Turk Kozmolojisine Giris - Emel Esin

EMEL ESiN
TRK KOZMOLOJiSiNE GiRi
KABALCI YAYINEVI: 1 80
Emel Esin Toplu Eserleri:
Dr. Emel Esin, 1 9 1 4'te lstanbul'da dodu. Babas Ahmet

Ferit Tek, II. Merutiyet yllarnn ittihat ve Terakki Partisi
mebusu, Cumhuriyet dneminin ise bakan ve hariciyecilerin
dendi. Annesi Mfide Ferit Tek, Fecr-i Ati dneminin kadn
yazarlarndand. Yksek renimini Paris'te Ecole des Sciences
Politiques'in tarih blmnde yapt; Paris ve Viyana gzel
sanatlar akademisinde mimari, resim, mozaik, vitray ve gravr
renimi grd. Trk Ikonografisinde Ejder balkl teziyle,
Paris niversitesi'nde sanat tarihi doktoru unvann kazand.
Necati Lugal'den Arapa ve Farsa, Zeki Velidi Togan'dan Orta
Asya tarihi, Harben jansky'den ortaa Trke metinleri
dersleri ald. Dou ve Bat dillerinden olmak zere ok sayda
lisan bilen ve bu sayede hem Bat hem de Dou kaynaklarn
inceleyebilen Esin, Trk sanat, arkeolojisi, tarihi konularnda
ok sayda makale yazmtr. Eserleri, yurtiinde olduu kadar
yurtdnda da aratrmaclarn bavurduu nemli kaynaklar
arasndadr.
Emel Esin
Trk Kozmolojisine Giri
Kabalc Yaynevi, 2001
Bu kitab oluturan "Gk ve Yer" isimli makale, 1979'da 'Trk Kltr

Elkitab Seri Il'ye Ek' olarak baslan Trk Kozmolojisi Olk Devir zerine
Aratrmalar) isimli kitaptan alnmtr.

Kabalc Yaynevi'de Birinci Basm: Kasm 2001
Kapak Dzeni: Serdar Bal
Yayma Hazrlayan: Ergun Kocabyk
Bask: Yaylack Matbaas

Mcellit: Yedign Mcellithanesi
KABALCI YAYINEVl
Himaye-i Etfal Sok. 8-B Caalolu 34410 lSTANBUL
Tel: (0212) 526 8 5 86 Faks: (0212) 5 1 3 63 05
KTPHANE BiLGi KARTI

Cataloging-in-Publication Data (CIP)
Esin, Emel
Trk Kozmolojisine Giri

1.
Kozmoloji
2. Dinler Tarihi
ISBN 975-8240-43-9
3. Orta Asya
EMEL ESlN
..
TURK
KOZMOLOJISINE
GIRI
ltABALCI YAYIHEVI
llNDEKlLER
KISALTMALAR
................................ ..................................................
..... . . . . . . . ...................................................................................
NSZ
YAZARIN NSZ
.......... . . . . . ..............
, ....... . . . ... . ... ... ... . .............. . .. . .. 1 5
I. EVRENSELC DlKOTOMl: lKl ANA lLKEYE lNDlRGENMl

ALEM DZENl
.
19
................................ . . . . . ............. ................. .... ......
1.
Yaruk v e Karang llkeleri ile Unsurlar ............... . ......... . . . .... .... ... 1 9
2. Irk'lar
(Kozmolojik ldeogramlar) . . ... ....... . ... ...... . .. .... . ... . ...... .... . .26
II. MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER.

1.
2.
3.
4.
Gk
.......
- ..... . . .. . ... ...... . . .. ...... ......... . ....... ... . . . .. . . .................. .......39
Kk rs (Gk ark)
Yer
..... . . . . . . ....................... ...........................
42
............ ...................... . .......................................................
47
Od (Zaman)
1.
50
............... . ........... . . . . . . . . .. . . ......... .... . . . . . . . ......... . . . .......
III. SOMUT DNCELER

2.
39
. . . ....... . . . . . . .......
................................ .............................
56
Tengridem'ler (Semaviler) ......................................................... 56

Yir-Teng ri n, Yir-Sub/v Kut'lan ve insan Ruhlar .... .......... . ... 77
IV. AYlNLER
........ ...... ........................................ . . ...........................
1.
Genel Bak
........................................... ................. . . . . ..............
a. u Ayinleri
Kk Trk Ayinlerine Genel Bak

d. Takvimler .
c.
............
93
97
........................... . .. . . ............
97
..................................... .....................................
Gk ile Ate ve Su Ayinleri . .

a. u Dnemi.
93
..........................................
......... ..................... . . . ........... ........... . . . . .
b. Hsiung-nu Ayinlerine Genel Bak
2.
93
1 04
............................................. ......
1 07
. . .......................................................................
1 07
b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi. .............................................. 111
c.
3.
T'ie-le ve Kk Trk Dnemi...
..................... ... .....................
Alplk Kurumuna zg Trenler
.....................
..
114
... .................
119
a. u Dnemi.. ................. ... .. . . . .... ... .... .. . . ....... . . . ..... . .. ... . . . . ..... . .1 1 9
b. Hsiung-nu, Tabga v e Ak-Hun evreleri . .
c.
Kk Trk, Uygur v e Ijaant evreleri. . . .
. .
. ...... . . .........
d. Ouz evresi
4.
. .
........ . .............
. 128
. . . . ... . .
Gne, Ay ve Kaanlk Ayinleri .
..........
....... ........ . ........... .....
. .
. .
............. .. ................ . . . . . . . .. .........
b. Kk Trk, Uygur ve Ijaant Trk Dnemleri
1 41
1 47
1 47
.....
1 48
................................. ...... ..............................
1 59
...... . ...........
Yer, Yer-Su, Aa, Da ve Yo (Cenaze Treni)

ile llgili Ayinler
.
a. u Dnemi..
c.
..
......
1 59
...... ................ ....... ............
1 63
.... .................... .... .................................
b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi...
6.
...
...... ............ ..... ........................................ ....
a. u ve Hsiung-nu Dnemi
5.
.. 126
ince Kao-ch'e (Kanl) ve T'ie-le Denen Trk Boylar

Kaanl ile Kk Trk ve Uygur Kaanlklar Dnemi
...........
164
........................ . . . .............................
1 74
Kt Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Ynelik

'Giyim'li (Maske) Ayinler
KAYNAKA
DlZlN
................... ............................. ......... ................. ......
1 77
. . ..........................................................................................
1 89
KISALTMALAR
AARP
Art and Archaeology Research Papers, Londra.
AIUON
Annali deli' Istituto Univers. Orientale di Napoli.
AM
Asia Major.
AOASH
Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,

Budapete.
APAW
Abhandlungen der Preussischen Ahademie der Wissenschaften,

Berlin.
BMFEA
Bulletin of the Museum of Far-Eastern Antiquities, Stockholm.
CA]
Central Asiatic]ournal.
CT
Cultura Turcica, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits.
EDTF
Ergebnisse der deutschen Turfan Froschung, Leipzig, 1972.
lA
lslam Ansiklopedisi
]A
journal Asiatique, Paris.
]RAS
journal of the Royal Asiatic Society.

Ysuf lja l)acib, utadu-Bilig, R. Arat basks, lstanbul,
1947.
KO
Kunst des Orients.
KSIIMK
Krathie soobeniya Instituta material' noy hulturii, Moskova

Leningrad.
MAS
Mongolshiy arxeologieshiy sbornih, Moskova.
MIA
Material i issledovaniya po arxeologii SSR, Moskova.
MRTB
Memoirs of the Research Department of the Toya Bunho.
PIAC
Permanent International Altaistic Conference.
SA
Sovetskaya Arxeologiya.
SAD
Seluklu Aratrmalar Dergisi.
SE
Sovetskaya Etnografiya.
SPAW
Sitzungberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften,

Berlin.
ST
Studia Turcica.
STY
Sanat Tarihi Yll, stanbul.
TK
Trk Kltr
TKA
Trk Kltr Aratrmalar.
TKEK
Trk Kltr El-Kitab.
UA]
VANK
Ural-Altaische]ahrbcher, Hamburg.
Vestnik Akademii Nauk Kazak SSR, Alma-ata.
N SZ
Dr. Emel Esin'in (1914-19 87) eserlerini, dilini sadeletirerek bir

dizi halinde yeniden yaymlarken, yazar hakknda ksa bir bilgi
vermenin gerekli olduunu zannediyorum. Emel Esin geni kltr ,
Dou ve Bat dillerine hakim olmas, alkanl, konusuna gnlden
ball, kendi kendini mkemmel ekilde yetitirmesi, Orta Asya
Trk sanat ve tarihi konusundaki orijinal aratrmalaryla dnya
apnda ne kavumasyla nadir rastlanacak kiilerden biridir. Emel
Hanm, 1914 ylnda lstanbul'da dodu. Babas Ahmet Ferit Tek
(1 877-1971), 11. Merutiyet yllarnda lttihat ve Terakki Frkas K
tahya mebusu olaak parlamentoya girmi, Trklk akmnn nc
kiilerinden Q.iri olarak Trk Ocaklarnn oluumunda etkili olmu ve
1 9 1 3'te kurulan bu kurumun ilk genel bakan seilmitir. Daha
sonraki yllarda Milli Mcadeleye. katlm, bir sre maliye bakanl
yapm, Ankara hkmetinin Paris temsilcisi olmutur. Cumhuriyetin
ilanndan sonra, gl temsil kabiliyeti gz nne alnarak di
lerinde nemli grevlere atanmtr. 1925- 1930 yllar aras Londra
bykelilii, daha sonra Varova bykelilii ve 11. Dnya Sava
boyunca Tokyo bykeliliini baaryla srdrm ve bu son
grevinden sonra emekli olmutur. Emel Esin'in annesi Fecr-i Ati
dneminin kadn yazarlarndan Mfide Ferit Tek ( 1 892-1971) Hanm
dr. Genlik yllarnda kalel!le ald Pervaneler ve Aydemir adl ro
manlar ok ilgi grm, kendisine byk hret salamtr.

Emel Esin, annesi babas, ei ve ailesi hakknda Sadullah Paa'dan,
Akora'dan Merkez Efendi'ye kadar uzanan bir izgide eitli yaynlar
gerekletirmi ve bylece kendisi ve ailesi hakknda ilk elden bilgi
Bu sekin ortamda doan Emel Esin, kendisine salanan byk

imkanlar baaryla deerlendirmi ve salam bir temel eitim elde
etmitir. Emel Esin yksek renimini Paris'te Ecole des Sciences
Politiques'in tarih blmnde yapm, ayrca Sorbonne'dan sertifika
alm; Paris ve Viyana gzel sanatlar akademisinde mimari, resifll ,
mozaik, vitray, ve gravr renimi grmtr. Trk lkonografisinde
Ejder balkl teziyle Paris niversitesi'nde sanat tarihi doktoru unvan

kazanmtr. 2 Daha sonralar Trkiye'de bulunduu srede , Lugal'den
Arapa ve Farsa'y p;renmi; Zeki Velidi Togan'dan Orta Asya tarihi,
Harbert jansky'den ortaa Trke metinleri dersleri almtr. Anka
ra'da Necati Lugal (1878-1964) ile balam olan retmen-renci
ilikisi ksa bir sre sonra yakn bir aile dostluuna dnecek ve
yllar boyu Emel Esin bu byk stattan istifade edecektir.3
Babasnn Tokyo'daki grevi srasnda Sefaret Bakatibi Seyfullah
Esin'le evlenen Emel Hanm, Orta Asya'ya ilk seyahatini 1942 ylnda
yapm, in medeniyetini ve Orta Asya medeniyeti hazinelerini yakn
dan grmtr. Son derece bilgili bir kii olan Seyfullah Esin, kkl
bir ailenin ocuudur. Dedesi II. Abdlhamid dneminin nl Viyana
Sefiri Sadullah Paa'dr. Emel Esin, einin Birlemi Milletler'deki
bykelilii srasnda ABD'de bulunmutur. Yine einin eitli lke
lerdeki grevleri srasnda Kahire, Bonn ve Yeni Delhi'de bir sre
salanmas mmkn olmutur. Kaynakasnda bunlar kolaylkla grl

mektedir.
Mjgan Cumbur, "Emel Esini Kaybettik," Erdem cilt: 3 , say: 7, 1987, s.
293-307.
Bu konuda TTK yayn olan Necati Lugal Armagan (968) iindeki
makalesinde, Emel Esin kendi yetimesini aklayan nemli bilgiler
vermitir.
10
NSZ
yaam ve Yeni Delhi'de bulunduu sralarda ikinci Orta Asya

seyahatini yapmtr. Bu seyahat Emel Esin'in Trk kltr ve sanatn
deerlendiren ilk yazsnn kmasna ve yazarlk hayatnn balang
cn oluturan Trkistan Seyahatnamesi adl kitabnn kaleme alnma
sna yol aacaktr. Bu eser 959'da Trk Tarih Kurumu'nca baslm
tr.
Yllar sren bu byk birikim birdenbire 1959 senesinde ilk
meyvesini vermi ve vefat ettii sene olan 987'ye kadar hzlanarak
devam etmitir. Emel Esin'in yaynlarn Prof. Osman Sertkaya nispe
ten geni olarak Trk Kltr Dergisi'nde derlemi, daha sonra Dr.
Mjgan Cumhur Erdem'de kiiliini de dile getirdii bir yazda yayn
larnn ksa kaynakasn vermitir.4 Nihayet Tek-Esin Vakf ynetimi,
yazarn vefatndan sonra, Mihin Lugal Hanm tarafndan hazrlanan
Dr. Emel Esiu Ktphanesi Katalou nun birinci cildini 1994'te ikinci
'
cildini ise 99ide yaymlamtr. Bu kataloun ikinci cildinde, Esin'in

yayn kaynakas eksiksiz bir ekilde derlenmi bulunmaktadr. Buna
gre 1 9 59-1987 arasnda Emel Esin, doksanbe tanesi yabanc dillerde
olmak zere drtyz dolaynda makale kaleme almtr. Bu youn
yayn faaliyeti, memleketimizde olduu gibi uluslar aras alanda da
dikkati ekmi ve yazlar pek ok yerde kaynak olarak kullanlmtr.
Emel Esin hem yetime yllarnda hem daha sonralar, konusuyla
ilgili byk bir ktphane oluturmutur. Ayrca binlerce fiten olu
an byk bir birikimi mevcuttur. lin ilgin taraf btn bilimsel a
lmalarn ve yaynlarn hibir akademik kuruma bal olmadan bi
reysel olarak gerekletirmi olmasdr. Buna ramen Trkiye'de bi
limsel dergilere srekli yaz yazm, kongrelere dikkat eken tebli4
M. Cumhur, a.g.e., s. 298.
11
TRK KOZMOLOJiSiNE GiR
!erle itirak etmi; ayn ekilde uluslararas kongrelere dzenli ekilde

katlm; yazd makaleler, ince eleyip sk dokuyan nl dergilerde
yaymlanmtr. Bu baarlar dolaysyla Emel Esin Hanm'a ok gpta
edilmi, belki de biraz kskanlmtr. Fakat o hibir eye aldrmadan
bildii yolda baaryla ilerlemeye devam etmitir. Ancak, vefatndan
birka yl nce 1983 ylnda, Atatrk Kltr Dil Tarih Yksek Kuru
mu, Atatrk Kltr Merkezi asil yeliine seilmitir. Burada byk
proj elerin gerekletirilmesi iin alrken amansz bir hastalk sonu
cu 1 987 ylnda vefat etmitir.
Emel Esin'in beklenmedik kayb, bilimsel adan byk bir boluk
dourmutur.5 Aile dostlarndan Prof. Osman Okyar, onun iin aa
daki deerlendirmeyi yapmaktadr:
Emel Esin'in bilimsel ahsiyetini tayin eden zellik
lerinden biri, bir yandan Dou dilleri ve kltrne,
dier yandan Bat dilleri ve kltrne hakim olmasyd.
Bylece ok deiik kaynaklardan istifade ederek geni
bir ufuk ve perspektif iinde alabiliyordu.
Sosyal bilimlerde alan sanat tarihi ve kltr mese
lelerini aratranlar iin bilhassa Trk sosyal bilimcileri
iin sadece Bat dil ve kaynaklarna bal kalmayp,
Dou dncesine ve kaynaklarna inebilmek ok
nemlidir. Bu sayede kltr stnl ve gerilii ek
lindeki kompleksler siliniyor. Bylece tarihleri ve yer
leme yerleri itibariyle Dou ile Bat arasnda bir kp
rnn zerinde bulunan Trklerin sanatlar ve kl
trleri daha iyi anlalabiliyor. Denilebilir ki, Emel Esin
byle bir senteze yaklam nadir sosyal bilimcilerimiz-
Prof. Osman Sertkaya ve Dr. Mjgan Cumbur yukarda ad geen maka

lelerini bu nedenle yaymlamlardr.
12
NSZ
den biri oldu.

Evet, Dr. Esin Bat dillerinden ngilizce, Franszca,
Almanca yannda Rusay., anlayacak kadar da Bulgar
cay biliyordu. Frasa ve Arapa onun kaynak dillerin
dendi. Geni ilmi kapasitesi yannda, bu eitli dil bilgisi
de onu Dou ile Bat arasnda bir kpr insan yapmtr.
Batnn metodunu kavram, kendi milli ve manevi
deerlerine tutkun bir insand . . . . Emel Esin'in kayb ile
Trk kltr ve sanat tarihine derinliine ve mukayeseli
olarak inmeye alan, bu tarih zerine lkenin iinde
ve dnda konuabilen kymetli
bir aratrc aramzdan
.
6
ayrld.
Yine Emel Esin'in vefat zerine Beir Ayvazolu bir makaleyle
onun kiiliini anlaml ekilde dile getirmitir.7
Trk Kozmolojisine Giri adl bu kitap ise, Trkiye'de Orta ve t

Asya sanat ve arkeolojisinin nemli birka ahsiyetinden biri olan
Emel Esin'in, Trk Kozmolojisi Glk Devir zerine Aratrmalar), Trk
Kltr El-kitab Seri II'ye Ek adl kitabndaki "Gk ve Yer" makalesinin

'
yeni ve ayr basmdr. 1979'da yaymlanm ve konusunda ilk ve tek
kaynak durumundaki bu makale, Emel Esin Toplu Eserleri dizisinin
ilk kitab olarak yeniden okuyucuya ve aratrmaclara kazandrlm
oluyor.
Yazarn dili belli kde gncelletirilmeye allm, ancak zgn
ifadenin bozulmamasna dikkat edilmitir. Bylece okuyucunun g
lk ekmeden yazarn anlatm ekline doru olarak eriebileceini
6
O. Okyar, "Emel Esin'in Ardndan," Yeni Forum, cilt: 8, say: 1 8 1 , 1 5 Mart

987, s. 49-50.
Beir Ayvazoglu, "Emel Esin Hanm'a Dair," Tercman, 3 Mart 1985, s. l .
13
TRK KOZMOLOJSiNE G!RI
mit etmekteyiz. Bu eserin ardndan, Emel Esin'in makalelerinden bir

sekiyi genel okuyucuya ve aratrmaclara sunmay dnmekteyiz.
Yaymlanacak dier ciltlerle birlikte, Orta Asya sanat, arkeoloji ve
kltr tarihinin bu sekin ahsiyetine ait almalarn, daha byk
oranda ve hakkyla deerlendirilecei kansndayz. Baz eserleri daha
nce Kabalc Yaynevi'nce yaymlanm -ve yaymlanmaya devam
edecek- olan jean-Paul Roux, Wolfram Eberhard ve Yaar oruh
lu'nun almalarna ek olarak Emel Esin'in toplu eserleriyle birlikte
Orta Asya'nn kltr mirasna deiik ynleriyle bakabilme frsat elde
etmi bulunuyoruz.
Emel Esin'in eserlerinin tekrar yaymlanmasna izin veren Tek
Esin Vakf yetkililerine ve Sayn Dr. Aye Bermek'e teekkrlerimi
sunarm.
Prof. Dr. Aykut Kazancgil
14
YAZARIN NSZ
Trklerin kainat hakkndaki ilk dnceleri zerine yaplan bu

aratrmalarda, en eski dnemler ile gk-yer ve atalar dinine bal
evreler sz konusu olmaktadr. Bu sebepten, XI.-XII. yzyllardan
sonraki kaynaklar gz nnde tutulmakla beraber, eski dnemler iin
belge saylamamaktadr. Bylece Trklerin sonradan kabul ettii mil
letleraras dinlerin, Trk kozmolojisine getirdii sonraki kavramlar
ortadan kaldrlmak istenmektedir.
phesiz ki, uygulanmak istenilen yntem her alanda uygulana
mad. Baz konularn aa kmas, XI.-XII. yzyllardan daha sonraya
da uzanyordu. Dier taraftan, sz edilecek birka Kk Trk dnemi
kitabesinden anlaldna gre, milletleraras dinlerin zellikle Budiz
min Trkler zerindeki etkileri, gk-yer ve atalar dini evresine de
ok erken nfuz etmiti. Bu gibi durumlar dnda, seilen ynteme
sadk kalnmaya alld.
Emel Esin, stanbul, 1978
15
GKvEYER
I. EVRENSELC DIKOTOMI:
!ki Ana Ilkeye ndirgenmi Alem Dzeni
Yaruk ve Kararg llkeleri ile Unsurlar

Kainatn btn tezahrlerini gk ve yir-sub/v'un (yer-su: yer
yz) 1 temsil ettii birbirine zt, fakat birbirini tamamlayan iki

evrensel 'nefes'ten olumu olarak kabul eden sistem, proto-Trk ve
Trklerin en eski, belki de z kozmolojisiydi. Eberhard'n, ounlu
unu proto-Trk sayd ulardan2 (M 1059-249) nce, bugnk
Kuzey in'e hakim olan ang slalesi dneminde, Ti denilen gk
tanrsna, doa glerine ve atalara ibadet ediliyordu. Fakat anglarn
kozmolojisi dank inanlardan ibaretti. 3 Bylece, kainatn eitli
tezahrlerini, mekan ve zaman iinde tm evreni kapsayan bir dzen
olarak aklama giriimi, proto-Trk sanlan ulara atfedilmektedir ya
da ular bu kozmolojiyi anavatanlar olan I Asya'dan getirmilerdi.
Evrensel olma iddiasnda bulunduundan, zamanmz aratrmaclar
u kozmolojisine evrenselcilik veya evrencilik demektedir.
kozmolojisi, 'gk' ve 'yer'in temsil ettii iki ilkeye dayand iin de

dikotomi (iki ilkeli sistem) adn almaktadr. Evrenselcilik, merkezi
yeti devlet dini tarzndayd.4 Gk .tanrsnn hkmdarn atas5 saylEski Trkede Yer-sub!v (yer-su) yer-yz demektir; yer kelimesi ise
belirli bir yere iaret eder: G. Doerfer, . madde 8 8 8 . G. Clauson, An
Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, "yer".

W. Eberhard, in Tarihi, s . 7, 3 3 .
4
Tsung Tung-chang, s . 259.

Bkz. J. J. M. De Groot, Universismus; O. Franke, Geschichte des chinesischen
Reiches, dizin s.v. Universalismus ve , s. 1 19, 27 vd., 1 46, 3 03 vd., 4 ;
19
masyla, merkeziyeti devlet dini kozmolojik bir aklama bulmak

tayd. Bu konudaki yazl rivayetler, in'de u dneminden (hemen)
sonra baladna gre, ularn evrenselcilii ne dereceye kadar
gelitirmi olduunu belirlemek gtr. Ancak ulardan sonra da,
in ve Dou Trk kltrleri i ie gemi halde devam etti. Trkler ve
in arasnda, evrenselciliin ortak kkeninin dnda daha sonraki
karlkl kltr etkileimleri de sz konusudur. Ayrca, ularn icad
evrenselcilik in'de ortaya karken, bir yandan da inlilerin Hu6
dedii ve in'in kuzeyi ile batsnda yaayan ve inli olmayan kavim
ler -bu arada Trkler de- ularn dier miraslar olarak ayn
kozmolojiye sahip bulunuyorlard. u kozmolojisi, Hu evrelerinde
deiik ekillerde sunuluyordu.
Evrenselcilik, in'de olduu gibi Hularda da iki ayr ynde geliti:
merkeziyeti devlet dinini uygulamaya yneltilmi Konfys felsefesi
ve evrenselci dnceleri devlet idaresine yaymayan, bireyci bir
grteki Taoizm. 7 Her iki eilim de, inlilerin Hsiung-nu dedii
Dou Hunlarnn8 siyasi ve kltrel geleneini izleyen Kk Trk
m, 62-3 . M. Granet, s. 1 27 , 230-34, 2 3 8 , 2 5 2 , 3 20, 3 29. E. Biot, , s. 4 1 8

vd. ang dneminde evrenselcilik yoktu: Tsung Tung-chang, s. 259.
O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, , s. 1 1 9; E. Biot, , s. 440.

Hu: E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 141 ve
not /1 5 2'de verilen kaynaklar.
Taoizm: Bkz. ]. Legge ve I. Toshihiko, Trklerde Taoizm: Kk Trklerin
Kaan soyu A-shi-na boyunun IV.-V. yzyllarda yaad P'ing-liang: Lui
Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s.
3 20-2 1 , 3 67, 462. Bilge Kaan Taoist tapnaklar yaptrmak istedi: Lui
Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s :
224, 462.
] . J. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 2 3 3 .
20
EVRENSELCi DIKOTOMI
Kaanl evresinde bulunuyordu. Tao dininin ilkeleri, btn Hu

evrelerinde yaygnd. Kk Trklerin kaan soyu, inlilerin A-shi-na
dedii boy, IV.-V. yzyllarda tarih sahnesine ilk kt zaman, Yal
gz (Hoang-ho)9 Irma'nn batsndaki P'ing-liang'da, bir Taoist
trbe olan dan civarnda yaamaktayd. 10 Merkeziyeti devlet
felsefesi ise, gerek Hsiung-nular, gerekse Kk Trkler tarafndan
kabul edilmekte, fakat kendilerine gre yorumlanmaktayd. Hsiung
nular ve Kk Trkler bakmndan, zellikle gl olduklar dnemle
rinde
dnyann merkezi
in'de deil, kendi hkmdarlarnn
ordu'sunda1 1 bulunuyordu (hkmdar merkezi olarak ordu tabiri

Hsiung-nular tarafndan da kullanlyordu). Hsiung-nulara benzer
ekilde, Kk Trk kaanlar "Tengri-teg, tengride kut bulm" (Orkun, 1,
s. 28), yani 'gksel hkmdarlar' olarak kabul ediliyordu. Kk Trk
metinlerinde .de, tengri (gk) ile iduk (kutsal) olarak nitelendirilen
yaz-yir (yer) (Orkun,
1,
s. 22) evrensel iki zt ve tamamlayc ilke,
yani dikotomi halinde belirmektedir. Kk Trk kaanlarnn ordu

rgin'i 1 2 tken-y, drt ynn kava, yani kainatn merkezi saylyordu. 13 u evrenselciliine ait terimlerin ounun Trke karl
nn olmas, ayn kavramlarn Trklerde de var olduunun kantdr.
inlilerin ve Trklerin dikotomik kozmolojisi, lran dinlerindeki
iki ilke zerine kurulu, ikici (dualist) grten bsbtn farklyd.
Bkz. not bl. /7. Kk Trk kitabelerinde Hoang-ho Irma'na Yal-gz

ad verilmekteydi: N. Orkun, isim dizini.
o Bkz. not bl. 1/7.

11
2
1
Ordu: O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, , s. 236.

G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,
s.v.
13
Bkz. not bl. 11/39.
21
ranllar, iki ilkeyi birbirine dman ve birini iyilik, dierini ktlk

simgesi sayyordu. Zerdt ve Mani dinlerinde, k iyilik simgesi,
karanlk ise ktlk simgesiydi. inliler ve Trkler ise bu iki ilkeye
ahlaki bir anlam vermiyordu. Bu sebepten Mani rahipleri, Trklerin
"cahillerine" yle bir sitemde bulunuyorlard: Bunlar, iyi ve kt,
gksel ve aa ruhlar arasnda fark gzetmeden btn ruhani varlk
lara tapyorlar. 4 Gerekte , evrenselci dikotomi denen evrensel iki ilke
dncesi , doann her ynn kutsal biliyor ve doa gleriyle
uyum iinde yaamak ve bu glerin kut'unu kazanmakla iyilik haline
varlacan sanyordu. Kut'un belirmesi ve verdii dl ise baa
ryd. s Evrenselcilik Taoizm ynyle, kutsal saylan kainatn genel
ruhu kavramnda, "bir tzlg bolmak" 6 (panteizm, vahdet-i vcud)
dncesine yakn bulunuyordu.

Gk ve yer-su dikotomisinin Trkler tarafndan ne ekilde d
nldn ve bu iki ilkenin eitli oluumlarn bir Trke metin
anlatmaktadr. Sz konusu metin belki IX. yzyldan olup ksmen
inceden evrilmiti . Bu bir Budizm metni olmakla beraber, akta
racamz ksm Burkan {Buda} dini kozmolojisiyle ilgili deildi; in-
14
Uygurlar luei'leri (aa ruhlar) 'burkan' olarak kabul ediyor ve

shen'lerden. (gk ruhlar) ayrmyorlard. Inscriptions de l'Orkhon, s.
xxx/xxxv (not 1 2). Kr. G. Schlegel, s. 1 3 0, satr 59-7 5 . Mani dinini
762'de kabul ettikleri zaman Uygurlar, bu 'aa ruh' heykellerini yaktlar:
a.y. Mani dinini kabul eden bir Trk, gemi gnahlanndan tvbe
ederken, artk yel'lere (aa ruhlar, bkz. Slovar) kurban vermeyeceine
yemin ederdi: A. Yon Le Coq, "Trkische Manichaica," EDTF, m, 25.
Yek'e, ikeh e tapanlar: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," vr, satr 19.
'
15
O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, , s. 146, 190.
16 Kara-Zieme, satr 430.
22
EVRENSELCi DlKOTOMI
Trk kainat dncesinden esinlenmiti: 17
Bu yrtnda stn tengri yaruh titir, altn yagz yir

hararg titir. Kn-tengri yaruh titir. Ay tengri hararg titir.
Oot yaruh titir, suv hararg titir. Er yaruh titir, tii hararg
titir. Bu yirli-tengrili, tiili-irhehli bir ger havp hamag
tnlgl-tnszl, ihi trl ed toar belgrer.. . . hnli ayl
haru-havu yaryor. tr yayl, hl, trt d bolur. Trt
d iinte yana ihirer d adrlr, sehiz yang hn bolur.
(Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," VI, satr 318 vd.)
Bu kainatta, stteki gk parlaktr, altta yagz yer
karanlktr . Gne tanrs parlaktr, ay tanrs karanlk
tr. Ate parlaktr, su karanlktr. Er parlaktr, dii
karanlktr. Bu yerli-gkl, diili-erkekli (ilkeler) kavu
ursa, btn canl ve cansz, iki trl varlk dogar,
belirir.... Gne ve ay kar p, kavuarak yol almaktadr.
Bundan tr, yazl-kl drt mevsim olur. Drt mev
sim iinde (her mevsim) yine ikier zamana ayrlp sekiz
'yeni gn' doar ('yeni gn'ler ince chieh, drt mevsi

min ilk gnleri, ilkbahar ve sonbahar ekinoksu [gnler
ve gecelerin ayn uzunlukta oldugu iki devir] ile yaz ve
k gndnm gnleridir [en uzun gn ve en uzun
gece]).
inceden evrilmi bu kozmolojik metnin sonularn izleyebil
mek iin, ilgili yaratl dncesini belki ksaca hatrlatmak gerekir:1 8
1 7 W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, satr 3 1 8 vd. Sekiz ykmek
satr a'nn tarihi ve sz konusu anlamlan hakknda bkz. L Ligeti, 29 5, 319.
18
Tao'dan T'ai-chi'ye gelime: Bkz. C. A. S. Williams, "Yin and yang". Rz
garlar: E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 3 1 3 .
in kosmogonisi: E . Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien,
III, s. 339; 1-ching, , s. 295; ]. Legge ve I. Toshihiko'nun eserleri.
23
TRK KOZMOLOJiSiNE G!R!
Balangta, nitelii anlalamayan 'ilk neden' olarak ezeli Tao (yol,

yntem) bulunuyordu. Bundan adem (yokluk) ve ademden ilk monad
(tek varlk) belirdi. T'ai-chi denen ilk monad'da ekil, nefes ve madde
olanaklar bulunmaktayd. Bu ilkeler harekete geince, yin (kararg) ve
yang (yaruk) ilkeleri olutu. T'ai-chi, yars siyah, yars beyaz bir daire
olarak gsterilir (Resim ) . Kararg ve yaruk ilkelerinin ana ve ataya
benzetilen nefesleri, sekiz ynden esen rzgarlarla tanarak birleti ve
Resim
be unsur dodu: su , ate, aa, maden ve toprak. in'de ve Trk
lerde, unsurlar ve gksel cisimler, eitli ailelerin kk saylyor ve
bunlara kk, ruh veya aile anlamna gelen, Trke tz, ou (veya
ugu); veya kut gibi isimler veriliyordu: Her ed (canl veya cansz
varlk) bu ailelerden birine aitti. Ed"lerin kutunu (doa), bal olduu
unsur ve gksel cisim ailesi belirlemekteydi. Trklerin unsurlara
verdii nemi, 598 sralarnda, Theophylatos Simokatta yle ifade
etmekteydi:
Trkler atee olaanst sayg gstermektedir. Rzgar
Unsurlar, gk cisimleri, renkler, gezegen ve yldz adlar: Bkz. not bl.

/19. Oglugu: Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre
Thirteenth Century Turkish ve Kara-Zieme, dizin. Kut, tz: W. Bang vd. ,
"Trkische Turfan Texte," v, dizin, qut l (Element). Ed: Bkz. not bl.
/19 . Hsiung-nu hkmdar kuzeye ynelmiti: ]. ]. M. De Groot, Die
Hunnen der vochristlichen Zeit Hunnen, s. 60. Yrgaru, tn-ortus: N.
Orkun, , s. 22. Trklerde su rengi yrng idi: Bkz. not bl. /59.
24
EVRENSELCi DlKOTOMl
ve suyu da sayar ve topran erefine ilahiler sylerler.

(Dieterich, ll, s. 14)
Unsurlarn kainattaki yerini temsil eden ynl pusula dzenlen
mekteydi. Bu pusulada, kararg ilkesi ve yer-su simgesi olarak toprak
merkezde yer alyordu. Dier drt unsurdan su ve atein kuzey ve
gneyde, aa ve madenin dou ve batda olduu dnlyordu.
Unsurlar, bylece ynlerle ilikilendirildii gibi, ynlerin simgesi
saylan baz gksel cisimlerle de e tutuluyordu. En eski in astrolo
jisi, yldzlar yedili takmlardan oluan drt byk gruba ayrmakta
ve bu drt grubu, baharda douda grnmeye balad zamana
uygun olarak drt ynn simgesi saymaktayd. Sonuta, Trklerin de
kabul ettii kendi inanlarna dayanan bu kozmik yasalara gre
unsurlar, ynler, drt byk yldz takm ve onlara atfedilen renkler,
bunlara ek olar.ak gezegenler, mevsimler ve gnn evreleri , birbiriyle
ilgili olarak kabul ediliyordu. Mekan ve zamanla ilgili balca kavram
lar, merkezde toprak olmak zere, ynl bir pusula iinde dizili
yordu. Trke isimleriyle zdeleri yleydi: Toprak unsurunun ko
numu merkez, gezegeni Trke Sarg orungulug (Sar Bayrakl) veya
Sekentir denen Zuhal {Satrn } , rengi sar (Trklerde ayrca yaz) idi.
Aa (lga) unsurunun yn gn dousu, mevsimi bahar, saati
sabah, rengi gk, gksel cisimleri Kk-luu (Gk-ejder) denen yldz
takm, lga-yultuz (Aa yldz) veya Ongay denen Mteri Upiter}
gezegeni, Ku (Niao) denen yldzlarn zirvede grnyd.
Ate unsurunun yn gney (eski Trke kn-ortusi: gnein
tepede grnd yn), saati le, mevsimi yaz, rengi kzl, gksel
cisimleri Kzl-sagzgan (Kzl-saksaan) denen yldz takm ve Oot
yultuz denen Merih {Mars} ile yazn gkyznde tepede grlen Kk
luu yldznn 'kalbi' Sin yldz (Arapa Kalb'l-akrab: Antares) idi.
25
TRK KOZMOLOjlSlNE GiRi
Maden unsurunun yn bat, saati akam, mevsimi sonbahar,

rengi ak (beyaz, veya beyaz lekeli), gksel cisimleri 'Ak-bars (pars)'
denen yldz takm ve Erlig veya Erklig ad verilen (kuvvetli anla
mnda) ve bir alp olarak hayal edilen Zhre {Vens} gezegeniyle
sonbahar ekinoksunda gn en tepesinde gzken ve Kara-alp (H)
denen yldzd.
in'de su unsurunun simgeleri, suyun zdd saylan ate unsuru
nun tam tersiydi. Yn, yeraltnda olduu dnlen su uurumu ve
alt yn; mevsimi k; saati gece-yars; rengi karayd. Fakat Hsiung-nu
ve Trkler, 'Kuzeyli' diye adlandrlmalar nedeniyle kuzey ynne
sayg gsteriyorlard. Nitekim, Hsiung-nu shan-y's (hkmdar), in
hkmdarnn tersine, gnee deil, gk tanrsnn makam saylan
Kutupyldzna nem verip, yzn gece g zirvesinin yn saylan
kuzeye evirerek tahtnda oturmaktayd. Trkler de , kuzeye tn-ortus
(gece yars) deyiminden baka, yrgaru (Orkun'a gre, 'yukar')
demekteydiler. Olaslkla, kuzeye sayg nedeniyle Trklerde su rengi
(belki gksel su) yrng (ak) idi. Yeralt sularna ise kara-su deniyordu
(Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s . 126). Hem in'de hem Trk
lerde su unsurunun gksel cisimleri, ince 'Ylan ve Kaplumbaa',
Trke Kara-ylan denen yldz takm; Suv-yultuz (Su yldz) ad
verilen Utarit {Merkr} gezegeni ve kn zirvede gzken lker
(ince Mao) yldzyd.
2.
Irh'lar (Kozmolojik ldeogramlar)

Evrensel iki ilkeli kainat dncesinin9 kriptografisi (yazl ia-
19 in kozmolojisi ve lua'lar: 1-ching, , 285-300, 3 3 1 , 34. P. L. F. Philastre,
26
EVRENSELCi DIKOTOMI
retleri) de vard ve bunlara ince kua ve Trke rk denirdi. Her iki

sistemde yaruk ilkesi tek say ve nokta (o) (Ho-t'u usul) veya izgi
( -) ile; kararg ilkesi ise iki says ve iki nokta (o o) veya yan yana iki
ksa izg{ ( --) ile temsil edilmekteydi. Tek saylar yaruk ilkesine, ift
saylar kararg ilkesine aitti. Noktal rk'larn oaltlmasyla, doann
eitli tezahrlerinin simgeleri yaplyordu. Ak veya kzl noktalar
yaruk ilkelere, kara noktalar kararg ilkelere iaret ediyordu. izgili

rk'lar st ste ikier, er veya altar olarak diziliyordu ve bunlarla
da doann 8 ve 64 tezahr ifade edilebiliyordu. Yaruk ilkesinin
gkten sonraki balca temsilcisi gneti (rk': = ) . Kararg ilkesinin
yersu'dan sonra balca temsilcisi ayd (rk' :
==
). Birbirinin zdd
saylan su unsurunun rk' == ve ate unsurunun rk'
=.=
idi. l
rk'lar bir pusula eklinde dizebilmek amacyla gk ve yer nefesleri ile

doann baz tezahrlerine de l rk'lar atfetme yolunda gidilmiti:
, 573-8o'deki zette yaplan atflar. M. Granet, s. 363 (rzgarlar). Li-chi
xxv (unsur rk'lar). ]. ]. M. De Groot, The Religious System of China, s.
961 (ay, gne rk 'lar). ] . ]. M. De Groot, The Religious System of China, m ,
s. 960-63. Liou Tse-Houa, s. 1 3-50. E. Chavannes, Les Memoires historiques
de Se-Ma-Ts'ien, , s. 44-8; m, 3 39-84. Trk kozmolojisi ve rk'lar: W.
Bang vd., "Trkische Turfan Texte," ; Irk-bitig, R. Arat, Eski Trk iiri, s.
1 3 2-37, 300-302; W. Bang vd. , ''Trkische Turfan Texte," v, yazma 2830. in'de simgeler: W. Eberhard, Sternkunde und Weltbild im alten China,
s. 4 8-50. Trklerde drt byk yldz takm (Kk-luu, Kzl-sagzgan, Ak
bars, Kara-ylan): O. Pritsak, "Qara," s. 249; W. Bang vd. , ''Trkische
Turfan Texte," v, satr 92- 5 . Ak, hem beyaz hem ak-alacal demekti: bkz.
Kaari, s.v. in'de: Liou Tse-Houa, 5 5. E. Chavannes, Les Memoires
historiques de Se-Ma-Ts'ien, , s. 42-48. ]. ]. M. De Groot, The Religious
System of China, s. 971-7 3 . Trklerde gezegen ve yldz adlar: bkz. W.
Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," v ve G. Clauson, An Etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Erlik: Erklig: bkz. not bl.
/77.
27
gk nefesi ( =:: ) , yer nefesi ( == ) , gk grlts ve ejder ( =:= ) , rzgar
( = ) , da (=:) . Yine ata ile anaya benzetilen yaruk (gk) ve kararg
(yer-su) nefeslerin, her yl boyunca sekiz ynden (drt yn ve ara

ynler) eserek, yl boyunca tekrar birleip doann l rk'la temsil
edilen dier alt tezahrn dourduu farz ediliyordu. Yl boyu
erevesinde gzlenince, l rk'lar yalnz unsurlar ve doann
tezahrlerini deil, sekiz yn, rzgar ve yang kn'e de (mevsim
balar ve ortalar) karlk gelmi saylyordu. Ancak l rk'lar,
ynl bir pusula eklinde dizilmek istenince uyumsuzluklar ortaya
kmt. lki ayr pusula dizilii denenmi, ancak yine de l rk'lai-n
zaman ve mekan iindeki sras arasnda zdelie varlamamt.
Aksine iki ayr pusulann varl daha fazla karkla neden olmutu.
nc cins baz karklklar da u sebepten meydana geldi: Sabit
saylan yeryz etrafnda gk kubbenin gece ve gndz ile mevsimler
boyunca durmadan dnd sanldndan, 20 st yn ve alt yn kav
ramlar da, gece farkl, gndz farkl oluyordu. Genellikle, kullanlan
pusulada gnein zirvede gzkt gney taraf yukar ynle ve
kuzey taraf aa ynle ilikilendirilmekte, fakat dier pusulada
yukar taraf (gk) kuzeybatya denk gelmekteydi. Bu son pusula
Trklerde kabul edilmi olsa gerek; nk gk kaps kuzeybatda
dnlyordu. 2 Fakat sistemlere nem verme eiliminde olan inli

ler pusulalar dizmekte srar ederken, eldeki belgelere baklacak
olursa, Trklerin pusula dizme giriiminde pek bulunmadklar ve
rk'lar, pusulaya uymayan tarzlarda akladklar anlalmaktadr.
Aslnda hem inliler, hem Trkler rk'lar daha ok fala bakmak iin
kullanyorlard. Irk'larn ekli, doa glerinin gerilemekte ve iler20
21
Bkz. Kaari, "Temr kazguk" (m , s. 3 8 3) ve "r" (varak 2 1 2) .

Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," , satr 143-44.
28
EVRENSELCi DlKOTOMI
!emekte olularn ifade ediyordu (st izgiler grnrde hakim olan

kavram, alt izgiler ilerlemekte bulunan ve galip gelecek kavram
gsteriyordu). Falclar, bu ek
, ilde rh'lardan insani planda anlamlar da
karyorlard. Trke Irh-bitig denen yazmalardan anlaldg gibi,
noktal ve izgili rk sistemlerinin ikisi de Trklerde yaygnd. Osmanl
dnemindeki noktal Damgal rk'lar22 da, Eski in-Trk rk'larnn
Ortadogu kozmolojisine eklenmi bir tr olarak ortaya kacakt.
l sekiz rk', in kozmolojisindeki allm usullerden birinde
dizerek, her birinin Trk metinlerine gre anlamlarnn da ilave
edilmesiyle aagdaki zdeliklere varlmaktadr.
Gk,23 eski Trke kk, veya teng ri, ince ch'ien (t'ien). Saylar: ,
22
Bkz. E. Esin, "The Turkic and Ilkhanid Universal Monarch Represent

ations and The Cakravartin," s. 1 1 6-17.
Bkz. not bl. 1/9'da verilen kaynaklar. Gk renkleri: E. Biot, , s. 434; il,
s. 1 5 . I-ching, I, s. 292-95 . Gk unsurlan: I-ching, , s. 29 5 . Gksel ate ve
su: D. Bodde, s. 295-302. Kzng: G. Clauson, An Etymological Dictionary
of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v. Gk tanrs mekan: O. Franke,
Geschichte des chinesischen Reiches, , s. 79 (ularda); K. Shiratori, MRTB,
v, s. 73 (Hsiung-nularda). Karanlk gk (kuzey), yeillenen gk (dou),
ateli gk (gney), parlak gk (bat): E. Chavannes, Les Memoires
historiques de Se-Ma-Ts'ien, , s. 4 5 2, not . Altun ve Temr kazguk: G.
Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,
"kazguk". Yitiken'in (G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre
Thirteenth Century Turkish, s.v.) takvim ve araba ynleri: ]. ]. M. De Groot,
The Religious System of China, s. 3 1 7; E. Chavannes, Les Memoires
historiques de Se-Ma-Ts'ien, , s. 3 3 9-4 1 (not 20); W. Bang vd. ,
"Trkische Turfan Texte," v. yazma 4 0 ; E. Chavannes, ili Sculpture sur
pierre en Chine au temps des deux dynasties Han , resim xxx. Biimsel
simgeler: E. Biot, , s. 4 3 4 (not 2), 487-88. ularda kubbe ve emsiye gk
simgeleriydi: E. Biot, 11, s. 4 8 8-89; W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten
China," s. 21-3. Hsiung-nu ve Hs'ien-pilerde: a.y. Trklerde: bkz. E. Esin,
29
3 , 5 , 7, 9 . llkesi: yaruh. Irl'lar: bir aydnlk nokta (o) veya tek izgi
(-);ya da (=:) veya alt (
) izgi . Yn: .ze (yukarda) ve daha
genel anlamyla gney (yaz gndnm: en uzun gn ve le saati)

veya kuzeybat. Trke metinlerde ,24 hidin-tatn tengri hap (bat
kuzey aras gk kaps) ve yrgaru, tn ortus (yukar (?), gece yars)
tabirleri, belki gk tanrsnn mekan saylan Kutupyldz'nn gece
gndeki yerine iaret ediyordu. Gksel cisimleri: gk tanrsnn
mekan saylan ve Trke ad Altun (veya Temr)-kazguk2 5 olan
Kutupyldz ile Kutupyldz'nn etrafnda yl boyunca dnerek, 20
evre ile takvime iaret eden, eski Trke adyla Yitiken26 (yedi hanlar)
yldz takm (Bykay); gk zirvesindeki ynyle (yaz gndnm)
Kk-luu takmnn gn zirvesinde grn. Unsurlar: gksel ate
(Trke bar hzng27 denen parlatlm bakr aynayla yaklan ate);28
gksel su (madeni bir kap ile elde edildii rivayet edilen ay usaresi:
belki ebnem),29 yamur, bulut, buz; maden ve mcevherler. Trkler
de yrng ha (yldzlar, ak yeim tandanm gibi resmediliyordu);
"Trk Kubbesi,"; E. Esin, "Al-Qubbah al-Turkiyyah," ve not bl. r/4, 3 9 .

Gksel saylan aalar: M. Granet, s . 3 1 4 (not), 3 7 1 , 3 79, 4 4 z , 5 z .
Ongunlar: E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi v e Islama Giri, s.
9z, not bl. m/96-98 de verilen kaynaklar. "Yabani ve canavar at": I-ching,
, .92-9 5. Alaca at: J. J. M. De Groot, The Religious System of China, s. 964.
Kuzgun ve sgun-kiyik: bkz. not bl. rn/ 3 1 - 1 3 5 .
4
W . Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," , satr 4z-44. Kidin tagtn;

Yirgaru: N. Orkun, , s. z2.
25 Bkz. not bl. r/.3.

26
A.y.
2 7 G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,
.
28
"kzng".
Bkz. not bl. r/.3.

29 A.y.
30
EVRENSELCi DlKOTOMI
ya! e (gk kubbe yeil-gk firuzeye benzetilmekteydi); Altun (veya

Temr)-kazguk (Kutupyldz) ilikisinden, bu mcevher ve madenle
rin de gk unsurlar sayld anlalmaktadr. Renkleri: koyu kzl
(gkyznn gneyi); lacivert ve gk (gkyznn dousu); ak (gk
yznn bats); kara (gkyznn kuzeyi) (drt ynn emalarnn,
ynlerin temsili renklerinde olduu varsaym ifade edilmiti) . Biim
sel simgeleri: som yuvarlak havari drt ok (Resim 2); emsiye,
Trklerde hkmdar ota, da gl ortasnda toparlak set, kubbe;
yemi aac. Hayvan biimli ekilleri:30 yabani at, dileriyle her eyi
Resim 2
paralayabilen efsanevi at, alaca at; uan ejder; Trklerde, gn
zirvesinde gn ve geceye hakim saylan Mteri Upiter} gezegeninin
simgesi Kara-ku (kartal), kuzgun, sgun-kiyik. Somut simgelerden
(ata, gkten kut alan hkmdar) III. Blm'de, ayinlerden ise IV.
Blm'de sz edilecektir.
ince K'un3 rk', yeryznn merkezi ile yeryz ve yeralt
sularna, eski Trke ifadeyle yir-suv32 ift unsurlarna; fakat ayn
zamanda33 kuzeye tn-ortus (gece yars) dendiine gre, belki in'de
3o A.y.
3 1 Bkz. not bl. 1/9'da verilen kaynaklar. Ay rk' ; J. J. M. De Groot, The
Religious System of China, s. 961.
32 Bkz. not bl. l.
33 Bkz. not bl. /.fte verilen kaynaklar ve G. Clauson, An Etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, "ortu".
31
oldugu gibi karanlk gge, yani gece gne de karlk geliyordu.

Saylar: 2, 4, 6, 1 2. Irk'lar: 2 veya 4 veya 6 kara nokta; ya da kara,
tek ak nokta; veya iki izgi ( --) ; veya l olarak dizilmi ikier izgi
(==); veya altl olarak dizilmi ikier izgi (). Unsurlar: toprak ve
su. Olaslkla yeralt pnarlarndan kaynaklanan ve kara-su denen
sular (Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 1 26) ..Yn: yeryznn
alt (eski Trkede altn veya asra) ile kuzey (eski Trke yrgaru veya
tagtn: da yn).34 Bir pusulada, bu rk'n yn gneybatyd.35 Saat

ve mevsimi: kuzeye gre, gece yars ve k yang kn' (gndnm)
(en uzun gece: 22 aralk); gneybatya gre ise, ikindi vakti ve akam
aras, mevsim sonbahar ba olmaktayd. Gksel cisimleri:36 Kara-ylan
yldz takm; k gndnmnde zirvede gzken lker yldz; ay
(rk'
) ve Toprak yultuz denilen, dnyann merkezini temsil
eden Zuhal {Satrn} gezegeni. Biimsel simgeleri: toprak tmsekleri,

da (Trkede tagtn, 3 7 kuzey anlamna gelmekteydi), dan glgeli
taraf (kuz);38 su hazneleri; kazan, torba, serilmi rt, drt ve sekiz
ke; araba; stun (yeri destekleyen ve sruk39 denen merkezi stun);
aa, koruluk ve ormanlar; in'de terazi. Renkleri: sar, Trklerde
bazen yagz (yer), kara. Hayvan biimli simgeler ve kurbanlar: kara
renkli hayvanlar, kara-ylan (in'de kaplumbaa ve ylan) , toprak
34 G. Clauson, An Etymologital Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,

"ortu"; "altn", "asra"; Yrgaru: N. Orkun, , 22. Ayrca bkz. not 24.
35
Bkz. not bl. /19.
36
Ay.
37 G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,
"tagdn".
38 G. Clauson, a.g.e., "kuz".
39
R. Arat, Eshi Trk iiri, 20/3 3 (s. 196) ve ilgili not (s. 4 1 5).
32
EVRENSELCi DIKOTOMI
rengi ejder, ksrak, inek ve buza. Somut simgeleri: ana ve halk
4
kalabal (Trke: kara bodun). 0 Dier somut simgeler Ill. Blm'de,
ayinler ise IV. Blm'de anlatlacaktr.
Bundan sonraki gk ve yer nefeslerinden doan alt tane rk'n

sras iin -Trke metinlerin aklama.larna daima uymadn kay
detmekle beraber- u eski in metnini takip edeceiz:
Hayatn asl Chen'dir (:=); nk Chen 'dou'nun
karldr. Sun ile (Trke ad ln Kelmek: Bar iinde
gelmek)4 ( = ) hayat uyuma ular; nk Sun dou ve

gney arasndadr. Li (Trke: Kn=Gne, gney) ( == )
parlaktr ve onunla her ey belirir ve bu rk, gneyi

temsil eder.. . . Tui (=) gz mevsiminin ortasdr. . . K'an
.
( == ) sudur ve kuzeyin tam karl olarak felakete ve

Da)
hayatn onuna iaret eder. Ken, (Trke: Ta
( == ) kuzey ve dou arasndadr ve hayat orada bitip,

orada balar." (De Groot, The Religious System of China,
s. 963-64)
Gk grlts (ince Chen)
42 simgesi olan rk, dnyevi hayatn
hareket balangc; otlarn yer altnda bittii, gk ve yer nefeslerinin

ilk olu olarak tantlmaktadr. llkesi: kararg dan yaruk'a doru.
'
Saylar: bir yaruk, iki kararg; veya yaruk, sekiz kararg izgi. Irk':
(:=) ve (;;;;) . Yn: kuzeyle dou aras; veya ileri kn dous (dou).
Saat ve mevsimi: sabaha doru veya sabah; bahar ba denen (5 ubat
sralar: ince li-ch'un); veya bahar ekinoksundaki yang-kn (gece ve
40

"kara''.
41 Bkz. not bl. 1/46-47.

42 Bkz. not bl. 1/9'daki kaynaklar.
33
gndzn e olduu 22 mart sralar: ince ch'un-fen).
43 Gksel
cisimleri (bahar ekinoksu iin): doan gne; Kk-luu yldz takm

(Kk-luu takmnn boynuzun ucu saylan Spica yldz baharda
douda gzkrd), lga yultuz (Aa yldz) denen Mteri Opiter}
(Trkede Ongay veya Kara-ku da denilirdi); Ku (Niao) ad verilen
yldzlarn zirvede gzkmesi. Unsuru: aa. Rengi: kk (mavi-yeil).
Biimsel simgeleri: biten ot; aa (servi); kam, mzik aleti, byk
yol. Ongunlar: gk ve koyu sar ' ejder, balk gibi pullu hayvanlar,
44 (in'de krlangca, Trklerde kartala verilen ad), ko,

alnnda aya benzer ak leke olan, (Kaari'nin tgz45 dedii cinsten),
karaku
arka ayaklar beyaz olup, ok kineyen ve drt nala giden atlar.
in kelmek46 (Bar iinde47 gelmek; ince Sun). 48 tlkesi: iki

yaruk'u iten bir kararg. Saylar: bir kararg, iki yaruk; veya iki
kararg, drt yaruk . Irk'lar: (=) veya ( :: ) . Yn, mevsim ve saati: in
'de doudan-gneye (ilk-bahar ve yaz aras, sabahla le aras). Trk
lerde bu rk'n mevsimi: gz, (o takdirde saati ikindi). Unsuru: kz
gac (gz aac) ; ngdn-kntn (dou-gneyden) esen kz (gz) rz

garlar ve akarsuydu. Bu rk gz ve batnn simgesi ise, rengi ak ol
maktadr. Biimsel simgeleri: uzun ve yksek (aa); kidin-tagtn tengri
kapg (bat ve kuzeyden, da tarafndan gk kaps). Hayvan biimli

43
D. Bodde, s. 28.
44
Bkz. Kaari, varak, 1 66.
45
"tgz".
46 W. Bang vd., 'Trkische Turfan Texte," , satr 1 3 2-48.
47
"en''.
48
Bkz. not bl. /19'daki kaynaklar. Takigu: bkz. G. Clauson, An
Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v.
34
EVRENSELCi DIKOTOMI
simgesi: Trke takgu denen horoz ve tavuk cinsi. Somut simgeleri:

bar yanls hkmdar ve yanndakiler ile birbirini seven kardeler ve
boy (bkz. iV. Blm).
Kn49 (gne ve gney; incesi Li). 50 Trke 'Kn' rk', teng ri Kan
nng kavud kntn, "gk tanrsnn azameti gneyde" szyle, bu rk n
'
yaruk ilkesinin zirvesi anlamna geldiini dorulamaktadr. Suv adas

(Su tehlikesi) tabiri de yaruk ilkesinin zirveye varp, arkadan unsuru
su olan kararg ilkesinin (yamurun) balamak zere olduunu
anlatr. Bir ilkeden dierine geii, yani deiiklii ve silahlar da
temsil ettii iin, tehlikeli saylan bu dnem yaz gndnmne (en
uzun gn: 22 haziran) iaret etmektedir. Yaz gndnm ayna
Trkler Ulug ay5 demekteydi. Says: 9 (yedi aydnlk, iki kara nokta) ,
veya iki yaruk izgi arasnda bir kararg izgi ve bunun iki defa st
ste gelmesi. Irk'lar: ( =:= ) ve ( :: ). Yn, saat ve mevsimi: kntn
(gney); kuya trklk di52 (gnein kuvvet zaman: gnein zirvede
olduu le saati ve en uzun gndnm olan yaz gndnm).53
Gksel cisimleri: gne (rk': =);54 Oot yultuz55 (ate yldz) denen
.
Merih: Kk-luu yldz takmnn orta yldz, ince Sin (Kalp) denen
(Akrep burcunun kalbi) yldz. Bu yldz, bir gksel hkmdar ve ilk
atei yakan efsanevi bir kiilii temsil ediyordu. Unsuru: ate ve su.
Rengi: ate rengi kzl. Biimsel simgeleri: tek oklu daire, ok, kl,
49 W. Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," , satr 1 73-86.
50 Bkz. not bl. /19'daki kaynaklar.
5 Ulug ay: Kagari, varak 1 7 5 Sin yldz: bkz. not bl. /o.
52
Kagart, , 3 5 3 .
53
D. Bodde, s . 28.
54 ]. J. M. De Groot, The Religious System of China, s . 9 6 .

55 W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, yazma 1 , satr 6 .
35
karg, tulga, zrh, terazi kolu, ocak, ayakl kZe (kazan-ocak),

keli mantal (manlala: ate ayini yeri).56 Hayvan biimli simgeleri:
kzl ejder, sln, kzl kular, Kzl sagzgan (saksaan) , bayku;
aplumbaa gibi zrhl hayvanlar (cebeli alplara atO. Somut simgeleri:
akn eden veya ceza veren hkmdar (bkz. Ill. ve IV. Blm).
Tui57 (sevin) zellikle gllere iaret etmektedir. tlkesi: kararg
izgisi altnda iki yaruk izgisi ve bunun iki defa st ste gelmesi.
Irk'lar: ( = ) veya c::). Yn, mevsim ve saati: gneydou (bahar) ve
yaz aras ile sabah ortas; veya gneybat (yaz ve sonbahar aras,
ikindi) veya bat (sonbahar , akam) . Unsuru: su , ge ykselen su
buhar, da gl. Bu rk sonbahar simgesi ise unsuru maden de
olmaktadr (l Asya'da, deerli baz madenler inci ve yeim tayla
ayn gruba dahil edilerek su unsuruyla ilgili saylrd) .58 Renkleri:
Trklerde yeralt sular kara saylyor, bulut ve yamur gibi gksel
sular ise ay halesine benzetiliyordu ve ak renkti (yrng). 59 Eer bu
rk sonbahar simgesi ise, gksel cisimleri Ak-bars yldz takm ve

incede H (Kara-alp) denen ve sonbahar ekinoksunda zirvede
gzken yldz olmaktayd. Biimsel simgesi: Trklerde ak teirmi
(deirmi) mantal'' (manlala: ayin yeri).60 Hayvan biimli simge:
koyun. Somut simgesi: son kz, odalk, kadn kam (bkz. IV. Blm:
56 Kara-Zieme, G/6-7.
57 Bkz. not bl. r/9'daki kaynaklar. Gk ve yer ibadeti iin ayin yerleri, gl
veya havuz iinde bulunan, biri toparlak, dieri drt ke, birer setti: E.
Chavannes, Les Mtmoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, nr, 342.
58 in'de: Si-yu-ki, r, s. 84. Trklerde: . Tekin, Maytrisimit, varak 28 veya
68, satr 5-6.
59 Yrng su: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, satr 4-7. Kara-su: P.
Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 1 26.
6 Kara-Zieme, G/1 2-1 3 .
36
EVRENSELCi DIKOTOMI
kam'lar, gk ve yer ayinlerini gl iinde yapard).

Uurum (ince K'an). 6 1 llkesi: iki kararg iinde skm bir yaruk;
veya bunun st ste tekrar; ya da bir yaruk, alt kararg. Irk'lar: (==)
ve (). Yn, saat ve mevsimi: bat-kuzey (Tui gibi) ; veya kuzey (k,
gece yars, ilah; 'K'un' rk' gibi). Gksel cisimler: Ay (rk':
==
);62 Suv
yultuz denen Utarit;63 Unsuru: su. Rengi: Trklerde ak veya kara:

in'de kara ve kan rengi. Biimsel simgeleri: yay (Kk Trk yazsnda
ay ve ya denen yay, ayn fonogram ile yazlrd: (Resim 3); arklar; su

hendekleri; kilden arap ve pilav kab; tekerlek. Hayvan biimli
simgeler: sendeleyen atlar, amurda yaayan domuz. Somut simgeleri:
hrsz, ortanca ocuk.
OOD
Resim 3
Trke Ta64 (ince Ken) denen rk lme ve lm tesinde
dnlen yeniden doguma iaret ediyordu. Kk Trk mezarlarnn
kk talardan oluan hyk eklinde olmas,65 643 ve 655 yllarnda
len Kk Trk kaganlarnn mezarlarnn Pamir zirveleri ve o dnem
de Kk Trk merkezlerinden olan Sui-yan'daki Po-tao Dag eklinde
ina edilmesi durumu66 ve lenlerin bir daa (Altun Sufa-y; veya
61
62
Bkz. not bl. /19'daki kaynaklar.

Not bl. /5 fteki kaynak.
63
Not bl. /59'daki kaynak.
64
Bkz. not bl. /19'daki kaynaklar.
65
E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 105.
66
Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,
37
Altun-kr) yol ald inanc,67 da simgesinin bu anlamna iaret etse

gerek. llkesi: bir yaruk'u iten iki kararg. Saylar: bir yaruk ile iki
kararg; veya iki kararg, drt yaruk. Irk'lar: ( =: ) ve ( ;;;; ) . Yn,
mevsim ve saati: bat-kuzey (gz ve akam ile gece aras); veya kuzey
dou, k bat-kuzey (gz ve akam ile gece aras); veya kuzeydou
(k sonu, gece sonu). Unsuru: toprak. Rengi: kara. Biimsel simgeleri:
dalar silsilesi arasnda ykselen zirve; kk talar; tohum; da yolu .
Hayvan biimli simgeleri: kpek (cenaze treninde kurban edilen bir
hayvan?);68 kara veya sert gagal (kurbanlar yiyen?)69 kular; san.
s. 1 5 5 , .56, not 798. Po-tao Da, bugnk Sui-yan'da, Pekin'in

dousundaki in duvan dnda bulunuyordu ve bir Kk Trk blgesiydi.
67 E. Esin, lslamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 95 ve not

bl. m/o5, 106, 1 3z.
68
A.y.
69 A.y.
38
11. MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA
DNCELER
Gk
Eski ular
gebe kkenli olmalar nedeniyle, kainat silindir
gvdeli ve kubbeli bir otaga ya da stnde otag veya emsiye bulunan

iki tekerlekli bir arabaya benzetmilerdi. emsiyenin 28 dilimi, in
astrolojisinin drt yne gre yedier gruba ayrlan 28 burcu, arabann
iki tekerlegi ise gne ve ay temsil ediyordu. in'de gk, bir kubbe,
yeryz ise denizler iinde yzen drt veya sekiz keli bir dzlk
sanlyordu. 2 Drt yn ve merkezdeki daglar gksel kubbeyi tamak
tayd. Gk kubbe, Kutupyldz (gk tanrsnn saray) merkezde,
drd drt ynde ve diger drd ara ynlerde olmak zere dokuz
saraya blnm saylmaktayd. in'de VII. yzylda ise, gkyz
katl bir yap eklinde dnlyordu. Gk kaps, in'in batsndaki
K'un-lun Dag'nda veya dogudaki T'ai-shan'da sanlyordu. Irk'larn
diziliinde kullanlan iki pusulann birinde gk kua's kuzeybatda,
digerinde gneyde yer alyordu.3
u dnemi ve sonrasndaki baz in inanlar ksmen yeni ekil-
W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 21-23 . E. Biot, 11, s. 488-89

(araba) M. Granet, s. 4 3 7-3 8 (denizler).
W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," Reihe 21J-7; M. Granet, s.
2 3 1 -3 4 , 3 3 8 , 495. O . Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, , s. 61-2,
97; il, s. 416.
Gk tarafn gsteren Ch'ien trigramnn (==) iki deiik pusulaya gre
yeri: ] . ]. M. De Groot, The Religious System of China, , 963 . I-ching, ,
285-88.
39
TRK KOZMOLOJ1S1NE G1R1
lerde, Kk Trk (5 50-745) ve Uygur (745-1212) kaanlklar dnemi

nin Dou Trklerinde de var olup, kainat (belki gk kubbe), silindir
ve kubbeli hkmdar otana benzetiliyordu.4 Gk kubbenin ya!
a tan (yeil-mavi firuze), yldzlarn rng ka tan (beyaz yeim tan

'
'
dan) olduu anlatlyordu. Gkyznn, ok katl ve eitli ordu'larn

(hkmdar ikametgah), kek'lerin (kule) ve kap eiklerinin bulun
duu bir yap olarak Uygur metinlerinde geen resmi de, in etkisine
ve Budist veya Manil}ai {Maniheist} astrolojisinin nfuzuna balanabi
lir. Yeryz ise, in'de olduu gibi, denizler iinde yzen drt ke
bir dzlk olarak anlatlyordu ("Trt taluy gz iinteki yer"). 5 Hsiung
nularda olduu gibi Trklerde de kutsal (duk) saylan ve gk ve yer
tanrlarna ibadet edilen dalar hakkndaki dnceler ok eskiydi.6
Fakat in'deki sistematik biime girip, drt yn dalarnn gk
kubbesinin stunlar sanld hakknda bir kayda rastlamadm.
Ancak, 'ln kelmek' adl rk'ta, in'de olduu gibi gk kapsnn yeri
kuzeybat ynnde tarif edilmektedir. 7 Bir Uygur metninde8 ise, kai
nat ota eklinde dnlp, otan ortasndaki aa stuna benze4
Bkz. not bl. /.3 , not bl. /o9. Kk Trk dncesi: Liu Mau-Tsai,
Kutscha und seine Beziehungen... , s. 8 ve not bl. 1/46. Uygur dnceleri:
R. Arat, Eski Trk iiri, s. 4 1 5 (ota ekli), 44 (7/ 28: bi kat tengri yiri).
Yal e, rng ka: Kil.gari, , 3 3 0-3 . Ordu, iik (eik): W. Bang vd.,
'Trkische Turfan Texte," v, dizin, s.v. kek: G. Clauson, An
Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v.
F. W. K. Mller, "Zwei Pfahlinschriften aus den Turfan Funden," s. 36.
Bkz. E. Esin, "tken-y" ve "The cosmic mountain and the auspicious
bestiary in Turkish iconagraphy"
in dncesi: bkz. not bl. /19'daki kaynaklar. Trk dncesi: bkz.

not bl. 1/46-48.
R. Arat, Eski Trk iiri, 20/3 3 (s. 196) ve ilgili not (s. 45). Daha eski (Veda)
Hint dncesinde skambha: ]. Irwin, v, 470-7 3 .
40
MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER
yen, fakat sekiz keli oluuyla drt ana yn ve drt ara yn kavra
mna da iaret eden, yiti erdinilig (yedi cevherli) bir sruk'un (srk,
stun) su1ar stndeki yeryzn destekledii ifade ediliyordu.
Kainatn ekseni sekiz keli stun, Hint kozmolojisinin eski bir
dncesiydi.
in'de9 ve Trklerde, gn kutbu saylan Kutupyldz, Trke
adyla Altun (veya Temr)-kazguk (Altn veya Demir Kazk),10 in
astrolojisinde gk hkmdar denen gksel tanrnn saray sanl
yordu. Kutupyldznn etrafndaki yldzlar hkmdarn ailesi ve etra
fndakilere benzetiliyordu. Trkede Yitiken, 1 1 (yedi hanlar) denen
Bykay yldz takmnn, hkmdarn arabas saylp, Kutupyldzna
bal olarak mevsimler boyunca gkyznde dairesel ekilde hareket
ettii ve yllk takvimi belirledii kaydedilmiti. Bylece gk tanrsnn
veya arabasnp. yllk bir hareketi olduu farz ediliyordu. Ayn dn
cenin, Trklerde on iki yllk bir zaman aral eklini de ald, u
Kk Trk kitabesini akla getirmektedir: " ze kk-tengri han lui ylka" 2
(stte gk tanrs han ejder ylnda). Trkler de, gn Altun (veya

Temr)-kazguk etrafnda dndn sanyorlard. Trklerde, Yiti
ken'in yllk hareketi boyunca da, her 2 ayn belirli bir gnnde bin
mum yakarak ayin yapma gelenei vard 1 3 (bkz. IV. Blm). in'de
milat srasnda mezarlarda yaplan ta kabartmalarda 4 Yetiken, bir
9
10
11
12
O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, r, s. 62-3, 81-2, 5 , 1 19,

1 46. E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 3 3 9-84.
C. A. S. Williams, "Astronomy".
Bkz. not bl. rh3 .
Bkz. not bl. rh3 ve not bl. rr/ 1 3 .
Bkz. not bl. rr/o4.
13
Bkz. not bl. rr/80.
14
Bkz. not bl. r/23 , (Yitiken arabas). Gne ve ayn arabalar: M. Granet, s.
41
tanrnn bindii araba eklinde resmedilirdi. Gne ve ay tanrlarnn

da arabayla dnd sanlrd. Byle dnceleri temsil eden bir kaya
resmi, bir Kk Trk mezar yannda bulunmutur 5 (Resim 4). Kk
Resim 4
Trk kaanlar da, in'de hkmdar ve tanrlara zg aylan ve
Trke kangl (kan) denen, iki tekerlekli arabalara binerdi.
2.
Kk n's (Gk ark)

Gk kubbenin, Altun (veya Temr)-kazguk etrafnda yllk dola
nmnn yannda, ayrca bir de yldzlar tayan gk arknn dnd

varsaylyordu. Bu kavramn ok eski olduu, Baykal Gl'nde bir
adada bulunan ve zerinde yldz adlarnn yazl olduu ve VII.-IX.
15
254, 375.
E. Esin, "Kn-ay," resim B/3.
42
yzyllara tarihlendirilen bir kadrk eirek'ten (krk) 1 6 anlalmakta

dr. Gk arkna, Kaari 7 kk rs; Ysuf Ij.a Ij.acib {Yusuf Has
Hacib} ise tezgin (dnen) demekdedir. 1 8 Kaari kk rs ibaresini,
Arapa falak (felek) olarak evirmektedir. Kaari'nin kaydettigi u
beyit ise, r'nn yldzlar tayarak dndg ve gece ile gndzn
bylece birbirini takip ettiini anlatmaktayd. Demek ki Kaari'ye
gre, gk arknn hareketi gnlk bir dolammd:
Teng ri ajun trtt,

gr udhu tezginr,
Yldzlar urkeip
Tn kn ze yrkenir. (Kaari, varak 2 1 2)
Gk kubbenin en altt.aki r'sn (felek) bir ift gksel ejderin
evirdigi hakkndaki ibareler, bir Uygur kagannn adna sunulmu
Mani dinine ait metinde yer almakla beraber, bu dncenin Mani
dininden ok, belki Orta Asya kozmolojisine bagl bulundugu, Zykan
tarafndan tahmin edilmektedir. 1 9 Ayn dnceyi Ysuf Ij.a Ij.acib
de tekrar ederek, gk r'sn bir evren'in (ej derin) "evirdiini" syle
mektedir:
Yaratt, kr, Evren, tuci evrilr

Anng birle tezgin yime tezginr. (Jp3, beyit 1 26).
Bu ekilde gk kubbe, gk ark ve bunlarn simgelerinden olan
16 L. Bazin, Les Calendriers turcs anciens et medievaux, 7 1 1 .
1 7 Kaart, , 4 2 1 .
18 , beyit 1 26.
19 F. W. K. Mller, "Handschriften Reste in Estrangelo Schrift aus Turfan,"

3 7- 8 , J. Zykan, "Zur Geisteswelt der asiatischen Kunst," , Artibus Asiae,
VII, 178.
43
gk ejderi, Trke ifadesiyle Kk-luu veya Evren, hem gksel meka

nn, hem zamann simgesi olmaktayd. Bu kozmolojinin gerei olarak,
gk tanrsnn, zaman ilah (Trke: d terfgri) kavramn da ierdii
sonucu kmaktadr. 20
Gk kubbenin ve gk arknn yllk ve gnlk dolanmndan,
gnele baz gksel cisimlerin, dnyann merkezi etrafndaki yllk ve
gnlk, ayn ise gnlk ve aylk (28 aamal) birer hareket iinde
dndkleri dncesi sonucuna varlmaktayd. Bunlardan gne ve
ay, birbirinin zdd saylyordu. Gne douda belirirken, ayn batda
yeryznn altna batt, gne gnlk hareketinde leyin ve yllk
hareketinde yaz ekinoksunda zirvedeyken, ayn, yeryznn altndaki
sularn derinliinde, hareketinin en aa noktasna varm olduu
sanlyordu. 2 1 Trke bir rk'ta ise knli ayl krdi (grt) ifade
siyle, ay ile gnein bir araya geldikleri dnem22 olarak dnlen
ekinoks dnemlerine (bahar ile sonbahar) ve yeni aya karlk geldii
anlalmaktadr.
20 Bkz. not bl. m/66.

2 1 P. L. F. Philastre, II, 59 7 , ("Li" kua s hakknda aklama).
22 Knli ayl krdi: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," , 248, satr 9293 (Sevinmek rk', in'de, kua no 1 6). Ayrca bkz. not bl. /ideki
kaynak: Knli ayl kavu yoryur, tr trt d bo!ur (gne ve ay, kavuur
'
ve ayrlrlar, tr drt mevsim olur). Gne ve ayn grme zaman,

Mani dini evresine ait bir Trke metinde, ayn gittike "rtld"
dnemin sonunda, 29. gnde tespit edilmektedir: A. Von Le Coq,
"Trkische Manichaica," m, yazma 2. Trklerde yeni aydan itibaren
gnler saylyordu: L. Bazin, Les Ca!endriers turcs anciens et medievaux,
144. Temroullar evresinde faal bulunan ve Uygur astronomisini bilen
Kaifi adl bilgin de esasen yle demekteydi: "ems ile Kamer'in ictima'
gni ki (conjunctio: yeni ay) mah-i Trkan'n ihtida gndr": E. Esin,
"Kn-ay," v/70. Ayrca bkz. E. Esin, "Kn-ay," v/66-67.
44
in astrolojisinin, Trkler tarafndan da kabul edilerek, Kk-luu

(gksel ejder), Kzl-sagzgan (Kzl saksaan) , Ak-bars (Ak veya ak
alacal23 pars) ile Kara-ylan (in'de kaplumbaaya sarlm ylan)
adn alan,24 her biri yedier yldz takmndan olumu drt byk
yldz takmnn da byle karlkl hareket ettii dnlmekteydi. 25
Bahar ekinoksunda, Kk-luu douda gzknce, Kzl-sagzgan gn
zirvesinde, Ak-bars batda grlyor ve Kara-ylan'n yerin altnda,
hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Yaz gn
dnmnde, Kk-luu zirveye varnca, Kzl-sagzgan batda batyor,
Ak-bars'n yerin altnda, hareketinin en aa noktasnda bulunduu
farz ediliyor ve Kara-ylan douda gzkyordu. Sonbahar eki
noksunda, Kk-luu batda batyor, Kzl-sagzgan'n yerin dibinde,
hareketinin en aa noktasnda bulunduu farz ediliyordu. Ak-bars
douda ve Kq_ra-ylan zirvede bulunuyordu. K gndnmnde, Kk
luu'nun yerin dibinde, hareketinin en aa noktasnda bulunduu
farz ediliyordu. Kzl-sagzgan douda, Ak-bars gn zirvesinde ve
Kara-ylan batda gzkyordu.
Bu drt byk yldz takmnn her biri, douda gzktkleri
mevsimin26 ve o mevsime atfedilen unsur ve rengin simgesiydi. 2 7 Her
unsur ve ynn de gezegenlerden birer simgesinin olduu kaydedil
miti. 2 8
Oniki hayvan adm tayan yldz takmlaryla dzenlenen ve oniki
23 Bkz. not bl. r/19.
24 A.y.
25 A.y.
26 A.y.
2 7 Bkz. not bl. r/1 8.
s
A.y.
45
yllk bir takvim oluturan simgelerin icadnn Trklere mi,29 yoksa

inlilere mi30 ait olduu tartmaldr. in taraftarlar u konuya
dikkat ekmektedir: in'de, eski dnemden beri onikili bir takvim
sras vard ve aylar ile gnler iin kullanlyordu. Ayrca in'de ylla
rn sras, Mteri3 Upiter} gezegeninin oniki yllk hareketiyle
ilgiliydi. in taraftarlarna gre, Mteri'nin hareketine uygun oniki
yllk bir takvim eskiden beri in'de bulunmaktayd. Oniki yllk sra,
in takvimlerinde ikinci stunda olup, iki saynn yeryz simgesi
olmasndan dolay, 'yeryz kkleri' ismini almaktayd. 32 Nitekim,
inceden evrilen bir Trke metinde de, oniki hayvanl takvimin
simgeleri, yl erklii (yla hakim kuvvet) ve iki yiirmi erklii (oniki
kuvvet sahipleri) gibi adlaryla yir erklig!eri (yerdeki kuvvet sahipleri)
olarak gemektedir. 33 Oniki hayvanl takvimin icadn Trklere atfe
denler ise oniki hayvan adnn eski in metinlerinde bulunmadn
ve ilk olarak bir Trk tarafndan sylendiinin in'de kaydedilmi
bulunduunu hatrlatmaktadrlar. in'de sonralar meydana gelen ge
limelerle takvim sistematik bir ekilde ve yeni unsurlar da iine
alarak Uygur Trklerine ksmen inlilemi olarak yansyacakt.34 ].
R.
Hamilton'un35 bir Kk Trk metnini okuyu tarz, oniki hayvanl
29
Bkz. E. Chavannes, "Le Cycle turc des douze animaux"; O. Turan, s. 5 1 63 ; B. Rogev; C . A . S. Williams, ''Astrology".
30 Bkz. O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, Il, s. 97'de verilen

kaynaklar ve L. Bazin, Les Calendriers turcs anciens et medievaux, s. 1 5 3 .
31
Bkz. not bl. n/30.

