlan E b H a n f e ye tbi

148

ZAHLAR

bulunan Irak limlerinden mrekkepti ki, balcalar i m m

Mu

h a m m e d b. e l - H a s a n v e Kd E b Y s u f tur. Bunlar, yeni ha

dslerin cmlesine, kat n a lla r (mnasnda tam bir aklk bulu
nan yetlerden delil olarak kullanlanlar)da ikar ve k bir
alka bulunamadndan, bu

vehile

menss ve

musarrah (birey

zerine tyin ve tasrih edilmi) olmayan hkmler ile, menss (izhr

ve beyan edilmi) hkmler arasndaki mnasebet ve benzerliklere
dayanarak, kyas yolu ile, mensus

olmayan hkm

mensus hk

me isnad eyler, yni bu tarzdaki kys' 1 ciz grrler, hatt kys-cei (ak kyas)yi' nass'a tercih ederlerdi, i m m M l i k ten sonra
balca tarafdrlarndan i m m

f i yetierek, Irak limlerinden

ve bilhassa m m - - A z a m n talebesinden ders grd ve bu iki

meslekin esaslarn biribiriyle kaynatrarak, yeni bir m e z h e b (f i mezhebi) ortaya koydu. Birok yerlerde m m M l i k e muhlif
bulunmakla beraber, imm fi de, daha ziyade, erbb--hads'ten
dir. Daha sonralar, balca byk limlerinden i m m A h m e d b.
H a n b e l de, yeni bir mezheb ittihaz etti; lkin, husus mezhebler seen
dier birtakm metehidler in, yni yet ve hadslerden hkmler kar
maa muktedir byk ilim adamlar,,nin tarafn tutanlar, yava yava
ortadan kalknca, btn snn Islm memleketlerinde taklid ve tebaiyyet det bu drt mezhebe inhisar etti; ondan sonra da ietihad (yet,
hads ve kys;; uyarak din meselelerde hkm tyinine cehdetme)
kaps kapand. Birok limler, bu drt mezheb esaslar dairesinde
trl tedkiklerde bulunarak, Hanef fkh na, fi fkhna, M lik i
fkhna, Hanbe' fkhna ait birok byk ve mhim eserler vcde getirdiler, Islm hukuku, bylece, byk bir ehemmiyet alarak,
mesut bir inki,af gsterdi.
Bu snn fil h mesleklerine yni mezheplere ilve olarak zhirye
mezhebini de ikredebiliriz: E b S l e y m a n D v u d b. A l Isi a h n (M. 815-883) tarafndan kurulan ve bir aralk H ind ve ran'da.
bilhassa sofiler arasnda yayldktan sonra oralarda inkrza uraya
rak Marib ve Endls'te inkiaf eden bu mezhebin bu gn hi ehemmi
yeti kalmam r. Bu snn me/.heplerin dnda, si ler in ve bilhassa
Oniki m am kabl edenlerin de ok inkiaf etmi fkhlar vardr. Eskibir i ubesi olan peydilerin fkh da olduka inkiaf gstermiti
[Bu meselele: hakknda daha fazla malmat almak, balca tedkik
ve kaynaklan renmek iin slm Ansiklopedisi'nin stanbulda kan

z a h l a r

49

Trkesinde nce I. G o l d z i he r tarafndan yazlp, sonra F . K p

r l nn tamamlad Fkh maddesine baknz].

K e l m ve F e lse fe . slmlar arasnda ilk felsef cereyan,

daha hicr ilk asrda ve llim-i-kelm ekli altnda meydana kt: Asrlardanberi muhtelif inanlarn, muhtelif felsefelerin yaad geni
bir shaya yaylan slmiyetin sinesinde, daha Drt Halfe zamann
dan balayarak, birok din f r k a l a r ortaya kmtr. Bu frkalar
arasnda, fel sef m e s e l e l e r e e n ok ehemmiyet veren ve bu husus
ta n a z a r i y e l e r ileri srenler, M u te z ile d ir . Mu'tezilenin en eski ve
en tannm ahsiyetlerinden olan V s l b. A t (H. 80- 131- M .
699-748) ile A m r b . U b e y d (Vefat: H. 144 veya 145- M . 761-64),
sft--ilhye, kader, irde-i-cz'iyye, imamet meseleleri hakknda ehl-isnnetin akidelerine muhalif fikirler ileri srdler; bylece, Ehl-innetin Fkh--ekberine karlk, mu tezile nin llm-i-kelm' 1 vcude
geldi. M a n s r zamannda (H. 1 5 6 - M. 772) balayarak, M e mn
ve halefleri devrinde byk bir yayl gsteren Yunan, Iran, Hind
v. s. eserlerini terceme cereyan, Y u n a n , I r an, H i n d , H r is
t i y a n, Y a h u d felsef fikirlerini Islm muhitine tantnca, M u te
zile, mesleklerini daha kuvvetle mdafaa iin, bu nazariyelerden
derhl faydalanmaya altlar. E b u l - H u z e y l - A l l h (H. 135-226M. 752-840), I b r a h m - n - N a z z m (Vefat: H. 2 2 1 - M . 835-36)
gibi, M e mn devrindeki M u tezile cereyannn byk stadlarnda, Yunan felsefesi nin tesirleri pek a k t r .
Mu'tezilenin bu shadaki almalar karsnda, Ehl-i-siinnet
limleri de bo durmadlar: Ib n K i l b - l - B a s r nin bu husustaki
gayreti, nce M uUezile'nin bata gelenlerinden iken bu yoldan geri
dnen E b l - H a s a n - e l - E ar (H. 260-324 - M. 873-935) tarafn
dan muvaffakiyetle baarlarak, e h l - i - s n n e t e mahs us bir ilm-ikelm tesis edildi ki, sonralar Eb Bekir-l - Bklln (Vefat: H.
403 - M. 1012-1013) ve I m m - a l - H a r e m e y n diye hret kazanan
E b l - M e ' l a l - C v e y n (Vefat: H. 478, M. 1085-86) tarafla
rndan tamamlanmtr. Bu srada E h l - i - s n n e t Kelm' 1, bz nok
talarda, M u t ez i l e fikirlerine meyletmi olduu gibi, M u t ezi l e
Kelm da eskisine gre ok deimi, Yunan felsefesi ile daha kar
m bir hle gelmi idi. imm G a z z l (H. 450-505 - M. 1058-1111)
ile beraber, Kelmn yeni bi r s a f h a y a dhil olduunu gryoruz.
Gazzal zamannda, Yunan felsefesine ait nazariyeler - F r b ve

>5

ZAHLAR

t b n - i - S n ile Islmlar arasnda lykyle yerlemi ve inkiaf et

mi olduu iin, felsefecilerin her dediini red veya kable meyleden
iki zd gr zaviyesi hsl olmutu. Gazzl, muhtelif eserleri ile,
bu iki gr zaviyesine de kar k o y d u ; onunla, din akidelere
aykr felsef bahislerin reddi ve ibtali de llm-i-kelma girdi. Ondan
sonra F ^ h r d d i n R z , m i d (Vefat: H. 6 3 1 - M . 1283-84) ve
B e y z v (Vefat: H. 689- M . 1290-91) ile, E h l - i - s n n e t K e l m
da Aristo felsefesi ile kaynam bir hle geldi ki, bu gn de E h l - i s n
net limleri arasnda m a k b l ol an budur. m m -- A z a m gibi
kudem ile, bu son Ehl-i-snnet K e l m l i ml er i , biribiriyle kar
latrlacak olursa, Yunan felsefesinin yava yava nasl tesir ettii
derhl anlalr.
slmiyette Kelm dnda meydana gelen, yni dorudan do
ruya y a b a n c kaynaklardan H indden, ran'dan ve bilhassa Yunan'dan alnarak ortaya kan asl felsefe cereyan, A b b s l e r zamann
da eski Yunan felsefesine ait eserlerin tercmesi ile balayarak, K i n d
(Veft: H. 260- M. 873-74 yllarna doru) ve bilhassa F r b
(Vefat: H. 3 3 9 - M. 950-51) ile kuvvet kazanmtr. b n - i - S n
(Vefat: H. 428- M . 1037-38), Frbnin eserlerindeki btn unsur
lar terkib ve ikmal ile muazzam bir felsefe sistemi ortaya koyduu gibi,
G a z z l nin himmeti ile A t,felsefe, slmiyette mhim bir yer kaza
narak, yukarda anlattmz gibi, hatt E h l - i - s n n e t K e l m na
bi l e kuvvetle girdi. Gazzlden sonra gelen Kelm shasnda al
anlar, Yunan ilim ve felsefesini slm ekil altnda lykyle kav
ram filosoflard. X. asrda B a d d da teekkl etmi olan hvan-ssaf Cemiyeti tarafndan telif edilmi bz felsef eserler ile, E n d l s
te yetien b n - r - R d , b n Bc e , b n T u f e y l gibi byk
filosoflar, slm medeniyeti evresinde felsef fikirlerin geni bir su
rette inkiafna birer delil tekil ederler; bununla beraber, halkn
gznde, felsefe ile uraanlar zndik ve mlhid fdinsiz) sayldndan,
Kelm zerinde alanlar hri olmak zre, dier felsefe ile megul
olanlar, ya din, yahut daha fazla tasavvuf perdesi altnda gizlenmee
mecburiyyet gryorlard. Mslman kavimler arasnda eer bu gibi
birtakm felsef cereyanlar mevcut olmasa ve bu cereyanlar daha
X II. asrdan balamak zere, Ehl-i-snnet akdeleri ile lykyle telif
edilerek geni bir shada kuvvetle yaylm bulunmasa idi, slm
edebiyatlar ve bilhassa ran ve Trk edebiyatlar, o kadar kuvvetli bir

Z AHLAR
tasavvuf tesiri altnda kalmayacaklard

'5 '
[Daha fazla izahat ve bibli

yografik bilgi iin, slm Ansiklopedisi'mn Trke neri ile, garp di

linde ayr ayr kan Leyden neirlerine baknz].

T a r ih . Eski Araplar kendi kabilelerinin mazisine ait rivayet

lere byk ehemmiyet vererek onlar hfzalarnda saklarlar ve ne
silden nesle tevdi ederlerdi. slmiyetten sonra, Kur n ih ve hads
lerin toplanmas ve tefsiri ile megul olunduu srada, yetlerin nzil
olduu, yahut hadslerin sylendii yerlerin ve o esndaki hl ve art
larn tahkik ve tedkikine lzum grld. Bylece Peygamberin hayat
hakkmdaki malmat da topland ve bir mddet hfz ve nakl suretle
riyle tedvl ettikten sonra, nihayet, tedvin ve telif olundu. Msl
manlar arasnda tarih ilk almalarn bu suretle Siyer'e (yni Pey
gamberin hayat ve ahsiyyetine) ait olmas gayet tabidir. Mehur
rivayete gre, ilk siyer kitab, Muhammed b. Ishak (lm : H. 151M. 768) taralndan Abbs Halfesi M a n s r iin yazlmsa da,
bu-da kaybolmu ve E b M u h a m m e d b. A b d - l - m e l i k b.
Hi m (Vefat: H. 213 - M. 828-2g)n yine Ib n s h a k dan naklen
yazd kitap bize kadar gelebilmitir.
Fethedilmi memleketlere harc konulmas ile urald srada,
Islmlar tarafndan fetholunan yerlere ait eserler vcude getirilmee
baland; nk bir memleketin harb le mi, sulh ile mi, yoksa mn
vermek yoluyle mi alnd ve bunlarn ne gibi artlara bal olduu,
harc meselesinin zlmesi iin zarur idi. V k d (Vefat: H. 207M. 822-23)nin Fth--m'\, E b u - K s m A b d u l l a h b. A b d - l H a k e m (Vefat: H. 257 - M. 870- 7 i ) in F th--M sr ve l-M agrib i gibi
eserler, ite bu gibi miller tesiri ile meydana gelmitir. slm fthatna ait bu tarz eserler, halk arasnda byk bir rabet bularak,
din kahramanlk hikyeleri eklinde olduklar cihetle, onlara birta
km mas al ve d e s t a n unsurlar da karm, ve bylece, hemen
hemen hibir trih mahiyet ve kymetleri kalmamtr. Daha sonraki
zamanlarda yetien tarihiler ise, ayr ayr ehirler ve memleketler
hakkmdaki dank malmat toplayarak mesel B e l a z o r nin
Fth-l-Bldn 1 gibi daha umum kitaplar yazmlardr ki, Bel az or (lm : H. 279- M. 892-3)^^ bu eseri, V k d ninkinden
sonra elimize geen en eski mahsllerdendir.

ZAHLAR

152

slmlarda, daha balangta gelien tarih nevilerinden biri de,

Tabakt nm altnda mu h a d d i s l e r e , mf es s i r l er e, f ak i hl e r e ,
l i m ve e d i b l e r e , d o k t o r l a r a , k e l m ile me g u l ol anl ar a,
ksacas, muhtelif meslek sahiplerine mahsus mufassal hltercmesi
kitaplardr. Hads ve tefsr meselelerinde i s n d a verilen ehemmiyet,
slm ilimler zerinde alanlar isnadlarm r v l e r i hakknda da
malmat toplamaa mecbur etmi, ve bunun, Tabakt kitaplarnn
vcude gelmesinde byk tesiri olmutur. Daha sonralar, bu ayr
ayr Tabakt kitaplarndan bilgi alnmak suretiyle, b n H a l l i k n n
mehr eseri gibi

umum hltercmesi,,

kitaplar meydana geti

rildi. Bunlardan baka m, Badd, Haleb, Kahire v. s. gibi mhim

slm merkezleri hakknda da husus trihler,, yazlmtr ki, bun
larda, oralardan yetien, veya o yerlerde yaayan mehurlar mesel
mlk ve asker sahalardaki mhim simalar, limler, eyhler, ir
ler hakknda da kymetli malmat bulunur, t b n A s k i r in seksen
cildlik Trih-i-Dimak\ ile, H a t b B a d d nin yine o kadar cildlik
Tarih-i-Badd, bu cins eserlerin en mhimlerindendir.
IX . Asrn ikinci yarsna kadar, slmlarm trih eserleri, Siyer,
M egzi, Tabakt, Ftht kitaplarndan ibaret olup, ne b a k a m i l
l et l ere ait eserlere tesadf olunuyor, ne de u m u m bi r t ari h ter
tibi dnlyordu; bununla beraber, yava yava, etraftaki muhtelif
milletler ve medeniyetler ile mnasebetlerin artmas neticesinde, bu
sahada eserler de vcude getirildi ki, bunlarn ilki olmak zre Y a kbnin eserini biliyoruz. Bu eser, biri Mu s e v l e r , H i n d l i l e r , Y u
n a n l l a r , I r a n l l a r Ve ir eski ka v i ml e r e , dieri de slmiyetin
zuhurundan H. 256 (M. 869-870) ylna kadar s l m ta r ih ine ait
olmak zre, iki cildden mrekkeptir. Ondan sonra yazlan ilk umum
tarih, b n C e r r T a b e r (lm: H. 310- M. 922-923)^01 mehur
byk tarihidir ki, H. 302 (M. 914-915) senesine kadar olan vakalar
iine almaktadr ve F e r g n tarafndan 312 (M. 924-25) senesine
kadarki on yllk vakalar ilve edilmitir. Taberden sonra en
eski tarihi, Mrc-z-zeheb mellifi Me s ' d (lm : H. 346M. 957-58)dir ki, bu eser, tarih vakalardan baka, corafya ile
alkal kymetli malmat da iine almaktadr; devletler veya ka
vimler bakmndan bblara taksim edilmitir. Mrc-z-zeheb'in bir
de mufassal olduu syleniyor; fakat bugne kadar hibir nsha
sna rastlanlmayan bu Ahbr-z-Zarnn \n hulsas olan Mrc ile,

Z AHLAR

153

bir cildlik hulsadan ibaret bulunan Kitb-t-tenbh vel-irj, bu ky

metli tarihiden kalan iki eserdir (Bu iki eser de Franszcaya ev
rilmitir). Arap slleleri tarafndan tekil edilen devletler mesel
Baddda A b b s l e r , Msrda F t m l e r , Endls'te E m e v
ler yklarak, bunlarn yerini Trkler, hanllar, Berberler gibi Ms
lman kavimlerin meydana getirdii devletler alnca, Tarih nevi
byk bir inkiaf gsterdi: Bir taraftan, yeni teesss eden slle
lerin ve onlar yetitiren kavimlerin tarihi tedkik olunurken, dier
taraftan da eski muhtelif tarihlerden nakil ve faydalanma sure
tiyle daha toplu ve itimda deer eserlerde ortaya konuldu: G a z n e l i l er ve S e l u k l u l a r zamannda, daha sonralar Msrda Trk ve
erke hkmdrlarnn saltanat esnsrida yazlm tarihe ait pek
mhim eserleri de unutmamaldr. M o o l i st i l s ndan sonra vcde gelen umum byk eserlere gelince, bunlardan bilhassa b n - l Es r (lm : H. 630- M. 1232-33)^ Kitb-l-kmU'i pek kymetli bir
mahsl olup, tbk T a b e r nin eseri gibi, sene tertibi zerine yazl
mtr. Aada eserinden ve ahsndan ayrca bahsedeceimiz vezir
Reid-d-Dn T abb' imdilik bir tarafa brakalm [63 numaral z a h a
baknz]. Bundan sonra E b l - F i d (H. 732 - M. 1331-32) yetierek,
Kitb-l-kmil'i hulsa ve ilve suretiyle, mehur tarihini vcude ge
tirdi ve nihayet Ib n H a l d n (lm : H. 808 - M. 1405-1406) ile,
tarih, Islmlarda en yksek eklini ald. b n H ald n un M ukaddi
me' si, bir nevi tarih felsefesi mhiyetinde olup, vakalar yukardan ve
btn ile grmek kbiliyetine mlik olan bu byk tslm mtefek
kiri, kendi zamanna gre ok mhim, bir nevi sosyoloji tecrbesi vcude
getirmitir [ b n Ha l d n hakknda 33 numaral z a h a baknz].
Gerek bunlar, gerek Nveyr,
M akrz, Suyt, Ebu'l-Mehsin
ve daha bu gibi balca slm tarihilerinin almalar gznne al
nnca, slm medeniyetinin bu hususta m h i m bi r i nki af gster
dii derhl anlalr. Yalnz Mslman kavimlerin deil, baka ka
vimlerin tarihi de slm tarihileri tarafndan cidd surette tedkik
edilmitir. V akalan olduu gibi naklederek, aratrma ve tenkid cihe
tine pek yanamayan bu melliflerin balca kusuru, eserlerini daha
ziyade muharebelere, azil ve tyinlere hasrederek, tima ve ktisdi
messeselerden, yni, milletin asl varl n tekil eden eylerden
ancak dolaysyle ve ksaca bahsetmeleridir. Bir de, emir ve sipari
zerine yazlan bz tarihlerde, hakikatlerin, o tarihi yazdran ahsi
yetin keyfine gre deitirildii de olur. Bununla beraber, okuyan
lara hayret verecek garibeleri eserlerine geirmekte hi msamahal

'54

za h la r

olmayan slm mellifleri, bsbtn saf-dil deildirler; hele Yunan,

ran ve Hind ilimleri ve felsefeleriyle yakndan tanarak yetien m
ellifler arasnda Ortaadald din artlara ramen son derecede
tarafsz, vakalar lykyle anlayp kavramaa ve canlandrp yaat
maa muktedir tarihiler de az deildir. Sz sanatlarnn byk bir
ehemmiyet kazand daha sonraki devrelerde, secili ve tasannulu
(yapmackl) bir ifade ile tarih yazmaktan ekinmeyen m niler yeti
mise de,, kelime oyunlarna ehemmiyet vermeyen hakik tarihiler
de eksik olmamtr. Bilhassa b n Ha l d n, tarih felsefecisi ve itima
iyat olmak bakmlarndan, Yunan ve Romann, ayni zamanda Ortaan, en byk mtefekkirleri ile ayni ayarda saylabilir.
Abbs hilfetinin paralanmya balamas, X -X IV . asrlar esnsnda Farsa' nin ve bir asr sonra da Trke'n in kuvvetli birer kltr
dili hline gelmeleri, muhtelif coraf sahalarda Arabn gayr unsur
lar tarafndan byk devletler kurulmas, slm dnyasnda tarihi
liin tekmlne byk bir hz ve inkiaf vermi, yukarda bahsedil
dii gibi, Arap dilinde tarihin her ubesine ait vcude getirilmi trl
eserler tarznda Farsa ve Trke ok mhim ve ok zengin bir tarih ede
biyat ortaya kmtr. Mool istilsndan evvel veya sonra Iran ve
Anadoluda, Hindistanda kurulan muhtelif devletlerin ve hnednlarn resm ve husus, kymetli tarihileri olduu gibi, Osmanl mpa
ratorluu' nun kuruluundan sonra da T r k t ar i h i l i i , tarihin her
ubesinde ok geni bir faliyet gstermitir [iki asrlk bir gayret sarfedilmesine ramen, Islm tarihilii hakknda Garbta henz etrafl
ve umum bir tedkik mevcut deildir. Encyclopedie de l'slm ' m 1938de
kan [ilve, cz 5de) ve H . A. R . Gibb tarafndan yazlm olan T 'rikh maddesi (S. 250-263), imdilik en salam rehber saylabilir. A y
rca u ehemmiyetli esere de baknz: F. Ro s e n t h a l , A History o f
M slim Historiography, Leyden, 1952].

C o r a f y a . Islmlar, daha civardaki medeniyetler ile temas

ederek eski Yunan medeniyeti tesiri altnda kalmadan nce, edeb
ve hukuk miller tesiri ile, coraf shada almaa balamlardr;
bu alma, ibtid yalnz A r a b i s t a n Y a r m a d a s na mnhasr kald;
eski Arap edebiyatnda kabilelerin yaadklar yerlere dair birok tel
mihler bulunduu cihetle, onlar bilmek lzmd. Ceziret-l-Arab d
ndaki memleketlere ait ilk eserlerin yazlmazsnda ise, srf hukuk

ZAHLAR

'55

miller tesir icra etti. Ciy>e, harc, mukta't gibi hkmlerin, fethedili tarzna gre deimesinden dolay, bir memleketin yalnz tari
hini deil, corafyasn da bilmek hukuk ve idare ihtiyalarndan idi;
ticaretin, askerliin, haccn, lm malmat elde etmek maksad ile
muhtelif memleketlere gitmek ihtiyacmn da corafya almalarnn inki
afnda yeri olduu, phesiz, inkr edilemez.
Halfe E l - M a n s r

devrinde

balayarak az zamanda sratle

gelien Yunan tesirleri, bu hususta mhim terakkilere yol at: Batl a m y o s un - kendi zamanna kadar bilinen btn tafsilt iine alan
Corafya s ile, o devrin kozmbgrafya malmatn tamamyle muhtev
M acast'si tercme edildikten sonra, slm corafyaclar daima o esas
lar dairesinde ve o uslde almaa baladlar. Bu shada ilk eser ya
zan Suver-l-ekltm sahibi E b Z e y d - i - B e l h dir ki, X. asr bala-*
nnda kaleme ald eserinde slm memleketlerini yirmi ksma ayrarak,
hepsi hakknda ayr ayr malmat vermitir. Yine o asrda yetien
I s t ahr , seyahate dkn ve daima bununla megul olduundan,
B e l h nin kitabn esas almakla beraber, ona kendi bilgisini de il
ve ederek mehur eserini meydana getirdi. I s t a h r de, B e l h gibi,
slm memleketlerini yirmiye ayrarak hepsine dair ayr ayr bilgi ver
miti. Ondan sonra b n H a v k a l yetierek, I s t a h r nin eserini, ken
di ahs seyahatlerinden edindii bilgi ve mahedeleri de katmak su
retiyle tamamlam, ve her iklim iin bir harita tanzim ettikten baka,
ehirleri ve dalar, nehirleri de resmeylemitir. b n Ho r d d b i h ,
b n F a k i h - l - H e m e d n , M u k a d d e s i , tarihi M e s d gibi
ahsiyetler yetitiren bu ilk devre, slm corafyas tarihinin klsik
devridir; bundan sonraki corafyaclarn eserleri, hemen umumiyetle,
bu ilk melliflerin topladklar malzemeden meydana gelmi ve pek
az deiiklie uramtr. e r i f d r i s (lm : H. 5 7 6 - M. 118081, Sicilyada)nin eseri, Y k u t - - H a m e v (lm : H. 626- M.
1228-29)nin alfabetik olarak tertibettii corafya ansiklopedisi, tarihi
E b u l - F i d nn Takvim-l-bldn \ ite bu cins eserlerdendir.
Islmlarm coraf alma shasnda neler yaptklarm umum
heyeti ile hulsa etmek istersek, nce, onlarn eski Yunan sisteminden
dar kmadklarn sylemeliyiz; mesel Arzn meskn ksmlarna
ait Cenubtan imle bir sra dahilinde yedi iklim telkkisi ile, krenin
kara ksmn Garbtan arka doru ikiye ayran silsile-i cibl (dalar
silsilesi) nazariyesi, slm corafyaclarnda da vardr. Bunun gibi,

156

ZAHLAR

kinat sistemi hakknda da Islmlar, Ba t l a m y o s un esas fikirlerinden

ayrlmamlar, ve asrlar boyunca, o telkkileri sadakatle saklamlar
dr; lkin, toplam olduu corafya malmatnn genilik ve salam
l bakmndan slm corafyas, Yunannkine gre, kat kat stn
dr. slm memleketleri hakkmdaki slm eserleri, yalnz iklim ve
tabiat artlarna deil, tima hayata, madd ve mnev terakkilere dair
de doru ve geni malmat iine almaktadr. slmlarn corafya
shasnda elde ettikleri bilgi, yalnz slm memleketlerine inhisar et
meyerek, uzakta bulunan ark ve garp memleketleri hakknda da bir
ok malmat elde edilmi, kara ve denizde balca ticaret yollar lykyle renilmitir. Nitekim, Alman corafyacs Rat s el , A rz ve
Hayat adl eserinin mukaddimesinde, slmlarda corafyaya dair
u fikirleri ileri srmektedir: Araplarda corafya, Yunan corafyas
zerine kurularak, nazariyeler itibariyle fazla bir terakk gstermedi;
yalnz, Arzn ekli ve genilii hakknda mevcut malmattan pek iyi
istifade ettiler; hatt Arza ait nazariyelerden birounu tashih etti
ler; fakat haritaclkta ilknce mild IX . asrda Arapaya tercme
edilen Batlamyos haritalarndan daha geri kalmlardr. imal Afrika
ve Garb Asyada asrlarca sren hkimiyetleri esnasnda Araplarn
corafya gr pek ziyade genilemiti. Araplarn corafya shasnda almalarj Romallarnkine pek ok benzer: Onlar en ziyade
asker ve siyas ksmlara ehemmiyet veriyorlard. Arap seyyahlar,
ilknce tccarlar, din limleri, siyas eliler, csuslar, ve en sonra,
limlerdi........ Arap corafyaclarnn asl dikkat ettikleri ey, mem
leketin ve halkn vasflarn zikretmekten ibarettir. Onlar, seyahat h
tralarn bireyler retmek, hikye ve fkralar nakletmek maksad
ile toplarlard. Halfeler, hriten gelen seyyahlara, gezdikleri mem
leketlere dair hikyeler anlattrrlard. Yunan eserlerinden yaplan
tercmeler sayesinde, Arap seyyahlar bol miktarda bilgi elde etmi
ler idi, ve bu suretle bilgi shibi olanlar, A z n yuvarlakln, uzun
luk ve genilik tyinini renmilerdi. Ticaret, yollar, ehirler, Yunanhlardakinden daha ok, lm meseleler ise daha az gznne
alnrd,,. Hulsa, son sz olarak, slmlarn corafya shasmdaki
almalarda, hi olmazsa tarihteki terakkileri derecesinde, yahut,
ona olduka yakn bir ilerileme gsterdiklerini itirfa mecburuz
[slm corafyacl hakknda tamamlayc malmat almak iin
aadaki 26 numaral zaha baknz].

ZAHLAR

'5 7

2 3 . Badd Tarihi' n e D a r

B a d d hakknda tafsilt almak ve bu husstaki kaynaklar

ve tetkikleri renmek iin slm Ansiklopedisi'ndeki B a g h d d mad
desine baknz. Oradaki bibliyografyaya ilve olarak, E b Bekr
A h m e d b. A l i e l - H a t b e l - B a d d nin ondrt cildlik mehr
Tarih-i -i-Badd'mn 1931de Msrda basldn syliyelim. A b b s
hilfetinin M o o l i s t l s ndan biraz evvelki yllaryle, Moollar
tarafndan zaptna ve onlarn hkimiyeti altndaki ilk yllara (1230 1300) it en mhim mlmat ihtiva eden ve b n - l - F u v a t ( l
m: 1332) tarafndan yazlp, son zamanlarda meydana karlan
al-Havdis-l-Cmi a adl mhim eseri de buna ilve edebiliriz (Bir cild,
Badd, 1932). A b b s - e l - A z z v nin Tarih-el-lrak adl iki cildlik
eserinde de (Badd, 1935 - 1936), B a d d n I l h a n l l a r ve
C e l y i r l e r devirlerindeki tarihine it bz yeni mlmata tesadf
olunur. slm Ansiklopedisi n z B a d a d n bu devirleri hakknda
verilen mlmat ok sathdir.

*
Baddn sratli bymesi ve Bizansn azametli bakenti ile
muvaffakiyetle rekabet edecek meden ve siys bir merkez hline
gelmesi hakknda burada izahlara giriecek deiliz. Eski slm kay
naklarndan naklen, C u r c i Z e y d n n Medeniyet-i-lslmiyye Tarihi'nin muhtelif yerlerinde verilen malmat, btn ark mbalalar
bir tarafa braklsa bile, bu ehrin azameti ve meden faliyetleri hak
knda bizi aydnlatmaa kfidir. Hilfet memleketlerinin her tara
fndan gelen karma kark unsurlarn, her mesleke ve her zmreye
mensup insanlarn yaad Baddda, ehrin syi ve intizamn
bozan, karklklar karan kuvvetli zmreler de vard. Mesel Ayyr
zmresini bunlarn banda sayabiliriz. V III. asr sonlarnda, Ba
ddda kuvvetli ve muntazam bir tekilta ship bu Ayyr lar, E m n
ile M e m n arasndaki mcadelelerde mhim bir rol oynamlardr.
Bunlar, sadece avret yerlerine futa ve petemallar balayarak ve ba
larna hurma yaprandan yaplm balklar koyarak, rl plak
dolarlar, yalnz, vcutlerini, hurma yapra ve hasrdan yaplm

158

z a h l a r

ve ii kum ve akl dolu torbalarla muhfaza ederlerdi. Bu serser

grhu arasnda, boyunlarna anlar, krmz ve sar sedefli yularlar,
gemler, sprgeler ve kldan ipler asan plak adamlar da mevcuttu.
Byk ehirlerde, anarinin hkm srd i kavgalar esnasnda
halka musallat olan bu apulcu tekilt mensuplan, kavga ve anari
uzun zaman devam ettii takdirde, ehri det haraca keserler, kendi
hesaplanna vergi toplamaa kalkarlard

[Abbsler devrinde Ba

dd ve Abbs saraylannn azamet ve ihtim hususunda aada

24 ve 28 numaral notlardaki izahata da baknz. Abbsler devrinde
Baddn topografyas ve bilhassa Sa r r e ve H e r z f e l d in bu husus
taki dnceleri iin, onlarn Archdologischen Reise im Euphrat und Gebiet
(II, 117 ve sonras) adl eserlerine mracaat. Ayrca: G . Sa l mon,
Introduction Topographique l'histoire de Baghdad. G . L e St r a ng e ,
Baghdad During the Abbside Caliphate.

24. A b b s S a r a y l a r i

Bu meselelere ve Abbs saraynn ihtiam ve sefahetine, ser

vet ve refah derecesine it mufassal mlmat almak iin Medeniyet-ilslmiyye Tarihi'ne baknz. A. M e z in D ie Renaissarce des Islms
[Heidelberg 1922] adl gzel eseri, A b b s s a l t a n a t mn en muh
teem devirlerini itim ve fikr btn cereyanlariyle, madd ve
mnev kltriyle mkemmelen tasvir eder [Bunun B. C e m l K p
rl tarafndan tercmesi iin bk.,U l k mecmuas c. V III., nu. 43,
Eyll, 1936, v.d.d.].

Abbs saraynn debdebe ve azametine uygun olarak, byk

devlet memurlannn, saray erknnn, asker kumandanlann hayat
ve refah seviyeleri de ok yksek ve ok hametli idi. C u r c i Ze y d n n Medeniyet-i-lsldmiyye Trihi'nde bu hususlarda verdii mal
mat, hayal ve mbala ksnlan bir tarafa braklsa bile, bizi iyice
aydnlatabilecek mhiyettedir, imparatorluun, daha ilk asrlardan

z a h l a r

>59

bahyarak ok ar mal zorluklarla karlamas, baz zenginlerin

servetlerini bz trl vesilelerle msadere edip ellerinden almas,
eskiden gelirlerinin byk bir ksmn merkeze yollyan u z a k ve
z e n g i n vilyetlerin m s t a k i l d e v l e t l e r hline gelerek merkeze
heman hibir ey gndermemeleri, Badddaki lgnca hamet ve
sefhati azaltamyordu.
Abbs devri mliyesi hakknda aada, 28 numaral notta kfi
malmat bulunduu iin, burada, sadece o devrin ktisad hayat, yni
z i r a a t , s a n y i ve t i c r e t i hakknda ksa umum bilgiler vere
rek, bu hametli slm devletinin nasl temellere dayandm anlat
mak istiyoruz. Abbs mparatorluu vilyetleri arasnda, I r a k yni
eski B a b i l o n y a , en zengin ve ok mahsl veren bir vilyet idi. Boz
krlarn rengi ile tam bir tezat tekil eden siyah toprak shalarndan
dolay, Sevd ismini alan bu topraklarda bol bol buday, arpa, pirin
yetiiyordu. Islm ftuhatndan evvel de ok zengin ve mahsll olan
bu shay eski verimli hline getirmek iin, E m e v v l i l e r i ok a
lmlard. A b b s devrinde de buna devam edildi ve bilhassa
H a l f e M e h d , Frat ve Dicle arasnda kanallar atrd. Hilfet
memleketleri abasnda en ok toprak mahslleri veren yer burasyd.
Horasandan kleler ve koyun geliyordu. rann muhtelif shalar,
Msr, Arabistan, Suriye ve Filistin trl vergiler veriyorlard ki,
Islm corafyaclarnn eserlerinde ve onlardan naklen C u r c i Zeyd n n Medeniyet-i Islmiyye Tarihi'ne bu hususta etrafl malmat vc
rakamlar vardr.
Muhtelif vilyetlerin imparatorluk idaresine vermee mecbur
olduklar sanyi mmulleri, o devir sanyii ve bunlarn balca merkez
leri hakknda bizi aydnlatmaktadr. Bunlarn banda dokumaclk
gelmektedir. IX . asrda, zengin snflara mahsus ar ve bahal ku
malar, trl trl demelik kumalar, hallar, husus tezghlarda
yaplp her tarafa sevk olunuyordu. E m e v l e r ve daha sonra A b b
s l er, S s n l e r de ve Bizans ta mevcut olan devlet imalthaneleri'ni
taklit ederek, kenarlarnda hkmdarlarn isimlerini, almetlerini
tayan ok kymetli kumalar yaptrmaa byk ehemmiyet verdiler
ki, mmllerinin bz rneklerine mzelerde hl tesadf edilen bu
imlthnelere Dr-et-Trz derler [Encyclopedie de l'slm 'm Trz mad
desine baknz]. Bunlar, iptida maddelerinin bol bulunduu ve

6o

z a h l a r

halknn esasen bu trl ilere alk olduu shalarda vcude

getiriliyordu. n c e y n l k uma l a r , bilhassa Msrda yaplyor
du. Nil deltasndaki bz ehirlerin mmlleri ise, her tarafta aran
yordu. ark randa, Merv ve Nipur havlisinde pamuklu kumalar
yaplyordu. slm dnysndaki i p e k s a n y i i ne gelince, bunun
Bizans tan kald sylenebilir. Bugn elde kalm olan en eski slm
brokarlarn ssliyen insan ve hayvan motifleri, ran ve Bizans tehir
lerinin birer delilidir. Hazar denizi cenubundaki Crcan ile ark
randaki Sstan vilyeti, Badd haznesine ipekli kumalar yolla
makla mkelleftiler. Halclk, Abbs mparatorluunun muhtelif
yerlerinde ok yaylm bir sanatt. Hazar denizi cenubundaki Taberistn ile, eski corafyaclarn Ermniyye dedikleri ark Anadolunun
imal memlekederi, Badda kymetli hallar gnderirlerdi. Bu devir
slm bidelerini ssleyen ve son asrdaki arkeolojik aratrmalarda
paralan sk sk ele geen seramik eserleri, bu sanatn muhtelif sha
larda byk bir inkiaf gsterdiini meydana koymaktadr. Buraya
kadar ksaca izah ettiimiz bu sanyi mmlleri tablosunu tamamla
mak iin, M s r p a p i r u s unun yerine geen paavradan yaplan
kt sanyii ni de unutmamak lzmdr. slmlar vastasiyle Garba
da geen bu mhim sanat, IX . asrda, henz Mvernnehre
mnhasr gibi idi; bunun balca merkezi de S e m e r k a n d idi. Bu s
rada Baddda dahi yerlemee balayan kt sanayiinin, sratle
her tarafa yayldn da ilve edelim.
Srf ml sebeple yni gelirini artrmak iin sanyiin inki
fn kolaylatran Abbs devleti, ticretin inkiaf ve terakkisi
hususunda hemen hibir ey yapmamtr. Yollar o kadar bozuk idi
ki, vaktiyle ran ve Roma hkimiyeti devirlerinde kullanlan a r a b a
lar artk unutulmutu. D e v e l e r ile yaplan nakliyt iin, ibtida
kei-yollar kf geliyordu. Mmafih o devrin ib n H o r d d b i h
gibi mhim corafyaclar, yollan, su bulunan yerleri, konaklanacak
ve snlacak mevkileri, posta menzillerini byk bir dikkat ve itin
ile tesbit etmilerdir. Devletin resm mnakale vastas olan berd sis
temi ve tekilt, ehemmiyetle muhfaza ediliyordu. Byk nehirler
den gemek iin ibtida de olsa, vstalar mevcuttu. Uzak-ark ve
Uzak-Garp memleketleri ile deniz yollan ile yaplan ticret, balca,
Y a h u d l e r in elinde idi. slm corafyaclarnn ehemmiyetle tesbit
ettikleri bu yollarn en ilekleri B a d d dan getii iin, Abbs ba

z a h l a r

161

kenti bu mbadeleden ve transitten ok faydalamyordu. Yalnz byk

bir kltr ve siyaset merkezi olmaktan baka, iktisd ve ticr faliyetlerin merkezi olarak da parlak bir mevkie sahip bulunuyordu.
Yahudlerin bunda da byk rolleri olduu, son aratrmalar ile da
ha iyi anlalmtr [G. Ma r a i s , H ist. gine. pub. par G. Gl o t z ,
Histoire du Moyen ge, tomc m, p. 363-366].

25.

G a r p d a

P am uk

ve
SLM LAR

T A R A F IN D A N

G ETR LEN

D E R

TOPRAK

M AH S LLER

B a r t h o l d , eserinde Islm corafyaclarndan bahsederken, bun

larn, muhtelif shalarda yetien trl toprak mahslleri hakknda da
bilgi verdiklerini syler ve bu arada, bunlardan bzlarmn, mesel
pamuun, Araplar tarafndan nce Sicilya ve Ispanyaya getirildiini
kaydederek, Avrupa dillerinde pamua verilen coton isminin Arapa
Kotndan alndn yazar. B a r t h o l d n kk kitabnda hibir not
bulunmad hlde, garip bir istisna olarak, bunun metin iine ko
nulmasn (kitabmzn birinci basmnda, s. 58-59da, buna tesa
df olunur) doru bulmyarak, bunu bir not hlinde buraya ekle
dik. Bu mnasebetle, Islm medeniyetinin Garba getirdii bellibah toprak mahslleri hakknda ksa malmat vermeyi ve kk
bir bibliyografya ilvesini faydal grdk.

Islm medeniyeti, topraktan istifade hususunu asl ihml et

memi, hkim olduu geni ve biribirinden ok farkl shalarda, ta
biat artlarndan ve imknlarndan faydalanarak ilerilemeler kaydet
mi ve bu arada Hristiyan Garp lemine birtakm yeni unsurlar ve
teknik bakmdan yeni terkki milleri getirmitir. slmiyetin ilk
zuhur ve yayl devirlerini gznnde tutarak, Islmlarn sadece
h a y v a n y e t i t i r me hususunda byk tesirleri olduunu sylemek,
dar bir gr neticesidir. Ispanya trihi ile uraan birtakm limler,
slmlarm, ziraat shasndaki terakkilerini ve Garba getirdikleri
Isl m M edeniyeti XI

ZAHLAR

6a

yeni unsurlar baar ile tesbit etmilerdir. Bir taraftan Hacc, dier
taraftan slm memleketleri arasnda din birlii'nin meydana getir
dii sk mnasebetler, inden, Hindden, Orta-Asya ve randan,
ark-Afrikadan birtakm toprak mahsllerini slm memleketlerine
yaym, sonra Sicilya ve spanya vastasyle Hristiyan Avrupaya
da tantmt. Pi r i n ,

eker ka m ,

ivit,

safjan,

k n a v. s.

birtakm eyler, slm fthtndan nce Garpta bilinmiyordu.

Teknik bakmdan, bilhassa sulama uslleri m n Garpllar tarafndan
nasl ve ne dereceye kadar taklit ve tatbik edildii, mhim bir meseledir. spanyolcada, Arapadan alnm sulama ya ait trl stlhlar
vardr. Ak ve kat neticelere varabilmek iin, henz birtakm ara
trmalara ihtiya olduu muhakkak ise de, daha, imdiden, slm
fthtmn Uzak-ark tan ve Orta-arktan Garba birok terakk
unsurlar gtrd emniyetle sylenebilir. Esasen, sulama ve toprak
mahsllerini inkiaf ettirme hususunda, Islmlarn, kendilerinden
nceki eski yerli medeniyetlerden birok eyler aldklar pek tabidir.
slm medeniyetinin Garba getirdii eyler arasnda, Akdeniz
kylarna Islmlar vastasyle Uzak-arktan getirilen mon, portakal,
mandalina gibi mahslleri, pirin ziraatini zikredebiliriz [ F e r n a n d
Br a u d e l , L a Miditerrane et le Monde Mediterraneen l ipoque de Philip p e., Paris 1949, p. 556]. A . M e zin, D ie Renaissance des Islms [Heidelberg, 1922] adl eserinde de, bu hususta toplu malmat vardr.
Hulsa, vaktiyle Yunanhlar tarafndan ihml edilmi, yhut hi bilin
memi, Hind ve inden gelme birtakm toprak mahslleri pirin,
ekerkam, safran, kna, pamuk, bz meyvalar ve sebzeler , hep
slm medeniyetinin Akdenize ve Hristiyan Garp dnyasna, bahca
Sicilya ve Endls vastasyle, getirip tantt eylerdir [ X a v i e r de
P la n h o l, Le Monde lslamique, Paris 1957, p. 67].

26.

SLM

C O R A FY A C IL A R I

slm corafyaclar hakknda daha fazla mlmat iin, olduk

a eskimi olmakla beraber, B a T th o ld n ark Tetebbu* Tarihi ne
baknz [ M ill Tetebb ular Mecmuas, say m, s. 546 - 550]. Ona
gre, Arap corafyaclarnda esas olan yedi iklim nazariyesiyle, krenin
kara ksmn garptan arka doru ikiye ayran dalar silsilesi nazariyesi,

ZAHLAR

163

aynen Yunanllardan alnarak muhafaza olunmutur; lkin, topla

m olduu coraf mlmatn d o r u l u u ve g e n i l i i bakmn
dan, slm corafyacl Yunannkine kat kat f ai k t i r . s l m mem
leketleri hakknda Islm corafyaclarnn braktklar tasvirler, yal
nz fizik ve klim artlara deil, ahalnin hayatna, muhtelif s a n a t
belerie, meden inkiafn derecesine it mufassal mlmat ihtiva
eder. Islmlarn coraf bilgileri yalnz H a l i f e l i i n h u d u t l a r
iine mnhasr kalmam, t i c a r e t m n a s e b e t l e r i syesinde, H in

distan'a, Sund adas'm . ve

pek

ine giden d e n i z y o l u da kendilerince

mlm bir hle girmiti. Bu son lkenin kylarn da Kore ya

rmadasna kadar tkip etmilerdi. Japonya hakknda ise slmlara

ancak m p h e m b z malmat gelebilmitir. Kara cihetinden,
mslman eserlerinde mufassalan tasvir edilen in y o l u ndan
baka, Tibet we Y e d i- Su havalisindeki u ve Sibirya'da. rti ve Yukar

Yenisei kylarnda oturan O r t a - A s y a gebe H a n l a r nn ordu

ghlarna giden y o l l a r da onlarn mlm.u bulunuyordu [Ayn eser,
s.

546].

v i i i .- x v i i i .

asrlar slm corafyaclarnn ve seyyahlarnn

U z a k - a r k a it braktklar me.tinlerin tercmesi, icabeden hai

yelerle, G a b r i e l F e r r a n d tarafndan iki cild olarak neredil
mitir [Relations de voyages et textes geographiques relatifs a VExtreme-Orient,
Paris 1913 - 1914]. Islm corafyacl ve o arada Trklerin co
rafyaya hizmetleri hakknda en toplu ve en yeni mlmat almak ve
bu husustaki bibliyografyay renmek iin slm Ansiklopedisi'tim

Supplement ksmnda J. H. K r a m e r s tarafndan yazlm olan D j u g h r f i y maddesine baknz.

Aziz htrasn daima teessr ve tahassrle andm kymetli

dostum Doktor A b d l h a k A d n a n A d v a r , slm Medeniyeti T
rihin in ilk basm mnasebetiyle yazd ok dikkatli bir bibliyografya
makalesinde (U ikil Mecmuas, c. xv, Austos, 1940, nu. 90, s. 566570), bizim Trke tercmc metinde bulunmayan, fakat ngilizce
tercmesinde mevcut olan bir paray dilimize evirerek ilve etmiti.
Bize esas olan Tatarca ve zbeke tercmelerde niin bulunmadn
bir trl anlayamadm bu paray, bu ikinci basmda asl metne

164

ZAHLAR

ilve etmek daha doru olurdu. Bu gafleti telfi iin, bu paray bu

rada neretmek zorunda kaldk. Bu vesile ile, merhumun adn hr
metle anmay bir bor biliriz:
n ve merkez Asyann son bin sene zarfnda klm ve fizikcorafya noktasndan nekadar az tahavvle uradna hkmet
mek iin lzm olan unsurlar, asr- hzr limleri ancak Arap co
rafyaclar syesinde elde etmilerdir. Araplarm kltr bakmndan
selefleri olan Yunanllar ve dierleri, bize bu hususta malmat
brakmamlardr. Arap corafyaclar, muhtelif memleketleri trif
ettikten baka, coraf tashihlere de kalkmlardr. Vka bu m
ellifler, dier ilim beleri mtehassslar gibi, Yunanhlardan aldk
lar malmata istinad ediyorlarsa da, onlara malm olan dnya,
Yunanllara malm olan dnyadan ok byktr; nk Yunan
llar, Hazardenizinin arkna ve Asyamn ark shilleri ve Hind-i
garbnin imaline dair hayl-meyl malmat sahibi idiler; halbuki
Arap corafyaclar, rti ve Yenisey nehirleri mansabma ve Kore
nin imalindeki sahillere kadar yollar trif etmilerdir. Buna ramen
Araplar, Avrupahlarda olduu gibi, Yunanllarn coraf malma
tn tekrar edip durdular; hatt Hindistan ve in merkez yolunun
kefinden ikiyz sene sonraya kadar Asya haritas hl B a t l a m y o s
modeli zerine yaplmakta idi. Yunan corafyaclar gibi, Arap
corafyaclar iin de, yer yznn ancak drtte biri meskn idi.
Arap gemicileri, Madagaskar ve Zengibar gibi hatt- stvmn cenu
bundaki yerlere gitmi olmalarna ramen, Arap corafyaclar hl,
insanlar iin pek scak yerlerde yaamak mmkn olmadna dair
olan eski fikre yapp kalmlardr,,.
Adnan Advar, bundan sonra B a r t h o l d n, aralarnda Arap
olmayan corafyaclarn bulunduunu pek iyi bilmesine ramen, bu
eski alkanlktan kurtulamadn ilve etmektedir [Islm corafyac
lar hakknda, kitabmzn ilk nerindeki izahlarmza ve J . H .
K r a m e r s in E . 1 . ilvesindeki Djughrfy maddesindeki bibliyograf
yaya, u yeni bibliyografik bilgileri de ekliyelim: W a d i e J w a id e h ,
Ykt-ar Rm, The Introductory chapters o f Jguts M u'cam al-Buldn, Washington, D. C., 1959. A l - d r i s , Ahmed, S. Maqbul, ndia and
the Neighbouring Territories in the' Kitb Nuzhat al-Mushtk f i ikhtirkal-fk o f al-Sherif al-ldrs, Prof. V . Mi n o r s k y , 1960. J . H .
Kr a me r s , Analecta Orientalia, vol. 1., Leyde, .1954; bu makaleler

ZAHLAR

165

mecmuasnda mellifin slm corafyaclna dair balca u yazlar

vardr: a)

ran Arianesinin Arap Corafyacl zerinde N fu zu ; b)

Onuncu Asrda Erythree; Islmlar m Klsik Corafya Edebiyat; d) A lBirn, Coraf T l Derecelerinin llmesi].

2 7 . I slm S a n a t in d a T

Tafsilt

ve

bibliyografya

rk

iin,

slm

n su rlari

Ansiklopedisi1nde

H.

V i o l l e t tarafndan yazlm S m a r r maddesine baknz. slm

sanati tarihi bakmndan, burada yaplan aratrmalardan ok m
him neticeler elde edilmitir. Smarrdaki tezyini sanatin mahsl
lerini Kopt slbu, ran slbu, Mezopotamya slbu diye ksma ayr
may kabl etmiyen bu makale mellifine gre, Abbs hkmdrlarnn bu muhteem merkezine drt taraftan koup gelen sanatkrlar syesinde, burada Yunan, Suriye - Kopt, Hind - ran sanatlan biribirine kar m ve bundan yeni bir sanat, slm sanati domutur.
T r k unsurunun ve bu unsurun Yakm-arka getirdii s a n at
t e l k k y l e r i n i n slm sanatinin inkif zerinde messi r o l d u
u n u kabl eden H . G l u c k ve J. St r z ygov vs ki gibi limlerin
nokta-i nazarlar, H. V i o l l e t nin bu makalesinde tamamiyle ih
ml edilmitir [Bu iki limin Trkiyt Mecmuas'nin nc cildinde
kan Trk San'atinin Dnyadaki M evkii ve Trkler ve Orta Asya Sanati
M eselesi adh mekaleleri bu hussta ok ehemmiyetlidir]. Trk as
kerleri iin kurulan Smarr ehrinin san at eserlerinde T r k san
at u n s u r l a r n n hi bulunmad iddias, T a r i h bi r dal le tten baka birey deildir.

28. A

bbs

S a r a y l a r in in T

a k l t

E d l m e s

ptida S s n ve Bi z a n s saraylarnn ananelerine gre

kurulmu olan Abbs saray, yava yava, dahil bir tekml geirerek,
ok muhteem ve orijinal bir hl almt. M s r da T u l u n l a r m,
Orta-Asyada S m n l e r in, G a z n e v l e r in saraylar ummiyetle
bu rnek zerine kuruluyordu. K a yz yllk Bizans saray bile,
Badd saray m taklitten kurtulamyordu: H a m m e r , Bi z ans

za h l a r

66

saraynn A b b s saray detlerini taklit ettii ve imparator

T h e o p h i l e (Teofil)in Badddaki D r - - e c e r e saraym, hatt
en kk teferratna kadar, taklit ederek bir saray yaptn sylyor
[ Ha mme r , Histoire de VOrdre des Assassins, Paris 1833, P. 292 - 295].
C h . D i e h l dahi bu fikre itirk etmekte ve I s l m san a tinin
bilhassa tezyini Islm sanatinin Bizanstaki tesirinden bahset
mektedir [Manuel d Art Byzantin, l<re ed. P. 343 - 344]. Yalnz Abbs
s a r a y nm deil, ummiyetle si yas ve d a r me s s es el e r i ni n
sonraki Trk ve Islm devletleri zerinde b y k bi r t e sir icra
ettii, deta onlara bir rnek olduu muhakkaktr [A. M e z in ve
C . Z e y d n m yukarda zikredilen eserlerinde, Abbs saraynn
dahl hayat ve Abbs devri messes el eri hakknda etraflca m
lmat vardr].

29. V

erg ve

oprak

ese l e s

Islm devletlerinde v e r g i meselesi, t o p r a k meselelerini,

iftilerin h u k u k v a z y e t l e r i gibi ok esasl ve ok kark
meseleleri, kk bir sahife iinde hulsa etmek istiyen B ar
t h o l d n burada ileri srd fikirler, verdii hkmler, b y k
bir i h t i y a t l a k a r l a n ma k icabeder. A b b s l e r devrinde tamamiyle sistemli bir ekle sokulmu olan Islm h u k u k n a z a r i y e l e r i n e
gre, er1i teklif (ser' vergiler) muayyendir; fakat, bunun haricinde
bir de urf teklif (yni devletin kendi otoritesine dayanarak ald
vergiler) vardr ki, bunlar her devi r de, her d e v l e t t e , hatt her
m e m l e k e t t e deiir. Bu sebeple, Islm devletleri hibir zaman
kendilerine tbi memleketlerde u m m bi r v e r g i si st emi tesis
edememiler, mahall detlere, ananelere gre her yerden ay r
v e r g i l e r almlardr. Ortazaman Islm devletlerinin bu hususta
o k m u h a f a z a k r olduklar, bilhassa m liy e ilerinde y e n i l i k
l er yapmaktan ok ekindikleri unutulmamaldr. Bu, Tanzimata
kadar imparatorluk memleketlerinde umm bir vergi sistemi tesisini asl dnmiyen,, eski O s m a n l I m p a r a t o r l u u nda da en
esasl bir devlet prensipiydi ve o zamana gre gayet tabi ve doruydu.
T o p r a k me s el esi ne ve ona bah olan ifti snfnn h u k u
k v a z y e t l e r i ne gelince, bu meselede imam A b Y s u f un

ZAHLAR
mehr Kitb-al-Harc gibi sistematik hukuk kitaplarnn

167

nazar

ve tarih realiteye uymyan hayl hkmlerine inanmamak ve bu

meseleleri t a r i h bi r z i h n i y e t l e tedkik etmek icabeder. B ar
t h o l d n topra mkfat veya hediye olarak vermek,, tarznda
zah ettii k t a meselesi hakknda slm Ansiklopedisi'nde 1919da
M . S o b e r n h e i m tarafndan yazlan maddede olduka vzh hukuk
ve tarih zahat verilmi, bu hususta o zamana kadar olan bibliyograf
ya, olduka tam bir srette gsterilmitir. Buradaki bibliyografyaya,
bilhassa H i n d i s t a n iin W. H. M o r e l a n d n u eserini ilve edelim:
The Agrarian System o f Moslem ndia, Cambridge 1925. Bundan baka :
F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri
Hakknda B z Mlhazalar, s. 219 - 241 (Burada da yukardaki mekaleleri tamamlyacak bibliyografya mlmat vardr. Prof. J e a n D e n y nin, bu mekalemizin nerinden sonra slm Ansiklopedisi'nde kan
z e ' m e t maddesini de buna ilve ediniz). Osmanh imparatorluun
da toprak meselesi hakknda m e r L t f i B a r k a n m Prolemes
fonciers dans l'E m pi'e Ottoman adl kk mekalesi dikkate ayndr
[Annales d'histoire sociale, Tome I, 1939, p. 233-237]. Ayn mddekkkin
X V . ve X V I. asrlarda Osmanl mparatorluu'nda toprak iiliinin organi
zasyonu ekilleri (iktisat Fakltesi Mecmuas, c. 1, s. 2 9 - 6 1 , 1939)
adh makalesiyle Mlikre - Dvn Sistemi (Trk Hukuk ve iktisat
Tarihi Mecmuas, c. 11., s. 119- 184] hakkmdaki mekalesi de ok
mhimdir. oktanberi hazrlamakta olduumuz Ortazaman Trk - s
lm Feodalizmi adh kitabmzda bu meseleler tenkidli bir ekilde,
uzun uzun tedkik edilmitir. imdilik yalnz u kadar syliyelim ki,
B a r t h o l d n
tahminine ramen, bir nevi servage (yni topraa
ballk), bz Islm memleketlerinde huss bir ekilde mevcut ol
mutur. Trk ve Islm Ortazaman hakknda t i ma t ar i h bak
mndan yaplan aratrmalarn ok geri ve iptida mahiyette olmas,
Bart hold
gibi tarih hakknda en yeni ve geni grlere mlik
byk bir mverrihi bile artmtr.

30.

t i m l e r

K a h i r e ehri ve bilhassa bu ehrin F t i m l e r devrindeki

inkiaf hakknda tafsilt iin, G.H. B e c k e r in slm Ansiklopedisi'ne

68

ZAHLAR

yazm olduu C a ir o maddesine baknz. Ortazaman Msr tarihi

hakknda mkemmel tedkikler brakm olan bu limin bu mekalesi,
ok gzel bir hulsadr. F t i m l e r devleti ve bunlar zamamnda
Msrn madd ve mnev kltr hakknda mlmat almak iin
yine orada E. G r a e f e tarafndan yazlm F t im it e s maddesinde
biraz mlmat varsa da, 1914de km olan bu hulsa o k ki f a y e t sizdir; mellif, bu husustaki birok mhim tedkiklerden ve kaynak
lardan habersiz kalm ve ark kaynaklan hakknda W s t e n f e l d in
Ftmlere it 1881de kan monografisiyle B e c k e r in tedkiklerinden mlmat alabilmitir. Bu hususta en toplu ve en yeni mlmat
ve bibliyografyay, H a a n b r a h i m H a s a n n 1932de Kahirede
baslan ^il j o
(M sr'da Ftimler) adh eserinde bulmak kaabil
dir. Buradaki bibliyografyaya ilve olarak, Ftimlerm d i n ak y d e l eri ne it W. v a n o w tarafndan neredilen u kk eseri zikrede
biliriz : A Creed o f the Fatimids, Bombay 1936. Bu hususta kolayca
okunabilecek gzel bir hulsa olarak G. H a n o ta u x nun riyaseti
altnda kan Histoire de la Nation Fgyptienre adh tarihin G a s t o n W i e t
tarafndan yazlan lEgypte Arabe isimli drdnc cildini (S. 179 - 308)
tavsiye edebiliriz.

31.

s m l y y e

Yukanda zikredilen eserlerde F t m l e r in din akydeleri

ve Ismliyye hakknda da mlmat vardr. Bu hususta en toplu bir
bibliyografya tecrbesi, g2ode L. M a s s i g n o n tarafndan Esuisse
d une bibliographie armate ismi altnda neredilmitir [Prof. E. B r o w n e
erefine lAceb-nme ismiyle neredilmi mekaleler mecmuas nda., s. 329-338,
Cambridge 1922]. Ondan sonra W. v a n o w tarafndan yeni birtakm
Ism l metinleri neredilmitir ki, yukanda zikredilen eserde onlar hak
knda mlmat mevcuttur. Aziz dostum P ro f. Ma s s i g n o n , 1940
ubatnda Ankarada verdii bir konferansta, tannm bir Ftm
propagandacs tarafndan Seluklerin Badad fetihleri esnalannda
yazlm otobiyografi mahiyetinde bir eserin meydana kanldndan
ve bunun Msrh bir lim tarafndan neredileceinden bahsetti ki,
fevkalde mhimdir; mmfih, bu propagandann, sonraki asrlarda,
r a n v e O r t a -A s y a da, A n a d o l u da inkiaf hakknda esash tedkik-

z a h l a r

169

ler pek mahduttur. Bu hususta ilk tecrbe olarak, 1922de E d e b i y a t

F a k l t e s i M e c m u as nda ksmen nerettiim Anadolu'da slmiyet
mekalelerini zikredebiliriz.

32.

a h r e d e

r -a l

k m a

propagandas iin Ftm devrinde K a h ir e de lm mer

kezler tesisine allmtr ki, bunlarn en mhimmi a l - H k i m
tarafndan 1005 de kurulan D r - a l H ik m a dr. Garptaki sarayn
iml mntehasnda tesis edilmi olan bu akademi, bir ktphaneyi,
bir okuma salonunu, idmlar ve dersler iin mteaddit odalar ihtiv
ediyordu. Burada, btn ilimler tedris ediliyordu ve birok limler,
yardmclar, ktphane memurlan burada alyorlard. Mverrih
M a k r z , ayn hkmdrn Fustt'ta da byle bir messese kurmu
olduunu sylemektedir. Buradaki lm faaliyet ve tedrisat hakknda
fazla mlmatmz yoktur [Joh s. P e d e r s e n in slm Ansiklopedisi nn
Franszca basmndaki ok mkemmel M a s d jid mekalesine baknz :
S. 402 - 403].

33.

bn

aldn

I b n H a l d n hakknda 1918de A l f r e d B e lin slm An

siklopedisine yazd I b n K h a l d n maddesi, basit bir biyografiden
baka birey deildir; hlbuki, Aa-Ortazaman fikir tarihinde onun
igal ettii yer o k b y k t r . Yalnz Islm leminde deil, ummiyetle dnya fikir tarihinde, onu tarih felse/esi nin en mmtaz simlanndan, daha doru bir ifade ile sosyolojinin ilk byk kurucularn
dan biri saymak hi yanl deildir. Mehr M u k a d d im e sinin Trk
eye ok kudretli kalemler tarafndan yaplan mkemmel tercmesi
syesinde, onun fikirlerini renmek Trk okuyucular iin ok kolay
lamtr. Bu tercmenin mkemmellii hakknda, onu Franszcaya
tercme eden M . de S l a n e m ehadetini zikretmek kfidir : O , bu
Trke tercme mevcut olmasa, Franszca tercmenin birok cihetlerde
eksik ve yanh kalacan ve onu bir rehber olarak kullandm itiraf
ediyor. Yalnz m s t e r k l a r n deil, s os y ol o g la r n da dikkatini

170

z a h l a r

eken bu byk adam hakknda G a r p ta uzun zanftandanberi birok

t e d k i k l e r yaplm, husus

monogr af i l er

vcude

getirilmitir.

L. G u m p l o w i c z , R e n e M a u n i e r gibi tannm sosyologlarn

onun hakkmdaki yksek takdirleri dikkate ayandr. T h Hussein in la Philosophie sociale d lb r Khaldout (Paris 1925); G. B o u t h o u l n
bn Khaldoun, saphilosophie sociale (Paris 1930); S o b h M a h m a s s a n nin les ldies iconomiques d 'lbn Khaldoun (Lyon 1932) eserleri zikrolunabilir. Bilhassa, bu son eserde, ona it btn tedkikleri ihtiv eden
zengin bir bibliyografya da mevcuttur [Burada bahsedilen bn Haldnun ktisdi fikirlerine it R . M a u n i e r nin mekalesi, onun 1930da kan kk Melanges de sociologie nord - africaine adh cildi iinde
tekrar neredilmitir. S. M a h m a s s a n , eer bu cildi grseydi, ayn
mellifin 1912de kan o mekalesinden sonra, 1915de Ibn Haldnun
itimi felsefesin e it nerettii ve sonra yine bu cild iine de ald
mekaleyi de renecekti]. Bunlara ilve olarak, G e o r g e s H o s t e l e t nin Ibn Haldn a it kk bir yazsn da zikredelim [Revue de l lnstitut de sociologie, nu. 1, Bruxelles 1936. Trke tercmesi : l k ,
Birinciknun 1936, s. 300-307]. Z. F a h r i , I mecmuasnda, Ibn
Haldn hakknda muhtelif yazlar ve tercmeler neretmitir.

*
Kitabmzn nerinden sonra I b n H a l d n ve eseri hakknda
yazlan tedkiklere dair burada izahata girimek istemiyoruz. M ev
zuun ehemmiyeti ile mtensip olarak yaplacak byle bir izh,
ileride baka bir frsata mesel, kitabmzn nc basksn yapmak
myesser olursa ona brakarak, sadece ok ksa bz malmat
verelim: slm Ansiklopedisi'1nin Supplement'inde, Islmlarda trih
hakkmdaki mhim yazsnda H. A. R. Gi bb, bn Haldnun ehem
miyetine ait malmat verdii gibi (Franszca basm, s. 268), BSOS
(Londra ark Dilleri Mektebi Mecmuas)nin 1933-1935 yllarna ait
yedinci cildinde de The slamic Background o f bn Khaldns Political
Theory (S. 23-31) adl bir makale neretmitir. Onun Timurleng ile
mlkatna dair bn Khaldn and Tamerlan balkl gzel bir makale
yazm bulunan W a l t e r J. F i s c h e l de (California neriyat ara
snda, Berkley, 1952), ayrca bu hususta muhtelif makaleler ve bil

ZAHLAR

17 1

hassa mhim bir bibliyografi neretmitir [Selected Bibliography o f bn

Khaldn,

Bollingen

1958. Bunda,

Series

x l i i i .,

Pantheon

Books,

New

York,

mellifin bn H k h a l d n a ait oniki muhtelif yazs

zikrolunmaktadr], Memleketimizde, Prof. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, mecmuasnda, u son yllar iinde mhim neriyatta bu
lunmutur. randa asrlarca dikkati ekmeyen b n

K h a l d n un

kymeti son zamanlarda takdir edilmee balanlarak, Mukaddime si

Farsaya tercme olunmu, hatt S a i d Ne f i s de, Fischelin
kitabn Farsye tercme ve neretmitir.

Mu h a mme d

b. T a v t

a t - T a nj nin, 1951de Kahirede bastrlan at T a 'r if bi bn Khaldn

wa R rihlathu Garben wa arken adh eserinin de ehemmiyetini belirtelim.

34. E

Endls

n d l s

E m e v l e r

mslmanh

ve

hakknda

b b s l e r n

trih

Sonu

mlmat iin en

toplu eser, hl, R. D o z y nin Histoire des Musulmans d'Espagne (711 1110) adh eski eseridir; bu eser, E. L e v i - P r o v e n a l tarafndan,
son tedkiklerin netcelerine gre slah ve ikml edilerek, 1932de
L e y d e de tekrar baslmtr; mmfih, itim trih ve messeseler
trihi bakmndan bu hususta en mkemmel terkibi eser L e v i - P r o v e n a l in /Espagne musulmane a u X -sikle (Paris 1932) adh kitabdr.
B y k S e l u k mparatorluunun zayflamasyle B a d a d ve
havlisinde madd hkimiyetlerini tekrar kuran A b b s l e r de, tek
rar byk bir Arap Devleti kurmak fikri mevcut olamazd ve byle
bir tasavvura madd imkn dahi yoktu. Onlar, yalnz slm Halfesi
sfatiyle rhn - mnev hkimiyetlerini mslman hkmdrlarna
tantmak istiyorlard. Bu mnev nfuz, Halfe Nasr-li-din-iVlh (11801225) zamannda olduka geni ve kuvvetli bir mahiyet almt;
fakat, byk S e l u k S u l t a n l nn vrisi olan H r e z m a h l a r ,
bununla mcadeleye kalktlar; lkin M o o l isti l s , gerek onlar,
gerek A b b s H a l f e l i i ni sratle ortadan kaldrd; birka slm
ir ve mellifinin srf mslmanlk gayretiyle izhr ettikleri teessr
bir tarafa braklrsa, bu hdise s l m d n y a s nda hibir sretle
byk bir akis uyandramamtr.

z a h l a r

172

35. S sn H

n e d n i n in

h ret

Kendilerini Ssn sllesine raptederek bu sretle eski bir

aslet kkne dayanmak merak, birok Islm hkmdr sllelerinde
gze arpar. Hlis Trk olan O s m a n l l a r ve D u l g a d i r O u l la r n bile Ssn hanedanna mensup addetmek iin allmtr.
T r k s l l e l e r i iin deil, bu ananeye daha bal olan I r a n
s l l e r l e r iin bile bu gibi ecerelerin, silsilenmelerin tamamiyle
u y d u r m a olduunu B a r t h o l d la beraber syliyebiliriz.

36.

G a z n e lle r

D e v r n d e A r a p a

Abbs Imparatorluundan ayrlmak sretiyle r a n da mstakil

devletler kuran I r anl , hatt T r k sllelerine mensup hkmdrlann, halkn B a d a d d a n y z e v i r me s i iin ran milliyetiliini
himye ettiklerini syliyen ve hatt M a h m u d G a z n e v yi buna bir
misl olarak gsteren birtakm Avrupa mverrihleri tamamen aldanmlardr. Vaktiyle yazm olduum gibi, M a h m u d un r an zihni
yetine mlik bir hkmdr olup, Islm istlsna kar Arien kavimlere
mahsus duyu ve dn tarzn yaatmaa gayret ettii hakkmdaki
iddialar, tarih hakikatten tamamiyle uzaktr. Saray ve ordu lisam
Trke olmakla beraber, mutaassp bir S n n olan M a h m u d , resm
dil olarak Arapa y kabl etmi ve devrin lm eserleri hemen umu
miyetle bu dille yazlmtr. Gazneliler namna yazlm birok eser
ler, onlarn ilmi ve sanati himye hususundaki faaliyetlerini pek iyi
gsterir; fakat bu, herhangibir mi l l f i kre h i z m e t iin deil,
srf h k m d a r l k i c a p l a r n d a n olduu iin yaplyordu,, [ F u a d
K p r l , Trkiye Tarihi, stanbul 1923, s. 127]. unu da ilve
edelim ki, M a h m u d , Bveyh ailesinin tehakkm altnda bulunan
A b b s H a l f e s i ne kar byk bir hrmet ve mahabbet gsteri
yor, propagandas na kar en iddetli tedbirleri almaktan ekin
miyordu. Gazneliler saraynda ve orduda Trke n in ehemmiyeti hak
knda baknz: [ F u a d K p r l , Trk D ili ve Edebiyat Hakknda
Aratrmalar, stanbul 1934, s. 26- 32] .

ZAHLAR
3 7 . LN

Barthold,

*73

M H Y ET

Islm tedkiklerinin henz balangta bulunduu

bir zamanda ileri srlm olan D o z y , E. R e n a n ,

Da r me s -

teter, J. M oh 1 ve daha sair xx. asr byk msterklarnda

ummiyetle grdmz bir fikri, yni, lii ve slm tasavvufunu
Iran mi l l i yet i l i i ni n

bi r t e z h r saymak fikrini, pek hakl

olarak reddediyor. Avrupa ilminin neticelerini en aa yarm asr

geriden tkip eden birtakm yeni melliflerimizin eserlerinde, hl,
bu eski fikre tesadf olunmaktadr; hbki, bu hususta yaplan esasl
tedkikler neticesinde, bu iddia, ilim leminde hemen hemen terkedil
mitir [ R e i t z e n s t e i n , E. Bl oc he t , E. G. B r o wn e gibi birka
lim, hibir delile dayanmakszn, bu priori nazariyeyi srklemee
almlarsa da, yalnz kalmlardr. Sadece n o s t r a n z e v , slm
Edebiyatnda ran T esiri hakkmdaki bir tedkikinde bu hususta bz
deliller gstermee gayret etmitir]. Byk msterik Go l d z i h e r ,
liin, K fe den Kum ehrine hicret etmi olan hl i s A r a p l a r
tarafndan rana getirildiini isbat etmitir ki, B a r t h o l d d a p
hesiz ona istinaden ayn delili ileri srmtr [Le Dogme et la loi de
ITsldm, Paris 1920, P. 293, not 125). L. M a s s i g n o n un hakl olarak
syledii gibi, G o b i n e a u nun pro-arien ve D e l i t z s c h in antisemit
nazariyelerinin tesiri altnda domu olan bu gibi yanl fikirleri,
artk bir tarafa brakmak lzmdr [Essai sur les origines du lexique technique de la Mystique musulmane, Paris 1922, P. 46- 47] . Muhtelif tedkiklerimde, Aa-Ortazamanda ve daha sonralar, hatt Iran shasnda,
liin kuvvetlenmesinde T r k m u h a c e r e t i n i n ve gebe T r k
a i r e t l e r i n i n byk roln kat delillerle gstermitim [Yukanda
zikredilen Anadolu'da slmiyet mekalesiyle, Bektaliin Mene leri adh
mekaleme (Actes du congres international d histoire des religions tenu Paris en
1923; Trke tercmesi: T r k Y u r d u , 11, 1926, s. 121-140) baknz].
'lik ve Isn-aarye lii (yni oniki imam kabl eden m m iyye
mezhebi) hakknda mhim neriyatta bulunan R. S t r o t h m a n n
tarafndan 1927de slm Ansiklopedisi ne yazlan S h ' a maddesi, bu
hususta ok gzel bir hulsadr. Bunun slm menelerini zah
eden bu lim, likteki muhtelif unsurlarn meneinde gnostik, neoplatonisien, maniheen, eski ran telkkilerinin tesiri olmakla beraber,
henz daha fazla ve daha srih birey sylemee imkn olmadn
idraf etmektedir.

ZAHLAR

74
38.

L K ASIRLARDA

r a n d a D n v e S iy a s K i y a m l a r
slm ftuhatndan sonra 11. - m. asrlarda randa, vukua
gelen din - siyas kyamlar hakknda u eserden mlmat alnabilir:
G h o l a m Hos s ei n S a d i g h i , Les Mouvements religieux iraniens au ne
et au me sik le de l higire, Paris 1938. Muhtelif hareketlerde ok fazla
bir Iranlik hviyyeti gstermek istemesine ramen, bu meseleler
hakknda mebzl kaynaklara ve tedkiklere istinad eden bu eserden
olduka istifade edilebilir. A b M s l i m isyan ve onun lmnden
sonra taraftarlarnn hareketleri hakknda da bu esere baknz.

3 9 . HKMYET SENBOLLERNDE R e NK

Bayraklarda, elbiselerde, trzlarda etrlerde, hulsa bu gibi

hkimiyet almeti olan eylerde r e n g in ok byk ve s e n b o l i k bir
ehemmiyeti vardr. ok eski bir menei olan ve daha llkzaman dev
letlerinde grdmz bu renklerin ehemmiyeti meselesini, Ortazaman
slm ve Trk devletlerinde de ummiyetle grmekteyiz. Tarih
ve edeb kaynaklarda buna it para para birok tafsilta tesadf
edilirse de, imdiye kadar hibir aratrc, bu meseleye merak edip
huss bir tedMk yapmamtr. Ortazaman Trk ve slm devletlerinde
h k i m i y e t t e l k k i s i nin tekml ve h k i m i y e t s e nbol l e r i
hakknda yaptmz tedkikler esnasnda, bu re nkl e r meselesiyle
de uzun uzun megl olduk ve bu hususta da birok malzeme topladk.
Bu eserimiz kt zaman, orada re nkl e r hakknda da kf mlmata tesadf olunacaktr. Abbslerin bayraklarnda ve libaslarnda
siy a h rengi kendilerine ir edindikleri, hatt, onlarn rhn hki
miyetini kabl eden birtakm S n n d e v l e t l e r de de bu renge
ehemmiyet verildii mlmdur; F t m halfeleri buna mukabil
b ey a z rengi ir edinmilerdi ki, Peygamber neslinden geldiklerini
iddia eden sllelerde bu renge kymet verildiini biliyoruz [ G a u d f r o y - D e m o m b y n e s , Meslik-al-Absr, 1, l Afrique moins l Egypte,
Paris 1927, P. L. Renkler hakknda ayrca u eserde toplu mlmata
tesadf olunur : Y a c o u b A r t in, Contribution l itude du Blason en
Orient, Londres 1 9 0 2 , P. 18 - 4 2 ] .

z a h l a r
40. M

azdek

Yukanda 5 numaral

ezhebi

75
P ro pa g a n d a si

notta bahsettiimiz

Mazdak

taraftar-

lan, k a d n l a r d a ve m a l d a i t i r ki telkin ediyorlard. S s n l e r

devrinde bunlar aleyhinde iddetli tkibat yaplm olmakla beraber,
r a n da, O r t a - A s y a da, hatt d a h a g a r b s h a l a r da bu
meslek taraftarlan gizli bir srette propagandalann devam ettirdiler;
slm devrinde de grdmz bu k o m m u n i s t t a i f e l e r i n i slm
mellifleri M azdak, Hurremdn, Muhammire ve daha sair trl isimler
altnda zikrederler. Bunlar hakknda G h o l a m Hos s e i n

S a d i g h i -

nin zikrettiimiz eserinde kf derecede mlmat mevcuttur.

