dris Kkmer

Batllama
&
Dzenin
Yabanclamas
BALAM

Balam Yaynlar 81 dris Kkmer / Btn Eserleri-2 ISBN 975-7696-60-9

dris Kkmer "Batlama" Dzenin Yabanclamas
dris Kkmer Balam Yaynclk
Birinci Basm: Ekim, 1994
kinci Basm: Nisan 2001
nc Basm: Aralk 2002
Drdnc Basm: Ocak 2006
Beinci Basm: Austos 2007
Kapak Tasarm: lhan Bilge
Bask: nsz Basm Yaynclk Litros Yolu II. Matbaaclar Sitesi Topkap /
stanbul
BALAM YAYINCILIK Ankara Cad. 13/1 34410 Caalolu / stanbul
Tel: (0212) 513 59 68 - 244 41 60
Tel-Faks: (0212) 243 17 27

Bilmeyen ne bilsin O'nu bilenlere selam olsun!

Yunus EMRE
NSZ
Bu kitapk, Akam Gazetesinde 14-17 Ekim 1968 tarihleri arasnda "Ortann
Solu" denen akm eletirmek zere yaynlanan drt makalenin geniletilmesiyle
ortaya kmtr.
Buna girimemde asl sebep, makalelerin yaynlanmasndan sonra eitli
evrelerden gelen dilek ve srarlardr.
Drt makale iinde bence, "Osmanllarda Kapitalist Dzene Neden Geilemedi?"
adl mekale esastr. Ve ilerde belgeleriyle ayr bir kitap halinde yaynlanacaktr.
Elinizdeki u kitapkta, Osmanl ve dolaysyla Cumhuriyet dzeninin nasl
yabanclatrlm bir dzen olduunu ve bunun sonularn zet olarak
aklamak istedim. Bana gre, dzenin yabanclatrlmas ile bugne kadar
gzlediimiz batlamak zde grnmektedir. Bu ters den hareket karsnda,
byk halk ynlarnn kendilerini savunma cephesi giderek kurulmutur. Ve bu
cephe slamc olarak ie dnk ve kapal olmaya itilmitir. te bu ikilemenin
getirdii sonular da aklamakta yararlk grdk. Anlatmak istediim de budur.
Bu kk kitabn balangcnda okuyucuyu yoracak bir anlatmla karlalabilir.
nk, bu blm byk lde, uzun tarihi bir srecin aklanmasnda, bir ilk
yaklam zet olarak verir. Eer okuyucu, sabrl olabilirse, daha sonraki
blmlerde dmlerin bize gre olan zmn bulacaktr. zmlemeye
alrken, tarihi yourmak isteyen kii ya da gruplarn tarih iinde nasl
yorulduklarn da gstermek istedim. Ama, bu arada baz kii ya da guruplar
knamak deildi. Ancak kullanmaya altm metod, aklanan sonular
getirdi.
Kitapk hazrlanrken hoca olarak, dost olarak hsan Ada, Prof. Dr. Tark Zafer
Tunaya, Do. Dr. Halil Sahilliolu, Nurkalp Devrim, Dr. Mahir Kaynak, Dr. A. S.
Akat, Mehmet Gen, Hseyin zdeer, Enver Merili ve Tekta Aaolu'nun konu
zerinde tartmalarda ve belgeler hususunda deerli yardmlar olmutur.
Kendilerine teekkr ederim. Fakat burada mevcut iddialarn meydana getirdii
btnn sorumluluu elbette dostlara ait deildir.
Eer bu kadar ile, Trkiye'de halen mevcut cephe, snf ve bamszlk
meselelerinin anlalmasna, ancak ana baz izgilerle yardmm olursa bu, mutlu
kii olmama yeter.
dris KKMER

SUNU
Dzenin Yabanclamas nc basksn yapyor...
Kimin "sac", kimin "solcu" olduunu anlamak iin bir turnusol kad idi,
Dzenin Yabanclamas...
Bu gn de bu zelliini yitirmeden koruyor... Ve ilgintir, giderek daha ok
ihtiya duyulmakta dris Kkmer'e. dris Kkmer'in salnda anlam
deerlendirilmeyen grleri, bu gn deiik siyasi yelpazelerde deiik
biimlerde ifade edilmekte ve politik hayatta kullanma sokulmaya
allmaktadr.
dris Kkmer'in 1969'da ok etkisi yapacak tezleri neydi? Bu tezler bu gn de
ok etkisi yapabilir mi? dris Kkmer 1969'larda demiti ki;
1) Trkiye'nin "solcular gericidir. retim glerinin gelimesinden yana
deillerdir, tek merkezli, yukardan aa otoriter bir rgtlenmenin
savunucusudurlar. Halk ynetilecek sr olarak grrler.
2) Trkiye'nin ilericileri "sa"cenahta grlen geni slamc halk kitleleridir.
Onlara bu nitelii kazandran, onlarn deimeye ve gelimeye, dnmeye
ak olan sosyal, ekonomik istekleridir. Bu istekler retim glerini
gelitiricidir, toplumdaki monolitik iktidar yapsn atlatc ve oulcudur.
3) 1960 Anayasas gerici, antidemokratik bir Anayasadr:
4) Bu Anayasa'daki Milli Gvenlik Kurulu antidemokratik bir oluumdur.
Sivil iradeyi, askeri monolitik, antidemokratik topak bir gce mecbur
edicidir. OYAK vb. giriimlerle ordu yrrlkteki mekanizmaya uyumlu
hale getirilmektedir.
5) Trk Milli Kurtulu Sava antiemperyalist deildir. Bir Trk-Yunan
savadr.
6) Yakn dnem tarihinin yeniden yazlmas gerekecektir.
7) Trkiye'de "sivil toplum" ilikilerinin kurulmasnn nndeki engeller
Trkiye'nin ilerici olduu sanlan gleridir.
8) Trk halknn demokratik yaam seebilmesinin nnde genetik engeller
olabilir. nk yzyllar boyu srekli merkezi, topak bir iktidar gcnn
nnde "teba"ve "kul" olagelmi insanlarla demokrasi kurulabilir mi? Bu
nitelikteki bireyler demokrasiyi isterler mi? te, dris Kkmer'in
Dzenin Yabanclamas''nda ve sonraki dnemde iledii tezler...
Bu tezlerden dolay Kkmer'e aka ilan edilmeyen "ambargo" konuldu.
Eletirmek yerine grleri yok sayld. Kkmer "yalnzlkla" cezalandrlmak
istendi.
nl kitab Dzenin Yabanclamasnn ksa zamanda biten birinci basksndan
sonra, ikinci basksn yapmak iin youn basklarla karlat Ancak
Kkmer bu ikinci basky yaamnda yapmad... Yaptrtmad.
stelik byk maddi skntlar ekmesine ramen...
nk, Dzenin Yabanclamasnda "nelerin yaplmamas" gerektiini ortaya
koyduktan sonra, bu aamay am, "nelerin yaplmas" gerektii konusundaki

can alc sorularn sormu ve bu sorularn cevaplarn vermek iin almalarna

balamt. Balanan alma lmne kadar srd. dris Kkmer'in
piyasalardan yok olan Dzenin Yabanclamas kitab giderek nlendi, ak
artrmalara konu oldu, hem de zerinde almaya balad kitab byk bir
merakla bekleniyordu..
Bu arada dris Kkmer, dnem dnem, Milliyet'te Ali Gevgilili'nin ynetiminde
akoturumlara katlyor ve merakllarn merakn hakl karacak birbirinden
prltl grler ileri sryor, ayn zamanda da kuyrukluyldz gibi arada bir
yazd yazlarla dnce ve siyaset hayatnda izlenebilirliini koruyordu.
te elinizdeki kitap, "dris Kkmer Btn Eserleri" dizisinin ikinci kitab.
Dzenin Yabanclamasnn nc basksnn daha ncekilerden bir fark var;
dris Kkmer'in Dzenin Yabanclamas'na yaplan eletirilere verdii
cevabn da bu kitapta yer almas...
Dzenin Yabanclamasnn gnmzde "sivil toplum projesi" ve demokrasi iin
ura verenlere nemli katklar salayacan umuyoruz.
Ycel YAMAN

Contents
NSZ ...............................................................................................................................................4
SUNU ...............................................................................................................................................5
TRKYE BATILAAMAZ! ............................................................................................................8
Batda Kapitalist Kurumlarn Ortaya k ...................................................................10
OSMANLILARDA KAPTALST DZENE NEDEN GELEMED...................................17
ORTANIN SOLUNDA PAALAR VE ABDLHAMT ...........................................................32
SON BROKRAT PAA'YA SORULAR VE STRATEJK PULARI ...............................50
DEVLETLK (lkel Birikim) ....................................................................................................56
OSMANLILARDA KAPTALST DZENE GELEMEM VE BROKRATLAR LE
ORTANIN SOLUNUN DEM ..............................................................................................94
NSZ .............................................................................................................................................94
TRKYE BATILAAMAZ ...........................................................................................................95
OSMANLILARDA KAPTALST DZENE NEDEN GELMED ...................................100
ORTANIN SOLUNDA PAALAR VE ABDLHAMT .........................................................108
ORTANIN SOLUNDA SON PAA'YA SORULAR ................................................................115
DZENN YABANCILAMASI HAKKINDA ............................................................................124
DRS KKMER KAYNAKASI .........................................................................................137
DRS KKMER ZERNE YAZILANLAR KAYNAKASI ............................................141

TRKYE BATILAAMAZ!
Sait Halim Paa yle diyordu:
II. Sultan Hamid dnyaya gelmemi olsayd, yine kendi adalar bir Sultan
Hamid'in meydana gelmesine sebebiyet vereceklerdi 1.
Yine Sait Halim Paa'ya gre, Merutiyetin, toplumun sosyal determinizm
kanunlarna tabi olmas arttr. Bir milletin siyasi ekli ve faaliyeti ancak ve
ancak tarihi ile, mazisi ile, tabi olduu sosyal ve siyasi usullerle ortaya kari.
Benzer grlere, Trkiye'de, Doucu-slamc akmn balca temsilcilerinde
rastlanabilir (M. Akif bunlar arasndadr). Bu akm, son yz yl iinde Osmanl
Toplumuna yn vererek onu kurtarmak amacnda olan iki ana akmdan biridir.
Dieri Batc-laik akmdr. Bu sonuncu akm tarihi gelime iinde, slamc akmn
szde ve devaml anti-tezidir. Batc akmn nemli yan, gerek bir tezin
kmasn nleyen bir akm olarak gzkme- sindedir. Gerek Doucu-slamc ve
gerekse Batc-laik akmn alt gruplar da vardr (Trklk, vs. gibi). Trkiye'de
halen her iki akm da birbirine kart dm bir halde yaamaktadr. Bunlar
arasndaki kavga ya da srtme hem Osmanllarn son dneminde ve hem de
Cumhuriyet dneminde halk iin bir kurtulu yolu getirememitir. Bununla
beraber, Sait Halim Paa, Mehmet Akif gibi slamclar kendilerine ilerici denen
Batlama yolunu seenlere (Tanzimatlara, Yeni Osmanllara ve Jn Trklere,
C.H.P.'ye vs. ye) gre daha tutarl grnyorlar. Ve bu bakmdan
saygdeerdirler. Batc-laiklerin, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde iktidarda
iken yaptklarna, getirmeye altklar kurumlara bakarsak unlar gryoruz:
Batclar, batlaalm derken Bat'nn zellikle askeri, siyasi, eitim ve baz kltr
kurumlarn aktarma yoluna gitmiler, bu arada laiklii bir kurtulu ilkesi olarak
grmlerdir.
Batnn ok uzun sren tarihi bir geliim ile ancak vard kapitalist dzen gibi
bir dzenin yaratlmasnn i ve d olanann kalmad bir lkede, Jn
Trklerin istedikleri gibi burjuvalar yaratlamayacakt. Bat'nn ekonomik
yapsna has, onun giderek ortaya kard kurumlar taklit etme yoluna
girilebilirdi ancak. Bylece batl anlamda bir "Civil Toplum" kurulabilir sanld!
Oysa bu ynden batlama, yabanc bir sosyal sistemin, giderek emperyalist
olacak kapitalizmin ekonomik taban zerindeki ideolojisine, onun karlarna
uygun bir ortam yaratabilirdi. Nitekim de yle oldu. Kapitalizm kendisine ak bu
ortamdan kolaylkla yararland. Kapitalizm karlar iin kendine has yoldan
Trkiye'ye rahata girdi. slamclar ise, islam kurumlarn yaatmak ve batnn
stn tekniini ekonomik hayata uygulamak isterlerken, batlama hareketini
"takliti", "kopyac" olarak niteliyorlard. slamc denen akm, dini klna
ramen, baz snflar, daha dorusu baz retim gc sahiplerinin ideolojisini
biimlendiriyordu. Fakat ilerde gstereceimiz gibi, bu akmla bir doktrin
erevesine sdrlmak istenen geni kitleler olacakt ve bunlara dayanarak,
onlardan yararlanarak iktidara gelenler de olacakt! Bat'da devletin snfsal
yaps aka grlebilir. Oysa, tarihi oluum iinde smfsal yaps aka
grlemeyen bir devlette, batc-laik grup, ortaya kan anarik ortamda iktidara
konabilen brokratlard. Osmanl koullar altnda gelien bu brokratlar, bir
snf olamyordu. Ellerine geirdikleri artk rn tekrar retime yatrarak bu
1

T. Zafer Tunaya, islamclk Cereyan, s. 56. Bununla beraber Sait Halim Paa sonra ttihatlara karp bozulacaktr

yoldan bir artk rn elde edebilecek snfa dnemiyorlard. Belki ilerinden

tekil olarak bazlar bunu yapyordu. Fakat grup olarak hayr. retim arac gc
sahibi olmadan ve giderek bu sahiplii salamlatrc ve retim glerini
gelitirici st yap kurumlar ortaya kmadan artk rnn bir ksmn devaml
alabilmenin olana yoktu. Bu ilikilerle batclar grubu, aydn kesimini temsil
eder grnseler de, halkla, hi deilse baz snflarla tamamlaan organik bir
balant kuramayacaklard. Ve gerekte oklukla halka kar debileceklerdi.
te bu batc grup, zaman zaman ele geirdikleri iktidarda olsunlar, muhalefette
olsunlar, batdaki kategorik tarihi gelime modeline ters den bir ynde
yrmek zorunluluu iinde batlamaya almtr. Batc akmn bu
zelliklerini, bat asndan bakarak deerlendirdiimizde, onda batnn
karlarna arac olmak durumuna dm bir akm niteliini buluruz. Bat
gelimesi iinde szde bir akmdr bu. Fakat Trkiye'ye has zellikleri, sebepleri
elbette vardr. Osmanl ve Trkiye tarihine has bir anlamda brokrat olarak
kabul edeceimiz bu grup, retim glerinin daha sratli geliimini engellemitir.
Hatta baz dnemlerde (zellikle Tanzimat'ta) aka, retim glerinin
azalmasna, hatta tasfiyesine dahi sebep olmutur. Batc akm bu yoldan:
a)
Hem doucu-slamc, hatta halk diyebileceimiz akm iinden gerek bir
snf hareketinin domasn engellemitir. Ve bununla;
b)
Hem de mevcut dzenin temelden reddi (negation) ne gidebilecek bir
oluumun gelimesini devaml olarak engellemitir. Bu tarihi bir misyondur.
Kanma gre, Trkiye'deki snf meselelerinin anlalmasnda anahtar bu
noktadadr. nk;
Bu iki-aklinin (batc-medeniyeti-laiklik ile doucu-slamclk) ekimesi
kanlmaz olarak tali ve daha ok ideolojik kurumlar zerinde sregelmitir. te
bu tali ekimeler zaman zaman son derece iddetli de olmutur. Temel
elikinin belirlenmesini ve zmn gnmze kadar engelleye gelmitir. te
bu engellemedir ki, ister istemez sonunda, kapitalizmin Trkiye'de kar
salamasn kolaylatrmtr. Hatta yine, bu tali kavga ile baarlan engelleme,
Mustafa Kemal ve arkadalarnn Kurtulu Sava'na ramen, Trkiye'nin,
kapitalizmin kskacna tekrar girmesinde rol oynamtr.
Diyeceim ki, Trkiye kapitalist olmadan Batlaamaz. Ve dolaysyla, Batclarn
istedii gibi laik de olamaz. Gerekte Batdaki gibi kapitalist (Japonya dahil) bir
lke olamad srece ' (ki bunun olanaklar artk tarihi olarak yoktur), diyeceiz
ki: Bugn anayasas, adalet mekanizmas, laiklik ilkesi NATO'su ve ikili
anlamalaryla olsa da; Osmanllarn son dneminde ve Merutiyet'te olduu gibi
halifelikle olsa da2 bugn mevcut dzenin ekonomik temelinin ok farkl olaca
dnlemez. Ve buna bal olarak byk halk ynlarnn kaderi de kkl
biimde deiemez. nk, hilafet gibi, laiklik de siyasi, hukuki, askeri ve eitim
kurumlar da sebep olmaktan daha ok sonuturlar.
Fakat bu, onlarn ayrca temele etki yapabilecek derecede sebep olmalarna engel
deildir. Baz hallerde bu etki ok nemli de olabilir. Nitekim, onlarn bu etkileri,
Osmanllarn son yzyl iinde ve Cumhuriyet dneminde, yukarda deinildii
nk islamiyette zekt kurumu snf egemenliine engel deildir. Profesr Seyyid Kutub'un "Zekt Vergisi... Bu
farz, daimi bir nizam dahilinde servetin aslndan her sene yzde ikibuuk (%2,5) ile yzde bee (%5) kadardr". (slam
ve kapitalizm atmas) dedii vergi, eer uygulanabilirse, kamu otoritesinin karmad bir sosyal adalet arac
olabilir.
2

gibi temel elikinin ortaya kmasn ve belirlenmesini engelleyici rol

oynamlardr. Ancak, bu roln, Osmanllarda ve Cumhuriyette nem
kazanmasn, ekonomik gelimeyi engelleyici olmasn, iki hsusa dikkat edince,
kolayca anlayabiliriz. Bu engelleyici rol:
a)Bat kapitalizminin bu rol destekleyici koullar altnda oynanabilmitir;
b)Aka bir snfsal yap gstermeyen ve esas olarak isel sebeplerle anariye
dld zaman, adeta havada asl gibi duran devletin, batc-laik brokratlar
tarafndan
ele
geirilebilmesinde
(kaplmasnda)
ve
kullanlmasnda
oynanabilmitir3.
Sz edilen siyasi, hukuki, askeri, dini vs. kurumlarn temele kart etkisine
ramen daha ok temele bal birer sonu olduklar kabul edilecektir.
te aada, nce, zet olarak bu daha ok sonu oluun nedenlerinin
aklanmas gerekiyor. Ancak bu aklamadan sonradr ki konumuz, Batlama
akmnn yeni kl ile ortann solu ad altnda 1965'te ortaya kan biimine
gelecektir.
Batda Kapitalist Kurumlarn Ortaya k
Osmanllar Batnn stnln daha l6.yy'n ikinci yarsndan itibaren grmeye
balamt. Daha sonra ona kar kabilme aresini Batnn baz kurumlarn
almaya heves etmekte aramlard. Bu kurumlar, askeri, siyasi, hukuki ve
eitime ait olmak zere, zaman iinde gelien kapitalizm denilen sosyal sisteme
has idiler. Bunlarn ortaya kmas, glenmesi, deimesi, sermaye mallarna
sahip kapitalist snfn ortaya kma, glenmesine balyd.
16. ve 17. Yzyllar, kapitalizmin merkantilist denilen aamasnda nemli bir
dnemdir. Bu dnemde burjuvazi, tarihi arenada gittike glenen, daha
dorusu biriken sermayenin sahibi bir snf olarak grnyordu. te bu snf,
sermaye birikimi ile ortaa feodalite dzeninde gedikler aarak onun kapitalizme
dnmesine yol amt. Feodalite dzeni iinde daha nce ortaya kan
burjuvalar, lkeleraras ticaretle birlikte (lonca sistemi yannda) snai imalat da
gelitirerek sermaye birikimini artrmaya balamlard. Bu daha ok ticaret
sermayesi ve tefeci sermayesi idi. Fakat bu birikimin kapitalist nitelikte bir
birikim olabilmesi ve daha byk lde devam, feodalite dzenine ait kurumlar
yznden kstekleniyordu.
Peki, kapitalist gelime, feodalite kurumlar ile neden uyumuyordu? Bilindii
zere, her dzende retim yaplmaktadr. retim belli bir teknolojik seviyede
retim aralarnn (toprak, ilkel madde, alet, makine gibi) emek tarafndan
kullanlmasyla yaplr. Emein ve bu aralarn tmne, mevcut teknolojik seviye
ile birlikte retim gleri denilir. Belli teknolojik seviye zerinden yaplan
retimde, bu aralarla insanlar arasnda insan davranm etkileyen ilikiler
vardr. Ayrca toplum yeleri arasnda da belli ilikiler vardr. retim ilikileri
denilen bu sonuncu ilikilerin durumu, bize retim aralarnn halkta nasl
blldn yani retim aralarnn kimlere ait olduunu ve buna bal
olarak da elde edilen rnlerin halk arasnda nasl blldn gsterir.
Batda belli bir birikimden sonra, snflar arasnda nisbi bir g dengesi kurulduunda devlet mekanizmasnda geici
bir bitaraflk, snflarst imi gibi bir durum belirebilir. Oysa dzen aslnda kapitalist niteliini devam ettirmektedir.
Ve emekiler ar basmaya baladnda, faistlerin kapitalist tabana bal kalarak iktidar kapmas mmkndr.
3

u halde, herhangi bir dzende retim ilikilerinin temelinde, retim glerinin

belli seviyesine dayanan, retim aralarnn mlkiyet ekillerinden herhangi
birini bulabiliriz. Tarmsal retimin esas olduu feodalitede asl retim arac olan
topran mlkiyeti, kapitalist sistemde ise sermayenin mlkiyeti insanlar aras
ilikileri belirleyicidir. Bir toplumda esas retim aracna sahip olanlar, retim
yoluyla elde edilen artk rne de sahip olabileceklerdir. Bu karlarn bilincine
varan egemen snflar onlarn korunmasna yarayacak ideolojik kurumlar
devaml olarak kurmaya, bu yapya uygun den mevcutlar yaatmaya
alacaklardr. Aslnda kapitalizm geliirken bu kurumlarn bilinli kurulmas
art da deildi. retim glerinde gelime, toplumda bu kurumlarn kurulmas
ynnden itici olacaktr. Onlarn barndan domasna sebep olacaktr. Bu
kurumlar genel olarak nnde sonunda kime kar olacaktr? Bylece retimin
artrlabilmesi iin sahip olmayanlar mevcut koullar altnda szleme yapmaya,
daha dorusu koullar kabul etmeye zorlanacaklar dr. Bu zorlamay, birey
"iine doduu", byd toplumda kolayca gremez phesiz. Grmenin de
koullar vardr: retim ilikilerinin retim gleriyle karlkl karmak
durumu, bize snf egemenliini, sz edilen egemenliini sz edilen zorlamay
grebilmenin ve snf atmasnn seviyesini gsterecektir.
Bylece zaman iinde, egemenler lehine gerekli kanunlar yaplacak; adalet
mekanizmas bunun emrine verilecek, polis, ordu, eitim buna gre
biimlendirilmeye allacaktr. Eskiden kalan kurumlar bu hizmeti kabul
edecek ya da bu role uyacak biimde deitii lde geerli olacaklardr.
(Douundan ikiyzelli yl sonra Romann resmi dini olan Hristiyanlk ortaa
koullarna uyabilmi, daha sonra kapitalizm tarafndan da kullanlmtr.) Bu
yoldan egemenlerin karlaryla elien kurumlar kaldrlacak, yasaklar
konacaktr. Gerekli siyasi, hukuki, askeri, vs. kurumlar da egemenlerin
karlarna hizmet ederken ve mevcut retim ilikileri iinde geriye, temele doru
kar etki yapabileceklerdir. Fakat bu st kuramlarn fonksiyonunun ayrca uzun
ya da ksa bir dnem otonom olabileceine daha nce deinmitik. Bu
otonominin srd zaman aral (lag), sonra kapanabilir, kurumun otonomisi
kalkabilir ve temelle baml olabilir4. Bu bamll ulusal seviyede
gremediimizde uluslararas seviyede rahata grebiliriz.
te bu kurumlar bir sre retimin, daha dorusu retim glerinin gelimesini
salayabilir. Fakat yeni bir gcn gelimesi karsnda, onu engelleyici olabilecei
kabul edilen genel bir kuraldr. Aada ikinci blmde Osmanllarn kapitalizme
neden geemedii anlatlrken gsterilecei gibi, retim ilikileri yeni bir gcn
ortaya kmasn devaml olarak engelleyebilmektedir. Bu batdaki kapitalist
gelimeye benzememektedir. Nitekim feodalite kurumlar, burjuvalarn sermaye
birikimini ve daha byk retimi engelleyici, daha dorusu feodalite dzeninin
kapitalist dzene dnmn, baka bir deyile, gelien retim glerinin
gerektirdii yeni sosyal organizasyonuna dnn kstekleyici olmutu.
Fakat kapitalist snfn gelimesini durduramamt. Bugnn balca bat
kurumlarnn kk, batda bu tamamen durdurucu olamayan kstekleme ile
beliren elimeden domutu. te bunu anladmzda, bizdeki batlama
hareketinin batdaki anlamda nasl kksz olduu aydnlanr.
Bu otonomiyi bir blge ya da lke seviyesinde deil de uluslararas seviyede ele aldmzda yine de bir temelle
bamll gzleyebiliriz. Nitekim Tanzimat'tan beri Trkiye'ye has brokratlarn politik otonomisi bu adan ele
alnmaldr.
4

Ortaa feodalite dzeninde, topraa sahip feodaller egemendi. Bu feodallerden

biri de krald. Fakat kral dier feodaller zerinde tam egemen deildi. Ayrca
kilise (papalk) de dini feodalite olarak egemenlie ortak idi5. Topra, topraa
bal serf denen kyller ileyerek retim yaparlard. retim genel olarak Pazar
iin deildi. Krsal feodal blgede, tarm retimine yarayacak kk imalat
kesimi de vard. Yani krsal blgeler kapal ekonomi niteliinde idi. ehirlerde
lonca zanaatkarlar ayrca sanayi imalat yaparlard. Lonca kurallar, retimin
miktarn, kalitesini, fiyatn, meslek semeyi ve eitimi snrlamt.
Daha ok mbadele merkezlerinde, uluslararas ticaretin yapld yerlerde
kurulup byyen ehirlerde ticaret ve tefeci sermayenin sahibi olarak burjuvalar
ortaya kmt. Bunlardan bir ksm, zamanla kredi Verme yolu ile lonca
sistemini etkisi altna alacak; krsal blgelerde ev sanayiinin kurulmasnda
barol oynayacak; sonra ev sanayiinden, bir iyerinde ok miktarda kol emeini
bir araya getirip manfaktr (imalathaneyi) gelitireceklerdi. Bu yoldan da
verimlilik artacakt. Bu oluumda sermaye zel elde toplanrken, emek gcn
satanlar miktar olarak artacakt. ehirler bakmndan en ilgin gelime, belediye
rgtnn kurulmasdr. Belediye rgtnn st kuruluu meclisleridir. Bu
meclislere ehirde oturan soylularn, ruhbann, eitli zanaatkr loncalarnn,
ticaret ve imalathane burjuvazisinin temsilcileri, snflar olarak katlrd. Bunlar
arasnda da atmalar vard. ehirlerin belediye rgtnn silahl muhafz ya da
askerleri de meydana gelmiti. Bu g, hem ehrin i dzeni ve hem de civar
feodallerin basksna kar kullanlacakt. Nihayet bu ehirler gelitike
otonomilerini artracak, bazlar bamsz cumhuriyetlere dnecekti.
Burada iddia edeceiz ki, batda bu bamsz ehirlerin ortaya knda en
nemli etken udur: Feodalitenin iine kapal niteleri btn Avrupa asndan
anarik bir paralanmay gsterir. Avrupa'da feodal retim ilikileri, merkeziyeti
olmaya elvermeyecekti. Merkezi teokratik mutlak krallklar, ancak burjuvalarn
tarihi arenada rol oynamasyla, yeni feodalite dzeninin bozulmaya balamasyla
ortaya kabilecekti. te merkezi krallklarn ya da merkezi mutlak otoritenin bu
yokluudur ki, ehirlerin byrken selflere, kyllere de melce olan ekonomik
otonom ehirler haline gelmesine sebep olmutur. Oysa Osmanl retim
ilikilerinin merkezi devleti bu gibi otonom tccar ehirlerin ortaya kmasna
engeldi. Buna ileride deineceiz.
Kilise kurallar feodalite yararna, serfler ya da kyller aleyhine olduu iin
zaman zaman gelien kyl isyanlar hem feodaliteye ve hem de katolik kilisesine
kar ynelmiti. ehrin belediye meclislerinin, krallara, feodallere ve onlarn
ideolojisine kar direnmeleri, krallk apnda genel meclisleri (parlamentolar,
Etats Generaux) yaratacakt. Douda benzeri olmayan byle bir gelime ile ortaya
kan bu kurullar, giderek burjuvalarn politik arenas haline dnecekti.
steklerini orada ileri srecek, gereinde ihtilal hareketlerini orada
balatacaklard. Ortaan byk ehirlerini ssleyen belediye binalar ve hatta
byk katedrallerin balcalar belediye rgt tarafndan yaplmtr. Bu dahi
nemli ehirlerin ekonomik gcn gstermektedir. Avrupa'da gzken mahalli
idarelerin kayna, bu ehirlerin ynetiminde bulunabilir.
Kilise bunu, hem ortaan retim dzeninde, mevcut teknolojik seviye ile elimeyen, dzene uyan dini kurumlan ile
ve hem de bu kurumlarn ksmi otonomisine dayanarak toplad servet birikimi ile salayabilmekteydi. Kilise,
manastrlar ile byk topraklara da sahipti. Bu deyile kilise, dini feodaliteyi temsil ediyordu.
5

Blgeler arasnda gmrk duvarlar sk idi. Kilisenin, dzene uyan, yani feodal
retim ilikilerini pekitiren, feodallerin toprak zerinde ve onu ileyenler
zerinde egemenliini salayan dini ideolojik kurallar vard. Fakat egemenler
olarak, kral, feodaller ve feodal kilise arasnda snf ii elikiler de vard.
Burjuvalar bu elikilerden yararlanacakt.
Kral, feodalleri tabi klmak ister, feodaller buna direnirlerdi. Feodaller ehirleri
tabi klmak ister, ehirler buna kar direnirlerdi. Papalar btn feodal dzenin
merkezi olmaya alr, krallar tabi klmak ister, krallar buna direnirlerdi; kyl
isyanlar, bu katolik kiliseye, feodaliteye direnme biiminde grnrlerdi.
te bu koullar altnda, burjuvalar elinde sermaye birikiminin daha da
artabilmesi ve bu servetin feodaller, krallar tarafndan gasp edilmemesi iin bir
sr baka koul da gerekliydi.
a) Daha byk imalat yapabilmek daha dorusu daha fazla meta retimi
yapabilmek iin daha byk i piyasa genilii salanabilmeli idi. Bunun iin i
gmrk duvarlar kalkmal idi. Krsal tarm kesiminde, manfaktr iin gerekli
ilkel maddeler (yn gibi) retimi gelimeliydi. Bunun iin iftlikler bymeli,
kapitalist nitelik kazanmalyd. Bylece, krsal blgelerle manfaktrn
tamamlamas salanmalyd. Burjuvalar bu tip iftliklerin gelimesini zaman
gelince tevik edecekti. retimi kstlayan lonca sisteminin kurallarna bal
kalnmamalyd. piyasa da kar korunmalyd. Darya daha ok satabilmek
ve altn, gm biiminde servet ithal edebilmek iin de dardan da ucuz ilkel
maddeler salanabilmeliydi. Smrgecilik lkeyi zenginletirecei iin denizar
ticaret (aslnda byk lde yama, esir ticareti) kral tarafndan korunmalyd.
Bunun iin gereken tekelci d ticaret imtiyazlar verilmeliydi. Bunlar
merkantilist denilen sistemin gerekleriydi. Gariptir ki, serbest ticaret doktrinine
doru adm, bu merkantilist devlet himayecilii gerekliliinden tek yanl olarak
atlacakt.
b) Balangta burjuva imalathanelerinde ucuza altrlan iiler daha ok
kyleri terk edip kaan serflerdi. Bunlar topraa balayan feodalitenin siyasi,
hukuki kurallar kalkmal; bu insanlar "hr insan" olarak lke iinde hr
dolaabilmeliydi.
Yani burjuvalar, kylden gelmi ve birbirine rakip isizler ynndan istedii
kadarn ucuz olarak ie alabilmeliydiler. Bylece, retim maliyetini drerek
artan kr ile sermaye birikimini hzlandrabilmeliydiler. Bu da seyahat ilkesini
douracak, daha dorusu zorlayacakt. nsanlar, bir yere bal olmakszn
ekonomik karlarn arttrabilmekte serbest olmalydlar.
Fakat daha sonra, ehirlere serfler yerine, yer yer feodalitenin yklmasyla ortaya
kan kyller gelecekti. Bunlar topraklardan kovulacak ve retim aralarndan
ayrlacakt. Aslnda bir ortaa kurumu olan serflik baz lkelerde kalkmaya
balamt (ngiltere'de 15. yzylda kalkmt). Serfler, topraa tasarruf eden
kyller haline dnyordu. Gelien manfaktur iin gerekli ilkel maddeleri
ierden salamak zere krsal kesimin de gelimesi kanlmaz oluyordu. Bu
eilim ile zellikle koyun beslemek iin kyller kovularak topraklar ellerinden
alnacak ve ortak meralar, kamu mlkii olan topraklar, az sayda gl insann
mlkiyetinde tekrar toplanmaya balayacakt (yeni aristokrasi). Burjuvalar bu
gelimeyi desteklerken iki hususu birden salayacakt:

a) Biri, yukarda deinildii gibi, ieride ilkel madde bulmak ve krsal kesimle
tamamlamak,
b) kincisi ise, topraklarndan kovulan kyller sayesinde emek gcn
dk cret karl arzeden daha fazla ii bulabilmek.
Demek ki, bir y andan retim aralar zel ellerde birikir ve temerkz ederken,
dier yandan da cret karl emek gcn arzeden bir ii snfnn doup,
giderek bymesi lazmd. Ve zel ellerde retim aralar sermayeye dnrken,
bu sermaye insanlar arasndaki ilikileri gsteren, tayin eden balca bir kurum
nitelii kazanacakt.
Krsal blgelerde kapitalist nitelikte iftlikler kurulmas, kyllerin mlklerine el
konup kovulmas, aslnda byk mlkiyet iin kk mlkiyete olan bir
tecavzd. Krsal blge ile manfaktr arasndaki tamamlama geliirken, bir
yandan krlar kyllerden temizlenmeliydi, te yandan da bir aralk kurulmu ev
sanayii de tasfiye olmalyd. Bylece manfaktrn daha da gelimesi iin i
pazar da temizlenmeli idi.
c) Kilisenin ekonomik hayata mdahalesi azaltlmal idi. Faiz meselesi nce
Protestanlk hareketi ile byk lde zlyordu. Protestanlk feodaliteye,
zellikle Katolik kilisesine kar burjuva ideolojisi olarak kyordu. Gelien yeni
glerin, burjuvalarn, iilerin ve bu arada kyllerin egemenlere kar
mcadeleleri bir sapma olarak mezhep kavgalarna dnyordu. Dini reform
hareketi gelimiti. Din ve mezhep farklar artk insanlar arasnda bir ayrma
sebep olmamalyd.6 Teokratik egemenlie kar laiklik ilkesi ortaya karlacakt.
Ortaan sonlarnda meydana kan kyl isyanlarn, ehirler ve burjuvalar
destekleyecekti. nk bu isyanlar, daha nce de deindiimiz gibi, ya Katolik
kilisesine kar ya da feodallerin btn mallarnn ellerinden alnmas ile
feodaliteye kar idiler. Ve bunlar bir programa da balam oluyorlard. (J.
Wycliffe doktrinine bal7 Wat Tyler, John Ball ngiltere'de, J. Huss
ekoslovakya'da, v.b.)
Rnesans, gelien burjuvazinin bireyci, laik grlerinin sanat dnyasndaki
geliimi oldu. Bireycilik, hmanizma hareketi iinde savunuldu.
d) nsanlarn (aslnda lke apnda politik yetkileri olmayan burjuvalarn), kraln,
feodallerin ve ruhbann yannda, baz politik haklan olmalyd. zellikle vergilerin
konma kararlarnn alnd kurumlarda, parlamento ya da genel meclislerde
kararlar etkileyebilmeliydiler. Bunun iin sz ve dnce zgrl olmal;
ekonomi, eitim, din, aile meselelerinde fert serbest olmalyd. Ksaca daha sonra
insan haklar diye adlandrlacak baz haklar bulunmalyd. Ve devlet bu haklara
dokunmamalyd. Bunun iin de burjuvalarn politikay etkileyebilmek zere rey
hakk olmalyd. Toplum iinde devlete gerei gibi katlmadan olamyorlard.
Devlete tam katlmalydlar. Belediye meclislerinde bulunmak yetmezdi.
Ekonomik zgrln sonucu olarak mlkiyet hakk zerinde durulacak ve
Bilindii gibi, Batda dine dayanan dmanlk sadece musevilere kar deildi. Hristiyanlar lirasnda mezhep farklar
zaman zaman byk katliamlara yol amt.
7
B. Kussel'a gre Wat Tyler, John Ball gibi ngiltere'deki ehirlilerin de destekledii kyl isyan liderlerini, J.
Wycliffe etkilemiti. Yine Russell'a gre Bohemya'daki kyl- enirli isyanlarnn lideri J. Huss da, J. Wycliffe'in bir
takipisidir (History of Western Philosophy). Osmanlda eyh Bedrettin hareketi, Huss'cu hareket ile ayn adadr.
eyh Bedrettin Smavna'da Papazlarla gryordu. Eer iki hareket arasnda benzerlik ve etki arayan bir aratrma
yaplrsa bu alma ilgin olabilir.
6

bunun gasbedilmeyen doal bir hak olduu ileri srlecekti. Aslnda bunun
gerisinde bir aznln (burjuvann) giderek byyecek mlkiyeti korunmak
isteniyordu. Bunun iin gerekli bir "szlemenin" yollan aranyordu.
Aslnda bunlarda, Hobbes, Locke gibi politika felsefesi dnrlerinin, liberal
politika teorisindeki deyile Civil toplum yaratma abalarnn kkleri
bulunmaktadr.
Burjuvalar bunlar kolayca elde edemeyeceklerdi. Merkantilist dzenin gelime
dnemine ancak kral ve feodaller ve kilise, ehirler ile kyler arasndaki
elikilerden yararlanarak girdiler. Bunu baarmak iin kral, dier feodallere ve
kiliseye kar mali olarak desteklediler. Bu yoldan krallk merkezileti. Kralln
toplaryla bazen atolar dahi yklan feodaller, tam denilebilecek bamszlklarn
kaybetti. Papaln krallar zerindeki gc krld. Bylece bir yandan burjuvalar
iin ksmen geni i pazar salanrken, te yandan da teokratik milli devletler ya
da krallklar kuruldu. (ngiltere, Fransa, spanya krallklar gibi).
Merkantilizmin d olanaklarndan, yani yeni ktalarn kefi ve yamasndan,
Dou Hindistan'n v.s. lkelerin tekelci imtiyazlarla donatlm irketlerle (Dou
Hint Kumpanyalar gibi) smrlmesinden d ilkel birikim salanyordu. Bu
dtan birikim oluurken, ierde de kapitalist nitelikte byk iftlik ya da
maliknelerin kuruluu ile de ilkel birikim salanyordu. Bu yeni toprak rejimini
burjuvalar desteklediler. Fakat ekonomik olarak glenen burjuvalarn, daha
dorusu zel ellerde birikmi sermayenin ya da retim ilikisinin, kral (ve
asilzadelerin) karlaryla elien ve zamanla kesinleen emirleri olacakt. Yani,
bymekte olan sermayenin sahiplii (mlkiyeti) kendi kurallarn getirecekti.
Nitekim byyen krallklarn gittike artan giderleri iin bavurulan balca
kaynaklardan biri, istenildiinde burjuvalardan alman vergilerdi. yle ise,
burjuvalar, egemenlik gcn tanrdan aldn iddia eden krallarn egemenliini
snrlamak zorunda idiler. Bunlar, demokratik denilen sz, oy zgrln elde
etmek ve parlamentoda karar, yani politik g sahibi olmakla salanabilirdi. te
bunun iin sramak zere aha kalkan burjuvalar ihtilale de bavurdular. nce,
spanya Krallna kar Hollanda'nn zenginlemi burjuva ehirleri ba kaldrd.
Uzun sren savalar sonunda 1609'da ilk burjuva cumhuriyeti kuruldu.
ngiltere'de parlamenterler uzun sren i sava kazanarak I. Charles' 1649'da
idam ettiler. Yz yl sonra Fransa'da 1789 ihtilali oldu. Bylece, biriken
sermayeye sahip olan burjuvalar, ya da retim glerinin gelimesini isteyen
toplum, giderek kapitalist retim ilikilerini pekitiren siyasi, hukuki, askeri, v.s.
kurumlar kuracakt.
Bu arada teokratik egemenlikten laiklik ilkesine geildi. Mutlak teokratik
egemenlik ortadan kalkt. Ve sermaye sahipliinin emirleri artarak devam
edecekti. Bilindii gibi devrim de gerek bir demokrasi getirmedi. Oy ve
seilme hakk btn halka deil, retim aralar sahiplerine salanyordu.
Sermaye sahipleri asl egemen snf olmaya yneldiler. (Bu arada ngiltere'de
gzlendii gibi, politik ve ksmen ekonomik g byk iftlik ya da malikne
sahibi asilzadelerle blle geldi.) nsanlar artk gittike gelien kapitalist
toplum iine doacak, orada byyecek, eitilecekti; artlandrlacakt. Bununla
Civil Toplum kuruldu, dendi! Aslnda burjuvalar, kendi snfsal egemenliklerini

ksmen asilzadelere, iiler ve kyllere8 kar, politik, hukuki bir szlemeyle

salamaya gidiyorlard9. Ancak tarihi gelimelerle bu szlemenin koullan
deiecekti.
Daha sonra birikim ve geni pazar, sanayi devrimini getirdi. Bu bir yandan
makineli ve kitle halinde retim ve te yandan da ii snfnn bir gecikme ile
bymesi demekti. Fakat byk apta sermayenin ieride olduu kadar, darda
da yeni emirleri (siyasi, hukuki, askeri, v.s. alanlarda) olacak demekti. Bu
yoldan, bildiimiz emperyalizme gei dnemine girildi. Batda retim glerinin
daha da geliebilmesi, henz kapitalist ncesi retim dzenlerinde kalm
lkelerde metropole bal pazar tutmay, ilkel madde kaynaklarna sahip olmay
ya da kontrol etmeyi gerektiriyordu. yleyse kapitalist ncesi retim dzenindeki
lkelerde ekonomik, politik, eitim, v.s. alanlarda ibirlikiler aranmal ve
yaratlmalyd. Bunun iin, kapitalizmin baz st yap kurumlarnn benzerlerinin
kurulmas oralarda tevik edildi (Osmanllarla batl amak iin Bat kurumlarnn
alnmaya balanmasnn tam bu dneme dmesi, bir rastlant deildi elbet).
Kapitalizm bunu yapacak i gruplar da (Osmanllarda olduu gibi) buldu. Bu
arada kapitalist lkelerde sanayi devrimiyle byyen fakat fakirleen ii snf,
kendi varl iin kapitalizmin emirlerine kar klar yapt. Baarl
saylamayacak devrim denemelerine giriti. Ve nihayet iiler, kapitalist dzenin
esasta temeline dokunmakszn baz kazanlar, tavizler alarak10 kapitalizmle
byk lde tamamlatlar. Bu tamamlama ile iiler snf bilincinden
uzaklarken, tamamlamann maliyetini ksmen kendileri ykleniyorlard da.
Fakat asl maliyet ya da yk smrge,yar-smrge halklar zerine yklyordu.
Yani gittike byyen ii snfnn talepleri, smrgelerden yaplan istismar ile
nisbi olarak karlanabilir oluyordu. Bylece Batda snflar ve gruplar arasnda
geici ve nisbi bir denge kuruluyordu. Devlet sanki toplumdaki snflardan ayr,
otonom, bitaraf, snflar st imi gibi duruyordu. Kapitalistler imdilik bunu
baarm gzkyor. Aslnda mlkiyet ve snf meselelerini, geici olarak
smrge ve yar smrgelere ihra etmi bulunuyorlar. Buradaki nisbi dengenin
geici olduunu kabul ediyorum. nk dou blokunun bymesi ve az gelimi
lkelerin ekonomik bamszl kazanmalar iin smrgecilie kar verdikleri
savalardaki baarlar, kapitalist lkelerin onlara ykledii maliyetten
kurtulmalarna sebep olacaktr.
Mehmet Akif, stiklal Mar'nda yle demiti:
"Medeniyet dediin tek dii kalm canavar?"
Smrge ve yar smrge milletlerin kurtulu savalar ite bu canavarn diinin
sklmesine ynelmi savalardr. Bylece kapitalistlerin emperyalizm yolu ile
dar ihra ettikleri snf meseleleri geri gelecek, yani emperyalizm geri tepecek ve
nisbi denge bozulacaktr. Nitekim halen batda gzlediimiz rahatszlklar, bu geri
dnn iaretleridir bence! (Mali kriz ve renci hareketleri gibi. Bunlarn tali

ngiltere'de bamsz kk toprak sahibi kyller hemen hemen de kalmamt.

egemen Fransz burjuvazisi 1791 'de, iilerin birlemesini (koalisyonunu) "hrriyet ve insan haklar bildirisine
kar suikast" olarak niteliyordu. ngiltere'de birleme yasaklan iilerin zoruyla 1825'de kaldrld. A. Tocqueville
gibiler, daha sonra, kar glerin gerekliliini denge iin istemek zorunda kalacaklard.
10
Mutlak fakirleme deilse de nisbi fakirleme devam edecekti.
8

9Yeni

sebeplerini, snf
koyabiliriz.11

meselelerinin

geri

dn

ortam

iinde

ancak

yerine

te iilerin kapitalistler yannda parlamentolara girmelerine kadar oluan bir

geici nisbi dengeye dayanan dzen, batda "Refah Devleti" deyimiyle anlan
(aslnda eitli kategoride smrge halklar srtndan) kapitalist lke iilerini de
sistemle tamamlatrmay salayan dzendir.
Bu arada kapitalizm niteliini deitirerek uluslararas tekelci kapitalizm'e
dnt. Tekelci kapitalizm ile emperyalizm12 birbirinin sebep ve sonular
olagelmilerdir. Tekelci emperyalist kapitalizm yksek teknolojisiyle, az sayda
byk firmalaryla karmza kar. yle ki firmalarn gerisinde endstri ve
finans kurumlarnn birlii gzkmektedir. Bu firmalara baz marksistlerce
(Sweezy, Baran, Monopoly Capital) "ok milletli firmalar" denilmektedir. Fakat
aslnda bunlar, bata Amerika olmak zere kapitalist metropollerin, dnyann
yaklak olarak 2/3'sini kontrol etmek zere eitli lkelere uzanm karmak
ekonomik egemenlik kollardr. te bu uluslararas tekelci kapitalizme ve onunla
beraber kurulmu nisbi dengeye kar, Dou Blounun ve smrgecilikten
kurtulu savalar veren az gelimi lkelerin birer kkl engel olduklarn
sylemitik. Bu kar glerin gelime sreci iinde uluslararas kapitalist
dzenin yeni nitelikte emirleri olacakt (Yabanc sermaye, NATO, ikili anlamalar
v.s. yoluyla). Bu emirler hem gelimi ikinci snf kapitalist lkelere ve hem de az
gelimi lkelere verilecekti. Bunlarn neler olduunu tartmaya gemeyeceim.
Fakat "ortann solu" hareketini deerlendirebilmek iin nce Osmanllarda
kapitalist dzene neden geilemediini, tarihin, batda gzlenenden farkl bir
sre iinde, adeta geriye doru nasl olutuunu aklamak gerekli.
OSMANLILARDA KAPTALST DZENE NEDEN GELEMED
Trkiye'de imdi anlalmaz biimde ortaya konan, "Ortann Solu" diye
adlandrlan bir akm var. te bu akm, batc-laik akm iinde yerine
koyabilmek iin, Osmanllarn neden kapitalist bir dzene geemediklerini
aklamak gereklidir.
Bunun iin nce, Bat kapitalizminin merkantilist aamasnn artk iyice gelitii
16. ve 17. yzyllarda, Osmanl mparatorluu'nun durumuna bakmalyz. Ve
hemen asl soruyu sormalyz: Osmanllarda kapitalist ncesi bir retim
dzeninden ya da biiminden neden merkantilist bir aamaya geilememitir?
Soruyu yle de sorabiliriz: Tarih, Osmanllarda 16. yzyl ikinci yarsnda ve 17.
yzylda neden sanki geriye doru ilemitir? Sorunun cevabn, imparatorluun
retim glerinin seviyesini ve bu glerin retim ilikileri iinde gelime
olanaklarnn var olup olmadn arayarak verebiliriz.
Az gelimi lkelerin bamszlk meseleleri, kapitalist alemde snf meselelerinin zm hareketiyle karlkl
balantl bir oluum dinamii iinde zlebilir gzkyor. Az gelimi lke halklar bamszlk kavgalaryla milli
retim glerini gelitirmeye doru gittike've bununla ilgili olarak kapitalistlerin retim gleri yeterli oranda
geliemezse ne olacaktr? Batda kapitalizmle tamamlaan emekiler, az gelimi lke halklar karsna kmaya
devam edecekler mi?
12
arlman'n Harun Reit'e gnderdii saatten, kilise kulelerindeki saatlere bal robotlardan, teknolojik bir ortamn
seviyesini anlayabiliriz. Evliya elebi Viyana'da bir arkadayla gezerken bir meydanda dkkanlarn nnde alr
grnen mslman klelere rastlar ve onlara para yardm yapmak ister. Arkada, bu paralarn efendileri tarafndan
klelerin ellerinden alnabileceini syleyince akamn alaca karanln beklerler ve o zaman klelere yaklanca
bunlarn makine adamlar olduklarn grrler.
11

Ksaca, Osmanllarda, Bat kapitalizmi gelime sreci iinde grdmz:

a) Krsal
blgelerle
ehirleraras
ve
uluslararas
tamamlamasyla gittike gelien l bir i blm'nn ve,

mbadelenin

b) Bu i blm ile birlikte, retim aralarnn zel mlk olarak sermaye

halinde birikimi yoluyla kapitalist bir gelimenin neden olamadn
aklamalyz. phesiz bu olanakszlk, Batdaki gibi bir ii snfnn
gelimesinin neden olamadn da aklar.
Bunun yapmadan nce hemen belirtelim ki, Osmanl mparatorluu gibi yaylm
bir lkede, isel ve dsal sebepler birbirini karlkl olarak etkilemi ise de
arlk isel sebeplerdedir.
Aklamalara, nce retim glerine bakarak balayalm:
1- Toprak, tarmsal retimde asl aratr. Fakat topra ileme ve sulama
ilerinin, ana gre ileri bir teknolojik seviyede olduunu gsterecek bir iaret
de yoktur.
2-Lonca sisteminde ve mevcut imalathanelerde (manfaktrde) kullanlan
aralarn ilkel olduklarnda phe yoktur13.
3-Emeki olarak, reaya denilen (islam ve hristiyan kleler) kyller topraa,
daha dorusu iftlere baldr (serf deil). Fakat tmarl arazideki kyller bu
topraklar bor iin rehin edebilirler, hatta topran tasarruf hakkn bakasna
satabilirlerdi. Ele alnan ada tarmda azalan getiri (randman) vard.
Bu:
a) Tarmsal retimin teknolojik yapsndan,
b) Ele alman dnemde artan nfustan (.L. Barkan),14
c) retim ilikileri iinde tarmdan alman artk rnn, yine tarmda
randman artrc, hatta okluk mevcut retim glerini muhafaza ettirici
yatrmlara tahsis edilememesinden, ve
d) Aada aklayacam mekanizma iinde ve yine retim ilikilerine bal,
bunlara katlan kar etkilerden meydana gelmiti.
Orman tahribi tarlalar ksmen geniletmiti. Fakat buna ramen, mevcut ve
giderek gelien koullar altnda topraktan azalan getiri (randman) elde
edilmesini durduramazd. Kald ki orman tahribinin erozyonla daha sonra verimi
azaltc etkisinden de kamlamazd.
Artan nfusla beraber topraklarn verimi derken, kyller ift bozup kylerini
terk etmilerdi. Bunlarn bir ksm ehirlere dolmu, dier bir ksm da (Levent,
sekban, sarc gibi) dzene bakaldrm, tagallp olaylarna girimiti15. ift
arlman'n Harun Reit'e gnderdii saatten, kilise kulelerindeki saatlere bal robotlardan, teknolojik bir ortamn
seviyesini anlayabiliriz. Evliya elebi Viyana'da bir arkadayla gezerken bir meydanda dkkanlarn nnde alr
grnen mslman klelere rastlar ve onlara para yardm yapmak ister. Arkada, bu paralarn efendileri tarafndan
klelerin ellerinden alnabileceini syleyince akamn alaca karanln beklerler ve o zaman klelere yaklanca
bunlarn makine adamlar olduklarn grrler. (11 dpnota bak)
14
ktisat Fakltesi, ktisat Tarihi Enstits'nde uzun sren aratrmalar sonunda ortaya karlan deerli iki haritada
bunu grmek kabildir..
15
Sultan III. Murat'n reayaya kendilerini koruyabilmek iin silahlanmalarm salk veren ferman, daha 16. yzyl
sonlarnda imparatorluun iine dt durumu gsterici bir belgedir. (M. Akda)
13

bozup ehirlere snanlar, eskiden beri kalabalk olan ehirleri daha da

kalabalklatrmlard. Bu ehre gelmi kyller, Batda burjuvazinin
manfaktrde ucuz bir cretle altrabilir olduu "serbest insan"a (ehre kaan
serflere ve daha sonra topraklardan kovulan kyllere) sadece emek-gc arz
edebilir bir yn olarak benzetilebilirler. Hukuken topraa bal kalan bu
emekileri kiralayc olabilecek imalathanelerden gerekten yeterli talep gelebilse
idi, mevcut isiz ordusu iinde ucuza kiralanabilirlerdi. Oysa, mevcut durumda
onlarn ancak czi bir blm imalathanelerde altrlabilirdi. Batda
topraklardan kovulan kyllerin, krsal blgeleri terk etmeden nce yoalttklar
(tkettikleri) rnler, kovulma zerine deiir sermaye, cret fonlar olarak
kullanlr olacakt. Yani birikim unsuru olacakt. Oysa Osmanllarda ift bozma
aslnda retim yetersizlii ve retim ilikilerinin retimi daraltc etkilerinden
meydana geliyordu. Ayrca ift bozanlar, genel olarak artk rn masseden
kitlelere dnecekti. Kald ki, besin rnlerinin ktl ve nisbi fiyatlarn
ykseklii, ii maliyetinin dmesine, imparatorluun dier koullar yannda,
engel olacakt. Bu ada, 17. yzyl ortasna kadar Bat'da da, ticaret ya da
mbadele hadleri gda maddeleri lehineydi. (E.H. Phelps Brown ve S.V.
Hopkins)16.
rn yaratan emekiler olarak reaya dnda bu imalat iileri ve ayrca lonca
zanaatkarlar vard.
4-mparatorlukta madenler 16. yzyl ikinci yarsnda ekonomik olmadklarndan
yava yava terk edilecekti. Genel olarak madenler 17. yzyl sonuna kadar
muattal kalacakt. Bunda mevcut teknoloji ile maden ocaklarnda azalan getiriye
(randmana) oktan girilmi olduu, buday fiyatlarnn ykseklii rol oynam
gzkyor. Osmanl altn ve gm madenleri iin, Amerika'dan Avrupa'ya gelen
altn ve gmn etkisi ayrca kabul edilebilir17.
5-Pazarlarn, panayrlarn ve uluslararas ticaretin varl, ticaret sermayesinin
varln gsteriyor. Yani, bir miktar meta retimi muhakkak vard. Yalnz krsal
blgelerle ehirler arasnda birbirini tamamlayan bir iblm ve mbadele
herhalde nemli deildi.
Bu yok demek deildi. Fakat ayrca, azalan randman, nfus art, aada
aklanaca zere, retim ilikilerinden gelen kar etkiler, kyler ile
imalathaneler arasnda mbadeleyi yeterli derecede gelitirmeye engel olacakt.
6-Eer bu mbadele genileyebilseydi, ticari ve tefeci sermaye, mevcut
manfaktr gelitirerek sanayi sermayesinin birikimine yol aabilirdi. Bu, yeni
retim gcnn belli bir artna, yeni bir snfn, sermayedar snfn (emek gc
arzederek cret alan snfla birlikte) etkili olacak bir seviyede ortaya kmasna
yarayabilirdi. Bu snfn, hem i ve hem de d kaynaklardan yararlanarak
ekonomik olduu gibi politik olarak da glenme yollarm zorlamasna sebep
olabilirdi. Burada unu hatrlamalyz: Bat kapitalizminde ilkel biriktin'in nemli
bir kayna, Hal Seferleri'nden sonra, Merkantilizimin zorlad yeni ktalarn
kefi ile birlikte, yeni ve eski dnyann nfuz edilebilen blgelerinde birikmi

16Batda

hayvan (koyun) yetitiren iftilk ya da malikaneler byrken buday retimi terkediliyordu. Fakat buday
ihrac da yasaklanyordu.
17
lerde deinilecei gibi, maden 18. yzyl balarnda devlet tarafndan iletilmeye allacaktr.

servetlerinin yama edilmesi, esir ticareti ve oralarda kurulan smr alaryla

salanan zenginliklerdi18.
Osmanllarda ift bozan ucuz emek gc arz edebilecek ynlarn varlna
karlk, hem sermaye birikimine kar den ve hem de azalan randman
bulunan tarm kesimi ile imalathaneler ve uluslararas ticaret arasnda yeterli
tamamlamaya, l bir iblmne kar den esasl engeller vard. Tarihi
sre iinde birbirine bal ve dinamik olarak birlikte ele alnmas gerekli olan bu
kar engelleri aklayalm:
7-Bir yandan, eskiden beri kalabalk ehirlerin beslenmesi g bir meseleyken,
ift bozarak ehirlere dolan kyllerle bu beslenme meselesinin zm
bsbtn gleecekti. Bu, ihracatn kslmasn tevik edecekti. Ayrca gittike
genilemek zorundaki ordu ihtiyacn karlayabilmek iin de darya besin
rnleri (zellikle buday), hatta baz sanayi rnleri ihrac yasaklanmt19. Bu
sonuncu yasaklama merkantilizmle ters derdi.
8- te yandan, dardan mal getirilmesi (ithalat) u sebeplerle tevik ediliyordu:
a)Beslenme ihtiyacn karlamak iin,
b)Merkantilist lkelerden sanayi rnlerini getirebilmek iin. nk, bu ada
Bat teknolojik olarak stn idi (unutulmasn ki, Galile bile bu ada yaamt).
Batda bilgi birikimi Hal Seferlerinden sonra hzlanmt. Batnn nisbeten
stn sanayi rnlerine bata sarayn ve konaklarn ihtiyac vard. Bu da aka
merkantilizmle ters derdi.
c)Gmrk vergisi alabilmek iin, Dou ve Bat arasnda uluslararas ticareti,
daha dorusu ithalat tevik edecek tedbirler almyordu. Buna, Bat
merkantilizminin koloni bulmak, yeni ktalar kefetmek iin zorunlu olarak at
yollar da sebep olmutu. Nitekim zellikle 15. yzylda merkantilizmin itmesiyle
yeni ktalar, lkeler bulunmutu. Bulunan lkelerin eitli zenginlik kaynaklar
ticaret yollarn deitirmiti. Bylece, uluslararas ticaret yollar Orta Dou'dan,
Akdeniz'den da, Okyanuslara kaymt20.
Yukarda sylenenler asndan bakldnda, kapitlasyonlarn bir ltuf olarak
deil, zorunlulukla verildiini anlamak g deildir. Eski ve daha sonra verilen
kapitlasyonlar iin de ayn iddiada bulunabiliriz. Fermanlarn debdebeli,
gsterili ifadelerine aldanmamaldr.
Avrupa'nn yeni ticaret yollar, nitelii deiik bir ticaret getirecekti. Bu yollar,
kapitalizmin ilkel birikimine alyordu. Aada aklayacamz gibi, Osmanl
retim ilikileri iinde, batya ve douya dor genilemi mparatorlukta kara
ordusuna dayanlm ve donanmann, dolaysyla gemiciliin gelimesi ihmal
edilmiti. Merkantilizm ve ilkel birikim bir bakma gemiciliin gelime adr da.
Btn bunlar:

Merkantilistlerin servet olarak daha ziyade deerli madenleri grmeleri kendi tarihi koullar altnda yanl
saylamazd. Deerli madenler ve para toplum bakmndan sermaye olarak kabul edilmemekle beraber, sermayenin
kiilerin elinde birikmesinin bir aracdr.
19
Ktln yaratt bu sebep iilerin ierde asgari bir geim seviyesinde maliyetlerini ucuzlatmaya ayrca sebep
olamayacakt.
20
Bilindii gibi bu deiiklikler, Venedik ve Cenova gibi tccar sitelerin snmesinde balca sebep olacakt.
18

a) Hem merkantilizme gemek zere, mparatorluk iinde de imalat sanayii ve

tarmn mbadele ile ve ktalar aras ilkel birikim
b) Hem de, Batda zellikle' d ticaretin finansmann salam ve ok krl
olmu kapitalist yan kurulular olarak, bankaclk gibi mali kurumlarn,
Sermaye piyasasnn ekirdeklerinin Osmanllarda ortaya kmasnda engeldi..
Bunlar sermaye birikimine ters den sre iindeki engellerin bir ksm idi.
retim aralar ve onunla tamamlaan mbadele ve tan aralarnn ilkellii
karsnda onlar kullanan insanlarn dnce ve inanlarn, bunlara bal
davran biimini anlamak g olmayacaktr.
9- Osmanl retim glerinin gelimesini durduran, ekonomiyi fasit daire iine
alp, bir durgunluk ekonomisi haline getiren birbirine bal, birbirini tamamlayan
sebepleri aklamaya devam etmeliyiz. Bunun iin retim ilikilerin ve ona ait
st, askeri, hukuki, siyasi, eitim v.s. kurulularn dikkate almak gerekiyor.
nk:
a) Bir yandan elde edilen rnn kimlere nasl blndn ararken, dier
yandan,
b) Devlet harcamalarnn neden gittike artmakta olduunu.ve,
c) Ekonomide deiik gruplarn ele geirdii artk rnn, tekrar daha fazla
retim iin neden kullanlmadn ve,
d) Bunlarn da kapitalist bir birikim ve iblm ile elien taraflarn
grmemiz gereklidir.
Devletin giderleri gittike artmaktadr. Bu art aklamak iin, burada nce u
soru sorulabilir: rnler kimler arasnda ve nasl dalyor?
Emekinin, retim gc olan reaya, imalat iisi, lonca zanaatkrlarnn,
yaratlan rnden, genel olarak, asgari bir geim seviyesinin stnde gelir
salamalar imknszd. Artan nfus, tarmda azalan getiri (randman) ve sonu
olarak gda maddeleri fiyatlarnn nisbi ykseklii gibi varsaymlar bile bunu
aklamaya yeter. Kald ki, retim ya da mlkiyet ilikileri bunda esasl sebep
olacakt. O halde, yaratlan rnlerden emekilere giden asgari geimlik
diliminden ste kalan artk rn, kimlere ve nasl gitmekteydi? Yani emekilerin
karsnda bir snf var myd?
Emek dnda kalan retim gleri sahipliine bakalm. nce yeterince neden
gelimediini aratrdmz imalat kesimindeki zel sermayeyi ve ona yeterince
dnemeyen ticaret ve tefeci sermayesini bir yana brakalm (madenlerin genel
olarak muattal olduunu da biliyoruz).
Bilindii gibi, asl retim arac olarak toprak Allali adna padiaha aittir. Her ne
kadar 16. yzylda ahslara ait zel mlk ya da iftlikler varsa da bunlar btn
topraklar iinde byk bir nem tamaz. Ayrca imparatorluun douda snr ve
harp blgesinde mevcut "hanedan" topraklar (Evliya elebi) da btn
imparatorluk iinde tarihi sreci aklamada ihmal edilebilir21. Allah adna
padiaha ait topraklar, has tmar, zeamet verilenlerin tasarrufuna braklm
gzkmektedir. (Aada deineceiz ki kylnn de topraa tasarruf hukuku
vardr.) Bunlar da padiaha biimi ne olursa olsun, bu tarm alanlarnda bir eit
21

Belki Eflk ve Budan da buna katlabilir.

belli miktarda vergiyi (artk rn) verirlerdi. Bu artk rn, haslardan

dorudan, tmar ve zeametlerden belli miktarda sefere hazr asker beslemek
suretiyle dolayl olarak alnrd. Yenierilerden ayr olarak, retim rgt stne
oturtulmu bu eit askeri ile imparatorluk, devaml bir yar seferberlik
halindedir. Bu hal, Osmanl devletinin asker- devlet yapsn belirtir. retime
dahil olamadan stten artk rn alan bir asker-devlet' ti bu. Artk rnden gelir
elde eden padiahn rtbe verdii gruplar vard. Bunlar:
a) Ulema (ruhban) grubu, ki bunlar eriat reten ve uygulayanlard.
b) Yenieriler, yardmc ordu kurulular mensuplar. (Bunlara giden artk
rn padiaha gidenden transfer olarak da kabul edebiliriz).
c) Tmarl sipahi, vs. dier yneticiler.
Emekiler karsnda bir retim gcne sahip olarak sadece padiah vard.
Padiah snf olmad gibi, onun rtbe verdii ve istedii zaman deitirebildii
alt gruplara da snf olarak baklamaz. Yani emeki olmadklar gibi retim arac
sahibi de deillerdi. Ayrca bu gruplardan ynetici ve askeri gruplarn
Osmanllarda da kapal olduu da iddia edilemez. Ynetici ve askeri gruba girip
orada rtbe alabilme yollar ak idi. Bu, mevcut mlkiyet dzeni iinde
imparatorluun gelime anda padiahn egemenliini artrc olacakt.
nk retim arac sahibi olmadan artk rnden bir ksm alabilmek ve bunu
devam ettirebilmek, padiahla ters dmemeye, ona sadakate balyd. Ayrca
artk rnden bir ksmn elde edilmesine yarayan mevkilerin, eski ve yeni katlan
yneticiler, askerler arasnda deiebilirlii bunlarn arasnda bir grup beraberlii
(kooperasyonunu) deil, tersine rekabeti tevik ederdi. Bu rekabet onlarn grup
olarak glenmemelerini ve sadece padiaha (merkeze) tabi olmalarn salard.
Bu zellik, ekonomik gelimeden ok Asyatik despotluu salayan bir denge
biimiydi. Dengenin devam iin de bir dstur da vazedilmiti. Bu, sivrilen ban
ezilmesi'dir. Bu dstur zaman zaman hem dengenin salanmasna ve hem de
kiilerde servetlerin hazineye aktarlmasna yaramt. ok dikkat edilecek nokta
udur: Tarmsal retimin daimi denebilecek yetersizlii, kalabalk nfus ile
birlikte byk kitlelerin yoaltm meselesini n plana karrd. Bu durumda,
artk rn alabilme kk devlet ya da kuvvetlerin arasndaki rekabeti devam
ettiremezdi. Brasyonel olmazd. Ve sonu olarak merkeziyeti bir ynetimi ya da
devleti zorunlu klard. Ksaca, Osmanl mlkiyet biimi ve ona bal insanlar
aras ilikiler, padiahn merkezi egemenliinin kayna olmalyd22.
Bu ilikiler iinde, ancak retim arac sahiplerinde gzken, snfsal de
kalkabilme zellii bulunamayacakt. Bu hal, Osmanl Brokratnn
(kapkulunun)23 psikolojik halini, davrann belirleyecektir. Bu davranta,
zaman gelince ar kuku, yalnzlk ve kolay deiebilirlik bir zellik olacakt.
Osmanl retim ilikilerinin gerei, merkezi-askeri Ve yar seferber haldeki devlet
yaps, batda feodalite dzeninde ortaya kan otonom mahalli ynetimi
Roma ikiye ayrlp Konstantin stanbul'u merkez yapnca, korku ve kuku ile byk olunu ldrmt. Fatih Sultan
Mehmet yeni bir kanun getirmiti. Merkezi otoriteyi sarsmamak iin Sultan, veliaht brakmak artyla ehzadeleri
ldrmeliydi. Kanaatimce bunda merkeziyetilii gerektiren retim ilikilerinin rol nemlidir. Fakat bu kanun retim
glerinin geliemedii, Celali olabilen taifenin artt Kanuni devrinde, ehzade isyanlarnda rol oynam ve ters etki
yapmtr.
23
Kapkulu yerine brokrat deyimi kullanmak belki daha yerinde olabilir. nk kapkuluna dahil yenieriler sonra
brokratlarn karsna decekti.
22

bulunan, giderek burjuva egemenliinin ar basaca ehirlere imkn

vermeyecekti. Hem de byk Dou ehirlerinde ticari sermayenin, hatta bir
derecede manfaktrn varlna ramen.
Teferruata kadar inen merkezi otoritenin varl ile ehirlerde, ticari ve tefeci
sermayesi ve imalat kesiminin bulunmasna ramen, demokratik ehirlerin
otonomisi olamaynca, Osmanllarda genel meclisin ya da parlamentonun
balang kurulularn da bulamayz. Bu olanaklara sahip olan Bat
burjuvazisinin ekirdekleri, olanaklar kendi dzenini getirmek iin gayet yerinde
kullanmt. Sz konuu Bat meclislerinin yaratt ekonomik, politik, askeri
olanaklarn Osmanllarda neden bulunmadn anlamadan ve bunlar
grmezlikten gelerek Osmanllarn neden 16. ve 17. yzyllarda kapitalist bir
dzene geemediini aklayamayz24. Kald ki batlama ile getirilmek istenen st
yap kurumlarnn tohumlar Bat'nn otonom ehir ynetiminde bulunabilir.
Geri Ankara'da Ahilerin geici bir otonomisi olmutu. Fakat Ftuhata Ahiler
daha balangcndan beri merkeziyeti imparatorluun kurulu ve yaylnda rol
oynamt. Osmanllarla hi bir-ekilde atmyorlard. Neticede Ankara
Osmanllarn egemenliine girecekti. Bu rnei Batdaki ehirlere benzetemeyiz.
Padiahn (sarayn), mparatorluun yaylma dneminde egemenlii tamd; genel
olarak, toprak zerindeki tasarrufu glyd. Yukarda yaplagelen ve aada
devam edilecek aklamalarla gsterilecei gibi, politik ve ekonomik gcn
yeniden blmne, anariye gidildike, rtbe verilen sz konusu alt gruplarn
politik otonomileri artabilecekti ve ancak 18. yzyl sonunda retim ilikilerinde
oluan deiiklikle, zel anlamyla ayan belirecekti.
Ynetici brokratlarn elde ettikleri rn, retim aralar sahipliim salamaya
(snflamaya), ya da pekitirmeye yaramayacakt. Esas olarak yoaltma
(tketime) gidecekti. Osmanl retim ilikileri iinde, ynetici brokrat gruba
girmenin toplumun her katndan gelenlere ak tutulmas ile aralarnda rekabet
devam ettirilebildii srece, brokratlarn el koyabildikleri artk rnden daha
fazlasn salama amac ile yatrma gitmeleri beklenemezdi25.
Kald ki, topraa tasarruf hakk ayn zamanda kyllere de ait olmutu. Nitekim
tmarl alanda zora den kyller, iledikleri toprak karlnda
borlanabiliyorlard. Hatta topra ileme hakkn bakalarna satabiliyorlard;
toprak zerindeki aalar, evleri satabildikleri gibi. Sat olaylar 16. ve 17.
yzyllardan beri olagelmiti.
Ulema eriat retip uygularken devaml olarak padiahn toprak ve halk
zerindeki teokratik merkezi egemenliinin fetvacs olmaktayd. Yani bu grubun
karlar mevcut mlkiyet ilikilerini srdrc ynde padiahla ortakt. Bu
fonksiyon, yani teokratik egemenlii srdrc hizmet, daha iyi yapld srece
verilen rtbe kalabilirdi26.
Yenieriler, Ahiler, v.s. gibi lonca erbab, tekke ve dervileriyle beraber
imparatorluun kuruluundan beri i ieydi. Lonca esnaf yenierilere belli
mallan satmaktayd. Yani, yenierilerle lonca esnafnn karlan beraber
Sanyorum Prens Sabahattin bu durumu gryordu.
Bu hal, bat feodalitesinde grlen, artk rnn yatrma gitmemesi haline benzememektedir.
26
Bununla beraber ulema grubunun ksmi bir kapall bulunduuna iaret edilmekte ve sz konusu fonksiyonun az
sayda aile iinde nesilden nesile intikal ettii ileri srlmektedir. Fakat bu, roln onlar arasnda yeniden tevziine engel
deildi.
24
25

gzkmektedir. (Yenilik hareketlerine kar bir sr bakaldrma, kazan

kaldrma olay olmutu. Bu olaylarda yenieri, esnaf ve ulema ibirlii yapacakt).
Yukarda denildi ki, elde edilen rnlerin nasl blldne ve bu arada artan
devlet giderleri ile bu blm arasndaki balantya dikkat edilmelidir. te bu
balant ile kapitalist ncesi Osmanl retim ilikilerinden, kapitalist retim
ilikilerine geilmesine engel olan sreci anlayabiliriz:
Gerekten de mevcut Osmanl btelerinin de gsterdii gibi (.L. Barkan),
devletin giderleri gittike artagelmiti. nk:
a)Uygun tarihi evre artlarnda imparatorluk27 tek ordusu ile bazen batya28,
bazen douya kampanya aarak ksa sre iinde bymt. Bu byme, kendi
hastaln da beraberinde getirmiti. Yani, bu ekilde belli nicel byme, ya da
yaylma nitel bir gszlk getirmiti. Bu nicelden nitele olumsuz sramayd.
Genilemekte olan snrlan .emniyet altna almak, nicel olarak daha da yaylmay
optimumu arc yolda kanlmaz kldndan askerliin fcyk lde zerine
oturduu ekonomiye tayamayaca bir arlk yklyordu. ite bu elien hali,
hegemonya paradoksu olarak kabul ediyoruz29. mparatorluk yaylrken phesiz
has, tmar gelirleri yannda cizye ve hara gelirleri de bir derece artabilecekti.
Artabilecekti ama, bunun yan sra ordu ve ynetim giderleri de artacakt. stila
dursa dahi geni snrlar koruyabilmek iin daha fazla asker gerekecekti (yaylan
ordunun nitel gc azalmt nk). Bu hal, askerlerin ve dier hizmetlilerin
yetitirilmesinde eskiden uygulanagelen yerleik kurallara artk uyulmamasna,
yani eski kurallann zlmesine sebep olacakt (Sultan I. Ahmet'e verilen rapor:
Kitab Mustatab). Bu biim bir hareket bir yandan asker miktarm ve tehizatn,
yani giderleri artrmaya, te yandap da nitel gszln younlamasna sebep
olacakt. Ve bozulma ile artk Trkler de yenieri olacaklard.
b)Devlet giderleri, artan nfusu devlet hizmetlerinde altrma (istihdam)
zorunluluu ile de artmt. Krsal blgelerde azalan getiri ve nfus art ile
kyller bir yandan ehirlere dolarken, te yandan da levent, sekban, sarca, v.s.
kitleleri krsal blgelerde anarik unsurlar haline geliyorlard. ehirlerde,
kalabalklarn beslenmesi yannda, onlarn eitli ynlerde kullanlmaya hazr,
dzen iin tehlikeli kitleler olaca akt. Krsal blgelerde ise, sz edilen kitleler
(ehzade isyanlarnda olduu gibi) eitli amalarla kullanlabilirdi. Bu arada
tagallbe gemek en ak ve kolay yoldu. Unutmamal ki, Celali syanlar
Kanuni'nin zamannda da grlr. Hatta Suhte (medrese rencileri) isyanlarna
da Anadolu'da Kanuni'nin son zamanlarnda rastlanr (M. Akda). te bu,
aslnda sonu olan, batda grlen ve bir program teklif edilen kyl
ayaklanmalarndan farkl bakaldrma, tagallp olaylar, giderek ksmen sebep
Ordunun tek oluu dahi retim ilikilerinin-ve gerekli dengenin bir sonucudur. kinci bir ordu, dengesizlik ve kuku
getirebilirdi, blnme sebebi olurdu.
28
Osmanllarn kurulu yllarnda batda daha fazla ilerlemelerin de nemli bir sebebini hatrda tutmak gerekir. Bu,
Avrupa'da egemen feodallerin serilerle olan ar ilikilerine karlk, Osmanl tmar sisteminin serfler iin daha iyi
olarak kabul edilmesidir. Yani Osmanllara farkl bir retim ilikisi getiriliyordu (.L. Barkan).
29
imdi Vietnam dolaysyla Amerika iin gzlediimiz gibi. Fakat Amerika'nn paradoksu a ve dzeni sebebi ile
Osmanllannkinden farkldr. Osmanllarn retim gleri (teknolojik seviyesi ile) yetersiz kalmt. Amerika'nnki ise,
bugnk yksek teknolojisi ile retim gleri yetersizliinden domamakta, Amerika retim ilikileri gereince
yaplan harcama modelinden domaktadr. Kapitalizmin byk ve asl kalesi olan Amerika retim kapasitesi ile darda
uygulad metodlan ierde uygulamaya mecbur kalarak faizme saparsa, ki sapabilir, bir sre kapitalizm srdrlebilir.
Fakat bu hal Amerika'ya snf mcadelesini getirebilecektir. Demokratlarn, liberallerin byk bir ksm muhtemelen
sosyalist olmaya balayacaklardr. Bu sre bir devrime kadar gidebilir.
27

olmaya da dnmt. Ve Anadolu'da retim biimini deilse de mbadele

olanaklarm olumsuz ynde etkileyebilirdi. te bu kitleleri, mevcut koullar
altnda, retim gleri yeterince genileyip massedemiyorsa, bunlar
kullanmann asl yolu olarak devlet kaps kalmaktayd. Yani, bunlara sarayda,
askeri ve dier hizmet kurumlarnda yer verilmesinden baka nemli ak bir yol
kalmamaktayd. Bunlarn hizmete alnmalarnda, alnmayp isiz kalan
dierlerine kar kullanma amac da vard elbet. te burada zaman zaman
uygulanan devletiliin istihdam edici yan gzkmektedir. Bylece eski kurallar
terkedilerek askere ve dier devlet hizmetlerine daha fazla adam alnrken,
bunlarn etkinliinin nitel olarak dmesi normaldi. Ve bu i hzlandka, onunla
ters ynde olarak devlet giderlerinin etkinlii de azalacakt. Bu azal giderek
hzlanabilecekti. Burada u nemli soru sorulabilir: Devlet, artan giderleri30 ile
talep yaratarak piyasa genilii salayamyor mu idi? Bu yoldan imalat
sanayiinde bir gelimeye yol amyor mu idi? Bugn kapitalist ekonomilerde
retim ilikileri sebebiyle yeterli taleple massedildiinden dolay satlamayan
mallar (artk rnn bir ksm), talep edilmeden kalabilirdi. Ve bu isizlie sebep
olabilirdi. Fakat devleti kontrol eden egemen gler, devlete yaptrdklar eitli,
zellikle gittike artan silahlanma harcamalar ile bu massedilmeyen art
massettirmeye alrlar. Bylece kapitalizm yrtlmek, daha dorusu
onarlmak istenir. Oysa, Osmanllarda artan devlet giderleri iin kaynak
aranrken bavurulan yollar, daha ok retimi azaltc nitelikte olmakta,
tarmdaki azalan randmann ilave bir sebebi haline gelmekteydi.
Gerekten de, Osmanl retim ilikileri iinde, devletin artan giderlerini
karlamak zere kaynaklar nasl bulduunu grmeliyiz. Sonra bu yoldan retim
ilikilerinin, yeni retim gc artn nasl engellediine dikkat etmeliyiz. O
zaman Osmanl ekonomisinin durgunlua, hatta gerilemeye nasl dtn
daha kolay anlayabiliriz. te bunun iin bir adm daha atalm.
Eer, devlet giderleri, artarken bunlarn karlanmasn salayacak gelirler ona
gre artmyorsa ve bu uzun bir dnem sryorsa, bu takdirde mevcut retim
ilikileri, giderek niteliini deitiren bir dnme urayacaktr. Bunu ve
sonularn gstermek bizim iin nemli bir adm olacaktr:
10- Gittike artan devlet giderleri nasl karlanabilirdi? Bunun iki ana yolu
vard. Bunlar, devletin el att i ve d artk rnlerin (devlet gelirlerinin)
artrlmas yollaryd. Osmanllarda ele aldmz dnemde bu iki yolun
olanaklarna bakalm:
a) D Gelirler:
aa) D gelirlerden istila gelirlerinin art, imparatorluun optimal yaylmay
zorunlu olarak amas (hegemonya paradoksu) ile durmu ya da azalmt. Kald
ki istila kendi giderlerini de beraber getirirdi. Nitekim Batda, tarihi bir gelime
olarak merkantilit gen burjuva snf ile kraln bir sre beraberliinden milli
krallklar kurulmutu. Burjuvazinin rol ile kurulan bu krallklar batda
uluslama hareketinin de balangcdr. te bu krallklar, daha stn teknolojisi
ve ona bal ordu ve donanmasyla Osmanllar hem batda ve hem de douda
artk durdurmutu31. Viyana iki defa kuatld. Preveze zaferinin tarihi 1538'dir.
30
31

Hatta ynetici brokratlarn artan lks giderleri.

Bu d gcn etkisi, Osmanl i dnyasnn dinamiinin sonularndan ayr dnlmemelidir.

Fakat, hemen de btn donanmann yetikin denizci ounluu (Ulu Ali ve 15

kadar kadrgas hari) ve bir ksm hazine ile mahvolduu nebaht (Lapento)
yenilgisinin tarihi ise 1571 'dir. ki tarih arasnda (1538- 1571) ok yl yoktur.
Preveze'den birka sene sonra Turgut Reis, Venedikli A. Doria'nn yeenine esir
dt. Senelerce forsalktan sonra, byk fidye denerek kurtarlabildi. Ve
nebaht yenilgisinden sonra kurulan, Ulu Ali Paa emrine verilen yeni
donanma, Sadrazam Sokullu Mehmet Paa'mn syledii gibi bir donanma deildi;
Nitelii deiik, daha gsz bir donanmayd (Sir Charles Petrie). Bu koullar, d
ganainCi, bundan byle (-) eksi ganaim haline getirecekti.
bb) Ayrca d ticareti (kapitlasyonlar vererek) tevikle alman gmrk vergisi
biimindeki artktan, yeterli bir gelir ykselii beklemek iin ortada bir sebep
yoktu.
b) Gelirler:
O halde, devlet giderlerini karlamak zere bavurulacak esas yol, yaratlan
rne ve mevcut servetlere el atarak daha fazla artk rn elde etmekti. Bunun
iin, vergiler artrlacak, vergi alma yollan deitirilecek ve sk sk enflasyona
bavurulacakt. Batda olduu gibi kapitalist gelime ile doan, bor para
alnabilecek yeterli mali kurumlar da mevcut deildi32. Bu yollar, retim
glerinin artn (sermaye birikimini) durdurucu, asl tarmsal blgelerde azalan
randmam hzlandnc olabilecekti. Nitekim has, tmar, zeamet erbab, tarmdan
daha fazla artk rn almaya kalktklarnda (saraya vergi vermek ve daha ok
asker beslemek iin) kyller daha fazla ift bozacak, mevcut dzeni tanmayarak
ehirlere kaacaklard. Ya da Celali isyanlarna katlacaklard. Bu da zellikle
mbadeleyi gletirerek, merkantilist imalat sanayiini tevik edebilecek bir meta
ticaretini engelleyen fasit daireyi kuvvetlendirecekti. Devletin fazla gelire ihtiyac
olduu artk varsayldmdan, topraklarn padiah adna tasarrufu daha fazla
gelir vaadedene, ya da vergi mteahhidine (mltezime) verilecekti. Hazinenin
ayni'den ok nakdi gelire ihtiyac artmt. Bu arada eskiden fevkalade arzi
hallerde almmAvarz adl vergi "imdadiye- i seferiye" diye ordunun zahiresini,
harp levazmn, menzil hizmetlerini salamak zere Avarz Akesi ad altnda
daimi ve nakdi vergiye dntrlecekti (slam Ansiklopedisi). Ayrca, hazinenin
nakdi gelire ihtiyac yannda, ateli silahlarn (tfek, top gibi) daha ok
kullanlmaya balanmasyla, tmarl svari askerlerin nemi azalyordu. Bu da
tmarlarn hem has'a evrilmesine ve hem de vergilerin artk nakit olarak
istenmesine daha fazla yol ayordu. 1682'de Osmanllarla Avusturya arasnda
balayan savata Lehistan, Venedik ve Rusya da Osmanllara kar kmt.
Uzun sren savata hazine hemen tamamen boald33. Bu halde, esasen artm
giderleri karlamak iin,
a)Tmarlar has'a evrilirdi.
b)Haslar da kayd hayat artlaryla mahallin iler gelenlerine (geni anlamda
ayanlara) sata karlrd34. Geri Batda, manfaktrn gelimesi iin gerekli
ilkel maddelere olan ihtiyacn zorlamasyla, kyllerin kovulduu topraklar, ortak
16. yzyl balarnda padiahn bor para alma olay daha sonra grlmemektedir.
Osmanllarda i ve d olarak iki hazine vard. hazine padiahn, d hazineyi, Devlet hazinesini dengeye getirmek
zere gerektiinde kulland hazine idi. Sz edilen, Viyana kuatmasn da kapsayan savata i hazine tamamen
boaltlmt (Halil Sahilliolu).
34
lk sat fermanlar kaln defterler halinde mevcuttur.
32
33

meralar ve kamu topraklar da byk iftlikler ya da maliknelerin snrlar iine

alnmt. Bylece krsal blgeler manfaktre meta arzedecekti. Oysa,
Osmanllarda sz edilen toprak satlar byle bir kapitalist ihtiyatan
domamt.
c)Mali gelir kaynaklan (mukataa) da yine sata kanld. Bunun balang tarihi
1694'dr (slam Ansiklopedisi). Ksa bir zaman sonra mukataalarn sat
durduruldu ve nce satlanlar geri alnd. Fakat topraklarn malikne olarak
sat devam etti.
Bu deiiklik nitel bir dnm getirecek, aada deinilecei gibi, asl
anlamyla ayann ortaya kmasna ve mlkiyet dzeninin dnmesine yol
aacakt. Bu ilemlerle tmar sistemi bozuluyordu. Sz edilen, 1682'de balayan
savata buday fiyatlan grlmemi bir ekilde ykselecekti. Bu koullar altnda
eskiden beri karlanmas g olan ulufeler, 17. yzylda arln elbette
bsbtn duyuracakt. Bu arada, giderleri karlamann Fatih Sultan Mehmet
zamanndan beri klasiklemi dier bir yolu olan ayan drlm para
karmaya, yani enflasyona, kanlmaz olarak ok daha sk bavurulacakt. Bu
da yenieri ve esnaf ibirliini daha sk bir hale getiren sebeplerden biri
olacakt35.
zetlersek, devletin gittike artan acil giderlerini karlamak zere, normal hatta
zorlayarak bavuraca i kaynaklar yetersiz kalmt. Btn bu koullar,
imparatorluun iiretim gderinin gelimesini durduracak, hatta onlar eritecek
tarihi objektif bir tuza, ya da kapan yaratacakt. Sz konusu kapan bir sonu
iken, koul haline gelecek ve koul-sonu ilikisi devaml bir devinmeye
urayacakt. Ve kapan giderek daha daralacak, daha kapanacakt. Buradan
mevcut varsaymlardan karlacak balca sonu u olacakt: Bu kapan iinde
nceden birikmi servetler i talana urayacakt. Bu, aritmetik kesinlikle,
kanlmaz bir sonutu. u halde, ticari alanda ve imalat sanayiinde o aa kadar
biriken servetler bu kapann dnda kalamayacakt. Oysa Osmanl dzeninde
ticaretle imalatta sivrilen balar nce ezilmiyordu. Zorunluluk bu alanlara da el
attracakt.
Osmanl ticaret ve imalat kesimi, batda burjuvazinin gelime izgisinde otonom
ehirlerden de yararlanarak kurduu ekonomik, hukuki, hatta askeri savunma
gcn kuramamt. Eski fermanlar ne derse desin, yeni koullarn amansz
fermanlar karsnda bu zmreyi koruyacak bir g yoktu.
Burada Osmanl brokratnn ya da kapkulunun, artk rnden ald dilimi
kaybetmemek, ya da onu artrmak iin, yukarda deindiimiz, birbirleriyle
rekabet halinde olmalarndan doan kiiliini, psikolojisini, yalnzln da
hatrlamalyz. Daha ok mlkiyet ilikilerinin sonucu olan bu kiilik, sz konusu
kapann daralmasnda ayrca rol oynayacakt. Kiilerin ellerinde birikmi
servetler iin, egemen saray iinde emniyet salayc dostluklar aramalar, yani
entrikaya girmeleri kanlmaz olacakt. Bu da servetlere el atmay hzlandrd.
Ticaret alanna kadar uzanan i talann, ilgin bir rnei, IV. Sultan Murat'n
Badat Seferi'ne karken, Byk Galata tccarlarndan Hac Kasm'm servetine,
mevcut yedi mahzenine kurun dkerek el atmasyd (Evliya elebi). Tarihi kapan
Ulufe demeleri, bte aklar ile sosyal ve politik olaylar arasnda Dr. Halil Sahilliolu ilgin ilikiler kurmutur.
"Osmanl mparatorluunda Sv Yl Krizleri".
35

ile, tarih batya gre sanki geriye doru yrrken, yukarda deinilen yeni retim
ilikilerini de getirmeye balayacakt. Ve onun yeni fiili gerekleri olacakt.
Bu tarihi kapan iinde arti
aa) Ticaret ve tefeci sermayesi imalat sanayiine (manfaktre) yeterli bir derecede
akamayacakt;
bb) Bylece sermayeye sahip burjuva snf ortaya kmayacakt;
cc) Ayn zamanda, emek-gcn "serbest piyasada" cret karlnda satarak
geinen iiler bir snf olarak yeterli bir byklk kazanamayacakt. phesiz
bu arada kapitalist manfaktr yeteli olarak geliemeyince Lonca sistemi devam
edecek ve orada alanlar
da retim aralarndan ayrc bir sre ile ii haline gelemeyecekti36.
dd) Manfaktrn ve yeni snfn talebi ya da zorlamas olmadndan, krsal
blgelerde yerli manfcktrle tamamlaan iftlikler kurulamayacakt. Geri
giderek piyasa iin retim yapan iftlikler ve malikaneler (ayan) ortaya kacakt.
Fakat bu zel mlkiyette sanayi sermayesi bymeksizin olacakt.
ee) Ticaret ve tefeci sermayesi, kapitalist gelimeye has yan kurulular olarak
bankacla, hele devlete bor vermeye (kapitalist kamu borlar kurumuna) ve
sermaye piyasas kurulularna da phesiz gidemeyecekti.
Sz konusu kapan iinde bunlara gidebilmek iin ne gibi olanaklar kalmt ki?
te bu kapan iinde, tarihi srecin retim ilikileri, imparatorlua kendi kann
emdirerek retimde gelimeyi engellemiti; ve ekonomide durgunluk ekonomisi
niteliini getirmiti. Bunun kalnts Tanzimat'a, daha dorusu 1838 Osmanlngiliz Ticaret Anlamas'na kadar srmt. Fakat, bir retim glerinin
geliememesi, zaman zaman patlamalara sebep olmutu.
Analizin halkalar, burada birbirine balanm ve kapanmtr. Belki, analizde
sebep-sonu karkl ile bir baka mantkla bir evrisellik olduu iddia
edilebilir. Buna kar diyeceim ki, retim gleri ile retim ilikileri ve onun st
kurumlar arasndaki karlkl ballklara dikkat edilebilirse, iddiann doru
olmad analalacakt.
Yukarda sylediim, gibi, koullar sonu yaratm ve sonular da koul olmu ve
bylece tarihi devinme sanki geriye doru yrmtr.
Bu ereve iinde tarihi olaylar yerine koyabiliriz. Nitekim ift bozan emekiler,
Kanuni Sleyman'a kar iki ehzadenin ordu toplamasnda, Celali isyanlarnda
bir programa bal olmakszn kullanlmlard. Celali isyanlar bilinsiz bir smf
hareketidir (Reayada -mevcut potansiyeli sarayla ters dm sipahiler, v.s.
kullanmt)37. Devletin hizmete alma olanaklarnn, yani Osmanl tipi istihdam
edici olanaklarn yeterli derecede bulunmamasndan da bir isyan dodu. Bu da
suhte (medrese rencileri) isyanyd. Suhtelerin brokrat gruba bir ucundan
dahil olma midinin kaybolmasndan, Anadolu'da yer yer mahkemeleri ve idam
ileride gstereceiz ki, Osmanllarda bu ii bat sanayii 19. yzyl iinde yapacakt.
Osmanllarda, topik fakat ak bir program teklif ederek ortaya kan, batdaki kyl ayaklanmalarna benzeyen bir
snf hareketi oldu. Bu 15. yzyl balarnda Timur karsnda uranlan yenilgi ile merkezi otorite zayflaynca, ortaya
kmt. Bu eyh Bedrettin, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal hareketiydi. Simavilik de denen bu hareket bir
bakma, Babekilik, Batnilik, Karamita, Mahide, Babailik gibi eski fakir halk hareketlerinin devamdr.
36
37

kararlar ile yllarca sren bir hakimiyet kurduklar grlr. Bu isyan da bir smf
hareketi deildi. Fakat bu patlamalar, retim glerinin geliememesinin,
tkanmasnn sonucu idi. Fakat ne de olsa, sonraki olaylar iin sebep olmulard.
Btn bunlarn sonucu zet olarak:
1) Bat merkantilizminde olduu biimde, sanayi retim arac sahibi sermayedar
yeni bir smf ve retim aralarndan ayrlm emek gc satan ii snf ve batda
grlen kurumlar (bankalar, sermaye piyasas gibi) ortaya kamyordu.
2) Temel retim arac kalan topraa genel olarak sahip padiahn bu sahipliine
dayanan kuramlarda zlme balyor, ve bu giderek byyordu. Bylece,
padiahta toplanm politik g blnyordu. Blnme (anari) ile beraber yeni
retim ilikileri filizleniyor, ya da eski ilikiler nitelik deitiriyordu.
Nihayet 18. yzyl bana gelince, Batnn stnl kabul ediliyor ve bir
kapkulu ya da brokrat olarak Damat brahim Paa'nn temsil ettii bir "yenilik",
daha dorusu batlama hareketi balyordu. Yenierilere ve onlarla iie olan
lonca esnafna gre bu yenilik kfr saylacakt. Bu yeniliin iki zellii vard:
a)Baty tanyarak oradaki gibi yaamaya zenmek. Nedim'in iirlerinde anlatt
biimde yaamak. Bu grn ile dnemin ismi "Lale Devri" dir. Lale'li hayat,
sarayla brokratlar birlikte yaamt. Brokrat, Lale Devri'nde, aadan bireyci
bir gelime olmakszn, sanki Osmanl Rnesans'm getiriyordu. brahim
Mteferrika'mn matbaa kuruu bu dnemdedir38.
Oysa Batda Rnesans, belli bir ekonomik ve smfsal gelime ile birlikte gelmiti.
Rnesans'ta hmanizma akm iinde bireyci bir gr geliiyordu.
b)Osmanl imalat sanayii Batda olduu gibi bir gelime gsterememiti. Devlet
hemen 18. yzyl banda sanayi tesisleri (batdakilere benzer fabrikalar) kurmak
ve muattal vaziyette duran madenleri iletmek istemiti. Bu devletilik hareketi,
asl Lale Devri'nde yrtlmek istenmi, sanayii korumak isteiyle birlikte ele
alnmt. (Benzer hareket Ruslarda da ayn ada balamt). Kurulan
fabrikalar, bir krllk hesab iinde kurulmadklarndan ve Batnn da bu
gelimeyi durdurucu baz kar tedbirleri sebebinden iyi gitmemiti.
Lale Devri, masraf yaants ile stanbul halkna (esnaf, yenierisi v.s.) onun
deerler sistemine ters dmtr. te yandan sanayileme hareketi, istihdam
edici bir fonskiyona sahip olsa dahi, yenieri-esnaf karlarna kar dmt.
Yani esnafn, ya da mevcut iyerlerinin ilerine sekte vurucu nitelikteydi.
te yukarki iki zellik birlikte, Patrona Halil patlamasna sebep olmutu. syan,
hem Lale'li yaanty ortadan kaldrm ve hem de sanayileme hareketini
datmt. Yine tekrar edelim ki, temeldeki asl sebep, retim gleri yeterli
ekilde genileye- mezken eski glerin de karsna klmasyd.
te bu Lale Devri'nde, yaants ve devletilii bugnk "Ortann Solu" denen
hareketin ok kk bir ekirdei grlebilir. Ve ayn zamanda, bu dnemin
yenilik hareketinin btnne kar kan esnaf, yenieri, ulema birliinde39
kendini savunan, iine kapank bugnk Islamc-doucu halk cephesinin bir
gemiini bulmaktayz.
38
39

O dnemde istanbul'da, 90 bin kadar hattat olduu sylenir.

Enver Ziya Karal bu birlii, yenieri, ulema ve stanbul halknn meydana getirdiini syler (Batlama Hareketleri).

Ksaca burada Osmanl Toplumunda bugne dek sregelen ikilemenin aka

belirmeye balad grlebilir.
3)kar yolu bulunmayan objektif tarihi kapannn iinde, artan giderleri
karlayabilmek iin 17. yzyl sonunda tmar sistemi yklmaya balyordu.
Tmarlar has'a evrilirken, haslarn malikne olarak kayd hayat artyla
satlmas balyordu. Burada ekonomik ve politik gte blnmelere doru bir
adm atlyordu. Tmar sistemi bozulunca, vergi aracs, ya da mteahhidi olan
mltezimlerin adedi oalyordu. Kyller bu defa tmarl sipahi yerine, daha
fazla mltezimle karlayordu. Mltezimlik bir kazan, servet edinmenin daha
krl bir yolu oluyordu artk.
4)Servetlerin bir ksm da vakflarda snak buluyordu. (Kapitalist nitelik
tamasa da retim yapan vakflarda dolayl bir mlkiyet olacakt). Bu ise, devlet
gelirlerini azaltc bir yol oluyordu.
5)malat sanayii geliemeyince, Lonca sistemi hem yenilik hareketlerine kar ve
hem de devaml olarak ayar drlerek (tai edilerek) karlan paralarn
yaratt enflasyona kar kendini korumak isteyecekti. Bunun iin loncalar 18.
yzylda tersine dn olarak, daha disiplinli oluyordu; deerler sistemine bir
adan daha sk sarlmaya itiliyordu. Bu arada, esnaf yenieri ocana
kaydoluyor, yenieriler esnaf oluyordu. Bylece yenierilerin miktar artyordu.
Daha nce deinildii gibi, devlet hizmetlerine (bu arada yenierilik ve dier
askeri v.s. hizmetlere) adam alma usulleri iyice bozuluyordu. Nitekim yenieriler,
eskiden hristiyan ocuklarndan devirilirken artk Trkler de yenieri olmaya
balyorlard. Yenieri miktar artarken sipahilerin miktar dyordu. stanbul
ve Selanik gibi ehirlerde nfusun nemli bir blmn yenieriler meydana
getiriyordu40.
6) Gda maddeleri fiyatlarnn hi deilse 17. yzyl ortalarna kadar olan nisbi
ykseklii dolaysyla, melce arayan bir ksm ticari sermaye ve tefeci sermayesi,
yeterince gelime olanaklar bulunmayan manfaktr yerine, eyaletlerde
iftlikler, malikneler kurmaya gidiyor ya da nceden mevcut zel iftlikler
geniliyordu41. Mevcut koullar altnda, retim aracnda zel mlk olarak
birikim, temel retim arac olan toprakta fiili temerkz zorluyordu. Bylece, ana
retim aracnda temerkzden dolay, mlkiyet rejimi ve retim ilikileri fiili
olarak deimeye balyordu.
Para halindeki sermayeye en elverili, adeta snak olabilecek yerin toprak
olmas gibi sebeplerle, giderek 18. yzylda, ister zel mlklerin ya da iftliklerin
genilemesiyle olsun, ister ehirlerde ileri gelen tefecilerin, mltezimlerin,
tccarlarn temel retim aracna (topraa) sahip olmaya gitmeleriyle olsun, esas
anlamyla ayan ve derebeyler belirmeye balamt. Tmarlarn has'a evrilmesi ve
haslarn malikne olmak zere sat ile, mahalli olarak glenen bu ayan ya da
eraf, tarihi bir oluumun sonucu olarak ortaya kmlard. Bunlar glenirken
18. yzyl sonunda 60.000 kadar nfuslu Selanik'te aileleriyle birlikte yenierilerin 28.000-30.000 kadar olduklar
ileri srlr. (Felix - Beaujour). Ocan ortadan kaldrld tarihte yenieri miktarnn 200.000 olduu kaydedilir
(Acemi olanlar hari).
41
Daha 16. yzyl sonlarnda kyller azalan randman, artan nfus gibi sebeplerle skntya dtklerinde ift
bozmadan nce kad, mderris, ehir ve kasaba halkndan paral kimselerden bor almlard. Bu borlar mevcut
koullar altnda geri denemeyince, topraklarn tasarruf hakk kyllerden bor verenlerin eline gemeye balamt.
Bylece zel byk iftlikler belirmeye balaynca bunlar devlet ezmek istemiti (M. Cezar).
40

imparatorlukta ekonomik politik, hatt askeri gcn blnmesinde, ilave bir

sebep olacaklard. yle ki, merkez aleyhine mahalli olarak glenme, tagallp
olaylaryla birlikte geliecekti. Ayann ya da erafn aralarndaki rekabetten dolay
ayn zamanda mtegallibe oluu ve bymesi kanlmazd. zellikle Kaynarca
Muahedesi5nden sonra, ayann bir ksm, dierlerinin vergi toplama hakkn dahi
ellerinden zorla alm, hatta ilave vergi toplamaya dahi gitmiti (M. Cezar).
Ayan arasndaki toprak kavgalar, toprakta temerkze yol amt42. Ayanda
byme ile merkezi otorite daha da zayfladka, ayann blgesel ksmi
egemenlii, merkezi hkmete bir arac-otorite olarak kabul edilecekti. yle ki,
bu arac-otorite, tmar sistemi bozulduundan,
a)asker toplama ve,
b)asayii salama ilerinde rol oynayacakt43.
Gittike byyen iftliklerin nemli bir zellii, dere ilerinde, vadilerde, alak
blgelerde sanki bir koloni hareketi gibi kurulmalaryd (Traian Stoianovich).
Derebeyi kavram ile bu kurulu yerlerinin ilgisi kabul edilmektedir. Hatta 18.
yzyl sonlarnda byk iftliklerin, tarm rnleri (pamuk gibi) ihracatn
gelitirdikleri grlr. Bu ihracata ynelme feodal bir zellik deildi. -Fakat yerli
manfaktrle olmaktan ok, d kapitalist kurulularla tmamlaan bir
kapitalist eilimdi.
Yukarda deinilen mlkiyet biimindeki fiili deiiklik, ayan ya da derebeyinin
glenmesiyle doacak ve geliecekti. Bu da yeni retim ilikileri getirecekti.
Nitekim eyaletlerdeki ayan 18. yzyl sonlarnda iyice glenerek, yer yer merkezi
otoriteye kar duracakt. Topraa dayanan, yeni beliren bu egemenlik, askeri
gc de gerektirecekti. Byk iftlik ya, da malikanelere bal olarak ortaya
kan bu byk toprak temerkz tagallple de beslenirken bir ksm halk
retim aracndan ayrlyordu. Tarihi gizli isizlik, sanayileme olana
bulunmaynca yaygn olacakt. Nihayet kul olmaya hazr nfus zaten vard.
Bunlarn bir ksm retimde alma yerine ayann askeri olabilecekti.
Baz ayann onbinleri bulan askeri olacakt44. Biz, ayann toprak zerinde
yeterince glendiini, 1808'de Rusuk ayan Alemdar Mustafa Paa'nn barol
oynayarak Sultan III. Selim'e kabul ettirdikleri "Sened-i ttifakla anlyoruz. Ve bir
ayan olarak Alemdar Mustafa Paa, sadrazamdr da. Grnte ayan bununla,
devlet meselelerinin kendilerine danarak zlmesini saraya kabul ettirmiti.
Senedi ttifak' sadece bu biimde grmek, yanl deilse bile, gerei belirtmeye
yetmez, eksiktir. Bana gre, onun asl nemli yan, fiili byk toprak
mlkiyetinin saraya kabul ettirilmesidir. nk byk toprak sahiplerinin devlet
meseleleri zerinde egemenlii, fiili toprak mlkiyetinin sonucudur. Bu, yeni
retim ilikilerinin ak iaretidir. Bu, ayn zamanda yeni bir snfn belirdiinin
iaretidir de. Buna gre, eer Osmanllarda, ingilizlerde olduu gibi, bir Magna
Charta aranacaksa, bu, ok defa zannedildii gibi Tanzimat Fermam'nda deil,
olsa olsa Sened-i ttifak'da bulunabilir. Geri saray, bu yeni ekonomik ve politik
g blmn, Sultan II. Mahmut zamannda kabul etmemeye alacakt. D
42

Tarihi Cevdet (M. Cezar)

Mahallin ayannn bir ara halk tarafndan seimi olay bizim iin nemli deildir. Kuvvetli plan mtegallibeniri
seilmesi normaldi. Kald ki bu geici bir haldi.
44
Mesela 15-20 bin kiilik kuvvete sahip ayan olarak Gmlcine ayan Tokatikl Sleyman, Rusuk ayan
Trinsniklioullar Umer ve kardei smail Bey, zikredebilir (. H. Uzunarl - slam Ansiklopedisi).
43

savalar yansra, ayana kar i savalar da verilecekti. Sultan II. Mahmut eski
dstura uyarak, balca ayann "ban ezmi"ti. Fakat bununla genel olarak
toprak mlkiyetinin fiili olarak ayan ya da eraf elinde kalmas
engellenememitir. Bu tarihi sre kesilemezdi artk.
Geri Damat brahim Paa ve Sultan III. Selim'in yapt gibi, Sultan II.
Mahmut'un da baz yenilik hareketleri olmutu. Mesela: Mahmut'un kyafet
deitirmesi, yar Avrupal grn; Harbiye ve Tbbiye'nin kuruluu; orduya
elbiselik kuma yapacak fabrikalarn kuruluu; Avrupa'dan gelen kumalarn
snrlanmas gibi (E. Z. Karal, Batlama Hareketleri). Fakat bunlar, ryen bir
yapya sadece ste srlm merhem gibi gelirdi. mparatorluk artk takatsizdi.
te kapitalist bir retim biimine geemeyen bu imparatorluk, tamamen takatsiz
dt bu dnemde, nnde sonunda batrc nitelikte bir frtnaya yakaland.
Bu frtnann dalgalan, delinmi, rm Osmanl teknesinin bordasn aarak,
onu istila edecekti. Frtna dsal bir etkendi. Bu ana kadar gelien oluumda asl
etkenler iseldi. Dsal etkenler tali seviyede kalmt. Fakat artk, dsal etken
daha nemli hale geliyordu.
Sz konusu frtna:
a)Osmanl retim glerini tasfiye ettirici,
b)Gederek imparatorluu yar smrge haline getirici,
c)mparatorluun arta kalan varln ancak srndren bir dengede tutucu,
d)Nihayet ykc olacakt.
te bu frtna, Bat kapitalizminin yapt birikimden niteliini deitirerek
srad sanayi devrimVnden domutu. Daha nce deindiimiz gibi, sanayi
devriminin Avrupa'ya ve onun dndaki lkelere verilecek yeni emirleri vard. Bu
emirler, Sened-i ttifak ve sonras ile ok iyi uyuacakt. Nitekim, tarihi kapitalist
retim ilikilerine bal st Bat messeselerini alma prensibi, ierden bir snf
tarafndan getirilmekten daha ok, aka dardan kapitalizmin zorlamalar ile
getireleekti. Elbette ierde buna yatkn gruplar kapitalist alem artk kolayca
bulacakt. Tarihi koullar, yalnz olanlara, bulursa i, bulamazsa d dayanaklar
aratacakt.
ORTANIN SOLUNDA PAALAR VE ABDLHAMT
mparatorluk, retim ilikileri iinde tarmda azalan getiri, nfus art, ihracat
ksc, ithalat tevik edici eilimleriyle birlikte genileyip hegemonya
paradoksuna dmekle (mparatorluk yayldka yaylmak zorunda kalmakla),
nicel genileme nitel gszle dnmt. B, retim glerinin gelimesini
engelleyen fasit tarihi bir kapan yaratmt.
Bylece, aslnda retim glerinin zellikle sanayi alannda gelimesi olanaklar
yitirilmiti. Padiahn temel retim arac zerinde ve politikada egemenlii
blnmeye uramt. Koul- sonu-koul devinmesi iinde, dta ar yenilgiler
devam ederken, Batnn askeri, teknolojik stnl kabul edilmiti. Bu
stnle kar kmak Batnn baz kurumlarn almakla mmkn olur
sanlrd!
Mehur devleti kurtarma abalarna ya da yenilik hareketlerinin balangta
padiahtan gelmesi normaldi. Temel retim aracnn balca sahibi o idi.

Mevcudu savunma, nce padiah iin ama olacakt. Yenilik hareketleri, toplum
asndan, retim glerinde kapitalist bir gelimeye bal olarak byyen yeni
bir i snf olmakszn getirilmiti45. mparatorlukta temel eliki, padiah ile
reaya arasnda olmakla beraber, ksmen padiahn rtbe verdii ynetici zabit,
brokrat ya da kapkulu taifesi ile reaya arasnda gzkmt. Bu hal,
brokratlarn politik gce, bir snfa dayanmakszn aka el atklar
dnemlerde daha belirli olmutu. Buna ramen smrlen reayadan bilinli bir
snf hareketi, koullar mevcut olmad iin gelemeyecekti.
Yenilemeye nce ordudan balanmak istenmiti. Oysa yenilemeye, retim
ilikileri iinde kar kacak gler vard. Bunlar unlard: Yenieriler, lonca
esnaf ve ulema. Loncalarla, tekke ve yenieriliin, imparatorluun
kuruluundan beri i ie ilikiler iinde olduunu sylemitik.
Yenierilik, artk tarihi olumlu fonksiyonunu yitirmi bir kurulutu. nk
ksmen silahlarda ve stratejide meydana gelen deiikliklere uyamamaktan ve
ksmen de eski yenierilik kurallarnn artk uygulanamamasmdan dolay eski
niteliini kaybetmiti. Yenieriler, artk yeni koullara uyamyordu. Eer yenieri
ocanda aa uyan bir deiiklik yaplmak istenirse, yenieri ocana mal satan
esnaf (Loncalar) ve ona yaslanm tekkeler bundan zarar grrd. Yemlikler,
orduya ve dier eitim alanlarna da girince, eriat reten ve uygulayan zmre
olarak ulema (ruhban)m statik ve dini bilgi alam bu yeniliklerle eliirdi.
Orduyu deitirmek, Bat'nn merkantilist milli krallk ya da sonraki merutiyet
ordularna benzer hale getirebilmek iin gerekli koullar yoktu. Bat'da, bu ite
gen kapitalist snfn dorudan ya da dolayl rol olmutu. Nitekim burjuvalar,
retim glerini gelitirebilmek, i pazar geniletebilmek iin lonca sistemine
kar kmt; kilise kurallarn deitirmek istemiti, feodal dzenin i gmrk
duvarlarnn yklmasna alm ve bunlar baarmak iin feodallerin
egemenliinin krlmas yolunda kralla ibirlii yapmt. Daha-sonra kendisi ile
tamamlaan krsal malikane sahipleriyle birlik olabilmiti. Yukarda anlatld
gibi, Osmanlda byle bir smf ya da benzeri ortaya kamad. Bu sebeple orduda,
eitimde v.s. yenilik hareketi, retim glerinde olumlu bir gelimeye
dayanmayan, geriye doru yryen tarihi sre iinde, ancak gidii nlemeye
alan kksz, tutarsz slahat hareketleri olarak kalacakt. Bunun iin st
yapda giriilen smf gcne dayanmayan yenilikler46 yenierileri, hele 18.
yzylda kendilerini savunmak iin yeniden glenen yenierilemi esnaf ve
ulemay karsnda bulurdu (Patrona Halil syannda olduu gibi).
18. yzyl sonuna doru tarihi objektif kapan iinde, padiahn politik ve
ekonomik gc iyice blnm bulunuyordu. Eyaletlerde ayan ya da derebeyi,
hl ana retim arac olarak kalan toprak zerinde fiili mlkiyetini
hukukiletirmek ve bunu garantilemek iin politik haklar aryordu. Bu
zorlamann, Alemdar Paa aracl ile 1808'de Sened-i ttifak' getirdiine
yukarda deinilmiti. Dier yandan padiahn rtbe verip sonra ya padiahn ya
da yenieri-esnaf-ulemanm istei ile srlen, idam edilen, servetleri hazineye mal
edilen sivrilmi brokratlar da canlar iin olduu kadar, saladklar byk
servetler iin de emniyet isteyeceklerdi. Bir snf olmadklarndan, glerini
retim aralarndan ve onlara bal kurumlardan almadklarndan, bu
45
46

Toprakta, temerkzn ortaya kard ayan ya da eraf, iaret edilecei gibi, yenilik hareketlerine ksmen katlacakt.
Yalnz ayan, 19. yzyl banda yeni mlkiyet dzeni iin yenilik hareketine katlmt.

brokratik zmre, kendisini savunmak amac iinde olacakt. Bu amala

yenilikten yana olan padiahlar, yenilik diye kapitalizmin zorlamalar altnda
Batnn st messeselerini almak zere ikna etmeye almalar, normaldi. 19.
yzyl banda Batdakilere benzer mlkiyet vs, gibi kurumlanl alnmasnda
brokrat ile ayan beraberlik iinde olacakt. Fakat ayann glenmesi, otonomisi,
merkezi hkmetin zayflamasyla salamlaacakt.
Aslnda ayan bir snf olmaya doru giderken, brokrat grup; padiahn artk
blnm politik gcnn bir ksmna sahip olarak, o gcn ksmi otonomisinde
bannacakt. Sonra zaman zaman iktidara el koyabilecekti. Ve bu yoldan, artk
rnn bir blmn masseden bir grup olarak kalacakt; ta 1960 sonrasna
kadar!
Burada biri ieride, dieri darda meydana gelen iki gelimenin birbirine nasl
uygun dtn aklamak lazmdr.
a) gelime: Ayan ve brokratlarn yeni hukuki bir mlkiyet sistemi istei ve
onunla birlikte baz batsal haklar salanmas isteidir.
b)Dardaki temel gelime: Batdaki kapitalizm (nce ngiltere) makinal ve byk
apta retimle sanayi devrimine ulanca, bunun gerei olarak pazar ve ilkel
madde salamak zere dier lkelerden istekleri, daha dorusu emirleri olacakt.
D gelime budur. Osmanllarda ayan ve brokratlarn bz Bat kurumlarn
almak istemeleri, kapitalist alemin isteklerine uyuyordu. Sanki dnyann
ortasnda imi gibi duran geni, Osmanl lkelerinde, d kapitalist isteklerin
gerekletirilmesi iin gerekli ortamn hazrlanmasna batlama hareketi, hayret
edilecek bir biimde uyuyordu. Brokrat serveti iin melce ve devaml politik g
aryordu. Ayan ise fiili Byk toprak mlkiyetine hukuken de kavumaya
alyordu. Fakat, bunlarn istedikleri st yap kurumlan alnrsa, bu, Osmanl
kapsn kapitalizme ardna kadar aacakt.
Kapitalizmin sanayi devrimi yannda, Avrupa'da romantik milliyeti akm da
geliiyordu. Takatsiz Osmanl mparatorluu, Trkler yannda, eitli rklan,
dinleri kapsamann blc, eliik meseleleri ile de kar karya geliyordu.
Avrupa'daki milliyeti akm, kapitalizmin zorlamalar ile birlikte bu eliikleri
krklyordu. Aznlklan korumak ve onlara bamszlk vermek ad altnda,
kapitalist lkeler Osmanl aznlk ve mslman- hristiyan elikilerinden de
yararlanarak Osmanl lkelerini nnde sonunda blmek amacnda idiler. st
burjuva kurumlar ve haklar imparatorlukta tannrsa, bu haklar salayan
gl bir smf olmadndan, anari halindeki imparatorluk, daha abuk
dalacakt. Daha ok yukardan ve dardan gelen hrriyet ilkeleriyle, ayr rklar,
ayr milletlere dnecek, demokratik denilen haklara st yapda kavga
verilirken, istenen mlkiyet hakk ile Osmanl lkesi, kapitalizme daha ak hale
gelecekti. Lale devrini sona erdiren Patrona Halil ayaklanmas gibi, nc
Selim'in devlet eliyle fabrika kurmaya almasn da kapsayan Nizami Cedit
denemesi de, ulema-esnaf-yenieri birlii karsnda yenik dmt. Bat
kurumlarn alabilmek iin alanlara kar, bu ulema-esnaf-yenieri birlii,
islamc akmn gittike byyen ekirdeini meydana getirmiti. Bu akmn
zamanla daha belirli olacak bir zellii de, bu tarihi sre iinde artacak olan
gavur ya da yabanc dmanl (xenophobia)dir. Bu dmanln temelinde,
tarihi gelime iinde, dini sebepten daha ok emperyalizmin getirdii temel bir
eliki bulunmaktadr. Bilinli olarak grlmeyen bir elikidir bu.