32 C. A. S. Williams, "Astrology".
33
W. Bang vd., ''Trkische Turfan Texte," v, satr 8 8-96.
34
Bkz. W. Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," v.
35
Sz konusu metin: "ze kk tengri han li ylka" (Ongn, satr 1 2): Bkz. ).
R. Hamilton, "Le nom de lieu KN dans !es inscriptions turgues
46
takvimin her simgesinde, gk tanrsnn bir yl durdugunu ima

etmekle, Trklerde de Mteri takviminin bulundugunu hatrlat
maktadr. O halde, Kk tengri han (gk tanrs ve han), zaman kav
ram olarak Mteri'yle belki yaknlaabilmekteydi. Nitekim, Kara-ku
ad altnda Mteri yldzndan sz eden Trke iki beyit, bu yldz
zaman bakmndan bir 'mizan' {l} unsuru olarak tantmaktadr. Bu
beyite gre, yeil-mavi renkte firuzeden bir kubbe gibi dnlen
gkte, beyaz yeim talarna benzetilen yildzlar arasnda Kara-ku
gezegeni, gn ve gecenin mizann dzenlemekteydi:
Yaratt ya! e
Savurd rng ka
Tizildi Kara-ku
Tn-kn ze yrkenr. (Kaari, varak 66.)
Ancak u var ki, Kaari, Kara-ku'un Trk illerinde sabah gzk
tgn kaydetmekle, "mizan" grevini yllara degil, gndz ve gece
nin dolanmna baglamt. 36
3 . Yer
Gk kubbenin Ahun (veya Temr)-kazguk etrafndaki paralelin
paylatrlmas dnyann merkezi oldugu kabul edilen ve biri ortada,
drd eksenlerde ve drd kelerde olmak zere dokuz vilayetten
olumu saylan u iline de yansm saylyordu. 37
runiformes."
36
37
Kaari, , 33 2.
Bkz. not bl. 1/3 'de verilen kaynaklar ve E. Chavannes, Les Mtmoires
historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 3 84/8 5.
47
Ming-t'ang38 (Parlak divanhane) denen ve gksel bir hkmdarn

veya ilk atei yakan efsanevi bir kiinin makam saylp, Kk-luu
takmnn orta yldz olarak yaz gndnmnde zirvede grlen, ate
simgesi yldz (ince Sin: Kalp. Arapa: Kalb'l-akreb) dnyay ynet
tii farz edilen u hkmdarnn atalar tapnana da adn vermek
teydi. Dnyevi ming-t'ang'da eik ve ocak da ayin yeri saylyordu.
Dnyevi ming-t'ang ile hkmdar ehri, yeryzne atfedilen planda
biri merkezde, drd eksenlerde, drd kelerde olmak zere,
dokuz ksml bir drt-ke olarak ina edilmekteydi. in'de VII.
yzylda, ming-t'ang yeryzn saran denizlerin simgesi olan bir
havuz iinde ykselen katl bir yapyd ve her kat gn bir
evresini temsil ediyordu.
Trklerde de hkmdar ota, ordu ve ordu-rgin denen hkm
dar ordugah ve ehri gibi, hkmdar kkleri ve tapnaklar da kai
natn merkezinde ve kainat plannda saylyordu. 39 Drt yne bakan
ve biri merkezde, drd eksende, drd kelerde olmak zere
38 Gksel Ming-t'ang: E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien,
m, 343. Sin yldz: bkz. not bl. r/5 1-6 ve not bl. m/ o . Yerdeki Ming
t'ang: Li-chi, , 257, 497, O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, , s.
1 19 , 146; , s. 4 1 6. M. Granet, s. 1 1 7. P. Wheatley, s. 1 84 , 3 72. E. Esin,
"Ordug," s. 1 3 7-3 8 . Ocak ve eik: Li-chi, dizin, "Sacrifices (house)". M.
Granet, s. 308, 432, 500-50. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi
ve Islama Giri, s. 7, 39, / 6, 7, 134, 1 3 6.
39 Bkz. not bl. r/23 ve z/4; E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve
Islama Giri, s. 96; E. Esin, "Trk Kubbesi"; E. Esin, "Al-Qubbah al
Turkiyyah." Kk Trklerde gnee benzetilen kaan, tahta k treninde
bir kee hal zerine oturarak, kainat simgesi ota etrafnda, gnein
hareketi ynnde, 9 defa (gk says: bkz. not bl. h3) dndrlrd:
Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachtichten zur Geschichte der Ost-Trken,
s. 8 .
48
dokuz hcreli yaplar, Hsiung-nu ve Trklerde de, tapnaklara ve h

kmdar meskenlerine zgyd. Evrenselci kozmoloji, her alanda ol
duu gibi, mimaride ve bu arada tapnaklarda da ifadesini bulmak
tayd. Trklerde, kainat simgesi olan otan ortasnda, kubbenin
merkezindeki tgnk denen duman deliinin altnda, tanr ook40
( ayakl kazan-ocak) durmaktayd. l Asya eski gebe geleneinde
de4 ook, hem yemek piirme, hem ate ayininin yapld yerdi.
Uygurlarn,42 'eik'e kurbanlk verdii IV. Blm'de grlecektir. Eik
kavramna ota ve mesken sahibiyle ilgili temsili olarak verilen anlam,
Kutadgu-Bilig'in ilig (hkmdar) eiine iaret eden u beyitinde ortaya

kmaktadr:
Opti iligke eik (llig'in eiini pt: J93, beyit 4 5 1 )

Osmanl Bektai geleneinde de 'meydan'n eiine temsili anlam
lar atfediliyordu:
Sonu olarak, Trklerde mekan on ynlyd:43 Yukarda eski
40 E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 1 1 3 - 1 5 ve
not n/286-30, 247-49; E. Esin "Ordug," 144. Kk Trk ordu-rgin'inin
bulunduu tken-y Da, drt ynn kava saylyordu:
ller kn toguska, birger kn ortusnaru, kurgaru kn batsnka

yraru tn ortusnaru, anda ireki bodun kop mana krr.
lleri gn dousundan beri gn ortasna, geri gn batsndan, yukar (?)

gece ortasna (kadar), bunun iindeki btn boylar hep bana bakar: N .
Orkun, , s. 22.
E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 103 (ve
not m/ 3 7); 96 (ve not m/ 1 2) .
42 Bkz. not bl. n/4 v e W . Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," vn, dizin iik
(Uygurlarda gk tanrlarnn ordu'larnn eikleri). Bektai meydannda
eik: E. Esin, "Oldrug-turug," 1o'da verilen kaynaklar.
43
"stn" ve "altn" yngak: W. Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," vn,
49
Trke ifadeyle stn yngah'da (st ynde) gk, aada eski Trke
ifadeyle altn yngah'dayd (alt yn) . Drt yne trt yngah veya sngar,
kelerde saylan drt ara yne ise trt bulung deniyordu. Tr, tre'ye
(beye) zg, eik en aa makamd.
4.
d (Zaman)
Zaman, mekan iinde dnen gksel cisimlerin evreleri ve canl
varlklarn yaarken ve lm tesindeki44 deiim evreleriyle ll-
yazma 1 3 . Yn anlamnda yngak, veya sngar, ke anlamnda bulung:

Tiastvustik, s. 1 8 , 9 , 4 . Tr, tre: bkz. G. Clauson, An Etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v. ve E. Esin, "Oldrug
turug."
44
in dnceleri: ] . ] . M. De Groot, The Religious System of China, , s. 44,

1 24-1 26, 172, 87, 200, 226, 244, 246; I I I , 30; IV, 1 2-3, 5 1-65. Li-chi, I , S.
1 67, 220; C. A. S. Williams, "Crane". Mumlarn ruhlara yol gstermesi: ].
]. M. De Groot, The Religious System of China, 1 4 1 , 1 57, 712. Chu: K.
Shiratori, MRTB, v, 3 3 ; ]. J. M. De Groot, The Religious System of China, s.
1 4 1 , 1 5 7 , 7 1 2 . M. Granet, s. 3 6 5 , 5 3 3 . Altun-y, Altun-kr ve "Wu-huan"
inanlar: E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s.
95 not m/o5-106. Trklerde ruhun uuu: N. Orkun, dizin, u-, umak.
Ruhun ku ekli: E. Esin, "Torl and l}ara-u," s. 205-206. Bin mum
(kn) treni: W. Bang vd. , 'Trkische Turfan Texte," vr, yazma 40 ve
not 40; R. Arat, Eski Trk iiri, s. 23 8 . Budist Trk metni: S. aatay, Altn
yaruk, 7/20; a/ 5 , 19, 23; l ./1 0- 1 5 ; 1 8 1/ 5 . "Tag" rk' ve da eklinde
mezar: bkz. not bl. r/64-7. Sin: bkz. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk
Kltr Tarihi ve Islama Giri, not m/8 . Trk mezarlarnda Kk-luu (bkz.
not u/4-18): E. Esin, "The Dracontine Arch and The Apotropaic Mask in
Turkish Symbolism," s. 1 3 3 , not 3 , res. 5. Trk mezarlarnda gne ve ay:
bkz. E. Esin, "Kn-ay," resim 6, bkz. s. 25. Uygurlar tabutlar zerine
"Jpiter ba" resmederdi: F. W. Cleaves, "Uighuric mourning regula
tions," Journal of Turkish Studies, , not 12. Trk sin ekilleri ve trenler:
50
yordu. Anlaldna gre, in'de olduu gibi Trklerde de, insan

ruhu dnen varlklar arasndayd, Trke ifadesiyle zfrt erklii yorugl
idi (ruhlar kuvveti ile hareket halinde: Bang vd. , "Trkische Turfan
Texte," Vl, satr 90-9 1).
in'de, u dnemi sonundan itibaren bilinen kavramlara gre,
insan ruhunun, biri yaruk (ince shen), dieri kararg (ince kuei) iki
yn vard. Trke bir metindeki isig z (scak ruh) ile et-z (vcut)
(aatay, 61 1/4) belki bu kavramlara karlk gelmekteydi. in inan
cna gre lmde, kuei ruh kendi ilkesi olan yeraltna giderken, isig z
buhar olup ge umaya abalyordu. lm izleyen zamanda, ruhun
kaplan cinsinden kuvvetler tarafndan kaplmas tehlikesinden de
korkulmaktayd. Ruhlar ailesi yannda korumak iin, lm simgesi
olan kuzeye doru dnerek ruh geri arlyordu. Uzakta lenler iin
de ayn tren yaP.lrd. Isig z geri gelirse, atalar tapnanda veya T'ai
shan gibi llerin makam saylan bir dada, eskiden maske sonradan
kitabe eklindeki bir abidede (chu) makam tutan yerel bir ruh olduu
sanlrd. 'Tag' rk'ndan belirdii gibi, lm simgesi de olan da,
ruhlarn mekan olabiliyordu. il. yzylda kaydedilmeye balanan bir
inanca gre, ruhlar buhar olup veya turna ekline girip ge
uuyordu. Budizm'in in'de yaylmasndan sonra, kainatn batsnda,
Amitabha adl tanrnn makamnda, iyi ruhlarn topland gksel bir
cennet bulunduuna inanld. Isig z'n kuvvet kazanp gksel bir
yere uabilmesi iin, bakr ayna gibi k ve ate meydana getiren bir
eya mezara gmlr ve tabut ile mezar tana Kk-luu ve gk
cisimleri resmedilirdi. Mumlarn da, gk tarafn arayan ruha yol
gsterdii sanlrd.
bkz. III. ve IV. Blm. Atein ktlkleri yok ettii yolundaki Trk
inanc: bkz. not bl. v/289.
51
Kk Trk ve Uygur dneminden Trke metinlerle baz mezar

talarnn atlar, in dnceleriyle karlatrldnda u sonulara
varlmaktadr: Isig z ifadesi Trklerde de kullanldna gre, kavram
da bulunmaktayd. Ruhu arma geleneiyle, ruhun tehlikeli kuvvet
ler tarafndan karlmas korkusu, Sibirya'da Altun-kl I abidesinde
Bars adl alpa yazl atta ifade edilmekteydi:
A inilig brt u!
A Bars, adrlma!
A nice kardeleri olan, burgulayc kabus
(ruhu), u (git)!
A Bars! Ayrlma (Klyatorny, "Stel Zolotogo
ozera," Altun-kl l, satr 5)
Baz ruhlarn, belki Bars gibi erdemli ruhlarn bir Altun-Suiia-y'ta
(Altn Suna adl ormanl dag) veya Altun-kr'da (Altn kr, veya Altn
da: eski Trkede kr kelimesi da anlamna da geliyordu) mekan
ti.ttuu, yine Altn-kl'deki iki mezar kitabesinden anlalmaktadr.
Altn-kl II mezarnn sahibi, Tibet'e gitmi ve geri dnememi bir
eliydi. Fakat ruhu Altun-kr'a girmiti. Clauson'un, Ouzlarn bir
doulu kolu sand Wu-huanlar da ruhlarn makam olan bir dan
varlna inanyorlard. Belki, ayn inanca bal olarak Kk Trklerin
kaan mezarlar da eklinde yaplyordu. Trke sin denen ve heykel
eklinde olabilen mezar talarnn ise, inlilerin chu dedii maskeli
veya maskesiz kitabelerin benzeri olarak, ruhun mekann tespit etmi
olmas akla gelmektedir. Bu ve dier ihtimaller zerinde Ill. Blm'de
durulacaktr. in'de olduu gibi Trk mezarlarnda da isig z'e (scak
ruha) yaruk kuvveti verdii sanlan eya ve simgeler bulunduu dikkat
ekmektedir. Bu konuya, mezarlara konan Trke adyla bar
kzng ler (bakr aynalar) , mezar talarndaki Kk-luu, gk cisimleri,

'
52
gne haleli insan resimleri (Resim 5) iaret etmektedir. Trkler de

her ay, bin mum yakarak ruhlarn Yitiken burcuna varmas iin dua
ederdi (in'de, mumun ruhlara yol gsterdii sanlrd). Ktlkler
den temizleII?-ek amacyla cesedi yakma gelenei de, Trklerin yaruk
. kuvvetinin faziletiyle isig-z'e yardm etme isteinin bir tezahr
olabilirdi.
Resim 5
VIII. yzyldan itibaren Trke kitabelerde geen ruhun "umas"
ifadesi, belki in'de il. yzyldan itibaren bulunmas, Trklerde ise
ancak XIII. yzylda belgelenebilen, ruhun ku ekline girmesi kav
ramnn Trklerde de eski olduuna iaret etmektedir. Nitekim VI.
yzyldan kalma bir in kaydnda, bir Trk kaannn olu iin yle
denmekteydi: "Bir olu beyaz bir kuu ekline girdi" (Liu Mau-Tsai,
Die Chinesischen., s. 6). Kutadu-Bilig airi de, sann aarp lme
53
hazrlanacak yaa geldiini, kuu ve Trklerde ruh simgesi sungur

ekilleriyle ifade ediyordu:
Sam bald sungkur tsi-teg. . . .

Kugu kondu baka, yetildi yam
Sam sungur ty gibi oldu . . . . Kuu bama
kondu, yam yetti. (/93, beyit 5 63 9 ve 5 643)
jisl tarafndan yaymlanan, inli sanatkarlarn eseri, Kl Tigin
heykelinin bandaki, inlilerin feng-huang dedii cinsten uan ku
resmi de belki ruh iaretiydi.
Budizm etkilerinin yar gebe Trk evrelerine erken dnemde
geldii, yukarda anlatlan Altun-kl 1 atndaki baz ifadelerden anla
lmaktadr. Budist terminolojideki 'acun' kelimesi (hayat), bu atta
gemektedir. Bizni Erklig adrt ("Bizi Erklig ayrd": Klyatorny, "Stel
Zolotogo ozera," s. 261) derken de, iki mitolojik kiilikten biri
dnlm olsa gerek: lm cezas veren alp olarak dnlen
Zhre yldz veya Budist lm ve yeralt tanrs Erklig .!}an (Yama).
inceden Trkeye evrilmi bir Budist eser olan ve Budizmden baka
in inanlarn da ieren Altun-yaruk'ta, lmden sonra, tn'n (can)
belki in'de dnld gibi isig-z'n (yaruk ruh) bir tolgak'a
(mahfaza) konduu ifade ediliyordu. Dier bir z ise, kararg veya et
z, Erklig I}an'n tagtn (dadaki veya kuzeydeki) makamna gtrlp

cehenneme yollanyordu.
Herhalde in'deki kadar sistematik olmasa bile, ayn kozmolojinin
Trklerde de hakim olduu anlalmaktadr. Varlklarn gk ve yer
ilkeleri arasnda dnd dncesi, Trkler arasnda in snrlarn
dan daha ok teye, en batya da yaylmt. Bunun bir rneini lbn
54
Fadlan, 922'de, Ural Dalar'nda rastlad Bakurtlarda kaydetmiti. 45

Bakurtlar, Kk Trkler gibi gk ve yerin ikili ilkesine paralel olarak,
yaz ve k, gndz ve gece, hayat ve lm kavramlarn ve (yaruk ile
kararg nefeslerinin taycs) rzgar kutsal biliyorlard.
45
Z. V. Togan, lbn Fa4lc1ns Reisebericht, s. 3 6-7.
55
III. SOMUT DNCELER
Teng ridem'ler (Semaviler)

u dneminde, gk tanrsnn1 insan olara dnld, gk
ideogramnn bir insan piktogram eklinde olmasndan anlalmakta

dr. Milattan nceki yzyllara ait in metinleri de, gk tanrsna 'en
byk hkmdar' deeri veriyordu. Yukarda sz edilen Yetiken yldz
takm, in'de 'gk hkmdarnn arabas' sayldna gre, milat sra
snda in mezarlarnda grlen Yetiken yldznn araba eklindeki
resimlerinde arabay sren kii, gk tanrsnn arabacs olabilirdi.
Hsiung-nularn M 11. yzylda, bugnk Kansu'daki bakentleri Ku
ts'ang ehrinde (Trkesi Kaan veya Kuan)2 bir gk tapna bulu
nuyordu.3 Bu tapnaktaki yar insan yar ejder biimindeki altn hey
kellerin, gk tanrs ile yaknlar saylan yldzlar temsil ettii sanl
maktadr. Gk tanrsnn saray saylan Kutupyldzna yakn parlak
bir yldza, "ba zevce"4 deniyordu. u hkmdar ise gk tanrsnn
neslindendi.5 Hsiung-nularda da hkmdar ge balyd. 6
Arkaik gk piktogram, "en byk hkmdar": W. Eberhard, "Lokal

kulturen im alten China," s. 28; E. Biat, , s. 419; I-ching, , 29 5 . Yetiken'in
araba ekli: bkz. not bl. / 8.
] . R. Hamilton, "Le nom de lieu KN dans les inscriptions turgues
runiformes."
K. Shiratori, MRTB, v, 26-7, 32, 34, 54-5. W. Eberhard, "Lokalkulturen
im alten China," 21/5 .
E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 340.
6
O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, , s. 1 19; E. Biat,
s. 440.
]. ]. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 53-4 .
56
TRK KOZMOLOJSNE GiR
Acaba btn bu somut kavramlar Kk Trk dnemine kadar

yaamaya devam etmi miydi? Kk Trk kagan slalesine adn veren
'Trk'7 unvanl hkmdarn, bir kitabede ad geen Trk tengri8 ile
ilikisi var myd ve bu szn ne ekilde okunmas gerekiyordu: Trk
teng ri (Trk adl tanr) olarak m, yoksa trk tengri (kuvvetli gk

. tanrs) eklinde mi? Kk Trk slalesine adn veren Trk ve di;er
kozmik nitelikli ka;anlar, in gelene;inde gksel ynlerin ve unsurla
rn somut ekli olup, gk tanrsnn merkezi konumu etrafnda yer
alan "gksel hkmdarlara"9 ve efsanevi slalelere benziyorlar myd?
Kk Trklerin kozmik nitelikli ka;anlarn in metinleri yle anlat
maktayd:
Ordularnn bann ad A-pang-pu'ydu ve onun 17
kardei vard. Dii bri'den (kurt) do;mu olan bir
kardein ad 1-chi-ni-shi-tu'ydu . . . . O, bir ruhani nefesle
hareket etmekteydi. Bu nedenle rzgar ve ya;mur
meydana getirebilirdi. lki hatunu vard. Rivayete gre
(hatunlardan) biri yaz tanrsnn, di;eri k tanrsnn
kzyd. Bunlardan birinin o;lu . . . ku;u ekline girdi . . .
onun e n byk oglu, Tsien-sse-ch'u-che-shi Da;'nda
yayordu. (Kk Trk metinlerinde Kgmen denen
Sayan ve Tannu-ola {da;} silsilesi). Bu da;da (ilk ata)
A-pang-pu'nun di;er baz soyu da yayordu. Oras ok
soguk oldu;undan, byk o;ul onlara bir ate yakt.
Onlar bylece snp, lmden kurtuldular ve en byk
Bkz. Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschlchte der Ost
Trken, s. 6.
N. Orkun, , 34 (n/o/o).
, s. 37; n, s. 95. E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se
Ma-Ts'ien, v, 8 3 . W. Eberhard , Sternkunde und Weltbild im alten China , 8o8.
E. Biat,
57
SOMUT DNCELER
olu ba seerek ona Trk unvann verdiler (Liu Mau

Tsai, Die Chinesischen., s. 5-6)
u inanlarna gre, ilk atei yakan Ho-sing1 0 adl efsanevi kii,
ate unsurunun z ve Kk-luu yldz takmnn kalbi saylan Sin yl
dz ekline girmiti (Arapa: Kalb'l-Akreb, Antares). Ayn yldz,
kozmoloji kanunlarnda gk renginde saylan dou gnn kralnn
ming-tang', parlak divanhanesiydi ve u hkmdarnn divanhanesi

nin prototipi saylyordu. Kk Trklerde ilk atei yakan ve 'Trk' un
vann alan kii ile Ho-sing menkbesi arasnda ba var myd? Bu fikri
destekleyebilen- bir konu, Trklerin gk ayini yapuklar ve Ulug-ay
denen dnemde, Sin yldznn gn zirvesinde gzkmesi olaydr.
Ayrca, Trklerde atee tapld, ayin yapld ve ate ruhunun somut
olup hkmdar ayinleriyle ilgisinin bulunduu bilinmektedir." Trk
kaanlarnn ate ayininde, alevler iinde bir yz belirip kehanette
bulunurdu. Bu ayinin hangi Trk kaanlarna atfedildii bilinme
mektedir. Uygur kaanlar, IX. yzylda her gksel unsura (ate,
su, altn) benzetiliyordu:
Yr-suvdaki . . . bodun krki ... tengrikenimiz, ulug kle

yayu, ulug kutun sn yalanar, altun ugun birle, oluru
yarlkayur, bknki kutadm, ulug kutlugyang knte.
Yer-su'daki . . . boylarn zineti (ss} . . . tanr gibi (veya
tanrya hrmetkar) hkmdarmz . . . ulu gl gibi
parlayarak, ulu kut (ve) saadetin alevleri iinde alon
10 E. Biot, , s. 67 (not 4); 11, 1 9 5 . Sin: E. Chavannes, Les Memoires historiques
de Se-Ma-Ts'ien, , 343-44, 49, 5 1 , 103; W. Eberhard, "Lokalkulturen im
alten China," 3/8; Li-chi, , 426.
11
Ate ayini: K. Dieterich, 11, 14, 17 (Bizans rivayetleri). Kehanet eden ate
ruhu: R. een, s. 32.
58
TRK KOZMOLOJiSNE GiRi
ogu'u (ailesi) ile birlikte, bugnk mukaddes, ok kutlu

yeni-gnde (mevsim ba veya mevsim dnm bayra
mnda) , (tahta) oturdu (Ziema, Manich. , satr 43 1 - 3 8).
Kutadu-Bilig airi ise, Trk hkmdarlar iin yle demekteydi:

Onlar . . . kyer ot tururlar
Onlar . . . yanan atetir ([93, beyit 4087)
Dier taraftan, Kk Trk ve Uygur kaanlar tengri-teg, tengride
bolm (semavi, gkte olmu) saylp, ak olmayan bir ekilde ge
aittiler. Kaan soyundan kimselerin ruhunun ge veya Yitiken yldz

takmna, yani gk tanrsnn mekan olan Kutupyldz ynne utu
u sanlyordu. 13 Bylece Trklerde de, hkmdar atalarnn gksel
ruhlar arasnda yer ald anlalmaktadr. Ayrca in'de olduu gibi
Kk Trk kitabelerinde de gk tanrs bir hkmdar olarak dn
lp, tengri-an (tanr han) denmekteydi. 14 Dou Altay dalarnda, Kk
Trk dneminden bir mezar yannda, kaya zerine izilmi bir resim
(Resim 4, s. 42), in mezarlarnda ta duvarlara resmedilen araba
eklindeki Yetiken yldz takmnn resimlerini hatrlatmaktadr. 1 5
Fakat Yetiken, Trke belki 'yedi han' demek olduuna gre, bu
resmin teng ri-teg bir kaan veya gk tanrsnn arabacsn temsil
etmesi mmkndr. Arabann zerinde gk ideogram da (Resim 2, s.
3 1) bulunmaktadr. u astrolojisinde, gk tanrsnn saray saylan
Kutupyldzna yakn bir parlak yldza "ba zevce" denmesi gibi, 6

1 2 N. Orkun, , 22.
13 N . Orkun, dizin, u-, ve not bl. n/9 ve n/44'te verilen kaynaklar.
14 N. Orkun, , 1 3 0.
1 5 Bkz. not bl. n/o- .

A.y. ve not 7-1 1 8
16
59
SOMUT DNCELER
Kk Trk metinlerinde de an tengride Umay Katun (Han tanrda

Umay Hatun) denen ana tanra, Trk kaannn ei 'Katun'a benze
tiliyordu. 1 7 Umay kelimesi, ocuun doarken iinde bulunduu
zard. Erken dnemde Umay'n kozmik ynn belirten bir metne
rastlanmamaktadr. Sonralar Umay, ularn kzl giymi, topuzlu bir
gzel kadn olarak dndkleri ocak tanrasna benzer bir ekil
alacakt. 1 8 Altun-y'ta bulunup, Kk Trk dnemine tarihlendirilen
bir mezarn yanndaki kaya resminde bada kurmu olarak grlen
tal kadnn (Resim 6, s. 61) Umay olduunu dnenler vardr. Tal
kadn nnde diz km maskeli kiilerin, kurban edilen atlan
sunan kam'lar olduu sanlmaktadr.
u devletinin sonu (M Ill. yzyl) ile Kk Trk kitabelerinin
yazld VIII. yzyl arasnda geen bin yl sresince, tengri kavram
gelimi miydi? Bu konuda eitli grler ileri srlmektedir.19
Schmidt gibi baz aratrmaclar, Theophylaktos Simokatta ile Ibn
Fadlan'n rivayetlerine ve baz Kk Trk metinlerine dayanarak, Vlll.
X. yzyllarda Trklerin maddeden yaltlm bir ilah kavramna ula-
17 N. Orkun, r, 1 1 2.
1 8 A. P. Potapov, "Umay". G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre
Thirteenth Century Turkish, s.v. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr
Tarihi ve Islama Giri, s. 39. ulann ocak tanras ve eik tanrs: M.
Granet, s. 308; E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama
Giri, s. 39.
1 9 Trkler maddeden arndrlm tek tanr dncesine varmlard: W. P.
Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee, rx. Kar fikir: G. Doerfer, madde
944 (tengri). Trklerle inlilerin dini birbirine yaknd: A. Von Gabain,
"Die Alt-Trkische Literatur," s. 217. Trk (T'ie-le) ayinleri inlilerinkine
benziyordu: N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney
Azii,
I,
216.
60
TRK KOZMOLOJSNE GR
tklarm sanmaktadrlar. Fakat bu fikri ileri srenleri, monoteist dinle

rin Trkler zerindeki erken etkilerini hesaba katmayp, eski Trk
dinini ve Trke metinleri doru anlayamamakla sulayanlar da var
dr. Doerfer'e gre Trkler, doann her etkili tezahrne, rnein
byk dalara ve aalara da teng ri demekteydiler. nc bir grup
Resim 6: Gavri!ova'dan alnmtr. Bkz. not
aratrmacya greyse, Trklerin tengri kavram inlilerinkine tama

men benzemekteydi. Bu nc gr kabul edilirse, Kk Trklerin
maddeden yaltlm tek bir ilah dncesine varm olmalar ihtimali,
Tao dininin kainatn btn ruhuna verdii panteist (Trkesi bir
tzlg bolmak: tek ruhlu olmak, vahdet-i vcud kuramna bal) anlam
ve bir saysnn simgesi gk veya T'ai-chi (ilk tek birlik) olmas ile
61
SOMUT DNCELER
aklanabilirdi.20 Bu son varsayma gre, tbn Fadlan'n2 1 922'de rast

lad Ouz, "Bir tengri" diye yemin ederken, Hsiung-nu usulnce,22
gk tanrsn ahit tutarak ant iiyordu. Fakat byle ant treninde gk
tanrsyla gksel kl, yani maden unsuru ve Merih gezegeni23 simge
leri birlikte anlmaktayd.
Gk tanrsnn astral ve unsurlarla ilgili ynleri yukarda anlatl
mt. 24 Bu ynlerden biri gk 'ch'ien' ile 'kn' 25 (gne) rk'larnn iki
sinin de gney ve yaz gndnmne karlk gelmesinde tezahr edi
yordu. 'Kn' rk'; gne, Merih gezegeni, silahlar (zellikle kl) ve
madenlerden bakrla ilgiliydi.26 Gnele ilgili somut dnceleri daha
sonraya brakarak ilk nce 'Kn' rk'nn simgelerinden Merih gezegeni
ve ona atfedilen kl zerinde durmak isteriz. Trklerin Merih geze
geniyle ilgili dncesi, in'dekine27 benzemekteydi: makam gney;
unsuru ate; ad Oot yultuz (ate yldz); mevsimi yaz gndnm ve
le vakti; rengi kzl; ongunu kzl-k. Atein simgesi olarak, atei
icat eden ve makam Sin yldzna (Kk-luu takmnn 'kalbi': Kalb'l
Akreb , Antares) da Merih'e yakn bir kavram saylyordu. Shih-chi, bu
20 Trklerin Taoizmle ilikileri ile Tao dininde vahdet-i vcud ve kainat
ruhu: bkz. not bl. r/7-10, 1 3 . in kosmogonisi: bkz. not bl. /8 . Bir
tzlg bolmak: Kara-Zieme, satr 430.
2 1 z. V. Togan, lbn Fa4lans Reisebericht, 20, 3 6-7, 5 .
2 2 ]. ] . M. D e Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s . 223-24.
23 Bkz. not bl. 11/29-3 5 , bl. /7-17.
24
A.y.
25 'Ch'ien' ve 'Kn' rk lar , bkz. not bl. r/23 ve 49.
26 Yakn Dou'da Merih: Binint, Kitab ut-taflim li ava'il-i ind'at it-tancim, s.
240-47. l}azvint, s. 5 1 5 .
27 in'de Merih: Liou Tse-Houna, s. 5 9 . E . Chavannes, Les Memoires
'
historiques de Se-Ma-Ts'ien,
3 64-66.
62
TRK KOZMOLOJSNE GR
iki kavramn yaknln yle ifade ediyordu: Sin (yldz) , ming

t'ang'dr (parlak bir hkmdar divanhanesine benzetilir) ; Merih
(gezegeni) ise atalar tapnadr. (in saraynda Merih'e de kurban
verilen yer olan atalar tapna, divanhanenin yanndayd) (Cha
vannes, Les Memoire. , Ill, 3 66). Merih, silahl alplar, ordular ve lm
cezas verenleri temsil eden ynyle, bat gezegeni Erklig'e28 de
(Zhre) benzemekteydi. Merih'in Trke dier adlar Bakr-sukm ve
Krd idi. Merih'e atfedilen kzl renk ve bakr-sukm (bakrdan ok
temren()29 simgeleri, yine 'Kn' rk 'nda bulunmaktadr. 30 Bakr ok
simgesi de le gneini ve ceza veren kiileri anmakta olan 2 . rk 'ta
gemekteydi. 3 in kaytlarnda, Trke Atlagan (atlan) eklinden
geldii sanlan, Ya-lo-shan32 adl Kk Trk sava tanrsnn da, yine
Merih'le ilgisi olabilirdi. Ya-lo-shan'n, bir Trk kadn kam'ndan olan
olu An-lu-shan, Ying-chou ilinde (in Seddi'nin en kuzeydou
sunda) , 703 ylnda, bir gece kzl klar iinde, bozkrda yaayan
yrtc hayvanlarn ulumalar arasnda dnyaya gelmiti.
Merih
gezegeni Krd33 adyla ise kuraklk simgesi olan hiddetli bir kiinin
yz olarak dnlyordu.
Gne ve Merih'le ilgili somut dnceler ve simgeler ve zellikle
kl, 'Kuzeyli' gebelerin (aralarnda Trkler de bulunuyordu) baz
Temren: Ok, karg gibi eylerin ucundaki sivri demir. -yn.
29 G. Clauson, An Etymo1ogica1 Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish,
"sukm".
30 Bkz. not bl. /49.

31 1-ching, , 9 1 ; u , 132.
32 E. G. Pulleyblank, The Background of The Rebellion of An-lu-shan, s . 1 6 , 20
(doduu yer haritas), 105.
33 . beyit 1 3 J .
63
SOMUT DNCELER
alp-tanrlaryla ilgiliydi. Bunlarn balcas, silahlarn ve zrhlarn

mucidi saylp, kuraklk rzgar tanrs K'ua-fu ile e tutulan Ch'ih-yo
idi.34 Bu iki kii, ayn zamanda kuraklk rzgar ejderi ve sava
tanrsyla da ilgili menkbelerde yer aJyordu. Ch'ih-yo; ejder, kz ve
baka efsanevi hayvanlara benzetiliyor ve kaplan postu giyiyordu.
Ch'ih-yo yabanc rktan bir 'gk-olu' olarak, in'in efsanevi hkm
dar Huang-ti'ye meydan okumu ve yenilmiti. Ch'ih-yo'nun cesedi
bir aa olmu, kesilen ba ise korkutucu bir resim olarak T'ao-t'ieh
maskesine ilham vermiti. Bu maske, kurban ayinlerinde kullanlan
kazan-ocaklara resmedilirdi. Ayrca, korkutucu yzyle muhafz
olarak resmedilirdi. Ch'ih-yo'nun ellerinde ve ayaklarnda silahlar
tutan ve banda oklu ta bulunan temsili de bulunmaktayd.
Milattan nceki yzylda Sibirya'da, Krgzlara atfedilen bir Trk
blgesinde, in kltr etkilerini tayan bir kkte, kap tokmaklar
T'ao-t'ieh, yani Ch'ih-yo ba eklindeydi (Resim 7, s. 65). Bu tarzda
maskelerin l Asya gebe sanatnda da bulunmas (Resim 8, s. 65),
Ch'ih-yo dncesini, gebelerin kl eklindeki sava tanrs menk
belerine yaklatrmaktadr. Aslnda u dneminin sonundan itibaren
bilinen bir gelenek tarzyla, inliler sava tanrsna Ch'ih-yo tapna
nda kurban verirlerdi. Sihirli bir kl ve bakr kze'ler ( ayakl
34 Ch'ih-yo ve K'ua-fu: W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 14/ ,
37/-2. M. Granet, s. 3 5 0-60, 5 5 5-56 (not 2). D. Bodde, s. 1 22-26. Sava
tanrsna kurban Ch'ih-yo'nun mezarnda verilirdi: E. Chavannes, Les
Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 434. Ch'ih-yo bayra: E.
Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, r, 392. Ch'ih
yo'nun banda oklu ta, ellerinde ve ayaklannda silahlar tutan resmi:
D. Bodde, res. 2. Krgz ilinde, M !. yzyldan T'ao-t'ieh maskesi: E.
Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 52. Rzgar
ejderi: bkz. not bl. r/95-96.
64
Resim 7: E. Esin, Islamiyetten

nceki., resim XVIII/b'den
(Kiselev'a atj). Bkz."not bl.
lll/3 4
Resim 8
SOMUT DNCELER
kazan-ocaklar) sahibi bulunan K'un-wu35 adl efsanevi hkmdar da,
Kn ve Merih simgelerini belirten, inli olmayan bir alpt. K'un-wu,

in'in gneybatsnda Yal-gz Irma'mn gneyinde, bugnk Hu
pei'de devlet kurmu yabanc bir boya balyd. u hkmdar Mu,
K'un-wu'nun sihirli klcn elde etmi ve kuanmt.
Sihirli K'un-wu36 klcnn ad, ayn zamanda gnein zirvede ol
duu yaz gndnmnn adyd ve bylece 'Kn' rk'nn ifade ettii
simgelerden, Merih gezegeni ve kl simgesi K'un-wu ile birlemi
bulunuyordu. Sava tanrs Merih'in klc efsanesi,37 olaslkla Trke
kngrak'tan (iki yam keskin ksa kama) veya 'kl'tan deitirilmi
olarak eitli ekillerde eski in ve Yunan tarihlerine yansmt. Bu
adn ince bir ekli, u slalesi kurucusu Wu (M 1 100 sralar)
dnemine kadar geri gtrlmektedir. Karadeniz'in kuzeyindeki
Skythai {lskitler} ve Alaniler de Merih'in klcna tapyorlard. Hsiung
nular da klca ibadet ediyorlard ve hatta Shiratori'nin38 kaydettii
gibi, kl ile gk ayinlerini birletirmekteydiler. Gk tanrs ve Yitiken
burcunun yldzlarnn madeni heykellerinin bulunduu gk tapna
ile kl mabedi aynyd. Yukarda kaydedilen ant ime treninde , gk
tanrsn ahit tutarken kl zerine ant ime treni, ayinler bl
mnde anlatlacaktr. Attila'mn Merih'in klcn bulduu rivayeti,39
35 K un-wu : W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 54-55. M.
Granet, s. 449-50 (not 5), 464, 494, 499 (kl).
36 W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 54-5 5 . M. Granet, s.
449-50 (not 5), 464-469, 610. Kn: bkz. not bl. 1/49. Ch'u memleketi: O.
Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, dizin, Tch'u. A. Herrmann,
harita 5, dJ .
37 E. G. Pulleyblank, "The Consonantal System of Old Chinese," s. 226-27.
'
38 K. Shiratori, MRTB, v, 5 2-5.

39 Jornandis, De Regnorum ac temporum successione liber (Paris, 842), s. 3 24-
66
gksel kl simgesinin nemine iaret ediyordu. I::Iaani Trkleinde

ko denen ift kl ile Zlfikar'n Osmanl ikonografisindeki ucu atal
l ekli de, ayn silsilenin son tezahrleriydi.40 Merih'in klc ve kendi
si, Yakn Dou'da da Trklerle ilgili saylmakta ve I}azvini yle de
mekteydi:
(Trkler) sava iyi bilir. Bu v:erih'in sfatdr ve Merih
onlarn sahibidir. (yldzdr) (I}azvini, A thar ul-bilad,
5 1 5).
'Kn' (gne) ve 'ch'ien' (gk) rk'larnn ikisinin de gney yn ve
yaz gndnmne iaret etmesi gibi durumlarn, gk tanrsnn
gnele somut olarak zde olduuna iaret edebilecei zerinde de
durulmaktadr.4 Bu nedenle gk tanrsndan kut almakla beraber,
Kk Trk kaanlarnn doan gnee tapt ve gne ile atee benze
tildikleri akla gelir.42 Sin yldznn somut ekli olan efsanevi hkm
dar gibi, kaan slalesi kurucusu Trk, ilk oca yakarak ate ibade
tini balatm oluyordu. Bir dier efsanevi kaan, Kk-luu'ya atfedilen
ekilde veya yad ta ile kozmik by yapan kam'lar gibi yamur ve
rzgar meydana getiriyordu.43 Bu kaann ilk hatununun biri yaz
tanrsnn, dieri k tanrsnn kzyd. Bylece bu kaan, kozmoloji
40
26 .
Bkz. E. Esin, "L'Arme zoomorphe du guerrier turc."
4 W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 28.

42 Trk hkmdarlan atee, suya, altna benzetiliyordu: bkz. bl. m/.
Uygur Kaanlar gneten ve aydan kut alyordu: bkz. not bl. m/54. Kk
Trk kaanlar ve ljaant Trk ilig'leri gnee benzetiliyordu: bkz. not
bl. /22, bl. v/4 ve not bl. u/44-48 , 55. Ayrca bkz. E. Esin, "Kn
ay."
43 Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,
s. 6.
67
SOMUT DNCELER
bakmndan iki mevsimin ortasnda, yani yaz gndnm dneminde

yer alm oluyordu. nk yaz gndnm dnemi, ate unsurunun
zirveye varp, ayn anda su unsurunun doduu ve yamur yad
ztlklar zamanyd. Hem ate sap, hem yamur ve rzgar meydana
getirdii sanlan Kk-luu yldz takm da, bu dnemde zirvedeydi.
Btn bu simgelere 'Kn' rh'nda iaret edilmektedir. Hsiung-nularn
ve Kk Trklerin balca kurban ayinlerinin yaz gndnmnde yer
almasnn ve Trklerde bu dneme Ulug ay denmesinin sebepleri
belki bylece anlalmaktadr (bkz. iV. Blm).
Philastre,44 in astrolojisine gre 'Kn' (Li) rh'nn iaret ettii yaz
gndnmnde gnein, gndz gnde zirvedeyken, ayn da
gndzleri yerin altnda bulunan gece gnde zirvede sayldn
sanmaktadr. Biri gndz, biri geceyi temsil eden iki parlaklk simge
sinin bylece karlamas, yksek parlaklk iareti olarak u dne
minden itibaren hkmdara balanyordu.45 u hkmdarnn bayra
nda yer alan bu simge, ay ve gne topu eklide bir piktogramla
temsil ediliyordu (Resim 9, s. 69). Gne ve ay, incede deitirilmi
ekliyle Mao-tun denen (olaslkla Bagatur)46 Hsiung-nu shan-y's
nn de (hkmdarnn) simgelerindendi. Trklerde de belih (h
kmdarlk) iareti olan bu astrolojik simgeye, Trke Kn-ay veya
Knli-ayl hrdi (veya havud) denmekteydi.47 u dnemi in'de
44 P. L. F. Philastre, il, 597.

45 C. A. S. Williams, "Written characters". Li-chi, il, 219, 256. Kn-ay
bayram: D. Bodde, s. 19. llk hilal ugurlu saylrd. E. Biot, , s. 420.
"
Ayrca bkz. not bl. /22; not bl. v/1 3 ve bl. v/4.
46
J J. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. 60.
68
TRK KOZMOLOJSiNE GiRi
olduu gibi, Trklerde de Kn-ay48 denen astrolojik simge (piktog

ramlar iin bkz. Resim o), yeni hilal gnnn ve baharn ilk aynn
ilk gnnn iaretiydi (gnein bahara ve ayn ise, baharn ilk ayna
balad dnem). Kn-ay simgesi, Farsa mihr mah49 {gne ve ay}
ad altnda Seluklulara ve daha sonra Osmanllara geip, Osmanl
bayraklarnda Zlfikar ile beraber resmedilecekti. Bugnk Trk
bayra da bu eski gelenee balanmaktadr.
'
Belki gne ve ayla, belki ilgili bir zaman ilah olarak Yul (veya
Yol)-terfgri ad da, ince Ho-t'u denen noktal rk'lar ieren Irk-bitig'de
iki defa gemektedir:
Ala atlg yol (veya yul) tengri men. Yarn kie srmen. Utru
eki aylg kii ogln sokum. Kii korkm. Korkma timi.
Kut birgey men (oooo. 0000. 0000).
Resim o
Resim 9
Ben ala atl yol [veya yul] tanrym. Erken [sabah] ve

gece ge vakitte srerim. lki aylk insanolu gelip so
kulmu. lnsan korkmu. Korkma, demi. Ben kut veri
rim (Irk-bitig, fal II).
48 Bkz. E. Esin, "Kn-ay." Yazc-zade, s.
23 2-34,
'Alauddtn Kayl$obad'dan
"Mihr mah" diye sz eder.
49 Bkz. not bl. h2 ve E. Esin, "L'Arme zoomorphe du guerrier turc."
69
SOMUT DNCELER
Kara yol [veya yul] tengri men. Snuknn seper men.

zekinin ulayur men. llig itmi men (oo. ooo. oo).
Ben kara yol [veya yul] tanrym. Krlanlar ben
birletiririm. Yrtlanlar bir araya koyarm. Ben lke
kurdum (Irk-bitig, fal XLVIII).
Bombaci ve Clauson,50 bu iki ynl kiinin adnn yol ise, kut ve
hale n; yul ise, su pnar anlamna geldigine dikkati ekmilerdi.
Birinci Yol (veya Yul)-tengri, gece ve gndz, gk simgelerinden5 1 ala
at ile sren, insanoglunun hayatn banda rastladg ve ona kut veren
bir zaman tanrsyd. !kinci Yol (veya Yul)-tengri ise, 'Kara' olmakla,
in-"frk kozmolojisine gre kararg ilkesi ve gece ile ilgili bulunu
yordu. lki Yol (veya Yul)-tengrinin rk'lar, noktal rk'larn yorum
tarz Ho-t u'ya52 gre ele alnnca, birincisinin gksel ate (gne),
'
ikincisinin gksel su (ay) simgesine karlk geldigi olaslg belirebil

mektedir. Yukarda kaydedildigi gibi, gne ve ay karlkl dnen kut
simgeleriydiler.53 Nitekim Kk Trk kaganlar gnee benzetiliyor ve
Uygur kaganlarnn bazs gk tanrsndan, digerleri gne ve aydan,
veya Kn-ay'dan kut alm saylyordu.54 Kutadgu-Bilig'de, alegorik
50 A. Bombaci, "Qutlug bolzun," , 19 (not). Clauson, "Irq-bitig," 223 .
5 1 Bkz. not bl. /23.
52 Bkz. 1-ching, , 3 3 1-3 3 (noktal rk'lar: Ho-t'u); , 392-95 (kullanl tarz).
Drt nokta saylyordu. Bylece, birinci Yol (veya Yul)-tengri'nin 4 + 4 +
4=12 noktas 3 + 3 + 3=9 saylmaktadr. Ho-t'u'ya gre, bu gksel atein
simgesidir (I-ching, , 3 3 2) ve gnee karlk gelir (a.y., , 298). !kinci Yol
(veya Yul)-terfgrinin 2 + 3 + 2=7 noktas gksel su simgesidir (I-ching, ,
3 3 2) ve aya karlk gelir (a.y., , 298).
53 Bkz. not bl. 11/22.
54 A. Von Le Coq, "Trkische Manichaica," EDTF, , 3 3 , (satr ), 3 5 (satr
1 2); ] . R. Hamilton, Les Ouighours a l'epoque des Cinq Dynasties, s. 1 39-44.
70
hkmdar kiiliinin ad Kn-togd'dr55 ve gnee benzetilir. Aynca

in dncelerine56 ve Trk metinlerine uygun olarak57 gne ve ay,
birer araba srcs olarak resmedilirdi. Ate zl Kng-terfgri'nin
tilgen'i (halesi) al yol'lu (nl); su unsurunun simgesi AY:terfgri'nin

tilgen'i ak veya kara renkte veya iki izgili olmaktayd. Kn-terfgri ve
ay-terfgrinin, birer hkmdar gibi, ordular bulunduu sanlrd.58 Sz
konusu Trke metinler Mani dinine ait olmakla beraber, Asmus
sen'in59 kaydettii gibi, Trk metinlerindeki byle dnceler, Mani
dininden ok Trklerin eski astral inanlarna bal bulunuyordu.
Takvimde yeri olan, somut ekilde dnlen gksel cisimlerden
lker,60 in astroloj isinde Mao6 1 ad altnda, Trklerin de iinde bu
lunduu Hulara (kuzeyli ve batl gebeler)62 benzetilir ve onlar gibi
uzun sal bir kii olarak dnlrd. lker, kuzeybat ynne bal
saylyor ve Kra-ylan yldz takmnn ortasnda bulunuyordu. K
gndnmnde, gece gnde lker zirvede bulunurdu. lker
E. Esin, "Kn-ay," s. 537. Kk Trk kaganlan ve ljaani Trk ilig'leri: bkz.

not bl. /z , bl. m/44-48 ; bl. v/4 ve not bl. /5 5 .
5 5 Bkz. E. Esin, "Kn-ay," 3 5 2-54 ve Blm v/4.

