1.

Zaman Karakteristikli Seicilik

Aadaki ekilde grld gibi g sistemi boyunca ar akm koruma
sistemi; koruma nitelerinin ama srelerini, gereken ekilde farkl deerlere
ayarlama esasna dayanr.

ekil 1: Zaman karakteristikli seicilik

letme Tarz
ekilde grlen hata, A, B, C ve D ar akm koruma niteleri tarafndan
ayn anda alglanr. Ancak koruma nitelerinin harekete geme sreleri
sistemde aadan yukarya doru geciktirilerek ayarlandndan en nce D nitesi
ama yaptrr ve A-B-C niteleri stand-by pozisyonuna geri dner.
Her iki nitenin arasnda ileme sresi arasndaki farkllk seicilik aral olarak
tanmlanr ve

t = TC + tr + 2dt + m
ifadesi ile belirlenir.
TC: Alt kesiciye ait cevap sresi ve ark snme sresi dahil toplam kesme
sresi
dt: Gecikme

tolerans

tr: st

kesicinin

harekete

geme

sresi

m: Emniyet pay
Genellikle t = 300 ms alnr.

Zaman

karakteristikli

seici

sistemin;

Avantajlar
Koruma sistemi kendi kendini yedekler. Koruma sistemi arzadan dolay aktif hale
geemeyip atrma yapamazsa t sre sonra C nitesi aktif hale geerek arzal
blm devreden kartr.

Dezavantajlar
Kademe says fazla olduunda en st kademedeki koruma nitesi en uzun sreye
sahip olacandan arza temizleme sresi ekipmann ksa devre dayanm asndan
uygun olmayabilir.

Uygulama
Zaman karakteristikli, seici sistemde sistemden geen akm rlenin
ayarlanan akm eik deerini atnda zaman rlenin zaman mekanizmas
aktif
hale
geer.
ki
tip
zaman
karakteristikli
rle
vardr.

ekil 2: Koruma rleleri zaman karakteristikleri

1) Sabit Zamanl Rleler

Uygulama artlar
ISA > ISB > ISC ve TA > TB > TC
olur. Seici zaman aral ise genellikle 300 milisaniye alnr.

2) Ters Zamanl Rleler

Rlelerin akm eik deerleri In nominal akm deerlerine ayarlanrsa bu tip ar
yk rleleri ayn zamanda ksa devre korumas da salar.
Uygulama artlar
InA > InB > InC
ve
IsA = InA = InC
Zaman gecikmeleri alt taraftaki koruma rlesinde grlen maksimum akm iin
seici zaman atral gz nne alnarak yaplacaktr. Erilerin akmamas iin
ayn tip zaman erileri kullanlacaktr.

2. Akm Karakteristikli Seicilik

Akm karakteristikli seicilik, g sistemi iinde kaynaktan uzaktaki hatada
yani kaynakla hata yeri arasnda hata akmnn deerini ayarlanabilir bir ekilde
azaltacak empedanslarn (transformatr, uzun enerji tama hatlar gibi) bulunmas
durumunda uygulanr.

ekil 3: Akm karakteristikli seicilik

letme tarz
Akm koruma niteleri, her bir blmn balangcna yerletirilir. Atrma
akm eik deeri izlenen blmn yan st blmn minimum ksa devre akmndan
byk deere, alt blmde meydana gelen maksimum ksa devre akmndan byk
deere ayarlanr.

Akm karakteristikli seici sistemin;

Avantajlar
Ayarlanan atrma akm eik deerlerinde her bir koruma cihaz kendi
koruduu blmde hata meydana geldiinde aktif hale geer. Koruduu
blmn
dnda
meydana
hatalara
kar
duyarl
deildir.
Transformatr tarafndan ayrlm hatlarn blmleri iin bu sistemi
kullanmak basitlii yannda hzl amay salad gibi maliyetlerinde dk
olmasn salar.