Nitekim, bir yandan retim glerinin mlkiyetinde deiiklie yol aan tarihi
kapan iinde, mslmanlar iin (ister tccar, ister tefeci, ister mltezim, ister
mlk sahibi olsunlar) daha ok topraa (byk iftlik ve maliknelere) ynelme
rasyonel oluyord. Dier yandan, Bat kapitalizmi Osmanl lkeleri zerinde
etkisini gelitirirken, kurduu ticari ve zellikle finans ilikilerini, bir ksm
aznlklar aracl ile rgtlemeye koyulmutu. Bu aznlklara sonradan genel bir
adla Levantenler denilecekti. mparatorluu blen aznlklarn milliyetilik
hareketleri de bir yandan geliirken, ite bu levantenler, emperyalist Bat ile
beraber gzkeceklerdi. Kapitalist gavurun Osmanllardaki bir kolu
saylacaklard. Aada, Tanzimat brokratnn, hatt Tanzimat padiahlarnn
(Abdlhamit'e kadar) Bat ile ve onun i kolu Levantenlerle ayn safta
grnlerini ve bundan dolay gavur diye smflandrldk- larn, islamc-doucu
(olmaktan baka aresi kalmayan) halka nasl kar dtklerini aklamaya
alacaz47.
19. Yzyl balarnda yukarda sz edilen islamc-doucu cephe ekirdei
karsnda, balangta "devleti kurtarmak" isteyen padiahn yannda,
brokratlar ve ayan vard.
mparatorluun anarik takatsizlii iinde, ayan kendi blgesinde ksmi
otonomisi ile (bu feodalite deildir) halka merkezi hkmetten daha yakn
gzkebiliyordu. Fakat ayann, kendi mlkiyetini resmen salayabilmesi iin,
brokratlar ve padiahla beraber kar cephenin blnmesine (yani eyhlislam
da kandrarak), yenieri ocann kaldrlmasna yardm etmesi gerekiyordu. Ayan
bu harekete katld. Ocak kaldrlnca yenilik denilen batlama yolu alm oldu.
Fakat 18. yzyl sonunda acemi olanlar ile miktar 400.000 kadar olduu dahi
iddia edilen yenierilerin, czi bir miktar ldrldne gre, geri kalanlar ne
oldu? Her halde islamc cephede kaldlar.
Ayan, ileride yeni bir snf olarak toprak mlkiyetini salayan hukuki isteklerini
ksmen de olsa elde edince, batlama akmndan ayrlacak, genel olarak islamc
cepheyi tutar gzkecektir. Bunun iki sebebi vard:
a) Byk toprak mlkiyetinin gerektirdii politik g, padiah gcnn
zayflamasyla artacak bir brokrat g ile eliirdi48.
Yeniliin
ahsa
bal
hareketlerle
olamayacan,
bunun
ancak
"messeselemekle" olabileceini, Batnn medeni denen kurumlarnn alnmas
gerektiini savunan ve bunu yapmaya koyulan Mustafa Reit Paa'y iyi anlamak
gerekir. Kanaatimce "Devleti Kurtarma" adna Bat kurumlarn savunan ortann
solunun ilk paas odur. (Bu arada Lale Devri'nin Damat brahim Paa's da
hatrlanabilir). Batlama ad altnda gelen yenilikler, "mal emniyeti","servetlerin
msadere edilememesi" gibi, Osmanl mlkiyet sistemini hukuken deitiren,
teba arasnda eitlik, kardelik, vs. gibi baz deerlerin (laiklie doru da adm
atarak) kabul edildii Glhane Hatt Hmayunu, 1839'da toplar atlarak, byk
bir merasimle ilan edildi.
Bu, bir yerde, merkezdeki brokrat ile ayan arasnda artk-rn paylama kavgas demekti. Ki bu cava ya da
rekabet zaman zaman gnmze kadar sregelmitir. Ayrca, burada szkonusu ayan, daha ok imparatorluun Avrupa
ve Bat Anadolu kesimindekiler olabilir, b) Eskiden padiah ve onun rtbe verdii brokratlarla ve ayan arasndaki
temel eliki imdi artk ksmen ayan ya da eraf ile kyl arasnda olmaya balyordu. Mevcut retim teknii iinde,
islamc cepheye yanak grnme bu elikiyi gizlerdi.
47

48

te bu noktada durmak, hem de ok durmak gerekir. nk Glhane Hatt

Hmayunu'ndan bir yl nce (1838'de), bir anlama imzalanmt. Bu, sanayi
devrimini gelitirmekte olan ngiltere'ye Osmanllarn verdii en ar kapitlasyon
imtiyazlarn kapsayan ngiliz-Osmanl Ticaret Anlamas idi. Anlama Mustafa
Reit Paa'nn Baltaliman'ndaki yalsnda imzalanmt. Kanaatimce bu ticaret
anlamas, Glhane Hatt Hmayunu'ndan, dier adyla Tanzimat Ferman'ndan
daha nemlidir.
Benzer imtiyazlar ksa zamanda Bat lkelerine ve Rusya'ya da verildi. in nemi
uradadr: 1838 Ticaret Anlamas yaplmadan nce, Batnn makineli sanayi
rnlerinin dnya piyasalarn, bu arada zellikle Osmanl vs. pazarlar
etkilemeye balamasyla Osmanllarda o zamana kadar yaayagelmi imalat
sanayii kesimlerinde isizlik ve bunun ardndan da tezgah ve atelyelerde azalma
balamt49. Bu, aka retim glerindeki gerilemenin, tasfiyeye gidiin iareti
idi. Osmanl retim glerindeki bu n tasfiye, artk ar basacak dsal etkinin,
yaklaan byk frtnann . habercisi, an sesleriydi. Bu hal, apak ortada
gzkrken, kraldan fazla kralc olarak, Bat kapitalistleri lehine tam bir
liberalizm uygulamasna raz olmak nedendi? ngiliz Ticaret anlamas ile Yeddi
Vahit sistemi kaldrlmtr. Bu sistem devletin ekonomik hayatta sahip olduu
gelir salayan tekelci nitelikte kontrol haklarn kapsyordu. mparatorlukta
herkes mal alcs ve satcs olamazd. te bu haklar, btn yerli tekelci sistem,
(yerliler iin ar bir takm kstlamalar olduu halde), yabanc tacirler iin
kaldrld. Yabanclar %5 gibi dk gmrk resmi dedikten sonra Osmanl
lkelerine istedikleri mal getirip serbeste satabilirlerdi. Hatta sadece dardan
getirdikleri mal deil, Osmanl topraklarnda retilen herhangi bir yerli mal da
bir yerden alp dier bir yerde serbeste satabilirlerdi. Byle bir liberalizm,
sanyorum, dnyada ilk defa uygulanyordu. nk, liberalizmin ilk ampiyonu,
sanayi devrimini ilk kez yapm ngiltere'de bile durum byle deildi. Nitekim
ngiltere'de thalat Tahditleri Kanunu (Corn Law), daha ok mera halindeki
byk toprak sahipleri aristokratlara kar, dardan ucuz gda maddeleri
getirilerek emek maliyetini drmek isteyen sanayicilerin zoru ve iktisat D.
Ricardo'nun szcl ile ancak 1846 ylnda yrrlkten kaldrld. Oysa
Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamasnn tarihi bundan sekiz yl nce (1838) idi.
Ve bu anlama yapldnda ngiliz D leri Bakan Lord Palmerston, anlamay
yapmak zere stanbul' a gnderilen (daha sonra eli olan) H.L. Bulwer'i tebrik
etmi ve arlamay bir aheser (Copa d'opera) diye nitelemiti.
1849'da ayn Lord Palmerston Avam Kamaras'nda:
"Ticaret mnasabetlerinde Osmanl Devleti btn dier devletlerden ziyade
msadelerde bulunmaktadr", diyecekti.
"Osmanl Devleti'nin istiklaline dokunmak, Devleti Aliye' nin son mutedil
(gmrk) tarifeleri sayesinde iyi bir hale gelmi Byk Britanya ticaretinin
mutlaka byk miktarda azalmasna sebep olur", diyecekti50.

49Mesela

1810'dan evvel kodra'da mslin reten tezgah 600 iken 1810'dan sonra birden 40'a inmesi; yine 1800'den
nce Trnova'da dokuma tezgahlarnn says 2.000 iken, 1830'da bunlarn 200'e inmesi gibi... (Urquhart). Lord J.
Russel, 1853'de:
50
Yukardaki ifadeler, ngiliz mparatorluu'nun Hindistan yolu zerindeki Osmanl mparatorluu'na kar uzunca bir
sre devam edecek ngiliz d politikasnn zn aklar.

Bu anlama ile ngilizlerin yardm salanarak Msr meselesinin, yani M. Ali Paa
iinin zlecei iddias, yukardaki veriler altnda bir mantk tamaktadr.
nk Yeddi Vahit usul kalknca, Msr hazine gelirleri azalacak ve M. Ali
ordusu takatsiz decekti. Peki esasen takatsiz Osmanl hazinesi ve kk de
olsa mevcut ve Bat rnleri karsnda eridii belli olan yerli Osmanl sanayii ne
olacakt? Bu anlama, iddia edildii gibi Ruslara kar da ittifak yaratamazd,
keza ksa zaman sonra benzer imtiyazlar Ruslara da verilmiti51.
Mesele ne idi? Dnyann en liberal imtiyazlarn veren bu anlamay, M. Ali
meselesinde kurtarlma vaadi ile hasta Padiah II. Mahmud'a hayatnn son
gnlerinde ngilizlerle beraber kabul ettiren brokrat, Mustafa Reit Paa'dr.
Burada ok ar bir soru iareti yatmaktadr. Tarihi zorunluluk, Osmanl
brokratn talihsiz olarak, Levantenlerle birlikte Batnn ibirlikileri durumuna
itiyordu.
Deiik lkelere de benzer imtiyazlar verildi. Makineli Bat sanayii, mevcut ve
geliememi Osmanl imalat sanayiini, lonca sistemini ve esnafn 40-50 sene
iinde genel olarak sildi sprd52. Peki bu retim glerinin, dramatik bir
yoldan tasfiye olmasyla, ona bal i sahipleri, esnaf ve onlarla iblm iinde
ilikisi olan dier reticiler, eitli halk ynlar ne oldu? te soru? Bu halk,
yenieri kalntlarn da kapsayan islamc-doucu grntde halk cephesinin
iinde yer almak zorunda idi phesiz! Kk bir aznlk da, Tanzimat
brokrasisinin getirdii yeni memuriyet kadrolarnda brokrat olmak iin i
arad durdu.
1840'da da tmar sistemi tamamen kaldrld. Brokratlar Tanzimat Ferman ile
bu defa, gerekten batl grntl yeni bir Lale Devri balattlar. Bu dnem ayn
zamanda balolar dnemidir. Bu defa, kaplumbaalarn mum tad lale
baheleri yerine saraylar, elilik binalar seiliyordu. stanbul'da eliliklerde,
saraylarda ve Osmanllarn Avrupa eliliklerinde verilen bu balolarda brokratlar
batl dostlar ve levantenlerle beraber elenirken, isizlik artyor ve yerli retim
glerinin yok olmas son derece sratle devam ediyordu. Bu balolarn
benzerlerini, hatta devamn, daha sonra C.H. Frkas dneminde, yoaltm
mallarnn ktlnn yaratt koullar altnda Anadolu kasabalarnda halkn
nefreti altnda verilen Cumhuriyet balolarnda grmemek mmkn m!
Nihayet retim gleri tasfiye olurken, devletin artan gelirlerini karlama olana
daha da azaldndan, Tanzimat brokrat d borlanmay savunmaya
balayacakt. 1854'te ilk defa olarak 3,3 ve 1855'de 5,5 milyon Osmanl altn
deerinde, fakat ngiliz liras zerinden borlanmalar oldu. Bylece Osmanl
Devleti'nin, bat finans baronlarnn vesayeti altna dt dnem alm oldu.
Bu arada Osmanl mparatorluu'nu ngiltere karlar asndan korumak
isteyen Lord Palmerston'un barol oynad Krm Harbi iin batl ile ittifak
yaplmt. Yine bu srada, asl merkezi ve sermayesi darda Osmanl Bankas,
yani emperyalist bankas kurulmutu. mparatorluk Tanzimat dnemine
gelinceye kadar, Sultan II. Mahmut'un sert gzken tutumuna ramen, tam bir
1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas ve onu izleyerek dier Avrupa lkeleri ile yaplan anlamalar dizisi ile
Osmanl lkeleri bu batl lkelerin ortak bir pazar haline geliyordu. Bugn ayn batda bir ortak pazar vardr. Ve bu
pazara Trkiye'nin kabulnde benzer ilikilerin bulunmas artc deildir. Zamanla Ortak Pazar olmann baz
koullar elbette deiecektir.
52
Osmanl sanayi saym bunu aka gstermektedir.
51

anarik duruma dmt. Bunun bir iareti de 1839'da mparatorlukta hayli

ayar bozuk (mau) ve eitli paralarn tedavl etmesiydi. Sultan Abdlmecid'in
clusunun ikinci yl, bu para anarisine, Osmanllarn ilk defa tedavle
karmaya balad kat para da dahil oldu (. Baban, Tanzimat ve Para).
Ki, bu yoldan kolayca enflasyona sebep olunuyordu. Osmanllarda, ierde
kapitalizme geilemeyince, kapitalizmle birlikte gelien mali kurumlar, bu arada
bankalar da aadan geliememiti. Geri Galata sarraf ya da bankerleri var idi
ise de, bunlara asl anlamyla banka denemezdi. Bunlarla yaplan banka kurma
deneyleri de baarl olamamt. te bu ortam iinde, Osmanl Bankas diye
bildiimiz emperyalist banka, iki safhada kurulmutu. Birinci, Bank OsmanVdir.
Bu banka, Krm Sava'ndan sonra 1863'de ngiliz Finans grubunun teklifini
Sadrazam Reit Paann kabul etmesiyle kuruldu. Fakat daha sonra,
a)Paris ve Londra piyasalarnda akdedilen istikrazlar iin yabanc sermayedarlar
ile Osmanl Hkmeti arasnda arac roln oynayabilmek,
b)Piyasaya banknot karma imtiyaz verilerek merkez bankas yaratmak,
c)Osmanl Devleti'nin haznedarlk iini grmek zere li ve Fuat Paa'larn
kabul ile 1863'de Bank Osmani ahane (Banque Imperyale Ottomane) ad ile
yeni bir banka kuruldu. Birinci Banka, sermayedarlaryla bu ikinciye katld.
ngiliz sermayedarlar dnda, Fransz ve Hollandal sermayedarlar da katld. Bu
bankann emperyalist niteliini aklamak zere, Burhan Ulutan'n Bankacln
Tekaml adl eserinden bir paray aaya aldm:
1863 senesinden sonra, Osmanl mparatorluu'nun bilhassa Fransa ve
ngiltere'den akdettii istikrazlarn tamamna yakn bir ksm Osmanl
Bankas'nin tavassutu ile akdedilmi olduu gibi, 1879'da Rsumu Sitte (ttn,
tuz, pul, iki, say diye ve ipek r) daresinin, 1881 'de de Dyunu Umumiye
daresinin teess, tahvil ve tehvidi dyun muameleleri ve ngiliz sermayesiyle
ina edilen btn imendiferlerle bu imendifer hatlarnda tatbik edilen
(kilometre teminat) usul Osmanl Bankas tarafndan hkmete kabul
ettirilmitir. Keza, Reji daresiyle Ereli Maden Kmr, Balye, Karaaydn,
Terkos, Liman, Gaz irketleri gibi teekkllerin teesssnde ve bilahare
Cumhuriyet devrinde bahsi geen irketlerin ve idarelerin tasfiyesinden sonra
alacakllarn transferinde Osmanl Bankas son zamanlara kadar ok faal rol
oynamtr. Osmanl Bankas 'nn, Osmanl imparatorluu 'nda oynad rol
anlamak zere, 1863 ve 1875 mukavelelerinin esaslarn gzden geirmek fay
dal olacaktr.
a) 1863 ve 1875 imtiyaznamelerinin balca hkmlerini yle hlasa etmek
mmkndr.
1)Osmanl Bankas merkezi stanbul'da bulunan bir Osmanl irketi olduu
halde, imtiyaznamenin 7 inci maddesi mucibince, biri Paris'te, dieri Londra'da,
hissedarlar tarafndan intihap edilmi iki idare komitesi mevcuttur ki, bankann
hakiki hakimi ve idarecisi bu komitelerdir. Buna mukabil, stanbul'daki idare
meclisi bir ekilden ibarettir.
mtiyaznameye gre stanbul'daki idare meclisi, bir umum mdr, mdr ve
idare meclisi azasndan terekkp etmekte idi. Umum mdr ile mdrn
dorudan doruya Paris ve Londra komiteleri tarafndan; geri kalan idare
meclisi azasnn da Osmanl Hkmeti ile istiareden sonra, gene Paris ve Londra

komiteleri tarafndan seilmesi kararlatrlmt. Maamafih, daha bidayetten

itibaren stanbul dare Meclisi'nin vazife ve salahiyetlerini Paris ve Londra
komitelerinin istedikleri gibi tayin ve tespit etmek haklar kabul edilmiti.
2)Hkmet, bankay, imtiyaznamede Nazr (Haut Commissaire) ad verilen bir
komiser marifetiyle murakebe edecekti. Ancak, bu komiserin "Bankann
stanbul'daki idare meclisi ve komitelerle53 bilittifak" tayin edilecei hkm
mevcuttu.
3)Osmanl mparatorluu dahilinde Osmanl Bankas 'ndan baka hibir
messese banknot ihrac hakkna sahip olmad gibi, devlet de kat para ihra
edemezdi.
(Madde 12). Banka ihra ettii banknotlara mukabil 1/3 nisbetinde altn
bulundurmak mecburiyetinde idi.
4)mtiyaznamenin en mhim ve ar hkmlerinden birini tekil eden 13.
maddesi mucibince banka, devletin en vasi salahiyeti haiz ve bteleri dahi
kontrol etmek yetkisine sahip bir hazinedar idi. Banka, idare meclisi azasndan
birini bte komisyonuna gndermek hakkna sahipti. Devlet, btesinin
mufassal bir suretini her sene bankaya tevdi etmek, bilcmle varidatn, hibir
bankann tavassutu olmakszn, Osmanl Bankas 'na ita ve teslim etmek; gerek
memleket iindeki ve gerek memleket dndaki bilcmle tediyatn keza hibir
bankann tavassutu olmakszn, Osmanl Bankas marifetiyle yaptrmak
mecburiyetinde idi. Ayrca, ahvali miibreme ve fevkalade dnda hkmet,
Osmanl Bankas 'na tevdi edilen btede kaytl tahsisat hibir suretle tecavz
edemezdi.
Ayn maddenin son fkras mucibince, Osmanl Bankas, devletin yllk
varidatndan, Dyunu Umumiye taksitlerinin tediyesi iin lzumlu mebalii
tefrik etmek ve mezkr taksitlerin tediyesini temin eylemek mevkiinde idi. Bu
suretle banka, yalnz Osmanl maliyesinin murakb olmakla kalmyor, ayn
zamanda ecnebi alacaklarn da hukukunun hamisi oluyordu.
Mamafih anlamann bu hkmleri hibir zaman tatbik edilememitir. Esasen
kinci Merutiyet'e kadar devletin muntazam bir btesi de olamamtr. 1911'de
getirilen Fransz Maliye Mfettii M. Laurant'n bu hususun tatbikini tavsiye
eden raporu da, Meclis'in Maliye Komisyonu tarafndan'reddedilmitir.
5)Ayrca hkmetin, gerek dahilde ve gerek yabanc memleketlerde ihra edecei
tahvilat, bono ve sair evrakn sat Osmanl Bankas 'nin inhisarna verilmitir.
6)Banka, bilcmle hazime muamelatndan % 0,5 ihracna tavassut ettii
tahvillerden de % 1 komisyon
alacakt. Ayrca hkmet, bankaya ubeler ikramiyesi ismi altnda bir tahsisat
demekle mkellefti. Fakat, devlet, bankann krlarndan hibir hisse alamazd.
Dnya tarihinde hibir zaman, deil yabanc bir messeseye, hatta milli
teekkllere dahi tannmam olan bu derece vasi salahiyet ve kudretle tehiz
edilen Osmanl Bankas, Birinci Dnya Harbi balad vakit hkmetin
emirlerine ittiba etmeyi red ve dier memleketlerin merkez bankalarnn aksine
olarak devlet ihtiyalar iin banknot ihracn kabul etmediinden... retim
53

Paris ve Londra komiteleri.

glerinin tasfiyesiyle e-anl olarak ilerleyen batlama hareketleri sonucunda,

kanlmaz olarak mparatorluk, Dyunu Umumiye Anlamas'na srklenecekti.
Bana gre batl emperyalistlerin sert notas karsnda Abdlhamit'in devletin
iflasnn ilan olarak kabul edilen mehur Muharrem Kararnamesi (1881) aslnda
onun eseri deil, sadece nceden gelen tarihi bir geliimin, ekonomiyi istila eden
emperyalizmin kanlmaz sonucudur.
1858'de toprak kanunu ile toprak mlkiyetinin salanmas yoluna girilmiti. Bu
kanun, byk iftliklerin iinde yer alan, saysz kylerde oturan kyllerle, ayan
ya da eraf arasndaki ilikileri ihmal etmiti (.L. Barkan). Bu ihmal, byk
toprak mlkiyetinin tannmasndan baka bir ey deildi. Bugn Anadolu'da
eitli blgelerde kyller, ayan kalnts aileler ve aalar arasnda sregelen
elime, bu konuda muhtemelen kasden yaplan ihmal ile yaratlmt. Bu arada
tasfiye olan sanayii korumak iin Islah Sanayi Komisyonu kuruldu (1866) ve
daha sonra Islah Sanayi Mektepleri ald (1867). Sanayii korumak iin
bavurulan balca tedbir, Batc brokrat kafasna uymaktadr. Bu tedbir,
Bat'da tarihi gelime sonucu ortaya kan irketlere zenilerek, mevcut esnaf
irketler halinde birletirmektir. retim aralarnn daha ileri teknie
ynelebilecei yeniden retilmesi sreci, nce tarihi isel sebeplerle, ardndan
Bat kapitalizminin tasfiye ettirici etkisiyle kesilmiti. Bu kesilmeden sonra
phesiz, byle kksz tedbirler hsranla biterdi ve yle oldu.
Yine ayn dnemde dantay, yargtay benzeri bir ra, Bat tipi ticaret kanunlar
vs. alnmt. Bat kapitalizmi, artk bilinen her eyiyle imparatorlua girip onu
datyor ve kendine gerekli olan da kontrol altna alyordu. Balolar gibi, Batl
grntl yaant yannda kltr emperyalizmi eitim kurumlaryla ve zorunlu
olarak giriyordu lkeye. 1863'de Amerikan Koleji ald. Anadolu'da zellikle
douda Amerikan misyoner okullar kurulmutu. Robert Kolej aznlk
komitecilerinin yetitirildii bir yer olmutu. Daha sonra doudaki Amerikan
misyonerlerinin Ermeni-Krt atmasn aka krkledii grlecekti (J.
Haslip). "Batya alan pencere" denilen Galatasaray Lisesi 1868'de ald. Dier
okul, kolej ve benzeri misyon kurulular kurulmaya devam etti. Bat kapitalizmi,
Ortaaa da uymu hristiyanl misyonerleri ile emrine alm, dnyann drt
bucana salm ve Osmanl lkelerini de bu arada ihmal etmemiti. Bu
misyonerler retim aralar ellerinden kan yerli halklara sknet tavsiye
edecek, esir ticaretini tasvip edecekti. Douda, Afrika'da, papaz kapitalizmin
sembol olacakt. Yine bu arada, feminist hareketler de grlyordu.
retim dzeninin aadan gelen gerekleri olmad iin, Osmanl toplumunun
st yapsnda (A.H. Ongunsu'nun iaret ettii gibi) garip bir ikileme gerekiyordu.
slami hukuk yannda, Avrupai hukuk kurumlar yer alyor, medreseler yannda
asri denen okullarda eitim yaplyordu. Mslmanlara ayr, aznlk
hristiyanlara ayr hukuk uygulanyordu. phesiz bu kurulularda yer alan ve
yetienler birbirleriyle ahenk iinde birlikte olabilecek deillerdi.
Mevcut koullar altnda, brokratlar aras rekabet, iktidardaki Tanzimatlar
tenkit eden bir grup meydana getirdi. Bu muhalif Yeni Osmanllarn, daha ileri
saylan hrriyeti ya da merutiyeti bir grnleri vard. Ayrca Tanzimatlarn
yabanc sermaye severliini de zaman zaman eletirdikleri grlyordu. Hrriyet
mcahiti olarak da kabul edilen grubun hareketi ile Birinci

Merutiyet, Kanunu Esasiyle 1876'da ilan edildi. ileri bir devinme imi gibi
anlatla gelen bu yenileme hareketleri ile yukarda deindiimiz toplumca
ikileme bsbtn belirecekti. nk, ikileme ya da iki cephenin artk iyice
belirmesinde baz olaylarn adeta e-anl ya da ayn dnemde olumas mn
oynad rol nemlidir. yle ki:
a) Tanzimat'n son yllar ve Merutiyet dnemi (ksa da olsa) Bat kapitalizminin
emperyalist aamasnn ktalar paylama dneminin tepe yllaryd. Ktalar
pazar olarak, ilkel madde kaynaklar olarak paylalyor ve bunun iin eitli
savalar oluyordu.
b) Yerli sanayiin, lonca sisteminin, bu yoldan sanayi retim glerinin azalmas,
hatta tasfiyesi ve isizliin yaylmas kanlmaz oluyordu.
c) Batlama, medeni olma adna, yeni anayasa ve parlamento kurulmasyla
laiklik ilkesine gidilirken padiahn teokratik egemenlii kstlanmaya
allyordu.
Bunlarn e-anl olumasnn sonucu yle olabilecekti:
Halk, retim gleri tasfiyesinin ve isizliin nedenini ya batlama ile kolayca
girmi olan emperyalizme, ya da st yap kurumlarnn bu arada kltr
kurumlarnn almna (gavurlamaya) balayabilirdi. Halk, olaylar yerine
oturduka kendine kar olan bu gelimenin yannda deil karsnda olabilirdi.
Ve laikliin getiriliine bu arada ahit olan halk ynlar, giderek teokratik
hkmdar, Sultan Abdlhamit'in yannda yer alrd. Sarayda byk bir yabanc
dman olarak yetitirilen Sultan Abdlhamit, 1890'da "Ne yapmal?" diye
sorduunda, kendisine verilen iki projeden zzet Bey (Paa)'in slam birlii
projesini kabul etmiti54. Bylece, Tanzimat dneminin, batc brokrat grubu ile
padiah beraberlii de bozuluyordu. Gittike artan ynetici brokrat egemenlii,
retim arac byk toprak sahibi ayan ya da eraf egemenlii ile de iyice
atrd. Jn Trkler, muhalif brokratlar olarak, nce Tanzimat brokratlarna,
daha sonra Sultan Abdlhamit'e kar hrriyet mcahiti olarak ortaya
kmlard. Bu grup, ortann solunda ikinci paa diyebileceimiz Mithat Paa ile
iktidara gelilerinde, yukarda gstermeye altm e-anl olaylar iinde en
azndan talihsiz bir rol oynamlard55.
Brokratlar (Tanzimatlar olsun, Jn Trkler olsun) Bat'da bulunduklar uzun
sre iinde oradaki snfsal hareketlerin (1830, 1848, 1851, 1871, vs.'nin) Bat
demokrasilerinde yerini sanki hi grmemiler (Ali Suavi hari), byle bir ey
yokmu gibi davranmlard56. Onlara, yalnz bu yanlaryla dahi, Bat'y gerekte
anlama olanan bulamam brokratlar olarak bakabiliriz. Fakat emperyalizm
iin gerekli ortam yaratan hareketleriyle ve ibirlii yaptklar iddia edilen i ve
d blc evrelerle, mparatorluun dalmasnda gerekten talihsiz tarihi bir
rol oynamlard. Bunlar emperyalizmin Osmanl retim glerini tasfiye yolu
iinde, byk lde islamclarn ve padiahn, daha dorusu Abdlhamit'in
karsna dmlerdi. Tarihi artlar sonucu olarak, gerek bir ekonomik gce
John Haslip, Yahya Kemal), Yahya Kemal Siyasi ve Edebi Portreler adl hatralarnda, ikinci projenin Mizanc
Murad Bey'e ait olduunu syler.
55 Birinci Merutiyet iin yaplan gsterilerde yer alan medrese talebelerinin hareketine phe ile baklmakta, tertip
olduu dahi sylenmektedir (T.Z. Tunaya).
56
Osmanl milliyetisi (?) Namk Kemal'in 1871 Paris Komn lehine bir yazyazm bulunmas asl fikir ve
davranlarna gre nem tamaz.
54

sahip olan bir smf ya da snf nclnde getirilmemi kapitalist batsal dokulu
bir anayasay, tasfiyeci, istilac Bat'ya kar ters dm, islamc ereveye
snm, kk tarihin derinliinde halk cephesi karsnda kim savunacakt?57.
Bu gerek grlmezse, anlalamazsa, Sultan Abdlhamit'in mehur 113.
maddeye dayanarak Mithat Paa'y srdrd ve Meclisi Mebusan' ilemez hale
getirdii de iddia edilecektir. Bu yorum, biimsel bir anayasa hukuku anlayyla
ancak yaplabilir! Nitekim, bugne kadar tarihlerimiz byle yazlmam mdr?
Eer ama, mevcut koullar altnda sadece imparatorluu korumak olarak
alnrsa, batc brokrat Jn Trkler karsnda byk bir denge taktikisi
Abdlhamit'i vatan haini olarak kabul etmek imkanszdr. Tekrar edeceim,
Abdlhamit'i imzalad Muharrem Kararnamesi ile gelen Dyun-u Umumiye
emperyalizmin koullar iinde, brokrat batlama olaylarnn ekonomide
yaratt kanlmaz bir sonutur.
Burada, Sait Halim Paann balangca koyduum, tutarl ifadelerini
hatrlatacam. John Haslip, ttihat ve Terakki Komitesi'nden sz ederken yle
yazyor58:
Her ne kadar komitenin bandakiler ekseriyette Yahudi ve Arnavut asll
kimseler idiyseler de, Resne ve Manastr klalarnda "Trkiye Trkler iindir"
parolas dillerde dolayordu.
Yine 1908'in hemen sonras iin,
"Trkiye Trkler iindir", "Boyunduruktan kurtulalm! " sloganlaryla iktidara
gelmi olanlar (ttihatlar), imdi imparatorluu yeniden tekilatlandrmak iin
tekrar yabanclardan ibaret bir heyeti davete mecbur olmulard. Bu suretle
maliyede bir Fransz, gmrklerde de bir ngiliz bulunuyordu. Bir baka ngiliz
de uzun zamandan beri ihmal edilmi olan deniz kuvvetlerini slaha memur
edilmiti... Ticaret Odas'nda bir Alman, Jandarma tekilatnda da bir talyan
alyordu.
Batlama hareketlerini yrtenler, mlkiyet-smf meselelerini, iktidar ve smf
ilikilerini, bunun organik balantlarn dikkate alamyorlard. Bu ise onlara,
Bat kapitalizminin emberini krc, onun boyunduruundan kurtarc nitelikte
ve retim glerinde gelime salayacak baka bir yolu adeta kapyordu. Durum
bu olunca, islamclarn dedii gibi, batclar, kendileri asri yaasalar da, gavur
yaantsnn taklitisi olmaktan ileri gidememilerdi. slamclar emperyalizmin,
gavurluun karsna kmlar, Bat'y yermilerdi. 31 Mart ve benzeri olaylar,
hatta Menemen olay, Bat emperyalizminin derine inen koullar iinde
styapda islamc ve batclara verdirilen kavgann tek yanl olmayan rnekleridir.
Bu olaylarn tarihi yeniden yazlmaldr bence. Bu tarihi gelime iinde
brokratlarn zabit ve sivil kank bir takm ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde
rgtlenirken, tasfiyeye urayan tezgahlar, tasfiyenin sebep olduu isizlik ve
onlarla iblm iinde olan dier retim alanlarnda meydana gelen yaygn
Mithat Paa srld zaman arkasndan halkn ayaklanacan muhtemelen mit etmiti! Bir i snfa bal olmayan
Osmanl brokrat iktidarda iken yalnzd. ktidardan dnce bsbtn yalnzd.
58
ittihat ve Terakki'nin 1907 Kongresi kararlarndan ilgin altnc madde aadadr. Ama Abdlhamit'i tahttan
indirmektir. 6. Madde: Neriyat ihtilaliye! Kongre, neriyat ihtilaliyenin efkar ahalisinde husule getirdii tesir ve
inklabat nazar dikkate alarak Trke, Arapa, Krte, Arnavuta, Ermenice, Bulgarca, Rumca resaili mteselsile
nerini ve bunlarn tekilat dahiliyeleri vastasyla tevziini taht karara ald. Bilhassa kyllere, memurine, asker ve
zabitana, ulemaya, sunufu aliye eshabna ve kadnlara, hitaben intibahnameler yazlacaktr.
57

isizlik sebebiyle halkn byk bir blm ve ayan ya da eraf, ulema ve nihayet
padiahla islamc halk cephesinde birleecekti.
Brokratik Jn Trk hareketine dahil olanlarn Sultan Abdlhamit'e kar
Paris'te 1902 ylnda yaptklar kongre son derece nemlidir. Bu toplant Osmanl
toplumunda artk iyice beliren ikilemenin, daha dorusu batc brokratlar ile
onlara kar olan islamc-doucu halk cephesine day anlarak/z rkalama
eiliminin ekirdeini ortaya karmtr. Ve bugne kadar gelen st yapdaki,
temele indirilemeyen kavga ile yaratlan fasit daireyi biimlendirmitir. Ksaca
Abdlhamit'in taktikleri ile imparatorluu muhafaza etmek amacna kar, Jn
Trk hareketi, toplumun blnmesinden cemiyetleme, sonra da frkalama
biiminde yararlanmt.
1902 Kongresi'nde hedef, a) Abdlhamit'i devirmek ve, b) sonra nasl hareket
edileceini kararlatrmakt. Her iki hususta Jn Trkler arasnda metod fark
vard.
Geri, Abdlhamit'e kar, askeri kuvveti, devirme hareketine katmakta
aralarnda anlama vard. Fakat, bunu Osmanllarn yalnz balanna
baaramayacan ileri srerek, yabanc devletlerin de mdahalesi gereklidir,
diyenler vard. Ve buna kar kanlar da vard. Mdahaleci gr bilhassa
aznlklara mensup Jn Trklerce destekleniyordu. Prens Sabahattin, yabanc
mdahalesinin, mdahale edenlerin kendi karlarna gre hareket etmemeleri
artyla kabul olunabilecei gibi safa (?) bir telif yolu tavsiye ediyordu.
Doktrin asndan da fark vard. Geri her iki grup da burjuva snfnn
yaratlmasnda ittifak halinde idiler. Bir grup,
merkeziyeti brokratik niteliini devam ettirip, devlet mekanizmasyla yerli
kapitalist burjuvalar yaratmak istiyordu. Dier grup ise, adem-i merkeziyeti idi.
Ve burjuvalarn ortaya kmasnn ancak devletin ekonomik hayata katlmamas
ile salanabileceini kabul ediyordu, klasik liberal gr benimsiyordu. Bat'dan
esinlenen bu gr, orada kapitalizmin aadan yukar gelimesinin, merkezi
devlet basksndan kurtulma ile ve lkenin mahalli ynetimi sayesinde olduunu
kabul etmektedir. Merkeziyeti grup, bu grn, imparatorluu paralayacana
kanidir. Oysa, zellikle milli sanayiye ait retim glerinin hemen de tamamen
tasfiye olduu, kaynaklarna emperyalistlerin el koyduu yar smrge halindeki
bir imparatorlukta, iki tarafn da gr bir anlamda topikti.
Farkl gre sahip olan Jn Trkler, iki gruba ayrld. Merkeziyeti brokratlar,
Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti'm kurdular. Dierleri ise; Teebbs ahsi
ve Adem-i Merkeziyet CemiyetVm kurdular. Sz konusu ayrlk iin Profesr T.Z.
Tunaya yle demektedir:
Ve bu ayrlk - yahut muhalefet -1908 kapsndan girecek, frkalar tekil edecek,
btn bir imparatorluun insanlarn iki hasm kampa blecek tohumlarn
serpecektir59.
T.Z. Tunaya, politik atmada bu iki kampa blnmeyi (bilgimize gre) ilk defa
ortaya koyan kimsedir. Bizim iin nemli olan, mevcut iki kamp brokratlarn

Trkiye'de Siyasi Partiler, sahife:107. Hatrlamak lazmdr ki bizim iin son derece yararl olan bu eserin yayn tarihi
1952'dir.
59

paylama olaydr. Her iki grup da merutiyeti savunduklarndan seim ii nem

kazanyordu, fikirler ortaya atlrken dayanlacak kitleler de aranacakt elbet.
Terakki ve ttihat Cemiyeti, daha eski kurulu olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ile
ayn yolda idi. ki cemiyetin ynetiminde ayn kiilerin de yer ald grlyordu.
Baka cemiyetlerin de ittihak ile nitecede 1908 - 1918 dneminin ttihat ve
Terakki Cemiyeti ve sonra da frkas ortaya kmt. Prens Sabahattinci cemiyet
ise, eklen ttihat ve Terakki ile 1908'de birlemi grnr.
Aslnda onun iddialarn kabul eden frka olarak Hrriyet ve tilaf Frkas'n
gryoruz.
Gerekten de ttihat ve Terakki Frkas, tarihi batc brokratik gelenei temsil
edecekti. Hrriyet ve tilaf ise daha ok yine tarihi yenieri-esnaf-ulema
birliinden doup gelen muhalefet cephesine dayanacakt; temsil etmeyecekti.
Bu muhalefet cephesi daima lke halknn ekseriyetine dayanmtr. Seim frsat
ortaya ktnda halk cephesinden byk lde bu destek salanmtr. Bu
toplum blnmesinin zincirleme geliimini, kurulmu cemiyetler, frkalar ve
gruplar itibariyle aadaki tabloda gsterdik.
SOL YAN
Yenieri-esnaf-ulema birliinden gelen doucu- islama halk cephesine
dayanan:
JN TRKLERN PRENS SABAHATTN KANADI HRRYET VE TLAF
KNC GRUP
(Birinci Byk Millet Meclis'inde Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nde)
TERAKKPERVER FIRKA SERBEST FIRKA
DEMOKRAT PART ADALET PARTS
SAG

YAN
Batc-laik brokratik gelenei temsil eden:
JON TRKLERN TERAKK VE TTHAT KANADI
TTHAT VE TERAKK (nce cemiyet sonra frka)
BRNC GRUP
(Birinci Byk Millet Meclisi'nde Mdafaai Hukuk Cemiyeti'nde)
C.H. FIRKASI (PARTS)
C.H.P-M.B.K.
(Milli Birlik Komitesi)
C.H.P. (ORTANIN SOLU)

Bu tabloda gerek sol yandaki, gerek sa yandaki blokta birbirini kronolojik sra
ile izleyen kurulular gryoruz. Her blokta aaya doru (zamanmza kadar)
taman tarihi bir misyon vardr. Tablonun sol yan, yenieri-esnaf-ulema
birliinden gelen, gerek ve byk kitlesiyle islamc-doucu cepheye dayanan
kurulular gstermektedir. Sa yanda ise devleti kurtarmak (?) iin daha ok
batc-laik brokratik gelenein temsilcileri olan kurulular gryoruz.
Dikkat edilirse, sa yanda bulunan grup iin temsil eden, sol yanda bulunan
grup iin de dayanan ifadelerini kullandm. Gerekten her iki tarafn banda da,
brokratlar grmek kabildir. Bu bize brokratlar aras ekimenin onlar
nerelere srklediini, bu ekimelerle nceki fikirleri ile akan farkl fikirlere
geebileceklerini gsterir. Nitekim, ttihat ve Terakki'de, Millet Meclisi'nde

Mdafaai Hukuk Cemiyeti iinde, kinci Grup'ta da sivil, asker brokratlar

vardr. Hatta bu grupla eski ttihatlarn ilikisi vardr. nce Mustafa Kemal'in
Birinci Grubu'nda olan drt mehur Paa, Kzm Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer
Tayyar Paalar ve Rauf, Dr. Adnan Bey'ler, Terakkiperver Frka'nn kurucular ya
da yneticileri arasnda yer almt. Bu parti ile de ttihat ve Terakki'nin ilikisi
gzkmektedir. Serbest Frka kuruluunda da benzer zellikler vardr. Demokrat
Parti kurucular da yledir60. Adalet Partisi de ksmen yledir.Fakat taban olan
kitlenin nitelii ok farkldr. Baz kimselere gre fikir ve dayanlmak istenen kitle
bir yana, Trkiye siyasi mcadeleleri ahs mcadeleleridir. Aslnda bu gr,
sadece brokratlar aras mcadele iin geerlidir de.
Yukardaki tablo, kitabn banda deindiim fasit daireyi aklamaktadr. Snf
meselelerinin neden ortaya kmadnn anahtarn da vermektedir. Batc-laik
brokrat, batlama ile devleti kurtarmak isterken, yeterli derecede retim gleri
yaratamadndan, tarihi byk halk cephesiyle ters dmektedir. Bylece iki
cephe arasndaki mcadele kznca, laik batclar ile dindar doucular arasnda
bir mcadeleye gelip dayanmaktadr. Brokrat (sivil subay) laik, gya ilerici
saylacak, emperyalist kskac iinde brokrat oyunlaryla iine kapanan islamcdoucu kamp ise, gerici (mrteci) saylacakt!..
te bu oyun, tarihi olarak kanlmaz
edegelmektedir. Bu oyunu devam ettirmekle:

styap

oyunu

olarak

devam

a)Hem brokratlar iktidar olarak artk rnden nemli bir pay almakta ve,
b)Hem de emperyalizm, ama gre deiik usullerle lkeyi yar smrge haline
getirmektedir. Kasaca, halk cephesinden snf meselelerini dikkatle ele alan bir z
ortaya kmas nlenmektedir. Fakat deien tarihi koullar altnda bu oyun
ilanihaye devam edebilir mi? Edememenin objektif koullarna doru bir gidi,
artk Trk Toplumunda grlmektedir. Onun iindir ki, tablonun altna soru

Samet Aaolu, Kuvay- Milliye Ruhu'nda (1964 basks) yle yazmaktadr:

Memleketin idaresi, banda yine Halk Partisi'nden ayrlm liderler bulunan, fakat byk kitlesi bu partiye hemen her
zaman yabana baka bir partinin eline geti.
Yine ayn eserde liberal eilimli Demokrat Parti kurucularndan Celal Bayar iin yle denilmektedir:
Havzai Fahmiye (Zonguldak kmiir madenleri) kanununun hazrlanarak kabul edilmesinde ktisat Bakam sfatyla
Celal Bey en byk rol oynad. Birinci Byk Millet Meclisi'ni ve tarihini sosyalist bir grle tetkik ve tahlil ederken
Celal Bey'in almalar nemli bir mahiyet almaktadr. Celal Bey "ben sosyalist deta 'ym " diyerek sosyalist grn
bir siyasi program eklinde aka ortaya atan ilk bakandr.
Sabiha Sertel, yeni yaynlanan Roman Gibi adl eserinde Fuat Kprl ile kendisi arasnda geen bir konumaya yer
vermitir. Demokrat Parti kuruculanyla Serteller'in beraber karmay tasarladklar Grler Dergisi hazrl srasnda
yaplan bu konuma yledir:
Bu derginin kmasn hepimiz istiyoruz. Gnlk gazeteler binbir kaytla baldrlar. Kapanmak korkusu iindedirler.
Biz, fikirlerimizi serbeste syleyeceimiz bir dergi istiyoruz. Btn emelimiz memlekette btiin fertlere eit haklar
tanyan, demokratik bir rejim kurmaktr. Halk Partisi devrimci bir parti olarak ortaya kt. nemli iler grd. Fakat
bugn bu devrimci hviyetini kaybetti. Hatta faistlerle ibirlii yaparak, memleketin kredisini krd. Hrriyet,
demokrasi namna ne varsa hepsini ineyip geti. Bugn halkmz hrriyete susam bir durumdadr. Biz bu
hrriyetleri, eitlik haklarn salamak iin ortaya ktk.
Sz, dnce, inan hrriyetlerini kabul edeceinizi anlyorum. Eitlikten ne kastediyorsunuz dedim.
Kprl ayaa kalkt, odada dolaarak konuuyordu:
Vatandalarn yalnz kanun karsnda eit olmas yetmez. Bir tarafta byk sevetler yapan, halk soyan zmreler
geliirken, geni kitlelerin alk ve sefalet iinde srnmesi en byk eitsizliktir. Biz bunu nlemeye alacaz.
ilerin serbest sendika kurmasna, tekilatlanmasna, haklarn savunmasna imkn verecek misiniz?
Elbette... imdi parti program hazrlyorum. Btiin bu istekler programda yer alacaktr. Ben, ahsen memleketin
sosyalizme gitmesine de taraftarm. Fakat arkadalar bu konuda benimle beraber deillerdir.
60

iareti koymak istedim. imdi bu zetleyici tablodan ttihat ve Terakki

brokrasisine dnelim.
1908 Merutiyeti ile ttihat ve Terakki Cemiyeti, imparatorlua hakim olmutu.
Devlet cemiyetin eline gemiti. Fakat Osmanl Devleti'ni ele geirmek, toplumu
ele geirmek deildi. Oysa onlar toplumu, daha dorusu halk elde edeceklerine,
devleti elde etmek istemekteydiler ve bu yoldan elde edilen ya da kaplan devlet,
kurtarlabilir sanlyordu. Devletin toplumda (hi deilse baz snflarla) organik
btnl olmakszn kuvvetli olamayacan, kurtulamayacan gremeyen61
Osmanl brokrat, devlet gcnn temelini de anlayamayacakt. Trkiye'nin
politik eliti byleydi ve hep byle kald. Sranarak elde edilen iktidar nisbi bir
yalnzla mahkmdu. Fakat geici de olsa sranarak iktidar kaplabiliyordu da.
nk,
a)Yar smrge halinde bulunan,
b)erde ak snf elikileri grlmemi, sanayi sermayesinde zel yerli bir
birikim gelimemi, ve buna paralel olarak cret karl emek-gcn arzeden
bir snfn yeterince gelimedii, laiklerle-islamclar arasndaki tali eliki ile
eraf-kyl elikisinin gizlendii bir lkede iktidara sranabilirdi.
Fakat sanayi retim gleri genel olarak tasfiye olmu ve artk gelimekte olan
d tekelci kapitalizmin uluslararas koullar altnda milli retim gleri
gelitirme olanaklarnn yetersiz bulunduu bir lkede iktidar, halkn asgari
ihtiyalarn asgari bir seviyede dahi (beslenme, giyinme, bannma gibi)
karlamak olanan da bulamazd. Bilindii gibi, yoaltm (tketim) mallarnn
ktl merkeziyeti brokrasinin temelli bir sebebidir. Bu ktlk, brokratlar batl
gibi yaarken, demokratik eilimleri despotizme dntrebilirdi.
Bu koullar altnda hrriyet mcahitlii ile 1908 Merutiyeti'ne gelinince,
Trkiye tarihinin drst denen bir seimi yapld iddia edilir.62 (Fakat sonra,
Ankara'da kurulan Birinci Byk Millet Meclisi seimine kadar drst bir seim
yaplamayacakt).
ttihat ve Terakki ciddi bir rakibinin bulunmad seimleri alarak parlamentoyu
doldurdu. Fakat birka ay iinde mecliste byk bir muhalefet grubu belirdi.
Mevcut koullarda bu kanlmazd. Parlamento dnda da " gibi byyen"
muhalefet ortaya kmt. Aslnda serbesti, brokratn karsna hemen halkn
muhalefetini getiriyordu. ktidar olan ttihat ve Terakki'ye ak iki yol kalyordu:
a)Hrriyetilik adna yaplan politika, ksa zamanda ttihat'larn aznlk
olabileceini gsterirken, (ayrca baz aznlklarn milliyetilik hareketlerinin de
gelitii ortamda), anariyi semek, ki bu ttihat'larm iktidardan dmesi
demekti.
b)Bnyelerine uygun olan, daha merkeziyeti, halktan giderek tamamen
kopulmaya yol aacak iddet yolunu semek.
Mevcut ortamda ikinci yolun seilmesi normal olan idi.
Ve 31 Mart 1909 vakas oldu. Aslnda yorulmu, artk ihtiyarlam olan Sultan
Abdlhamit tahttan indirildi ve Selanik'e srld. H. Ertrk, ttihat'lar iin,
Dorusu Osmanl toplumu iine domu brokrat iin grebilmek gt.
F.W. Fray, Halide Edib'e atfta bulunarak 1908 ve ilk Byk Millet Meclisi seimlerininnisbeten ak ve drst
seim gzktn syler. The Turkish Political Elite.
61
62

"yeni devrin kadn Yldz yamasyla yaptlar," der63. Yldz Saray'nda 33 ylda
birikmi mcevherden hallara, avizelere, perdelere, mutfak takmlarna,
mobilyalara, hatta oyma ilemeli kaplara varncaya kadar hereyin yama
edildii yazlr. Bu yama zerine Tevfik Fikret mehur;
"Yiyin efendiler, yiyin, bu han- itiha sizin"
msral iirini yazmt. Daha nce, kinci Merutiyet ilan edildiinde Abdlhamit,
kendisini halkn arasna girerek Jn Trklere kar gelmeye zorlayan zzet
Paa'ya yle diyordu:
"Ben artk ihtiyarladm. Fakat yaadm mddete, dahili harbe sebebiyet
verdiim asla sylenmeyecektir". Sonra imzalad bir kad zzet Paa'ya
uzatarak:
"te, Avrupa'nn herhangi bir yerine gitmenize msaade eden ferman... Tekrar
stanbul'a gelirseniz, eski gnlerinizin ok deimi olduunu greceksiniz.
Trkiye artk sadece kk bir memleket olacak... Demokrasi bir mezhep
mcadelesi haline gelecek... Zannetmem ki milletim, bugnknden daha mesut
olsun... "64 nce, Osmanl mparatorluu'nun aslnda ktn ve bunun
nedenlerini aklamtk. Fakat Trkiye'nin sadece kk bir memleket olarak
kal, imparatorluun bat, ttihat ve Terakki idaresince hzlandrld. Yeni
devlet, enkaz altndan kt.
1909-1911 rfi idare dnemidir. Muhalefet, 1911'de ttihat'larn brokratik,
a)Sekiz kiilik bir Merkezi Umumi istibdadna;
b)Ordunun (zabitlerin) siyasetin iinde olmasna kar birleik cephe kurdu65. Bu
cepheye Ahrar Frkas, Osmanl Demokrat Frkas gibi frkalar yannda, Osmanl
Sosyalist Frkas mensuplar da katld (T.Z. Tunaya). Ortaya Hrriyet ve tilaf
Frkas kmt. Fikir yaps, adem-i merkeziyeti Prens Sabahattin'in grlerine
dayanyordu. Bu frka, kuruluunun hemen arkasndan stanbul'da yaplan ara
seimi ttihat'lara kar kazand. Bu kfi bir alarm idi. 1911 ve sonraki seimler
artk ak ve drst, yani meru seimler deildi. Osmanl devlet-asker birlii,
ttihat ve Terakki'de tekrar kurulmutu. Muhaliflerin tenkitleri karsnda
Dyun-u Umumiye'nin bandaki Trk mdrlerden Hseyin Cahit Yaln,
"Ordu resmen Cemiyet'e dahil deildir. Cemiyet'in kulplerine devam etmeyecek,
Cemiyet ile mnasebette bulunmayacaktr. Fakat ayn zamanda Cemiyet'ten
km deildir" diyordu (Tanin). Yani subaylar Cemiyet'in hem iinde ve hem de
dnda idi. Bu ne demekti? Sadece iinde demekti.
Fakat, seimlerin ve hkmetin gayrimeruluuna kar olan ve ordunun sadece
vatan savunmas ile grevli olmasn isteyen yeni bir zabit grubu ortaya kmt.
Bu Halaskar Zabitan Grubu idi (1912). Bunlar, Prens Sabahattin'in fikirlerinden
de esinlenmiti. te bu zabit grubu, seimleri bilinen gayrimeru usullerle alan
ttihat'lar iktidardan drd. Serbest seim yapmak ve zabitlerin politikadan
ayrlmasn salamak zere Gazi Ahmet Muhtar Paann byk kabine'si
kuruldu. Nazm Paa Harbiye Nazr'yd. Halaskr Zabitan Grubu Balkan
Harbi'nde iken "Babli Vakas" oldu. ttihatlar Babli'yi bastlar ve Nazm
ki Devrin Perde Arkas
John Haslip
65
nc olark, Osmanl yerine Trklklerine kar olma da zikredilebilir.
63
64

Paa'y ldrdler. Bylece tekrar brakmamak zere iktidar zorla aldlar.