56 Bkz. not bl. /14 ve 22'de verilen kaynaklar.
57 A. Grnwedel, Altbuddhistische Kultstatten in Chinesisch Turkestan, resim 67
(Bat Trk merkezi olan Kum-tura'dan: bkz. E. Esin, "Kn-ay," not 53 ve
resim B/h). A. Grnwedel, Altbuddhistische Kultstatten in Chinesisch
Turkestan, 1 72, resim 397/a.
58 Bkz. not bl. h2'de verilen kaynak.
59 P. Asmussen, s. 1 6 3 , 206, 210.
60 L. Bazin, Les Calendriers turcs anciens et medievaux, s. 71 1-4 5 .
61 E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, , 4 8 , not 3 50; ,
3 50. J. ]. M. De Groot, The Religious System of China, s. 972.
62 Bkz. not bl. 1/6.
71
SOMUT DNCELER
yldz, M 2500 sralarnda, gne ile ayn zamanda doarak, bahar

ekinoksunu haber vermekteydi. Nitekim, in'de Mao harfi, bir kap
zerinde doan gnei resmetmekteydi. lker'in yanndaki bir yldz
ise, in'in kuzeybat snrlarnda, Hulara kar savalarda kullanlan
arabalar temsil ediyordu. Hulara kar in'in binlerce yl devam eden
savalaryla ilgili bu kavram, Trklerin savata lker erig eklinde
birbirini izleyen kk birliklerle hcum ettii hakkndaki Kagad3
rivayeni hatrlatr. Baykal Gl'ndeki bir adada bulunan ve gk
gr's simgesi olan kadrk agrak'ta (krk) lker'in de ad yaz

lyd.64 L. Bazin, Trk takviminde lker'in nemine iaretle, mevsim
lerin lker'in hareketiyle belirlendiini sanmaktadr.65
Gk tanrs, gksel cisimler ve zaman tanrlar arasnda yaknlklar
aranrken, bir Kk Trk metninde ad geen ve genellikle aratr
maclarn, Iran zaman tanrs Zurvan-Yazdan ile Hint zaman ve lm
tanrs Kala-Yama ile ilgilili grdkleri d-tengri de akla gelmekte
dir.66 Clauson,67 d ile, Ijaani Trke metinlerde rastlanan dleg keli63
Kagari, varak 60.
64 Bkz. not bl. m/60 .
65
66
A.y.
N.
Orkun, r , 52. L. Bazin, Les Calendriers turcs anciens et medievaux, s. 242

(d-terfgri Zurvan ile etir). H. Humbach, s. 13, 14, 3 1 , 38 (d-terfgri,
Yazdan ile etir). Ezrua-Zurvan: P. Zieme, Manichaische trkische Texte,
satr s. 440, 450. Kala'nn Zurvan ile ilgisi ve at, atl veya arabac eklinde
dnlmesi: bkz. O. G. Van Wesendonk, 'The Kalavada and The
Zarvanite System"; ]. Dowson, s.v.; ]. Auboyer, s. 2 1 ; G. Cambaz, s. 6 1 7 0 . Kala-cakra (Kala ark) kavram Uygur evresinde biimlendi: B.
Laufer, "Zur buddhistischen Literatur der Uiguren." dleg: G. Clauson, An
Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v. Kagari, s.v.
ve B. beyit 1 3 88-89, 1 5 8 3 , 1 58 6, 5 1 3 6, 5688, 6095 . Kala'nn Yama
yzleri: bkz. ] . Dowson, "Kala", "Yama". Kala-Yama'nn Trke ad Erklig
72
TRK KOZMOLOJiSNE GlRl
meleri arasnda fark olmad ve ikisinin de; 'zaman', 'zamane', 'dehr',

'mevsim', 'devir' ve 'an' anlamlarn ierdikleri sonucuna varmtr.
Ayn yazar, dleg kelimesinin bugnk Trkede le saati ekline
girdiine de iaret etmektedir. Clauson, zaman anlamndaki d ile,
'safra kesesi' anlamndaki 'd' veya 't' arasnda fark gzetmekte, fakat
in dncesinde safra kesesinin insann karar verme merkezi
olduunu ve bir Kk Trk metninde de d kelimesinin ayn anlamda
getiine dikkat ekmektedir.
KaarI'nin68 verdii destan beyitlerinde, somut ekilde beliren
dleg, ynig, yavuz" (nsz , kt: Kaart, /41-2) bir insana benze
tilmektedir. dleg, Ajun bei (Dnya beyi) Alp-Er-Tonga/Afrasiyab
tarafndan yenilmi olduu iin, ondan intikam almak zere tuzak
kurmu ve onu ldrerek, dnyay bo (sahipsiz) brakmt. Baka
benzetmeler rasnda dlek, aya benzetilmektedir:
Tn-kn kee, alknur dlek bile ay

Gece-gndz geerek, dleg ile ay tkenir (Kaart,
1/82)
taant yazarlar, d/dleg ile Zurvan ve benzeri Kala-Yama
arasnda farz edilen balar dorulayan ipular da vermektedirler.
Kaart,69 d'e benzer baka kelimeleri, zaman anlamndaki d'den
!}an idi: G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, "erklig".
67 Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, "d", "dlek", "t" ve not bl. m/66. Safra kesesi: bkz. C. A. S.
Williams, "Gali" ve "Eight treasures".
68 Kaari, varak 3 3 (/41), 34 (d=ud), 462 (rn/41-2).
69 Kaari, varak 34. Erklig-Yama: bkz. not bl. /66. Osmanl kozmoloji
sinde yeralt kz: yazma Tuhfet'l-mlk (Topkap, H. 4 1 5), varak 67.
73
SOMUT DNCELER
ayrmak iin zen gsterdii halde zaman anlamndaki d ile, kz

anlamndaki ud kelimelerini aynym gibi ayn cmlede anmaktadr.
Bu iki kelimenin ayr kkleri olmas ihtimaline ramen, Kaari,
bunlarn arasnda anlam bakmndan farkllk grmemekteydi. Trk
mitolojisine, Erklig !}an ad altnda giren Kala-Yama'nn bineinin
kz olduu ve bu kiinin Uygur sanatnda kze binmi olarak res
medilmi olmasnn hatralar, belki Kaari'nin aklndayd.7 Konu
muzun dnda olmakla beraber, Osmanl kozmolojisinde, dnyann
kz boynuzu zerinde durduu efsanesini ayn kke balamak da
mmkndr.
Kala-Yama-Zurvan, ark eviren ve ejder simgesi de olan bir
dnce olarak, Trk kozmolojisinde, zaman arkn "eviren" Evren
'e7 1 de (ejder) benzemektedir. Hint mitolojisinde Kala, gne ve ay
tanrlarna benzer olarak,72 bir at veya bir atl ya da kangl (hkmdar
arabas) sren bir kii gibi de dnlyordu. Kutadu-Bilig'de dleg
de, Kala gibi yeni doan insann bindii ve bir adm gndz, dieri
gece olan bir ata veya atlya ya da dleg at'nn ektii kangl'ya
benzetilmektedir.73 bu dncelerin nda, dleg ile Ajun bei Alp
Er-Toiga'nn mcadelesi, alpn veya hkmdarn, zaman ve lm
tanrsyla savan anlatan daha da eski destanlara74 balanabilmek
tedir: gne ve ay yutan kozmik 'byk ylan' okla vuran Yi; veya
70 Uygur sanatnda: bkz. A. Grnwedel, "Berichte ber archaeologischen
Arbeiten in Idikut-schahri in 902-1903 ," s. 67, Tafel x.
71 Bkz. not bl. 11/9-20.
72 Bkz. not bl. 11/4.
73 [93, beyit 3 8 8-89. Kaarl, , 41, o3; , 234; m , 4 .
74 in'de; M. Granet, s . 3 7 9 ve not 3 . Hint'te: G . Cambaz, s . 42; J. Dowson,
"Ahi" ve "lndra", maddeleri, Yama: not bl. m/66. Erklig !}an: not bl.
111/77.
74
TRK KOZMOLOJiSiNE GiR
zaman ile su simgesi, ay ve gnei yutan, at; veya teke bal ejder Ahi
Budhnya'y ikiye kesen tanrlar kral lndra efsaneleri gibi. Alp-Er
Torfga destannda, dleg, Ajun bei'ni ldrmekle, zaman tanrsnn
lm tanrs Erklig I}an yzn gstermi olmaktayd. Bylece d
dleg, Trk kozmolojisinde gk tanrsndan hemen sonra gelen bir
tanr olan yir terfgri-l}an'na (Yer tanr han) yaklamaktayd. Yir
terfgri-l}an da gk tengri l}an' gibi, zaman kavramnn bir yn
olunca, yer ve gk, zaman arknn dolanm iinde bulumaktayd.
Kk Trk dnemi mezarlarndaki sanat eserlerinde, madeni levha
larda (Resim , s. 76)75 ve Tonyukuk'un tapnanda duvara aslm
toprak maskelerde (Resim 6, s. 61) grlen balar, bazen gk, bazen
de yer tanrs olarak yorumlanmtr. Bu balarn zellii , T'ao-t'ieh
maskesinin,76 yani Ch'ih-yo'nun kesik bann Trklerde kullanlan
ekline (Resi 7, s. 65) benzemeleridir. Benzeyi, alnn ortasnda veya
ban stnde yer alan, Ch'ih-yo'nun -oklu tacndan gelimi
atall ekil, bazen burna asl halka (Resim 1 2, s. 80) ve korkutucu
ifade de ortaya kmaktadr. Bu maskelerin, Trk mezar talanndaki
lerle ilikisine de aada deinilecektir. Sanatkarn amac, herhalde,
tabiat d ruhani bir varlk resmetmekti. Bu ruhani varlk, len
kimsenin z'nn (ruhunun) veya bir tanrnn grn olarak d
nlm olabilirdi.
Yeralt ve lm tanrs Erklig I}an'a verilen erklig unvan, ayn
zamanda Zhre77 yldzna da ait bulunuyordu . in'de olduu gibi
75 Kk Trk ve Krgz evresinde: E. Esin, "Bke," s. 90-92; resim l/b, III/a,

vl/a-b. Ouz-Peenek-Kpak evresinde: E. Esin, lslamiyetten Onceki Trk
Kltr Tarihi ve Islama Giri, XXXLV/d (Fedorov-Davidov'a atO.
76 Bkz. not m/34.
77 W. Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," v, satr 9 2 ve ilgili not; L. Bazin,
75
SOMUT DNCELER
Resim . Fedorov-Davidov'dan. Bkz. not bl.

IIl/75
Trklerde de Zhre; sava, silahlar, zrhlar gibi askeri kavramlarn ve
lm cezasnn simgesi saylyordu. Kk Trk dnemi alp mezarlar
nn birinde ad geen Erklig'in, Zhre veya Yama olmas ihtimal
bulunmaktadr.78 Her ikisi de, lm ve yeralundaki hareketlerinde ,79
Yir terfgri-an'yla ilikiliydi. Trklerde Toprak yultuz ve sar renginin
dnya merkezindeki toprak unsurunun simgesi olmas nedeniyle,
Sarg-orungulug80 (Sar-bayrakl) denen Zuhal de, bir Trke metinde
Erklig !}an, Erklig (Zhre) ve yir terfgri-an" ile birlikte saylmakta-
Les Calendriers turcs anciens et medievaux, 717; G. Clauson, An Etymological

Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, "olpan". in'deki dn
celer: E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 731-79.
79 Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, satr 90-92. Her isim,
80
birlikte saylmaktadr.
Bkz. not bI. / 8 .
76
TRK KOZMOLOJSNE GR
dr.8
2.
Yir-Tengri an, Yir-Sub/v Kut'lar ve lnsan Ruhlar

Eski in'de, btn yeryzne ve yer-su ruhlarna hakim ve maka
m dnyann merkezi olarak dnlen 'yer hkmdar,'82 deiik

ynl bir kiilikti. Yksek deerdeki bu tanrya, in hkmdarnn
ancak kendisi kurban vermekteydi ve bylece onu bazen kendi ilk
atasyla edeer olarak kabul edebiliyordu. Fakat bazen de, 'yer
hkmdar,' erkek olan gk hkmdarnn tersi bir sfatla, bir kadn
(hazinelere sahip bir ana kralie) olarak da gzkmekteydi. Ayrca
'yer hkmdar,' Zuhal gezegeniyle de e saylyordu. Ancak milada
yakn bir dnemde, Hou-t'u ad altnda, bamsz ve erkek cinsinden
bir 'yer hkmdar' dncesi gelimiti.
in'de 'ye; hkmdar'na bal saylan yer-su ruhlar,83 nemlerine
gre rtbelendirilmi bulunuyordu. Bunlann en bykleri, biri mer
kezde dierleri drt ynde dnlen drt yksek da ve drt byk
8 1 Bkz. not bl. n/79.

82 Genel bilgiler: bkz. not bl. /3 1-40. "Yer hkmdan": W. Eberhard,
"Lokalkulturen im alten China," 5/ . Hialarn yer tanrs ejder Kung
kung'un olu ejder Kou-lung'tu: (Kou-lung bir Hsiung-nu boyunun da
adyd): bkz. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 20/p; 21/o,
1 5 . ularn yer tanrs, dar ekmei yapmay reten atalar K'i/Hiu-chi idi
(bkz. M. Granet, M., Danses et legendes de la Chine ancienne. Heou-tsi): E.
Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, . 184. "Byk kadn
hkmdar", "hazineler sahibi ana": E. Chavannes, Les Memoires historiques
de Se-Ma-Ts'ien, 614, 624. Zuhal ile e: E. Chavannes, Les Memoires
historiques de Se-Ma-Ts'ien, n, 397. Hou-t'u): Werner, s.v.
83 E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, , 41 5-16, 439-40.

Werner, madde "Tu-ti", "She-chi".
77
SOMUT DNCELER
rmakt. Dalarn, yerden kaynaklanan rmak ve sularn, aalarn,

ormanlarn insan veya hayvan eklinde beliren ruhlar olduu san
lyordu. lm hretli kiiler de yer-su ruhlarna karyordu.
Trklerde de benzer inanlar olduu, ifadelerin benzerliinden
anlalmaktadr. Trk mitolojisinde de, gk tanrsndan hemen sonra
yer alan bir hkmdar olarak yir tengri-an84 (yer tanr-ham) , Trk
e metinlerde ad ok geen yaz-yir ve Trkler hakkndaki bir ince
kaynakta, gk tanrsyla birlikte tapld sylenen 'kara tanr', yine yir
tengri-an'nn vecheleri olarak gzkmektedir. Pelliot'un adn bd
"
tengri" (taht tanrs) olarak okuduu, Kk Trklerin da eklindeki

yer tanrs da, gkten hemen sonra anlmakla yir tengri-an'n ya da
kaan slalesine bal bir kiiyi temsil etmi olabilirdi. Trk tengri ile
birlikte Trk bodun unu (Trk milleti) yok olmaktan korumak isteyen
'
Trk iduk yeri-sub'u (Trklerin kutsal yer-su'yu) da belki bir ata ru

huyla ilgiliydi. Sibirya'da, Kk Trk dneminden kalan Trke kita
beli mezarlarda ska anlan tengri-il (ilahi vatan) da benzer bir anlam
tam olsa gerek. Douda tken-y (Ormanl tken Da) ile
batda, Isk-kl civarndaki bir da, Trklerce kutsal saylan balca iki
zirveydi. Vladimirtsov ve daha sonra Pelliot da, bunlardan tken-y
hakiminin, 11 tken kut adl kaanlara kut veren bir tanra oldu84 Yir tengri an: W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, satr 94 ve A.
Von Le Coq, "Trkische Manichaica," EDTF, m, 34, satr o- . Trk iduk
yiri-sub, N. Orkun, , 3 4 , n/o/o. Yaz yir: bkz. N. Orkun, dizin, s.v.
Kara-tanr: W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 87. Bd-tengri, 11
tken kut: P. Pelliot, "Neuf notes sur !es questions d'Asie Centrale".
Tengri-il: bkz. 5. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, dizin. Erklig:
G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish ,
"erklig" maddesindeki kaynaklar. Tag-i-yir tengrisi: P. Zieme, "Ein
uigurisches Fragment der Rama-Erzaehlung", AOASH, xxxn/ , 3 .
78
TRK KOZMOLOJiSiNE GiRI
unu sanyorlard. Ayrca, pek ok yer-su ruhu yaz-yir de bulun

maktayd:
Yazdaki alknsz telim kut

Yaz [yer] 'deki saysz ok kutlar. ("Bang vd. ,
"Trkische Turfan Texte," vn, 40, satr 1 3 .)
Yukarda anlatlan tanr ve ruhlarn ou , gk ile yer arasnda
dndkleri iin hem gksel, hem de yer alundaki yzleriyle gzk
mekteydiler. Ancak yeraltnda dnmeye balayan gksel cisimler,
Trke metnin85 ifadesiyle "yir altnklar", "Erklig n ssin" (Erklig
Han ordusu) oluturarak, "knlar, ltiler" (kyclar, ldrcler)
olmaktaydlar. Bunlar, Budist Trklerin yek86 dedii ve ksmen insani,
ksmen hayvani yzlerle resmettii kt ruhlarla e tutuluyordu. Yek
ikonografisine benzer, yar insani yar hayvani yzler l Asya ge
belerinin diklli talar ve maskelerinde de (Resim 8, s. 65) grlp,
Budizmden daha eski olduuna gre, Orta Asya Budist Trk yek
ikonografisinin, gebe sanatnn maskelerinden gelitii sonucuna
varlabilmektedir.87 Yukarda anlatlan Trk mezarlarndan kan top
rak (Resim 1 2, s. 80) ve madeni (Resim , s. 76) maskeler gibi,
mezarlarn yanndaki dikili talara oyulan balar da (Resim 1 3 , 14, s.
8 1 ) Chi'h-yo'nun Trklerde grlen maskesine (Resim 7, s. 65)

benzer ekilde, tabiat d yzler tayorlard.
Hatta, bunlarn
bazsnda, Chi'h-yo'nun oklu tacndan gelimi grlen sa veya ta
8 5 W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, satr 88-97.

86 Bkz. W. Bang vd., "Trkische Turfan Texte," v, satr 97 ve G. Clauson,
An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v.
87 E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 1 3 , 71-2,
1 10, 140; not 1/41-2, /202-20 5 .
79
SOMUT DNCELER
Resim 1 2 . "Bke"den
(Gabori'ye atif). Bkz. 190.
ekilleri de bulunmaktay d (Resim 14, s. 81). Dierlerinin ise (Resim
1 3 , s. 81) salar havaya kalkm ve Ch-ih-yo maskesi gibi (Resim 7, s.
65) boynuzlar vard. Mezar tana oyulan balarn bazs ise, eski l
Asya maskeleri geleneinde (Resim 8, s. 65), biri alnn ortasnda
bulunan gzle belirginleiyordu (Resim 14, s. 8 1). Taa oyulmu
bir maskenin kitabesinden, tan, vatanndan uzakta len bir . elinin
hatrasna dikildii anlalmaktadr. 88 O halde abide , belki eski in'de
chu89 denen ve llerin ruhuna, Trke ifadesiyle isig z'ne90 mekan
olarak yaplan maskelere benzemekteydi. Maskeli mezar talar, len
kimsenin o yerin yer-su ruhuyla edeer kabul edilmi olmas9 veya

88 Bkz. E. Esin, lslamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s.
(Uybat 1 ta).
89 Chu: bkz. not bl. 11/44.
90 A.y.
9 1 Bkz. not bl. v/259-260.
80
./
. :':/
....--.
. /.
I
KJ.-
. .:'.' ,,
Resim 13 ve 1+ Kem blgesinde , Uygur-Turan (Tuva) ve Uybat
(irkov) evresindeki Kk Trk harfleriyle yazl mezar talar.
Aspelins'den alnmtr. Metinler iin bkz. not bl. Ill/88 ve Orkun, Ill,
...
SOMUT DNCELER
korkutucu bir maske olarak dnlm bulunmasyla da aklanabi

lir.
Zaman kavramnn kozmik devran halindeki bir simgesinin de,
gk r'sn (ark) eviren (eviren) ejder (Trke: Evren) olduu,
birinci blmde kaydedilmiti.92 Somutlatrlm tezahryle ejder,
kn yer-su'nun derinliklerinde yaayan, baharda ise kanatlamp uan,
bylece hem yer-su hem gk ilkelerine bal bir efsanevi ruh93 olarak
dnlyordu. Yer-su'da yaarken, ejderin kararg ynleri galip geli
yordu. Baharda ise, ejder gk-yzne umaya ve bylece yaruk ve
ateli ynn almaya hazrlanrken, vcudunda kanatlar, bann te
pesinde umaya yarayan bir knt, boynuzlar ve yaruk (erkek)
cinsinin zellii olan sakal kyordu. Kanatl ejderin somut ekildeki
grnlerinden biri, eski in'de Kuzeyli gebelerin snrndaki
blgede yaayan tarihi bir kiilik olmakla beraber, rzgar ejderi olarak
resmedilen Fei-lien'di.94 Fei-lien; geyik bal, krmz sal, ylan
vcutlu, ku kanatl, insan elli ve ayakl bir canavar olarak anlatl
maktadr. Rzgar ejderi sfatyla Fei-lien, Kaari'nin sz ettii yil
cinleri ve yil(yel)-bke95 kavramnn eski bir tezahr olarak gzk
mektedir.96 Kaari, Yil-bke'yi yedi bal bir byk ylan olarak an
latmakta ve Bke adnn, ongun niteliindeki kahramanlara verildiini
bildirmektedir.
92 Bkz. not bl. r/9-20.

93 E. Esin, "Bke," s. 76-9 (M. De Visser, s. 3 5-8, 63-7o'e ani).
94 M. Granet, s. 262, 3 63-64, 3 72, 4 3 5 . W. Eberhard, "Lokalkulturen im
alten China," 20/3a, 2ll4.
95 Bkz. Kagari, m, 2278 ve G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre
Thirteenth Century Turkish, "yil".
96 Bkz. not bl. r/94.
82
Gk ve yer arasnda dnd varsayld iin, ejder bazen gk e

yer ilkelerinin yerine dahi geme eilimindeydi.97 u dneminde ve
Hsiung-nularda gk ve yer tanrlar ejder eklinde olabiliyordu.
ularda olduu gibi Trklerde de, biri merkezde (fil-bal), dierleri
drt ynde olan be gksel ejder kavramnn bulunmas, inceden
evrilmi bir Uygur metninden anlalmaktadr:
Be yngaklardaki luo banlar,

Be yndeki ejder hanlar. (Rhrborn, satr 1351)
Kl-Tigin tapnanda, drt duvardaki sakall ejder maskeleri98
(Resim 15 , s. 84) belki be 'luo han'ndan' drdn temsil ediyordu.
Luo hanlar, belki yar ejder, yar insan biiminde dnlmek
teydi. Irk'larn mucidi saylan Fu-hsi, yar ejder ve onun ei veya
kzkardei Nu-wa, yar ylan eklinde dnlyordu.99 Ejder ibadeti
nin devam olarak Hsiung-nular, gk tanrlarnn madeni heykellerini,
ejder pullaryla temsil etmilerdi.100 Fu-hsi ve Nu-wa, Kk Trk dne
minde, Koo'da Trk kyafetlerinde de resmediliyordu. 101 Kk Trk
dnemi kitabeleri ve mezarlarndaki ejder ve ejder maskesi resim
leri, 102 Trklerde ejder ibadetinin103 ifadesi olsa gerek. Kk Trk
97 in'de gk ejderleri: bkz. Wing Sou-lou'ya atfen, E. Esin, "Bke," s. 8 .

Hsiung-nularda yer ejderi: bkz. not bl. m/8..
98 E. Esin, "Bke", resim /b.
99 T. Naha, "Deity Picture From The Tomb in Turfan," Budist Arts, 19 vd.
Kriptografi: bkz. . Blm.
1 00
Bkz. not bl. n/..
10 1
1 02
1 03
Bkz. not bl. 11/9. ile Stein,
304
ve resim cx.
Bkz. E. Esin, "Bke," resim I/b, IVa, b, IIVa, b.

Kk Trklerde ejderle ilgili ayinler blm IV/Vc'de anlanlacaktr.
83
SOMUT DNCELER
Resim 5 (stte). "Bke"den

alnmtr (Jisl'a atf). Bkz. not
bl. III/1 0 7.
6. "Bke"den alnmtr
(Orkun'a atO. Bkz. not bl.
III/98
Resim
abidelerindeki baz ejder resimlerinin, Kk-luu'yu o4 (yamur meyda

na getirdii sanlan gk ejderi) temsil ettii ikonografik zelliklerden
anlalmaktadr. o5 Kl-Tigin kitabesinin dou cephesinde kaan
tamgas (damga) zerinde bulunan ve Yollug Tigin'in eseri olduu
bilinen ift ejder, o6 bunun bir rneidir. Alp inanc, Baga Tarkan'n107
eseri olan Ordu-balk kitabesinde, "Teng riken tengride hut bulmu Alp
o4 Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,
s. o ve not 60.
105
1 06
1 07
Bkz. not bl. m/88.

E. Esin, "Bke," resim 11/a.
E. Esin, "Bke," resim 11/b.
84
TRK KOZMOLOJSNE GR
Bilge Tengri Uygur Kaan bitii" ibaresi zerinde yer alan ift ejder de
(Resim 6, s. 84) Kk-luu cinsindendi. Kk-luu, gk grlts ve
yamur108 simgesi olarak, Trk Budist metinlerinde de hkmdar
deerinde yer almaktayd. Ejderin yer-altndaki yz ise, bir Trke
Budist metninde, gnahkarlar yutan lm-madar
o9 (makara: Hint'te
ejdere verilen ad) eklini almt.
Yir-suv (yeryz ve orada akan sular) ruhlar' arasnda, u dnemi

ve ncesine ait kaytlara gre, ak ejder veya yar insan yar balk
eklinde, ejder ongunlu tanrlar ve tanralar bulunduu dnl
yordu. 1 10 Bunlarn merkezi, Trke Yal-gz . denen Hoang-ho ile

ona akan Lo Irma blgesiydi. Lo tanras, gksel ejder ve efsanevi
hkmdar olarak dnlen Fu-hsi'nin kzkardei ve ei, kadn-ylan
Nu-wa'nn 112 bir ekli olan Fu-fei (Fu'nun ei) idi. Lo Irma tanras,
Yi adl bir avc-hkmdarla evlenmiti. Ayn tarzda efsaneler ve gele
nekler ljotan'da, yem ta (ka) kan bir dere evresinde bulun
maktayd. Bu nehirlere, adak olarak yeim ta atlrd. Gelin veya
gvey olarak genkzlar ve erkekler ile atlar ve kara donlu (su rengi)
hayvanlar, in'de kadn kam'lar tarafndan suya atlarak nehirlere
108 R. Arat, Eski Trk iiri, 10/3 5.
109 F. W. K. Mller, "Uigurica," m, 31 (satr q); 42 (satr 3, 1 3), 93
(aklamas). Ayrca bkz. E. Esin, "The Dracontine Arch and The
Apotropaic Mask in Turkish Symbolism," s. 34 ve not 3 8 ; E. Esin, "Bke,"
s. 89.
o M. Granet, s. 146-47 (not l); 246, 346; 472-8 1 ; 560 ve ilgili notlar. E.
111
1 12
Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien. m , 469; 5 1 3 , 452. E.

Biot, , s. 42; 270. D. Bodde, s. 3 14. l}otan'da: Si-yu-ki, s. 497. Ka: bkz.
not bl. 1/23 (gn simgesi mcevherler).
E. Esin, lslamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 34.
Nu-wa: bkz. not bl. n/99.
85
SOMUT DNCELER
kurban edilirdi. Bu eski efsaneleri ve gelenekleri hatrlatan bir hikaye

de Trklerle ilgiliydi. 1 1 3 Kk Trk kaanlar slalesinden bir ava, in
efsanesindeki avc Yi gibi, bir su tanrasyla ilikide bulunmutu. Kk
Trk avcs bir ak geyii vurduu iin, su tanras darlm ve insan
kurbanlar istemiti. Su unsuruna bal geyik ve geyik bal ejder
dncesi (belki Hind'in kei-ejderiyle ilgili olarak)1 1 4 in efsanesinde
olduu gibi, gebe Trk ve Budist Uygur ikonografisinde de yaa
maktayd. 1 1 5 Budizm araclyla Hint'ten gelen niga (ylan ve ejder:
Trke nek) kral ve kralie masallar da in-Trk blgesinde, luu
an 1 16 (ejder han) olarak yer ald. Bunlar intimani denen inciye

sahiptiler ve dnyann merkezindeki Altn-ta'da (da) (Sumeru),
ordu (hkmdar merkezi) kurmulard.

Bir Uygur metninde1 1 7 yir-suv igesi'nin (yer-su sahibi) bahsi
bulak'ta (su yolu) geiyordu. Benzer efsaneler Kimek ili Erti1 18 Irma
'ndan, su ss (su sahibi) ismi altnda, Seluklu dneminde1 1 9 bir
Konya deresine kadar yaylmt. Su ruhu da hem insan, hem ejder
veya ay grnmnde anlatlyordu. Ejder grnm, Budist Trk
metinlerindeki intimani moncuk'unu (z) saklayan luu an yla o

'
(ejder han) ilgili olabilirdi. Gardizi, Erti'in l;udi's olan nihang'n

(Kaari'nin ejder ylna verdii ad) bir kz kardn anlatrken,
! 13
ll4
s
W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 86.

Bkz. not bl. III/74.
E. Esin, "Bke," s. 86, 9 .
116
E. Esin, "Bke," s. 9 3 .
7 W. Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," vu, yazma 2 9 , satr 2.
1 18
GardizI, s. 2 5 8 .
Eflaki, Menab'l-'arifin, T . Yazc bask. (Ankara, 1959), s. 9.
J . R. Hamilton, Le Conte bouddhique du ban et du mauvais prince en version

ouighoure, s. 19.
86
TRK KOZMOLOJiSNE GRi
sanki su tanrs luu an'larna, in'de ve Orta Asya'da verilen insan
kurbanlarm 1 2 anmaktadr. Seluklu efsanesinde "su ss", inci hediye

etme ve insan ldrme nitelikleriyle luu an na ay trnaklaryla in
'
masallarndaki ay eklinde bir su tanrsna1 22 yaklamaktayd.

Merhum Prof. Z. V. Togan'dan duyduuma gre, ilk evlendiinde Etil
kysnda gerdek kurmuken, hanm "su igesine," diye rmaa bir ipek
mendil atmt.
Trk kitabelerinde "iduk yir suv/sub/suy" 1 23 diye adlandrlan
1 4
ruhlarn nitelii hakknda yukardaki su ilahesi ve yir-suv ige si 2
'
efsaneleri bir fikir vermektedir: Bunlar bir blgeye hakim olduklan

sanlan dalarn ve derelerin, insan ve hayvan eklinde dnlen
ruhlaryd. Yer-su ruhlarnn ejderden baka ekilleri de vard. tken
dalarnda, belki totemik yzl Sr-Tardu Trklerini koruyan kurt
bal insan eklinde bir ruh bulunduu hakknda bir in kayd
bulunmaktadr. 25 Po-teng-nili 1 26 denen ve Trke ad, Pelliot tarafn
dan "Bd-terfgri" (taht tanrs) ekline dntrlen 11-tken ku
t'ndan yukarda sz edildi. Kaari'nin cv 1 27 ismiyle and ruhlar da
bir 'vilayet'in sahibi saylyordu. Trkler, vilayetler arasnda sava ola
caksa deiik vilayetlerin ruhlarnn gece birbiriyle attna ve hangi
taraf galip gelirse o vilayetin hkmdarnn da ertesi gnk at121
Bkz. not bl. m/ o.
1 22 W.
1 23
1 24
1:'
1 26
1 27
Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 3 6 3 .
Bkz. N. Orkun, dizin.

Bkz. not bl. m/ 13 ve 1 17.
Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Gesclichte der Ost-Trhen,
s. 460.
P . Pelliot, "Neuf notes sur !es questions d'Asie Centrale ," s. 215 vd.
G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turhish,
s.v.
87
SOMUT DNCELER
madan galip kacana, inanmaktayd. Trkler, cv'larn birbirine

att oklardan saknmak iin geceleri dar kmazd. Cv/w keli
mesini Clauson, Hint-Iran dillerindeki deva (mabud, ruh) ekline d
ntrmektedir .1 28
Ak geyiin su ilahesine bal olmasna1 29 karlk, gne simgesi
dokuz130 saysyla belirginleen "dokuzar"l (?) sgunkiyik131 (da
tekesi132 veya maral) ,133 tengri'nin hayvan saylyordu. Bylece, da
tekesi veya geyiin de biri gk, dieri yer-suv'a ait iki ekli vard. Da
tekesi piktogram kaan slalesinin damgasnda yer alyordu. 1 34
Eski in'de ve ularda, baz yrtc kular gk tanrsnn temsilcisi
saylyordu. 135 Trklerde de136 kuzgun, gk tanrsnn kuuydu. M
teri gezegeninin ad Kara-ku'tu (kartal) . Kzl-sagzgan (saksaan)
adn, bir yldz takmna vermiti. Krgzlarn, belki bu sebeple
saksaana tapt, Gardizi tarafndan rivayet edilmektedir. Yrtc
128
129
Bkz. not bl. m/ 27.

Bkz. not bl. m/ 3 .
3o
Bkz. not bl. 1/9 .
1 31
N. Orkun, I I , 89 (Irk-bitig, fal LX).
13 2 ]93 , beyit 5 1 1 'de, Arat, sgun kelimesini 'da keisi' olarak aklamaktadr.
1 33
Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, "sgun".
134 ]93
, s. 94-5.
135 Kular, ve bu arada su kular ile bayku, eski in'de, gk tanrs
36
temsilcisi saylrd. Tsung Tung-chang, s. 245 ; E. Esin, "Sacrificial Themes

in The Art of Uralic and Altaic Peoples," s. 75-6. Ku'un uup gitmesi,
felaket iareti saylrd: I-ching, kua 62.
Bkz. not 1/23, 1/49, 11/24-25. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre
Thirteenth Century Turkish, "ku". E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr
Tarihi ve Islama Giri, s. 92-9 3 . Gardizi, s. 263 .
88
TRK KOZMOLOJSNE GR
kularn adlar tigin payeli beylere verilirdi. 37 Su kular, zellikle kaz

ve korday (bir cins kuu) , kut ve beylik iareti saylrd; 3s Alp-Er
Torfga'nn kznn ad Kaz'd. Trklerde ruh simgesi olabilen kular
dan (turna, kuu, sungur) yukarda sz edildi. 1 39 Ouzlar turnay
kutsal saymaktayd. 4o
Ouzlarn ve ksmen Bakurtlarn X. yzylda taptklar dier
zootipler 4 de astrolojik anlamlar tayabilirdi. Bunlardan ylan ve
ejder, onikili takvimin birer simgesi; 42 balk ise ejderin kozmik dev
ranndaki bir ekliydi. 143 Ouzlarn ve Bakurtlarn tapt at, 44 eski
bir gk simgesiydi.
u dneminde bayraklarda resmedilen hayvanlar, yldz takmla
rn temsil ettiine gre, 45 Kk Trk ve Uygur kaanlarnn totemik

bri bayrann da 46 (Resim 1 7, s. 90) bir astral anlam tam olup,
in astrolojisinde Batl gebelerin iline bal saylan Kurt (Lang)47
137 E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 92-9 3 .
138 A.y.
139 Bkz. not bl. /44.
140 Z. V. Togan, lbn Falans Reisebericht, s.
20, 3 6-7, 5 .
141 A.y.
142 Bkz. O. Turan.
143 M. De Visser, s. 64.
144 "Gk bir attr, iyi bir at, eski bir attr; zayf bir attr; bir yabani attr
(testere gibi dileriyle her eyi paralayabilen efsanevi bir at)": I-ching, ,
.95.
145 E. Biot, , s. 488-89.
146 Birinci Milli Trkoloji Kongresi'nde verdigim ve Trkiyat Mecmuas'nda

yaymlanmas dnlm "Bri 11" adl yazmda bu konu zerinde
durdum. Lang (Kurt) yldz: E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se
Ma-Ts'ien, , 3 5 3 ve M. Granet, s. 5 3 5-3 6 (not 5).
47 Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
89
SOMUT DNCELER
Resim
1 7.
Bir Uygur duvar resmilc
bri
Esin, lslamiyetten Onceki., resim L\XXIV!a
bal bayrak E.
Bkz. not bl.
Illl 4 6.
yldz ve onun yer altnda yaayan dier yanyla ilgisi olmas ihtimali
akla gelmektedir. Trklerin totemik menkbelerinde, bri de, gk
tanrsnn temsilcisi veya bir ruh olarak tantlyordu ve in'deki kurt
Turkish, "irpi".
90
TRK KOZMOLOJSNE GR
ruhu gibi yeraltnda makam tutmutu. lrpi kudruk (Sibirya'da yaa

yan ak pars kuyrugu) adn tayan Utarid gezegeni de Uygur
sanatnda, bir cins tug olarak gsteriliyordu 1 48 (Resim 8, s. 92). lrpi
kudruk,
gksel
ekilde
ugurlu
saylyor,
fakat
hareketinde kt bir ruh grnm alyordu.
1 48 Bkz. W . Bang vd., 'Trkische Turfan Texte," v, satr 9 3 .
91
yer
altndaki
iV. AYNLER
1. Genel Bak
a.
u Ayinleri
u ayinlerini in'e getiren slalenin kurucusu, in'in bansndan

gelen fatih Wu'ydu (M 1 1 00) . Ayinler, ilk blmde aka
belirtilen kozmolojik yasalara gre, her tanrya veya ruha atfedilen
ynde ve simgelerle yaplyordu. Tren gnleri, lm, sava, ktlk
gibi istisnai durumlar dnda, Trke yang kn denen, yln sekiz

ayr tarihinde yer alyordu. Bu dnemler, k gndnmnde bala
yan u takvimi srasna gre, k gndnm (22 aralk), ilkbahar
ba (5 ubat): ilkbahar ekinoksu (22 mart), yaz ba (6 mays sralar) ,
yaz gndnm (22 haziran) , sonbahar ba (8 austos sralar) ,
sonbahar ekinoksu (24 eyll) ve k bayd (8 kasm sralar).
Gk, gne, ay ve yldzlara, sava tanrs sfatyla Ch'ih-yo'ya; yer
ve yer-su ruhlarna; yaruk ve kararg ilkeleri ile yaz ve k tanrlarna;
ocak ve kap ruhlarna; insani ruhlara yaplan eitli ayinler vard:
ular gk ve yer tanrlarna ylda birer defa, k ve yaz gndnmle
rinde;2 insani ruhlara (eski hkmdarlar, alplar, atalar) ve yer-su
ruhlarna ise drt mevsim banda ayin yaparlard. 3 Gk ve yer ayinini
E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 3 1- 3 5 . E.
Biot, , s. 4 19-22. Ch'ih-yo: bkz. not bl. m/3 4, 76, not bl. v/8 1 , 1 1 6,
1 24-1 2 5 , 272-276.
E. Biot, n, s. 140.
E. Biot, , s. 271 (not 4) ve 422. E. Chavannes, Les Memoires historiques de
Se-Ma-Ts'ien, s. 43 1-3 5 .
93
TRK KOZMOLOJlSlNE GlRl
yapmak ancak rahip sfat da olan hkmdarn hakkyd ve hkmdar

en uzak atasn bazen gk veya yer tanrsna denk kabul ederdi. 4
Hkmdar; gnee, aya, yldzlara, tepesi bulutlu drt byk yn
dalarna ve drt byk nehre de ayin yapard. Dier yer-su ruhlarna
o blgeye hakim beyler ibadet ederdi. Doann tezahrlerine ayinler
ak havada, atalara ayin tapnakta yaplrd5 (hkmdar atalar
tapna kainat eklini taklit eden ming-t'ang 'd). Yer-su tanrlarna
ayin yaplan yerlere, onlarn heykelleri (chu) ve atalar tapnanda
(belki eskiden heykel eklinde olan) kitabeler konurdu. 6 Ayinlerde
tanr ve ruhlara, eski Trkede tapg denen adaklar, yeim ta, kuma,
arap ve kurban eti sunulurdu. 7 u hkmdar, yl boyunca, allar
yakarak yaplan srek avnda, gk, yer ve atalara sunulacak geyik
ve yabani srlar, kendisi okla vururdu.8 Kurbanlk hayvanlardan
yabani (byk geyikler, orta ve kk geyik cinsleri, ay, yaban do
muzu, tavan, yabani kaz, sln, bldrcn, gvercin) ve evcil olanlar
vard (at, sr, ko, domuz, kpek, horoz ve tavuk).9 Gk ve yer ile
Ch'ih-yo'ya ancak tek bir gen erkek hayvan kurban edilirdi. Ge
kzl, yere kara, yer-su ruhlarna bulunduklar yne atfedilen renge
uygun donlu ve bulunmad taktirde uygun renklere boyanm hay
vanlar kurban verilirdi. o Kurbanlar1 1 stunlara balanr ve bazsnn
10
11
Li-chi, , 430-3 . K. Shiratori, MRTB, v, 29. E. Chavannes, Les Memoires

historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 22. "Yer hkmdar": bkz. not bl. m/82.
Li-chi, n, J i . Ming-t'ang. Bkz. not bl. u/3 8.
E. Chavannes, T'ai-chan, s. 475. M. Granet, s. 3 3 5-36 (not 1).
E. Biat, , s. 2 3 6; n, 171, 260. Li-chi, , 220. Tapg: Kara-Zieme, dizin.
E. Chavannes, T'ai-chan, 199; D. Bodde, s. 57, 3 27-33 .
E. Biat, , s. 76 (not 2); Li-chi, , 227, 256.
E.
Biat, , s. 270; u, 193 Temsili renkler !. Blm'de kaydedildi.
Li-chi, 11, 2 1 8 .
94
AYiNLER
balan direkler stnde, tapmakta sergilenirdi. Gksel tanrlara (gk,

ay, gne, yldzlar) atete yaklm veya pimi; su ruhlarna, boulan;
yer ruhlarna gmlen kurbanlar; gk ve yer tanrlarna kan; atalara
i et sunulurdu. 12 Bu yemekler ve araplar ince ting (Trke: kze) ,
li, kuei gibi adlan olan, eitli ekilde ayakl kazan-ocaklara; fil veya
ku ba eklinde tepesi olan kaplara konmaktayd.13 Ocak-kazanlarn
dokuz tanesi, hkmdarlk simgesi olarak devletin merkezinde koru
nurdu. Ocak-kazanlarn kaybolmas u devletinin sonunu haber ver
miti. Yemek (Trke: a) ve arap (Trke: tkk) 4 hazrlannca,

tanrlar ve ruhlar ziyafete (Trke ifadesiyle 1 5 len'e veya aamak'a),
uygun trenlerle davet ediliyordu. Trke 'ln kelmek' (Bar iinde
gelmek) 16 adl rk'ta sz edildii gibi, gk kapsnn ald ve ejderle
rin ektii arabalara binmi olarak, bayraklar ve direklerin tepesine
dikilmi tylerden oluan iaretleriyle, tanrlarn ve ruhlarn ziyafete
geldikleri dnlyordu.17 Gk kararr ve yamur yaarsa tanrlar
gelmi saylyordu. Kurban eti, gk tanrsnn simgesi olan yrtc

kulara da sunuluyordu. Ayinlerde dizili tarz yleydi: "Hkmdar
E. Biat, , s. 420-2 .
3 E . Biat, , s . 7 1 (not 9 ) ve 446. E . Chavannes, Les Memoires historiques de
Se-Ma-Ts'ien, . 429. Kze: bkz. not bl. v/49.
4

S.V.
len: 1 . H. Uzunarl, , 92-7. I}ilanl Trkesinde "aamak," hkmdar

yemei iin kullanlan bir tabirdi: Kaari, s.v.
Bkz. not bl. 1/46.
E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 601 -29

(Appendice ). Yrtc kulara kurban eti: bkz. E. Esin, "Sacrificial Themes
in The Art of Uralic and Altaic Peoples" ve Islamiyetten nceki Trk Kltr
Tarihi ve Islama Giri, not 1/3 8'deki kaynaklar.
95
yzn gneye evirirdi, beyler ve halk kuzeye (hkmdarn kar

snda), byk askerler douya (hkmdarn solunda) , kk askerler
batya (hkmdarn sanda) ynelmiti" (Biot, II, 3 1 8). Ayinin nem
derecesine gre boylar ayarlanan davullar alnyor, Trke alk 18
denen tarzda ilahiler syleniyor, tanrlar elendirmek amacyla
destanlar temsil eden danslar yaplyordu. 19 Oyuncular rtbelerine
gre, ellerinde kalkan ve balta veya yak (kotuz: yabani sr) kuyru
undan tu; ya da bayrak niteliinde tyler ve renkli kurdelelerle
ssl direkler tutarak; veya elleri kavuturulmu olarak dans ediyor
lard. Yava ve hzl yrylerle selam vermek de tren eklinde
ya.plr ve hareketler, anlar ve davullar alnarak idare edilirdi. Ayin
zamannda 'gksel ate' ve 'gksel su', bunlara zg madeni ayna
larla20 meydana getirilirdi. 2 1 En eski tezahr, sonradan Tabga, Kk
Trk ve Uygur ili olacak22 yerlerde, bugnk Shansi ve Shensi'de, at
yetitiren, jung ve Ti, Tik denen eski "Kuzeyli gebeler"de grlen
bir cins tren ise, ayin yeri evresinde at koturmak eklindeydi. 23
u hkmdar ayinleri birer devlet treni nitelii almaktayd.
Ayinlerde, hkmdar ve ona bal beyler toplanarak tmar niteliinde
toprak ve rtbe datlyordu. 24 Bu konu ayrca ele alnacaktr. 25
s.v.
19 Bkz. not bl. v/ 6. E. Biot, , s. 265; 11, s. 27-66. Li-chi, 11, 24 1-50. M.
20
Granet, dizin, "tambours", "danses'', "danser".