41. Y e n F a r s a d a l k ii r l e r
Filologlarn

y e ni

Fr s

(neo - persan)

adn verdikleri

sl

miyetten sonraki Fars dilinde yazlm ilk i i rl er hakknda, ran

uar tezkireleri'nde verilen mlmat, ummiyetle u y d u r m a dr; fakat
buna ramen, yalnz ark eserlerinde deil, bz cidd Garp eser
lerinde bile mesel E t he, Grundriss der Iranischen Pfilologie, 11,
s. 218 ve Pa u l Hor n, yine ayn eser'deki yazsnda, I, 2, s. 1 bunlann uydurma olduu anlalmamtr. lk hakik Farsa iir paralanna, eski A r a b kaynaklarnda tesadf olunuyor. Bu hususta
Mirza
M u h a m m e d K a z v n nin mhim bir mekalesi (Bst
M ekle-i-Kazvn, I, 26-36) ile, T a k z d e nin mhim bir tedkiki
( K v e mecmuas, yeni seri, c. 11, nu. 1) vardr ki, C e l l H m ,
Trih-i Edebiyat- ran adl eserinde [C. 11, s. 315-336, Tahran 1348]
bunlardan istifade etmitir.
Hicr 235 te lm olan bu
sinde bahsetmitir; o, aynca j

ir -u^den, T a k z d e mekale^ lnin iirlerinden de bahsedi

yor ki, B a r t h o l d herhlde bundan haberdr olamamtr.

42. Tarih-i Bayhak

Bayhak ehrinin eski tarihi ve propagandasnn buradaki
faaliyeti hakknda A h m e d B e h m e n y r tarafndan son yllarda

176

z a h l a r

me t i n t e n k d i uslne riyet edilerek bastrlan Tarih-i Bayhak

adl ok mhim esere mracaat ediniz. Hicr v. asrn ikinci yars
balarnda yazlm olan bu eserin, tarih ehemmiyeti ok byktr.
Mellifi A b l - H a s a n A l B a y h a k , bu asrn mehur limlerin
den olup birok eserler yazmsa da, bugn bunlardan ancak birksm elde mevcuttur. Bu mellifin gzel bir biyografisi, rann gen
limlerinden S a d N e f s tarafndan M ihr mecmuasnda neredil
mitir. (C. ., say 4, s. 333 - 347). slm Ansiklopedisi nde B a y h a k ye
it kk bir mekale yazm olan B a r t h o l d n, bu tarihin baslmas
hakkmdaki temennisi, bu sretle, tahakkuk etmi demektir. Bu eser,
her bakmdan, ok mhim bir kaynaktr.

4 3 . S a m n l e r D e v r i n d e F a r s a

Prof. B a r t h o l d n S m n l e r den ekserisi zamamnda resm

dil Farsa idi,, ifadesini biraz tavzih etmek lzmdr: Smnler devrinde
Farsa"nm Devlet ilerinde kullanldn, A h m e d b i n I s m' l (907 g i3 )in, Arapa'y tekrar r e s m di l olarak kabl ettiini,, syleyen
S e m n nin ifadesinden anladmz gibi, ayn
hlin Gaznevtler
zamannda da devamn M a h m u d un veziri A b l - A b b s m
d e v l e t i l e r i nde Arapa yerine F ars kullandrd, fakat yerine
gelen yeni vezirin tekrar Arapa'ya, b y k e h e m m i y e t vererek,
Fars istimlini yalnz Arapa bilmeyen c a h i l l e r e hasret t i i ni ,
U t b nin ifadesinden anlyoruz
[ Fuad Kprl,
Trk Ede-,
biyat Tarihi, kinci Kitap, s. 1 4 6- 1 4 7 , not-2 ]. Btn bunlar,
S m n l e r devrinde d e v l e t i l eri nde, r e s m di l olan Arapa
ile beraber y a v a y a v a Farsa'nn da kullanldn gsteren delil
lerdir. Yeni Fars edebiyatnn ilk kuvvetli inkifn da yine bu de
virde gryoruz; mmfih, Arapa, Smnler devrinde deil, daha
sonralar da d e v l e t di l i ve bilhassa i l i m di l i olarak btn ehem
miyetini ve hkimiyetini muhafaza ediyordu: O devrin, hatt aslen
ran olan mellifleri de, hemen ummiyetle, Arapa yazyorlard.
Byk lim B r n , u son senelerde Msrda baslan
^l^Tsinde
Arapa'mn ilim dili olduunu, Farsa'ya tercme edilen lm eserlerin
kymetlerinden, ok kaybettiklerini, Fars'nvn eski ran hikyelerini
yazmaktan baka bireye yaramyac an sylyor ki, aslen Arap

ZAHLAR

77

olmyan ve bu iki dili de ok iy i b i l e n byk limin bu mukayesesi

ok mnaldr.

4 4 . R d a k n n

Daha

sonraki

Iran

ve

Trk

ir ve sofilerinde de bu

gibi

fikirlere tesadf edilir; lkin bundan, birdenbire umum bir hkm

karmak doru olmaz. Yalnz, R d a k nn olduu muhakkak
tr : O esnada Ftm propagandasnn kuvvet ve ml dn
lrse, bunu tabi grmek cabeder. Esasen Ftm propagandaclarn
dan olan byk ir N s r H u s r e v in, irimiz hakknda ok takdirkr davranmas da buna bir delildir. rann bu byk iri hakknda
en gzel ve en yeni monografi udur: S a d Nef s , Ahvl ve E f r -

Rdak, iki cilt, Tahran 1310.

4 5 . D a k I k n n

Z e rd tl

D a k i k nin zerdt olduu btn trih kaynaklardan ve

eserinden anlalyor. Bu ir hakknda en etrafl tedkik, Kve mec
muasnda intiar etmitir (Numara 4 - 5 ) . Yalnz, burada B a r t h o l d
n yanld bir noktay dzeltelim: D a k i k ran m ill halk menkabelerini nazm ekline sokmaa alan ilk ir,, deildir. Son tedkikler
neticesinde, ondan evvel birtakm irlerin bu ie balam olduklarn
kat srette biliyoruz [ M i r z a M u h a m m e d K a z v n , B st M ekale,
11, s. 3 - 9].

46. r a n

D e s ta n i v e

F rd e v s

r a n d e s t a n ve F i r d e v s hakknda en ksa ve toplu ml

mat iin baknz [ F u a d K p r l , Trk Edebiyat Tarihi, kinci
Kitap, 1921, s. 1 49- 153] - Burada, bu mesele hakknda en m
him bibliyografya verilmitir. Mtehassslar iin buna ilve olarak
M u h a m m e d K a z v n nin mhim tedkikini zikredelim [B st M eka
le, 11, s. 1 - 64]. Prof. He n r i M a s s e nin u kitab [Firdous et l'Eposl m M edeniyeti X I L

 2 AHLAR

178

pee nationale, Paris 1935), herkesin lezzetle okuyabilecei cidd ve

kymetli bir eserdir. F ir de vs nin bininci yl mnasebetiyle, bil
hassa randa ehname'nin yeni tab'lar yaplm ve gerek ire, gerek
eserine it birok eyler neredilmise

de, burada onlardan bahse

lzum grmyoruz.
ehname nin,

yalnz

ran

edebiyat

zerinde

deil,

Trk

edebiyat zerinde de byk tesiri olmutur. Bu eserin manzm ve

mensur muhtelif Trke tercmeleri hakknda slm Ansiklopedisindeki
Osmanl

T r k E d e b i y a t mekalemizde zahat

vardr. Bunun

halk edebiyatmz zerindeki tesirleri ve bu mevzlarn halk arasnda

yaylmas hakknda mlmat almak iin baknz [ F u a d
Meddahlar, Trkiyat Mecmuas, c, 1, s. 4-10].
Eski

Kprl,

ran uar tezkirelerindeki masal kabilinden rivayetler,

ehnameyi G a z n e l i M a h m u d un emriyle yazlm gibi gsterir ki,

bizim birok yeni eserlerimizde bile, bu, bir tarih vk gibi tekrar
lanp durur. Yukarda zikredilen tedkiklerde bunun bir masal olduu
kat surette meydana karlm bulunuyor. F i r d e v s nin lm
ve sonradan ona dir l s l m l a r v e Z e r d t l e r arasnda teekkl
etmi olan menkabeler hakknda bibliyografik mlmat almak iin
baknz: [Trk Edebiyat Tarihi, kinci Kitap, s. 152, n o t 1.].

47. H

alk

k y e l e r n d e

b n - S n

b n - i S n y bir nevi sihirbaz gibi gsteren halk hikyeleri,

eskidenberi, Iranllar ve Trkler arasnda pek yaylmtr. Bu hususta
1937de Trk Tarih Kurumu tarafndan bastrlan bn-i Sn adl
mekaleler mecmuasnda bn-i Sn folklorlar ve bz paralar,,
ksmnda D r. S. n v e r le, Prof. e r e f e d d i n Y a l t k a y a nn yaz
larna baknz.

48.

B r

B r n ye it tedkikler u son yirmi sene zarfnda daha iler

lemi, onun yeni bz eserleri ortaya karlm, baslm, veya onlar
hakknda hulsalar ve tercmeler yaplmtr. Bu arada, yalnz onun

ZAHLAR
Al-Cemhir adh eseri hakknda Prof. e r e f e d d i n Y a l t k a y a tara
fndan yaplan mhim hulsay zikredelim [Trkiyat Mecmuas, 1936,
c. v, s. 1 - 26].

4 9 . LM T A R H N D E B R N

Yalnz B r n nin slm ilmindeki mevkiini anlaHak deil,

umumiyetle Islm ilminin vm . - x. asrlardaki parlak inkiafyle,
x.-xiii. asrlardaki inhitatn ve bilhassa d n y a i l i m t a r i h i n
deki mevkiini anlamak iin en toplu ve en yeni eser A l d o M i e l i nin
u kitabdr : La Science arabe et son rle dans l evolution scientifiue mon
diale, Leyde 1938. H. R e n a u d , M a x Me y e r h o f , J u l i u S R u s k a
gibi Islm ilminin muhtelif beleri zerinde alan bz limlerin
ilvelerini de ihtiva eden bu eser, yalnz mtehassislan deil, her
fikir adamn alkalandrabilir.

5 0 . S E N C E R N

M M L

M E S ELES

B a r t h o l d , byk Seluk hkmdn S ene er tarafiadan Ab

bs halfesinin vezirine yazlm bir mektubun bir fkrasma daya
narak, S e n c e r in okuyup yazma bilmediini iptida Mool stils
Srasnda Trkistan adh (Rusa) eserinde ileri srm ve bu kitaba
ilve olarak nerettii metinler arasnda bu mhim vesikay da neretmiti (S. 38). Daha pek kk yata devlet idaresinin ar yk
lerini yklenmee mecbur olan bu hkmdrn okuyup yazma
bilmemesi,, nden, B a r t h o l d n byle ok umm bir netice karmas,
bizce ok yanltr. Bir defa S ene er, mmliine ramen, muhiti
ve hayat tecrbeleri syesinde, asl kltrsz bir hkmdr saylamyacak
mlmata sahip bulunuyordu ve Iran Edebiyatim bilmedii, elde
bunun aksi ni gsteren birtakm v e s i k a l a r varken, asl iddia olu
namaz. xn. asrda, Seluk ailesine mensub prensler arasnda, ede
biyata ve gzel sanatlarn muhtelif belerine intisap etmi ok
m n e v v e r insanlar da vard. B a r t h o l d n iddias, ancak, Turul
ve Alp Arslan gibi ilk byk hkmdrlar hakknda dorudur; fakat,
bu basit k a b l e reisleri, ok byk birer d e v l e t kuruct t su idiler

8o

ZA H LA R

ve btn m e d e n t e z h r l e r i daima kuvvede himye etmekten

geri durmamlard.

5 1 . N z m - l

M lk

ve

Siysetnme

Selukler devrinde, d a r ve s i y as
bakmlardan, vezir
N izm -l M lk n byk bir nfuz ve tesiri olduu muhakkaktr.
Ona dir umum mlmat almak iin 1935de slm Ansiklopedisinde
H a r o l d B o w e n tarafndan yazlan
mekaleye baknz [Buradaki
S i l s i l e n me olduka yanl ve eksiktir. Eer mellif, E . de /jambaur''in
1927de kan Manuel de Genealogie et de Chronoldgie pour Vhistoire de
ITslam adh eserine mracaat etseydi, orada Nizm-l M lke it
s i l s i l e n me yi grecek ve eksiini biraz tamamlyacakt; mmfh,
bunun da eksik ve yanl olduunu hemen ilve edelim]. Onun
SiyLsunme adh mehr eserinin Ch. S c h e f e r tarafndan neredilen
metni ve Franszca tercmesi birok yanllarla dolu olduu gibi
[Bunlardan bzlarn F. G a b r i e l i , Orientalia, vol. vn., fasc. 1 - 2 ,
1938, P. 80 - 94de neretmitir], 1310 ems - hicrde Tahranda
baslan nsha da iyi bir tab* saylamaz. stanbuldaki bz yazmalara
istinaden bu eserin yeni bir tab'n ve Trke tercmesini ok geni
hiyelerle ve N i z m - l M l k n hayat ve eseri hakknda byk
bir mukaddime ile birlikte nere hazrlanmaktayz. H. B o w e n in
de ona it bir monografi hazrlamakta olduunu W. M i n o r s k y
bir mekalesinde bildirmiti [ Son yllarda bu eserin Trke, Rumca,
ngilizce, Almanca tercmeleri neredildi].

52. E n v e r

ve

iz m

Trk saraylarnda ve muhtelif Trk hkmdrlarnm him

yesi altnda yetimi olan Enver ile N izm , ran edebiyatnn iki byk
simsdr. hreti, Sultan S e n c e r in adna bal olan E n v e r ,
kasideleriyle Seluk saraynn ve Emrlerinin azametini terennm
etmi ve sonraki r a n ve T r k kasidecileri tarafndan bir t a d
olarak telkki edilmitir [ran edebiyat tarihlerinde bu ir hakknda
verilen mlmat tamamlayc mahiyette olarak, onun imdiye kadar
pheli kalm olan lm yl meselesi hakknda Mirz Muhammed

ZAHLAR

18 1

K azvnnin tedkikini zikredelim : B st Mekale, n., s. 2 8 3 - 2 9 0 ].

N i z m ye gelince, ran ve Trk m e s n e v c i l e r i n i n bu byk
stad, rann en b y k irlerinden biridir. iirlerinde olduka
mebzl T r k e k e l i me l e r e de tesadf edilen bu irin mesnevi
tarznda nasl b ir t e c e d d d yaptn anlamak iin Trk Edebiyat
Tarihimize baknz : kinci Kitap, s. 208 - 210.

5 3 . I s m l l e r n S o n u

Bunlar hakknda

slm

Ansiklopedisindeki

muhtelif madde

lerde (mesel Alamt, Assassin, Haan bin Sabbh, Ismlye) zahat

bulunur. Yukarda (31. notta) bahsettiimiz M a s s i g n o n un bibli
yografik mekalesine de baknz. Bizim Trkiye Tarihi, s. 219da da
bu hususta bz tedkikler zikredilmitir; mmfih M o o l 1a r n,
en mhim Isml merkezi olan Alamt kal'asm tahrip etmeleri hakkn
da en etrafll zahat ile, orada ele geen lsm l kitaplarna istinaden
bunlarn tarihi ve itikatlar hakknda en mhim mlmat, Cveyn
Trihinin birka sene evvel M i r z M u h a m m e d
K a z v n tara
fndan kymetli hiyelerle neredilen son cildindedir: The T a rkh-iJahn Gsh, Part m., G. M. S. xv, Leyden 1937. M o o l l a r n
ve daha sonra T i m u r un iddetli tkibtna ramen, xv. asr
da sfahan civarnda I s m l l e r in bulunduunu Ravza t-us Saf
mellifi sylyor [C. v, s. 99].

54. S e l u k l u l a r dan So n ra

S e l u k l e r in

t m M

cadeleler

suktiyle

Mool

r a n d a

i st i l s

arasnda

geen

devrede, rann muhtelif shalarnda, birtakm i t i m i m c a d c l e l ere ahit oluyoruz. Bzan mezhep mnaferetleri Snnlerle 'ler,
Haneflerle afi ler mcadelesi tarznda ehi r l i l er arasnda, ya
hut ehi rl e k y arasnda, yahut g e b e k a b l e l e r le yer l e i k
hal k arasnda, m u h t e l i f un s u r l a r veya ayn unsura mensup
m u h t e l i f k a b i l e l e r arasnda mevcut olan bu m c a d e l e l e r
hakknda, henz hibir cidd tedkik yaplmam, tarih kaynaklarda
bunlara it mevcut rivayetler esasl bir srette toplanmamtr. Ancak,

z a h l a r

8a

B a r t h o l d n mahedesi vehile, o devirde bu itim mcadeleler in

mevcudiyeti muhakkaktr. Mool istilsn k o l a y l a t r a n miller
arasnda bunu da gznnde tutmakvcabeder.

55. M

Bu
Dersler

ool

s t l s i n i K

hususta B a r t h o l d n

adl

mkemmel

o l a y l a t ir a n

O rta-Asya

eserine baknz

Trk

m l l e r

Tarihi

[Trkiyt

Hakknda

Enstits

klliyat arasnda 1927de kmtr]. Re n G r o u s s e t de, Mool

istilsn kolaylatran sebepler arasnda H r e z m a h la r devletinin
roln olduka iyi zah etmitir [l'Empire des Steppes, Paris 1938, P.
225].

56. M

ool

I s t l s i n a D

a ir

e d k k l e r

Cengiz istils ve Mool devletleri hakknda umm ml

mat iin B a r t h o l d ve Gr o u s s e t nin zikredilen eserlerine baknz.
rann bu istldan sonraki vazyeti hakknda A b b s k b l in
Trih-i mufassal- ran n n C e n g i z den T i m u r devleti nin teek
klne kadar,, gelen devreye it ilk cildini tavsiye edebiliriz [Tahran,
1312 ems-hicr]. Bu hususta en yeni ve toplu eser, B e r t h o l d Spule r in Die Mongolen in ran (Leipzig 1940) adl kitabdr ki, rann
1220 - 1350 yllan arasndaki devresine ittir ve yalnz siyas tarih
olarak deil, kltr tarihi bakmndan da faydahdr. Bu
mesele
hakknda imdiye kadar bilinen kaynaklan ve yaplan tedkikleri
oradan renmek mmkndr [ Bu eser dilimize de evrilip T .T .K .
tarafndan neredilmitir].

57. S

a l g u r l a r

Byk Seluk devleti bakyyelerinden olup, rann meden

tarihinde mhim mevkn bulunan kk S a l g u r l e r sllesi hak
knda, bu zikredilen eserlerde mlmat vardr. slm Ansiklopedisi nde T . W. H a i g tarafndan yazlan S a lg h u r id e s maddesi ok sath
dir. Bunlann, yirmidrt Ouz boyundan biri olan S a l u r boyuna

z a h l a r

183

mensup olduunu, ayn esere yazm olduum S a lu r maddesinde

sylemitim. Bunlarn sikkeleri zerinde bulunan ve meskkt limleri
tarafndan imdiye kadar m h i y e t i

anlalamyan

bir eklin,

S a l u r kabilesinin eski damga's olduunu yeni bir mekalemde gs

terdim ki, bu sretle bu hanedann e t h n i k menei meselesi artk
kat srette halledilmi demektir [ F u a d K p r l , Ortazaman Trk
Devletlerinde Hukuk Sembollerdeki M otifler, Trk Hukuk ve iktisat
Tarihi Mecmuas, c. n, s. 50].

58S a d ile Hf z ,

S a 'd v e

H k iz

ran edebiyatnn cidden byk iki sims-

dr ki, Trk dnyasnda da byk ve devaml bir hret kazanm

lar ve T r k E d e b i y a t nn t e k m l zerinde messir olmular
dr. Her ikisinin eserleri Trkeye mteaddid defalar tercme olun
mu, ders kitab olarak asrlarca okutulmu, haklarnda er hl er ve
h i y e l e r yazlm ve hatt bunlarn birksm da baslmtr. Bil
hassa, H f z n xv. - xv. asrlarda T r k iiri zerindeki tesiri
ok byktr [slm Ansiklopedisi'nde T r k E d e b i y a t mekalemize
baknz]. S a 'd hakknda, He n r i Ma s s e nin u eserine baknz :
[Essai sur le poete Saadi, Paris 1919]. Btiin hretine ramen, H f z
hakkmdaki mlmat, yazk ki, ok az ve ok phelidir; birok eski
tablarndan ve muhtelif ecnebi dillere tercmelerinden sonra, son
yllarda Tahranda iki defa ayr ayr biri A. H a l h l , dieri H.
P e j m n taraflarndan bastrlan D ivan', xv. asr balarna it
yni, en eskisi 827 hicr senesinde yazlm

nshalara istinad

ediyor. stanbul Edebiyat Fakltesi meznlarndan D a V u d Zek,

Topkap Mzesi nde Revan Kk ktphanesinde 822de yazlm bir
nsha bulduu gibi, Ayasofya M zesi ktphanesinde 8 1 3 - 8 1 4 yl
larnda yazlm bir mecmuada da Hfzn iirlerine rastgelmitir. Bu
sretle, H fz D v a n in in yeni bir tab' artk zarret kesbetmi bulunu
yor. H f z hakknda son senelerde randa muhtelif makaleler ve
risaleler yazlmsa da, hibir y e ni v e s k a y a dayanmyan bu sath
yazlar, bu husustaki eski bilgilere yeni birey ilve etmemektedir.
Bu byk ir hakknda ileride yaplacak aratrmalara bir yardm
olmak zre, imdiye kadar hi gze arpmam mhim bir vesikay

z a h l a r

184

bildirmek isterim: Hvce Murvrd M net'ndak bir kayt, S u l t a n

H s e y i n B a y k a r a nm (hicr 907de) birok ediblerin yardmyle
H fz Dvan'nin doru bir nshasn tertip ettirdiini gstermektedir
[Husus ktphanemizdeki yazma nshada. Bu eser, son yllarda
Almanyada neredilmitir].

59. M

Moollar

ool

hakknda

s t l s i n i n H

yukarda

a k k

zikredilen

a h y e t

bibliyografyaya ve

bilhassa B a r t h o l d n Orta-Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler ine ba

knz. Esasen, Mool istilsnn hakik mhiyetini meydana koymak
erefi, iptida B a r t h o l d a ittir.

60. M

ool

s t l s in d a n K

alan

avm

zler

Garba gelip yerlemi olan M o o l kabilelerinden yalnz

Hezre'ler hl E f g a n i s t a n da yaamakta ve d i l l e r i n i muhafaza
eylemektedirler. Mool istilsnn garba, r a n a ve A n a d o l u ya
getirdii Trk ve M ool kabileleri hakknda imdiye kadar hibir ara
trma yaplmamtr. Bu hususta hazrladmz bir tedkik yaknda
neretmek midindeyiz.

6 1. M

oollar

e v r n d e

c r

n k a f l a r

Mool ftuhatndan sonra U z a k - a r k ile Y a k n - a r k ve

A v r u p a arasnda t i c r mnasebetlerin inkiaf hakknda yukanda
zikredilen eserlerde ve B a r t h o l d da kf malmat vardr. Fazla taf
silt iin, eski olmakla beraber, kymetini hl muhafaza eden u
mehur esere baknz: [W . H e y d, Histoire du Commerce du Levant au
Moyen-ge, reimpression, 2 vol. Leipzig, 1923]. G . 1 . B r a t i o n u nun
Rechercher sur le commerce genois dans la M er Noire au xm e sik le (Paris,
1929) adh eserinde de mhim tafsilta rastlanr.

62. M

oollar

ve

e n z

ollari

Basra Krfezindeki r a n limanlanyle H i n d ve i n arasn

daki mnasebetler, ok eskidir. M o o l l a r bu deniz yolundan isti

z a h l a r

185

fadeyi ihml etmedikleri gibi, M e m l k m p a r a t o r l u u nun Hind

denizindeki t i c r f a a l i y e t i n i durdurmak iin buradaki limanlar
kullanmak teebbsnde de bulunmulard.

63

ool

evr

a r h s

e d - d

Mool devrinin bu byk tarihisi hakknda onun tarihinden

kk bir ksm neir, tercme ve tahiye eden byk Fransz mste
riki Q u a t r e m ereden bahyarak birok yazlar yazlm, Brovvnen
ran Edebiyat Tarihi ve C a r r a de V a u x nun les Penseurs de Vslam'
gibi umm mahiyette kitaplarda ona uzun sahifeler tahsis edilmitir.
E. B l o c h e t nin Introduction l'histoire des Mongols (G. M. S. Leyden,
1910) adh kitabn tenkid maksadiyle B a r t h o l d tarafndan yazlan
mekaleyi bilhassa tavsiye ederiz [B. R a g b Hu l s i tarafndan ya
plan Trke tercmesi Trk Yurdu Mecmuas, sene 14, c . dedir. Onun
tarihilii hakknda en toplu ve ksa mlmat iin baknz: F u a d
K p r l , Trk Edebiyat Tarihi, 1928, s. 268-270].

64. A l t i n o r d u d a T r k E d e b y a t i

Altnordu shasnda xv. asrda klsik Trk edebiyatnn kuvvetli

bir inkiaf gsterdii, onbe sene evvel bulup meydana kardmz
birtakm edeb eserler syesinde iyice anlalmtr. Ondan evvel, Rus
trkologlarndan S a m o i l o v i ile B a r t h o l d n meydana koyduklar
bir-iki eserden baka birey mlm deildi. Ayrca, tafsilt iin
Trk Edebiyat Tarihi'mize baknz (S. 356-365). Bu hususta San oi l ov i in u mekalesine de baknz: [Cuci Ulusu veya Altnordu Edeb D ili,
Trk Dili Blteni, say 12, 1935, s. 34-49].

65. Kutadgu B ilig

Kutadgu
B i l i g hakknda Trk Edebiyat Tarihi' mize ve
K b s n m e hakknda da slm Ansiklopedisindeki T r k E d e b i

Z AHLAR

86

y a t mekalemize baknz. Orada, bu eserin Anadolu Trkesine muh

telif tercmelerinden bahsedilmitir.

Kutadgu

B i l i g , Prof. Reit Rahmeti A ra ttarafndan yeni

den neredildii gibi, bugnk dilimize de tercme olunmutur:

Kutadgu B ilig /., M etin, Trk Dil Kurumu neri, stanbul, Mill
Eitim Basmevi, 1947; Kutadgu B ilig //., Tercme, Ankara Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 1959, xxvn + 477.

66. I s l m M

e d e n y e t

ve

eni

iy m e t l e r

Daha slmiyetten nce j>alar ve bir y a z l

e d e b iy a tla n

olan T r k l e r in mslman olduktan sonra, y e ni d in in tesiriyle, mzlerini unutmalar, ok dikkate yan bir hdisedir. Yeni
dinin yaratt t aas s up havas, bilhassa bu gibi me d e n a n anelerin balca saklaycs olabilecek y k s e k s n f zerinde o kadar
messir olmutur ki, p a g a n i z m y d i g r olan her ey hemen yok
edilmi, eski kymetler yerine yeni kymetler konmutur. Yalnz, hal k
ki tl esi , eski ananelerini, eski kymetlerini saklamtr ki, aradan
uzun asrlar getikten sonra bile, m s l ma n l k b o y a s altnda o
eski p a g a n i z m b a k y y e l e r i n i bulmakdaima mmkndr. Trklerdeki y k s e k s n f n, yeni bir y a b a n c m e d e n i y e t l e temas
eder etmez, derhl onun cazibesine kaplarak m ill kymetlerini tezyif
etmesi ve mzsi ile derhl alkasn kesmesi, kltr tarihimizde daima
tesadf edilen maraz bir hdisedir!

67. A

h m ed

esev

H o c a A h m e d Y e s e v nin Trkler arasnda asrlardanberi

devam eden byk tesirini ve bu tesirin yalnz Orta-Asyaya mnha
sr kalmyarak, btn Trk memleketlerine yayldn, ona it yaz
dmz bir monografi ile vaktiyle gstermitik ( Trk Edebiyatn
da lk Mutasavvflar, stanbul, 1919). Bu t ari kat , Trkler arasnda

z a h la r

187

m s l m a n l n yaylmas hussunda ok messir olmu ve Trk

Tesev dervileri, tpk misyonerler gibi, bu hususta byk gayret gs
termilerdir. Gerek A h m e d Ye s e v , gerek bu tarkate mensup bir
takm ir-derviler,- bu propaganda iin, eski T r k H a l k E d e b i
y a t mahslleri eklinde yazlm iirler vcude getirmilerdir [Bu meseleler hakknda, bahsettiimiz byk m o n o g r a f i den baka, Trk
Edebiyat Tarihi'mize baknz: S. 226-232]. Burada, Y e s e v y e tarkatinin hakik mahiyeti ve karakteri hakkmdaki eski grlerimi d
z e l t me k cabettiini sylemeliyim: iptida, YesevVUkten kan ve
Mvernnehirin xv. - xv. asrlardaki mutaassp muttinin tesirini
tayan Nakibendi tarkatine mensup mellifler, byk prleri A h
m ed Y e s e v hakknda birtakm eyler yazmlardr ki, ona it eski
k a y n a k l a r bunlardr. Bu mellifler, Y e s e v l i i n ilk eklini ve
A h m e d Y e s e v nin hakik ahsiyetini tarih realiteye u y g u n olarak
tasvir etmemiler, kendi arzu ve temayllerine gre, h a k i k a t i tama
miyle de i t i r mi l e r d i r ; hlbuki, Yesevliin ilk yayld gebe
T r k mu h i t l e r i n i n i c a p l a r ve din deitirme psikolojisinin u mu
m k a i d e l e r i gznne getirilince, buna imkn olmad anlalr.
Esasen, bu sonraki N a k i b e n d melliflerinin btn tahriflerine
ramen, Yesevliin gebe T r k muhitlerine i n t i b a k ettii, eski
Trk paganizm inden birok eyler a l d ve yinlerinde gebe urfne uygun olarak kadnlarla erkeklerin beraber bulunduu, eski
m n yinlerinde olduu gibi, musik, iir ve extatique (vecdli)
rakslarn ihml edilmedii, o nl a r n y a z l a r n d a n d ahi istidll
edilebiliyor. Esasen, Trklerin eski di n a n a ne l e r i ne bu sretle
t e t b u k etmese, Yesevlik halk arasnda byle sratle yaylmaz ve
slmlatrma roln asl oynyamazd. Trk a m a n izm 'in in I s l m
t a r k a t l e r i zerindeki tesiri hakknda T r k i y t Ens t i t s ne
riyat arasnda kan u eserimize baknz: nfluence du chamanisme
turco-mongol sur les ordres mystiques musulman, stanbul 1929. Yine bu
mevzua dir, e r e f e d d i n Y a l t k a y a nm ikinci Trk Tarih Kong
resi neriyat arasndaki Eski Trk An'anelerinin Bz D in Messeselere
Te'siri isimli yazs da mhimdir. Din tarihimizin bu mhim meselesi
hakknda pek yaknda huss bir tedkik neretmek midindeyim.

88

t ZAHLAR
. Trk kltr tarihinde ok byk ehemmiyeti

olan

Hoca

Ahmed Y e s e v hakknda, slm Ansiklopedisi'nin Trke nerinde

km olan yazm buraya ilve etmei zarur grdm :
A H M E D Y E S E V . Ahmed Yesev (?- 166), sf ir ve tarkat
miiessisi sfat ile, Trklerin mnev hayat zerinde asrlarca tesiri
grlm byk bir ahsiyettir. P r-i Trkistan lkab ile

( Fa r i d

a l - D n A t t a r , Mantk o.l-tayr, 1287, ran basn, s. 158, Hikyt

der beyn- ahvl-i pr-i Trkistan) dokuz asra yakn bir zaman tebcil
edilen Yesevnin hret ve nfuzu, yalnz coraf mnas ile Tr
kistan shasna mnhasr kalmyarak, muhtelif Trk ubelerinin ya
ad ok geni shalara yaylm, trih ahsiyeti pek oktan unu
tularak, Trk evrelerinde asrlardanberi, tamamiyle menkabev
bir hviyet alm, Yeside trbesi, son yllara kadar, btn kazakkrgz bozkrlarna hkim bir klt n mukaddes merkezi olmutur.
Trklerin din ve edeb tarihinde bu kadar geni ve devaml bir
tesir icra eden byk Trk mutasavvfnn trih ahsiyetini, din
ve edeb bakmlardan icra ettii geni ve devaml tesiri, en umum
hatlar ile tesbite alalm.
I
T a r i h ahsi yet i . Ahmed Yesev, hcegn silsilesine men
sup olduu cihetle, buna Hce Ahmed Yasev de derler (Bk., H
cegn). Ahmed Yesevnin trih hviyetini gsterecek vesikalar o
kadar az ve o derece menkabelerle karktr ki, btn bunlarn
tenkid ve tahlili neticesinde bile kat bir hkme varmak mmkn
olamyor; mmafih vereceimiz malmatn, teferruat bakmndan
deilse bile, umum hatlar itibnyle hakikate ok yakn olduunu
syliyebiliriz. Ahmed, x. asrn ikinci yarsnda, Garb-Trkistanda
imdiki imkent ehrinin biraz arknda Sayram kasabasnda dodu.
sfcb veya Akehir isimleri ile de tannm olup, o sralarda slm
kltrnn mhim bir merkezi olan bu kasabada, Trkler ve ranllar yaamakta idiler. brahim adl bir eyhin olu olan Ahmed, yedi
yanda babasn kaybetti ve ablas ile beraber sonradan Trkistan
adn alm olan Yesi ehrine gelerek, orada yerleti. Trk menkabesinde Ouz Hann payitaht olarak gsterilen bu ehirde, o srada
A r s l a n B a b a adl mehur bir Trk eyhinin temsil ettii bir
tasavvuf ananesi mevcuttu. Ahmed, ilk tahsil yllarn burada geir
dikten sonra, Mvernnehrin byk slm merkezi olan Buhrya

za h la r

189

geldi. Byk Selukleri metb olarak tanyan Karahanllarm h

kimiyeti altndaki bu ehir, o srada slm kltrnn ok mhim
bir merkezi idi; ehirde l - i B u r h n adn tayan ve reislerine
Sadr-i cihn lkab verilen ok zengin, kudretli ve hanef mezhebinde
bir eski aile hkm sryor, Trkistann her tarafndan gelen
binlerce talebe, ehri dolduruyordu. Ahmed, Buhrda, devrin
en ileri gelen lim ve mutasavvflarndan eyh Ysuf Hemednye (H. 440-535, M. 1048/1049-1140) intisap ederek (H. 5 0 4 -M.
m o dan epeyi evvel), onun iddetli nfzu altnda kald ve onunla
beraber birok yerler gezdi. eyhinin byk tevecchn kazanarak,
onun nc halfesi olan Ahmed, ilk iki halfeden sonra, H. 555
(M. 6o) de Buhrda eyhin postuna geti; fakat onun eski bir
iareti mucibince, biraz sonra Yesiye dnd ve H. 562( M. 6 6 )den
lmne kadar bu ehirde kuvvetli bir tasavvuf propagandas yapt,
slm Asyasnn her tarafnda tarkatlerin kuvvetlendii, her kede
tekkeler ykseldii bu esnada, ark Trkistanda, Kula civarnda,
Yedi-Su havalisinde yeni ve kuvvetli bir slmlama cereyan da in
kiaf ediyordu. te, Ahmed Yesev bu elverili artlar iinde, Sirdery havalisinde Takent ve mlhakatnda, Seyhun tesindeki boz
krlarda byk bir nfuz kazand. Onun etrafnda toplananlar, s
lmiyet e yeni, fakat ok kuvvetli ve samim rabtalarla balanm
gebe, yahut kyl Trklerdi; binenaleyh slm ilimlerini ve ran
edebiyatn pek iyi bilmekle beraber, mridlerine dervilik dbn
telkn iin, anlyabilecekleri bir dil ile hitabetmek mecburiyetinde
kald ve Trklerin halk edebiyatndan ald nazm ekilleri, hece
vezni ve olduka basit bir dil ile sfyne manzumeler yazd ki,
bunlara, alelde iirlerden ayrdetmek iin hikmet derler.
Ahmed Yesevnin brahim adh bir olu olmu ise de, daha
babasnn hayatnda lmtr; son zamanlara gelinciye kadar ken
dilerini Ahmed Yesev sllesinden sayan birok kimselerin nesebi
ise, onun Gevher ehnz adh kzma eriir. Yesi ehrinde son yllara
kadar Yesev ailesine mensup birok kimseler bulunduunu bildii
miz gibi, gerek Mvernnehrde, gerek Osmanl mparatorluu
memleketlerinde, mesel Semerkandl eyh Zekeriy, skpl ir
At (xv. asr), Evliy eleb, Hce Hfz Ahmed Yesev-i Nak
ibend (xvn. asr) gibi, birtakm ir ve melliflerin Yesev aile
sine mensupluk iddiasnda bulunduklarn biliyoruz [ F u a d K p

190

ZAHLAR

rl , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 86-88, 397]. Bunlara

ilve olarak, xv. asrda hacc maksadyle, maiyyetindeki dervi
ler ile beraber, Osmanl memleketine gelen eyh Zeng ile (Edebiyat
Fakltesi Mecm., x., say 2, s. 41), xv. asrda Yeside mehur Tongus

eyhi zikredelim [Reeht Tercmesi, stanbul,

1269, s. 243].

Yine bu asrda Altn-Ordu hanlarnn saraynda Yesev ailesinden

Mahmudun byk bir nfuz kazanarak, hatt hkmdrn kzn
aldn biliyoruz [ B a r t h o l d , Orta-Asya Trk Trihi Hakknda Dersler,
stanbul, 1927, s. 161].
Ahmed Yesevnin mezar zerinde yaplm olan trbe ve hnkahm, Timur tarafndan yeniden muhteem bir ekilde yaptrl
dn ve inatn iki yl srdn biliyoruz. xv. asrda yalnz
Mvernnehrin ehirli halk deil, bozkr gebeleri arasnda da
ok mhim bir ziyaret yeri olan bu mezarn tmiri, Timurun umumi
yetle tkibettii din siyset plnna ok uygundur. Mutahassslar
tarafndan bu devir mimrisinin en parlak mahsllerinden biri olarak
kabl edilen bu trbe, cmi ve hnkah, rivayete gre, son zbek
Han Abdullah tarafndan tmir ettirilmitir; mmafih bu tmirtm
eybn Han tarafndan yaptrlm olmas, tarih kaynaklarn ifadesi
ile daha iyi telif edilebilir : eybn Hann Kazak hanlar zerine
yapt seferde maiyyetinde bulunan ve hkmdrn emri ile bu vakalar Mihmannme-i Buhr adh eserinde hikye eden Fazlullah Isfahn,
eybn Hann Yeside cmi yaptrdn sylerse de, bunun bir
tmirdcn ibaret olduu tahmin olunabilir; bununla beraber, bu
eserde, nakibend eybn Hann, Ahmed Yesev hakknda ne b
yk bir hrmet beslediini ve o asrda Yesev klt nn zbekler ve
bilhassa Kazaklar arasndaki ehemmiyetini gsteren mhim kaytlar
vardr. Bu bidede, en eskileri Timur devrine ait, muhtelif kymetli
eya bulunduu gibi, zbek-Kazak hkmdrlarma ait tarih kabirler
de vardr. Rus istilsndan sonra birka defa tmirine teebbs edilen
bu mimr bidesi ve ihtiva ettii eserler ve kitabeler hakknda muh
telif tedkikler neredilmitir [lk Mutasavvflar, s. 88-96; orada istifade
edilmemi olan bz neriyt ile, kitabn kmasndan sonra neredilen
bz tedkikler iin bu makalenin bibliyografya ksmna bk.]. Timur
dan balayarak muhtelif asrlarda, muhtelif Trk hkmdarlar
tarafndan ziyaret edilen bu trbe, yakn yllara kadar, Orta-Asya
ve Volga Trklerinin ve bilhassa zbek-Kazaklarm mukaddes bir

ZAHLAR

ziyaret yeri olmu, bozkr gebeleri arasnda iddetle hkim bir

Yesev klt'nn merkezi hline girmitir. Bilhassa k ortasna tesadf
eden belli bir zamanda, her yl burada onbinlerce insan toplanr ve
bir hafta yin yaplrd. Yesev menkabelerinin asrlarca yaad bu
shalarda, Yesev mridlerine ait birok trbe harbelerine hl
tesadf edilir. Timur zamannda hatt daha nce ve daha sonra
zengin vakflara mlik olan bu mukaddes mezar civannda gml
mek, zbek-Kazaklar iin bir idealdir. Bilhassa byk ve orta ordalara mensup zbek-Kazak zenginleri, daha salklarnda, trbe
yaknnda bir para toprak satn alrlar, bunlar kn lseler bile,
cesetleri keeye sarlarak bir aaca aslr ve ilkbaharda Yesiye gt
rlerek kendi tbirlerince Kara Ahmed, yni Yesevnin mezar
civarnda defnolunur. Rus msteriki Go r d l e v s k i y , buradaki Ye
sev klt'nde ehrin trklemesinden nce iran bir klt'n devamn
grmek istiyorsa da, bu iddia hibir delile dayanmamaktadr: Muh
telif mevsimlerde, mahsln bereketini te min gayesi ile, yaplan zi
ra yinler btn kavimlerde mterek olduu gibi, Yesev klt ndeki
eski Trk unsurlarn da ksaca gstermitim (Ayn. esr., s. 96; Yesev
tarkatinde Trk paganizminin tesiri hakknda biraz aada izahat
vardr).
II

T a s a v u f H v i y e t i ve T e si ri . Biraz aada edeb

hviyetinden bahsederken grlecei gibi, bugn elimizde Ahmed

Yesev tarafndan yazld muhakkak hibir eser mevcut deildir,
lmnden asrlarca sonra yazlm muhtelif tasavvuf, kitaplarnda,
yahut menkb mecmualarnda ona isnadedilen bz szler, bz
hareketler, birtakm menkabeler, Ahmed Yesevnin mutasavvf
ahsiyeti hakknda bize tam ve doru bir fikir verebilmekten ok uzaktr. Esasen bu eserlerden birounun Orta-Asyada kuvvetli Nakibendye tarikatnn kuruluundan ve xv. asrda Osmanl im pa
ratorluu memleketlerine yaylndan sonra vcude geldii dn
lecek olursa, bunlarn, Ahmed Yesevyi tamamiyle nakibend g
rne gre tasvir ettikleri kolayca anlalr. Mvernnehrin byk
Islm merkezlerinde snn Iran kltrnn Trk-Mool paganiz
mine kar bir aksl'ameli mahiyetinde olan nakibendlik, bu kltr
tesiri altndaki Trkleri de kolayca nfuzu dairesine almak iin,
yesevlikle bz balar te'sisine alm olmaldr. Trk Edebiyatnda
lk Mutasavvflar yazarken, gerek Ahmed Yesevnin sfiyne ahsi

192

ZAHLAR

yetini, gerek Yesev tarikatnn hviyetini, tamamyle nakibend

kaynaklarnn gsterdii ekilde tasvir etmitim; halbuki, Baba,
Hayder ve Bekta ananelerinin Ahmed Yesev hakkmdaki rivayetleri
phesiz, tarih hakikate daha yakndr. lk Mutasavvflar'm nerinden
sonra bektaliin meneleri hakknda yaptm aratrmalar ve elde
ettiim yeni vesikalar, onun tasavvuf ahsiyeti ve yesevye tarikatnn
ilk asrlardaki husus karakteri hakknda yeni fikirler verdi ki, Trkler
arasnda bunlar, lk Mutasavvflar'dakinden tamamiyle farkldr [Bu
farka ilk defa u eserimde ksaca iaret eylemitim : Les Origines de
l Empire Ottoman, Paris, 1935. s. 118 v. d.].
Ysuf Hemedn halfelerinden olan Ahmed Yesevnin bir
taraftan Horasan melmetiyesi nin, dier taraftan ark Trkistan ve
Seyhun evresindeki cereyanlarnn tesiri altnda kalp, olduka
geni ve serbest bir tasavvuf felsefesine ship olduu tahmin edile
bilir; fakat buna ramen bu tarkat, Mvernnehr ve Harezmin
byk snn merkezlerinde daha ziyade ortodoks bir mahiyet gster
mi olmaldr. Ahmed Yesev, Yesiye yerleerek, propagandasn
daha ok gebe ve kyl Bozkr Trkleri arasnda teksif edince,
yesevlik, ister istemez, bu muhitin artlarna uymak mecburiyetinde
kald. Bu Trkler, samim Mslman olmakla beraber, slmiyeti
anlaylar, tabiatiyle ok sath ve ekl idi; binenaleyh yesevlik,
bu gebe Trk muhitinde eski Trk kable ananeleri ile ve paganizm
bakyyeleri ile karmak mecburiyetinde kald: Nakibend ananelerinde bile, Ahmed Yesevnin zikir meclislerinde kadnlar ile erkek
lerin bir arada bulunduklar hakknda rivayetler vardr (Cavhir
al-abrr'dan naklen lk Mutasavvflar, s. 39 v. d.) ki, Trk gebe
hayatnn bir zaruretidir. Yine nakibend kaynaklan, eski yesev
ananelerinde, sr kurban, muhtelif ekillere girip umak, mnfklan hayvan ekline koymak gibi, ksmen Trk paganizminden ve
ksmen budizmden geldiini bildiimiz unsurlarn mevcudiyetini
saklyamamaktadr (Ayn. esr.).
Btn bunlar ile beraber, yesev
tarikatndaki zikir tarznn da tamamiyle Trk paganizminden aln
dm vaktiyle zh etmitim \Llnfluence du Chamanisme turco-mongole
sur les ordres mystiques musulmans, stanbul, 1929]. Ahmed Yesevnin
bu zikir tarzm kabl etmesinde Trk muhitinin kuvvetli tesiri ol
duunu, bz eski mellifler de itiraf etmektedirler [lk Mutasavvflar,
s- I 33]-

z a h l a r

'93

Btn slm tarkatlerinde mevcut bir usle riayet ederek, Ahmed

Yesev de, daha hayatnda, birtakm halfelerini muhtelif Trk
shalarna yollamtr. Bunlardan birou unutulmusa da, asl byk
eyhlerin htras sakl bulunuyor: Ahmed Yesevnin ilk halfesi,
mehur Arslan Babm olu Mansur A ta (lm. : H. 594, M. 1197) dr ki, yerine olu Abdlmelik Ata, sonra onun olu Tac Hoca
(lm: H. 596, M. 1199) gemitir ki, Zeng A tann babasdr.
H. 615 (M. I2i8)de len ikinci halfesi Hrezmli Said Ata hakknda
malmatmz yoktur. nc halfe Sleyman Hakim Ata, Sfiyne iirleri ve menkabeleri ile, Trkler arasnda byk hret
kazanm ve H. 582 (M. 86)de lmtr. Hakim A tann en me
hur mrdi Zeng A tadr. Onun da mridleri Uzun Haan Ata,
Seyyid Ata, Sadr Ata, Bedr A tadr. Yesevye silsilesi bilhassa Seyyid
Ata ile Sadr A tadan gelir. Seyyid A tarun en mehur halfesi, Isml
A tadr. Onun olu shakn kk bir eseri, Upsala ktphanesi
yazmalar arasnda 472 numaral mecmuadadr; mmafih Yesevye
silsilesi, asl Sadr Ata halfeleri ile hretini saklamtr. Sadr Atann
halfesi Eymen Bab, onun halfesi eyh Al, onun halfesi de Mevdud eyhtir; bunun da balca iki halfesi mehurdur: Kemal eyh
ve Hadm eyh... Bu iki eyhten ayr ayr gelen iki silsile, hemen xv.
asr sonlarna kadar, kaynaklarda tesbit edilmitir. Mutasavvflarn
biyografilerine it eserlerde, Irak, Horasan, Mvernnehr sflerinden ayr olarak, Trk eyhleri diye zikredilen mutasavvflarn
(Reeht Tercmesi, s. 118) hemen hepsi Yesevye tarkatine mensup
eyhlerdir.
Ahmed Yesevye it menkabeler ile trih rivayetleri tenkid
bir ekilde kaynatrrsak, Yesevye tarkatinin trih ve coraf geli
mesi hakknda u neticelere varabiliriz : Bir Trk sfsi tarafndan
hlis bir Trk evresinde kurulan bu ilk byk Trk tarkati, balan
gta Seyhun havalisinde, Takent civarnda ve ark Trkistanda
kuvvetle yerlemi, sonra Trk dil ve kltrnn Mvernnehr ve
Hrezm shalarnd kuvvetlenmesi ile mterfk olarak oralarda
da ehemmiyet kazanmtr. Seyhun vdisinden ve Hrezmden boz
krlara ve Bulgar shasma yaylan Yesevlik, galiba Mool istils
neticesinde, Horasan, ran, Azerbaycan mntakalarmdaki Trkler
arasnda varln gsterdikten sonra, x i i i . asrda Anadoluya da
girmitir. Yesev eyhlerinin, bzan dervileri ile berber kk zmsl m M edeniyeti

X III

'94

ZAHLAR

reler halinde bu muhaceretleri, yava yava

azalmakla berber, xv.

asrda da devam etti: Hac Bekta ve San Saltuk gibi, en tamnm

Anadolu sflerinden baka, Azerbaycan ve Anadolu ananeleri xv.
asrda hl yayordu (Evliya elebi den naklen ilk Mutasavvflar, s.
53-55, 395). Dersimdeki kzba krt iretlerinden mhim bir ksm
nn, bugn bile, Ahmed Yesevye mensup olduklarn iddia etmeleri,
Yesev propagandasnn vaktiyle Anadoluda nekadar mhim bir rol
oynadm izha kfdir (Vakit gazetesi, 1925, 20 Haziran).
Horasanda daha x i i i . asrda Hayderye tarikatnn domasn
da tesiri olan Yesevlik, yine bu asrn ikinci yarsnda Anadoluda
Baba ve Bekta tarkatlerinin teekklnde de mhim bir mil
oldu. Mvernnehr ehirlerinde nakibendliin zuhur ve inki
af, bilhassa xv. asrda, bu shada ve nakibendliin kuvvet
lendii Horasan merkezlerinde yesevliin eski ehemmiyetini azalt
t; lkin, yukarda sylediimiz gibi, nakibendliin Ahmed Yesev
ile olan alkas, onu Nakibend tarkatinin byk prleri arasna
koyduu cihetle, bu byk sfnin Trkler arasndaki eski hretine
hi halel gelmedi: xv. asrda Timur ailesine mensup prensler ze
rinde Iranl nakibend eyhlerinin byk nfuz kazandklarn,
fakat buna ramen Ahmed Yesev klt nn de ehemmiyetten d
mediini gsteren misaller de vardr (Reeht Tercmesi, s. 332) .
Mvernnehrde Timur sllesinin yerine geip, hatt bir aralk
ksa bir mddet Trkistan ehrini payitaht ittihaz eden zbek Hn
lar iin de ayn mtlay tekrar edebiliriz; fakat nakibendliin
xv. asrdaki bu byk inkiafna ve Yesevye tarkatini kendi iine
almasna ramen, Horasanda, Afganistanda, Osmanl mparator
luu memleketlerinde Yesev mensuplarna hl tesadf edilmekte
idi. Yalnz Seyhun mmtakas ile zbek-Kazak bozkrlarnda Ahmed
Yesevnin ve yesevliin nfuz ve ehemmiyeti asl eksilmedi ve hi
bir tarkat onun yerini tutamad. Nogaylarn mill destanlarna
mesel Idige destanna giren bu Trk sfsine kar gebe zbekKazaklarn asrlardanberi besledikleri hrmet ve takdis, ok kuv
vetli bir klt hlinde asrlarca devam etmitir. Yesevye tarkatinin yin
ve erkn hakkmdaki malmatmzn kaynaklar, en eski olarak,
xv. asra kadar kabilmektedir (lk Mutasavvflar, s. 110-122). Naki
bendlikle byk bir benzerlik gsteren bu yin ve erkndan bzlan mesel zikr-i ene, yni bk zik ri tarkatin ilk kurulu devrine it

ZAHLAR

*95

olmakla berber, dier birok eylerin, xv. ve xv. asrlar esnasn

da, nakibendlik tesiri ile, deimi olduu muhakkak gibidir.
III
E d e b H v i y e t i ve T e siri. Ahmed Yesevnin Trk
ler arasnda tasavvuf esaslarn yaymak iin, hece vezni ile Trke
ve halk edebiyat ekillerine uygun manzumeler yazd malmdur.
Dier iirlerden ayrmak iin, xv.-xv. asrlardanberi hikmet ad veri
len bu manzumeler bir araya toplanarak Dvn- hikmet isimli; iir
mecmuas vcude getirilmitir ki, yesev ve nakibend ananeleri bunu
dorudan doruya Ahmed Yesevye isnad etmektedirler; halbuki
bugn elde bulunan yazma ve basma Dvn- hikmet nshalar en
sath bir tarzda tedkik edilince, bu manzumelerin muhtelif yesev
dervilerine it olduu derhl anlalr. Dvn- hikmetin eski bir ns
hasn bulmak imdiye kadar mmkn olamamtr. Go r d l e v s k i y ,
1929da Yesiye yapt ksa bir seyahatte, bundan altm-yetmi
yl nce, trbede, deri zerine yazl eski bir Dvn nshas bulundu
unu, fakat bunun sonradan kaybolduunu iitmitir. Herhlde
imdiye kadar xvn. asrdan evvele it bir nshann malm olma
dn emniyetle syleyebiliriz. Mihman-nme-i Buhr mellifi, Yesideki trbede Yesev kitabn okuduunu syliyerek, bunun Trke ve
sfyne bir eser olduunu, sulk mertebelerini ve usllerini bu kadar
tertipli olarak iine alan dier bir eser bulunamyacan bildiriyor ve
eyhi, h-i Yesi H wce Ata-i Ahmed diye zikrediyor; eserin manzum
olduunu sylememesi ve bilhassa Dvn- hikmet adn hi kullan
mamas, yukarki mtalalarmz kuvvetlendirecek mhiyettedir.
Bu nshay kim tertip etti? Dvn daki hikmetlerden hangileri haki
katen Yesevye aittir? Mstensihler elinde manzumelerin lisn
hususiyetleri ne dereceye kadar muhafaza edilebilmitir? Eldeki mal
zemenin bu suallere msbet bir cevap vermiye yeter olmadn,
yni bugn iin Dvn- hikmet in tenkidli bir basmn yapmak imkn
bulunmadn sylemek mecburiyetindeyiz.
Bugn, Dvn- hikmet nshalarndaki manzumelerden hibiri
Ahmed Yeevye it olmasa bile, uras muhakkaktr ki, bu byk
sf, halk edebiyat ekilleri ile Trke hikmet ler yazm ve ondan
sonra, yesev irleri arasnda, bu yolda manzumeler yazmak mukad
des bir anane olmutur. Bu bakmdan, Yesevye it olmamakla ber
ber, tabi, dil bakmndan deil, fakat ekil ve ruh itibariyle, onlarn

196

z a h l a r

asl Yeseviye it olanlardan farksz olacana hkmedebiliriz; nk

Yesev muakkiplerinin, ondan asrlarca sonra bile, ayn ekil ve edda,
ayn rh ile ayn tarzda hikmet ler yazdn, tarih ve edeb vesikalar
syesinde, kat olarak biliyoruz. Esasen buni yalnz Yesev muakkip
lerine has birey sanmamaldr. Umumiyetle sfyne halk edebiya
tnda bu deimezlik,, asrlarca devam etmitir. Bunun sebebini,
ksmen eski edebiyatn umum bir derdi olan nazirecilikte, ksmen
de bir defa byk prlere istinaden yerlemi ekillere muakkipleri
tarafndan det kuds bir mhiyet verilmesinde aramaldr. te
bundan dolay, hikmet ad verilen bu tasavvuf-ahlk iir nevi vastasyle, Ahmet Yesevnin edeb ahsiyetini ve telkn ettii ideolojiyi
hatt takrib bir mhiyette de olsa az ok anlamak mmkndr.
Tarih ve filolojik tenkid zihniyetini bir tarafa brakarak, Dvn-
hikmetin nasl vcde geldiini hi dnmiyen Avrupa trkiyatlar,
V a m b e r y den M e l i o r a n s k i ye, M a r t i n H a r t m a n n a
Kari
B r o c k e l m a n n a kadar, onu, xn. asr mahsl saym
lardr (Yalmz J o s e f T h r y , Y e s e v hakkmdaki biyografik mal
matnn yanllndan dolay, bu eseri xrv. asra karyor). Elimizde
bulunan kark Dvn- hikmet in deil, lkin asl Ahmed Yesev
tarafndan yazlm manzumelerin filolojik mhiyetini phesiz
takrib srette anlyabilmek iin, x. asrdaki edeb Trk lehe
lerinin coraf shalarn tyin etmek, Yesevnin doup yaad
yerin lehesini ve o devrin umum kltr cereyanlarn anlamak l
zmdr. Vaktiyle bu hususta yaptmz aratrmalar neticesine gre,
Yesev lehesini hknye dediimiz edeb Trke dairesine sokmak,
imdilik bize en akla yakn grnyor (lk Mutasavvflar, 142-166;
ayrca bk. ayn. mil. , Trk Edebiyat Trihi, s. 229).
Bir taraftan Yesevnin yetitii muhiti, hitap ettii kitleyi, o
devrin umum karakterlerini gznnde tutmak, dier taraftan Yesev
muakkiplerinin asrlarca ayn rh ve ekil ile vucde getirdikleri tak
litleri dikkatle tedkik etmek sayesinde, onun hikmetlerinde nasl bir
ideolojinin hkim olduunu az-ok tahmin edebiliriz. Derviliin
faziletlerine it medhiyeler, sonunda din-ahlk neticeler karlm
mehur slm menkabeleri, Peygambere ve byk slm mutasavvf
larna it paralar, dny halinden ikyet ve kymet gnlerinin
yaknlatn hatrlatma maksad ile yazlm zhidne ikyetler,
cennet ve bilhassa cehennem hllerini anlatan destanlar bu hikmet-

ZAHLAR

*97

lerin balca mevzuunu tekil ediyordu. slmiyeti eklen kabl

etmi basit bozkr gebeleri arasnda tasavvuf propagandas maksad
ile yazlan eyler, baka trl olamazd. Trk halk edebiyatnn
ataszleri ve tleri ile dolu mahsllerini hatrlatan bu eserler, halk
edebiyat ananelerine uygun olarak bilhassa 4 + 3 = 7 ve 4 + 4 + 4 = 1 2
heceliler ile, drtlkler eklinde yazlm, yarm kafiye ve redif kulla
nlmtr. Drtlklerden mrekkep bz uzun manzumelerde her drt
ln sonundaki msrlann kafiyeli olmas, bunlarn umm toplan
tlarda belli bir beste ile okunduunu gstermektedir.
Sanat endiesine tammen yabanc ve lirizmden mahrum olan
ve yalnz bir propaganda gayesi tkip eden bu hikmet'ler, yalnz boz
krlarda deil, yesevliin btn intiar shalarnda sr'atle yayld;
Trkistanda, Hrezmde, Volga boylarnda, Anadoluda birok
taklit ve tkip edenler bularak, bu sretle btn Trk edebiyatnda
bir tasavvuf halk iiri dodu (Bk., Trk Edebiyat, Hakim Ata, Mahdum
Kuli, Tunus Emre maddeleri). Anadoluda Yunus Emreden bahyarak
bsbtn baka bir mecr tkip eden bu iir nevi, Orta-Asya, Hrezm,
Volga shalarnda sekiz asrdanberi mhiyetini hi deitirmiyerek
devam etmi ve yzlerce muakkip bulmutur. Bedi bir kymeti
olmyan bu hikmet'lerin, Trk halk kitleleri zerinde asrlarca byle
tesirli olabilmesinin sebeplerini kolayca zh edebiliriz. Hikmet ler,
balca iki unsurdan mrekkeptir: slm, yni din-sfyne unsur
ile mill, yni eski Trk halk edebiyatndan alnan unsur.. Birincisi
ideolojide, kincisi ekil ve vezinde daha brizdir. Yeni, fakat ateli
Mslman olan Seyhun Trkleri, eski halk edebiyatna yabanc olmyan
bu hikmet lere kuds bir mhiyet veriyorlard. Yesevnin byk bir
vel olmas ve tarkatinin sratli ve geni inkif, Yesevlik yinlerinde
byk yeri, bu hikmet lerin asrlarca okunup ezberlenmesini inta etti.
Anadolu hricinde Yesev klt nn asrlarca hkim olduu coraf
shalann, xx. asra kadar fikr ve meden bir uyanklk gstereme
yerek, bilhassa xv. asrdan sonra, gittike gerilemesi de ark ve
imal Trkleri arasnda Y e s e v tesirini bsbtn kuvvetlendirmi
ve mtemad Yesev taklitileri yetitirmitir.
B ib liy o g r a fy a : A Kaynaklar. A h m e d Y e s e v ye ve yesevlie it her trl meseleler hakkmdaki kaynaklar, Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar adh eserimizde uzun uzun bahis mevzuu edilmi ve orada
istifade edilememi olan bz mhim kaytlar da bu makale iinde

ZAHLAR
mehazlar ile gsterilmitir. Bunlara ek olarak, Farsa Fevid-i H ad
Bekta Vel adl kk risalede Ahmed Yesevnin bz szleri mevcut
olduu gibi (Hususi ktphanemiz yazmalar arasnda; eser hakkn
da tafsilt iin bk. mad. Bektaye), K e m a l e d d i n H s e y i n Hr e z m nin Farsa Mesnevi erhinde de Yesevye it bz rivayetler
vardr (Muhtelif ktphanelerde yazmalarna tesadf edilir). Upsala
ktphanesi yazmalar arasnda nu. 472deki mecmuada, Ahmed
Yesev ve sml A tanm Neseb - nme leri, Ahmed Yesevnin sf
M e h m e d D a n i m e n d tarafndan toplanan szlerini iine alan
M ir t al-kulb adl risale vardr (Le Monde Oriental, xx. 1-3,
Upsala 1928). Pariste M ill Ktphane Trke yazmalar arasn
daki mehur Nev klliyat iinde (Supp., 316/317) N as m- al-mahabba adh Nafaht tercme ve zeylinde, N ev, Ahmed Yesev ile,
bz yesev eyhleri hakknda malmat vermektedir ki, imdiye kadar
bunlardan hi faydalanamamtr. Ahmed Yesev ve yesevlik hakkn
da bu makalemizde bilhassa istifade edilmi olan dier mhim bir
kaynak da, H c e M e v l n a I s f a h n lkab ile mehur Fazl u l l h b. R e v z B ih n n, 915de yazlm olan Mihman-nme-i
Buhr adh ok ehenmiyetli eseridir ki, ilim dnysna bugne kadar
mehul kalmtr (Nur- osmanye Ktphanesi, nu. 3431).
B
Tedkikler. Ahmed Yesev ve Yesevlik hakkmdaki monografi,
Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (stanbul, g g^ n birinci ksmdr
(S. 1-201). Orada zikredilmi olan muhtelif tedkiklere ek olarak, ba
lca unlar kaydedelim: A h m e r o v , Ahmed Yesev Mescidinin Kitbeleri (Kazan niversitesi, Arkeoloji, Trih ve Etnografya Cemiyeti Haberleri,
1895-1896, xn., s. 539-549); a y n mi l . , Ahmed Yesevnin Mhrnn
Tavsifi (ayn. esr.; 1895-1896, x i i i , 530-537; 1212 tarihli olan bu
mhrn bir isnaddan ibret olduu meydandadr). Orta ve arkAsya Tedkikleri Cemiyeti nin Rus Komitesi Haberleri (Petersburg, 1906),
nu. 6, s. 23-25te Ve s s e l o v s k i y nin bu mescid hakknda kk bir
makalesi varsa da, pek mhim deildir. M. M a s s o n un, 1930da
Takentte neredilen Ahmed Yesev Trbesi adh makalesini gremedim.
V . G o r d l e v s k i y nin 1932de kan Hoca Ahmed Yesev adh makale
sinde (Festschrift Georg Jacob, Leipzig, 1932, 57-67), A h m e d Y e s e v
ve yesevlie it lk Mutasavvflar m. nerinden sonra kan btn
Rusa makaleler hakknda malmat verilmitir. Kgardaki der
viler arasnda Yesev hikmetleri nin ehemmiyetine dair N . Ly k o -

ZAHLAR
c h i n d e n h u l s a e d ile n
x i i i .,

i , s.

99

Takent anlar a d l m a k a l e y e b a k [ R M M ,

134).

F.
B ab in g e r in, Ahmed Yesevnin zaman hakknda J o s e f
T h i r y ve J. N e m e t h i tenkidi (D er slam, 1923, s. 106) , hibir
kaynak gsterilmeden, aynen lk Mutasavvf la r'fa n alnmtr (kr.,
s. 135, not.).

68. Y

en

e d k k l e r n

N ETCELER

Btn bu meseleler hakknda daha etrafl

mlmat

almak

iin Trk Edebiyat Tarihi m ize baknz. T r k e d e b i y a t n a ve ummiyetle T r k k l t r n e it elimizdeki malzeme henz ok az
bulunduundan, imdiden bu hususlarda k a t hkmler vermee
imkn yoktur. Bu edebiyat hakknda o t uz s enel i k almalarmz
syesinde meydana kardmz birok y e ni m a l z e m e nin, otuz sene
evveline kadar bu meseleler hakknda G a r p ms t e r k l ar tarafndan
verilmi hkmleri nasl b a t a n ba a deitirmi olduu, ilim lemince mehl deildir. leride yaplacak aratrmalarn da, bugnk
netceleri deitirecek yeni malzeme meydana karacandan hi
phe etmemelidir. Esasen B a r t h o l d de, btn cidd ilim adamlar
gibi, bu husustaki mtlalarnda i h t i r a z k a y t l a r koymay ek
seriya ihml etmemektedir.

69. M O O L L A R IN T R K LE M E S

M o o l l a r m, Trk ekseriyeti iinde d i l l e r i ni u n u t a r a k

sratle trkleme leri, yalnz A l t n o r d u ve T r k i s t a n a mnhasr
kalmamtr; r a n da ve A n a d o l u da dahi ayn eyi gryoruz.
B a r t h o l d n zannettii gibi, l l h a n l e r zamannda K el le ve Dimne nin M o o l c a ya tercmesi, randaki Mool zmrelerinin, Al t nordu ve T r k i s t a n shalarndaki Moollardan daha sonra trkletikleri ne bir delil olamaz: Trke eserler de yazm K a z v i n l i bir
T r k tarafndan yaplan bu tercme, sdece, Mool sarayna, veya
byk kumandanlarna ho g r n me k iin yaplm bir e d e b
t ez hr dr.

ZAHLAR

200
70. M

ool

E d e b y a t i

M o o l e d e b i y a t ve Kelile ve Dimne hakknda umm m

lmat almak iin baknz : Trk Edebiyat Tarihi, s. 262-264. ran
ve Anadoluda M o o l b a k y y e l e r i hakkmdaki aratrmamzda,
B a r t h o l d igal eden bu trkleme meselesi hakknda etrafl zahat
vardr.

71. Y

a z ic io l u

Seluknme si

B a r t h o l d burada Y a z i c i o l u A l nin Murad II. devrin

deki Trke Seluknme's'mi kastediyor. Bu eser hakknda mlmat
almak iin Islm Ansiklopedisindeki T r k e d e b i y a t mekalemizin
xv. asr ksmna baknz.

7 2 . Dede Korkut H k y e l e r

B a r t h o l d burada mehr Dede Korkut Hikyelerini kastet

mektedir. Bu hikyeleri bugnk dilimize eviren eski talebem O r
han a i k G k y a y , ona ilve ettii uzun bir m u k a d d i m e de bu
hususta imdiye kadar yaplan tedkikleri ve o arada B a r t h o l d n
tedkiklerini de gstermektedir. Ancak, gerek dil ve edebiyat, gerek
tarih bakmndan, bu aratrmalarn henz ok az ve k i f a y e t s i z
olduu unutulmamaldr. Bu ok mhim, geni mevzu zerinde daha
u z un y l l a r briok aratrclarn a l ma l a r cabediyor. O u znme kelimesi hakknda zahat almak iin baknz: Trk Edebiyatnda
ilk Mutasavvflar, s. 277-283.

Bu satrlarn yazld yllardan sonra, Dede Korkut ve Dede

Korkut Hikyelerine dair epeyi neriyatta bulunuldu. Mesel, bunun
Vatican ktphanesindeki nshas hakknda, kymetli Italyan ms
teriki E t t o r e Rossi tarafndan 1951de stanbulda toplanan Mil
letleraras Msterklar Kongresinde malmat verildikten sonra, bu

ZAHLAR

201

metin ve talyanca tercmesi, mkemmel bir mukaddime ile nere

dildi [// Kitab- Dede Qorqut. Racconti epico Cavallereseki dei Turchi Ouz,
tradotti e annotati Com facsimile del ms. Vat. Turco 102, litta del
Vaticano, 1952]. Bu eser hakknda Rus limlerinden W . M . Ji rmu n s k i y tarafndan, biri 1951de Rusa trkoloji mecmuasnda
neredilen Sirdery Boyunda Ouzlar a Dair izler (Belleten, c. xxv., nu.
99, s. 471-483) balkl makale ile, yine ayn muharririn 1958de
Sovyet ark M ecm uasnda kan Kitdb- Dede Korkut ve Ouz Destan
Gelenei adl dier bir makalesi (Belleten, c. xxv., nu. 100, s. 610-629),
bu mevzua it tedkikler hakknda iyi bir hulsa ve etrafl malmat
veriyor. Cenb Kafkasyada teekkl etmi en eski Trk destan
olmak bakmndan, Azerbaycan Cumhuriyeti ilim ve sanat leminde
lyk olduu ehemmiyetle ele alnan Dede Korkut hikyeleri, 1951den
balayarak bolevizm ideolojisine aykr bir kitap sayld ve ondan
bahsetmek bile det bir gnah oldu. Bu hususta, bolevizm aleyhdr mlteciler tarafndan Mnihte nerolunan The Caucasus mec
muasnda baslan B. M . M e h m e d z d e imzal bir makaledeki izah
lar ksmen hulsa, ksmen aynen nakletmek suretiyle buraya ilve
etmeyi faydal bulduk:
1638de seyahat eden A d a m O L e a r y , Travels in Muscovy and
Persia (Moskov, 1870) adl eserinde Dede Korkut hakknda bilgi ver
mektedir. Golstin Sefrethnesinde ktip bulunan A d a m O L e a r y ,
Derbend dnda Krklar Mezarhn grm, burada iki mukaddes
Mslmann mezarn da ziyaret etmitir; bunlardan biri P h y r
M u c h e r a, dieri bir yoku zerinde olup D e d e K o r k u t a ittir.
A n aneye gre, Dede Korkut, Muhammedin akrabas ve adadr.
Bir baka rivayete gre, Muhammedin vefatndan yz sene sonra
yaamtr, imm Korkut, daha sonra K a z a n H a n a hizmet etmi,
ona kopuz alm ve harb arklar terennm etmitir. O Leary, Dede
Korkutun mezarn bir kurban bayramnda ziyaret ederek, bu sra
da, darda trbesinin, ieride mezarnn etrafnda birok kadnlarn
ve kzlarn yryerek ibdet ettiklerini grmtr. O civar halkndan
toplad bilgiye gre, Medes zamannda bu shada saltanat sren
Kazan, Elbruz-da tesindeki ve bugn birok Yahudlerin yaad
Tabasaran memleketinden gelmitir ve Ouz kabilesine mensuptur.
Kazann mezar hlen Tebrizde, Ac-ay civarndadr; kars
B u r le a nn mezar, Urmiada ve krk adm uzunluundadr. Acem

202

ZAHLAR

ler, Ouzlarn boyca, bugnkilerle mukayese edilince ok uzun ol

duunu sylerler. O Learynin verdii bu izahlar, ondan bir mddet
sonra ayn yeri ziyaret eden E v l i y e le b nin kaydettii bilgiyi
kuvvetlendirmektedir. phesiz Kazan ve Burlea, Dede Korkut hik
yelerinde geen Kazan ve kars Burleadr.
E b l - G a z Bahadr Hnn, Dede Korkut ve Salur Kazanm,
Muhammedin lmnden yz yl sonra Abbsler devrinde yaa
dn sylemesine dayanlarak, Dede Korkutun x-x. asr muharriri
bulunduu neticesine varlmas ve bzlarnm da, eski metinlere da
yanarak, onun, Akkoyunlular devrinde yaadn sylemeleri bir
kymet ifade etmez.
Dede Korkutun, tarih ve edeb olmak zre iki ahsiyeti vardr:
Menkabev bir kahraman ve hikyeleri syleyen bir ir.. R e d -a l
D n , Dede Korkutun sylediklerinin, szlerinin pek ok olduunu
kaydetmitir. Bize kadar onikisi gelebilen bu hikyelerin yazma
nshas Dresden Museumdadr. Bu hikyelerden, nce Almanlar ve
Ruslar bahsetmi, eser, 1916da K ili s li R if a t tarafndan neredil
mi, 1951de, stanbuldaki Mustenklar Kongresinde E tto r e
R o s s i, Vaticanda bulunan yazma nshaya dikkati ekmitir.
Dede Korkut hikyeleri, 1950 ylma kadar, Sovyet zerbaycan
halk arasnda ok alka uyandrm, mekteplerde okutulmutur.
Bak niversitesinden D e m ir c i-z d e , bunlarn, Azerbaycan folk
loruna it en eski htralar olduunu syledii gibi, Dede Korkut taki
hikyelere dayanarak, bir piyes de yazd; fakat, 1951denberi bu te
lkki deimitir:
Kommunist Partisi umum ktibi Bagirov, parti kongresinde,
Dede Korkut hikyelerine gsterilen alkann, siyas bakmdan atlan
yanl admlarn en mhimi olduunu resmen syledi. Bu beynattan
sonra, felsef ilimler doktorlar, hemen, Dede Korkut un, han ve beylere,
feodal lordlarn tasavvur ve fikirlerine kar mcadele eden hakik
kahramanlan inkr ettii ve bu yzden bu eserin halk deil, antipopular olduu hakknda Literaturnaya Gazeta da bir kampanya at
lar. Bu iddilarn, bunlar ileri sren kimselerin kanaat ve dncele
rini ifade etmedii, Moskovadan verilen emirlere krkrne itaatin
bir ifadesi olduu apaktr.
Sovyetler Birliinin, 1947deki X I. Edebiyat Konferans, mill
sektrden gelen raporlan mzakere ederek, Rus olmayan milletlerin

ZAHLAR

203

edebiyatlarnn ok tehlikeli bir yol tkip etmekte olduu neticesine

vard. Bu konferansta, Litunya, Latvia ve Estonyanm, Avrupa kl
tr karsnda mukavemetlerini muhafaza ettii ileri srld; U k
rayna, imal Kafkasya, Azerbaycan, Trkistan, Grcistan ve Erme
nistan ise, mzlerinin idealizmine ballklar yznden itham edildi.
Boris Garbalov adh bir kommunist, X II. Kongrede, arlk istilsna
kar gelen Trkistan mill kahramanlarnn idealizmleri ile alkal
bir kitap mnasebetiyle, Moskova nmna, aadaki dikkate deer
beyanatta bulundu: Birleik komu milliyetler, ilk Rus imparator
luu nun merut mlkiyeti sebebiyle ne oldu? Bu mill bir felket mi,
ileri bir adm m idi? Bu suallere Marxist limler vzih cevap veriyor:
Eer bu memleketler, mesel Kazakistan (imal-i garb Trkistan),
Rusyaya dhil edilmi olmasa idi, in, veya Hokand Hnlar tara
fndan yutulmu olacakt ve sonunda Ingilterenin tuzana decekti.
Byle olduuna gre ki imdi de ayn vazyet mevcuttur bir kimse,
nasl olur da, bu mill melekin kumandasndaki kahramanlk hik
yelerine, folklor ve edebiyata itibr edebilir? Mill edebiyat, yalnz,
Rusya ile ittifak ettiinden dolay feodal liderlerine kar mcadele
eden bu mill kahramanlarn m idealize edecektir?,,.
Yukardaki ifadelerle her nekadar Trkistana temas ediliyorsa
da, kommunistlerin bu fikirleri baka milletlere de tatbik edilebilir.
Onlarca, Rus olmayan halkn, kendi mill kahramanlarn mesi,
bu mill kymetleri ile iftihar etmesi bir crm saylmaktadr. Bu
sebeple, Kafkasyann byk mill kahraman e yh m il, 1947de,
U SSR ilimler Akademisi Tarih Enstitsnde, Prof. A c e m y a n
tarafndan, Britanya ve T rk casusu,, olarak itham edilmitir. Dier
taraftan, zerbaycn H s e y in -o lu , X I X . Asr Azerbaycan ti
m a F ikir Tarihi adh eserinde, eyh mil lehinde bir ifade kulland
iin, arlk zulmne kar mcadelede, feodal lordlara kar koy
mada, kyller imm milin yardmn kabul etti,, cmleleri dolaysyle, bu mellif, bu kitab iin 1950de Stalin Mkfatn kazan
mtr.
M ill fikirle, Kommunist Partisi arasnda uzun bir mcadele
vard. Sonunda, Kommunist Partisi Umum Ktibi Bagirov, Dede
Korkut hikyelerinin kanun d edildiini, eyh mili tebcl eden
kitabn da, 1950 Maysnda menedilerek, Stalin Mkfatnm, m
ellifinden geri alndn beyan etti.