Dezavantajlar
stteki A nitesi altta bulunan B nitesi iin yedek koruma salamaz. Alt
nitenin koruma sistemi almad durumlarda A nitesi sz konusu
blm
iin
koruma
yapmaz.
Pratikte seri bal iki nite iin ayar deerleri belirlemek zordur. Arada
transformatrn bulunmad orta gerilim sistemlerinde kullanlmas ok
zordur.

Uygulama
Ar akm deerleri ayarlamas iin;
1,25 IScBmax < ISA < 0,8 IScAmin
artnn

salanmas

iki

nite

arasnda

seici

ayrmay

gerekletirebilir.

ekil 4: Akm karakteristikli seicilik erileri

3. Lojik Seicilik
Bu sistem zaman karakteristikli seici sistemin sakncalarn ortadan kaldrmak iin
gelitirilmitir. Bu yntem hata giderilme sresi nekadar olaca belirlendikten

sonra

kullanlr.

ekil 5: Lojik seicilik

letme

tarz

Koruma niteleri arasndaki lojik datalarn dzenlenmesi seici zaman

aralklarna ihtiya duyulmasn ortadan kaldrr. Bylece kaynaa yakn
kesicinin ama sresinde dikkate deer bir azalma olur.
Radyal g sistemlerinde, sadece hata yerinin st tarafna yani besleme
tarafna yerletirilen kesici aktif hale gelir hata yerinin altndaki kesici aktif
hale gelmez.
Hata nedeniyle aktif hale gelen kesici aada belirtilen kontrol
sinyallerini gnderir.
Kendisinden st seviyede bulunan kesiciye atrma sresini bu kesicinin
atrma sresini artrmak iin blokaj sinyali gnderir.
Alt seviyedeki kesiciden blokaj sinyali almamsa ilgili kesiciye atrma
kumandas gnderir.

Bu

prensip

aadaki

ekilde

gsterilmektedir.

ekil 6: Lojik seici atrma almas

B alt tarafta hata meydana geldiinde B deki koruma nitesi A'daki koruma
nitesini
bloke
eder.
Sadece B'deki koruma nitesi TB gecikmesini mteakip atrmay tetikler.
Aradaki
atrma
nitesi
iin
blokaj
sinyalinin
sresi TB+T3 ile
snrlandrlmtr. T3 > = Bkesicisine ait alma ve ark snme sresi olup tipik
olarak 200
milisaniyedir.
Eer B kesicisi herhangi bir nedenle atrma yaptrmazsa A kesicisi TA sresi
sonunda
ait
olduu
kesicite
atrma
yaptrr.
A ve B arasnda hata meydana geldiinde A kesicisi TA sresi sonunda atrma
yapar.

Lojik karakteristikli seici sistemin;

Avantajlar
Atrma sreleri seicilik zinciri iinde hatann yeri ile ilili deildir. Bunun anlam
udur ; seiciliin salanmas ksa sre gecikmeli st taraftaki koruma nitesi ile
uzun sre gecikmeli alt taraftaki koruma nitesi arasnda gerekletirebilir.

Dezavantajlar

Koruma nitelerinin farkl seviyeleri arasnda lojik sinyallerin gnderilmesi

gerektiinden ilave balant hatlar tesis edilmelidi. Bu ise kontrol niteleri
birbirinden uzaksa dikkate deer zorluklar meydana gelir.

Uygulama
Bu prensip birden fazla seicilik seviyeli ve radyal branmanlar haiz orta gerilim
g sistemlerinde sklkla kullanlr.