Bkz. not bl. /2 3 .
2 1 D. Bodde, s. 296-302.
22
Bkz. not bl. v/271-280.
23 M. Granet, s. 3 6 5 .
2 4 Li-chi, 1 1 , 241-50. E. Chavannes, T'ai-chan, s. 1 7 8 .
25
Bkz. bl. IV/3 .
96
AYlNLER
b. Hsiung-nu Ayinlerine Genel Bak

Hsiung-nu ayinleri de,26 ularnki gibi devlet treni niteliindeydi.
Bal beyler, shan-y (hkmdar) etrafna toplanp, len yapar ve
sadakat and ierlerdi. Gk ayinini ancak hkmdar yapabilirdi.
Hsiung-nu ayinlerinin zellii, ince la denen kmz iilmesi ve at ile
deve yarlar yaplmasyd. Hsiung-nu ayinleri ylda defa, o dnem
in takvimine gre, birinci (bahar ekinoksu), beinci (yaz gndnm)
ve dokuuncu (sonbahar ekinoksu) aylar sralarnda yaplrd. Ayinlerde
ge, yere, hkmdar atalarna, tanr ve ruhlara kurban verilirdi.
Hsiung-nu devletinin gl dneminde ayinler, ince lung-ch'eng ad
verilen ehir veya kalede, tken (l.:langay) dalarnda, Ongn Irma
veya Temir Irma evresinde yer alrd. lung adnn ince anlam ejder
olduundan, Hsiung-nu ayinlerine "ejdere kurban ayini" de deniyordu.
Ancak burada lung, Hsiung-n.i dilinde bir kelime de olabilirdi. t
ken'deki Hsiung-nu devleti 85 ylnda yklnca,27 imdi Kansu denen
kuzey in'in batsndaki ilde tutunabilen Hsiung-nu devleti, gk ve kl
tanrlar ayinini bakentleri Ku'ts'ang'da yapyorlard.28
c.
Kk Trk Ayinlerine Genel Bak
Kk Trklerin ayinleri hakknda, in metinleri u genel nitelikteki

bilgileri vermektedir:
26 ]. ]. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s., 59. K.

Shiratori, MRTB, v, 25 -7, 53-5. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten
China," 1/5 . Deve yarlar: P. Demieville, s. 78. Lung-ch'eng: bkz. not bl.
v/87.
27 Masao Mori, x.
28 K. Shiratori, MRTB, v, 22, 25-9, 53-5.
97
Onlar tanrlar ve ruhlar sayarlar ve kadn (wu) ile

erkek (hsi) kam'lara inanrlar. (Liu Mau-Tsai, Die
Chinesischen., s. 42)
Byk ayin, beinci ayn ikinci yarsnda (yaz gnd
nm) gk tanrs ve Kara-tanrya kurban (Trkesi29
tapg veya taglg tapg) sunmakla balar. (Eberhard,

in'in imal. , s. 87)
Her yl (Kk Trk) kaan'(), kurban vermek iin asil
leri atalar maarasna gtrr. (Liu Mau-Tsai, Die
Chinesischen., s. o)
Atalar maarasnn yeri bilinmemektedir. Ancak Kk Trk kaan
nn kendisi atalar maarasna gittiine gre, kaann srekli yaad
tken-y'a30 yakn olmalyd. Atalar maaras Biurin'in31 sandna
gre, Altay dalarnda, Klyatorny'a32 gre, efsanevi dii bri'nin Trk
slalesi kurucularn dourduu rivayet edilen ve Turfan'n kuzeybat
snda bulunan dadayd. Fakat bu yerler tken-y'tan ok uzakt.
Bat Trk hkmdarlarnn Dou Trkistan'da, Kua yanndaki Ak
ta'da veya Bat Trkistan'da Suyab'daki merkezlerinin33 ise atalar
maarasndan ok uzak olduu, bu hkmdarlarn kendilerinin
gidemeyip, kurban ve hediyeleri eliyle yollamalarndan anlalmak-
29 Bkz. Kara-Zieme, dizin.

s. 10.
31 N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney Azii, 221, not
32 S . G . Klyatorny, "Problem ranney istorii plemen' Turk (Aina)".

33 Bkz. E. Esin, "Ordug."
98
AYiNLER
tadr.34 Bat Trkleri hakkndaki bir metinden, Dou Trklerini de

ilgilendirmesi olasl bulunan u bilgi renilmektedir:
Her beinci ve her sekizinci ayda ruhlara kurban
vermek iin toplanrlar. (Biurin, , 279)
Sz konusu ruhlarn nitelii ak deildir. nk Trkler, yaz-yir
(yer) ve duk yir-suv (kutsal yer-su) ruhlarndan35 baka, insanlara kut
verdikleri ve bal olduklar kozmik aileleri belirlediklerinin sanlmas
nedeniyle, btn unsurlar da saymakta ve onlara ayin yapmaktayd
lar.36
Trklerin ayinlerde at, ko, koyun ve geyik gibi hayvanlar kurban
verdikleri; bunlarn kemiklerini yakarak k (gk ibadeti, veya yaruk
kuvveti?) meydana getirdikleri; ular gibi Trklerin de ayin hazrl
olarak ava kp, yabani at ve geyik vurduklar; in metinlerinde
kaytldr.37 Ba (yabani?) kurbanlk hayvanlar, tren niteliindeki bir
avda edikleri (vurduklar) u Trke kitabeden de anlalmaktadr.
Abda egeyin atm ak

Avda kurban ettiim ak atm. (Orkun, m, 8).
Kk Trk dneminden, Trke yazl kaya zerine resimlerde, okla
vurarak, u ayinleri tarznda kurban verildiini gsteren sahneler
34 N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney Azii, , 279.

35
N. Orkun, dizin, s.v.

36 Bkz. not bl. /18-21 ve aada ayinlerin ayrnts. Kut tabiri: A. Yon Le
Coq, "Trkische Manichaica," m, 34, satr 1 .
37 Bkz. "Sacrificial rites;" E . Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve

Islama Giri, s. 94-5, loo, not 105-106. N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o
narodax obitaviv Sredney Azii, , J I 6. P . Demieville, s. 79-80.
99
Resim 9. Kk Trk alfabesiyle yazlm yazdan

anlaldna gre bir "alpagu" iin resimlenen "benk
kaya". Orkun'dan alnmtr. Bkz. not bl. IV/3 8, 69.
AYiNLER
dikkati ekmektedir38 (Resim 19'un sa st ksm, s. oo). Kan ak

tlmak iin oluklar alm ve stne geyik ve at resmedilmi kurban
kayalarnn (Resim 20) dnemi belli deildir.39
Resim 20. Sibirya'daki Kanabas Da'nda kurban ayini kayas.

Aspelins, resim 250.
in kaynaklarnda sz edilen kadn (ince wu) ve erkek (ince:
hsi) Trk kam'lar, davul ve an gibi aletler alp, alk40 denen ilahiler
38 N. Orkun, n, 9 fte resmin st sa ksmnda, hilal eklinde damga iine

diz km geyik ve onu okla vuran atl tasviri.
39
40
Bkz. Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost
Trken, s. 42.
Alk: G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, s.v.
101
TRK KOZMOLOJiSiNE GlRl
Resim 2 1 . Sibirya Podhamen'de

"benh ta" veya kurban ta
olabilecek bir haya stnde, elinde
mZih aleti tutan ham tasviri.
Aspelins, resim. l oo. Bhz. not bl.
v/50.
syleyip, kutsal saylan yer etrafnda dnerek, cezbe haline girer ve

kehanette bulunurlard. 41 Baz kaya resimlerinin (Resim 21) bu
sahneleri gsterdii sanlmaktadr. Ayinler srasnda, at koturma42 ve
dans43 etme geleneinin Trklerde yaygn olduu grlecektir. Orta
Asyallar ve Trklerde ok bilinen bir dans ekli, bir ayak bir top ze
rinde olarak, durmadan dnmekti.44 Trkler, ayin zamanlarndaki
lenlerde, mayalanm kmz ierler ve in rivayetine gre, sarho
41 Bkz. not bl. v/oB-1 14 ve GardizI, s. 262-63 .

42 Bkz. not bl. vh84-288.
43 Bkz. not bl. IV/4 .
44 Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trhen,
s. 267, 3 4 5 , 465, 7 1 4 (not 1737).
1 02
AYiNLER
olurlard.45
Kaann da kam'lar gibi cezbeye girip kehanette bulunduu, bini
treni46 balamnda ayrntsyla anlatlacaktr.47 Aslnda, hkmdarn
ayin yapt hakkndaki u dneminden kalma baz kua'larn Trke
karl rk'lar da benzer trenlere iaret etmektedir. Bunlardan kua
1 6 ve 4 5 , karlklar olan 'Sevinmek' ve 'Utru Kelmek' rk'lar ile kar

latrlnca, ngredeki iligler (eski hkmdarlar) usulnde, ayinde ka
anlarn mzik yaptrd ve "yirke, tengrike, sevin tuttuu" (yere ve
ge sevgi gsterdii: ibadet ettii) anlalmaktadr.48 ince ting isimli
kurban eti kabyla adlandrlan kua 5o'nin karlnda, ting kelimesi,
altun kze49 olarak evrilmitir. Yldzlara sunulan kurban yemei

anlamna gelen liv kelimesi de, hkmdar simgeleri arasnda sayl
maktayd:
Elinde tu, kr, trinde livi.

Avlusunda tu, bak, [odasnn? otann?]
bakesinde liv'i durmaktadr. (193 beyit 254'n
Clauson, An Etymological Dictionary'nin "liv"
maddesindeki yorumu).
Aslnda Trke ook (ocak) kelimesinin aslen ayakl ve altnda
ate yaklabilen kazan anlamna geldii ve otan (veya odann) orta45

s. 42.
46 Bkz. bl. .v/4.

47 Bkz. not bl. v/.23-225 .
48 Kr. I-ching, kua 6 v e 4 5 ile W . Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," ,
248-49. 'Sevin' kelimesinin sevgi anlam: G. Clauson, A n Etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, s.v.
9
W.
4
Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," , 253.
103
smda durup, a piirme yeri olmasnn dnda, otada yaayanlarn

oluturduu birliin simgesi ve ate ayini yeri de olduu yukarda
kaydedilmiti. Kaari, otada kullanlan cinsten tanabilen ocaklara
krme ook diyordu. Sibirya'da, Kk Trk dneminden olduu san

lan eitli kaya resimlerinde, balarnda tyler veya hem tyler, hem
yelpaze eklinde bir iaret bulunan, bazen mzik aleti alan kam veya
kaan olabilecek (kr. Resim 22,
s.
105 ve Resim 25,
s.
l )o'daki sor
gular) kiiler, kze, veya !iv olabilecek kazanlardaki faaliyeti ynet

mektedir50 (Resim 2 1 ,
1 02). Kazan-ocan ayinle ilgili gelenei,
tekke kazanlarnda devam etmiti5 . Clauson'un kaydettii gibi, ocak

s.
ve kazann birlik simgesi olmas Yenieri kurumunda da beliriyordu.

ularda olduu gibi, Trklerde de, av ve ayinin arkasndan, bal
beylerin hkmdarla len yapt, hem Bat Trklerden "T'ong"
Yabgu hakkndaki bir rivayetten ve o dnemin resimlerinden, hem de
Ouz geleneinden bilinmektedir.52 Bunlar len ve ant ime ayinleri
konusunda anlatlacaktr.53
d. Takvimler
Ayinlerin ayrntsna girmeden, takvimler hakknda birka sz
sylemek gerekmektedir. u takvimi k gndnmnde balamakta ve
aylara 1-12 saylaryla iaret edilmekteydi.54 Kk Trk takviminin de k
gndnmnde balayp, baharda balayan sonraki in takvimine
50 N. Orkun, m, 9 .
5 1 Bkz. E. Esin, "Oldrug-turug," s.
52
lO .
Bkz. E. Esin, "Oldrug-turug," s. 1-9.
53 Bkz. bl. v/3 .

54
W.
Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 28.
104
; ...
ynetilen
gre
ay nce balad ve bylece ay saylarnda
adet ileride
olduu, Pritsak55 tarafndan tespit edilmitir. Bu dnemde hem Kk

Trkler, hem inliler, yllar oniki hayvan srasyla adlandryordu.
Uygurlar, genellikle in takvimlerine uymaktayd ve aylar da bazen
oniki hayvan srasyla sayyorlard. 56 (Oniki hayvan: Sgan veya
Ksk , Ud [kz] , Bars [Pars] , Tavgan [Tavan] , Luu [Ej der] , Ylan,
Yond [Ati , Kon veya Koy [Koyun/Ko] , Biin [Maymun] , Takgu
[Horozffavuk] , It, Tonguz [Domuz] ). Trklerde ve inlilerde ay, yeni
hilal ile balyordu. 5 7
Budist Uygurlarda, yl resmen birinci in aynn 1 4 gnnde,
fakat Altun-yaruk'a (5 89/9, 590/5) gre, Zieme'nin kaydettii gibi ola
slkla Trk geleneine uygun olarak, eeklig aylarda balyordu.
Belki de bu konu Burkan'n {Buda} drdnc in aynn sekizinci
gnnde domu saylmasyla ilgiliydi. Uygurlar on iki ay alt kesin'e
ayryordu: eeklig (iekli), lsig (Scak) , Yamurlg (Yamurlu); Kz
(Gz) ; Tumlg (Souk), Karlg-buzlug.
Kutadu-Bilig'de58 yl baharda balamakta ve zodyak aylar kullanl

maktadr. Aylarn adlar yledir: Koz (Kuzu) , Ud (kz), Erentir,
Sacu, Aslan, Buday, lk (KagarI'de Erentz), adan (Akrep), Ya
(Yay), Olak, Knek, Balk. Ka;ari59 ise, Trk ylnn yine baharda
baladn sylemekte ve oniki hayvan srasnn hem yllar, hem aylar
iin kullanldn u szlerle anlatmaktadr: "Oniki yl, aylarn say
sna, u andaki aylarn ve takmyldzlarn saysna uygundur." Nite55 O. Pritsak, Die Bulgarische Frstenlinie, s. 30.
56 L. Bazin, Les Calendriers turcs anciens et medievaux, s. 546.
57 L. Bazin, a.g.e., s. 44.

58 J93, beyit s. 1 3 8-43 .
59 Kaari, varak 1 74 .
1 06
AYiNLER
kim oniki hayvan srasnn, zodyak srasnn aa yukar karl

olduu tespit edilmitir.6 Kagari ayrca aadaki ay isimlerini de
vermektedir:
Nirz'dan (22 mart yang-kn'i)6 sonra, bahar bana
Olak-ay; sonrakine Ulug-olak ay, yani Byk-olak
ay denir (22 nisan-22 mays) nk olak bymtr;
sonrakine Ulug-ay (22 mays-22 haziran: yaz gnd
nm), yani Byk-ay denir; nk onda st oalr;
srlerin ve dnyann btn nimetleri balar. (KagarI,
varak 175)
2.
Gk ile Ate ve Su Ayinleri

a.
u Dnemi
ular gk ayinini k gndnmnde, yer-su unsurunun zirveye

ulat, fakat ate unsurunun yeni harekete getii dnlen za
manda yapmaktaydlar.62 Ayin srasnda atee stnlk veriliyor ve
ate unsurunun zirveye vard devreye, yani yaz gndnmne ait
olan simgeler63 kullanlyordu: Ayinde grevli rahipler kzl elbiseler
(ate rengi) giyiyordu . Kurban iin en deerli saylan kz cinsinden,
fakat gen olmas istenen hayvan olarak64 erkek buza seilirdi. Buza
nn donu kzl (krmzmtrak, veya boyal) idi. Etin kurbanlk olarak
60 C. A. S. Williams, "Twelve Terrestrial Signs".
6 Bkz. not bl. / 8 ve v/ .
62 W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," /o; l -z; 5/. Kzl
donlu dana: E. Biot, , s. z70.
63 Bkz. not bl. 1/49.
64 Li-chi, 1, zz7, z56.
107
seilen en nemli ksm atete yaklrd. Gk ayini, ehrin dnda,

gney ynnde (ate yn) yaplrd.
Gk, gksel cisimler ve atalar iin yaplan ayinlerde davul aln
maktayd. Gk grlts gibi ses karan, en byk davullar, gk
ayinine ayrlmt.65 Ayinler srasnda bulutlar kararr ve yamur
yaarsa, gk tanrs davete gelmi saylrd. O zaman, elinde kalkan ve
balta tutan hkmdar ile askeri okulda yetitirilen gen alplar, gk
tanrsn elendirmek iin, u slalesinin kurucusu Wu'nun destann
temsilen dans etmekteydiler.66 Kadnlar ise iek serpiyordu. Gk
ayininde hkmdar ko postu giyerdi.67
u dneminden birka yzyl sonra yazlan, Shih-chi ve Li-chi gibi
eserlerde,68 yaz ve k gndnm ayinleri birbirine benzemekteydi.
Li-chi'de, Trke 'Kn' rk'nn "Tengri kan-nng kavud kntn"69 (Tanr
hann kuvveti gnete veya gneyde) ifadesine benzer ekilde, yaz
gndnm iin yle denmekteydi:70 "Gk tanrsnn gnete bulun
duu en uzun gndr." Bu dnemde, yaz gndnmne stnlk
veriliyordu. Yaz gndnm dneminin haberi, baharn son aynda,
ilk atei yakan efsanevi kii ve gksel hkmdarla ilgili olup, Sin
(Kk-luu yldz takmnn kalbi) ad verilen yldzn gkte belirme
siydi. 7 1 Sin yldz grlnce, fundalklar tututurulmakta ve yabani
65 E. Biot, I, s. 265.
66 E. Biot, n, s. 4. E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien,
m, 612-1 3 . Kral Wu dans: Li-chi, n, 1 28-25
67 E. Biot, II, s. 5.
68 E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 3 3 ; Li-chi, ,
427.

70
Li-chi; , 427 (ve not ).

71 Li-chi, , 426-27; W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 3/, 2, .
1 08
AYiNLER
hayvanlar srlerek, ordu srek avna kmaktayd. Eberhard, bu

ayinlerin "Kuzeyli" gebelerin geleneine balandn sanmaktadr.
"Kuzeyli" gebeler, ejder eklindeki yldz gkte belirince, dadaki
yeillikleri yakarlard. Benzer bir ayinin, H. 3 23/934 ylnda, Deylem
hkmdar Mardavi ve onun hizmetinde bulunan Trkler tarafndan,
lsfahan'da yapldn lbn'l Esir rivayet etmektedir:
O yl, milat gecesi (?), yani ate yakld gece, dalardan
ve nahiyelerden, kubbeler ve minberler yksekliinde
aa toplanmasn (Mardavt) emretti. lsfahan'n btn
erefli dalarnda bu yapld. yle ki bu aalar yak
lnca, btn da yanacakt. Saysz mealeler yakl
mt . . . . Kargalar avlanmt. . . . Binden fazla saydaki bu
kularn ayaklarna neft dklp atelenerek, havada
uurulacakt. Byk bir sofra hazrlanmasn emret
miti . . . . - Yemek bitince, (Mardavi) arap meclisine
katld ve ateler yaklp, seyredildi (Mardavi bunlar
yapan Trklere hakaret etmi ve Trkler de onu ldr

mt).
Eski in'de fundalklarn yaklmasndan sonra balayan yaz
aynda, ocaa kurban veriliyordu. 72 Ocak tanrasnn ilk a piiren, al
giymi bir gzel kadn olarak dnld kaydedilmiti. 73 Yaz
g_ndnmnde ise, Sin yldzyla birlikte, Kk-luu yldz takm ve
Merih zirveye varm saylyordu. 74
in'de miladn ilk yzyllarnda, gk ayininin birinci bahar aynda
'
Ate yldz: bkz. not bl. /3 8 , m/o.
72 Li-chi, , 269, 272, 277.

73 Bkz. not bl. /3 8-40, / 8.
74 Bkz. not bl. /3 8 , m/o, mh5-27.
1 09
yapld rivayet edilmektedir. 75

Yaz gndnm dneminde in'de iki ayr ayin bulunmaktayd.
Bunlardan biri, tarihi 22 haziranda olan yaz gndnmyle ilgiliydi
ve in'de, beinci ayn onbeinde kutlanyordu. Dier ayin ise, beinci
ayn beinci gnnde yaplmaktay_d. Yaz gndnmnn, beinci in
ayna rastlamasyla be says da yaruk (yang) ilkesinin zirveye ulat
bir say olarak kabul ediliyordu. Beinci ayn beinci gn ise, yaruk
ilkesinin tam zirvesi saylmaktayd. inliler yaz gndnm zama
nn76 uursuz sayarlard. Milattan nceki son yzyllarda kaydedilen
rivayetlere gre, ate unsurunun zirveye vard zamanda doan
ocuklar, fazla ateli, kuvvetli, uzun oylu, sava ve isyana eilimli
kimseler oluyordu. Eski in'de ate unsurunun zirvede bulunduu
zamanda doanlar ge kurban ederlerdi. zellikle kz ocuklar, o
gnde kap eiine braklp (eik tanrs da vard),77 gk tanrsnn
temsilcisi veya kz denen gk grlts ile ate unsurunun simge
lerinden saylan baykua yem olarak78 verilirdi. Brentjes'in, u ve eski
gebe sanatlarndaki 'kulakl ku'un avc kartal-bayku cinsinden
olduuna dikkati ekmesi zerine, bu kuun bir insan veya hayvan
kardn gsteren eserlerin, kurban sahnesini resmettii fikrini bir
yazda ifade etmitim. 79 Granet'ye gre bayku, sava tanrs ve kuzey
gebelerinden bir alp olduu sanlan Ch'ih-yo'nun80 ongunuydu.
Bylece, yaz gndnmnn, kuzeyli gebelerin ayinlerinden ol75 D. Bodde, s. 214.
76 D. Bodde, s. 3 87, 309-10; M. Granet, s. 5 29 (not ).
77 Bkz. not bl. n/3 8 .
78 M. Granet, s. 8 2 (not ), 3 0 8 (not 4), 4 7 5 , 5 27-29, 5 3 6 (not ), 540.
79 Bkz. E. Esin, "Sacrificial Themes in The Art of Uralic and Altaic Peoples."
80
Bkz. not bl. rv/99-102.
110
AYiNLER
duu da ortaya kmaktayd. Nitekim Hsiung-nularn ve Trklerin bu

dnemde ge ibadet ettii grlecektir. 8 1
Belki gndnm zamannda, ate unsurunun yan sra su unsu
runun da hakim olmas (k gndnm) veya olmaya balamas (yaz
gndnm) nedeniyle, su unsuruna da sayg gsteriliyordu. u
dneminde, gk ayininin ate simgeleriyle kutland, yuvarlak (gk
simgesi)82 set eklindeki kurban yeri, 'gk-gbei' denen bir gl veya
havuz iinde yer alyordu.83 Bu ayin srasnda, ejder eklinde d
nlen su tanrlarna da insan kurbanlar verildii anlalmaktadr. in
geleneinde, beinci ayn beinci gnnde ejder biiminde kayklarla
yaplan yarn ve suya atlan hediyelerin bu eski ayinin hatras oldu
u sanlr.84
b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi

Eberhard, Hsiung-nularn da (ve Tabgalar ile Trklerin) gk
ayinini, bir dan tepesinde bulunan ve Hsiung-nu ve Tabga dilinde
'gk gl' denen (Ch'i-lien-ch'ih) yerlerde yaptna dikkati ekmekte
dir. 85 Tepesinde 'gk gl' olan kutsal dalar, Shansi, Shensi, Kansu
ve Dou Trkistan'da Hsiung-nularn Che-lo-man, Shih-lo-man gibi
8 1 Bkz. blm v//b.
82 Bkz. not bl. /z3 .
83
E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m , 4 3 3 . Suda

boulan kurbanlar: bkz. not bl. m/o4.
84 D. Bodde, s. 3 14-1 5 .
8 5 W. Eberhard, "Lokalkulturen i m alten China," 1 5/4. Hsiung-nularn gk
dalar: K. Shiratori, MRTB, v, 14; K. Shiratori, "Wu-sun," s. 1 09-1 10. E.
Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes additionnelles, s.
18 ve not 2 ile 3 05'teki ilave not.
111
bir ad verdii ve Trklerin Ak-ta dedii bugnk Tien-shan da

silsilesinde bulunuyordu. Hsiung-nu devletinin ykseli dneminde,
yaz gndnmnde, gk, yer atalar ve btn ruhlara kurban verildii
lung-ch'eng kalesi veya ehrinin, tken blgesinde, Ongn veya
Temir rmaklarnn gllendii bir yerde bulunmu olduu sanlr. 86
inlilerde Hsiung-nu ayinlerine ejder ayini denmesinin nedeni,87
belki yalnz ayin yerinin adndaki lung kelimesinin ejder demek olmas
deil, u da olabilirdi: 88 Hsiung-nular ejderi gk ve yer simgesi
sayyordu. Ayrca yaz gndnm, ate unsurunun zirveye vard ve
su unsurunun balangc saylan dnem olarak, ate ve su saan ve
gn simgesi de saylan bir hayvan eklinde dnlen ejderi hatr
latyordu.
tken'deki Hsiung-nu devleti 8 5'te yklnca, 89 Kansu'da tutu
nabilen Hsiung-nu beylikleri gk ibadetini o blgedeki bir gk da
nda srdrmekteydiler.90 Hsiung-nularn gk ayininde yer alan ve
gk cisimlerini veya gksel atalar anlatan, ejder pullu insan eklin
deki oniki madeni heykel,91 Kansu'daki bir dada bulunuyordu. Ayin
srasnda, bu heykellerin yannda duran anlarn alnd sanl
maktadr. Hsiung-nularn kl eklindeki sava tanrsnn tapna da
ayn yerdeydi.92 Bu konuya, ant trenleri nedeniyle deineceiz.93
86 O . Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, m, s. 1 8 3-84'te verilen
kaynaklar. Ayrca bkz. not bl. vh7 z8 .
87 Bkz. not bl. vh6-z8.
88 Bkz. not bl. /9z.
-
89
90
91
92
93
, Bkz. not bl. vh6-z8.

K. Shiratori, MRTB, v, 14.
Bkz. not bl. /z-3 , m/94 .
K. Shiratori, MRTB, v, 46, 5z.
Bkz. bl. IV/3 .
112
AYiNLER
IV.-Vl. yzyllarda kuzey in'de devlet kuran ve genellikle Trk

boylarndan oluan Tabgalar (Taba: Kuzey Wei), kendilerine zg bir
gk ayinini in'de yapmaktaydlar.94 inliler bu ayinleri 'yabanc gk
tanrs'na atfediyorlard. 'Yabanc gk tanrs'nn ayini, yaz ba bayram
dneminde, drdnc in aynn drdnc gnnde, bakentin bat
kaps dnda kutlanyordu (belki Tabga usulnde,95 bir 'gk
danda'). Bylece, olaslkla 'yabanc gk tanrs'nn ayini, in gk tan
rsnnkinden hem zaman, hem yn bakmndan ayrlm bulunuyordu.
Ayin yerinde (su unsuru ve kuzey renginde) kara ipeklerle rtl,
silindir gvdeli (kubbeli?) bir byk otag kurulmutu. Bu otan iine
yz kii girebilmekteydi. Ayin iin hazrlanan set, in'de gk ayini iin
yaplan ekilde toparlak deil, ikinci derecede saylan yer tanrsna zg
biimde drt keydi. Tabga gk ayininde yalnz su unsurunun
simgeleri bulunmas dikkati ekmektedir. Set etrafna 49 (7x7) tahta
heykel dizilmi ve her birinin yanna birer tu dikilmiti. Heykellere
ipek elbiseler ve sara benzer balklar giydirilmiti. Heykeller, Hsiung
nularn Ku-ts'ang'daki gk tapnanda duran madeni heykellere
benzeyip, gk tanrsnn yanndakileri veya Tabgalarn gksel atalarn
anlatm olsa gerek. Kadn kamlar, ayin seddinin stne kp, davullar
almaya balaynca, herkes secde ediyordu. Bu srada, birer ak buza
ve ko ile sar bir at kurban ediliyordu. Kurban treninden sonra,
Tabga hkmdar soyuna bal genler heykellere, tkk (iki dkme)
trenini yapmaktaydlar. Tabgalara bal bulunan kuzey u ve Ch'i
slaleleri de, 756 sralarnda yabanc gk tanrs ayinini srdr
mekteydi.96 Yabanc gk tanrs ayininde dans da ediliyordu.
94 W. Eberhard, Das Toba Reich Nordchinas , s. 3 5 6-57.
95 Bkz. not bl. v/86.
96 ]. Mahler, The Westerners Among The T'ang Figurines , s . 14.
1 13
c.
T'ie-le ve Kk Trk Dnemi
Tarihi dnemde tamamen Trk olarak ortaya kan boylarn gk

ayinleri hakkndaki en eski rivayetlerden biri, inlilerin T'ie-le ve Kao
ch'e dedii, yksek tekerlekli kangl'lar (kanlar) ile g eden, fakat

429'da gebelikten vaz geip, 48 5 tarihlerinde Turfan ilinde bir
kaanlk kuran97 (486-540) Kanl boylar hakkndadr. Bunlardan
be boy, 4 20 ylnda toplanarak, kadn kamlarn da bulunduu bir
gk ayini98 yapmlard. llahiler sylemi ve at kurban etmilerdi;
(in'de ise at kurban, len hkmdara zgyd.)99
in kaynaklar -Kk Trklerin gk ayini hakknda yle diyordu:
Beinci ayn orta gn
iinde
(yaz gndnm:
Kaart'nin Ulug-ay dedii dnem), Temir suyunda

buluur, gk (veya su ile gk) tanrsna kurban sunar
lar. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. o ve not 6o'taki
yorum.)
Bu ksa szden, Liu Mau Tsai u anlam karmaktadr: Kk
Trkler de, Hunlar gibi ve ayn tken Da'nda, gk tanrsnn ejder
ve yamurla ilgili ynne tapyorlard. Bir dier metin unu ekli
yordu:
Beinci ay iinde Trkler, kolar ve atlar ldrp ge
kurban ederler. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., 4 2)
Ayin ekli hakknda baka bilgimiz yoktur; fakat Kk Trk
ayininin de, yukarda tarif edilen trenlere benzer olduu tahmin edi97
Bkz. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 6974.
98
W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 2 3 5 .
99
E. Biot, I, 1 2 5 ; I I , 63 , 258.
114
AYiNLER
lebilir. Herhalde bu gk ayini de su kenarnda olmaktayd. Bu

nedenle, Hsiung-nu ve Tabgalarn gk-da dedii ve tepesinde gl
olan kutsal zirvelerden birinin, Dou Trkistan'da Ak-ta'n en
dousunda, Ham yaknndaki Karluk-ta olup, Kk Trk dneminde
de Hsiung-nu ve Tabga dillerindeki adm koruduu akla gelmekte
dir.100 u , Hsiung-nu ve Tabgalarn 'gk gbei' ve da glleri gibi,
Kk Trklerin tepesinde derin su olan dalar kutsal sayd, IX-Xl.
yzyllar arasnda deiik Arapa kayraklarda 1 0 1 bulunan u rivayet
ten anlalmaktadr:
Kimek ilinde (Erti Irma blgesi), Mnkvar(?) adl
dada, (kutru) byk bir kalkan miktarnda bir tatl su
pnar vardr (bu pnarn suyundan ordular da ise
azalmazm) . . . . Bu pnarn yannda, sanki secde etmi
bir adapm ayaklar, avu ve parmaklar ve dizlerinin
yeri grlr. Bu yerde, ocuk ayaklar ve kulan nallar
izi de vardr. Ouz Trkleri (bu yeri) grnce secde
ederler. (Birni, Athir ul-baqiyya, s. 264)
Trklerin de u, Hsiung-nu ve Tabgalar gibi yuvarlak bir gl
eklini su ayini yeri kabul ettikleri u Uygur metninden anlalmakta
dr:
Teirmi, yrng nglg, suv ulug mantal

Deirmi, ak renkli, ulu su manala's (ayin yeri) (Kara
Zieme, G/1 2, 1 3).
B u mantal'n suyu ak renkli olduuna gre, 'Tui' rk'ndaki gle
1 00
101
Bkz. not bl. v/86.

Kr. R. een, s.
33 'teki
Mas'di rivayeti.
1 15
TORK KOZMOLOJiSiNE GiRi
benzer ekilde, gksel suyla dolu saylyordu. 1 02 ('K'un' rk'nda tarif

edilen kara-su sz konusu deildi.)
Uygurlarda bulunan ve Orta Asya'da yaygn olduu anlalan, belki
yamur103 meydana getirmek iin yaplan ayinle ilgisi bulunan bir
tren de, 9 8 1 ylnda, Wang-yen-te tarafndan yle anlatlyordu:
(Uygurlar) gm veya bakrdan borular yaparak,
ilerine su doldurup birbirlerine fkrtrlar. Bazs,
elleriyle su atarak elenirler. Onlara gre, bylece yaruk
ilkesinin etkisiyle gelen zararlar yok edilmektedir.
Oulien, "Les Ouigours ," s. 57- 58)
Semerkant ve Kua'da bu tren baharda yapldndan, baz ara-
trmaclar bunu Iran nevruzuna benzetmektedirler. Wang-yen-te'nin,
Uygurlar hakkndaki benzer rivayeti ise, bir in-Trk kavram olan
yang (yaruk) ilkesine iaret etmekteydi.
:in'de,
ang dneminden
itibaren ejderle ilgili bir yamur ayini vard. Gk ayininde de; gn

'
kararmas ve kara bulutlarn belirip yamur yamas, kanatl ejder
lerin ektii tanr arabasnn ayin yerine geldiine iaret saylrd.
(Ancak imek uursuz saylr ve imek isabet eden yerler, gk tanrs
tarafndan cezalandrld dnldnden terk edilirdi). Trklerde
de, yaz ve k tanrlarnn kzlaryla evli bulunan kaann yamur ve
rzgar meydana getirdii eklindeki menkbenin, gk ibadetinde
102
Bkz. not bl. I/3 1 -3 3 , 5 7, 59 ve P. Zieme, "Ein Uigurischer Emtsegen," s.

1 2 6.
o3 Semerkant'ta, birbirine su fkrtma treni: E. Esin, China und seine

westlichen Nachbarn, s. 40. Bu yamur ayiniydi: Liu Mau-Tsai, Kutscha und
seine Beziehungen. . . , s. l o . in'de yamur ayinleri: M. De Visser, s. l o- ,
l 1 7 ; E. Esin, "Bke," s. 8 1 , not 25. Trk proto-Bulgarlarda (Etil boyu)
imek isabeti gk tannsnn cezas saylrd: Z. V. Togan, lbn Fa4lins
Reisebericht, s. 64.
-
116
AYiNLER
. yamur meydana getirilmesiyle ilgili olabilecei kaydedilmiti. 04
Yad1 05 ta, kurban kan ve ejder tasviriyle yaplan ayinin, Trklerde

eskiden beri bulunduu da bilinir. Nitekim Mani dinine giren
Trkler, kuraklk simgesi saydklar ylan kurban edip, ejder resmi
yaparak ve yad ta kullanarak yapld anlalan byy, bir daha

yapmayacaklarna yemin ediyorlard:
Ylan lrgci boltum erser, luu ntrgci, yad boltum

erser.. . .
Ylan ldrc ejder (tasvirini?) ykseltici, yadc oldum
ise . . . . (Mller, "Uigurica" il, 84).
l}azvint'nin Trklerin memleketinde gnein doduu yerdeki ate
dann alevlerinin yad tayla meydana getirilen bulutlar sayesinde
nlendii hakkndaki rivayeti, yaz gndnmnde yaplan ayinin
efsanelemi b ir yanksn hatrlatmaktadr: 06 Yaz gndnm ayi
ninde gnein ve ate unsurunun devrinin zirveye varp, su
unsurunun yamur eklinde onu takip ettii dnlyordu. Trkle
rin su ayinlerinin bir blm, cenaze trenleri nedeniyle kaydedi
lecektir.
Yaz gndnmnn ateli ynnn Kk Trk dneminde zel
likle belirdii, Trklerin Theophylaktos Simokatta'nn ifadesiyle, atee
olan olaanst saygsyla107 ortaya kmaktadr. inli gezgin Hsan-
o4 Bkz. not bl. u/4 3 .