204

ZAHLAR
imm milin, yirmibe yl Rus mtecvizlere kar kahramanca

mcadelesi, yalnz tarihin parlak bir sayfasn tekil etmekle kalmaz;

ayn zamanda Rus Inparatorluuna kar mcadelede de bir ilham
ve cesaret kaynadr. Mill hrriyet urundaki bu mcadelede eyh
milin lmez ahsiyeti, kzl Kafkas istilclarna kar bir tehdit ola
rak yaamaktadr. Dede Korkut hikyelerindeki, hcuma sebep tekil
eden motiflere gelince, bunlar ileri srldnden baka tarzdadr.
Bu hikyelerde gnlk hayatla alkal ve zaman, mekn bakmndan
dnk ve bugnk Rusyaya it b.irey yoktur. Dede Korkut zamannda,
Rus milletinin herhangi bir hususta zikri gemedii kat olarak sy
lenebilir; bu yzden, bu hikyelerde Rus igaline ve buna mukave
mete dair birey bulunamaz; fakat Dede Korkut hikyelerinde tbk
eyh milin kahramanlk hikyeleri gibi askerlerden, kahraman
lardan, parlak bir mzden bahsedilir. Moskova ise, mill hislere yol
aan, mill fikirleri kuvvetlendiren bu gibi eserleri msamaha ile
karlayamaz. Nitekim, Ukraynal bir ir olan S o y u r a nn, 1944de
yazd Ukrayna Ak adh eseri menedilmi, Rus olmayan halkn
mzleri hakkmdaki dier eserler de ayn kbete uramtr. Btn
bunlardan anlald gibi, Moskovada idarenin eklen sosyalist,
kanaate mill,, esaslara bal olduu bir lftan ibarettir.
U S S R de, 1950 senesine kadar muharrirler, lisniyatlar, res
m tarihiler, Dede Korkut un tam mnasyle bir halk hikyesi olduu,
Azerbaycann ahlk ve ananelerini, en stn mnev hususiyetlerini
hrriyet ve vatan sevgisini, sadakat ve cesaretlerini parlak ve
kuvvetli srette aksettirdii fikrini tuttular. Bu sralarda hkmet
ve General Parti safhalarnda da, Dede Korkut, bu hakik mhiyeti ile
gznne alnd; Azerbaycana it bir nesir antolojisinde, Azerbay
can edebiyatnn en eski bir htras olarak, Dede Korkut hikyelerin
den rneklere yer verildi. 1950de, U SSR ilimler Akademisi tarafn
dan, Dede Korkut un Rusa tercmesi ayr bir kitap hlinde basld.
U SSR Maarif Vekleti de, Dede Korkut hakknda bilgi verilmesini mek
tep programlarna ve sekizinci snf mntehbatna da bu hikyeler
den seilmi paralar dhil etti. Mnevverler, muharrir ve mnekkidler (mesel, M . R a f i li , M . R iz a K u li - z d e , M . T a h m a s b
v. b.), General Parti saflar ile ayn tarzda hareket ederek, edeb
neriyat, tiyatro ve konser salonlar vastasyle, Dede Korkut un, hal
kn mzye it en zengin hzinesi olduunun propagandasn yapt

z a h l a r

205

lar. D e m ir c i-z d e , Dede Korkut'taki bir iire dayanarak, ocuklar

iin Karaca oban adl bir tiyatro, filrmonik orkestra iin husus bir
konser program ve R iz a K u li - z d e , mevzularn Dede Korkut'tan
ald birok hikyeler yazd.
1950 ylna kadar bu byle idi; fakat 1951de her ey deiti.
General Parti saf, keskin bir pro-rusian usliyle hcuma geince,
tarihe kymetli varlklar kefedilen Rus olmayan halklar ve mnev
verleri, dnr kimselerinden ve mill mneviytmdan da ayrmak
iin bir temizleme hareketi balad. U S S R de, bu gibi kymetler esa
sen kolaylkla ve abucak kefedilir; Parti, retilmesi lzumlu eyleri
meydana karr ve hkmet matbaas en elverili bir vz olarak, bu
fikirleri erek nereder ve dn beyaz olan eyler, ertesi gn kara
oluverir. Bu sretle, Azerbaycan edebiyatnn en eski htralar,,
saylan Dede Korkut hikyeleri, anti-popular, menf tesir yapan, poli
tikaya aykr, zararl sayld. Mr. D . D ja fa r o v , bu fikirlerin, aaya
aynen naklettiimiz tarzda, Pravda gazetesinde (2 nd, August, 1951),
propagandasn yapt: Uzun zamandanberi, zararl ve aksi tesir
yapan kitap, Dede Korkut, Azerbaycanda mill bir hikye klna
brnerek retildi. Bu kitabn sayfalarnda halkn milliyeti, pantrkit gr, herhangibir baka eye kar meczbne ball
medh yolu ile yaylmakta ve retilmektedir. Dede Korkut, Muham
medin yamac harblerini medh ve halk dmanla, kan dkmee
sevk etmektedir. Bunlar, pan-trkist milliyetilerin, aratrmalarnda
daima yazdklar gibi, Dede Korkut'un Trk-Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda bir harb hlini aksettirdii hususiyetine dikkati
eken hikyelerdir,,.
D . D ja f a r o v un bu makalesinde, biraz nce kaydettiimiz
ifadesinden anlald gibi, Dede Korkut'un saltanattan al-aa edil
mesi bir tarafa braklrsa, balca mesele ortaya kyor: (1)
Otuzbe yl tlim,,e ramen, burjuvazi-nasyonalizmi sklp
atlmaa muvaffak olunamamtr ve onun yer alt faliyeti, kala
dvarnda ok, tfenk atmaa mahsus bacalar bulup, maksadna eri
mek iin uygun bir zemin bulmaktadr. (2) Dede Korkut, Hristiyan
halkla Mslmanlar arasnda dmanl dvet etmektedir. (3)
U SSR de, Muhammedi mekte hi kimse hakl olamaz. D . D ja f a
ro vun, Yabanc ve zararl Dede Korkut hikyelerinin, propagandasn
yapmak, tlimi ve telkni, Azerbaycan dil ve edebiyat otoriteleri iin

ZAHLAR

206

ar bir hatdr. Azerbaycan Kommunist Partisi Merkez Komitesinin efati, Dede Korkut un menf tesir yapan cevherlerini yaatmaa
yardm etmi ve bu, pan-trkist ve bujuvazi-nasyonalist propagan
das iin bir silh vazifesini grmtr,, cmleri ile bitirdii bu maka
lesini, Sovyetlerin, taplan eski kymetleri gmmek siyseti tam mnas
ile tkip etti. Parti emir verdi, Pravda gazetesi bu emirleri yayd ve
bylece Dede Korkut hikyelerine birinci snf bir gmme mersimi
yapld ( The Caucasus, nu. 5/10, May, 1952).
Ayrca, F a r u k

S m erin, Ankara niversitesi D il ve Tarih-

Corafya Fakltesi Dergisindeki (C. xvn., nu. 3-4, 1959 s. 396-451;

1961de kmtr) yazsnn Dede Korkut'a it ksmna baknz. Bundan
baka bk., M u h a r r e m E rg in , Dede Korkut Kitab, 1 Giri-Metin,
Ankara, 1958.
*

73. Battal G a zi M

enkabeler

Bunlar hakknda imdiye kadar

lerin neticelerini anlamak iin Trk
Orada S e y y id B a t t a l M e n k a b e le r i
mmfih, 1928den, yni eserimizin
B a t t a l ve onunla a l k a l birtakm

ilim lemince yaplan tedkikEdebiyat Tarihi m ize baknz.

hakknda da zahat vardr;
nerinden sonra, bu S e y y id
m es e le le r zerinde, Bizans

ve slm filolojisiyle megul muhtelif limler tarafndan g a y e t m

him birtakm a r a tr m a la r yaplm ve olduka zengin neriyatta
bulunulmutur. ptida, 1929-1930da M . H e n ri G r e g o ir e tarafn
dan Bizansllarn mehr Akritas destaniyle Seyyid Battal arasndaki
mnasebetlerin tesbiti bakmndan balyan tedkikler, ayrca bununla
Araplarn mehr Delhamma hikyesi arasndaki mnasebetlere de
temil edilerek, M . C a n a r d , R . G o o ssen s, P. K y r y a k id s gibi
limler tarafndan bu hususta ok mhim neriyat yaplmtr. Avrupa
nn muhtelif a k a d e m ik neriyatnda ve lm kongrelerin z a b tn m e le r inde ve bilhassa B y z a n tio n mecmuasnda yaplan bu neri
yat, bu son mecmuann kolleksiyonunda tkip etmek kaabildir. Bu
tedkiklere gre, Trk Edebiyat Tarihi n d e bu mesele hakknda ileri
srdmz mtlalarn birksmn dzeltmek cabediyor. Eldeki
Seyyid Battal hikyesinin bu ekliyle x. asra it olacan C a n a r d
da sylemektedir. Bunun bir devam demek olan mehr Dnimerd-

z a h l a r

207

nme'nin, bu mdekkiklerin dikkatini celbetmemi olmas pek tabidir:

Muhtelif ktphanelerde birka yazmazs bulunan bu Trke eser,
baslm olmad gibi, Garp dillerine tercme de edilmemitir.
*

Dnimend-nme, son zamanlarda Garpte de dikkati ekmi,

gzel bir mukaddime ve etrafl bir bibliyografya ilve edilmek sretiyle M . tr e n e M e l i k o f f tarafndan Franszcaya evrilmitir. s
tanbuldaki Fransz Arkeoloji Enstitsnn Arkeoloji ve Tarih Serisinin onuncusu olarak 1960da kan bu eser, Dnimend-nme hakkmdaki ilk cidd tedkiktir (La geste de M alik Dnimend, Paris, 1960);
mtercim, buna ilve olarak Trke metni de hazrlamaktadr. u
son birka ylda Dnimend-nme hakknda Rusa bir eserin de basl
m bulunduunu ilve edelim. Bu kitabn nerinden nce Dnimendnme hakknda yazlm en etrafl tedkik olarak Anadolu Seluklular
Tarihinin Terli Kaynaklar adh makalemizin (Belleten, nu. 27, 1943, s.
425-30) bu esere it u parasn zikredebiliriz:
T a r ih R o m a n la r . Islm edebiyatlarnda kfirler elinde bu
lunan byk ktalarm Mslman mchidler tarafndan fethini tas
vir eden, yahut kahramanlklar ve zaferleri ile halk muhayyelesinde
derin izler brakm kahramanlarn isimleri ve menkabeleri etrafnda
toplanan birtakm h a lk h ik y e le r i mevcuttur. Hamza-nme, Battalnme gibi, Anadolu Trkleri arasnda ok eski zamanlardanberi yayl
m olan bu hikyelerden bilhassa bir tanesi vardr ki, dorudan do
ruya Anadoluda domas ve mevzuu bakmndan da D n i m e n d lile r hnedn ile alkal olmas itibnyle dikkatimizi ekmee lyk
tr. Bahsetmek istediimiz bu eser, bir halk romanndan baka birey
olmad hlde, kullandklar kaynaklarn tenkidini dnmeyen eski
ve yeni birok tarihiler tarafndan deta bir v a k a y i -n m e gibi
kullanlan Dnimend-nme adl mehur eserdir. Kssa-i M elik Dnimend, veya Kssa-i Dnimend G zi nmyle tannm olan bu eser,
Garpte ve Trkiyede muhtelif yazma nzshalar bulunduu hlde1,
1
stanbulda M illet K tphnesinde (tarih ksm, nu. 685), Niksard a m evcut
nshadan I328de istinsah edilmi yen i b ir nsha, yin e stanbul ehir K t p h
nesinde M . C evd et kitaplar arasnda 1016d a istinsah edilmi dier b ir nsha

za h l a r
imdiye kadar husus bir tedkike mazhar olamamtr2. T h . H ou tsma, Muhtasar bn B ib i nerinin mukaddimesinde, bunun trih
deil, m e n k a b e v mhiyetini gstermi, Rus msteriki S m irn o v
ise 1908de kan bir makalesinde, Petersburgdaki nshann dil
bakmndan eskiliini - yni hi olmazsa x i i i . asra it olacan
tesbit etmi id i3. Ben de, Trk Edebiyat Tarhi'nde bu esere ayrdm
birka sayfada, bunun, B a t ta l G a z i menkabelerinin b ir d e v a m
mhiyetinde olup, ideoloji bakmndan ondan ayrlamayacan,
yalnz, m asal u n s u r la r n n bu sonuncuda d a h a az olduunu,,
sylemitim 4.
vardr. Leningrad U m um K tphn esindeki eksik nsha 1032 tarihlidir ( D o m ,
Catalogue des Manuscrits, nu. D L x x v m ). Pariste M ill K tp hn e T rke yazm alar
arasnda 317 num aradaki nsha, 985de istinsah edilmi oiup, 1 8 X 2 5 ,5 santimetre
byklnde 181 varaktan ibarettir; nazm ve nesir ile yazlm tr ve m ellifi de
tasrih edilm em ektedir ( E . B lo c h e t , Catalogue des Manuscrits Turcs, T o m 1., Paris
1932, s. 136). H albuki Niksar nshasnda, eserin e l e b M e h m e d 1. devrinde,
T o katl H a a n b . A l tarafndan yazld tasrih edildii gibi, l, Mirkd-at
Cihdnda bunun M u r a d 1. devrinde ve onun emri ile T o ka t dizdr A r i f A l
tarafndan yeniden kaleme alndn ve buna esas olan nsharn da 642de Sultan
z z e d d i n K e y k v u s .un em riyle onun mnsi b n - i A tarafndan yazl
m olduunu syler. K t i p e l e b de Kef-z znun'da l nin ifadesini tekrar
etm ektedir. M u r a d 1. devrinde T o k a t O sm anllara it olm ad iin, bunun
M u r a d 11. olmas daha akla yakndr. O sm anl m verrihi C c n n b de, eserin
m ellifi olarak, T o katl bn-i A li yi gsterir. Husus ktphnernizdeki nshada bu
hususta hibir kayt yoktur.
2 Bu hususta yalnz Trk Edebiyat Tarihi adl kitabm zda biraz m alm at
vardr; Leningrad nshasn tedkik etmi olan Rus msteriki S m ir n o v , elebi
kelimesinin menei ve mnas hakkm daki bir makalesinde, bu eserden pek sath bir
srette bahsetmi ise de (gapiski, x v iii, 2, s. 25-31), epeyi m him yanllarla dolu
olan b u m akale hi kimsenin dikkatini ekmemitir.
3 T h . H o u t s m a nm bu doru m tlasna ram en, Dnijmend - nmeden
faydalan an l , C e n n b ve H e z r f e n H s e y i n in eserleri, bu hususta bir
kaynak olarak kullanlmtr.
4 D nim endlilerin ve bilhassa byk kahram an Dnimend A h m e d G z
nin ahsiyeti etrafnda toplanan Dnimend-nmeye gre, A hm ed G z , S e y y id
B a t t a l ile M a latya em ri m e r in torunlarndandr. Bu eser, bylece, A n a d o l u
f e t h i destannn Battal-nme'yi tkip eden i k i n c i d a i r e (cycle) sini tekil ediyor,
ideoloji bakm ndan, bu iki destann kahram anlarn biribirinden ayrm ak, hemen
hemen imknsz gibidir. A h m e d G z de, tbk dedesi B a t t a l G z gibi, tamam yle d in bir ideal, yni gaz ve cihd ideali tayan, kazand ganim etlerden pay
alm ayan, akla smaz kahram anlklar gsteren bir a lp , b ir g z dir. R ysnda

ZAHLAR

209

r i f A l n in D n i m e n d -n m e si. Gerek dorudan do

ruya eserden, gerek bu hususta malmat veren baka kaynaklardan
rendiimize gre, Anadolunun ilk byk ftihlerinden M e lik
D n i m e n d A h m e d G z nin kahraman ahsiyeti ve A n a d o lu
daki gazlan hakknda, daha xn. asrda, Anadolu halk arasnda
destan rivayetler dolayordu. X III. asrda Seluklu Sultanlar Anado
luyu kendi hkimiyetleri altnda birletirdikten sonra, bir zamanlar
ok kuvvetli rakipleri saylan Dnimendliler ailesinin son prenslerine
kar ltufkr bir siyset tkip ettiler; Seyyid G zdeki B a t ta l trb esinin ins bu devre rastlad gibi, Dnimend-nmenin tertibi de
yine bu srada oldu5, ilim ve sanata kar alkasz kalmayan I z z e d dn K e y k v u s .nin emri ile onun mnsi I b n A l , Dnimend
Gz rivayetlerinin en dorularm toplayarak, Trk dili ile bu eseri
vcde getirdi. M u r a d n. devrinde, onun tevik ve himayesi ile,
mill ananelerin tekrar canlandrlmasn hedef tutan fikr ve edeb
faliyetler srasnda, Tokat kal'as dizdn A l , hkmdrn emri ile,
m a n z u m paralarla ssledii bu eseri, onyedi meclis zerine yeniden
tertip etti. Mellif, Ibn A lrun eski eserinden bahsederken, bunun
eski, kark, tertipsiz olduunu ve diline deta T r k e demleme
yeceini,, syler ki, dildeki bu eskilik (archaisme) izleri, A lnin xv.
asr sonlarnda istinsah edilmi nshalarnda bile aka gze arpmak
tadr.
X V I.
asrn tannm tarihisi Gelibolulu l , bu halk romanm
esas tutmak zre M irkd al-Gihd adh kk bir D n i m e n d lile r
ta r ih i vcde getirdii gibi, Fl-i hall- A kd adh kk eserinin
Dnimendliler ksmnda da yine bu tarih roman bir k a y n a k olarak
kulland; bununla berber, bu mhim menkabeler mecmuasn tarih
kaynak olarak kullanmakta l yalmz kalmam, C e n n b ve ondan
naklen H e z r fe n H s e y in Efendi gibi en inanlabilecek tarihiler
sk-sk dedesini, v e y a Peygam beri grr; d aim a B adddaki A b b s H a l f e l e r i
ile m nasebettedir, ld re c e i dm an nce slm dinine dvet etm ek detidir.
T r a b z o n R u m l a r ve G r c l e r , d a im dm anlardr. K endisi gib i btn
ordusu da araptan, elenceden, m slm anla uym ayan eylerden kanr. T rk
ler arasnda htras asrlarca saklanan H orasanl A b M s li m in ve B a t t a l n
bayraklar, D nim endliler ordusunda daim a tanr {Trk Edebiyat Tarihi, s. 304-

305).
5 Buna ilknce P . V V itte k dikkat etm itir (Der slam, x x , 1931, s. 503).
sl m M e d a jtli X IV

210

ZAHLAR

de ayn haty tekrarlamlardr. Dnimendli sikkeleri hakknda haki

katen mhim bir monografi yazan C a s a n o v a ile, slm Ansiklope
disi1n d e bu slle hakknda gzel bir hulsa nereden J . H . M o r d tm an n ve en sonra J . L a u r e n t 7 gibi limler, H e z r f e n in Dnifmend-nme ye dayanan malmatndan, mhiyetini az-ok bilmekle
berber, yine istifade etmilerdir.
Anadoluda asrlarca, yalnz bir k a h r a m a n deil, fakat bir vel
sfatyle de tebcil olunan ve menkabeleri halk arasnda yaayan
D n i m e n d A h m e d G z ye it bu edeb eserden, yahut buna
benzer eserlerden, tarih bakmdan da istifade etmek mmkndr.
Bu trl eserlerin mhiyeti, ne zaman ve nasl tesbit edildii anlal
dktan sonra, tbk evliya menkabeleri iin yapld gibi, sk bir tenkidden geirmek ve tarih vesikalarla k a r la tr m a k sretiyle,
bunlar yaratan ve yaatan itimi evrenin id e o lo jis in i, yaay
artlarn, hulsa, madd ve mnev yapsnn birtakm hususiyetle
rini renmek daima mmkndr.
Tarih tenkd'e riayet edilmek artyle, bu gibi halk romanlarndan
neler karlabileceine kk bir misal verelim: Bu eserden anlal
dna gre, x i i - x i v . asrlardaki Anadolu gazileri, cihda giderken,
A b M s lim , B a t ta l G z gibi, htralar Anadolu Trkleri
arasnda daima yaayan, slm kahramanlarna it olduklar rivayet
edilen g z bayraklar tayorlard; elimdeki bir Dnimend-nme nsha
snda, bunlardan baka, ordunun nnde seyyidlerin ve eyhlerin,
yaln ayak dervilerin de bulunduu ve A b s h a k alemlerinin de
tand zikrediliyor8. Dnimend GzInin ordusundan bahsedilir
8 P . C a s a n o v a , Revue Numismatique 3e serie xn , 1894, s. 307, 433; xm ,
1895, s- 389; x v , 1895, s. 210-306.
7 J . L a u r e n t , Sur les Emir Danimendites jusquen 1104, M e l a n g e s l o r g a ,
Paris 1933, s. 499-506.
8 Bu kiik, fakat ok m him p aray olduu gib i nerediyoruz:
ubh-irdl zem n- smn
Gne nrna gark-ittl cihan
dalar ba altun tc-rnd
K a m sahr sar dlb c brnd
Y in e slm ersl d u rm u ^ ld i
A t blnb yaran g rm ^ Id i
G aziler kam u ilrin klblar
it ncs d z ld A l b ( p ) lar
P e s^ e vv el yrd Seyyd-i sdt
M eyih-zde v ehl-I sedt
D ahi brehne serp nice dervi
Y r d l anlarm la yd - bili
Ba altun alemler ellernde
H u d nun zikri her dem dillerim de
Bu yet yzldur her alem de
K i gren okuyan l selemde

z a h l a r

211

ken verilmekle berber, ona it olamayaca ilk dnte pek tabi

grlen bu tafsilt, M u r a d . devrindeki Osmanl ordusuna it
olabilecei gibi, z z e d d i n K e y k v u s n. zamamndaki Seluklu
ordusuna da it olabilir. Acaba, bu iki ihtimlden hangisi daha kuv
vetlidir? Bu tafsilt veren manzum parann, eserin ilk yazlnda
mevcut olmayp, bunun xv. asrdaki Osmanl mellifi tarafndan
ilve edildii kuvvetli bir ihtiml olarak dnlebilir; nk, bu
asrda Osmanl ordularnda d e r v i z m r e le r inin bulunduunu
bildiimiz gibi, bilhassa byk Iran mutasavvf A b Is h a k K z e r n tarkatine mensup olup, shklar nm altnda Anadoluda m
him bir zmre tekil eden m c h id d e r v i le r in, kendilerine mah
sus bayraklarla, harblere itirk ettikleri de mechlmz deildir9,
ite, Dnimend-nme nshasndaki para, bu bayraklarn altn bal
olup, zerlerinde altn srma ile
j
j Z>\
^ ilenmi olduunu
bize retiyor. ,elsh k dervilerinin daha xn. asrn balarnda Ana
doluya yerletiklerine,, it yerli kaynaklarda imdiye kadar hibir
kayde tesadf edilmemekle berber, bu mchid dervilerin S e l u k
lu la r devrinde Trk-Bizans snrlarndaki devaml gazlara itirk
ettiklerini kesin olarak bildiimizden, yalnz z z e d d i n K e y k v u s
. devrinde deil, hatt D n i m e n d G z maiyyetindeki ordularda
dahi bunlarn bulunmalar, hi de imknsz deildir. Yalnz, bunlarn
b a y r a k la r hakkmdaki tafsilt, belki de, muharririn xv. asrdaki
ahs mahedelerine gre verilmi olabilir, ite, u kk misal de
aka gsteriyor ki, bu gibi tarih mhiyette romanlardan bile,
A b s h k m id ol 'alem ler
P e s ^ k sen dah i Nasrun min-Allah
D a h i hem kgil Feth-n karb'i

it al tunla ne yazm kalem ler

K i nusrat vlre m m inlere A lla h
K i kahr-Ide H u d Ehl-I S a llb i

Bu p ara, x v . asrn ilk yan sn d a T rk nazm nn gzel rneklerinden b iri say

la b ilir ; tarih kym eti ise, edeb kym etinden de yksektir.
ran d a dah a fazla Kzerrfye, yah u t Mridiye ad ile hret kazanan b u eski
tarikat v e onun A n a d o lu da yayl hakknda ilk tedkik u m akalem izd ir: Abu Ishq Kzernl und die lshqi-Dcrvische in Anatolien, Der Ulam, band x x ., H eft 1-2, 1930,
s. 18-26. T ark a tin p ri olan A b s h k K z e r n nin m enkabelerine it Firdevs
al-Mridlye adl m him eser, Bibliotheca Islamica klliyat arasnda neredildii ci
hetle, b u hususta dah a esasl tedkikler yaplm as m m kn olacakr. G erek b u esere,
gerek m uh telif tarih kaynaklarda tesadf ettiim iz olduka bol yen i m alm ata
dayanarak, bu tarkatin inkiaf tarihi ve bilhassa A n a d o l u daki rol hakknda yeni
bir tedkik neredeceiz.

ZAHLAR

212

y a r d m c b ir k a y n a k olarak istifade edilmek imkn yok deildir.

Eer elimizde, bu eserin btn nshalarnn karlatrlmas ile ya
plan tenkidli bir basm bulunsa idi, bu imkn, phesiz daha byk
olurdu

74. Dede Korkut T

e d k k l e r

Yukarda (not 72de) verilen izahata baknz. Dede Korkut

Hikyelerinden drdn Rusaya tercme eden B a r th o ld , bunlardan
birisine ilve ettii kk, fakat ehemmiyetli bir mukaddimede, bu
kitaptaki oniki hikyeden dokuzunun G r c le r , A b h a z la r ve
T r a b z o n R u m la r yle yaplan mcadelelere it olduunu, ikisi
nin (yni D eli Dumrul ve Tepe-Gz n) mitolojik mhiyette bulundu
unu, son hikyenin de O u z l a r n d h i l i m c a d e le le r in i
tasvir ettiini sylemekle berber, hepsinin bir k l tekil ettiini ilve
ediyor ve diyor ki:
Geri bu hikyeler ayr ayr iseler de, bir k l tekil ettiklerinde
phe yoktur. Kahramanlarn isimleri, vasflan ve karakterlerini
tarif eden ibareler her vakit tekrar edilir. Her hikyede, geen hik
yedeki vklara iaret olunur. slp hepsinde ayndr. V aklar ark
Anadolu da, geer. Kahramanlarn mcadele ettikleri kfirler Trabzon
Rumlar, Grcler ve Abhazlardr. Ouzlarn byk hakan B a
y n d r H a n dr; fakat, hikyelerde onun kahramanhk gsterdii
yoktur. Ba kahraman, onun damad S a lu r K a z a n dr... Bu desta
nn telif edildii zaman tyin mmkn deildir. K o r k u t un O s
man l hn e d n hakkmdaki tebiri, eer oraya sonradan sokulmu
deilse, gsterir ki, bu hikyeler Osman O ullan'nin K k A s y a da
l y k y l e k u v v e tle n m e s in d e n son ra tesbit olunmutur. Yni
herhlde Bayezid /.den evvel deildir. Hikyelerden birkann m ev
zu it i b a r i y le daha eski olmas elbette mmkndr. Trabzon mpara
torluu ve Abhazlar ile Trklerin mcadeleleri tasvirine nazaran, hi
kyelerin xv. asrdan evvel te e k k l e t t ik le r in i zannetmek kaa
bildir. Korkut'un tebirleri ve ahs hakknda olan szler Y a z c o l u nun Seluk Tarihin d e kelime kelime geer. Bu eser ise Murad II. dev
rinde yazlmtr. Mverrihin bunu h a lk a n a n e s inden alm ol
mas, aksi ihtimle nazaran, daha kuvvetlidir,,.

ZAHLAR

213

B a r th o ld bundan sonra Korkut'un ahsiyeti hakknda, o z a n lar

hakknda ksaca mlmat verdii gibi, Seyyid Battal romanyle bu
hikyeler arasnda bz mukayeseler yapyor ve bunlardaki amanizm
bakyyelerine pek sath srette iaret ettikten sonra, bunlarda k a d n a
verilen y k se k mevkiin, romantik T r a b z o n s a r a y tesirinden do
mu olduunu sylyor. Onun gerek bu fikri, gerek Tepe-Gz menkabesinin Y u n a n l la r daki mehr Polypheme menkabesinden alnd
hakkmdaki fikri, bizce hi d o ru deildir. Btn bu meselelere dir
tedkiklerimizi ayn bir cild hlinde neredeceiz.

7 5 . A n a d o l u d a T a s a v v u f T r k h r
B a r th o ld , Trk derviliinin ve Trk sfiyne iirinin, A n a
d o lu da daha msait artlar bularak mstakil bir inkiafa mazhar
olduunu sylemekle, bizim, iptida, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvf
larda. ileri srdmz fikirlere itirk etmi oluyor. Bu husustaki
muhtelif miller ve bu inkiafn mhiyeti ve tkip ettii tekml yolu
hakknda, orada btn tafsilt vardr. Bu fikirlerin hulsas iin Trk
Edebiyat Tarihi mizin x. mebhasine baknz.

76. A n a d o lu d a D e v l e t D l T r k e
T r k e nin Anadoluda resm dil olmas meselesi hakknda,
ir birok msterklar gibi B a r th o ld n fikri de doru deildir.
Bu hususta doru mlmat almak iin Trk Edebiyat Tarihi mize ba
knz: S. 295-296.

77. A n a d o lu d a E d e b D i l T r k e
A n a d o lu da teekkl eden edeb dilin konuma dilinden
tamamen ayr olup, halka anlalmad,, hakknda B a r th o ld n
ileri srd iddia, xx. asr Garp msterklar arasnda h k im
olan o k y a n l bir fikirdir ki, onlarn Trk yaz dilinin Anadolu
daki tarih tekml,, hakkmdaki bilgisizliklerinden domutur.

ZAHLAR

2 14

Onlar, A n a d o lu daki edeb dil deyince, xv.-xvx. asr mnileri

nin Hmyun-nme mterciminin, yahut H o c a S a 'd e d d in in ha
kikaten halka a n la lm a s im k n sz, yapma dilini kastediyorlar
d; hlbuki, xv.-xv. asrlarda halkn kolayca anlyabilecei tarzda
yazlm eserler pek oktur. Devletin resm muhabereleri, kanunlar,
yni resm dil dahi ok sdedir ve asl yapma d il saylamaz. Trk nes
rinin imdiye kadar hi bilinmiyen tekmln umm hatlanyle
anlamak iin slm Ansiklopedisi ndeki T r k E d e b iy a t mekalemize
baknz [Ayrca bk., F u a d K p r l , M ill Edebiyat Cereyannn lk
Miibeirleri, stanbul, 1928].

78. A

n a d o lu d a

rk

S a n 'a t

B a r th o ld n, Konyadaki Seluk eserleriyle Bursadaki

Os-

manl eserlerinin mmr slbunda Ira n s a n a ti ile eski m a

h a ll s a n at tesirlerini,,ileri srmesi v e T r k h u s s iy e tle r in d e n
hi bahsetmemesi, yakn zamanlara kadar, slm sanati ile uraan
btn limler arasnda m terek bir kanaatti. Yukarda (not - 27)
da gsterdiimiz vehile, eski Trk sanati unsurlarnn slm sanatinin inkiafndaki roln b ir m es ele o la r a k ortaya srmek, daha
pek yenidir. Her y e n i s a n a t ekli, muhtelif unsurlarn muhtelif
kaynaklardan iktibas etmi olmakla berber, yepyeni bir synthise
(terkip)dir. Seluk ve Osmanl mmrleri iin de ayn eyi dne
biliriz. O s m a n l devvri mmrsinin ah s k a r a k te r le r ini iptida
objektif bir ekilde meydana koyan Prof. A lb e r t G a b r ie lin [les
Mosquies de Constantinople, Syria, 1926, P. 353-419] bu tedkik, o eski
yanl ve umm telkkylere mugayir olduu cihetle, bzlar tara
fndan garip olduu kadar gln bir tarzda karlanmt [G . de
J e r p h a n io n , Bulletin d Archeologie chretienne et Byzantine, Orientalia
Christiana, Roma, 1928, N. 42, P. 142-144]. Eskidenbri srarla sy
lediim gibi, yalnz s iy s ta r ih bakmndan deil, k lt r ta r ih i
bakmndan da bir dnm noktas sayabileceimiz B y k S e l u k
m p a r a t o r lu u nun kuruluundan sonra, slm sanatinin tekm
lnde de bu tesiri aramak cabeder. M . J . S a u v a g e t nin kk,
fakat ok ehemmiyetli bir mekalesi, bu hususta yeni ufuklar gstere
cek mhiyettedir [Observations sur quelques mosquies seldjoukides, Anna-

ZAHLAR
les de lInstitut dEtudes Orientales,

Tome rv, 1938, P. 82-120]

B a r th o ld bu meselede de kendi devrinin umm telkkylerinden

ayrlamamtr.

79. H

rezm ah lar

evri

M E D EN YET

H r e z m a h la r m mtemdi mcadelelerle geen devirleri,

meden bakmdan, onlarn mhim iler yapmalarna mni olmutur.
Esasen bu devleti, yalmz siy s deil, m e d e n bakmdan da B y k
S e l u k m p a r a t o r lu u nun bir is t it le s i gibi grmek cabeder.

80. T r k i s t a n d a T r k E d e b D i

X III. asrda T r k is t a n da Trken in e d e b d il olarak in

kiaf hakknda B a r th o ld n verdii bu mlmat, daha geni mik
yasta, onun Orta-Asya Trk Tarihi Hakknda Derslerinde de mevcuttur
[S. 133; daha falza tafsilt iin: F u a d K p r l , Trk Edebiyat
Tarihi, s. 274].

81. T mur

D e v r i M ED EN YET

T im u r devrinin mmr eserleri ve madd hameti hakknda

Islm sanatine it umm eserlerden baka, 1403-1406da sefaretle
onun yanna giden C l a v i j o nun seyahatnmesine de baknz [G u y
le S tr a n g e , Clavijo, Embassy to Tamerlan, London, 1928; bunun B.
m e r R iz a D o r u l tarafndan Trke tercmesi Timur Devrinde
Kadiks den Semerkande Seyahat namiyle baslmtr]. Bu devre it um
m mhiyette tarih zahat iin W . B a r th o ld n Orta-Asya Trk
Tarihi Hakknda Derslerine (xn. ders) ve yine bu devirde Trk dil ve
edebiyatnn inkiafn anlamak iin Trk Edebiyat Tarihi mize baknz
(S. 374-386). L . B o u v a tnm, A . E . C a v a ig n a c in idaresi altnda
kan Umm Tarih silsilesinin sekizinci cildinin nc cz olarak
baslan l Empire Mongol adh eseriyle, Journal Asiatiue, c c v i i i ,
1926, P. 193-299da kan Essai sur la Civilisation Timouride adh mekalesi,

ZAHLAR

2I

ok sathdir ve B a r th o ld n ok sert tenkidine uramtr. slm

Ansiklopedisi'ne yine onun tarafndan yazlan T im r le n g ve T im rid es maddeleri de ok sathdir.

82. U

lu

Bey

ve

u u

Bu meseleler hakknda, yukanki notta gsterdiimiz eser

lerden istifade olunabilir. Onlara ilve olarak, yine B a r th o ld n
U l B ey ve Zaman1 adh kk kitabna da baknz [B. A k d es
N m e t tarafndan yaplan Trke tercmesi, 1930da Trkiyat Ensti
ts tarafndan bastrlmtr]. U l B ey hakknda slm Ansiklope
d isin d e L . B o u v a t tarafndan 1932de yazlan mekalede, onun A s
tronomideki mevkii hakknda faydal mlmat vardr.

83-

H E R A T T A F K R VE S a n 'A T

H era t ehri, bilhassa Sultan

H s e y in

NKAFI

B a y k a r a nm payi

taht olarak byk ve hakl bir hret kazanmtr. Devrinin kymetli

bir T r k iri olan bu hkmdr, Timur ailesine mensup prensle
rin ou gibi, y k sek b ir k lt r e ve in c e b ir z e v k e sahipti;
yazdan, msikden, resimden, hulsa g z e l s a n a t le r in her b e sin d e n anlyordu. lim adamlarn, irleri, sanatkrlar sevip
himye ediyor, byk sflere kar samim bir hrmet gsteriyordu.
En yksek fikir ve sanat adamlarn, irleri, mskinaslan, hnendeleri, szendeleri meclisinde topluyordu. Byk bir debdebe ve e
lence iinde geen bu m e clisle r, onun lmnden sonra da, O r ta A s y a , r a n ve O s m a n l memleketlerinde pek mehurdu. Namna
Trke ve Farsa birok eserler yazlm olmas, fikr yksekliine bir
delildir. M r h o n d , D e v le t a h , E m r S h e y l gibi ran edebi
yatnn T r k neslinden olan birok byk ahsiyetleri, dima onun
himyesini grmlerdir. B b r n derin bir hrmetle bahsettii bu
hkmdr, en ziyade, byk ran iri C m ye ve ocukluk arkada
A l- r N e v ye kar hrmet ve sevgi gsteriyordu. imdiye kadar
hi bilinmiyen kk bir rislesinde N e v ye kar nasl muhabbet
beslediini anlatmaktadr [Bu risle huss ktphnemizdedir].

ZAHLAR

217

H e r a t sa r a y onun zamannda stanbuldaki O s m a n l s a r a y y la

ve Osmanl ir ve limleriyle sk m e d e n m n a s e b e tle r d e bu
lunmakta idi [Bu devirde H e r a t hakknda B a r th o ld n aada bah
settiimiz M ir A l- r ve Siys Hayat adh mhim mekalesinde mlmat
vardr. L . B o u v a t nn Timurler medeniyeti hakkmdaki eserinde veri
len zahat deersizdir. Avrupada ve stanbulda muhtelif yazmalar
bulunan Hseyin Baykara D v n i nin 1926da Baku'daki tab' ok fena
dr], N e v ve C m d e dhil olmak zre, btn musrlarnn say
g ve sevgisini kazanan bu hkmdrn f ik r faliyeti tedkika muhta
olduu gibi, onun devrindeki Herat'm bir ilim ve s a n at m e rk e zi
olarak tavsifi de B a r th o ld n kymetli tedkikna ramen henz
yaplm saylamaz [Herat ehrinin tarihi hakknda B a r t h o ld n
ran'n Tarih Corafyas (Rusa) adh mhim eserinde de mlmat var
dr; biz bu hususta T li b z d e nin Farsa tercmesinden faydalan
dk. slm Ansiklopedisinde, 1916da M . L o n g w o r th D a m e s tara
fndan yazlan H e r a t maddesi ok sathdir]. Bu ehrin ve H s e y in
B a y k a r a devrinin sl m m in y a t r c l n n in k i a fndaki
rol de ok mhimdir.

84. A

- r N

ev

Asrlarca Trk dnyasnn her kesinde eserleri okunan,

sevilen, taklit edilen A l- r N e v (1440/41-1501)nin, Trk me
deniyeti tarihinde tuttuu yer, ok byktr. O s m a n l m p a r a t o r
lu u n u n kltr merkezlerinde, A k k o y u n lu la r n ve sonra Safev le r in, Hindistandaki T im u r le r in saraylarnda, O r ta -A s y a ,
K r m , V o lg a boylar Trkleri arasnda asrlarca yaayan bu ir,
Trke'nin Farsa'dan st n olduunu isbat iin, bu iki dilin mukaye
sesi hakknda Muhkeme't-l-Lgateyn adh bir de eser yazmt. Dvan
larndan, mesnev tarznda manzm romanlarndan baka, tarih'e,
edebiyat'a., ahlk ve siyset'e, tasavvuf'a it birok eserler ve tercmeler
de brakan bu byk adamn e d e b a h s iy e ti, henz lykyle ted
kik edilmi deildir. B a rth o ld , onun ran edebiyatn taklit'ten kur
tulamadn iddia etmekle berber, yalnz bir m u k a llit olmakla
k a lm a d n da tiraf ediyor; hlbuki, gen i, fakat o k s a t h bil
gisi kendisini daim y a n l n e t ic e le r e gtren E . B lo c h e t, bir

2 l8

za h la r

eserinde, irimizin iirlerini I r a n e d e b iy a t ndan kopye edilmi

k y m e ts iz eyle r,, diye tavsiften ekinmemiti [Les Enlumimres des
manuscrits orientaux de la Bibliotheque Nationale, Paris 1926, P. 95].
N e v nin eserlerini o k u m a d a n ve onunla byk ran irlerinin
eserlerini asl m u k a y e se e tm e d e n verilen bu gibi ok c r e tli
h k m le r in hibir kymeti yoktur. N e v , Trke i l k u a r t e z k i
r e s i n i de yazm olmak itibariyle, Trk edebiyat tarihiliinin de
babas saylabilir.
N e v hakknda Rus ve Fransz msterklar tarafndan o ld u k
a d ik k a te l y k neriyatta bulunulmutur: 1856da N ik it s k inin
irimize it kk bir biyografisinden be yl sonra, B e lin onun uzun
ca bir biyografisini neretti [Notice biographique et litteraire sur M ir A liChir-Nevi, Journal Asiatique, no. 1,1861]. Bu 64 sahifelik kk rislenin sonunda, onun muhtelif eserlerinden paralar alnp neredil
mitir (S. 65-158). Yine ayn mellif, 1866da ayn mecmuann 8inci
saysnda, onun stanbulda 1289da tab'edilen Mahbb-l Kulb adh
kitabndan hulsa ve tercme sretiyle, 58 sahifelik bir mekale neret
mitir [Caracteres, maximes et persees de M ir Ali-Chir-Nev]. B e lin in
birinci monografisi Trkeye de tercme edilmitir. Buna dir baknz:
[ F u a d K p r l , Trk D ili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, stan
bul 1934, s. 294]. E . B ro w n e n ran Edebiyat Tarihi ile G ib b in
Osmanl i ri T a rih in d e de sdece B e lin in bu basit monografisinden
istifade edilmitir. 1926da B a k da Azerbaycan Edebiyat Cemiyeti tara
fndan N e v nin Mneat'\, Vakfiyye' si bastrld gibi, ona it bir
Mekaleler Mecmuas da neredildi; lkin bu basmlar lm a r tla r a
uygun olmaktan ok uzak olduu gibi, yazlan mekalelerin hibiri de
cidd bir mhiyette deildir. S a m o ilo v i , 1926da N e v nin M zn-l Ev zan adh kk rislesini, L e n in g r a d K t p h a n e s i nin
kard Orientalia adh mecmuada neretti (S. 105-114). Lkin, y e n i
ve ok k u su rlu bir yazmaya istinad eden bu metin, ok bozuktur.
Son senelerde N e v hakkmdaki en cidd tedkikleri, Sovyet limler
Akademisi tarafndan 1928de neredilen M r A l - r adh mekaleler
mecmuasnda bulabiliriz. Burada E . B erth e ls, Nev ve Attr adh
mekalesinde, bu iki irin Mantk-ut Tayr mesnevilerini cidd bir
srette mukayese ederek N e v nin A t t r tercme etmi olma
dn, onun eserinde muhitin ve zamann briz tesirleri ve hussiyetleri grndn,, sylemitir (S. 24-82). B a r t h o ld n M r A l

ZAHLAR

219

r ve Siys Hayat adl mekalesi (S. 100-164), bu hususta imdiye kadar

yazlanlarla kyas kabl etmiyecek kadar ehemmiyetli bir aratrma
dr [Bunun A . C a fe r o lu tarafndan tercmesi lk mecmuasnn
x. cildindedir]. Bunlara ilve olarak, bizim A l-r Nev ve T e sirleri
adh kk mekalemizi de zikredelim [ Trk D ili ve Edebiyat Hakknda
Aratrmalar, S. 257-266]. slm Ansiklopedisi n d e bu byk Trk i
rinden bahsedilmediini h a y r e t le ilve edelim!

Yukardaki satrlarn nerinden, yni 1940danberi

A l- r

N e v hakknda pek mhim yeni neriyat yaplmtr. Bunlarn

banda, slm Ansiklopedisi u m Trke nerinde Prof. Z e k i V a l i d
T o g a n tarafndan yazlm olan A l- r maddesini zikredebiliriz.
Bu gzel ve etrafl hulsa, bu mevzua it yeni ve ehemmiyetli bilgi
leri de iine almaktadr.
Nev hakknda dikkat ve ehemmiyetle zikre mecbur olduumuz
balca eser, onun 500nc doum yldnm mnasebetiyle, Sov
yet limler Akademisinin arkyyt besi tarafndan hazrlanp,
1946da 253 sayfalk bir cilt hlinde Moskova ve Leningradda basl
mtr. Bu ciltte Nevye it sekiz makale vardr. Birinci makale
(S. 5-30), Prof. A . 1 . Y a k u b o v s k i tarafndan yazlm olup, burada
N evnin yetiip byd tima evre ve bunun kltr seviyesi
hakknda malmat verilmekte, V . V . B a r th o ld n A l- r Nev
ve Siys Hayat adh makalesi hakknda tenkid ve tashihler ileri srl
mektedir. B a r th o ld bu eski makalesinde, riyz ve tabi ilimlere
byk kymet veren geni dnceli S e m e r k a n d m u h itin in p a r
laklm tebrz ettiriyor, buna kar, H e r a t ta daha ziyade muhfazakr bir tasavvuf cereynmn hkim olduunu ileri sryordu;
halbuki Y a k u b o v s k i, hrh devrinde Heratm byk bir ede
biyat ve sanat merkezi olduunu, ok ihtiaml binlar yapldn,
ehzde B a y -S u n g u r un himayesi altnda gzel sanatlarn, mmrln, hattatln, minyatrcln, msknin, tasavvuf felsefesinin
byk bir inkiaf gsterdiini, in ve Hind ile karlkl heyetler
gnderilmek sretiyle siys ve meden mnsebetlerin yeniden ku
rulduunu sylyor ki, tamamyle hakldr ve Sultan Hseyin Baykara-

220

ZAHLAR

N ev devrinin ince zevkli, zengin, ma'mr Herat'm m

bilhassa hrh devrinde aramak lzmdr.

meneini

kinci makale, Arap edebiyatnn en byk mtehassslarndan

P r o f. K r a c k o v s k inin Leyl ve Mecnn efsnesi hakkmdaki yazs
dr (S. 31-67). Byk ran iri G e n c e li N iz m ile Al-r Nev
nin mehur mesnevileri, bu efsaneye dayanmaktadr. Bu efsnenin
slm dnysnda rabet grmee balamas, bilhassa, Abbs ha
lfesi al-Muktadir zamanna rastlar. Sonradan ran ve Trk edebi
yatlarnda bu mevzu byk ehemmiyet kazanmtr.
te, tannm msterik P r o f B e r th e ls , N ev ve N iz m i adh
drdnc makalede (S. 68-91), N e v nin, evvelce N iz m
tarafndan yazlm bz mesnevi mevzularn alp ilediini, fakat
bunlar basit bir tercme zannetmenin byk bir hat olduunu
sylyor. Bundan nceki N ev Mecmuas'nda, A t t r m Lisn tTayr' ile N e v nin Mantk-ut Tayr'm karlatrarak bu neticeye
varan mellif, bu yeni yazsnda da ayn gr mdfaa ve aksi
iddidaki bz Garp msterklarn tenkide devam ediyor.
Drdnc makale zbek Edebiyatnn Kurucusu Sftiyle A l- r
N ev balm tamakta olup, S. K . B o r o v k o v tarafndan yazl
mtr (S. 92-120). Edeb, fakat bilhassa lisn bakmdan dikkate
lyk olan bu makaledeki birtakm yanllklar ve eksiklikleri burada
zikredecek deiliz. Prof. Ahmed Cferolu, Edebiyat Fakltesi Trk
D ili ve Edebiyat D ergisin d e, nereden aldn tasrih etmemekle berber,
bu makalenin ne yazk ki ok kark bir hulsasn neretmitir.
[ aatay Trkesi ve Nev, c. 11, s. 141-154. slm Ansiklopedisinin
Trke basmndaki aatay Edebiyat adl geni makale dikkatle okunur
sa, btn bu yanllklar dzeltilebilir].
Beinci makale, adalarnn Rivyetlerinde A l- r N ev balkl
olup, A . N . B o ld ir o v tarafndan yazlmtr (S. 121-152). N e v
nin hreti ve tesiri bakmndan ok ehemmiyetli olan bu yazda,
balca, N e v nin gen musr V s f nin Bedyi-al vakyi adh
eserinden faydalanlmtr. Tek yazma nshas Leningradda limler
Akademisi ktphanesinin Asya Mzesi yazmalar arasnda bulunan
bu eere dayanlarak yazlan bu makalenin ehemmiyeti meydan
dadr.
Altnc makale, A . A . S e m e n o v tarafndan yazlm olan
N ev Devrine it Gzel El-yazmalar ve Bunlarn Yaratclar bal

ZAHLAR

221

altnda (S. 153-174); yedinci, ise X V . Asr Herat nn T arih Topo

grafyas (S. 174-202) dr. Burada, N e v devrindeki Herat ehrinin
mmr bideleri, ba ve baheleri, hiybanlar, kanallar, ar ve
pazarlan etrafl bir surette tavsif olunmaktadr.
Sekizinci makale, S. L . V o li n tarafndan yazlm olup, Le
ningrad Kolleksiyonlannda Bulunan N ev El-yazmalarnn Tavsifi balkl
geni bibliyografya makalesidir (S. 203-235).

85. B

b r

ah

Henz on yanda iken F e r g a n a da babas T im u r hafidlerinden m e r e y h M ir z a nn tahtna karak, ok mcerl bir

hayat geirdikten sonra, H in d is ta n da Avrupallarn Byk Mool
mparatorluu

adn verdikleri m u a z z a m

Trk

d e v le t in i

kuran

Z a h r - d D n M u h a m m e d B b r a h (1483-1530), aatay
lehesiyle ok gzel iirler yazan bir ir ve Bbr-nme adh htra
ve seyahat mecmuasiyle yaad devri ok canl bir srette yaa
tan emslsiz bir n e s ir c idir. Hayat mtemdi mcadeleler ve
mcerlar iinde geen B b r, azim ve cesaretini hibir felketin
kramad byk bir k u m a n d a n , kudreti bir d e v le t a d a p u yd;
fakat, asl alacak cihet, btn bu megliyetleri arasnda ilim ve
s a n a tle cidd srette uramaa vakit bulmas ve kymetli eserler
brakmasdr. En mehr eseri olan Bbr-nme nin epey eski bir Farsa
tercmesinden baka, ngilizce ve Franszca tercmeleri olduu gibi,
Trke metni de nce Kazanda 1857de I lm in s k i tarafndan, sonra
da B e v e r id g e tarafndan 1905de (G. M . S., 1, Leyden) bastrlmtr.
Ilminski basmnn Franszca tercmesi, 8 7 ide P a v e t de Court e ille tarafndan yapld; fakat, en mkemmel tercme, zengin
notlar da ihtiv eden son ngilizce tercmesidir [A. S. Beveridge,
The Bbur-nma in English, 2 V ol; Lodon 1922]. Bu hususta zengin
bibliyografya malzemesini de ihtiv eden bu tercmeye ramen,
Bbr-nme ye it birtakm noktalar aydnlatlm saylamaz. Onun
ok ahs ve gzel iirlerinden bz paralar D e n is o n R oss tarafn
dan Hindistanda bastrlm, daha sonra da S a m o ilo v i tarafndan
1917de eksik bir Dvn 1 Petrogradda neredilmitir. Onun R i s l e - V lid iy y e T e r c m e s i n i ve birok iirlerini 1331de M i l l T e t e b

222

z a h l a r

b u 'la r M e c m u a s nda nerettim (Say 1-5). Onun M b ey y en

adl er meselelere it manzm bir mesnevisi daha vardr ki, vak
tiyle B er e z in tarafndan bir paras neredilmitir [smi imdiye ka
dar doru olarak tesbit edilemiyen bu esere, mellifi tarafndan
M b ey y en ad verildiini vaktiyle isbat etmitim: Trk D ili ve Edebi
yat Hakknda Aratrmalar, s. 244-246]. Bbr ahm bunlardan baka,
bir de A r z R i s l e s i vardr ki, son zamanlara kadar mehl kalan
bu eseri 1923de Pariste M ill Ktphane yazmalar aranda bulup
B b r a h a it olduunu anlamtm [Paristen dnmde Tevhid-i efkr gazetesinde kan bir yazmda bundan bahsetmitim. 1927de Cumhuriyet gazetesinde kan T r k B y k le r i adh mekalelerden
birinde Bbr ahtan bahsederken, onun bu rislesini de zikretmi
tim. B. D r. R i z a N r, 1931de yazd bir mekalede, bu risleyi
k e n d is in in k e f e tt i in i syledi; benim buna kar Aratrmalar
(S.340-344)daki cevabma da kendisine mahsus bir tarzda muka
bele etti ve benim g28de Pariste bulunurken, bu risleyi k e n d i
sin d e n r e n d i im i yazd. 1923-1928 seneleri arasnda muhtelif
vesiylelerle yazlarmda zikrettiim bir eseri, 1928de renmi olma
m akl kabl edebilir mi?]. Bbr ah hakknda slm Ansiklopedisin
de (C. 1) H u a r t tarafndan yazlan mekalenin hibir kymeti yok
tur. Bu mevza it en gzel monografi olarak, F e r n a n d G r e n a r d n u eserini tavsiye edebiliriz: [Baber, fondateur de l'Empire des ndes,
ed. Firmin-Didot]. Eserin sonunda ok eksik olmakla berber fay
dal bir bibliyografya da vardr. [ Bbr hakknda slm Ansiklope
d is in in Trke nerinde kan makaleme baknz].

86. S

a d e

Di

Osmanh dil ve edebiyatnn mahslleri hakknda etrafl bil

gisi olmyan B a r th o ld bu meselede de aklanmtr. Bir defa, Os
manh ediblerinin sde dili kaba Trke diye tezyif etmeleri, ummiyetle
xv. asrdan sonradr. X I V .-X V . asrlarda, hatt daha sonralar,
Osmanh padiahlarnn ve devlet adamlarnn, kendi adlarna yaz
lacak eserlerin sde b ir d ille y a z lm a s n istediklerine dir eli
mizde b ir o k m is lle r vardr. Bunlardan baka, klsik edebiyatn
bz mehr simlannn da, arasra, k lf e t li, t a s a n n u 'lu lisa n

z a h l a r

223

a le y h in d e bulunduklarn biliyoruz [Tafsilt ve misller iin baknz:

F u a d K p r l , M illi Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri, stanbul,
1928]. B a r th o ld n yanld dier bir nokta daha,

melliflerden

okumu insanlarn sevecei ve ayn zamanda mnevver olmyanlarn

da anlyaca ekilde yaz yazmalarn,, istemek, onun dnd gibi,
yalnz T im u r a veya Timur zamanna it bir dilek deildir; nk,
daha asrlarca evvel, Kbs-nme mellifinin de a y n fik ir d e o ld u
u n u gryoruz [Kbs-nme, S a d N e f s tarafndan bastrlan
nsha, Tahran 1312, s. 138].

8 7 . X V . X V I. A
T

rk

s ir d a

slm D

n y a s in d a

k m y e t

X V . X V I . asrlar, Islm dnyasnn T r k h k im iy e ti al

tn d a , bilhassa siys bakmdan, y k s e k ve k u v v e t li bir devri
dir. Hussiyle, T r k m ille t in in tarihte yaratt en b y k ve
en d e v a m l eser olan Osmanl mparatorluu, ark ta S a f e v l e r le
urat hlde, Garpta byk zaferler kazanmakta ve btn Avru
pa devletlerini titretmekte idi. M sr'dan sonra Cezayir ve Tunus'un
da zap tiyle A k d e n iz garb ksm mstesna deta b ir T r k d e n iz i
hline gelmiti. S a f e v le r ve H in d T im u r le r i de, ayn sretle, bir
y k s e li devrinde idiler. Byle, siysete ok kuvvetli bir vazyette,
Islm mtefekkirlerinin Islm medeniyetinin ih t iy a r la m a s ndan yahut slm kuvvetinin z a y f l a m a s ndan,, bahsetmelerine,
tabi, imkn yoktu. Bu devirde yetien T r k m e llif le r inde
bu d n c e le r in tam z d d n a tesadf olunur. K a n u n S le y
m an n vezir-i zami mverrih L t f P aa, byk tarihi I b n H a l
d n un: devletlerin hayatn bir uzviyetin hayatna benzeterek,
onlarn da her mahlk gibi d o m a , b y m e , lm e safhalarndan
geecei,, hakkmdaki mehur nazariyesine hi tbi olmyarak, Is
lm d in in in her asrda k e n d is in i y k s e lte c e k b ir k a h r a m a n
bulaca,, hakkmdaki optimist nazariyeyi ileri sryor. Mmfih, bu,
bzlannn zannettii gibi, iptida o n u n ta r a fn d a n ile r i s r l
m birey deildir; daha eski melliflerde de a y n fik r e tesadf
ediliyor. Imparatorlk idaresindeki b o z u k lu k la r en sert bir ekilde
te n k id ed en L t f P a a ve mverrih Gelibolulu l, bunlar

ZAHLAR

224

o k e h e m m iy e ts iz birtakm millere isnad ederek, kolaylkla s la h

e d ile c e k le r in i kat bir manla sylemektedirler, imparatorluun
daha sonraki inhitat asrlarnda, bu in h it a t artk her shada o k briz bir srette grld hlde bile, bunun sebeplerini aratran m
ellifler, bunu daim r z ve b a s it millere, bilhassa id r v e m l
b o z u k lu k la r a isnad etmiler, ufak bir gayretle buna re b u lu n a
b ile c e i dncesinden vazgememilerdir. G a r p m e d e n iy e tinin son asrlardaki ezici fikyyeti karsnda, bu, phesiz o k geri,
ok d a r ve m u ta a s s p bir gr olmakla berber, itimi bnyenin
r h s a la m l n da gsterebilir. G a r p m e d e n iy e tinin Islm
medeniyetine nazaran y k s e k li in i kabl demek olan T a n z i m a t
devresinde bile, bu yksekliin sdece m a d d ey le r e, te k n ik e
mnhasr olduunu ve m n e v shada Islm m e d e n iy e tinin ona
f ik bulunduunu iddia edenler pek oktu!

88. O

s m a n l il a r in

sker

e k n ik

st n l

X V . asrda G a r p le m in in inkiafn hazrlyan ik tis d

ve i t i m sebepler, f ik r h a r e k e tle r , herkese mlmdur. Yalnz
urasn kaydetmek isteriz ki, bilhassa a sk e r i le r d e , yni ordu ve
donanmaya it hususlarda, G a r p le m in d e vcude gelen her
te k n ik te r a k k i, Osmanl mparatorluu tarafndan derhl ik tib a s
e d iliy o r , hatt ok defa Avrupadakinden d a h a gen i ve d a h a
f a y d a l ekilde kullanlyordu. Devletin nihayetsiz kuvvet kaynak
lar, zengin vastalar bu imkn kolaylkla hazrlamakta idi. impara
torluun c o r a f v a z y e t i ve ethnik bnyesi de buna o k m sa
itti. Osmanh devletinin A k k o y u n lu la r a, M e m l k D e v l e t ine,
S a f e v l e r e kar kazand zaferlerde, bunun ok b y k t e siri
olmutur. X V I . asrda G a r p d e v le t le r i ile olan mcadelelerde bile,
Osmanllarn asker teknik bakmndan onlardan ile r i olduklar iddia
olunabilir.

8 9 . D e n i z YOLLARININ EHEMMYET

D e n iz y o ll a r nn ehemmiyeti, mslmanlar arasnda eskidenberi bilindii iin, K zldeniz ve Basra K rfezi'ne hkim olan

ZAHLAR

225

Islm devletleri H in d d e n iz y o l l a r nn Avrupallar 'tarafndan

kullanlmasndan hi memnun olmadlar ve buna kar gelmee a
ltlar;

fakat, M e m l k le r in ve O s m a n lla r n bu husustaki te

ebbsleri muvaffakiyetle neticelenemedi. ( N o t-9 i) de ayrca bu

meseleden bahsedeceiz. Yalnz unu da hemen syliyelim ki, B asra
K r f e z i lim a n la r nn H in d is ta n la ticreti uzun mddet de
vam ettii gibi,

in ve H in d ile k a ra y o liy le yaplan k e r v a n

ti c r e ti de birdenbire d u rm a m tr. X V I . X V I I . asrlarda Os

manh Imparatorluunda H in d is ta n la ve in le ticret yapan'zengin
bir t c ir s n f mevcuttu. Bu snfn, r a n da da mevcut olduu
nu biliyoruz. G e m i y a p m a meselesine gelince, Anadolu Trkleri
. asrlarda Karadeniz, Adalardenizi ve Akdeniz kylarnda Bizansllardan ve Italyanlardan rendikleri teknikle gemi yapmaa
balamlard. X V . asrda Osmanh hkmdrlar yava yava buna
byk bir ehemmiyet verdiler. F t ih M e h m e d in ve S e lim I.in
gayretleriyle Gelibolu ve bilhassa stanbul tersneleri, xv. asrda mu
x i i i .- x i v

azzam bir i n k i a f gsterdi. Ayrca Karadeniz'de de daha kk mik

yasta te r s n e le r vard ve buralarda baka memleketler iin de ge
miler yaplyordu: 1590-1616 yllan arasnda V e n e d ik lile r in dar
da yaptrdklar yirmibe gemiden d r d K a r a d e n iz v e biri s t a n b u l
tersnelerinde yaplmt [F r e d . C h a p in L a n e,

Venetian ships and

shipbuilders o f the Renaissance, Baltimore 1934. Biz bu eser hakknda M.

L u c ie n F e b v r e tarafndan yaplan hulsadan istifade ettik: Annales d'histoire economique et sociale, vol. vn, 1935, P. 83].

90.

I slm

e n z c l

Ummiyetle s l m d e n iz c il i i ve slm donanmalar hakkn

da Medenyet-i Islmiyye Tarihi (C. I, s. 86)nde mlmat vardr.
Anadolu Trklerinin b a h r k u v v e t le r i ve t e k il t , K a p ta n
P a a lk hakknda toplu mlmat iin baknz: F u a d K p r l ,
Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tc'siri Hakknda B z M
lhazalar, s. 205-207.

slm M edeniyeti

XV-

z a h l a r

226

9 1 . H n d D

e n z

olu

n M

cadeleler

C ih a n t a r ih indeki byk ehemmiyeti dolaysiyle, burada

H in d is ta n d e n iz y o lu nun A v r u p a ll a r tarafndan bulunmas
ve Isl m d n y a s nm buna kar ald v a z y e t hakknda biraz
mlmat vermeyi faydali buluyoruz. Avrupada yazlan u m m
t a r ih e it eserlerde ve ayrca ik t is d ta r ih kitaplarnda bu hu
susta zahata tesadf edilir; lkin bunlarda m esele yalnz b ir ce p
h e sin d e n grld iin, biz burada daha g e n i b ir g r le
meseleyi k sa ve to p lu b ir e k ild e ortaya koymak istiyoruz.
Evvel, Avrupa tarihileri arasnda ok yaylm eski bir te l k knin mhiyetini anlatmakla ie balyalm: Birok Garp kitapla
rnda, Avrupada xv. asrda t ic r f a liy e t in g e r ile m e s ine ve
bunun neticesi olarak k a ra y o liy le Hind ve in ticreti imkn kal
mad iin bir d e n iz y o lu aranarak, bu sretle Hind denizyolu nun
ve Amerika nin bulunmasna, O s m a n l fiit h t en byk sebep ola
rak gsterilir. Bunlara gre, stanbul un zapt ve Karadenizin bir Trk
gl hline gelmesi, sonra, ark Akdenizin ve M sr n O s m a n l h
k im iy e t in e gemesi, G a r b m Takn ve Uzak-ark ile t i c r m n a
s e b e tle r in i krm ve A v r u p a ll a r , yeni ticret yollarm den iz de aramaya mecbr etmitir! T r k le r aleyhinde Garp limleri
arasnda priori yerlemi ve bir akyde hline gelmi m e n f fik ir le r
arasnda, ite bu nazariye de vardr. Geri, Prof. N . lo r g a , Points
de me sur l histoire du commerce de l Orient l epoque modeme (Paris, 1925)
adh eserinde, bu m e n f f ik ir le r in iddetle aleyhinde bulunarak,
byle bir dncenin d o ru o lm a d n gstermitir; kezlik H.
H . G o w e n de Histoire de l Asie (Paris 1929, P. 99) adh kitabnda
A s y a ya giden d e n iz y o lla r n n k e fin d e n bahsederken, acele
bir tamim mahsl olan bu iddiann m b a l a l olduunu ve bu de
niz yolunun d a h a eski z a m a n la r d a n b e r i aratrldn syle
mekle berber, O s m a n l f t h t nm kard mkilt netice
sinde ark-Garp mnasebetlerinin a z a ld n ,, tekrardan geri dur
mamtr. Osmanh fthtmdan sonra t ic r m n a s e b e tle r in
a z a lm a s, Osmanh devletinin bunu is te m e m e sin d e n ve bunun
temin edecei b y k f a y d a la r anlamamasndan deil, tamamiyle
onun iradesinden hari b a k a se b e p le r d e n ileri geliyordu. Munta
zam tekilta mlik ve ticret yollarnn kendi memleketinden geme

z a h l a r

227

sinin temin edecei madd faydalara tamamiyle vkf olan O s m a n l

d e v le ti, xv. - xv. asrlarda, olduka iyi bir t ic r s iy s e t tkib
etmitir [ o r g a , ayn eser, s. 10-12].
X V . asrn son yllarnda, Afrika cenubundan Hindistan'a, giden
deniz yolunun P o r t e k iz le r tarafndan kefi, M s r M e m l k S u l
tan la r yle V e n e d ik ve C e n e v iz cumhuriyetleri iin byk bir
d a r b e oldu. H in d tic r e ti, o zamana kadar, K illid en iz veya Basra
Krfezi yoliyle yaplyor ve k e r v a n la r vastasiyle yine M e m l k lc r e
it olan S u r iy e l im a n la r na yahut skenderiye'ye getirilerek, ora
dan V e n e d ik g e m ile r iy le Avrupaya tamyordu. S u r iy e - M s r
M e m l k m p a r a t o r lu u nun m l ve ktisad refah zerinde bu
tr a n s it t ic r e t i ok byk bir mildi ve bu, x m .-x v .

asrlarda

bile mehl deildi: h a n l lar, bu kuvvetli dmanlarn zavf

drmek iin, Basra K rfezi'nde bir filo yaptrarak, onlar H ind D e
nizleri'nde tehdit

etmek ve ticretlerine mni olmak istemilerdi.

Memlk Sultan K a n s u , P o r t e k iz le r in K zldeniz'de ve Hind D e

nizleri'nde Msr ticretini mahveden bu b a h r h k im iy e t in i
krmak iin, slmn m u k a d d e s e h ir le r in in

emniyetini muha

fazada ok alkadar olan Osmanh Sultan B a y e z id I l . in de kuv

vetli mzheretiyle, byk bir gayretle alm ve (1504-1517) yl
lar arasnda H ind Denizleri'ne f i l o l a r g n d e r m i se de, muvaffak
olamamtr [ M e m l k le r in

bu

gayretleri hakknda

tafslt M .

S o b e r n h e im in slm Ansiklopedisi'ndeki K a n s h maddesindedir.

ok eksik olan bu mlmata ilve olarak: S a ffe t, ark Levendleri,
Tarih-i

Osman Encmeni Mecmuas, nu. xxv, s. 1529. K a n s u , K -

zldeniz'deki filosunu, Akdeniz'deki T r k k o r s a n la r n n yardm

syesinde kurmutu]. Bu teebbs en ziyade tevik eden V e n e d ik ,
Msr hkmdrna gizli olarak s e fir le r yollamsa da, bir Hristi
yan devletine kar aktan aa m s l m a n la r la it t i f a k cesare
tini gsterememiti. Yalnz B a y e z id , Svey'te O s m a n l
tekn is iy e n le r in in nezareti altnda, otuz galer yaplmas iin lzm
gelen malzeme ile birlikte, 300 demir top, 150 direk, 3000 krek,
kf miktarda yelken vesaire, ayrca da sekiz gemi yollamt; bunlar
gtrmee, mehr K e m a l R e is memur edilmiti [Bu hususta taf
slt iin baknz: C h . S c h e fe r , Le Voyage d'Outremer de Jean T/enaud, Paris 1884, P. x l i v . - l v i . ; M a s L a tr ie , Relations et commerce
de l'A friue septentrionale au Moyen-ge, Paris 1886, P. 503-510].

ZAHLAR

228

Geri M s r n k tis a d r e fa h , daha xv. asr sonlarnda ya

va yava in h it a t a yz tutmutu; mverrih M a k r z nin birtakm
kaytlarndan M s r da s e r v e t in eski devirlere nazaran a z a ld ,
bz a r la r n u f a ld anlalyor. Hicr 790-810 yllar arasnda
byk ve devaml bir k t is d i b u h r a n n, memleketi olduka sars
tn biliyoruz; fakat, mtemadi artan bu ik t is d i n h i t a t a ra
men, P o r te k iz le r in Hind Denizlerindeki hkimiyeti elde etmele
rinin, M e m l k m p a r a t o r lu u nu bir kat daha sarst muhak
kaktr. A . N . P o lia k , mverrih b n Iy n s m kk bir kaydna da
yanarak, Hind denizyolunun kefinden M e m l k m p a r a t o r lu u nun
ok byk bir m a d d z a r a r g r m e d i i ve esasen bu ticretin
Msr iin iddia edildii kadar e h e m m iy e t li o lm a d fikrinde bu
lunuyor [Le Caractere feodal de l Etat Mamelouk dans ses rapports avec la
Horde d Or, Revue des Etudes lslamiques,
yukardanberi anlattmz vehile,

1935, m, P. 245]. Hlbuki,

Hindistandan

mal getiren ilk

P o r te k iz gemisinin muvasalat, V e n e d ik te nasl korkun bir akis

uyandrmsa, H in d

d e n iz le r inde Msr t ic r e t

g e m ile r inin

mahvedilmesi ve hatt K z l d e n i z l i m a n l a r i m n tehdidi, M s r

da ayn heyecn uyandrm ve M e m l k d e v le t i, derhl her
trl vastalarla buna k a r k o y m a a teebbs etmiti. Bu hususta
kf bilgisi olmad ve V e n e d ik kaynaklarnn M s r n bu devir
deki vazyeti hakknda verdikleri ok mhim mlmattan habersiz
kald anlalan N . P o H a k n bu iddias, tamamiyle esasszdr [Yukardanberi zikrettiimiz btn mellifler, bu hususta mttefiktirler.
Bu deniz yolunun kefi, yalnz M e m l k le r iin deil, V e n e d ik
devleti ve C e n b A lm a n y a memleketleri iin de byk bir darbe
olmutur. Yalnz, hemen tasrih edelim ki, yukarda (not 89) da sy
lediimiz gibi, bu darbe, M sr ve Suriye iin bir yldrm darbesi gibi
a n olmam, tesirini tabiaciyle y a v a y a v a gstermitir. Nitekim,
Akdeniz in ticr ehemmiyetinin ve Venedikin iktisd hayatnn bir
denbire s n m e d i in i de, bu devrin byk mtehasss H e n r i H au ser pek hakl olarak sylemektedir [La Modernite du xve. sik le,
Paris 1930, P. 91].
M sr ve Suriye yi M e m l k le r den alan kuvvetli O s m a n l
i m p a r a t o r lu u , A k d e n i z d e ve hi olmazsa onun ark k s m n d a
hkimiyetini temin ettii gibi, K z l d e n i z i de P o r te k iz tehdidin
den k a t srette k u r ta r d : O n l a r n btn gavretlerine ramen,

ZAHLAR

229

xv. asrn ortalarnda O s m a n lla r 155 de Aden'i, 1552de M askot' 1

ele geirdiler ve otuz yldan fazla bir zaman iin Arabistan yarmada
snn cenup sularnda P o r te k iz

h k im iy e tin e nihayet

verdiler

[H . V a n d e r L in d e n , l'Hegemonie Europienne, periode Italo-Espagnole,

Histoire du monde, Tome x, Paris 1935, P. 96-97]. Basra K rfezi'nc
de hkim olan Osmanh mparatorluu, P r R e is le M u r a d R e is in tlihsiz seferlerinden sonra, e y d i A l R e is kumandasnda bir
donanma tertip ettiyse de (1553), nce harb ve sonrada bir frtna, bu
teebbsn de m u v a f f a k y e ts iz lik le neticelenmesine sebep oldu
[H a m m e r, Osmanh Tarihi, At Bey tercmesi, c. x, 33nc kitap,
s. 119-121; Osmanh devletinin bu teebbsleri hakknda, ayrca ba
knz: S a ffe t, B ir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi, Tarih-i Osmn
Encmeni Mecmuas, c. x, s. 610-613; S a ffe t,
mecmua,

nu. xxv, s.

1531-1540].

Osmanl

ark Levendieri, ayn

devleti,

Portekizlere

kar kendisinden yardm isteyen Ae S u lta n in i yardm iin (1568-69)de bir filo gndermise de, bunun kbeti hakknda imdilik birey
bilmiyoruz. Yalnz, a m l E b B e k ir in Corafya'snda ve K t ib
e le b nin C i h a n n m ' sm d a , A e (Ain) halknn T r k l e r den
top ve silh yapmay rendikleri,, kaydedilmektedir [ S a ffe t Beyin
mekalelerine mracaat]. Btn, bu gibi teebbslere ramen, gr
lyor ki, Osmanh imparatorluu, d in ve s iy s hedefleri de gznnde tutarak, K zldeniz d e hkimiyetini tesis etmise de, H in d
d e n iz y o lu n u kapamaa muvaffak olamamtr. Mrc-iiz Z e^
mellifi M e s d nin H r n - r R e d devrinde bir aralk mey
dana ktndan

bahsettii

eski

bir proje,

S v ey K a n a l n a

mak projesi ve K zld eniz'de ticr faliyeti oaltmak tasavvuru,

x v i.- x v ii.
asrlarda, S o k o llu M e h m e d P a a hatt bz Avru
pa devletleri tarafndan dnld. Lkin, bunlardan hibir netice
kmad [N . lo r g a , ayn eser, s. 74; P. M asso n , Histoire du Commer
ce franais dans le Levant au xvr. siecle, Paris 1897, P. 287].
Prof. M e l v i n M . K n ig h t, Hind deniz yolu'nun kefinden doa
cak b y k n e t ic e le r in , ilk zamanlarda btn mliyle idrk edi
lemediini sylyor; onun fikrince, yalnz O s m a n l d e v le t i deil,
mesel F r a n s a v e s p a n y a devletleri de bunu a n ly a m; 1k la 11
iin, artk ehemmiyetini kaybetmekte bulunan t a ly a ve O
-A v
ru p a p a z a r l a r n ele geirmek iin lzumsuz mcadeleleri n geri
durmuyorlard [Histoire Economique de l'Europe jusju'a la f i n du More-

ZAHLAR

230

ge, Paris 1930, P. 175]. Biz bu fikrin yanl olduunu iddia edecek
deiliz. Yalnz, S o k o llu gibi u z a g r e n byk devlet adamlarnn
deil, bz O s m a n l m te f e k k ir le r in in de bu hususta neler d
ndklerini gstererek, onlarn ummiyetle zannolunduu gibi
g a fil

o lm a d k la r n anlatacaz. E m r

M ehm ed

b in

E m r

H as a n -a l S u ' d nin, M u r a d m . namna 1580de yazd Ame

rika nn

kefine it

H ads-i Nev

yahut

Tarih-i Hind-i Garb adh

eserde bu hususta mhim fikirler vardr: Mellif, deniz yollarn bulan

A v r u p a l l a r n Amerika ve Hindistan kylarna ve Hrmz e yerle
tiklerini, slm memleketlerini tazyik ve slm t i c r e t i n i i h l l et
tiklerini, byk madd faydalar temin edecek olan bu iin O s m a n l
d e v le ti

tarafndan da kolayca yaplabileceini, Svey te tertip edi

lecek bir filo ile A v r u p a l l a r H i n d D e n i z l e r i nden u z a k la

tr m a k mmkn olacam sylyor ve S v e y k a n a l mn a l
m a s n tavsiye ediyor. Bu sretle H ind ve Sind limanlarn zapt ile
kffr tard ve ora nefis-i emtiasnn kolayca p a y i t a h t a s li kabil
olacan,, anlatyor [Biz, b r a h im M t e f e r r ik a tarafndan bast
rlm'olan bu eserin B a y e z id U m m K t p h n e s inde 4969
numarada kaydl minyatrl bir nshasndan istifade ettik]. Bundan
krkbe yl sonra, m e r T l i b adh dier bir mellif, bu y e n i ke
ifle r e ve d e n iz t ic r e t in e it olarak buna benzer mtlalarda
bulunuyor: imdi A v r u p a l l a r btn dnyay renip, her taraf
ta g e m ile r in i iletiyorlar; mhim is k e le le r i e ld e ediyorlar. Ev
velce, Hind ve Sind ve in mallan Svey e gelir ve m s l m a n la r vas t a s iy le btn dnyaya dalrd. Fakat, imdi o mallar Portekiz,
Hollanda, Ingiliz gemileriyle F r e n g is t a n a gidiyor ve oradan dn
yaya yaylyor Kendilerine lzm olmyan eyleri stanbul a ve ir
slm memleketleri ne gtrp be m is li fi a t la satyorlar ve bu yz
den b y k p a r a la r kazanyorlar. I s l m lk e le r inde a lt n ve
g m bu yzden azalmtr. O s m a n l d e v le t i Yemen sahillerini
ve oradan geen t ic r e t i ele geirmelidir; yoksa, biraz zaman daha
geerse, A v r u p a l l a r Islm memleketlerine h k im olacaklardr,,
[ A . Z e k i V a l i d , Trkistan, s. 103].
Btn bunlara ilve olarak, S o k o llu nun Karadeniz le

Hazar

D enizin i biribirine balamak iin Don ve Volga nehirleri vastasiyle bir

kanal atrmaa teebbs ettiini de sylemeliyiz. Tatbikat shasna
geip e p e y c e ile r le d i i hlde, bz sebeplerle g e r i k a la n bu te-

ZAHLAR

231

ebbs, onun, yalnz s iy s ve a s k e r bakmlardan deil, ticret ba

kmndan da byk ehemmiyeti olan bu meseleyi ok iyi kavrad
n gstermektedir; bu sretle Karadeniz'le im l r a n ve H a z a r tesi memleketlerinin kolaylkla irtibat temin edilecek, j f 'f S a f e v
devletine kar, Osmanh mparatorluunun tabi mttefiki olan snn
O r t a - A s y a T r k H a n la r yle irtibat kolaylaarak, S a f e v l e r i,
icabnda, im l ran'dan ve ark tan vurmak imkn hsl olacak,
Ejderhan ve Kazan a. musallat olan M o s k o f a r l a r na kar daha
tesirli hareket imkn elde edilecekti; fakat, bu byk devlet ada
mnn bu teebbs de, S v e y k a n a ln a m a k fikri gibi, netice
siz kald [Tafsilt iin: A h m e d R e fik , Bahr-i Hazar Karadeniz Kanal
ve Ejderhan Seferi, Tarih-i-Osmn Encmeni Mecmuas, nu. xm ,
s. 1-14]. O s m a n l m p a r a t o r lu u nun xv. asrdaki i ve d
t ic r e t i ve yeni deniz yollar nin bu ticret zerine dorudan doruya
veya dolaysiyle t e sir le r i, henz c id d b ir e k ild e aratrlm
deildir. Yukarda zikrettiimiz t ic r e t t a r i h i ne it eserlerde bu
hususta verilen mlmat, ancak k s m mhiyettedir ve btn bu
meselelerin, eldeki Trk kaynaklarndan esasl bir srette istifade
edilerek yeniden aratrlmas, m ill t a r ih bakmndan da, byk
bir ihtiyatr.