Balkan Harbi de kaybedildi. Fakat ttihatlar bu arada Trkl iyice
benimsediler.
ttihat ve Terakki'nin genellikle 19. Yzyl Osmanl brokratlarna has dier bir
yanna iaret etmek gerekir. Bunlar da "devleti kurtarmak" iddias ile iktidara
geldikten sonra nfuz ticareti ve nepotizm yannda, emperyalist-levantenbrokrat ibirliine girmi ve bunu yrtmlerdi. ngilizler yerine ksmen
Cermen kapitalistleri ikame etmek neticeyi deitirmezdi.
ehirlerin kamu iletmelerinde, madenlerde, vs.'da artk yabanc sermaye
firmalar geliirken phesiz bunlarla beraber bir miktar emek gcn satan ii
snf da ortaya kyordu. ttihat ve Terakki idaresi, zellikle yabanc sermayeye
ait irketlerde 1908 ylnda yer alan grevleri zaman zaman asker ve polisle zorla
bastrmt. Yabanc sermayenin zoruyla mehur " Tatili Ekal Kanunu"
karlmt. Emperyalistlerle ibirlii iine itilen ve Bat tipi burjuva yaratmak
isteyen ttihatlar, ancak, belli deyimle komprador yaratabilirdi.
Gerekten de adamlar ve akrabalaryla bunu da bir derecede baardlar. ttihat
ve Terakki iin anlaml bir ad, Yahya Kemal koymutur. Bu ad "ktidar
Tekkesidir. lke iinde bir snfa dayanmadan zaman zaman iktidar olabilen ve
artk rnden nemlice bir ksma el atabilen hem Osmanl ve hem de
Cumhuriyet brokratlar iin bu isim konulabilir. ktidar tekkesine mensup
ttihatlarn bir ksm firma sahibi oldu. Fakat nemli olan baka bir kurulutan
sz etmeliyiz: tibar Milli Bankas adyla kurulan bir banka vard. Brokratlarn
artk rnden pay almasnn bir metodunu gsterdii iin bu bankaya
deinmekte yarar vardr.
Birinci Dnya Harbi iinde, aslnda bir ngiliz, Fransz, Hollanda bankas olan
Osmanl Bankas ile mnasebetler kesilmiti. Harp, bu arada dier baz yabanc
banka ubelerinin de faaliyetlerini durdurmutu. Bunun zerine bir milli
bankaya ihtiya duyulmutu. te bu durumda, 1917 ylnda 4 milyon lira itibari
sermaye ile tibari Milli Bankas kuruldu. Bir kanunla, Ergani bakr madenlerinin
iletilmesi ve Ergani'den sahile yaplacak demiryolu hattnn imtiyaz bankaya
verildi. (Burhan Ulutan, Bankacln Tekaml). lgin olan yn udur: '
a) Yars denen sermayenin mhim bir ksm hkmete aitti.
b) Bankann kurucular o dnemin nfuzlu ahsiyetleri, devlet adamlaryd.
Demek ki, bu banka birtakm firmalar kurarak (madencilik dahil) kazanaca
krlardan iktidardaki brokratlara servet salayacakt. te bu Devlet Brokrat
Bankas daha sonra rastlanan Bankasnn ilk modelidir (nitekim 1927'de ikisi
birlemitir). Fakat asl nemli olan taraf bu hareketle brokratlarn kk bir
aznlnda snflama ya da burjuvalama eiliminin ortaya kmasdr. Bu
hareketi, devleti kullanarak ilkel birikim yapmann bir yolu olarak niteleyebiliriz.
Bat merkantilistlerinin yapt gibi smrge yamas ve esir ticareti yapabilecek
deillerdi ya!
Brokrasiden yararlanp retim arac sahibi olmak zere tekil hareketler her
zaman olmutu. Fakat kitle halinde bir snflama olayna gelecek blmde, Ordu
Yardmlama Kurumu sebebiyle deinilecektir.

ttihatlar devrim ya da slahat olarak baka neler yapyordu? Kadnlara

hrriyet, efkat, "kadnl erkekli msamereler", apka ve harf devrimi iin
hazrlklar66. Kooperatifilik ve yerli mal kullanma propagandalar.
Ayn ttihat ve Terakkiciler, zamann sosyalist olduu iddia edilen dergileri ve
kiileri ile temaslar kurarken, te yandan baz sosyalistleri ldrtm, gyaben
lme mahkum etmi ya da srdrmt (Mete Tuncay). Fakat sras gelince,
1917'de Stockholm'deki uluslararas sosyalistler toplantsna delege gndermeye
kalkmlard. Fakat bu delegeler toplantya kabul edilmemilerdi. Bu olaylar,
mehur Ankara Valisi Nevzat Tandoan'a atfedilen solculara sylenmi bir sz
hatrlatmaktadr insana67. Daha nce, gstermeye altk ki, Roma Sulhu gibi
bir Osmanl Sulhu olamamt. Ve gstermeye almtk ki, 16. ve 17.
yzyllarda devinen koullar, retim gleri gelimesini durdurmutu. retim
gleri geliemeyen byk, fakat anarik imparatorluk, 19. yzyla girerken artk
bitmi bulunuyordu. Bu bitkinlii iinde imparatorluk, d politikada dengeye
oynamak zorunda kalyordu. Nitekim, i bana getirilen baz sadrazamlarn ya
da vezirlerin bazen ngiliz taraftarlar, bazen de Rus taraftarlar olarak seildikleri
dahi grlmt. Tanzimat dnemi sanayi retim glerinin tasfiye dnemidir.
retim gleri tasfiye olan lke, tasfiye edenlerin ya smrgesi ya da yar
smrgesi olurdu. retim kapasitesi den lkeye giren yabanclar, Dyun-u
Umumiye ile lkenin sadece ekonomik kaynaklarn deil, politikasn da ipotek
altna alrd68. te Abdlhamit bu koullar iinde imparatorluu stad olduu
dengeci taktiklerle muhafazaya alt69.
retim gleri yetersiz ve onlar da artk yabanc boyunduruunda bulunan
imparatorlukta, hrriyet arklaryla iktidara gelenler sz edilen ekonomik
yetersizlik ve bamllk iinde ya anari ile halkn kendilerini iktidarlardan
itmesini ya da despotluu seebilirlerdi demitik. Onlar, kanlmaz olarak
ikinciyi setiler elbet. Ve "devlet kurtarmaya" devam iin setiler. Onlar,
emperyalist dnya koullar iinde, kumar oynamaya mecburdular, harbe
girmeye mecburdular. Ve girdiler. Onlar iin devaml iktidarda olmann baka
yolu kalmamt. Geri padiahn iktidar yerine kendi iktidarlarn kurmulard.
Fakat, devleti kurtarabilmek iin, stanbul muhafz mehur Cemal Paann
dedii gibi "gelecek nesillerin rahat etmesi iin" iktidarlarnn devamll gerekti.
Bunun iin bir srama artt. Bu harpti. Harple birinci perde kapand. Sevres
Muahedesi ile imparatorluk tasfiye oldu.
Abdlhamit hibir ekilde msrif deildi. Son derece mtecessisdi. Hereyi
renme merak vard. Kapitalist finans kurumlarnn ileyiini daha
ehzadeliinde bizzat Galata bankerlerinden renmeye almt. Hatta borsa
oyunlarna girmiti. Bu arada deerli katlardan (esham, tahvil, yabanc para
gibi) bir portfy olmutu.
Yahya Kemal yle yazyor (o srada Paris'tedir): "Cemal Bey'in(Paa) skdar Mutasarrf olduunu, orada entari
ile gezmeyi kaldrdn, Merutiyet'in ilk slahatndan biri olarak iittim". phesiz bu erkeklerin entari ile dolama
yasadr.
67
"Komnizm gerekirse onu da biz yaparz" mealinde. Trkiye'deki brokrat davran apak klan bir szd bu.
68
Zaman zaman Japon kalknmasndan Trkiye iin ders alnmasna iaret edilir. Trkiye'nin ne Tanzimat'tan nce, ne
de sonra zamanmza kadar olan tarihi koullan, Japonlarn Tokugawa ve Meiji dnemleri koullaryla
karlatrlamaz.
69
Siyonizm ve bugnk srail Devleti'nin babas saylan Dr. T. Herzl'in hatrat, Osmanl Dyun-u Umumiye
borlarnn konsolide edilmesi ve hafifletilmesi karlna ramen Abdlhamit'in oyalayarak siyonistlerin tekliflerini
kabul etmeyiinin hikayesinden ibarettir (Yaar Kutluay, Siyonizm ve Trkiye).
66

kinci Merutiyet'te, islamc ereveye snm halk ile laik brokrat kavgasnn
devamm grdk. Cumhuriyet dneminde de ayn kavgay gryoruz maalesef.
Kavga, batc olmaktan dolay ilerici (?) denilen laikler ile dinciler arasnda bir st
yap kavgas halinde braklmtr. Bylece, temel elikilere inmeyecek biimde
artlanan Trkiye ikiye blnmtr. Bundan ise, sadece emperyalizm
yararland. Bugn de yle grnmyor mu?
Aslnda Osmanl ve Cumhuriyet brokrat grubu, kapal bir grup deildir.
Toplumun btn katlarndan bu gruba szma olana vardr. Batc-laik brokrat
gruba, subaylarn byke bir ksmn katmak gerekir. Fakat sz konusu
subaylar, aydn denilen brokratlar olarak, emperyalizmin ekonomideki
etkilerini, hem de btn sanayiin tasfiyesi ve isizlik ile sonulanan sreci
anlamak olanan bulamadlar. te bundan dolay, adna kendilerinin devrim ya
da reform dedikleri hareketlerinde halk ile gerek organik bir balanty
salayamadlar.
Tarihi toplum dokusu kapitalist olan batnn st yap kurumlarm, Trkiye
toplumunun baka dokulu yapsna dikmeye, ona balamaya altka, ve buna
bal olarak kapitalist yetitirmeye gayret ettike ne olacakt? u olacakt: Bir
bnyenin kendisine taklan bakasna ait dokusu farkl bbrei ya da kalbi
atmak istemesi gibi, Trkiye'nin tarihi toplum yaps da bat kurumlarn kabul
edemeyecekti. Ve yetitirilmek istenen kapitalistler de batl emperyalistlerle
ibirliine gitmek zorunda kalacakt.
Halknn katlabilecei bir biimde gelimeyen devrim ya da reform hareketi,
yalnzla, soyutlanmaya, hatta bunlarn sonucu olarak yaplan brokratik
zorlamalarla, halka kar dmeye mahkum oluyordu. Bu ztlama, Anadolu
toplumunun tabanndaki ekirdek ya da tohumun yeermesini nlemekte, onu
hatta rtmektedir.
SON BROKRAT PAA'YA SORULAR VE STRATEJK PULARI
Ksaca batlama, Bat toplumuna girme, "Civil Toplum" yaratma abalar, kk
darda, yani bat kapitalizminde olan ve mevcut yerli retim dzeninden kopuk
ya da onunla bir trl tamamlaamayan szde bir "kltr devrimi"
gzkmektedir. Mevcut retim gleri sahiplerinin ve halkn byk bir blm,
st kltr devrimi hareketini (anayasasndan sanatna kadar) kabul edemeyecek,
hatta tepki gsterecektir. Tepkinin dini grnne aldanmamal. Onun
gerisindeki tarihi gerei anlamalyz. Batc- laik brokratn, bu dini grn
kendi iktidar iin istismar etmesini doru tehis etmelidir. Bu takdirde, Trkiye
toplumunun yamal, yrtk, ikilemi halini ve emperyalizme eskiden olduu gibi
ak oluunu daha iyi anlayabiliriz.
19. yzyl balarnda ayan, brokratlarla ibirlii yapmt. Bu byk topraklar
zerindeki fiili mlkiyetini hukukiletirmek isteyen ayan iin gerekli idi.
Tanzimat giderek bu durumu nisbeten salad. Fakat, batc brokrat ile daha
fazla birlik olamazd. nce de deinildii gibi, brokratlarn bir retim aracna
sahip olmakszn hem iktidar ve hem de artk rnn bir blmne el
atabilmesi, ayann karlar ile eliirdi. Hele mevcut sanayi kesiminde retim
glerinin tasfiye olduu bir ekonomide, bu eliki gittike daha kuvvetli
olabilirdi. Fakat bu, onlarn birlikte olmalarna, Kurtulu Sava'nda olduu gibi
ak bir ibirlii yapmalanna engel deil. Brokrat iktidar grubu, retim gcn

temsil eden smf olmakszn politikann geici otonomisini devam ettirmek

istiyordu. retim gcn temsil etmeyen bir politik g geicidir. Artk burada
sz konusu olan brokrat, politik gce devaml olarak sahip olmak isteyen ve bu
yoldan artk rnn bir
ksmna el atan ve bunu yaparken retim glerinin gelime hzm yavalatan,
gelimeyi durduran, bu glerin tasfiyesine sebep olan nitelikte rol oynayan
yneticiler grubudur.
Osmanllarn son yzylnda ve Cumhuriyet dneminde brokratlara ak gibi
gzken yollar tespit edebiliriz. nce politik g ile ekonomik g arasndaki
ilikileri yeterince deerlendirme olanam bulamayan, fakat politik iktidarda
kalarak artk rnn byke bir ksmna devaml el atmak isteyenleri ele
alalm. Bunlar, 1-3'e kadar almak olanaklar halinde sralayacaz:70
1-Ya retim aralar sahiplerinin karsna kar gzkrler.
2-Ya onlarn emrine girerek emekilerin karsna kabilirler.
3-Ya da bir grup (yerli) retim arac sahibinin karsna karken dier bir
ksmnn (yabanc sermayedarn) bilinli, bilinsiz emrine girebilirler.
Bu arada baz brokratlar sadece dayankl yoaltm (tketim) mallarnda deil,
retim arac olan servetleri de biriktirmeye giderler, bylece tekil olarak snf
deitirirler. Bunun kitle halinde yaplmasna aada (4)'de iaret edilecektir.
Politik g ile ekonomik g arasndaki ilikileri grup olarak anlayanlar iin de
iki almak olabilir:
4-Brokrat grup, sadece, devaml garantisi olmayan artk rn elde etmekle
kalmaz. retim arac sahibi olmaya, bu arada kapitalist olmaya balar. Daha
dorusu kapitalist snfa girmeye balar. Bunda nemli olan tekil hareketler
deil, byk bir brokrat grubunun snflamas ya da (i ya da d) snfa
katlmasdr.
5-Kendisini, emeki halk ynlar ile zde grmeye ya da onlarn yanda olmaya
balayan brokrat, artk yukarda belirtilmi anlamda bir kimse olmaktan kar.
Eer bu almak gerekleirse, tarihi Osmanl ve Cumhuriyet brokratnn (sivil
olsun, subay olsun) niteliini deitirmesi ile karlam olacaz. Bu kitapkta
yapmaya altm analizle vardm sonular, biraz da bu sonuncu (beinci)
gruba girmeye ak olan brokratlara sunmak istiyordum. Brokratlar iinde,
niteliini deitirmeye ak olan ve giderek olabilecek bir grup elbette vardr.
Brokratlarn byk ounluunun, imdiye kadar oynad rol, kendilerinin
halk iin demelerine ramen, byk lde halka kar dmtr. te bu
analiz, bir yndan da bunu ortaya koyabiliyorsa, sanyorum brokratn kendi
tarihi yerini tesbit etmesiyle, bunun bilincine gelmesi ile sonuncu (beinci) gruba
giri ancak olacaktr. Bu grup, dnce ve eylemiyle halkn iinde halkla beraber
olacaktr. Tarihin artk geri deil, ileri ileyen seyrine, gerek halk gcne
katlacaklardr.
Bu sralamadan sonra, yer yer bunlara uyan rnekleri zellikle 19. ve 20. yzyl
brokratlarmzdan vererek bugne gelebiliriz.
Osmanl ve onun devam olan Cumhuriyet'in iktidar arayan brokratlarnn, halen batda grlenlerle,
Rusya'dakilerle ve kendilerine kar kltr devrimi yaplan in brokratlar ile tarihi gelime asndan farkllklar
vardr.
70

Tanzimat ve Merutiyet brokrat, politikadaki ksmi otonomisine dayanarak

emperyalizmin emirleriyle paralel den talihsiz rol oynamt. Bylece
imparatorluun dalmasna, yerli sanat ve sanayiin (olan kadaryla) tasfiyesine
(aslnda retim gleri tasfiyesine) sebep olmutu. Bu yoldan kendi kabuuna
ekilmek zorunda kalan halk karsnda bulmutu. Brokratlar, merutiyet
hareketleriyle laik devlete gitmek (yani padiahn teokratik egemenliini
snrlamak) isteyince, padiah ve ulemay daha fazla karsnda bulmutu.
Ayrca toprak egemenlii ile politik gce sahip olmak isteyen ayan ile de zaman
zaman kart dmt. Bu, snfsz, hatta byk lde halksz bir yoldan
devleti kurtarmak isteyen, ya da "medeni toplum" kurma gibi bir iddiay tayan
hareketti. Bunu, genel olarak, yukarda verdiimiz klardan ncye uyan bir
brokratik geliim olarak niteleyebiliriz. nk, batc brokratlar, Bat
kurumlarn almaya alrken, bir yandan yerli retim glerinin tasfiye
edilmesinde talihsiz tarihi roln oynuyordu. Bylece bu glerin sahiplerinin
karsna km oluyordu. Fakat, te yandan da emperyalizm Osmanl lkelerini
boyunduruu altna alrken, ayn batc brokratlar, Bat kapitalist snflarn en
azndan paraleline, onlarn yerli ortaklar haline dm bulunuyorlard.
Osmanl mparatorluu'nun nihai yklnda ttihat brokrat aznlk, tarihi ve
byk lde kanlamaz rollerini oynamt. Onlarn ileri gelenleri dar
kam, Abdlhamit'in syledii sonuca gelinmi, Anadolu dahi istilaya
uramt. Yabanc istiladan Kurtulu Sava iinde, brokratlarn, byk toprak
sahibi ayan kalnts ya da erafn bir ksm ile geici, fakat apak bir ibirlii
vard. Bu ibirliinin gelimesi, Trkiye'nin yazl tarihlerinde halen karanlkta
duran nemli bir noktadr. C.H.P. lideri smet nn'nn sk sk dergi ve
gazetelerde, gerekli grldnde, tekrar ve tekrar yaynlanan hatralarnda
grdmz baz ksmlara burada deinmek gerekiyor. Anadolu'da dman
istilas zerine harekete geen, bamszlk sava vererek dmann ilerlemesini
(muntazam ordu kuruluuna dein) engellemi bulunan, hakiki gerillalarn
meydana getirdii Kuvve-i Seyyare vard. C.H.P. lideri, bunlarn halktan71 vergi
toplad, koyun, vs. gda maddeleri aldndan ikayet etmektedir. Aklanmas
gereken nokta burada evvela, sz konusu halkn kim olduudur. Aslnda bu
eraftr. Milli kurtulu hareketinde gerillalarn finansman elbette nemlidir.
Aklanmas gereken dier bir nokta, Kuvve-i Seyyare 72 brokratlar, eraf ve
halkn ilikileridir. Bu ilikiler, sava sonras Trkiyesi'ne hakim ekonomik
gr aklayc olacakt. Olmutur da. Nitekim savatan sonra 1923'de yaplan
zmir ktisat Kongresi'ne hakim olan hava, sz konusu brokrat-eraf ibirliine
hakim olan havadr.
Brokratn " devlet kurtarma" abalar iinde tutumunu, yerini aklayan,
belirten, son derece nemli hatta tarihi diyebileceim ak ve dramatik ifadeleri,
yine C.H.P. liderinin Ulus Gazetesi'nde yaynlanan hatratnda buluyoruz. kinci
nn Savalar srasnda Bursa'dan geriye doru gen ve iinde subay ve
ailelerinin bulunduu bir kafileye rastlanr. .nn yle diyor hatratnda:
"Kafileyi durdurdum. Subaylar bir kenara topladm. inde bulunduumuz
vaziyeti bilesiniz. Bundan baka, subay olarak da yerinizi bilmelisiniz. Padiah
Yer yer bunlarn zengin olduu da ifade edilir geri.
Kuvve-i Seyyare'nin banda bulunan ve bir zaman Byk Millet Mecsi'nin kahraman addedilen erkez Ethem,
Ankara'daki brokratlarla att, kanlmaz olan bu atma, Ethem'i Yunanllarn yanna itecek trajik bir olaydr.
phesiz Yunanl'ya katlma hibir yoldan balanamazd.
71
72

dmannzdr. Yedi dvel dmannzdr. Bana bakn, dedim. Kimse iitmesin

millet dmannzdr73". Cumhuriyet'in ilan ve halifeliin kaldrl da kk bir
aznlk kararyla olmutu. Nitekim, 29 Ekim 1968 tarihli Cumhuriyet
Gazetesi'nde .nn, Cumhuriyet'in nasl ilan edildiini aklamaktadr. Bilindii
gibi Anadolu'nun ilk meclisi iin yaplan seimin, 1908 Merutiyet seimi gibi,
basksz yapld kabul edilmektedir. te bu meclisteki mebuslar, Anadolu'nun
temsilcileriydi. Fakat Cumhuriyet'e iddetle karydlar. Sz konusu hatralara
gre, kk bir aznlk, ald karar, ekseriyete ramen kendine has usullerle
kabul ettirmiti.
Birinci Byk Millet Meclisi'ndeki politik kurulu Miidafaai Hukuk Cemiyeti idi.
Bu cemiyet iinde brokratlar aras rekabetten iki grup ortaya kt: Birinci ve
ikinci gruplar. Birinci Grup Mustafa Kemal'in Grubu saylyordu. kinci Grup'ta
geri ttihat ve Terakki'nin bir nvesi vard. (Bu ittihat nve, sonra
Terakkiperver Frka'da, giderek Demokrat Parti'de de bulunacakt). Fakat bu
kinci Grup aslnda Osmanl Hrriyet ve tilaf Frkas paralelinde idi. nk,
seim mekanizmas sz konusu olduundan Osmanl toplumundaki ikilemeden
ortaya kan ve giderek ekseriyet olabilecek islamc-doucu cephenin glerine
dayanmak zorunda idi. Bu glere dayanmak iizere ibirliine itilecekti. Bu itili,
brokratik tarihi miras tayan Birinci Grup'un ve sonra onun dnt C.H.
Frkas'nn aznlk olduunu hemen gsterdi. Nitekim, Mustafa Kemal' ci Birinci
Grup'a dahil olanlarn dahi ou Cumhuriyet'in ilanna kar idi. kinci Grup
dayand kitleyi bilerek kuvvetli bir muhalefet yapmt. Bu hikaye, nce de
deindiimiz gibi, brokratik ttihat ve Terakki'nin de bandan gemiti. 1908
meru, drst seimlerinin hemen arkasndan, "muhalefet gibi bymt".
Byk Millet Meclisi'nin ikinci seiminde kinci Grup'tan kimse namzet
gsterilmedi. Serbest seim yoktu artk. ttihat ve Terakki'nin "Merkezi Umumi"
hakimiyeti, C.H. Frkas'nda tekrar kurulmutu. ttihatlar dneminde, CemiyetZabit iielii vard. Mustafa Kemal bunun yaratt rekabeti ve sonulann
grmt; zabitler klaya sokulmutu. Fakat, batlama hareketleriyle
kuatlm bir ereve iinde zabitler; C.H.P. liderleriyle sk bir biimde bal
idiler.
lerde ne zaman serbest seim yaplmak istenirse, ttihatlarn ve Birinci Byk
Millet Meclisi'nin hikyesi baz deiikliklerle tekrarlanacakt.
Bu brokratik yalnzl, buhranl gnlerde ve i ve d snf basklar altna
dlnce rahata gzlenebilir. O zaman bir destek ya da dayanlacak g
aranr. Bu g ierde bulunmazsa, darda aranr. Mtarekede baz brokratlarn
(Halide Edip ve Dr. Adnan Advar, Refet Paa, smet Paa gibi) bir ara Amerikan
Mandas istemeleri bundandr.
Y.K. Karaosmanolu, Politikada 45 Yl adl ilgin kitabnda, kendisinin yer ald
Devrim denilen hareket iinde brokratlarn yalnzln itiraf etmektedir.
Karaosmanolu, eer devrimci bir- iki lidere bir ey olsa, btn devrimlerin yok
olaca korkusunu belirtmitir74. Devrimleri Koruma slogan da aslnda bu
yalnzlk korkusundan ortaya kmt. Devrim denilen eyler kime kar
korunacakt? Neden devrimlerin korunmas genlie braklmt? Halk nerede
73
74

Ulus, 17 Mays 1968

Bu korku ya da endieyi Kl Ali'nin stiklal Mahkemeleri hatralarnda da bulabiliriz.

idi, kyl efendimiz nerede idi?75. Devrimler, kimler iin korunacakt? Bu sorular
imdi srarla sorulmaldr bence.
Btn didinmesine ramen brokratik yalnzlk, halktan kopukluk (eraftan
deil) neden devam etti Cumhuriyet'te?Osmanllarm son dnemi ile
Cumhuriyet'in ilk yllarnn (Mustafa Kemal dnemi de diyebiliriz bu yllara) bir
fark
vard.
Osmanllarn
son
dneminde
emperyalizm,
madenlere,
demiryollarna, eitli tekel alanlarna, kamu hizmeti denilen eitli iletmelere
yabanc sermayenin temsil ettii retim ilikileriyle girmiti. Emperyalizmin
kanlmaz bir sonucu olarak Dyun-u Umumiye idaresi eitli ekonomik
kaynaklara ve politikaya el atm bulunuyordu. Sava emperyalizm ile Anadolu
halk arasndaki elikiyi geici olarak zmt. zm geici ya da eksik idi.
Yani meseleyi temelinden zme- miti. Gavur askerini denize dkmek
milliyetilik iin bir artt, giderek yabanc firmalar milliletirmek de artt. Fakat
bunlar yeterli artlar deildi. Milliyetiliin, tamamlayc baka artlar da vard.
nk, nasl oluyordu da temel eliki, imdi yine Anadolu halk ile
emperyalistler arasndadr? Bu eliki, tekrar nereden kmt ortaya? Bunun
sebebi Cumhuriyet dneminde retim ilikilerine daha dorusu mlkiyet
ilikilerine esastan dokunamayan ynetimdir. Aslnda dokunmak istemiyordu
brokratlar76.
Tanzimat ve Merutiyet brokrat, Osmanl mlkiyet sistemini deitirmi, ayan
ve brokratn serveti msadere edilemez olmutu. Ve miri topraklar zerinde
ayan ya da erafn fiili tasarrufu, kyller aleyhine, mlkiyete dnyordu. Bu
arada brokrat kendine has yollardan servet sahibi olabiliyordu. Suyun banda
idi. mparatorluk sadece dtan paylalmyordu; ierden de paylalyordu!
Brokrat kendine de akan servetin ak biimi karsna kamazd. Ksaca,
bugn tekrar ayn elikinin ortaya kmasnn sebebi, asl devrim ve dzen
deiiklii salayacak yoldan, yani ekonomik yapdan yeterli biimde
geememektir. Dzen temelinde ve ona bal deerler sistemiyle deimi miydi?
Hayr. yleyse Kurtulu Sava tamamlanmamt. kinci bir kurtulu sava
deil balayann tamamlanmas sz konusudur Trkiye'de!
Bu koullar altnda 1923 zmir ktisat Kongresi yapld. Burada hibir anlaml
yenilik yoktu. Brokrat-ayan kalnts-eraf birlii gzkmektedir. Brokratlarn
iileri kk bir denge unsuru olarak kullandklar dikkati belki eker77.
17 Kasm 1925'de yeni bir parti kurulacakt. Terakkiperver Frka. Bunun kurucu
ve yneticileri nce de deinildii gibi, Mustafa Kemal'in Birinci Grup'unun
paalar ve baz ttihat ve Terakkici brokratlard. Bu frka, C.H. Frkas'na kar,
seimlerde rey alabilmek iin, kabuuna ekilmi, kendini savunmak iin eski
deerler sisteminde melce bulmu tarihi islamc-doucu halk cephesini
kullanmak zorunda idi. Bunu, Osmanl Hrriyet ve tilaf Frkasnn mirasn
(Prens Sabahattin'in grn) tayarak yapacakt. Ve dikkate deerdir ki
brokrat eski ttihatlar bu yoldan her halde rahatsz olmamlard. Bu arada
75

Onlar cahil (?) kabul edilecek ve harf devrimi gelecekti.

M. Kemal Atatrk'n, lmne yakn Dolmabahe Saray'nda yapt vasiyetname ile hazineye ve C.H.P.'ne ve czi
bir miktarn da baz yaknlarna brakt byk bir serveti olmutu. Bunlar arasnda 154.729 dnm arazisi, 51 adet
binas, eitli fabrikalar, hisse senetleri, ok sayda hayvanlar saylabilir (Fethi Naci, Atatrk'n Temel Grleri, M.
Leventolu, Atatrk'n Vasiyeti). Bu byk mlkiyetten anlald gibi, M.Kemal mlkiyet dzeninde anlaml bir
deiiklii ngrmyordu.
77
Gndz kn'n 1923 Kongresi'ni yazmas deerli bir hizmettir.
76

eraf ile ibirliine de mecburdular. zellikle stanbul basn frkay hararetle

destekliyordu. Tarihi batc brokrat akmn temsilcisi C.H. Frkas, yalnzla
decekti. Eer Terakkiperver Frka, zamanla rgtn btn lkeye yayarak
genel seime girebilse idi, iktidara gelirdi. Ve bu iktidar retim glerini
gelitirmek isteyen erafn iktidar olurdu. phe edilmesin C.H. Frkas iindeki
byk eraf da hemen partilerini deitirirdi. Ya da en azndan ailenin baz
unsurlar yeni partinin ynetimine katlrd. Daha sonraki parti deneyleri bunu
gstermitir78.
Fakat, Dou'da eyh Sait syan balad. smet Paa Babakan oldu. Mehur
Takriri Skun Kanunu karld. stiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu.
Muhalefet susturuldu. Terakkiperver Frka, Takriri Skun Kanunu'na
dayanlarak ve gericilik yapt iddias ile henz alt aylk bir kurulu iken
kapatld (5 Haziran 1925). Yeni bir deney daha yaplacakt. Takriri Skun ile
tenkitler susturulmutu. . Paa ve hkmeti gya rahat idi. Aslnda lke
apnda memnuniyetsizlik vard. Bunun zerine Serbest Frka deneyi yaplacakt.
Bu, M. Kemal'in bir deneyidir. Kuruculardan biri lider Fethi Okyar'd, Genel
Sekreter Nuri Conker'di, ikisi de M.Kemal'e ok yaknd. Ahmet Aaolu ve air
Mehmet Emin Yurdakul da kurucular arasnda idiler. Kurulu tarihi 12 Austos
1930'du. Grler yine Hrriyet ve tilaf Frkasnn, kinci Grap'un,
Terakkiperver Frkasnn mirasm tayordu. Brokratik C.H. Frkas'na kar
seim iin yine eski tarihi cepheye dayanlacak ya da o cephe kullanlacakt.
Sonu farkl olmad. Parti " gibi byyordu" yeni frka serbest bir seimle C.H.
Frkas'nin elinden iktidar alabilirdi. Dou'daki dini kisveli olaylara zmir ve
Balkesir'de yeil bayrak olaylar da katlnca Fethi Okyar partisini 18 Aralk
1930 tarihinde feshetti. Buna oyun demektense, brokratik bir deney demeyi
tercih ediyoruz. Olaylarn iinde olan Kadro'cu Y.K. Karaosmanolu sonralar
Fethi Okyar ile yapt konumay yle veriyor:
Fethi Bey, "Nasl dnebilirsiniz ki, ben banda Gazi Paa 'nin bulunduu bir
parti iktidarn devirip onun yerini almak hevesine kaplabilirim?" derdi. Gene o
konumalarmzda, Fethi Bey, Meclis 'teki tartmalara konu tekil eden
hadiselerin bir tertip eseri olduu kanaatini ya da sansn, st kapal bir tarzda
ifade etmekten ekinmezdi. Hazin, hazin glmseyerek, "tiraf ederim ki, ben bu
ite gafil avlandm; bir tuzaa drldm" derdi79. Y.K. Karaosmanolu bu
konuda ok ilgin bir iddiada daha bulunuyor. yle ki,
"u halde, yle sanyorum ki, Atatrk, bir muhalefet partisinin kurulmasna yol
aarken yukarda tahmin ettiimiz niyetlerden baka, o keskin "intuition"
kudretiyle sezinledii yeralt gericilik hareketlerini meydana karmak maksadn
gtmt ve bununla, ayn zamanda, devrim nizamnn memlekette yerlemi
olduu zehabna dm bulunan Halk Partisi'yle hkmeti uyarmak istemitik
Ayrca .S. Aydemir de 5 Mart 1969 tarihli Cumhuriyet Gazetesi'nde Serbest
Frka'ya deinirken unlar sylemektedir: te Serbest Frka 'y kurmaya davet
edilen, daha dorusu zorlanan bu Fethi Bey 'dir. Son vazifesi Paris Sefirlii idi.
Oradan arlr ve Serbest Frka kurdurulur. Mustafa Kemal'in bu gayretinde,

Bu tutumu borsalarda kar bir ilem ile riskten kurtulma ya da azaltmak iin bavurulan yola (Hedging)
benzetebiliriz.
79
Politikada 45 yl
78

sanki smet Paa 'ya kar bir dier ahsiyet karlmak ve smet Paa'y
iktidarda, yalnz ve temelli bir bavekil brakmamak gibi duygu sezilir.
Kim, kimi kimden kurtaracakt?
Serbest Frka, nihayet, birtakm temaslar, karlkl taahhtler, hulasa bir
bakta kardee kombinezonlar iinde kurulmutur. Ama kabul etmek doru
olur ki, bu tecrbede hem smet Paa, hem Fethi Bey gnlszdrler. Ne ise i
yrr. Muhalif frkann azalarn bile Mustafa Kemal tayin eder. Mustafa Kemal'e
gre, her ey kardee cereyan edecektir. Ve arada bir anlamazlk karsa, "te
gene bu sofrada, bylece, kar karya oturacaklar" ve Mustafa Kemal onlara:
Sen ne dedin?
O ne dedi?
diye soracak, btn anlamazlklar zecektir. Serbest Frka siyasi mcadele
sahnesine, ite bu hava iinde salnr...
Ama ne var ki, Mustafa Kemal'in de dzenleyebilecei ve dzenleyemeyecei
eyler vardr:
Fethi Bey arkadalar ile parti tekilat iin seyahate kar. Ve daha ilk
merhalede, herey allak bullak olur. Mesela ilk merhale olan zmir'de, "Fethi Bey
geliyor" diye yer yerinden oynar. Daha sekiz yl nce bata Mustafa Kemal'in
kumandasnda dmandan kurtarlan zmir'de halk dalga dalga Fethi Bey 'in,
neredeyse ayaklarna kapanr, haykrrlar:
Kurtar bizi, kurtar!
Hatt bu karklkta bir polis kurunu ile vurulan bir yavruyu kucana alan
yal bir baba, bu kurban getirir, Fethi Bey 'in ayaklarna serer:
Bu ilk kurbanmz, ama daha kurbanlar lazmsa vereceiz, fakat bizi kurtar!
diye inler. Meydanda gzya selleri alar. Her tarafta bir takm resimler yrtlr,
paralanr..
Halbuki Fethi Bey, halk iin bilinmeyen bir adamdr. Ve sonra, kim, kimi,
kimden kurtaracakt ? Bu zmir, daha sekiz yl evvel, dman igalinden
kurtarlmad m ? Ve bu ehri kurtaranlar, imdi bu halkn:
Bizi onlardan kurtar, dedikleri deiller mi? O Halde sekiz sene iinde ne oldu?
Bu gzyalar, bu kurbanlar niin ?.
Hulasa yeni parti bakan ve arkadalar, daha ilk admda ylarlar ve bu ite, ya
bir yanllk, ya da bir uursuzluk vard.
DEVLETLK (lkel Birikim)
Cumhuriyet brokrat, gerekten de retim ilikilerinde anlaml bir deiiklik
getirmedi. ttihat ve Terakki okulunun yeni koullar altnda sadece bir devam
oldu. Nitekim harpten sonra Birinci smet Paa Hkmeti'nin demiryollar
meselesinde gayet ilgin bir tutumu vardr.
"Haydarpaa-Badat Demiryolu" davas ortaya karldnda, smet Paa 'nin
banda bulunduu Hkmet bu demiryolunun eskisi gibi Alman
kumpanyasnn tasarruf ve idaresinde braklmasn, milletvekillerinin byk bir

ksm ise devlet tarafndan satn alnp iletilmesini yani bugnk deyimiyle
milliletirilmesini istiyordu80.
smet Paann daha sonra devletilii savunmas da garipsenecek bir olay
deildi. nk:
a)Lider brokratlar subaylktan gelmi olduklar iin savunma ihtiyac iin eitli
tesisleri kurmak gerekliliini kabul ediyorlard.
b)retim
gleri
geliemiyor,
ekonomi,
durgunluk
ekonomisi
halini
srdryordu. Ayrca Bat'daki mehur 1929-33 buhran Trkiye'yi de
etkilemiti. Halkn byk ksm iin yoaltm (tketim) mallar ktl devaml
olarak vard.
c)1923 zmir ktisat Kongresi'nin altnda, 1925'de kurulan Sanayi ve Maden
Bankasnn ve 1927'de karlan Teviki Sanayi Kanunu'nun zel giriim
alannda tand bir sr kolaylk ve ncelie ramen bir gelime olmamt. Yerli
kapitalistleri yetitirebilmek iin devlet daha radikal hareket etmeli ve baz
kurulular ortaya karmalyd.
d)Devlet, artan nfusu, Osmanllarda olduu gibi, istihdam etmek zorundayd.
e)Brokrasi kendini glendirmek ihtiyacyla da devlete ait baz retim
aralarn, kurumlarn gelitirmeliydi ve bunlar kontrol etmeliydi. Bu yoldan
destek salanabilirdi.
Brokrasi, kendini kime kar glendirecekti? kinci Grup'un, Terakkiperver
Frka'nn daha sonra Serbest Frka'nn, vs. nin dayana hatta istismar edecei
islamc halk cephesine kar!
zet olarak diyeceiz ki, brokratlar artk, tarihi brokratik giid ile Trkiye'de
ilkel birikimin, yolunu buluyorlard. C.H.P. devletiliinin temel itici sebebi
budur.
Aada C.H.P. ileri gelenlerinin devletilik zerine yaptklar temel tanmlar
verelim.81
Altok'u C.H.P. Genel Sekreteri Recep Peker, devletilii yle tanmlyor:
"Ticaretfaaliyetlerini serbest tutmakla beraber yaplmas lazm olan ilerden
ahsi teebbslerin baaramayacaklarn veyahut ahsi teebbse brakmakta
zarar tasavvur ettiklerini devlete yaptrmak yolunu takip ediyonz? Devletilik
aleyhine sylenen fikirlerin biri de devlet mdahalesinin... serbest almay
tazyik ettiidir. Fakat... lzumlu yerinde devlet mdahalesi olmad zaman dier
harici artlarn hem kazanmak isteyenleri hem de memleketin btiin hayatn
tazyik edecei (de sylenebilir)... Frkamzn devleti yapc... idare edici..., tanzim
edici bir... unsur...kabul ediyor. Bir siyasi frkann... iktisadi faaliyetlerin
tanziminde mesul olmamas kolay... bir gnlk siyaset olur. Fakat biz... vatana
efkatli bir istikbal hazrlayabilmek iin devletilik yknn mesuliyet(i)... altna
girmekte isabet gryoruz. Frkamz serbest ticaretin ve normal alan
sermayenin dostudur".

80
81

Politikada 45 Yl
Bunlar Korkut Boratav'n Trkiye'de Devletilik, Bilsay Kuru'un ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri'nden aldm.

Celal Bey ktisat Vekili olarak mesai arkadalarna 12.9.1932 tarihinde

gnderdii tamimle i aleminde domu endieleri datma amacn gtmektedir.
Tamimde "serbest sermayenin almasna msaade etmeyen ve btn iktisadi
faaliyetleri benimseyen ar devletilik fikrine (cevaz yoktur...) iktisadi... Saha
(da)... fertlerin, irketlerin, mnhasran devletin yahut milli iktisat kuvvetleriyle
mtereken devletin mesaisiyle... yaplacak saysz iler vardr... Bu milli
kuvvetlerin... arasnda ahenk temin etmek (lazmdr)" denilmekle beraber yeni bir
ey sylenmemektedir; ancak bunlarn sylenme zaman dikkate alnrsa devlet
iletmeciliini zel teebbs aleyhine geniletmee mahal olmad ileri srlmek
istenir gibidir.
Devletiliin liberalizm ve sosyalizmle mukayesesi M. Kemal tarafndan yle
yaplyor; "Trkiye'nin tatbik ettii devletilik... sosyalizm nazariyatlarnn ileri
srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir. Bu
Trkiye'nin ihtiyalarndan domu, Trkiye'ye has bir sistemdir. Devletiliin...
manas udur: Fertlerin hususi teebbslerini... esas tutmak, fakat byk bir
milletin ve geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve birok ey yaplmadn
gz nnde tutarak memleket iktisadiyatn Devletin eline almak... Devlet...
hususi teebbsle yaplmam olan eyleri bir an evvel yapmak istedi ve...
muvaffak oldu. Bizim takip ettiimiz bu yol... liberalizmden baka bir sistemdir".
Nitekim bundan ilham alan C.H.P., 1931 yl 10 Mays'nda yaplan nc
Kurultay'nda Parti Program'nn 1 inci Maddesinin d fkrasnda, kabul ettii
Devletilii yle tanmlyor: "Ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber,
mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete
eritirmek iin, milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icabettidii ilerdebilhassa
iktisadi
sahada-devleti
fiilen
alkadar
etmek
mmkn
esaslarmzdandr".
stanbul mebusu General Refet Bey, devletiliin anayasaya bir devlet ilkesi
olarak gemesine u sebeple itiraz ediyoruz: Belki bugnn zaruretleri devam
etmeyecek,... yarn deiecektir... Bizi devletilik yolunu aramaa evke- den...
eyin, burada kemali cesaretle... reyimizi kullanmaa sevkedecek kadar msbet
olduuna kani deilim". zmir mebusu Halil Mentee ise ayn mahiyette itirazda
bulunduktan sonra u soruyu sormaktadr: "Liberal... bir vatanda...
propagandaya balarsa ekli devleti tebdil crmne tasaddi etmi diye... onu
polis yakalayp da mahkemeye verecek midir? Bu soruya Tekilat Esasiye
Encmeni Reisi emsettin Gnaltay'la Recep Peker'in verdikleri cevaplar,
bilhassa anayasa hukukumuz bakmndan nemli olsa gerektir.
Gnaltay diyor ki: "Bir liberal kp liberalizmin esaslarn... mdafaa...
edemeyecektir. Tekilat Esasiye Kanununa muhalif bir hareket nasl bir crm
ise (devletilie..) muhalefet ayn ekilde crm saylacaktr". Peker ise bu
hususta unlar sylyor: "Devletiliin nakz olan liberallik... lehine hibir
faaliyet yaplamayacaktr... bugn liberalizm ya km, yahut da... can
ekimektedir.. '. Trkiye Devletinin hayat iin liberalizm... ok zararl bir
unsurdur... Liberalizm... bir ksm yurttalar dier yurttalara istismar ettirmeye
ak bir kap demektir".
"ktisatta devletilik siyaseti, bana hereyden evvel bir mdafaa vastas olarak
kendi lzumunu gsterdi. Asrlarn ihmalini telafi edecek, haksz tahripleri imar
edecek, yeni nizamn etin artlarna mukavemet edecek salam bir devlet

bnyesi kurabilmek iin, hereyden evvel, devleti iktisatta ypratacak amillerden

kurtarmak lazm geliyordu. Demek ki, iktisatta devletilii, biz, inkiaf yolu takip
edebilmek iin bir mdafaa vastas ve bu sebeple bir azimet noktas, bir temel
addetmee mecbur bulunuyorduk". nn:
"Biz iktisatta devletilii, inkiaf iin ve yeni dzeni kurmak iin de feyizli ve
msbet bir yol sayyoruz. Demek istiyorum ki, yalnz mdafaa gibi muhafazakr
bir noktai nazardan deil, ilerlemek ve inkiaf etmek gibi genileyici politika iin
de msbet ve en messir vasta sayyoruz. Memleketin muhta olduu sanayii,
tekilat, vesaiti devletin yardmc nezareti ve hatt dorudan, doruya teebbs
olmakszn kurabilmeyi safdil olanlar dnebilir. Asr, ok amanszdr ve seneler
getike, zamann insafszl azalmyor; her hududu aacak kadar azgnlayor.
Geri ve eksik vesait iinde braklm olan kahraman ve byk bir milletin
sanayiini ve iktisadi dzenlerini, devletin btn vastalar ve imknlaryla bir an
evvel vcuda getirmek, tadmz vazifelerin en ar ve en mhimidir.
"Bu ksa hlasalarm, iktisatta devletilik siyasetini, ne kadar inanarak takip
ettiimizi ifade eder midindeyim.
Devletiliin memleket iktisadiyat zerindeki faydal tesirlerinin ekseriya kfi
derecede fark edilmediini gryoruz. En serbest zannolunan bir sanat ve ticaret,
mreffeh olabilmek iin, mutlaka devletin yardmna ve mdahalesine ihtiya
gstermektedir.
Su banda olduumuz iin, bu ihtiyac her gn gryorum ve sonra "serbest
meslek"in "devletilik"e rhan iin, ayn mevzularn delil olarak zikrolunmasua
ayorum.
Devlet, ancak ferdin yapamayaca eyleri yapmaa almaldr nazariyesi
basiretle mtalaa olunmaldr. Bir defa, efradn yapabilecei bir eyi devletin,
bahusus bizim devletimizin yapmamas, ayan arzudan da fazla birey, lazm
bireydir.
Devletin sanayiini ve iktisadi dzenlerini, devletin btn vastalar ve
imknlaryla bir an evvel vcuda getirmek, tadmz vazifelerin en mhimidir.
Gelecek orf. sene zarfnda, mit ederim ki, Trk devletilii memleketteki eserleri
ve milletleraras tesirleri ile iktisadiyatta devletilik anlaynn en mtekmil, en
ilmi bir aheseri olarak zikredilecektir".
Yukardaki ifadelerde durumu belirleyici u zellikler var:
a)zel giriim yetersizdir. Onun gelimesi devletiliin gelimesine baldr o
halde,
b)kisi tamamlamaktadr.
c)zel ve devlet kesimi arasnda rekabet iin sebep yoktur.
Nitekim Babakan . Paann Kadro Dergisi'ndeki makalesinden aldmz
blmn son iki paragraf, bunu gayet ak olarak gstermektedir. Babakan
smet Paa aka suyun banda olarak kendi gzlem ve deneyleriyle, zerine
basarak diyor ki, devleti hareketlerle zel (serbest) teebbs arasnda bir rekabet
deil tamamlama vardr. yle ki, en zel (serbest) sanayi ve ticaret dahi
devletilikle birlikte olabilir. Yoksa birbirinin yerini almalar sz konusu deildir.
Ksaca, en serbest denilen teebbs sahipleri (?) devletin himayesinde
yetimelidir. Burada yeni bir gr yoktur. Bu gr, 1902 Jn Trkler

Kongresi'ndeki blnme ile kurulan Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin (sonra ttihat

ve Terakki) grdr. ekirdei Osmanllar'da 18. yzyl banda ortaya
kmtr. Gerekten yle mi olmutur devletilik?
Burjuva snf, batda aadan yukar gelien, krllk ilkesine gre ynelen bir
snft. Geri, merkantilit ilkel birikimde yeni kefedilen ktalarn
yamalanmasnn, esir ticaretinin rol vard. Fakat buna itili dahi krllk
hesabna dayanyordu. Trkiye'de devletilik yoluyla da belki ilkel bir birikim sz
konusu edilebilir. Bu, devletin el koyduu artk rnden zel kiilere yaplan
servet transferidir. Yeni bir i yama ya da talanla bu olmutur. Servetler bu iki
ilemle adeta kaplmtr82.
Devletilik istihdam edici olurken, kaynaklarn hesapsz kullanl ile bazlarn
sratle zengin yaparken halkn sefaletini de artryordu. Dzen iinde, kiiler
elinde, birikimin tek yolu adeta bu hesapszlk idi. zel birikim iin gerekli ve
rasyonel bir yoldu bu! Trkiye'de, i adamlar (affairiste)ler'in yama yoluydu bu.
Fakat deirmenin suyunun nihai kayna nerede idi? Bu yk, kimlerin srtnda
idi? Bunu gizlemek sanki brokratik devlet adaml myd?
Cumhuriyetin ilannn 10. yl iin hepimize okullarda ezberletilmek istenmi
"Onuncu Yl Mar" vard(?). Bu marta Trkiye toplumunun "mtiyazsz, snfsz
kaynam bir kitle" olduu iddia ediliyordu. Bu brokratlarn bir ideali gibi idi83.
Fakat uygulanan devletilik politikas, snflamaya yol aan, onu sratlendiren
bir politika idi.
zel elde birikim, belli bir seviyeye gelinceye kadar, devletilikle birlikte oldu.
Fakat, aada deinilecei gibi, kinci Dnya Sava sonunda, zel kesim devlet
kesimi tamamlamas yannda, baz alanlarda iki kesim arasnda rekabet de
balayacakt. Bu .nn'nn devletilik tanmna hi uymuyordu. Fakat,
Devletilik artk youn bir biimde eletirilecek ve bu eletiriye C.H.P.'liler de
katlacak ve hibir C.H.P.'li artk devletilii istekle savuna- mayacakt. Bu, yeni
zel birikimin, d mttefikleriyle birlikte sanki yeni emirleri gibi idi. Buna
aada Demokrat Parti'ye deinirken tekrar geleceiz.
Birinci Dnya Savann ve Kurtulu Sava'nn kahraman bir askeri olan
M.Kemal Atatrk, Mdafai Hukuk Cemiyeti'nden gelen C.H. Partisi'nin lke
lsnde bir aznlk partisi olduunu (Terakkiperver Frka ve Serbest Frka
deneyleriyle) grd. Ayrca daha balangcndan beri gerek bamszln
ekonomik bamszlk olduunu da bir ilke olarak kabul etmiti. Fakat bunu
salayacak geerli, tutarl ve devaml yolu bulamad. Meyus ve yalnz ld.
Devletilii savunan kadroculardan Y.K. Karaosmanolu devletilik uygulamasn yle anlatyor: "Fakat, bu
iktisadi ve snai gelime hareketimiz ylesine "irrationel", ylesine babozuk bir tarzda kalm ve araya iten anlamaz
ya da kendi karlarndan baka birey dnmez komisyoncu, anaforcu bir takm tufeyli unsurlarn karmyla kumlan
fabrikalar, yaplan tesisler o kadar pahalya mal olmutu ki, uzun bir sre, millet bunlarn yalnz ykn hissetmekle
kalmtr. Bu arkvari i ve teebbs hareketleri byle alp yrrken, te yandan halk ise ne ekerin tadn tadabilmekte,
ne de srtn bir ynl kuma parasyla rtebilmekte idi"
82

Sabiha Sertel, Roman Gibi adl eserinde yle anlatyor:"Bir gn Trk Oca binasnda yaplan bir toplantda,
anayasa komisyonunda ye olan Aaolu Ahmet Bey 'e, snfsz toplumdan ne anladklann sordum. Cevap verdi:
Onu ben de anlamadm. Trk milleti bir btndr. Ama iinde snflar vardr. Snfsz bir toplum ancak sosyalist
rejimde olur. Oysa biz, sosyalist bir anayasa yapmyoruz. Sosyalist bir cemiyet kurmuyoruz. Bizim hazrladmz
tasar zel mlkiyetin korunmas, serbest rekabet, ticaret serbestlii esaslarna dayanyor. Bu liberal bir anayasadr.
imdiye kadar yazdmz maddeler bu temele dayand. imdi bize devletilikten bahsediyorlar. Snfsz toplumdan sz
ayorlar. Devletiliin anayasaya girmesini istiyorlar".
83

Genellikle, birbirlerine rakip olan ve devaml kuku iinde bulunan brokratlar

yalnz adamlardr. Nitekim M.Kemal lrken kendisiyle en kart durumda olan
kimsenin, vaktiyle en yakn gzken alma arkada olduu muhakkaktr.
Cumhuriyet tarihinde gelime ile C.H.P.'nin yalnzln ve emperyalizmin kinci
Dnya Sava'ndan sonra kendine ak kapdan kolayca Trkiye'ye girmesini
kolaylkla aklayabiliriz.
a)C.H.P. serbest seim yapmakszn iktidarda kald srece, mparatorluun
ayan kalnts ya da eraf, brokratlarla atr gzkmeyecekti. Mlkiyet dzeni
bakmndan aslnda aralarnda fark yoktu.
b)Eraf (Dou iin daha ok aalar da denilebilir) ile kk toprak sahibi ve
topraksz kyller arasndaki eliki, yaygn bir ak seiklikle ortada deildi. Bu
piyasa iin retim yaptran byk toprak sahiplerinin bulunduu blgeler
dnda tam bir gerek durumdu.
elikinin belirmemesinde, bir yanda retimin ilkellii veri alnrsa, brokratik
devletin rol nemliydi. nk:
aa) Devlet ana harcamalarnn ana kayna, (clz sanayi ve maden kesimi ve
iilerini bir yana brakrsak) kyllerin yaratt gelirdi (rn yaratmayandan
alman vergiler, bu gibi gruplara geen artk rn yaratanlarn zerine gelip
yklyordu. Yol vergisi bir sembold.
bb) Brokrat, tarihi Osmanl gelenei iinde, bat kurumlarn, bat kltrn,
bat yaantsn, halka zorla kabul ettirmeye alyordu. Hem de kitlelere
bireyler vermeden. Bunlara devrim deniliyordu. te bu son iki sebep brokrathalk elikisini birinci plana getiriyordu. Ve bylece genellikle kyl, eraf geici
de olsa ayn cephede yer -alabiliyordu.
c)zellikle, yaplabilen devletilik, genel olarak, ticaret ve tefecilik alamm da
elinde tutan erafn ve su banda bulunan baz
brokratlarn elinde ilkel birikimin salanmasnda asl rol oynamt. Devleti
harcamalarn ayrca sebep olduu enflasyonla da bu birikime katkda
bulunulmutu.
Ayan kalnts ya da eraf savan kazanlmasnda ve sonra brokratla birlik
olarak gzkmt. Savala topraklar kurtulduktan sonra, iktidara
brokratlarla katlmakla zel ellerdeki topraklar daha genileyecekti. Bunun iki
kayna vard. Biri, Trkiye'yi terkeden Rum ve Ermenilerin topraklar; dieri de
miri topraklard. Hl temel retim arac durumunda bulunan byk topraklar
elinde tutanlar ve bunlarla beraber gittike gelien ilkel birikimle sermayeye
sahip olanlar, artk politik iktidarn da kendilerinin olmas lazm geldiini
gsterecekti. Gstermeliydi. nk, bu snfn elinde mevcut retim aralarnn
emniyetinin salanmas ve daha da gelitirilmesi iin politik iktidara sahip
olmalydlar. ktidar olarak gerekli kararlar almalydlar. Bu kararlaryla zel
retim aralarnn gelimesine ak ekonomi kurallar uygulanmalyd; engelleri
kaldrlmalyd. Esasen, yukarda deindiimiz gibi, artk zel kesim devlet kesimi
ile yer yer rakip hale geliyordu. Devletilik aleyhine devaml eletirme
yaplyordu84.
ilerde Demokrat Parti dneminde devletilik, zel kesim yararna daha iyi kontrol edilecekti. Adalet Partisi
dneminde ise, devletilik uluslararas sermayenin tam koullan iinde bulunacakt.
84

Bu gelime iinde C.H.Partisi'ne bir yol alyordu. Toprak reformu, reform

yaplabilse, byk toprak sahipleri ile kyl arasndaki gc blecek bir hareket
olurdu. C.H. Partisi yneticilerinin meseleyi bu adan grp grmediklerinden
emin deilim. 1945'de bir toprak reformu meselesi ortaya kmt. Bu ok lml
bir reform deneyi ya da provas idi. Sonu ne oldu? Yukarda akladmz
gelime iinde, sonu Demokrat Parti'nin kuruluu oldu.
Byk toprak sahipleri iin bir d tehlikenin sz konusu olmad ve ilkel
birikimin nemli olduu bir dnemde, C.H. Partisi brokratlar, balca retim
aralar sahiplerinin karsna kyordu. Fakat yle bir zamanda kyordu ki,
harp iinde faizm paraleline de debilen brokratlar, artk faizmin yenilmi
olduunu gryorlard. lkel birikime sahip olanlarn karsnda brokratik
politik g eriyordu. Devletilik devaml kanlmazla ramen, savunulamaz
halde idi. Ksaca bu ortamda C.H. Partisi temel retim arac olan topran byk
sahiplerinin karsna kmt. Bu hal, yukarda verdiimiz brokratik
davranlardan birinci hale uymaktadr.
Fakat, C. H. Partisi brokrat, bu toprak reformu deneyinde yenildi. Seimler
nisbeten serbest olacakt. Seim ie karnca, brokrat'a muhalefet gibi
byrd. Nitekim, tarihi doucu:islamc cepheye dayanacak, onu kullanacak
yeni parti, nceki rneklerde olduu gibi " gibi" byyecekti.
Dolar diplomasisinin sihirli havas Trkiye'yi de sararken, bu arada petrol
firmalarnn bir maviri olduu belirtilen ve kendisine uzman (?) denilen bir
Amerikal geldi Trkiye'ye (1974). Bu Mr. Max Veston Thornburg idi. Mr.
Thornburg eitli evrelerle temas etti. Trkiye kalknmas zerine bir de rapor
hazrlad. Tavsiyeleri, Trkiye'de gelien liberal eilimlerle dolar diplomasisini
badatryordu85. Ve bundan sonra halen unutulmu gzken fakat aslnda bir
dnm noktasn belgeleyen 1948 ktisat Kongresi stanbul'da Ticaret Odas'nda,
1947'de kurulan Tccar Kulb'- nn rgtlenmesi ile topland. Burada esas
konu gya hkmet tarafndan hazrlatlan yeni bir vergi kanunu olarak
gzkyordu. Eski kazan vergisi yerine modern (batl?) bir gelir vergisi
getirilmek isteniyordu. Fakat, ilkel birikimin sahipleri ve tccarn temsilcileri,
eski kazan yergisini savunurlarken, asl konu devletilik ve liberalizm zerine
tartmaya dnmt. Kimse ciddi olarak devletilii savunmuyordu: hem nasl
savunurdu? Devletilik batrlrken D. P parti program, Mr. Thornburg'un
tavsiyeleri paralelinde liberal eilimler ortaya konuyordu. Aslnda, D. Parti 'ye
sermayeci evrelerin direktifleri veriliyordu. Sonra D. Parti iktidara geldiinde
buna, byk lde uyacakt. Bu direktiflerle, retim gleri geliebilecekti.
Fakat, Bat kapitalizminin kinci Dnya Sava sonras direktifleri izgisinde
kalmak artyla. Zaten tarihi i gelime, dolar diplomasisi izgisine giriyordu.
Nasl ki Tanzimat ncesi Osmanl koullar sanayi devrimine geen Bat
kapitalizmine ak idi ise, kinci Dnya Sava'ndan sonra Trkiye de Bat'ya,
zellikle artk dnya devleti haline gelen Amerika'nn dolar diplomasisine akt.
gler bunu istiyordu.
Tekelci Amerikan kapitalizmi, kendi yaay koullarm harpte yklm Avrupa'ya
ve az-gelimi lkelere dolar diplomasisi ile kabul ettirmeye balamt. Tekelci
kapitalizmin yaamas basite kr haddinin dmemesine baldr. Bu,
Mr. Thornburg, 1947 ylnda grlerini Amerikallara Fortune Dergisi'nde "Turkey, Aid for What?" adl yazda
aklad.
85

aa) Ktle halinde ve devaml retilen mallara i ve d talebin eksilmemesi ile,

bb) Gerekli ilkel madde kaynaklarnn devaml sahiplii ya da kontrol ile,
cc) Ve bunu salayc d askeri ve politik balar kurulmas ile salanabilir.
Devaml i ve d talep nasl salanrd? Burada basit bir tulumba ilkesi
uygulanacakt. Yoaltc toplum iin ierde finans tedbirleri alnrken, darda da
hem ekonomik ve hem de askeri yardm (?), kredi (sermaye hareketleri) yoluna
gidilecekti.
Bilindii gibi, kapitalist tekelci firmalarn rnlerine talebi belli bir seviyede
devaml artrmak iin kamu harcamalarnn devaml artmas gerekmektedir.
Bunun iin iki almak vardr. Bunlar:
a)Refah devleti ilkelerine uygun olarak, mesela Amerika'da G. Myrdall'm deindii
Amerika llerinin ok altnda yaayan beyaz-siyah renkli fakir insanlarn
durumunu dzeltici harcamalardr.
b)Silahlanma harcamalardr.
Bata Amerika olmak zere ikinci tr harcamalar devaml olarak ar
basmaktadr. Harpten bu yana Amerikan btesinde, silahlanma harcamalar
devaml art gstermitir. Yakn bir deneyle grdk ki, R Kennedy'nin yukarda
sylediimiz sosyal harcamalar iin planlad "Byk toplum" projesine L.
Johnson iktidar 2,5
milyar dolar tahsis edemezken, Vietnam sava
harcayabilmektedir. Bunun sebebi unlar olabilir:

iin

30

milyar

dolar

aa) Silahlanma harcamalar (cvatadan, otomobil, uak, gemi, vs,ye kadar)

firmalar iin daha krldr.
bb) Sosyal harcamalar kapitalizmin son kalesi Amerika'nn bireyci kapitalist
deerler sistemine aykrdr. Onun temellerini rtr. Yani sosyal yardm
harcamalar, kiisel ya da zel giriimin yaratc gcn zayflatr diye kabul
edilmektedir.
cc) phesiz Dou Bloku'nun bymesi az-gelimi lkelerin bamszlk sava
vererek kendi ekonomik kaynaklarn kontrol etmeye kalkmas da bunda etkili
olacakt.
O halde, dolar diplomasisi birbirine bal ekonomik-militer tulumbay kurmal,
tulumbaya ilk suyu aktmal (yardm, kredi), sonra samak ya da smrmek
zere tulumbay altrmalyd. Marshall Plan, ikili anlamalar, NATO ve bir
sr uluslararas kuruluun temelinde bu tulumba ilkesi vard.
Tulumba nasl alrd? Harp sonrasnn dnya devletinin durumu yani
stnlnn devaml art, birbirinin iinde u yollardan geecekti:
a)Amerika ile ticaret. Bu harp iinde kslm ihtiyalar gidermek amacyla
Amerikan kredileriyle Amerika'dan Amerika'nn satmak istedii mallar almak.
Bunlar, yoaltm mallarndan yatrm mallarna, silahlara kadar uzanr.
b)Amerikan sermayesi ile yatrmlar (uzun vadeli sermaye hareketleriyle). Bu
yoldan:

aa) Azgelimi lkelerin, nce ilkel madde kaynaklarna el atlacak, sonra tekelci
kapitalizm paralelinde montaj ve ambalaj firmalarnn kurulmasna raz
olunacakt. Sermaye bamsz ciddi bir yatrma gidemeyecekti. Yani d
balants olmayan nemli bir milli sermaye ya da burjuva snf beliremeyecekti.
Dnya koullar, ne geen yzyln rekabet koullaryd, hatt ne de kinci Dnya
Sava ncesinin, zellikle ne de 1920'lerin koullaryd. Tekelci86 metropol
firmalaryla tamamlaan, yani onlara rakip olmayan firmalarn kurulmalarna
msaade edilirdi.
bb) Gelimi, fakat harpte yklm dier kapitalist lkelerin nce sanayiine ve
dolaysyla politik ve askeri hayatna hakim olmaya allacakt.
c) Amerika vastasyla milli savunmalar. Bu yoldan milli savunmay Amerikan
standartlar ile deitirmek ve askeri gleri Pentagon emrinde merkeziletirmek
salanacakt. Bilindii gibi mevcut koullar altnda, kapitalist mparatorluun
savunmas demokratik ilkelerle olamaz. Pentagon'dan aaya bir emir hiyerarisi
kanlmaz olacakt. Bunu subaylar bilhassa bilecektir.
Milli savunmalar da Amerika standartlarna uydurulmaya allnca ne olacakt?
Ordularn giyiminden silahna kadar yaplan harcamalarla Amerikan
tulumbalar, devaml olarak Amerika lehine alacakt.
Eitim sistemi de szn ettiimiz tulumbann bir paras olarak onunla
tamamlatrlacakt.
Btn bunlar kapitalizmin ileyiini bilenler iin grlmesi g eyler deildi.
Fakat Trkiye'de bunlar anlatma ortamnn yaratlmasna, C.H. Partisi
brokratlar engel oldular. Anlatmaya alan bir aznln ise canna okundu.
Evet, Kurtulu Sava'na ramen, neden tekrar baml hale geldiimizin aka
iddia edildii bir duruma geldik dayandk?
D koullar byle bir eilim gsterirken i koullarn buna ne kadar uygun
olduunu nce aklamtk. Harp bitince ilkel birikim ile palazlanm, artk
devletilii kendine rakip gren zel sermaye, nce tekelci kapitalizm ile, liberal
(?) bir eilimle ticaret isteyecekti. Her dzen iin kanlmaz olan yol, baraj,
kpr, liman gibi yatrmlar yaplacakt (bunlar sanayileme deildi). ilerde sras
geldiinde, nce Bat ile yaplan ticaret ile Trkiye'ye Bat 'nin lks yoaltm
mallar biiyk lde ithal edilecekti. Bylece, belli gelir gruplarna hayat
standard modeli alanacakt. Geliri artan bireyler artan gelirin daha byk
ksmn bu gibi Bat sanayiinin lks rnlerini almak zere ayracakt. Bu krl
harcama sonra montaj sanayii ile sanayileme modelini kanmaz olarak
getirecekti. Latin Amerika'da, Asya'da, Afrika'da, Orta-Dou'da byle oldu.
Trkiye'de, byle oldu.
Bu koullar karsnda Kurtulu Sava nerede kalrd? Tekelci kapitalizmin
Trkiye'ye kabul ettirecei koullar Trkiye'de mevcut yeni glerle gelien
dzene uyuyordu. Batnn emirlerine ak batc retim ilikileri vard Trkiye'de.
Tanzimat'tan bu yana yamal da olsa alman st Bat kurumlar ve deerler
sistemi (ideolojisi) kapitalizme ak kaplard. Batnn mezkur ak kap
diplomasisi znde bu idi. Bu deerler sistemi iinde, yaplabilen ilkel sermaye
birikiminden daha fazla bir gelimeye varabilmek, Kapitalizmle ibirliini mecbur
86

Oligopolc demek, sz konusu durumu deitirmez burada.