4. Ynl Koruma Seicilii

Gzl g sistemlerinde, her iki taraftan beslenen hatlarda, hata akmnn ak
ynne duyarl olan bir koruma nitesi gereklidir. Hata yerini seici olarak
belirleme ve hatal ksm ayrmak iin ynl ar akm koruma niteleri kullanlr.

letme tarz

ekil 1: Ynl koruma seicilii

ekilde grld gibi akm ynne gre rlenin hareketleri farkldr. Koruma
nitesinin alma sistemi aadaki ekilde gsterilmektedir.

ekil 2: Ynl koruma sisteminin almas

D1 ve D2 kesicileri baradan kabloya akm ak halinde aktif hale gelen

ynl koruma niteleri ile donatlmtr.

1 noktasnda hata meydana geldiinde sadece D1 nitesi aktif hale

gelir. D2 nitesi akm ynn algladndan D2 nitesi hatay alglamaz.
Sadece D1 nitesi
atrma
yaptrr.

2 noktasnda hata meydana gelmesi durumunda her iki durumda hata

alglanmaz ve D1 ,D2 kesicileri kapal kalr. Dier koruma niteleri baraya
koruma atrmas yaparlar

5. Diferansiyel Koruma Seicilii

Bu koruma niteleri aadaki ekilde grld gibi g sisteminin her iki ucundaki
giri ve k akmlarnn karlatrlma esasna dayanr.

ekil 3: Diferansiyel koruma prensip emas

Korunan blgede hata meydana geldiinde giri ve k akmlar arasnda farkllklar

grlr. Bu akm farkndan dolay diferansiyel koruma nitesi harekete geer ve bu
koruma nitesi korunan blgenin dnda meydana gelen hatalara kar hassas
olmadndan diferansiyel koruma yaps itibaryla seici bir korumadr.
Diferansiyel korumann dzgn almas ve d hatalardan dolay yanl ama
yapmamas ve ebeke davranndan etkilenmemesi iin her iki utaki akm
transformatrleri zel boyutlandrlr.
Aada belirtilen nedenlerden dolay diferansiyel koruma sistemi hata olmad
halde yanl ama yapar.
Transformatorun mknatslama akm. zellikle transformatoru devreye alrken akm
darbeleri meydana getirir.
Hat kapasitif akmlar . zellikle ntr yaltlm veya yksek diren zerinden
topraklanm ebekelerde ebekenin herhangi bir yerinde toprak hatas olutuunda
ortaya kar.
Akm transformatorlarnn farkl satrasyona uramas sonucu ortaya kan
durumdur.
Diferansiyel koruma sistemlerinde yukarda saylar nedeniyle hatal amay
nlemek ve stabil almay salamak iin iki metod vardr.
Yksek empedansl diferansiyel koruma nitesi kullanmak. Aada
ekilde grld gibi diferansiyel rle seri olarak stablizasyon direncine balanr.

ekil 4: Diferansiyel koruma alma ekli

Yzde oransal diferansiyel koruma sistemi. ve akmlar arasndaki fark

oransal olarak belirlenir ve stablite akm deerine bal bir blokajla salanr.

Avantajlar
Hata akm koruma hassasiyeti korunan akmn nominal deerinden
kktr. Rlenin atrma akm eik deeri korunan ekipmann nominal
akmnn
deerinden
dk
deere
ayarlanr.
an

Koruma

ama

olarak

gerekletirilebilir.

Dezavantajlar
edilme

Tesis
Ar

akm

korumas

maliyeti
tarafndan

yksektir.
desteklenmelidir.

Uygulama
Yksek
g
deerlerine
motorlar,generatorlar,transformatorlar,baralar,
kullanlrlar.

sahip
kablolar ve

6. Kombine Seici Sistemler

ekil 5 : Kombine seici sistemler

ekilde grld gibi

nemli
hatlar iin

Akm
karakterli
seicilik
A1
ve
B
koruma
niteleri
Zaman
karakterli
seicilik
A2
ve
B
niteleri
A tarafndaki nite B de bulunan nite iin destek

arasnda,
arasnda,
nitesidir.