Hind deniz-yolunun

kefinde Osmanh

fthtnm balca

messir olduu hakkmdaki eski fikir ve mtlalarn, artk bir ky

meti kalmadn yukarda izah ettik ve bu arada, xv. asr Osmanh
melliflerinin bu husustaki birtakm grlerini de anlattk. imdi,
buna ilve olarak, meselenin hakik mhiyetini bsbtn gsterecek
birtakm yeni neriyat da zikrederek, Osmanh fthtnm dny
ticreti zerinde menf tesirleri,, olmadn bir daha teyid edelim:
Tannm bir iktisd tarih limi diyor ki: Hind-yolunun aranmasna,
Trklerin stanbulu zabt ve Hristiyan tcirlerine kar gsterdikleri
husmetin sebep olduu hakknda vaktiyle ok yaylm olan nazariyeyi teyid edecek hibir ey yoktur. P ro f. L y b y e r , daha 1945de
[ The Ottoman Turksand the R outesof OrientalTrade English Historical Review], bunun yanlln, bahrat ticretinde stanbulun hibir zaman

z a h l a r

232

byk bir ticret merkezi olmadm, esasen

Um idbum u

yolunun

1457de bulunmu olduunu, Amerikann I4g2de kefedildiini,

bylece, Hindistana denizden gitmek hedefinin 1498de tahakkuk
ettiini vaktiyle gstermiti; yine gstermiti ki ark mallan Avrupada
bu asrda eksilmemi ve byk keiflerden nce biber fiyat da d
mt [ H e r b e r t H e a to n , Histoire Economique de VEurope, vol. 1,
Paris 1950, p. 197-198].
Bir PolonyalI tarihinin 1947de Varovada Lehe olarak ne
rettii K efe-K n nida Ceneviz Colonisi adh eserini tenkid ve tahlil eden
M. L o m b a r d , mellifin ok ihtiyatla ve sadece bir faraziye olarak
ileri srd bir fikri, stanbulun fethinden sonra, yni 1475de Kefenin Ceneviz ticretinin arkta mhim bir merkezi olmaktan kmas
zerine, Colombun Garp yolu ile Hind ve ine kacak yeni yollar
arad,, faraziyesini katiyyetle reddediyor; bu yolun, daha xv.
asr sonlarnda aranmaa baladn sylyor ki, ok dorudur.
Son zamanlarda artk A le x a n d r e E c k den baka, stanbul fethinin
ticr inkiaf zerindeki menf tesirinden bahseden kimse kalmamtr
diyebiliriz.
Btn bu meseleier hakknda M.

Lom bard,

Lopez

gibi

mtehassslarn da mdfaa ettikleri yeni grleri anlamak iin

V. M . G o d i n l i o nun Le Repli Venitien et Egyptien et la Route du Cap
adh makalesine [byk lim L u c ie n F e b v r e e bir hrmet ninesi
olarak takdim edilen Eventail de Vhistoire vivante adh makaleler mec
muasnn ikinci cildi (Paris 1953, s. 283-3oo)ndeki ve bilhassa Fern a n d B r a u d e lin La Mediterranee et lemonde mediterraneen a, l epoque
de Philippe 11. (Paris 1949) adh muazzam eserine baknz.

92. K

Yeni

deniz

yollarnn

ervan

ve

ollari

bilhassa

H in d

d e n iz

y o lu nun

bulunmasndan sonra, Kervan yollar stnde bulunan S e m e r k a n d ,

H e r a t gibi eski byk ehirlerin nasl klmee baladklar, tedkika yan bir meseledir. Ancak (not 89)da sylediimiz gibi, bu
'ervan ticreti birdenbire durmam, eski faliyet yava yava azalmtr.

ZAHLAR

93.

T R K Y E DE

233

M A T B A A C IL IK

G a r p l l a r tarafndan bastrlan Trke kitaplar ve T r k i y e

de m a t b a a c l k hakknda en toplu mlmat iin baknz: S e lim
N zh et, Trk Alatbaacl, stanbul 1928.

94.

D h ERBELOT n UN

B a r t h o l d n bahsettii bu

ANSKLOPEDS

eser, D H e r b e l o t nun

mehr

La Bibliotheue Orienlal'idir ki, sonradan V i s d c l o u tarafndan buna

bir zeyil yaplmtr.

95.

sm an li

S a n 'a

Yukarda (not 78)de Osmanh mimarsi hakkmdaki tedkiklerinden bahsettiimiz Prof. A . G a b r i e l , orada zikredilen stanbul
Camileri hakkmdaki eserinde, bu sanatin en byk mmessili olan
S i n a n hakknda unlar sylyor: stanbuldaki Trk mmr mekte
bi, Bizans'n sdece bir d e v a m n d a n

i b r e t deildir. X V . asrda

Bi z ans t e siri asl g r n me z . X V I . asrda grnen bu tesirden

Trk mmrlar s r at l e kurtuluyor; yeni ekiller ve yeni

telkkiler

meydana kyor. Muhtelif kklerden gelen muhtelif unsurlardan

teekkl etmekle berber, slm sanati tarihinde hus s bi r T r k
s a n at i vcut buluyor. Bu devir bideleri, bilhassa, umm heyetleri
ve muhteem tesirleriyle temayz ediyor. Henz t a r i h ahsiyetleri
lykyle a y d n l a n a m y a n mmrlar arasnda bilhassa Sinan, bu
tekmlde en ok h k i m olmutur. Garp R e n a i s s a n c e ' n? hkim
olan telkkilerle onun telkkileri arasnda sari h m n a s e b e t l e r
vardr. O , bunu, G a r p taki ksa seyahati esnasnda renmi deil
dir; o, B i z a n s n Ortazaman sanatini ihml ederek, A y a s o f v a ' y
lk z a m a n d e h s n n bir eseri gibi telkki etti.
Ondan evvel
Bayezid Camii'ni yapan mmr K e r n l e d d i n de ayn yola girmiti.
Herhalde T r k m m r l a r , garp R e n a i s s a n c e ' 111111 i i s t adl ar gi
bi, daha xv. asrdanberi, yeni eserler yaratmak iin m z d e 11 il

ZAHLAR

234

h a m a l m a y biliyorlard,,. Aziz meslekdamn ir birtakm yaz

larnda daha ziyade zah ettii bu meseleler ve bilhassa S i n a n hak
knda, ikimizin mterek idaresi altnda hazrlanp baslmya bala
nan Sinan, Hayat ve Eserleri adh byk monografide etrafl zahat
bulunacaktr [Bu eser, T r k T a r i h K u r u m u tarafndan neredil
mektedir].

stanbul dan

M ekkeye

giden byk

H a c c y o lu ndaki

k e r v a n s a r a y l a r hakknda mkemmel bir tedkik nereden J . Sauv a g e t , Osmanh mparatorluumun Suriyede yaptrd k e r v a n
s a r a y l a r n her yerde m a h a l l a r t l a r a uygun ve s a n at g a y e s i
gzetilerek yaplm m k e m m e l mmr eserleri olduunu, bunlar
da, mesel E y y b ve M e m l k kervansaraylar gibi, sdece a m e l
bi r

ihtiyaca

tekabl maksad tkip edilmediini tebrz ettir

mekte ve bu muazzam m p a r a t o r l u k san a t i nin Badad dan Budin e ve Tunus a kadar b t n m p a r a t o r l u k s h a l a r na yayl
m olduunu sylemektedir [Les Caravanserails Syriens du Hadjdj de Corstantinople, Ars Islamica, Vol. IV , 1937, P. 98-121].

96. K t b

e le b

A v r u p a da daha fazla Hac K alfa (Hac Halfe) diye mrf

olan K t i b e l e b (1608-1657), yalnz Cihannm adh corafyasiyle deil, ir birok tarih ve lm eserleriyle ve bilhassa Kef-z
%unn adh byk bibliyografik eseriyle hret kazanm bir melliftir.
Zamanna nazaran msbet ve doru dncelere sahip olan, msbet
ilimlere ve felsef dne kymet veren K t i b e l e b , Avrupa
ilm i ne de yabanc kalmamtr. Onun hakknda memleketimizde ya
zlan birtakm yazlar, eskeriyetle ok mbalal b i r e r m e d h i y e den baka birey deildir [ Bur s a l T h i r Beyin basit bir bibli
yografik rehber olan Ktib eleb rislesi, M . C e v d e t Beyin 19261927de Muallimler Mecmuas nda kan yazlar gibi]. X V I I . asnn bu
ansiklopedist Trk mellifi hakknda en d o r u bir fikir edinmek ve
ona it yaplan tedkikleri renmek iin baknz [ A b d l h a k A d
nan, La Science chez les Turcs Ottomans, Paris 1939, P. 102-120. 1915de
slm Ansiklopedisi nde. J. H . M o r d t m a n n tarafndan yazlm olan
Hadjdji Khalifa maddesinden de olduka istifade olunabilir].

ZAHLAR

235

Haci Halfenin M zn-al Hak adl kk risalesi G. L. Levvis

tarafndan u son yllarda ngilizceye tercme edildmise de, gerek
mukaddimesinde, gerek notlarnda ilim dnyas iin yeni bir malmat
yoktur. Yine Ktib eleb hakkndan 1957de, T. T . Kurumu tarafn
dan baslan Ktib eleb, Hayat ve Eserleri Hakknda incelemeler adh
makaleler mecmuasnda, Orhan ayk Gkyay tarafndan yazlan
mufassal biyografi bir tarafa braklrsa, bireye tesadf edilemez.

97. E

X V II.

v l

eleb

asrn byk seyyah E v l i y

eleb

hakknda

Bar-*

t h o l d n medihleri ok yerindedir. On cildlik byk Seyahatnme'si

lm icaplara hi riayet edilmeden baslm olmakla berber o asr
O s m a n l T a r i h i iin emslsiz bir kaynaktr. S a d e ve
dille yazlan bu eser, e d e b

g z e l bir

b a k m d a n da, balbana bir kymettir.

Chil bir adam olmamakla berber, basit bir tahsil gren ve edeb
mlmat olduka sath bulunan E v l i y e l e b , kuvvetli bir t eces
ss h a s s a s na ve mkemmel bir m a h e d e k a b i l i y e t i n e mlik
tir: Gezdii memleketlerin, grd ehirlerin vazyetini, hussiyetini, byk binalarn, kitbelerini, halkn hayat ve itikatlarn, kya
fetlerini, hatt lehelerini bzan m b a l a l bir ekilde tesbit et
mitir. iittii halk rivyetlerini, menkabeleri bz tarih bir hakikat,
bz da kendi mahedeleri tarznda nakleder. Bzan eski coraf ve
tarih e s e r l e r d e n ald mlmat,

ke nd i m a h e d e s i mahsl

gibi gstermekten ekinmez. Hayatna it birtakm tafsilt,

bilhassa

h k m d r l a r l a ve byk ricl ile m l k a t l a r , sonra iml Denizi

kylarna kadar s e y a h a t i hakkmdaki ifadeleri, phesiz, u y d u r m adr. Birok tavsifleri, deta bir kl i e mhiyetindedir. Mceralarm
daha fazla bir zevk ile okutmak iin yapt bu gibi hareketler, o dev
rin psikolojisine gre, mzr grlmek cabeder. Bz M a c a r t ari h i l e r i in onun Seyahatnmesi hakkmdaki o k sert t e nki dl e r ,
biraz h a ks z d r . Btn tarih kaynaklar gibi, bu mhim Seyahatn
me de daim tenkid fikriyle mcehhez olarak kullanlmak lzmdr;
lkin, btn bunlara ramen, bu eserin xvn. asr Osmanl hayatn
anlamak iin emslsiz bir kaynak olduu muhakkaktr [ 1)13^e ^s~
lm Ansiklopedisinde J. H . M o r d t m a n n tarafndan yazlm olan

z a h l a r

236

Evliy eleb maddesi, sathdir.

Bu hususta en etrafl bibliyografik

mlmat ve eserin mhiyeti hakknda nisbeten en doru mtalalar,

F . T a e s c h n e r in 1923de (Z. D. M . G., Band 77.) kan Osmanllarda C o r a fy a adh mekalesinde bulmak kaabildir; Trke tercmesi:
Trkiyat Mecmuas, c. 11, s. 301-305]. Seyahatnme'nin muhtelif para
lan muhtelif dillere tercme edilmitir ki, bunlar hakknda, tam ol
mamakla berber, T a e s c h n e r in mekalesinde kf mlmat vardr;
mmfih, bu mekalenin intiarndan sonra da, Seyahatnme den ter
cme edilerek nerolunan muhtelif mekale ve risleler vardr: Fa r mer,

Deny,

Babinger,

W.

Khler,

a p a l ,

daha bakalarnn yazlan gibi.. Dilimizde E v l i y

Sakzyan

ve

e l e b ye it

c i d d bi r me k a l e bile olmadn esefle kaydetmeliyiz.

Evliy

eleb

hakknda en iyi ve doru hulsa olarak

C a v i d B a y s unun, slm Ansiklopedisinin Trke nerindeki Evliy

eleb makalesine baknz. Onun nerinden sonra Garp dillerinde
E v l i y e l e b ye it bz neriyat daha yaplm ve Setahat-nme'sin
den bz paralar daha tercme edilmitir.

98. h A

Safev

saltanatnn

ve

b b s -i

rann

Safev

en

parlak

devri

olan

ah

A b b s devri ve bu byk hkmdnn ahsiyeti hakknda, cidd bir

aratrma yaplmamtr. Bu husustaki ark ve Garp kaynaklarnn
pek mebzl olmasna ramen, bu ihml hayrete yandr. A . Be H an
n Chah Abbas (Paris 1933) adh eseri, lm bir mahsl saylamaz. S a fe
v devletinin tribal tekiltm bozup, O s m a n l m p a r a t o r l u u nu
takliden merkeziyeti bir devlet hline getirmee alan bu hkmdr,
her mnasiyle tedkike yan bir tarih simdr. ran ve Azerbaycan
Trklerinin h a l k e d e b i y a t nda hl yayan a h A b b s n, bu
hussiyeti hakknda Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi adh eserimizde
A b b s maddesinde kf zahat vardr.

ZAHLAR

237

9 9 . H N D S T A N D A B B R L L E R

Avrupallarn B y k

M o o l m p a r a t o r l u u dedikleri bu

Trk mparatorluuna, T i m u r l u l a r ve daha dorusu B b r l l e r

mparatorluu adn vermek daha uygun olur. Bunlarn eskidenberi,
deta bir masal hlini alm olan servetleri, debdebeleri hakknda bir
ok mbalal rivyetler vardr. 1871de M .

Edward

Thomas

bunlarn vridat kaynaklar hakknda yapt bir tedkikte u netice

lere varmt: E k b e r

a h n xv. asr sonlarndaki vridat 42 mil

yon ngiliz lirasyd; 1609-161 de C i h a n g i r devrinde bu vridat 50

milyona, 1695de A v r a n g z b zamannda ise 77,5-80 milyona var
mt [H . S u m n e r Ma i n e , Etudes sur Vhistoire du droit, Paris 1889,
P. 561-564]. Osmanh sarayyle daima dosta mnasebetlerde bulunan
bu mparatorluk ile Osmanh Trkleri arasnda kltr mnasebetleri
de vard: stanbuldan giden Mm r Sinan raklarnn Hind mmrsindcki hizmetleri mlm olduu gibi, bz Osmanh irlerinin
Hind saraylarnca da tannm olduunu biliyoruz. B b r l e r hanednna mensup K m r a n M i r z a gibi birtakm p r e n s l e r i n B
b r a h tkipederek T r k e i i rl er yazdklar, dvanlar tertip
ettikleri ve bu yksek Trk aristokrasisi etrafnda T r k e i i rl er
yazan birtakm i r l e r yetitii, hatt byk devlet adamlarndan
bzlarnn d a mesel h a n l a r h a n lkapl mehr B a y r a m H a n
gibi T r k e d v a n l a r vcude getirdikleri mlmdur. Ayrca,
Trke'nin yksek aristokrasi dili olmas mnasebetiyle Trk diline it
birtakm lgat ve gramer kitaplar yazldn, hatt bzlarnn Farsa-Trke kark eski edebiyat stlahnda mlemma'' denilen tarzda
manzmeler vcude getirdiklerini de biliyoruz. Hulsa
olarak,
xv.

asrda,

O s m a n l ve S a f e v saraylar etrafnda olduu gibi,

B b r l e r saray etrafnda da klsik Trk edebiyat'nin inkiaf ettiini

syliyebiliriz. D a h a eski k k l e r i olan, yni Hindistan'da. daha ev
velki asrlarda kurulmu T r k D e v l e t l e r i nde kalma a n a ne l e r e
ve ir Trk shalariyle d a i m k l t r m t i n a s e b e t l c r i ne istinad
eden bu e d e b i n k i a f hakknda, ayrca bir tedkik neredeceiz.

z a h l a r

238

10 0 . n - T

slm Ansiklopedisi'nde
yazlm in

r k s t a n i

Prof. M a r t i n

S a n 'a t

Hartmann

maddesine, F . G r e n a r d n Le

tarafndan

Turkestan et le

Tibet

(Paris 8g9)ine baknz. Ayrca, B a r t h o l d n Orta-Asya hakknda

muhtelif tedkklerine ve bilhassa Trkistan Medeniyeti Tarihi ve Tr
kistan'da Sulama leri Tarihi adh mhim kitaplarna da mracaat
olunabilir.

10 1. O

sm an li

paratorluu

B a r t h o l d n Osmanh

a k k in d a

a n l i

F k r l e r

Tarihi hakkmdaki sair birtakm

fikir

leri gibi, Osmanh hnednmn balangta d in ile o kadar b a l

olmayp serbest dervilik tesirinde bulunduu ve sonradan h a r b i
s l m a n a ne s i ni canlandrmak mecburiyetinde kald,, hakkmdaki fikri de yanltr. O , bu eserini yazd esnada, bu hususta btn
Avrupa msterklarmca bir m t e r i f e gibi kabl edilmi fikirleri
tabiatiyle tekrar etmitir. Bu meseleler hakknda ahs tedkikleri
olmad iin, baka trl de yapamazd. Bizim sonraki tedkiklerimizde
ve bilhassa A n a d o l u ' d a s l m i y e t adh mekalemizde, bu meselelerin
o zamana kadar zannolunduundan bsbtn baka mhiyette
olduu etrafiyle meydana karlmtr. slm A nsiklopedisindeki
T r k maddesinde, Osmanh tarihi hakkmdaki gzel hulsay yazan
J. H. K r a me r s, bu husustaki fikirlerimizi tamamiyle kabl ve tekrar
etmektedir [Osmanh Devletinin k u r u l u u hakknda umm ml
mat almak iin baknz : F u a d K p r l , les Origines de l'Empire
Ottoman, Paris 1935].

Bu hususta okuyucularmza kf bir fikir verebilmek ve B a r t h

old n brakt boluu doldurmak iin, vaktiyle slm Ansiklopedisi'nin Trke nerinde km olan H a c B e k t a V e l hakkmdaki
kk hulsay buraya alma faydal grdk:

z a h l a r

239

B e k t a . H a c i B e k t a V e l , Osmanh mparatorluunda, xv.

asrdan bahyarak, bilhassa xv.-xx. asr esnasnda din ve siys
byk bir nfuz icra eden ve bir arahk Mahmud II. tarafndan,
Yenieri-Oca ile birlikte, ilg olunduktan sonra, Abdlaziz zama
nnda tekrar meydana kan ve Trkiye Cumhuriyeti tarafndan

tarkatlerin kaldrlmasna kadar devam eden Bektaiye tarkatinin

pridir. X III. asrda Anadolu Trkmenleri ve bilhassa gebe kabileler
arasnda byk tarafdrlar bulan hitirodoxe dervi zmrelerinden
babalerin mehur eyhi Baba shakm halfelerinden olan ve bz
sfiyne eserleri son zamanlarda meydana karlan Hac Bektam
tarih ahsiyeti ve bektalik tarkatinin teesss ve inkiaf safhalar ile
i hviyeti, bu husustaki tedkiklerden sonra (bk. F. K p r l , bib
liyografya),lyk ile anlalm ve bu meseleler hakknda J. J a c o b un
aratrmalanndanberi btn Garp limleri tarafndan kabl edilen
nazariyelerin yanll kat srette isbat edilmitir.
X v. asrda Anadoluda Hayderler, Kalenderler ve Abdallar gibi
muhtelif heterodoxe tarkatler ile birlikte, mevcudiyetini *grdmz
bektalik, xv-xv. asrlarda, bilhassa Yenieri - O canda, det
resm bir klt mhiyeti aldktan sonra, byk bir nfuz kazanarak,
devletin resm himyesini grm ve bylece, baka baka isimler
tamakla berber, esas akideleri kendisininkinden farkl olmyan
muhtelif btn dervi zmrelerini de iine almtr. X I V . asrda
garb Anadoluda R m - g z l e r i denilen mchid zmreleri ve
asker tifeler arasnda yaylm bulunan bektalik, Osmanh ftht
ile, Balkanlara da gemi ve Tuna kylarndan Am avutluka kadar
ok geni shalarda kurduu tekkeler, Balkanlarn slmlamasnda,
sonradan bektaler ile karm ir birtakm dervi zmreleri ile
birlikte, mhim bir rol oynamtr. Sar Saltuk, Seyyid Al Sultan,
Otman Baba gibi, birksm mahall birksm da daha umum kltlerin domasna sebebiyet veren birok heteredoxe eyhlerin bu hususta
byk bir faliyet gsterdikleri, birok tarih ve edeb kaynaklardan
ve xvn. asrda bile daha pek canl olan yerli ananelerden anlalyor
ki, E v l i y e l e b bu ananeleri, ksmen azdan ve ksmen de eski
menkb kitaplarndan toplamak sretiyle, tesbit etmitir. Bzlarnn
Hac Bekta ve bektalik ile alkalan bulunmad mlm olan bu
misyoner dervilerin, xvm . asrd a artk bekta panteonuna ahnm
olduu Evliy elebnin ifadesinden anlalyor. X V II.
asrda

240

ZAHLAR

imparatorluk memleketlerinin birok shalarnda ve bilhassa Anadolu

ve Rumelide byk inkiaf gsteren bektaliin, xvn. ve xx. asr
larda Arnavutluk ve Epir ktalarmda inkiafn ve slmlatrma faliyetini devam ettirdii grlyor; mmafih imdiye kadar umumiyetle
zannedildii gibi bu tarkatin Arnavutlukta Tepedelenli A l Paa
zamannda ve onun himayesi sayesinde yayld,, iddias tammyle
yanltr. Evliy elebnin bu shalara it ciltlerinin intiarndan
sonra, bu hat, kat' olarak meydana kmtr. Balkanlar ve Anadolu
dnda bu tarkatin pek az yaylabilmi olmasnn sebepleri kolayca
anlalabilir: Dorudan doruya bir Trk tarkati olan bektalik,
Irakta ve Msrda ancak oradaki Trkler arasnda tarafdrlar bul
mu ve yerli halk arasnda, ir yerli tarkatlerin rekabeti ve mahall
rfler ile itikatlara uymamas sebebiyle, intiar edememitir.
H aric telkinlerini ihtiva eden Arapa eserine gre, la-i isna
aariya esaslarna sadk grnen Hac Bektam, Baba shak halfesi
olduu gznne alnrsa, tammiyle btn akideler tlimi ile me
gul olduuna hkmolunabilir. Nitekim onun zamanna en yakn
kaynaklar bunu gsterdii gibi, o devir din tarihinin umum artlar
ve bektaliin sonraki inkiaf da bunu kuvvetlendirmektedir. Hac
Bektam ilk Osmanh hkmdrlar ile mnasebetleri ve YenieriO cann kuruluunda mnev bir pr, bir hm roln oynad
hakkmdaki menkabeler, sonradan xv. asrda teekkl etmi olup,
tarih bir hakikat saylamaz. Onun, Osman-oullarnn gelecekteki
saltanatn tebir ettii ve Osman G zye kl kuatt veya tac
giydirdii hakkmdaki rivayetlerin de, xv. asrn galiba ilk yarsnda,
bektaliin imparatorluk iinde kuvvetli bir yer kazanmasndan
sonra, meydana kt anlalyor.
Bektaliin xv. asrda yni tarkatin ikinci kurucusu saylan
Balm Sultandan evvel btn yin ve erkn ile teekkl etmi
olduu, bugn tarih bir vka olarak kabl olunabilir. Bektalerin
iine daha xv. asrn ilk yarsnda Hurflerin ve hurf akidelerinin
kart ve bu sretle tarkatin eski hviyetinin bozularak, btn
bir mhiyet ald hakkmdaki iddia, ksmen doru ve ksmen yanltr:
X V . asrda Anadoluya yaylarak, Murad II. devrinde ve Ftih dev
rinin ilk zamanlarnda saraya kadar nfuz eden Hurfler,' vezir
Mahmud Paa ve Fahreddin Acem nin tesiri ile, iddetli ve korkun
tkibta uratldktan sonra, bektaler iine karmak sreti ile,

ZAHLAR

241

mevcudiyetlerini muhafaza edebilmiler ve propagandalarn devam

ettirmiye muvaffak olmular idi. Nitekim Bayezid I l . a kar yaplan
bir sikastten sonra, k veya t o r l a k denilen Kalenderlere kar
da iddetli tkbta giriilmi ve bu vazyet

bunlarn da bektaler

iine karmalarn mcip olmutur; lkin daha bu hdiselerden nce

de, bu gibi zmrelere mensup birok dervilerin bektaler ile karm
olduklar kolayca tahmin olunabilir.

Daha ilk kuruluundanberi

heterodoxe bir mhiyet gsteren ve akde itibriyle benzeri baka zm

relerden farkl olmyan bektaliin, hurf dalletinin karmas ile,
byle bir mhiyet ald iddias, tarih bakmdan, asl kabl oluna
maz.
Bektalik tarihinin ikinci devri Balm Sultan (lm, H. 922-M.
1516) ile balar. Bekta an anesinin, hakl olarak, tarkatin ikinci
kurucusu sayd bu mhim ahsiyet, yn ve erkn itibnyle bz
yenilikler yapm, tekkelerin i tekiltn daha sk ve muntazam bir
hle sokmu, bir tekke mertebesi tesis etmi ve o zamana kadar
daha ziyade ky ve kasabalar civarndaki tekkelerin etrafnda, din bir
tife mhiyetinde inkiaf gsteren bir tarkat tekiltnn bel-kemii
mhiyetinde olmak zre, bir m c e r r e d derviler tekilt vcde
getirmi idi. Hi evlenmiyerek tekkelerde yayan bu derviler, terk
ve tecrit almeti olmak zre, kulaklarna demir halkalar takyorlard
(Bunun mhiyeti hakknda bk., F u a d K p r l , Altn Kpeli Ouz
Beyleri, Azerbaycan

Turd B ilg isi mecm., say ,s. 17-21). lk bakta

hristiyanlardaki keilik tekilt ile alkal gibi grnen bu mcer

red derviler tekilt, daha evvel bektalik ile sk alkalan olan
Kalenderye tarkatinde mevcut olduu gibi, bunun ilk rneklerini ve
buna hkim olan sfiyne dncelerin meneini de slmn ilk asr
larndaki zhidlerde bulmak mmkndr. Balm Sultann yapt bu
slhattan sonra, kendilerinin Hac Bekta neslinden (bekta tbirine
gre, b e l - e v l d ) olduklarn iddia eden eyhler (son zamanlarda
bunlara e l e b i l e r denirdi) ile, bunu kabl etmiyerek, kendilerinin
y o l - e v i d, yni bektaliin hakik mensuplar olduklar iddiasnda
bulunan b a b a l a r arasnda iddetli bir rekabet bagstermitir.
'liin, ister orthodoxe ve ister heterodoxe, her besinde umum bir
esas olan mer'iyeti ( legitimiste) telkkilere sadk kalan Anadolu ve
Rumelideki K z l b a tifeleri (secte), elebilere ballklarn kat'
srette muhfaza ettikleri hlde, byk ehir ve kasabalarda munsl m M edeniyeti

XVI

242

z a h l a r

tazam bir tarikat (ordre) merkezi mhiyetinde olan tekkelerde b a b a la r m nfuzu hkim olmutu; mmafih son asrda bu mcerretlik
tekiltnn, eski sklm muhfaza etmiyerek bozulduunu ve evlda
vakfedilmek sretiyle kurulmu bz tekkelerde, oullarn babalarn
dan sonra eyhlik postuna oturduklarn gryoruz.
Daha ilk zamanlardanberi, Snnliin ve snn tarkatlerinin
hkim olduu byk merkezlerde deil, daha ziyde gebe airetler,
kyller ve snrlarda yayan asker tifeler gibi, Snnlik tesirlerinden
olduka uzak kalm geni halk tabakalar arasnda yaylan bektalik,
btn bu cins btn zmreler gibi, ok kuvvetli bir propagandaya
mlik idi; bunu muvaffakiyetle yayabilmek ve mutelif evrelerde
tarafdr kazanabilmek iin, insicaml, sk ve vzh bir credo ortaya
koymuyor, bilkis ok elstik, umum ve
halitas eklinde grnyordu. X I I I . X V .

mphem bir akideler

asrlarda Anadolu ve

Rumelinin din vazyeti, muhtelif din ve milletlere mensup unsurlarn

mevcudiyeti, Mslmanlar arasnda -btm
cereyanlarnn ve
hristiyanlar arasnda, mesel, bogomilisme gibi, birtakm heretiue
mesleklerin bulunduu dnlecek olursa, her ne sretle olursa
olsun, kendisine tarafdr bulmak istiyen bir tarkatin, btn bu
kark akidelere bsbtn yabanc gelmiyecek

her trl tevillere

msait elstik prensiplere, geni ve msmahakr bir rha mlik

olmas lzmd. te, bektaliin mslman ve hristiyan chil
halk kitleleri arasnda, daha ilk zamanlardan bahyarak, daima
tarafdrlar bulmas bundan dolaydr ve ite yine bundan dolay
bektalik, din akide itibariyle, gittike daha syncretiste bir mhiyet
almtr. Islm kelmclarnn gult (veya galiye) adn verdikleri
ifrat -btm akidelerinin muhtelif ekilleri, meneini Horasan
melmetyesinden alan Kalenderye zmrelerine mahsus tasavvuf
telkkiler, xm. asr Anadolusunda, M u h y i a l - D i n A r a b i tesiri
ile, salam bir srette yerleen pantheism'in ok kaba ve basit bir an
lay, eski Trk amanlnn gebe Trk kabileleri arasnda yayan
birtakm kalntlar ve xv. asrdan bahyarak da hurf akideleri,
bektalikte aktan aa gze arpar. Bekta credo'sunu tekil
eden bu muhtelif unsurlar, hibir zaman biribiri ile ahenkli bir kl
eklinde imtiza edip kaynamam ve dima insicamsz bir halita
mhiyetini muhfaza etmitir. Btn btn tekiltlar gibi, muhtelif
derecelere ayrlan ve sliklerinin seviyesine gre, derece derece ayr

ZAHLAR

243

telkinlerde ve tlimlerde bulunan bektaliin muvaffakiyet srr,

ite cr/osunun hemen her slikin idrk ve kabiliyetine ve husus
temayllerine serbest bir yer brakan bu karklnda, mphem
liinde ve seyylliindedir. Allh-Muhammed-Al teslisinde, A lnin
Muhammedin ok stnde bir yer verilerek, tannlatrlmas, bunlan
Al-ilhler ile birletirdii gibi, bz bekta-hurflerin, hurfliin
kurucusu Fazl- Hurfyi de ilhletirdiklerini gryoruz; her hlde
Al, Hac Bekta ve Fazl- Hurf //lerinin bektalikte birinci yer
igal ettii sylenebilir.
Bekta ve kzlbalar arasnda birtakm eski mahall A/ilerin,
yni Anadolunun hristiyanlktan nceki devirlerine it din itikatlarn
mevcut olduunu iddia eden bz antropolojist ve etnograflarn bu
hkmleri nekadar yanl ise, birtakm hristiyan bektalerin mevcudi
yetine ve bektalikteki birtakm yin ve erknlarn hristiyanlktaki
mmasilleri ile benzeyiine bakarak, bu tarkati hristiyanlm kuv
vetli tesirlerine uram telkki edenler de, ayn sretle, yanlm
lardr. Birtakm mahall tikat ve ibdetlerin, oralarda yayan halkn,
uzun asrlar esnasnda, muhtelif dinlere girmelerine ramen, d
ekillerini deitirmek sretiyle, devam ettii, din tekmln mmsil safhalarnda bulunan birok kavimlerde biribirine benzer
itikatlarn ve yinlerin mevcudiyeti, bz mukaddes yerlerin ve onlara
bal ananelerin o evrede yayan muhtelif dinlere mensup insanlar
arasnda mterek olmas,

din etnoloji ve din tarihinin mterife-

lerindendir. ite bu sebeple, birtakm d benzeyilere aldanarak,

biribirinden bsbtn ayr menelerden gelen ve ok defa mhiyet
leri de biribirinden tammyle ayr olan eylerin ayniyetine hkmede
rek, bundan yanl ve umum neticeler karmamak icabeder. Din
sosyolojinin bu umum esaslar gznnde bulundurularak, Islm ve
Trk dnyasndaki din-tasavvuf cereyanlarn umum tarihi iinde
tedkik edilince, bektaliin hakik hviyeti yukanda hulsa edilen
ekilde, tecell etmektedir.
Bu tarkatin kuruluundaki din-itim miller, geirdii
muhtelif tekml safhalar, bektalik akidelerini vcde getiren
muhtelif unsurlann tarkatin muhtelif tekml safhalarndaki tesir
dereceleri, mhiyet ve meneleri babaler, kalenderler, hayderler,
abdallar ve hurfler gibi tarkatlerin sonradan bektalik iinde
nasl ternessl ettii, tarkatin db ve erkn, yinleri, muhtelif

ZAHLAR

244

devrelerdeki coraf yayl ve tarih tekml, bektalik edebiyat,

tarkatin byk ahsiyetleri, kzlbalar ve tahtaclar gibi din tifelerin
bektalik ile

mnasebetleri,

Osmanh

mparatorluundaki siys

rol, bekta-yenieri mnasebetleri, Anadolu ve Rumelideki bz

din-siys ihtill hareketlerinde bektaliin itirk derecesi, OsmanlSafev mnasebetlerindeki alkas, tarkatin bugnk durumu v.s.
gibi, bugne kadar ksmen mehl kalm ve ksmen ok yanl anlal
m meseleler hakknda, krk yldan fazla bir zamanda hazrladmz
byk eserde tafsilt vardr.
B ib liy o g ra fy a :

Bektalik

hakkmdaki

ilk

cidd

ve umu

m tedkik J. J a c o b tarafndan yaplmtr: D ie Bektaschijje in

ihrem Verhaltnis zu verwandten Erscheinungen (Abh. der K . Bayer. Aked. d.
Wissensch. I. cl., xxv, m. Mnchen, 1909); Beitrge zur Kenntnis des
Deruischordens der Bektaschis ( Trkische Bibliothek, Berlin 1908, x).
J. J a c o p , bektalik hakknda, bu tarkatin iddetli aleyhdr olan
H o c a I s h a k E fe n d inin K if al-asrr adh, mehur eserinde ileri
srlen bz mtalalar ayniyle kabl ettii iin, byk yanllklara
dmtr. Hurfliin tarih teekkl ve inkiaf hakknda etrafl
malmata sahip olmyan E. Brovvne ve C l . H u a r t da, bektahurf mnasebetlerine dir, onu tkipten baka birey yapmam
lardr. J. J a c o b un Hac Bekta ve bektalik hakkmdaki nazariyesi,
ilk defa, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (stanbul ,i9 i9 ) da, yeni
vesikalara dayanlarak ksmen tashih ve ikml edildi. Bundan sonra
ele geen ok mhim birtakm yeni vesikalar syesinde, Hac Bektan
tarkatinin hakik mhiyeti ve tarih tekml, olduka vzh bir
ekilde anlalarak, J. J a c o b nazariyesinin yanll isbat edildi. Bu
tedkiklerimiz, kronoloji sras ile, unlardr: Bemerkungen zur Religiongeschichte Kleinasiens (Viyana M O G , 1922, 11, 203-222; Anadoluda
slmiyet (Edebiyat Fakltesi mecm., 1922, I I ) ; Les Origines du Bektachisme
(Extrai d. Actes du congres intern. d histoire des religions, tenu Paris en
1923, Paris 1926). X I I I . X I V . asrlarda bektalik hakknda, kk
bir hulsa iin, Les Origines de l Empire Ottoman (Paris 1935, s. 122 v.d.)
ve bektalik ile alkal olarak, bir de Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi
(stanbul, 1935, mad. A b d a l , s. 23-56 ) ve M sr da Bektalik ( T M ,
v,, 19) eser ve makalemize mracaat edilebilir.
Avrupada ve Trkiyede neredilen btn kaynak ve tedkikler
ile ayrca bz yazmalardan da istifade edilerek vcde getirilen su

z a h l a r
monografi mhimdir: J o h n

Kingsley

245
Bi rge,

The Bektashi Order

o f Dervishes (London, 1937). Hac Bekta V elye it Vilyet-nme nin

Erich Gross tarafndan neri mnasebeti ile yazd bir makalede bizim
bektalik ve Hac Bekta hakkmdaki bz fikirlerimizi tenkid eden
H. H. S ch a e d e r (Orientalistische Litteraturzeitung, 1928, 31. sene, nr. 12,
s. I038-I057)e verdiimiz cevap iin bk., F u a d

K p r l , Anadolu

Seluklular Tarihinin Terli Kaynaklar (Belleten, 1943, say 27, s. 425).

102.

B a r th o ld n

Y a n li

F k r le r

Osmanl Devletinin ilim adamlarna kar

din adamlarn^

ifti ve ehirlilere kar Arnavut ve Krt gibi muharip barbarlar

iltizama mecbur olduu,, hakknda B a r t h o l d tarafndan ileri sr
len mtla tamamiyle yanltr. Bu mevzulara tamamiyle yabanc
olan byk tarihi, bu meselelerde aldanm ve eski yanl fikirleri
tekrardan baka birey yapmamtr. Burada bunlar dzeltmeye
girimek bile bu kk kitabn kadrosu iinde mmkn deildir.
Osmanh Trklcrinin kltr tarihi hakknda neretmek istediim terkb mhiyette kk bir eserde btn bu meseleler hakkmdaki tedkiklerimin neticesini hulsa etmek arzusundaym.

IO

3 . O s M A N L I-S a F E V M C A D E L E S

Asrlarca sren O s m a n l - S a f e v larblerinin, ka yz yl

lk Sunn-' mcadelesini bsbtn atelendirdii hakknda B a r t
h o l d n ileri srd fikir, tamamiyle dorudur. S a f e v Ha n e dn , ark ve garplarndaki Siinn T r k d e v l e t l e r i ne mukave
met edebilmek iin, r a n da 'li i bir D e v l e t m e z h e b i ekline
sokmaa ve rann Snn mntakalarna da zorla kabl ettirmee
mecbur idiler. Tamamiyle si y s bir mhiyette olan bu harekete
kar, O s m a n l Dcvl et i ' ni n Snnlii iddetle iltizam etmesi ve
S a f c v l e r in Anadolu ve Rum eli'deki kuvvetli propagandasna en
sert vastalarla mukabelede bulunmas zarr idi. D in b o y a s
altnda saklanan bu har e k e t l e r , hakikatte, s i y s me n f a a t l e r e
dayanan t a r i h z a r i re t l e r' d e n baka birey deildir.

ZAHLAR

246
10 4 .

Din

hn

S in if l a r in T

t a a s s u b un randa

aassu bu

Trkiyedekinden

daha

fazla

olduu hakknda B a r t h o l d n mtlas tammiyle dorudur.

F ilik hakknda tedkiklerde bulunanlarn hepsi, bu psikolojik vaka'y
tiraf etmektedirler.

Bundan baka,

Osmanl

Imparatorluunun

C o r a f v a z y e t i ve e t h n i k t e e k k l de, Osmanh Trklerinin

randaki Trk ve Fars unsurlarndan d a h a az mu t a a s s p olma
larn cabettiriyordu. randa da, Trkiyede de s a r a y , i d r e ve
menfaati bunlarla sk skya bal olan r h n snf, bu taassubu
imkn mertebesinde krklemee almlardr.

10 5. B b r l l e r d e D

esm h

Hindistanda B b r l l e r Imparatorluunun d i n tesmh

bakmndan, baka mslman devletlerinden i l eri olmas, gayet
tabi ve kolaylkla anlalr bir hdisedir. Din ve felsef trl cere
yanlarn kaynat bu byk memlekette, I s l m kltr ile H i n d
kltrnn biribiriyle temaslar, halkn ethnik teekkl ve ir
bu gibi b i r o k mi l l e r tesiriyle elbette H i n d I s l m l n,
baka muhitlerde olduundan o k f arkl bir ekle sokacakt. Daha,
G a r c i n de T a s s y nin, iptida 1831de kan Memoire sur les particularites de la religion musulmane dans l'nde adh eserinde tahliline allan
bu hussiyetler ok mhimdir. E k b e r a h n D in-i lh adiyle
Islmlkla ve Islm tasavvufiyle Hinduizm esaslarnn birletirilme
sinden mrekkep yeni bir din kurmaa kalkt bu muhitte, d i n
t e s a m h ' n ok kuvvetli olaca pek tabidir [Bu hususta etrafl
izahat almak ve geni bibliyografya mlmat edinmek iin u esere
baknz : Y u s u f Hus a i n, l'lnde mystique au Moyen - ge, Paris 1929].

10 6 . M

s t e m l k e c l k

d f

l im l e r

B a r t h o l d , eserinin sonunda, m s t e ml e k e c i byk A v

rupa devletlerinin meden vazifeleri ( !?)ni gstermek ve onu mdafaa
etmek istemitir. l m ve t a r i h deil, tamamiyle siys mhiyette
olan bu gr, bir Rus limi iin belki tabi'v, fakat, T r k ve Isl m
m t e f e k k i r l e r i , mperiyalizm'in bu gibi mnsz m d f a a l a r n
ancak i b r e t l e karlayabilirler!

u m u m

d e k s

U M U M

N D E K S

Kolaylkla faydalanlmas iin, aadaki indekste ahs adlar ile

tarih ve coraf isimler dz, eser adlan italik, tbir ve stlahlar ise
ar al k dizilmitir. T5
j > ,ji
> Ji i 3 > J Arap harflerine karlk, sras ile a, a; , t, t; ,
s, ; h, h, h; z, z, z, z; k, k harflerini kullanm bulunuyoruz. Bu
usle, metin dhilinde de imkn nisbetinde bal kalnmtr. Eserin
nsz'ltri ile, bu indeksten sonra yer alan lveler blmndeki has
isim ve tbirler buraya geirilmemitir.

A bbs, b. A b d -al M u ttalib A b u l-Fazl,

136,

137

'A bbs ilesi, 119, 135

A bbs, h, 18, 76, 236
A bbs a l - A z z v , 157
A bbs b n T ark a n , 46
A bbs, ir, 46
A b b s, 165, 166
A b b s H alfeleri, 36, 45, 57, 99, 129,

137 >38
A b b s H alfesi, 179
A b b s m paratorluu,
160

100, 118, 137,

A bbsler, 24, 44, 45, 90, 98, 99, 101,

106, 108, m , 115-17, 121-132,
137, 138, 140, 142, 147, 150, 153,
134. *57-59 66, 17 1, 174, 202,220
A b b s Saray, 29, 100, 125, 158, 160
A b d a l , A b d a l l a r , 239, 243, 244
A bd-al H am id, m uharrir, 101
A b d -allh, H n, 190
A bd-al M alik, 115 , 131-33, 138
A bd-ar R ahm an Nes, 146
A bdl aziz, Sultan, 239
Abdlm elik A ta , 193
A bgar x., Edes hkim i, 10, 82

A b h azlar, 212
A brah am ben A zr , 54
A b Bekr A hm ed b. 'A l al-H atlb-al
Badad, 157
A b Bekr al-Bklln, 149
A b Bekr, am l, 229
A b-Fotros, 136
A b H anlfe, 147, 148
A b u H asan-al A 'a r , 149
A b H ayyn - T ev h d , 100
A b u l-H u za yl-'A ll f, 149
A b Is-yi T irm iz, 146
A b Ishak K za r n , 210, 211
A b K sm A bd u llah b. A b d alH akem , 151
A b u l- A bbs, 136, 176
A b u l A l a -1 M a arr, 38
A b u l-A 'a- K u m m

( .j

175
A b u l-Farac, 18, 45
A b u l-Fid, 115, 153, 155
Abu'l-Fid Trihi, 115
A b u l M a l -al C u va yn , 92, 149
A b M ahsln, 153
A b M arvan , 120
A b -M a ' a r, 32

' )>

250

umum

! n d e k s

Ab

M uham m ed b. A b d -a l-M a lik b.

H im , 151
A b M slim , 44, 174, 209, 210
A b N ar F rb (bk., F rb ), 32
A b S a 'Id H n , 63
A b Sleym an D v d b. Ifahn, 148
A b Y su f, m m , 166
A b Z a y d , BeHj, 32, 33, 155
A cem ler (A rap tan baka kavim ler), 27,
202
A cem yan , Prof., 203
Achem enides, 117
A c- a y , 201
A e, A eliler, 229
d b , 117
A dalar-d en izi, 225
A den, 229
A d va r, A bdlhak A dnan, 234
A fganistan, 66, 84, 124, 184,

194

A frika, 10, 33, 37, 132, 140; im l

A frika, 6, 1.7, 21, 33, 37, 38, 39, 86,
90,92, H 2 , 158, 227; A frika H a lk
lar, 3
A gapius, 82
Ahbr-uz Zaman, 152
'Ahd-i 'Atif:, 10
Ahd-i Cedid, 81
'Ahd-nme, 97, 98
Ahkm-al Sultanye, 115
A h l - a l T e s v i y e , 98
A hm ed b. Ism 11, 176
A hm ed Em in, 101
A h m ed F ern, 32
A hm ed, H wce H fz, 189
A hm ed R efik , 103, 231
A h m ed S. M a q b l, 164
A hm ed Yesev, bk., Y esev
A hm erov, 198
A kid, 28, 37, 47
A kden iz, 55, 112, 162, 223, 225-28
A kk, 15
A kkoyun lular, 202, 217, 224
A k l k iy s , 147
Akritas Destan, 206

A kehir (bk. Isfcb.)

Mamut, 56, 18 1; A lam u t K tbhn esi,
5 7 ; A lam u t R asadhnesi, 57
A l-B attn, 32
A lbigeois (A lbijuva)

harbleri,

88, 90

A l - C a b r , 31
Al-Camhir, 179
A l-C avsak, saray, 111
A lep , 10
A lfaric, 92
Alfons x., 17
A lham r, saray, 40
Al-Havd-al Cmi 'a, 157
l - i B u r h a n , 189
A l b. s, vezir, 120
l, G elibolulu, 208, 209, 223
A l, T o k a tl, 208, 209
A l E kber D ehhud, 101
A l, H alfe, 98, 119,

130,

132,

138,

141, 243; A l - I l h l e r , 242

A l K uu, 70, 216
A l Paa, T epedelenli, 240
A l, eyh, 193
A l- r (bk., N e v ), 70, 71
A l l h - M u h a m m e d - A l t e s l is i , 243
A l-M a h d , 112, 123
A l-M ak ln , 18
A l-M a m n, 120
A lm an , 156, 202; A lm an lar, 81
A lm an ya (cenb), 228
A l-M u tazid, 119, 120, 122
A lois M usil, 135
A l p , 208, 210.
A lp Arslan, 179
A l- l, 115
A l t K i t b , 146
A ltnordu, 66, 185, 199
Am anus, 132
A m e l , 145
A m e l f e l s e f e , 28
A m erika, 74, 226, 230, 232
m id , 1 50
A m i r a l (b k E m r - a l m .)

umum

A m r b. U b a y d , 149.
A m u d e ry a (C ey h u n ), 24, 65
A n a d o lu , 9 1, 95, 96, 132, 160, 168, 169,
73. 84, 186, 193, 194, 197, 199,
200, 207, 209-213, 238-245; A n a
d o l u T h ^ m e le r i, 95, 154; A n a
dolu T rk leri, 207, 225; A nadolu
T rkm en leri, 239
A n g a r o s , 26
A n -N edlm , 86
A n s i k l o p e d i , 75
A n takya, 10, 11, 13, 15, 94
A n t i s e m i t n a z a r i y e s i , 173
A raplar, 11-4, 17, 19, 21-25, 31-4, 36,
40, 43-47, 58, 66, 73, 74, 76, 90,
97-102, 106, 107, 109, 110, 112, 113,

129- 135.

137- 139, H 3- I 45 , 150,

53. '5 4 . *56, 161. 162, 164, 165,
173,
176, 220
A r a p a l f a b e s i , 46
Arap devleti, 4 1, 144, 171
A r a b n g a y r i u n s u r l a r , 30, 135,
137-139
A ra p m paratorluu, 139
A r a p s t i l s , 93
A r a p m e d e n i y e t i , 3
A r a p m i l l i y e t i l i i , 103
A r a p o r d u g h l a r , 108-110
A a p r a k a m l a r , 31
A r a p e h i r l e r i , 113
A a p o v i n i z m i , 99
A r a p a , 15, 16, 18, 21, 22, 25, 26, 31,
36, 38, 4 1, 43, 45, 47, 49, 50, 54 .
57, 68, 85, 98, 100, 104, 115, 133,
143, 156, 162, 172, 173, 176, 240
A rabistan, 2 1, 159, 229
A ras, nehir, 96
A ra t, R eid R ah m eti, 186
A r z , 125
A r if A l (bk., A li, T okatl.)
A istot, 3, 4, 11, 12, 33, 34, 38, 51 142;
A r is to
f e l s e f e s i , 150; A r i s t o
t a s n i f i, 142
A rn av u d , 77, 103, 245
A rn avudluk, 239, 240

n d e k s
A rn old , W , 102-106, 141
A rsacid (A rsaklar), hnedn, 87
A rsakklar, im paratorluk, 4
A rslan Baba, 188, 193
A rtin , Y a co u b , 174
'Aruz Risalesi, 222
A h b , 145
A sh tar, E ., 112
A sker, m m H aan, 112
A s k e r m l k l e r , 95
A s k e r t m a r l a r , 95, 97
A s s a s i n (Fr. K til) , 57
Assasin, 181
A s t r o l o j i , 52
A s t r o n o m i , 31
Aur, 5,6 ; A ur-B bil, 5
A sya, 4, 9, 10, 13, 21, 37, 38, 40, 60,
94, 128, 132, 134, 140, 18 9,2 2 6;
G arb -A sya, 156; K k-A sya, 13,
6 1, 66- 68, 90, 94, 137, 212: O rtaA sya , 12, 25, 32, 46, 55, 58, 63,
84, 87, 88, 9 1, 163, 165, 168, 175,
182, 184, 191, 197, 198, 217, 238;
O rta-A sya T rk hnlar, 2 31; n A sya, 5, 9, 164; ark-A sya. 78,
91,
198; Y akn -A sya, 3, 5, 6, 24,
38, 6 1, 63, 73
A sya m zesi, 220
A syallar, 3
Ana, 111
A as, 107
A t , skbli, 109
A t Bey, 229
A tabeyler, 124
A t a s z l e r i , 144
A t e e t a p a n , 129
A t e l i s i l h l a r , 75
A tin a Felsefe M ektebi, 86
A tla n tik , 92, 132, 135, 143
A 11 r. Fard al-D ln. 188, 218, 220
A ugustin , Saint, 90
A u t o r i t e ( e r 'a t ) , 139
A v a r H ka, 95, 96
A va rla r. 96, 9 7; A v a r-T rk le ti, 93. 94

25a

umum

A vra n g zlb , 237

A v ru p a , 3-6, 18, 19, 2 1, 22, 25, 3 1, 33,
36, 40, 44, 46, 5 1 , 52, 55, 56, 62,
76-78, 85, 142, 161, 172, 184, 206,
2 17 , 224, 226, 227, 232, 238, 244,
C e n b -A v ru p a , 62-64, 7 5 ! G a b A vru p a , 33, 35, 64, 73, 75, 86, 127;
ark -A vru p a , 62, 78; A v ru p a d il
leri, 36, 73, 74; A v ru p a K atolk leri, 38 ; A vru p a m edeniyeti, 3 ;
O rta -A v ru p a p azarlar, 229
A vru p allar, 4-6, 18, 22, 3 1, 33, 50, 52,

54 . 57 . 63 . 6 4 ,74 . 75. 102, <03 . 64 .

221, 225, 226, 230
A yao fya, 13, m , 233; A yaso fya M
zesi, 183
' A y y r , A y y r l a r , 157
A zerbaycan , 46, 62, 193, 194, 201-205;
A zerb a ycan K om n ist partisi, 206
(bk., Sovyet.)
'A z z v (bk., A bbs-al, A zz v .)

B a b a , 194, 243
Baba Ishak, 239, 240
Bbil (Babilonia), 38, 4 1, 43, 112
B abilon ya (Bbil), 87, 159
Babinger, F ., 199, 236
B br, 71, 73, 216, 221, 222, 237
Bbrller (bk., T im u rlu lar), 237,
Bbr-Kme, 71, 2 21; Bbr Divn,
Babylon (Bbil), 90
Bagatur C a n ga r (C ihan gir), 66
B agirov, 202, 203
B add, 25, 29, 30-33, 35-38, 4 1,
44, 47-49, 52, 60, 6 t, 108, 109,
115, . 7, 120, 125, 129, 137,

246
221

43,
m ,
147,

15 . !5 2 > I57 ", 59> 160, 165, 166,

168, 17 1, 172, 234
Badd M ektebi, 52
Bahdr H n ( A b u l-G z), 202
Bahr-i L t, 134
Baktriya (Belh), 24, 32
Bak, 202, 217, 21!
Balzor, 114, 115,* 121, 151

! n d e k s
Balm Sultan, 240, 241
Balkanlar, 9, 86, 9 1, 94, 97, 239, 240
B alkan-yarm adas, 9, 94
Baltk, 127
Bm in, 84
Baptist, St. Jea n , 14, 23
B a r b a r l a r , 3, 36, 40, 55, 73; B a r b a r
l k , 76
B a r D a i s a , 10, 82; B a r d e s a n e , 8183, 8 7; B a r d e s a n i l e r , 83
Barkan, m er L tfi, 112 , 167
Barthold, W ., 81-85, 88, 98, 109, 113,
114, 124, 125, 161, 173, I75-J77,
179, 182, 184, 185, 190, 199, 200,
212-219, 222, 223, 233, 235, 238.
245, 246
Barukan K a l'a s , 24
Basilide, 82
Bara, 24, 27, 29, 32, 52, 48, 109, 1 10
Bara K rfezi, 58, 184, 224, 225, 227
Bara M ektebi, 27, 52
Bariyyn, 27
Batlam yos, 144, 156, 164
Battal, Seyyid, 67, 208-210; Battal G z
Menkabeleri, 206; Battal-Nme, 207,
208
Battn, al (bk., A l-B attn .)
Batta, bn , 112
Bayezid II., 212, 227, 241
Bayezid C m ii, 233
Bayhak (Sebzvar ehri), 47, 175
B ayhak, A b u l H aan A l, 176
Bayndr H n, 212
B aykara, H u sayin, 70, 184, 216, 217.
219; Hseyin Baykara Divn, 217
B a y r a k , 125, 126
Bayram Han Divn, 237
Baysun, A . C v id , 236
Bay-Sungur, 219
B ayzv, 150
B a z r , 24
Bccker, C .H ., 167, 168
Berlyi'-al Vakyi' (V if), 220
Bedeviler, 129, 130, 143, 144

umum

n d e k s

253

Bedr A ta , 193
Behmenyr, A h m e d , 175
Bekta, H a ci Bekta V e l , 194, 238-245
B e k t a i , B e k t a l a r , 89, 192,194, 239;
Bekta-Yenieri, 244

Bom bay, 78

B ektailik,

Bovven, H arold, 180

173, 198, 239-245

Bel, Alfred, 169

B e l - e v l d , 241
B e l a g a t , 39
Belh (bk., B aktriya), 24, 32, 33, 43, 47;
B e lh i v e s i , 43
Belin, M ., 218
Bellan, A ., 236
Berberistan, 132
Berberler, 132, 153
Berchem, V a n , 133
Berdaa ehri, 59Beezin, 222
B e r d , B a r d , 26, 160
Berm ek, C a 'fer, 120
Berm ekler, 44, 45
Berthels, E ., 218, 220
Beveridge, A .S ., 221
Beyn-al Edyn, 92
B e y t - a l m l, 118, 126
B e y t - a l m l - a l h a s s a , 118, 119
B e y t - a l m l - a l m a z l i m , 119
B k z i k r i (zikr-i erre), 194
Bibi H an m M escid i, 69
Binbir Gece Masallar, 35
B 'rge, John K in gsley , 245
Blr, A b R a y h a n -a l, 52-54, 176-179
B iians, 11-13 , 15, 2 1, 25, 26, 34, 5 1, 73,
84, 86, 90, 93-95, 97, 99, 103, 106,
108, 114, 119 , 127-134, 137-139
>57 159, 160, 165, 166, 2 11 , 233
Bizans destanlar, 84
Bizans im p arato rlu u , 90, 105, 134
BizanslIlar, 33, 93, 132, 133
Blochet, E ., 88, 173, 185, 208, 217
Bogatr C a n g a r (C ih an gir), 66
Bogom ile, 90, 91
B o g o n il is m e , 242
Blelirov, A ., 220

Borokov,

S .K .,

220

Bosfor (Bosphore), 96
Bouthoul, G .,

177

B ouvat, L . , 215, 216

Bozkr, 159, 192; Bozkr G ebeleri, 197;
Bozkr T rk leri, 192
B r a h m a n i z m , 127
B ratianu, G . I., 184
Braudel, F ernand, 162, 232
Britanya, 203
Brockelm ann, C ., 85, 135, 196
Brooks, E. W ., 137
Brow ne, E .G ., 112, 158, 173, 185, 218,
244
Budda,

105

B u d h i s t , 64, 84, 87, 9 1, 106

Budin, 234
Buhr, 33, 35, 47, 50, 5 1, 69, 77, 78,
113 , 114, 124, 125, 127, 188
Buhr

H an l,

70

B uh r, M u h am m ad b. Ism 'Il, 146

Bulgar, B ulgarlar, 34, 58, 96; Bulgar
izm eleri, 58; Bulgar ehri, 58;
B yk Bulgar ehri, 65
B ulgaristan, 90, 193; Bulgaristan al
va rla r, 90
Buran m inaresi, 71
B urla H atun , (B urlea), 201, 202
Bursa, 67, 68, 214
Burzye, 85, 86
Buveyh ailesi, 172
B uveyh, Buveyhler,
Bye, 140
B r o k r a s i , 30

48-51,

55,

141

B yk C m i, 35
Byk M ool
D evleti (bk., H in d T im urleri; M oollar.)
B yk Seluklu lar (bk., Seluk im p a
ratorluu), 58, 140, 182, 214, 215

254

UMUM NDEKS

C b iiy y e , karargh , 23
C a f e r i y e , 111
C aferolu , A h m ed , 219, 220
C a h e n , C la u d e , 112
C h iz , 32, 52, 100, 101
C a iro (bk. K a h ire ), 168
C m , ir, 216, 217
C m i ', 70
C a m i-i A m r, 24
C m i-i Ben U m a y y a , 133
Cmi'-i Sahih, 146
C a n a rd , M . 137, 206
C a ri, 156
C a rra d e V a u x , 185
C asan o va, P ., 210
C a th a re , 88, 90, 91
C a v a in a c, A .E ., 215
C ebel ttrk, 5
C e h b e d h , 118
C e l l-a l D in R m , M evln , 67
C e l l H m , 101, 175
C elyirler, 157
C em l-i K a r , 68
C e n e viz, 227, 232
C e n g iz H a n , 59, 61-63, 65-68, 182
C en g iz ler, 61
C e n n b , 208, 209
C e n u b , 35, 155
C e n b A v ru p a (bk., A vru p a.)
C erm en , C erm enler, 4, 9, 2 1, 62
C e s a r, 139
C 6 s a r o - P a p i s m e , 139
C e vd e t, M ., 207, 234
C ey h u n (bk., A m u d ery), 65
C e z y ir, 17, 223
C e zlre t a l - A ra b , 147, 155
C h a n c e l l e r i e , 125
Christensen, A rthur, 84-88, 116, 117
C ih an gir, h, 237
C i h a n g i r , 66
Cihan-Nm (K tib e le b ), 229, 234
C i z y e , 17, 104, 155
C la v ijo (K la v ijo ), 26
C lem en , C ., 83
C o r a f y a , 38, 46, 76, 142, 155, 156, 236

Corafya (am l A b Bekirin eseri), 229

C o lo m b, 232
C o t o n , 161
C ourteille, P avet de, 221
C r e d o , 242, 243
Cresvvell, K .A .C ., 133
C u b a y r, M c h id , 144
C u i, 65
C u ci U lu su , 185
Cum ont, F. 92
C u m plo w icz, L ., 170
C u v a y n (bk., A b u l - M a l.)
C n d , 26, 119
C n d -i pr, 11, 15
C rcn (H irkan ya), 52, 54, 56, 160
aatay Edebiyat, 220
ahr Makale, 117
r-B , 76
a rlk Rusyas, 203
e l e b i l e r , 241
erke, 153
im ken t, 188
in , 6, 12, 55, 58, 59, 62-64, 74, 75, 77,
88,
91, 92, 162-164, 184, 203, 219,
225, 226, 230, 232, 238; in deniz
ticreti, 74; in d ili, 86; in -H in d
ticret yo lu , 5 ; in M o o l D evleti,
63; in -T rkista n , 59, 86
in li, in liler, 26, 64, 74, 77, 88, 9 1, 135
l h a s r e t i , 134
u , 163
D ab ik, karagh, 23
D a l a r s i l s i l e s i n a z a r i y e s i , 155,162
D akk , 48, 177
D a m g a , 183
D nim end G z , 208-211
D nim endliler, 207-210
Dnimend-Nme, 206-210
D r - a l H ik m a , 39, 168
D r - a J r z , 159
D arko, E ., 96
D r K u tn , 146
D arm esteter, J ., 173

umum

D r - u a c a r a , 166
D astgerd, 97
D e b r , 117
D ede K o rk u t, 200-202, 204, 212, 213
Dede Korkut hikyeleri, 200-206, 212
Defrem ery, M ., 127
D H erbelot, 75, 233
D ehhu d (bk., A l Ekber.)
D ch li, 68
Delhamma (elhamma), 206
Deli Dumrul, 212
D elitzsch, 173
D em irci-zde, 202, 205
D e m o k r a s i, 57
D em om bynes, G ., 129, 174
D eny, Jean , 167, 236
D erbend, 201
D e v v l n - a l U l , 122
D evleth, 72, 216
D eylem liler, 99
D icle, 11, 27, 29, 32, 35, m , 159
D iehl, C h ., 166
D iez, E ., 135
D i h k a n l a r , 44, 45, 107
D im ak, 69
D i n a r , 25
D i n a r i u s , 25
D i n v e r y y e , 91
D l n - i l h , 246
D n t e s m h , 246
Dinlere Dir Kitdb, 53
D iodorus, 39
D iofant, 31
Dioskorus, ta b b , 31
D ir h e m , 25
D v n , D v n l a r , 25, 29, 30, 114117, 127, 133, 138; D v n - a l
B a r d , 120, 126; D v n - a l B ir r ,
118, 120; D v n - a l C e h b e d h , 118;
D v n - a l c a y , 11 9 ; D v n - a l
C n d , 29; D v n - a l C n d v a l k i r i y y e , 119 ; D v n a l - D r a l K e b r , 120; D v n a l - E g im m e, 122; D v n - a l F a z z , 120;

! n d e k s

55

D v n - a l H a r , 120; D v n - a l
H t e m , 29, 120, 12 1; D vn-al
H u r e m , 119 ; D v n - a l M a z lim , 119, 121, 126; D v n - a l M u d a r n , 118 ; D l v n - a l - r a s l , 120, i 2 i , 125; D v n - a l
S r r , 120; D v n - a l t a v k , 120,
122; D v n -a l U l, 122, 123; D Iv n -a l D r -a l 2 a rb , 8 ; D v n a l - 2 iy a 118 ; D v n - B a y t - a l
m l , 118: D vn-
H a r c, 117 ,
118,
122, 125; D v n -
n a ,
117, 125; D v n -
r f , 126;
D v n - r f s a h i b i (bk., M r i f ) , 126; D v n - K a z , 126;
D v n - L e k e r, 117; D v n -
M lk -i
h s,
126; D v n -
n a f a k t , 117, 119, 122; D v n -
Z im m ,
121, 12 2 ; D v n - u *
S a d a k a , 118
Dvn- Hikmet (Y esev), 195, 196
D i y a l e k t i k , 28
D z , 24
D jafarov (C a'fero v), 205
D orul, m er R iz a , 215
D Ohsson, M ouradgea, 141
D on, 230
D o m , 208
D o zy, R ., 17 1, 173
D r t H a l f e , 98, 130, 149
D r t i k l i m , 33
D r t M e z h e b , 148
D r a h m o s , 25
Dresden M useum , 202
D u a li s m e , 82, 86, 89;
k a d la r ,

D a lis t it i-

100

D u lgad r (Z u lka d ir-O u llar), 172

D u m ezil, G ., 88
D e y r , 111

Eck. A lexan dre, 232

E cm iyazin Erm enileri, 18
Edeb-al Ktib, 1 15

UMUM NDEKS

256

Edes (U rfa ), 10, 11, 14, 15

Edirne, 76
E fltu n (bk., Platon), 11, 34, 82, 89
E ftalit, 83
E h l - a l t e s v i y e , 98
E h l - i K i t b , 105, 106
E h l - i r e y v e K i y s , 147
E h l-i a llb , 211
E h l - i S n n e t , 45, 88, 89, 100, 149,
150; E h l - i S n n e t k e l m , 149,

150
E jderhan, 231
E kber ah, 237, 246
E lbru z-d a, 201
E m evler, 23, 25, 27, 30, 37, 44, 67, 90,
99, 100, 104, 106, 107, 115 , 116,
126, 128-140, 142, 144, 147, 153,
159; E m ev H alfeleri, 44, 115,
133; E m ev saraylar, 130
E m in , 4 alfe, 45, 137, 157
Em in R a y h n , 19
E m l r - i h u r , 117, 126
E r n lr - i r z , 125
E m r - i C n d , 26
E m l r - i N a r , 26
E m i r - l m ( a m i r a l ) , 74
E m r - l M m in n , 130, 138, 140
E m i r - l m e r , 123
E m r M uh am m ed b. E m ir H asan-al
S u ' d (bk., H asan-al S u ' d .)
En dls, 33, 36, 37 , 112 , 132, 135, 143,
148, 150, 153, 162, 171
Endls E m evleri, 140 (bk., E m ev
ler.)
E n ver, ir, 56, 180
E p ir, 240
E r b b - h a d is , 147, 148
E rb il, 82
E rg in , M uh arrem , 206
E rje n g (E rten g), 92
E rm eni, Erm eniler, 17, 18, 49, 102,103, 124
Erm enistan, 17, 36, 90, 94, 96, 97, m ,
203
E rm in iyye, 160

Eski H in d , 6
Eski M ezo p o tam ya, 82
Eski ark, 5,9 (bk., ark.)
Estonya, 210
E the, H ., 175
E v k a f D i v n , 126
E vliy e leb , 76, 189, 194, 202, 235,
236, 239, 240
E v l i y m e n k a b e l e r i , 210
Eym en A ta , 193
E yy b ler, 234

F ah reddin A c t
240
Fahreddin Es'a
Fahreddin R z , 151,
F a k i h , ,144
F rb , 16, 34, 5 1, 149, 150
Farm er, 246
Fars, 12, 17, 18, 43-45, 47 , 5, 5 >, 56,
64,
66, 67, 99, ro2, 146; F a r s
d i l i , 17 5 ; F a r s e d e b i y a t , 34,
6 1; F a r s e h r i, 61
Farsa, F rs, 12, 25, 3 1, 33, 38, 43, 46,
47, 53, 66-68, 7 1, 85, 101, 143, 154,
75 , >76, 2 i 6, 2 17, 246; F arsa el
yazm a lar, 75; Y e n i Fars, 4 6 ,4 9 ,

57, 175, >76

Fars Paul (Paulus Persa), 86
Fas, 24
Ftm a, H z. M uh am m ed 'in kz, ^7
Fm H alfeleri, 37, 48
F tim ler 37, 57, 140, 153, 167, 168,

174,
177
Faust, D oktor, 52
F aye, E ugene de, 83
F a z lallh b. R zb h n (R evzbhn ),
198
F azl- H u r f, 243
Febvre, L ., 225, 232
Feher, G eza, 84
F e 1s, 25
F e l s e f e , 28, 142, 143, 149, 150
Fenike, 82

UMUM NDEKS
Fenikeliler, 6
Feodalism e (F eodalizm ), 167
F erna, 32, 70, 77, 221
F er n , 152
Ferrand , G ab riel, 163
F eth b. H kn, 121
F e t v , 147
FevHd-i Hac Bekta Vel, 198
F k h , 37, 142, 146-149; H a n e f F k
h , 148; H a n b e l F k h , 148;
M l i k F k h , 148; f i f k h ,
148; F k h - i E k b e r , 149
F ndkolu, Z iy ed d in F ah ri, 170, 171
F rat, 10, 14, 2 1, 24, 27, 32, 136, 159
F r k a l a r , d i n , 145, 149
F ilip (M akedonya kral), 31
Filistin, 23, 89, 93, 94, 97, 105, 136, 159
Firdevs-al Mridiye, 211
Firdevs, 44, 49, 56, 177, 178
Fischel, VValter J ., 170, 171
Foucher, M ., 84
F o u -K ien , 91
Frank, M . A d ., 83
F ranklar, 26
Fransa, 76, 118, 229
Fransz, 64, 75, 118, 218
Frengistan, 230
Frenkler, 64
F rye, R ., 113, 124
Fustt, karargh, 23, 36, 169
Ful-i Hall- akd, 209
Futh-al Buldan, 115, 151
F t h t k i t a p l a r , 152
Futh- Mr, 151
Fulh-u m, 151

G abrieli, A ., 214, 233

G ab rieli, F ., 136, 180
G lb Edhem , 127
G l i y e , 242
G arb , 3, 6. 84, 89-92, 97 , 104, 108, 128,
136, 140, 141, 154, 155, 160, 162,
199, 207, 213, 220, 223, 224, 226,

257

232, 233, 236, 239; G a r b

d e v le t
l e r i , 14 1; G a r b v i l y e t l e r i , 95
G arb alo v, 203
G a rb A vrup a (b k A vrupa.)
G ardet, Louis, 142
G assnler, 129, 130
G au dfroy, 174
G z , 208, 210; G z b a y r a k l a r ,
210; R m g z i l e r i , 239
G azn e, 44, 93
G azn eliler, 49, 53, 55, 93, 123-125, 127,
>53 65, 172, 176
G a z z l, m m , 149, 150
G e b r ( P a r s ) , 43
G elibo lu , 225
G e m i y a p m a , 225
G ence, 24, 56, 96
G dpid, 96
G erek, Selim N zhet, 233
G evher ahnz, 189
G l m n , 119
G rn ata, G ran ada, 40
G ib b , E. J . W ., 218
G ib b , H .A .R ., 124, 140, 154, 170
G lostin, 201
G lu ck, H ., 165
G n o s t ic . ( G n o s t ik ) , 82, 87, 89, 105,
106, 173
G n o s t i c i s m e , 10, 11, 81, 82,
87;
s l m G n o s u, 90; s l m G n o s t i k l e r i , 90
G obieau, 173
G odard. ''4
G odin lio, V .M ., 232
G oldzh . r, 1., 83, 98, 106, 148,
G olottbrv M ., 84
Goss Tl' . R ., 206
Goril kiy, 191, 195, 198
G ou lla d , J ., 94
G o u r , H. H ., 226
G > k ya\, O rhan aik, 200, 235
(n :1c, E., 168
( i : .un r, 28
Is l m

M t d e n iy f l

173

- X I t

U M U M NDEKS
G rig o ire, H ., 84, 206
G r c k o - B u d d i k s a n a t , 84
G renard , F em an d , 222, 238
Grousset, Ren6, 182
G udunof, Boris, 66
G u l m , 126
G u l t , 242
G m r k , 14^
G n bed, 54
G ne M a 'b ed i, i ,
G rcan , 5 1, 54, 56, 160
G rci, G rciler, 17, 18, 49, 102, 124,
209, 212
G rcistan, 17, 203; G rcistan K rall, 17

H aase, F ., 82
H abe, 10, 134
H b r, nehir, 21
H a c, 162; H ac-yolu, 234
H accc, 115 , 137
H a c K a lfa (H ac H a lfe, bk., K tib
eleb.)
H c ib , 12 6 ; H c ib -a l H u c c b
(bam beynci), 126
H ackin , M ., 84
H a l Seferleri (Ehl-i a lb ), 18, 103, 105
H ad m eyh , 193
H d , 121
H a d i s , 142-8, 150-152
liadls-i Nev ( Trih-i Hind-i garbt), 230
H adram t, 109
H fz, irazl, 6 1, 62, 18 1, 183, 184
H a ig, T .W ., 182
H akem 11., halfe, 33
H kim , F a tm H alfesi, 169
H akim A ta , 197
H aleb , 23, 110, 152
H a lh l, A ., 183
H a l c l k , 160
H lid , b. Y a j l d 1., 26, 27
H alfe, H alfeler, 99, 119, 123,
137,
140-142, 156
H a l i f e l i k , 140, 141, 145

125,

H a lil H lid , 102

H alil, b n A hm ed, 27
H a l k H i k y e l e r i , 178
H am dnler, 3
H am m er, 165, 166, 229
Hamza-Nme, 207
H anbel, m m , 147, 148
H a n e f , m ezheb, 140, 189
H a n e f l e r , 57, 181
H anotaux, G ., 168
H a r a s , 26
H a r i c , 240; r i c l e r , 131, 135
H a r l m , 35
H arran, 15, 32
H artm ann, M 196, 238
H rn-al R ald, 30, 35; 44, 45, 119 -12 1,
37 229
H r n y e , bin, m
H asan-al S u d , E m r, 229
Haan brahim , H aan, 168
tJ a a , 118, 125
H a a A s k e r i D i v n , 29
H a l iy y n , 57
[ te m - i D v n , 121
H atib Badd, 45, 48
H auser, H enri, 228
H a y d a r 192; H a y d a r l y e ,
H a y d a r l e r , 239, 243