klard. smet Paann sk sk tekrarlad bir sz vard. Bu, Lozan Sulh

Konferans'nda Lord Gurzon tarafndan Osmanl borlar konusu tartlrken .
Paa'ya sylenmiti; "Siz paraya ihtiyacnz olunca nasl olsa bize
bavuracaksnz" biiminde bir szd bu. Hazin deil midir ki, bu szleri syleyen
Paann C.H. Partisi, 1950'den nce iktidarda iken, d krediler almaya
balayan, baz ikili anlamalar yapan parti olacakt.
Bu, artk C.H.Partisi brokratlarnn sindii, ya da devlet ynetiminde, harp
sonuna kadar Anadolu'da birikmi bir miktar sermayenin ve byk toprak
sahiplerinin emrine (uygun d koullar altnda) girmesi halidir. Bu hal,
tasnifimizdeki ikinci almaa uyar. Baka areleri de yoktu bu brokratlarn.
retim glerinin geici de olsa daha rahat geliebilmesi iin Demokrat Parti
iktidara gelmeliydi. C.H. Partisi'ne kar ierde C.H.P.'ni savunmayan
C.H.P.'lilerin de dahil olduu bir "Vatan Cephesi" vard sanki. D ve i koullar
uygundu. Muhalefet cephesine dayanan D. Parti'nin propaganda makinesi,
brokratlarn halkla olan tarihi elikisine hitap etmesini bildi. Ondan
yararland. 1950 Maysnda C.H. Partisi'ni arparak iktidara geldi.
Tekelci kapitalizmin koullar iinde, retim glerinde, daha C.H. Partisi
dneminde balayan gelime hzlandrlnca, bundan zel ellerde birikim
hzlanrd. Fakat toplum asndan bunlarn gelimesi snrl kalrd. Bu zel
ellerde birikim srecini enflasyonla bir sre daha devam ettirmek kabildi.
Enflasyon da gerekten zel ellerde birikimi kolaylatrd. D ticaret kanlmaz
olarak tkanrd; tkand da.
Yetersiz dvizlerin tahsisi ile ilkel birikim yamas ayrca devam edebilirdi; etti de.
Bir tahsisle aniden milyoner olunabilirdi; olundu da87. Fakat bu mekanizma baz
gruplar mutlak ve nisbi olarak fakirletirirdi. Bir ksm brokrat ynetici
namzedi (subaylar dahil), bu fakirleen gruplara dahildi.
Emperyalist koullar iinde kalknma, kendi tkankln kanlmaz olarak
getirirdi. Trkiye'de getirdi de. Toplumda retim gleri artk geliemiyordu.
Muhalefet, zellikle brokratik C. H. Partisi, balangtan beri inemedii temel
meselelere inebilecek deildi. Trkiye'de sol yaatlmamt. C.H.P. bazlarna
gre sol'du. Oysa retim glerinin gelitirilmesi asndan bakarsak ve daha
byk kitlelere mutlak olarak bireyler verebilmeyi dikkate alrsak88 D. Parti
daha soldu denilebilir belki. Harpten sonra iki partinin emperyalizmle
ilikilerinde, ana hatlaryla nemli bir fark grlmemitir. Laik olarak, batc
olmak ya da olmamak, dindar olmak ya da olmamak, Trkiye'de sol olup
olmamaya yetmez89. Batclk, laiklik gibi ilkelerle de emperyalizmin emrine
girmek kabildir Trkiye'de. Kompradorlarn byk ksmnn ve baz brokratlarn
byle olduundan emin deil miyiz? Ayn ey, islamc gzken baz kimseler
iinde sz konusu deil midir?
C.H.P. temel meselelerin gzden uzak tutulmasnda balca rol oynamt. D.
Parti'nin iktidarda bulunduu dnemde, C.H.P. muhalefet olarak temel
meselelere inemezdi. Yine ancak, sistemi veri kabul ederek iktisadi, meselelere
Bu talann srati karsnda zamann Babakan A. Menderes dahi ekindi. Ve thal MallanFiyat Kontrol Dairesi'ni
kurmak zorunda kald. phesiz, mevcut koulliar altnda sebepler yerine, bu sadece sonularla uramak olurdu.
88
Her ne kadar servet farklar nisbi olarak artm ise de...
89
Halen Trkiye'de kendilerine islamc sosyalist denenler de vardr.
87

stten dokunabilirdi. Asl muhalefeti, laiklik-islamclk ekimesi halinde bir

rejim meselesi (?) ortaya getirerek yapard; ve yle yapt. Bu, tarihi Osmanl ve
Cumhuriyet brokrat asndan rejim meselesiydi; Trkiye asndan deildi.
Ekonomik temelle balantsz rejim meselesinin ne olduunu biz anlayamyoruz.
Ekonomik kmazdaki D: Parti, Dou Bloku ile ekonomik ilikilerini gelitirmeye
mecbur oldu. D. P.'nin bu arada, kendisine dayanp, kulland halk cephesinden
"Vatan Cephesi" hareketini ortaya kard grld. Bu ok ge kalmt; rgt
haline gelemezdi. Ekonomi ve D.P. ini safhasnda idi.
Esasen, tekelci kapitalizmin egemen olduu bir dnyada, onun koullar iinde,
D. P. iktidarmn uzun sreli ans yoktu (imdi de A. P. nin olmad gibi). D. P.'yi
iktidardan sanld gibi, aslnda C. H. P. 'nin muhalefeti drmemiti. D. Parti,
balangc kendisinden nce C. H. P. iktidarnda alan yolda gelien i retim
glerine dayanarak ve onlarn daha da gelimesi iin izlenen ve kanlmaz
gzken politikadan dolay dm; ya da drlebilir hale gelmiti. Fiilen ise,
brokratik batlama akmnn artland- rld, fakat izlenen politikann
fakirletirdii
brokratlarn
subay
kanadndan
bir
grup
tarafndan
drlmt.
27 Mays' yapanlar da lkenin ikiye blnmesi tehlikesi karsnda "Devleti
Kurtarmak" isteyenlerdi. Kurulan komite adn birlik kelimesinden ald. Milli
Birlik Komitesi Bat deerler sistemini benimsemek isteyen tarihi brokrasinin
bir devam idi. Brokratlar gelien yerli gler karsnda kendi varln
savunmak istemiti. D. Parti dneminde mutlak fakirlemeye uramlard. D
ve i ekonomik kmaz D. Parti'yi malup etmiti. Bundan yararlanld. Dengeci
bir Bat anayasas lazmd. Salam kazk anayasa idi. Hukuku profesrlere
anayasa smarland.
Sonu olarak, Bat'nn emperyalist lkelerinde, ii ve d smrerek varlm
tarihi bir retim gleri seviyesinde, yerli snflar arasnda nisbi bir dengenin
gerei olarak belirmi "Refah Devleti" anayasalar ilkelerine uyularak bir anayasa
ortaya konuldu. 27 Mays hareketinin nemi bu anayasadr. Fakat bu anayasa
ile Bat'dan yeniden getirilen baz kurumlar aa) bir yandan denge salayc
olurken, te yandan da bb) C. H. P. devrinde bir ara gelimekte olan retim
glerinin allan yolda gelimesini engelleyecekti. Temelinde kapitalist olan bir
yoldan gelime ya da birikim istendiinde, bu engelleme kanlmaz olacaktr.
Allagelen zel birikimi engeller gzken balca kurulu, Planlama Tekilat dr.
Yeni anayasann getirdii, Planlama anayasann sosyal adalet ilkelerine uygun
olarak yaplp yrtldnde, gelime hz yksek olamayacaktr. Dengeci
Anayasa, dengeci bir brokratik plan gr getirecekti. Bu anlamda plan
partilere oy kaybettirirdi de. Nitekim ilk planlama uzmanlar, anayasa ilkelerine
uygun bir plan yapmlard. Sosyal adaleti bir vergileme ile ara salamaya
kalktklarndan . Paa Hkmeti ile attlar90. N. Kaldor, o zaman, resmi
istatistiklere gre 25 Milyar lira civarnda bir gelir yaratt sylenen tarm
kesiminden 2 Milyar (retimi tevik edici) bir vergi alnabileceini, fakat politik
endielerle bunun 1 Milyar liraya indirilebileceini salk vermiti. Planclarn,
tarm kesiminden 500 Milyon lira kadar bir vergi teklif etmelerine karlk
hkmet 50 Milyon civarnda bir teklifle geliyordu. Anlama olmad. Planclar
90

Planclar hazrlanan plann kendi kafalarndaki plan olmadn Babakan smet Paa'ya sylemilerdi de.

istifa ettiler. C. H. P., aka erafn karsnda deil, paralelinde idi. D

kapitalist koullann izni ile gelitirilmek istenen retim gleri geliebilirdi.
Fakat, bu anayasann dengeleyici, fakat birikimi azaltc, hatt engelleyici
ilkelerini/zz'/en atlamak ya da deitirmek zorunda kalarak yaplabilirdi. A.
Partisi bu ii fiilen daha ustalkla yrtebilecektir. C. H. P. ise, bir yandan refah
devleti ilkeleri ve aralar iinde brokratik etki ile anayasaya bal kalmaya
alr gzkecektir. Fakat C. H. P. te yandan, esasnda kapitalist yoldan
gelime salamak isteyecektir. C.H.P.'nin bu tutumu iinde retim glerinde
gelime, retim ilikilerinde A. P.'ne oranla anlaml bir deiiklii nermesine
rastgelemedik. Ama sloganlar bir eydir. Fakat ara sloganlar esastr. kinci
olmadan tutarllk sz konusu olamaz. Bu, bulanklk iinde eitli grup ve
snflara gz krpma politikasdr. Kald ki, C. H. P. programnda yazl ilkeleri
ciddi olarak ne zaman uygulayabildi ki? C. H. P., dzen deimelidir sloganna
ramen, A. P. ile nemli bir nitelik fark gstermemitir. imdilik aralar
asndan aralarnda dzei deiiklii getirecek nemli bir fark gremiyoruz.
Baknz neden: C. H. P. iller toplants sonunda 2 Temmuz 1968 tarihinde Ulus
Gazetesi'nde krmz ereve iinde yaynlanan Ortann Solu tanmn okuyalm:
"Ortann Solu politikas ve bu politikann ncleri etrafnda smsk kenetlenmi
C.H.P. l Bakanlar ve temsilcileri:
Tarmda, alan nfusunun yeter bykle ulam topraklar zerinde yksek
verim salayabildii, rnlerinin tam karlnn alnd, nemli yeralt
kaynaklarnn devlet eliyle iletildii, isizi olmayan, sanayilemi, hibir
yurttan hastane kaplarnda srnmedii, en ok kazananla en az kazanann
yaants arasndaki byk farkn kaldrld, ok kazanandan ok, az
kazanandan az vergi alnd, imkn eitlii iinde kabiliyetli btn ocuklarn
eitim grd, retmenlerine sayg duyulan, niversitelerinde ada bilimleri
renen, ilerici, aydn genler yetitiren, laiklii ulusal btnln temeli sayan,
yurttalarnn en geni lde ynetime katld ve halkn ekonomide hakim g
haline geldii yeni toplum dzenini gerekletirmeyi Atatrkln, Atatrk'e
layk olmann, demokrasiye sreklilik ve daha ok gereklilik kazandrmann tek
yolu bilirler". Bu tanm bir istisnasyla, sadece amalar sralamaktadr. Bu
amalarda anlamayacak hi bir parti liderinin bulunduunu da sanmyorum
Trkiye'de. Mesele, bunlarn ne gibi aralarla gerekletirileceidir. Partilerin
kiilii, aralarnn niteliindedir. Yukardaki tanmda tek ara, nemli yeralt
kaynaklarnn devlet eliyle iletilmesidir. Sadece burada mlkiyet meselesine
giriliyor. Acaba neden sadece madenler iin bu dnlyor? Yoksa C. H. P.'nin
madenlerde zel bir deneyi mi var? Ne olacakt Etibank' ya da T. Petrolleri
Anonim Ortakl'n biraz daha gl klarsak soralm:
1 Yabanc sermayeyi ne yapacaksnz?
a)Montaj sanayiini tenkit ediyorsunuz, Gney Amerika'da fiyaskosu ok nceden
km montaj sanayiini Trkiye'de kim balatt ve C. H. P.'nin alternatif
sanayileme modeli nedir? Bugn medeniyet yar, kimya ve metalrji
sanayilerindeki gelimelerle birlikte makinenin makinesini yapmay gelitirme
srecindeki srat yardr.
b)Parti lideri 10 ay kadar nce, solcularn 1953'de yabanc sermaye
tartmalarnda nerede olduklarm soruyordu; fakat temel bir sanayi kuruluu
olan Ereli Demir-elik Kurumu hakknda (ki bunun ne denli bir kurulu olduu

o zaman belirtilmiti.) Ne dnyorlar? Ve bu kuruluun al merasimine

(1963), neden zel bir uakla gittiler? Lord Curzon'u herhalde o zaman da
hatrlyorlard! Ereli Kurumu artk rnektir. Ve Karadeniz Bakr Kompleksi
Kuruluu'nun tam modelidir.
c)Yine soralm, gnmz koullar altnda, Latin Amerika'da, Ortadou'da, v.s. de
Modern Dyunu Umumiyeler olarak gzken konsorsiyumlardan biri Trkiye' de
C.H.P. ynetiminde kurulmad m? Konsorsiyum koullar aklanabilir mi?
Bugn Trkiye'de retim glerinin gelimesi, tekelci uluslararas kapitalizmin
kurallaryla snrlandrlmtr. Bu ancak d kapitalizm asndan tutarl ve
geerli snrlar iinde, nemli bir milli sanayi ve milli burjuva yaratlabilir mi? Sz
konusu snrlar iinde devlete bu ii yaptrrlar m?
Tekelci kapitalizmin snrlamas, koul altna almas C.H.P.'nin sand gibi
sadece madenler iin mi vardr? Oysa bu artlandrma, ekonomisinden,
savunmasndan, politikasndan eitime kadar btn alanlar sarmam mdr?
Halen yabanc sermaye ok byk gzkmemektedir. Fakat bat deerleriyle
yamanm sistemimiz iin ak kap diplomasisi ile gelen miktar kanlmaz
olandr. Kanlmaz olduu iin de ekonominin gelime olanaklarn tayin
edicidir. Yabanc sermaye daha fazla gelmiyorsa, henz bu kadaryla Ortadou'da
tam kilit bir yerde bulunan Trkiye'de istediini yapabildii iindir.
2 Ara olarak saylacak bir Toprak Reformu meselesi vardr. Toprak reformuna
C. H. R eskiden beri taraftar, nk C. H. P. brokrat toprak sahiplerini
karsnda bulduundan bu gc blmeyi dnebilir. Acaba C. H. P. nasl bir
toprak reformu istiyor? nk Amerika da az gelimi lkelerde toprak reformu
ister. Amerika'nn amac udur: Tarmsal blgede reformla retim artrlabilir ve
bu da sanayi rnlerine talebi bytr, bu ise Amerika'nn ihracatn artrr
(montaj ya da dorudan). Gney Amerika ve sair yerlerde A. B. Devletleri bunu
tevik ediyor gzkyor91. Baknz toprak reformunun sanayileme ile nasl
birlikte ele alnmas gerekli. C.H.P. ne dnyor bu emperyalist oyun
karsnda?
3 Ara olarak rastgele sz edilen kooperatifilikle ne kastediliyor? Benim
anladm C.H.P.'liler sat ve kredi kooperatiflerini kastediyorlar. retim
kooperatiflerinden hi sz edilmiyor. Gerek retim kooperatifleri kurulmaynca,
tccara giden kredilerin bir ksm kooperatiflere gitse ne olacak? Bu kk
burjuva yaratmak isteyen bir grtr. imdi de halk diye C. H. P.'nin anlad
daha ok bu tip insanlar toplumu mudur? Eer anayasa sosyal adaleti olarak
byle yorumlanyorsa, C.H.P. emperyalist lkelerde geici olarak varldn
sylediimiz tamamlamay Trkiye'de yapmak istiyor saylr. Bu biimde bir
politika Trkiye'de, retim glerinin geliimini snrlayc, yani gelimeyi ksc
ve patlamalar tevik edici olur.
4 NATO, tekelci Amerikan kapitalizminin hem silahdr ve hem de harcamalar
ile talep yaratarak kapitalist sistemi srdren bir kuruluudur. Karar merkezi
Amerika'dadr. "NATO'da kalalm ve onu Trkiye'nin ihtiyalarna gre
dzeltelim" ne demektir? NATO'yu dzeltmek, Amerikan tekelci kapitalizmini
Amerika'nn, Latin Amerika'daki dostlar arasnda bulunan Latifundia aalarn feda etmesi de dnlmesi g bir
eydir. Burada eliik bir durum vardr.
91

dzeltelim, deitirelim demektir. C. H. P. bunu mu yapacak? Tekelci kapitalizm

ve NATO iin Trkiye gibi lkeler, somut birer lke birimi olarak ele alnamaz.
Tekelci kapitalizmin, dnya seviyesinde (Amerika'ya gre) kendi dengesi vardr.
Ancak bu denge seviyesinde, Trkiye 'yi bir ara olarak ele alrlar. Trkiye
ekonomisi ve sadece onu savunmas gerekli ordusu, politikas, eitimi ile bu
byk metropol dengesinin bir arac olmaktan ktnda bamsz olur. Bu ise,
Trkiye'nin baka biimde retim ilikilerini aramaya ve kurmaya almasyla
salanabilir.
5 C.H.P.'nin yurt sorunlarn zmekte, szn ok ettii bir de metod anlay
vardr: Pragmatik metod. Bu ad, Anglosakson dnyasndan ithal edilmiti. Fakat
brokrat tutuma uyan bir biimde ele alnmaktadr. Ve yle denilmektedir: "Biz
yurdun ihtiyacnda olduu eyleri arayacaz ve gerekeni gerektiinde o zaman
yapacaz".
Burada mesele, pragmatik metodun tenkidi deil, brokratn kukulu, denge
arayan tutumudur. Yani gerektiinde sosyalistleri ldreceksin, sreceksin,
gerektiinde uluslararas sosyalist kongrelere katlmak isteyeceksin (ttihat ve
Terakki'de olduu gibi); gerektiinde denge iin yukar kademelerdeki baz
brokratlara komnist partisi dahi kurduracaksn (1920); srasnda liberal,
srasnda devleti, vs. olacaksn. Ky Enstitleri'ni kuracaksn, sonra ykacaksn,
ve zaman gelince tekrar savunacaksn. Yabanc sermayeyi kabul edeceksin
sonra karsna kacaksn, sonra konsorsiyumu kabul edeceksin.
Bugn azgelimi lkelerin gelimi lkelerle ilikileri ve meseleleri zerinde
olduka aydnlk bir durum olduu halde, devrimci denilen C. H. P.'nin devrimci
bir teorisi yoktur.
Bu olmadan, meselelerimizi zmek iin pragmatik metodu esas almakla nereye
varlabilir? Trkiye'de hl karacahilin mutlak miktar artarken, hl evlerde
yakt olarak %20 civarnda tezek kullanlrken, hl karasaban miktar artarken
(ikinci 5 Yllk Plan),, hl her yl kzamk gibi bir hastalktan 10-15 bin ocuk
lrken pragmatik metodla nereye gideceksiniz? Batlama adma nereye geldik
ki?
Bu sorulara devam edebiliriz. Ben dikkati esas meseleye ekmek istiyorum. C. H.
P. lideri sk sk "Biz balangtan beri ortann
solunda idik", "sosyalist deiliz ve olmayacaz" ve "bizim asl rakibimiz T. .
P.'dir" demektedir. Ve asl arln eskiden olduu gibi, batc-laikler ile doucuislamclar arasndaki aldatc tali atmaya koymaktadr. Bu biim bir
atmann iine girmekte ve iin garibi bu atmay rejim meselesi (?)
saymaktadrlar! Bunlarn tek anlam var: C. H. P. lideri, Cumhuriyet'in bandan
beri olduu gibi retim ilikilerinde, yani mlkiyetin dalmnda ve elde edilen
rnn bllmesinde esasl bir deiikliin aralarn dnmemektedir.
Kendi deyimleriyle C. H. P. ilk gnden beri ortann solundadr. Trkiye'nin
kurtuluu iin retim ilikilerinde esasl deiiklik dnlmedii iin mcadele,
laikler ve islamclarn yzeydeki Trkiye'yi blc mcadelesine dnyor. Bu
mcadele emperyalizmin tam istediidir. Trkiye'yi da kar bamsz klacak
bir temel deiikliin tutarl aralar C. H. P.'den imdi beklenemez. Msaade
ediniz de partinin sayn lideri, kendisi iin, gemii ile tutarl kalsn. Yani
deimediini gstersin, gemite ne di ise, o kalarak noktay koysun. te bu son

C. H. P. kurultay, bu deimemenin mhrlenip tarihe kaldrlaca kurultay92

olacakt. C. H. P. sosyalist olmayacakt.
Bu C. H. P. iktidara gelebilir mi? A. P. emperyalizmin koullar iinde aka ve
acemice politika yapt iin nnde sonunda decektir. Fakat bundan asl
yararlanan yine ana hatlaryla emperyalizmin koullar iinde ustaca ve
gemiten tecrbeli politika yapan C. H. P. olursa, bu byk lde Trkiye
solcularnn yetersizliinden ve d glerin oyunundan yararlanarak olacaktr.
Daha nce, C. H. P. evreleri, 3. Koalisyonun bozulmasnda barol Amerika'nn
oynadn srarla tekrar ve tekrar (. nn'nn Hatralar) belirtmilerdi.
Amerika ile ekonomik ve militer olarak ne kadar iie olduumuz en nemli milli
bir yaknma konusu olan bir gerektir. nn'nn bu iielii iktidar yolunda
dikkate almayacan dnmek ancak saflkla adlandrlabilir. . nn, son
zamanlarda, zellikle seim ylna girileli beri ypranan, S. Demirel'e bir almak
(alternatif) olabilmek ve iktidara gelebilmek amac ile arad gleri bu gerei
dikkate almakla bulmu grnyor.
Bu kitapta savunulan grler asndan byle bir iktidar, biz artk kolayca
deerlendirebiliriz. Bu, Osmanl ve Cumhuriyet brokratlarnn tarihine uygun
bir yol olacaktr!
te yandan brokrat grupta halen son derece nemli bir gelime gryoruz.
Osmanl ve Cumhuriyet brokrat, elde ettii art daha ok yoaltm (tketim)
servetlerine tahsis ederdi.
lerinden kk bir aznlk elde ettii artk rn, retim arac sahibi olmaya ve
retim aralarnda yatrma ayrrd (baz byk topraklara el atan brokratlar
dahil).
Oysa 1960'tan sonra brokrat grubun subay kesiminin, kitle olarak niteliini
deitirecek, tarihi bir gelimenin iine itilmekte olduunu gryoruz.
Brokratlarn subay kesimi kitle halinde retim arac sahibi snf olmaya
itilmektedir. Baka deyile kapitalist snfa girmeleri salanmaktadr. Bu
brokrat davran almaklarndan drdnc almaa (alternatife) uyan bir
ynelitir. Bu gerekletii lde, dier koullar deimedii srece, retim
aralarna sahip olarak byk para halinde artk rn elde etmenin devaml ve
garantili yolu nihayet alm olacaktr. Alan yol brokrat kitleler iin yeni bir
yoldur. Ksaca, ynetici tam brokrat bir grubun ncl ile btn subaylar
ORDU YARDIMLAMA KURUMU yoluyla kapitalist snflar iine dntrlyor
ya da aktarlyorlard. Bylece, D. Parti dneminde, zel ellerde sermaye
birikirken, nisbi ve mutlak olarak fakirleen subay grubunun durumu
dzeltiliyor, D. P.'nin hatas artk tamir ediliyordu.
phesiz yerli dier kapitalist snflara zorunlu olarak ak d ilikiler bu yeni
gruba da ak olacakt. Nitekim, sz konusu kurumun yatrlabilir fonlar yldan
yla sratle bymektedir. Bu fonlar, subaylardan mecburi tasarruf halinde
devaml olarak yaplan kesintilerden ve elde edilen krlardan gelmektedir.
Kuram'un yneticilerinin, gittike artan bu fonlar kullanr ya da yatrrken talep
aratrmalar, kr-zarar hesap ilemleri yapmalar kanlmazdr. Bu yoldan, kr
maksimizasyonunu salayacak yatrm alanlar arasnda seim yapmalar da
92

Nitekim yle oldu. Yaznn asl sz konusu Kurultay'dan nce yazlmt.

normaldir. Ne var ki, Kurum yneticileri kr peinde koarken Trkiye'de ok

krl olarak kabul edilen montaj sanayii kesimine de el atacakt. Atm
bulunuyor da (kamyon, otomobil, v.s.). Montaj sanayiinin sahiplerine kr
salamasna mukabil, Trkiye toplumuna sosyal maliyetinin yksek olduu artk
bilinen bir gerektir. Fakat en az bunun kadar gerek baka bir yan daha vardr.
O da bilindii gibi bu sanayiinin yabanc sermaye ile ortakl, daha dorusu da
balldr. Aslnda bu gerek ok daha nemlidir. Montajla sanayileme, ithal
ikamesi, dviz tasarrufu gibi adlar altnda giriilen sanayileme modelidir. Oysa
bu kmaz yol, dorudan ithalata oranla, kr ad altnda i ve d ortaklara, daha
byk apta bir artk rn massedebilme yolu olmutur. Bir zamanlar M. Kemal
gerek bamszln ekonomik bamszlk olduunu sylemiti. Fakat bunun
artlarn gerekletirememiti. Ancak, yabanc sermaye ile olan elikinin bir
yann grp, yabanc sermayeyi kovmutu. Daha nce akladmz gibi, batc
deerler sistemi iinde uygulanan devletilik, mevcut retim ilikilerini, zel
ellerde sermaye birikimini "sratlendirici olarak takviye etmiti. Bu da aslnda
yabanc sermayeye dzen olarak ak olan kapy bsbtn amt. Bundan
kamlamazd. Ordu Yardmlama Kurumu ise, da bal bu gibi krl sanayi
kurulularna giderken yabanc sermaye ile eitli ibirliine giriyor. Ayrca
Kurum, halen bir bankay kurmak zere hazrlklarn tamamlam bulunuyor
(bir eit finans kapitalizmine gidi). Kuruma mecburen ortak yaplan subaylarn,
bu noktay oturup milli adan dnmeleri ve deerlendirmeleri gerekmez mi?93
Denilebilir ki, bu kurum, ilerde btn rnlerini yerli olarak imal edecektir. Bir
defa bu imkanszdr. Bu ksmen salansa bile, ikinci olarak, yabanc sermaye ile
ortaklk ne olacaktr? Diyelim ki yabanc sermaye ile ortaklk da zamanla
bozulur. nc olarak diyeceiz ki, bu yoldan kurumun salayaca krlarn
kayna neresi olacaktr ve kurumun dier bir kapitalistten fark nerede
kalacaktr? Burada, D. Parti dneminde servet farklar artarken baz
demokratlarn syledii bir sz hatrlamamak mmkn deil. O zaman
deniliyordu ki, "alan da Trk, satan da".
Subaylar sratle bu biimde baz i ve d kapitalist snflara dahil etme
hareketi, rekabet yznden, zamanla baz i ve d kapitalist gruplarla atabilir
diye dnsek dahi, bu atma kapitalist snf ii bir nitelikte kalacak, sonra
aradaki elime kalkacaktr.
Devrimciliin yolu, herhalde subaylar, i ve d kapitalist snfa dahil etme
gayretiyle almaz. Aksine kapanr. Bu yoldan subaylar balamaya almak,
odlar giderek bir kmaza sokacaktr. Eer bu yolda devam edilirse, subaylarn
bir ksm, halk kitlelerinin karsna debileceklerdir.
zetlersek, bu giriim, btn subaylar kapitalist yapma giriimidir. Subaylarn,
milliyeti olmak istemelerini doal kabul edersek, mevcut tarihi koullar altnda,
nerede olduklarn, nereye doru srklenebileceklerini oturup tayin etmeleri
gerekir94.
Trkiye'nin bamszln isteyen ve kendilerine devrimci diyen baz kimseler Abdlhamit Piyesi'ni protesto
etmeden nce bu deerlendirmeyi yapmallard.
94
Biz bu analizi daha nce yapp dergi, vs. yoluyla aklamtk. eitli evrelerden yaraya baslmasna tepkiler
geldi. Bunlardan biri de Ant Dergisi'ndeki bir yazmdan dolay iktidarn gazetesi olarak bilinen Son Havadis'in bir
bayazsndan geldi. mzasz yazan profesrl muvazaal bir kii, bizi aklnca orduya ikayet ediyordu. Aradan bir
sre geince, Senatoda Korgenerale. Madanolu mehur konumasn yapt. General, Ordu Yardmlama Kurumu'nun
durumuna deindikten sonra, "Ordu milli olmay zler durur" diyecekti. Bilindii gibi Babakan S. Demirel bu
93

Bu kitapktaki genel analizi neden yaptmz aklayan sonuca gelmeden nce

baz nemli noktalara zet olarak deinmeden geilemezdi.
a) Birinci nokta, feodalite iddias ile ilgilidir. Halen baz kimseler Trkiye'de
feodaliten, hi deilse kalntlardan sz etmekteler. Bunun iin yabanc
tarihilerin sylediklerini de delil olarak getirirler. Bat'dakinden farkl olarak bir
eit "Osmanl feodalitesinden sz edilir. Yalnz sz konusu Osmanl
feodalitesinde nemli unsur tmarl sipahilerdir ya da yneticilerdir. Ksaca
Osmanl brokratlar. Eer bunlarn bir kalnts aranacaksa, bu kalnt ile
nemli ortak yanlan olanlar, bugnnn Cumhuriyet brokratlardr. Oysa daha
nce zelliklerini aklamaya altm Osmanl brokrat feodal deildi.
phesiz bu gnn brokrat yneticileri de feodal deildir.
Dou Anadolu'da ran snrndaki tampon blgelerdeki hanedan ya da ky
topraklarm bir yana korsak, 18. yzylda beliren ayann ya da derebeyinin
kolonizasyon halinde ortaya kard byk iftliklerin durumu da feodaliteye
uymaz. Bunlar, piyasa iin, hatta ihracat iin (pamuk gibi) retim yapan
kapitalist nitelikte kurululardr. Bunlarn Anadolu'da bugne kalm kalntlar
ya da her naslsa meydana gelmi iftlikler byk lde modern makineli
retim teknii ile i ve d piyasalar iin retim yapan mlklerdir, kapitalist
niteliktedirler.
Bu modern teknikle meta retimi yapan blgeler dnda, kapal ekonomi halinde
bulunan ve byk aa topraklarnn yer ald nemli blge Dou Anadolu'dadr.
Trkiye'nin asl hayvan blgesi olan Dou'dan eskiden beri i ve d piyasalara
hayvan sevkedilir. Fakat blgenin piyasalarla ilikilerinin ok snrl olduu kabul
edilebilir. Bununla beraber, bir Keban Baraj'nn dahi Dou'da kapitalist nitelikte
iletmelerin, halka halka genilemesini salayaca muhakkaktr. Bu gibi alt yap
kurulular blgenin niteliini sratle deitirecektir. Hatt makinelemeye
paralel olarak, burada kapal blgelerde imdilik barnan fazla nfus, byk
ehirlere daha fazla g edecektir.
lkel retim teknii ile eski deerler sistemi arasnda yakn bir iliki daima
dikkate alnabilir. Fakat burada yukarda yaptmz analize dikkati ekmek
isterim. Gstermeye altk ki, brokratik yenilik hareketleri ve emperyalist
gavur karsnda, retim glerinde gelime yerine tasfiye olurken halk kitleleri,
kendilerini savunmak iin eski deerler sistemine daha fazla sarlmaya itilmiti.
te bu islamc-doucu ereveye sarlma, giderek i ve d sermayedarlar, hatt
bir ksm brokratlar tarafndan istismar edilecektir. Bizim iin nemli olan
byk kitlelerin, tarihi nedenlerle bu deerler sistemine snm olmas
gereidir. kinci gerek de bu zelliin, ekonomik ve politik sebeplerle bakalar
tarafndan kullanlmaya, istismara msait olmasdr.
Kapitalist ilikilere daha ok girmi bulunan Bat ve Gneybat Anadolu'da
ilikilerin ideolojisi olarak yaylan mezhep ya da tarikatlar, kapitalist ilikileri
henz zayf gzken Dou Anadolu'daki tarikatlardan farkldr. Nurculuk ve
Sleymanclk doudan kt halde bu blge dnda yaylmtr.
b) Sonuca gemeden deinilecek ikinci nokta udur: Trkiye'de halen
smflatrlmak istenen subaylar dnda, ynetici brokratlar iinde halka,
konumaya sinirli bir biimde cevap vermeye alt. Ortada derin bir mesele vard. Mesele bir asker tarafndan
parlamentoya getirilmiti.

emeki kitlelere kar bir grubun da ilgin durumu vardr. Bunlar snflamaya
gitmeden konformist, imtiyazl bir statye sahip olmulardr. Nitekim sz konusu
imtiyazl statlere, eitli kamu kurulular iinde rastlyoruz. Bunlar fakir halk
kitlelerinden kopuk olarak kurulan kamplar, dinlenme evleri, lks lojmanlar,
vs. leri ile gzlyoruz. Bu halktan ayrc eilim, gittike de yaylmaktadr.
mtiyazl brokrat ynetici elemanlar yer yer sendikalarda ve hatta partilerin
ynetim dzeni iinde de bulabiliriz. Bunlarn tabanla birlikte hareket
edebilecekleri daima phe ile karlanabilir.
SONU
Kitaptaki analizin sonular, tarihi olarak ikiye blnebilir biimde
artlandrlm toplumumuzu, emperyalizmin blme ilemlerine kar bir
uyarmaya yarayabilir midindeyim. Uyarma, bamszlk ve sosyalizm iin
stratejinin genel ilkelerini de ortaya koyabilir. Trkiye, ktalarn birletii
yerdedir; su yollar zerindedir; onsuz olunamayan ve yerine ikamesi
yaplamayan dnya petrollerinin bilinen kaynaklarnn 2/3'nn bulunduu
Orta Dou'dadr. Yaptmz analiz, Trkiye'nin daima iki kampa blnebilirliini
gstermektedir. O halde, analizin uyarc nitelii de aktr. Kimler uyanlabilir?
nce (sivil, subay) brokratlar, sonra islamci-doucu ve gavura kar olabilirlii
ak halk ynlar.
Biz yapmaya gayret ettiimiz aklamalarla, batc-laik brokratn tarihi yerini ve
roln tespit etmeye alm olduk. Grdk ki, bu grup en azndan talihsiz
olarak emperyalizmin paraleline dmekten kurtulamamtr. Onlara, kiisel bir
adan kar km deiliz. Hele subaylarn Ordu Yardmlama Kurumu' nu,
tarihi sre iinde yerine koymaya alrken biroklarna gre subaylar
karmza alm olduk. Bu son derece basit bir deerlendirmedir. Brokratlar
(sivil, subay) bu kitapta anlatlanlarn mantk dizisini ve sonularn gereklerle
karlatrmakla, yer tayini yapabilirler. Ona gre bizzat kendi yerlerini tayin
etmeliler. Benim kanaatim, bu yer tayini yaplabildii lde, sivil olsun subay
olsun, brokrat aydn olarak halk kitlelerin yerini ve durumunu da anlayabilirler.
Yine kanaatime gre, milliyeti olmak, szn ettiimiz anlamaya baldr. Bu
anlama iledir ki, halkla byk lde balantya, hatt zdelie gidebilirler. Bu
hal, brokratlar iin nce verdiimiz almak davran biimlerinden beinci hale
uyar. te bu yoldan nitelik deitiren brokrat halkla soyutluktan, gemite
olduu gibi halkla blnmekten, halka kar dmekten kurtulabilir. nce,
brokratn bu kurtuluuna ya da uyanmasna, hele gnmzde daha fazla
ihtiya vardr!
Ve brokrat-islamc-emperyalist lsnn ilikileriyle tersine akm gzken
tarih, gelime ile artk nitelik deitirme dnemine gelmektedir. Bu deime, l
oyunu ortaya koymaya balamtr. Tarihi oyunu anlayanlar, yerlerini tayin
ettike ve oyundan syrldka, tarih rmann dzgn deilse bile duru ve ileri
akmas olanaklar doacaktr.
Gnmze kadar gelen tarihi gelime, brokratn politik gce aslarak oynad
tarihi rol aka ortaya koymaktadr. Brokratlarn nemli gruplar politikmiliter gten ekonomik gce de gemekte, sermayedar snf olmaya
balamaktadr. Trkiye'deki bu oluum, sermayedar snfn byrken sonradan
politik gc de kazanmas biimindeki, genel kural'a ters dmektedir. Fakat
tekelci kapitalist ada, bizim gibi lkelerin birikmi sermayesi, ve ona sahip

olanlar, uluslararas kapitalist balantlarn dnda kalamayacaklardr. Aksi

halde emperyalist glerle atacaklardr. Bunlar bir yana iterek, Ordu
Yardmlama Kurumu gibi kurulularn, kr ve zarar hesab zerine hayal kurup
proje yapanlarn izgisi, yeri de biline! Yabanc sermaye ile ortaklk yapan
kapitalist snfa dahil edilenlerin g olarak tespit edile! te yandan, tabandaki
byk halk kitlelerinin tarihi geliimi iyi bilinmedike onlara gerici, yobaz, kar
devrimci demek kolay, fakat yanl bir tutumdur. retim glerini, emeki byk
halk kitlelerinin mutluluunu mutlak ve nisbi olarak artrc bir ynde
gelitirmedike, batc laik brokratlara da devrim yobaz denebilir. Denildii gibi.
Dnyann
ortasnda
bamszlk
kavgas
verenler,
halk
kitlelerini,
emperyalistlerin kullanabilecei bir izgiye itmemelidirler. Bu kitleleri, her
frsatta, mutlak bir biimde karlarna almamaldrlar. Aldrmak iin i ve d er
glerinin varlm kabul ediniz. Bamszlk kavgasnn taban glerinin
ekirdekleri, bu kitleler iindedir, unutulmasn. Petrol blgesinde, mevcut dnya
koullar altnda taban gleri ile zdelik kurmadan, Trkiye'de artk iktidar
alnamaz, daha dorusu brokratlar tarafndan kaplamaz. Kaplsa
da blnmeye engel olunamaz. 19. yzyl bandan beri Bat kapitalizmi,
gerektike batc-laik brokratlar ile slamc ereveye snm halk kitlelerini
kullanarak kar karya koymutur. Bu blme ilTrkiye'de gerek bir geliimin
olanaklarn kilitlemi, hapsetmitir. Emperyalizm, imdi ayn oyunu, solcularla
islamclar arasnda oynatmann organizasyonu peindedir.
Trkiye'de tarih boyunca, halk kitleleri, yenilik hareketlerini kuku ile izlemitir.
ok defa grmtr ki, gelen yenilikler, halkn kendini savunmak iin sarld
baz eyleri elinden alp gtrmtr. Bu sebeple "byk halk kitleleri, doru ya
da yanl gelen yenilikleri, kk kendisi dnda kabul edip kuku ile
karlayacaktr". te bu, tarihi olarak adeta messeselemi "tutum, kuku, bir
yenilik ifade eden sosyalizm karsnda da kendini gsterecektir". Bu ise
emperyalizm tarafndan kullanlmak istenecektir.
Emperyalizm son defa, solcularla halk tabann badamaz kamplar olarak, kar
karya getirerek, Trkiye'yi, istedii gibi politik, ekonomik, militer, eitim
modelleriyle koullamaya devam etmekle, milletimiz zerine istismarc
ambargosunu temelli bir biimde koymak yolunu aramaktadr!
Genel Grn
1-Dnya'ya ve blgelere ait koullar altnda, aralarnda elimeler bulunabilen
Dou Bloku'nun gelitii veri kabul edilecek. Azgelimi lkelerin ekonomik
bamszlk kavgalar yapt da veri alnacaktr.
Aada izilen ereveye bir noktadan sonra kar koymak kanlmaz milli bir
davran olacaktr.
2-Byk kapitalist lkeler, sanayi lkeleri olarak, hemen her eit sanayi
rnn, endstriler aras yatay ve dikey tamamlamalarla varlm bir
endstriyel yap iinde, kendileri retirler. Yani, bu lkeler metalrji, kimya ve
makine sanayileri gibi, temel sanayi kollarna dayanan ve birbiriyle yakn ya da
uzak karlkl ilikiler iinde retilen hemen de her trl sanayi rnnde
uzmanlamlardr. Emperyalist olmak, bu nisbi otariye engel deildir.
Emperyalizm bunun bir gereidir. Klasik ve neo-klasik serbest ticaret
doktrinlerinde ileri srlen uzmanlama modeline aykr bir gelimedir bu. Hatt,

tarihi bir kategoridir bu. yle ki, ta merkantilist dnemden beri, ulusal
seviyelerde gelimelerle, bu ekonomik yapya gelinmitir. Ksaca, gelimi byk
lkeler, d ilkel madde kaynaklarna ve d pazarlara muhta olarak retimde
bulunmalarna ramen, sanayi retimlerinde genel olarak milli bir nite
gibidirler. Bu lkelerde yaratlan fizik milli rnn byk ksm, sanayi
kesiminde retilmektedir. Tarm alannda da verimlilik salamlardr. Fakat
ekonomideki asl byme ya da verimlilik sanayi kesimindedir. Esasen bu
sonutan dolay, gelime aslnda sanayi kesiminin bymesiyle salanabilir
denilecektir. Gelimi byk lkelerin sanayi retiminin nisbi otarik hali, bir
yandan lke sanayiinde temerkz tevik ederken, bununla beraber te yandan
fnans alannda da endstri ile iie bir temerkz zorunlu klmtr. Bu hem
sanayi iinde eitli dallarda tamamlama ve hem de finans mekanizmas iinde
tamamlama milli de olsa, sonular dnya seviyesinde nemli olacakt.
3- Sz konusu milli sanayiler, birbiriyle rekabet halinde olunca dolar alan,
sterlin alan, frank alan, mark alan gibi evre balantlarn da kuracaklard.
Bunlardan birinin lehine olan gelime, dier birinin ya da biroklarnn aleyhine
sonu verebilecekti. Nitekim son yllarda uluslararas demelerde gzlenen
srtmeleri (likidite meselesini), dolar, altn ve dier paralar aras ilikilerle
sanki sadece tek yanl bir finans meselesi olarak ele almak, son derece sathi ve
yetersizdir. Onlann gerisinde, De Gaulle'n Mays 1969 olaylarna kadar
Amerika'ya kar yrtt mcadelede olduu gibi, daha derinde olan sebepler
vardr. Bu milli seviyede tamamlam sanayi lkeleri arasndaki kavgay, yani
bir grn ile ihracat savan, aslnda, Amerikan kapitalizminin dier
kapitalist lkeleri boyundurua balama uran, Dou Bloku ve azgelimi
lkelerle olan ve gittike sktrc kavgalar erevesi iinde yerine korsak var
olma mcadeleleri olarak grmek yerindedir. Bunlar arasnda rekabet,
kanlmaz olarak dnya apnda kapitalist temerkze yol aacakt. Gerekten de
bilindii gibi, kinci Dnya Sava'mn ve sonrasnn koullar, Amerika lehine
gelimi, dolar diplomasisi Amerika'nn lehine nisbi bir temerkz byk lde
salamt. Ortak Pazar gibi olumalar, uzun dnemde temerkz durdurmak
yerine, kolaylatrp hzlandrabilir de...
4-Byk lkelerin ekonomik hegemonya merkezleri olular, ayr bir tarihi
kategorik zellik yaratmtr. Bu kategoriyi, azgelimi byk ya da kk
lkelerle, gelimi byk lkelere ballklarnda ylece buluruz. lk gruba giren
lkelerin, byk gelimi lkelerle ilikilerinin d ticaretteki nemini gsteren u
zelliklere dikkat edilmelidir: Azgelimiler bata olarak gelimi kk lkelerin
dahi meta ve corafi temerkz katsaylar yksektir. Bunlarla kastedilen basite
unlardr: Bir lkenin ihracat iinde az sayda meta nemli bir yer tutuyorsa, bir
indeks olarak hesaplanabilen ihracat meta temerkz katsays byk kar (ayn
hesaplar, ithalat iin de yaplabilir). Bu ilemler, bir lkenin meta ihracatnn ya
da ithalatnn yapld lkelerin azl, okluu asndan corafi temerkz
katsays hesab olarak da yaplabilir.
Azgelimi lkelerin, hatt gelimi kk kapitalist lkelerin dar satt
mallar asndan, ve mal alp sattklar lkeler (corafya) asndan birer
temerkze uradklar gzkr. yle ki, zellikle, byk olsun kk olsun,
azgelimi lkelerin, btn ihracat iinde bir ya da birka meta'mn indeks
olarak nemini gsteren temerkz katsays gelimi, bilhassa byk lkelere
gre yksek kmaktadr. Ayrca, azgelimi lkelerin mal alp sattklar lkelerin

de ok sayda gelimi byk lkeler temerkz ettii de, yani corafi temerkz
katsaylar da gelimi byk lkelere, hatt gelimi kk lkelere gre de
yksek kt da genel denebilecek gerektir95..statistik usulleriyle hesaplanan
gerek meta, gerekse corafi temerkz katsaylar, azgelimi lkeler iin en
yksektir. Onlardan sonra gelimi kk kapitalist lkeler gelmektedir. En
dk olanlar da byk kapitalist lkelerdir.
Yani, gelimi sanayi kesimi itibariyle milli seviyede byk lde tamamlam
byk kapitalist lkeler:
a)Hem ok eitli sanayi rnlerini ihra ederler (ihracat meta temerkz katsays
dktr).
b)Hem ok sayda lkeye mal satar ve ok sayda lkeden mal alrlar (ihra ve
ithal corafi temerkz katsaylar dktr).
Azgelimi lkelerin d ticaretinin yksek corafi temerkzn lkeler itibariyle
aradmzda, karmza yle bir durum kmaktadr:
Azgelimi lkelerin d ticareti ya Amerika, ya ngiltere, ya Fransa, ya Almanya
gibi byk lkelere olmak zere temerkz etmitir. Bu istatistiklerin gsterdii
objektif ilikiler, azgelimi lkelerin gelimi byk sanayi lkelerine ballnn
ak bir iaretidir. Bu ballk eilimini bir dereceye kadar kk kapitalistlerle
bykler arasnda da grmek kabildir.
Daha nce de sylediimiz gibi, bu ballk metropoln endstride her alanda
(otomobilden uaa96, kumaa vs. ye kadar) tamamla- masnm, milli
sanayilerinin ve emperyalizmin sonucudur. Fakat bykler arasndaki rekabet
Amerika lehine sonulanmaktadr. Hele batllarn ve onlara yakn evrelerin bir
reete olarak salk verdikleri serbest ticaret doktrini, kuvvetli ile zayf gre
minderine karmak iin bir ara halindedir. Uluslararas seviyede diye kurulan
Para Fonu (IMF), Dnya Bankas (IBDB), Ticaret ve Gmrk Tarifeleri Birlii
(GATT) gibi kurulular bunu kolaylatrmak fonksiyonu ile ykmldr97.
5- Kapitalistler aras rekabeti Amerika lehine bozan, ve azgelimi lkelerin
mevcut dzenleriyle hi bir zaman katlamayaca stnlk yarnda, ok
nemli bir dier etken de Amerika ve Rusya gibi byk lkelerin bata.-olduklar
aratrma ve eitim alannda yaplan harcamalarn ve yatrmlarn seviyesidir. Bu
yatrmlar, fizik yatrmlara oranla daha sratle artmaktadr. Bu yoldan bilgi
birikim ve temerkz salanmaktadr. Bu da retim glerinde bir gelimeden
baka bir ey deildir.
6-kinci Dnya Sava'ndan sonra dolar diplomasisinin bir paras olarak
Avrupa'ya ve azgelimi lkelere yaplan "yardm" (?) ve krediler (ekonomik ve
militer) hatrlanacaktr. Bunlar Amerika d ticareti lehine balayc (tied) ve
tercihli (preferential) koullar getirmiti (malzemenin Amerika'dan alnmas,
Amerikan gemileriyle tanmas vs. gibi AID ve Konsorsium kurumlar bu ii
rgtlemektedir.
Bu hususta Gini-Hirschman temerkz katsay forml ile hesaplar yaplmtr. Trkiye iin olan hesab, ilerde
Trkiye'nin Sanayilemesi Meselesi'nde yaynlayacaz.
96
Almanya msaade edilmedii iin halen uak yapmamaktadr. Harpten nce yapyordu.
97
Bizde, devalasyoncular, serbeste dalgalanan kambiyo kuru isteyenler vs. hep bu fiyat mekanizmas iinde rasyonel
olunabilecei temel grn savunan neo-klasik iktisatlar, aslnda tekelci kapitalizmin bilinli ya da bilinsiz
aralar durumuna dmektedirler. Sanki objektif bir fiyat mekanizmas ilermi gibi.
95

Borlandrma, hem Avrupa lkelerine (Japonya, Avustralya, Yeni Zelanda dahil)

ve hem de azgelimi lkelere olmak zere 1945'- den beri artmtr. in nemli
grnen u yanma dikkat etmek gerekir:
a)Azgelimi lkelere daha fazla kredi verilmitir.
b)Gelimi Avrupa'ya verilen Amerikan kredilerinin bakiyeleri artmakla beraber,
Avrupa lkeleri bunlar nisbi olarak daha kolay geri deyebilmektedir.
c)Azgelimi lkelerin gittike artan d kamu bor bakiyesi, 1967 yl banda
41,5 milyon dolar bulmakta idi.
d)Azgelimi lkeler iinde bir grup vardr ki, "client" lkeler denilen bu grubun
ayr bir zellii vardr. zellik, bu lkelerin Amerika'ya sler iin toprak sunmu
olmalarndadr. Bunlar, Yunanistan, Trkiye, ran, Vietnam, Formoza, Kore,
Filipin, Tayland, Laos, spanya, Portekiz'dir.
te bu lkelere, "Amerika'nn politikas iinde, zel bir askeri nem verilmeleri"
sonucu olarak yaplan askeri ve ekonomik yardm (?) ve kredilerin toplam, dier
btn azgelimilere verilenleri aar.
7-Amerika'nn koullu borlandrmasnda sebep ve sonu olarak u durum da
gzlenmektedir. Azgelimi lkelerin yapt ithalat iinde Amerika'nn pay
artmaktadr98.
8-Ayrca, ilkel madde reten azgelimi lkelerin bunlar ihra edip, karlnda
sanayi rnlerini (montaj dahil) satn almalar ile kayplar olmaktadr. Bu kayp,
bilindii gibi ilkel maddeler fiyatlar ile sanayi rnleri fiyatlar artndaki
oranszlktan doar. Gerekten de bu iki eit meta'mn mbadele haddindeki
deime eilimi, sanayi rnleri lehinedir. Tekelci kapitalizm, byk lkelerde
ii snf ile nisbi tamamlamadan da glenmitir. Bu glenme ile birlikte
salanan tekelci etki, (dier baz etkiler yannda) sanayi rnleri fiyatlarnn,
byk apta gelien teknolojiye ramen dmesini engellemektedir; hatt ilkel
maddelerin fiyatlarna gre sanayi rnleri fiyatlarnda daha fazla artma eilimini
salamaktadr99. Bylece, azgelimi lkelerce/// miktarda ihracatlar
karlnda, ithal ettikleri sanayi rnlerinin miktarnn yldan yla azalma
eiliminde olduunu grmektedirler. Bu, byk bir gelir kaybdr. Fakat Dnya
Bankas uzmanlar, bankann kuruluundan beri azgelimi lkelere tarm
alannda uzmanlamalarn salk verir durur.
9-Yukarda yaptmz aklamalardan karlaca gibi, bizim gibi lkelerin,
imdiye kadar mevcut retim ilikileri iinde kanlmaz olan durumlarnn
dzeltilmesi ya da sanayi rnleri ihracna doru yap deitirerek ihracatlarnn
artmas olanaklar hemen de hi yoktur. Artk aka bilinmektedir ki, Dou
Bloku'nun durumu veri alnnca, kapitalist byk lkeler arasnda mevcut
rekabet ya da anlamalar karsnda, ihracat aslan azndaki lokma gibidir. Bu
durum, dnya ihracatnda sanayi rnleri alannda yeni rakiplere piyasalar
kapamtr. Sz konusu kapanma kategorik bir biimde doru gzkmektedir.

Trkiye'nin ithalat iinde Amerikan pay son senede bir azalma gstermekte, buna karlkBat Almanya ve Dou
Bloku'nun paylan artmaktadr. Bu bir skmann iaretidir.
99
Byk yoaltm (tketim) toplumunun bir zelliidir bu.
98

Nitekim gelimi lkelerin ihracatlar belli bir oranla artarken, azgelimilerin

ihracatndaki artma bunun ok altnda kalmaktadr100. Trajik sonular yaratan
aradaki fark ne ile kapanr?
Bunun iin u yollar aktr:
a)Ya yeniden artlandnc ilave bor alnr ve boyunduruk daha da sklr.
b)Ya esasen yeterli gelime olana bulunmayan mtevaz ihracat gelirlerinin
nemli bir ksm, d borlan demeye tahsis edilir (bizde bu oran 1/4 kadardr).
Denildii gibi, belli seneler sonunda d borlardan kurtulacamz, bir eski
arzuyu (desideratum'u) dile getiren safsatadan teye geemez!
Bunlarla birlikte bask altna giren lkeler, bihassa s verenler ikili anlama
yapmaktan kaamazlar.
Sanayileme modellerinde alacakllarna kar rakip olarak kmazlar.
Politik modellerini onlarn kontrollerine ak tutmaya zorlanrlar. Savunma
modelinin de metropolle silahlanma harcamalar iinde tamamlatrlmasndan,
daha dorusu onun emrine girmesinden kanamazlar.
Eitim vs. modelleri, psikoloji, antropoloji ilkelerinden de yararlanlarak kontrol
altna alnmak istenir. Bu arada artk daha ok da bal kapitalist ilikileri
savunmak iin, mevcut dinleri ve onlarn tarikatlarn kapitalizmin ideolojisine
dahil bir kurum haline getirme gayretlerine rahata katlanabilirler. Bunun iin
gerekli olanaklar kapitalistler bahedebilirler. Bizde olduu gibi tarihi islamcdoucu cephe potansiyelini kullanabilmek iin buna uygun tarikatlarn
rgtlenmesine yardm edebilirler.
10- Amerika'nn ihracat iinde AID kurumu ile finanse edilen metalara
baktmzda ilgin bir durumla kar karya geliyoruz. yle ki, Amerika'nn
demir ve elik fabrikalar rnlerinden yaplan ihracatn nemli bir ksmn (%30
kadar)101 AID'in kredi koullaryla finanse edilmektedir. Bu, azgelimi lkeler
altyap yatrmlar iin nemli olabilir. Ve bu gibi lkelerin metalrji endstrisinin
kontrolnde rol oynayabilir. Yine Amerika'nn kimyevi gbre ihracatnn da
byke bir ksm (%30 kadar) AID kredileri ile finanse edilmektedir. Bu gbre
ihrac finansman biimini dier kapitalist lkeler ihracatnda da (sbvansiyonlu)
grmekteyiz. Bu da azgelimi lkelerde tarm kesiminde verimi artrc olabilir.
Bu art ise bir bakma sanayi rnleri ithalatn (montaj dahil) tevik eder.
Bu anlattklarmz tamamlayacak ilave unsurlar vard; bakalar da bulunabilir.
yle ise, amzda bizim gibi kapitalist yoldan gelimek isteyen lkelere ak
braklmak istenecek birbiriyle balantl;
a)Gelime, daha dorusu sanayileme modeli,
b)Savunma modeli,
c)Politika modeli,
Hal. B. Larry'nin yapt hesaplar gelimi ve azgelimi lkeler arasndaki trajik fark aklar. yle ki, 1950-1965
yllan arasnda yllk ortalama gelimilerin gelimemilere ihracat %6.2 artarken, azgelimilerin gelimilere %5.2
artmtr. Eer petrol rnleri ihra eden azgelimiler hari tutulursa, bu ihra art %4.2'dir. (imports of
Manufactures from Less Developed Countries).
101
M.Magdoff, The Age of Imperialism, M. R, 1968.
100

d)Eitim modeli, vs.

gibi modellerin meydana getirdii genel model tektir. Bu modeller iinde,
teferruat farkllnn ya da teferruat almaklarnn braklmas nemli deildir.
Tek olan yol aresiz, metropol kapitalizmine, retim ilikileri ile, ideolojisi ile
bal olarak, onu tedirgin etmeyen, bir bakma kapitalizmle tamamlaan yoldur.
Bu da balayc yoldan balan koparmak, milli bamszlk hareketi olacaktr.
Bu balar koparma bolukta duran bir dzeni deil, yeni bir dzeni temsil eder.
Kapitalizmin tekelci eilimi uluslararas seviyede younlamaktadr. nsann
insanla olan ilikilerini temsil eden kapital'in kinci Dnya Sava sonrasna
kadar gzlenen uluslararas nitelii sava sonundan itibaren deimitir. Bu,
artk yeni uluslararas koullarn varl demektir. te bu koullar, zellikle,
ekonomik adan yeterli bir biimde deerlendirmek gerekmektedir. Aslnda
tekerrr etmeyen tarihi geliimi, nceki modeller iinde ele almaktan mutlaka
kanlmaldr. Aksi halde, olaslklarn tekelci kapitalist cephenin de ok iyi
bildii varsaym altnda, milli ve sosyalist bir bamszlk kavgas baarszla
urayabilir.
Trkiye'de C. H. P.'nin devletilik uygulamalar ile hzlanan zel birikim ve onun
getirdii ideoloji ve i koullar ile d koullar birbirine uygun dmt. Bu
gelierek Trkiye'nin sanayi, savunma, politika, eitim vs. alanlardaki birbirine
bal genel modelini biimlendirmiti. Trkiye'ye NATO adna kabul ettirilmi
savunma modelini imdilik burada tartmayacaz; sadece ana hatlaryla temel
nitelik tayan sanayileme biimine ve politik gelimeye deineceiz. nk,
sanayileme sreci iinde Trkiye'de retim glerinin gelime olanaklarn tespit
edebiliriz. Bunu olaslk snrlar iinde grebiliriz102.
Balangta brokratik zellikleri olan planlar bir yana brakmak gerekiyor.
Anayasa ile, plan hedefleri ile tutarl balantlar olmas gereken aralar salama
bakmndan plan, uygulanabilecek bir plan deildir. Dzeni, planla, anayasa
koullar iinde deitirmek ya da gelitirmek yerine, emperyalist koullarla
kuatlm dzene uygun plan yapmaya gidilmektedir. Planda, gerek aralar
aranmayan parlak szlerin ve hedeflerin varl bir baka gerein ifadesidir!
Sanayilemede yle bir gelime vardr:
1-Alt yap yatrmlar ad verilen (kpr, yol, baraj, liman vs.) gibi yatrmlar krsal
blgelerle sanayi kesimlerini (daha ok ehirleri) birbirine balar ve sanayilemeyi
kolaylatrr. Bu yollardan krsal blgeler i ve d kapitalist ilikilere dolayl ve
dolaysz balanrlar. Bu balant erge tarm kesiminde retim tekniini ve
iletme biimini deitirecektir. Piyasa iin makineli retim, bu blgelerin
yapsn kapitalist ilikilere doru dntrecektir. Fakat bu, genel olarak, krsal
blgelerin nisbi fakirlemesine, daha dorusu istismarna yol aar. Bu sre,
doum oran Trkiye ortalamasnn stnde olan krsal blgelerden ehirlere
g arttracaktr.
2-Metalrji sanayii, gerek alt yap yatrmlarnn, gerek montaj sanayiinin ve
gerekse inaat sanayiinin taleplerinin bir fonksiyonu olarak kurulmak
zorundadr. Fakat bu alanda devleti de kullanarak d sermaye, bu kurulularn
yerli-yabanc sermayenin zel firmalar olmas artn kabul ettirecektir. Ereli
102

Trkiye'nin sanayileme meselesi zerine bir aratrmamz ayrca yaynlanacaktr.