105 Bkz. S. E. Malov, "amanskiy karnen' yada v Turkov Zapadnogo Kitaya;"
"yad".
106 azvini, s. 5 1 6.
107 Bkz. not bl. /18 (K. Dieterich, , 14'e atO.
117
tsang da 63 o'da benzer bir gzlemde bulunuyordu: Bat Trk

hkmdar ''T'ong"-Yabgu , ate unsuruna gsterdii saygy, ate z
olduu sanlan aa unsuruna da gsteriyor ve aatan bir tahta
oturmak istemiyordu. 1 08 Gardizi'ye gre Trklerin atee olaanst
saygs bu unsurun her eyi temizledii dncesine dayanyordu. 109
u dnemi, in'de ilk atei yakan adam efsanesinde olduu gibi,
Trklerde de ate ibadetinin ilk atei yakan 'Trk' lakapl ataya
balanmas ihtimali kaydedilmiti. 1 10 Nitekim, Trk hkmdarnn
ate ayininde, alevler iinde bir yz gzkerek kehanette bulunu
yordu. Ate iin kullanlan mantal'n (ayin yeri) keli kzl eklini
bir Uygur metni tarif etmektedir:
Kzl bulungluk oot mantal. (Kara-Zieme, G-4/5)

keli Oot mantal, kainat simgesi olan otagn ortasnda duran
ve boy, soy birliini temsil eden -ayakl tanr ocak 1 1 1 olsa gerek.
Aslnda ilk atei yakan 'Trk' unvanl hkmdar ayn zamanda boy
kurucusuydu. Kk Trk dneminden Trkistan resimlerinde, ocak
banda ant ime treni resmediliyordu. 1 1 2 Ant konusunda bu konuya
.
geri dnlecektir. 1 1 3
Menander Protektor, Bizans elisi olarak Austos 5 68'de lstan
bul'dan hareketle Trkistan'a giden Zemarkhos'tan aktardklarna
dayanarak, Trklerin eliyi ve eyasn, ate ayini srasnda ttsleye-
os S. Julien, Histoire de la vie de Hiouen-Thsang, s. 5 5.

109 Gardizt, s. 263; Makdisi, v, 22; Marzavi, s. 3 1 .
110 Bkz. not bl. /9-1 .
11 1 Bkz. not bl. /7.
11 2 Bkz. E. Esin, "Oldrug-turug," res. 2.
1 1 3 Bkz. bl. v/3 .
1 18
AYiNLER
rek, kt ruhlardan arndrdklarn yle rivayet etmiti:

Getirdikleri btn eyay aldlar ve orta yere koydular.
Sonra tts iin kullanlan kokulu dallarla bir ate
yaktlar. Skythai dilinde, anlalmaz birka sz syleye
rek, bir taraftan da bir an ve bir davul alarak, elle
rinde henz trdayan tts dallaryla dnmeye bala
dlar. Cezbe halinde, kt ruhlar kovalar gibi hareket
ler yapyorlard. (Dieterich, 11, 1 7) .
3 . Alplk Kurumuna zg Trenler

a.
u Dnemi
En eski kaytlar in'de milattan nceki son yzyllarda yazlan u

alplk trenlerinin l Asya gebelerinden geldiine phe yoktur. u
devletinin kurucusu, ince adyla Wu, in'in batsndaki, inlilerle
meskun olmayan illerden gelmiti. Wu, in'in kuzeyini fethe kar
ken, ordusunu inli olmayan ve Eberhard ile dierlerinin Trk
sand "batl" boylardan toplamt. 1 14 Wu'nun ordusunu oluturan
"batl" boylar o dnemde, Kuzey in'den, Karadeniz'in kuzeyine
kadar uzanan l Asya gebe boylarnn alplk gelenei ve destanlar
nn taycsydlar. Be trl silah ve zrhlar icat ettii rivayet edilen
inli olmayan, olaslkla in'in kuzey ynndeki l Asyal boylara
bal alp ve sava tanrs Ch'ih-yo ile, sihirli kl K'un-wu destanlar,
kl eklinde bir sava tanrsna ibadet gelenei, ant ime treni, in'e
114 Wu'nun ordusu: E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, ,

232. ular oklukla Trkt: W. Eberhard, W., in Tarihi, s. 7, 3 3 .
(Ayrca bkz. not bl. h).
119
hep "batl" ve "kuzeyli'', inli olmayan gebelerden gemiti. 1 1 5 Belki

deiik rklardan olmakla beraber, l Asyal gebeler ayn kltre
balyd. Nitekim in tarihlerinde, u devleti kurucusu Wu ile ilgili
olarak geen hhyen-lio (Hsiung-nu dneminde heng-lou!ching-lu)
kelimesi ile Herodotos'un Ahinahes eklinde yanstt iki ayr adn

ikisi de, kl eklindeki bir sava tanrsnn simgesiydiler. Her iki
kelimenin de , olaslkla Trke hngrah (iki yan keskin kama) keli
mesinden deitirildii sanlmaktadr. 1 16 Bylece u alplk gelenei ve
onun sanattaki oluumlarndan sz ederken, Kuzey in'den ve
Ordos'tan batya doru, tken blgesinden Kem ve Ulug-Kem'e
(Uyuk-Arjan ve 'Karasuk kltrleri); Ala-ta'da, Kk Trk harflerine
benzeyen bir yaznn bulunduu Esik mezarna; Aral Gl ve Kama
Irma (Ananin kltr) zerinden, Karadeniz'in kuzeyine kadar
uzanan geni bir alan gz nnde bulundurulmaktadr. 11 7
u dneminde, askerlik eitimi verilen bir saray okulu bulu
nuyordu. 1 18 Bu okulda hkmdar ve ihtiyar alplar, balarnda h
kmdarn olunun bulunduu gen alplar yetitirirdi. "Devletin
s Ch'ih-yo: bkz. not bl. n/34, n/76, v/ , not v/ 24-125, v/272-276.
Merih klc: bkz. not 1 37, 140-4 1 , 1 50-5 1 , 3 4 1 , 390, 4 5 5 . Ant: bkz. not
379, 401-403, 420-37, 4 5 1 , 4 57-59.
1 16
! 17
1 18
Bkz. not 140-54, 3 59, 428, 507.

Bkz. M. Granet, s. 262, 3 2 6 ve not 3 ; E. Esin, "Kur-kurak," not 2 (atf
yaplan kaynaklar: Cheng Te-Kun, s. 254-56 ve ]. Pruek, s. o (Kuzey
in, Ordos); N. L. lenova (tken); Kiselev, s. 60, 108, 1 5 6 (Kem
Karasuk); Devlet (Uyuk-Arjan); E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr
Tarihi ve Islama Giri, s. 20-5 (Esik); Herodotos, v/9 ve K. Jettmar, resim
4 (Skythai).
Alplk okulu ve av treni: Li-chi, , 4 5 1 - 4 54-57; D. Bodde, s. 3 65-66; M.
Granet, s. 1 3 8-39. Zrhlar: E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi
ve Islama Giri, s. 1 6, 40-1. Ate yldz: bkz. not bl. u/38 , n/o, v/72.
120
AYlNLER
oullar" denen ve genellikle ulara bal beylerin oullar olan gen

alplar silah kullanmay, zellikle ok atmay, nara atarak bir vuruta
ba kesmeyi, Trke kangl denen iki tekerlekli sava arabalarn
srmeyi, destanlar dans eklinde temsil etmeyi renirlerdi. Bunlarn
zrh giydii rivayet olunmaktadr. O dnemde giyilen zrhlar cilal
tahta veya deriden kolak, butluk, omuzluk gibi ksmlardan ya da
ince demir levhalarn kumaa dikilmesinden meydana gelmiti.
Silahlar gibi, zrhlar ve atl kyafetleri in'in kuzeybatsndaki ge
belerden renilmiti.
"Devletin oullar" denen gen alplar, ilkbaharn son aynda (ate
yldz grnnce), bataklklardaki allar atee verip, srek avna
karlard. Sonbahar ile gk ayini dneminde, mzik eliinde, ok
atma yarmalar yaplrd. 1 1 9 Gk ayini dneminde, yarma yeri
sarayda, hkt!mdarn kurban verme:;ine zg , ince olmayan, ola.
.
yaps, mngs11kla u d 1nde, p-yung 20 dener_ yerd.' 21 p-yung

t'ang1 22 ad verilen ve atei icat eden gksel hkmdarla ilgili Sin
yldz takmnn ekline benzer plandaki hkmdar divanhanesinin
solunda bulunuyordu. (Ming-t'ang'n sanda ise, yldzlarn duru
munu belirlemeye yneltilmi ling-t'ai kulesi durmaktayd). Pi-yung'un
aslen askeri nitelikte olduuna phe yoktu. nk bu yer, toparlak
bir havuz iinde olup, bir kale eklindeydi. Pi-yung'a, drt yndeki
kprlerden geerek varlyordu. Pi-yung'da gk, yer ve ularn ba-
1 19 Li-chi, n, 446-5 3 .
1 20 D . Bodde, s . 3 65-66. O . Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, Berlin,
19.5, m, s. 74, 3 04. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," .1/3 .
E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, s. 4 1 8 , 445.
1 2 1 Li-chi, , 4 5 .
1 22 Bkz. not bl. /3 8 , n/10, v/7., v/.3.
121
kentlerinden Hao'da, zaferlerden sonra, yenilgiye ugrayan esirlerin

kulaklar kesilerek sava tanrs Merih gezegenine insan ve hayvan
kurbanlar adanyordu. 1 23 Bu srada gen alplar, destanlar temsilen
dans ederdi. Diger ve Merih'le e tutulan sava tanrs, inli olmayan
kuzeyli gebelerin 'gk-oglu' Ch'ih-yo'nun in hkmdar Huang-ti
ile sava da, dans eklinde anlrd. Ch'ih-yo ve krkiki "demir-bal"
(tulga giymi) kardeleri, in'de bilinmeyen bir sava usulnde, atl
olarak vuruuyorlard. Huang-ti ise, sava kangl'sna binmiti. Ch-ih
yo'nun ba kesilince, ba ve gvdesinin iki ayr yere dtg
sylenirdi. in'in kuzeyinde, kuzeyli gebelerin eski vatan olan bu
iki yerde, Ch'ih-yo'ya, onuncu in aynda (sonbaharla k aras)
kurban verilirdi. Ayrca sava zamannda da, Ch'ih-yo'ya in'in ba
kentinde kurban verilir ve savalarda Ch'ih-yo'nun bayrag ad verilen
kuyruklu yldzn belirdigi sanlrd.
Pi-yung'daki mzik eliginde yaplan okuluk yarmalarnda,
eyalet beyleri ve yksek rtbeli alplar, mahir okular arasndan
seilirdi. 24 nk bu yarmada mzigin iaret ettigi anda hedefi

vurabilmek, yalnz ustalk degil, terbiye, dogruluk ve kut nianesi
saylyordu. En usta oku saylan hkmdar, drt yne ok atarak,
kt ruhlar kovan bir kam grevi de grmekteydi. 25 Hedefi vuran
lara kadehle, vuramayanlara boynuzla arap sunulurdu.
Her alp, vurdugu hayvann resmini bayragna 1 26 resmediyor ve bu
1 23 E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, n, 445; M. Granet

s. 3 8-39.
1 24 Bkz. not bl. v/120 ve M. Granet, s. 83 (not ), 86 (not 2), 1 5-1 1 6, 3 8 1 90.
1 25 M. Granet, s. 3 80, 3 82.
1 26 M. Granet, s. 3 8 2 (ve not 4), 3 84, 3 88 . Hkmdar veya alp lnce, kotuz
122
AYiNLER
hayvanla bu bayrak onun z (ruhu) saylyordu. Hkmdar ancak,

sgr ve geyik avlard ve onun ruhunun makam, Trke kotuz denen
sgr kuyruundan yaplm bir tudu. z olan hayvann etini ye
mek, z o hayvana bal kimseye (veya tanrya) kuvvet katyordu. 1 27
Ayin sonunda, kurban (Trke: tapg) etlerinin tanrya sunulmayan
ksmlarn, hkmdar ailesi ve beyler, 'geyik ars' ad verilen
lende toplanarak paylayorlard. 1 28 Bu ziyafetlerde hkmdar, mev
sime gre uygun saylan yne yzn eviriyordu. Dierleri Kaa
rt'nin kuram 1 29 dedii ekilde, hkmdarn iki yanna ve nne dizi

liyorlard. Kuram rtbe ve ya srasna greydi. Herkes ilk atasnn
yerini alyor ve ya farklar, saa verilen ekille ayrt ediliyordu.
Kurban etinden her beye, gelenee gre atasna ait olan kemik -daha
sonraki benzer Ouz lenindeki ifadeyle srigk-130 veriliyordu.
len srasnd hkmdar, iki kadehlerini, Ouzlarn benzer ant
lenindeki adyla tolu'lar 131 sunuyordu. 132 Sngk ve tolu sunulmas,
tmar dalmnn simgesiydi. Ouzlarda olduu gibi, tolu'lar (arap
1 27
1 28
12
1 30
13 1
1 32
yak (bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century

Turkish, 1972) kuyruklu tuu arabasna konup, ruhu oraya geri gelmeye
arlyordu: Li-chi, , 1 , 4, 3 8 . Hkmdar ancak sr (E. Biot, , 207, not
5), veya geyik (D. Bodde, s. 3 27-34, 3 3 7) gibi asil saylan hayvanlar
avlard.
M. Granet, s. 3 8 2 ve not 4 .
E. Biot, , 397. Li-chi, , 1 1 1 ; , 241-50. Geyik ars: D. Bodde, s. 3 67,
not 27.
Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, s.v.
Bkz. not bl. v/84.
Li-chi, , 4 54-57. M. Granet, s. 91-2 (ve not 1), 103, o (ve not 1). E.
Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 39-40.
Bkz. bl. v/3/d ve Yazc-zade, s. 3 5 9-60.
1 23
TRK KOZMOLOjlSlNE GIRl
kadehleriyle kkler byklere sadakat and iiordu.133 Ant treni

nin, kkleri byklere balad gibi, hepsini de hkmdara bal
kld durumuna Pruek 1 34 iaret etmektedir. M 645 tarihinde, in
li olmayan baz "yabanclar," bir dan gney yamacnda, yani ate un
suru ve gnele yaz gndnm ayinleriyle ilgili saylan bir yerde,
Ch'in beyinin bir atn kurban etmi ve len yapp, ayn beyin verdii
arab imi ve bylece ona sadakat andyla balanm bulunuyorlard.
Kl zerine ant iildiini de hatrlatan Pruek, ant treninde kullan
lan lcn ince deitirilmi ekildeki adnn, u dneminde de var

olup, bunun Trke aslnn kngrak (iki yan keskin bak) kelimesi
olmas hakkndaki grleri tekrar etmektedir. Kmgrak kelimesinin
ince eklinin, u slalesi kurucusu Wu dnemine (M 1 100 sra
lar) geri gtrlebilecei ihtimali kaydedilmiti. 135 Btn u ayin
lerini ve lenlerini in'e getiren hkmdar da Wu'ydu. 1 36
Yaz ve k gndnmndeki ayinlerden sonraki lenlerde, rtbe
ler ve onlarn nianesi olan elbiseler, davul, ok, yay ve balta; arap
yapma hakknn simgesi olan kadeh gibi iaretler datlyordu. 137
Btn bu hediyeler ve bu arada elbiseler, datlan rtbelerin iare
tiydi ve ekilleri snflandrlmt. 1 38 in usulnde, kumatan kuak
lar, rtbe iareti olarak hem kadnlara, hem erkeklere veriliyordu.
Kadn kuaklarna aydan su meydana getirdii sanlan cinsten madeni
aynalar, erkek kuaklarna ate meydana getiren bakr aynalar
1 33 Li-chi, 11, 3 1 1 .
134
135
] . Pruek, s . 1 3 0-3 s .
Bkz. not bl. 11I/37.

1 36 Li-chi, 11, 3 1 0-1 1 .
137
138
Li-chi, I, 218-19; II, 248-50.

Li-chi, I, 288.
124
AYiNLER
taklrd. Askeri kemer lere 139 gelince, bunlara kl (veya kama) ile
birlikte, rtbeyi gsteren kemik bir levha ve Trke suvluk denilen
mendil aslrd. Alplar, birbirini eilerek selamlarken, suvluk yere
deerdi. Bu kemerlerin kalnts toka'lar, u evresinde ve "Kuzeyli"
gebelerin blgesi Ordos'ta bulundu. Somut resimlerde de kemerler
ve suvluk'lar belirmektedir. Uygurlarn atalar, inlilerin "Kuzey Ting
ling" dedii boylara atfedilen, tken evresinde milattan nceki
binyldan kalma alp mezarlarndaysa, madeni ayna ve iki boynuzu
kadehi, kemere asl silahlarla birlikte, bazen resmedilmitir. Bu
mezarlarda
grleR geyik,
at ve yaban domuzu
resimlerinin
kurbanlar resmettii sonucuna, Kk Trk dnemi mezarlarndan

birindeki kitabeye dayanarak varmaktayz (bkz. Emel Esin, Trk
Kozmolojisi, llk Devir zerine Aratrmalar, "Sgunlar Bei," resim

VIII/a).
Bylece, sadakat and imek ve kur denen askeri kemerle, kl
veya kama veya sadak k.ianmak140 gibi, Trk alp kurumuna zg t
renlerin kkeni, u dnemine kadar geriye gitmektedir.
Kayda deer bir konu da, u dnemi alplk ongunlaryd. u
slalesi kurucusu Kral Wu, in'e hcum ederken, in'in batsndaki
illerden gelen ordusunu u szlerle cesaretlendiriyordu:
1 39 Kemerlerin tarifi: Li-chi, , 8 5 , 449; , 1 24. Kalntlar ve sanat eserleri: ].

G. Andersson; Ch!:ng Te-K'un, s. 254-56; ] . Pruek, s. o; British
Museum, 1922-6-120 numaral Ordos eseri (E. Esin, Islamiyetten Onceki
Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , resim xv/a). tken ilindeki milattan
nceki binyla ait alp mezarlar: , V. V. Volkov, Bronzovy i ranny jelezny
vek severnoy Mongolii, s. 7 3 , 76, resim 22. Kuzey Ting-lingler: E. Esin,
Islamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , not /o.
140 Bkz. E. Esin, "Kur-kurak".
125
Batllar! Hkmdar ve bey payeliler! Binbalar, onba

lar! Dehet sanz! Kaplan, ay, kurt, ejder gibi olu
nuz! Ta ki bu topraklar (Kuzey in) Bat'nn esiri olsun.
(Chavannes, Les Memoire., I, .. 3 2)
Granet, baz menkbelere de dikkati ekmektedir: M 68 3'te, akn
etmek isteyen bir alp kaplan postu giyiyordu. M 63 'de bir bey
akna karken, nde giden sava arabasnn atlarna kaplan postu
giydirmiti. Hkmdarlara kaplan ve pars postu hediye verilirdi.
Cezbe halinde alplar kaplan ekline girmekteydi (?). 4
b. Hsiung-nu, Tabga ve Ak-Hun evreleri

Hsiung-nularn, gk tanrsn ve yanndakileri anlatt sanlan
oniki madeni heykelle beraber, kl eklindeki sava tanrsna taptk
lar kaydedilmiti. Bu durum, M 4fte, Hsiung-nularn, g ve kl
c beraber ahit tutarak ant ime treninde oluuyordu. Hsiung-nu
shan-y'syle in slalesinin elileri arasnda ant iilmesi treni yle
olmutu:
Bundan byle, gelecekte de, Han (slalesi) ile Hsiung
nu, tek boy gibi olsun. Gelecek nesiller de birbirini
aldatmayacak ve birbirine saldrmayacaktr . . . Han (sla
lesi) veya Hsiung-nudan hangisi, bu antlamay bozma
ya cesaret ederse, gk ona felaketler indirsin (diye karar
vermitiler). (Eliler), Shan-y ve beyleriyle beraber,
Hsiung-nu ilindeki No Irma'nn dousunda bir daa
ktlar. Orada, bir at kurban ettiler. Ching-lu 1 42 (ad
Trke kl veya hngrah'tan deitirildii sanlan
14 1 M. Granet, s . 262, 3 26, ve not 3 .
142 Bkz. not bl. m/37- 3 8 .
126
AYiNLER
bak) ile . . . Shan-y ikiyi (at kanyla?) kartrd . . . ve

birlikte kan and itiler. (Pruek, 3 2)
Hsiung-nular yeni tahta kan hkmdara da sadakat and ii
yorlard. 1 43
Hsiung-nularn byk hkmdarnn ince deitirilmi ekilde
"Mao-tun" olarak verilen adnn aslnn Bagatur olduu sanlmakta
dr. 44 Shiratori, 145 bu kelimenin "alplarn ba" anlamna gelip, inli

lerin Wu-huan dedii ve Clauson'un 1 46 proto-Ouzlar sand boyun
dilinde kullanldn bildirmektedir. Adnn Bagatur olduu zanne
dilen Mao-tun ve eitli baka l Asyal hkmdarlar, onlar bal
beyler olarak grmek isteyen inliler tarafndan, askeri maiyete veri
len ekilde hediyeler alrd. Bunlarn arasnda alplk simgesi, kl
(veya kama) ve mendil asl olan altn kemer de bulunuyordu. 47

Trke askeri kemere verilen kur ad Tabgalarda kullanlmak
tayd ve Tabga hkmdar kur kuanrd. Kur yalnz alplara deil,
saray hanmlarna da verilmekteydi.148 Kemer tokalarnda aslan resmi
olan bu hanmlarn, askeri amirlere baland anlalmaktadr.
Ant treninin kur ile ve kurban ayinleriyle ilgisi, Tie-le Trkleri
nin batl boylarndan saylan, 1 49 Gurgan Ak-Hunlar hakkndaki,
1 43 ]. ]. M. De Groot, Die Hunnen der vorhristlichen Zeit Hunnen, s. 187.
1 44 Bkz. G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
T.irkish, "bagatur".
1 45 K. Shiratori, "Sinologisch," s. 4 .
146 Clauson, "Turk," s. 1 17.
1 47 ]. ]. M. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen, s. , 78-9; ,
181.
1 48 P . Pelliot, "L'edition collective des oeuvres-de Wang Kouo-Wei," T'oung
pao xxv (Leiden, 1 9 29).
1 49 Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken,
127
Prokop'un u rivayetinden anlalmaktadr:

Bunlardan kemer tayanlar, (genellikle) en ok yirmi
kiilik, hatta bazen daha da kalabalk birlikler kurarlar ve
her zaman beraber yemek yer ve iki ierler. Her biri
brlerinin malnda hak sahibidir.... Birlii kuran kii
lnce, kanuna gre adamlarnn onunla beraber., canl
olarak gmlmeyi kabul etmesi gerekir. (Dieterich, , 28)
in'de, ang (M 2000) dneminden Ming slalesine kadar (XV.
yzyl) devam eden, len kimselere, kendisine bal olan kadn ve
erkekleri kurban etme gelenei , sadakat yemininin bir sonucu olarak
Hsiung-nu ve dier I Asyal boylarda da yaygn olduu anlalmakta
dr.
5o Kk Trk Kaan soyuna bal ve kendisi de 626'da Tu-pu
Kaan nvan ile Koo'ya hakim olup, 63 5'te in slalesinden bir

hatunla evlenerek in'in hizmetine giren A-shi-na
She-r de
(Gumilev'e gre ad ono: Bri idi), in hkmdar T'ai-tsung lnce,
5
onunla gmlmek iste.miti. 1
c.
Kk Trk, Uygur ve Ij..nf evreleri
Andlant, andlg, 1 52 antlg ada (antl arkada) ifadeleri ve ant oku

nan iki harften (Resim 23 ve 24, s. 1 29) anlald zere, ant kurumu,
s. 127 ve Franke, "Trkvlker," s. 42.
150 ]. Pruek s. 39-40. P. Demieville, s. 78, 8 5 . ]. ] . M. De Groot, The Religious

System of China, n, 720- 3 3 .
151 E. Esin, lslamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 226;
Gumilev, s. 467 (no. 3 6); Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur
Geschichte der Ost-Trken, s. 263-65.
152 Antlg: bkz. not bl. v/70 "Ant" okunan harfler: N. Orkun, I, 17. Gne
piktogram: E. Esin, "Kn-ay," resim Il .
128
AYlNLER
Kk Trk dneminde nem tayordu. Andlg unvannn bir alpagu

(Orkun, III, 193) mezarnda gemesi de ant treninin alplkla ilgisine
iaret eder. Ant okunan harflerden biri, ayn zamanda gne
piktogramdr (kr. Resim 9,
5.
69 ve Resim 23). Nitekim, Kk Trk
dneminde, gnei ahit tutarak da ant iildii anlalmaktadr.
Resim 23
Resim 24
Tudun-ad 1 53 unvanndan Trk olduu anlalan Kaml beyinin kendi

sine verdii sz tutmasn salamak iin, Hsan-tsang, 63o'da
kendisiyle birlikte, tapnakta gnei ahit tutarak ant imesini
istemiti. 154 Hsan-tsang, daha sonra o dnemde, Bat Trk bakenti
olan Suyab'da, o srada hkmdar bulunan "T'ong"-Yabgu'nun bir da
vetine gitmiti. Hkmdar gn avlandktan sonra, Hsan-tsang'
bir lene davet etti. Bu leni Hsan-tsang yle anlatyordu:
Hann ota gz kamatrc altn ieklerle sslyd.
Terifatlar otan n ksmna iki sra hasr serdirdi ve
parlak atlas elbiseler giymi kiiler, iki sra halinde
oturdular. Hann muhafzlar arkasnda duruyordu . . . .
Han tahta oturdu . . . . ift minder ve post zerinde
oturuyordu. . . . in elileri geldi . . . . Han mzik aln
masn ve arap sunulmasn emretti ve elilerle iti . . . .
1 53 E . Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux e t Notes additionnelles,

69 , not 8 .
1 54 S . julien, Histoire d e l a vie de Hiouen-Thsang, 5. 3 8 .
129
s.
TORK KOZMOLOJiSiNE GiRi
Resim 2 5. Bir Karluk hkmdarnn tahta ktn

gsterdii sanlan, Sibirya'da bulunmu gm tabak.
Pugacenkove-Rempel, resim 5 2 . Bkz. not bl.
Vl/ 67, 2 1 8
Misafirler birbirlerinin erefine iiyorlard.
Qulien,
Histoire de., s. 5 5-7)

Hsan-tsang'n anlattna benzer bir tren, bir Karluk beyinin
tahta kn gsterdii sanlan gm tabakta resmedilmiti (Resim
25) .
in'de Kk Trk mziinin etkilerinin duyulduu VI.-VII. yzyl
larda, mzik okulu rencisi gen erkekler ve hatta kzlar, Kk Trkler
gibi kanla ant ime geleneini renmilerdi. Birbiriyle ant ienler
1 30
AYiNLER
Resim 27 (stte). Tuva'da (Ulug-Kem) Kk Trk devrinden

bir sin. Evtyuxove, Resim 20, Bkz. not bl. Vll56.
Resim 26 (solda). Erti Vadisi'nde Kimeklere atfedilen bir

sin. Arslanova-arikov'dan alnmtr. Bkz. not bl. VI/56.
8-12 kiilik birlikler oluturuyorlard. Bunlar evlenince, yeni gelin

veya gvey de ant birliine girmi saylyordu. 1 55 Bylece, Trklerde
de kadnlarn ant birliine girebildii akla gelmektedir. Sin/sn denen
Trk mezar heykelleri arasnda, sa elde tolu (kadeh) tutup, sol eliyle
belindeki kamaya dokunanlar (Resim 26) belki bir ant trenine taraf
olmu alplar temsil ediyordu. 1 5 Kadeh tutanlar (Resim 27) genellikle
s. 468.
156
E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 1 1 1-1 1 2,
resim XLVIlb, c , d (iki boynuzu tutan sin).
131
Resim 28. Bat

Trkistan'da
Kargal'da bir kadn
sin'i. Al'baum'dan
alnmtr. Bkz. not
bl. VI/ 5 6.
erkek, nadiren kadndr 1 57 (Resim 28, s. 22). Ancak Trklerde,

kubbe altna gmlen alp cesetlerinin eline kadeh verme gelenegi de
bulundugundan, sin'lerin elde tuttugu kadeh, cenaze treniyle de ilgili
bir simge olabilirdi.
Ant treninin Trklerdeki ekli hakknda en eski kaynaklardan
biri, 6oide K'imin Kaan'n, in hkmdar Yang-ti'ye sadakat and
1 5 7 Al'baum, resim 24.
1 32
AYiNLER
imesi hakkndaki in rivayetidir. K'imin Kaan, atalar gibi Trk

tresine sadk kalmam, in medeniyetine gnl vererek in kkle
rinde yaamak, in kyafeti giymek istemi ve in slalesinden bir
hatunla evlenmiti. K'imin Kaan'n Yang-ti'ye sadakat and imesi
yle anlatlmt:
Hkmdara uzun mr dileyerek kadehini kaldrd ve
hrmetle diz kt . . . . Hkmdar (Yang-ti) buna ok
sevinerek u iiri yapt: Kuu ongunlu bayrak, Geyik
Geiti'nde durdu, gk renkli devlet kangl's Ejder
ordusuna geldi. Hu-han (Hsiung-nu shan-y'snn
varisi olarak, K'imin Kaan) biat etti. (Liu Mau-Tsai, Die
Chinesischen. , s. 64)
Merhum A. lnan, ant konusundaki eserinde Vlll. ve IX. yzyllara
ait ant trenleri kaydetmiti. Bunlardan biri Uygur ant trenini anlat
maktadr:
in generali (Uygurlara) yle dedi . . . 'Tang slale
sinden gk-oluna onbin yl! Uygur hakanna da onbin
yl! . . . Hangisi bu szlemeyi bozarsa, savata can ksn,
soyu sopu yok olsun." Ant arab getirildii zaman,
Uygur babular: "Senin andnla ant iiyoruz," dediler.
(lnan, "Eski Trklerde. ," s. 3 1 8 : Biurin, I, 78-9'a atO.
A. lnan'n anlatt dier ant treninin hangi blgeye ait olduu
belirli deildir.
X. yzyln ilk yarsnda eserini yazan lbn'l-Fath'e
gre, Trkler bakrdan yaplm bir put nnde yemin
ederler. Putun nnde su dolu bir kap bulunur. Suyun
iine altn ve bir avu buday atarlar. Kabn altnda bir
kadn alvar bulunur. Yemin eden, "Andm bozarsam,
kadn alvar giyeceim olsun, beni buday gibi bi-
1 33
sinler, yzm altn gibi sararsn," der (lnan, a.g.e., s.

3 1 8-19).
lbn'l-Falh'in rivayetindeki bakrdan put, Hsiung-nu sava tanr
snn kl eklindeki simgesiyle ayn tapnakta bulunan ve gksel ci
simlerin somut anlatmlar olduu sanlan oniki bakr heykeli hatr
latt gibi, Merih'in Trke adnn Bakr-sukm olduunu da akla
getirmektedir. 58 Kadn alvar giymenin bir aalanma saylmas

durumu ise, kadnlarn taraf olduklar ant trenlerinde alplk sz ko
nusu olamayacan gstermektedir. Belki kadnlar ancak sadakat and
iiyorlard.
XI. yzyl yazaf Gard1z1, ant treninin Hsiung-nular gibi,
Trklerde de gk tanrsna adanm bir da zerinde yer aldn
anlatmaktadr. Gardtzi'nin sz ettii da, Bat Trk hkmdar
"T'ong"-Yabgu'nun Hsan-tsang ile len yapt ve 73 ide Trgi
kaannn ordu'sunun bulunduu yerlerde, Isk-kl'n kuzeybatsn
dayd. Kastek geidine yakn, Uzun-aa zirvesinin sz konusu olmas
ihtimali Minorsky tarafndan 59 ileri srld. Gard1z1 yle diyordu:

Dl C denen bir ky vardr.... O kye yakn daa
Trkler gelirler ve bu dada yemin ederler. "Bu da
Rabb'l-izzet makamdr," derler. Sylediklerinin (gna
hndan) biz Allah'a snrz. (Gardtzt, s. 279).
Kaart, Trklerin Hsiung-nular gibi, klc ahit tutarak ant
itiklerini anlatmaktadr:
Krgz, Yabaku ve Kpak gibi baz (Trkler), birisine
ant verdikleri veya mlsak {antlama) kurduklar zaman,
1 58 Bkz. not bl. v/76-177, /3 8 .
159 Minorsky, .90 ve harita v.
1 34
AYiNLER
kllarn ekip (klcn) n ksmn apraz olarak,

birbirlerine kar tutarlar. "Kk kirsn, kzl ksun,"
derler. (Bu szn) anlam udur: Eer bu andm tutmaz
ve bozarsam, gk renginde olan bu demir (kl) kzl,
yani kanl olarak ksn. nk onlar demiri (klc)
sayarlar. (Kaarr, varak 1 8 2)
Ayn nedenle Kaarr u sz de hatrlatmaktadr: "Kk temr heri
turmas" (Gk demir geri durmaz) . Acaba "kk temr" ifadesinin asl
'gk renginde kl' m, yoksa Hsiung-nularn tapt 'gksel kl'
m 60 demekti?
Kk Trk dnemi sanat eserinde, Bat Trkistan'daki, Koo Uygur
Kaanl, Karluk (Resim 2 5 , s. 1 30) ve l:j.aani evrelerinde, ant
treni resmeden sahneler ok saydadr. 6 Bunlarn ou len
srasnda, bazs ocak banda yaplmaktadr. lene katlanlar, genel
likle bellerinde 'kur ve klla gsterilmitir. Baz eserlerde, her kiinin
yannda ongunu resmedilmiti.
Kl zerine ant iilmesi durumu klcn asl bulunduu kur'u
(rtbe kemerini) gerektirmektedir. Nitekim, l:j.aanr Trkesinde kur,
hem kemer, hem rtbe anlamna geliyordu . 162 Trk kur'u zerindeki
tokultoka'lar (madeni levhalar) tu'lar (altn ve gm levhalar); kur'a
bal ke (okluk) ve suvluk (mendil veya kese) ile birlikte rtbe iareti
oluturuyordu. 1 63 Kuranmak ifadesi, (Tabgalarda 1 64 da bulunan)
160
Bkz. not bl. v/ 59.

161 Bkz. "Ant," resim -/A; 8/A; o/B; lc. E. Esin, "Oldrug-turug," resim 2, 3 .
162
Kagart, varak 1 63 .
1 63 Bkz. E. Esin, "Kur-kurak," not 7 . "The Turk ul-'ajam of Samana and
The Paintings Attributable to Them in The Jawsaq ul-Jjaqani," s. 60-62. E.
Esin, "Trk ul-'acemlerin Eseri Samarra'da Cavsa ul-Jjakani Duvar
Resimleri," s. 3 1 8 . Tabirler iin, Kagari, s.v.
1 35
TRK KOZMOLOJlSlNE GlRI
kl kuanma trenine iaret ediyordu. Trk kan'lar (hanlar),

toku/toka lar, er erdemi (erlik fazileti) gsteren kiilere nian olarak
'
veriyordu. 1 65 Elli toku'ya kadar kazanm er'ler vard. Toku'lar, keme

rin stne ve kemerden sarkan kaylara taklyordu (Resim 2 5 , s. 1 30
ve Resim 27, s. 1 3 1). in ordusunda yksek bir askeri rtbe sahibi
olan Trk hkmdarna, in saray altn kur ve stnde balk iareti
olan kese hediye ederdi. 66 Hkmdarlar ile urungu alp'lar (bayrakl
alplar) ve onlarn ift kur'u (biri kl , dieri ke iin) (Resim 2 5 , s.
130) konusuna aada deinilecektir. 67 Trk kur'larnn ekilleri,
arkeolojik aratrmalar sonucunda ve sanat eserleri araclyla ok iyi
tannmaktadr. 1 68
Kk Trk ile Ijaani dnemleri arasnda Trklerde de Ak
Hunlar'daki kemerli alplara benzer ekilde, Trke ifadesiyle andlg
alplar kurumu bulunduu Kaari'nin u ksa sznden anlalmakta
dr:
Alplar . . . k bir klp, arkaur.

Alplar ... g birlii yaparak, birbirini destekler.
(Kaari, , 237)
164 Kagari, s.v. Tabga'larda: bkz. not v/49.

165 "Erdemi bar in kan ta Aza Tutuk toka tegmi... Begim, siz er!": S. E. Malov,
Eniseyskaya pis' mennost Turkov, s. 94, abide 4 8 , satr 2. "Er erdem iki elig
tokum." S. E. Malov, a.g.e. , s. 97, abide 49, satr 3 . "Altun elig keig belimte
bant1m": S. E. Malov, a.g.e., s. 17, abide 3 , satr 3 .
166 E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes additionnelles, s.
165; E. Chavannes, Notes, 30.
1 67 S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, s. 255, abide 27, satr 5.
Ayrca bkz. not bl. v/ 78. ift kur: bkz. not bl. v/64.
1 68
Bkz. not bl. v/ 64'te verilen kaynaklar.
1 36
AYiNLER
Sibirya'daki antlg (antl) niteligini tayan iki mezar tann169

sahiplerinin de i, ireki (saray mensubu) topluluktan olup, birini s
ba (s-ba, en yksek askeri amir) ve digerinin alpagu olmasndan u

sonu karlabilir: ularda oldugu gibi, Trklerde de ant bag, saray
da merkezi bulunan bir askeri kurum olabilmekteydi. Antlg S-ba'a
ait mezar ta, bu kiinin ebedi bir abideye layk birinci derecede bir
alpagut oldugunu da bildirmektedir:
Benk kaya.
l s-ba antlg lti.
Menk kaya.
k alpagu (Malov, Eniseyskaya. , abide 39, s. 68).
Diger Tr-apa adl antlg kimse ise, Tabga-an'a (in hkmdar)
gitmi ve bellsi orada, belki baka bir sarayda ireki olmutu . Malov'un
okuyuunu dzelten Clauson, sz konusu cmleyi yle vermektedir:
"antlg adama . . . adrltm" (antl oldugum ve benimle e at tayan,

yani ayn boya mensup kimseden ayrldm).
Trklerde alp birlikleri konusunda, Kk Trklerden Ijaanilere
uzanan dnem iin Malov, Berntam ve Grignaschi aratrma yap
tlar . 1 70 llk iki yazar, Kk Trk dneminde, el/il kelimesinin bir il
kagan ynetiminde, 28 rsi rtbeden olumu bir kurumun bulundu169
1 70
S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, s. p-2, abide 1 1 , satr 8 (G.

Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-I1irteenth Century Turkish,
"andlg" maddesindeki okuyu ekli) ve S. E. Malov, Eniseyskaya pis'
mennost Turkov, s. 68, abide 3 9 , satr 2.
S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, s. 19-20. Berntam, Sozial'no
ekonomoeskiy stroy, s. 1 19. Kk Trklerde 28 rsi rtbe: Lui Mau-Tsai, Die
Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 8-9. M.
Grignaschi, a.g.e.
1 37
una
iaret
ettiini
kaydetmektedir.
El/il-e kelimesini, devlet
hizmetinde e rtbede olanlar ve ada kelimesini, ayn boya bal e'ler

anlamnda almaktadrlar. Grignaschi ise, l)aani dnemi zerinde
durarak,
tapug (hizmet eden, ibadet eden), kolda ve ada
kelimelerinin Kutadu-Bilig'de, Avrupa feodalizmindeki yeminle bal
vassus rtbesine benzediini sanmaktadr. Fakat Grignaschi, Ij.aa

ni'lerin s-ba idaresindeki ordularnda byle bir kurum olabile
ceine ihtimal vermemitir. Halbuki, eer Malov'un okuyuu doruy
sa, bir s-ba'n antlg nitelii mezar tanda yazlyordu.