194;

H azar D enizi, 4, 49, 5 1 , 52, 54, 55, 59,

65,
160, 164, 230, 231
H azarlar, 13, 96
H a za r te s i, 231
H a za r T rkleri, 96
a z i n e d r , 126
H a z i n e D i v n i , 29
H eaton, H erbert, 232
H elen, H elenler (bk., Yu n an llar), 3, 15
H e le n is m e , 16, 85
H e l e n i s t i c , 9, 128, 130
H em edn, 23, 50
H em edn, eyh Y su f, 189, 192
H e n d e s e , 28
Heraklius, im parator, 12, 27, 93-97
H erat, 69, 70, 74, 216, 217, 219-221, 23a

UM UM NDEKS
H i r e s i e , i'tiz l zm releri, 105
H e r 6 t iq u e , 242
H erzfeld, 135, 158
H e s a p , 28
H t r o d o x e , 230,241
H eyd, W ., 184
H e y e t, 28, 62, 64, 69; H e y e t c e d v e l l e r i , 69
H ezreler, 184
H fz , h fz e d e n le r ,
Hm, 27

145, 151

259

H in du-K u, 6
H irkanya (bk. C rcn ), 52
H iam , 134, 136
H ve, 78
H lve C um huriyeti, 32
Hohenschtaufenler, 17
H okand H nlar, 77, 203
H ollanda, 230
H om elie, 87
Horasan, 27, 47, 49, 51, 55, 56, 70, 90,
107,
m , 124, 125, 127, 135, 137,

59 93 94 97 209; H o r a s a n
m e l m e t ly e s i ,
192; , H o r a s a n
s ip h s l a r l , 125, 126
H orasanllar, 99, 136, 137
H orn, Paul, 175
H ostalet, Georges, 170
H otan, 91
H outsm a, 208
H r i s t i y a n l k , 9, 8 1 - 8 4 , 86-88, 90,
H u art, C l., 216, 217, 219-221, 232
103, 105
H uges, 83
H icaz, 131, 132, 137, 146, 147; H icazl,
H u l f - y R i d l n (bk., D r t H a
109
l i f e ) , 130
H ik m e t , 189, 197
H u m (bk., C ell.)
H ilfet, 141, 143
H u m a n is m e , 5
H il'a t, 125, 126
Humdyn-Nme, 214
H nayn, b n Ishk, 15
H ind, 5, 6, 12, 22, 31, 58, 62, 63, 66, 74,
H unlar, 62
76,
78, 85, 87, 134, 148-150, 154,
H u r r e m d i n m e z h e b i , 175
162,184, 185, 219, 225-227, 229-232;
H r f l e r , 240, 243; H r f l i k , 243,
H in d-A vrup a, rk, 6, 8 1; H indce,
244.
143; H ind-Cerm en, 8 1; H in d denizi
Husm -al din ' im , eyh, 68
5 58, 74 227, 228, 230; H in d
H usayin, b. A l, m
d e n i z t i c r e t i , 78, 225, 226,
H usayin, bn Ishk, 15
229, 2 31; H in d dinleri, 53; H in d
H sayin, T h , 170
hikyeleri, 66; H ind-i ga rb (A m e
H sayin, Ysuf, 246
rika), 164; H in d ilm i , 3 1 ; H indH usrev 1., 11, 12, 85, 116
Iran, 165; H in d
m e d e n iy e t i ,
H usrev 11., 13, 93, 96, 97, 134
185; H in d t b b , 3 1; H ind T iH zistan, 11
m rleri (bk., Bbrller), 223
H rm z, ehir, 58, 230
H indistan, 3 1, 32, 52, 71, 73, 74, 76, 78,
H valim (H valin) H azar denizi, 59
123, 124, 127, 54 63 164, 167,
H w c e g n , 188
217, 221, 225, 228, 230, 232, 237, 246
H c e M avln Ifahnl, 198
H indliler, 32, 100, 152
H wceM urv rid Mnt 'alt, 184
H in d u is m e , 246

H ristiyan, 12, 14, 53, 96, 97, 104, 107,

108, 129, 13 1, 143, 144, 149, 205;
H r i s t i y a n A r a p l a r , 18; H ris
tiyan A v ru p a , 162; H r i s t i y a n
B e y l i k l e r i , i2 4 ; H r i s t iy a n G a r b ,
139, 161, 162; H r i s t i y a n K i l i s e
s i , 9 1, 92; H r i s t i y a n a r k , 9

U M U M NDEKS

a6o

H wrezm , 32, 5 1, 58, 59, 61, 68, 70, 77,

78, 127, 92 . 93 . 97
H wrezm D enizi (H azar denizi), 59
H ^rezm , 117, 142
H wrezm ahlar, 58, 124, 17 1, 182, 215

ik b l, A bbs, 182
Ik (a, 167
II Kitb- Dede Qorqut , 201
Irak, 109, 115, 119, 131, 135, 137, 143,
146-148, 157, 159, 193, 246
I k , 241

b n
b n
b n
bn
bn
bn
b n
b n
Ibn
b n
Ibn
b n
b n
b n
b n
b n

I h v n - u a f C e m i y e t i , 32, 150
ik in ci R om a, 5

A l , 208
al-Ar, 58, 153
al-B alh, 117
al-Furt, 120
al-Fuva{, 157
a l-M u kaffa, 85
a l- M u tazz, 122
al-N adm , 1 15
al-Rud, 15, 38, 150
a l-Z ayyd , 120
A sklr, 152
A tiy y e , 145
A ttb , 39
Bce, 150
C u rayc, 146
F akih al-H am adn, 155

b n H aldn , 39, 40, 115, 153,

169-171, 223
b n H allikn, 152
b n H avkal, 33
b n H orddbh, 46, 155, 160
b n ly s, 228
b n K ilb-al-B ar, 149
Ib n K u ta y b a , 100

Ibn T k ta k ,. 115
Ibn T u fa y l, 150
brh im al-N azzm , 149
Ibrh im M teferrika, 230
brhim , Peygam ber, 48
brh im , Y e sev nin olu, 189
brhim , eyh, 188
Ibrnice, 54
c z e t , 145
c t i h d , 148
Idige destan, 194
Id il (V o lga ), 64
Id il Bulgarlar, 58, 65
Idrs, 164
I h t i s b D v n , 126

I l h i y t . , 28, 33, 51
Ilh an hlar , 68, 124, 157, 199, 227
ili, 91
l l m - i K e l m , 149, 150
Ilm inski, 221
llyada, 18; llyada ve Odisse, 15
im m al-H aram ayn (bk., C u vayn ), 149
m m a l - M u s l i m n , 138
I m m e t , 141, 149
I m m - A 'z a m , 47-48
I m m i y y e , 173
m p e r i a l i z m , 246

154,

b n M ce, A b A b d u llah M uham m ed

b. Y a zd K a zv n , 146
b n M s al-H wrezm , 32
b n Sn, iS , 50-54, 178

ndus (Sind), 33
In gilizler, 78, 230, 237
In giliz ark C em iyeti, 128
ngiltere, 203
nostransev, 153
i n dvn u b e l e r i , 121
lo rg a , N ., 210, 226, 229
r d e - i c z iy y e , 149
ran , 5, 6, 9-13, 17, 18, 2 1, 23-26, 30,
3 1, 36-38, 43-58, 72-78, 82-87, 93
94 96, 97 101-103, 125, 126, 128130, 140, 14 1, 147-150, 153, 159
160, 165, 168, 172-175 77 178.
180-184, 88, 193. 199, 2 11, 2id,

UM UM NDEKS
2 i 6, 217, 225, 231, 236, 245, 246;
ra n
A r i s t o k r a t l a r , 44, 140;
ran, cenub, 45; ran Destan (bk.,
hndme), 45, 17 7 ; r a n e d e b i
y a t , 179, 180, 185, 218; r a n h a lk
m e n k a b e l e r i , 48; ran H anlar,
68; ran H indistan, 105; I r a n l l k v e I r a n l l k u ' r u , 100,
101, 174, 178; r a n m e d e n i y e t i,
43-47, 6 1 ; r a n m i l l i y e t i l i i ,
4 4; 46, 172, 173; I r a n o - B u d d ik ,
84; ran h, 18; ran ahlar, 48;
ran, ark, 160; ran T eoloji M ek
tebi, 10, 1 1 ; ran T rkleri, 236
ran m paratorluu, 13-15, 26, 31, 36,

43 . 47 . 49 . 53 . 56, 59 . 64, 73. 85,

94. 96, 97. 100, 105, 113, 133, 134,
137, 138, 140, 152, 163, 188
ran ehr, 53
rti, 68, 163. 164
s, Peygam ber, 10, 11, 87
' s e v l i k , 144
sfahan, 33, 45, 49, 51, 54, 56, 57, 76,
98,
181
Ifahn, F a zlullh-al, 190
Isfcb, 188
shak, H oca, 244
lsh ak, eyh, 193
I s h a k l e r , 211
skender, 3, 11, 25, 70, 128
skender m paratorluu, 4 ,
skenderiye, 10, 13, 15, 27, 3 1, 227
slm m paratorluu, 99, 135
slm iyet, 173, 197, 238
Islm lar, 170, 196, 210, 217, 223, 225227, 233, 242, 246; s l m le m i ,
88; s l m m m e h u h k u , 116 :
s l m D n y s , 17 1; s l m f k h ,
28, 146; s l m h u k u k u , 146-48;
s l m
i l i m l e r i , 142-144, 179;
s l m m e d e n i y e t i , 129, 224; s
l m m e m le k e t le r i , 230; slm
e h i r t i p i , 22; I s l m t a s a v v u f u ,

>73

lsm 11 A ta , 193, 198

s m a 11, im m , 37, 47
Ism aller, 37, 56, 57, 61, 181
I s m a i l l i k , s m a I l y y e , 37, 56,
168, 181; I s m 'I l
d 'i l e r i ,
5 1 ; I s m ' i l p r o p a g a n d a s , 57;
l s m a I l t e k i l t , 57
s m 'Il Sm n, 125
s n a a a r y y e , 173
s n d , 152
spanya, 16, 17, 32, 33, 36, 38, 40, 90,
108, 161, 162, 17 1, 229; Ispanya-Afrika, 40; Ispanya gotlar,
134;
Ispanyal yah ud, 54
spanyolca, 162
I t a b l - m ir e , 117
ta h r, 33, 155
stanbul, 5, 9, 13, 15, 75. 94 96 > 133. >8o,
200,
202, 207, 217, 225, 226, 230-34,
237; stanbul C m ileri, 233; stan
bul tersnesi, 225
talya, 4, 90, 229; talya, cenub, 17
talya n la r, 225; talyan seyyah, 76
talyan ca, 201
1 t i z l z m r e l e r i , (bk., H e r e s ie .)
vanovv, W ., 168
zm it, 68

J aco b, J ., 239, 244

Jap o n ya, 163
Jaussen, 135
Jean Baptist K ilisesi, 23
Jean Bodin C em iyeti, 112
Jerphanion, 7
Jezvitler, 64
Justiniyen, m parator, 13, 132
Jw aideh, W ., 164

K be, 48
K b il, 127
K bs, bn-i Vengir (G rcan E m ri), 54
Kbs-Nme, 65, 115, 117, 223
K a a r H nedn, 76

U M U M NDEKS

22

K a d e r , 149
K adiks, 215
K firle r, 6
K a fk as, 5, 14, 24, 59, 95; K zl-K afk as,
204
K afkasya, 54, 56, 96, 201, 203; im l
K afkasya, 203
K a h ire , 37, 38, 109, 152, 165-169
K i n a t s is te m i, 156
K a l e n d e r l y e , 239, 241, 242; K a l e n
d e r l e r , 241, 243
Kalilagh-u Damnagh (bk., Kelile ve Dimne),

66
K a lk ta , 78
K a lm u k , 66
K a m b o , 84
K m r n M irz , 237
K an su , 91
K an su , K anh, M em lk Sultan, 227
Knun, bn S n a nn eseri, 51
Kaplan Postlu valye, 102
K a p t a n , 71
K a p t a n P a a , 74, 225
K a ra A hm ed (bk., A hm ed Y esev), 191
Karaca oban, tiyatro, 205
K a rad en iz, 78, 225, 226, 230, 2 3 1; K a
radeniz kanal, 231
K arah an llar, 125, 189
K araehir, 91
K a rta ca , 17, 92, 132
K a rta calla r, 21
K a r , 54
K a stily a , 17
K gar, 91, 143, 198
K g a r H an, 65, 70
Kif-al asrr, H oca shakn eseri, 244
K am ir, 64
K a t n a lar, 148
K t i b , 117
K tib eleb, 76, 176, 208, 229, 234, 235
K a to lik , K atolikler, 5, 103, 108, 141
K atolik lik , 18, 103
K a v m al-D n , 62
K a y ra va n , K a y ru v an , 24, 132

K a ys, kable, 131

K a za k H anlar, 190
K azakistan (im l-i g a rb T rkistan ),
203
K a za k la r, 190
K a za n , 221, 231
K a za n H n, 201, 202
K z a r n y e (bk. M r i d l y e ) , 211
K z A b Y su f (bk., A b Y su fi), 148
K z l - k u z t , 30, 126
K z-zde R m , 69
K a zv in , 56
K a zv n , M irz M uham m ed, 98, 175,
177, 181
K efe-K rm , 232
K e l m , 142, 149, 150, 152
K e lb kablesi, 131
Kelile ve Dimne, 12, 66, 85, 199, 200
K em leddin, m i'm ar, 233
Kem leddin, H seyin H w rezm , 198
K e m al Reis, 227
K em al, eyh, 193
Kphalaia, 86
K erb el, m , 131
K erh-Feyrz, 111
K e r v a n s a r a y , 234
K estor, (bk., questor.)
Kef-al itlh, 142
Kef-uz. /unun, 208, 234
K eykvus II., zz-al D in, 208, 209,
211
K b t, 10
K r a t, 142, 143, 145
K rzlar, g
K rm T rkleri, 217
Krklar-m ezarl, 201
Kua-i Dnimend Gzl, Kta-i Melik
Dnimend (bk., Dnimend-Nme), 207
Kzlba, 194, 241, 243, 244
K zlden iz, 55, 224, 227-29
K ilik y a , 96
K i l i s e , 5 , 9 -11, 1 4 , 17, 96; K i l i s e
m i 'm r s i , 5 4
K i m y a , 28

umum

! n d e k s

K in d , 32, 33, 150

K irm an , 61
K i t b , 99, 106, 147
Kitb-al Adn(, 45
Kitb-al Fahr, 115
Kitb-al Fihrist, 83, 115
Kitb-al Kmil, 153
Kitb-al ffarc, 167
Kitb-al aydele, (
_>UT), 176
Kitb-al if, 51
Kitb-al Tanbih va'l irf, 153
K i t b e t , 28, 145
Kitb-1 Dede Korkut (bk., Dede Korkut
hikyeleri), 201
K i y s , 147, 148,
K i y s - c l , 148
K la v ijo (bk., C lavijo.)
K n ig h t, M . M ., 229
K o m m u n is m e , 12, 45
K o m m u n i s t , 175, 203; Kom m unist
Partisi, 202, 203, 205
K on stantin , ehir, 17
K o n y a , 67, 68, 214; K o n ya Selukleri,
214 (bk., Selukler.)
K o p t, 21, 133, 165
K o re yarm adas, 163, 164
K oreliler, 74
K o rk u t (bk., Dede Korkut), 67
K o t n , 161
K h ler, W ., 236
K kt rk H kan, 134
K p r l , C em al, 158
K p r l , Fuad, 84, 88, 102, 114, 127, 128,
142, 149, 172, 273, 176, 178, 183,
185-186, 214, 215, 218, 223, 225,
238-241, 245
K rackovski, 220
K ram ers, J . H ., 163, 164, 238
K rem er, 83, 116
K u b b a t-al sahra, 133
K u a , 84
K u d m b. C a 'fa r, 117 , 121
K u d s, 15, 23, 34, 94, 133
K fe , 24, 27, 29, 109, 110, 147, 173

263

K f e m e k t e b i , 27
K u h istn , 56
K u l a , 7 1 , 189
K u m , ehir, 44, 173
K u r, ehir, 59
Kurn, 15, 16, 38, 50, 5 1, 93, 100, 107,
35 43 - 145 47 . 5
K u r n t e f s i r i , 47
K u r a t, Akdes N im et, 216
K uray, K a b ilesi, 22
K u rayler, 22, 109
K u r tuba, 33, 35
K u r tu b , 145
K u sa y r A m ra, 134, 135
K u a y r, im m M slim b. H accc, 146
Kutadu-Bili, 65, 185, 186
K u tb -a l D in, 62
K k A sy a (bk., Asya.)
K k K a y n a rca m uhedesi,
K k t o p r a k s h i b i , 95

141

K re -i mcesseme, 38
K rt, 77, 245
K t b - i s i t t e , 146
K yryakids, P. 206

L ahm ler,

129

Lam m ens, H ., 135, 136

Lan e, F. C h ., 225
L atince, 4, 25, 97, 143
Latinler, 18
Latrie, M as, 227
L atvia, 203
Lauren t, J ., 210
L azik , 96
L 6 g i t im e (m e ru * ), 139
L e g it im is t e , 136, 241
Lehe, 232
L eh zdegm , 45
L eningrad, 76, 208, 218-220
L e Strange, G . L e, 117, 133, 158 2 *5
Levvis, G .L ., 235
Ltyl ve Mecnn, 220

UM U M NDEKS

264

L in cei, R ., 136
Literaturnaya Gazeta, 202
L itu n ya , 203
L itvan yallar, 6
L om bard, M ., 232
L on dra, 76
Longvvorth, D ., 217
L op ez, 232
L orey, Eustache de, 133
L u g a r i t m a , 32
L f Paa, 223
L bnan , 132
L yb y e r, Prof., 231

M aan , kanal, 24
M acar, 235
M acdonald, D .B ., 98
M adagaskar, 164
M adras, ehir, 78
M azI, 152
M arib , 148
Mahbb-al Kulb, 218
M a h d , H alfe, 15, 158
M ah d u m K u li, 197

M a n ih e i s m e , 10, 83, 86-92

M n J lik , 53, 91
M n-i N akk, 92
M anr A ta , 193
M anr, H alfe, 15, 29, 30, 31, 99, 118,
119, 147, 149, 15 1, 155
M anr 1., E m r, 33
M a n t k , 27, 5 1 , 143
Mantk-at Tayr, 218, 220
M ar ga , 62
M arcion , 82, 87
M arais, G ., 161
M arais, W ., 112
M a r d a i t le r , 132
M argoliouth, Prof., 101
M arko-Polo, 64
M aru ta, 83
M a r x i s t , 203
Maslik-al Abr, 1 74
M askat, 228
M a r , 26
M asse, H enri, 140, 178, 183
M assignon, L ., 109, 110, 168, 173, 181
Masson, P ., 198
M a ' d , 152, 155, 229

M ahm assn, obh, 170

M ah m ud II ., 239
M ahm ud , Y esev ailesinden, 190

M aatta, 134
M a tb a a c lk ,

M ahm ud , G azn ev, Sultan, 44, 50, 52,

172, 176, 178

M a t e m a t i k , 142, 143
M aunier, R ene, 170
M va rd , 115, 140, 141

M ahm ud , Paa, vezir, 240

M akedonya, 5, 31, 70, 90, 94
M a k rlz, 153, 169, 228
M a laty a, 208
M lik , im m , 140-148
M l i k i , m e z h e b , , 37
M a l k a ( K r a l ) , 83
M a n d 6 e n le r , 81
M n i, 86, 87, 89, 90, 92
M n i din, 53, 59
M a n ih e e n ,
n ih e e n

14, 88-92, 107, 173; M a k o z m o g o n is i, 86

75

M vernnehr, 105, 107, 113 , 124, 125,

127, 143, 160, 18 7-191, 193, 194
M ayer, Prof., L .A ., 128
M a z d a k , M a z d a k m e z h e b i ,90, 175
M a z d e e n , 82, 106
M a z d e i s m e , 87, 105, 127
M e c li s , 121, 123
M e c l i s - a l a l, 122
M e c s , 11, 13, 16, 27, 43, 50, 144
M e c s l e r , 143
M e d d a h l a r , 178

U M U M NDEKS
M e d i n e (ite), 34
M edine, 130, 131, 137, 146, 147
M ednet-s Selm , 29
M e d ler, 201
Meftih-al ulm, 11 7 , 142
M ehm ed I., elebi, 208
M ehm ed II, Ftih, 225, 240
M ehm ed, Dnim end, 198
M ehm ed Paa, Sokollu, 229, 230
M ehm ed-zde, B. M ., 201
M e k a n ik , 142
M ekke, 23, 131, 137, 234
M e lik , 83
M elik D n i m e n d , 207
M elikof, M . Irt'ne, 207
M elioransky, 196
M em lk m paratorluu, 185
M em lkler, 110, 124, 224, 225, 228, 236
(bk., M sr; Suriye-M sr M em lk-

265

M ez, A ., 117, 158, 162, 166

M e z d e k , (bk., M a z d a k ) , 12, 85
M ezopotam ya, 13, 14, 15, 21, 36, 38,
40, 82, 87, 88, 92, 97, 105, -128, 165
M r, 3, 5, 9, 10, 13-15, 17, 18, 21, 24,
26,
30, 31, 36-39, 57, 82, 86, 89,

93 -95 . 97 . ,0 5 > 5, 123. 28, 13234, 36, 141. 43 . >53 . >59 . 6o,
165, 168, 176, 223, 226-28, 240;
Y u kar-M sr, 21
M r M em lk im p aratorlu u, 63, 227
M r P a p i r s , 160
M ich au d , Prof., 105
M ieli, A ldo, 179

Mihmn-Nme-i Buhr, 190, 195, 198

M inorsky, V ., 164, 180
Mir't-al Kulb, 198
M irhond, 70, 216
Mirkt-al cihd, 208, 209
leri.)
M i k a l , 25
M e m n, H alfe, 30, 31, 33, 45, 46, 68,
Mzn-ai evzn, N e v nin, 218
99 ,
124. 37 , 149. 57
Mizn-al lia k, K tib e leb nin, 235
M e n , 148
M ool, 29, 38, 40, 57-59, 61-64, 66, 68.
M e n r , 125
71, 9 1, 153, 157, 181, 182, 184,
M erkez A sya (bk., A sya ; O rta-A sya), 164
185, 191, 193, 199, 200
M erv, 23, 24, 46, 47, 54, 137, 160
M oolca, M ool D ili, 59, 66, 199
M ervn , 136
M ool H nlar, 68
M eryem , 11
M ool im p aratorlu u, 64, 157
M e s c id , 169
M oolistan, 14, 59, 6 1 ; Yu kar-M ooM escid-i A k, 133
listan, 88
M esie, ehir, 94
M esih , 14
Mesnevi erhi, 198
M ehed, 62, 47, 112
M e f e l s e f e s i (bk., P e r ip a t e t ik ) , 77
M e v e r e t m e c l i s i , 13 1
M e v l , 119, 135
M evd d eyh, 193
M e v l e v , tarikat, 67
M e v z , 145
Mevzii ' at -al 'ulm, 142
M eyd n - h, 76
M eyerhof, M a x , 179

M o o l i s t il s , 171, 179
M oollar, 21, 38, 40, 41, 57-65, 76, 157,
199; Byk M oollar, 73, 76, 78
M oham m ad (bk., Peygam ber) 22, 26,
201,
202, 205
M oham m ad b. al-H asan, m m , 148
M oham m ad b. tshak, 151
M oham m ad H am d-allh, 98
M oham m ed Ibn B a'i, 46, 175
M oham m ad, H wrzemah, Sultan, 58,
6 1, 68
M ohl, J ., 173
M o n o th e is m e ,

43

266

umum

M o n t a n i s t , 8
M ordtm ann, J . H ., 210, 234, 235
M oreland, W . H ., 167
M oskof a rlar 231
M oskova, 202-204, 219
M u ' v iy a i ., 136
M u viy a 11., 26, 131 132, 136
Muhakemet-al Lgateyn, 217
M u h a m m ir e , 175
M u h a s e b e b e s i, 121
Muhtaiar bn Bib, 208
M u h t e s i b t e k i l t , 126
M uh yid dn A ra b , 242
M ukaddesi, 155
Mukaddes Kitb, 5
Mukaddiml, 28
Mukaddime, Ibn H ald n un, 39, 115,

153, 69
M u k t a ' t , 155
M u k tad r, H alfe, 120-23, 220
M u rad I., 208
M u rad II., 208, 209, 2 11, 212, 240
M u ra d II I., 230
M u ra d R eis, 229
M s b. N uayr, 132
M u a r r a h , 148
M sevler, 108, 143, 144, 152
M usevlik, 82, 105, 144
M s i k , 28
M u s t a v f D iv n , 125
Ivluul, 93, 134
M u 'ta m id , 35, 122
M u 'ta im (833-842), 35, 99, 111
M u t a z i l e , 149; M u 'ta zile kelm , 149
M uvakkar, 135
M utavakkil, 35, m , 118-122
M uzafferler, 61
Mbeyyen, Bbriin eseri, 222
M c t e h i d l e r , 145, 148
M h r D iv n (bk.,
tem ), 29
M lem m a', 237
M l h i d , 150
M n v e le , 145

D vn-al

H-

n d e k s
M n k a t ', 145
M n ih, 201
Mne't, N e v nin, 218
M r s e l, 145
M r i d l y e (bk., K z a r n l y e ) , 211
Mrc-al gahab, 152, 229
M e ll e t , 32
M slm an, 141, 142, 207, 242; M sl
man A rap lar, 133; M s l m a n B ir
l i i , 19; M slm anlk, 17 1; M s
l m a n M e d e n i y e t i , 3; M s l
m a n M i l l i y e t i l i i , 103
M s n e d - i a h l h a y n , 146
M r i f (bk., D vn - rf), 126

Nafaht, 198
N afs, S a 'd , 17 1, 175, 176, 177. 223
N a k l, 15 1; N a k l e d e n l e r , 145
N a k ib e n d , tarkat, 187, 191, 194, 195
N arah, 113, 124
Nsa im-al Mahabba, 198
Nir-H usrev, 55, 177
N ir li-DIn-Allh, H alife, 171
Nir-d D n H usrev, 57, 62
N a t r, 11, 16, 29
N au , F ., 82
N a z a r F e ls e f e , 28
N ec, H abe m elki, 134
Nem eth, J ., 199
N e o - b y z a n t i n , 135
N e o - P l a t o n is m e , 33
Neseb-Nme, g8
N ev , A l- r (Bk., A l- r), 198,
216-221; Nev mecmuas, 220
Nicolson, R .A ., 117
Nir-hne-i M ni, 92
N ikitski, 218
Niksar, 207, 208
N il, 23, 160
N iniva, 4 1, 97
Nibr, N ipr, 47, 60
Nizm-al" M lk , 55, 180
N izam , G enceli, 56, 180, 181, 220
N izn.-i 'A r i, 1 17

U M U M NDEKS
N ogay, 194
N orm an, 38
Norm an krallar, 17
N ldeke, T h ., 89
N uh i, 10
N u vayr, 153
N c m , 143

267

O trar, 61
O z a n , H alk iri, 67
m er, b. 'A bd-al 'A z iz , 104, 106, 136
m er, H alfe, 14, 17, 24, 27, 97, 99,
114, 115
m er eyh M irz, 221
m er, T lib , 230
n -A sya (bk., A sya.)
zbek, zb e k le r, 77, 190
zbeke, 163
z b e k e d e b i y a t , 220
zb e k H nlar, 194
zb e k K a za k la r, 190, 191, 194
z d e n , R gp H uls, 185

O b o lo s , 25
Odisse, 18
O u z, boy, 182
Ouz destan, 201
O u z H n, 67, 88
O u z - n m e , 67, 200
O u z T rkleri, 67, 125, 201, 202, 212;
A l t u n k p e l i O u z B e y le r i , 24
O lca y tu H n, 63
P a g a n is m e , 9-11, 82 186
O L eary, A d am , 201
P a g a n i s t , 129
O n i k i r n m (bk., i s n 'a a r i y a ) ,
Palacios, A sin, 104
148,
173
Palm yrene, 134
O rgen (U rgen ), 59
Panatantra,
85
O rta-A sya (bk., A sya.)
P a n t h e is m e , 242
O rta-ark, 162 (bk., ark.)
P a p a , 139
O r t o d o k s , 11, 82 103, 105, 192
P apa, 141
O r t o d o k s M s l m a n l k , 99
P a r a , 59, 60, 62, 63, 123, 127, 128
Osm an, H alfe, 132, 145
Paris, 198, 208, 222
O sm an G azi, 240
Pars, 43
O sm anlca, 222
P artlar, 4
O sm anl H nedn, 77, 84
Pasifik, 92
O sm anl im p aratorlu u, 73, 95, 103,
Patarin, 91
104,
141, 154, 166, 167, 172, 189,
Paul, Fars, 12, 86
192, 194, 2 17, 223, 225, 227-231,
Paul, K raus, 86
234, 238, 239, 244
P a u l i c i e n 88, 90, 91
Osmanl Knn-i esasisi, 141
Pedersen, Johs., 169
Osmanlla-, 72, 74, 91, 110, 117, 208,
Pehlev, Pehlevce, 31, 46, 56, 85, 86,
2 11, 212, 214, 216, 217, 224, 226,

233 . 235. 239, 240, 245

O sm anl m em leketleri, 190
O sm anl Padiah, 140
O s m a n l t m a r l a r , 95, 102
O sm anl T rkleri, 246
O s m a n h T r k e d e b i y a t , 85, 178
Ostrogorsky, G eorges, 90, 94
O tm an Baba, 239

5
Pejm an, H ., 183
P ellat, C h ., 110
Pelliot, Paul, 88
Peloponez, 94
Perier, J ., 137
P e r i p a t e t i k (bk., M e '
Peterm ent, S., 89

fe ls e fe s i.)

268

UM UM NDEKS

Petersburg, 208
Peygam ber (bk., M oham m ad), 25, 30,

37 , 77, 98 , 99 , 130, 35, ' 37 , 138,

143> *44 > 5 , 74,*96, 209
Phyr M ucher, 201
Pr Reis, 229
Pr-i T rkistan (bk., A hm ed Y esev), 188
Planhol, X av ier de, 162
Platon (bk., E fltun ), 32, 33
P l a t o n i c i e n , 173
Plotin, 32, 33
Poliak, A . N ., 228
Pololar, tcir, 63
Polonyal, 232
Polyphime, 213
Pom pe, 4
Pom pei, 22
Pontus, 96
Portekiz, 15, .230
Portekizliler, 227-229
P r e f e c t u r e s is t e m i, 95
P r o - a r i e n n a z a r i y e s i , 173
P r o c o n s u l , 95
Protestan, 108
Protestan G arb, 140
Proto-Bulgar, 84
Provenal, E . L evi, 112, 171
Prusya lim ler A kadem isi, 86
Puech, H enri Charles, 89, 90
P u s la , 75
P u tp e re s t, 9

Q u a d r i v i u m , 28, 51
Q uatrem re, E ., 185
Q uestor (K estor), 25
Q u illet, S., 89

R a f z , 11,
R fz le r ,
R fz lik ,
R a fili, M .,

78
13, 46
47
204

R akka, 32
Rald-d D in, 64, 66, 153, 185, 202
Raid-d Din Trihi, 66, 75, 153
Ratsel, 156
R a v z a ' t - u a f , 181
R a za v, 124
R z, T a b lb , 53
R e g i o n a l i s m e , 58
R eitzenstein, 173
R em le, 23
R e n a i s s a n c e (bk., R n e s a n s ) , 223
R enan, E ., 173
R enaud, H ., 179
R e t o r i k , 28
R e v k f e ls e f e s i ( S t o ik ) , 77
R ey, 48, 52, 57
R if'a t, K ilisli, 202
R io Barbate (V di-i Bekka), 132
Risle-i Vlidiyye, 221
R iy ziy t, 28, 62
R iz K uli-zde, 204, 205
R iz Nr, D r., 222
Rodrik, K ra l, 132, 134
R oger 11., 38
Rom a, 5, 10, 17, 70, 73, 89, 112, 154,
160; R om a D evri, 4; R om a D ili, 70;
G arb R om a, 83, 92; ark R om a,
83, 126, 128
R om a m paratorluu, 3, 9, 10, 17, 39,

4 1, 92
R om allar, 4, 17, 156
Rom en, 130
Rofa, 134, 135
Rosenthal, F ., 154
Ross, Dcnison, 221
Rossi, Ettore, 200, 202
R n e s a n s , 75, 76 (bk., Renaissance.)
R u b ' l e r , 51
R dak, 48, 72, 85, 177
R um , R u m lar, 34, 76, 94, 10a
R u m ca, 115
R um eli, 240-42, 244
Rum enler, 94
R uncim an, S., 90, 92

UM UM NDEKS
R us, R uslar, 9, 18, 59, 74, 190, 191,
201-205, 208, 218, 246
RuSa, 36, 180, 201, 204, 207, 212
R u s m paratorluu, 203, 204
R uska, Julius, 26, 179
R u staveli, 102
R u sya, 3, 16, 59, 62, 66, 78, 203, 204;
C e n u b R u sya , 59

ab bh , H aan b., 181

b i , 106, 144
b i l e r , 144
S a caz, A b S a Id, 52
S a 'd e d d in , H oca, 214
S a d , Irazl, 6 1, 183
digh, G holm Hossain 174, 175
adr A ta , 193
a d r - i c i h n , 193
afevler 73, 77, 98, 217, 223, 224, 231,
236, 237, 244, 245
afrler, 124, 125, 140
Saffet, 227, 229
a h b e l e r , 143, 145
h i b , byk m em ur, 126
h i b - i r a t D i v n , 125
h i b - z Z i m m , 12 2
S a h i h , 145
Sa'Id A ta , 193
S a 'Id N afls (bk., N afls.)
Saint Pirre, 112
Saklfler, 22
Salam on, G ., 158
Salgurler, 61, 182
a l b , 127
lih b. A b d -ar R ahm n, 115
Salur, boy, 182, 183
Salur K a za n , 212
S a m ' n , 176
Sm nler, 33, 47, 48, 49, 51, 55, 68,
116, 123-127, 140, 165, 176, 187
Sam arr, 3 5 ,4 7 , m , 112, 118, 165;
Asker Sam arr, 111
S m dili, 24
Sm ler, 21

269

Sam oilovi, 185, 218, 221

a n a v i y y e , 83
Sancar, Sultan, 54, 56, 179,
180
Sanskrit, 6
Sanskrite, 85
Saray, ehir, 65
S a r a y , 125
Sarayck, ehir, 65
Sar-nehir, 91
Sar Saltuk, 194, 239
Sarre, 135, 158
Sart, Sartak, Sartavul, 59
Sartaktay, 59
Ssn, Ssniler, 4, 5, 1 1 , 1 2 , 18, 31,
43 45. 48, 49, 50, 59, 84, 86, 90,
93, 94, 96, 105, 113 -117 , 127-130,
35, 138, 139, 59, 65, 75
Ssn H nedn, 172
Ssn m paratorluu, 97, 101, 106,
114, 129
S a t r a p l k , 129
Sauvaget, J., 110, 135, 214, 234
Savignac, 135
Schaeder, H ., 92
Scham aus, A ., 90
Schefer, C h ., 124, 180, 227
Schlum berger, D ., 135
S c l a v i n i e , 94
Sebzvr, 47
S e c t e , 241
S e f f h , 136
Sekkk, 71
Selanik, 94
Seluk m paratorluu, 52, 123, 171, 189
Selukler, 55, 56, 117, 153, 180, 181;
A nadolu (K k-A sya) Selukleri,
116, 168, 207 (bk., K o n y a Seluk
leri) ; ran Selukleri, 68, 102, 2 11 ;
Seluk Sultanlar, 55, 209; Seluk
T rk H nedn, 55; Seluk T rkleri,
66; Seluklu, ouz, 125
Seluk-Nme, Y a zco lu nun, 200, 212
Seleucia (Selefkiye), 1 1
Selef kiye, 10, 11

270

umum

! n d e k s
Sm irnov, 208
Sobernheim , 167, 227

Selim i., 141, 225

Selim iye C m ii, 76
Sem enov, A . A ., 220
Sem erkand, 14, 46, 48, 69, 70, 74, 77,
8 8 ,9 0 ,10 7 ,11 7 , 160 215, 2 1 9 ,2 3 2
Sem erkand C m i i, 69
Sem iree (bk., Y ed i-S u ), 71
Sem per, M a x, 84
S e r b e s t d e r v i l i k , 77
S e r f l i k , 36
Sergiopolis, 134
S e r v a g e (topraa ballk), 167
S e v d, (Bozkr, siyah toprak), 159
Seyahat-Nme, E vliy eleb, 235, 236
eyd i A l R eis, 229
eydi A li Sultan, 239
Seyhun, 127, 189, 192-194, 197
Seyyed T a g h i Nar, 116
Seyyid A ta , 193
Seyyid B at t l, 206, 208; S e y y i d B a t
ta l ro m a n ;
S e y y id B a t t a l
m e n k a b e le r i , 206, 208, 213 (bk .,
B at t l.)
Seyyid-gzI, 209
S f a t - l h i y e , 149
Sibirya, 3, 74, 88, 163
S icilya, 17, 38, 155, 161, 162
Sicistn, A b D v d, 146
Sinan, m im r, 76, 233, 234, 237
Sind (ndus), 33, 230
Srdery (Seyhun, Y aksart),
Sirey, Recucil, 142
Sisinnios, 87
SIstn, 115, 160
S i v a k z , 127
Sivas, 96

70, 201

S i y a h , 174; S i y a h b a y r a k , 123; S i y a h
h i l a t, 123
'Siyset-Nme, 117 , 180
S i y e r , 15 1, 152
S k o l a s t i k , 33
Slane, M .d e, 169
Slav, Slavlar, 9, 94-97

Sodca, od dili
12, 86, 88

(O rta-A sya

ran ),

Sodiyana, 88
Sokollu (bk., M ehm ed Paa.)
Sokrat, Socrates, 31
Sourdel, D om inique, 118, 123
Sovyet, Sovyetler, 206, 218, 219; Sovyetler Birlii, 202, 204, 205; Sovyet
zerbaycan , 202
Soyura, ir, 204
Spuler, Berthold, 182
S t a l i n m k f t , 203
S t o i k f e ls e f e s i (bk., R evk.)
Stoop, Eon. de, 92
Strabon, 4, 21
S tr a tfc g e , 95
S t r a t i o t e , 95
Strauss, 112
Strothm ann, R .. 173
Strzygovvski, 165
S u la m a u s l l e r i , 162
S u l t a n , 140; S u l t a n l k ,
Sultanye, ehir, 63, 69
Sum atra, 229

141

Sum ncr, H . M aine, 237

Sund adas, 163
Sr, 15
Suriye, 10, 1 1 , 13 - 15, 18, 2 1, 23, 26,

27.

37, 38, 56, 9 2 - 94 , 96, 97, 105,

106, 109, m , 115 , 123, 128-I4,

>43, >59, 227, 228, 234

S u riye-K o p t, 165
Suriyeliler, 17, 24, 133
Suriye-M sr M em lkleri, 227
uvar-al akalm, 155
Suy t, 153
S fliy y t,

51

Sheyl, E m r, 216
Sleym an, H alfe, 23, 133
Sleym n H akim A ta , 193

27

U M U M NDEKS
Sleym an, K a n u n , 108,223
Sm er, Faruk, 206
S n n e t , 99, 106, 147
S n n , 141, 148, 174, 242, 245; S n n l e r , 18, 57, 77 ; S n n l ik , 37, 47,
56,
57, 242, 245
Sryn , 10, 14, 16, 85, 87; Sryn
dili, 3, 12, 15
Svey, 227, 230; Svey-kanal, 229-31
fi , m m , 147, 148
f i ' m e z h e b i, 148
f i i l e r 148
h n h , h in h , 48, 139
h- Y esi H w ce A ta A hm ed (bk.,
Y esev), 195
ah-Nme (Firdevs, bk., ran destan), 44,

49 178

e h r is t n , 24, 54
e r h e d e n l e r , 145
e r ! a t, 139
erif drls, 155
e r t e k l i f , 166
eybn , H n, 190
S h a ( I a), 173; I a - i
rlyye, 240

is n

a a

I ' , 37 . 47 . 78, m , 135. 140, 4 . 148,

72. 74 . 231, 245
I c C m i le r i, 55
I * l e r , 45, 46, 57, 77, 112, 148, 181
i l i k , 37, 44, 45, 47, 56, 77, 78, 173,
177, 241, 245
ii r , 28, 38, 144
im a l, 3, 155
im l, 84, 88; im al-denizi, 235; im al-T rkleri, 197
Sim l A frika (bk. Afrika.)
lrz, 24, 26, 49, 61, 62, 69
Irdr, medrese, 77
u 'a r t e z k i r e s i , 218
u r t a , 26
u b i y y e , 15, 98-101

am , 11 , 23, 25, 30, 32, 77, 94, 97. 8,

123, 13 0 ,13 1, 13 3 ,13 4 , 137, 146, 158
a m a n i s m e , a m a n iz m , 187
m il, eyh, 202, 203
apal, S., 236
pr I., 11
a r b - d r , 126
T a b a a - i t b i ' n , 145
a rk , 3, 4, 5
T a b b et M ektebi, 11
ark, 6, 30, 3 8 ,7 7 ,8 1 ,8 6 , 88-91, 93 97,
T a b a ' i y y e t , 148
108,
123-125, 127, 136, 141, 155,
T a b a k t , 152
223, 226, 231, 232, 236; Eski-ark,82; T a b a r (bn C a rlr), 33, 47, 144, 152, 153
O rta-ark, 113 , 123, 124, 132; U zak- T abaristan , 46, 160
ark, 135, 160; Yakn -ark, 48, 93;
Tabasaran , 201
ark birlii, 19; a r k d i l l e r i , 75;
T a b l 'i y t , 28
a r k e l - y a z m a l a r , 75 ; a r k H T b i le r , 144-145
ris tiy a n la r ,
102,
103; a r k
T a c H oca, 193
le v e n d le r i,
229; a r k
m ede
T acitu s, 4
n i y e t i , 3 ; ark-Trkleri, 197
Tafiil-al Arab, 100
ark A frika, 162
ark A sya (bk., Asya.)
ark A vru p a (bk., A vru p a.)
arkllar, 4
a (Takend), 46
a tt-a l 'A ra b , 24
e h i r t i p i, 54

T h Hussein, 170
T h ir, Bursal, 234
T h ir (T h irlerin ilki), 45
T h irler, 45, 47, 124, 125
Tahm asb, M ., 204
T ah rn , 48, 63, 76, 101, 124, 180
T a h t a c l a r , 244

272

U M U M NDEKS

T if, 22
T a k z d e, S. H ., 175
T a k l l d , 147, 148
Tafivm-al buldan, 155
T lib -zd e, 217
T a n glar, 88
T a n j, M oham m ad b. T a v t, 171
T a n z i m a t devri, 166, 224
T r i k b. Z iy d , 132
T a ' r l f , 36
T a r i f , t a r l f ten bozm a, 36
T r i h il m i , 28, 39, 151-154
T r i h , u m u m , .64
Trih a l-Irak, 157
Trih-i Badd, 152, 157
Trih-i Bayhak, 113, 175, 176
Trih-i Buhr, 113, 124
Trih-i Dimak, 152
Trih-i Hird-i garb (bk., Hadis-i Nev.)
Trih-i Rum, 1 1 3 '
Trih-i Sistn, 113
T r i h v a k 'a , 144
T arsus, 94
T a r t , 97
T a s a v v u f , 32, 142, 145, 150,151
T assy, G arcin de, 246
T aken d, 46, 189, 193
Tajkend 1anlar, 199
T akprl-zde, 142
T a R a b a t, 71
T a ta rca , 163
T a y , 159
T eachn er, F ., 236
T e b riz, 63, 76, 201
T e f s r , 142-145, 152
T e n s h ( L a M t e m p s y c o s e ) , 87
T e o l o j i , 33
T eophilos (T eofil), 15, 166
Tepe-Gz, 212, 213
T h i m e s i s t e m i , 95, 97, 119
T h e o c r a t i q u e , 139
T h e o s o p h i e , 82
Thom as, M . E dw ard, 237
Thom sen, W ., 88

T b , 28, 62, 143

Tb Kitab, 5
T m a r , 95, 97
T r z , 159
T ib e t, 163, 238
T i c r e t , 160
T illa K r i, medrese, 77
T im u r, 32, 68-72, 77, 190, 191,
215, 216, 221, 223

194,

T im urler, 73, 77, 217, 237; H in d -T im urleri (bk., Bbrller), 223

T irip o li (bk., T rablus.)
T o b o l, 71
T o ga n , Z eki V a lid , 219, 230
T o k a t, 208, 209
T okm ak, 71
T ongus, eyh, 190
T o p r a k m l k i y e t i , 45
T o r l a k , 241
T rablu s (T rip o li), 17
T rab zo n m paratorluu, 2 12 ; T rabzon R u m lar, 209, 212; T ra b zo n saray,
213
T ra k y a , 90, 94
T ritto n , 108
T u lu k, T im u r, 71
T u ru l, Sultan, 179
T u - K iu lar, 97
T u lu n lar, 165
T u n a, 93, 239
Tunus, 24 223, 234
T u rayef, 9
T urfan , 88
T ry , Josef, 196
T us, 5, 47, 49, 50, 62
T rk, T rkler (bk., ark, im l), 30,
32, 36, 4 0 ,4 4 , 5 1, 55, 56, 59,
6 1 , 6 6 ,7 1 , 73, 74, 76, 83, 86, 89,
91, 92, 96, 99. 102,
114, 124-127, 134, 138,
153. 154. 63, 165, 167,
177, 178, 180, 182-185,

107,
146,
173,
187,

m ,
150,
174,
188,

i 9 -94 . 197. 199-201, 2 11-14 , 216,

U M UM NDEKS

273

U rm iy e gl, 46
217, 2 2 i, 223, 226, 229, 231, 233,
234,
236, 238, 240, 242. 243, 246 U tb , 176
U y gu rlar, U y g u r T rkleri, 88, 9 1, 92
T r k A s k e r l e r i D i v n , 125
U y g u r H akan, 88, 91
T rke, T rk D ili, 65, 67, 68, 71, 85,
U y g u r lehesi, 86, 88
103, 115, 122, 141, 142, 154, 172,
U y g u r M a n i h e i z m i , 88
178,
180, 181, 183, 185, 195, 196,
U za k -G arb , 160, 226
199 209, 213, 215, 216, 218, 233,
U zak-ark, 6, 63, 74, 75, 162, 163, 184
237; K a b a T r k e , 72, 222
(bk., ark.)
T r k E d e b i y a t , 102, 182, 185, 237;
U zu n H aan A ta , 139
T rk
e d e b i y a t t r i h i , 199;
T r k k o r s a n l a r , 227; O rta-A sya
c r e t l i o r d u s is t e m i, 95
T r k H a n l a r , 2 31; T r k m i l l i
U m eyye C m ii, 23
y e t i li i , 7 1; T r k m s l m a n
U m id Burnu, 74
l a r , 205; T r k P a g a n i z m i , 187,
19 1; T r k S a n a t i , 233; T r k U n ver, Sheyl, 178
rd n , 134
l e r v e I ' 1 i t , 137; T r k t a r rgen (bk., O rgen.)
k a t l e r i 8g; T r k S u l t a n l a r ,
skdar (n* D lvn n da bir be), 121
57,
74; T r k a m a n l , 242;
T r k e y h l e r i , 193
T rkistan , 24, 26, 33, 47, 58, 61, 65,
V d l-i Bekka (bk., R io Barbate.)
66,
68, 70, 71, 76, 78, 99, 124, 179,
V a h ra m 1., 87
199; T rkistan , garb, 188; T rkis
Vakfiyye, N e v n in , 218
tan, ark, 84, 88, 91-93, 189, 193;
V k d , 144, 151
T rkistan H a n lar, 68
V a la n tin , 82
T rkistan , ehir, 194
V a le ry a n , m parator, 11
T rk iy e, 70, 74, 75, 78, 102, 103, 141,
V a lld , H alfe, 134
172, 207, 208, 233, 244, .246; T r V a m b ery, A r., 196
kiye Byk M ille t M eclisi, 14 1; T r V a n d a llar, 92
kiye C u m h u riyeti, 239
V a n d er, L inden, H ., 229
T r k l e m e , 199
V arm ln , kasaba, 63
T y a n , E m ile, 142
V aro va, 232
V f, 220
V k, 35
U k be, 132
V t, 27
U k rayn a, 204
V asiliev, A .A ., 93
Ukrayna 'Ak, 204
V a tica n , 200-2
U lu Bey, 69, 70, 7 1 , 216
Vays-u Ramin, 56
U l m - i A r a b i y y e , 27
V e k l l - i d e r , 126
'U l m - d a h i l e , 142
V en ed ik, 227, 228
'U l v i y y t , yksek ilim ler, 51
V
en edikliler, 63, 225
U p sala, 198
V e r g i , 58; v e r g i s is t e m i, 166
U ra l, 65
Vesselovskiy, 198
U rfa (Edes,) 10, 14, 15, 82
V e z i r D i v n , 125
U r f t e k l i f , 166
V in cen t, Saint, 14
U rm iye, 201
slm M edtniytti

X V III.

274

U M U M NDEKS

V io let, H ., 165
V isdelou, 233
V ivid u s, 25
V iy a n a , 73
V izig o t K ratl, 132
V lo ten , G . V a n , 136
V o lg a , 14, 197, 230
V o lg a havzas, 58, 59, 65
V o lg a T a ta r i.', 78
V o lg a T rkleri, 130, 217
V o lin , S. L ., 221

W ellhausen, J ., 136
W iet, G aston, 140, 168
W ittek, P ., 209
VVstenfeld, 168

Y a h u d i d i n i, 53, 106
Y ah u d iler, 11, 13-16, 107, 108, 149, 160,
201
Y a h y a Barm ak, 121
Y a k n -A sy a (bk., A sya.)
Yakn -ark, 3, 6, 19, 63, 74, 165, 184, 226
(bk., ark.)
Y a kb, U rfal, 14
Y a 'k b , 11, 14, 16, 53, 122, 152
Yakub ovski, A . 1., 219
Y a kt-ar R m , 164
Y a kt- H a m a v, 155
Y a ltk a y a , erefeddin, 178, 179
Yang-tseu, 91
Y a zc-o lu , 200, 212
Y e d i - I k l l m n a z a r i y e s i , 33, 155, 162
Y e d i-S u (bk., Sem iree), 71, 163, 189
Y em en , 22, 109, 129, 131, 144, 230
Y em en H im yerleri, 144
Y e n i e r i - O c a , 239, 240
Y e n i Fars, Y e n i Farsa (bk., Farsa.)
Y e n i ilim , 39
Y e n i M a n ih e is m e , 90
Y e n i S s n ( b k .,N i o - S a s s a n i d ) , 138
Yenisey, 164
Y esev H ikm etleri, 198
Y esev , H o ca A hm ed, 60, 186-199
Yesev Kitab, 195
Y e s e v k l t , 191, 192, 194, 197

Y e s e v y e T a r k a t i , 187-199
Y esi, 188-192, 195
Yesi dervileri, 187
Y e i l b a y r a k , 77
Y e jld 1., (bk. M u ' v iy e II.)
Y e sld 11 ., 135
Y o l - e v l d , 241
Y u kar-Yenisey, 163
Y u n an , Y u n an llar, 3-5, 10, 12, 14-18,
25-28, 31-33, 39, 50, 70, 82, 100,
149,
150, 152, 154-156, 162-165, 213
Y u nanca, 4, 15, 16, 24, 26, 70, 97, 102,
133. 143
Y u n a n f e ls e f e s i , 15, 149, 150
Y u nan-R om a, 9, 17, 70, 73
Y unanistan, 32, 90
Y u nus Em re, 197
Y su f Husain, (bk. H usayin.)
Ysuf ve gulayha, 50
Z a b , Byk, 136
Z ah ab , 153
Z h i r l y a , m ezheb, 148
Z a ' I f , 145
Zam ahar, 145
Zam bour, E. de, 180
Z aydn , CircI, 97, 98, 104, 109, 142,
43 I57_I59) 166, 188, 189
Z e m e t , 167
Z e k t , 106, 118
Zekerlya, eyh, 189
Zeki D v d, 183
Z en g A ta , 193
Zen g, eyh, 190
Zengler, 110, 164
Zeno, m parator, 11
Z e r d t dini, 15, 43, 46, 48, 82, 105;
Z e r d t , Z e r d t l e r , 177, 178;
Zerdtlik, 87
Z eydler, 149
Z n dk, 92, 150
Z I c , 31
Z i k r - i e r r e (bk., B k z ik r i.)
Z im m , 121-123
Zim m ler, 7, 108
Z i y r l e r , 140

LVELER
Prof. Dr. M. Fuad Kprl

SLM

H U K U K U

[slm hukuku hakknda toplu b ir fik ir verm ek iin, slm Ansiklopedisinin ilk A vrupa nerinde G o ld z ih je r tarafndan yazlm m a
kale ile, ayn eserin T rke basm n da ona yapm olduum uz ilveyi
kitabm za alm ay faydal grdk].

F k h . Fkh ( anlay incelii , bilgi ), s l m

H ukuku

il-

m i n in is m id ir ; fk h Romallarn jurisprudentia's gibi, lh

hem de beer ilerin ilmi renim divinarum atque humanarum notitia" dr
ve din, siyas ve meden hayatn btn hususalarna en geni lde
mil olup, hem ibadetlerde ('ibdt), hem de aile, miras, emvl ve
ukd gibi itimi hayat mnasebetleri icb olan btn mumeleler
(mu'malt) de yaplacak veya sakmalacak cihetlere dair hkmleri
iine alr; bundan baka, ceza hkmleri ile muhakeme usllerine
ve nihayet devletin idaresi ve tekilt ile, harb hukukunu alkadr
eden hkmler de fk h mefhumunun uml iindedir.
mme ve fert hayatnn ve ticaret mnasebetlerinin her vehesi,
dinin tasvip ettii hkmlere gre, tanzim edilmek gerekiyordu;
ite bu hkmlerden bahseden ilme fk h ad verilmitir. Eski erat
lisannda bu kelimenin mnas bu kadar geni deildi; daha ziyade
cilim karl olarak kullanlrd. lim tbiri, Kur'n ve tefsir'den baka,
Peygamber ve sahbelerden naklen gelen er' hkmleri sahih ola
rak bilmek mnsm da ifade ettii hlde ( I b n S a 'd , II, n, 127,
16; al-Rivyat va'l-'ilm, mterdif), fk h tbiri, karlalan bir meselede bu meseleye benzer hallerde tatbik edilebilecek daha nceden
verilmi er' bir hkm bulunmad, yahut bilinmedii takdirde,
mstakil olarak 'ml-i fikir ve ahs ietihad yolu ile hkme varma
mnasnda kullanlrd. Bir meselenin byle serbest mtalas bir
re'y (ra'y-opinio prudentium) ile neticelenir ki, bu tbir bzan fk h mrdifi olarak da kullanlrd. Bu mnada ilim ile fk h , erat liminin

ISLM HUKUKU
biribirinden ayn iki sfat saylrd ( N e v v , tahzlb, nr. W ste n fe ld ,
s. 703, 8); f ik h ve rivy, ( b n S a'd, v, 327, 10). ilmin heyet-i
mecmuas, M c h id tarafndan (Kur n, 11, 272 manyu'ta 'l-hikma'nin
izahlannda), aada saylan unsurlardan mrekkep olarak trif
edilir: al-Kur'n va'l-(ilm va l-fkh ( T a b a r , Tafsir, m, 56, 3). [Tevrat'n
Karaite mezhebinden Yahud mfessiri J e p h e th
b. A l (m. s.
950-980) bile Daniel 3, 2de (nr. D. S. M a r g o lio u t h , Anecdota
Oxoniensia, 1889, s. 33,7) tiftye'yi ahi al-ilm va'l-fikh ibaresi ile tercme
ederek, bu fark kabl etmitir], Hrn al-Red, vlisi H a r s a m a ye
ihtilfl meselelerde uli'l-fikh f i din Allah ve uli l-ilm bi-kitb Allh
olanlar ile istiare etmesini tavsiye eylemitir ( T a b a r , Annales,
m, 717, 10; bk., bir de M uh. Stud., 11, 176, not 6).
Bu mna ile lim (cem. ulem), fakih (cem. fukah) ten ayr tu
tulur ve iki sfatn ayn ahsta birlemesi hlinde iki vasf (yahut
mrdifleri) bir terkip eklinde ifade olunur. b n m e r , cayyid
al-hads idi, fakat cayyid al-fikh deildi ( b n S a d, II, 11, 125, 5); buna
karlk b n A b b s, hads ile sbit olan ahkm bahsinde herkesten
lim (a lam) idi ve ilk defa zuhur edip haklarnda tatbik edilebilecek
menkl hibir misl bulunmyan ve itihada muhta bulunan hl
lerde de herkesten fakih (afkah; yahut askafu ra'yn) idi (Ayn. esr.,
s. 122, 4, 124,8). Z e y d b. S b it de byle idi (Ayn. esr., s. 116, 25;
kr., Fakih f i 'l-Din alim f i l ' snna, ayn. esr., III, 1, 110, 22). S a' I d
b. a l-M u s a y y a b bir taraftan fa kih al-fukah (fakihler fa k ih i), dier
taraftan lim al-ulam (limler lim i)'dir (Ayn. esr., II, 11, 129, 2;
130, 4, 7, 10; v. 90, 9). Tbi n arasnda fukah ve ulem yni hads,
sr ve fikha. in ve ictihad ve fetv salhiyetini hiz olanlar vard
(Ayn eser., II, 11, 138, 14). A b a v r , ahad a'imma't al-dny fikhen va
'Uman idi (Z a h a b , Tabakt al-huffz, v i i i , 106).
slm tarihinin en eski devrinde adalet icras ve din hayat
icaplarnn idaresi ile vazifeli olanlar, yeniden zuhur eden meselelerin ekserisinin Kur'n hkmlerinin umul dnda bulunmas ve
daha nce tesbit edilmi misllerin azl yznden, kendi dnce
ve kararlarna (re'y) dayanmak zaruretinde kalm idiler. Bu yol
herkese tabi ve zarur grlmekle berber, verilen hkmlerin
mmkn mertebe ilme dayanmas keyfiyyeti ulkallan tatmin edi
yordu. 'A t ' b. A bi Rabh (lm. 114 732), bir mesele hakknda
re'y beyan edince, kendisine, Bu ilm midir, re'y midir?,, diye sorulurdu.

Is l m h u k u k u

279

Eer o rey gemiteki bir rnee (eser) istinad ediyorsa, ilim olduunu
sylerdi ( b n S a d, v, 345 26). Bununla berber ilme dayanmyan
rey de hkmsz ve itibarsz tutulmazd. erat bakmndan ona da
dieri gibi, deerli ve itibarl bir hkm gz ile baklrd ve yakn
bir gelecekte, o da mukaddem ahkm srasna gemek ve daha sonraki
zamanlarda hkmlere esas olmak zre, ilmin bir cz saylmak
imtiyazm hiz bulunurdu. Daha batan itibaren, ilmin yetmedii
hllerde, daima bu yol, ictihad yolu, tutulmutur. Cereyan ettii
zamann tarihini sihhatle belirtmemekle berber, her hlde Emevler
zamammn artlarna uygun den eski bir rivayete gre, Muviye
I., kendisinin ve yanndakilerden dantklarnn gemite misl ve
rnek bulamadklar (falam ycad indahu veya indahum f h ilmuri)
er' bir meselede nihayet Z e y d b. S b it e mracaat etmi ve
Z e y d de kendi itihadna gre, hkm vermitir (Tabar, Tefsir,
II, 250, aadan 2,228). Msr vlisi, nakil de tasrih edilmemi bir
meseleyi halfe m e r 11. den soruyor; halfe, ona unu yazyor:
Bu hususta bana hibir ey intikal etmemitir; binenaleyh karar
vermek iini sana brakyorum, onu kendi re'yine gre (bi-ray ika)
yapacaksn,, ( a l - K in d , Governors and Judges o f Egypt., nr. R . G uest,
s. 334, 8; nr. G o t t h e il, s. 29, 13. Kr.,

ic t

h d ).

Peygamber ile ilk halfelerin, fetholunan memleketlerde adl

hizmetler iin memurlara verdikleri sylenilen tlimat ve kezalik
vazifede bulunan hkimler tarafndan kendilerine arzedilerek, tasviblerine mazhar olan prensipler, reyin er'an mteber olduuna
dellet eden vkalardr (Zhiriten, s. 8 v.d .; kr., Usd al-gba, 1, 314,
13; a l-M u b a r r a d , Kmil, s. 9, 10 v. d.; b n K u t a y b a , Uyn
al-ahbr, s. 87). Bu ilk prensiplerden gelierek, ekil alan mdevven
eserlerde, evvelce benzeri hller iin verilmi olan hkmlerin bilhassa
zikredilmi ve bunlar ile ihticc edilmi (al-abh, al-naz ir, kr.,
Uyn al-ahbr, s. 72, 9), yni reyi hccetlendirmek iin kyas yolu
tutmann usl konulmu olduunu gryoruz. 'llat al-far ( ratio
legis) aratrlmasnda ve phe mevzuu olan hllerin mkl bir gr
noktasna evrilmesi maksad ile yaplan aratrmada kyas prensip
kat bir kymet ve itibar kazanmtr. Bundan baka daha ilk devirde
bile cereyan etmi olduu delil ile sbit bulunan bir nevi halk rey
unsuru ile hkm karma tarz da vardr ki, buna icm denir; icm \
mektup, menkl, veya kysa dayanan hkmlerden mstakil olarak,

28o

SLM H U K U K U

cematin, mzminlerin byk bir ekseriyetinin mterek rizlar ile,

teesss etmi olan mterek rflerinden karlan hkmlere dellet
eder. Roma hukukunda consuetudinem aut rerum perpetuo similiter judicatarum auctoritatem vim legis obtinere deberi ve nam diutumi mores consensu
utentium comprobati legem imitantur kaideleri ile ekillenen bu prensip,
Islm hukukunda, r f ile sbit olan nass ile sbit gibidir,, ve det
muhakkemdir,, dsturlar ile ifade olunmutur.
Fetihlerden sonra hllerin deimesi zerine, Islm hukuku
eklini alrken, tabi olarak, yalnz kendi icaplar dhilinde deil,
ahkm karlmasna dair olan uslnde (M u h . Stud., , 75) de,
devlet memurlarnn renebildikleri derecede, Suriye ve Irakta
Roma hukukunun, bz eyaletlerde de oralara mahsus hukukun tesirlerine uramtr, iptida bir tima hlden karak, kadm bir
medeniyete sahip memleketlere girmekte ve oralarda hkim olarak
yerlemekte olan bu kltrsz insanlar iin, fethedilen lkelerde kar
latklar yeni evreler iinde oralarn teml hukukundan feth
ile vcude gelen vazyete uyabilmek ve yeni din fikirlerin icaplar
ile uyuabilecek eyi almak, filhakika maslahata uygun idi. Hukuk
tarihinde hayli zaman nceleri, umum hatlar bakmndan, ehem
miyetle zerlerinde durulmu olmakla berber, teferrut yalnz
sinirli bir shada ve dank bir srette tedkik edilmi olan bu vkamn
esasl olarak tedkiki slm ilimlerin bu besinde en cazip meselelerden birini tekil eder. S a n t illa n a , Tunus devleti iin vcude getir
dii meden kanun ve ticret kanunu projesini (1889) hazrlarken,
bu mevzua it birok malzeme toplamt. Bu projede husus hu
kuka dair kanunun yalnz bir bbmn mukayeseli srette tedkiki,
Islm hukukularnn, Roma hukukundan ne geni mikyasta istifade
etmi olduklarn apak gsterir (F r a n z F r e d e r ik S c h m id t,
D ie Occupatio im islamischen Recht, Der Islm, t, ayr basm, Strassburg,
1910). Bu muharrir, daha nce u mtalay da beyan etmitir ki,
hatt hukuk nazariyelere ve onun temsilcilerine verilmi olan isim
ler (/'AA-anlay incelii ve fukah- ince anlayllar) zerinde bile Ro
mallarn (juris) prudentes ve (juris) prudentia tbirlerinin, hukuk
dersi, hukuk tedkiki ve hukuk muallimi mnalarnda kullanllar bak
mndan, tesirleri olmutur. Filistin Yahudilerine gre, chokhm
ve chakhmim kelimelerinin, yine Roma tesirine verilmesi icbeden

SLM HUKUKU

281

kullanl da bu hususta bize bir mmselet nmunesi verebilir

(Kultur d. Gegenw., 1, 3. ksm, 1, bb, s. 102, Z)AfG, l i , 318).
Bununla berber, slm hukuku inkiaf devresinde yalnz Roma
hukukunun tesirine uramakla da kalmamtr. slmiyetin teekkl
ve inkiafnda ak srette grnen alclk hassas, hereyden nce
tabi olarak, ibadete dair hususlarda (VVensinck, Der Islm, 1, 101),
Yahud eratinden yaplan istireler ile, kendisini belirtmitir (Kr.,
Revue des fitudes Juives, xxviii, 78; xliii, 4; E . M ittv vo ch , Z ur Entstehurgsgeschichte des islamischen Gebet's u. Kultus, *.Abhandl. der Kon. Priuss.
Akad. der Wissenschaften, Berlin, 1913). K r e m e r (Culturgesch. d.
Orinets, 1, 535) e gre, hatt Roma kanunlar ahkmndan slma
gemi olanlarn ou da fk h 1a Yahudiler vastasiyle girmitir. slm
eratinin birok teferruatnn gelimesinde ran tesirine it izler
bulunup bulunmad ve byle bir tesir varsa ne derecede olduu
tedkik edilmemitir.
Ahkm- er'yyenin istinbat iin elimizde drt asl var
dr ki, karlacak kaz hkmlerin eran mteber olmak iin,
bunlara dayanmas gerektir. Fkh metodunun prensiplerini tekil
eden bu drt asi,, unlardr : (1), Kur'n, (2), sunna, (3), kys, (4),
i c m F k h ' a dair bilgilerin kaynaklarnn umumiyetle kabl ve
tasdiki ile birlikte, fk h ve fukah tbirlerinin asl mnalarndaki
nakillere dayanmadan, ahkm istinbtna inhisar mahdutluu da
gittike zil olmutur. Fkh tbiri ondan sonra zikri geen drt asi'dan
gelen bilgileri mdevven srette iine alan ilmin ad oldu ve bu ilmin
erbbna da fukah (mfr .fakih hukuku,,) denildi. Fkh tbiri, eratten
ahkm istinbat ve bu sretle istinbat edilmi ahkmn heyet-i mecmu
as mnasna da gelir (Mesel, va f i hza l-hadis zurb'un min al-fikh,
M u b a r r a d , Km il 529, 5; kr., Wiener Zeitschr. f . K . d. Morgenl.
m, 84). Daha geni bir tmim ile, fk h ismi umumiyetle din ilmine
dellet etmek zre de kullanlr (iir ilmine kar olarak, al-Kur'n
va'l-fikh, A g n , v, 55, 22; laysa bihim rabatun f i 'l-fikh, Musned
Ahmed, 1, 155) ve yalnz hukukulara deil, umumiyetle din ilminde
derinlemi olanlara ve ilhiyat limlerine de fukah ismi verilir.
Msl., T a b a r , Tafslr, x, 73, 13 : Fukah'un va-mayihun; ayn.
esr., 112, 8. Orada A b U b e y d a l-K s m b. S a ll m , Kur'n'daki
bir kelimeyi naklen kabl edilmi olan mnasna uymyan bir ekilde
izah eden A b U b a y d e M a ' m a r hakknda yle diyor : al-fukah

22

SLM HUKUKU

a1lam bi'l-ta'vll minhu fukah tevili (ilhiyat olmayp, sadece lisaniyat olan) ondan daha iyi bilirler,,. Kezlik kr., Z.hiriten, s. 19. Halk
Arapasnn ark ve Garp lehelerinde (hepsi fakihten gelen) fi/ci,
fk e ve f g i tbirleri mahalle mektebi hocas mnasnda kullanlr (W.
M a r a is , Textes Arabes de Tanger, Paris 1911, s. 415; orada bu bahse
dair daha geni bir bibliyografya vardr).
Emevler devrinde hukuk shasmda yaplm olan mteferrik
ve dank teebbsler, o zamanlar mevcut hukuk malzemenin sis
temli bir srette tedvini neticesine varamad. Bu netice ancak Abbs
Hilfetinin zuhru zerine ve devletin apak bir srette din bir
seciye gstermesinin tevik ve tervi edici tesiri altnda ortaya ka
bildi. F k h 'm tedvini iin geni bir sistem kurulmas maksadyle, daha
11. asr balangcnda Medne, Suriye ve Irakta ilk teebbslere giri
en din limleri, bu tedvin iinde fatan itibaren yukarda zikredilen
drt asi' 1 en yksek merci' ve dayanak olarak almlardr. Bunlar,
asl'lardan birine veya dierine az veya ok geni srette dayanm,
yahut nakil ile gelen ve aralarnda ayrlk bulunan rivayetlerden
birini dierlerine tercih etmi olmalarna gre, muhtelif meselelerde ayr neticelere varm bulunabilirler. Bu ilk almalar neticesinde
vcude gelmi olan eserlerin, bize imdi yalnz isimleri kalmtr.
llm 'i, yni sunan (snnetler)i, bb ve fasllara ayrarak, tasnif eden
ve onlardan fik h ahkm karan din limleri hakknda, Arapa kay
naklarda birok malmat buluyoruz. (M uh. Studien, n, 211, kr.,
A bd

A li h b. al-Mubrak, Davvana a l-ilm f i

'l-abvb va'l-fikh\

Z a h a b , Tazkir'at al-huffz, 1, 250, 13); [A b u a vr, Sannafa alkutub va-farraca ala l-sunan (Ayn. esr., n, 95, 15). H i m b. cU r v a ?ye
atfolunan ve babasnn birok fk h kitaplarnn H ana vakasmda
yandna dair bulunan ifadeye pek az kymet verilebilir (Biographien,
nr. A u g . F is c h e r , s. 41). O eski devirde (U r v a , fukah senesi,,
denilen 9 4 = 712 senesinde lmtr o sene birok fukah lm
lerdir b n S a d, v 135, 14) hakik mnas ile kitap bulunmas
mmkn deildi; bahis mevzuu, olsa olsa ylece toplanm birtakm
notlardan ibaret olacaktr. Z u h r nin Fatvsinin Abvb al-fikh esa
sna gre 3, H a a n B asr nin de 7 kitaba (asfr) blnm oldu
una dair olan kayd da zikredebiliriz (b n K a y y m a l - C a v z y a ,
ll'm , Kahire, 1325, I, 26). Yaknlarda, E. G r if fin i, Milandaki
Ambrosiana Ktphnesinin cenub Arabistana it yazmalar

SLM HUKUKU
kolleksiyonunda,

Z aj d

b. *A l (lm.

283

122 = 740) nin Mecmu'a's ad

ile zeydiye mezhebinin kurucusuna atfolunan, bir fkh mecmuas

kefetmitir (L a piu antica codificazione della giurisprudenza islamica,
Rendiconti del R. st. Lomb. di sc. ellett., 2. seri,

x l iv

Milan, 1911, 260

v. d.). Bu mecmua, slm hukukunun tedvini iin giriilmi teeb

bslerin hlen mevcut en eski mahsul addolunabilir. Her hlde ilk
fkh eserleri arasnda saylmas lzmdr. Eer bu kitap dorudan
doruya Z a y d b. A l nin yaknlarndan gelerek, bize kadar inti
kal etmi ise, slm fkh telifat arasnda (zeyd) kolunun kde
mini tanmak icap eyliyecektir. Bununla berber bu mecmuann
fkh eserleri tarihindeki yeri hakknda balanan tedkikler henz
neticelenmemitir.
slmn snn kolunda, fk h 'm ilk zamanlarndan bugne kalan
en eski hukuk mecmuas (corpus ju r is ), Medneli mderris Mlik b.
Anas (97-176= 715-795)^ Muvatta' (dzeltilmi r)sdr. Mlik,
bu eser ile dier ada telifleri gemi (M u h . Stud., 11, 213 v. d.) ve
eserini ahkm- eryyenin drt asln, hukuk- hususiye fasllarna
ayrarak sistemli srette tedvin etmitir. Bu eser, fk h 'm Hicazda
ve hassaten orann lm merkezi olan Medinede erimi olduu inkiaf
dairesinde tedvinini temsil eder. Hemen ayn zamanda slm impa
ratorluunun baka taraflarnda da fkhn usl dairesinde tedvini ge
limitir. Suriyede, A b d a l-R a h m n a l - A v z (lm: M . 157=
H. 774) bir fk h mesleki tutarak, bunu tedris ediyordu ki, bu meslek
sonralar M l i k in tilmizleri tarafndan Endlse ithal edilerek,
itibar kazanan ve dier meslekleri bastran Medne meslekinin
kablne kadar,
Endls Mslmanlar arasnda tutunmutur
(Al-Zabb, C o d e r a neri, nr. 751). Ahkm- er'yyenin tedvini
iin en ok gayret sarfolunan yer Irak idi; orada aa-yukar yine
o zamanlarda baka mevzular (lisan, felsefe, riyaziye, akid) ile de
esasl bir srette itigal ediliyordu. Hicaz fkh mezhebi, rey'in er'an
mteber olduunu kaytsz artsz kabl ve kaz meselelerde bunu
serbeste tatbik edilen bir prensip saym olmakla berber, Irak mez
hebi bu bahiste birok noktalarda onun ok stne kmtr. Irakta fk h almalar hareketinin nderi olarak H a m m d b. A b
S u la y m n (lm: H. 120 M. 738e doru) zikredilebilir; bu zat,
ilk defa etrafnda bir talebe zmresi toplam, onlara iinde re'y'in
en hkim bir yer tuttuu bir fk h mezhebi tedris etmitir. Irak fkh

284

Isl m k u k u k u

mezhebinin pri telkki olunan A b H a n i f e bu zatn meslekine

mensuptu. O mezhep, Ab Hanfenin iki yksek tilmizi o lu , fk h m
devlet idaresine it mhim bahislerine dair yazd kitaplar ile tema
yz eden Ab Ysuf (lm: 182-795) ve M u h a m m e d b. a l-H a sa n
a l- e y b a n (lm: 189 = 804) taraflarndan kuvvetlendirilmitir
( C . B r o c k e lm a n n , G A L , 1, 171 v. d.; Suppl 1, 288v. d.). Bu tilmiz
lerden birincisi, devlet idaresinde erat ahkmnn knun olarak
tannmas esasn ortaya koymutur. A b Y s u f, h a lf e H r n
a l - R a d in emri ile, Kitb al-harc vcde getirmiti; isminin de
llet ettii mevzuun ok ilerisine giden bu kitapta, erat ahkm
btn idare shasma mil olarak mtala edilmi ve daha sonraki
hkmdrlar zamannda bunu taklit eden mellifler kmtr. Halfe
a l - M u h t a d (869-870) -de, fa k h al-Haf z buna benzer bir vazife
vermitir. Devlet idaresinin erat ahkm ile, hi olmazsa nazar
olarak, mutlak bir henk hlinde bulundurulmas gerekti. Bu hususta
tabi daima, ilk esas olarak, Peygamberlerin Snnet i alnyordu;
fakat sahih olmyan hdslere hayli reva verilmi olmasna ramen,
rey iin yine geni bir tatbik shas braklmas zarur olmutu.
A b H a n fe mezhebi, rey esasn hibir kayde tbi4 tutmamtr.
Amel mlhazalar gznnde tutularak, kys uslnn yannda,
ferd rey ve hkme de cevaz verilmitir. Buna istihn ( iyi olduuna
kni olmak ) denilir. Kad, nndeki meselenin icaplarn iyice
mtala ettikten sonra, kysa dayanan hkmler yerine, baka
bir tarza tevessl etmeyi maslhata uygun grrse, bu yolda hareket
etmekte hakl saylr (Istihsnm ilk rnekleri iin bk., Ab Ysuf,
Kitb al-harc, Bulak, 1302, s. 109, 1; 112,5 aadan itibaren; 117,
5: va l-kiys kna... ill ann istahsantu...\ a y b n , al-Cmi alagir (Kitb al-harc m hiyesinde), s. 17,6 aadan itibaren: A cza uhum f i l-kiys val yu cziuhum f i l-istihsn, 72,2; B u h r , kitb alikrh, nr. 7, nr. Juynboll, s. 338, 9). Mlik mezhebinde de, rey
bahsinde byle enfs bir unsurun yer tutmasna cevaz verilmi olup,
buna istilh (faydal, iyilie ve maslhata uygun olan yolun tutulmas
-m alaha-), murlt-al-alh (en uygun, en doru olana itibar etmek)
denilmitir. Usl dairesinde kys yolundan ayrlarak, hlin icap
ve zaruretine gre, maslhata uygun olan tarz tutmann meriyyeti, Roma hukukunun corigere ju s propter utilitatem publicam ( hukukun
mme nefi mlhazas ile tashihi ; Msev Talmud eratinde mippene
tikkn h-lm) yollarndan birini andrr.