Demir-elik, Karadeniz Bakr Kompleksi gibi. Bylece temel ya da anahtar sanayi

kesimlerinden olan bu kesimi, d kapitalizm dnya dengesi iinde kontrol
edecektir.
3-Alt yap yatrmlarna ve ehirlemeye bal olarak inaat sanayiinde talep
daima yksek olacaktr. Artan nfusun krsal blgeleri terketmesi ve ehirlerde
gecekondularn artmas dahi (tula, imento gibi) malzemeye daha byk ihtiya
yaratr.
4-Kimya sanayii kurulmadka ila sanayii olmayacak ya da ambalajc nitelikte
kalacaktr. la sanayiinde ilkel maddelere gidebilmek yabanc sermaye
olmakszn byk lde engellenecektir. Bu alanda nemli yeri olan petrol
sanayii esasen dnya tekellerinin dnya petrol politikas iindedir. Bu arada,
gayet bilinli bir davranla kimyevi gbre ithalatnn en byk ithal maddesi
haline getirilmi olduunu gryoruz. Bu, tarm kesiminde retimi artracaktr.
Bu ise, giderek d sanayi rnlerine talebi artracaktr. AID'in bu ithalatn
finansmanmdaki nemli rol, yerine iyi oturmaktadr. Dnya Bankas aracl ile
yrtlen genel politikaya uymaktadr. Gda maddeleri fiyatlar ykselii
indekslerde hl nemli bir yer tutmaktadr.
Bu ithal rnnn yerli ikamesini yapma adna kurulmak istenen gbre
fabrikalarnn da yabanc sermaye ortaklklar ile kurulabilir oluu dahi
dzendeki gelime izgisini gstermektedir.
5-Metalrji sanayii ile birlikte madenler (petrol dahil) de kapitalist metropollerin
denge ve gelime stratejisi iinde kontrol edilince, bunun sonular olarak,
aa) Gerekli bir kimya sanayii kurulamaz,
bb) Dolaysyla ila sanayii ambalajclktan kamaz.
cc) Makine sanayii de kurulamaz. Motor dkebilen birka tesis kurulsa dahi bu
makina sanayii demek deildir. Unutulmamaldr ki, byk kapitalist lkeler
(bata lider Amerika olmak zere), metalrji, kimya ve makine sanayilerini
birbirlerini tamamlar biimde milli ve nisbi bir otari ile kurmulard. Bu
tamamlamamn yaratt byk ekonomik kolaylklardan milli seviyede
yararlanmlardr. Hatt milli savunma gleri byk lde bu tamamlama ile
kazanlmt.
yleyse, tekelci eilimli kapitalizmle ortaya km kuvvet ilikileri altnda, bizim
gibi lkelere ak kalan sanayilemenin arl montaj sanayiinde olacaktr. Alt
yap yatrmlar ve tarm kesimi iin yrtlen genel politika, endstrileme
modelini, nce de deinildii gibi, artan gelirlerin giderek daha ok tahsis
edilecei montaj sanayii modeli olarak kabul ettirmektedir. kinci Dnya Harbi
sonu koullar altnda btn azgelimi lkelere kabul ettirilen yoaltm
modelinin kanlmaz bir sonucudur da bu.
Montaj ve Ambalaj Sanayiinin Ana Meselelerinin Sonular
Bunlar, retim, sat ve finansman meseleleridir, a) retim meselesi:
aa) Ekonomik olmayan kurulular. Genel olarak, belli bir kapasitede montaj
yaplabilecek bir atelye ya da hangar kurulur. Ve bu kurululardan, rndeki
yerli katknn giderek bymesi istenir. Fakat, piyasaya eitli montajclarn
girmesi normaldir. nk kapitalist dnyann ileri gelen byk firmalarnn
temsilcileri olan eski ithalatlarn bir ksmnn daha montaja girme olanaklar

vardr. Bu sebeple esasen kk olan piyasa blnebilir, klebilir. Bu

varsaym altnda, kurulan montaj atelyelerinin kurulu kapasiteleri kk olur.
Ve kapasitenin ancak talep art ile adm adm bytlmesi gibi teknolojik
adan akl d bir kurulu biimi aresiz olarak uygulanr. Oysa, ileriye ait
gelime ve talep tahmin hesaplar ile tek ya da iki gibi az sayda firma tam olarak
kurulabilse, teknolojik adan rasyonel olabilirdi. Tekel gc yaratan bu gibi
kurululara henz yeterli olanak da yoktur. Bu aka eliik bir durumdur.
bb) Dviz israf. Talep salanabildiinde, ithalat iin dviz talebini kanlmaz
olarak artracak drt eilim gsterir. Biri, kapasiteyi geniletmek zere ilave
yatrm mallar talebidir. kincisi, daha fazla rn (ktlar) elde etmek zere ilkel
madde, yr mamul, vs. unsurlarn (girdilerin) giderek daha fazla artacak
talebidir. ncs ise, rnde yerli katky artrma ad altnda dier montaj
sanayii mamllerinin kullanlmas ile, yukarki iki eilim kmelenme ile
sratlenebilir. Bu kmlatif eilim, bizde son yllarda dviz talebi zerinde en
byk baskya sebep olan zelliktir. Dier lkelerde de byle olmutur.
Drdnc olarak, phesiz montaj yabanc sermaye ortaklklar halinde
dnlnce, bunlarn ana parasnn, faizinin ve zellikle kr transferlerinin de
denmesi iin gerekli dvizleri burada hatrlamak gerekir. Bu sonuncu etki de
dviz talebini artracaktr. Bizim gibi dviz gelirleri kt lkelerde, montaj
sanayiinin yaratt bu kmlatif bask d finansman meselesini yani yabanc
sermaye bulma meselesini btn arl ile hissettirecektir. yle ki bu arlk,
montaj sanayiinin gelimesini nleyen, fakat montajn kendi yaratt kendi
canavardr. yleyse baka tedbirler alnmaldr?
b) Sat meselesi: Alt yap yatrmlar ile tarm kesimi kapitalist ilikilere
balandka, gbreleme arttka, montaj mamullerine talep artabilecektir. Bunu
takviye iin reklamcla bavurulur. Daha nemlisi Anadolu'nun cra
kasabalarna kadar esnaf ve tccarn byk bir ksm, montaj rgt iine
alnarak bayii e en esna/haline getirilir. Fakat montajclar henz rekabet
halindedirler. Bu, piyasay daha geniletmek, rekabetten temizlemek kanlmaz
bir eilim olacaktr. Bu rekabetten kanmada galip gelenler unlar olacaktr:
aa) eitli montaj alanlarn kapsayanlar, bb) Mevcut metalrji sanayii ile yakn
ilikileri bulunanlar, cc) Finans kurumlarn (bankalar ve sigorta irketlerini)
montaj sanayii ile tamamlatranlar.
Bunlar bir ya da iki holding ile Ordu Yardmlama Kurumu (ya da subay
holdingi) olabilir. Bu rekabet piyasasn rakiplerden temizleyecek galipler
arasnda bir rekabet dnlemez. Bunlar
aralarnda aka ya da kapal olarak ya da zmni olarak anlaabilirler. Bylece,
fiyatlar ya da sat miktarlar zerinde anlama ile bir kartele ya da tekele
dnebilirler.
c) Finansman meselesi. Trkiye'de kredi mekanizmasnn iine girenler iki eilimi
berraklkla grmektedirler: aa) Bankalar ortak yaplr. Bankalarmzn itirak
ettikleri, kurduklar balca kurulular montaj sanayii alanndadr. Yabanc
sermaye ile ortaklaa kurulan bu firmalarn kr oran metropollerden daha
yksektir. Demek ki bankalarda her naslsa biriken tasarruflarn nemli bir
ksm, bu yolda kullanlmaya itilmitir.

bb) Banka kredileri, montaj sanayii satlarm finanse eder. Montaj rgtnn
kasabadaki bayi esnafa kadar uzanan rgt ya da ebekesi ancak kredili sat
artyla yaayabilir. Bu krediyi verenin de montaj sanayii sahipleri olmad ak
bir gerektir. Montaj mamullerinin satlar iin verilen kredi de bankalardan
salanmaktadr.
Bu a gelitike, yabanc sermaye yannda, bankalarn yatrm kredileri ve sat
kredileri kanlmaz olarak byyecektir. Bankalar sistemi, montaja ncelik
veren noktaya getirilerek yine kanlmaz olarak montaj endstrisi ile i ie
tamamlaocaktr.
Yukarda szn ettiimiz temerkz olurken bu finans mekanizmasyla
tamamlama da birlikte yryecek ve yeni firmalarn bu alana girmesi, ele
geirilen finans mekanizmas ile de nlenecektir. phesiz kk sanayiciler bu
iten ikyet edecektir. Fakat ksa sre sonra sesleri kesilecektir.
te yandan, banka kredilerinin balantlar artarken, bankalar sistemiyle
tamamlaacak yerde onunla rakip olabilecek bir kurulutan sz edilmektedir.
Bilindii gibi batdaki tarihi kapitalist gelimenin ortaya kard biimde bir
sermaye piyasas kurulsun istenir durur. Deerli ktlarn (esham, tahvil gibi)
alnp satld bu piyasalar kapitalist sistemle bu arada bankalarla tamamlar.
Oysa bugn Trkiye'de bu piyasa kurulabilirse, bankalarn mevcut fonlarn
azaltacak ve yeni gelen tasarruflarn da baka kanaldan akmasna sebep
olabilecektir. Fakat bunun tarihi olanaklar yoktur103. Byle bir piyasann kk
apta kurulduunu kabul etsek dahi, bu alan yabanc sermayenin kontrol
dna kamaz.
cc) D finansmann nemi. hracat gelirleri yeterince artamaymca, bilindii gibi,
ithalat yapabilmenin tek yolu, d kredi ya da yabanc sermaye geliidr. Fakir
Trkiye halknn olanaklarnn byk ksm ile okluk lks yoaltm mal reten
montaj sanayiinin dviz talebindeki kmlatif arta yukarda deinmitik. Bu
art, ihracat gelirleri yetmeyince, artmaymca, zorunlulukla, yabanc sermayeye
daha fazla ball tevik edecektir. Bylece eitli montaj holdingleri,
emperyalist ilikilere ekonomik gelime ya da sanayileme ad ile girecek ya da
saplanacaktr.
Montaj sanayiinin snrlayc etkenlerini grupta toplayabiliriz, aa) Tarm
kesiminde, gelir blm modelini bozmadan, gelirlerin artp artmamas,
bb) hracat gelirlerinin artp artmamas, cc) D finansman olanaklar.
Fakat bunlar birbirine bal olarak montaj sanayiini koullayacak,
engelleyecektir.
Emperyalist
koullarn,
azgelimi
lkelerdeki
yeni
sanayiletirme modeli emperyazmin bir sre iine yaramaktadr. Fakat bu
sanayileme tipinin byk sosyal maliyetini fakir emeki halklara tatarak
ilanihaye srdrme olanaklar, hem ekonomik ve hem de politik olarak yoktur.
Ekonomide tkanmalar, politik eylemleri getirecektir.
Ekonomide emperyalist koullar altnda tkanma eilimi erge kendini
gsterecektir, demitik. Trkiye'de gstermitir de. Bu halde, hasta bir biimde
yorgan ksa gelen ayaa ilave yorgan aranacaktr. Nitekim D. Parti'nin son
Mevcut holdingler belki tahvil ihrac ile, ortak yapmadklar tasarruflar bulurlar, fakat esham satarak ortak
aramazlar. Enflasyonist ekonomik yap tahvillere hayat hakk pek vermez.
103

yllarnda imdiki gibi bir montaj yk dahi olmadan meydana gelen tkanma,
Dou Bloku ile ekonomik ilikileri artrmt. Trkiye d ticaretinde Dou
Bloku'nun hissesi %28'e kadar kmt. A. Menderes, dmesine tekaddm eden
gnlerde, Rusya seyahatine hazrlanyordu (?). imdi ise, son ylda
Amerika'nn ithalatmzdaki hissesi nemli bir anlamda azalma gstermitir.
Buna karlk Bat Almanya'nn ve Dou Bloku'nun hem ihracat ve hem de
ithalatmzdaki hissesi devaml biimde artmaya balamtr. Bu nisbi kaymann
nemli dereceye varmasnn nlenmesi iin baz evrelerin tedbir aramas
normaldir.
zetlersek, endstrilememizde asl kesim montaj kesimidir. Bu kesim, finans
kesimi ile tamamlaarak temerkze gitmektedir. Buna, da nemli bir biimde
bal azgelimi bir ekonomiye has finans kapitalizmi belki denebilir. Ya da
tekelci kapitalizmin zellikle kinci Dnya Sava sonrasna ait azgelimi lkeleri
sanayiletirme kategorisi diyebiliriz buna.
Bu ekonomik gelime modelinin karsna kanlar iin politik tedbir alnacaktr;
ekonomi saplantya girerken ortaya kan huzursuzluklar gidermek zere
gereken tedbirler aranacaktr. te bunun denenmi ve denenebilir olan
almaklarm (alternatiflerini) ele alalm:
a)Kapitalizm, 19. yzylda, Osmanllar'da asl karlarn batc- laik kapkulu ya
da brokratlar eliyle salad. Ynetici brokratlar, devlet mekanizmasndaki
otonomileriyle bat kapitalistleri, finans baronlar ile Osmanl Devleti arasndaki
ilikiyi saladlar. phesiz bu ilikilerde, levantenler de arac idiler. Kapitalizm
karsnda, Osmanl burjuvazisi bulamadndan, ilikilerini dorudan devletin,
artk ynetimine hakim grnen brokratlar kanalndan gelitirebilirdi. Osmanl
toplumunun devlet yaps, Osmanl toplumuna nfuz edebilmenin yolunu,
brokrasiden ancak ayordu.
Emperyalist ilikiler, Tanzimat, Birinci ve kinci Merutiyet brokratlar ile
kurulmutu.
b)Cumhuriyet'te ise, baka bir almak denenecekti. Devletiliin, nce
belirttiimiz gibi, ilkel birikimin bir yolu olmasyla, yerli zel birikim ortaya
kmt. Bu birikim, kinci Dnya Sava sonunda d ortaklklara tamamen
uymutu. Politik i ve d ilikiler, artk yerli zel sermaye ve byk toprak sahibi
evrelerinin
aracl ile kurulmutu. Bu ilikilerin reyle iktidara gelmesi, islamc-doucu halk
potansiyeli kullanlarak salanmt. Brokrasinin rol ikinci dereceye
indirilmiti. D. Parti iktidarnda bunu zellikle grdk. Bu ilikiler 27 Mays'a
ramen devam etti. 22 ubat, 21 Mays hareketleri bu arada oldu. imdi A.
Partisi iktidar, zellikle ayn sermaye ve byk toprak sahibi evreler adna, yine
doucu-islamc potansiyeli kullanarak salanmtr. Fakat ekonomi yine
dengesizlie dmtr. Ve bunun sonucu olarak bir sredir gzlenen
hareketler, emperyalizmin ba temsilcisi Amerika'ya kar gelimektedir.
Trkiye'de yeni bir denge bir sredir politik arenada aranmaktadr. te bu denge
aray, brokratik gleri tekrar n safa karmaktadr.
c) Sol ile islamc-doucu halk kitlelerinin arasnn almasna allrken, baka
bir gelime de olmaktadr. Ekonomik sanayileme alannda , yabanc sermayeyerli sermaye-brokrat ilikilerinin adeta ekonomik bir koalisyon olarak

gelitirildiine nce deinmitik. te bu koalisyon imdi politik alanda da

salanrsa, Trkiye 'de denge kurulur, hesab yaplmaktadr.
Trkiye'de denge ve huzur iin yerli ve yabanc sermaye-brokrat politik
koalisyonu gereini, ortann solunda son brokrat . Paa iyi tehis etmitir.
Bizim gibi lkelerde tarihi devlet yapsnda, bu brokratlar demek hl nemli
sanlmaktadr! C. H. P. lideri ya da yakn bir arkada104 koalisyona ba olmaya
taliptir. . Paa, bu dorusu byk oyundaki roln gzel oynuyor. Daha nce
deindiimiz gibi kendini iktidardan dren gleri anlyor, drenler de
O'nun gerekliliini anlyorlar! Byle bir ibirlii, gelimesinin, olanaklarnn var
olup olmadn, kendilerini uyarmak istediimiz C. H. P. baz evreleri dne!
C.H.P.'nin bu tr ibirlii C.H.P.'yi bler mi blmez mi bilemem!
Sz konusu koalisyon iktidar ya da ibirlii, ekonomik tabandan gelmektedir.
Fakat Trkiye'nin, Orta Dou'daki stratejik nemi unutulmamaldr.
Ekonomik ilikiler kendine has politik ilikileri de zorlamaktadr.
Bu ekonomik ve politik ilikilerin savunma sistemi ya da ilikileri ise, NATO
ilikileri dnda elbette olamaz!
Ekonomik model, politik model, savunma modeli tamamlamas, hem de
emperyalist koullar altnda! ite hikaye budur.
Kanaatimce, byle bir koalisyon, belki geici bir denge kuracaktr; belki, sol
gelimeyi bir sre daha akllca marke edecektir. Fakat retim glerini
gelitiremeyecektir. Hatt mevcut gelimeyi daha azaltacaktr da.
Kendilerine gerek solcu ad takan dostlar vardr. Bunlar, dnyann ekonomik
gelimeleri iinde, petrol blgesinde, Trkiye'nin ekonomik, politik gelimelerini
aratrmalarla, iyice yerine koymadan, 1920'lerin, kinci Dnya Sava ncesinin
tarihi kategorik koullan iinde yazlm baz kitaplar, ok kere yanl gzken
bir biimde ele almaktadrlar. Trkiye iin acele reeteler vermeden nce biraz
deil, ok dnlmelidir.
kinci Kurtulu Sava diye ortaya yanl atlan mesele, aslnda gerek
bamszlk ile sosyalizmin tamamlaan admlar dnda ortaya konursa ne
olabilir? Bu biimde yaplacak mcadelenin, sonunda sosyalizm almana
dnlecek bir aamaya yol aacan sylemek hi de kolay deildir. Hatt
mmkndr ki, ikinciden sonra, nc kurtulu sava istenecektir! Asl
bamszlk ekonomik bamszlk olduuna gre, ve bunu da bolukta
dnemeyeceimize gre, ekonomik bamszln sosyalizmi iinde tayarak
tamamlamad bir almak da dnlemez. Bamszlk hareketleri adm adm
sosyalizmi tamayacak mdr?
Dnyadaki gelimeler iinde, kmazdaki Trkiye ekonomisi ve ona bal
kurumlar niteliini deitirecek bir rme iinde btnyle bir dnmeye
vardrlabilir. Bu btnyle dnme bamszln sosyalizmle tamamlaan
dnmesi olabilir, birinin ke ta dierini de tayan ta olmaldr.
Henz merkezi ekirdei bile tam belli olmayan bir g yma, ymak bile
deildir. Dnyann ortasnda gzken Trkiye'de tarihi gelimeyi yeterince
deerlendirebilen bir merkez nerededir?
104

Genel Sekreter Blent Ecevit bu tarihi oyunun dnda, yalnz bir adam olarak gzkyor.

Klasik harp filozofu General Carl von Clausewitz, yle sylyor:

"Eer biz dman yenmeyi arzu ediyorsak, gayretlerimizi muhakkak dmann
diren gleriyle orantl yapmalyz. Bu diren gleri birbirinden ayrlamayan
iki faktrn, yani, dmann kullanabilir olduu aralarn ve irade kuvvetinin
haslasdr"105.
Evet bir merkez ekirdek etrafnda g yma gereklidir. Fakat hangi gler? Ve
ayrca irade kuvveti de, ne istediini bilmeye dayanan bir irade kuvveti de son
derece nemlidir. Kimlerin iradesi?
Bu kitapta bir para bunu aralamaya altm.
AKAM MAKALELER
Trkiye Nereye Gidiyor?
(i)
Trkiye'de nce iki defa yaplm deney imdi nc defa tekrarlanyor. Mevcut
tarihi-ekonomik yaps ile Trkiye'nin kapitalist yolla kalknmasn salamak
biimindeki bu deney, onu uygulamak isteyenleri daha nce kar olduklar bir
noktaya getirmektedir. yle ki, kapitalist yolla kalknmaya bel balayanlar sonra
zorunlu olarak nce istemedikleri bir eit devletilie srklenmektedirler.
Birinci deney, 1923'ten 1933'e kadar on yl kapitalist yoldan kalknma bekleyen,
sonra aresiz devletilie geen C. H. P. tarafndan yapld. kinci deney, 1950'den
1953- 54'e -drt yl kadar kapitalist yolla kalknmay bekleyip sonra yine
zorunlu olarak devletilie geen D. P. tarafndan yapld.
ki partiyi de devletilie zorlayan ekonomik sebepler younlatndan D.P.
kapitalist yolda daha ksa sre bekleyebilmitir. Bugn varlm sonulara daha
dorusu iinde bulunduumuz kmaza gre deerlendirilince, iki partinin de
aka baarsz olduunu grrz. nc deney ise, S. Demirel'in
bakanlndaki A. P. eliyle tekrar yaplmaktadr. A. P. Hkmeti'nin
Program'nda "En byk adaletsizlik isizliktir" denilmektedir. te bu en byk
adaletsizlii kaldrmak ve gelime salamak iin A. P. Hkmeti'nin istedii ara
sistem programdaki en iddial ifadeler olarak kapitalist yoldur. yle ki, iddiaya
gre bugnk statde de kalnmayacak; kamu kesiminin ekonomideki nisbi
nemi azaltlacak, yani nemi (younluu) artrlacaktr. Kanaatimce A. P.
Hkmet programndaki byk iddiaya yani kapitalist yolla isizlii nleyip
kalknmay istemesine ramen, C.H.P.'den de, D.P.'den de ok daha ksa sren
kapitalist kalknmay bekleyecek ve hemen devletilie srklenecektir. leride
ortaya koyacam gibi bu bir kehanet deildir. Trk toplumu sanki bir kobay imi
gibi sonular nceden belli bir deneye tekrar yatrlmaktadr. Bu ii reylerin
ounluunu alarak iktidara gelen partinin yapmasnda bir eliki yoktur106.
Aada belirteceim ki Babakan'm rejim sorunu bitmitir, demesine ramen,
aksine rejim sorunu daha belirli olarak ortaya kacaktr.
Tarihi bir gzlem udur: Trkiye'de nemli saylmayacak baz farklarna ramen
benzer olaylar dnemden dneme tekrarlanmakta; fakat bu tekrarlar (evri
On War, Pelikan basks, s. 104.
Byk halk katlarnn (bir zmre hari) kapitalist yol ile devleti yolu birbirinden ayrdm iddia kolay deildir.
Kapitalist yol savunucusu politikaclar hemen de her yerde halkn devletten fabrika istediini gayet iyi bilirler. Ve onlar
da rahatlkla devlet fabrikalarn vaad ederler.
105
106

"cyclique"
hareketler)
kkl
ve
tutarl
dnmlerin
yokluu
ile
bozulmamaktadr. Yukarda sylendii gibi, bir dnemden dierine geerek
yaplan tekrarlar yle olmaktadr: nce kapitalist yolla kalknma istenmekte
(yahut istettirilmekte), fakat bu yolla kalknma olamad grlmekte; sonra
devleti olunmakta; fakat devletilik de tarihi-ekonomik nedenlerle baarsz
kalmakta ve tekrar kapitalist yol istenmekte vesaire... Bu tarihi tekrarlarda bir
zellik, esas kapitalist yolla kalknma iin bekleme dneminin ksalmaya
balamasdr.
Tekrar olaylar da, hem kapitalist yolun, hem de uygulanagelen devleti yolun
baarszlnn delilidir. Kald ki, Trk ekonomisinin kapitalist dnya ekonomisi
iindeki nisbi yerinin (Osmanl mparatorluu son dnemi dahil) deimemi
olmas da; deneylerin baarszln gstermektedir. Trk ekonomisi nfus
bana den reel milli geliri ile hl en geri ekonomiler arasnda btn Latin
Amerika lkelerinin gerisindedir. Baka bir deyile emein verimlilii ok dk
bulunmaktadr; ve gelimemi lkemiz gelimi lkelerin kalknmamz nleyici
biimde pazar olmaktadr; bu pazar olu gelimi lkeler arasnda artan ticarete
nitelik itibariyle hi benzememektedir107. Temel soru udur: Trkiye'nin dnya
iindeki yeri nisbi olarak neden deimemektedir? Yahut kapitalist- devleti
oyunu, sanki tahtaravalli gibi neden sregelmitir? Ve ilerde yine tekrarlanacak
mdr? te bu yazda bu sorularn cevabn, tarihi-ekonomik oluumu teorik bir
ereve iine koyarak vermeye alacam. Ve oradan Trkiye'nin nereye gittiini
gstereceim.
Tekrarlanan oyuna devam edenler ya da ettirilenler, Trk ekonomisinin yapsn
anlamam gzkmektedirler. Anlalmam bir yap ile Trkiye'yi gelitirmek
isteyenler bu yapnn ileyii iinde oyuncak haline gelmiler ve geleceklerdir.
Bunda hayret edilecek birey yoktur. te bunlar aklamak zere Trk
ekonomisinin kapitalist alemde geen yzylda meydana gelmi gelimenin
dnda kaln ve onun sonularn anlamalyz. Bunun iin Batnn getii
sanayi devrimine dnelim.
Tarihi Bir Model
Avrupa 18. yzyl sonlarndan 19. yzyl sonlarna kadar (ngiltere bata olmak
zere) sanayi devrimini yapt. Bu devrim ile kk sanayi kurulular byyen
firmalar tarafndan tasfiye edildi. Sanayi devrimi ile ortaya kan ve byyen bu
firmalar birbirine bal iki yanl etki altnda idiler: a) Bunlardan biri teknik
yeniliklerin, icatlarn, ekonomiye uygulanmas ile varlan makineli ve seri retim
metodlarmn etkisidir. Bu metodlarla byk miktarlarda ve seri halinde mal ve
hizmet retimine (arz artna) ulalm, ve bu da maliyet drc olmutur;
yani kr oran ykseltilmitir, b) kinci etki pazar geniliini daha dorusu talep
artn salamaktan gelmitir. Piyasa geniledike yahut talep arttrldka
byk miktarda seri retim yaplmaya deer olacaktr. Birbirine bal bu iki
etkenin varl iledir ki kr oran arttnlabilecektir. Demek ki piyasa geniledike
(talep arttka) yeni metodlarla retim iin firmalar bymeye zorlanm; firmalar
bydke de piyasalarn geniletilmesi istenmitir. Birbirine bal bu etkilerle
sanayi devrimi devam etmitir. te bu devrimin kapitalist lke iinde ve
dndaki etkileri benim iin esas hareket noktasdr. Bu etkileri de adan ele

107

Gelimi lkeler arasnda ileri sanayi mamulleri mbadelesi artmaktadr.

alabiliriz. Bunlar: a) ekonomik verimlilik yahut etkinlik, b) emek gcnn

kullanm (istihdam), c) salanan gelirin blm alandr. Bu adan
baktmzda gerek sanayi devrimini yapan gelimi kapitalist lkelerin ve
gerekse yapamam lkelerin bu arada Trkiye'nin durumu aydnla
kavuacaktr. Bylece Trkiye'de (Osmanl mparatorluu'nun son dnemi dahil)
olagelen ve olmas muhtemel temel olaylarn nedenlerini ortaya koyacam. nce
sanayi devrimi yapanlara bakalm.
(ii)
Gelimi kapitalist lkeler ile gelimemi lkelerin, zellikle Trkiye'nin bugn
iinde bulunduu ortam belirtmek ve gelecek hakknda iddiada bulunabilmek
zere konuyu Bat'nn yapt sanayi devrimine getirmitim. Bu devrimin
kapitalist lkeleri gelimemiler aleyhine nasl gelitirdiini anlatmak zere sz
konusu devrimin kapitalist lkelerde ve gelimemilerdeki etkilerini adan ele
alacaktm. Bu alar: a) Ekonomik verimlilik yahut etkinlik, b) Emek gcnn
kullanm (istihdam), c) Gelirin blm alar idi. imdi nce bunlar Sanayi
devrimi yapan kapitalist lkelerde ele alalm:
a) Ekonomik verimlilik yahut etkinlik asndan:
Bir toplumda mevcut retim kaynaklarnn ekonomik olarak verimlik yahut etkin
kullanlmas yle salanr: Kaynaklar, halkn ihtiyalarnn ncelik srasn
belirten taleplerdeki fazlalk ve azla uygun olarak retim alanlanna dalmldr;
yahut ncelik srasna retime gre tahsis edilmelidir. Ekonomide israf, talebi
daha az olan mallan daha fazla retmek zere yaplan kaynak tahsisidir. Hi
talebi olmayan bir ey retmek tam israftr. Zaten byle bir mal maliyeti ne
olursa olsun deersiz saylr. ncelii olan yani talebi fazla olan mallar retip arz
etmekle kr oran artrlabilir. Bir yandan talebi dikkate alarak ekonomik yahut
etkin retime geilirken te yandan da yeni metodlarla yaplan retimde (sanayi
devriminde olduu gibi) byk miktarda mal ve hizmet elde ederek ekonomide
hem fizik ve hem de ekonomik verimlilik artrlacaktr. Ve bu artan rn
satlabilir olduka maliyet decek ve kr oran ykselecektir.
O halde piyasa ekonomilerinde firmalar retim yapmak yahut yeni bir yatrma
gitmek istediklerinde, hem maliyet drc yollarn ve hem de retecekleri
mallarn piyasa geniliinin etkisi altnda kalacaklardr. Ksaca ekonomi yapma
hesab iinde olacaklardr.
yleyse bir giriimci (mteebbis) geni piyasa ortam gryorsa, yeni yatrma
yeni metodlarla gidebilir. Piyasaya dayanan lkelerde bu yoldan ekonomide
byme olabilir, ekonomik hesap yaplabilir. Bunun iindir ki sanayi devriminde
uygulanan yeni metodlarla ekonomik verimlilik ve krllk salanmtr.
b)Emek gcnn kullanm (istihdam) asndan: Sanayi devrimi ile firmalar
byrken lke iinde el sanatlarn, ev sanayiini, imalathaneleri vs.yi tasfiye
ettirmiti. te bu tasfiye edilen ilerde alanlar ne olmutur? Bunlar zamanla
yeni byyen sanayide ii oldular. Kapitalist kesim ile sanayi kesimi tarm
kesimi aleyhine byrken bir yandan ii snf belirmeye balam ve te yandan
da tarma dayanan derebeylik dzeninin tasfiyesi tamamlanmtr. Kapitalist
sanayi hem lke iinde hem de d lkelere taan bir piyasa geniliinde
faaliyette bulunduka krll devam ettirmi ve gereken ii miktar, sadece
tasfiyeye urayan eski sanatlardan ve sanayiden deil, tarm alanndan da

gelmeye balamtr (ehirleme). Demek ki sanayileen lkelerden sanayileme

srecinde (geici olanlar dnda) ii kullanm artmtr. Bu artn sebebi
sanayiin geni piyasalara dayanan verimliliidir.
c)Blm asndan: Teknik ve krllk zorunluu ile firmalarn bymesi,
kklerin ekonomik olarak yaayamaz olmas, rekabetin yok olmasna ya da
azalmasna sebep olmutur. Bylece baz piyasalarda mal retip arz eden sadece
bir firma (tekel), bazlarnda ise ok az sayda firma kalmtr. Rekabet artlar
bozulunca liberal sistem gerekleememi ve liberal sistem soyut ve dnce
plannda kalmtr. Ve insanlk tarihinde yeni bir sosyal sistem olarak kapitalist
sistem domutur. Kapitalizmin ilk dneminde, byyen firmalar ile hem gelir
blm ve hem de politik g blm kapitalistler lehine deimitir. Fakat
saylar artan iilerin meydana getirdii ii snf rgtlenip g olunca
lkelerinin artan zenginliklerinden daha fazla pay alr hale gelmilerdir. Bylece
gelimi kapitalist lkelerde nisbi bir sosyal adalet salanr olmutur.
Benim asl syleyeceklerim gelimi lkelerde bunlar olurken acaba
gelimemilerde zellikle Trkiye'de yukarki acdan neler olduu ve neler
olabilecei zerinedir.
Kapitalist Sanayi Devrimi ve Trkiye
Burada ortaya koyacam teorik ereve genel hatlar ile gelimemi lkelerin
durumunu aklamada kullanlabilir. Fakat ben zellikle Trkiye iin bir izah
emas kurmak istedim.
Kapitalist sanayi devriminden nce dardan aldndan daha fazlasn satmak
(merkantilist) politikas gden Bat Avrupa, kapitlasyonlardan yararlanarak
Osmanl lkelerini pazar haline getirmiti. Sanayi devrimi ile kurulan yeni sanayi
kendine gre ekonomik olmayan el sanatlarn, ev sanayiini, imalathaneleri
sadece Avrupa'da tasfiye etmekle kalmamt; Kapitalist alemin ak
pazarlarndan biri olan Trkiye'de mevcut sanat ve sanayii de byk lde
tasfiyeye uratmtr. Kapitalist lkelerde tasfiyeye urayanlara sanayi devrimi
yeni i alanlar amt. Fakat sanayi devrimi dnda kalan Trkiye'de tasfiye
edilen alanlarda alanlar ne oldular, nereye gittiler? Trkiye bakmndan en
nemli soru budur.
O zamanki durum zet olarak yledir: Trkiye kapitalizmin bir pazardr,
devaml olarak kapitalist aleme borlanacak yahut borlandrlacaktr; sanayi
devrimine katlmann ekonomik olanaklar hi yoktur. Ksaca, Osmanllarn
sanayi devrimi yapmaya yetecek nceden birikmi ne sermayesi ne de kendi
sanayi rnlerini satabilecek i ve d pazar vardr.
Bu artlar altnda Osmanllar'da kapitalist giriim (teebbs) beklemek tam bir
hayal olurdu. Kapitalist iin gereken ne kaynak ve teknik bilgi ve ne de pazar
olmaynca kr da bulunamayacaktr. Krn olmad yerde, sanayi devrimi yapan
Bat lkelerindekine benzer kapitalistlerin ba rol oynayarak, ekonomik
verimlilik salayaca bir ekonomik sistem de elbette olamayacaktr108.

Esasen Bat Avrupa kalknmas farklrtarihi-ekononik artlan olan "tarihi bir kategori"dir. Yani benzer artlar
yaratlamayacandan benzer bir gelime de olamayacaktr. Bat dnda geen yzylda gelimeyi sadece nfusu az,
doal kaynaklar zengin, ngiliz sermayesinin akt "yeni yerleilen" koloniler salamtr (Kuzey Amerika, Kanada,
Avusturalya, Yeni Zelanda gibi). Japonya da geen yzyl sonlan ve bu yzyl balarna ait baka bir kategoridir.
108

yle ise mparatorlukta 19. yzyl sonlarnda (harplerde lenler hari) ileri
tasfiyeye urayanlar, ve artan nfus nereye gidecek yahut nerede i bulabilecekti.
Tedirgin, gvensiz bu kitleler u yollarda smak aradlar: Birinci yol, devaml
iveren olarak devlet kapsdr. mparatorluun son dnemlerinde "memur olma
tutkusu" bouna deildir. te burada, Trkiye'ce devletiliin tarihi, ekonomik ve
ampirik nedeninin zn gryoruz. ok dikkat edilecek nokta, ekonomik olarak
verimli olmayan bir ekonomide; yani iktisadiliin olmad, daha dorusu
olamayaca bir lkede devletin esas olarak iveren (istihdam eden) durumuna
zorlanmasdr. Bunun nemine aada deinilecektir. kinci yol, mparatorlukta,
zellikle ekonomik nedenlerle merkezi otorite zayflaynca devlete ait topraklara
sahip kanlarn himayesine girmek olmutur. Bat sanayi devrimiyle tarma
dayanan derebeylik dzenini tam tasfiyeye gtrrken, Trkiye'de sanayi devrimi
olamaynca, devlet topraklar stnde ekirdei kurulan derebeylii tasfiye deil,
Bat'mn tam tersine onu tevik eden bir ortam yaratlm oldu. Anadolu'da
gidilebilecek, alternatif i alan olabilecek sanayi kurulamaynca artan nfus
byk topra elinde tutanlarn himayesini kabul etmek zorunda idi. Trkiye'de
toprak aal bylece yaratlm ve glenmitir.
Sistem ekonomik verimlilik iinde olmaynca, devlet hizmetlerinde olduu gibi,
tarmda da ie almanlar ya da himaye edilenler verimlilik artrc olmam, esas
olarak istihdam edilmilerdir. Kamu kesiminde ve tarmda gizli denilen isizlik
bylece artmaya balamtr. Anadolu'da 1923'de Cumhuriyet ilan edildiinde,
yeni devlet kapitalist yolla gelimeye hi uygun olmayan bir ekonomik yap
devralmt.
(III)
Temel varsaymlar: ve d piyasa genilii yok; nceden tarm ve ticarette
birikmi yeterli sermaye stou yok; retime uygulanacak teknik bilgi seviyesi son
derece ilkel; nfus art oran yksek; doal kaynaklar mevcut teknik olanaklar
asndan fakir. Btn bu temel varsaymlara gre ekonomide emein verimlilii
son derece dk kalacaktr. Yani ekonomik gelime olamayacak ve isizlik
azalmayacaktr. te bu tarihi-ekonomik ortamda kapitalist sanayici nasl
kard? Nitekim C.H.P., tam on yl (1923- 33) kapitalist sanayicilerin kp Trk
ekonomisini gelitirmelerini beyhude yere bekledi.
Dikkate deer bir ekonomik gelime olmadan geen on yllk bu bekleme
dneminin son drt yl (1929-33) kapitalist alemin byk ekonomik krizine
rastlar. Kriz iindeki her kapitalist lkede milyonlar aan isizlik ve milli gelirde
byk lde d olmutu. Bunlar sadece ekonomik dengesizlik deil derin
sosyal ve politik dengesizlikler de getirmiti. Bu durumda Bat, krizden
kurtulmak iin ekonomik hayata devlet mdahalesini semiti. Kapitalist alemde
doan kriz ilkel bir tarm lkesi olmasna ramen Trkiye'yi de etkilemi ve
olumsuz sonular yaratmt. te bu artlarda Trkiye'de de devletin ekonomik
hayata mdahalesi prensibi kabul edilmi; ve bu da esas itibariyle devletin
fabrika kurmas biiminde tezahr etmitir.
Fakat piyasa ekonomisinin tarihi oluumu iinde verimlilik yaratan artlarn
bulunmad kapitalist sanayiciyi ortaya karmayan gelimemi bir lkede
sadece devletiliin sz edilen biimi ile ekonomik verimlilik ve isizlere i
salanabilir miydi?

Ekonomik verimlilik hesab yaptrmayan bir ortamda devletin fabrika kurmas da

ekonomik verimlilik dnlmeden yrtlecektir. Bylece devletin kurduu
tesisler, ekonomik verimlilik art ile ilave kaynak yaratc olmaktan ok, emek
kullanm, (istihdam) salayc olacaktr. Fakat verimlilik hesab iinde olmayan
bir ekonomide devlet bu yoldan yeni fabrikalar kurmaya devam edebilir mi? Yani
yatrm iin gereken kaynaklar salayabilir mi? Unutmamal ki kapitalist devlet
mekanizmas brokrasiye de kam olsa yine de kapitalist ekonomik sistemin
gerektirdii kurumlar ile tamamlar olacaktr. Halbuki, ekonomik hesap
yaptrmayan, ilkel tarm kesiminin nemli olduu Trkiye'de devlet mekanizmas
byle bir ekonomik, sosyal yapya has olacaktr.
Bu zelliklerin sonucu u olacaktr: Ekonomik yap sebebiyle mevcut kaynaklar
da verimli yolda kullanmaya itilmeyen devletiliin devaml yatrm yapmaya
yetecek kaynak yaratmas, yani sanayilemeyi devam ettirmesi de kabil deildir.
Byle olunca uygulanan devletiliin esas istihdam artrc yan da kendiliinden
yrmez olacaktr. Fakat ekonomik olarak gerekmedii halde, artan nfusa i
bulma dorudan ve dolayl olarak zorunlu olacaktr. te bu zorunlulukla kamu
kurumlar bu arada iktisadi devlet kurumlar artan nfusun bir ksmnn
istihdam iin kullanlacaklardr (ie gre adam deil, adama i slogan bouna
kmamtr Trkiye'de). Zaten byk ksm ile ilkel retim yapan tarm
kesiminde gizli isizlik artarken, kamu kesimi, aresizlikten yrtlen istihdam
politikasiyle gizli isizleri barndran, verimlilik fonksiyonu ok zayf bir kesim
haline sokulacaktr.
Bylece devletilik bsbtn gayri ekonomik olacaktr. Bu sonu tenkit edilmeye
balannca tenkit edenler arasnda bizzat G.H.P. taraflarnn da bulunduu
gzlenecektir.
C.H.P. dneminde gzlenen olaylar yukarki sonucu dorulamaktadr. Gerek
kapitalist yol ve gerekse uygulanan devletilik yolu baarsz kalmtr. Sanayici
kapitalist kmad gibi, devletilik de artan nfusa i salayacak yolda
ekonomik adan verimli olamamtr.
Acaba ne yaplsa idi devletilik verimli olabilir ve artan biimde istihdam
salanabilir ve Trkiye geliebilirdi? Cevap: Kapitalist sanayici yetitirtmeyen ve
zorunlu olarak geilen devletilii de verimsiz klan artlan deitirmektir.
Bunlar:
aa) Esas retim kesimi olan tarmda emein verimlilii arttmlmaldr; yani ayn
miktar emek daha fazla mal retmelidir.
bb) Tarmda bu yoldan salanan fazla, devlete sanayilemede kaynak olacak ve
sanayi yatrmlar boyunca sanayi blgeleri ve ehirleri (alan iileri)
besleyecektir. Tarmda bu fazla olmazsa ve buna ramen yatrma gidilirse gda
maddeleri fiyatlarndaki ykselme ile enflasyon gzkecektir, cc) Tarmdaki fazla
devam ettike bunu elde edenler sanayi kesimi rnlerine taleplerini arttracak;
piyasa bulan sanayi kesimi de geliecek, verimi artacak ve o da tarm rnlerine
talebini arttracak; ve verimlilii artan tarmda daha fazla nfus kalacaktr.
Ksaca iki kesim hem birbirinin piyasas ve hem de tamamlaycs olacaktr, dd)
Bunlarn arasnda bir nc kesim hizmetler kesimi ticaret, bankaclk,
mnakalat, serbest meslekler ve kamu hizmetleri vs. de verimli olacak ve
geliecektir. ee) Bunlarn salanmasnda teknik bilgilerle donanm, yani
kendisine yatrm yaplm insan en byk rol oynayacaktr. Onun iin tarm,

sanayi ve hizmet kesimleri birbirleriyle tamamla- rken eitim ve salk

hizmetleri de onlarla fonksiyonel bir tamamlama iinde olmaldr. Kamu
kesiminin esas arl verdii byle bir kamulama dzeni ile sosyalizme
ynelinmi olur. Fakat, btn bunlarn salanmas bir dizi temel politik
kararlarn alnmasn gerekli klard. yle ki, ilkel tarm kesiminde derebeylik
benzeri olan dzenin tasfiyesi ve onunla tamamlaan kasaba ticaret ve erafnn
(faizciler) rolnn kstlanmas gerekirdi. Halbuki byle bir deiiklik paradoksal
olurdu. nk 1923'de kurulan Cumhuriyet devleti, deerler sistemi ile ne byle
bir ihtiyata, ne byle bir bilinte ve dolaysyla ne de byle bir gte idi. ihtiyacn
dourduu bilin olmadan yukarki kararlarn alnmas beklenemezdi. Ve
beklemek hakszlk olurdu da!
Nitekim C.H.P. aresiz olarak girdii devletilii (nihai kararlarn alnmasnda)
derebey benzeri toprak aalar, kasaba eraf ile ortaklaa yrtmtr. Bu
sebeple ne anlaml bir toprak reformu olabilirdi; ne de tarm kesiminde gereken
retim kooperatifleri kurulabilirdi. Kooperatifilik tutarszca sadece sat ve kredi
alanlarnda kurulmak istendi. Bunlar ise kasaba ticaret ve finans erafna kart
kurumlar olduklarndan, onlar tarafndan kolayca harcandlar; bugnk hale
getirildiler.
Bu ortam iinde tarm kesimi ile tamamlaamayan devletilik verimli olamaynca
ekonomik olarak istihdam edici de olamamtr. Tarmsal fazla olmadan byle bir
devletilik bilhassa II. Dnya Harbi'nin de etkisiyle Trkiye'yi enflasyona
srkleyecektir. Bunlar, nemli bir gelir art salanmayan Trkiye'de, gelir
blm artlarn, C.H.P. ile ortaklaa karar alanlar lehine deitirdi; ve byk
kitleler aleyhine bu zmrelerde bir miktar birikime sebep oldu. te bu birikimi
yapanlar nce C.H.P.'li de olsalar artk devletilii kendi karlaryla uyumaz
grdler. erde D.P. hareketini her bakmdan destekleyenler bunlar oldular.
Devletilii C.H.P.'nin de savunamad, hele temel konularda iktisadi
eletirmenin hi yaplmad bir ortamda devletilikle ilerde tutarl olabilecek tek
hareket olan Ky Enstitleri kolayca ykld. Toprak ve kasaba eraf Ky
Enstitleri'nin kendi dzenleri ile atr oluuna iyi tehis koymulard. Btn
bu hava iinde D.P. hareketi hzland ve 1950'de iktidar devrald.
(IV)
II. Dnya Harbi sonrasnda kapitalist alemin istekleri ile D.P. hareketi ve onu
destekleyen, birikim yapm zmrelerin istekleri uyuuyordu. ki yann da
serbest d ticaret istei, d kredi ve yardmlarla birlikte geldi. nce yaplm
birikim iin en iyi krlar d ticarette vard. Bu birikim ve d krediler zellikle
ithalat kolaylklar iinde (Liberasyon dneminde) kullanld. Bu oluumu ile
Trkiye kapitalist lkelerin daha geni bir pazar olmutu. yle olunca birikim,
yerli sanayiinin kurulmasna ne iin gitsindi? Nitekim D.P. hem zel sanayii
kuracak ve hem de devlet fabrikalarn satn alacak kapitalistleri beyhude yere
bekledi. Bu bekleyi C.H.P. dnemindeki gibi on yl srmedi, sadece 1950- 53/54
arasnda kald. Zaten 1954'te d ticaret nemli bir biimde kapanmaya
balamt. Ve byk kitlelere i vermek ve gelime salamak zere D.P. zorunlu
olarak devletilie girdi. Bu ekonomik-tarihi zorunluluktu. D.P.'nin nce
kapitalist, sonra devleti iktisadi politikasn tenkit edenler u ya da bu iktisadi
kaideye uysa idi sonu byle olmazd diyebilirler. Fakat asl bu eit kritikleri
yapanlar kendilerine temeldeki u soruyu sormallar: u ya da bu gibi iktisadi

kaideyi uygulamak zere karar almaya hangi gler engel olmaktadr? Ve bu

soru bugn de sorulmaldr. te o gler anlalrsa grlecektir ki D.P. o tarihiekonomik glerin, byk lde bir aleti, ya da oyuncadr. D.P. iktidar da
C.H.P.'den nitelik fark gstermez. Bu sebeple yaplan devletilik 1954'den sonra
d krediler de azaldndan sanayi iin gereken fazlay yaratabilecek tarm
alannda reform yaplmadan yrtlmek istendi. Sanayileme iin d kaynaklan
cmertce davet eden Yabanc Sermayeyi Tevik ve Petrol Kanunlar bu arada
kt. Fakat nemli bir d sermaye akm olmad. Bu sebeplerle D.P.'nin 19531958 yllar gittike iddetlenen enflasyon yllar oldu. D.P. kapitalizmle tutarl
kalmak abasiyle devlet sermayesi zerinde zel kesimle ortaklk kurma yoluna
da gitti.
Enflasyon hem gelimeyi durdurdu ve hem de d ticarette kapanmaya ve
isizlie yol at. Bu ortam bir zmreyi, kaak, karaborsac, i ve dta servet
biriktirme oyunlarna itti. Gelir blm artlar bsbtn bozulmutu. Ne
kapitalist yol ve ne de devletilik olamam; Trkiye dengesizliklere dmt.
27 Mays'tan sonra ekonomik sistemde bir deiiklik olmam, fakat temele ait
iktisadi kritik gelmitir. Bu kritik hakk bir ltuf olarak deil, zorla gelmitir.
Sanayilemek ve ekonomiyi byme srecinde da balayc unsurlardan
kurtarmak, bylece dviz tasarrufu salamak istei ile yabanc sermaye ile
montaj daha dorusu ambalaj sanayii kuruluu hzland. Bu hareket paradoksal
gzkmekle beraber Trk ekonomisini daha ok uzun sre d lkelere balayan
en akll kapitalist balar oldu. Kapitalist alemin bir uzants olan bu kurulular,
genellikle i yoaltma (istihlake) mal arz edecektir. Bu arzn artmas ve kr
salayp dar transfer edebilmesi iin tarm kesiminde verimlilik artmaldr. te
bana gre esas bu sebeple d kapitalist alem yardm kurumlar (Konsorsiyum
gibi) yolu ile Trkiye'de toprak reformu istemektedir! Zaten dikkat edilirse hemen
grlecektir ki, bu montaj ya da ambalaj sanayiini kuranlar d kapitalistlerin
Trkiye'deki eski araclar (ithalatlar) dr. srail, yabanc sermayeyi srail'de
yapaca retimin yarsn ihra etmek artyla kabul eder. Kapitalist yolla
kalknmak isteyen Trkiye byle bir art koabilir mi? Trkiye bugne kadar
olan tutumu ile kendisi deil, daha ok yabanc sermaye art komutur.
Yabanc sermaye younlatka bu artlar daha da somutlaacaktr. zel kesimle
sanayileme, byle esas sermaye mallarnda bir kapasite, yahut potansiyel
yaratmayan ve ekonominin yaratt bir ksm fazlay da dar gnderen ynde
olacaktr. Bunlar ne milyonlarca Trk'n gelimesinin ne de istihdamnn temelli
aralardr. Trkiye'de iktidar devralan A.P., Trk Ekonomisi'nde ne
yapabilecektir? Hkmet programnda, tarihi zorunlulukla geilen devletilikten
uzaklamak ve zel kesimi daha youn yapmak ve programda en byk
adaletsizlik denilen isizlie bu yoldan are bulmak istenmektedir. D piyasas
bir yana, i piyasas da kendi emrinde olmayan bir lkede, derebeylik dzeni ile
birlikte kra gre ynelen kapitalistler eliyle milli sanayiin verimli olarak
geliecei dnlemez.
Byle bir ekonomide gelime salamak, isizlii nlemek, yabanc zel sermaye ile
kurulacak montaj ya da ambalaj sanayii ile olamayacaktr. yleyse esas
yatrmlar yine kamu kesimi tarafndan yaplmas zorunludur. A.P. bu paradoksu
nasl zecektir? Hem de gda maddelerindeki son yllarda grlen fiyat
ykselmelerine ramen? Unutulmamal ki, Trkiye'ye kredi aanlar kredinin ana
ksmn, faizini geri alabilmek, yabanc sermayenin kr transferlerini

salayabilmek iin Trkiye'de enflasyona da kardrlar. Bu krdm nasl

zlecek?
Zorunlu olan devletilii verimli klacak btn kesimleri tutarl bir yolda birbirine
balamakla Trkiye'de buna kitleler tarafndan ne zaman ihtiya duyulacak ve
uurlu olarak istenecektir. Benim grm udur:
C.H.P. 10 yl kapitalistlerin kmasn bekledi, sonra verimsiz, tutarsz bir
devletilik yapt. D.P. -drt yl kapitalistlerin kmasn bekledi, sonra yine
verimsiz, tutarsz bir devletilik yapt; imdi A.P. yine benzer ortamda
kapitalistlerin kmasn bekleyecek ve ok ksa bir sre sonra devletilie
geecektir. Fakat politik yaps itibariyle o da verimsiz, tutarsz bir devletilik
yapacaktr. te bu dalgalanmalar devam ederken kapitalist bekleme
dnemlerinin ksald grlmektedir. A.P. fiilep devletilii verimli ve tutarl
yrtemeyince Trkiye artan nfusu ile daha byk dengesizliklere itilecektir. Ve
bu dengesizlikler, tedirgin olan daha geni kitleleri kapitalist-devleti oyununu
sona erdirme bilincine itecektir.
Bu kitleler bydke rejim problemi esas hatlaryla ortaya kacaktr.
Sylediim bilin zel kesimin neminin azald sosyalist bir dzen ynnde
gzkmektedir. Bu gidii mevcut veriler dorulamaktadr. Ve bu gidi kiiler
dnda ekonomiden doan bir zorunluluk olarak belirmektedir. Bu gelimeyi
ekonomik yapya ve bu yapnn kapitalist alem iindeki yerine balamayp, onlar
deitirmeyip ahslarn yrtt bir oluum sananlar hata etmekle
kalmayacak,
benim
iddia
ettiim
sonucu
(sosyalizme
ynelmeyi)
abuklatracaklardr. Kendilerine baarlar dilerim.

OSMANLILARDA KAPTALST DZENE GELEMEM VE BROKRATLAR LE

ORTANIN SOLUNUN DEM
Bu kitapk 1969 da FKF (Fikir Kulpleri Federasyonu), stanbul Teknik
niversitesi renci Birlii ve ktisat Fakltesi Talebe Cemiyeti'nin ortak
yayndr.
NSZ
Bu kitapk, Akam Gazetesi'nde 14-17Ekim 1968 tarihleri arasnda "Ortann
Solu" denen akm eletirmek zere yaynlanan drt makalenin biraz
geniletilmesiyle ortaya kmtr.
Buna girimede asl sebep, makalelerin
evrelerden gelen dilek ve hatta srarlardr.

yaynlanmasndan

sonra

eitli

Drt makale iinde bence ikinci, yani Osmanllarda Kapitalist Dzene Neden
Geilmedi? adl makale esastr. Ve ilerde belgeleriyle ayr bir kitap halinde
yaynlanacaktr.
Bu eserciin yazlmasndan nce, dostlarm hsan Ada, Do. Dr. Halil Sahliolu,
Nurkalp Devrim, Mehmet Gen, Hseyin zdeer, Enver Merili ve dierlerinin
konu tartmalar ve belgeler hususunda deerli yardmlar olmutur. Kendilerine
teekkr ederim. Fakat Burada mevcut iddialarn meydana getirdii btnnn
sorumluluu her halde dostlara ait deildir.
Eer bu kadaryla, Trkiye'de halen mevcut cephe, snf ve bamszlk
meselelerinin anlalmasna ancak ana baz izgilerle yardmm olursa, bu, mutlu
kii olmama yeter.
dris Kkmer

TRKYE BATILAAMAZ
Sait Halim Paa yle diyordu:
"Sultan Hamid dnyaya gelmemi olsayd, yine kendi adalar bir Sultan
Hamid'in meydana gelmesine sebebiyet vereceklerdi".
Yie Sait Halim Paa'ya gre, Merutiyetin, toplumun sosyal determinizm
kanunlarna tabi olmas arttr. Bir milletin siyasi ekli ve faaliyeti ancak ve
ancak tarihi ile, mazisi ile, tabi olduu sosyal ve siyasi usullerle ortaya kar109.
Benzer grlere, Trkiye'deki, slamclk akmn balca temsilcilerinde
rastlanabilir (M.Akif bunlar arasndadr).Bu akm, Osmanl toplumunu
kurtarmak amacnda olan iki ana akmdan biridir. Dieri Batlama akmdr, ki
bu sonuncu akm, aslnda islamc akma szde anti tezdir ve gerek bir tezin
kmasn nleyen bir akmdr. Gerek islamclk ve gerekse batlama akmnn alt
gruplar vard (Trklk gibi). Her iki akmda halen yaamaktadr ve bunlar
Osmanllar ve Cumhuriyet dnemlerinde halk iin bir kurtulu getirememitir
denilebilir. Bununla beraber, bana gre, Sait Halim Paa, Mehmet Akif gibi
islamclar, batlama yolunu seenlere (Tanzimatlara, Yeni Osmanllara ya da
Jn Trklere, vs.'ye) gre daha tutarl grnyorlar ve bu bakmdan daha
saygdeerdirler. Batlama isteyenlerin Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde
iktidarda iken yaptklarna, getirmeye altklar kurumlara bakarsak unlar
gryoruz: Batclar, batnn zellikle askeri, siyasi, hukuki, eitim ve baz kltr
kurumlarn aktarma yoluna gitmiler, bu arada laiklii bir kurtulu ilkesi olarak
grmlerdir. Batnn tarihi bir geliim ile vard ekonomik dzenin benzerini
yaratma olana bulunmad iin, batnn ekonomik yapsna has, onun ortaya
kard kurumlar taklit etme yoluna girildi. Bylece batl anlamda bir "Civil
Toplum" kurulur sanld! Oysa bu yoldan batlama, bir sosyal sistemin, yani d
kapitalizmin ekonomik tabannn ideolojisine, daha dorusu onun karlarna
uygun bir ortam yaratmaya sebep olabilirdi. Nitekim de yle oldu ve bu ortamdan
da kapitalizm yararlanmasn bildi, kendine has yoldan karlar iin Trkiye'ye
girdi.
slamclar ise, islam kurumlarn yaatmak ve batnn stn tekniini ekonomik
hayata uygulamak isterlerken, batlama hareketini "takliti", "kopyac" olarak
niteliyorlard. Bana gre islamc denen akm, dini klna ramen, baz snflar
daha dorusu baz retim gc sahiplerini temsil ediyordu. Batc grup ise, bu
anlamda bir smf olamyor, ellerine geirdikleri art tekrar retime yatrarak bu
yoldan bir artk elde eden snfa dnemiyorlard. retim gc sahibi olmadan
ve sahipliin gerei olan onu salamlatrc st yap kurumlarn kurmadan
artn bir ksmn alabilmek devaml olamazd. Bu ilikilerle birlikte batclar,
aydn kesimini temsil eder grnseler de halkla gerekli bir organik balant
kuramayacaklard ve gerekte oklukla halka kar debileceklerdi. te bu
batc grup, zaman zaman ele geirdikleri iktidarda olsunlar, muhalefette
olsunlar, batdaki tarihi gelime modelinin tersine bir ynden Batlamaya
alan szde bir akm temsil ederler. Brokrat olarak kabul edeceimiz bu grup
retim glerinin daha sratli geliimini engellemitir, hatta baz dnemlerde
(zellikle Tanzimat'ta) aka retim glerinin azalmasna dahi sebep
olmulardr. Batc akm bu yoldan, islamc- halk akm iinden gerek bir snf
hareketinin domasn ve mevcut dzenin temelden reddi (Negation)'ne
109

T. Z.Tunaya, islamclk Cereyan, s.56

gidebilecek bir akmnn gelimesini aslnda devaml olarak engellemilerdir.