7. Toprak Hata Ynl Koruma

Toprak hata korumasnda polarizasyon miktar olarak sk sk kullanlan rezidel akm
ve rezidel gerilim llr.
Herhangi bir 3-fazl sstemde; F1, F2, F3 byklkleri arasnda
dengesizlik olmas halinde simetrili bileenler teorisine gre:
Sfr bileeni: Fh = (F1 + F2 + F3) / 3 olarak ifade edilir.
Rezidel deiken ise Fr = F1 + F2 + F3 ile ifade edilir. fadeden
anlalaca zere rezidel deiken sfr bileen deikeninden 3 kat daha
byktr.
Rezidel akm ya 3 adet akm transformatoruyla veya 3-faz iletkeni iine
alan toroidal transformator yardmyla llr.

ekil 6: Toprak hata ynl koruma prensip emas

3-adet transformatr kullanmann gvenilir ve yksek akmlar lmek gibi

avantajlarnn yannda , ksa devre annda satre olmas ve
transformatrn devreye girmesi annda hatal rezidel akmlar retmesi
ve pratikte eik deerinin transformatrn nominal akmnn ancak %10
deerinin altnda ayarlanabilmesi gibi sakncalar vardr.

Toroidal akm transformatrlerinin ok yksek hassasiyet avantajnn yan

sra dk izolasyon seviyesinde imal edilebilmesi en byk sakncasdr.
Rezidel gerilim 3 adet gerilim transformatryle llr. Genellikle iki
sekonder sarg kullanlr. Birinci sarg yldz bal olup faz-ntr ve faz-faz
gerilimleri llr, dier sarg ise ak gen olarak tertip edilerek rezidel
gerilim llr.

ekil 7: Rezidel gerilimin gerilim transformatoru zerinden toprak hata

korumasna balants

Rezidel gerilim toprak hatta ynl rlesinde polarizasyon deikeni olarak sk

kullanlr.

ekil 8: Gerilim ve akm polariteli ynl toprak koruma balantsnn prensip

emas

Karakteristik A
Hatann ynn belirlemek iin koruma ekipman akm ile polarizasyon akm
deikeni arasndaki faz deplasmann ler. Eer polarizasyon deikeni istenen
rle hareketinin simetri ekseninde deilse karakteristik a ayarlanarak faz
kaydrmas yaplr.

ekil 9: Karakteristik a

Ntr
yaltlm
sistemlerde
izlenmesi ve koruma

toprak

hatasnn

Sistemin toplam iletme kapasitesi deeri dk olan, toprak hata akmnn 10 A

gemedii, ntr yaltlm kk tesislerde toprak hatas ekil 10'da grlen
sistem yardmyla izlenir. Tehlikeli gerilimlerin meydana gelmedii sistemde hatal
blm iletmeye devam eder. Uygun br zamanda hatal ksm tesbit edilerek arza
giderilir.

ekil 10: Toprak hatasnn izlenmesi

zleme, gerilim transformatrnn ak gen sargsna yerletirilen sfr gerilim

bileen rlesi yardmyla grntl ve sesli ihbar eklinde olur. Sistemde toprak
hatas meydana geldiinde hatal fazn faz toprak gerilimi toprak potansiyeline
der ve salam fazlara ait gerilimler ykselir. Ak gen sarglardaki gerilimlerin
toplam artk sfr olmayacandan sfr gerilim bileen rlesi alarak grntl ve
sesli ihbar verir.
Bu sistemde hangi fiderde hatann olduu belirlenemez. Ancak gerilim
transformatrnn yldz bal sarglarna balanan voltmetreler yardmyla hangi
fazda toprak hatasnn meydana geldii belirlenebilir. Yldz sekondere bal
voltmelerde gerilim deerini az gsteren fazda toprak arzas olduu faz-toprak
gerilimini faz aras gerilim deerinde gsteren voltmetrelere ait fazlarn salam
olduu anlalr.