SLM HUKUKU
Ir a k fk h mezhebinin dier byk bir stad Basral sf S u fy n
a l - a v r (lm: 161 =778)dir. Bunun sistemi Magrib Mslman
lar arasnda bile uzun mddet en mteber tutulmutur ( A b u lM a h sin , nr. P o p p e r, 120, 12); fakat bu sistem, evvelce zikredilen
a l - A v z ' ninki gibi, btn ile, bize kadar gelmemitir; bu sebeple
onu, ancak mnferit hllere tatbiki dolaysiyle ve bilhassa baka
mezhepler ile olan ayrlk noktalan (ihtilft) bakmndan bilmek
teyiz.
Geri slm fk h esaslar, yukarda ana-hatlar ile gsterdiimiz
gibi, slm leminin zimamdarlarnca kabl ve tasvip edilmi ise de,
re'y' in ahkm istinbtna slih bir unsur olmas fikrine daha ilk zamanlardanberi iddetle kar koyan ve hasm bir aznlk daima mev
cut idi. Bu muhlefet, ekseriya pek ince fk h meselerinin hallinde
ustalkl er

hilelere

tevessl

edilmesi

(K a z v n ,

Ta'annut Ab

Y suf va Muhammed, nr. W s te n fe ld , 11, 151-153; 211 aada)

yznden domutur ve hususiyle Irak fakihleri re'y'de sufest
usllere ziyadesiyle reva veriyorlard (Kr., .

G o ld z ih e r ,

Vor-

lesungen ber den Islm, s. 67 v. d.). Ara'ayta... imdi ne dnrsn?

(bu trl hukuk inceliklere tevessl yolunu tutanlann kullandklar
ibredir). R e'y'i bu tarzda kullananlar, bu hkmlerinin bana
bu ibareyi koyarlard (Bk., Kitb al-harc, s. 36; M uvatt ; 11, 37, 330;
in, 19); bunun iindir ki, bu usl eratin s-i istimali telkk eden
kimseler bu ibareye dman kesilmilerdir (Bk., ghiriten, s. 17; kr.,
b n S a d, v, 68, 12 ( l tuk"id ahb ara'ayta ara'ayta) ve bu
mesele ile alkas olan hads'ler iin bk., Sunan al-Drim, s. 37, A b
D v d , 1, 17). Hicaz mezhebi re'y'in kullanln reddetmedii hlde,
Irak mezhebine gre, daha mtedil bir yol tutmutur ve o mezhepten,
neticeleri itibariyle, birok noktalarda aynlr. Irak fakihlerinin hads
tatbik etme tarzlarna da Hicaz limleri birok itirazlarda bulun
mulardr (Kr., M uh. Studien, 11, 78-83). Bu ihtilf henz mevcut
bile deil iken, Irak mezhebi aleyhine olarak, mevcut gibi gsterilmi
ve hatt halfe A b d al-Maliki Medne mezhebi lehine olarak, ark
limlerini iddetle muhaze ve tekdir ettirmiye kadar vanyorlar
( b n S a d, v, 160, 6; 173, 19 v. d.).
Bundan baka bir ferdin (Peygamber mstesna) reyinin kaz
ilerde nfiz olmasn kabl ve tecviz etmiyen kimseler de vard.
Bunlar: Hayatta zuhur edebilecek btn hdiseleri Allahn ve

a86

SLM HUKUKU

Peygamberin kendi kanunlarnda nceden tyin ve halletmemi

olmalar akla smaz,, diyorlard. Biz kitapta hibir ey eksik brak
madk,, (Kur'n, v, 38) ve eer bir nokta Kurn'da sarhaten mnderi deilse, Peygamber, Allahn emri ile, muhakkak onun hak
knda bir hads ile fikir beyn etmitir. Kurnm birok yerinde geen
ve bu gr tarafdrlarnca Kur n ve snnet diye tefsir olunan (Tabar,
Tefsir, 11, 275; xxn, 7) al-kitb va l-hikma ibaresini iddialarna delil
gsteriyorlard (Bk., Z D M G , L X I, 869 v. d.). Filhakika ortada pek
ok sahih olmayan hads mevcut olduundan, her mesele iin bir
hads bulup gstermek ve bylece rey ve kys a lzum brakmamak
kolay oluyordu. Dier taraftan hads serdi tarz ile hkme varmak
iin, hdiselerin senedsiz, mnkati veya hd nevinden olup olmadn
aratrmya kalkmaktan ve bu bahiste pek ince tenkidlere girimekten
sakndrd. Hi olmazsa zevhiri kurtarmak ve ekle riyet etmek
iin, rey (bunun bir rey olduu aka kabl edilirdi) bir hads kis
vesine brndrlr ve ona mutantan bir isnd eklenerek, balangc
Peygambere kadar gtrlrd.
A s h b a l - r e y ile a sh b a l-h a d s ihtilf bu sretle zuhr
etmitir. Muhammed b. Idrs al-fi (lm H. 204 M . 820) de,
bu iki ucun ortasnda bir arac olarak, ortaya kmtr. Bu ztn
byk hizmeti fkhn kaynaklarndan (usl al-fikh) ahkm istinbt
etme usllerini toplayp tertip etmesinde ve bunlardan her birinin
kullanma hududunu sihhatle izmi olmasnda grlr. Risale adl
eserinde (Kahire, Kabbn, 1310, Matbaa lmye, 1312, Bulak 1312),
Kur n ve hads in msellem imtiyzn azaltmakszn, ahkm istinbt uslnn ilmini tedvn etmitir; bu usln tatbik tarzm tanzim
ve bunun keyf srette tatbikini, kat kaideler ile, tahdit eylemi,
mesel, enfs istihsn tarzn tasvip etmemitir (2. tab., s. 134); buna
karlk olarak, ortaya koymu olduu istihb prensipi ile, fkhta
pek msmir olan karineye mstenid olarak, ahkm istinbt yolunu
amtr. Ahb al-ray e olduu kadar, ashb al-hads e de nisbet edi
lebilecek olan bu mezhebin mensuplan arasnda, ashb al-hads in
mezhebe daha hkim vazyette bulunmalar dolaysiyle, fkhta
yalmz nakl menblara istinad meyli yeniden byk bir ehemmiyet
kazand. Bu meyil en ziyade Ahmed b. Hanbal (lm: H. 241 M.
855)in mezhebinde ve daha mfrit ekli ile de Dvd b.A l al-J fahn (lm: H. 270 M . 883) tarafndan tesis edilmi olan

SLM HUKUKU

287

Zhirya mezhebinde kendisini gstermitir. Bu son mezhep akl

istidll unsurlarnn reddi ve fkh istidllin yalnz nakl menblara
hasrnda son derece ifrta varm, fakat bir hadde kadar kys' a
mracaat etmedike, iin iinden klamyacam ok gemeden
teslim mecburiyetinde kalmtr.
O

devirde kysa munz olanlar arasnda, D vdun ada,

fakat ondan daha yal olup, al-M amn zamannda Badd kad
lnda bulunan mehur fi Yayh b. Aksm (lm: H. 242 M.
856) da zikrolunuyor; bu zt, mnhasran Irak mezhebine hcum
maksadyle, bir eser (Kitb al-tanbih) yazmtr; Dvd b. A l ile
devaml srette fikir teatisinde bulunmutur ( b n H a lli kn,
nu. 803, nr. W s te n fe ld , x, 24); fakat bu trl hcumlarn ehem
miyeti yalmz nazar shada kalm, amel hayat zerinde tesir gs
termemitir:
Hicr in. ( m . x.) asrn balangcna kadar, hukuk tedkiklerindeki
gelimeden fkh ilminin iki besi vcude geldi : (1) Usl al-fkh
olup, fkh asilanna it kaideler ile bunlarn tatbikine dair metodo
lojiden bahseder; (2) Fur al-fikhtr ki, fer'lerden, yni .atbik
kaideleri ve konulmu hkmlerin sistemli bir srette tasnif ve ted
vinini ihtiva eder. Bu son bede, daha mezhep messisleri zamannda,
herkese hccet saylan mteber telifler vcude getirilmitir; fura
it mhim eserler mezhep messislerinin ilk tilmizleri tarafndan
telif edilmi, veya yine onlar tarafndan, hocalarnn verdikleri ders
ler olmak zre yazlp, sonraki nesillere devrolunmutur.
Zamanmzda slm leminin snn ksmnda fik h drt istikamet
te inkiaf etmi olup, her birinin balangc, yukanda bahsi geen n.
( v i i i .) ve i i i . (x.) asrlarda mstakilen inkiaf eden mzeheplerin
adamlar tarafndan fkl ahkmn, kk teferruatta farkl olarak,
tedvini devrine kadar gitmektedir ve sonraki asrlarda herbiri kendi
yolunda byk gelimelere ermitir. Bugne kadar devam eden ve
Mslman leminin muhtelif shalarna dalm olan bu drt
mezhep isimlerini, tedristlan ile doktrinlerini vaz'etmi olan imam
lardan alr : H a n e f mezhebi (Mslmanlarn en byk ksm
buna mensuptur, Trkiye, Orta-Asya ve Hindistan); f i mez
hebi (Msr, cenub Arabistan, ndonezya, ark-Afrika ve Avz'
mezhebinin yerine kaim olduu (H. 284 M. 897), Suriye; kr.,

Is l m h u k u k u

288

S b k , Tabakt al-fi ya, , 174 aada; 214, 1 ve ayn. esr., v, 134

v. d., son derece mhim malmat vardr); M li k mezhebi
(Magrib, yukar Msrn byk bir ksm ve ngiliz garb Afrikas) ve
Msr,

H a n b e l mezhebi (H. vm. M. xrv. asra kadar Irak,

Suriye

ve

Filistinde

kuvvetle

yerlemiken,

imdi Ara

bistan (Necd)a mnhasrdr. Hanef mezhebi, Osmanl devleti aksmmdan olan btn memleketlerde, resm hayatta ve er mah
kemelerde mer' biricik dstr olmutur. Bunlardan baka mhim
fkh mezheplerinin hepsi, ksa bir varlktan sonra, meydandan
ekilmitir; mesel, daha ilk zamanlarda a l - A v z nin (yukar
bk.) ve S u fy n a l - a v r nin (bu mezhebe gre bir mfti ve H.
405 M. 1014 senesinde ders okutmutur; kr. A b l-M a h s in ,
nr. P o p p e r, s. 120, 10); mezhepleri ile yukarda bahsedilen zhir mezhepleri ve mehur tarihi a l - T a b a r tarafndan kurulup,
imdi mevcut olmyan birok eserlerinde kendisi tarafndan terih
olunan Carriya mezhebi de byledir (W ien. Zeitschr. f . d. Kunde d.
Morgenl., x, 364). Skt olan bu mezheplerin tlimt, snn slm
icm'mda mteber tutulmaz ve yukanda ad geen drt mezhebin,
drd de hak saylr; bunlar ehl-i snnet esaslarnn hibirinde
biribirinden aynlmayp yalnz, fur, yni teferrutta aynlrlar.
Zamanmzn en mhim mslman niversitesi olan al-Azhar de
bugn bu drt mezhebin mderrisleri ve talebeleri vardr. Hanef
mezhebinin hkim olduu byk Islm merkezlerinde, baka mez
heplerin kadlar da bulunur ve mhim meselelerde bunlar
da
Hanef kadlara danarak hkm verirlerdi. Bu drt mezhepten
biri, mensuplannn bulunduklar memleketlerin medreselerinde,
fkha dair, mecelle eklinde, veya muhtasar ve mufassal metinler
hlinde, birok telifler ile erhler vcude getirmilerdir. Bu teliflerde tasrih edilmiyen haller ve kez ayn hukk meseleler salhiyetli
limler tarafndan verilen fetvlar ile hallolunur; zamanmza kadar
bu fetvlardan da mhim mecmualar tertip edilmitir. Avrupa dev
letleri, arktaki lkelerinde ve himayeleri altnda bulunan memle
ketlerde mslman ahli zerine hkimiyetlerini tesis ettiklerindenberi, bu memleketlerde galip olan mezheplerin fkha it kitaplan
Garp dillerine tercme edilmi, veya en tannm fkh eserlerinin
metin ve tercmeleri Avrupah limler tarafndan nerolunmutur.
Ehl-i snnete muhlif Hrici ve mezhepler de, snnlerin fkhna

SLM HUKUKU

289

muvz olarak, kendi fkh sistemlerini tedvin etmilerdir. Bunlar ile

snnler arasndaki en mhim prensip ihtilflar, pek tabi olarak,
devlet hukuku (hilfet) meselelerinde kendilerini gsterir. 'lerin
er' hukuklarnda nikh ahkm (mut'a ve ahi al-kitb'a. mensup
kadnlar ile izdiva meseleleri) bakmndan da ayrlklar vardr;
bunlar gayr- mslimler ile mnasebet bahsinde ok dar bir gr
temsil ederler. Bundan baka, ibdete it bz meselelerde (ezan)
snnlerden biraz ayrlrlar; kendilerine has bz bayramlar da
dr. Bunlarn dnda, bu mezhepleri ehl-i snnetten ayran
ahkm ihtilflar, snn slm iindeki muhtelif mezhepler
snda mevcut olanlardan pek az farkldr (Kr., Vorlesungen
den slam, s. 237-239).

'ler

arasnda immlerden

var
er
ara
ber

(oniki im

ma mensup) Zeyd mezhebinde (bilhassa cenub Arabistanda) fk

ha dair pek ok eser vcude getirilmitir; bunun hakknda S t r o t h m an n bize geni malmat vermektedir (D er slam, 1, 354 368;
n, 49 78; D as Staatsrecht der gaiditen, Strassburg, 1912; Der Kultus
der Z_aiditen, ayn. esr., 1912).
Fkhn kymeti hakknda isbetli bir hkme varmak iin , u
ciheti gzden karmamaldr ki, daha ilk zamanlardan balayarak
fkh mdevvent ekseriyetle nazar (akademik) bir kanun mecellesi,
ideal olarak mer saylan bir hukuk sistemi ve fkhn tarih tenkidi
uslnn vz olan Snouck Hurgronjenin pek gzel ifade ettii
gibi, din limlerinin tasavvur ettikleri ve dinin talep ve icaplarna
ideal olarak yegne tevafuk eden bir v a z if e le r doktrini mhiyetini
muhafaza etmitir. Tarih bize retiyor ki, bugn olduu gibi, slmn
en eski devirlerinde de tatbikat, ok defa, erat (ari'a) in talep ve
icaplarndan farkl ekiller almtr. Fkhn bz ksmlar asrlarca
tahsile mhmel kalm; birok yerlerde ise, kkleri slmdan nceki
devirlere kadar uzayan, rf ve detler ( u rf va 'ada), meriyette bk
kalmtr. Btn bunlardan baka, zamanmzn ^art ve icap
lar da mslman memleketlerinde er ahkmn yannda, ondan
farkl ayrca bir knun sistemi vcude getirilmesine seoep olmutur.
A dl maslihin idaresindeki bu ikiliin balangc ilk devirlere kadar
varmaktadr (Zhiriten, s. 205, not 4, Msrdan alnm misl, H.
X. asr; b n K a y y i m
a l - C a v z i y , al-Turk ul-hikmiya f V lsiysa al-ar iya, Kahire, 1317, s. 218; Suriyede ift hukuk usl;
M a s s ig n o n , M ission en Mesopotamie, n, Kahire, 1912, s. 80; Mool
slm M edeniyeti

X IX .

290

SLM HUKUKU

hkimiyeti zamamnda Irakta gazaya ar ya yannda kazaya yargciya

meriyette bulunuyor; nr. b n B a tt ta , Paris, m, 11, Hrezmden
bahsederken).
X X . asrn ilk yllarnda Fransz hkmeti Tunus ve Cezyir
slm hukukunu tedvin teebbsne girimitir; bu hususta kr.,
S n o u c k H u r g r o n je , Nederland en de slam (Leydn, 1911), s. 42
v. dd. Politicjue musulmane de la Hollande, s. 61 v. d.; C . H . Be eker,
Archiv f r Religionsviss (1912), xv, 549; H . B ru n o , Le Regime des
eaux en Droit Musulman (Paris, 1913), s. 183 v. d.
B ib liy o g r a fy a :
M ir z
K a z e m B e g , N o tice sur la marehe
et le progres de la Jurisprudence prmi les seetes orthodoxes musulmanes (J A ,
1850, ksmen hkmden skt); E d . S a c h a u , Z ur dites ten Geschichte
des muhammedanisehen Rechtes (Sitzungsber. K . Ak. d. Wiss. zu fVien;
phil. hist. K l., cd. 65 (1870); A . vo n K r e m e r , Culturgeschichte des
Orients unter den Chalifen (Viyana, 1875), x, 470 v. d d .; C. S n o u ck
H u r g r o n je , Nieuuue Bijdragen tot de kennis van den slam (Bijdr. tot de
Taal-, Land- en Volkenkunde..., iv. seri, v. parti, 1883); a y n . m e l
lif, Mohammedaansch Recht en Rechtsvaetenschap (Indische Gids, 1886);
a y n . m e llif , D e fiq h en de vergelijkende rechtsvetenschap (Rechtsgel.
M agazijn, 1886); a y n . m e llif, Le droit musulman (Rem e de VH is
toire des Religions, 1898, xxxvn ); a y n . m e llif, Mekka (La Haye,
1889), II, 200 v. dd.; a y n . m e e lif, Indische Gids, 1884; Litteraturblatt f r oriental. Philologie, 1884 ve 1887 ve Z .D M G , liii (1899);
. G o ld z ih e r , D ie ghiriten (Leipzig, 1884); a y n . m e llif, Muhammedanisehe Studien (Halle, 1890), 11, 66 v. dd.,; a y n . m e llif,
Muhammedanische Recht in Theorie und Wirklichkeit ( ^eitsehr. f r vergleichende Rechtsvissenschaft, 1888, vn); T h . W . J u y n b o ll , Handbuch
des islmisehen Gesetzes (Leyden, 1910); A b d s s e t t r , Medhal-i
fk h (stanbul, 1299); M a h m u d E s 'a d , U s l-ifkh (stanbul, 1302);
M e h m e d Z ih n , Usl-i Fkh (stanbul, 1316); M e h m e d S e y y id ,
U s l-ifik h , (stanbul, 1333); A li H a y d a r Efendi, Usl-i fk h Dersleri
(nr. H a c d i l ) , stanbul, 1336; C o m te L . O s tr o r o g , Angora
Reforms (London, 1926).
M uhtelif mezheplere gre slm yazlan ve kezalik ona taalluku
olan Avrupa eserleri iin bk., J u y n b o ll, 1, 356-363; bundan baka
kr., bir de B r o c k e lm a n n , G A U de fkha dair bahisler.
(1. G O L D Z H E R .)

Is l m h u k u k u

291

I.
U m u m M l h a z a l a r . Fkh dediimiz nazar hukuk
sisteminin slm dnyasnda nasl doup inkif ettii, S. H u r g r o n je
v e l . G o ld z ih e r gibi, byk limler ile, onlarn almalarn tkip
eden msterklar ve hukuk tarihileri tarafndan yaplan tedkikler
syesinde, umum hatlar ile anlalm ve 1914de G o ld z ih e r in,
The Encyclopaedia o f slm'da, neredilmi olan makalesinde mkemmel
srette izah olunmutur. Ancak, o zamandan bu gne kadar geen
uzun yllar zarfnda elde edilen yeni neticeleri ve bu Fkh maddesinde
eksik, veya mphem braklm bz esas meseleleri burada ksaca
bildirmeyi lzumlu grdk.
Tbk Roma hukuku gibi, iskifm doktrinlere borlu olan nazar
slm hukuku, yni fk h , sistematik hukuk mevzuu olarak, Roma
hukuku kadar zengin ve ok ilenmi bir hukuk mevzudur. Muka
yeseli hukuk shasnn en salhiyetli mtehassslarndan bir limin
syledii gibi, Roma hukuku tarihinin kaynaklar hakknda, slm
hukuku (fkh) nun inkif hakknda elde bulunan eski ve salam
kaynaklar ile mukayese edebilecek kymette vesikalar mevcut deildir
ve bundan dolay fkh?m teekkl tarihi hakkmdaki tedkikler, Roma
hukuku kaynaklarna it tedkiklerden daha msbet neticeler ver
mitir (E . L a m b e r t, La Fonction du Droit Civil Compare, Paris 1903,
s. 393-396). te bu her iki itibar ile, fk h 'm tedkiki, umum hukuk
kltr, yni mukayeseli hukuk bakmndan, hibir zaman ehemmiyet
ve kymetini kaybetmiyecektir.
Nazar sistem olarak din mhiyetini daima muhafaza eden ve
din limleri tarafndan, daima bu gzle grlen fk h 'm, mevzu
ideal bir hukuk,, olan spekltif bir ilim, tamamiyle skolastik
bir in mhiyetini ald malmdur (H . L a m m e n s, L'Islm ,
Groyarces et nstitutions, Paris, 1926, s. 103). Bu itibar ile ibdt, mua
melt ve ukbt ksmlarn hep birden iine alan fk h doktrinlerinde,
ister Snn, ister Haric, veya olsun, husus hukuk ve mme hukuku
gibi tefnklar asl mevcut olmam ve umum mhiyette codification lara gidilmemitir; icm ve kys, zamana, mekna ve ahsiyetlere
gre, daima deieceinden, sbit esas olarak, yalnz kitb ve suma
ortada kalmaktadr ki, bunlarn da ok geni Islm dnyasnn btn
ihtiyalarn asrlarca yeknasak bir tarzda karlamayaca muhak
kaktr. ite, Islm dnyasnda muhtelif mezheplerin, yni hukuk
mesleklerinin, zuhruna sebep budur. Aym mezhebe mensup byk

292

Is l m h u k u k u

limler arasnda bile teferruta it meselelerde ictihad farklar bulun

duu dnlrse, umum codificationlarn zorluu daha kolay an
lalr.
Sistematik hukuk bakmndan deil de, hukuk tarihi ve umumi
yetle tarih bakmlarndan, f k h m inkiafn ve itim hayatta ne de
receye kadar tatbik edildiini aratrmak, hi phe yok, byk bir
ehemmiyeti hizdir. Yalnz hukuk tarihi ve hukuk etnolojisi deil,
umumiyetle sosyoloji ve medeniyet tarihi itibar ile de mhim netice
ler verebilecek olan bu mhiyette tedkiklere, henz yeni yeni balanl
m bulunuyor; halbuki, bilhassa slm mme hukukuna it tarih
tedkikler ilerilemedike, umumiyetle slm messeseleri tarihinin
ve bunun neticesi olarak slm tarihinin lyk ile anlalmas mm
kn olamyacaktr.
te bu itibar ile, G o ld z ih e r in makalesinde pek ksa olarak
geilen bz meseleler hakknda, burada biraz izahlara girimek
zaruretini duyuyoruz. Maksadmz, henz yeniden yeniye ortaya
atlan bu gibi meselelerin ehemmiyetini tebarz ettirerek, umumi
yetle slm ve ayrca Trk hukuk tarihleri shasndaki balca aratr
ma mevzulanna iaret etmek ve bu hususta yaplan bz tecrbeler
ile, tkip edilecek usller hakknda biraz malmat vermektir. S.
H u r g r o n je ve . G o ld z ih e r ile deerli muakkiplerinin pek tabi
olarak daha ziyade hukuk metinler zerinde yaptklar tedkiklerden
kardklar neticeleri, otuzbe senedenberi mhim inkiaflar kayde
den tarih aratrmalardan ve meydana karlan yeni kaynaklardan
istifade ederek, biraz daha ilerletmiye alacaz.
Son olarak J .

S a u v a g e t nin de aka belirttii gibi, sdece

fk h kitaplarnn ahdetine dayanarak, slm dnyasnn ondrt

asrlk huhuk hayatn vkalara uygun bir srette renmiye hibir
imkn yoktur. Tamamyle nazar mhiyette olan bu ideal hukuk
kitaplarndaki kaidelerin umum hayatta tatbik edildii hayline
den bir tarihi, itim tarihi hakikatle tel'fi imknsz bir mhi
yette grecek, bilhassa messeseler tarihi halde-nda tamamiyle yanl
fikirler edinecektir; halbuki tarih tenkid sayesinde, mesel, fk h
kitaplarnda slmn ilk devirlerinde Hristiy mlar ile Yahudlerin
tbi* olduklar hukuk ahkm hakknda verilen bilgilerin yanll,
sbit olmutur (J. S a u v a g e t , troduction d l histoire de l Oriett
Musulman. Paris, 1943, s. 45-47.).

SLM HUKUKU
Yine bunun gibi

293

mme hukukuna, devlet tekiltna, vergilere

v.b. it A b Y s u f v : M v a r d gibi, byk hukukular tarafndan

yazlm ve slm dn asnda asrlardanberi klsik bir mhiyet alm
kitaplarn bile, tarih eniyetle ok defa telifi imknsz hkmleri
ihtiva ettikleri, tarihliler tarafndan, meydana konulmutur. A lAhkm al-sultnye mltercimi E . F a g n a n (Les Statuts Gou.vernevien.taux
ou Regles de Droit Public et Administratif, Alger, 1915; mtercimin mu
kaddimesi)n bu hususta mdafaalarna ramen, hakikat budur
(L a m m e n s , ayn. esr., s. 103). Her hlde, btn bu gibi hukuk* eser
leri tarih bir kaynak olarak kullamrken, bunlarn nazar ve ideal
birer in mahsl olduunu hibir zaman gzden karmamak,
asl tarih vesikalarn altnda bunlarn eniyete uygunluk dere
cesini tyin etmek, hukuk tarihisinin ilk vazifesidir. Bu gibi nazar
ve mcerret mhiyette eserler, bzan, mellifin vc iinde yaad
itim evrenin ahs, veya mterek ideolojilerini aksettirmek, yahut
fiil bir vazyetin, nazar bakmdan, nasl tefsir ve mtla edildiini
gstermek bakmlarndan, ok faydal olabilirler; fakat muhtelif
mezhepler arasndaki ihtilflara it eserler ile, belli zaman ve yerlere
it birtakm fetv mecmualar, yer yer mahhas meseleleri ve mlar
hakkmdaki hkmleri iine aldklarndan dolay, gerek hukuk tarihi,
gerek itim tarih tedkikleri iin, daha kymetli malzemeyi ihtiva
ederler.
F k h 'm ve geni mnas ile slm hukukunun inkif ve tek
mln yalnz bu husustaki hukuk kaynaklarn tedkiki ile izah et
mek mmkn olmad, onun lh mhiyeti ve deimezlii akide
sine saplanp kalanlar mstesna olmak zre, daha S. H u r g r o n je denberi kabl edilmi bir hakikattir. slmiyetin ok sratli ve
ok geni yayl, muhtelif shalarda muhtelif din ve kltrlere sahip
milyonlarca halkn trl amiller tesiri ile bu yeni dini kabl etme
leri, oralardaki eski hukuk nizmn ve mill rf vc detleri elbette
birdenbire ortadan kaldramam ve bunlarn birksm, yava yava
slm bir renge boyanarak, kendiliinden slm rfne girmi,
birksm da, ktibs veya taklit yollar ile, Islm hukuk kaideleri
arasnda yer tutmutur. Fkh m inkiaf ve tekmlnde elbette tesirl
olmas icabeden bu miller, dorudan doruya kitb ve siinnet e
dayanma iddiasnda bulunan fk h nazariyecileri tarafndan elbette
kabl olunamazd. Bu hakikati anlyabilmek iin, slmlaan shalar-

294

ISLM HUKUK

da evvelce hkim olan yerli rfleri ve eski hkuk sistemlerini, slm

hukuku ile karlatrmak mecburiyeti vard. te, 1 . G o ld z ih e r ,
Fkh maddesinde, o zamana kadar yaplm tedkiklere dayanarak,
Roma hukukunun slm hukuku, yni fk h zerindeki tesiri hakkn
da biraz malmat vermitir. Biz burada, nce bu meseleye dair
tamamlayc bz izahlarda bulunmak, ondan sonra da Hristiyan
kilise hukuku nu n, Talmud hukuku nun, Ssn hukuku n u n , fk h \n teek
kl zerindeki tesirlerine d^ir ileri srlen mtlalardan ksaca
bahsederek, slm hukuku na slm dndaki byk kltr evrelerin
den giren slm olmayan unsurlarn mhiyetini gstermek ve ayrca
slm hukuku nun baka yabanc milletlerin hukuk messeseleri ze
rindeki nfuzunu belirtmek istiyoruz.
I I .R o m a - B i z a n s T e s ir i. X I X . asrda bilhassa amel ihtiya
lar ile slm hukuku nu tedkike balyan Garp limleri arasnda, fk h m
Roma hukuku ile alkas hakknda bz fikirleri ilri srlmiye balan
mtr. Geri bundan ok daha nce de, birtakm greko-romen,hukuk
messeselerinin slm lemi tarafndan taklit, veya ktibs edildii
yolunda iddialarda bulunulmusa da, bunlar daha ziyade mme
hukuku ile alkal olup, fkhn teekklnde Roma hukukunun
tesiri,, meselesine temas edilmemiti. talyan limi N a llin o ya
gre, bu fikri ilk defa 1865de skenderiyede nerettii Manuale di
Diritto puplico e privato ottomano irtroduzione adl eserinde ne .sren
G a t t e s c h i, dier bir eserinde de, Mslman vakf messessesinin
Roma hukukundan alndm, yanl olarak iddia etmiti (Tafsilt
ve bu iddiann tenkidi hakknda bk., F u a d K p r l , V akf Messesesinin Hukuk Mhiyeti ve Tarihi Tekml, Vakflar dergisi, 1942,
11, 7). Ondan sonra HollandalI V a n d e n B e r g , D e Contractu D o ut
des Jure Mohammadano (Leyden, 1868, s. 17 v.d.) adl eserinde, D u g a t
(Cours CompUmentaire de Giographie, Histoire et Ligislation des Ftats
Musulmans, Paris, 1873, s. 33) da ve v o n K r e m e r in 1875de Viyanada neredilen Culturgeschichte d. Orients (1, 532 v. d.)inde, H . H u g h e s in L a France Judiciaire (88o)de neredilen slm hukukunun meneleri hakkmdaki makalesinde (S. 252-256) ayn fikri mdafaa etmiler ve
nihayet 1 . G o l d zih e rin bu husustaki muhtelif tedkikleri neticesinde,
mstenklar ve mukayeseli hukuk limleri arasnda, bu fikir hemen
umumiyetle yerlemitir : Mesel, E . L a m b e r t (ayn esr., s. 282
v. d., 355 v. d.), M . M o r a n d , Introduction l itude du Droit M usul-

SLM HUKUKU

295

man Algerien (1921, s. 65) ve Etudes de Droit Musulman Algerien (191 o,

s. 254) adl eserlerinde, Hanef fk h 7nda Roma hukuku tesirini
( G o ld z ih e r in ileri srm olduu vasilik meselesine dayanarak;
halbuki, bu meselede fk h 'm , Roma hukukuna stn olduu malm
dur; bk., L 'A n nie Sociologique, x, s. 355 v. d.) ve Mslman fakihlerinin
Jstiniyen devri Roma hukukuna vukuflarm kabl etmilerdir.
Islm hukukuna it nerolunan birtakm monografilerde de, bunu
kuvvetlendirir mhiyette mukayeseler yaplmtr. Msl., A . M a r n e u r ,
L e Chefa (Paris 191 o) adl eserde, fkhtaki u f a'nin, Bizans hukukundaki protimesis ile benzerlii meydana konulduktan sonra, E . B u ssi,
Ricerche intorno aile relazioni fr a retratto bizantion e musulmano (Milano,
1 93 3 ) adi1 eserinde, bunu isbata almtr. Bunun gibi, bir taraftan
M. M o r a n d ve dier taraftan Be ek er, vakf messesesinin Bizans
hukukundan alndn kat deliller ile gstermilerdir (Tafsilt,
yukanda ad geen vakf hakkmdaki makalemizdedr). E . T y a n
(Histoire de l'organisation Judiciaire en pays d'slam, Paris, 1938, I,
114-138), Islm memleketlerindeki adl tekilt tarihini tedkik ederken,
Greko-romen ve Islm adl sistemleri arasndaki benzeyileri tebrz
ettirmitir (Bk., mad. K A Z ve K A D I). Italyan romanistlerinden
E. C a r u s i de, muhtelif yazlarnda, slm fkhnn teekklnde
Roma hukukunun tesiri meselesinden, det bir mterife gibi,
bahsetmitir (Tafsilt iin bk., E .

C a r u s i, Roma Hukuku ve ark

Hukuklar, Capitoliummecm., stanbul, 1935 , say 8 - 10, s. 201 241).

ite, btn bunlarn neticesi olarak, Islm messeselerine dair en
salhiyetli limler tarafndan yirmibe senedenberi neredilen umum
mhiyette eserlerde (mesel, G .' D e m o m b y n e s, Les nstitutions
Musulmanes, s. 154 v. d.; H . M a ss e , L'slam , s. 92 v. d., v. b.) ve
birtakm umum tarih kitaplannda ve ansiklopedi makalelerinde,
ayn fikir, ufak-tefek bz aynlklarla, tekrarlanp durmutur. Bu
hususta daha bir yn bibliyografik malmat vermek mmknse de,
yaptmz kk hulsay yeter gryoruz. Btn bunlardan her
naslsa habersiz kalan bz hukukularmzn, fk h ile Roma hukuku
arasnda benzerlik kurma fikrini, 1938de kan Trke bir kitaba
isnad etmeleri, cidden garip bir vkadr ( H fz V e ld e t , Kanun
latrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat mecm., stanbul, 1940, s. 195)F kh'n ve usl-i fk h 'm inkiafnda Roma hukukunun, inkr im
knsz tesiri olduunu syliyen I. G o ld z ih e r in muakkiplerinin

ag6

SLM HUKUKU

bu mtlalarna kar, daha ihtiyatl davranmak ve bu kadar kat

bir hkme varmamak lzumunu syliyenler de olmam deildir.
Fkh ile Roma hukuku arasnda bz amel neticelerde benzerlik
olduunu teslim etmekle berber, kitb ve snnet'e dayanmak itibariyle,
fk h 'm tamamiyle lh mhiyetinde ve haric bir tesire mruz kalmyacamda srar eden S a v a P a a mn dogmatik telkkisini bir
tarafa b ra k a lm (G o ld zih er in 1893t e Byzan. Zeitschr.'deki tenkidine
cevap olarak neredilen risle: S a v v a s P a c h a , Le Droit Musulman
Expliqui, Paris 1896, s. ye v.d .;ayn mil., Etde sur la thiorie du Droit
Musulman, 1902, I, 20, 25, 27, 205); fakat, D ar este gibi bir hukuk
tarihi mtehasss, bz fk h nazariyeleri ile Roma hukukuna mahsus
birtakm fikirler arasndaki benzerlii kabl ederek, Islm hukuku
zerinde Roma hukuku tesiri olduu,, neticesine varmakla berber,
bunun Islm hukukunun, Roma hukukundan kt,, tarznda
anlalmamas lzumu zerinde ve haric benzeyilerden ziyade
esas ayrlklara ehemmiyet verilmesini tavsiye etmitir (Etudes d'his
toire du Droit, 1889, s. 55 v. d.). L a m b e r t, Rom a-Bizans hukuku
tesirinin muhakkak olduunu kabl etmekle berber, metodoloji
bakmndan, Hanef fakihlerinin kulland teknikin, Roma hukuk
uslnden geldii ihtimlinin henz yeter deliller ile isbat edilmediini
belirtmitir (Ayn. esr., s. 355). Son zamanlarda, fk h 'm tekmln
daha ziyade kendi bnyesi ve rhu dhilinde tedkik ve izah etmek
istiyen B e rg s tr sse r (D er Islm, xv, 76 v. d.), evvelce aksi fikirde
bulunduu hlde, sonradan ona iltihak eden C . H . B e c k e r (Erbe
der Antike im Orient und Okzident, 1931) ve nihayet N a llin o , Considerazioni sul rapporti tra diritto romano e diritto musulmano adl muhtrasnda,
Roma hukuk ilminin, fk k h 'm teekkl zerinde tesiri olmadm
ileri srmlerdir (F e r i d A y ter, Yabanc Hukuklarn Alnmas ve
M il l Hukuka stanbul Hukuk Fakltesince karlan meden kanunun
15. yldnm, 1943, s. 187).
F k h 'm nazar bir sistem olarak teekkl zerindeki Roma
tesirinin, daha ok eskidenberi bu hukukun hkim olduu Suriye,
Filistin ve Msr shalarmn Islmlar tarafndan fethinden sonra
gnlk hayatn zarur bir neticesi olduu, bilhassa K r e m er tara
fndan ileri srlm ve bunda Bizans devrinedki Beyrut ve skende
riye hukuk mekteplerinin ve hukuk eserlerinin de mhim hissesi
bulunduu, L a m b e r t ve bakalar tarafndan iddia olunmutur.

Isl m h u k u k u

297

Bz hukukular, Roma hukuka edebiyatnda Suriye-Roma hukuk

kitab,, ismi ile tannm olup, mhiyet ve kymeti ok uzun mnaka
alara yol aan skolastik mhiyetteki el kitabnn (B ru n s ve S a c h a u ,
Das Syrisch-Rmisches Rechtsbuch, Leipzig, 1880), muhtelif tercmeleri
syesinde, Hanef fakihlerince tanndn ve bylece muahhar
Roma hukuku ile fkh arasnda bir irtibat hatt,, vazifesini grd
n kabl etmilerdir (Bk., E sm e in , Melanges d histoire du Droit,
1886, s. 409 v. d.). E. C a ru si, yukarda ad geen makalesinde buna
dair malmat verdii gibi, N a llin o da, Sul libro Siro-Romarica e sul
presunto diritto Sirico (Pavia, 1929) adl mhim eserinde, bu meseleyi
izah etmitir. V . asrda Yunanca yazlp, vm. asr ortasnda Sryanceye tercme edilen bu didaktik husus hukuk kitab, galiba, Mezo
potamyada tercme edilmitir. Bundan maksat, Islm idaresi al
tnda yayan ve o zamana kadar byle bir hukuk mecelleden mah
rum bulunan Asya Hristiyanlarna hukuk bir rehber vermek idi.
Sryanceden Arapa ve Ermeniceye de tercme edilen bu kitabn,
ark Hristiyan kiliselerinde asrlarca kullanldn, yni Habeis
tan, Msr, Suriye, Elcezre, Iran, Ermeni ve Grc kiliselerinin
kanunu olduunu dnmek, tesirinin geniliini lmek iin, kfdir.
Bu eserin slm hukukularnca malm olup, hatt Hanef mezhe
binin verset meselesi hakkmdaki hkmlerinde ksmen bu eserden
mlhem olduunu ihtiml dairesinde gren N a llin o , bir zamanlar
tasavvur edilen orijinal bir Suriye hukuku,,nun tamamyle hayl
mahsl olduunu da aka sylemitir.
Btn bu izahlardan sonra, Islm hukuku zerinde Roma hu
kukunun tesiri meselesine dair olduka sarih neticelere varmak
mmkndr ve bu neticeleri burada tesbit etmek, biraz aada
Islm hukuku zerinde tesirli olduklar iddia edilen Msev ve
Ssn hukuklannn tesirleri hakknda doru bir fikir elde etmek
iin de ok faydal olacaktr. Yukanda da iaret ettiimiz gibi, nazar
ve ideai bir indan ibaret olan ve din mhiyetini daima muhafaza
eden fk h , muhtelif mezheplere gre, birtakm ayrlklar gstermekle
berber, hibir zaman, muhtelif Islm kavimlerinin hukuk hayat
larm btn uml ile tanzim eden msbet bir hukuk,, mhiyetim
almamtr. Bu itibarla, inden ve ark Hind adalarndan Atlantik
kylarna kadar, ok geni bir shada asrlar boyunca yayan yzlerce
milyon Mslmann, husus hukuk ve bilhassa mme hukuku bakm-

SLM HUKUKU
lanndan, mnasebetlerini tanzim eden hukk kaidelerinin, sadece
fk h erevesi iine mnhasr kalmad pek tabidir. K avm meneleri ve mensup olduklar eski kltr evreleri bakmndan biribirin
den ok farkl hukuk ananelere mlik olan bu kavimlerin, Msl
man olduktan ve Islm medeniyetinin mterek erevesi iine gir
dikten sonraki hukuk hayatlar ve yarattklar messeseler, elbette
Mslman hukuku kadrosu iinde ve o nvan altnda tasnif ve tedkik
edilmek icbeder; lkin rfi hukuk,, diye adlandrabileceimiz
bu hakik ve tarih mefhum ile,-fkh dediimiz ve erVat ilmi,, diye
trif edebileceimiz er hukuk,, u, yni nazar ve ideal mef
humu biribirine

kartrmamak icbetmektedir.

Bunu sylemekle

berber, birincisi ok geni ve kincisi ona nisbetle ok dar iki mef

humun biribiri ile tamamen zt, yahut alkasz olduunu iddia etmi
yoruz; bilkis, bu ikisi arasnda daima ok sk mnasebetler, kar
lkl hull ve nfuzlar mevcut olmu, hatt bu kincinin lehine olarak,
fkh'm . aria-prensipleri fiilen hi tatbik edilmese bile, nazar srette
daima hkim mevkiinde kaldndan, hukuk eniyete kymet vermiyen hukuk nazariyecileri ve fk h limleri Islm hukukunun dei
mezlii,, neticesine kadar varmlardr ki, kendi mantklarna gre,
hi de haksz deillerdir.
ite, meseleyi bu gr zviyesinden tedkik edince, Roma hukuku
nun, Islm hukukuna tesiri meselesi hakknda biribirine aykr
gibi grnen muhtelif fikirlerin az-ok uyumas mmkn olabilir.
Fkh, nazar bir sistem olarak, gerek usl, gerek fu ru ' bakmlarndan,
kendi yaps ve rhu iinde, mstakil bir tekml geirmi ve orijinal
karakterini daima saklamtr. Islm cemiyetinin siyas inkiaf ve
Islm medeniyetinin tekml ile berber olarak sr atle gelien
bu byk ve ileri kltr evresinin mterek hukuk sistemi mhiyetini
alan fk h ', Greko-romen hukuk sisteminin bir taklidi, veya istitlesi
saymak tamamyle yanltr. F k h 'm ve bilhassa Hanef fkhnn teek
kl ve inkiafnda, slm olmayan unsurlarn ve o arada muahhar
Roma hukukunun hibir tesiri olmadm iddia etmek istemiyoruz.
Kuvvetle tesbit edilen birok benzeyiler, ister uurlu bir iktibas ve
isterse tabi bir hull mhiyetinde olsun, bunun aksini isbata kfidir;
fakat bu, hibir zaman, fk h 'm orijinal ve mstakil hviyetini dei
tirecek bir mhiyet arzetmez. Bunun dnda, geni mnas ile Islm
hukukunun, Bizans hukukunun ve bilhassa Bizans mme messese-

SLM HUKUKU

299

lerinin byk bir lde tesiri altnda kald muhakkaktr. Emevler

devrinden bahyarak, Abbsler zamannda bs-btn kuvvetlenen
bu tesir, aada izah edeceimiz Ssn tesiri ile birlikte, Islm
medeniyetinin baka kollarnda olduu gibi, hukuk hayatta da id
detle messir olmutur. Devlet tekiltnda, saray hayat ve teriftmn
inkiafnda, vergi ve toprak meselelerinde, hulsa btn mme messeselerinde ve umum hayatn birok grnlerinde, bunu aka
grmek mmkndr. Islm hukuk nazariyecilerinin bunlara din
bir mene ve mhiyet vermek istemelerine kar, bu messeselerin
yabanc medeniyetlerden, Bizanstan ve Ssnlerden geldiini syliyen C h iz (Bk., Kitb al-tc) ve I b n H a ld n (Mukaddime, Arapa
metin, I, 208) gibi melliflere de tesadf edilir (Tafsilt iin bk.,
F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Te'siri,
T H I T M , 1, 291-296).
III.

T al m d H u k u k u T e siri. Bu mesele, fk h n teekkl

ve inkiaf hakknda bu umum mlhazalarn erevesi iinde m

tla edilmek icbeder. Islm dininin, ibdt ta olduu gibi, mumelt
ve ukbt'ta. msevlik ten mhim
iktibaslarda bulunduu, Garp
limleri ve hukukular arasnda, oktanberi kabl edilmi bir fikirdir.
T h . D u la u ve J . P h a r a o n tarafndan, 1839da neredilen ve o
zamana gre, mmkn-mertebe mukayeseli hukuk esaslarna riayet
edilerek yazlan Legislations Orientales. Droit Musulman adh ve Hanef
hukukuna it eserde, zin crmne tatbik edilen recim (taa tutma)
cezasmn msevlikten alnd ileri srlmtr (S. 65). N . de
T orn au vv, Islm hukukunun teekklnde Chilye rf ile ber
ber, hristiyanln, rann ve msevliin tesirinden umum srette
bahsetmiti (Bu eserin Franszca tercmesi, E s c h b a c h , Le Droit
Musulman, Paris, 1860, s. 13). Islm dinine ve hukukuna it tedkikler
ilerledikten sonra, bu hususta daha vzh fikirler ileri srld, n ce
V o n K r e m e r ve V a n d en B erg ve sonra L a m b e r t, RomaBizans hukukundan Hanef fk h n a geen hukuk telkkilerden
mhim birksmnn bile talmudik hukuk tatbikat vastasiyle getii
nazariyesini mdafaa ettiler (Ayn. esr., s. 355). Umumiyetle, talmd
hukukunun, Islm hukukuna tesiri fikrini mdafaa edenler, daha
Islmn ilk devrinde Medne Yahudilerinin yksek bir kltr sahibi
olduklarm ve bu ilk safhada balyan fikr ve mnev tesirin (Bk.,
W e llh a u s e n , Skizzen und Vorarbeiten, iv, 13 v.d.), Islm ftuht

300

Is l m h u k u k u

geniledikten sonra da devam ettiini belirterek, yalnz yin ve iba

detlerde ve din dn tarzlarnda deil, aile tekilt, evlenme
ekil ve artlan, verset ve klelik meseleleri ile ceza hukuku ve ksas,,
hususlarndaki birtakm kuvvetli benzeyileri gstermilerdir. S a u t a y r a ve C h e r b o n n a u d , daha 1873 1874de (yni V o n K r e
me rden bir yl evvel), Pariste neredilen Droit Musulman du statut
personnel et des succession adl eserlerinde bu hususta sarih misaller
vermilerdir ( L a m b e r t, ayn. esr., s. 283 v. d.). Daha sonralar
slm hukuku meselelerine it monografilerde de bu tesiri gsteren
kuvvetli delillere rastlanmaktadr (Mesel, W. H e ffe n in g , D as
lslamische Fremdenrecht, Hannover, 1925, s. 117 v.d.).
IV .

S s n T e siri. F kh m nazar bir sistem olarak teekk

lnde deilse bile, umumiytle slm hukukunda ve bilhassa mme

messeselerinin inkiaf ve tekmlnde iddetle messir olan dier
esasl bir mil de, hi phesiz, Ssn hukukunun tesiridir. ran
rhunun slm dini zerindeki tesirlerine dair tedkiklerde bulunmu
olan (msl. Islamisme et Parsisme Rev. d. l histoire des Religions, x l i i i .
1901, s. 1-29) . G o ld z ih e r in, yukanki Fkh maddesinde, bunu
sadece iaret edip gemesi, bizi bu mesele zerinde daha ehemmi
yetle durmaya mecbur etti. Umum medeniyet tarihindeki byk
ehemmiyeti gittike daha iyi anlalan eski ran tesirinin, Anadolu
ve Elcezrenin Romallar tarafndan zaptndan sonra, mildn ilk
asrndan bahyarak, Romada nasl kendini gsterdii ve Ssnler
devrinde ark Romada bu tesirin nasl artt malmdur. Daha
slmiyetin zuhrundan nce, Bizans ve Ssn imparatorluklarna
tbi bz kk Arap beylikleri vastasyle de bu medeniyetler ile
sk temaslarda bulunan Araplar, slm ftht neticesinde, Ssn
medeniyeti shalarm ele geirdiler. Bilhassa Abbs mparatorluunda iranlln ok eskidenberi malm olan tesiri, tarih tedkikler
ile, her gn biraz daha iyi belirmektedir. te, slm hukuku zerinde
aratrmalarda bulunan limler, bu umum mlhazalar gznnde bulundurarak, eskidenberi, Bizans nfuzu ile berber, Ssn
nfuzunun da varlm kabl etmilerdir. randan m Bizansa,
Bizanstan m rana baka bir tbir ile, eski ark imparatorluk
larndan m Garba, yoksa Garptan m onlara getii ak srette
tyin olunamyan birtakm messeselerin slm dnyasnda da bulun
duunu tesbit eden limler, ilerinde b n H a ld n un da dhil ol

SLM HUKUKU

301

duu birtakm eski Islm mellifleri gibi, bunu Ssn-Bizans nfu

zuna it gstermekten baka bir re bulamamlardr. Islm hukukunda Bizans tesirinden bahsedenlerin, umumiyetle, Iran tesirini
de, bir mterife gibi, kabl etmelerinin bir sebebi de budur; hal
buki asl sebeb bakadr: Umumiyetle eski Iran hukuku hakkmdaki
malmat ok az olduu gibi (Bk., A . C h r is te n s e n , Introduction
Bibliographique l'histoire du Droit de Viran Ancien, Archives d histoire
du Droit Oriental, 1938, 11, 243 257), Ssnler devri hukuku da,
lyk ile tedkik edilmi deildir ve bu devrin mme messeseleri
hakknda, daha ziyade, slm kaynaklarndan istifade edilmektedir
(A . C h r is te n s e n , Viran sous les Sassanides, 1936; biraz sath ol
makla berber u eserden de istifade olunabilir : S e y y e d T a g h i
N a sr , Essai sur l histoire du Droit Persan des Origines a l invasion Arabe,
Paris, 1933). ite bundan dolay, Ssn hukukuna, nazar Islm
hukukunun teekklnde, Roma hukukuna atfolunduu gibi,
ahkm ve metodoloji bakmlarndan bir tesir atfolunmam ve bu
nfuz daha ziyade mme hukuku shasmda aranmtr ki, tamamyle
dorudur. Ancak, bu hususta imdiye kadar ileri srlen fikirlerin
hukuk tarihi bakmndan, cidd ve metodlu aratrmalara dayan
maktan ok, tarihiler ve msterklar tarafndan, tesadfi olarak,
temas olunan ve eski Islm melliflerinin bu husustaki fikirlerinin
tekrarndan ibaret kalan damk ve umum mhiyette dncelere
mnhasir kald unutulmamaldr; halbuki, eldeki tarih malzeme
sayesinde, bu hususta olduka esasl tarihi tedkikler yaplmas mm-kndr.
Emevlerin daha ok Bizans tesirinde kalmalarna karlk,
Abbs mparatorluunun, Ssn ananelerini iktibas ve taklit
sretiyle, saray ve idre tekiltn vcude getirdii, eski slm mel
liflerinin dikkatinden kamamtr. Kendilerini imparatorluun yal
nz cismn hkmdr deil, ayn zamanda btn Islm mmetinin
rhn reisi sayan Abbs hkmdrlar, Peygamberlerin halfesi,
yni vekili, Mslmanlarn emri ve imm sfatlarn ahslarnda
toplamlardr ki, bu, G. D e m o m b y n e s in mtlas vehi ile,
eski ark imparatorluklarndan gelen bir ifte hkimiyet,, telkki
sinin,Bizans ve Ssn imparatorluklarna ve ondan da Badd
sarayna gemesi ile meydana gelmiti vc slm zihniyetine tamamyle
yabanc idi. G o ld z ih e r (L e Dogme et la loi de Vslam, s. 41'1in tam-

302

s l a m h u k u k u

myle teokratik bir mhiyet arzetmek sretiyle Emevlerinkinden

ayrlan ve din ile devletin tam bir ittihd telkkisine bal kalan
Abbslerin bu telkkisini Ssnlerden alnm saymas, phesiz,
daha dorudur. Tarihi M a s d , Abbslerin, Ssnler devri
saraylarnn tekiltn taklit ettiklerini sylemek sretiyle, tarih
bir hakikati ifade eder (Les Prairies d or, n, fasl xxv, s. 153). B a l z u r , Islmlarda zimm ve mihr dvn'mn, Emevlerin Irak vlisi
Z iy d I b n A b h tarafndan Iran padiahlarnn mmsil messe
selerini taklit sretiyle,, vcude getirildiini anlatarak, Irakta Ssn
tesirinin, Abbslerden nce baladn meydana koyar. C h i z in
Kitb al-tc, yahut Ahlk al-mulk adl eseri, bu bakmdan, ok dikkate
deer. Ssn ananelerini ok iyi bilen ve onlara kar byk bir
hayranlk gsteren bu mellif, Araplarm idre usllerini ve devlet
tekiltn Acemlerden rendiklerini syler. I b n a l-B a lh , Abbslerde mevcut birok dvnlarn (idre beleri) vc vergilerin, eski
Iran hkmdrlar tarafndan kurulmu olduu ananesini, x. asr
balarnda dahi devam ettirir (Fars-nme, G M N S, 1, 1921). N iz m
a l - M l k n Siyset-nme'si bata olmak zre, x i .- x i i . asrlarda yazlan
btn siyset ve idre kitaplar, Arap edebiyatmn daha nceki
asrlardaki mmsil mahslleri gibi, Ssn devri messeselerinin
ve siys-idr telkkilerinin birer mdafaa-nmesi mhiyetinde
olup, bu hususta ok kymetli malmat ihtiva ederler. Islm dev
letlerinde saltanat icaplarndan saylan birok eylerin, ran veya
Bizans menelerinden geldiini syliyen b n H a ld n , daha ken
disinden asrlarca nce sylenenleri tekrardan baka birey yapm
deildir. Abbs devri mellifleri, fk h limleri mstesna olmak
zre, Ssn tesirlerini kabl ve itiraf ettikleri hlde, HristiyanBizansm, Islm hilfeti messeseleri zerindeki nfuzunu bahis
mevzuu etmek dahi istememilerdir (G . D e m o m b y n e s , La Syrie
l'epoue des Mamelouks, s. cxv). H w r e z m nin M afth al- ulm'u
gibi, ansiklopedik eserler ile ran ehir veya sllelerine it vekyi'-nmelerde de bu tesiri gsteren birok mhim kaytlara te
sadf olunur. Abbsler devrinde slm mme hukukuna it, nazar
mhiyette, ok mhim sistematik eserler vcde getiren A b Y
s u f ve M v a r d gibi limlerin eserlerinde, bu gibi yabanc tesirlerden hi bahsedilmemesini ve her hkmn slm prensiplere istinad ettirilmek istenmesini tabi grmelidir.

SLM HUKUKU

303

u kk hulsadan aka anlalaca gibi, Abbsler devrinin

mme messeselerini tedkike kalkacak bir hukuk tarihisi, Ssn
nfuzu meselesini ehemmiyetle gznnde bulundurmak zorunda
dr. Abbs mparatorluundan ayrlarak istiklllerini kazanm
muhtelif slm-Trk devletleri, Abbs tekiltn, esas kadro olarak,
muhafaza etmi ve mme messeselerini o mterek kadro dairesinde
inkiaf ettirmi olduklarndan, Abbs devri messeselerinin hukuk
tarihindeki ehemmiyeti ok byktr. Hkimiyet ve idre mefhum
larnda, saray tekilt ve teriftmda, nevruz ve mihrgn gibi sl
miyet ile hi alkas olmyan ve iran meneden gelen umum
bayramlarda, asker teftilerde, hkimiyet timsallerinde, nvan,
lkab vc almetlerde, idre tekiltnda, merkez ve yerli dvnlarda,
meskkt sistemi ile, toprak ve vergi sistemlerinde, resm posta,
csusluk, yol emniyeti, gmrk meselelcinde, ordu tekiltnda,
ehir ve kylerdeki mme hizmetlerinde, hulsa itim hayatn hemen
her besinde bu tesirin bulunduu, imdiye kadar yaplm tesadf
ve ok sath tedkikler ile dahi anlalm bulunuyor ( M . M ez,
E . T y a n , J . H . K r a m e r s , M a r g o lio u th ve daha birok
larnn muhtelif yazlarnda). Henz dikkati ekmi olmamakla be
rber, cez hukukunda, ticret hukukunda ve sulama ilerinin tanzimi
gibi, ziraat hukukunda da bu tesiri aramak ok yerinde olur . Islm
hukuku tarihini ve bilhassa siys ve idr messeselerin mene ve
tekamln anlyabilmek iin, bu gibi aratrmalara iddetle ihti
ya olduu hlde, henz bu yolda hibir cidd adm atlmamtr.
V.

H u k u k H a y a tta

ik ilik . F kh m teekkl ve inkiafnda

ve umumiyetle Mslman milletlerin hukuk hayatlarnda ok

tesirli olan mhim yabanc unsur hakkmdaki bu izahlardan sonra,
f k h m Islm cemiyeti iinde ne dereceye kadar msbet hukuk,,
mhiyeti ald meselesi zerinde durabiliriz. I . G o ld z ih e r ve
S. H u r g r o n je gibi, fk h 'm nazar ve ideal mhiyetini ve hukuk
eniyet ile alka derecesini belirten iki byk lim ile, mehur muka
yeseli hukuk tarihisi J . K o h le r arasnda bu mesele zerinde cere
yan eden mnakaalar, msbet hukuk mefhumunu her iki tara
fn farkl anlayndan dolay, sarih bir neticeye balanamamakla
berber, mevzun aydnlanmas bakmndan, ok faydal olmutur
(Tafsilt ve bibliyografik malmat iin bk., L a m b e r t, ayn. esr.,
s. 378 v. d.). Zamann ve muhitin icaplarn karlyabilmek iin,

304

Is l m h u k u k u

re'y ve kiys'a, yni hukuk istidlle, kymet vererek, istihsn ve istilh prensipleri ile ve ictihd yolu ile hayatn dinamizmine uymak
imknm temine almakla berber, lh menei ve din mhiyeti
itibar ile, na'a bal kalmak zorunda olan bir hukuk sisteminin,
btn hukuk mnasebetleri tanzime kf gelemiyecei pek tabidir.
Din hukuk hkmlerinin ancak ilk drt halfe devrinde tammyle
tatbik edildiini iddiaya dahi imkn yoktur; nk H a lf e m e r in
bile, slmiyeti kabl etmiyen bz Hristiyan-Arap kabilelerinden
cizye almadn ( b n K u t a y b a , al-M a r if s. 193) biliyoruz. Daha
sonralar, mesel Hindistan ftuhatnda Hindlilere ehl-i kitb mua
melesi edilmesi ve muhtelif isyan hareketlerinde mrtedlere kar
er cezann tatbik edilmemesi de, ayn mhiyette hareketlerdir;
mmafih bunlar, siys zaruretlerden doan bir istisna olarak kabl
etmek, belki daha doru olur. Hareketlerini din kaidelere uydur
mak lzumunu hi duymyan Emevler devrinde, srf teolojik ve
nazar mhiyette kalan fk h , ancak Abbslerin teokratik siyseti
sayesinde, sr atli bir inkiafa nil olarak, resmen bir hukuk hayat
kaidesi,, mhiyetini ald; fakat bu devirde, fk h ahkmnn tammyle
tatbik olunamadm, er' hukukun yannda mahall detlere daya
nan rf hukukun daha byk bir ehemmiyet kazandm ve bylece
hukuk hayatn tamaml iin, er' kaz,, yannda, bir de rf
kaznn yer aldn gryoruz. Devlet tarafndan tyin edilen ka
dlarn er' kaz,, shalar, rf kazya gre, ok mahdut idi;
urta, hisbe, mazlim (Bk., H . F. A m e d r o z , The M azlim Jurisdiction,
J R A S , 1911; E T y a n , ayn. esr., 11) ve daha bu gibi isimler altnda,
muhtelif Islm devletlerinde mevcut trl trl kaz faliyetler,
mme nizmn tesis ve muhfaza hususundaki rolleri ve cez
mhiyetleri bakmndan, er' kazmnkinden ok geni bir faliyet
ve nfuz shasma mlik idiler. Hkmdrlarn yni devletin kanun
koyma salhiyetine dayanan ve yerli rflerden geni lde faydalanan
bu kaz uzuvlar, fk h 'm din hkmleriyle hibir zaman alkal ol
madklar hlde, bilhassa hisbe,, mevzuna it yazlan bz eserlerde,
bunlara bile din bir renk verilmiye allmas, teolojik zihniyetin
tezahrnden baka birey deildir. Her hlde, Mslman kavimlerin
hukuk tarihleri bakmlarndan, bu rf kaz messeselerinin byk
bir ehemmiyeti vardr. Siys hukuk ve idr hukuk gibi, ticret
hukukunda ve cez hukukunda da fk h 'm rol ok az ve tesirsiz

SLM HUKUKU

35

olmutur. Fkh kitaplarndaki birtakm er' cezlann, mesel el

kesmek, yahut recim gibi, mme vicdmna uymadklar iin ok
ndir istisn hllerde tatbik edildiklerine dair bir yn tarih mi
sllere mlik bulunuyoruz. Tbk bunun gibi, vergiler meselesinde
de, fer'i teklif,, yannda, zaman ve yere gre, trl isimler altnda
grdmz bir yn r/ teklif,, vardr ]&, fk h hkmlerine aykr
olmalarna ramen, daima mevcut olmulardr. Zaman zaman bz
Islm hkmdrlannn din bir gayret sevk ile, yahut bz siys
ve idr dnceler ile, bu rf vergileri bsbtn, veya ksmen
kaldrmak hususunda teebbse getikleri, musr vekyic-nmelerden, yahut bu husustaki birtakm kitbelerden anlalmakta ise
de, bunun uzun mddet devam etmedii ve ml zaruretler sebebi
ile onlarn tekrar konulduu, yine ayn kaynaklardan renilmek
tedir. Her hlde, muhtelif slm devletlerindeki fiil vergi sisteminin,
Abbsler devri fk h kitaplarnda grdmz nazar ve ideal sis
temden tammiyle farkl olduu muhakkaktr. Bizans devri ver
gilerinin, Msr ve Suriyede slm fthtmdan sonra da devam
hakknda kat malmatmz (Bk., G . R o u illa r d , VAdministration
ivile de VEgypte Byzantine, 1928, s. 78 v. d. 248; ayn. mellif, Les Archives de Lavra, Byzantion, m, 262), ve Abbs devrinde ve daha sonra
muhtelif vilyetlere it vergi mevztna, er' deil rf mhiyetini
gstermek zre, knun ad verilmesi, bunun bir delilidir.
V I.

D e v l e t in T e r i* ve K a z F a li y e t i . Bu verilen izah

lar ile sbit olmutur ki, Islm devletlerinde ok eskidenberi fk h 'm

dnda ve hatt onunla hi bal olmyarak, geni bir legislation
faliyeti, bilhassa mme hukukunda, daima mevcut olmu, halfe
adna kaz vazifesi gren kadlar muntazam tekilta balanarak
k zi al-kuzt, veya akz. al-kuzt ismini alan ve devlet merkezinde otu
ran en byk adalet memurunun kontrol altna konmutur. Onun
salhiyeti dnda kalan rf kaz messeseleri ise, erate deil,
dorudan doruya devlet otoritesine dayanyordu; mmafih, hkmdrlann vakit vakit bu er kaz meselelerine dahi tesir eden md
halelerde bulunduklarm gsteren tarih rnekler yok deildir.
Msrda Tolunlu hnednn kuran A h m e d , x. asr sonlarnda,
kad ile aralarnda kan bir anlamazlktan dolay, yedi sene kadlk
vazifesini n$ir al-mazlim nvann tayan ve hibir er sfat olmyan sivil memura grdrmt (Z . M . H assan , Les Tulunides,
sl m M edeniyeti X X .

36
Paris,

Is l m h u k u k u
1933, s. 223 v.d.).

Muhtelif Abbs halfeleri zamannda,

miras meselesine dir muhtelif hkmler konularak, kadlara buna

gre hareket etmeleri hakknda emirler verildiini biliyoruz ( H il l
a l - b , Kitb Tuhfa t al-umer, Beyrut, 1901, s. 246 v .d . S u y t ,
Trih, al-hulfs\nda. ve b n T o l n , al-Lamat al-barkya sinde bundan
ksaca bahsederler). Ftimler devrinde dahi, devletin miras mes
elesi hakknda hkmler konulduu malmdur (H a a n

b r a h im

H a a n , al-Ftimiyn f i l-M ir, Kahire, 1932 s. 193-196). Bz hkmdrlar, umum ihtiyalarn sevk ile, birtakm hukuk kaideleri
koymak lzumunu duyduklar zaman, devrin ileri gelen fakihlerine
mracaat ederlerdi. Abd Allah b. Thir, 224 ylndaki Fergana zel
zelesinden sonra, Ferganallar ile Horasanllarn sulama ilerini
hukuk bir esasa balanarak iftiler arasndaki daim anlamaz
lklara son verilmesi hususundaki isteklerine kar, mevcut fk h ki
taplarnda ve hadslerde buna it birey bulunmadndan, Hora
san fakihleri ile Irak fakihlerini toplyarak, Kitb al-kini adl bir ah
km mecmuas tertip ettirmiti ki, eserini 440da yazan Gardizi, bu
hkmlere hl riayet edildiini sylemektedir (% eyn al-ahbr, nr.
M e h m e d N z m , Berlin, 1928, s. 8). Srf siys sebepler ile,
ve btn cereyanlarna kar iddetli bir Snnlik siyseti tkip eden
byk Seluklu hkmdrlarmdan M e lik h , vezir N iz m a lM u l k n tavsiyesi ile, devrin ileri gelen fakihlerini toplyarak, o
sra byk ihtilflara yol am olan birtakm hukuk meseleler hak
knda sarih ve kat' hkmleri iine alan bir mecelle tertip ettirerek,
btn imparatorluk memleketlerinde bunun tatbikini emretti (al1Ur za f i al-hikyt al-Salkya, nr. K . S ssh eim , Leyden, 1909,
s. 69-71, Trke tercmesi M . e re fe d d in , M illi Tetebblar mecm.).
M es'il-i M elikh diye mehur olan bu ahkmn Mool istilsna
kadar tatbik olunduunu, hatt bunlardan bzsnm Iran Mool
hkmdrlan tarafndan da teyit olunmakla berber, yine ihml
edildiini ve nihayet G z n tarafndan tekrar tatbik mevkiine konul
duunu R a d a d - D n izah etmektedir (T rih-i mubrak-i Gzni,
K . J a h n , ner. G M N S , xv, 1940, s. 235, 237, 238, 241). M e lik
h ile devrin mehur limi imm A b a l - M a l C u v a y n
arasnda
geen bir hdise,
hkmdrlann
kanun koyma sal
hiyetleri hakknda o devir fakihlerinin dncelerini ve meden
merkezlerdeki halkn din limlerine itimadlarnn derecesini gster

SLM HUKUKU
mek bakmndan,

ok

manaldr : Ramazann

307
yirmidokuzunda

Nipura gelen M eli.kh, hillin grldn bildiren adamlarna

inanarak, ertesi gn bayram olduuna dair mndler karr. Bunu
haber alan imn da ayrca mndler kararak bayram olmadn
iln ettirir. Hemen huzra celbedilen m m a, neden bu harekette
bulunduunu soran hkmdr, u cevab alr : Sultnn fermmna
bal meselelerde ona itaat vciptir; lkin fetvaya bal mes elelerde, sul
tnn ona riayeti vaciptir. Oru tutmak ve bayram etmek fetvya taallk eder,
fermana deil,, (Tuhfa t al-mulk, Tahran, 1317 h. ., s. 15-17); mmafih, tkip ettikleri din siysete ramen, byk Seluklu impara
torlar ve onlarn halefleri zamannda, rf kaz messeseselerinin
btn ehemmiyetlerini muhafaza ettii, bilhassa Trk kabileleri
arasnda, eski kable hukukunun devam eyledii merkez idre te
kiltndaki dd-beylerin rf kazlara nezaret ettikleri bilinmektedir.
Hrezmahlar devrinde, C a l l a d - D n in tarihisi N as av nin,
eski slm devletlerindeki Dvn al-malim e benzettii ve ordu iin
de faliyette bulunduunu syledii yksek mahkeme, ite bu rf
kaz messeselerinden biri ve siys - idr bakmlardan onlarn en
yksei idi (Srat al-sultn Call ad-Dn, H o u d a s neri, s. 167).
Moollarn Islm shalarm istil ederek, Memlklerin SuriyeMsr imparatorluu ve Delhi Sultanl hsri olmak zre, dier
shalarda devletler
kurmalar, o memleketlerin hukuk hayat
zerinde derin izler brakt. Sayca ok olmyan Mool ftihlerinin,
yksek slm kltr evrelerinde sratle trkleip slamlamalarna
ramen, yasa denilen Mool kanunu ve Mool idr ve ml ananeleri, Mvernnehr, Iran, Irak, ark-Anadolu, Altn-Ordu shalannda tesirini gsterdi. Taru adl Mool mahkemeleri ve yaruc
denilen hkimler, yasa hkmlerine gre, idr ve siys kaz vazifesi
grmekte idiler ( F u a d K p r l , Orta-zaman Trk Hukuk Messeseleri, Belleten, say 5-6, 1938, s. 68). dre tekiltnda ve vergilerde
de, Uzak-arktan gelen bz yeni telkkiler gze arpar. Mool
istilsna uramam olan Memlk mparatorluunda bile, trl
sebeDer ile orada yerlemi olan Mslman-Moollar, veya Mool
shasndan gelmi Trkler, mahdut er meseleler dndaki anla
mazlklarm yasa hkmlerine gre zmek iin, hcib nvann ta
yan hkime mracaat ederlerdi [E . Q u a tr e m e r e , Cmi'' al-tavrih tercmesi s. x, cxvm ; M a k r z , Hitat, Bulak, m, 36. S u y t,

38

SLM HUKUKU

Hsn al-muhiara, n., 95de, Mool tesirinin daha

B aybars
zamannda baladn kaydeder; ayrca: al- Nucm al-zahira, v,
268). Her hlde, bu Mool hkimiyeti devrinin, erat hkmlerine
kar rf ahkm daha kuvvetlendirmek ve geniletmek gibi, bir
tesiri olduu sylenebilir; bununla berber, xv.

asr balarnda

Dehli Trk-Hala sultanlarndan 'A l a l - D n i, din ile devlet

ilerini biribirinden tammiyle ayrarak, er ahkma ve erat
mmessillerine hi kymet vermemesi, Msr Memlklerinir byk
asker ileri gelenlerinden ve erke Memlklerinden olup 804te
len E m r L a in in, vakflar kaldrmak, erat kitaplarn yak
mak, din limlerini tkibta uratmak, k z al-kuzt'hk vazifesini
fkh ile hi mnasebeti olmyan bir Trke vermek,, yolunda dn
celeri (A . P o lia k , Le Caractere Colonial de P ita t Mamelouk, R E I,
I935> s- 244) gibi hdiseleri, daha ziyade, bunlarn ahs temayl
leri tarznda tefsir etmek daha dorudur; nk, ne daha evvelki
ne de sonraki asrlarda, Mslman hkmdrlarnn, halkn din
hislerini incitmemek maksad ile erat limleri ile lzumsuz yere
ak bir mcadeleye girimekten daima ekindiklerini gryoruz.
Mesel, T im u r , bir taraftan yasa hkmlerini tatbik ederken, dier
taraftan da ulem snfn gzetmekten geri durmuyordu. Islm
ilimlerine az-ok vkf olan a y b n H an , H. 914te Herat ve
Buhra limleri ile babas evvelce len torununun, amcalar ile
birlikte mirasa dhil olup olmyaca,, meselesi zerinde uzun
mnakaalar ederek, bu husustaki icm n Kur'n ve H ads'ten neye
dayandm istemi ve onlarn ciz kalmas zerine, Cengiz yasas
hkmlerine gre, bu gibi torunlarn mirasa girmeleri,, hususunda,
memleketin kadlarna hitben bir de ferman hazrlatm ise de, bu
husustaki icmm Buhr deki bir H ads'c dayand isbat edilince,
onu geri alp, meseleyi kapatmt ( F a z l A l l a h R z b ih n ,
Mihmn-nme-i Buhra, Nr- osmaniye Ktphanesi, nu. 3431).
Her hlde, erat hkmlerine aktan aa aykr meselelerde,
Islm hkmdrlarnn, din limleri ile mcadeleden ekindikleri
muhakkaktr; fakat yalmz ml mhiyette meselelerde, mesel
rf vergiler konulmasnda, onlar ile istireye dahi lzum grm
yorlard ki, bu daha Emevler devrindenberi srp gelen bir anane
idi. Buna ramen, bz dindr hkmdrlarn, srf ahs temyllerine uyarak, yahut bz siyas ve idr icaplar gznne alarak,

Is l m h u k u k u

309

birtakm rf vergileri kaldrdklarn da gryoruz. Umum efkr

zerinde fena tesir yapabilecek meselelerde, erat adamlarnn
nceden muvafakatini almak, hkmdrlarn sk-sk bavurduklar
bir usl idi. Msr Memlk Sultan K an, mcbir ml zarretler
karsnda,

birksm evkaf gelirlerini de devlet hzinesine

istedii zaman,
kadlarnn

Hanbel kads mstesn olarak,

muvafakatini

almya

l Egypte Arabe, Paris, 1937, s. 613

almak

dier mezhep

muvaffak olmutu

(G .

W ie t,

v.d.).

Btn slm devletlerinde, nazar olarak, eriat ahkm nin car

gibi grnmesine ramen, hakikatte, rf kaz messeselerinin er
kaz messeselerinden daha geni bir shada faliyet gsterdikleri
muhakkaktr. Emevler devrinden bahyarak, xv. asra kadar, slm
dnysnn her tarafnda grlen bu hdisenin, sonraki asrlarda
da ayn ekilde devam ettiini birka tarih delil ile isbat edelim:
Safevler devri ran hakknda en inanlr kaynaklardan biri olan
C h a r d in i Seyahat-nme sinde, randa l fk h ahkmn tatbik
eden er mahkemelerin dnda, rf ahkma gre hareket eden
baka kaz messeseler bulunduu ve bunlarn devlete tyin edilen
memurlar tarafndan idre edildii aka anlatlmaktadr (Bk.,
Voyages, nr. L a n g le s , Paris, v, fasl xv, xv). J h o n

M a lc o lm ,

ran tarihi hakkmdaki eserinde bu hususta biraz malmat verdii

gibi (Histoire de la Perse, Paris, 1821, iv, 196 v.d.), rana it birok
seyahat-nmelerde ve tarih kaynaklarda da buna iaret edilmektedir.
Daha A n q u e t il D u p e r r o n un, 1758de Amsterdamda nere
dilmi olan Legislatior Orirtale (S. 62 64) adh eserinde bile, mellifin
dikkatini ekmi olan bu muhtelif kz messeseleri, onlarn vazi
feleri ve salhiyet dereceleri, bunlarn banda bulunan Kad, eyhl-islm, dvat-beyi, damaa, kelnier v. s.,, gibi memurlar hakknda
etrafl malmat iin bk., V . M in o r s k y , Tazkira t al-mulk (G M N S ,
xv, London 1943). randa Garp hukuku tesiri kendini gstericeye kadar, bu vazyetin esas itibrylc deimediini syleyebiliriz.
randa grdmz bu muhtelif kaz messeseleri, er' mah
kemelerde Hanef fkhn esas tutan ve Msr-Suriye fethinden sonra,
daha teokratik bir mhiyet alarak, eyh l-islmlk messesesini
kuran Osmanl mpartorlunda da dima mevcut olmu vc dev
let, daha ilk kurulu asrndan bahyarak husus kdnun-nme/er

3ID

Is l m h u k u k u

ile hukuk hayat tanzim etmi, kaz messeselerinin vazife ve sal

hiyetlerini ayrm, idr ve adl messeselerini kurmutur. Baka
Islm devletlerinde olduu gibi, er' kaz'mn balca uzvu olan kad
larn bile din, hatt adliye mmessili olmaktan ziyade, bir idre
adam,, sfat vc salhiyetini hiz olduklar Osmanh im paratorluun
da, yalmz erat deil, daha ok rf ve kanun hkmlerine gre
faliyette bulunan muhtelif kaz messeseleri hakknda, burada en
ksa izahlara girimiye dahi imkn yoktur. Muhtelif din ve mezhep
lere ve kavmiyetlere mensup ve biribirinden ok farkl rf ve detlere
ship insanlar ile meskn ktalara hkim olan bu imparatorluun,
olduka kark bir adl cihza mlik olduunu ve buradaki hukuk
hayatn yalmz Hanef fk h ile tanzim edilemiyeceini sylemek k
fidir. Kk bir rnek olmak zre, tmar shibi sipahilerden ve subalardan bahyarak, sancak-bei, beyler-bei ve vezirlerde kadar muh
telif derecedeki idare adamlarnn kaz salhiyetleri olduunu,
asker ocaklar menusuplarna, Peygamber neslinden geldikleri kabl
edilen seyyidlere mahsus ayr mahkemeler bulunduunu, esnaf
loncalarna bir nevi kaz hakk tanndn ilve edelim.
ve toprak meselelerinde, eski det ve ananelere uyarak, her
mahsus kanunlar vcude getirmek ve daha dorusu eskiden
mu kanunlar ayniyle veya kk deiiklikler ile tatbik
sretiyle, knunlarn mahalllii,, (la territorialite des lois)

Vergi
eylete
konul
etmek
esasna

bal kalan Osmanh imparatorluu, husus hukuk ve bilhassa aile

hukuku meselelerinde her din cematin rf ve din ananelerine
gre hareketlerini kabl etmek sretiyle, det bir nevi

knunlarn

ahslii,, (la personnalite des lois) prensipini tatbik etmitir, impara

torluun, yerli rf ve detlere byk kymet veren bu adl siysetinin
baar derecesini gstermek iin, mesel, Bulgaristanda, eski Bulgarlarca da det,, mnasna olan obay kelimesinin, halk arasnda
tammiyle unutulup yerini, det kelimesinin alm olduunu sy
lemek kfidir (S. S. B o b e v , Quelques Remargues sur le Droit Coutumier Bulgare, Revue Int. d. Etudes Balkaniues, 1935, 1, 45). Bulgar ky
llerinin, erkek ve kadn arasnda miras eitlii esasna gre hkme
den kilise mahkemelerine gitmiyerek, kadna daha az hak veren
er mahkemelere mracaat etmeleri, imparatorluk un ne geni
bir adl siyset tkip ettiini ve Islm hukukunun Bulgarlar zerin
deki tesirini gsteren delillerden biridir (A - S o lo v ie v , Bogii en

SLM HUKUKU
Bulgarie (1877), Revue Int. d. Etudes Balkaniues, 1938, m, 549). Bu ksa
izahlar, Trkiyede henz Garp hukuku tesiri balamadan ok
nce, adl idrede bir ikilik

bulunduunu ve hukuk nizamn

yalmz erat ve fk h esaslarna gre kurulmam olduunu anlatmya

kfidir.
V II.