Kanma gre, Trkiye'deki snf meselelerinin anlalmasnda anahtar bu
noktadadr. nk:
Bu iki akmn ekimesi, kanlmaz olarak, tali ve bal kurumlar (Batcmedeni-laiklik ile doucu-islamclk) zerinde sregeldiinden bu ekimeler,
temel eliki belirlenmesini ve zmn engelleyegelmi ve ister istemez eninde
sonunda kapitalizmin Trkiye'de kar salamasn kolaylatrmtr.
Diyeceim ki, Trkiye kapitalist olmadan Batlaamaz? Gerekte Batdaki gibi
kapitalist (Japonya dahil) bir lke olmad srece (ki bunun olanaklar artk
tarihi olarak yoktur) bugn ister anayasas, adalet mekanizmas ve laiklik ilkesi,
NATO'su ve ikili anlamalaryla olsun, ister Osmanllar'n son dneminde ve
Merutiyet'e olduu gibi halifelikle olsun (nk slamiyet'teki zekt kurumu
snf egemenliine engel deildir), bu dzenin yaps ok farkl olamaz. Ve buna
bal olarak byk halk ynlarnn kaderi de pek deimez. nk, Hilafet gibi,
laiklik de siyasi, hukuki, askeri ve eitim kurumlan da sebep olmaktan daha ok
sonuturlar. Bu, onlann ayrca sebep olmasna engel olmamakta ve iin bu yan
etkili olarak, yukarda da deinildii gibi, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde
temel
elikinin
ortaya
kmasn,
belirlenmesini
engelleyici
trden
olabilmektedir. te aada nce, zet olarak bu daha ok sonu oluun
nedenlerinin aklanmas gerekiyor. Ancak bu aklamadan sonradr ki
konumuzu eski Batlama akmnn yeni urbasyla "Ortann Solu" ad altnda
ortaya kan 1965 biimine getireceim.
Osmanllar, batnn stnln daha 16. yzyln ikinci yansndan itibaren
grmeye balam; sonra ona kar kabilmek aresini batnn baz kurumlann
aynen almakta aramlardr. Bu kurumlar askeri, siyasi, hukuki ve eitime ait
olmak zere, zaman iinde gelien kapitalizm denilen sosyal sisteme has
kurumlardr. Bunlann ortaya kmas, glenmesi, deimesi, kapitalist snfn
ortaya kndan, glenmesinden ayr grlemez.
16. ve 17. yzyllar kapitalizminin merkantilist denilen uzun aamasnda nemli
bir dnemdir. Bu dnemde burjuvazi, tarihi arenada gittike glenen bir smf
olarak grnyor; ortaa feodalite dzeninde gedikler aarak onun kapitalizme
dnmesine yol ayordu. Feodalite dzeni iinde daha nce ortaya kan
burjuvalar, lkeleraras ticaretle birlikte (Lonca sistemi yannda) snai imalat da
kurarak sermaye birikimini gelitirmeye balamlard. Fakat bu kapitalist
birikimin daha byk lde devam, feodalite dzenine ait kurumlar yznden
kstekleniyordu.
Peki, kapitalist gelime, feodalite kurumlaryla neden uyumuyordu. Bilindii
zere, her dzende retim yaplmaktadr. retim, retim aralarnn (toprak,
ilkel madde, alet, makine gibi) emek tarafndan kullanlmasyla yaplr. Emein ve
bu aralarn tmne retim gleri denilir. Bu glerin belli seviyesi zerinde
yaplan retimde toplum yeleri arasnda belli ilikiler vardr. "retim ilikileri"
denen bu ilikilerin durumu, bize retim aralarnn halkta nasl blldn,
yani retim aralarnn kimlere ait olduunu ve buna bal olarak da elde edilen
rnlerin nasl blldn gsterir. u halde, herhangi bir dzende, retim
ilikilerinin temelinde, retim aralarnn mlkiyet ekillerinden birini bulabiliriz.
Tarmsal retimin esas olduu feodalitede asl retim arac topran mlkiyeti,
kapitalist sistemde ise sermayenin mlkiyeti, belirleyicidir. Bir toplumda esas

retim aracna sahip olanlar, retim yoluyla elde edilen artk rne de sahip
olacaklardr. Bu karlarn bilincine varan egemen snflar onlarn korunmasna
yarayacak kurumlar devaml olarak kurmaya, bu yapya uygun den
mevcutlar yaatmaya alacaklardr. Bunlar kime kar olacaktr? Genel olarak
sahip olmayanlara kar olacaktr. Bylece genel olarak, sahip olmayanlar,
artlar kabule, mevcut koullar altnda szleme yapmaya zorlayacaklardr.
Demek ki, retim ilikileri snf egemenliinin ve atmasnn tohumlarn da
gstermektedir. Bylece egemenler, gerekli kanunlar yapacak, adalet
mekanizmasn bunun emrine verecek, polisi, orduyu, eitimi bu i iin
biimlendirmeye alacaklard. Eskiden kalan kurumlar bu hizmeti kabul
edecek ya da bu role uyacak biimde deitii lde makbul olacaklardr
(Ortaa kurumu olan Hristiyanl, kapitalizmin sonra kullanmas gibi). Ve bu
yoldan egemenlerin karyla elien kurumlar kaldrlacak, yasaklar konacaktr.
Egemenlerin karlarna hizmet eden siyasi, hukuki, askeri, vs. kurumlar
kurulup dzenlenince, bunlar geriye temele doru kar etki yapacaklardr. Fakat
bu st kurumlar, zaman zaman geici olarak uzun ya da ksa bir dnem otonom
olarak fonksiyon yapabilirler. Bu otonominin srd zaman aral (lag)
sonunda kapanabilir, kurumun otonomisi kalkabilir ve temelle baml olabilir.
te bu kurumlar, bir sre retimin, daha dorusu retim glerinin gelimesini
salayabilir, sonra da engelleyebilirler. Nitekim, feodalite kurumlan, burjuvalann
sermaye birikimini ve daha byk retimi engelleyici, daha dorusu feodalite
dzenin kapitalist dzene dnn, baka bir deyile, gelien retim glerinin
yeni sosyal organizasyonuna dnn kstekleyici olmutur. te bu gnn
balca bat kurumlarnn kk bu kstekleme ile beliren elimeden domutur.
Bunu aklayalm:
Ortaa feodalite dzeninde topraa sahip feodaller egemendir. Bu feodallerden
biri de kraldr, fakat kral dier feodaller zerinde egemen deildir. Ayrca kilise
(papalk) da egemenlie ortak almaktadr. Bunu, ortaan retim dzenine
uyan, yani onunla tamamlaan dini kurumlar ile bu kurumlarn ksmi
otonomisine dayanarak toplad servet ile salayabilmektedir. Topra, topraa
bal serf denen kyller ileyerek retim yaparlar. retim genel olarak pazar iin
deildir. ehirlerde lonca zanaatkarlar ayrca imalat yaparlar; lonca dzeni
kurallar retimin miktarn, kalitesini, fiyatn, meslek seme ve eitimini
snrlamtr. Blgeler arasnda gmrk duvarlar skdr. Kilisenin dzene uyan
yani retim ilikilerini pekitiren kurallar vardr. Egemenler olarak, kral,
feodaller ve kilise arasnda snf ii elikiler vardr. Kral feodalleri tabi klmak
ister, feodaller buna direnir; papalk krallar tabi klmak ister, krallar zaman
zaman buna direnirler. te bu koullar altnda, burjuvalar elinde sermaye
birikiminin daha artabilmesi, bu servetin feodaller, krallar tarafndan gasp
edilememesi iin bir sr baka koul da gereklidir. Bunlar:
a)Daha byk imalat ve bunun rnlerinin satlabilecei i piyasa genilii
salayabilmek iin i gmrk duvarlar kalkmal; i piyasa da kar
korunmaldr.
retimi
kstlayan
lonca
sisteminin
kurallarna
bal
kalnmamaldr. Darya daha ok satabilmek ve altn biiminde servet ithal
edebilmek iin dardan ucuz ilkel maddeler salanabilmelidir (kolonicilik).
Bunlar merkantilit denilen sistemin gerekleriydi. Serbest ticaret doktrinine
doru adm, bu gereklilikten atlacakt.

b)Burjuva imalathanelerinde ucuza altrlan iiler, genellikle, kyleri terk edip

kaan serflerdir. Bunlar topraa balayan feodalitenin siyasi, hukuki kurallar
kalkmal, bu insanlar "hr insan" olarak lke iinde hr dolaabilmeli idi. Yani
burjuvalar, kylerden gelmi ve birbirine rakip isizler ynndan istedii
kadarn ucuz olarak ie alabilmeli ve bylece cret maliyeti drlerek artan
kr ile sermaye birikimini hzlandrabilmeliydiler. Bu da seyahat hrriyeti ilkesini
douracak, daha dorusu zorlayacakt.
c)Kilise'nin ekonomik hayata mdahalesi azaltlmal idi (faiz meselesi daha nce
protestanlk hareketi ile byk lde zlmt). Daha sonra teokratik
egemenlie kar laiklik ilkesi ortaya karlacakt.
d)nsanlarn (aslnda politik hi bir yetkileri olmayan burjuvalarn) kral ve
feodallerin (asilzadelerin) yannda, baz politik haklar olmalyd, zellikle
vergilerin konma kararlarnn alnd kuramlara, meclislere girebilmeliydiler.
Bunun iin sz ve dnce zgrl olmal, rey hakk, ksaca insan haklan
denen baz haklan bulunmalyd. Bunlardan zellikle mlkiyet hakk zerinde
durulacak ve bunun gasp edilmeyen temel bir hak olduu ileri srlecekti.
Aslnda bunun gerisinde bir aznln (burjuvann) mlkiyeti korunmak
isteniyordu. Bunun iin gerekli bir "mukavelenin" ya da "szlemenin" yollar
aranyordu. Aslnda bunlarda, Hobbes, Locke, daha sonra ksmen Rousseau (?)
gibi politika felsefesi dnrlerin liberal politika teorisindeki deyile "Civil
Toplum" yaratma abalanmn kkleri bulunmaktadr. Burjuvalar bunlan kolayca
elde edemeyeceklerdi. Merkantilist ticaretin gelime dnemine ancak, kral,
feodaller ve kilise arasndaki elikilerden yararlanarak girdiler. Bunu baarmak
iin kral, feodallere ve kiliseye kar mali olarak desteklediler. Bu yoldan krallk
merkezileti, bazen kralln toplaryla atolan dahi yklan feodaller
bamszlklarn kaybetti, papaln krallar zerindeki gc kirildi; Bylece
burjuvalar iin ksmen geni i pazar salanrken "teokratik milli devletler ya da
krallklar" douyordu (ngiltere, Fransa, spanya krallklar gibi). Fakat
merkantilizmin i ve d olanlardan yararlanarak ekonomik olarak
glenen burjuvalarn, daha dorusu birikmi sermayenin kral (ve asilzadelerin)
karlaryla elien ve zamanla keinleen emirleri olacakt. Bymekte olan
sermayenin sahiplii (mlkiyeti) kendi kurallarm getirecekti. Nitekim byyen
krallklarn gittike artan giderleri iin bavurulan balca kaynaklardan biri,
istenildiinde burjuvalardan alman vergilerdi. yle ise, burjuvalar, egemenlik
gcn tanrdan aldn iddia eden krallarn egemenliini snrlamak zorunda
idiler. Bunlar, demokratik denilen sz, rey zgrl elde etmek ve parlamentoda
karar yani politik g sahibi olmakla salanabilirdi. te bunun iin sramak
zere aha kalkan burjuvalar ihtilale bavurdular. ngiltere'de, 1649'da
parlamenterler 1. Charles'i idam ettikleri i sava kazandlar. Bir yzyl sonra
Fransa'da 1789 htilali oldu. Bylece, biriken sermayeye sahip olan burjuvalar,
kapitalist retim ilikileri zerine onun siyasi, hukuki, askeri, vesair kurumlarm
kuracaklard. Nitekim teokratik egemenlikten laiklik ilkesine geildi. Ve
sermaye sahipliinin emirleri artarak devam edecekti. Bilindii gibi, her iki
devrim gerek bir demokrasi getirmedi. Rey ve seilme hakk btn halka deil,
retim aralar sahiplerine salanyordu. Sermaye sahipleri asl egemen snf
olmaya yneldiler( bu arada ngiltere'de gzlendii gibi politik ve ksmen
ekonomik g asilzadelerle bllegeldi). Bununla "Civil Toplum" kuruldu
dendi! Aslnda burjuvalar kendi snfsal egemenliklerini asilzadelere, sanayi

iilerine ve kyllere kar politik, hukuki bir "mukavele"ye balamaya

gidiyorlard. Ancak tarihi gelimelerle bu mukavelenin koullar zamanla
deiecekti.
Daha sonra birikim ve geni pazar sanayi devrimini getirdi. Bu, bir yandan
makineli ve kitle halinde retim ve te yandan da ayn zamanda ii snfnn
bymesi demekti. Fakat, byk apta sermayenin ierde olduu kadar darda
da yeni emirleri (siyasi, hukuki, askeri, vs. alanlarda) olacak demekti. Bu yoldan
bildiimiz smrgecilie gei dnemine girildi. Bat'da retim glerinin daha da
geliebilmesi, henz kapitalist ncesi retim dzenlerinde kalm lkelerde pazar
tutmay, ilkel madde kaynaklarn kontrol etmeyi gerektiriyordu. Bunun iin
kapitalizmin st yap kurumlarnn benzerlerinin kurulmas oralarda tevik edildi
(Osmanllarda batllamak iin bat kurumlarnn alnmaya balamasnn tam bu
dneme dmesi bir rastlant deildir elbet). Kapitalizm, bunu yapacak i
gruplar da (Osmanllarda olduu gibi) buldu.
Bu arada kapitalist lkelerde sanayi devrimi ile byyen fakat fakirleen ii
snf kendi varl iin kapitalizmin emirlerine kar klar yapt. Baarl
saylamayacak devrim denemelerine giriti. Ve nihayet iiler, kapitalist dzenin
esasta temeline dokunmak- szm baz kazanlar, tavizler alarak kapitalizmle
byk lde tamamlatlar. Bu tamamlama ile iiler, snf bilincinden
uzaklarken, tamamlamann maliyetini ksmen kendileri ykleniyorlard da.
Fakat asl maliyet ya da yk smrge, yan- smrge halklar zerine
ykleniyordu. Yani gittike byyen ve fakirleen ii snfnn talepleri,
smrgelerden yaplan istismar ile nisbi olarak karlanabilir oluyordu. Bylece
batda snflar ve gruplar arasnda geici ve nisbi bir denge kuruluyordu.
Kapitalistler imdilik bunu baarm gzkyor. Aslnda mlkiyet ve snf
meselelerini geici olarak smrge ve yan smrgelere ihra etmi bulunuyorlar.
Buradaki nisbi dengenin geici olduunu kabul ediyorum. nk Dou
Bloku'nun bymesi ve azgelimi lkelerin ekonomik bamszl kazanmalar
iin smrgecilie kar verilen savalardaki baarlar, kapitalist lkelerin onlara
ykledii maliyetten kurtulmalarna sebep olacaktr. Bu ise, kapitalistlerin
emperyalizm yoluyla dan ihra ettiklerini sylediimiz snf meselelerini geri
getirecek, yani emperyalizm geri tepecek ve nisbi denge bozulacaktr. Nitekim
halen batda gzlediimiz rahatszlklar, bu geri dnn iaretleridir bence!
(mali kriz ve renci hareketleri gibi. Bunlarn tali sebeplerini, snf meselelerinin
geri dn ortam iinde ancak yerine koyabiliriz)110 te, iilerin kapitalistler
yannda parlamentolara girmelerine kadar oluan bu geici nisbi dengeye
dayanan dzen, Bat'da "refah devleti" deyimi ile anlan aslnda eitli kategoride
smrge halklar srtndan kapitalist lke iilerini de sistemle tamamlatrmay
salayan dzendir.
Bu arada kapitalizm, uluslararas tekelci kapitalizme dnt. Bu, yksek
teknolojileri ile, az sayda byk firmalaryla karmza kar. Bu firmalara baz
sosyalistlerce (Sweezy, Baran) "ok milletli firmalar" denirse de aslnda bunlar,
bata Amerika olmak zere, kapitalist metropollerin, dnyann te ikisini
kontrol etmek zere eitli lkelere uzanm egemen kollardr. te bu
uluslararas tekelci kapitalizme kar Dou Bloku ve smrgecilikten kurtulu
Azgelimi lkelerin bamszlk meseleleri, kapitalist alemde snf meselelerinin zm hareketi ile karlkl
balant dinamii iinde zlebilir gzkyor.
110

savalar veren azgelimi lkelerin birer kkl engel olduklarn sylemitik. Bu

kar glerin gelime sresi iinde uluslararas kapitalist dzenin yeni emirleri
olacaktr. (Yabanc sermaye, NATO, ikili anlamalar, vs. yolu ile). Bu emirler, hem
gelimi dier ikinci smf kapitalist lkelere ve hem de azgelimi lkelere
verilecektir. Bunlarn neler olduunu tartmaya gemeyeceim. Fakat ortann
solu hareketini deerlendirebilmek iin nce Osmanllar'da kapitalist dzene
neden geilemediini aklamak gerekli.
OSMANLILARDA KAPTALST DZENE NEDEN GELMED
Trkiye'de imdi anlalmaz omae ortaya Konan Onann Solu diye adlandrlan
akm, tarihi batlama akm iinde yerine koyabilmek iin Osmanllar'm neden
kapitalist bir dzene geemediklerini aklamak gereklidir.
Bunun iin nce, Bat kapitalizminin merkantilist aamasmn iyice gelitii 16.
ve 17. yzyllarda Osmanl mparatorluu'nun durumuna bakmalyz ve asl
soruyu sormalyz: Osmanllar'da kapitalist ncesi bir retim dzeninden ya da
biiminden neden merkantilist bir aamaya geilememitir? Soruyu yle de
sorabiliriz: Tarih Osmanllar'da 16. yzyln ikinci yarsnda ve 17. Yzyl'da
neden geriye doru ilemitir? Sorunun cevabn, mparatorluun retim
glerinin seviyesini ve onlarn gelime olanaklarn arayarak verebiliriz. Bunun
iin de retim ilikilerine daha dorusu mlkiyet ilikilerine ve onlar stne
kumlu siyasi, adli, askeri eitime ait, vs. kurumlara bakmalyz. Ksaca,
Osmanllar'da, Bat'da kapitalizmin gelime sresi iinde grdmz:
a) Krsal blgelerle ehirleraras ve uluslararas mbadelenin tamamlanmasyla
gittike gelien bir i blmnn vb. bu i blm ile birlikte zel mlk olarak
sermayede birikimin neden olamadn aklamalyz. Buna, nce retim
glerine bakarak balayalm:
1-Toprak, tarmsal retimde asl aratr. Fakat topra ileme ve sulama ilerinin
ama gre ileri olduunu gsterecek bir iaret yoktur.
2-Lonca sisteminde ve imalathanelerde (manfaktrlerde) kullanlan aralarn
ilkel Olduklarndan phe yoktur.
3-Emeki olarak reaya denilen (slam ve Hristiyan) kyller topraa, daha
dorusu iftlere baldr (serf deil). Ele alnan ada tarmda azalan getiri
(randman) vardr. Bu tarmsal retimin yapsndan, artan nfustan (.L.Barkan)
ve retim ilikileri iinde tarmdan alman artn, randman arttrc, okluk
mevcut retim glerini muhafaza ettirici yatrmlara gidememesinden ve aada
aklayacam mekanizma iindeki bunlara katlan kar etkilerden meydana
gelmitir. Orman tahribiyle ksmen de olsa tarlalarn geniletilmesi, mevcut ve
zamanla gelien koullar altnda azalan randman durduramazd. Kald ki,
orman tahribinin daha sonra verim azaltc etkisinden de kamlamazd.
Topraklarn verimlilii derken artan nfus, ift bozan kyllerin kyleri
terkedip ehirlere kamasna sebep olmutur. ift bozan kyllerin bir ksm da
(Levent, Sekban, Sarcalar gibi) bakaldr- mtr111. ift bozup ehirlere
snanlar, eskidenberi kalabalk olan ehirleri daha da kalabalklatran,
Bat'nn "serbest insan"ma benzetilebilir. Hukuken topraa bal kalan bu
Sultan III. Murat'n reayaya kendilerini koruyabilmek iin silahlanmalarn salk veren ferman, daha 16. yzyl
sonlarnda mparatorluun iine dt durumu gsterici bir belgedir. (M.Akda)
111

emekileri kiralayc olabilecek imalathanelerden yeterli talep gelse idi, mevcut

isiz ordusu iinde ucuza kiralanabilirlerdi. Oysa mevcut durumda onlarn ancak
czi bir blm imalathanelerde altrlabilirdi. Kald ki, besin rnlerinin
ktl ve nisbi fiyatlarn ykseklii ii maliyetinin dmesine engpl olacakt. Bu
ada, 17. Yzyl ortasna kadar batda da ticaret ya da mbadele hadleri gda
maddeleri lehinedir. (E.H. Phelps Brown ve S.V. Hopkins). Deer yaratan
emekiler olarak reaya dnda bu imalat iileri ve ayrca lonca zanaatkrlar
vard.
4-Pazarlarn, panayrlarn ve uluslararas ticaretin varl, ticaret sermayesinin de
varln gsteriyor. Yani, bir miktar meta retimi vardr. Yalnz krsal blgelerle
ehirler arasnda birbirini tamamlayan bir iblm ve mbadele herhalde
nemli deildir. Bu yok demek deildir, fakat ayrca azalan randman, nfus
art, aada aklayacam retim ilikilerinden gelen kar etkiler, kyler ile
ehirlerdeki imalathaneler arasnda mbadeleyi yeterli derecede gelitirmeye
engeldi.
5- Bu mbadele genileyebilse, uluslararas ticaretle birbirine balanabilse idi,
ticari sermaye, mevcut manfaktr gelitirerek sanayi sermayesinin birikimine
yol aabilirdi. Bu, yeni bir retim gc artna yeni bir snfn, sermayedar
snfn ortaya kmasna yarard; bu snfn ekonomik olduu gibi, politik olarak
da (batda olana benzer) glenme yollarn zorlamasna sebep olabilirdi. Fakat,
ift bozan ucuz iilerin varlna karlk, sermaye birikimine ve azalan
randman, bulunan tarm kesimi ile imalathaneler arasnda ve uluslararas
ticarette yeterli tamamlamaya gidileme- mesine, tarihi sre iinde birbirine
bal ve dinamik olarak birlikte ele alnmas gerekli baka engeller vard. Nitekim:
6- Bir yandan, eskidenberi kalabalk ehirlerin beslenmesi g bir meseleyken
ehirlere dolan ift bozan kyllerle bsbtn gleecekti. Ayrca gittike
genileyecek ordu ihtiyacn karlayabilmek iin de darya besin rnleri
(zellikle buday) hatta baz sanayi rnleri ihrac yasaklanmt (ktln
yaratt bu sebep iilerin ierde asgari bir geim seviyesinde maliyetlerini
ucuzlatmaya ayrca sebep olamayacakt).
7- te yandan, dardan mal getirilmesi (ithalat) u sebeplerle tevik ediliyordu:
a)Beslenme ihtiyacn karlamak iin,
b)zellikle merkantilist lkelerden sanayi rnleri getirebilmek iin. nk, Bat
teknolojik olarak stn idi (unutulmasn ki, Galile bile bu ada yaamt), ve
Bat'mn stn sanayi rnlerine bata sarayn ve konaklarn olmak zere ihtiya
vard.
c)Gmrk vergisi alabilmek iin Dou Bloku ve Bat arasnda uluslararas ticareti
tevik edecek tedbirler almyordu. Buna, daha nce, Bat merkantilizminin
geliirken 15. Yzyl'da zorland yeni kta keiflerinin, yeni ticaret yollar
bulunmas da sebep olmutur. nk, uluslararas ticaret yollar, Orta
Dou'dan, Akdeniz'e da kaymt. Bu adan bakldnda kapitlasyonlarn bir
ltuf olarak deil, zorunlulukla verildiini anlamak g deildir (eski ve daha
sonra verilen kapitlasyonlar iin de yledir diyebiliriz. Fermanlarn debdebeli
gsterili ifadelerine aldanmamahdr).
Btn bunlar, merkantilizme gemek zere imparatorluk iinde imalat sanayii ve
tarmn mbadele ile tamamlaarak gelimesine ve bunlar arasnda daha sonra

bankaclk gibi mali kurumlarn ekirdeklerinin ortaya kmasna engellerin

bazlaryd, yani sermaye birikimine tamamen ters den oluumlarn bir ksm
idi.
8 - retim glerinin gelimesini durduran, ekonomiyi fasit daire iine alp bir
durgunluk ekonomisi haline getiren birbirine bal, birbirini tamamlayan
sebepleri halka halka aklamaya devam edebilmek iin retim ilikilerine ve
onun st askeri, hukuki, siyasi, eitim vs. kurulularm dikkate almak gerekiyor.
nk elde edilen rnn kimlere nasl blndn ararken, bununla
beraber, devletin masraflarnn neden gittike artmakta olduunu ve ekonomide
deiik gruplarn ele geirdii artn tekrar daha fazla retime neden
getirilemediini ve bunlarn da merkantilizmle elien taraflarn grmemiz
gereklidir.
Devletin giderleri gittike artmaktadr. Bu art aklarken bir yandan da
Trkiye'de hl yrtlen yeterince verimli olamayan devletiliin temel bir
sebebine de deinilecektir. Burada u soru sorulabilir: rnler kimler arasnda
ve nasl dalyor?
Emeki retim gc olan reaya, imalat iisi, lonca zanaatkarlarnn rnden,
genel olarak, asgari bir geim seviyesinin stnde gelir salamalar imkanszdr.
Artan nfus, tarmda azalan getiri (randman) sonu olarak gda maddeleri
fiyatlarnn ykseklii gibi varsaymlar bile bunu aklamaya yeter. Kald ki,
retim ya da mlkiyet ilikileri bunda esasl sebep olacaktr. O halde, yaratlan
rnlerin, emekilere giden asgari geimlik diliminden ste kalan artk, dilimler
halinde kimlere ve nasl gitmektedir? Yani emekilerin karsnda bir snf var
mdr?
Emek dnda kalan retim gleri sahipliine baknca yeterince neden
gelimediini aratrdmz imalat ve ticaret sermayelerini bir yana brakrsak,
bilindii gibi, asl retim arac olarak toprak Allah adna padiaha aittir. Her ne
kadar 16. .Yzylda ahslara ait zel mlk ya da iftlikler varsa da bunlar btn
topraklar iinde byk bir nem tamaz. Ayrca imparatorluun douda snr ve
harp blgesinde mevcut "hanedan" (Evliya elebi) topraklan da btn
imparatorluk iinde tarihi sreci aklamada ihmal edilebilir. Allah adna
padiaha ait topraklar, has, tmar, zeamet, verilenlerin tasarrufuna braklr.
Bunlar da padiaha biimi ne olursa olsun, bu tarm alanndan bir eit belli
miktarda vergiyi dorudan (haslardan) ve yine belli miktarda sefere hazr asker
beslemek suretiyle dolayl (tmar, zeametlerden) verirler. O halde artn" bir
blm tmar vs. sahiplerine kalmaktadr. Artn dier blm de padiahn
rtbe verdii:
a)Ulema (ruhban) grubuna (ki bunlar eriat reten ve uygulayanlardr),
b)Yenierilere, yardmc ordu kurulular
artndan transfer olarak da kabul edebiliriz).

mensuplanna.

(Bunu

padiah

c)Tmarl sipahi vs. dier yneticilere gitmektedir. Emekiler karsnda bir

retim gcne sahip olarak sadece padiah vardr. Padiah snf olmad gibi,
onun rtbe verdii ve istedii zaman deitirebildii alt gruplar bir snf
deillerdir, yani emeki olmadklar gibi retim arac sahibi de deillerdir. Ayrca
bu gruplardan ynetici ve askeri gruplann Osmanllar'da da kapal olduu da
iddia edilemez. Ynetici ve askeri gruba girip orada rtbe alabilme yollarnn ak

olmas, mevcut mlkiyet dzeni iinde imparatorluun gelime anda

padiahn egemenliini artrc olacakt. nk, retim arac sahibi olmadan
artktan bir ksm alabilmek ve bunu devam ettirebilmek, padiahla ters
dmemeye, ona sadakate baldr. Ayrca artn elde edilebilmesine yarayan
mevkilerin, eski ve yeni katlan yneticiler, askerler arasnda deiebilirlii,
bunlar arasnda bir grup beraberliini (kooperasyonunu) deil, tersine rekabeti
tevik ederdi. Bu rekabet onlarn grup olarak glenememelerini ve padiaha tabi
olmalarn salard. Ksaca, Osmanl mlkiyet ilikileri padiahn merkezi
egemenliinin kayna olurdu. Bu ilikiler iinde retim arac sahiplerinin
smfsal dve kalkabilme zellii bulunamayacakt. Bu hal Osmanl
brokratnn psikolojik halini, davrann belirleyecektir. Bu davran da, zaman
gelince kolay deiebilir bir zellik olacaktr. Padiahn (sarayn) mparatorluun
gelime dneminde egemenlii aktr, genel olarak toprak zerindeki tasarrufu
gldr. Yukarda yaplagelen ve aada devam edilecek aklamalarn
gsterecei gibi, politik ve ekonomik gcn yeniden blmne, anariye,
gidildike rtbe verilen sz konusu alt gruplarn politik egemenlikleri geici
olarak artabilecektir. Bu yoldan elde edilen artk, retim aralar sahipliini
salamaya ya da pekitirmeye yaramayacaktr; esas olarak yoaltma (tketime)
gidilecektir.
Ulema eriat retip uygularken devaml olarak padiahn toprak ve halk
zerindeki teokratik egemenliinin fetvacs olmaktadr. Yani bu grubun karlar,
mevcut mlkiyet ilikilerini srdrc ynde padiahla ortaktr. Bu fonksiyon,
yani teokratik egemenlii srdrc hizmet daha iyi yapld srece verilen
rtbe kalabilir.
Askerler (yenieriler), ahiler vs. gibi lonca erbab, tekke ve dervileri ile beraber
imparatorluun kuruluundan beri i iedir. Lonca esnaf yenierilere belli
mallar satmaktadr. Yani yenierilerle lonca esnaf karlar beraber
gzkmektedir. (st yap yeniliine kar bir sr bakaldrma olaynda kazan
kaldrmada, bu iki grup ve ulema ibirlii yapacaktr).
Yukarda denildi ki, elde edilen rnlerin nasl blldne ve bu arada artan
devlet giderleri ile bu blm arasndaki balantya dikkat edilmelidir. Daha da
ileri giderek denilecektir ki, devletin gittike artan harcamalar ile bu blm
arasndaki ilikiyi grerek, Osmanl retim ilikilerinin merkantilizme gemeye
engel olu srecini anlayabiliriz. Gerekten de mevcut Osmanl btelerinin de
gsterdii gibi (.L. Barkan) devletin giderleri . gittike artagelmitir. nk:
a) Uygun tarihi evre artlarnda imparatorluk, tek ordusu ile bazen batya112,
bazen douya kampanya aarak ksa sre iinde bymtr. Bu byme,
kendi hastaln da beraber getirmitir. Yani, bu ekilde belli nicel byme, ya
da yaylma nitel bir gszlk getirmitir. Bu nicelden nitele olumsuz
sramadr. Genilemekte olan snrlar emniyet altna almak, nicel olarak daha
da yaylmay optimumu arc yolda kanlmaz kldndan ve ekonomiye
tayamayaca bir arlk yklediinden bu elien hali, hegemonya paradoksu
olarak kabul ediyoruz. (imdi Vietnam dolaysiyle Amerika iin gzlediimiz gibi).
mparatorluk yaylrken phesiz gelirleri de artacaktr. Artacaktr ama, bunun
Osmanllarn kurulu yllarnda batda daha fazla ilerlemelerin de nemli bir sebebini hatrda tutmak gerekir. Bu,
Avrupa'da egemen feodallerin serilerle olan ar ilikilerine karlk, Osmanl tmar sisteminin serfler iin daha iyi
olarak kabul edilmesidir. Yani Osmanllara farkl bir retim ilikisi getiriliyordu (.L. Barkan).
112

yan sra ordu ve ynetim giderleri de artacaktr. stila dursa dahi, geni snrlan
koruyabilmek iin daha fazla asker gerekecektir (yaylan ordunun nitel gc
azalmtir nk). Bu hal, askerlerin ve dier devlet hizmetlilerinin
yetitirmesinde eskiden uygulanagelen yerleik kurallara uyulmamasna, (I.
Ahmed'e verilen rapor: Kitab Mstetap) yani eski kurallann zlmesine sebep
olacaktr. Bu biim bir hareket, asker miktarm ve tehizat, yani giderleri
arttrmaya sebep olacaktr.
b) Devlet giderleri, artan nfusu devlet hizmetlerinde altrma (istihdam)
zorunluluu ile de artmtr. Krsal blgelerde azalan getiri ve nfus art ile
ehirlere dolan kylleri, krlardaki levent, sekban, sarca vs.yi massederek bir
retim gleri yeterince genileyemiyorsa, bunlar kullanmann asl yolu olarak
devlet kaps kalmaktadr. Yani, bunlara, sarayda, askeri ve dier hizmet
kurumlarnda yer verilmekten baka ak yol kalmamaktadr. te burada, bana
gre bizim bugne dek sregelen devletiliimizin nemli bir kayna vardr.
Bylece eski kurallar terk edilerek askere ve dier devlet hizmetlerine daha fazla
adam alnrken, bunlarn etkinlii nitel olarak decektir; ve bu i hzlandka
onunla ters ynde olarak devlet giderleri artacaktr. Burada u nemli soru
sorulabilir: Devlet artan giderleri ile talep yaratarak piyasa genilii salamyor
mu idi? Bu yoldan imalat sanayiinde bir gelimeye yol amyor mu idi? Bugn
kapitalist
ekonomilerde
retim
ilikileri
sebebiyle
yeterli
taleple
massedilemediinden dolay satlamayan mallar (artn bir ksm), talep
edilmeden kalabilecek iken, devleti kontrol eden egemen gler devletin eitli,
zellikle gittike artan silahlanma harcamalar ile bu massedilmeyen art
massettirmeye alrlar. Bylece kapitalizm yrtlmek, daha dorusu
onarlmak istenir. Oysa, Osmanllar'da devlet harcamalar iin kaynak aranrken
bavurulan yollar daha ok retimi azaltc nitelikte olmakta, tarmdaki azalan
randmann ilave bir sebebi haline gelmektedir. Bunun aklanmas, yine retim
ilikiler iinde devletin artan giderlerini karlamak zere kaynaklar nasl
bulduunu ve mevcut retim ilikilerinin yeni retim gc artn engelleyerek
Osmanl ekonomisinin durgunluk haline gelmesine hatt gerilemesine nasl
sebep olduunu gsteren bir adm daha atarak yaplabilir.
9 - Artan giderler, devletin el att i ve d artk gelirlerini ykselterek
karlanabilirdi. Oysa:
a)D gelirlerden istila gelirlerinin art imparatorluun, optimal yaylmay
zorunlu olarak amas ile (hegemonya paradoksu ile) duracak ya da azalacakt
(kald ki istila kendi giderlerini de beraber getirirdi). Nitekim batda tarihi gelime
olarak merkantilist gen burjuva snf ile kral beraberliinden kurulan milli
krallklar, daha stn teknolojisi ve ona bal ordu ve donanmasyle Osmanllar
hem batda ve hem de douda artk durdurmutur. [Viyana iki defa kuatld;
Preveze (1538) zaferi ile hemen de btn donanmann yetikin denizcileriyle ve
bir ksm hazine ile mahvolduu inebaht (1571) yenilgisi arasnda ok yl yoktur.
Preveze'den birka sene sonra Turgut Reis Venedikli A. Doria'nn yeenine esir
dt. Senelerce forsalktan sonra byk fidye denerek kurtarlabildi. Ve
inebaht (Lapento) yenilgisinden sonra kurulan yeni donanma, Sadrazam Sokullu
Mehmet Paann syledii gibi bir kurulu deildir; nitelii de deiik daha
gsz bir donanmayd o. (Sir Charles Petrie)].
Ayrca d ticareti kapitlasyonlar vererek tevikle alman gmrk vergisi
biimindeki artktan yeterli bir gelir ykselii beklemek iin sebep yoktur.

b)O halde, devlet giderlerini karlamak zere bavurulacak esas yol, el atlacak
i art arttrmaktan ibaret kalmaktadr. Bunun iin vergiler artrlacak ve
enflasyona bavurulacaktr. (Batda olduu gibi bor para alnabilecek yeterli
mali kurumlar da mevcut deildir. 16. Yzyl balarndaki Padiahn istisnai
borlanma olaylar daha sonra grlmemektedir). Bu yollar retim glerinin
artn (sermaye birikimini) durdurucu, asl tarmsal blgelerde azalan
randman hzlandrc olabilecektir. Nitekim has, tmar, zeamet erbab tarmdan
daha fazla artk almaya kalktnda (saraya vergi vermek ve daha ok asker
beslemek iin) kyller daha fazla ift bozacak, mevcut hukuk dzenine aykr
olarak ehirlere kaacak, veya Celali syanlar'na katlacaklard. Bu da
merkantilist imalat sanayiini tevik edebilecek bir meta ticaretini engelleyen fasit
daireyi kuvvetlendirecektir. Devletin fazla gelir ihtiyac olduu artk
varsayldmdan, topraklarn padiah adna tasarrufu daha fazla gelir vadedene
ya da mltezime verilecektir. Bu arada, hazinenin nakdi gelire ihtiyac yannda,
ateli silahlarn (tfek, top gibi) daha ok kullanlmaya balamasyla tmarl
svari askerlerin nemi azalyordu; ve bu da tmarlarn hem hasa evrilmesine ve
hem de vergilerin artk nakit olarak istenmesine daha fazla yol ayordu. Ve 17.
Yzyl sonunda tmarlarn malikne olarak para karlnda kaydi hayat artyla
sat bile balayacaktr.
Bu koullar altnda, eskfdenberi karlanmas g olan ulufeler 17. Yzyl'da
arln elbette bsbtn duyuracakt.
zetlersek, devletin gittike artan acil giderlerini karlamak zere normal hatt
zorlayarak bavuraca i kaynaklar yetersiz olunca, btn bu koullar,
mparatorluun retim glerinin gelimesini durduracak, hatt, onlar eritecek
tarihi objektif bir tuza ya da kapan yaratacaktr. Sz konusu kapan bir sonu
iken koul haline gelecek ve koul-sonu ilikisi devaml bir devinmeye
urayacakt. Buradan, mevcut varsaymlardan karlacak balca sonu u
olacakt: Bu kapan iinde nceden birikmi servetler i talana konu olacaktr. Bu
aritmetik bir kesinlikle kanlmaz bir sonutur. u halde ticari alanda ve imalat
sanayiinde biriken servetler bu kapann dnda kalamayacaktr. Burada Osmanl
brokratnn ya da kapkulunun mevcut artktan ald dilimi kaybetmemek ya
da onu arttrmak iin yukarda deindiimiz, dierleri ile rekabet halinde
olmaktan doan kiiliini, psikolojisini hatrlamalyz. Daha ok mlkiyet
ilikilerinin sonucu olan bu kiilik, sz konusu kapann daralmasnda rol
oynayacaktr. Kiilerin ellerindeki birikmi servetler iin egemen saray iinde
emniyet salayc dostluklar aramalar, yani entrikaya girmeleri kanlmaz
olacakt.. Ticaret alanna kadar uzanan i talann ilgin bir rnei IV. Sultan
Murad'n Badat Seferi'ne karken, byk Galata tccarlarndan Hac Kasm'm
servetine, mevcut 7 mahzenine kurun dkerek el atmasdr (Evliya elebi).
Tarihi kapan, tarihi, batya gre geriye doru yrtrken yeni retim ilikilerini
de getirmeye balayacakt; onun yeni fiili gerekleri ya da emirleri olacakt.
Bu arada, giderleri karlamann Fatih Sultan Mehmet zamanndan beri
klasiklemi dier bir yolu olan ayar drlm para karmaya, yani
enflasyona ok daha sk bavurulacak, esasen yetersiz retim ile gda maddeleri
fiyatlar ykseleduracakt.
Bu tarihi kapan iinde, ticari sermayenin imalat sanayiine (manfaktre)
akabilmesi ve bylece sermayedar merkantilit bir burjuva snfnn
yaratlabilmesi iin ne kalmt!

Bu koullar altnda tefecilikten, kapitalist gelimeye has, onun yan kurulular

olarak bankacla ve sermaye piyasas kurulularna gemeye de phesiz tarihi
olanak kalmayacakt. Sz konusu kapanla tarihi srecin retim ilikileri,
mparatorlua kendi kann emdirerek retim de gelimeye engel olmu, ona
durgunluk ekonomisi niteliini getirmi, kalnts gnmze dek srei bir fasit
daire yaratmtr. Fakat bu retim glerinde gelimenin durdurulmas zaman
zaman patlamalara sebep olmutur.
Analizin halkalar burada birbirine balanm ve kapanmtr. Analizde sebepsonu karkl ile mantken bir evrisellik olduu iddia edilirse, diyeceim ki,
retim gleri ile retim ilikileri ve onun st kurumlar arasndaki karlkl
ballklara baklrsa, iddiann doru olmad anlalacaktr. Yukarda sylediim
gibi, koullar sonu yaratm ve sonular da koul olmu; ve bylece tarihi
devinme yrmtr.
Bu ereve iinde tarihi olaylar yerine koyabiliriz. Nitekim ift bozan emekiler,
Kanuni Sleyman'a kar iki ehzadenin ordu toplamasnda Celali syanlar'nda
kullanmlardr. Celali syanlar bilinsiz bir smf hareketidir (Reaya da mevcut
potansiyeli sarayla ters dm sipahiler, vs. kullanmtr)113. Devletin hizmete
alma olanaklarnn, yani Osmanl tipi istihdam edici olanaklarn yeterli derecede
bulunmamasndan Anadolu'da yer yer mahkemeleri ve idam kararlar ile on yl
kadar hakimiyet kurmu Suhte (medrese rencileri) isyan bir snf hareketi
deildi. Fakat her iki patlama da retim glerinde bir gelime olamamasnn,
tkanmann sonucu idi.
Btn bunlarn sonucu zet olarak:
1)Bat merkantilizminde olduu biimde retim arac sahibi sermayedar yeni bir
smf ve ona has batda grlen kurumlar (bankalar; sermaye piyasas gibi) ortaya
kamyordu.
2)Temel retim arac kalan topraa genel olarak sahip padiahn bu sahipliine
dayanan kurumlarda zlme balyor ve bu giderek byyordu. Bylece
padiahta toplanm politik g blnyor, blnme (anari) ile beraber retim
ilikileri filizleniyordu.
Nihayet 18. Yzyl bana gelince Bat'nn stnl kabul ediliyor ve bir
kapkulu ya da brokrat olarak, Damat brahim Paa'nn temsil ettii bir "yenilik"
hareketi balyordu. Yenieriler'e ve onlarla i ie loncalar esnafna gre bu
yenilik kfr saylacaktr. Bu yeniliin iki zellii vard:
a)Bat'y tanyarak oradaki gibi yaamaya zenmek; Nedim'in iirlerinde anlatt
biimde yaamak. Bu grn ile dnemin ismi "Lale Devri"dir. Lale'li hayat
sarayla, brokrasi birlikte yaamtr.
b)zel olarak kurulamayan, batda gelien manfaktrn benzerlerini devlet
eliyle kurmak (Devletin fabrika kurma hareketi Rusya'da da ayn ada kalmt),
ya da sanayii himaye etmek.
Kurulan fabrikalar istihdam edici fonksiyonu ve batnn baz kar tedbirleriyle iyi
gitmemiti.

Osmanllarda topik bir snf hareketi, 15. Yzyl ortalarnda Timur karsnda uranlan yenilgi ile merkezi otorite
zayflaynca, ortaya kmlardr. Bu, eyh Bedreddin, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal Hareketi'dir.
113

Lale Devri, bir yandan, masraf yaants ile stanbul halk (esnaf yenierisi vs.)
ile ters dmtr. te yandan, sanayileme hareketi, istihdam edici bir
fonksiyona sahip olsa dahi, yenieri-esnaf (loncalar) karlarna kar olmutur.
Yani esnafn ya da i yerinin ilerine sekte vurmutur.
te yukarki iki zellik birlikte Patrona Halil patlamasna sebep olmutur. syan,
hem Lale'li yaanty ortadan kaldrm ve hem de sanayileme hareketini
datmtr. Yine tekrar edelim ki, temeldeki asl sebep, yeterli bir retim gleri
genilemesinin olmamasdr.
te bu Lale Devri'nde, yaants ve devletilii ile bugnk "Ortann Solu" denen
hareketin ok kk bir ekirdei grlebilir. Ve ayn zamanda, bu devrede
btnyle kar kan esnaf, yenieri, ulema birliinde bugnk islamc halk
cephesinin bir gemii bulunabilir. Ksaca burada, Osmal Toplumu'ndan bugne
dek sregelen ikilemenin belirmeye balad grlyor.
3)kar yolu bulunmayan objektif tarihi kapannn iinde artan giderleri
karlayabilmek iin 17. Yzyl sonunda tmar sistemi yklmaya balyor ve
tmarlarn malikane olarak kayd hayat artyla satlmas balyordu.
4)Servetlerin bir ksm da vakflarda smak buluyor, bu ise eninde sonunda az
ya da ok devlet giderlerini azaltc bir yol oluyordu.
5)malat sanayii geliemeyince, lonca sistemi 18. Yzyl'da tersine dn olarak
daha sklayor, varln korumak iin daha disiplinli oluyordu. Bu arada, esnaf
yenieri ocana kaydoluyor, yenieriler esnaf oluyor ve bylece yenierilerin
miktar artyordu. stanbul ve Selanik gibi ehirlerde nfusun nemli bir
blmn yenieriler meydana getiriyordu114.
6)Gda maddeleri fiyatlarnn ykseklii ve melce arayan bir ksm ticari sermaye
ve tefeci sermayesi manfaktr yerine eyaletlerde iftlikler, malikaneler kurmaya
gidiyor; ya da nceden mevcut zel iftlikler geniliyordu. Mevcut koullar altnda
zel mlkiyete ait retim aracnda birikim, temel retim arac olan toprakta
temerkze gitmek zorunda kalacakt. Bylece fiili olarak ana retim aracndan
mlkiyet rejimi deimeye balyordu. 7) 16. ve 17. Yzyllarda imalat sanayiinin
gelimemesi, tarm rnleri lehine olan ticaret hadleri (mbadele oran) ve para
halindeki sermayeye en elverili yerin toprak olmas gibi sebeplerle zamanla 18.
Yzyl'da, ister zel mlklerin ya da iftliklerin genilemesiyle olsun, ister
ehirlerdeki tefeci ya da tccarlarn temel retim aracna (topraa) sahip olmaya
gitmeleriyle olsun, ayan ve derebeyler belirmeye balamtr.
Byk iftliklerin bir zellii dere ilerinde, yksek deil, alak blgelerde sanki
bir koloni hareketi gibi kurulmalardr (Traian Stoianovich). "Derebeyi" ile bu
kurulularn ilgisi kabul edilmektedir. Hatta 18. Yzyl sonlarnda byk
iftliklerin, zellikle mparatorluun Avrupa kesimindekilerin, tarm rnleri
ihracatn gelitirdikleri grlr. Yukarda deinilen, mlkiyet biimindeki
deiiklik, buradan doacak ve buda yeni retim ilikileri getirecektir. Nitekim
eyaletlerdeki bu ayan 18. Yzyl sonlarnda iyice glenecek, yer yer merkezi
otoriteye kar duracaktr. Topraa dayanan, yeni beliren bu egemenlik askeri
gc de gerektirecektir. Baz ayann binleri bulan askeri olacaktr. Ve ayann
18. Yzyl sonunda 60.000 kadar nfuslu Selanik'te aileleriyle birlikte yenierilerin 28-30.000 kadar olduklar ileri
srlr. Felix-Beaujour. Ocan ortadan kaldrld tarihte yenieri miktarnn 200.000 olduu kaydedilir. (Acemi
olanlar hari).
114

toprak zerinde yeterince glendiini, 1808'de Rusuk ayan Alemdar Mustafa

Paa'mn barol oynayarak Sultan III. Selim'e kabul ettirdikleri "Senedi ttifak"la
anlyoruz. Grnte ayan bununla, devlet meselelerinin kendilerine danlarak
zlmesini saraya kabul ettirmitir. Senedi ttifak' sadece bu biimde kabul,
yanl deilse bile, gerei belirtmeye yetmez, eksiktir. Bana gre, onun asl
nemli yan, miri topraklar aleyhine bym ayan topraklarnn fiili toprak
mlkiyetinin saraya kabul ettirilmesidir. nk devlet meseleleri zerinde toprak
mlkiyetinin sonucudur. Bu yeni retim ilikilerinin ak iaretidir. Bana gre,
Osmanllar'da ngilizlerinki gibi bir Magna Carta aranacaksa, bu, ok defa
zannedildii gibi Tanzimat Ferman'nda deil, olsa olsa Senedi ttifak'ta
bulunabilir. Geri saray, bu yeni ekonomik ve politik g blmn, Sultan II.
Mahmut zamannda kabul etmemeye alacak; ve d savalar yansra ayana
kar i savalar da verilecektir.
te kapitalizmin merkantilit dnemine geemeyen bu imparatorluk, tam
takatsiz dt bu dnemde dardan gelen batrc yerli retim glerini deil
muhafaza ettirmek, onlar tasfiye ettirici nitelikte bir frtnaya yakalanacaktr. Sz
konusu frtna, bat kapitalizminin yapt birikimden srad sanayi
devriminden domutur. Daha nce deindiimiz gibi, sanayi devriminin
Avrupa'ya ve onun dndaki lkelere yaylacak yeni emirleri vard. Bu emirler,
Senedi ttifak ve sonras ile ok iyi uyuacak. Kapitalist yapnn st "bat
messeseleri"ni alma prensibi, ierden bir snf tarafndan getirilmekten daha
ok, aka dardan kapitalizmin zorlamalar ile getirilecektir.
ORTANIN SOLUNDA PAALAR VE ABDLHAMT
mparatorluk,, retim ilikileri iinde tarmda azalan getiri, nfus art, ihracat
ksc, ithalat tevik edici eilimleriyle birlikte genileyip hegemonya
paradoksuna dtkten yani, mparatorluk yayldka yaylmak zorunda kalarak
nicel genileme nitel gszle dnrken retim glerinin gelimesini
engelleyen fasit tarihi bir kapana tutulmutu.
Bylece aslnda retim glerinin zellikle sanayi alannda gelimesi olanaklar
yitirilmitir. Padiahn temel retim arac zerindeki ve politikadaki egemenlii
blnmeye uramtr. Koul-sonu-koul devinmesi iinde dta ar yenilgiler
devam ederken, batnn askeri, teknolojik stnl kabul edilmitir. Bu
stnle kar kmak batnn baz kurumlarn almakla olur sanld.
Mehur "Devleti kurtarma" abalan ya da "yenilik" hareketlerinin balangta
padiahtan gelmesi normaldi. Temel retim aracnn balca sebebi o idi;
mevcudu savunma, nce onun iin ama olacakt. Yani yenilik hareketleri
toplum asndan retim glerinde bir gelimeye bal olarak byyen yeni bir
snf tarafndan getirilmemitir. mparatorlukta temel eliki padiah ile reaya
arasnda olmakla beraber, reayadan bilinli bir snf hareketi, tarihi koullann
mevcut olmamasndan geliememitir.
Yenilemeye nce ordudan balanmak istenmitir. Bu yenilie, retim ilikileri
iinde, kar kacak gler unlard: Yenieriler, loncalar, tekkeler ve ulema.
Loncalarla tekke ve yenieriliin, imparatorluun kuruluundanberi i ie
ilikiler iinde olduunu sylemitik. Artk tarihi fonksiyonu bitmi, yeni
koullara uymayan yenierilik deiiklie urarsa, ona mal satan esnaf (Loncalar)
ve ona yaslanm tekkeler bundan zarar grrd.

Yenilikler, ordunun eitimi alanna da girince, eriat reten ve uygulayan

zmre olarak ulema (Ruhban) nin statik ve dini bilgi alam yeniliklerle eliirdi.
Ancak, orduyu deitirmek batnn merkantilist milli krallk ordularna benzer
hale getirebilmek iin baz koullara ihtiya vard: Bat'da bu ite gen burjuva
snfnn rol olmutu. Nitekim burjuvalar retim glerini gelitirebilmek, i
pazar geniletebilmek iin lonca sistemine kar km, kilise kurallarn
deitirmek istemi, feodal dzenin i gmrk duvarlarnn yklmasna alm
ve bunlar baarmak iin feodallerin egemenliinin krlmas yolunda kralla
ibirlii yapmtr. Yukanda anlatld gibi, Osmanl'da byle bir smf ya da
benzeri ortaya kamad. Bu sebeple orduda eitimde vs. de yenilik hareketi,
retim glerinde olumlu bir gelimeye dayanmayan, geriye doru yryen tarihi
sre iinde ancak gidii nlemeye alan kksz, tutarsz slahat hareketleri
olarak kalacakt. Bunun iin st yapda giriilen smf gcne dayanan yenilikler,
yenierileri, hele 18. Yzyl'da yeniden glenen yenierilemi esnaf ve ulemay
karsnda bulurdu (Patrona Halil syan'nda olduu gibi).
18. Yzyl sonuna doru tarihi objektif kapan iinde, padiahn politik ve
ekonomik gc iyice blnm bulunuyordu. Eyaletlerde ayan ya da derebeyi
ana retim arac olarak kalan toprak zerinde fiili mlkiyetini hukukiletirmek
ve bunu garantilemek iin st yapda politik haklar aryordu. Bu zorlamann
Alemdar Paa aracl ile 1808'de Senedi ttifak' getirdiine yukarda deinilmiti.
te yandan padiahn rtbe verip sonra kendi istei ile ya da ayaklanan Yenieri
ve Lonca esnafnn istei ile ileri srlen, idam edilen "kapkulu" brokratlar da
canlar iin ve brokrasi mekanizmas iinde saladklar byk servetler iin
emniyet isteyeceklerdi. Bir smf olmadklarndan, glerini retim aralarndan
almadklarndan bu brokratik zmrenin kendini savunmak amac iinde,
yenilikten yana olan padiahlar, yenilik ad altnda batmn st messeselerini
almak zere iknaya almas normaldi. Bylece Batdakilere benzer mlkiyet ve
insan haklarnn onlara dayanan dier kurumlarn alnmasnda kapkulu ile
ayan beraberlik iinde olacak; fakat ayann glenmesi, otonomisi merkezi
hkmetin zayflamasyla salamlaacakt. Aslnda, ayan bir snf olmaya doru
giderken kapkulu, padiahn artk blnm politik gcnn bir ksmna sahip
olarak o gcn ksmi otonomisinde barnan ve bu yoldan artktan bir blm
masseden bir grup olarak kalacakt; ta 1960 sonrasna kadar!
Burada, biri ierde, dieri darda meydana gelen iki gelimenin birbirine nasl
uygun dtn aklamak lzmdr. i gelime, ayan ve brokratlarn yeni bir
mlkiyet sistemi istei ve onunla beraber baz batsal insan Jaklar salanmas
isteidir. Dardaki temel gelime, batda kapitalizmin (nce ngiltere'nin),
makineli ve byk apta retimle ulalan sanayi devriminin gerei olarak pazar
ve ilkel madde salamak zere dier lkelerden isteklerinin, daha dorusu
emirlerinin gelimesidir. Osmanllar'da ayan ve brokratlarn baz bat
kurumlarn almak istemeleri, kapitalist alemin isteklerine uyuyordu. Sanki
dnyann ortasnda imi gibi duran geni Osmanl lkelerinden d kapitalist
isteklerin gerekletirilmeleri iin gerekli ortamn hazrlanmasna batlama
hareketi hayret edilecek bir biimde uyuyordu. Kapkulu melce aryor, ayan ise
glenip byk toprak mlkiyetine hukuken de kavumaya alyordu. Fakat
bunlarn istedikleri st yap kurumlan alnrsa bu, Osmanl kapsn kapitalizme
ardna kadar aacakt. Kapitalizmin sanayi devrimi yannda, Avrupa'da romantik
milliyeti akm da geliiyordu. Takatsiz Osmanl mparatorluu, Trkler yannda,

eitli rklar, dinleri kapsamann blc, eliik meseleleri ile de kar karya
geliyordu. Avrupa'daki milliyeti akm bu elikileri krklyordu. Aznlklar
korumak ve onlara bamszlk vermek ad altnda kapitalist lkeler, Osmanl
lkelerini blmek amacnda idiler. st burjuva kurumlar ve haklan
imparatorlukta tannrsa, bu haklan salayan gl bir snf olmadndan
imparatorluk anarik haline daha abuk dalacakt. Hrriyet ilkeleriyle, ayr
rklar, ayr milletlere dnecek, demokratik denilen haklarla st yapda kavga
verilirken, istenen mlkiyet hakk ile Osmanl lkesi kapitalizme daha ak hale
gelecekti.
Lale Devri'ni sona erdiren Patrona Halil ayaklanmas gibi, nc Selim'in
"Nizam Cedit" Devlet eliyle fabrika kurmaya almay da kapsayan denemesi de
ulema, esnaf, yenieri birlii karsnda yenik dmt. Bat kurumlarn
alabilmek iin alanlara kar bu ulema, yenieri, esnaf birlii islamc akmn
gittike byyen ekirdeini meydana getirmiti. Bu islamc akmn zamanla
daha belirli olacak bir zellii de gavur ya da yabanc dmanl (xenophobia)dir.
Bu dmanln temelinde, tarihi gelime iinde, dini sebepten daha ok,
emperyalizmin getirdii temel bir eliki bulunmaktadr. Bilinli olarak
grlemeyen bir elikidir bu.
Nitekim, bir yandan retim glerinin mlkiyetinde deiiklie yol aan tarihi
kapan iinde nslmanlara ister tccar olsunlar, ister tefeci, ister eskiden beri
mlk sahibi olsunlar daha ok topraa (byk iftlik ve malikaneler) ynelme
rasyonel oluyordu. Fakat, te yandan, bat kapitalizmi Osmanl lkeleri zerinde
nfuzunu gelitirirken kurduu ticari ve zellikle finans ilikilerini bir ksm
aznlklar aracl ile rgtlemeye koyulmutu. Bu aznlklara sonradan genel bir
adla Levanten'ler denilecektir. mparatorluu blen aznlk milliyeti hareketleri
de bir yandan geliirken, ite bu levantenler, emperyalist batyla beraber
gzkecekler, kapitalist gavurun Osmanllar'daki bir kolu saylacaklardr.
Aada, Tanzimat brokratnn, hatta Tanzimat padiahlarnn (Abdlhamit'e
kadar) Bat ile ve onun ierdeki kolu Levantenler'le ayn safta grnyle gavur
diye sfatlandrlp islamc-doucu halka kar dtklerini aklamaya
alacaz115.
19. Yzyl balarnda yukarda sz edilen islamc cephe ekirdei karsnda,
balangta "devleti kurtarmak" isteyen padiahn yannda, brokratlar ve ayan
vard. Ayan toprak mlkiyetini salayan hukuki isteklerini elde edince ve yeni bir
snf olmaya balaynca, batlama akmndan ayrlacak genel olarak islamc
cepheyi tutacaktr. nk byk toprak mlkiyetinin gerektirdii politik g,
artk padiah gcnn zayflamasyla artacak brokrat g ile eliirdi116,
imparatorluun anarik takatsizlii iinde, bu ayan, kendi blgesinde ksmi
otonomisi ile (bu feodalite deildir) halka, merkezi hkmetten daha yakn
gzkebiliyordu. Fakat ayann kendi mlkiyetini resmen salayabilmesi iin,
brokratlar ve padiahla beraber kar cephenin blnmesine (yani eyhlislam
da kandrarak) Yenieri Ocann kaldrlmasna yardm etmesi gerekiyordu.
Cumhuriyet dneminde, Bt'ya daha dorusu gavura kar oluan ayan kalnts ve erafn yararlanmaya alt
grlyor. II. Dnya Sava sonuna kadar biriktirdikleri servete kr alam ararken savatan sonra ekonomik hayatta
kalm levanten kalntlarnn yerini alma gayretini de gstermiler; uluslararas kapitalizm ile dorudan iliki kurmaya
ynelmilerdir. Dier bir ksm ise, levantenlerle ibirlii yapmaya koyulmulardr
116
Bu, bir yerde, merkezdeki brokrat ile ayan arasnda -artk- paylama kavgas demekti. Ki bu kavga ya da rekabet
zaman zaman gnmze kadar sregelmitir.
115