Clauson, 7 Trklerde bulunan alplk unvanlar arasnda bir snf
landrma giriimi iinde, bagatur rtbesinin Kk Trk dneminde bu
lunmas yannda, alpagu!alpagut rtbesinin de ona benzediini; e-tu
ifadesinin ise, ayn rtbedeki kimselere iaret ettiini kaydetmektedir.
Er 1 72 kelimesi de erkek anlamndan baka, bir rtbeye de karlk

gelmekteydi. Ancak er at (er ad) kazanan kimseler, kendi boylar
17
iinden e-tu seebilirdi. Er'ler ve e-tu'Iar 3 birlikte avlanrd. Er ad
olan kimse ld zaman er benhsi (erlik ebediyeti) denen abidevi
mezara hakk olduu anlalmaktadr. 74

s.v.
172 Er ad olmadndan, ancak d boylardan kendine e alabilmiti: "Er atm
yok n yeti anuk eim taru etilti" (S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost
Turkov, s. 73-5, abide 4 1 , satr 3).
1 73 "Angda kalar eim, bin erim": S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov,
abide 4 1 , satr 1 .
14 "Er atm": S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, s . 7 3 - 5 , abide 4 1 ,
satr 3 . "Er benksi"; S. E. Malov, Eniseyskaya pis' mennost Turkov, s . 6 1 ,
abide 32, satr .
1 38
AYiNLER
Kaart, 7s alpagu ve alp rtbeli kimseleri gzler nnde canlan

drmaktadr. Bunlar bamsz ekilde atan, btn silahlar kullan
makta usta, bir orduyu tek bana karan kahramanlard. laretleri,
atlarnn kuyruunun bir ipek ile bal olmasyd. ne ve arkaya ayn
ustalkla ok atanlar, balarna bir ift ahin kanad takard. Alplar,
savata (bugra'lar, yani erkek develer gibi) kkreirlerdi. u beyleri
gibi, 76 baz Trk alplarnn da z bayraklar olduu, urungu alp

ifadesinden anlalmaktadr. 77 Bellerine hem altunlg he (altnl
sadak), hem kl takan ift hur'lu urungu alp'lar, bir Uygur duvar
resminde ve bir Karluk hkmdarn temsil ettii sanlan, gm
tabak zerindeki resimde (Resim 25 , s. 1 3 0) grlmektedir. Alplarn
batrah denen ve savata kullanlan kargnn ucuna taklm kk bir

bayrak ile akn ettii, VIII.-IX. yzyllardan Sibirya Krgzlar tarafn
dan kayalara rsmediliyordu. 78

Alplk ongunlar da, Kk Trk dnemi Trklerinde , ularn
kinden pek farkl deildi: tonga (kaplan) ve dier yrtclar; 79 bhe
1 75 Bkz. not bl. v/68. Kaart, /144, 3 59; 11/z23 (aplar kkredi), 3 49 (alp
er, atn ermetti). ift ahin kanad: Kaart, , 1 10.
177 E. Esin, "Kur-kurak," resim 4'teki kitabe (A. Von. Le Coq, Chotscho,
resim ?'deki Uygur harfleriyle isim kitabeli duvar resmi). Karluk
hkmdar tasviri olan Sibirya'da bulunmu gm: Pugaenkova
Rempel, s. 1 53 ve resim 1 34; E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr
Tarihi ve Islama Giri, resim xu/b.
178 E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, resim
XLVI/b.
1 79 Kaart "tonga" kelimesinin kaplan demek oldugunu bildirdii halde,
Clauson (G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, s.v.) bunda tereddt gstermiti; fakat Zieme (P. Zieme, "Ein
Uigurischer Emtsegen," s. 1 28 , not 59) Kaari'yi dorulayan kaytlara
1 39
(ejder) so ve bri (kurt). s Bir kitabede, belki Trk kaanlarnn tote

mik bri bal bayra ima edilerek yle deniyordu:
Kagan ssi bri-teg ermi

Kaan ordusu bri gibiymi. (Orkun, , 34)
Klli-ur kitabesinde alp, bir avu, bke olarak tanmlanmaktayd.
Kaari ise bu ifadeyle alplarn "yeti balg yil-bke" (yedi bal rzgar
ejder veya ruhani-ejder) ile karlatrldn sylemektedir.
Alp-Er-Torfga'nn ve baka Trk beylerinin ad veya unvan olan
tonga (kaplan) bars, irbi (ak pars) ve daha sonra aslan gibi yrtc
ongunlar da , u dneminden itibaren alplkla ilgili olmakla beraber,
Kk Trk ve Uygur evresinde yeni etkiler de kaydetmilerdi: Uygur
sanatnda yrtc hayvan postu giymi kii resimleri, Helenistik
sikkelerle Orta Asya'ya gelip hkmdar simgesi olmu, aslan postlu
Herakles kyafetinin taklidi saylr (Herakles Skythai kral soyundan
olup, bellerine kemer, kama ve kadeh takan alplarn atas saylrd).
Aslan ongunu ise Trklere Budizm yoluyla gelmiti. Aslan unvan ve
arslanlg rgn denen aslanl taht, hkmdarlara zgyd (Resim 25,

s. 1 30). 'lrpi kudruk' Utarit'in ad olmakla, bu gezegen gibi kuzeyle
iaret etmektedir. "Tonga" iin bkz. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk
Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 93 ve not m/o . Tasvirler: A. Von Le
Coq, Buddhistische Spiitantike Mittelasiens, 26/b; A. Von Le Coq,
Bilderatlas zur Kunst und Kulturgeschichte Mittelasiens , s. 80. Herakles
menkbesi: Herodotos, v/o, 62, 66, 70. Uygur kaan veya alp resmi: Le
Cop, Chotscho, resim 48. Kotuz: bkz. not bl. v/ 26.
180 N. Orkun, , 1 3 8 . Baka okunu: bkz. G. Clauson, An Etymological

Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, "e". Bke: at-tu'ban'l-'azim
(azm ylan); Yeti balgyil bke: KagarI, , H7.
181 E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 104 ve Lui
Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, s. 9 .
1 40
AYiNLER
ilgili saylan Basaman isimli alp-tanrnn tuu, Uygur sanatnda hem

at, hem yrtc hayvan kuyruklarndan olumu olarak resmedilirdi
(Resim 1 8, s. 92). Tpk Kaari'nin anlatt grnte, kuyruu
alplara zg ekilde bal bulunan bir ata binmi, elinde kargya
taklm bayrak, banda okulukta ustalk iareti ift-kanat, ayanda
benekli bir yrtc postundan akr {alvar} giymi bir Uygur alp
resmi ise, 1973'teki Altaistik Kongresi'nde, A. von Gabain tarafndan
bir kaan olarak nitelendirilmiti. Bu alpn atnn boynuna aslm yak
kuyrug, Trke adyla kotuz da, aada Ouz alplar balamnda

grlecei gibi, yine alplk simgesiydi. ift kanat iareti Karluk
hkmdar betimledii sanlan tasvirde de gzkmektedir (Resim 2 5 ,
s. 1 30).
d. Ouz evresi
Ouzlarda alplk trenleri hakkndaki kaynaklar ge dnemlere
(genellikle Xlll.-XV. yzyllar ve daha sonras) ait olmakla beraber,
nceki ayinleri tamamlayc nitelikte bulunduu ve biz Trkiye Trk
lerini yakndan ilgilendirdii iin burada sz edilecektir.
Bu konuda zengin kaynaklar olarak, Dede Korkut destanlar, lbn
Bibi ile Yazc-zade'nin ilaveli evirisi Tevarih-i Al-i Seluk'u ve 'A
Paa-zade'nin eserlerini bulabildim. Baka kaynaklar varsa bildiril
mesinden minnettar olurdum. Yukardaki kaynaklardan anlaldna
gre, ifadelerin bazlar dnda alplk lenleri, u1 82 dneminden
Seluklu sultan 'Aladdin Keykobad 1 zamanna kadar deimemi
gibiydi. Ant treni askeri ynn koruyordu: Hkmdar ve bu
dnemde hem s-ba, hem sipahdar denen askeri amir etrafnda,
182
Bkz. not bl. v/29.
141
sadakat yemini ifadesi olarak "dostgdni resminde tolular iiliyordu"

(Yazc-zade, s. 2 1 1 ) . Bylece, sipahdar ve "sultan talimhanesinde
yetien sipah" (Yazc-zade, s. 2 1 2) , hkmdara ve birbirine ant ile
balyd. Bir kale fethi nedeniyle, Yazc-zade ant treninin bu askeri
ynn yle anlatmaktadr:
Tutub evresine dizildi sipah

Yine sdi-i sim-sak ileru
Gelb kld zerrin adehle tolu
Yir pdi sipahd<i.r-i mil-i sipihr
Alub toluy kld bir demde n
lrerdi melik sem'ine dvdz-i 1.J,
Kamu tolular, dostgdni gerdn
ehi afuben ierlerdi yegdn. (Yazc-zade, s. 3 59-60)
Ayn yazar alplarn da aralarnda ant itiini sylemektedir: "Mem
leketin beleri ant iidiler" (Tanklar ile Tarama Szl, "Ant ii
mek").
'Aladdin Keyobad ile Ouz beyleri arasndaki ant treni de u
slalesinin lenine benzemekteydi. Ilk nce srek av, "Ouz resmin
ce ve halka idub" (Yazc-zade, s. 2 1 5) yaplan bir tren eklinde
oluyordu. Takip eden lende, u dnemiyle tek fark, artk vurulan
hayvann en iyi parasnn tanrya sunulmamasyd. Bu etler hkm
darn oluyordu. Fakat yine ularda olduu gibi, her boy beyine,
kendi boyunun gelenee gre hakk ve artk boyun simgesi saylan
sfk183 veriliyor ve byklerle kkler arasnda ant iiliyordu.

Yazc-zade bu gelenekleri Ouz Han'a balamaktayd:
a3 l. H. Uzunarl, , 92-7. Yazc-zade, s. 2 .
1 42
AYiNLER
Ijanlar atas Ouz Ijan syledi.

Byle tre, yol ve erk.n eyledi
Ta ola oullarna tre, yol
lbu tertib zre oturmak gerek
nlerinde mular1 84 (iki iilen boynuzlar) turmak gerek.
Kmz ve kmran (pimi st) bu tertibile,
Aga ve ini arasnda iile
Manb beylik tabi bu resm ile.
Urug {rk} ve sayna gre vireler". (Yazc-zade, s. 204)
lenden sonra (ertesi gn), rtbeler datlyordu. 185 Tmarlar ga
zilerin hakk olup, "her kiinin atas ne rtbede ise . . . olu yararsa,"
(Yazc-zade, s. 2 1 1 ) , olundan bakasna verilmezdi. Seluklu dnemi
alplarnn pek ok resim vardr. Bunlardan alplk zelliklerini en iyi
belirten eserlerden biri, Sivasl Nairddin'in XIII. yzlda yapt
Merih resmidir. 186
Osman Bey'e de tahta kt zamanda, obalardan kmran getirip,
beylerin sagrak sunduklar ve "Ouz resmince kerre yknp ba
koduklarn" yine Yazc-zade rivayet etmekteydi. 187
Trklerde ant ime geleneinin ekli, K'imin Kaan'n in hkm
darna 607 ylnda ant itii 188 dnemden itibaren deimemiti ve ant
184
W . Radloff, Versuch eines Wrterbuches der Trk-Dialects, s.v.

185 Nairddin Sivasi H. 671-679/ 272-1280 yllarnda Anadolu'da alan ve
Seluklu sultan Giyaddin Keyhusrev'e eser sunan bir heykeliydi: bkz.
E. Esin, "Seluklu Devrine Ait Bir Anadolu Yazmas." Aynca bkz. E. Esin,
"Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn," v.
186 Yazc-zade, s. 207.
187 A. S. Levent, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri (Ankara 1 9 60), s.
3 3-34, (Topkap Ktphanesi, B. 1 390, varak 9 1 'e atO.
188 Bkz. bl. v/3/c (Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte
1 43
treni,
Moollarca da,
"Salatin-i Trk ayinleri"
(Ross,
s.
30)
saylyordu. VII. yzylda Trklerde olduu gibi, 189 Mool ayininde de

gne ahit tutuluyordu. 19 Kadeh, hem erkeklere , hem kadnlara
sunuluyor ve beyler gnee ve kaana hrmeten, er defa diz k
yordu.
Ant, ge d.nemde de kl zerine iiliyordu. Dede Korkut
destanlarnda, Alp Kazari'a sadakat and ien Beyrek, klcyla yeri
kerterek, "Klcma doranaym, yer gibi kertileyim, toprak gibi savru
laym" (inan, "Eski Trklerde. ," 3 2 3 ) diye ant iiyordu.
'A Paa-zade de yle demekteydi:
Kl zre and anungn iilr . . . .

'
('A Paa-zade, Ma'.rif-n.me, Bayezid Ktphanesi,

yazma 363 3 , 9. bl. v. 4)
Nedim de bir kahramanna bu szleri syletmekteydi:
Yemin edp kl kabzasna nezr ettim

(Nedim, aide-i Ijamm.miye, beyit 27)
Kan ile kardelik and da devam etmekteydi:
Cam ile kan yalaur, akd-i uhuvvet eyler

(Bosnal 'Aladdtn Sabit Mevlevi, lm. H. 1 1 24 ,
Mne'.t-i 'Aziziye fi A.r-i 'Osm.niyye, stanbul, H.

1292, 1 59).
der Ost-Trken, s. 64'e atO.

189 Bkz. not bl. v/ 5 5 .
1 90
E. Esin, "The Turkic and Ilkhanid Universal Monarch Representations and

The Cakravartin," s. oo-102'de verilen kaynaklar.
1 44
AYiNLER
Osmanl bayraklarndaki Z!fikar'n, 1 91 Arap kllarna benze

meyip, Kagari'nin ko dedii atal kl eklinde gsterilmesi, gksel
klca kutsal anlam veren l Asya gebelerinin geleneinin Trkler
deki nemiyle aklanabilmektedir.
Ftvvet-namelerden bilindii gibi, kuak balayan abtler de ken
dilerine doru yolu gsteren kimselere, sarho etmeyen ikilerle ant
imekteydi. 192 Alevilerin ed balama trenlerinde bu gelenek yaa
maktaym. 1 93
Kl stne ant ime durumu, bu dnemde de klcn bal
bulunduu kur'un nemini belirtmekteydi. Osman Bey'in bal bulun
duu Seluklu sultan, aza yaraklar olarak, ona kur-kemer ve kr
kl vermiti. 1 94 Hner-name'deki resimlerde, bunlar ve bazen iolan
larnn elinde tutulan suluk (bu dnemde mendil deil, matara) gzk
mektedir. 195 De.courdemanche,196 Osmanl ordusunda Yenieri ve
'Azeb askerinin kemerlerinde, hangi kola bal bulunduklarnn ve
19
rtbelerinin, Damgalu 7 denen rk'larla, gsterildiine iaret etmitir.
Alp kurumu da, geleneksel ekliyle, l Asya'dan Anadolu'ya

gemiti. Erken Osmanl kltrnn l Asya'ya balarn ilk tespit
eden F. Kprl, 'Ak Paa-zade'nin Carib-name'sinde, alplar konu-
1 9 1 Bkz. E. Esin, "L'Arme zoomorphe du guerrier turc" ve not bl. m/40 .

192 F . Taeschner, "Der Anatolische Dichter Nairi," Abhandl. Jr die Kunde des
Morgenlandes , Bd. 29/ (Wiesbaden, 1 944), beyit 227-4 5 .

1 93 H . Erz, s. 272-75 .
194 'A Paa-zade, s. 4, l o .
1 95 Hnername, resim (Osman Gazi); 3 0 (Trkmen MeJ:med Beg).
196 M. J. A. Decourdemanche, a.g.e.
1 97 Bkz. not bl. h2.
145
TRK KOZMOLOjlSlNE GiRi
suna dikkat ekmekteydi. 1 98 Treye gre, "alay basan ve bahadrlk

eden alp er"lere (Yazc-zade, s. 2 1 1 ) , eski u hkmdarnn bayra
ve ruhunun makam saylan kotuz tuu (yak kuyruu, sonradan utcis
dendi) iareti veriliyordu. utas, atn boynuna asl rd . Alplar iin
unlar gerekmekteydi: "muhkem yrek, bazu kuvveti, iyi bir at,
hususi bir libas {giysi} , yay, iyi bir kl, sfi, yar- muvafik (yani eski
Trke ifadeyle e, veya kada). 'A Paa-zade'nin utas'n alplara
zg olduu hakkndaki dncesi sayesinde, erken Osmanl resim
lerinde alp resimleri tespit edilebilir.
u ve Trk geleneine199 uygun olarak, lbn Bibi, Seluklu "delir
ve bahadir"lerini palang (kaplan) ile nihang'a (ejder) benzetiyordu.
(Yazc-zade, s. 234). Osmanl ordusunda da, byle olaanst cesur
ve cezbe iinde alplar, kaplan postuyla beliriyordu. Bunlardan
deli'ler200 bazen hem ne, hem arkaya ok ekmekte usta eski alplar201
gibi brklerine ifte eleng22 denen ift kanat takyordu.203 Baz gnl
ller,204 haberciler205 ve kopuzla trki syleyen Yenieri ozanlar da206
198 F. Kprl, 273 , not 2 (Genel Ktphane, no 3 3 3 'te 'A Paa-zade'nin

Carlbname'sinin , 9. blmne atO. u iareti: bkz. not v/ 27.
199 Bkz. bl. v/3/a ve not 448-49.
200
20 1
202
203
204
205
206
Sermed Mul}tar, Mze-i 'Askerl-i 'Oman Rehberi (lstanbul, 1920), s. 42.

Bkz. not bl. v/ 76.
Evliya elebi, ,
lo
(Fatih'e, Ak emseddin'in verdii ifte eleng).
Nurat-name, British Museum, Add. 220 1 1 , varak 199 Sleyman-name,

Topkap Ktphanesi H. 1 5 17, varak 403 (H. 965 tarihli ve H. 9293 9/ 5 22-32 savalarnda bir Trk ile Avrupallar arasnda vurumay
gsteren resim).
john Rylands Library, tomar 3 4'teki "kaplan postlu Yenieriler" resimleri.
Mahmd evket, resim 3 0.
"Ozan": Saz airi (bkz. Tanklar ile Tarama Szl).
146
AYiNLER
kaplan postu giyiyordu.207 Tuhfet'l-mlk208 adl Osmanl yazma

sndaki "giyimli", yani eitli hayvan postlarna brnm atlara
binen, "kaplan" ve dier maskeli alplar da sanki l Asya'da asrlar
ncesi, kehanet amacyla, yaplan maskeli atmalar209 hatrlat
maktadr.
4.
Gne, Ay ve Kaanlk Ayinleri

a.
u ve Hsiung-nu Dnemi
ularda hkmdar simgesi olup biri ate, dieri su unsuruyla ilgili

olan gne ve ay ayinleri, bahar ve sonbahar ekinokslarnda yap
lyordu. 2 o Gne gn, baharda, bakentin dousunda, ate ayinine
benzer simgelerle; ay gn ise, sonbaharda, bakentin batsnda, su
ayinine benzer simgelerle kutlanrd. Gne, ay ve yldzlara kurban
edilen kz atete yaklrd.
Trke kn-ay2 1 1 denip , zirvede gnele ayn bulumasn Trke
207
H. 1 065 ylndaki alay'da "sekiz nefer Yenieri airleri, balarnda kie ve

arkalarnda birer kaplan postlar, sinelerinde abl-vari rlerin alarak,
kad ve kamet sahibi divandam herifler, sadalan birer saatlik yerden
iidilr avaz-i blend ile, trkilerin ararak ve her biri nvbete ri'ayet ile
trkisini haykrarak . . . . . ": Na'ima, Tcirl[, stanbul, H. 1281) v 47.
,
208
209
Topkap, yazma H. 4 1 5 (Tuhfat'l-mlk va's salatin), varak 165/a, b, 238/b

(aslan veya kaplan "giyim"i (maskesi) giymi, kaplan postlu ata binmi,
elinde karg bulunan dv resmi).
W. Eberhard, Sternkunde und Weltbild im alten China, 343 -44; W. Bang
vd., "Trkische Turfan Texte," v, 90. Yeralt ruhlar: bkz. not bl.
/8 5-86. M. Granet, s. 3 00-3 7.
2o Li-chi, , 219 ve not . E. Biot, , 42.

21 1
Bkz. not bl. /z1-22, /44-48 , 54 ve E. Esin, "Kn-ay".
147
ifadeyle krmesini temsil eden, u hkmdarnn ve bayrann sim

gesi de (Resim 9 , s. 69) ilkbahar banda kutlanrd. Li-chi'den anlal
dna gre, u slalesine bal bulunanlar bu ayinde, gk tanrsyla
slalesinin kurucusuna kurban verirdi.
Baharn ilk aynda, stne gne ve ay resmedilmi
olup, (direinin) tepesi yay eklinde (kvrk) olan oniki
kurdeleli bayrak, bir byk kanya dikilir ve onlar (u
slalesinden beyler) binerek, ehir dnda . . . kurban
vermeye giderlerdi. (Li-chi, il, 3 2)
Milat sralarnda Kn-ay gn denen birinci bahar aynn ilk
gnnde, in hkmdar kl kuanr ve yanndakilerle birlikte len
yapard.2 1 2
Hsiung-nu shan-y's de gne ve aya benzetilen bir kii olarak,
(her gn?) doan gnei ve (her ay?) yeni ay selamlard.2 1 3
b. Kk Trk, Uygur ve Ijiiiini Trk Dnemleri

Kk Trkler, Uygurlar, I:Iaant Trkleri dneminde ve daha sonra
da hem gne ve ay, hem Kn-ay hkmdarlk simgesiydi.214 Beylik
ve atalara kurban uuru olarak ilgili ayine de iaret etmesi olasl
bulunan 'Sevinmek' rk' G), yleydi:
Sevin, run sanga kelti. Sanga trlg tr tedi. Sini

kamagun taplat, beg k!gal. Yagz yirde tiki nti. Tunudak
. . . kutru!t. Teng rili-yirli tebredi. Knli-ayl krdi.
ngreki ilikler . . . .
212
D. Bodde, s. 139 Kn-ay gn: A.y., s. 19. Ayrca bkz. not bl. v'2 1 .
213
J . J. M . D e Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit Hunnen , s.
214
Bkz. not bl. v/2 1 1-212.
148
60.
AYiNLER
Sevin, saadet sana geldi. Sana treli tre deindi, seni

kamu seti, bey klmak iin. Yaz yerden bir ses
duyuldu (ince benzer kua metninde, gk grlts
duyuldu). Tunu (?)'dekiler . . . kurtuldu. Gk ve yer
beraber salland. Gn (ve) ay grt. nceki ilig'ler . . .
(hkmdarlar) (ince kua metninde Trkede eksik
olan ksm yledir: Eski hkmdarlar, byle mzik
alarak, ihtiam iinde en yksek tanrya kurban sunar
ve atalarn da davet ederlerdi.) (Bang vd. , 1'Trkische
Turfan Texte," , o satr 87-93 ve I-ching, , 7).
Bu rk'ta gk, yer ve Kn-ay'dan kut alan beg'in (hkmdar) belki
tahta k da anlatlmaktayd. Kk Trk kaanlarnn cls {tahta
k} treni yle yaplyordu: Bir rmak boyunca (kaynaktaki riva
yette,21 5 Yal-gz: Hoang-ho) bir ayin yeri hazrlanyordu. Yeni
kaana, ancak .en byk rtbeli Kk Trk kaanlarnn hakk olan
totemik bri bal bayrak2 16 ve mehter takmyla (davullar ve borular)
Trke kang! denen ve Trklerde altndan da olan iki tekerlekli

hkmdar kans tahsis ediliyordu. 2 1 7 Kaan, beyler tarafndan bir
kee hal zerinde havaya kaldrlyor ve kainata benzetilen "kurv
2 1 5 Lui Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichtei zur Geschichte der Ost-Trken,

s. 1 5 3 .
s. 9, 40. Ayrca bkz. "Ts", s. 1 7-8.
s. 64, 1 5 3 . Kaan mehter takm: E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr
Tarihi ve Islama Giri, s. 98; Karfgl: bkz. G. Clauson, An Etymologi.cal
Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish: "kfl" lstemi Kaan'n altn
kangl's: E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes
additionnelles, s. 237.
149
(karv?) ova" (kaan otag)2 8 etrafnda dokuz defa (gk ve ate
simgesi olan say)2 9 dndrlyordu.220 Her dnn sonunda,
trende bulunanlar, kaann nnde eilmekteydi. Aya benzetilen

hatunlar da, benzer bir trenle 'ta giyiyor' fakat kee zerinde deil,
Karluk hkmdarnn clusunu gsterdii
koltukta tanyordu.22
sanlan gm tabak zerindeki tasvirde, dikkat eken bir konu,

hkmdarn oturduu yerin dz olmas gerekirken, tomar eklinde
olmasdr (Resim 2 5 , s. 1 3 0). Acaba Trk kaanlarnn clusunda,
kee halya oturup, havaya kaldrldklar m temsil edilmek isten
miti?
Kaan, dokuzuncu dnten sonra, bini trenine balamaktayd.
Bini treni bitince, bir ipek rtyle kaann boaz sklyor ve cezbe
haline getirilerek, ka yl hkm srecei kendisine soruluyordu.222
Bu trende kaann kam sfat ald ve binek atn ise gksel bir
simge223 olarak zaman simgesi224 de (dlek at) sayld akla gelmek
tedir.
Yukarda ad geen 'Sevinmek'225 rk'ndan baka, dier bir rk'n
2s
E. Esin, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 102-1003 .

Karluk hkmdar tasviri: Pugaenkova-Rempel, s. 1 5 3 ve resim 1 3 4 ; E.
219
220
Esin, a.g.e., resim xun/B.

Bkz. not bl. /23.
s.
221
222
223
8.
E. Esin, a.g.e., s. 103 , not m/140.

s. 8 .
Bkz. not bl. 1/23 , zoomorfik gk simgeleri.

225
Bkz. not bl. v/214.
1 50
AYlNLER
da, hkmdarlk trenleriyle ilgili olduunu, ince karlklar da

dorulamaktadr. ince kua 14 karl 'Kii birikmek' (), 'kn' ve
'gk' rk'larndan olumutu ve bal bir beyin hkmdara kang! (h
kmdar kans) getirmesiyle, gk kutunun belirdiini ima etmek
tedir:
Kii birikip yarud

Ay tengri artukrak yaltrd
Yarum yaruk kamaglg kiike kznti
lki kngl birikip altun itig ilginde tutgay-sen
Yat kiiler Chngli) sanga yakn
11-kan hngli.. . .
Kiiler b irleip parlakla erdiler.
_
Ay tanrs daha aydnland.
Parldayan parlakl kamu kiilere grnd.
lki gnl birleip, altn tezyinat elinde tutacaksn.
Yabanc insanfarn gnl sana yakn
11-han gnl . . . (ince kua 14 metinde: Bir bey, gk
oluna kangl (kan) verdi . . . . (gk-olu) gkten kut

ald." (Arat, Eski Trk iiri, 300-30 1 , satr 1 24-3 . I
ching,
64-5)
Trklerde doan gne ve hkmdar aynnn her yl tekrar

lanmas ihtimali de, bir in kaynanda226 Kk Trklerin doan gne
ibadeti yaplan yerde, salam evleri (tapnaklar ?) olduunu ifade
22 6 W.
Eberhard, in'in imal Komular , s. 87.
etmesiyle dogrulanmaktadr.
Aslnda Kk Trk kaganlarnn dogan gnei, zellikle saydg (ve
selamladg ?) in tarihilerinin u kaydndan da bilinmektedir:
(Kagann) otag doguya alr; nk o gnein dogdugu
yne hrmet etmektedir (Liu Mau-Tsai, Die Chinesis
chen., s. o).
'Utru kelmek' adl rk'n karlg ince kua227 45 ise (), hkm
darn ynetiminde, boya bagl olanlarn dmana kar silahlanp,
kurban vermesini anlatmaktadr. 'Utru kelmek' rk nda , kut, kv228
'
(zafer), yeni bir unvan ve belki yeni bir takvim dzenlemesi iin sz
verilmektedir. (in'de229 her yeni hkmdar, takvimi yeniden dzen
lerdi):
Utrungda asg, tusu yiter kelti.

Etzngde ayag, ltag ornangu birdi.
Ating atayu, kut, kv, zn kelti
Eski atng tegilip, yang boltung.
Olurtuk sayu orun, yurt, gnge.
tnug erk kelti. Trt yngak tzlti knglne.
Kidirti, tebremi klgya, kitdi.
Olurup, krnlegil, inke, ygrk atlarg.
Yl ay, itil, elgingde kirdi.
227 1-ching, II, 261-67.
S.V.
229 Bkz M Granet, s. dizin, "calendrier".

. .
1 52
AYiNLER
Karna yeteri kadar ganimet ve kazan geldi. Sana sayg

(ve) eref makam verildi . . . . Adn syleyerek, ilahi
kutun ta kendisi geldi. Eski adn deiip, yeniletin . . . .
Her (tahta?) oturuunda, yurt istediin gibi olacak. Ulu
hakimiyet geldi. Drt yn gnlnce dzeldi. Arkadan
harekete geen gl d!llan gitti. . . . Oturup, ince,
yrk atlar seyret. . . . Yl ve ay, itilerek eline geti. (Bang
vd. , "Trkische Turfan Texte," , 249-50, satr 1 1 2-27)
Kutadu-Bilig airi, Balasagun ve Kagarl Yusuf I::Ia I:Iacib ,

gnlden inanm bir Mslman olmakla beraber, lslamiyetten nceki
Trk hkmdarlk geleneinin hatralarn unutamamaktayd. Ger
ekten, airin eserini yazd 1066-67 yllarnda, Trkler ancak bir
asrdan beri lslam kltrne girmilerdi. Mazi'nin hatralar, henz
Kaar abidelerinin ayakta durduu gibi, hafzalarda da canlyd.
Kutadgu-Bing'de clus treni, in'de olduu ve Trklerde de olma

olasl bulunduundan,230 baharn birinci aynn ilk gnnde yapl
maktadr. Bu dnem, ayn zamanda, Zieme'nin iaret ettii gibi, Uygur
Budistlerinin ylba olan eeklig (iekli) kesin ve Aramay denen
bahar bayram zamanyd. 23 1 Yln ilk gnnde, gnein yllk ve ayn
aylk dnlerinin ayn anda balamasna iaret olarak, Kn-ay dendii
ve bu astrolojik simgenin beylik uuru olduu kaydedilmiti. Nitekim
Kutadu-Bilig airi, clusu yle anlatmaktadr:

Yak yand bolgay yana ornunga.
Balk kudrukndn, Kaz burnnga
Bukn togd ilig bu klk bile
230 Bkz. not bl. v/z -zz, z14.
231 P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. z-z3 .
153
TRK KOZMOLOjlSINE GiRi
Yarud ajunka kn-ay teg yala.

Gne yine (yl-ba) makamna geri dnd.
Balk (burcu) kuyruundan Kuzu (burcu) burnuna
Bugn dodu llig (hkmdar) bu yaradlta
Parlad dnyada kn-ay gibi (, beyit 66, 415).
air bu nedenle, clusun yer ald bahar mevsiminin, gndzle
gecenin e uzunlukta olduu ekinoks zaman olduunu ve Kn-ay'n
bu dnemin simgesi sayldn hatrlamaktadr. Eski in-Trk gele
neinde, gndz ve gece simgeleri olan gne ve ay, ekinoks mevsim
lerinde birleerek "kavumak", yani kn-ay" halinde bulunuyorlard.
tidal (rglk) ise hkmdarlara gerekli bir faziletti. Nitekim Yusuf
Ija J:Iacib bunu gt veriyordu:
rglk kerek begke togsa kn-ay

(Kn-ay'n domas iin beye itidal gereklidir. (. beyit
325 )
Sanki, Kutadu-Bilig'in clus hakkndaki beyitlerinde, belik uuru
'Sevinmek' rk'ndaki gibi,232 "ngreki ilig'ler in (eski hkmdarlar)
"
treni tekrarlanmaktadr. Kutadu-Bilig'de clus eden hkmdar bak

mndan, "ngreki ilig'ler , herhalde Ijaani slalesinin atalar233 Kk
"
Trk kaanlar ve eski l Asya alplaryd. Fakat airin, Kutadu-Bilig'i

armaan ettii Ijaani hkmdar, kendine "Melik'l-Mari va's-in"
(Dou ve in melii) de diyordu.234 Eski u ve in geleneiin de
izleri, Kutadu-Bilig'in clus hakkndaki beyitlerine bylece yans232
W.
Bang vd., "Trkische Turfan Texte," , 248, satr 9 3 .
2 33 Bkz. O. Pritsak, "l):ara-lj.anllar."
234 Jp3, xv-xv.
154
AYlNLER
maktayd.
Kk Trk kaanlarna kut veren gk, Kutadu-Bilig'de, felek ark
n eviren evren235 (ejder) ynn almaktadr:
Bolu birdi evren, ilig birdi taht

(Evren oluverdi, ilig payesi ve taht verdi)
Kutadu-Bilig'in clus sahnesinde, eski kut simgeleri gkte belir

mektedir: Gk ayininde, davullar alnrken gelmesi uurlu saylan
yamur bulutlar236 ile K'un-wu adl inli olmayan alpn kuand,
Hsiung-nularn gk ayininde kutlad gksel kl237 ve hakanlk
rtbesinin z saylan tu:238
Kalk ka tgdi, kozi ya saar.

Bulut kij_kredi, urd nvbet tug
Yan yanad, tartt Ijaan tug
Gk kan att, gz ya saar
Bulut kkredi, vurdu nvbet tugu.
Yldrm parlad, Hakan tuunu ekti. (, beyit 8 1 ,
86).
Gkte, Trklerin beylik ve kut simgesi olan su kular239 da uu
maktadr:
235 Bkz. not bl. n/19-20, m/92.

23 6
Bkz. not bl. v/65-66.
237 Bkz. not bl. mh6, 40, v/28.
238 Bkz. not bl. v/1 26.
2 39
Bkz. not bl. m/ 3 8 .
155
TRK KOZMOLOJ!SINE GlRI
Kaz, rdek, kugu, kl, kalkg tud (Jp3, beyit 72).

Clusu kutlamak iin aan bahar ieklerinin kokusu ise, eski
Trk ayinlerinde, trdayan kokulu dallar halinde gezdirilen240 ydy
par24 ttslerine benzetilmekteydi:
Ypar tald kafur, ajun yd bile. (Jp3, beyit 70)

Kk Trk kaanlar, gk kut'undan baka yagz-yir kut'uyla da
desteklenmi saylyordu.242 'Sevinmek' rk'nda da anlatld zere,
kut vermek iin gne ve ayn bulumas gibi, yer ve gn de
tebremesi (beraber sallanmas) gerekiyordu.243 Gk, erkek; yagz-yir

ise dii ailesinden saylmaktayd:
Altn yagz yir kararg titir....

tii kararg titir. (Bang vd . , "Trkische Turfan Texte," Vl,
satr 3 1 8-21)
Ayn ekilde Trklerin iki kutsal dandan biri olan tken'de
clus edenlere, "11 tken kut"nn g verdii kabul ediliyordu:
1l
tken kut k bir.. . .
(Le
Coq,
"Trkishe
Manichaica. ," lll, 3 4 , satr 14)
"ll tken kut"244 ise, Vladimirtsov ve Pelliot'ya gre, bd-tengri

(taht tanrs) adn da tayan ve devlet balayan bir tanrayd.
240 K. Dieterich, il, 17.

s.v.
242 "Terigri, iduk yir-sub . . . . . Kagan kut taplamad erin . . . . ": N. Orkun, , 64
(il,
243 W.
D,
3 5).
Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," , o, satr 87-9 3 .
244 Bkz. not bl. m/ 20.
156
AYiNLER
Kutadu-Bilig'de de, 'Ajun' ve 'Dnya' isimleri altnda, benzer bir

temsili kadn kiilii, baharn gzellii ve zenginliine brnm
olarak, Kaari'nin Ajun bei dedii Alp-Er-Tonga'nn soyundan
I:Iaan'n clsuna ve onunla evlenmeye gelmiti:
Bu dte Ajun z zinge bakp,

Kvenip, sevinip, edinge bakp,
Ilet manga at dnya szin
Tmen ylda ber tul erdim, tulas.
Bu tul ton sulup, rng kedtim, as.
Bezendim, beim bald I:Iadn ulug.
Bu zamanda Ajun, kendine bakp, sevinip,
hazinelerine (de) bakarak, kendine gvenip,
beni grnce, dnya szn at. . .
.
O n bin yldan beri benzi soluk bir dul idim (dedi).
imdi bu dul libasn karp ak kakm giydim.
Bezendim, ulu I:Iaan beyim oldu (, beyit 8 1 -8 2 , 848 5).
Kutadu-Bilig'e, 'Ajun' ve 'Dnya' adn tayan, on bin yldr dul,

fakat her vakit gzel kalan bu kadn kiiliinin eski kocalarnn, ge
mi hkmdarlar (ve bu arada Ajun bei Alp-Er-Tonga) olduunu da,
air ilave etmektedir:
Ok beg kartt, kanmaz zi

Telim beg kordi, kesilmez szi
ok beyleri (hkmdarlar) kocatt,
kendisi kocamaz. Nice beyleri grtti,
sz kesilmez (, beyit 404).
157
TRK KOZMOLOJiSiNE GIR!
Nesillere hkmdarlk kutu baglayan ve onlar grten, yer-yz

simgesinin, 11- tken kut'na benzer bir yer tanrasnn hatralarn yan
stug ihtimali yannda, bu kiinin adnn Ajun olmas, Budist mito
lojinin dncelerine de iarettir. Ajun/acun245 kelimesi, Trke Budist
metinlerde, hayat anlamn tarken, lslami dnemde dnya anlamna
da gelmiti. Nitekim, Kutadu-Bilig airi de, yer-Yznn somut simgesi
olan kadna, her iki ad vermektedir. Arapa dunya kelimesi de, aslnda,
dani (deni) kelimesinin diili olarak, Trke bir metinde 'dii' olarak
tantlan altn yaz-yir'in (alt yndeki yaz yer'in) karlgdr.
Ajun kelimesine ilaveten, clus sahnesinin evresinin, slamdan
nce, Budist kltr merkezlerinden Kaar246 oldugu ve Burkan dini
ne bagl Trklerin de kullandg Budist takviminde, bahar ve "iek a
ma" zamannn ylba247 sayldg da akla gelmektedir. Budist Trk
(Uygur) evresinin yer tanras, yer katun (hatunu) , Vasundhara idi.248
Budist mitolojide Vasundhara,249 kuzey ynnn alp ve hkmdar
tanrs ve bolluk simgesi ('kzetkici'si: lokapala)25 Kubera/Vaisravana/
Basaman'n ei saylan ve bolluk ile kut getiren bir yer tanras olarak
gzkmektedir
(ocuklarn
koruyucusu Hariti'nin bir
ekli).
P.
Zieme'nin yaymladg bir Uygur metninden anlaldg gibi, yir katun

Vasundhara'nn ei Basaman, toprak kutu ve bolluk tanrs olarak
246
s.v.
Bkz. E. Esin, Islamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri, s. 1 20
ve not v/6.
247 P. Zieme, "Ein Uigurischer Emtsegen," s. 121 (satr 8'e not) ve 1 22-23.
248 R. Arat, Eski Trk iiri, s. 3 8 6 (W. Radloff, Suvarnaprabhiisa stra aus dem
uigurischen ins deutsche bersetzt Altun-yaruk, v. 1 2'ye atf).
49
2 A. Getty, s. 1 1 7 , 1 3 0-3 1 , 143 , 1 56, 1 68 .
250 Bkz. E. Esin, "Burkan ve Mani evrelerinde Trk Sanat," s. 3 80-8 1; veya
Buddhist and Manichean Turkish art, suppl. ta TKEK, series
1 58
ll, s.
54- 5 5 .
AYiNLER
Budist Trklerce ibadet gryordu. 251 Eer Kutadu-Bilig'de, dul kadn

eklinde gzken Ajun, Vasundhaa'yla da ilgiliyse, kuzey iklimi
hkmdar Basaman'n da dulu olmaktadr. Vasundhara, elinde buday
smbl veya mcevherler tutan, sar ya da ak giysili bir kadn olarak
resmedilirdi. 252 Kutadu-Bilig'in clus sahnesinde de Ajun, ed (hazine)
sahibidir; ve kararg unsura bal yaz-yir'e benzer ekilde, kara giysi
giyerken, IJal9.n'la evlenmek iin, Vasundhara'nn renklerinden biri
olan ak (rng) kakm'a brnmektedir (Trklerde ak renginin gelinlikle
ilgisi yoktu). Altun-yaruk'un VI. blmnde ise, Vasundhara, ei
Basaman araclyla, ilig ve han'lar (hkmdara) kut veren bir tanra
da olmaktayd. 253 llig ve han'lara Basaman ve dier alp tanrlarn kut
vermesi iin yaplan ayinde, ak elbise giyen hkmdar, Vasundhara'y
da anmaktayd. Sonu olarak, Kutadu-Bilig'de clsa katlan yer simgesi
kadn Ajun, Trk kaanlarna yer ilkesinin kut verdii inancnn hatras
olarak, yazyir ile Vasundhara gibi somut kavramlarn bir ekli
olabilirdi.
5 . Yer, Yer-Su, Aa, Da ve Yo (Cenaze Treni) ile llgili Ayinler
a. u Dnemi
u dneminde 'yer hkmdar' denen ve yeryzne hakim saylan
tanr ve yer-su ruhlar ile onlara dahil edilen baz insani ruhlarn
simgeleri, somut dnceleri, 254 onlara kimin nasl ve ne zaman
251
252
253
254
Bkz. P. Zieme, "Ein Uigurischer Erntsegen," s. 13 0-1 3 1 , not 80.

Bkz. not bl. v/249.
Bkz. W. Radloff, Suvarnaprabhd.sa satra aus dem uigurischen ins deutsche
bersetzt Altun-yaruk, v. blm (s. 229-23 1).

Bkz. not bl. 1/3 1-40, m/7 5-9 .
1 59
TRK KOZMOLOJISINE GIRI
dzenli olarak ayin yapt, yukardaki blmlerde anlatlmt. 255

in'de, yer-su kut'larnn ancak ak havada yaadna inanlr, 256
onlarn chu denen heykel veya kitabeleri, bir da, nehir ya da aa

veya ormanla birlikte kutsanrd. 257 Bu yerlerde, dzenli olarak ayinler
yaplrd. Bunlara ek olarak, u hkmdar, savaa giderken getii
blgelerin, ordugah kurduu veya yeni yurt kabul edilen blgelerin
yer-su'larna da kurban verirdi. 258 Yeni yurt kurma ayinlerinde, yere
gmme ve suda boma eklinde , yere ve sulara geleneksel ayinlerde
sunulan hayvan, iki, kuma ve yeim ta gibi adaklar, daha da
cmert lde verilirdi. Yeni yurt kurma ayininde dikilen aa veya
orman, ayn zamanda kurucu slalenin hkmdarlk simgesi ve tanr
payesi alan ata ruhlarnn makam saylyordu. ularn ilk atas ve yer
tanrs Hou-chi'nin mezar, bir gl iinde , bir aa dibindeydi. 259 Bu
aacn dnyann merkezini belirledii ve hkmdarlarnn bu aatan
ge kt sanlyordu. in'de , hkmdar mezarlarna am, bal
beylerinkine servi260 dikilirdi. len kimsenin ruhunu arma tre
ninden ve mezar abidelerinin anlamlarndan 11. ve III. blmlerde sz
edilmiti. Burada ancak ayrnt26 1 ilave edilecektir: Uzakta len alp
larn ruhu, onlar iin yaplan abideye arlrken, alpn z saylan
kotuz (yak) kuyruundan tu direini sallarlard. Hkmdarlarn
255
256
Bkz. not bl. vh 5 .

-
W.
Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 5/; E. Chavannes, T'ai-
chan, s. 460 v.d.