M e z h e p le r in C o r a f Y a y l . Islm mezheplerinin

yahut dier bir tbir ile muhtelif fk h mesleklerinin, bugn Islm

dnysnda igal ettikleri coraf shalar hakknda I. G o ld z ih e r
tarafndan verilen malmat tamamlamak iin, eski Osmanl mpa
ratorluu'nun Avrupadaki memleketlerinde yayan Mslmanlar
ile, eski Rus arhrun Avrupa ve Asyadaki topraklarnda bulunan
Mslmanlarn hemen umumiyetle H anef mezhebine mensup
olduklarn ve yalmz Cenub-Kafkasyada, eskiden Iran ahlarna
tbi* shalardaki Mslmanlar arasnda fk h 'n n hkim bu
lunduunu ilve edelim. Bolevik ihtillinden sonra Rusyada ve
bugn Balkanlarda Mslmanlarn hukuk hayat zerinde fk h 'm
ne dereceye kadar tesir etmi olduu hakknda msbet birey syle
nemez. Ancak, unu ilve etmeyi unutmamalyz ki, mezheplerin
coraf yayl shalar hakknda gerek bizim, gerek I. G o ld z ih e r
in verdiimiz malmat, byk ekseriyete gredir. Yoksa, Trkiye
dhilinde birksm fi' ve 'ler, randa da f' ve Hanef mez
heplerinde Snnler bulunduu gibi, Msrda, Tunusda ve Cezyirde
de Hanefler c tesadf olunur. Mslman kavimlerin din ve hukuk
tarihleri imdiye kadar cidd srette tedkik edilmediinden, bellibal snn ve ' mezheplerinin muhtelif asrlar esnasnda nasl bir
tekml seyri tkip ederek, bugnk yayl vazyetine geldikleri
lykyle malm deildir. Gerek bunun ve gerek mezheplerin yaylma
ve yerlemelerinde tesir etmi olan millerin cidd bir srette ara
trlmas, Islm kavimlerinin hukuk tarihlerini aydnlatmak bak
mndan, mhim neticeler verecektir, n ce S. H u r g r o n je ve sonra
M . M o r a n d , bu coraf yayln sebepleri hakknda bz dn
celerde bulunarak, bu hdisenin daha ziyade birtakm tesadfi
ve nz,, sebeplerden ileri geldiini izaha kalkm iseler de, bzan
tesadfi mhiyet gsteren birtakm tarih millerin, daha derin
itim sebeplere dayand da unutulmamaldr. b n Haldnun
bu husustaki fikirleri, yni herhangi mezhebin teekkl evresi ile,
sonra yayld. evreler arasnda itim ve ktisad yap bakmn

3 12

SLM HUKUKU

dan benzeyiler aramas, zamanna gre, ok

ileri bir illiyet (causaliti)

dncesinin eseridir (M . M o ra n d , ntroduction a l etde du Droit

Musulman Algerien, Alger, 1921, s. 66-68); mmafih, muhtelif slm
kavimlerinin hukuk tarihlerine it aratrmalar ilerliyerek, bu hususta
msbet neticeler elde edilmeden, bu gibi umum hkmlere varmak,
ilm ihtiyata hibir zaman uygun deildir (Bu coraf yayl mes
elesi hakknda ayrca bk., L .
sulman, Paris, 1923 vc 1926).

M a s s ig n o n , Annuaire du Monde M u-

V III.
Y a b a n c H u k u k la r z e r in d e k i T e sirler. I.
G o l d z ih e r in makalesinde, her nedense hi bahis mevzu olmyan bir
meseleye, yni fkh?n yahut, daha geni bir ifade ile, slm hukuku
n u n baka milletlerin hukuk hayatlar ve hukuk sistemleri zerinde
nasl bir tesir icra ettii meselesine de ksaca temas etmek istiyoruz.
E. C a ru si gibi, slm hukukuna da yabanc olmyan birtakm
tannm romanistlerin bu meselenin ehemmiyeti,, zerinde srar
etmelerine ramen, itiraf edilmek icbeder ki, henz bu hususta
cidd tedkiklere giriilmi deildir; mesel, Bizans hukukunun vm.
asra it mhim bir eseri olan Eclogue un, 1932de Sofyada yeni bir
basmn yapan N. P. B la g o e v in, bunun zerindeki ark tesirleri
arasnda fk h m tesirinden de, mphem ve umum srette bahsetmesi
kanaat verici bir mhiyette deildir ( V . M o in in tenkidi iin
bk., Byzantion, 1933, vm, 675); halbuki Bizans mparatorluunun
bilhassa son asrlar mme messeseleri zerinde, fk h sisteminin deil
se bile, Bizans ile asrlarca mnasebetlerde bulunan Mslman-Arap
ve Trk devletleri messeselerinin bz tesirleri bulunduu malm
dur (Bk., F u a d K p r l , Bizans Messeselerinin Osmanl M es
seselerine T esiri, s. 288-290). Tpk bunun gibi, Orta-a Ispanya
snda, slm hkimiyeti ykldktan sonra, kurulan Hristiyan dev
letlerinde, Kastil ve Aragon krallklarnda, hemen btn idr,
asker, adl ve ml messeselerin, hatt ayn isimler altnda devam
ettii, btn mtehassislarca kabl edilmitir ( L e v i- P r o v e n a l,
l Espagne Musulmane au Xme S ik le, Paris, 1932, s. 98 v. d.). Sicilyada,
x. asrdan x. asr sonuna kadar sren slm hkimiyeti sona er
dikten sonra dahi, slm medeniyeti nfuzunun burada kuvvetle
devam ettii vc hukuk shasmda da yalmz mme hukukunda deil,
meden hukukta dah bu tesirin bulunduu, M. A m a r i (Storia dei

SLM H UKUKU

3*3

Musulmani di Sicilia, 2. tab., nr. N a llin o , 2. cild, Catane, g33)nin

aratrmalar syesinde bilinmektedir.
Uzun asrlar slm hkimiyeti altnda ayr mstakil bir hayat
geiren, yahut slm kavimleri ile ok sk meden ve siys mnase
betlerde bulunan kk Hristiyan devletlerinin mme hukuku ze
rinde de muhtelif slm devletlerinin tesirlerini grmek mmkndr.
Henz bu hususta cidd tedkikler yaplm olmamakla berber,
Kbrs krallnda muhtesiplik mcssesesinin bulunduu (D . H a y e k ,
Le Droit Franc en Syrie Pendant les Croisades, Paris. 1925, s. 106), znk
Rum mparatorluunda ve Grcistan Krallnda Byk-Seluklulardan gelen a ta b e k nvamna tesadf edilmesi ( M . S a in tM a r tin , Memoires Historigues et Geographigues sur VArmfnie, 1839,
11, 251), Ermenistan sllelerinde,

em r,

h c ib

ve

s p e h s l r

gibi, Abbslerden ve Seluklulardan geen nvanlarm mevcut

olmas (V . L a n g lo is , Cartulaire de la Chancellerie Royale des Roupeniens, Venise, 1863, s. 41, 43, 45), Rumenlerin idr ve ml messe
selerinin teekklnde nce Altn-Ordu'nun, sonra da Osmanl mparatorluunun tesirleri (M . o r g a , Le Caractere Commun des
nstitutions du Sud-Est de l'Europe, Paris, 1929, s. 96 v.d.; a y n . m il.,
Anciens Documents de Droit Roumain, 1931, 2 cilt), bu mevzuun ehem
miyetini anlatmya yeter. Altn-Ordu devletinin, Moskoflarm mme
hukuku zerindeki ok byk tesiri, yni hkimiyet telkkisinden
bahyarak, hemen btn siys, idr, adl, ml ve asker tekiltn
bu tesir syesinde meydana geldii, bz itiraz edenlere ramen, en
salhiyetli slav tarihileri ve hukukular tarafndan tesbit edilmi
bulunuyor (Bu hususta bibliyografik tafsilat iin bk., A le x a n d r e
E ck, Introduction Bibliographiue /histoire du Droit Russe, Archive
d histoire du droit oriental, 1938, 11, 424 v. d.). Umumiyetle Grc
hukuku zerinde slm fk h 'm n ve Byk Seluklulardan lhanllara
ve Safevlere kadar, ran ve Cenb-Kafkasyada hkim olmu Trk
devletleri hukuk messeselerinin ok derin ve geni nfuzu, J o se p h
K a r s t m Grc hukuku hakkmdaki mukayeseli tedkikleri sye
sinde, artk iyiden iyiye aydnlanm saylabilir. Bu nfuz, yalnz
mme messeselerine mnhasr kalmyarak, hukuk hayatn her
besi zerinde tesirli olmu, hatt deniz ticreti hukukunda bile
kendini gstermitir. dar messeselerde, vergilerde ve adl tekiltta
ok ak olan bu Mslman-Trk tesiri, yalnz hukuk tarihi deil,

34

SLM H UKUKU

umumiyetle medeniyet tarihi bakmndan, ok dikkate deer ( C o d e

Georgien du Roi Vakhtang v, Strasburg, 1934, 37, 3 cilt), slmiyeti
kabl etmekle berber, kable ve hayat tekilatm ve eski iptida
kltrlerini saklayan ve ehir medeniyetinden uzak kalan Kafkas
dallannn, imal-Afrika berberlerinin, birtakm Iran, Efgan
ve Trk kabilelerinin, Balkanlarda Mslman-Bonaklar ve Arna
vutlarn rf ve det hukuklarnda, dorudan doruya fk h ahkm'mn tesiri altnda teekkl etmi birtakm detlere tesadf olunduunu
da unutmamak lzmdr. Bulgarlarm rf ve det hukukunda, Trkler
vastas ile gemi ve meneini tammiyle fk h hkmlerinden alm
bir yn eylere tesadf olunmas da, bu tesirin geniliini gstere
bilecek bir hdisedir; mmafih bunlardan baka, fk h \n ve umu
miyetle slm hukuku nun, imdiye kadar az-ok dikkati ekmi bz
geni tesirleri hakknda da birka sz sylemek icbeder. Hal se
ferleri neticesinde arkta kurulan kk Hristiyan beylikleri ile,
Italyan deniz cumhuriyetleri ve Garb Akdeniz limanlar arasnda
kurulmu olan sk ticr mnasebetlerin dourdru milletleraras
mhiyette saylabilecek A k d e n iz t ic r e t h u k u k u nun teek
klnde, Islmdan nceki B iza n s h u k u k u ve daha sair birtakm
unsurlar ile berber, slm hukuku nun da tesir etmi olduu hak
kmdaki fikirler malmdur (Bk., C a r u s inin yukarda ad geen
makalesi ve ayrca G . D c m o m b y n e s , Les nstitutions Musulmanes,
s. 156). Kk-Ermenistan vastas ile Kafkas memleketlerine, Gr
cistana kadar geen bu ticret hukuku nda, M it t e i s in nazariyesine
ramen, yerli unsurlar ile berber, slm hukuku nun da kuvvetli tesiri
olduunu iddia eden H o lld a c k n fikri, J . K a r s t tarafndan da
kuvvetle mdafaa edilmitir (Ayn. esr., m, 314 v. d.). slm hukuku nun,
ark kiliseleri hukuku zerindeki tesiri meselesi de, eskidenberi dikkati
ekmi, hatt M . B e lin (Etudes sur la Propriete Fnciere en Pays M usulmans et Specialement en Turguie, JA , 1861, s. 514), daha ok zaman
nce, Msr hristiyanlarnm, slm vakf sistemi n taklit ederek, ki
liseleri. iin, vakflar tesis ettiklerini belirtmiti. O zamandanberi
yaplan muhtelif aratrmalar syesinde, bu mesele bugn olduka
aydnlanm bulunuyor. Melk ve Mrn kiliseleri, hukuk bak
mndan, hibir orijinal mahsl vcude getirmiyerek, sadece kilise
ahkm ile yerli rf ve detlerin ve bilhassa slm hukuku nun tatbiki
ile iktifa etmilerdir. Ya'kb kilisesi, A b l- F a r c (B ar H eb -

SLM H U K U K U

315

ra eu s)un tercmeleri sayesinde, fk h eserlerinden istifade etmiti.

Nastr kilisesi, kaz vahdetini temin iin sarfettii hukuk faliyetinde ve tedvn hareketinde, sair muhtelif unsurlar arasnda slm
hukuku'ndan da iktibaslarda bulunmutur. Msr-Habeistan Hristiyanlannn, yni Kpt-Habe kilisesinin balca hukuk mahsl
olup, xn. asr ortalarnda tertip edilen Arapa Macmu al-kavnlnin,
sonradan Fetha Nagast ad altnda, Habeeye tercmesi ile meydana
gelen mehur mecellede dahi slm hukuku tesiri pek aktr (Bk.,
N a llin o ve C a r u s inin yukanda ad geen makaleleri).
IX .
A d l I s l h a t ve n k l b l a r . I . G o ld z ih e r , maka
lesinin sonunda, Fransz hkmetinin Tunus ve Cezayirde yeni yeni
hukukulann kullandklar usller ile slm hukukun da yeni bir tedvin
(knunlatrma-codification) hareketi yaratmya altm kaydederek,
bu hususta biraz bibliyografik malmat veriyor; halbuki, Garp
medeniyeti ile siys ve ktisad sk temaslar neticesinde, mstakil
veya yan-mstakil Islm devletlerinin adl hayat ve tekiltnda,
daha xx. asrdan bahyarak, mhim deiiklikler vcde gelmi,
hele ticret ve cez hukuklarnda, Garpten, esasl iktibaslar yapla
rak, Trkiyede Fransz kanunlarmn tesiri altnda 1850de bir ti
cret kanunu ve 1858de de bir cez kanunu tanzim olunmu, ecne
bilerin gayr- menkllere tasarruflar hakknda bz yeni hkmler
kablne mecburiyet hissedilmi, siys hukukta ve idre hukukunda
birtakm yeni mefhumlar ve yeni prensipler alnm ve btn bunla
rn stnde olarak, meden hukuk shasnda da, fk h erevesi iinde
kalmakla berber, yeni artlan karlayabilecek bir tedvin faliyeti
balamtr. nce, Osmanh Imparatorluunda 1869da ve Msr
Hidivliinde 1875de balyan bu hareketler, mstemlekeci Garp
devletlerini kendi mstemlekelerinde de bu yolda hareketlere girimiye
sevketmitir. X X . asrda Iran ve Efganistanda da buna benzer
hareketler grlmiye balam ve nihayet Trkiyede cumhuriyet
dresinin kuruluundan bir mddet sonra, svire meden kanununun
tercme ve tatbiki (17 ubat, 1926) sretiyle, radikal bir inklb
yaplarak; fk h ile btn alka kesilmi ve adl hayattaki eski ikilie
de son verilmitir [Tafsilt iin bk., slm Ansiklopedisi, mad. Mahkeme,
Knun, Kanunnme ve M ecelle). Msrdaki hareketler hakknda
bk., J . S c h a c h t , UEvolution Moderne du Droit Musulman en Egypte
( Melanges Maspero, le, Caie; I. F. A. o. m ) . Fasdaki hareketler

3*6

Is l m h u k u k u

hakknda bk., A . G u ir a u d , La Justice Cherifienne (Paris 1930).

Franszlarn Tunus ve Cezayirdeki tedvin (kanunlatrma) faliyetleri hakknda M. Morandnn u eserlerine bk., Etudes de Droit
Musulman et de Droit Coutumier Berbere (Alger, 1931); Introduclion
Vetde du Droit Musulman Algerien (Alger,

1921).

randaki adl

slhat hakknda bk., A m r S o le y m n , La Formation et les Effets

des Crontrats en Droit ranien, Paris 1936].
X.
N e tic e . Bugn Islm dnyasnn birok shalarnda, tammyle deilse bile, ksmen msbet hukuk,, esaslarndan biri ola
rak yayan, yz milyonlarca insann hukuk mnasebetlerini tanzim
hususunda fiil bir rol oynayan ve birok Mslman memleketlerinde
teri1 (legislatif) faliyetin balca dayanan tekil eden fkh'm ,
istikbalde nasl bir tekmle mruz kalaca hakknda imdiden birey
sylenemez. Din esaslara dayanan nazar vc ideal bir sistem olmas
itibariyle, mhiyetinde mndemi bulunan d e i m e z lik karakteri,
her msbet hukuk,, hayat zarretleri karsnda daim bir deimeye
mruz kalacana gre, bilhassa ictihd kapsnn artk kapandn
kabl eden snn mezheplerin aksine, bu kapy ak tutan mez
heplerin hkim olduu yerlerde, yeni itihadlar ile deierek, bugnn
itim ve ktisad icaplarna uygun yeni bir mecr alacak m ; yoksa,
dier Islm memleketleri de, Trkiye gti\, fkh.'a. dayanan eski hukuk
ananeler ile alkalarn kesmek gibi, radikal bir inklb yapmak
mecburiyetinde mi kalacaklar? Bu hususta birey sylemiye imdilik
imkn yoktur; fakat her ne olursa olsun, insanlk tarihinin byk
hukuk sistemlerinden biri olmak itibariyle, fk h tedkikleri, hukuk
ehemmiyetlerini daima muhafaza edeceklerdir. Bundan baka, hukuk
hayatlar zerinde asrlarca te'sir etmi olmas bakmndan, btn
Mslman milletlerin hukuk tarihlerini vcde getirebilmek iin de,
fk h 'm , gerek sistematik ve gerek tarih bakmlardan tedkiki, daima
ilm bir zarret olarak kalacaktr. Osmanh imparatorluu devrinde
tatbik mevkiinde bulunurken, hemen hibir objektif ve ilm tedkike
mevzu tekil edemiyerek, daha ziyade birtakm basit ders kitaplar
erevesi iine skp, Hanef mezhebi dndaki mezheplere it tedkiklere tammyle yabanc kalan fk h tedkikleri, Trkiyede knuninslar deil, fakat hakik hukuk limleri yetitii vc imdiye kadar
tammyle ihml edilmi bulunan T r k h u k u k ta r ih in in te sisi
yolunda cidd gayretler sarfedildii takdirde, memleketimizde de ok

Is l m h u k u k u

317

zengin bir tedkik shas olarak, tekrar lyk olduu ehemmiyet ve

kymeti kazanacaktr.
B ib liy o g ra fy a : Gerek asl makalenin iinde ve sonunda, gerek
yaptmz ilvenin metninde olduka bibliyografik malmat veril
mi bulunuyor. Burada ayn eyleri tekrarlamadan, sadece, bu geni
mevzua dair, az-ok sistematik ve tamamlayc bir bibliyografya ver
meyi faydal gryoruz.
I. A n s ik lo p e d ik

H u l s a la r . Gerek umum, gerek meslek

mhiyette ansiklopedilerde Islm hukukuna it tannm mtehassslar

tarafndan yazlm hulsalar vardr. Bunlar arasnda Encyclopaedia
Brilannica (1926)da, D. B. M a c d o n a ld tarafndan yazlan slamic
Institutions ve Mohammedan law maddeleri dikkate lyktr. Encyclopa
edia o f the Social Sciences (cild vm )te, J o s e p h S c h a c h t n slamic law
makalesi, ak bir hulsadr. Encyclopedia taliana (1933, cild. x x )da,
C . A . N a llin o tarafndan yazlan Islamismos makalesi ile, yine
orada B. D u c a t i tarafndan yazlan Diritto Musulmano makalesi
ksa, fakat ak hulsalardr. F. S t ie r - S o m l o v e A . E lf t e r tara
fndan neredilen Handvrterbuch der Rechtsvussenschaft (1928, cz
36)da, P. B isou ki de s tarafndan yazlan Trkisches Recht maddesinde
(S. 86 114) umumiyetle slm hukukundan da geni srette bah
sedilmekte ve eski Osmanh hukuku hakknda ok basit ve yanl
bir tariheden sonra, xx. asrda balyan Garp hukuku tesiri altndaki
yeni hareketler hakknda toplu ve faydal malmat vc olduka geni
bir bibliografya verilmektedir. J . K o h le r , Kultur der Gegenwart,
II, 7: Allgemeine Rechtsgeschichte (Leipsig, 1914, s. 82-i02)deki hulsa
itimda lyk deildir.
II. U m u m E s e r le r . A. Muhtelif mezheplere gre vcde
getirilmi umum mhiyette Garp eserleri ve umumiyetle slm fk h n a .
it metinler, tercmeler ve tedkikler hakknda, T h . W . J u y n b o ll n
1910da kan ve fi fk h 'm esas tutan Handbuch des Islamischen
Gesetzes (Felemenke asl metnin 3. basm 1925de Leydende k
mtr) adh eserinde, olduka geni bir bibliyografya vardr. Bundan
sonra kan bu mhiyetteki eserlerden, M lik i mezhebi'ne it olarak,
u n, ilkinin byk kymetini ehemmiyetle tebrz ettirerek,
zikredelim : D . S a n t i lla n a , lnstituzioni di Diritto Musulmano M alichita con Riguardo Anche a l Sistema Sciafiita (Roma, 1926-1933), 2

3*8

SLM H U KUKU

cild; J . L p e z O r tiz , Derecho Musulmano (Barcelona, 1932); G . H .

B o u s q u e t, Pricis Rlementaire de Droit Musulman (M alekite et Algerien) ,
Paris, rg34; S. V e s e y - F it z g e r a ld , Muhammedan law. An Abridgement According to its Various Schools (Oxford, 1931), muhtelif mezheplere
gre yazlm bir hulsadr. G . B e rg str sse r tarafndan, Hanef
fk h 'nagre, yazlp, lmnden sonra, J o s e p h S c h a c h t tarafndan
neredilen Grundzge des Islamischen Rechts (Berlin. 1935) adh kk,
fakat ehemmiyetli eser, imdiye kadar bu gibi el kitaplarnda tkip
edilen amel ve tedris tasnif uslnden tamamiyle baka bir tarzda
ve onun pragmatik ve kasuistik mhiyetini belirtecek srette vcde
getirilmitir.
B. Dorudan doruya Islm hukuku1na it bulunan bu umum
mhiyette eserlerden baka, daha geni olarak, slmiyet ten ve onun
her trl messeselerinden bahseden terkibi mhiyette eski ve yeni
eserlerde de, slm hukuku ve onun esaslar hakknda gzel ve toplu
hulsalara tesadf edildii unutulmamaldr. Yukarki ilvemizde
bunlarn en yeni ve en mhimlerinin isimleri zikredilmi bulunuyor.
Onlara 1 . G o ld z ih e r in u mkemmel eserini de ilve edelim:
La Dogme et la Loi de ITslam (trc. F e lix A r in ), Paris, 1920.
III.
M o n o g r a file r , T e r c m e le r ve M u h t e l if T e d k ik
le r . Eldeki fk h maddesinin intiarndan, yni 1914denberi kan
bu cins tedkiklerden birksm, ilvemizin metninde zikredilmitir. On
lar lzumu derecesinde tamamlamak iin, unlar da ilve edelim : s
lm hukuku tedkiklerine yeni bir istikamet veren S. H u r g r o n je nin bu
husustaki muhtelif makaleleri u cildde toplanmtr : Verspreide Geschriften (n, 1923). C . H . B e c k e r in muhtelif makalelerini de onun
lslamstudien (1, g24)inde bulmak mmkndr. C . A . N a llin o nun bu husustaki muhtelif tedkikleri de 1939danberi nerine ba
lanan u klliyat iinde toplanmtr: Raccolta di eritti e nediti. Ba
lca hukuk metinlerden unlar zikredelim: I. G u id i D . S an t illa n a , 11 Muhtasar,, o Sommario del Diritto Malechita di H alil bn
Ishk (Milano, 1918), 2 cild. ok eskidenberi iddia edildii gibi,
Z e y d b. A l ye itlii kat srette anlalmamakla berber, s
lm fk h na. it en eski mahsl olan mehur eser, G . G r if fin i ta
rafndan neredilmitir : Corpus Juris d i a id b. lA l (Milano, 1919);
yine bu mesele hakknda bk., R . S tr o th m a n n , Das Problem der
Literarischen Persisnlichkeit
ibn A l (D , x i i i , 1923). J. Sch-

Is l m h u k u k u
acht

tarafndan neredilen

at-Taban,

319
k h til f al-foqah (Leyden,

1933, Fondation de Goeje, nr. 10), bu eserin 1902de K e r n tarafndan

bastrlan nshasn tamamlamaktadr. G . H . B o u s q u e tnin
slm hukuku'nun teekkl ve teceddd hakknda muhtelif metinlerin
Franszca tercmelerini iine alan Le Droit Musulman par les Textes
(Alger, i94o)si, istifadeden hl deildir. m m f i nin
Kitb al-umm adl mehur eserinin bir parasn tekil eden Kitb
al-risle'si hakknda bk., L . J . G r a f, A l-Shfi i's Verhandeling. ver
de Wortelen van den Fikh (Leyden 1934). Hanbel fk h hakknda
bk., M . M e n s in g , D e Bepaalde Straffen in het Hanbalietische Recht
(Leyden 1936). Ismilye fk h 'na dair bk., A s a f A . A . F e y z e e ,
Ismaili Law o f W ills (Bombay, 1933). slm hukuku'nun teekk
lnde eski Arap ehirleri rf hukuku'nun tesiri hakknda bk., G. B ergstrsser, Anfnge und Charakter des Juristischen Denkens im slam (D I,
xv, 1925). slm hukuku'nda. vakf'm mene ve tekml hakknda
izahat ve bu hususta geni bibliyografya malmat iin bk., F u a d
K p r l , V a kf Messesesinin Hukuk Mhiyeti ve Tarih Tekml
(Vakflar Dergisi, stanbul 1941, 11, 1 35; dergide, makalenin Fran
szca tercmesi de mevcuttur). Hiyle-i er'iye meselesi hakknda
bk., J . S c h a c h t , Die Arabische Hiyal-literatur (D I, xv, 1926); a y n .
m il., D as Kitb al-hial des Ab Bakr al-H assf (Hannover, 1923);
a y n . m il., D as Kitb al-hial des Ab Hlim al-Qazvini (Hannover,
1924). slm mme hukuku'na it en mhim eserlerden biri olan M v a r d nin al-Ahkm al-sultniye'sinin Franszca tam tercmesi iin
bk., E . F a g n a n , Les Statuts Gouvernementaux (Alger, 1915). A d l
vazifeler hakknda bk., H . B ru n o ve G . D e m o m b y n e s, Le Livre
des Magistratures d'el Wancherisi (Rabat, 1937). Isklm ml sistemi
hakknda bk., N . A g h n id e s , Mohammedan Theories o f Finances (NewYork, 1916). mm Ab Ysufun Kitb al-harcn m notlar ile
tercmesi iin bk., E. F a g n a n , , Le Livre de l impdt Foncier (Paris
1921). Gayr-1 mslimler in hukuki vazyetleri hakknda bk., A . S.
T r it t o n , The Caliphs and their non-muslim Subjects (Oxford, 1930);
a y n , m il., Islm and the Protected Religions (J R A S , 1931, s. 311-338).
slm hukuku na. it muhtelif meseleler hakknda son eyrek asrda
neredilen monografilerden unlar zikre deer: J e a n B az, Essa
sur la Fraude la Loi en Droit Musulman (Paris, 1938); M . F. B oulos,
La Succession en Droit Musulman (Paris, 1925); F. P e l t i e r , e t G . H .

320

Is l m h u k u k u

B o u s q u e t, Les Successiors Agnatiqu.es M itigies (Paris, 1933); M e h

m ed B e g o v itc h , l Evolution du Droit Musulman en Tougoslavie (Al
ger, 1930); pek ehemmiyetli olmamakla berber, Yugoslavyada
slm hukuku tedkikleri hakknda bk., Revue Intem. d. Etudes Balkaniques (11, 260 V. d.). slm hukuku tedkiklerinin bugnk vazyeti
ve gelecekte tedkik mevzuu olacak balca meseleler hakknda,
J . H . K r a m e r s in Droit de 1Islm et le Droit lslamique (Archive
d histoire du droit oriental, Bruxelles, 1937, 1, 401-414) adh makalesi
de dikkate deer. Daha geni bibliyografik malmat, ansiklopedinin
slm hukuku nu alkalandran muhtelif maddelerinde ayrca verile
cektir.

t r k

Is l m d e v l e t l e r i n d e

resm

posta

ve
STHBRT TEKLTI
[Trk slm devletlerin resm i posta ve istihbrt tekilt, bu ok
ehem m iyetli m evzu hakknda okuyuculara toplu bir fik ir verm e m aksad
ile, slm A nsiklopedisinin Trke nerindeki m akalem izi bu cilde ilve
etm eyi lzum lu grdk],

B E R D . B A R D (A.), Ltincede, posta hayvan,, mnasna

olan veredus'tan geldii katyete yakn bir ihtiml ile sylenebilecek
olan bu kelime, daha slmiyetin ilk asrndan balayarak, btn
Ortaa slm devletlerinde posta hayvan, suvr postac, devlet
postas, posta menzili,, ve nihayet, iki posta menzili arasndaki
mesafe,, mnalarnda da kullanlmtr. Kelimenin bu son mnasn
madd bir l ile tesbit hususunda, lgatiler, hukukular ve co
rafyaclar arasnda, byk ihtilflar vardr. Sonunculara gre, bir
suvr postasnn bir gnde alabilecei mesafeye b e r d derler ki,
ekseriyetle kabl edildiine gre, l shas iin her biri 3er millik 4
fersah, yni 12 mil, Horasan ve Suriye iin ise, bunun yarsdr; fakat
hukukular, l sahasnda bir suvr postacnn, namaz vakitleri
hesaba katlmak zre, 4 berd lik, yni 48 millik,' bir yol gidebileceini
kabl ederler (Tafsilt iin bk., M . H . S a u v a ir e , Materiaux pour
servir d Vhistoire et de la Metrologie musulmanes, J A , nov.-dec., 1886,
s. 483 v. dd.). Mmafih, xv. asr Msr mellifleri, posta menzilleri
arasndaki mesafelerin biribirinden farkl olduunu, bilhassa l shalarmda su kuyularnn bulunduu gznne alnarak, yahut yol
stndeki herhangi mhim bir ky, veya kasabann mevcudiyeti
hesaba katlarak, menzillerin ona gre tertip edildiini sylerler ki,
en dorusu budur.
Semantik tekml bakmndan, ilknce resm posta mnasnda
kullanlan Ltin meneli bu kelimenin, ilk Islm ftihlerinin Suriye
ve Msrda tesadf ettikleri Bizans posta tekiltndan lnm olIslm M cutn\, eti

X X I-

322

RESM POSTA VE

duu kendiliinden anlalyor. Sonraki Islm mellifleri, slmlardaki

devlet postas messesesinin, ir birok eyler gibi, Iranllardan
alndn sylerlerse de, daha ziyde Abbsler devri messeselerinde
kendini gsteren Ssn tesirinin, Emevler devri posta tekilt
iin vrid olamyaca, bu mefhmu ifde eden kelimemn ark-Roma
mparatorluundaki benzeri messesenn isminden alnm olmas ile
de sbittir. Ltinceye deil, Farsaya vkf olan Arap lgatilerinin,
mesel Z a m a h e r nin, aslen Arapa olmayan bu kelimeyi Farsa
kesik kuyruklu,, mnasna gelen beride-dum'dan addetmesi (Lisn
al- Arab, iv, 53) ve mverrih M a k r z nin de bu uydurma itikaka
inanarak, daha evvelki baka mellifler gibi, bu messesenin ranllardan alndn sylemesi, bu yanlln neden ileri geldiini anla
tabilir. Geri eski slm tarihisi B e l z u r (Futh al-buldn, s. 375),
baka hayvanlardan kolayca ayrt edilmek iin, B e r d hizmetindeki
hayvanlarn kuyruklar kesildiini sylerse de, buna dayanarak,
kelimenin ve ifade ettii messesenin iran meneden geldiine hk
metmek doru deildir. Bu tekilt, b e r d ismi altnda, ilk defa
kuran Mu'viye .nin, bu hususta eski Bizans tekiltm taklit, veya
iktibas ettii hakknda, R e in o ve G . D e m o m b y n e s in fikirlerine
biz de tamamyle itirk etmekteyiz.
Geni coraf yerlere hkim olan eski ark imparatorluklarnn
merkez bir idre kurabilmek iin, byle bir posta ve istihbrt te
kiltna muhta olduklar dnlrse, bunun kklerini ark-Romadan daha evvelki devletlerde aramak icabeder. Hakikaten Dr 1.
zamannda ok muntazam bir idre tekiltna mlik olan Ahamenidler (Keyniyn) mparatorluunda, hkmdrn emirlerini her
tarafa sratle yetitirmek ve imparatorluun her tarafnda olupbiten eyleri ona en doru olarak bildirmek maksad ile, geni teki
ltl muntazam bir devlet postas tekil edildiini slm mellifi
b n a l - B a l h rivayet ettii gibi (Bk., The Fars-nma o f Ibn'ul-Balkhl,
nr. G . le S tr a n g e ve R . A . N ic h o ls o n , G M N S , 1921, 1, 55),
H er o do t bile, Serahs zamannda bu tekiltn mevcudiyetinden
bahseder. A . C h r is te n s e n (L'ran sous les Sasanides, Copanhague,
I 93^> s- I2> I23 v - d.), Ssnler devrindeki devlet postasnn da
bundan pek farkl olmadn sylemekle berber, posta idrelerinin
bandaki memurlarn, Emevler ve Abbsler zamannda olduu
gibi, bulunduklar yerlerde olup-biten eyleri hkmdra bildirmekle

STHBRT TEKLTI

323

mkellef resm bir csus vazifesi grp grmedikleri hususunda kat

bir hkm veremiyor ve mmafih eski randa csusluun byk
ehemmiyet kazandn gznne alarak, bu ihtimli de uzak gr
myor. Bu husustaki Ssn an'anelerinin, Abbsler devrinin b e r d
tekilt zerinde nasl tesirli olduunu aada greceiz.
Romallar, ran mparatorluunun resm posta tekiltn taklit
ederek, ayn tarzda bir messese kurdular. Yollarn tanzimine ve
mnkale vastalarnn ikmline byk gayretler sarfeden impara
torluun vcde getirdii bu yeni messese, yni devlet postas (cursus
publucus), muntazam menzil tekiltna, posta hayvanlarna, yolcu
larn ihtiyacn temin edecek vstalara mlik idi ve bundan yalmz
hkmdr ve devlet adamlar, yahut hkmetten hsus bir msade
alm olan ferdler istifde ediyordu (Bk., P a u l H u v e lin , Etudes
d'histoire de Droit Commercial Romain, Paris,
1929, s. 42 v. d.).
mparatorluun bu veredus (posta hayvan) ve veradarii (postac, berd)
tekiltnn ark-Roma devrinde de devam ettiini, yni daha B
yk Constantin zamannda mevcut olduu gibi, sonradan Theodosius
kanununda buna it hkmler konulduunu biliyoruz (Cod. Theod.,
vm, v, 51). Btn bu izahlar, ran ve Roma imparatorluklarndaki
devlet postas tekiltnn biribirlerine nekadar benzediini gster
dii gibi, aada greceimiz vehile, Orta-a slm devletlerindeki
buna benzer tekilttan da nekadar farksz olduunu anlatacaktr.
slmlarda olduu gibi, ark-Romada da istihbrt, yni csusluk
ilerinin, bu tekiltn cn mhim vazifesini tekil etmesi, bunun Ss
nler devrinde de. ilk plnda bulunduunu gsterebilir. Justinianus
zamannda bir aralk kaldrlan bu tekiltn (Kr., P. B o issa n n a d a ,
Le Travail dans L'Europe chretienne au Moyen-Age, Paris, 1921, s. 66),
sonradan zarr ihtiyalar karsnda, tekrar canlandrld ve ml
skntlar yznden, eski intizamm bulamamakla berber, bu cihzm
her hlde ilk slm futhat esnasnda mevcut bulunduu muhakkak
tr (Bunun, Bizans idaresi zamannda Msrda mevcudiyeti hakkn
da bk., G . R o u illa r d , L'Administration ivile de VEgypte Byzantine,
Paris, 1928, s. 113).
ark - Roma devletinden zaptolunan meden shalarda Bizansn
muhtelif idre cihazlarn, hatt birksm memurlar ile berber epeyi
uzun mddet kendi hesabna kullanmak mecburiyetinde kaldm
bildiimiz Emev devleti, b e r d tekiltnda da ayn yolu tkip etmi

324

RESM POSTA VE

olmaldr; mmafih bir taraftan Islm mparatorluunun dhil

tekml, dier taraftan eski kltr ananelerine mlik olan Ssn
memleketlerinin (Irak, Iran ve Horasan) Emev hkimiyeti altna
dmesi neticesinde, btn messeselerde olduu gibi, b e r d teki
ltnda da, hi olmazsa ark shalarda Iran tesirinin kendini gs
termee balad tahmin olunabilir. Her ne olursa olsun, Emevler
devrinde b e r d tekiltna byk ehemmiyet verildiini gryoruz.
A bd al-Malik b. Marvn zamannda, hem geni imparatorluk mem
leketlerindeki dhil kaynamalardan, hem de aseker hareketlerden
doru ve abuk haberler almak iin, bu tekilt byk lde geni
letildi; Veld x., yaptrd binlar sslemek iin, muhta olduu
mozayikleri Bizanstan, bu emin ve sratli vsta ile getirtiyordu.
mer ., Emev devletine daima zorluklar karan Arap kabilelerinin
yaad Horasanda merkez idrenin nfuz ve mrkabesini temin
iin, B e r d tekiltn kuvvetlendirmi, anayollar zerinde menzil
binlar yaptrmt. Emev hzinesi, bu tekilt iin, 4,000,000 dir
hem gibi, byk bir para sarfediyordu. 1933de Semerkand civarnda
M ug-Kale harbesinde yaplan kazlarda meydana kan ve hicr
99-100 yllar arasnda yazlm resm bir vesika, b e r d tekiltmn
yalnz Horasanda deil, Mvernnehirde ogd havlisinde, yni
Semerkand civnnda da mevcut olduunu meydana koymu ve
mer .in bu ie memur ettii Sulayman b. Ab al-Sr ( T a b a r ,
11, 1364)nin adna bu vesikada da tesadf olunmutur (Orta-Asyada
M ug-Kale kazlarnda bulunan vesikalar iin bk., Sogdiyskiy Sbornik,
Leningrad, 1934; eserin hulsas ve vesikann metni iin kr., Abdlkadir inan, Belleten, say 27, 1943 s. 615-619). B e r d tekiltna it
en eski paleografik vesika, bildiimize gre imdilik budur ve T a b a r
nin ifadesini tammyle kuvvetlendirmektedir.
B e r d tekiltnn, Emevlerde ve sonra Abbsler de olduu
gibi, Endls Emevlerinde de bulunduu anlalyor; tarih vesika
lara gre, m. asr ortalarnda bu tekiltn bandaki byk memura
hib al-bard ad veriliyordu (G . L e v i P r o v e n a l, l Espagne Musulmane ou
siecle, Paris 1932, s. 55). Elde vesika bulunmamasna
ramen, bu messesenin daha evvelki zamanlarda da bulunduu
ihtiml dhilindedir.
Abbsler, daha al-Mansr zamanndan bahyarak, posta ve
istihbrt ilerine ok byk bir ehemmiyet verdiler. Rivayete gre,

STHBRT TEKLTI
al-Manr, devletin muntazam idresi iin, adlye, mliye ve zbta
ilerini muvaffakyyetle evirecek muktedir ve doru me mura ih
tiya bulunduunu, fakat bunlarn her hareketini hkmdra doru
olarak bildirecek bir s h ib a l - b e r d in hepsinden daha kymetli
ve ehemmiyetli olduunu sylemiti. Bununla berber, bu tekilt her
hlde iyi ilememi, yhut lzumu kadar genilememi olacak ki,
al-M ahdnin Bizansllar ile harbte bulunan olu Hrn al-Radden
doru ve abuk haber almak iin, buna daha fazla ehemmiyet verdi
ini ve sonra da Hrn devrinde, Yahya b. Bermekin tevk ile,
bunun daha muntazam bir ekle sokulduunu gryoruz (Sonraki
tarih kaynaklarn, bu tekiltn bzan bs-btn kaldrlp, sonra
yemden kurdurulduu hakkmdaki ifadelerini bu ekilde tefsir etmek
zarurdir). Abbs hzinesinin bu tekilt iin 8,000,000 dirhem sarfetmcsi, verilen ehemmiyetin derecesini anlatabilir; mmafih Abbs
ler devrindeki 'b e r d tekiltnn, Emevler devrinde Suriye ve M
sr'da olduu gibi Bizans tesiri altnda deil, daha ok Ssn idre
anane!erine gre tanzim edildii sylenebilir. Umumiyetle slm
melliflerinin bu mtlada bulunmalar, Emevlerin deil, Abb
slerin tekiltn gzne almalarndan ileri gelmektedir ve G.
D em o m b in e., A. C h r is te n s e n gibi limler de bu fikre itirk
etmektedirler.
Abbsler devrinde bu resm posta ve istihbrt messesesinin
mhiyeti, ehemmiyeti, vazifelen vc ileme tarz hakknda olduka
geni mlmata sahibiz.. Baddda merkezi idareyi tekil eden d
vnlar arasnda, merkezin vilyetler ile haberlemelerini tanzim et
mek ve her tarafta olup-biten ileri vc bilhassa byk memurlarn
hl ve hareketlerini tefti vc mrkabe ederek, merkeze bildirmek
vazifesi ile mkellef husus bir idre vard ki, buna dvn al-bard ad
verilirdi. Bunun banda, hib al-bard nvanm tayan byk bir
mir bulunurdu ki, vazifesinin mhiyeti bakmndan, hkmdrn
her sretle emniyet ve itimdn kazanm olmas lzmd. A n aeye
gre, Ssn hkmdrlar bu vazifeyi en itimt ettikleri ocuklarna
verirlerdi. 358 (950)de len A b C a far A h m e d b. M u h a m m e d
a l-G u m m s m inat al-kuttb adl eserinde, bu tekilt hakknda
dvn ktiplerinin renmeleri icabeden mhim tafsilt bulunduunu
bildiimiz gibi, Hwrizm (M aftih al-ulm , nr. V a n V lo t c n , s.
63; Msr basm, s. 42) de, bu dvnda kullanlan stlahlar hakknda

326

RESM POSTA VE

biraz mlmat vermektedir ki, bu stlahlar da, bu messesenin Ssn

an'anesine gre tanzim edildiini anlatmaktadr. Berd dvn'mn ok
ar ve mull bir vazife ile mkellef olduu ve bunu yapabilmek iin,
hilfet memleketlerinin her tarafna yaylm ok geni bir tekilt ebe
kesine muhta bulunduu meydandadr. Abbs Imparatorluunun
geni topraklarnda, asker ve ticr bakmlardan birinci derecede
ehemmiyetli yollar tanzim ve bu yollar zerinde syi ve emniyeti
temin etmek, muntazam posta menzilleri vcde getirmek ve bu
menzillerde dima harekete hazr at, katr ve hecin devesi gibi vasta
lar bulundurmak lzmd; shil memleketlerinde, yhut byk gl
lerde ve ehirlerde, gemilerden ve sallardan da istifade olunurdu;
lkin en mkl masrafl mesele, kara yollarnn intizam ve emniyeti
idi; bunun iin byk bir memur ve hademe kadrosuna ihtiya vard.
Abbsler devrinde btn bu yollar zerinde asker faliyetler eksik
olmad gibi, bilhassa byk bir ticret faliyeti mevcuttu; x-x.
asrlarda imparatorluk iinde muazzam bir gelime gsteren ktisad
hayat, yalnz i ticrette deil, d ticrette de kendini gstermi ve
mnkalelerin gittike artmasn, yollarn intizam ve asyii meselesini n plna geirmitir. Yalnz devlet postas iin deil, kalabalk
ticret kervanlar iin de buna ihtiya vard. B e r d hayvanlarnn,
bakalarndan kolayca ayrlmas iin, kuyruklar kesilir ve boyunla
rna anlar ve ngraklar aslrd. IX .-X . asr slm corafyaclarnn
eserlerinde, bu b e r d yollan, menzilciler ve hatt bunlarn idresi iin
sarfolunan paralar hakknda birok malmata tesadf olunur (Mesel,
bn Hurdzbeh; bu hususta bk., S p re n g e r, D ie Post-und Reiseruten
des Orients, Leipzig, 1864). B e r d tekilt, merkez ve vilyetler ara
sndaki haberlemeyi temin etmekten baka, hkmete veya saraya
it eyann nakli, resm vazife ile bir yerden baka bir yere gnderi
len memurlarn sevk gibi iler ile de urard; lkin bunun mkellef
olduu en ehemmiyetli vazife, memleketin her tarafndaki byk
memurlann (kumandanlar, vliler, kadlar ve mlye memurlan)
hl ve hareketlerini, hkmdra kar besledikleri niyetleri sk bir
mrkabe altnda bulundurarak, merkeze sratle bildirmekti. Resm
bir tefti vazifesinden baka, hkmdnn husus csusluk ebekesi
hizmetini de gren bu tekiltn, btn vilyetlerde ve mhim mer
kezlerde, ayr ayn memurlan bulunurdu. Merkez idrenin itimdn
kazanm kimselerden seilen bu memurlann byk nfus ve sal

STHBRT TEKLTI

327

hiyetleri olduu iin, bilhassa merkezden uzak vilyetlerde idr ve

ml byk yolsuzluklar yapan, yahut fena niyetler besliyen asker
ve idr mirler, bu vazyeti merkeze bildirmeleri iin, b e r d memurlann trl vstalarla kandrmaa alrlard. Ancak resm
postadan baka, kervanlar vstasyle de husus mektuplar gnderil
dii iin, herhangibir hdiseyi uzun mddet saklamaa imkn
yoktu; fakat btn bunlara ramen, posta ve istihbrt memurlarnn, kendi madd menfaatlarn teminden baka birey dnmiyerek, merkezi yalan haberlerle oyaladklarn grmekteyiz, im m
A b Y s u f (113-182), mehur Kitb al-harc'nda, b e r d tekilt
nn bozukluunu, bu ide kullanlan memurlarm namuslu insanlar
olmadm, vliler, kadlar, mlye memurlaryle uyuarak s-i
istimlleri sakladklarn, bu gibi adamlar tarafndan verilecek haber
lere inanmak doru olmadn sylyor ve buna bir re olmak zre,
bu memurlarn, her memleketin ve byk ehrin namuslu ve itibarl
adamlar arasndan seilerek, hizmetlerine karlk beytlmlden
uygun bir maa verilmesini, resm bir posta vstasndan yalnz devlet
memurlarnm istifade ettirilmesini ve vazifede s-i istimlleri grlen
lerin iddetle cezalandrlmasn tavsiye ediyor (Kr., A b Y su f,
Le livre de l Impot foncier, trc., E . F a g n a n , Paris, 1921, s. 286-289).
Thirler devletinin messisi olan Horasan vlisi Emr Thir, istikll
arzusuna derek, halfenin adn hutbeden kaldrnca, b e r d memuru kendisinden izahat istemi, vazyetinden korkan Thir, bunun
bir yanllk olduunu syliyerek, merkeze bildirilmemesini reca
etmiti; lkin bunun tekerrr zerine, b e r d memuru, bu haberin,
husus mektuplarla, Badda gideceini ve bu takdirde kendi mev
kiinin tehlikeye deceini anlatarak, Thirin de muvafakati ile,
vazyeti bildirdi. Bu vaka, nfuzlu vliler ile, b e r d memurlan
arasndaki mnasebeti anlatmak bakmndan ok mnaldr. Bu gibi
hllerde vliler, b e r d memurlarmm resm raporlarm det kont
rol etmek ve bunu istedikleri gibi yazdrmak kudretine mlik olduklanndan, bu memurlarm, gizli vstalara mracaat ederek, - ayrcaresm raporlarna tammyle muhalif husus raporlar gnderdikleri
de olurdu. Byle hllerde, merkez idre, veya hkmdar ile bu me
murlar arasnda evvelce kararlatrlm husus bir iaret bulunma
dka, gelen rapora hatt o memurun elyazs ile yazlm ve mhr ile mhrlenmi olsa bile itimt olunmazd. Her yerdeki

328

RESM POSTA VE

b e r d memurunun maiyyetinde, istihbrt iin, kullanlan husus

adamlar (csuslar) bulunduu gibi, bz gizli mektuplar tamak
iin, kd, s ve peyk gibi isimler verilen koucular da bulunurdu.
Bunlarn ilk defa Bveyhler ailesinden Trak emri M u izz al-Davla
tarafndan kullanld rivyet edilir. Bunlar, bzan seyyar satc,
veya serser dervi kyafetinde seyahat ederlerdi, isyan ve istikll
hevesine den vliler, derhl b e r d memurunun vazifesine son
verirler ve merkez ile resm posta mnasebetini keserlerdi.
Abbs mparatorluundan ayrlarak, mstakil devlet mhiye
tini alan siys teekkllerde, bu resm posta ve istihbrt ilerine
ehemmiyetle devam edildiini grmekteyiz. Msrdaki Tolunlular
sllesinde b e r d tekiltnn eski ekilde devam ettiini bildiimiz
gibi ( Z a k M o h a m m a d , Les Toulounides, Paris, 1933, s. 199), M
vernnehr ve Horasanda ok muntazam bir idre makinesi vcde
getiren Smnler devletinde de ayni tekiltn bulunduu hakknda
malmatmz vardr. Nar b. Ahmed zamannda Buhrdaki merkez
dvnlar arasnda, dvn- shib-i berd de bulunuyordu (N e r c h a k h y ,
Descrption de Boukhara, nr. C h . S ch efer, Paris, 1892, s. 24, burada
yanl olarak, Jo_y
eklinde yazlmtr). Abbslerde olduu
gibi, vilyetlerde buna bal memurlar bulunup, olup -biten ileri
hemen merkeze bildirdiklerini A v f nin Cavmi1 al-hikyt'\nda.)d bir
hikyeden reniyoruz (Bk., W . B a r th o ld n Turkestan adl mehur
eserinin Rusa basmna ek olarak kard metinler mecmuas, s.
92). Muharriri malm olmamakla berber, ilk yazlnn Smnler
devrine it olduu tahmin edilen bir eserde, shib-i berd'in vazifele
rinden ve hiz olmas lzm gelen vasflardan bahsolunurken, bunun
dvlar dinleyip, hkmetmekle vazifeli olduu iin, btn er'
meselelere vkf, zhid, mttek, lim ve fakih olmas, her ii lykyle aratrmas, doru szl, iyi huylu ve herkesin hayrm isteyici
olmas, hdiseleri arzederken, etrafh dnmesi icabettii,, kaydolu
nuyor (C h . S ch efer, Chrestomathie Persane, Paris, 1883, 1; Zaf ar~
nme, s. 20). B e r d tekiltnn bandaki mirin adl ilere deil,
sadece istihbrt ilerine baktn bildiimiz iin, bu ifadenin ba
taraflarn tefsr etmek biraz mkl grnmekte ise de, bunu mecz
bir ifade gibi kabl edince mesele aydnlanmaktadr: Birok insanlar
aleyhinde isnatlar hv jum allar alan ve bu husustaki kanaatlerini
hkmdra bildirmekle vazifeli olan bir adam, bu bakmdan, tedkik

STlHBRT TEKLTI

329

ettii evrka gre hkm veren bir hkim vazyetinde telkki oluna
bilir. Nitekim yukardaki fkrann son ksmlar, bunun, istihbrt
ileri efine it olduunu aka gstermektedir. Her hlde Smnler
devrindeki b e r d tekiltnn, gizli ve ak istihbrt ileri ile bilhassa
megl olduu anlalyor.
Umumiyetle Smn idre sistemini kabl etmi olan Gazneliler
mpararotluunda, b e r d tekiltnn devmn ve istihbrt ile
rinin, yni csusluun byk ehemmiyet kazandn grmekteyiz.
Bu devirde, Mahmd ve Masd zamanlarnda, her vliin yannda,
merkez idre tarafndan tyin edilip, det onun ilerini mrkabeye
memur olan bir kethd (vli muvini) dan baka, yine merkezden
tyin edilen bir shib-i berd (yahut nib-i berd) bulunurdu ki, olupbitenleri hkmdara bildirmekle mkellef olan bu memurun, en
ok gvenilir adamlar arasndan seilmesi detti. Tpk b e r d keli
mesi gibi (posta menzili, postac mnalarna da gelen) askudar denilen
resm posta ile gelen raporlar, bz zamanlar, vlilerin emir vc teh
didi altnda yazld iin, berd memurlar bu gibi vazyetlerde ay
rca gizli bir rapor yazarak, bunu dervi veya satc kyafetindi bir
s ile gnderirlerdi. Bunlarn, ele gememek iin, bzan bir mum
iine yahut bir as arasna konmak gibi usller ile saklandm B ayh a k deki kaytlardan reniyoruz (B a y h a k , Trih, nr. S a d
N e fs , Tahran, 1309, 1, 27, 386). Resm posta ise, Abbslerde
olduu gibi, deriden yaplm husus torbalar iine konarak shib-i
Berd'in mhr ile mhrlenir ve zerine nereden geldiini anlatmak
iin bir halka konurdu. Sefere kan her orduya, merkez ile haberle
meyi temin iin, bir shib-i berd tyin edilerek, maiyyetine yeter
miktarda postac ve posta hayvanlar verilirdi. Bz mhim hdise
lerde, Gazneye her gn posta geldiini ve bylece merkez idarenin,
vazyeti gn-gnne tkip ettiini gryoruz. Resm postann al
mas ve hkmdara arz hususunda, bunlarn mahrem kalp yayl
mamas iin, muayyen sk usller vard ve vezir ile dvnn alkal
birka byk memurundan baka, hi kimse bu ilere karamazd.
Gaznelilerde, bilhassa Mahmd zamanndan bahyarak, casusluun
ok byk ehemmiyet kazandn ve bu sebeple b e r d tekiltnn
ok muntazam olduunu, yalnz B a y h a k nin ifadelerinden deil,
baka tarih kaynaklardan da reniyoruz. Mahmdun saraynda
olu Mas1dun ve Masdun saraynda da Mahmdun casuslar

330

RESM POSTA VE

bulunduunu bildiren B a y h a k den baka, N iz m a l - M u l k de

onun Karahanllar saraynda csuslar olduunu sylemekte ve
A v fnin bir hikyesinden de, Hwrezm vliliine tyin ettii Altn
tan yannda da csus bulundurduu anlalmaktadr.
Byk Seluklu mparatorluunun ilk kurulu yllarnda, Gaz
neliler ve Bveyhlerden kalan ir birtakm idr messeseler gibi,
bu messesenin de bozulduunu ve bilhassa csusluk ilerine hi
ehemmiyet verilmediini gryoruz. X II. asr mellifi Semerkandl
Nizm-i Arz, l adamlar olan Seluklu reislerinin, eski hkmdrlarn riyet ettikleri saltanat kaidelerini bilmedikleri iin, padi
ahla mahsus detlerden ve messeselerden birounun bunlar
zamannda ortadan kalktm ve memleketin iyi idresi iin, vcdu
zarr olan birok eylerin mahvolduunu,, esefle sylemekte ve
dvn- berd'in kaldrlmasn buna bir delil olarak zikretmektedir
(ahr maqla, G M S, x, 24). Hakikaten, tarih kaynaklarn mterek
ifadelerine gre, c s u s lu k ta n v e c s u s la r d a n n e fr e t ed en ve
bunun hkmdrlar iin, faydadan ok zarar getireceine inanan
Alp-Arslan, bu tekilt kaldrmtr (P o n d r , nr. H o u stm a , s.
67; Trk. trc. K v m e d d in B u rslan , stanbul 1943, s. 67). Sel
uklu mparatorluu iinde Ismllerin uzun mddet gizli faliyetlerde bulunduktan sonra, birdenbire o kadar kuvvetli ve geni bir
tekilt hlinde ortaya kmalarn, o devir tarihileri, b e r d tekil
tnn ortadan kaldrlm olmasna atfederler. Birok meselelerde
Trk kable hayatna has telkkilere sadk kalan Alp-Arslann,
csuslua kar duyduu derin nefreti, onun veziri Nizm al-Mulk
de teyid etmekte ve bu hkmdr zamannda shib-i haber (yni
csusluk vazifesi ile mkellef shib-i berd)'ler mevcut olmadm an
latmaktadr. Kendisine bu hususta sorulan bir suale, Alp Arslanm
verdii u cevap, csusluk tekiltnn sakat taraflarn anlatmak ba
kmndan, tarih vkial ara da uygundur: Bana dost olanlar, bu
istihbrt memurlarna, pek tabi ehemmiyet vermezler; halbuki
dmanlarm, madd ve mnev her vstaya bavurarak, onunla
uyuurlar. O da bana, dostlarm dman ve dmanlarm dost
gsterecek haberler verir. yi ve fena szler, ok gibi tesirlidir;
tekrar edile edile insan dostlarndan soutur ve dmanlarna sn
drr. Bunun neticesi olarak da, dostlar uzaklar ve dmanlar in
sann etrafm alr,,. Mamafih, Ssn-Abbs idre an'anelerinin

STHBRT TEKLTI
iddetli tarafdr olan N iz m

331
a l-M u lk , Alp Arslanm bu dnce

lerini kaydetmekle berber, shib-i haberler kullanmann, yni

b e r d tekiltmn esasl bir idre kaidesi olduunu, ancak bunlarn
dindr, sdk ve doru insanlardan seilmesi lzmunu ilveden de
kendini alamamtr (Siyset-nme, nr. H a lh l, Tahran, 1310, fasl
10, s. 50 v. d.). Sonradan, bir taraftan geni imparatorluk dresinin
ihtiyalar, dier taraftan eski idre ananelerinin gitgide artan tesir
leri altnda, bu tekiltn tekrar vcde getirildii sylenebilir. N i
z m a l - M u l k n, lek yollar zerindeki merkezlere, kendi mer
kezleri etrafnda elli fersahlk mesafedeki haberleri

vermek zre,

muayyen tahsisat ile peyk''ler, yni istihbrt ve posta me murlar

tyin etmek ve bylece her gn memleketin her tarafndan haber
almak lzmu,, hakkmdaki ifadesi (Ayn. esr., fasl 15, s. 63) bunu
anlatt gibi, gene onun, b e r d tekiltnn lzmu ve bunun, gerek
slmiyetten evvelki devletlerde (Ssnlerde), gerek slm devlet
lerinde mevcdiyeti hakkmdaki mtlalar da, bu ihtiyacn bir
ifadesidir. Byk Seluklularda, daha Melikah devrinde, Sultanm
ve N iz m a l - M u l k n husus csuslar kullandklar, Sultan Sancarn Edib Sbiri csusluk vazifesi ile, Hwrezme yollayp, onun
gnderdii bir resim sayesinde kendisi aleyhine hazrlanm bir s -i
kasttan kurtulduu ( D e v le t h , Tezkire, nr. E. D . Brovvne, s. 93)
ve daha bu gibi birok hdiseler, bunu aka anlatmaktadr. A n
cak, bu tekiltn, evvelki devletlerde olduu gibi, merkezde, byk
nfuz shibi riclin idaresi altnda husus bir berd dvnna bal
olmad grlyor.
s m a i l H a k k U z u n a r l (Osmanh
Devleti Tekiltna Medhal, stanbul, 1941, s. 48), Byk Seluklular
da merkezde berd dvn bulunduunu, Siyset-nme'ye dayanarak,
kat srette iddia ediyorsa da, N i z .m a 1- M u 1kn byle bir
dvn'dan hi bahsetmedii ve bilkis Seluklularn bu meseleye
ehemmiyet vermediklerini tasrih ettii dnlrse, bunun yanll
na hkmedilebilir. N i z m - i A r z nin yukanda nakledilen
ifadeside, bu sretle tefsir olunmak icbeder. Yoksa bu kadar kuv
vetli ve geni bir imparatorluk idresinde, merkez idre ile vil
yetler ve Byk Sultan ile ir prensler arasnda sr'atle muhabe
reyi te min edecek resm posta tekiltnn ve her trl istihbrt
vstalarnn (piyde postaclar, ate kuleleri v. s.) bulunmamasna
hibir zaman ihtiml verilemez.

332

RESM POSTA VE
dre tekiltn dorudan doruya Smn-Gaznev an'anelei

zerine kuran Byk Seluklu mparatorluunda, eski tribal telk

kiler tesiri ile vcde getirilmi olan bz ufak ve zhir deiiklikler
arasnda (msl., eski in dvn'nm tura dvn ismini almas gibi),
merkezde berd dvn'nin kaldrlmasn da saymak icbediyorsa da,
bu vazyet, hibir sretle, resm posta tekiltnn ve menzil tertiba
tnn bozulduunu gstermez. N iz m - i A r z nin ifadesini, Sel
uklular devrinde idre makinesinin gevediine, eski meden tesislerin bozulduuna ve yol emniyetinin azaldna bir delil gibi kullan
mak, tarih vkalar karsnda imknszdr. Bu devirde bilkis idre
tekilt genilemi, o zamana kadar hkmet kontrolnden uzak
kalan, tekkeler ve medreseler gibi, dn ve ilm messeseler bile, mun
tazam tekilta balanarak, mrkabe altma alnm ve devlet n
fuzu eski devirlerden daha fazla kendini hissettirmitir. Melikah
devrinde randaki arz meselelerinin tanzimi hususunda bz ka
nunlar karlmas, imparatorluktaki btn yollar ve menzilleri
teferrut ile tesbit eden rehberler vcde getirilmesi ve mesafe l
lerinin tevhdi, eski vilyet taksimatnn, daha Alp-Arslan zamamnda,
yeni ihtiyalara gre tanzim olunmas, yollarn intizam ve emniyeti
hususunda byk gayretler sarfedilerek, yeni yeni kprler, ribatlar
(hn, kervansaray) yaplmas, byk sulama tertibtrun ihys,
ehir hayatnn ve ktisad faliyetin byk inkif, musr tarih
kaynaklardan aka anlalmaktadr. imdiye kadar her nedense,
byk birksm tarihilerin gzlerinden kam olan btn bu vka
lar karsnda, imparatorluun i ve d siyseti iin, iddetle muhta
olduu resm posta tekiltnn bozulduunu iddia etmek mnsz
olur.
Bu mtlamz kuvvetlendirecek dier mhim bir delil, devlet
postas ve istihbrt tekiltnn, byk Seluklularn istidllleri
saylabilecek ir Trk devletlerinde de devamdr. Kirman Seluk
lularndan Muhammed b. Arslan hm, yalnz kendi memleketinde
deil, sfahan, Horasan ve btn civar memleketlerde csuslar
( shib-i haber) vard ve o, bu tekilta ok byk ehemmiyet veriyordu
(M e h m ed b r a h im , Kirman Selukleri Tarihi, nr. H o u tsm a , s.
29 v. d.). X II. asrda Abbs halfelerinin de csus ebekeleri vard;
lkin bunlardan bzlarnn (msl., Mustancid) hafiyelikten nefret
ettikleri cihetle, yle zamanlarda bu tekiltn bozulduunu, N ir

STHBRT TEK L TI

333

a l - D n A ll h gibi, slm dnysnda byk siys rol oynamak

istiycnlerin ise, bunu kuvvetlendirdiklerini gryoruz; mmafih bu
vazyet, gizli csusluktan baka vazifelerle de mkellef olan resm
posta tekiltnn, her zamanki gibi ilemesine engel tekil etmiyordu.
Essen x i .- x i i i . asrlarda yazlan devlet idresine it eserlerde en dindr, hatt tasavvuf akidelerine bal melliflerin bile, memlekette
olup-bten her eyi hkmdra bildirmek vazifesi ile mkellef bir
istihbrt ebekesinin lzumunda mttefik olduklarn, yalnz, bu
ilerde kullanlacak kimselerin birtakm ahlk faziletlere ship olma
sn istediklerini gryoruz (Bk., N a c m a l - D n R z , M ird al ibd, Tahran, 1352, s. 259). Hwrezmahlarda bu tekiltn ve csus
luk vazifesinin byk ehemmiyet kazandn bildiimiz gibi, Hallar
ile devaml mcadelelerde bulunan Zengler ve Eyybler zamannda
da, mnkale ve istihbrt vstalarnn tanzimi iin, byk gayretler
gsterildiine hit oluyoruz. Nur al-Dn Zengnin, yollar zerinde
kervansaraylar ve hududtlarda nbet ve iaret kuleleri yaptrmas,
gvercin postas ihds ettikten baka, sratli hecin develeri vsta
syla, posta ilerinde abukluk teminine almas, idr ve asker
zarretlerin icb idi (Kr., b n a l-A r , M usul Atabegleri Trihi,
Recueil des historiens des Croisades, 11., ksm., 11. 3111).
E y y b le r de, bu anane ve zarretler icb ile, mmkn
olduu kadar bu tekiltn muhafazasna gayret ettiler; mmafih,
galiba Seluklu an'anesinin tesiri ile, bu devletlerde, merkez idrcdeki dvnlar arasnda dvn- berd m mevcut olmadm ve bu teki
ltn baka dvnlara bal bulunduunu gryoruz. Yalnz Anadolu
Seluklularnda, Keykvus 1. devrine it olan Konyada Ferhniye
mahallesindeki 615 tarihli bir mescit kitbesi, onun en yakn adam
larndan olup, sonradan Keykbt 1. tarafndan ldrlen Zayn
al-Dn Baarann, emir-i berd-i sultn olduunu bildiriyor (A h m e d
T e v h id , Teni Fikir mecm. Konya, 14 ubat, 1941, say iv.); bununla
berber ne kitbelerde, ne de tarih kaynaklarda Konyadaki dvn
lar arasnda ayrca bir divn- berd in bulunduuna dir hibir ma
lmata tesadf etmiyoruz. Bu kitbc, posta ve istihbrt ilerinin
bana, hkmdrn, en mahrem bir adamn koyduunu gstermek
bakmndan da, ok dikkate lyktr. Essen Anadolu Seluk! ularnn,
gerek yollarn syi ve emniyetine, gerek istihbrt ilerine byk bir
ehemmiyet verdiklerini btn tarih kaynaklar da anlatmaktadr.

334

RESM POSTA VE

Byk Seluklular zamanndan bahyarak, tarih ve edeb eserlerde,

Arapa bard'in tam karl olan Trke ulak, ula kelimesinin kul
lanlmaa balandn gryoruz (B k.,F u ad K p r l , Teni Fris'de
Trk Unsurlar, T M , v-vm , g). Bu ok eski Trke kelimenin,
Trk devletlerinde bar (d karl olarak kullanlmasnda, Seluklular
kadar Kgar ve Semerkand Karahanllannn da tesiri olduu
muhakkaktr. Yksek bir medeniyet seviyesine ermi olan CenupU ygurlanmn birok idre an'anelerini devam ettiren Karahanllar,
daha Mvernnehrin istilsndan nce bile, ula ad verilen ve
v. asr bandanberi bulunduu muhakkak olan eski Trk devlet
p>ostas tekiltna ve muhbere iin kullanlan ate kulelerine mlik
bulunuyorlard ( F u a d K p r l , Trkiye Trihi, stanbul, 1923, s.
115 v. d.). Berd tekilt ve tekiltn banda merkez idrede byk
bir mir bulundurulmas hususundaki eski Abbs an'anesi, Gazne
liler ve Gorlular vstas ile, Dehli Trk sultanlna da gemitir. Bu
byk imparatorluun merkez dvnlar arasnda dvn berd al-memlik byk bir ehemmiyeti hizdi; resm posta ve istihbrt ilerine
bakan bu dvnn, memleketin her kesinde gizli csuslan ve onlar
dan baka resm memurlan vard; muntazam mesafelerde kurulan
menzillerde, dima harekete hazr sr'atli hayvanlar ve ayrca kou
cular bulundurulur, btn olup-bitenler hkmdra gn-gnne
bildirilirdi. M emurlarn bu husustaki kk bir ihmli, dma kadar
giden ar cezlara arplmalarn icbederdi. b n B a t t t a (Frns.
trc., m, 95)da bu tekilt hakknda mlmata tesadf edildii gibi,
B a r n gibi, ada kaynaklarda da ok mhim tafsilt vardr ( A g h a
M a h d H u sa yn , Legouvernement du Sultanat de Dehli, Paris, 1936, s. 42;
ayrca bk., s h v a r i P rasad , A History o f the Qaraunah Turcs in ndia,
Allahbd, 1, 295 v. d.). Bu sultanlardan bzlarnn csusluk teki
ltna ok byk bir kuvvet vererek, btn tima tabakalara men
sup insanlar arasndan binlerce csus tedrik ettiklerini ve bu hlin,
umum huzru bozacak kadar korkun bir hl aldn yine ada
tarihilerden reniyoruz; mmafih bu hkmdrn zamannda
b e r d tekiltnn ok mkemmel bir hle geldiini ve byk bir
intizam ile ilediini de itiraf etmek lzmdr. Bunlar zamannda
Trke ulak stlah da berd karl olarak kullanlyordu.
Resm posta tekilt Yakn-arkta, bilhassa Msr-Suriye Mem
lk mparatorluunda, byk bir inkiaf gsterdi. Hallar ile ya

STlHBRT TEK L TI

335

plan harbler esnasnda, bilhassa Suriyede, hemen tamamyle bozul

mu olan b e r d tekiltm, yeniden mkemmel bir srette tanzim
etmek erefi, 659 (1261)da, yni clsundan hemen bir yl sonra,
memlk sultan Malik al-Zhir Baybars . a ittir. Gerek merkez
idrenin nfzunu her tarafta

kuvvetle

tesis etmek, gerek ha

riten gelecek tehlikeleri muvaffakiyetle nlemek iin, yollarn ve

istihbrt ilerinin muntazam bir ekle konulmas, hem asker ve
hem idr bir ihtiya idi. Devlet hzinesi iin ar bir yk olmakla
berber, Baybarsn asker ve siys baarlarnda bu tekiltn byk
bir yardm olmutur. Alkal memurlar tarafndan verilen raporlar,
haftann belli iki gnnde Kahircye geliyor ve bu syede i ve d
tehlikelere kar gn-gnne tedbir almak mmkn oluyordu.
Yollarda her trl emniyet tertipleri alnm, muntazam menziller
kurulmu, lzm gelen binlar yaplm, su ve yiyecek meseleleri tan
zim edilmiti; her menzilde sratli hayvanlar, hizmetiler, srcler
ve koucular vard. Kahireden ama, ortalama drt gnde ve Ha
leb e de be gnde posta gidiyordu. Skk vazyetlerde, ama
gnde varld da oluyordu. Tyin edildikleri yerlere bu tekilt
vstasyle giden memurlarn gnderilmesi hizmetinde bulunmak
zre, savvkn ad verilen bir snf mstahdemler de mevcuttu. Yalnz
ordularn evkinde deil, ticr mbdeleler hususunda da, bu emni
yetli ve muntazam yollarn byk hizmeti oluyordu; lkin b e r d
tekilt, daha evvelki devirlerde de olduu gibi, yalmz devlete it
ilerde kullanlmakta idi.
llhanllarn Suriyeye kar yaptklar aralkl, fakat devaml
asker hareketler neticesinde, bu tekiltn yava-yava bozulduunu
ve imparatorluu ieriden ve dardan sarsan trl gaileler arasnda
bir daha eski intizamn bulamadn, mverrih M a k r z (Hitat,
1, 227) syler; fakat btn bu bozukluklar ile berber, bu tekilt
xv. asrda da devam etmitir. Malik al-Muzaffar H ccnin, 747de
bu hususta bz slhat yaptn Ab al-MuhsIn kaydeder. Yalnz,
merkez idrenin urad ml zorluklar karsnda, zaman-zaman
bu masraflarn hi olmazsa birksmn yol stndeki ehirlere yklet
mek uslne bavurulmutur ki, bunun da, birtakm honutsuzluklara
sebep olmas ve ar vergiler altnda ezilen halkn ikyetlerine yol
amas pek tabi idi; ite Trablusamdaki 826 tarihli bir kitbe,
Sultan Barsbaym emri ile, bu ehir halkna ykletilmi olan

336

RESM POSTA VE

b e r d vergisinin kaldrldn ve bunun hkmdr tarafndan de

neceini anlatmaktadr (Bk., C IA , II, i., nr. Sobemheim, 1909, s.
62). K a l k a a n d nin 815 (i4 i2 )de b e r d tekiltnn bozukluu
hakkmdaki ifadesi ve M a k r z nin 818 (i4 i5 )de bunu kuvvetlen
diren szleri ve nihayet, yine Barsbay zamanna it, M okid adh ano
nim kaynan, artk bu tekiltn mevcut saylmayaca,, hakkmdaki
ahdeti, hakik vazyeti aka gstermektedir, y le grlyor ki,
Tim urun Suriye seferini tkib eden yllarda, devlet postas intizamm
bs-btn kaybetmi, eski tekilt bozulmu ve devletin posta ve
istihbrt ileri, yol stndeki ky ve kasabalarda yaayan halkn
hayvanlarn msdere etmek gibi, ok eski zamanlardanberi tesadf
edilen fena bir usl ile, iyi kt temine allmtr. Bu vazyette,
hakik mnas ile, bir b e r d tekiltnn bahis mevzuu olamayaca
pek tabidir.
Seluklulardanberi devam eden ananenin tesiri ile, Memlklerin merkez tekiltnda da mstakil bir berd dvn mevcut deildir.
Baybaas devri gibi, buna en ok ehemmiyet verilen bir devirde bile,
bu tekiltn idresi shib divn al-in (veya ktib al-sirr) denilen
byk mire verilmiti ve b e r d hizmetindeki memurlarn tyini
ona itti. Bu sebeple kendisine amir al-bard nvn da verilirdi. Mem
leketteki btn posta menzillerinin vazyeti, yollar ve menziller
arasndaki mesafeler, husus defterlerde en ince teferrutma kadar
zaptolunmutu. Bu dvnda alm memurlar tarafndan, bu gibi
resm vesikalara dayanlarak, yazlan muhtelif in kitaplarnda bu
hususta ok etrafh mlmat verilmektedir. Kahireden hareketi, veya
oraya erimesi, belli birtakm mersime tbi idi. Memleketin her
tarafnda b e r d veya gvercin postas ile gelen haberleri n ib al-mamlaka, sultna bildirir ve bunlara kar alnacak tedbirler hakknda,
onun almeti ile tevsik edilen yazl emirlerini alrd. Bir posta gel
dii zaman, postac (berd ), candr, devadr ve ktib al-sirr vstas ile
sultann huzruna karlarak, yer per, mektubu devadr'a verir, o
da sultna takdim ederdi. Sultn, mektubu ktib al-sirr 3. vererek,
yavaa okutup dinler ve ona gre icbeden emirleri verirdi. Bu srada
eer sultnn huzrunda baka emrler bulunuyorsa, onlarn ekil
meleri usldendi. Yola kan postaclarn boynuna, sar ipekten
bir kordela ile, bu vazife ile ykl olduklarm bildiren st yazl
bakr, veya gm bir levha taklrd. Postac, vazifesini bitirince, bu

STHBRT TEKLTI

337

levh a y alm o ld u u y erin d v n n a ve rir v e b u n la r, m em u r edilen

p o sta cla ra ve rilm e k zre, ktib al-sirr'n n ezreti a ltn d a saklan rd.
Bu lev h a la rn stnde su ltn n ism i ve l k a p la r ile, it o ld u u n iblik lerin ismi y a z l b u lu n u rd u . D a h a evvelk i d evletlerd e te s d f edilm iyen b u d etin , U z a k - a rk k lt r d iresin e it o lu p , b t n M o o l
d evletlerin d e te sa d f o lu n a n baysa (Islm m etin lerin de Jr L t Jrl)larn (b u n lar h a k k n d a b k., Trk Hukuk ve ktisad mecm., 1939,11, 53-71)
taklid in d en ib a re t o ld u u n u em n iyetle s yleyeb iliriz. B e r d m en zil
leri, b ir em-i hr u n em ri a ltn d a o lu p , a y rc a b u n la rn teftii v a z i
fesiyle m k e lle f add lar d ah i b u lu n u rd u . B z h k m d rla rm (m esel
M elik sm l S lih ), bu b e r d m asrafn karlam ak zre, b irtakm
a r zin in v rid tn va k fe ttii, lk in sonra b u n la rn b y k birksm nn
hta'la ra evrilerek, v a k f v rid tn m a z a ld ta rih k a yn ak la rd a n
an lalm aktad r.
R esm po sta v e istih b rt tekilt, O r ta - a n baka b y k
T r k ve M o o l d evletlerin d e m evcu t o ld u u g ib i, d a h a sonra d a
d eva m etm itir. D a h a s la m iy e t d en n ce T r k d evletlerin d e ulak,
ulag ad a ltn d a m evcu t olan bu tekiltm , M o o l d evletle rin d e de
yam (ya h u t ula"a, yn i ulak) ism i ile m ev c u t b u lu n d u u ve b u stlhlarn , so n rad an Islm k lt r diresin e g iren m u h te lif T r k v e M o o l
d evletlerin d e y in e d eva m ettii m l m d r. S e lu k lu la r d evrin d en ba
la y a ra k , m u h te lif T r k d evletle rin d e k u lla n la n ulak stlh, O sm an h
d evletin d e b e r d kelim esinin y erin i alm o ld u u g ib i, M o o l im
p a ra to rlu k la r nin. h kim o ld u k la r s h a la rd a k u ru la n sonraki T r k
d evletlerin d e, m esel C e l y irle r de, T im u r lu la r d a, K a ra k o y u n lu la r d a, A k k o y u n lu la r d a, S a fe v le r d c, b a n le r de, K r m v e K a z a n
H a n lk la rn d a , yam v e y a ulak ism i a ltn d a , resm d evle t postasnn
b u lu n d u u n u b iliy o ru z. Y in e b u n la rd a tp k y u k a rd a bah sed ilen
Islm ve T r k d evletlerin d eki s', ksd ve peyk g ib i, kou cu h a b er
cilere v e csus ebekelerine de te s d f ed ilm ekted ir. B u ulak, y a h u t
yam (b z d evletlerd e apar) ism i altn d a k i tekiltn, tp k b e r d te
kilt g ib i, za m a n za m a n b z h k m d rla r tara fn d an m u n tazam
ve m kem m el b ir posta sistem i eklin de tan zim ed ild iin i v e b z
za m a n la rd a ise, y o lla r zerin d eki k y v e k a sa b a la r h a lk n a y k le
tilm i bir a n g a riye v e m sdere eklin de,, d evam ederek, birok
s-i istim llere v c ikyetlere y o l a t n g r y o ru z ; fakat b u angariy ey c, yn i d evlet postas iin h a lk n h a y v a n la rn za p tetm ek ussl m

M edeniyeti

X X II.