k fiderlerinin fazla olduu yksek kapasite deerine haiz byk sistemlerde

arzann ksa srede hangi fiderde olduunun tesbiti ve gerekiyorsa ait olduu
kesiciyi atrarak devreden ayrlmas gerekebilir. zellikle ana datm
transformatrnn sekonder sargs gen olan ve suni topraklama transformatr
zerinden topraklanan yksek iletme kapasitesine ait geni ebekelerde ok
gereklidir.
Hatal kn tesbiti Wattmetrik rleler vastasyla yaplr. Ntr izole sistemlerde
kapasitif akmlar devrelerini salam klarn devrelerinden tamamlad iin
wattmetrik rlelerin ynl olmas gerekir. Bunun iin ekil 11'de gsterilen balant
kullanlr.

ekil 11: Ntr izole sistemlerde Ynl Watmetrik rlelerin kullanl

ekil 11' de gsterilen rakamlar,

1-Datm
2-Sekonderi
3-Bara
4-Toroidal
5-Kablo,
6-Ynl

ak

ken
tipi

sargl
akm
akm
watmetrik

gerilim

transformatoru,
transformatoru,
transformatoru,
transformatoru,
rle,

7-Toprak
8-Kesici,
9-Kesici ama bobini

hatas

ihbar

lambas,

gstermektedir.
Fiderde meydana gelen hata sonucunda yksek salnmlarn meydana
gelmesi sz konusu ise ihbarla birlikte hatal kn kesicisi wattmetrik
rlenin kumandas vastasyla atrlr. Bunun iin her k ynl wattmetrik
rle ile donatlmaldr. Wattmetrik rlenin akm balants ekil 11 ve 12'de
grld ekilde bara tipi akm transformatrleri vastasyla yaplaca
gibi kablo zerine yerletirilen toroidal akm transformatr zerinden de
yaplr. Gerekli akm hassasiyetini elde etmek iin toroidal akm
transformatr zerinden yaplmas tercih edilir.
Eer besleme klarnda toprak hatas meydana
meydana gelebilecek salnmlar daha nceden
izolasyon seviyesinden dk deerde ise izleme
tesbit edilir ve hatal blmn iletilmesine izin
zamanda hata giderilir.

geldiinde sistemde
tayin edilen sistem
suretyle hatal k
verilir ve uygun bir

Bu gibi sistemlerde ekonomik sebeplerle her ka bir adet ynl

wattmetrik rle yerletirmeye gerek yoktur. Btn bir sistem iin bir adet
ynl wattmetrik rle kullanlr ve bunun iin ekil 12'de grlen uygulama
yaplr.

ekil 12: Bir adet Ynl watmetrik rle yardmyla Birden fazla fiderde hata
izlenmesi

ekil 12'de gsterilen tertipte ynl Wattmetrik rlenin akm devresi bara veya
iinden kablo geirilen toroidal akm transformatr zerinden, gerilim balants
ise gerilim transformatrnn ak gen sargs zerinden yaplmaktadr. Bu
sistemde de akm balants iin toroidal akm transformatrleri tercih edilmelidir.
Ak gen sarg zerine toprak hatas n ihbarn yapacak toprak hatas genel
ihbarn altrmak iin sfr gerilim bileen rlesi konulmutur.
Akm transformatrleri seici anahtar zerinden genel bir balant ile ynl
wattmetrik rleninin akm devresi ularna balanr. Anahtarlarn balang konumu
akm transformatrlerinin sekonder sarg ularn ksa devre edecek konumdadr.
Genel arza ihbar alndnda akm transformatr iin konulan anahtarlar srasyla
2 pozisyonuna alnr. Hatal fider kl ikaz hangi fidere ait anahtar 2 pozisyonuna
alndnda ihbar verirse sz konusu fiderde faz-toprak hatas meydana gelmitir.

Kaynak :
Turgut ODABAI / Elektrik Mh. - Elektrik Tesisat Mhendisleri
Dernei