257 Bkz. not bl. v/269 .
258 E. Biat, , 92, 94.
259 M. Granet, s. s z4, not 2.
260 W. Eberhard, "Lokalkulturen im a!ten China," s. 6h.
261 J . ]. M . De Groot, The Religious System of China, s. 251-52,
1 60
AYiNLER
tuu, sava arabasna dikildikten sonra, onlarn ruhunu arma

treni balard.
'Yer hkmdar' ayini, yaz gndnmnde, drt ke set zerinde
yaplrd262 (drt ke ekli, yer simgelerindendi263). Yer ayini, ge
kurban verilen dan eteindeki bir aa altnda; veya ge kurban
verilen dadan daha bask bir da tepesinde; ya da atalar tapnann
ortasndaki st ak avluda264 yaplrd. Gk ayininde clduu gibi265
'yer hkmdar' ayininde de mzik, dans etmek, ilahi sylemek gibi
ikinci derece ruhlara gsterilmeyen sayg tezahrleri bulunmaktayd.266
Yer ayininde, merkez ve toprak simgesi olarak sar renk hakimdi. Yer
ruhlarndan bazlarna da gz aynda, atalar tapnann kap eiin
de, kurban ve hediye verilirdi.267 Hkmdar, merkezi ve drt yndeki
ba bulutlu dalara ve drt byk rmaa, her yne atfedilen mevsim
ayniyetini takibn. birer kz ve buza kurban ederdi (ikinci in
aynda, yani baharda, douda; beinci ayda, yani yazn, gneyde;
sekizinci ayda, yani sonbaharda, batda; onbirinci ayda, yani kn,
kuzeyde).268
in'in kuzeyinde, bugnk Shensi ve Shansi'de yaayan ve inli
olmayan "Kuzeyli" gebeler (ve bu arada proto-Trkler), at yetitiricisi
olarak at ile ilgili ayinler yaparlard. ular da, aslen onlara bal
262 E. Chavannes, Les Mt'moires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 1 8 , 424, 4 3 3 ,
Li-chi, I , 280.
263 Bkz. not bl. 1/3 1-40.

264 Bkz. not bl. h62.
265 Bkz. not v/65-66.
266 E. Chavannes, Les Mt'moires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 1 8 , 614, 624.
267 Li-chi, I, 283, 287, 291 .
268 E . Chavannes, Les Mt'moires historiques de Se-Ma-Ts'ien, m, 4 1 5- 1 6, 439-
40.
161
olmakla, belki benzer ayinleri269 yaptklar dnlmektedir. Herhalde

ular da, at yetitirme merkezi olan bugnk Chansi'nin kuzeyinde,
Ma-i (At) ehrinde tapna olan, at grnndeki yer-su ruhuna
kurban verirlerdi. At yetitiricisi Kuzeyli gebelerin27 ala ilgili ayin
leri, yer-su ruhunun yzn alan baz efsanevi alplarn Ma-i'ye yakn
bulunan makamlarnda yaplyordu. Atl ayinlerle ilgili efsanevi alplarn
balcalar sava tanrs ve silahlarn mucidi saylan Ch'ih-yo27 1 ile ona
benzer bir kii ve kuraklk rzgar simgesi saylan K'ua-fu272 ve Ts'in
beylerinin atalarndan saylan rzgar ejderi (Tre adyla Yil-bke)
Fei-lien273 idi. Hepsi Merih ve sava kavramlaryla ilgili bu kahramanlar,
kuzey illerindeki K'ua-fu Da ve eftali korusu T'ao-lin orman
blgesinde makam tutmu saylrd. Ku'a-f.i'fun cesedinin usarele- .
rinden, onun adn tayan da ve T'ao-lin orman olumutu. in
hkmdarnn Ch'ih-yo'nun ban kestii zaman da, Ch'ih-yo'nun
vcudu bir mee ekline girmiti (kesik ba ise T'ao-t'ieh maskesi
olmutu).274 T'ao-lin ormannda, ejder, yrtc ku ve kaplan yzl
alacal atlar yetitirilirdi. 2 75 Ala ve alaca atlar, Kk Trk dneminde eski
Ti boylarndan ve tarihi dnemde Trk olarak ortaya kan Basm!lar ve
daha sonra Alayondlu Ouzlar tarafndan yetitirilecekti.
269 W.
Eberhard, "Lokalk lturen im alten China," l , 2, 5. E. Biot, n, 256-
57, 261 .
2 70 M. Granet, s. 361-65 ; W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," /1,

20/, 2, 3a. Ma-i: O. Franke, Geschichte des chinesischen Reiches, m , s. 1 2 1 .
27 1 Bkz. not bl. m/34, v/23-24.

2 73 Bkz. not bl. m/34 ve m/94.
274 Bkz. not bl. n/34.
275 M. Granet, s. 1 1 5 , 3 63-65. Basmllar: TK, 34.
162
AYiNLER
b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi

Milattan sonraki dnemde, orman etrafnda at koturma ayn,
Tabgalarn da bal olduu Hsien-pi boylarnn eski bir gelenei
olarak biliniyordu.276 Baz kaynaklara gre, bu tren de T'ao-lin koru
sunda veya civarnda yaplmaktayd. Fakat ayine Tai-lin ad da veri
liyordu. Tai-lin de o blgede bir yerdi ya da bu ad 'dnmek' anlamn
da, dnerek at koturma ayininin eklini ima ediyordu. Eski Hsien-pi
ayininde, bir orman evresinde; orman olmad yerde ise, ayin iin
yere dikilen st dallar etrafnda, at stnde defa yar yaplr,
sonra durulurdu. Bu ayinde kurban da verilirdi. Hsien-pilere bal
Tabgalarn aa trenleri, atalar tapna (bir maara) evresinde
yaplyordu.277 Bu trende Tabgalar ge, yere ve hkmdar ata
larna kurban ve::dikten sonra, aalar (zellikle kara-aalar) dikerek,
kutsal ormanlar o'lutururlard. Bylece, ularda olduu gibi278 aa,
slale simgesi ve atalar makam olmaktayd. Hsiung-nular279 da Tai-lin
ormannda, aa etrafnda dnme trenini, sonbahar ayini dneminde
yapyorlard. Bu srada, insanlar ve hayvanlar da saymaktaydlar.
Hsiung-nularn balca yer ayini, gk ve ruhlar ayiniyle birlikte,
yaz gndnmnde, Lung-ch'eng (Ejder-ehri) denen ve tken'de,
hatta belki Kk Trk merkezi Temir Irma kylarnda olduu sanlan
bakentlerinde yaplyordu. 280 Hsiung-nularn ejder eklinde yer tan276 E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, v, 44-46. (not 4);
s. 1 60.
277 W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 80.

278 Bkz. not bl. v/25 8-60.
279 Bkz. not bl. vh76'da verilen kaynaklar.
1 63
rlarnn28 birinin, bir boy ad tad iin, bunlarn da belki ata ruh
lar olarak dnld anlalmaktadr. Lung-ch'eng'de balca veya
ikinci derecede bir yer tanrsnn makam hakknda u konular kayde
dilmiti: Krmz kurdeleyle evrilmi bu ayin yerinde, bir karaam
aac yetitirilmi, fakat aaca yldrm isabet etmiti. Daha sonra, ayn
yerde kuzey illerinde olmayan bir bitki, bir dut dal, kendiliinden
yetimiti. Hsiung-nularn bu iki aac kutsal sayd anlalmaktadr.
Hsiung-nu ve Tabga dnemlerinde, 1 . -VI. yzyllarda, in sara
ynda baharda yaplan kozmolojik anlaml Han-li2 82 aac oyunu
Trklerce de oynand iin, ilgili blmde anlatlacaktr. .
c. ince Kao-ch'e (Kanl) ve T'ie-le Denen Trk Boylar

Kaanl ile Kk Trk ve Uygur Kaanlklar Dnemi
inlilerin Kao-ch'e ve Ti'e-le dedii, yksek tekerlekli kanlarla
g eden ve 486-540 arasnda kaanlk kuran Trk boylar283 da, aa
ve yer ibadetiyle ilgili bir ayin yapyorlard. Bu ayin ordugah kurulan
veya yeni yurt kabul edilen yer-su ruhuna ibadet ve oradan kt
ruhlar kovalamaya zgyd. Bir in kaynag, V.-VI. yzyllardaki
Kanl Trklerin ayinini yle anlatmaktadr:
Bir akna kmadan nce (Kanl boylar), bir azdan
narayla ge ok atarlar (ularda da bulunan bu gele
nekler, dman korkutmak ve kt ruhlar karmaya
28 1 W.
Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 21/ 5. K. Shiratori, MRTB,
v, 26-7. E. Chavannes, T'ai-chan, 467. M. Granet, s. 3 65.
282 D .
283
Bodde, s. 1 5 2, 1 60. W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China,"

1 7/ 2, 1 3 .
E. Esin, lslamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 69-74.
1 64
AYlNLER
ynelikti)284 . . . Ondan sonraki yl, sonbahar mevsi

minde, atlarn imanlad dnemde, sava yerine geri
gelirler. Yere bir ko gmerler (yer tanrsna kurban
ederler). Bak ile (?) bir ra yakarlar. Bir kadn kam,
ilahiler syler. Bu tren Orta Devlet'te (in'de) kt
ruhlar kovmak iin yaplan ayine benzer. Btn
erkekler ata binerek, o yerin etrafnda, ok defa
dnerler. Sonra bir erkek, bir st dal veya bir demet
saz (latince carex denen iekli saz) tutar. Saplan yukar
evirerek bu daln zerine kmz dkerler. Kadn kam,
(kurban edilen) koun kemiklerini bir deriye sarar ve
bana koyar. Salarn, lleler halinde, etrafa savurup
indirdike, sanki banda bir ta varm gibi gzk
mektedir (Biurin, , 216) .
Yine, Kanl boylar hakkndaki rivayetlerde, belki atalar ibadeti
eklini alan bir cenaze treninde, ok veya karg gibi sivri silahlarla
(avda) vurularak kurban edilen geyik ve yabani atlarn kemiklerinin
yakld ve k meydana getirdii kaydedilir. lbadet yeri veya lenin
mezar etrafnda, erkekler, at stnde, yzlerce defa dner, sonra
erkek ve kadn, kark olarak mzik aletleri alar, nameler (at?
alk?) syler ve dans ederlerdi. len kimse, mezar ukuruna, kemer
ve klc belinde, elinde bir karg olarak oturtulurdu.
Kk Trklerin yog (cenaze) treni de, benzer ekilde yaplyordu:.
Onlardan biri lnce, cesedi, kerek285 (kubbeli ve
silindir Trk ota) iine yatrrlar. lenin erkek ve
kadn akrabasnn her biri, koyunlar (veya kolar) ile
atlar ldrp, kurban olarak adr nne getirirler (bir
284
285
P. Demieville, s. 79-80.
Bkz. not bl. n/4, n/39 .
165
Trke metinde, 286 altn ve gm eya, kokuluk,

ndan aac, yog ypar denen ve trenlerde yaklan
tts dal olduu anlalan hediyelerden de sz
edilmektedir). Sonra ata binip, yedi defa, otag etrafnda
kotururlar. Otan nne her gelite, bakla yzlerini
yaralarlar ve yle alarlar ki, kan ile gz yalar birbirine
karr (bir Trke metinde ,287 salarn ve kulaklarn
keserler). Bir gn seip, cesedi (bir rivayette at stn
de), at, elbiseleri ve kulland btn eya ile (bazan
kerek iinde) yakarlar (atein yaruk kuvvetinin kt

lkleri temizledii ve belki ruhu ge uurduu sanl
yordu). 288 Sonra kl gmerler (bir rivayette, iaret

olarak bir direk, muhtemelen u289 denen tulu direi)
dikerler. Bir kii baharda veya yazn lrse, yaz yaprak
lar sararncaya kadar beklerler. Sonbaharda veya kn
lrse, yeilliklerin yeniden bitmesi ve yetimesini bek
lerler (yog treni yalnz ilkbahar veya sonbaharda m
oluyordu?). Yog ayini iin, yaknlar yine kurbanlar geti
rirler ve (mezarn etrafnda) dnerek, yzlerini baklar
lar. (Kller) gmldkten sonra, talardan hyk ya
parlar. (Krgzlarda mezar, ii bo hyk eklinde;
Ouzlarda, mezarn i ksm kubbeliydi). 290 Bir direk
dikip, kurban edilen at ve ko/koyun balarn ona
286
287
288
289
N. Orkun, , 70. (llteri Kaan yo'u).

A.y.
Bkz. E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 1031 04 ve not bl. v/o9.
N. Orkun, n, 1 3 5 , 1 3 7 (not r/5) "Tana, una olt badm" (tan, atnn

kuruunu oturup baladm) tabirini, Dede Korkut destanlarnda cenaze
treni tarifiyle karlatrarak, atn kuyruunun kesilip, tu eklinde
290
mezara dikildii sonucuna varmaktadr.

Bkz. E. Esin, Islamiyetten Onceki Trk Kltr Tarihi ve Islama Giri , s. 8 3 .
1 66
AYiNLER
asarlar (mezar tama kurban geyik resmi de yap
lyordu). 29 1
Mezardaki talarn says, lenin hayattayken (sava

ta) ldrdg adamlar kadardr (balbal denen bu ruhlar
ve kurban edilen hayvanlarn ruhlar, br dnyada,
lene hizmet edecekti). 292
O gn, erkekler ve kadnlar, gzel elbiselerle ve
mcevherlerini takm olarak, mezar etrafnda topla
nr.. . . Mezarda bir oda yaparlar ve oraya lenin tasvirini
(sin)293 ve lmeden nce bulundugu savalardan sahne

ler resmederler". (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 910
ve 42).
Ruhu geri agrma ayiniyle sin denen mezar heykelinde, ruhun

mekan tutmas hakkndaki dnceler ve dag eklinde mezarlan
temsil ettigi anlmlar, yukarda anlatlmt. 294
Diger Trk boylarndan, Krgzlar, Oguzlar ve Hazarlarda, cesedi,
tabut iinde bir aga dalma asmak; belinde kur ve kl, elinde kadehle
otag eklindeki kubbeli mezara atyla beraber gmmek; veya _ mzik
alp, ::agmeler syley:k. rnaklara atmak gibi gelenekler vard. 295
Dede Korkut'un cesedi, elinde kopuzu, bir hal zerinde Sr-Derya
__
sularna salnmt.
Kk Trk dnemi Trk mezarlarnda kurban kuyusu bulunmas,
29 1 Bkz. E. Esin, a.g.e. , s. 94- 5 .
292 Bkz. not vh88, 290, 291'de verilen kaynaklar.
293 Sin: bkz. not bl. 1 1/44'teki kaynaklar.
294 Bkz. not bl. /64-65 , n/44, m/88-9 1 .
295 Z . V . Togan, Ibn Fa4liins Reisebericht, 243-44, 2 6 5 . (cesedi kubbeli mezara
gmme ve rmaa atma gelenekleri); Madisi, v, 9 5 ve N. YA. Biurin,
Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney Azii , , 446 (cesedi aaca
asmak).
1 67
in kaynaklarnda Kk Trklerin ylda bir defa atalara kurban verdii

ve Krgzlarn, ruhlar iin kurbanlar yere gmd hakkndaki
kaytlar dorulamaktadr.296 Krgzlar,297 aalara da kurban verirdi.
Yer-su ruhlarna, Kk Trkler beinci (yaz gndnm zaman: Trk
e Ulug-ay) ve sekizinci (sonbahar ekinoksu) in aylarnda298 kurban
verirdi. Uygurlar ise, 5 67 tarihli in takvimine uyarak ilkbaharda,
sonbaharda ve k gndnmnde yer ayini yaparlard. 299 Uygurlar,
sdke a (ruhlara a) ve yek'lere (yer alt ruhlar) kap eiine i et,

iek, bor (arap) ve begni (bira) gibi hediyeler brakrd.300 Ouzlarda
da, len kiilere hediye olarak yere a gmlrd.30
Kk Trklerde, yir tengri-an (yer tanr han, veya yaz-yir denen
ve btn yer-yzne hakim saylan tanrya, kaan , Ulug-ay'da (yaz
gndnmnde), gk ile birlikte ayin yapard.302 Kk Trklerin yer
ibadeti tken-y'n batsnda yaplyordu. Bir in metni yle de
mektedir:
tken-y'tan drt yz veya be yz li ( li=576 m)
batda, btn evreyi kaplayan, ok yksek dalar
vardr. Bu dalarda ne ot, ne de aa yetiir. Bu dalara,
yer tanrs anlamnda (ince deitirilmi ekliyle)
Po-teng-ning-li (bd-tengri: taht tanrs) denir" (Pelliot,
s. o. N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney Azii, ,
253.
297 W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 68-9.

298 N . YA. Biurin, a.g.e., , 279.
299 Julien "Les Ouigours," s. 57.
300
W. Bang vd. , "Trkische Turfan Texte," v, 23 , satr 2 5 , 89.
30 1 z. V.
302
Togan, lbn Fa4l.ns Reisebericht, s. 29.
Bkz. bl. v//c.
1 68
AYiNLER
"Neuf notes," 21 5 v.d.)

tken-y (Hangay) da silsilesinin batsndaki plak dalarn, al
granit zirveleri ve aasz, bozkr yamalaryla belirginleen Dou
Altay da silsilesi olmas akla gelmektedir. Fakat tken dalarnn
gney yamac da plaktr. Yer tanrsnn ibadet yeri genellikle aa
veya ormanken, acaba neden Kk Trkler, yer tanrsna plak
dalarda tapyordu? Belki baharda ate yldz knca yaplan bir
ayinde otluklarn yaklmas durumu,303 bu plakla sebep olmutu
ya da Kk Trkler yer tanrsnn, 'Tag' rk'nda beliren, lmle ilgisini
ve kaan mezarlarnn304 da eklinde olmasn anmaktaydlar. Belki
de ularda olduu gibi,305 Kk Trklerde atalar ibadeti, yer tanrs
ibadetiyle birletiriliyordu ve ylda bir kurban verilen 'Atalar306 maa
ras', bd-terfgri (taht tanrs) dandayd.
Yaz-yir Brefine ayinlerde, Kk Trkler ilahi sylerlerdi.307 Yer

tanrsna kurban vermek iin hazrlanan seddin, Uygurlarda in
'deki308 gibi drt ke ve sar renkte olduu u metinden anlalmak
tadr:
Sarg nglg trtkil yir ulug mantal

Sar renkli, drt ke, ulu yer manala's [ayin yeri) .
(Kara-Zieme, G!o)
303
30 4
305
306
307
308
Bkz. not bl. v/7 .

Bkz. not bl. 1/64-7.
Bkz . not bl. vh59.
s. o ve not bl. v/30-34.
K. Dieterich, , 1 4 .
Bkz. not bl. vh6z-63.
1 69
Kk Trklerde de, aa etrafnda yer-su ayinleri olduu, inlilerin

Kk Trk kaanna 'Tai-lin beyi' demesinden tahmin edilebilir.309
Tabgalarn ve Hsiung-nularn sonbahar mevsiminde, orman etrafnda
at koturduu, bugnk Shansi'deki Tai-lin310 ilini (bir Uygur blge
si), 642'de Trklerle yurt edinmiti. 3 1 1
Aa motifi, Trklerde sonbahar ayinleri ve ata mezarlarndan ok,
bahar ve hkmdar slalesi simgesi olarak grlyordu. Bu durum
deiik ekillerde belirmektedir: Hkmdar makamlar birer y3
(ormanl da) olmaktayd. Aacn zellikle hkmdar slalesi simgesi
ola:ak grld, slaleye 'Trk' adn veren kaann oullar hakkn
daki bir rivayetten de anlalmaktadr:
(Trk'n) on hatunu vard ve bunlardan doan oullar
analarnn soy adn alyorlard. A-shi-na bir odaln
oluydu . . . . (Trk) lnce, on anadan doan oullardan
biri, onun yerine gemek zere seilecekti. Bylece bir
byk aacn altnda toplandlar ve aaca en yksek
atlayann ba olacana karar verdiler. A-shi-na soy ad
olan kadnn olu henz kkt, fakat en yksee o
atlad. (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s. 6).
Aacn slale simgesi sayldn gsteren bir dier rnek, 5 8ide,
ince deitirilmi ismi Yung-y-l (Gumilev'e gre Yon-ulug)3 3 olan

s. 1 60.
3 10 Bkz. not bl. v/z76.
31 1
E. Chavannes, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, v, 44-46 (not 4);

E. Chavannes, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes additionnelles, s.
90-91 ve not 5.
3 1 2 Bkz. E. Esin, "tken-y".

3 1 3 L. N. Gumilev, onomastik cetvel, no 1 6 .
1 70
AYiNLER
Kk Trk Beyi'nin amcas, ince deitirilmi ismiyle Ch'u-lo-hou

'nun314 (Gumilev'e gre, 'llig') kaana syledii szlerdir:
Sen amcamsn ve seninle babam, ayn kkten gelen bir
gvde oluturmaktasnz. . Ben (o gvdenin) bir dal,
veya bir yapraym. (liu Mau-Tsai, Die Chinesischen., s.
54)
'ln kelmek' rk'31 5 da, aac soy simgesi ve kardeler arasnda

uyum olarak ifade etmektedir. Uygur kaan Bg'nn bir kusk
(fstkl Sibirya am) ve bir kayn arasnda, yerde ykselen tepenin
yarlmasyla dnyaya geldii menkbesi ve Uygur Kaan soy kt
nn aa eklinde resmedildiini, Cveyni rivayet etmektedir. 316
in saraynda, baharda her yl tekrarlanan clus treni srasndaki
Han-li adl oyunun, olaslkla, in'in batsndan geldii ve Trklerce
de oynand -yukarda kaydedilmiti.3 7 Han-li oyununun anlam bel

ki uydu: Trke sruk318 denen dnyann merkezi stunu olan aa
etrafnda, varlklar mevsimler boyunca srekli ekil deitirerek dn
yordu. Buna rnek olarak, kn suyun dibinde yaayan byk balk
larn, baharda ejder olduu ve kanatlanp utuu319 gsteriliyordu.320
Bu oyunda yer alan kuun ise yaz simgesi32 olduu akla gelmektedir.
Han-li'ye benzer bir oyun ise Bat Trklerinden, inlilerin Tu-lu
314 L. N. Gumilev, onomastik cetvel, no o.
3s
Bkz. not bl. 1/46-4 8 .
3
E. Esin " tken-y," s. 6 .
37
Bkz. not bl. v/.8..
Js Bkz. not bl. /8.
39
Bkz. M. De Visser, s. 8 6; "Evren," s. 6..
320 D. Bodde, s. 5 .,.160.
321 Bkz. not bl. /.5 (yaz simgesi, ku eklindeki yldz takm).
171
dedii boy tarafndan da oynanyor ve hatta bu oyun Tu-lu adm ta

yordu. 322 Tu-lu oyunu iin, araba zerinde tanan bir srk veya aa,
saraydaki davullarn bulunduu kuleye getiriliyordu. Tu-lu oyunu, bu
aa etrafnda oynanmaktayd. Aacn tepesine, ayin ve bar simgesi,
bir altn tavuk veya horoz dikiliyordu. 323 Oyuncular, srn tepesine
kp altn tavuun (veya horozup) azna konmu deerli bir hediyeyi
elde etmeye alyorlard. Bu oyunun yalnz Bat Trkleri deil, Kk
Trkler tarafndan da oynand, 6 1 5 tarihli bir in kaydndan
renilmektedir.
(61 5 ylnn) ilk aynn ilk Kia-wu (At) gnnde, Kk
Trkler tarafndan eliler ve hediyeler yollanmt. . . .
(Ayn ayn) I-mao (Tavgan) gnnde, Yang-ti (in
hkmdar), bu yabanclar (sarayda) toplad ve onlar
dan oyunlar oynamalarn istedi.... Bu oyunda yz sn
( sn= 8 ayak) boyunda drt tane devasa hayvan gs

terilmektedir . . . . (Saray) avlusunda bir dil She'li kuu
tmekte ve saray havuzuna girerek bir dil bal eklini
almaktadr. Dil bal, atlayarak ve su fkrtarak sis
meydana getirip, gnei glgelendirmektedir. Daha
sonra dil bal, seksen ayak boyunda bir ejder olup
sudan kar ve azametle meydanda oynarken, gne
nda (pullar) parlamaktadr. Bu oyun, balklarn
ejder oluunu gsterir" (Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen.,
s. 7'de verilen metin ve not 393'te, bu metnin in
vakanvisi tarafndan yaplan aklamas).
Uygur yazsyla Ouz Kaan Destam'ndaki aala ilgili trenin, Tu
lu oyunu ve Kk Trk oyununa benzeyii dikkate deerdir. Ouz

3
22
2
3 3
W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 7-12, 3 .

W . Eberhard, a.g.e., s . 1 7/1 3 .
1 72
AYiNLER
Kaan'n yapt aa treninin bir bahar ve slale bayram, slalenin

iki kola ayrlnn simgesi olan yn yannda, eski ularn aa
dikerek yurt kurma ayiniyle324 de yaknl vard. Ouz Kaan desta
nnn sz konusu satrlar yledir:
Ong yakda krk kula gan dikdrdi anung

Bada bir aldun dakuk kayd. Adak
da, bir ak koyun balad. (ong).
yakda krk kula gan dikdrdi.
Anung bada bir km daguk kayd.
Adakda bir kara koyunn balad.
Sa tarafa krk kula boyunda aa diktirdi. Onun
tepesine bir altndan tavuk (veya horoz)
koydu.
(Aacn) ayana bir ak koyun balad. Sol tarafa krk

kula boyunda bir aa diktirdi. Onun tepesine bir
gm tavuk (veya horoz) koydu. (Aacn) ayana bir
kara koyun balad. (Bang-Rachmati, satr 3 60-66)
Koyunlarn aaca balanmas, kurbanlarn stuna balan gelene
ini325 hatrlatmaktadr. Aalarn tepesinde, dakuk (horoz veya tavuk)
bulunmas da ayin iaretiydi.326
Bu trenlerin hatras, Osmanllarn dnlerde yapt ve sr-na
melerde resmedilen 'giyim'li (maske) alaylar ve oyunlarda yaamaya
devam etmiti.
324
32 5
32 6
Bkz. not bl. v/z58-59.

Bkz. not bl. v/ .
W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," 17/1 3
1 73
6. Kt Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Ynelik 'Giyim'li (Maske)
Ayinler
ularda, ok atarak kt ruhlar kovma geleneinden yukarda
bahsedilmiti.327 Benzer ve Ural-Altay boylarnn kam ayinleriyle ilgili
sanlan No adl trenler, in saraynda ve resmi dairelerde ylda
defa, ilkbaharda sonbaharda ve kn yaplrd.328 K ayini bunlarn en
byyd. Kt ruhlar arasnda, veba hastal en eski metinlerde

kaydediliyordu. u dneminde bu tren, fang-hsiang-shi denen, kzl
ve kara elbise giymi "drt alnn gzl," ay postuna brnm bir cins
kam tarafndan yaplyordu. Modern yazarlar maskeli oldugu anlalan

bu postlu kam' T'ao-t'eh maskesinin temsil ettii, kaplan postu giyen
ve silahlarn mucidi saylan Ch-ih-yo'ya329 benzetmektedir. Fang
hsiang-shi de, elinde karg ve kalkanla, yardmclarnn bana geip,

sarayda ve mezarlardaki kt ruhlar paralyordu. ulardan az sonra
ki kaynaklara gre, saray fang-hsiang-shi'sinin yardmclar, hadm
olmu gen saray olanlaryd. Bunlarn silahlar da, kam'larn tahta
klc cinsinden temsili ve sihirli saylan eftali aac tahtasndan
sopalar ve kamtan kllard. Yardmclar, ellerinde bu silahlar ve
yanan ralar , mlekten davullarn alnd bir ayin srasnda, cezbe
iinde dans ederek temsili bir eklinde kt ruhlar kovalyor, para
lyor, suya atyor ve "yiyordu". Kt ruhlar temsil eden maskeli saray
3 27
32 8
Bkz. not bl. v/1 25.

E. Biot, u, 225; D . Bodde, s. 75-8. D. Bodde, s. 8 1 -1 3 8 . ]. ]. M . De Groot,
The Religious System of China, v, 973-75 . M. Granet, s. 300-337. W.

Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," llo; 1 6/6-7. W. Eberhard,
Sternkunde und Weltbild im alten China, s. 343-44, W. Bang vd., "Trkische

Turfan Texte," vu 90.
,
329
Bkz. not bl. u/34 .
1 74
AYlNLER
kiileriyse, krkl veya tyl hayvanlar ekline girmil-erdi. Bu

konuda aratrma yapan yazarlara gre bu dansta geen ve gelecek
yln ruhlar karlayordu. K srasnda yer altnda getii varsaylan
yolculuklar srasnda kararg bir yz aldklar iin, geen yln ruhlar
kt saylyordu. u dneminde k gndnmnde balayan yeni
yldan nce, yeni doan ve yaruk yzl yeni yl ruhlar tarafndan,
kararg olmu geen yl ruhlar "yenmekte"ydi. ulardan sonraki

dnemde, Hsiung-nular, in'e kar tehlikeli bir dman olarak ortaya
knca, kt ruhlardan 'gece gelen Hsiung-nular' ve maskelerinden
'Hsiung-nu maskesi' adlar altnda sz ediliyordu. inliler, No'yu bir
yabanc ayini sayyordu. Eberhard, oniki 'kt ruh yiyici' ve on tane
'kt ruh' adn veren metinlerde, bu adlarn inceye benzemediine
dikkati ekmekte ve oniki "kt ruh yiyici"nin isimlerinin Trklerin
bulduu sanln onikili takvim hayvanlar olabileceini dnmek
tedir. Ayrca 'yiyenler' ve 'yenilenler' arasnda, g.'iksel cisimlerin adlan
da vard. Bunlar da, Eberhard'a gre, bir Uygur metninde, gksel
cisimlerin yeraltndaki hareketine belki atfen, ')lir altnklar, lmnlar,
ltiler" (Yer ruhlar, kyc ve ldrcler: "Bang vd. , "Trkische

Turfan Texte," Vl, satr 88-89) ynnde gsterilen ruhlarla e
olabilirdi. Nitekim ok atarak ve ate yakarak, kt ruhlan kovma
treni V.-VI. yzyllarda inlilerin T'ie-le ve Kao-ch'e dedii ve yksek
tekerlekli kanlarla g eden Trk boylannda da yukarda kay
dedildi.330 Kk Trklerin kt ruhlan ate ve ttsyle yok ettii, 568
ylnda,
Bat
Trk kaan
lstemi'ye
eli
giden
Dou
Romal
Zemarkhos'tan renilmekteydi.33 1
330 N. YA. Biurin, Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney Azii, , 3 1 6.

33 1 K. Dieterich, , 17.
1 75
No treni, Tabga dneminde332 geerliyken sonradan inliler tara

fndan, yabanc kltr oluumu olarak reddedildi. Kk Trklere
atfedilen baz petrogliflerde ise, kurt (?) maskeli kam resimleri grl
mektedir333 (Resim 6, s. 61). Kk Trk Kaanl (545-745) zama
nnda, Dou Trkistan ehirlerinden Kua'da ve Semerkant'ta,334
hayvan maskeleri giymi kimselerin dini danslar kehanet amacyla
yaptklar atmalar, deve ve ko maskeleriyle birbirlerini toslamalan
her yl banda yaplan bir trendi. Bu ayinlerin hatralar, Trklerde,
l Asya'daki kam'larn335 maske giyerek kt ruhlarla savamalannda
ve Anadolu'daki, yine maskeli k ortas336 ve ay337 oyunlarnda, so
nuta cinci hocalarn ayinlerinde yaamaya devam etmi gzk
mektedir.
Gk, yer ve atalar dininin, Trklerdeki kozmolojisi hakknda bu
denemeyi bitirirken, ongunlar ile ilgili deiik trenlerden sz etme
dim. nk bu konularn her biri bamsz bir aratrmaya yol aacak
geniliktedir. Bunlardan bazlar yaymlanm bulunan yazlarmda ele
alnd. Dierleri zerinde ileride almay mit etmekteyim.
332
M. Granet, s. 3 21-22, 328.
333

s. 460 ve not 5 80.
334
335
W. Eberhard, "Lokalkulturen im alten China," s. 1 6-7 ve 7-a. Liu Mau

Tsai, Kutscha und seine Beziehungen.. . , s. l o , 170.
Trklerin eski gk dini ayinleriyle bugnk kam ayinleri ara3ndaki
karlatrmalar: !nan, amanizm, s. 97- 1 1 9 . Altay kam'larnn bayku ve
geyik maskeleri: U. Harva, Les representations religieuses des peuples
33 6
33 7
altaiques, s. 341-42.
R. A. Sevengil, Trk Tiyatro Tarihi, , 8 2 , 8 5 .
. Elin, Anadolu Ky Orta-Oyunlar, s . 5 6 , 5 9 .
1 76
KAYNAKA
Al:ITER, Luat-i Kebir, lstanbul, H. 1 27 .

AKIEY, A . , "Esik'ten tablgan eskertki," Yulduz, XI, Alma-ata, 1974
--, "Kurgan Issk," V Glub' vekov, Alma-ata, 1974
ALBAUM, L. I., "Ob etnieskoy prinadlejnosti nekotorix balbalov,"
KSIIMK, LXXX , Moskova, 1960.
ANDERSSON, ]. G., "Der Weg ber die Steppen," BMFEA, I , 1929.
--
, "Hunting Magic in The Animal-Style," BMFEA, IY, 193 2.
ARAT, R. , Eski Trk iiri, Ankara, 1965.

ARSLANOYA, F. X. ve ARIKOY, A. A. , "Kamenne izvayaniya
Yerxnogo-Priirtiya," SA, 1974/3 .
ARTAMONOY, A. X., Istoriya Xazar, Leningrad, 1962.
ASMUSSEN , P., Xuastvanift, Kopenhag, 1965.
ASPEUNS, ]. R. , Altaltaische Kunstdenkmaeler, H. Appelgren-Kivalo
bask., Helsinki, 193 .
'AIK PAA-zADE, Tarih, lstanbul, H . 1 3 3 2
AUBOYER, ] . , Le Trne dans l'Inde ancienne, Paris, 1949
BAL'AM, (Mul:ammad) , Tarcama-i T.riry-i Tabari, C. Mekur bask . ,
Tahran, H. 1 3 3 7
BANG, W . ve GABAIN, A. Yon, "Trkische Turfan Texte," I, Leipzig,
1972.
--
--
, "Trkische Turfan Texte," Il, EDTF, Il, Leipzig, 1972.

, "Trkische Turfan Texte," Ill, EDTF, Il, Leipzig, 1972.
--, "Trkische Turfan Texte," IY, EDTF, Il, Leipzig, 1972.

--, "Trkische Turfan Texte," Y, EDTF, Il, Leipzig, 1972.
BANG, W. ; GABAIN, A. Yon; RACHMATI, G. R. , "Trkische Turfan
Texte," YI, EDTF, Il, Leipzig, 1972.
BANG, W. ve RACHMATI, G. R. , "Die Legende von Oghuz Qaghan,"
SPAW, 193 2.
1 77
BATMANOV, I. A. ve KUNA, A. C., Pamyatniki drevneturskoy pis'

mennost Tuv, Kzl, 1963 .
BAZIN, L , Les Calendriers turcs anciens et medievaux, lille , 1974.
.
'
, "Les Parlers des T'opa-Wei," TP XXXIX ( i8).
--
BERNTTAM , A. N . , "Istoriko-arxeologieskie oerki T sentral'nogo

"yan-anya i Pamiro-Alaya," MIA, 26, 1 9 5 5 .
--
--
--
, "Drevnyeie Turskie elementi v etnogeneze Sredney Azii," SE,
1947/6, 7.
, Sozial' na ekonomieskiy stroy Orxono-Yeniseyskiy Turok VI-VIII.
vekov, Moskova, 1946.
, "Zolotoya diadema iz amanskogo pogrebeniya na r. Karga
linke," KSIIMK, V, 1940.
BIURIN, N. YA. , Sobranie svedniy o narodax obitaviv Sredney Azii,

Moskova, 19 50-53.
BRN, Athar ul-baqiyya, E. Sachau bask., Leipzig, 1923.
--
, Kitab ut-taflim li ava'il-i ina'at it-tancim, Oxford, 193 3 .
BIOT, E . , Le Tcheou-li, Pai-is, 1 8 5 1 .

BODDE, D . , Festivals in Classical China, Princeton, 1975 .
BOODBERG, P . , "Three Notes on The T'u-/che Turks," Semitic and
Oriental Studies, California niversitesi, XI, 195 1 .
BORATAV, P. N . , Er-Tshtk, Paris, 1965.
BOMBACI, A., "Qutlug bolzun," UA], 3 7-8, 1966.
Buddhist Arts; The Ancient Buddhist Arts in Central Asia and Tun-huang,
Monumenta Serindica, V, Kyoto, 1962.
CAMGERlNOV, B. D., "Nomands of the Tien-shan," The XXIXth Int.
Congress of Orientalists, Soviet Scientific Reports, Moskova, 1973 .
CHAVANNES, E., "Le Cycle turc des douze animaux," TP , 1906.
--, Documents sur les Turcs Occidentaux et Notes additionnelles, Paris,
1903 .
--. Notes: Docs. ile ayn cilttedir.
. La Sculpture sur pierre en Chine au temps des deux dynasties Han,
Paris, 1 9 5 3 .
--
1 78
KAYNAKA
, Les Memoires historiques de Se-Ma-Ts'ien, Paris, 1967.

, Le T'ai-chan, Paris, 1 9 10.
, "Les Pays d'Occident, d'apres le Wei-lio," TP, 11/6, 190 5 .
CHENG TE-K'UN , Chu China, Cambridge, Mass. 1973 .
CLAUSON, G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century
Turkish, Oxford, 1972.
--, "Turk, Mongol, Tungus," AM, New Series, VIIl/1, 1960.
COMBAZ, G . , "Masques et dragons en Asie," Melanges chincis et
bouddhiques, Brksel, Juillet 1945.
--
--
--
CZEGLEDY, K. , "On The Numerical Composition pf The Ancient

Turkish Tribal Confederation," AOASH, XXV.
ACATAY, S . , Altun-yaruk'tan lki Para, Ankara, 1 94 5 .
--, "Trk halk edebiyatnda geyie dair baz motifler," Trk Dili
Aratrmalar Yrll, Ankara, 1 9 5 6.
LENOVA, N. L. , "Ob olenm kamnyax Mongolii i Sibiri," MAS, 1962.
DECOURDEMA_NCHE, M. ]. A., "Notes sur quatre systemes turcs de
notation secrete,")A, Eyll-Ekim, 1 899.
DEMIEVILLE, P . , "Quelques traits de moeurs barbares," AOASH, 1 5 ,
1962.
DEVLET, M. A., "O Zagadomx izobrajeniax na olenmx kamnyax,"
SA, 1976/z.
DIETERICH, K . , Byzantinische Quellen zur Liinder und Vlkerkunde,
Leipzig, 1 9 1 2 .
DOERFER, G . , Trkische und mongolische Elemente i m neupersischen,
Wiesbaden, 1963-7 5 .
DORJ, D . , " K istorii izueniya naskalmx izobrajenii Mongolii," MAS,
1962.
DOWSON , J . , A Classical Dictionary of Hindu Mythology, Londra, 1965.
EBERHARD, W., in Tarihi, Ankara, 1947.
--, "Lokalkulturen im alten China," TP, cilt XXXI I, 1942.
, in'in imal Komular, Ankara, 1942.

--, Das Taba Reich Nordchinas, Leyden, 1949.
--
1 79

Turk Kozmolojisine Giris - Emel Esin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turk Kozmolojisine Giris - Emel Esin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EMEL ESiN

TRK KOZMOLOJiSiNE GiRi

Dr. Emel Esin, 1 9 1 4'te lstanbul'da dodu. Babas Ahmet

Trk Kozmolojisine Giri

Kabalc Yaynevi, 2001

Bu kitab oluturan "Gk ve Yer" isimli makale, 1979'da 'Trk Kltr

Aratrmalar) isimli kitaptan alnmtr.

Bask: Yaylack Matbaas

KTPHANE BiLGi KARTI

Trk Kozmolojisine Giri

, ....... . . . ... . ... ... ... . .............. . .. . .. 1 5

I. EVRENSELC DlKOTOMl: lKl ANA lLKEYE lNDlRGENMl

................................ . . . . . ............. ................. .... ......

II. MEKAN VE ZAMAN HAKKINDA DNCELER.

- ..... . . .. . ... ...... . . .. ...... ......... . ....... ... . . . .. . . .................. .......39

..... . . . . . . ....................... ...........................

............ ...................... . .......................................................

............... . ........... . . . . . . . . .. . . ......... .... . . . . . . . ......... . . . .......

III. SOMUT DNCELER

Tengridem'ler (Semaviler) ......................................................... 56

........ ...... ........................................ . . ...........................

........................................... ................. . . . . ..............

Kk Trk Ayinlerine Genel Bak

Gk ile Ate ve Su Ayinleri . .

......... ..................... . . . ........... ........... . . . . .

b. Hsiung-nu Ayinlerine Genel Bak

b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi. .............................................. 111

T'ie-le ve Kk Trk Dnemi...

..................... ... .....................

Alplk Kurumuna zg Trenler

Kk Trk, Uygur v e Ijaant evreleri. . . .

Gne, Ay ve Kaanlk Ayinleri .

....... ........ . ........... .....

............. .. ................ . . . . . . . .. .........

b. Kk Trk, Uygur ve Ijaant Trk Dnemleri

................................. ...... ..............................

Yer, Yer-Su, Aa, Da ve Yo (Cenaze Treni)

...... ................ ....... ............

.... .................... .... .................................

b. Hsiung-nu ve Tabga Dnemi...

...... ............ ..... ........................................ ....

ince Kao-ch'e (Kanl) ve T'ie-le Denen Trk Boylar

Kt Ruhlar Kovmaya ve Kehanete Ynelik

................... ............................. ......... ................. ......

Art and Archaeology Research Papers, Londra.

Annali deli' Istituto Univers. Orientale di Napoli.

Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,

Abhandlungen der Preussischen Ahademie der Wissenschaften,

Bulletin of the Museum of Far-Eastern Antiquities, Stockholm.

Cultura Turcica, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits.

Ergebnisse der deutschen Turfan Froschung, Leipzig, 1972.

journal Asiatique, Paris.

journal of the Royal Asiatic Society.

Kunst des Orients.

Krathie soobeniya Instituta material' noy hulturii, Moskova

Mongolshiy arxeologieshiy sbornih, Moskova.

Material i issledovaniya po arxeologii SSR, Moskova.

Memoirs of the Research Department of the Toya Bunho.

Permanent International Altaistic Conference.

Seluklu Aratrmalar Dergisi.

Sitzungberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften,

Sanat Tarihi Yll, stanbul.

Trk Kltr Aratrmalar.

Trk Kltr El-Kitab.