338

RESM POSTA VE

lne, yalnz slm ve Trk devletlerinde deil, eski randa da tesa

df edildiini ( S a y y d T a g h i N ar, Essai sur l histoire du Droit
Persar des Vorigine Vlnvassion A r abe ; Paris 1933, s. 2x9), Roma Imparatorlunda da mevcut bu usln bir aralk Hadrian tarafndan kal
drldn (B k.,A . B o u c h e -L e c le r c q , Manuel des institution romaires,
Paris, 1931, s. 220), Merovenjler zamannda da paravereda ismi altnda
devam ettiini (F . L o t , La f i n du monde antiue, Paris, 1927, s. 405)
unutmamak lzmdr. Muhtelif zaman ve meknlarda, ayn mhi
yette idr ve ml zarretlerin dourduu bu angariye uslnn
biribirinden iktibas veya taklit edildiini tasavvur etmek mnsz
olur; bununla berber, muntazam bir idre tekilt kuran ve salam
bir mliyeye mlik olan bz kudretli hkmdrlar ve devlet adam
lar, bu fena deti kaldrarak, byk masraflar ile, posta ve istihbrt
ilerini de tanzime almlardr. Ilhanllar mparatorluunun b
yk tekilts Gzn Hn bu hususta Baybarsnkinden hi aa
kalmayacak muntazam ve geni bir tekilt vcde getirmi olduu
gibi (Kr., Rad al-D n, Trih-i mubrak-i Gzn, G M N S , 1940, xv,
270-277), Osmanllar devrinde de muhtelif zamanlarda ve bilhassa
Knn devrinde, sadrzam Ltf Paa tarafndan mhim slhat ya
plm ( F u a d K p r l , L tf Paa, T M , 1925,1, 17-20), Safevlerde
ise, ah Abbs tarafndan bu hususta byk gayretler sarfedilerek
muntazam yollar ve aparhneler (posta menzilleri) vcde getiril
mitir. Osmanh mparatorluu, xv. asrdan balayarak, bilhassa hacc
yolunun emniyet ve intizamn temin iin, byk bir faliyet gster
mi, menzillerde yolcularn her trl ihtiycm temin edecek ekilde
ve det mstahkem bir ehir minyatr mhiyetinde hanlar tesis
etmitir ki, bunlar, plmn bykl ve san'at itibnyle, Memlklerin mmsil messeseleri ile kyas edilemeyecek kadar, azametli
eserlerdir (J. S a u v a g e t, Les Caravanserails Syriens du Hacc, Ars Islamica,
I 937> IV> 98-121). Hkmdrlar veya devlet adamlar tarafndan
tesis edilmi vakflar ile idre edilen bu gibi messeselere, impara
torluun ana-yollan zerinde dim tesadf olunmaktadr (XIII.
asrdanberi Mool ve Trk devletlerinde resm posta ve istihbrt
tekilt hakknda tafsilt iin bk., Islm Ansiklopedisi, madd. U l a k ,
T a m . Bu mesele ile ok sk alkas olan H a n , K e r v a n s a r a y ,
R i b a t maddelerine de mrcaat edilmelidir). Trk ve Islm memle
ketlerinde, yalmz devletin deil, btn halkn ihtiyacm karlyacak

STHBRT TEKLTI

339

umum postalar, ancak xx. asrda, Garp medeniyeti tesiri altnda

vcde getirilmitir.
B ib liy o g ra fy a : Berd tekilt hakknda imdiye kadar umum
mhiyette geni bir tedkik yaplm olmad ve yaplan tedkikler
sadece Abbs ve Memlk imparatorluklarna mnhasr kald iin,
istifade ettiimiz btn kaynaklar yerli yerinde gstermek mecbu
riyetinde kaldk. Onlarn dnda olarak balca u tedkikleri gstere
biliriz: M . Q u a tr e m e r e , Histoire des Sultans Mamlouk (Paris, 1845),
n, 2, s. 87-90; A . v. K re m e r, Kulturgeschichte des Orients unter den
Chalifen (Wien, 1875), 1, 170, 192 v. d.; C i r c

Z ay d n, Medeniyet-i

islmiye Trihi (Trk, trc., stanbul), 1328, I, 213-217; G a u d fr o y D e m o m b y n e s, La Syrie l'epoque des Mamelouks (Paris, 1923), s.
239-249; A . M e z , Die Renaissance des Islms (Heidelberg, 1922; idre
tekilt ksmnda; Trk. trc. lk mecm., Ankara, 1937, s. 123 v. d.).
Gvercin postalar (tayr) hakknda: Q u a tr e m e r e , ayn. esr., 11, 2, s.
115-120; G .

D e m o m b y n e s, ayn. esr., s. 250-254; bu iki eserde,

Memlkler devrine it btn kaynaklar gsterildii iin, onlara

ilve olarak, yalnz a l - K a l k a a n d nin u hulsasn zikredeceiz:
W . Bj r km an, Beitrage zur Geschichte der Staatskanzelei im islamischen
gypten (Hamburg, 1922); J . S a u v a g e t nin ad geen makalesinde
hazrladm syledii Suriye'de Memlkler'in Berd Tekiltna it A bi
deler ve Yollar adl eseri daha kmamtr. R ib a t hakknda bk.,
F u a d K p r l , Vakflar Dergisi (stanbul, 1942), 11,267-278.

ESK TRKLERDE KAHRAMANLIK HAYATI

ve

ANANELER; ALP-ALPLAR DEVR

[Medeniyet tarihim iz bakm ndan ok m him olan a l p ve a l p l a r
d e v r i m efh u m lar hakknda um um bir fik ir verm ek iin, slm An
sik lo ped isin in Franszca nerindeki m akalem izi bu cilde aldk],

A L P (T.). I. Eski ve yeni birok Trk lehelerinde kahraman,

cesur, yiit, zorlu mnalarnda bir kelimedir ki, ahs ismi olarak
kullanld gibi, bir sfat, bir nvan ve kable tekilt iinde asker
bir asalet zmresinin ad olarak da kullanlr (A . C a fc r o lu ,
Uygur Szl, stanbul 1934). Byk Asya ve Eurasia bozkrlarnda
etin ve daim bir mcadele hayat geiren Trkler ve dier altaik
kavimler arasnda, ayn mefhumu ifade eden dier kelimeler de var
dr; mesel Moolcada mevcut olup sonradan Trkeye geen
bagatur (batur) kelimesi, dier altaik dillerde alp'm tam karldr.
Trkede, bilhassa Ouz lehesinde, hemen ayn mnay ifade eden
skmen kelimesi de vardr ki, dmann larb saflarn sken, yaran
demektir ( K g a r , Divn lgt al-Trk, 1, 37). Yine bu mnada apar
kelimesi de kullanlr. X II. asrda Artuklardan bir beye, kurucusu
olan Skmen b. Artuka nisbetle S k m e n le r ad verildii gibi,
Ahlattaki Ermen-ahlar sllesinde de yine ayn isme tesdf olunur.
Osmanllardaki sekban tekiltnn ad da, umumiyetle zannedildii
gibi Farsa sek-bn dan gelmeyip Anadoluda hal seymen diye kulla
nlan skmen'den gelmedir.
Alp kelimesinin eski ve yeni hemen btn Trk lehelerinde mev
cudiyetini biliyoruz: Orhun ve Uygur alfabeleri ile yazlm birok
Trk eserlerinde bu kelimeye has-isim, yahut sfat, veya nvan olarak
tesadf etmekteyiz (T h o m s e n , R a d lo f f , B a n g , vo n r C o q
v. s. tarafndan neredilen muhtelif metinlerde; mesel Alp-Tuu
A lp-Tuluk ge gibi); prens K l Tiginin bindii bir atn Alp-ai{i
isminde olduunu da Orhun Kitbelerinden reniyoruz ki, kahraman

342

ALP VE

atlarna byle isimler verilmesi, ir btn harbi kavimler gibi,

Trklerde de eski bir dettir. Bu kelimenin Hazarlar arasnda da
kullanld, muhtelif tarih vesikalardan anlalyor (G h e v o n d ,
Histoire des Guerres et des Conqultes des Arabes en Armerie, Fms. trc.,
G. Chahnazarian, Paris, 1857, s. 39: Alp Tharkhar; J . M a r q u a r t,
Osteuropaische und ostasiatische Streifzge, Leipzig, 1903, s. 302, 514:
Alp-illut'ver).
Kutadgu B ilig 'd e, Dvn lgt al-Trk'te, xm .-xv. asrlarda yazl
m lgat kitaplarnda (H o u ts m a mn Trke-Arapa lgatinde, b n
M u h a n n a da, A b H a y y nda) ve eski Trk metinlerinde (K v m a l - D n , Nahc al-fardis'ten Derlenen Trke Szler, T M , iv, 172)
tesadf edilen bu kelimenin, bilhassa Ouzlar arasnda daha ok yayl
m olduu daha sonraki metinlerden anlalyor; bununla berber, bu
eski Trk kelimesi, alp eklinde ve yine ayn mnada olarak, Altay,
Abakan, Kazak, Krgz lehelerinde hl yaamakta ve has isim ola
rak kahramanlk hikyelerinde dima gemektedir: Alp-Karga,
Alp-Salay, Kuzgun Alp, Kantay Alp, Alp-Soyan, Alpam v. s.. Bu sy
lediimiz Trk beleri her hlde Mool istilsndan sonraki asrlar
da, kahraman karl olarak Moolca b a g a t u r kelimesini b a tr,
m a tr ekillerinde almlarsa da, ok eski bir mzye kan alp (alp)
kelimesini de saklamlardr.
Eski Trk an'anelerinde ve o an'aneleri yaatan kahramanlk
hikyelerinde bu alp nvnma eskidenberi tesadf edilmektedir:
M a h m d K g a r , Trklerin byk hkmdn olup, ranllar
tarafndan A f r s i y b ad ile anlan menkabev kahramana Trk
lerin Tona Alp-Er adn verdiklerini syler (Dvn lgt al-Trk,
iii, 110 v. d., 272). Kutadgu B ilig 'te de mehur Trk beyleri arasnda
bilhassa Tona Alp-Er zikredilmekte ve Taciklerin buna Afrsiyb
dedikleri tasrih olunmaktadr (J. D en y, A propos d'un traite de morale
Turc, R M M , 1925, l x , 205). Filleri ldrebilecek kadar yrtc bir
cins kaplan (M a h m u d K g a r de bebr) mnasna gelen tona keli
mesi mecazen kahraman mnasna olarak eski Trk onomastikinde
ok kullanlmtr (P e llio t, Notes sur le Turkestan,, de M . W. Barth
old, T'oung pao, 1930, xxv, 33 v. d.). Birok Trk sllelerinin ken
disine mensupluk iddiasnda bulunduktan bu Trk kahramanna
a lp nvnnn verilmi olmas, v. asrda Karahanllar devrinde hl
yayan eski bir Trk an'anesine dayanmak bakmndan, bunun eski

ALPLAR DEVR

343

liini gstermiye kfidir. Turfandaki Alp-Ata mezar da, bu nvnn

ark-Trkistanda eskiliini gsteren bir delildir ( M . F u a d K p
r l , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 1918, s. 71).
Elimizdeki btn trih vesikalar, slmiyetten nce Trkler
arasnda, gerek has-isim, gerek bir eref nvn olarak, yaylm olan
alp kelimesinin slmiyetten sonra da kuvvetle devam ettiini gs
termektedir. X . asrda Abbslerin am vlisi Alp-Tegin, Gaznev
devletinin ilk kurucusu Alp-Tegin, Buhrda Hcib Alp-Tegin,
Gaznev sultan Mes'da sefretle gelen Alp-Tegin, x. asrda Karahtaylar adna Semerkand vlisi olan Alp-Tegin, Byk Seluk m
paratorluu emirlerinden Alp-Gu (Ku), Alp-Aac, Alp-Argu,
Alp-Argun, Seluk hkmdr Alp-Arslan, x i i i . asrda Hezaresblerden Alp-Argu, am Seluklerinden Alp-Arslan, Semerkandda Karahanllar mersndan Alp-Er Han, Hrezmahlar mersndan
Alp-Han, Anadolu Selukleri devrinde Rukn al-Dn mersndan
Nh Alp, zz al-Dn Keykvus devrinde Sivas ilbalarndan Mahmud
Alp (muhtasar bn B ibV de
'Jl eklinde yazlan bu nvn,
o n b a , y z b a , b in b a tbirlerine kyas ederek, e llib a
eklinde okuyan smil Hakk Uzunarlnn bu mtlasna iti
rk etmiyorum; bk., OsmanljDevleti Tekiltna Medhal, stanbul, 1941,
s. m. Tmarl siphnin Anadolu Seluklerinden ellier kiilik zm
relere ayrld hakknda trih hibir kayt bulunmad gibi, Mool
ve Trk devletlerinin asker tekiltlarnda da umumiyetle ar sis
teme riayet edildiini biliyoruz. Bu bakmdan, bu kelimeyi ilba
tarznda okumak lzm geldii kanaatindeyim). Hsmeddin AlpSaru, Kastamonu emri Alp-Yrk ve sonra Osmanllarm ilk devir
lerine it vekyinmelerde adlar geen ve ekseriyetle alp nvnm
da tayan birtakm kahramanlar, hkmdrlardan kk kumandan
lara kadar birok kimseler, x.-xv. asrlar esnasnda A lp adn has
isim, veya nvn olarak kullanmlardr (Ayrca bk., H o w o r th , History o f the Mongols, II, 1, 14, 515; III, 952). Bu sretle Maveriinnchrden Anadoluya kadar, muhtelif Trk devletlerinin hkim olduu ve
muhtelif Trk zmrelerinin skin bulunduklar yerlerde alp kelime
sinin dier bir Trk, veya slm kelimesi ile birleerek bir has-isim
tekil etmesi, nekadar yayldna bir delildir (Bu devirlere it Arapa
ve Farsa muhtelif kaynaklarda bu isimlere tesadf olunur. Basl
metinlerin indekslerine bk.). Alp kelimesinin ayrca bu de alp ekli

ALP VE

344
v a rd r

ki, bz has-isimlerde ( x i i i . ve x v. asrlarda, Mardin de Artuk-

lular sllesinden Nacm al-Dn A l A lp , tmd al-Dn A lp gibi)

rastlyoruz.

buna

Yine bu kelime ile alkal olarak, bir de alpagu (ylpagu, alpagut,

alpavut) kelimesi vardr ki, ahs ismi olarak Orhun K itabelerinde mev
cut olduu gibi (T h o m se n , nscriptions de l Orkhon, Helsingfors, 1896,
s. 163), Uygur metinlerinde buna tesadf edilmektedir ( M lle r ,
Zvei Pfahlinschr, 23, 32; a y n . m il., Uigurische Glossen, Festschrift f r
Fredrich Hirth, Berlin, 1920, s. 317). Karayim, Tobol, aatay, K a
zan lehelerinde ve Moolcada mevcut olan bu kelimenin ( R a d lo ff,
IVrterb., I, s. 430 v. d.), Orhun Kitb eleri'neki ayn kelimeden baka
olduunu, hibir delile dayanmadan syliyen T h o m s e n aklanm
tr zannndaym. Bu kelime de tpk alp kelimesi gibi, hem bir has
isim, hem sfat, hem de ayn mhiyette bir nvndr (Ayrca bk.,
N e m e th G y u la , A honfoglalo Magyarsg Kialakulasa, Budapest, 1930,
s. 259, 260). Trk kable isimlerinde daha birok rneklerini gr
dmz gibi, bu nvnn da sonradan bir Trk kabilesine ad oldu
unu ve xv. xv. asrlarda Akkoyunlu ve Safev devletine tbi kabi
leler arasnda Alpagut adh bir kabilenin de bulunduunu biliyoruz.
II.
Alp kelimesinin, slmiyetten nceki muhtelif Trk devletle
rinde olduu gibi, slmiyetten sonraki Trk devletlerinde ve bilhassa
byk Seluk imparatorluu devrinde, resm bir nvn olarak kullanlmya balandn bz ndir tarih kaytlardan ve bilhassa kitbelerden reniyoruz. Kitbeler ok defa, hkmdrlarn, prenslerin,
byk riclin, terft kaidelerine gre kullanmya haklar olan resm
nvnlar vc lkablar ihtiva ettii cihetle, Ortaa Mslman-Trk
devletlerindeki titulature' renmek hususunda, bilhassa ir diplo
matik vesikalarn yokluu, veya azl karsnda, birinci derecede
ehemmiyet arzederler. te bu bakmdan x. xv. asrlara it kitbe
v. b. tarih vesikalardan, alp kelimesinin resm bir nvn olarak kul
lanlmas hakknda, u neticeleri karabildik: Byk Seluk impara
torlar, hatt onlar metb olarak tanyan Seluk ailesine mensup
dier hkmdrlar, alp nvnm tamyorlard. Nizm-i 'Arznin,
Anadolu Selukleri'nin ceddi Kutulmua isnad ettii alp-gz nvnnn srf bir isnattan ibret olduunu ve hibir tarih vesikada buna
tesadf edilmediini Mirz Muhammed K azvn (Chlr M aqla,
G M S , s. 45, 182 v. d.), pek hakl olarak, iddia etmitir. Bu nvn

ALPLAR DEVR

345

daha ok onlarn byk emirleri tamlar ve sonradan onlarn kur

duklar muhtelif devletlerde alp nvn, nanc, kutlu, bilge kelimeleri
gibi eski Trk nvanlan ile birlikte, hkmdrlarn resm lkablar
srasna girmitir. ptida Halepte Sultan Melikah emirlerinden
Aksungura it bir kitbede alp nvnn grmekteyiz. Sonra am
Atabegleri ile Elcezire ve Suriye Atabeglerinde, Artuk-oullarnda
alp-kutlu, alp-nanc-kutlu, alp-gzi nvnlarma kitbelerde daima
tesadf ediyoruz (Repertoire chronologique d epigraphie Arabe, publication
de l nstitut Franais d Archeologie Orientale, Kahire, 1931-1937,
neredilmekte; nu. 2764, 3021, 3072, 3085, 3111, 3112, 3122, 3146;
V a n B erch em , Amida, Heidelberg, 1910, s. 76, 92, 104, 120, 122;
a y n . mil. Arabische nschriften aus Armerien und Diarbekr, Berlin 1910,
s. 148 v. d.). Kitbelerin bu hidliini, bz slm vekyi'nmeleri
de kuvvetlendiriyor: Mesel, Atabeg

Zengnin, kitbelerinde gr

dmz baka lkaplar arasnda

lkabn da tadn b n
a l - K a l n i s tasrih etmektedir (History o f Damascus, nr. H . F.
A m e d r o z , Beyrut, 1903, s. 284). Bu sllelere mensup hkmdrlardan bzlarna sunulan eserlerin mukaddimelerinde de onlarn resm
lkaplar, tamamyle kitbelerde grdmz ekillere uygun olarak
zikredilmekte ve alp-nanc-kutlu lkabna onlarda da tesadf edilmek
tedir (Msl., bk., Mehed ktphnesindeki yazma Dscoride terc
mesinin

mukaddimesi

ve bu

ktphnenin Talran'da

baslan

katalogu, nu. 27).

Trke alp nvnmn, slm kltr tesiri altnda, Yakm-ark
slm dnysnda daha ilk asrlardanberi ok yaylm olan gaz
lkab ile beraber alp-gzi eklinde kullanlm olmas, yalnz bu
zikrettiimiz Seluk belerinde deil, Gorlular gibi Seluklerin
siys ve meden nfuzu altnda kalm dier devletlerde de grlmek
tedir. Gorlularn Herat vlisi Malik Nir al-Dn Gz buna bir
misaldir. Gor sultan Giys al-Dnin kz kardeinin olu olup, birok
harblerde onunla berber bulunan vc 600 (1203) de, Herat vlisi
iken vefat eden bu adamn bu nvn tamas, her hlde Seluk
titulature nn tesiri neticesidir; fakat tpk Seluklerde olduu gibi,
bu nvann, sultanlar ve ehzdeler tarafndan deil, slleye mensup
kadnlarn oullan tarafndan kullanlmas dikkate lyktr (The
Tabaqt-i Nir, Farsa metin, Calcutta, 1846, s. 121; E. Brovvne
ve M . Qazvini, The lubbu'l-Albb o f Muhammed i A u.fi, London, 1906, s.

346

ALP VE

I 59> 32 1 ! Trih-i Sstn, nr. Melk--uar Bahar, Tahran, 1314

ems, s. 388; M u h a m m e d b. Q a y s a r -R z , a l-M uj am f i ma'ylr-i ash*n'l-'ajam, G M S , London, 1906, x, 346). Bu nvnn bz
byk devlet adamlarna da verildiini, gerek Seluklerde, gerek
Hfezmahlarda vc gerek Atabeglerde gryoruz; fakat bu takdirde
bu nvn, kutlug ve inan gibi tbirlerle deil, emirlere ve kumandan
lara mahsus ir lkaplarla birlikte zikredilmektedir: 564 (1168)de Rmiyede istinsah edilmi bir Siyset-nme nshasnn Shib-I
kebr Alp-Caml al-Dn emri ile yazldn

grmekteyiz (S a c h a u

ve E the, Catalogue o f the Pers. Turk. Hindustani and Pushtu M ss. o f the
Bodleian library, 1889, nu. 1, 1424). Alp nvn, eski Trk titulature nde
mevcut ilek ve tirek (direk) lkablar ile birleerek alp-ilek, alp-tirek
ekillerinde de kullanlmtr. X II. asrda Hrezmahlarn Cend hu
dudunda yaayan Trk kable reislerinden birinin alp-direk nvnm
tadm bildiimiz gibi (Trkh -i Juuayni, G M S , London 1916, n,
2; xv, 40 v. d.), eski bir Ermeni tarihinin Anadoluda Kutulmuun
halefi olarak gsterdii Islm kaynaklarnda zikredilmiyen Alphilag adl prensin de, alp-ilek lkabn tayan bir Seluk prensi olmas
icbcttiini vaktiyle gstermitim (Belleten, Ankara, 1937, 1, 288).
lek, hkmdrlara ve hkmdr ailesine mensup prenslere verilen
yksek bir nvn olduu hlde; tirek (direk), kable reislerine verilen
daha ehemmiyetsiz bir nvndr. Islm-Iran kltr tesiri altnda hinh, sultn al-azam gibi, imparatorlara mahsus nvnlar alan ilk
Seluk sultanlar, dier prenslere ilek, alp-ilek gibi, yksek bir nvn
vermekte tereddt etmemilerdir. ada Ermeni tarihisinin bu
kayd syesinde, Seluklerde eski Trk titulature' an'anclerirn
imdiye kadar sanldndan daha kuvvetle yaad neticesini kar
maktayz.
Btn tekiltlarnda eski Seluk an'anelerini devam ettiren ve
Irak Seluk Sultanl da ortadan kaldrldktan sonra, kendilerini
Byk Seluklerin dorudan doruya vrisi sayan Hrezmahlar,
alp nvnn yalnz byk emirler ve kable reisleri iin (mesel Call
al-Dnin byk emirlerinden Alp Hann nvamnda grdmz
gibi), dier Trk lkaplar ile birlikte kullanmakla kalmamlar
(M u h a m m e d e n -N e s e v , Histoire des Sultan D jelal ed-Dn Monkabirti, trc., O H o u d a s, n, Paris, 1891-1895, Arapa metin, s. 138),
byk sultanlara mahsus dier imparatorluk lkaplar ile berber,

ALPLAR DEVR

347

galiba alp nvnm da kullanmlardr: Hrezmahlara it an'aneleri

bilmesi icbeden Mavln C a l l a l - D n R m , Mesnev sinde
( A n k a r a v , erh, v, 215; v, 451), Muhammed Hrezmah hakkn
da alp-ulu nvnm kullanmaktadr (M . e r e fe d d in Y a lt k a y a ,
Mevlna'da Trke Kelimeler ve Trke iirler, T M , 1934, iv, s. 112).
Hrezmahlarda, Atabeglerde, Gorlularda devam eden bu Sel
uk an'anesinin Hindistandaki Trk devletlerinde de
gryoruz; bilhassa Hala sllesinden mehur A 1

devamn
a l-D n

zamannda, sonra onlarn an'anelerini devam ettiren Tulukahlar

devrinde, devletin byk emirlerine hkmdr tarafndan alp-han
nvnmn verildii tarih kaytlardan anlalyor ( Z iy a l - D n
B r n , Trih-i Firz h, Bibliotheca Indica, new series, nu. 23, 1862,
s. 240, 527; M u h a m m e d K s im A s t a r b d , Trih-i Ferichta,
Bombay, 1831, .1, 176, 238). Bu nvnn bunlarda, xv. asr ortalarna
kadar devam ettiini grmekteyiz ( Abd al-Kdir al-Badoni, Muntakhab al-Tavrkh, Bibliotheca Indica, new series, Calcutta, 1868, s. 219).
Bu ananenin baka Mslman-Hind sllelerine de getiini Mlv
hkmdrlarnn Gorlular besine mensup olan Heng hn
(1405-1435) velahd iken, Alp Han nvnm, veya adn tadndan
istid'll ediyoruz ( H a lil E d h em , Dvel-i Islmiye, stanbul, 1927, s.
477). Anadolu Selukleri ile onlarn yerine geen muhtelif slle
lerde ve Cengiz ocuklarnn kurduklar muhtelif devletlerde alp keli
mesinin resm bir nvn olarak, kullanldna dair diplomatik vesi
kalara mlik deiliz. Yalnz, kable tekiltnn ve kable ananelerinin
henz kuvvetini saklad Ouz beleri arasnda alp kelimesinin,
gerek has-isim ve gerek Ouz kahramanlarna verilen husus bir n
vn olarak kullanldn gryoruz.
III.
Trklerin geni Asya bozkrlarnda ok eski zamanlardanberi
geirdikleri etin ve mcadeleci hayat artlarnn, kahramanlk ve enkcilik an'anelerinin Trk hayatnda yerlemesinde byk tesiri olmu
tur. Uzun asrlar esnasnda ok geni coraf shalarda biribiri ardnca
batp kan byk gebe imparatorluklar kuran ve ifti, ehirli halk
ile meskn byk memleketleri hkimiyetleri altna alan bu atl g
ebeler, her eyden ok, asker tekilta ve kahramanlk seciye
lerine kymet verirlerdi. Kabileler ve kable konfederasyonlar ara
snda dhil harbler, yabanc kavimler ile yaplan mcadeleler, akn

348

ALP VE

lar ve istillar, Trk cemiyetinde en yksek eref yerinin kahramanlara

verilmesini icbettiriyordu. Gebelikten kp yerleik hayata geen,
iftilik ile uramya balyan ve hatt ehirlerde yerleen Trkler
bile, asrlarca bu kahramanlk ananelerine bal kaldlar. Trklerin
kurduklar muhtelif siys heyetlerin daima asker bir devlet mhiye
tini muhfaza etmesi, cihad esasna dayanan Islm dininin Trkler
arasnda yerlemesi, Seluklerdenberi tarih gidiin Trkleri daim
bir harb hayat iinde bulundurmas, bu kahramanlk, alp hk ananele
rini asrlarca, canl bir ekilde, devam ettirmitir. Muhtelif Trk ube
lerinin halk edebiyatnda, hikye ve destanlarnda, ataszlerinde,
hulsa ahlk telkkileri aksettiren btn eserlerinde bunu grmek
mmkndr. slmiyetten nceki Trk alplar', slmiyetin cihad
ve gaz mefhumlar Trkler arasnda yerletikten sonra, nce alpgzi, yni Mslman-Trk kahraman mhiyetini almlar, tasavvuf
cereyan ve muhtelif tasavvuf tarkatleri halk arasnda yerleince de
alp-erenler, yni sava derviler, ekline girmilerdir. Bunlar bilhassa
hristiyan lkeleri ile bitiik snr memleketlerinde, yni ac'larda g
ryoruz.
Alplar'm, eski Trk kable tekiltnda, kable reisinin etrafnda,
bilhassa harblerde, ecat ve yararlklar ile ykselmi fertlerden m
rekkep, bir nevi imtiyazl smf tekil ettii tahmin olunabilir. Bu g
ebe asilzdeliin teekklnde, belki versetin de tesiri olmakla
berber, ferd meziyet, bu mertebeye ykselmek iin, birinci artt.
Daha ocukluundanberi avlarda, aknlarda, cenklerde kahramanlk
gsteremiyenler, bu smfa giremezlerdi. Bir kahraman nekadar tehli
keli, cretli iler yaparsa, nekadar ok dman ba keserse, ka
ble iindeki tima yeri o derece yksek olurdu. Trkler vc Cermenler gibi tarih kavimlerin eski devirlerinde grdmz bu
cins telkkilere, bugn yeryzndeki birtakm iptida kabilelerde,
hl hit olmaktayz ( R o b e r t L o w ie , Traite de Sociologie Primitive,
Paris, 1935, s. 333-336). Herhangibir kable reisi muhtelif kabileleri
kendi hkm altna alp, konfederasyon mhiyetinde bir siys toplu
luk kurduu zaman, etrafnda yine alp'lardan mrekkep bir aristokrat
snf bulunurdu. Bzan bir kable reisi de olan bu alplar GabAvrupa feodalizminde grdmz vassallk rbtasna benzer
ahs bir ba ile, byk reise bal bulunurlard; fakat onlarn da yine
ayn hukuk mhiyette balar ile kendilerine bal alplar olurdu.

ALPLAR DEVR

349

tima derecelerine gre, az veya ok hayvan srlerine mlik olan

bu alplar'm,_ayrca hizmetileri, kleleri de bulunurdu. Tarih vesika
larn bize gsterebildii devirlerden bahyarak, Asya bozkrlarndaki
bu Trk kabilelerinde muhtelif itim tabakalarn teekkl etmi
olduunu gryoruz. Byk reis, dier reisler ile ve kable reislerinin
kendi alplar' ile olan karlkl mnsebetleri, urf hukuk kaidelerine
gre, tanzim ve tyin edilmitir. Taraflardan birinin bu kaidelere
riayet etmemesi, aradaki balarn derhal krlmasna, yni dhil
ihtilller ve isyanlar kmasna sebep olurdu. Esasn eski Trk paga
nizminin din telkkilerinden ve yinlerinden alan hukuk kaidelere
gre, reisler kendi alplar'ma belli zamanlarda, belli terifat usllerine
bal umum ziyafetler vermiye, ziyafetten sonra da maln yamalatmya mecburdu : Muhtelif Trk belerinde, ime-jeme, len, a
gibi isimler alan bu umum ziyafetler, reisin hkimiyetini kuvvetlen
diren balca vsta idi. Bunu yapmyan bir reis, alplar zerindeki
hkimiyetini kendiliinden kaybederdi.
Alplar'm kable hayatndaki itim rollerini, daha dorusu akn
ve apullarn mhim bir istihsal vstas olduu devrin yaay eklini,
Dede Korkut hikyelerinde olduka ak bir srette gryoruz. ark
Anadoludaki yar-gebe Ouz airetlerinin x i i i . - x i v . asrlardaki
hayat tarzlarm ok canl tablolar hlinde tasvir eden bu eser airet
hayatnn ve messeselerinin yzlerce yl hemen ayn ekilde devam
ettii dnlecek olursa - bize daha slmiyetten nce Seyhun
imlindeki bozkrlarda yayan Ouz kabilelerinin hayat ekilleri
hakknda da bir fikir verebilir. Bu eserde hrici bir cil mhiyetinde
olan slm kltr tabakas, onun hakik ideolojisini ve paganizm
kalntlarn lykiyle rtememektedir. Ekseriyet ile Bayndr boyuna mensup olan bu Trkmenler, x i i i . -x v . asrlarda Grcler,
Ermeniler, Trabzon Rumlar gibi hristiyan unsurlar ile daim bir
mcadele hlinde bulunduklarndan, bu hikyelerde Trk alplar,
birer alp-gzidir. Bunlar tehlikeli avlara giderler, kfirler ile gaz
ederler; hepsinin srleri vardr; iyi binicidirler; ok ile, kl ile,
sng ile harb ederler. Aralarnda kan dvalar vardr. Harblede
ferd mcadelelerde bulunurlar. lerinde o z a n l a r , yni sazirleri de vardr. Bu devrin kadnlar da umumiyetle ayn mterek
karakterleri haizdirler. Bu vazyet phe yok ki, Garb-Anadoluda
Bizans hudutlarnda yayan airetler arasnda da byle idi. Osmanh

ALP VE

350

ftht, mslmanlk snrlarn Balkanlar iine ilerletince, alplar

devri,, diyebileceimiz bu devrin btn hususiyetleri orada da iti
m ve siys tekmln icbettirdii bz ayrlklar bir tarafa brakl
mak artyle hemen hemen aym ekilde kendini gstermitir.
X IV . asrn banda mehur ir k Paa, Trk alplarndan
uzun uzun bahsederek, bu ananenin Anadoluda da o vakitler
kuvvetle yaadn aka gstermektedir; ona gre, a lp olmak
iin, dokuz ey lzmdr: Salam yrek yni cesaret, bz kuvveti,
gayret, iyi bir at, husus bir libas, yay, iyi bir kl, sng, uygun bir
arkada ( F u a d K p r l , Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s
tanbul, 1918, s. 273). Ondan bir asr sonra, Murad n. devrinde,
Seluk-nme'sini yazan Y a z c A l, x i i i . asr Seluk Anadolusunu
tasvir ederken, alplar'a it bz hususiyetlerden bahsetmektedir;
alplar, atlarnn boynuna altnl kutaslar takarlard; avda ok ile kap
lan vuranlarn bileine kaplan kuyruu aslr, bir atmda okla ku
vuranlar sorgu takmya mezun olurdu (Ayn. esr., 272 v. d.). Bu tav
sifler, mellifin yaad asra it mhedelerinin mahsl gibi saylsa
bile, x i i i . asr Anadolusundaki Trkmen airetleri iin daha doru
olarak kabl edilebilir. M a h m u d K g a r nin alplar'a mahsus bz
detler hakknda verdii malmat (mesel atlarnn kuyruunu ipek
ile rmeleri gibi; 11, 280) ile, xv.-xv. asrlarda Rumeli snrlarnda
Osmanl kahramanlarnn, aknclarnn hayat tarzlar ve kahraman
lk detleri hakknda mlik olduumuz bol vesikalar bir araya getiri
lecek olursa (F u a d K p r l , M ill Edebiyat Cereynnn lk Mbeirleri, stanbul, 1928, s. 72 v. d.), alplar devri,, dediimiz iptida
kahramanlk devri ideolojisinin ve ananelerinin Trkler arasnda
nasl asrlarca devam ettii daha kolay anlalr. Vaktiyle de sylemi
olduum gibi, mverrih k Paa-zdenin ehemmiyetle bahsettii
Rm gzleri, Mslman alplardan baka birey deildir.
IV .

A lp , A lp , A lp a g u t isimlerine Trkiyedeki yer adlarnda

hl tesadf edilmektedir: Karsta Alp-kale; Kastamonuda Alp-Ars

lan ky; Kastamonu, Zonguldak ve Eskiehirde A lp kyleri; o
rum, Bolu, Kastamonu, Bursa, Ankara, Ktahya, ankr, Bilecik,
anakkale ve Krklarelinde Alpagut veya Alpavut kyleri gibi (bk.,
Kylerimiz, nr. Dhi' iye Vekleti, stanbul, 1933). Eski Osmanh
imparatorluu memleketleri ile, bugn Trklerin oturmakta olduu
geni coraf shalardaki yer ve ky adlar dikkat ile aratrlacak

ALPLAR DEVR

351

olursa, bu isimlere daha ok tesadf olunaca tahmin olunabilir.

Ky adlarnda bilhassa Alpagt ismine ok tesadf edilmesi, bunun
yukanda sylediimiz gibi, bir kable ad olmasndan ileri gelmek
tedir. Bu kableye mensup kk zmreler, ayr kyler tekil etmek
zre, muhtelif yerlere daldklarndan yahut merkez idre tara
fndan datldklarndan pek tabi olarak, bu isme daha ok tesa
df olunuyor. Rumelide grdmz bu ismi tayan kyler, her
hlde, Balkanlarn Osmanllar tarafndan fethinden sonra, Anadolu
dan nakledilen Alpagutlar tarafndan kurulmu olmaldr. Bunlara ilve
olarak, E v li y e l e b nin. xv. asrda Tokatta mevcut bir A lp G z tekkesinden ve onun civarnda ayn ismi tayan bir mesireden
bahsettiini de syliyelim (Seyahat-nme, v, 60, 68, 71). Mahall ananc,
A lp G z yi Dnimendliler devrine mensup sayyordu.
B i b l i y o g r a f y a : imdiye kadar alp kelimesi hakknda, ne. filo
loji ne de trih bakmndan, hibir husus tedkik yaplmad iin,
kaynaklarmz makale iinde ayr ayr gstermiyc mecbur olduk.
V a n B e r c h c m in Amida (S. 92, not. 5) da verdii ksa izahlar ile,
Z. G o m b o c z un u srada elimde bulunmyan ... Arpadkari adl
eserinde (S. 43 v. d.) verdii filolojik bilgiler bir tarafa braklacak
olursa, A lp l a r vc alplar devri,, hakknda balca u eserlerde tarih
malmata tesadf olunabilir: F u a d K p r l , Trk Edebiyatnda
lk Mutasavvfla 7 , stanbul, 1918; a y n m il., Les Origines dc VEmpire
Ottoman (Etudes Orientales, 11) Paris, 1935, bk., index. Bu eserin, u son
yllarda Trke basm da neredilmitir (Osmanl Devleti'nin Kuruluu,
Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, vm. scri-Say 8; Ankara, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 1959).

1952DE STAN BU LD A TO PLAN AN

XXII. MSTERIKLAR KONGRESNN

AILI NUTKU
nsanln geirdii son Cihan Harbi korkun felketinden sonra,
ikinci defadr ki, Milletleraras Msterklar Kongresi toplanyor.
Dnynn drt bucandan gelmek zahmetini ihtiyar eden Muhterem
Kongre Azsna, Trkiye Cumhuriyeti adna Ho geldiniz,, derken,
erefli bir mzye mlik olan Kongrenizin, bu xx. toplants iin
stanbulu semesinden dolay duyduumuz memnuniyet ve krn
da ifade etmek isterim.
stanbulun emsalsiz coraf vazyeti, arkeolojik zenginlikleri,
elbette bu intihapta mil olmutur; fakat btn bunlarn dnda,
Trkiyenin bugnk mkl dny artlar iinde dahi, her shada
milletleraras ibirliine byk bir ehemmiyet vermesi ve insanln
istikblini bu ibirliinde grmesi keyfiyeti elbette unutulmamtr.
Hakikaten, insanln bugnk straplarn dindirebilmenin,
yeryznde hkim olan korkun emniyetsizlik buhrnna son verme
nin tek resi, milletler arasnda adlet ve msvat esaslarna daya
nan samim bir ibirliinin kurulmas, dier bir ifde ile, Birlemi M il
letler artnn btn engellerden kurtularak ilemesidir. Bu hakikati
vicdanlara yerletirecek, ferdleri ve milletleri bu yolda birletirecek
en byk miller ise, hi phe yok ki, her trl prejjelcrden ve
ovenizmden r olarak, insanln hayr nmna yalnz hakikati ara
yan hakik ilimdir ve onun mukaddes mealesini ellerinde tutan ha
kik ilim adamlardr.
Hakik lim,, ve Hakik lim Adam,, derken, kullandm bu
Hakik,, sfatnn mhiyeti zerinde bilhassa durmak isterim:
Esas itibariyle llm in ve lim in sahtesi olmyaca hakl
olarak sylenebilir; fakat bu bedhete ramen ok hazin bir hakikat
tir ki, bilhassa mnev ilimlerde, llm,,in olduu gibi limin de
sahtesi vardr. Her ne renkte olursa olsun, btn Rejimlerin ilim nIslm ^ ledeniyeti A A ///

MSTERIKLAR KONGRES

354

mn verdikleri ideolojilerini ve bunlarn nazariyecilerini bu kate

goriye sokmakta hibir mbala yoktur.
nsanlk haysiyetinin ve fikir hrriyetinin mevcut olmad bu
zulm ve esaret memleketlerinde, ilim nm altnda mnkaa edi
lemez akideler,, ve onlarn mteassp ve sahte vizleri vardr. Bunun
dnda, hakik ilim ve hakik ilim adamlarna hibir hayat hakk
tanmaz. Bunu sylerken doru yanl her fikrin, her nazariyenin en
geni ekude mnkaa edildii hrriyet memleketlerinde de birtakm
dar ve btl kanaatlerin ilim nm altnda ortaya atldm inkr
etmek istemiyorum; fakat bu memleketlerde, serbest mnkaa bu
dalletlerin mhiyetini kolayca meydana koyar ve insanlk iin dou
rabilecekleri zararlar nlemeye muvaffak olur.
Aziz Kongre zlar,
Hkmetim,

szleri kendi adna selmlamak vazifesini bana

verirken, benim heyetinize yabanc olmadm, hatt bir dereceye

kadar beni de kendinizden saymak lutfkrlnda bulunacanz
dnmt. Ben de bu lutfkrlmzdan emn olarak aramzda
bulunuyorum. Kongrelerinizin eski bir mensubu ve emekdr bir mes
lektanz sfatiyle, birok kymetli htralarn tadm bu samim
muhitte tekrar bulunmaktan nekadar bahtiyar olduumu ifadeden
cizim; fakat, bu bahtiyarlk hissiyle mterfk olarak, bu itimin
bende dourduu bz samim teessrleri de aklamaktan kendimi
alamyacam:
Bundan eyrek asr evvel bu gibi itimlarda kendilerine tesadf
ettiimiz birok yal stadlar, hatt bu gibi frsatlarda daima bulu
tuumuz benim neslime mensub birok mmtaz ahsiyetler de ebediyyen aramzdan ayrlm bulunuyor. Ben, bu ac hakikati bildiim
halde, hl o Aziz Dostlan karmdaki saflarda aramaktan kendimi
alamyorum.
Bugn muhterem heyetinize hitabedebilmek frsatndan fayda
lanarak, Oryantalizm'in bugnk durumu ve istikbli hakkmdaki bz
dncelerimi en ksa ekilde arzetmek istiyorum. Geni mnasyla
Oryantalizm'in nasl doduu ve bugne kadarki inkiaflarnn hangi
safhalardan getii ve hangi tesirlere tbi bulunduu mlmdur.
X IX . asrda byk bir inkiaf gsteren muhtelif Oryantalizm beleri,
bilhassa xx. asrda ark memleketlerinde mill urun inkiaf ve
Garbn ilm zihniyetinin ve metodlannn kabl ile ark ilim adam-

AILI NUTKU

355

lannm Garbn ilm faliyetlerine itirkleri neticesinde, daha sr atli terakkiler kaydetmitir. Geen asrda, Avrupann sanyi kapita
lizmi ve mstemlekecilik siyseti syesinde byk bir inkiaf gsteren
Oryantalizm1in, xx. asrda, bilhassa Birinci ve kinci Dny Harbleri
akabinde ve birok ark memleketlerinin istiklllerine kavumalar
neticesinde, ok daha byk ve daha sratli bir terakkiye mazhar
olmas tabi idi. ark ve Garp arasndaki bu ilm ibirliinin parlak
bir misalini tekil eden Kongrenizin, oryantalizmin btn belerinde, ilm almalarn henkletirilmesini salayacak salam ve
rasyonel tekiltlar kuracak msbet neticeler temin etmesini mit ve
temenn ediyorum. Hakikati aramak iin hep berber alan muhte
lif milletlere mensup ilim adamlar, insanln mterek mal olan
mnev kymetlerin mdafaasnda ve milletler arasnda karlkl
tesnd, anlay ve sevgi zarretini telkn eylemek hussunda phe
yok ki, milletlerine en asl rehber olurlar. lmin en byk nsan ky
meti, ite, bu birletirici ve anlatrc asl hviyetindedir. Oryantaliz
min ilim tarihi bakmndan, xx. asrda nekadar byk hizmeti ol
duunu, yalnz bz ilim belerinde deil, daha umum olarak ms
bet dncenin inkiafnda ne byk bir rol oynadn izaha kalk
acak deilim. Bunu hepiniz benden ok iyi bilirsiniz. Sadece, dikkate
ayan olan bir-iki noktay huzrunuzda zikretmekten kendimi alam
yorum: Oryantalizm, medeniyetin uzun bir tekml mahsl olduu
nu, btn kavimlerin bunda hissesi bulunduunu isbat etmek sre
tiyle, bu mefhumu muayyen bz kuvvetlerin mahdut shasna inhi
sar ettiren dar ve kapal zihniyeti deitirmitir. Birinci Dny Harbinden sonra neredilen umum tarih serilerine baknz: Mnhasran
Avrupay siklet merkezi olarak kabl eden eski tarih kitaplarnn dar
grlerini daha geni bir anlaya inklb ettirmek dncesi derhal
gze arpar. Geri bu henz bir balangtr, bir temyln ifadesidir;
fakat Avrupaya mnhasr kapal bir anlaytan, btn dnyy kap
layan cihanml,, bir anlaya gemek zarretinin tarihilerce her
gn daha iyi idrk ediidiini gstermektedir. Bu, hi phesiz, oryan
talizmin zaferidir; fakat, oryantalizmin llk-a hakknda parlak neti
celer elde etmi olmasna karlk, Orta-aa ve Yeni-zamanlara,
mesel slma ve Trk tarihine it tedkiklerinin henz ok geri bu
lunmas, bilhassa oryantalist olmayan tarihileri ok hakl ikyetlere
sevketmektedir ve bu noksan yznden umum tarihin birok byk

356

MSTERIKLAR KONGRES

problemleri hl bir muamm hlinde kalmtr. Bu, oryantalizmin bu

beleri ile uraan meslekdalarn, zerinde ciddiyetle durmalar
icbeden ok mhim bir meseledir. Mslman milletlerin, Garp
dnys ile uzun asrlardanberi ok sk siys ve iktisd mnasebet
lerde bulunmalarna ramen, bu milletler hakkmdaki bilgilerin bu
kadar geri kalmasnn muhtelif sebepleri vardr.
Mesel, Islmiyta it tedkiklerin dar mnas ile felsefe shsma mnhasr kalmasna, asrlardanberi Mslman mtebahhirlerin
yaratt ilm ananenin tesirinin sebebiyet verdii muhakkaktr.
Bu sretle teesss etmi olan routineden kurtulmak uzun mddet
mmkn olmamtr.
Trklere, Araplara, ranllara it tarih tedkiklerin asker ve
siys vkalarm tesbitinden, biyografilerden ibret kalmas, enstitsyonel mahiyette esas millerin tamamyle ihml edilerek sdece rz
miller zerinde durulmas, iktisd ve itim tarihe, messeseler
tarihine, din tarihe hi ehemmiyet verilmemesi, Islm tedkikleri shsmda derin bir zihniyet deiikliine lzum olduunu gsteriyor.
Geri salam bir filolojik hazrln (formation) tarihi iin balca
temel olduu ve eruditior mesisinin, cidd bir sentezi mmkn klan
malzemenin hazrlanmasn temin ettii muhakkaktr. Byle olmakla
berber, btn bunlarn tarihi iin sdece bir vsta olduu da asl
unutulmamaldr. Mznin brakt birtakm izler arasndan tesdfen bulunan bir vesika zerinde filoloji metodlarnn en ince uslle
rine gre almak ve bu vesikay neretmek; ve bu gibi vesikalar ara
snda tarih bakmdan en manal olanlar ayrmak sretiyle mznin
bir vehesini, bir messesesini ihy etmek baka baka eylerdir. Islm
tedkikleriyle uraanlar filolojik hazrlklarn, tarih bir formation'la
tamamlamadka ve itim ilimlerin muhtelif disiplinlerine hkim
bulunmadka, b; vazyetin deimesine imkn olmyacak ve dnya
tarihinin birok problemleri halledilmeyecektir.
Binaenaleyh tarihin ir belerinde Garp ilm messeselerinde
bir asrdanberi tkib olunan usllerin slm memleketleri niversite
lerinde tatbikini salamak ve bu sretle yeni bir zihniyetten ilham alan
aratrclar yetitirmek, tahakkuk ettirilmesi icbeden birinci arttr.
Bundan baka, ayn mevzularla alkal ilim adamlar arasnda daim
bir ibirlii temin edecek milletleraras tekiltlar vcde getirmek,
gen aratrclar iin alma vstalar (instruments) hazrlamak da
zarrdir.

AILI NUTKU

357

slm tedkikleri iin yeni bir zihniyetle hazrlanacak yeni alma

vstalarndan bahsederken, yeni bir tab mmtaz ve tecrbeli stadlardan mrekkep bir heyet tarafndan hazrlanmakta olan slm Ansik
lopedisini hatrlamamak imknszdr. Neri zamannda, umum g
r vc pln itibriyle, olduka geri bir zihniyeti temsil eden, fakat
buna ramen ilim lemine byk faydalar temin ettii de muhakkak
olan bu eserin yeni basm, slm tedkiklerine yeni bir zihniyet ala
yacak ve yeni bir istikamet verecek srette, ikml edilmelidir. Filolog
ve oryantalist olmayan tarihilerin, sosyologlarn ve muhtelif itim
tarih belerinde alan aratrclarn istifadesini temin iin, Ansik
lopedi' nin yeni basm, slmiyetin byk meseleleri hakknda huss
yazlara yer verilmesi, her maddedeki metodsuz ve gelii gzel hazr
lanan bibliografilerin kritik bibliografilerle deitirilmesi, fer mevzu
lardan ziyde umum meselelere daha byk ehemmiyet verilmesi
sretiyle, oktanberi gze arpan birtakm noksanlan telf edecektir.
Muhterem Meslekdalanm,
nsanlk tarihinin byk bir dnm noktasnda bulunduumuzu
artk katiyetle syliyebilirim.
Karmzda, birok eski akidelerin, eski messeselerin ykldn,
kymetlerin deitiini gryoruz.
lk bakta ok korkun grnen bu manzara, bz marz tefek
krlere, medeniyetin kmek zre olduu kanaatini veriyor. Biribirine
tamamyle zt iki ideolojinin mevcdiyeti dolaysyle beeriyetin ek
tii madd ve mnev straplann, geirdii buhranlarn byk ol
duu muhakkaktr; fakat bu sath grnn yese kaplma sebebi ol
mamas lzmdr; nk, ektiimiz bu straplar, domak zre bulu
nan yeni bir hrriyet ve adlet dnysnn doum arlardr. Bu
zarr buhranlar emniyetle geirmek, bu straplardan sr'atle kur
tulmak ve yarnn yeni milletler cemiyetini salam ve nsan esaslar
zerinde kurabilmek iin, ilmin ve limlerin rehberliine ihtiya vardr.
Sizleri imdiden haylini sezmee baladmz bu yeni sadet ve
adlet dnysnn mbeirleri olarak hrmetle selmlar, Kongrenize
muvaffakiyetler dilerim.
Prof. D

. Fuad K

prl

( 0 srada, T . C. Dileri Bakan idi.)

SLM MEDENYET TARH

A

bdlhak

dnan

d iv a r

[slm M edeniyeti Tarihi hakknda, lk m ecm uasnda (C. xv.,

Austos, 1940, s. nu. 90, 566-570) baslan, k ym etli dostum Abdlhak Adnan
A dvarn m him m akalesini bu cilde aynen alm a y b ir dostluk vazifesi
saydm ].

W. B a r t h o l d F u a d K

prl,

slm Medeniyeti

Tarihi, stanbul,

Kanaat Ktphanesi, 1940, 340 sayfa.

Prof. F u a d K p r l nn balang, izahlar ve dzeltmelerle
ikml ederek nerettii bu eserin melliflerini yazarken, B a r th o ld ve
F u a d K p r l nn isimlerini yanyana yazmak mecburiyetini duy
dum. Vka F u a d K p r l nn talebesinden A h m e d U r a la
tercme ettirdii bu eserin mellifi B a r th o ld ise de, pek aziz limi
miz yazd tashih ve izahlarla kitabn mterek mellifi hviyetini
bihakkin kazanmtr.
B a r th o ld n kitab, balangta sylendii gibi, 146 sahifede
slm medeniyeti'ni pek ilm bir srette hulsa etmi ve pek mehur
olmutur. Metin, A h m e d U r a l tarafndan C e m a l V h id nin
Tatarca tercmesinden Trkemize evrilmi ve bu tercme F u a d
K p r l tarafndan keml-i dikkatle gzden geirilmitir. Evvel
unu syleyeyim ki, metin okunulduu zaman insan bir tercme kar
snda bulunduunu asl hissetmiyor; Trkesi okadar gzel ve
okadar przszdr. Balangta Prof. F u a d K p r l , kitabn ky
metini zikrettikten sonra, slm dnysnn mukaddert zerine byk ve
devaml bir te'sir yapm olan Trkler'in tarihi bilinmeden, slm tarihini
anlamak mmkn olamayaca nasl tabi ise, slm tarihi erevesi iine sok
madan Ortazaman Trk tarihini anlamak kabil olamayaca da okadar tabi
dir,,; binenaleyh, slm tarihini ve slm kltrn hi olmazsa umu
m hatlaryle renmek, m ill tarih terbiyesi almak lzumunu duyan Trk
mnevverlen iin byk bir ihtiyatr.,, diyor.

SLM MEDENYETt HAKKINDA

360

Fuad

K p r l , B a r t h o ld den evvel yazlm slm medeni

yeti tarihlerinden ounun hikyeler ve medihlerle dolu insicamsz

mlmat mecmualar olduunu sylyor; vka kendisinin de dedii
gibi bu eserlerde ekseriya nz vakalara, esas, itim ve ktisad
vak'alardan ziyde ehemmiyet verilmitir.
Bundan sonra F u a d K p r l , Tanzimatdanberi ne bizde ne
de dier slm memleketlerinde ilm mnasyle bir tarihi yetimemi
olduundan ikyet ediyor ve bu ikyeti Bykharbden sonra A v
rupada nerolunan umum tarihlere de temil ederek, bunlarda da
slm medeniyetine dir bahislerin sath olduunu ilve ediyor ki,
pek dorudur. Bu arada mellif, mterek dostumuz H e n r i M a s s e nin L slam nmyle 1930da yazd eseri istisn etmektedir1. Burada
unu ilve etmeliyim ki M assenin eserinde de Trk-mslmanlara
it ksm, mesel Marib A r ablarm . verilen ksmdan ok daha ksadr.
Yine mukaddimede, milliyetiliin dourduu romantik tarih
telkkisinin ilm ve tenkid usllere tbi tarih telkkisine yerini brak
mas lzm geldii pek yerinde olarak syleniyor. Mellif, vka bu
romantik hamlenin kendi zerindeki iyi tesirini inkr etmiyor; fakat
artk ilm ve objektif yoldan rasyonalist bir tarzda tarihimizin tedkikine geilmek lzm geldiini derhal ilve ediyor.
imdi, pek gzel bir Trkeye evrilmi olan B a r th o ld n met
nine geliyorum. Rusa ve Tatarca benim iin bir kapal kutu demek
olduu iin, ancak Kalktede Musulman Culture nmyle S h a h id
S u h r a w a r d y tarafndan yaplan ngilizce tercmesiyle yle bir
karlatrmak istedim. lk sahifede ngilizce tercmede bu kltr
(mslman kltr), ne tamamen A r ablar, ne de tamamen slm dinine slik
olanlar tarafndan yaratlmtr,, denildii hlde, Trkede slm dinine
slik olanlar,, fkras unutulmutur. Bu noktann ehemmiyeti ikrdr; nk slm medeniyeti iinde felsefeye ve ilme dir yazlm veya
tercme edilmi birok eserler de gayr- mslimler tarafndan yazl
mtr.
19 uncu sahifede B a r th o ld n birok tarihlerin hi bahsetme
dikleri Fars Paul,, yni Iranl P ol zikretmesi, mellifin Iran ilim tari
hine derin vukufunu gsterir. V k bu Suriyeli feylesof, Husrev'e
1
Bu eser 19 5 8 de H a l i d e E d i b tarafndan ngilizceye tercm e edilmi
ve Nevv Y o rk da Putnam kitabhnesinde nerolunmutur.
/

BlR BBLYOGRAFYA
takdim olunan Aristo M antki adiyle Suryanice bir eserle belki bi
rinci defa olarak ran lemine A r is to yu tantmtr

(M. 531-579).

P a u l, bu eserinde dinle ilim arasnda mukayese yapyor ve ilmin

bheden zade mlmatla insanlar arasnda birlii temin ettiini
sylyor. Bundan baka P a u l n, A r is to ya atfedilen ve fakat herhlde me bir feylesofa it olan Peri Ermineias (Kaziyyelere Dir)
ismindeki bir esere Farsa olarak bir erh yazdm da ilve etmek
isterim2.
B a r th o ld pek btarafne olarak, Kur'nm ilme kar ald hr
ve serbest tavr syesinde Yunan ilim ve felsefesinin slm dnyasna
kolaylkla intikal ettiini sylyor. Fakat bu ilim ve felsefeyi ibtidda
mslmanlara nakleden hristiyanlar olduu hlde, bir mddet sonra
arkda hristiyanlar arasnda ilmin ve felsefenin pek gerilediini de
ilve etmektedir. Bunun sebeblerini sayarken, mslmanlarm artk
hristiyan komularna ihtiyalar kalmamasn ve Ortazamanlarda
hristiyanlarn slm dnyasnda uradklar tazyiki gsteriyorsa da,
bu tazyikin Ispanyada mslmanlara.rev grlen zulmler yannda
hi mesbesinde olduunu ve btn msd^relere ve i'tisflara ra
men, ondrdnc asrda yalnz Msrda kilisenin elinde 11250 desetin
arz kaldn da itirf ediyor3.
Badadda inkiaftan bahseden faslda ilk slm limlerinden
C h z ile a l - K i n d yi ve hvn al-Sajay zikrediyor; hvn al-Saf
rislelerinin (51) olduunu sylyorsa da, ekseriyetin fikrincebu risa
lelerin adedi (52)dir.
B a r th o ld , ilim ve serbest dnce noktasndan pek ehemmiyetli
olan bu risleleri spanya Araplar arasnda yayan ztn, spanyal
bir riyziyeci olduunu mbhem bir srette syler; halbuki bu li
min Madridli A b u l - K s m
M s lim e a l - M a c r t isminde bir
Arap riyaziyecisi olduunu burada tasrih etmek doru olur; mmfih hvn-al Saf rislelerinin Garbde bu ztn talebesi a l - K ir m n
nmnda bir zat tarafndan nerolunduu da sylenir.

2 Bu eski m ellife d ir m ehur E . R e n a n n Journal Asiatique'Ae

19uncu cild, sahife, 31-319) bir makalesi vardr.
3 Bir R us a r z ls olan, desetinin takriben
m savi olduunu ilve edeyim .

(1852,

11961 m etre m urabbana

SLM MEDENYET HAKKINDA

362

56nc sahifede Araplar'n Yunan filo lo ji ve trihine vkf olmamalar

onlarn felsef, ilm almasna te'sirsiz kalmamtr: Arap limleri eski za
man feylesoflarna isrd edilen sahte eserleri hakik eserlerden ayramyorlard,,
deniyor. Bu cmledeki filoloji yerine ngilizce tercmesinde felsefe
denilmi ise de, Trkesinde olduu gibi filo lo ji olmas daha dorudur;
nk sahte eserleri hakik eserlerden ayrdetmekte filolojinin ky
meti elbette daha byktr.
59 uncu sahifede olmas lzim gelen ve fakat yalnz ngilizce ter
cmesinde mevct olan mhim bir pasaj vardr ki aaya aynen nak
lediyorum: n ve M erkez Asya'nn son bin sene zarfnda iklim ve f iz i k
corafya noktasndan nekadar az tahavvle uradna hkmetmek iin lzm
olan ansr, asr- hzr limleri ancak Arap corafyaclar syesinde elde et
milerdir. Araplar'n hars selefleri olan Yunanllar ve dierleri bize bu hususta
mlmat brakmamlardr.
Arap corafyaclar muhtelif memleketleri trif ettikten baka, coraf
tashihlere de kalkmlardr. Vka bu mellifler dier ilim beleri mtehas
sislan gibi, Yunanllar'dan aldklar mlmata istinad ediyorlarsa da, onlarca
mlm olan dnya, Yunanllar'a mlm olan dnyadan ok byktr; nk
Yunanllar, Hazar denizinin arkna ve Asya'nn ark shilleri ve Hind-i inVnin imline dir hayl meyl mlmat shibi idiler; halbuki Arap corafya
clar rti ve Yenisey nehirleri mansabna ve Kora'nn imlindeki shillere
kadar yollan trif etmilerdir. Buna ramen Araplar, Avrupallar'da olduu
gibi, Yunanllar'n coraf mlmatn tekrar edip durdular. Hatt Hindistan
ve in merkez yolunun kefinden ikiyz sene sonraya kadar Asya haritas hl
Batlamyos modeli zerine yaplmakta idi. Yunan corafyaclar gibi, Arap
corafyaclar iin de yeryznn ancak drttebiri meskn idi.
Arab gemicileri Madagaskar ve J^engibar gibi Hatt- Ustva'nn cenbundaki yerlere gitmi olmalarna ramen, Arap corafyaclar hl insanlar
iin pek scak yerlerde yaamak mmkn olmadna dir olan eski fik re yapp
kalmlardr.,,
urasn ilve edeyim ki B a rth o ld , bu bahsettii corafyaclar
arasnda Arap olmayanlarn mevct olduunu pek l bildii halde,
eski bir itiydn tesiriyle, Arap
kurtaramamtr.

kelimesini kullanmaktan kendini

Bu fkradan sonra, arzn mruf yedi iklim taksimine dir fkra

zerine muhterem F u a d K p r l , yazd (28) numaral notta hep

BR BBLYOGRAFYA
slm corafyaclar tbirim

363
kullanmtr. Bu notta

hakikaten pek

faydal mlmat vardr4.

Yine 59uncu sahifede medeniyetin terakkisi cemiyetin ilimdeki inki
a f derecesine te'sirsiz kalmad,, deniliyorsa da, ngilizce tercmesine gre
bu cmle ilmin muvaffakiyetli neticeleri, cemiyetin kltr seviyesine tesirden hl kalamazd,, eklindedir ki bize bu son ekil daha mantk gr
nyor.
69uncu sahifede Sicilyadaki Norman kral kinci R o g e r nin
zamnnda d r is nin riyseti altnda gmten bir kre-i mces
seme yapld zikredildii hlde, yine Sicilya Norman kral mehur
F r e d e r ik fon H o h e n s ta u fe n in Arap limlerine sorduu, ilme vc
kelma dir dokuz sulden ve bu sule verilen cevaplardan B a r th o ld
hi bahsetmemidir5.
Biraz aada Araplarm belgatinin kymetinden bahsediliyor
ki burada belagat kelimesinin kf olmad zannndaym; nk m
ellifin maksad eer Rusa aslndaki kelime de ngilizcede olduu
gibi eloquence ise daha ziyde hitabet demek olacaktr.
Bu fkraya F u a d K p r l tarafndan yazlan 33 numaral
notta, Msrda Ftimler tarafndan tesis edilen dr-al hikme yc dir
gzel mlmat vardr.
Bundan sonra ran'n Te'siri nvanl fasla geliyoruz. Burada hi
bhesiz syleyebiliriz ki B a r th o ld bu bahsi dier bahislerden daha
mkemmel ve daha terkib bir ekilde yazmtr.
Bu fasl iinde (sahife 92-93) b n -i S n dan bahsederken, onun
gerek dindar muhitlerde ve gerek avam arasnda Ortazamanlarn Dr.
F a u s tu gibi deta bir sihirbaz vazyeti aldn sylyor. Ben bu if
deden, b n -i S n nn d bir sihirbaz deil, belki gayr- mmkn
yapmaya kalkan byk apta ilm ve felsef hareketler uyandrmak
isteyen bir titan rhunu hiz olduu mnsm anlamak istiyorum.
*
Burada syliyelim ki aziz dostum F u a d
K p r l ile literatre keli
mesinin ikinci yni m elleft, b ib liy o gra fy a,, m nasnda edebiyat kelimesiyle
tercm esinde birleem iyorum . A v ru p a lla ra literatre kelimesi, ltince asl dolay
syla, m elleft mnasn derhal hatra getirirse de, bizde edebiyat kelimesi pek
kkl olarak bildiim iz edebiyata hasredilm itir ve yle kalm aldr. G alib a bu
tercm e tarz bize dilde ihm alkr bir doktorun edebiyat- tbbiye dem esiyle gir
mitir.

5 Prof. e r e f e d d i n Y a l t k a y a , Sicilya Cevabtar, stanbul 1934-

364

ISLM MEDENYET HAKKINDA

Vka b n -i S n bilhassa tbda ark ve Garbte bir byk sihirbaz,

bir mutlak hkmdr gibi asrlarca hkim olmutur. Bu noktaya
tekrar dneceim.
B a r t h o ld n A b R a y h a n B r n hakkmdaki mtlalar,
F u a d K p r l nn notlaryle ikml edildikten sonra ok kymetli
bir ekil almtr. Bilhassa B a r t h o ld n A b S a d S e c e z (A b
S a id A h m e d b n A b d e l c e l l S e c e z is ta n (M. 95i-o24)nin
bir eserinden kararak ortaya koyduu, eflkin skn zre ve fakat
arzn mteharrik olduuna dir fikri, bildiime nazaran imdiye
kadar Avrupa ilim tarihilerinden hibirinin nazar- dikkatini celbetmemiti. Burada asl mhim mesele, B r n nin bu dvaya m
kl ve bheli nazariyle baktnn zikredilmi olmasdr. Vka
kendisinden sonra gelen limler, R z ve b n -i S n gibi byk
limlere kar B r n nin bu meselede, yni arzn etrafnda eflkin
dndnde bhe etmesini muhaze ediyorlarsa da, B r n nin
daha o zaman K o p e r n ik sisteminin bir tomurcuu addedilecek bir
nazariyeyi, yni S e ce znin fikrini dorudan doruya reidetmeyerek
mkl ve bheli bir meseledir,, demi olmas, bu hm iin cidden
byk bir ilm basirettir.
Bundan sonraki bahis, Moollarm futhatna dirdir. Bu bahiste
Mool istilsnn her getii yerde ilim ve medeniyeti harb ettii
yolundaki umum fikre B a r th o ld n asla tarafdar olmad grl
yor ki, bu nokta bizi en ok alkadar etmitir. Filhakika senelerdenberi uratm ilim ve din mnsebt tarihini tedkik ederken, benim
de B a r th o ld den haberdar olmayarak vsl olduum netice bu idi
ve bunu birgn neretmek midinde bulunduum esere yazmtm.
B a r th o ld gibi, Mool istilsnn slm dnyas zerinde okadar ar
tesirler brakmadn ve binenaleyh ondokuzuncu asrdan sonra
slm ilminde ve kltrnde bir duraklama olmu ise, bunun sebebini
baka yerlerde aramak lzm geldiini bugn itiraf etmek lzmdr;
nk Mool hkmdrlar, B a r th o ld n dedii gibi, belki din ve
dil ilimlerine okadar ehemmiyet vermedilerse de riyziyat, astronomi
ve tbda gerilemeyi mcib olmak yle dursun, bilkis terakk temin
ettiler. Burada bu noktann tafsiltna girimeye lzum yoktur;
gerek B a r t h o ld n yazd sahifeleri ve gerek F u a d K p r l nn
izahlarn okumak kfidir.

BlR BBLYOGRAFYA

365

B a r th o ld , bu arada lhnlerden O l c a y tu ve G a z a n Hn
zamnmda yaayan mverrih ve ansiklopedist R e id e d d in in me
hur Cmi't-TevriKinden pek hakl olarak byk ehemmiyetle bah
sediyor. unu da biz ilve edelim ki

R e id e d d in

Tarsuk-nme-i

llhn ismiyle bir eser nerederek, bunda inlilere ve in tabbetine

dir uzun bir medhalden sonra, mehur in tabibi W a n g S h u -H o nun nabza dir olan eserini tercme ettirmitir6. Bu eser galiba tek
nsha olarak Ayasofya ktbhnesindedir. Bu faslda Trklerin slm
medeniyetine olan hizmetleri bahsinde B a r th o ld n ifdeleri ancak
Prof. F u a d K p r l nn notlar ve gsterdii kaynaklarla pek fideli ve pek mkemmel bir ekil almtr. Bilhassa Trk dili ve mmrisi ve edebiyat hakknda 80-82 numaral notlarda F u a d K p r l
ok stdne tashihler ve ilveler yapmtr.
Semerkandde

Ulu

Beyin

astronomiye

dir

tedkikatndan

bahsederken B a r t h o l d , G y s e d d i n e m d i hi zikretmedii
gibi, bizim byk riyziyecimiz K a d - z d e R m den de pek ksa
bahsetmitir. En ziyde ehemmiyet, hkmdr U l u Beye veril
mitir. Halbuki
IlhnVnin mukaddimesinde U l u Bey bile bu
eserin tertibinde G y s e d d i n ve K a d - z d e nin nekadar emekleri
olduunu zikreder.
Altnc ve son fasl Onbeinci Asrdan Sonra Mslman Dnys nvnn tayor. B bahiste onbeinci asrda artk Mslman dnys
nn Avrupa yannda geri kaldna iret ediliyor. Bu asrda Avru
pada ticret, ehir hayat vc san'atn terakkisi kaydedildikten sonra,
bu ktanm dnya zerinde hkimiyetini tcknikin tesis ettii syle
niyor ki bir dereceye kadar dorudur. Ba r t hol d , bilhassa ateli silh
larn icadna pek ehemmiyet veriyor vc burada Almanlardan bzlarnn dnd gibi, kltrn balang noktas silh olduuna
inanm bir adam ehresini gsteriyor.
Hind deniz yolunun kefi de B a r t h o l d hayli megl etmitir.
Denizcilikte Avrupallarn stnl tebrz ettirilerek, medeniye
tin terakkisinde bunun dahli olduu zikrediliyor. Bu fkraya dir

*
Bu esere dir geen sene Parisde Sociele Asiatique'de ksa bir teblide bu
lunmutum. Bu tebli imdi h is ilim tarihi m ecm uasnda intiar etmi olm aldr.
Eserin uzun bir hulsas da yine ayn m ecm uada intiar edecektir.

366

SLM MEDENYET HAKKINDA

F u a d K p r l nn 95 numaral zah, ktisad ve tarih nokta-i

nazardan pek fideli ve pek etrafldr.
B a r t h o l d eserin sonlarna doru matbaacln Osmanh Trkiyesine nekadar ge girmi olduunu yazarken, Kanun Sultan
S l e y m a n zamannda stanbul'da Avusturya sefiri olan Baron
de B s b e k in mektublarndaki fikri aynen tekrar etmitir: Trkler
top ve tfengi kolaylkla Avrupallardan aldklar hlde, matbaacl
pek byk bir tcahhrle almlardr.
Fakat 139uncu sahifede B a r t h o l d , Mslman dnysnn on
beinci asrdan sonra tammen inhitata yz tuttuunu sylemek abes
olduunu ve onaltnc ve onyedinci asrlarda Osmanh Trklerinin
stanbulu byk bir medeniyet merkezi hline getirdiklerini ifde
ediyor ve bu noktada stanbul ktphanelerinin kymetini tebrz
ettiriyor ki pek dorudur.. Fakat yazk ki bu siys tarih, ilim ve me
deniyet tarihi hzinelerimiz, ktphnecilik tekniki noktasndan
byk eksiklerimiz

dolaysyle, hl yar kilidli bir vazyettedir.

arkda medeniyet ve ilim terakkisinin duraklamas sebebini izah

etmek hayli gtr. Hatt B a r t h o l d kitabn son fkrasnda, te bu
sretle medeniyet sahasnda birincilik mslmanlardan hristiyanlara geti,,
gibi gayet mbhem bir szle ii geitiriyor ve fkray hemen mstemlekeci byk Avrupa devletlerinin meden vazifelerini, gstermek ve
mdafaa etmekle bitiriyor. Prof. F u a d K p r l , bu fikrin B ar
t h o l d n ilm olmaktan ziyde, siys dnnn eseri olduunu
sylyor ki pek dorudur (Nu. 110).
lim ve medeniyette ondrdnc asrdan sonra arkta grlen
durgunluun esbabn aratranlar ok olmutur ve bu, henz ta
mmen halledilmi bir mesele deildir.
Bz Avrupal ilim tarihileri, bunu, arkllarda tecrb tsl'n inki
af etmemi olmasna atfediyorlar. Bu fikrin de hi bhesiz doru ta
raf vardr. Bundan baka tl sebebler de bulunabilir. Mesel bn- i
S n dan sonra tbbn arkda ve hatt Garbda uzun zamanlar
byk bir terakki gstermemesini, bu byk limin Knun nmyle pek
fazla mkemmel bir eser yazm olmasna da atfetmek kbildir; nk
o zamann ilm ihtiyalarn bu eser tammiyle tatmin edince ve tenkid ve tecrbe usl de inkiaf etmemi olunca, tbda yeni birey

BR BBLYOGRAFYA

367

beklemek hakikaten gtr. Bunun bir mislini, beerin fikrine ikibin sene hkim olan Ar i s t o mantk ve felsefesinde de gryoruz.
Velhasl uzun uzadya tedkika muhta olan bu meselenin lim
lerimizin elinde birgn hallolunduunu grmek en hs dileimizdir.
Bu ksa mtlay bitirirken, bize B a r t h o l d n her mnevver arkl
nn okumas lzm olan eserini, memleketimizde ndir grlen bir
tarzda yni izahlar ve tashihlerle hediye eden aziz limimiz Prof.
F u a d K p r l ye teekkr etmeyi bir vazife biliriz.