Ayan bu harekete katld. Ocak kaldrlnca, yenilik denilen Batllama yolu

alm oldu. Fakat 18. Yzyl sonunda Acemi Olanlar' ile miktar 400.000
kadar olduu iddia edilen yenieriler ne oldu?
Yeniliin
ahsa
bal
hareketlerle
olamayacan,
bunun
ancak
"messeselemekle olabileceini," batnn medeni denen kurumlarnn alnmas
gerektiini savunan ve bunu yapmaya koyulan Mustafa Reit Paa'y iyi anlamak
gerekir. Kanaatimce "devleti kurtarma" adna bat kurumlarn savunan ortann
solunun ilk paas odur (bu arada Lale Devri'nin Damat brahim Paa's da
hatrlanabilir). Batlama ad altnda gelen yenilikler, "mal emniyeti", servetlerin
"msadere" edilememesi gibi, Osmanl mlkiyet sistemini hukuken deitiren,
teba arasnda eitlik kardelik , vs. baz deerleri (laiklie doru adm atarak)
kabul eden Glhane Hatt- Hmayunu 1839'da toplar atlarak, byk bir
merasimle ilan edildi. te bu noktada durmak, hem de ok durmak gerekir.
nk, Glhane Hatt- Hmayunu'ndan bir yl nce (1838'de) bir anlama
imzalanmtr. Bu, sanayi devrimini gelitirmekte olan ngiltere'ye Osmanllar'm
en ar kapitlasyon imtiyazlarn veren Ticaret Anlamas'dr ve Mustafa Reit
Paann Baltali- man'ndaki yalsnda imzalanmtr. Kanaatimce, bu Ticaret
Anlamas, Glhane Hatt- Hmayunu ya da Tanzimat Ferma- n'ndan daha
nemlidir.
Benzer imtiyazlar ksa zamanda bat lkelerine ve Rusya'ya da verildi. in nemi
uradadr. 1938 Ticaret Anlamas yaplmadan nce batnn makineli sanayi
rnlerinin Osmanllar'da o zamana kadar yaayagelmi mevcut imalat sanayii
zerindeki ykc etkileri grlmeye balamt. nk baz imalat kesimlerinde
isizlik ve bunun ardndan da tezgah ya da atelyelerde azalma balamt117. Bu
aka retim glerinde bir gerilemenin tasfiyenin iareti idi. Bu hal apak
ortada gzkrken, kraldan fazla kralc olarak, kapitalistler lehine tam bir
liberalizm uygulanmasna raz olmak nedendi? ngiliz Ticaret Anlamas ile
Yeddi-vahit sistemi kaldrlmtr. Bu sistem devletin ekonomik hayatta sahip
olduu tekelci nitelikte, gelir salayan kontrol haklar idi. mparatorlukta herkes
mal alcs ve satcs olamazd. te bu haklar, btn yerli tekelci sistem,yerliler
iin ar bir takm kstlamalar olduu halde, yabanc tacirler iin kaldrlmt.
Yabanclar %5 gibi ok dk bir gmrk resmi dedikten sonra Osmanl
lkelerine istedikleri mal getirip serbeste satabilirler. Hatta Osmanl
topraklarnda, retilmi herhangi bir yerli mal da bir yerden alp dier bir yerde
serbeste satabilirlerdi. Byle bir liberalizm sanyorum dnyada ilk defa
uygulanyordu. nk liberalizmin ilk ampiyonu, sanayi devrimini ilk kez
yapm olan ngiltere'de bile thalat Tahditleri Kanunu (Corn law) toprak sahibi
aristokratlara kar ve dardan ucuz gda maddeleri getirilerek emek maliyetini
drmek isteyen sanayicilerin zoru ve iktisat D.Ricardo'nun szcl ile
ancak 1846 ylnda yrrlkten kaldrld. Oysa Osmanl-ngiliz Ticaret
Anlamasnn tarihi sekiz yl nce (1838)dir.
Ve bu anlama yapldnda ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerston, anlamay
yapmak zere stanbul'a gnderilen (daha sonra eli olan) H.L. Bulwer'i tebrik
etmi ve anlamay bir aheser (Copa d'opera) diye nitelemitir. 1849'da ayn

Mesela 1810'dan evvel kodra'da mslin reten tezgah says 600 iken, 1810'dan sonra birden 40'a indii; yine
1800'den nce Trnova'da dokuma tezgahlarnn says 2000 iken, 1830'da bunlarn 200'e inmesi gibi... (Urquhart)
117

Lord Palmerston Avam Kamaras'nda "ticaret mnasebetlerinde Osmanl Devleti

btn dier devletlerden ziyade msaadelerde bulunmaktadr" diyecektir.
Lord J. Russell 1853'de "Osmanl Devleti'nin istiklaline dokunmak Devleti
Aliye'nin son mutedil (gmrk) tarifeleri sayesinde iyi bir hale gelmi Byk
Britanya ticaretinin mutlaka byk miktarda azalmasna sebep olur"
diyecektir118.
Bu anlama ile ngilizlerin yardm salanacak ve Msr meselesinin, yani M. Ali
Paa iinin zleceinin iddias bana gre yukardaki veriler altnda bir mantk
tamamaktadr. nk Yeddi Vahit usul kalknca, Msr hazine gelirleri
azalacak ve M.Ali ordusu takatsiz decekti. Peki, esasen takatsiz Osmanl
hazinesi ve kk de olsa mevcut ve bat rnleri karsnda eridii belli yerli
sanayi ne olacakt? Bu anlama iddia edildii gibi Ruslar'a kar da bir ittifak
yaratamazd, keza ksa zaman sonra benzer imtiyazlar Ruslara da verilmiti.
Mesele nedir? Denize den ylana m sarlmt? ite, dnyann en liberal
imtiyazlarm veren bu anlamay ngilizlerle beraber hazrlayan, hasta padiah
II.Mahmut'a hayatnn son gnlerinde M.Ali meselesinden kurtarlma vaadi ile
kabul ettiren brokrat M.Reit Paa'dr. Ve burada ok ar bir soru iareti
yatmaktadr.
Deiik lkelere de benzer imtiyazlar verildi. Ve makineli Bat sanayi, mevcut ve
geliememi Osmanl imalat sanayiini, Lonca sistemini ve esnafn 40-50 sene
iinde genel olarak sildi sprd. Peki, bu retim glerinin dramatik bir yoldan
tasfiye olmasyla ona bal i sahipleri ve esnaf ve onlarla i blm iinde ilikisi
olan dier reticiler eitli halk ynlar ne oldu? te soru! Bu halk, islamc
grntde halk cephesinin iinde yer ald phesiz! Kk bir aznlk da
Tanzimat brokrasisinin getirdii yeni memuriyet kadrolarnda i arad durdu.
1840'da tmar sistemi kaldrlmt.
Brokratlar, Tanzimat Ferman ile bu defa gerekten batl grntl yeni bir
Lale Devri balattlar. Bu dnem ayn zamanda balolar dnemidir. stanbul'da
eliliklerde, saraylarda Osmanllarn Avrupa eliliklerinde verilen bu balolarda
brokratlar elenirken isizlik artyor ve yerli retim glerinin yok olmas son
derece
sratle devam ediyordu. Bu balolarn benzerlerini, hatta devamn daha sonra
C.H.P. dneminde Anadolu kasabalarnda halkn nefreti altnda verilen balolarda
grmemek mmkn m! Nihayet retim gleri tasfiye olurken devletin artan
giderlerini karlama olana daha da azaldndan Tanzimat brokrat d
borlanmay savunmaya balayacaktr. Ve Osmanl Devleti'nin, 1854'de ilk defa
olarak 3,3 ve 1855'de 5,5 milyon Osmanl altn deerinde, fakat ngiliz liras
zerinden borlanmalarla bat finans baronlarnn vesayeti altna dt dnem
alm oldu. Bu arada Palmerston'un ba rol oynad Krm Harbi iin bat ile
ittifak yaplmtr. Yine bu srada asl merkezi ve sermayesi darda Osmanl
Bankas, yani emperyalist bankas kurulmutur. retim glerinin tasfiyesi ile
e- anl olarak ilerleyen batlama hareketleri sonucunda kanlmaz olarak
imparatorluk Duyunu Umumiye Anlamas'na srklenmitir. Bana gre batl
1838 Osmanl-Ingiliz Ticaret Anlamas ve onu izleyerek dier Avrupa lkeleri ile yaplan anlamalar dizisi ile
Osmanl lkeleri bu batl lkelerin ortak bir pazar haline geliyordu. Bugn ayn batda bir ortak pazar vardr. Ve bu
pazara Trkiye'nin kabulnde benzer ilikilerin bulunmas artc deildir.
118

emperyalistlerin sert notas karsnda Abdlhamit'in devletin iflasn ilan olarak

kabul edilen mehur "Muharrem Kararnamesi" aslnda onun eseri deil, sadece
nceden gelen tarihi bir geliimin, ekonomiyi istila eden emperyalizmin
kamlamaz sonucudur.
1858'de toprak kanunu ile toprak mlkiyetinin salanmas yoluna girilmitir. Bu
kanun byk iftliklerin iinde yer alan saysz kylerle "aalar" arasndaki
ilikileri ihmal etmitir. (.L. Barkan). Bu ihmal, byk toprak mlkiyetinin
tannmasndan baka birey deildir. Ve bana gre bugn Anadolu'da eitli
blgelerde kyller ile ayan kalnts aileler ve aalar arasnda sregelen elime
bu kanunda yaplan muhtemelen kasti ihmal ile yaratlmtr.
Bu arada tasfiye olunan sanayii korumak iin Islah Sanayi Komisyonu kurludu
(1866) ve daha sonra Islah Sanayi Mektepleri ald (1867). Sanyii korumak iin
bavurulmak istenen balca tedbir, tam brokrat batc kafasna uymaktadr.
Bu tedbir batda tarihi gelime sonucu ortaya kan irketlere zenilerek, mevcut
esnaf irketler halinde birletirmektir. retim aralarnn daha ileri teknie
ynelmi yeniden retilmesi sreci kesildikten sonra phesiz, byle tedbirler
hsranla biterdi ve yle oldu.
Yine ayn dnemde Dantay, Yargtay benzeri bir ura, bat tipi ticaret
kanunlar, vs. alnmt. Bat kapitalizmi, artk bilinen hereyi ile imparatorlua
girip onu datyor ve kendine gerekli olan da kontrol altna alyordu. Balolar
gibi, batl grntl yaant yannda kltr emperyalizmi, eitim kurumlaryla
da zorunlu olarak giriyordu lkeye. Nitekim "batya alan pencere" denilen
Gatasaray Lisesi 1868'de ald ve dier okul, kolej ve benzeri misyon kurulular
onu izledi. Bat kapitalizmi aslnda bir Ortaa kurulu olan Hristiyanl
misyonerleri ile emrine alm, dnyann drt bucana salm ve Osmanl
lkelerini de bu arada ihmal etmemiti.
Batc brokratlarn daha ileri hrriyeti ya da merutiyeti denilen kanadnn,
Yeni Osmanllar'm, Tanzimat ricalini tenkit ile yrttkleri hrriyet mcahitlii
hareketi ile nihayet Birinci Merutiyet 1876'da ilan edildi. Bu hareket ile yukarda
deindiimiz toplumca ikileme bsbtn belirecekti. nk, ikileme ya da iki
cephenin artk iyice belirmesinde baz olaylarn adeta e-anl ya da ayn dnemde
olumasnn oynad rol nemlidir. yle ki:
a)Merutiyet yllar bat kapitalizminin emperyalist aamasnn ktalar paylama
dneminin tepe yllandr. Ktalar pazar olarak, ilkel madde kaynaklar olarak
paylalyor ve bunun iin eitli savalar oluyordu.
b)Yerli sanayiinin lonca sistemi ile birlikte tasfiyesinin ve bu yoldan retim
glerinin azalmas ve de isizliin yaylmas kanlmaz oluyordu.
c)Batlamaya yani medeni olma adna yeni anayasa ve parlamento kurulmasyla
laiklik ilkesine gidilirken, padiahn teokratik egemenlii kstlanmaya
allyordu.
Bunlann e-anl oluunun sonucu yle olabilecekti: Halk, retim gleri
tasfiyesinin ve isizliin nedenini, ister batlama ile kolayca giren emperyalizme
balasin, ister st yap kurumlarnn bu arada kltr kurumlarnn almna
(gavurlamaya) balasn, kendine kar olan bu gelimenin yannda deil,
karsnda olabilirdi. Ve laikliin getiriliine de bu arada ahit olan bu halk
ynlar, teokratik hkmdar Sultan Abdlhamit'in yannda olurdu. Bylece

brokrat grup ile padiah beraberlii de bozuluyordu. Gittike artan brokrat

egemenlik retim arac, toprak sahibi, ayan ya da aa egemenlii ile de atrd
artk. Gen Osmanllar deyin, Jn Trkler deyin nce Tanzimat brokratlarna
sonra Sultan Abdlhamit'e kar hrriyet mcahidi olarak kan dier brokrat
grup (Ali Suavi hari), ortann solunda kinci Paa Mithat Paa ile iktidara
gelilerinde yukarda gstermeye altm e-anl olaylar iinde en azndan
talihsiz bir rol oynamlardr.
Brokratlar (Tanzimatlar olsun, Jn Trkler olsun ) batda bulunduklar uzun
sre iinde oradaki snfsal hareketlerin (1830,1848,1851,1871 'vs.'nin) bat
demokrasilerindeki yerini sanki hi grmemiler, byle bir ey yokmu gibi
davranmlardr. Onlara, yalnz bu yanlaryla dahi Baty gerekte anlama
olanan bulamam brokratlar olarak bakabiliriz. Fakat emperyalizm iin
gerekli ortam yaratan hareketleriyle ve ibirlii yaptklar iddia edilen evrelerle,
bana gre, imparatorluun dalmasnda gerekten ok talihsiz tarihi bir rol
oynamlardr. Bunlar, emperyalizmin Osmanl retim glerini tasfiye yolu
iinde byk lde halkn, islamclarn ve padiahn daha dorusu
Abdlhamit'in karsna dmlerdir. Tarihi artlar sonucu olarak, gerek bir
ekonomik gce sahip olan bir snf ya da snflar ittifak ile getirilmemi batsal
dokulu bir anayasay, tasfiyeci, istilac batya kar ters dm islamc
ereveye snm halk cephesi karsnda kim savunacakt? Bu gerek
grlemezse, anlalamazsa, Sultan Abdlhamit'in Meclis-i Mebusan' mehur
113. maddeye dayanarak datt iddia edilecektir. Bu yorum, biimsel bir
anayasa hukuku anlayyla ancak yaplabilir! Bugne kadar yazl tarihlerimizde
grld gibi. Eer ama sadece imparatorluu korumak olarak alnrsa, batc
brokrat Jn Trkler karsnda Abdlhamit'i vatan haini kabul etmek bence
imknszdr. Tekrar edeceim, "Muharrem Kararnamesi" ile gelen Dyunu
Umumiye, emperyalizmin artlar iinde brokrat batlama olaylarnn
ekonomide yaratt kanlmaz bir sonutur. Burada, Sait Halim Paann
balangca koyduum, tutarl ifadelerini hatrlatacam. Batlama hareketini
yrtenler, mlkiyet-snf meselelerini dikkate alamamakla, bat kapitalizmi
karsnda, ondan kurtarc nitelikte, retim glerinde herhangi bir baka
gelime yolunu yok kabul etmilerdir. Durum bu olunca islamclarn dedii gibi,
batclar gavur yaantsnn taklitisi olmaktan ileri gidememilerdir. slamclar
emperyalizmin, gavurluun karsna kmlar, baty yermilerdir. 31 Mart ve
benzeri olaylar, hatt Menemen Olay, bat emperyalizminin derine inen artlar
iinde, st yapda islamc ve batclarn verdii karmak kavgann tek yanl
olmayan rnekleridir. Bu olaylarn tarihi yeniden yazlmaldr bence.
Bu tarihi gelime iinde brokratlar ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde
rgtlenirken, tasfiyeye urayan tezghlar ve onunla i blm iinde balants
olan dier retim alanlarnda da meydana gelen tasfiye ve isizlik sebebi ile
halkn byk bir blm ayan ya da aalarla, ulema ile ve nihayet padiah ile
islamc halk cephesinde birleiyorlard.
ttihat ve Terakki brokratlar iin ilgin bir noktay belirtmek gerekir. ttihat ve
Terakki daresi zellikle yabanc sermayeye ait irketlerde 1908 ylnda yer yer
yaplan grevleri zaman zaman asker ve polisle zorla bastrmtr. Yabanc
sermayenin zoruyla mehur "Tatili Ekal Kanunu"nu karmtr. Ayn ttihat ve
Terakkiciler zamann sosyalist olduu iddia edilen dergi ve kiilerle kiisel
temaslar kurarken, te yandan baz sosyalistleri ldrtm, gyaben lme

mahkum etmi ya da srdrmtr. Fakat sras gelince 1917'de Stockholm'deki

uluslararas sosyalistler toplantsna delege gndermeye kalkmlar. Fakat bu
delegeler toplantya kabul edilmemilerdir. Bu olaylar, mehur Ankara Valisi
Nevzat Tandoan'a atfedilen solculara sylenmi bir sz hatrlatmaktadr
insana!
kinci Merutiyet' te islamc halk ve laik brokrat kavgasnn devamn gryoruz;
Cumhuriyet dneminde de ayn kavgay gryoruz maalesef. Kavga, batc
olmaktan dolay ilerici (?) denilen laikler ile dinciler arasnda bir st yap kavgas
halinde brakldka ve bylece temele inemeyecek biimde artlanan ikiye
blnm Trkiye'de, bundan eninde sonunda emperyalizm yararlanrd. Bugn
de yle grnmyor mu?
Batc laik brokrat gruba, subaylarn byke bir ksmn da katmak gerekir.
nk Osmanllarda ilk yenilikler orduda denenmitir. Fakat sz konusu
reformcu subaylar, aydn denilen brokratlar olarak, emperyalizmin ekonomideki
etkilerini, hemen de btn sanayiinin tasfiyesi ve isizlik ile sonulanan sreci
yerine koyamamlardr. te bundan dolay da yaptklar reform hareketlerinde
halk ile gerek bir organik balanty salayamamlardr.
Tarihi toplum dokusu kapitalist olan batmn st yap kurumlarm, baka dokulu
yaps ile Trkiye toplumuna dikmeye, ona balamaya altka, dokusu farkl
bbrei ya da kalbi atmak isteyen bir bnye gibi Trkiye tarihi toplum yaps da
bat kurumlarm kabul edememektedir.
ORTANIN SOLUNDA SON PAA'YA SORULAR
Ksaca batlama, bat toplumuna girme "Civil Toplum" yaratma abalar kk
darda, yani kk bat kapitalizminde olan ve mevcut yerli retim dzeninden
kopuk ya da onunla bir trl tamamlaamayan bir "kltr devimi"dir. Mevcut
retim gleri sahipleri ile halkn byk bir blm, st kltr devrimi
hareketini (anayasasndan, sanatna kadar) kabul etmeyecek tepki gsterecektir.
Toplum yamal, yrtk bir dzende yaayacaktr.
Osmanl batlamasmda, fiilen hakim olduu topran mlkiyetini isteyen ayan
ile brokrat ibirlii yapmt. Brokratlar iktidar retim gcn temsil eden
snf olmakszn politikann geici otonomisini devam ettirmek istiyordu. retim
gcn temsil etmeyen bir politik g geicidir. Bana gre, burada sz konusu
olan brokrat: Politik gce devaml olarak sahip olmak isteyen ve bu yoldan
artn bir ksmna el atan ve de bunu yaparken retim glerinin gelime hzn
azaltan ya da durduran ynetici grubudur. Sosyalist olmayan bir toplumda,
politik g ile ekonomik g arasndaki ilikileri deerlendirmeyen, fakat artn
byke bir ksmna devaml el atmak isteyen brokrat, eninde sonunda retim
aralar sahiplerinin:
a)Ya karsna kabilir,
b)ya da onlarn emrine girerek emekilerin karsna kabilir,
c)ya da bir grup (yerli retim arac sahibinin karsna karken dier bir ksm
(yabanc sermayedarn) bilinli bilinsiz emrine girebilir.
Fakat politik g ile ekonomik g arasndaki ilikileri anlayanlar iin de iki hal
sz konusudur:

d)Brokrat, devaml garantisi olmayan sadece artk elde etmekle kalmaz, retim
arac sahibi olarak kapitalist olmaya balar, e) Kendisini, emeki halk ynlar ile
zde grmeye balayan ya da onlarn yanda olmaya balayan brokrat, artk
yukarda belirtilmi anlamda bir kimse olmaktan kar.
Tanzimat ve Merutiyet brokrat politikadaki ksmi otonomisine dayanarak
emperyalizmin emelleri ile paralel den talihsiz rol oynamtr. Bylece
imparatorluun dalmasna yerli sanat ve sanayiin (olan kadaryla) tasfiyesine
(aslnda retim gleri tasfiyesi) sebep olmu, bu yoldan halk karsnda
bulmu: Merutiyet hareketiyle laik devlete gitmek isteyince (yani padiahn
teokratik egemenliini snrlamak isteyince) padiah ve ulemay da karsnda
bulmu, ayrca toprak egemenlii ile politik gce de sahip olmak isteyen ayan ile
de kart dmtr. Bu snfsz, hatta byk bir lde halksz bir yoldan
"devleti kurtarma" iddias tayan bir harekettir. Bunu genel olarak, yukarda
verdiimiz ktan nc (c)ye uyan bir geliim olarak niteliyebiliriz. nk,
batc brokrat, bat kurumlarn almaya karken, yerli retim glerini
tasfiyede talihsiz tarihi roln oynarken, bu glerin sahiplerinin karsna
km oluyordu. Fakat lkeyi, emperyalizm boyunduruu altna alrken, yine
talihsiz olarak bat kapitalist snflarn en azndan paraleline dm
bulunuyorlard.
Yabanc istiladan Kurtulu Sava iinde brokratlarn byk toprak sahibi ayan
kalnts ya da erafn bir ksm ile geici bir i birlii de vardr. Bu nokta Trkiye
tarihinde halen karanlkta olan nemli bir noktadr. Cumhuriyet Halk Partisi
lideri . nn'nn hatratnda grdmz bir ksma burada deinmek
gerekiyor. yle ki, Cumhuriyet Halk Partisi lideri , Anadolu'da dman istilas
zerine harekete geen, bamszlk sava vererek dmann ilerlemesini
muntazam ordu kuruluuna dein engellemi bulunan hakiki gerillalarn
meydana getirdii "Kuvvei Seyyare"nin halktan vergi toplad, koyun vs. gda
maddeleri aldndan ikayet etmektedir. Aklanmas gereken nokta burada sz
konusu halkn kim olduudur. Ve savatan sonra 1923'de yaplan zmir ktisat
Kongresi ile sz konusu halk deyimi birbirine baldr.
Brokratn tutumunu, yerini aklayan "Devleti Kurtarma" abalarnn yolunu
belirten son derece nemli ak ve dramatik ifadeleri yine Cumhuriyet Halk
Partisi liderinin Ulus Gazetesi'nde yaynlanan hatratnda buluyoruz. kinci
nn Savalar srasnda Bursa'dan geriye doru gen ve iinde subay
ailelerinin de bulunduu bir kafileye rastlanr. .nn yle diyor hatratnda:
"Kafileyi durdurdum. Subaylar bir kenara topladm iinde bulunduumuz
vaziyeti bilesiniz. Bundan baka subay olarak ta yerinizi bilmelisiniz. Padiah
dmannzdr. Yedi dvel dmannzdr.
Bana bakn, dedim. Kimse iitmesin, millet dmannzdr"

119

Cumhuriyet dneminde ayn hikaye devam edegeldi. Tek farkla ki, Osmanllarn
son dneminde emperyalizm, madenlere, demiryollarna, kamu hizmeti denen
eitli iletmelere yabanc sermaye olarak girmi ve kanlmaz Dyunu
Umumiye idaresi ile eitli kaynaklara el atm bulunuyordu. Sava emperyalizm
ile Anadolu halk arasndaki elikiyi geici olarak zmt. zm geici ya da
eksik idi. nk temel eliki imdi Trkiye halk ile yine emperyalizm
119

Ulus, 17 Mays 1968.

arasndadr. Bu eliki tekrar nereden kmtr? Bunun sebebi, Cumhuriyet

dneminde retim ilikilerine dokunamayan ynetimdir. Ksaca, asl devrim ve
dzen deiiklii salayacak yoldan, yani ekonomik yapdan geememek bunun
sebebidir.
Bu sebeple kinci Dnya Harbi'nden sonra emperyalizm kendine ak batl
mlkiyet dzeninden batllk adna kabul edilmi bat ideolojisinden alm
kapdan kolayca ieri girmitir. Hem de ne zaman Halk Frkas iktidar olan
dnemde, yani 1950'den nce. mparatorluktan artan ayan kalntlar ya da eraf
(isterseniz toprak aalar deyiniz) ile kyl arasndaki eliki nemsiz, daha
dorusu belirsiz kald. Bunun sebebi, retim arac sahibi olmadan politik gc
geici olarak kullanan brokratik Halk Frkasnn, devlet giderlerini karlamak
zere bavurduu gerek vergi kayna, (clz imalat kesimi ve iileri bir yana
braklrsa) byk lde kyllerin geliri olmasyd. (rn yaratmayanlardan
alman vergiler, onlara geen artktan transferdir). Ayan kalnts ya da eraf ise
savan kazanlmasn salam brokratlarla nce anlar grnecek; fakat
zamanla, balca retim arac sahibi bir snf olarak politik iktidarn kendinin
olduunu gsterecektir. Nitekim Osmanl Brokratlar geleneine bal kalan
Halk Frkas, batlama hareketine devrim ad altnda devam ederken, Merutiyet
brokrasisi karsndaki ayn kyl, esnaf, din adamlar ve ayann islamc
cephesini buldu. Terakkiperver Frka, Serbest Frka deneyleri budur. Bu
frkalarn belkemii olan ayan artklar ya da erafn, eer serbest seim
yaplabilseydi, iktidara gelecei muhakkakt. C.H. Frkas aznlk iktidar idi. Bu
sonucu gren ve gerek bamszln ekonomik bamszlk olduunu syleyen,
fakat yeterli yolu bulamayan milli mcadele kahraman Mustafa Kemal meyus ve
yalnz ld. Genellikle birbirlerine kar rakip ve devaml kuku iinde bulunan
brokratlar yalnz adamlardr." Nitekim Mustafa Kemal lrken kendisiyle en
kart durumda olan kimsenin vaktiyle en yakn alma arkada olduu
muhakkaktr (Osmanllarda da sk sk olduu gibi). C.H.P. hep byle kald.
Karsndaki gc grmemi deildi; ve bir deney denendi: ok lml bir toprak
reformu (1945). Sonu: D.P.'nin douu ve 1950 Mays'mda arplma.
Terakkiperver Frka, Serbest Frka ve D.P. ile atan, arln brokratlarn
temsil ettii C.H. Frkas aslnda balca retim gleri sahiplerinin karsna
kmtr. Osmanl brokratlarnda olduu gibi Cumhuriyet brokratlar da
retim arac sahipliinin gcn yeterince anlayamamt. Bu hal, yukarda
iaret ettiimiz birinci k (a)'a uymaktadr.
kinci Dnya Harbi bittiinde Trkiye'de byk toprak sahibi, zamanla birikmi
bir miktar sermayenin sahipleri (ki bunlar bankalarda toplanm mevduat da
kullanabilirlerdi) mevcut retim glerini daha arttrc ortam aryor ve bunu
salamak iin iktidara namzet oluyorlard. Bu hareketi temsil eden D.P.'nin
propaganda makinesi, brokratlarn halkla olan tarihi elikisine hitap edip
ondan sonra yararlanmasn bildi.
Ayrca savatan sonra Amerika tekelci kapitalizmi; Dnya devleti haline gelmi ve
kendi yaay artlarn ykk Avrupa'ya ve azgelimi lkelere dolar diplomasisi
ile kabul ettirmeye balamt. Tekelci kapitalizmin yaamas, basite kr
haddinin dmemesine baldr. Bu ktle halinde ve devaml retilen mallara
talebin eksilmemesine, gerekli ilkel madde kaynaklarm tam bir kontrol altnda
bulundurbilmesine baldr. Devaml talebi hem i ve hem de d piyasalardan

salamak gerekti. Fakat eksik talebi nleyen talebin, esas devaml art gsteren
silahlanma harcamalarna nce deinilmiti. Burada NATO'yu gryoruz.
Amerikan sermayesinin yaayabilmek iin, a) Yabanc sermaye hareketi, b)
Askeri birlikler (NATO) ve ikili anlamalar yoluyla emirleri olacaktr.
te Trkiye'deki dzen, retim ilikilerini deitirme yoluna gidilmediinden bu
emirlere akt120. Tanzimat'tan bu yana alman st bat kurumlar ve deerler
sistemi (ideolojisi) bu cinstendi. Nitekim, Lord Curzon'un Lozan'da smet nn'ye
syledii "siz paraya ihtiyacnz olunca, nasl olsa bize bavuracaksnz",
biimindeki szlerini sk sk tekrarlamasna ramen, 1950'den nce d kredileri
almaya balayan ve baz ikili anlamalar yapan ayn nn'nn C.H.P.'si
olmutur. II. Dnya Sava'ndan sonra mevcut bat st deerlerinin nem
kazand bir ortamda, harp iinde Anadolu'da birikmi bir miktar sermayenin ve
byk toprak sahiplerinin politik karlar da bu ynde idi. Bu hal brokratn,
balca retim arac sahiplerinin emrine girmesi halidir; yani ikinci k (b)a uyar.
Tekelci kapitalizmin egemen olduu bir dnyada onun koullar iinde D.P.
iktidarnn uzun sreli bir ans yoktu (imdi de A.P.'nin olmad gibi). D.P.'yi
iktidardan sanld gibi, aslnda C.H.P.'nin muhalefeti drmemitir. Balangc
C.H.P. iktidarnda atlan yolda gelien i retim glerine dayanarak ve onlarn
daha da gelimesi iin izlenen ve kanlmaz gzken politikadan olmutur. Fiilen
ise, brokratik batlama akmnn artlandrd, brokratlarn subay kanadnda
bir grup tarafndan drlmtr.
Ve 27 Mays'tan sonra, batnn emperyalist lkelerinde i ve d smrerek
varlan tarihi bir retim gleri seviyesinde ortaya km "refah devleti"
anayasalarnn bir benzeri yapld. Bu anayasann, tekelci uluslararas kapitalin
emirlerini ve Trkiye'de mevcut retim glerini kendine gre rasyonel
gelimesini engeller olduu kanaatindeyim. Bu kanaat kapitalist yoldan gelime
iindir. A.P. ve Ortann Solu'nda C.H.P. de imdilik ayn eyleri istemektedir.
Baknz neden: Aadaki C.H.P. iller toplants sonunda 2.Temmuz 1968
tarihinde Ulus Gazetesi'nde krmz ereve iinde yaymlanan Ortann Solu
tanmn okuyalm:
"Ortann Solu politikas ve bu politikann ncleri etrafnda smsk kenetlenmi
C.H.P. l bakanlar ve temsilcileri:
Tarmda, alan nfusunun yeter bykle ulam topraklar zerinde
yksek verim salayabildii, rnlerinin tam karlnn alnd, nemli yer alt
kaynaklarnn devlet eliyle iletildii, isizi olmayan, sanayilemi, hi bir
yurttan hastane kaplarnda srnmedii, en ok kazananla en az kazanann
yaants arasndaki byk farkn kaldrld ok kazanandan ok, az
kazanandan az vergi alnd, imkn eitlii iinde kabiliyetli btn ocuklarn
eitim grd, retmenlerine sayg duyulan, niversitelerinde ada bilimleri
renen ilerici, aydn genler yetitiren, laiklii ulusal btnln temeli sayan,
yurttalarnn en geni lde ynetime katld ve halkn ekonomide hakim g
haline geldii yeni toplum dzenini gerekletirmeyi Atatrkln Atatrk'e
layk olmann demokrasiye sreklilik ve daha ok gerekilik kazandrmann tek
yolu bilirler" Bu tanm, bir istisnas ile, sadece amalar sralamaktadr. Bu

120

Tanzimat ncesi Osmanl koullarnn sanayi devrimini idrak eden bat kapitalizmine ak olmas gibi.

amalar da anlamayacak hi bir parti liderinin bulunduunu da sanmyorum

Trkiye'de. Mesele, bunlarn ne gibi aralarla
gerekletirilebileceidir. Partilerin kiilii aralarnn niteliindedir. Yukardaki
tanmda tek ara, nemli yeralt kaynaklarnn devlet eliyle iletilmesidir. Sadece
burada mlkiyet meselesine giriliyor. Acaba neden sadece madenler iin bu
dnlyor? Yoksa C.H.P.'nin madenlerde zel bir deneyi mi var? Ne olacakt
Etibank' ya da T. Petrolleri Anonim Ortakl'm biraz daha gl klarsak?
Soralm:
1-Yabanc sermayeyi ne yapacaksnz? a) Montaj sanayiini tenkit ediyorsunuz,
Gney Amerika'da fiyaskosu ok nceden km montaj sanayiini Trkiye'de kim
balatt ve C.H.P.'nin alternatif sanayileme modeli nedir? Bugn medeniyet
yar, kimya sanayiindeki gelimelerle birlikte makinenin makinesini yapmay
gelitirme srecindeki srat yardr, b) Parti lideri 4-5 ay nce, solcularn
1953'de yabanc sermaye tartmalarnda nerede olduklarm soruyordu; fakat
temel bir sanayi kuruluu olan Ereli Demir-elik Kurumu hakknda (ki bunun
ne denli bir kurulu olduu o zaman belirtilmiti) ne dnyorlar? Ve bu
kuruluun al merasimine (1963), neden zel bir uakla gittiler? Lord Curzon'u
her halde o zamanda hatrlyorlard! Ereli Kurumu artk rnektir. Ve Karadeniz
Bakr Kompleksi Kuruluu'nda modeldir. Bugn Trkiye'de retim glerinin
gelimesi, tekelci uluslararas kapitalizmin kurallar ile snrlandrlmtr. Bu,
C.H.P.'nin sand gibi sadece madenler iin deil, ekonominin btn iin sz
konusudur. Geri halen yabanc sermaye ok byk gzkmektedir. Fakat bat
deerleriyle yamanm sistemimiz iin gelen miktar kanlmaz olandr ve
kanlmaz olduu iin de ekonominin gelime olanaklarm tayin edicidir.
Yabanc sermaye daha fazla gelmiyorsa, henz bu kadaryla Ortadou'da kilit bir
yerde bulunan Trkiye'de istediini yapabildii iindir.
2-Ara olarak saylacak bir Toprak Reformu Meselesi vardr. Toprak reformuna
C.H.P. eskiden beri taraftar, nk toprak sahiplerini C.H.P. brokrat,
karsnda bulduundan bu gc blmeyi dnyor. Acaba C.H.P. nasl bir
toprak reformu istiyor? nk Amerika da azgelimi lkelerde toprak reformu
ister. Amerika'nn amac udur: Tarmsal blgede reformla retim
artrlabilir ve bu da sanayi rnlerine talebi bytr, bu ise Amerika'nn
ihracatm artrr (montaj ya da dorudan). Amerika, Gney Amerika ve sair
yerlerde bunu tevik ediyor. Baknz toprak reformunun sanayileme ile nasl
birlikte ele alnmas gerekli. C.H.P. ne dnyor bu emperyalist oyun
karsnda?
3-Ara olarak rastgele sz edilen kooperatifilikle ne kastediliyor, benim
anladm C.H.P.'liler sat ve kredi kooperatiflerini kastediyorlar. retim
kooperatiflerinden hi sz edilmiyor. Gerek retim kooperatifleri kurulmaynca,
tccara giden kredilerin bir ksm kooperatiflere gitse ne olacak? Bu kk
burjuva yaratmak isteyen grtr. imdi de halk diye C.H.P.'nin anlad daha
ok bu tip insanlar toplumu mudur? Eer Anayasa sosyal adaleti olarak byle
yorumlanyorsa, C.H.P. emperyalist lkelerde geici olarak varldn
sylediimiz tamamlamay Trkiye'de yapmak istiyor saylr. Bu biimde bir
politika Trkiye'de, retim glerinin geliimini snrlayc, yani gelimeyi ksc
ve patlamalar tevik edici olur.

4-NATO,tekelci Amerikan kapitalizminin hem silahdr ve hem de harcamalar ile

talep yaratacak sistemi srdren bir kurulutur. NATO'da kalalm ve onu
Trkiye'nin ihtiyalarna gre dzeltelim ne demektir? NATO'yu dzeltmek
Amerikan tekelci kapitalizmini dzeltmek demektir bana gre. C.H.P. bunu mu
yapacak? Tekelci kapitalizm ve NATO iin Trkiye gibi lkeler, somut birer lke
birimi olarak ele alnamaz. Tekelci kapitalizmin kendi dnya seviyesinde dengesi
vardr. Ancak bu denge seviyesinde Trkiye 'yi bir ara olarak alrlar. Trkiye
ekonomisi ve sadece onu savunmas gerekli ordusu ile byk dengenin bir arac
olmaktan ktnda bamsz olur. Bu ise, Trkiye'de baka biimde bir retim
ilikileri kurmaya almakla salanabilir.
5-C.H.P.'nin yurt sorunlarn zmekte, szn ok ettii bir de metod anlay
vardr. Pragmatik metod. Bu ad, Anglosakson dnyasndan ithal edilmi, fakat
brokrat tutuma uyan bir biimde ele alnmaktadr. Ve yle denilmektedir: "Biz
yurdun ihtiyacnda olduu eyleri arayacaz ve gerekeni gerektiinde o zaman
yapacaz."
Aslnda burada mesele, pragmatik metodun tenkidi deil, brokratn kukulu,
denge arayan tutumudur. Yeri gerektiinde sosyalistleri ldreceksin,
sreceksin, gerektiinde uluslararas sosyalist kongrelere katlmak isteyeceksin
(ttihat ve Terakki'de olduu gibi); gerektiinde denge iin yukar kademelerdeki
baz brokratlara komnist partisi dahi kurduracaksn (1920); vs.
Bugn az gelimi lkelerin gelimi lkelerle ilikileri ve meseleleri zerinde
olduka aydnlk bir durum olduu halde, devrimci denilen C.H.P.'nin devrimci
bir teorisi olmadan bunlar zmek iin pragmatik metodu esas almakla nereye
varlabilir? Trkiye'de kara cahilin mutlak miktar artarken, hl evlerde yakt
olarak %20 civarnda tezek kullanlrken, hl karasaban miktar artarken (2.
Be Yllk Plan) pragmatik metodla nereye gideceksiniz? Batlama adna nereye
geldik?
Bu somlara devam edebiliriz. Ben dikkati esas meseleye ekmek istiyorum.
C.H.P. lideri sk sk "biz balangtan beri ortann solunda idik", "sosyalist deiliz
ve olmayacaz" ve "bizim asl rakibimiz T..P.'dir" demektedir. Ve asl arln,
eskiden olduu gibi, batc- laikler ile doucu-islamclar arasndaki aldatc
atmasna koymaktadr. Bu biim bir atmann iine girmekte ve iin garibi
bu atmay rejim meselesi (?) saymaktadrlar! Bunlarn tek anlam var: C.H.P.
lideri, Cumhuriyet'in bandan beri olduu gibi, retim ilikilerinde, yani
mlkiyetin dalm ve elde edilen rnn bllmesinde esasl bir deiikliin
aralarn dnmemektedir. Kendi deyimleri ile C.H.P. ilk gnden beri ortann
soludadr. Trkiye'nin kurtuluu iin retim ilikilerinde esasl deiiklik
dnlmedii iin mcadele, laikler ve islamclarn yzeydeki Trkiye'yi blc
mcadelesine dnyor. Bu mcadele emperyalizmin tam istediidir. Trkiye'yi
da kar bamsz klacak bir temel deiikliin tutarl aralar C.H.P.'den imdi
beklenemez. Msaade ediniz de partinin sayn lideri, kendisi iin, gemiiyle
tutarl kalsn. Yani deimediini, gemite ne idiyse o kalarak noktay koysun.
te bu son C.H.P. kurultay, bu deimemenin mhrlenip tarihe kaldrlaca
kurultay121 olacaktr:
C.H.P. sosyalist olmayacaktr. Her ey bunu gsteriyor gen C.H.P.'liler!
121

Nitekim yle oldu. Yaznn asl sz konusu Kurultaydan nce yazlmt.

Bu C.H.P. iktidara gelebilir mi? A.P. emperyalizm artlar iinde politika yapt
iin eninde sonunda decektir. Fakat bundan asl yararlanan C.H.P. olursa, bu
byk lde Trkiye solcularnn yetersizliinden olacaktr.
Yalnz brokrat grupta halen son derece nemli bir gelime gryoruz. Osmanl
ve Cumhuriyet brokrat, elde ettii art daha ok yoaltm (tketim)
servetlerine tahsis ederdi. lerinden pek az retim arac sahibi olmaya, onlarda
yatrm yapmaya giderdi.
Oysa I960'dan sonra brokrat grubun subay kesimini, bambaka bir gelime
iinde smf olmaya ynelmi buluyoruz. Yukarda iaret edilen drdnc k (d)'a
uyan bir ynelitir bu. Yani brokratlarn bu kesimi retim aralarnda yatrmda
bulunmaktadrlar. Bylece retim aralarna sahip olarak devaml ve garantili bir
artk rn elde etme yolu alm bulunuyor. Bu, brokratlar iin yeni bir
gelimedir. Ksaca, tam brokrat bir grubun ncl ile btn subaylar1 "Ordu
Yardmlama Kurumu" yoluyla kapitalist bir snf haline dntrlyorlar. Sz
konusu kurum, yatrlabilir fonlar yldan yla sratle byrken Trkiye'nin en
byk firmas haline gelmektedir. Kurum yneticilerinin ellerinde gittike artan
fonlar yatrrken talep aratrmalar ve kr-zarar hesap ilemleri iinde kr
maksimizasyonuna giden yollar aramalar normaldir. Kurum kr peinde
koarken Trkiye'de ok krl olarak kabul edilen montaj sanayii kesimine el
atm bulunuyor, (kamyon, otomobil, vs). Montaj sanayiinin Trkiye toplumuna
sosyal maliyetinin yksek olduu bir gerek ise bu sanayinin yabanc sermaye ile
ortakl aslnda da ball daha da nemli bir gerektir. "thal ikamesi" ad
altnda giriilen bu yol, dorudan ithalata oranla kr ad altnda daha byk bir
artk rn massedebilme yoludur. Oysa, Mustafa Kemal, gerek bamszln
ekonomik
bamszlk
olduunu
sylemi;
fakat
bunun
artlarn
gerekletirememi; yabanc sermaye ile olan elikiyi grm ve yabanc
sermayeyi kovmutu. Ordu Yardmlama Kurumu ise da bal krl sanayi
kurulularna giderken yabanc sermaye ile ibirliine giriyor. Ayrca, Kurum
halen bir bankay kurmak zere hazrlklarn tamamlam bulunuyor. Kuruma
mecburen ortak yaplan subaylar, bu noktay oturup dnmeli ve
deerlendirmelidirler122.
Denilebilir ki, bu Kurum ilerde btn rnlerini yerli olarak imal edecektir. Bir
defa bu imkanszdr; ikinci olarak bu olsa bile, i Demokratlarn mehur
esprisine gelir; yani "alan da Trk, satan da Trk". Peki bu yoldan salanan
krlarn kayna ne olacak ve bu Kurumun dier bir kapitalistten fark ne
olacak? Devrimciliin yolu, her halde subaylar kapitalist yapmakla almaz.
zetlersek bu giriim, btn subaylar kapitalist yapma giriimidir. Subaylar bu
noktada oturup dnmelidirler. Burada nemli bir noktaya daha deineceim,
Trkiye'de baz kesimler, yabanclarn baka gzlerle baktklar Osmanl
toplumunda, batdakinden farkl bir eit "Osmanl Feodalitesi" bulmalarna da
dayanarak bugn feodalitenin hl bir derecede yaadn iddia ederler. Oysa,
yabanclarn sz konusu ettii feodal dedikleri unsurlarn nemli olan tmarl
sipahiler ya da yneticilerdir (Osmanl brokratlar). Eer bunlarn bir kalnts
aranacaksa, kalnty bunlarla ortak yanlan daha ok olan bugnn Cumhuriyet

Trkiye'nin bamszln isteyen ve kendilerine devrimci diyen kimseler Abdlhamit piyesini protesto etmeden
nce bu deerlendirmeyi yapmallar.
122

brokratlar arasnda bulabiliriz. Oysa, ne tmarl sipahisi ne de dier yneticiler

feodaldi ne de bugnk brokrat feodaldir.
Subaylan sratle kapitalist snf haline getirme hareketi zamanla i ve d
kapitalistlerle atsa dahi yine de kapitalist smf bir hareket olarak kalacak ya
da geliecektir.
Ancak, bugn brokrat gruba dahil gzken bir ksm subaylar da kapsayan
aydnlar, beinci k(e)'a uyan bir zdelik ya da balant iinde olurlarsa, ksaca
tabandaki halk kitleleri ile kendilerini ayn safta grrlerse yukardaki dier drt
k (a,b,c,d) 'taki brokratlardan olmaktan kacaklardr. nemli olan da budur.
Emekiler aleyhine, konformist imtiyazl brokratlann bir ksmnda eitli kamu
kurulularnda buluyoruz. Bunlarn halktan kopuk olarak kurduklar kamplar,
dinlenme evleri, lojmanlar ile birlikte gryoruz. Ve bu eilim gittike
artmaktadr. Peki, bu deirmenin suyu hangi arktan gelmektedir? Bunu sormak
gerekir.
Brokrat imtiyazl ynetici elemanlar, sendikalarda hatta parti gibi kurulular
iinde de bulabiliriz. Ve bunlarn tabanla birlikte hareket edebileceini
dnmek gtr.
Genel gzken kural, ekonomik gcn politik gce dnmdr. Bunun tersi
de olamaz deildi. te imdi Trkiye'de olan budur. Tarih rma sanki geriye
akmt. Fakat bu geri akan rmak kaynan ykam ve imdi ak, duru olarak
ileri akyor sanyorum.
Tarihi Trkiye brokrasisinin nemli kesiminin snfa dntrlmesi, politikmiliter bir gcn ekonomik gce dnmesi demektir. Ve bu yoldan ykanan
dirilen tarih, artk daha belirgin akacaktr... nk: a) Tarihi eski batc-laik
brokrasi grubu artk doucu-islamc geni halk cephesinin karsna gerek
yz ile, snfsal yz ile kacak; yani giderek kavga batc-laikler ile doucuislamclar arasnda olmaktan kacaktr, b) Emperyalizmin bugnk aamasnda
Trkiye'de retim aralar sahibi snflar yine giderek dar ile daha fazla
ibirliine mahkum olacaklardr, c) Bugne dein doucu- islamc akm
kullanan ayan artklar ve eraf uluslararas seviyede yerini aldka, yine giderek,
bu akmn taban ile kart olduklar aka su yzne kacaktr, d) Tarm
kesimi ile sanayi kesimi arasnda sanayi kesimi lehine olan verimlilik fark (ki bu
sanayileme iin sebeptir) ehirleri kazanl klacaktr. Fakat tarihi sorumluluu
byk montaj sanayiine dayanan bir sanayileme modeli ileyemez olunca, yani
kmaza girince, kysel blgelerle ehirler arasnda kapitalistlerin istedikleri
tamamlama yrmeyecektir. Ve smr boyunduuruna yurt lsnde bir
direnme olacaktr.
amzda sermaye klna girmi insann insan smrmesi ilikileri, giike
daha faza uusiararas nieiik kazand gibi, snf mcadeleleri de uluslararas
mcadeleler olmaktadr. te bunun iindir ki, Trkiye gibi tekil azgelimi
lkelerin meru bamszlk kavgas milli niteliktedir.
yle ise u ana kadar getirdiimiz analize gre, meru bamszlk kavgasnn
stratejisi de ana hatlaryle bellidir. Yani, bamszlk iin ekonomik yapy
deitirmek zere ie ve da kar kimlerin ayn safta yer alabilecei ve meru
savunmann uzun sreci iinde bu safa kimlerin sonradan katlabilir ve kimlerin

uzaklaabilir, hatta ihanet edebilir olduunu ana hatlaryla anlamak g deildir

artk!

DZENN YABANCILAMASI HAKKINDA

29 Temmuz ve 5 Austos 1969 tarihlerinde ANT Dergilerinde yaynlanan
eletirilere cevap yazs
Yaynladmz son kitapta kendi gcmzce gzetilen ama, henz renmek
anda olan sol iin ne yaplmaly gstermek, bundan da ne yaplmalya, doru
ynelen bir adm atmakt; ya da ne yaplmalya varacak ipular vermekti. Yoksa,
ne yapmaly btnyle vermek, daha fazla bir almay gerektirir. Ve bu iin,
Trkiye'deki tartma ve eylemlerle daha ok kollektif bir aba ile belirleneceini
kabul ediyorum. Yalnz, devrimciler bu ana kadar devrimin niteliini ana
hatlaryla bilmeliydiler. Bunun iin de kimlerin dost, kimlerin kar olacan
doru olarak hesaplamaya girmeliydiler. Bu arada Osmanl ve Cumhuriyet
brokratlarm tarihi olarak yeterince anlamal, toplum yapsnda yerine doru
oturtmaya almalydlar. Bunlarn ana izgilerinin, ekonomik statlerinin,
ideolojilerinin nasl gelitiini ve gelime iinde urad deiiklikleri ortaya
koymalydlar. Bunlar kendi llerimiz iinde yapmaya alrken, konuya
statik bir adan bakmak esasen olamazd. Ve buna gre karmak, hiyerarik
brokratik kliin hi deimeyeceini ben hi bir zaman sylemedim. Bunlardan
bir grubun imdiye kadar tarihimiz ierisinde ters anlalm ilericilik{\)
izgisinin de dna kabileceini kabul ediyordum. Ve bunlarn emekilerle,
fakir halk snflaryla tamamlaan bir birlik iinde olabileceklerine de iaret
etmitim. Fakat, bu i, bana ancak tarihi brokratik mekanizmann dna
karak mmkn gzkmektedir. Yoksa ona bal, onun erevesi iinde kalarak
deil: Bilindii gibi, devrim, "brokratik ve askeri mekanizmann el deitirmesi"
deildir. Bunu devrim sanmak, oportnizmdir. Ezberciler, eksik ematikler, bu
noktaya ok dikkat etmelidir, bana gre. zellikle bizim Osmanl'dan beri gelen
brokratik mekanizmamz, baka lkeler brokrasisine gre ok daha kkl ve
nemli gzkyor. Ona girmek ve onunla olmak, onun tarihi arlnn,
bugnn dnya ve yurt koullan iindeki asl gelime yoluyla ortaya kan
arlnn mihrakna girmek olana fazladr. Bu arada, bizim brokrasimize,
zellikle dikkati ekmek istedim. Sanyorum, bu da bir lde yerine geldi.
Kitap hakknda yaplan eletiriler gruba ayrlabilir.
Bunlardan birincisi, okumadan ya da anlamadan eletirenler. Bunu geiyoruz.
kinci grup, kitabn aynasndan kendilerini ba aa gren gayriciddi ve
metodsuz olanlann grubudur. (Varlk ve Pen Club'n baz yeleri gibi...) Elbette
onlara da cevap vermee demez, onlara cevap, kendileri, daha dorusu
beyanlardr.
nc grup ise, ciddi gzkenlerdir. Bunlara kitabn yeni basksnda nsze
yaplacak geni bir katk ile cevap verilecektir. Ve ayn yerde baz noktalara daha
ok aklk getirmeye allacaktr.
Dr. Yaln Kk'e gelince... Kitapla ve sonra kan yazlarmla ilgilendii ve ilk
yaklam olarak ciddi gzken bir eletiri yapp yaynlanmak zere ANT'a
gnderdii iin, nce teekkr ederim. phesiz bana baz hususlar zet olarak
aklamaya da frsat verdii iin aynca memnunum. Fakat, bir analiz nitelii
tamayan, ne istedii pek de belirli olmayan eletirisinin gelitirilmesi ve bu
konuda almaya devam etmesi yararl olacaktr.

Dr. Kk'n eletirisi, anlayabildiim kadaryla iki blmden ibaret. Birinci

blmde, sanldnn aksine, kitabn Trkiye'deki son olaylar aklayamadna,
bu hususta baarsz olduuna gayet kategorik ifadelerle deinilmekte, ortaya
konmu baz meseleler, metine, kelimelere ramen bilmem neden,
abartlmaktadr. (Snf meselesi ihrac gibi...)
kinci diyeceimiz blmde, benim yanlmamn sembolik dedikleri kayna
verilmektedir.
Benim cevabm da bu iki blme olacak. Dr. Kk'n aksi ynde hareket
edeceim ve nce "yanlma sebebi" dedikleri tarihi nokta zerinde duracam.
Bunlar cevaplandrldktan sonra, ikinci blmde bizim analizimizle ortaya kan
erevenin bugnk olaylara uyup uymad meselesini cevaplandracam.
BRNC BLM
Dr. Kk'n meseleyi ele al biimine ve anlamakta glk ektiim metoduna
dikkati ekmek zere hemen baz sorular soracam:
a) Kendilerinin sembolik dedii, tarihi yanlma sebebi olan husus (ki bunlar
eksik ya da yanltr), analizimizin asl dorultusuna, tarihi sre iinde nasl bir
etki yapard? b) Bunlar doru olsayd dahi, bunlarn yannda, bir olay ya da
kurumu belirleyici baka unsurlar var myd? Bir olay belirleyen eitli
etkenlerden sadece bir iki iareti ele alp dierlerini grmemek, ya da soyutlamak
iin dierlerinin nemsiz olduunu gstermek gerekmez mi? c) Ayrca, Dr.
Kk'n yapt gibi, bir mantki sonu karmak iin yetersiz unsurlardan
hareketle, teferruatn zerine fazla basarak (bize sbjektif gibi gzkmese bile)
ulalmas mmkn olmayan yerlere varlmaz myd? d) Diyalektik, bir lkede,
zigzaglan ile dorusal ve mekanik bir eilim mi gsterir? yoksa sebeplerin
yaratt sonularn da sonra sebep olarak katld kmlatif ve karmak bir
eilim gsterebilir mi? Ve devrim iin belirecek zayf halka, nasl ortaya kar? Dr.
Kk bu hususta hem Trkiye hem de Vietnam olaylarnda sonularn sebep
olarak etkilerini dikkate almaz bir tutumda gzkmyor mu?
Nasl bir metod anlaydr ki "Kkmer sanayici kapitalistleri, batda
domalarndan daha nce, Osmanllar'da aryor?" aslnda bu szler dahi, Dr.
Kk'n kapitalist gelime srecini nasl anlad konusunda bizi tereddde
dryor. Eletirel sre kavram zaman zaman yok gzkyor. Bu ve dier
hususlar ortaya koymak zere nce yanlmamz iin gsterilen sz konusu tarihi
sebeplere el atalm.
1. Dr. Kk bu blme yle giriyor:
"Kkmer'in modeli nerede yanlmaya balyor. Bu iin izdii gelimeyi
hatrlamak gerekir. Yalnz tekrar gerekli deil, hi olmazsa dorularn tekrar.
uras hemen sylenmelidir ki, Kkmer'in almasnda birok doru var.
Bunlarn bazs ilk kez syleniyor, bazs daha ak, daha belirli. Fakat
sylenmeyen ve eksik sylenen bir-iki nokta yanlmann kaynan gstermeye
yetecektir."
"Kanuni Kanunnamesi'nin zerinde durulmam olmas, noktalarn ilki. 16.
Asr'da kyl topraa balanyor bu kararname ile. Bu asrda -ikinci el
kaynaklardan renildii kadar- biliniyor, fakat ikayet defterlerinin incelenmesi
tamamlayc bilgiler verebilir. Anadolu'nun eitli yerlerinden bakente angarya

ile ilgili ikayetlerin gelmeye balad grlyor. Bu iki bilgi pek yeterli
olmamakla birlikte, klasik feodalitenin zelliklerine ilk adm saylabilir. Veya hi
olmazsa, smr orannn arttnn iaretidir. Bu da anlalr bir eydir. nk,
artk bir ganimet olma zelliini yitirmi durumdadr.'" Burada Yaln Kk'n
ilk ii, u olmalyd: Kkmer unlar doru olarak sylyor, demeli ve
eletirilen, doru bulunmayan hususlarn dorulardan nasl ayrldn, nasl
eliik ifadeler olduunu ortaya koymalyd. nk, yanllarla analizin
btnlnn bozulup bozulmad ve belkemiinin krlp krlmad ancak
btn iinde arlna, nemine gre belli olurdu. Kald ki, sylenenler hem
eksik, hem yanl.
nemsiz yanllar:
a) Kanuni Kanunnamesi nedir? Sleyman Kanunnamesi mi? Bu da Kanuni
zamannda deil, kinci Beyazt zamannda toplanmtr (Halil nalck), b) ikayet
defterleri, Yaln Kk'n syledii tarihte yoktur. Ancak 17. yzyl ikinci
yarsnda balar (H. Sahilliolu). Reayann ikayetleri mhimme defterlerinden,
adaletnamelerden anlalabilir. Gelelim esas meseleye:
Demek ki, Dr. Kk'n yazdklarn yanl anlamadysam,
a) Kyllerin topraa balanma gayretleri, b) Angarya ile ilgili ikayetlerin varl,
klasik feodalitenin zelliklerine ilk admdr.
c) Ganimet bir kaynak olma zelliini yitirmi olduundan smrme oran
artm. Hemen soralm, peki ne olmu da ganimet bir kaynak olmaktan km
acaba? Ganimetin kaynak olmaktan kma aamasnda tamamen biimlenmi
olan Osmanl retim ilikilerinin bunda etkisi nedir? Smr orannn art ile
ganimetlerin azal, hatt eksi olmas arasnda, Dr. Kk'n syledii gibi tek
yanl deil de, karlkl iliki yok mudur? Sonular da sebep olabildii zere,
aralarnda karlkl ballk vardr. Bu sre, esas retim ilikileri erevesi
iinde, yani ona bal olarak ilememi midir? Bize gre ilemitir.
Osmanl retim ilikilerinin merkeziyeti nitelii, birikime kar bir srece yol
aan balca zelliktir. Bu merkeziyeti sistem, blnmeye, feodal retim
ilikilerine gemeye de ayrca engeldir. Merkeziyeti hizmet hiyerarisi, feodalite
kavramyla esasen barmaz. Batda eitli aamalar gzken feodalite iinde
kapitalist ilikiler doduktan sonra, feodalitenin dnmeye balamasyla ancak
kapitalist merkantilist aamada merkeziyeti teokratik milli krallklar kurulur.
Oysa, Osmanl merkezi otokrasisi byle bir gelimeyle kurulmamtr. Ve milli
nitelik kazanmamtr. Osmanl mlkiyet dzeni, merkeziyeti olarak kurulmu
(istila edilen bir ok yerde mevcut feodal ilikiler er ya da ge tasfiye edilerek),
islami ideoloji ile birlikte "toprak ve reaya padiahndr" dsturu altnda esasta
merkeziyeti kalmtr. Reaya dnda kalanlar (H. nalck'a gre snf), askeri
hizmet erbabdr. Feodal senyrlk ve manoryal sistem, Osmanl'da
kurulmamtr. Feodal retim ilikileri, byk lde, blnm ve esas olarak
kapal para ekonomisinin ok nemsiz olduu ekonomik niteler iinde
ilemitir. ster kiliseye mensup, ister laik olsunlar, senyrler ve krallar
arasmda/ze/verme ve vasallk balantlar bulunmakla beraber, krallk bu
dzenin kendisine hizmet edilen merkezi haline gelmemitir. Feodal dzende
gelien retim ilikilerinin, byk lde Osmanl merkezi sisteminde
gremediimiz u zellikleri vardr: a) Feodal retim ilikileri, esas olarak feodal

senyrn topra iinde iler biimde gelimi ve veraset nem kazanmtr. Ve

senyrlerle krallar arasnda kuvvet dengesi ar basar. Mevcut
zayf hiyerari, nemli bir ekonomik bamllk anlamn tamaz. Vasallk
kurumu, ok tarafl olup, blnmlk iinde karmak bir dengeyi gsterir, b)
Senyrn topra zerinde artk rn alabilmekte karar alma gc, feodal
hukuk iinde dzenlenmitir. Ceza verme, kararlar genel olarak uygulama
yetkisi de senyre aittir. nemli senyrlerin idam sehpas meydanda durur ve
egemenlik iaretidir bu. c) Feodal blnmlk iinden, egemen snflar
meclisleri ve parlamentolar belirip geliebilecektir. Zamanla bu meclislere
burjuvalar da girecektir.
Osmanlda:
a) Merkezi sistem kurulutan itibaren gelimitir, b) Padiah ile Beylerbeyi,
Sancakbeyi, zaim, timarl sipahi arasnda bir kuvvet dengesi deil, mutlak bir
hizmete dayanan hiyerari vardr. Bunlar kapuya (saraya) baldr. Toprak ve
reaya padiahndr. Ara yerde brokratlar vardr. Merkeziyetilie kar
sivrilmeler, sistem gerei ezilecektir. Bylece feodal ilikilere kap devaml kapal
tutulmaya allacaktr, c) Osmanl'da ceza sistemi merkezilemitir. eriat
uygulaycs kadlar, ynetici dier brokrasiden bamszdr. Beylerbeyi,
Sancakbeyi gibiler, alman kararlarn, cezalarn ancak uygulaycsdrlar. Bu
hukuk ve ceza sistemi, islamiyet iinde kalplarn bulmutur. Merkeziyeti
ilikiler ile mmetilik, cemaatilik birlikte olumutur, d) Feodal blnmlkle
birlikte, giderek gelien hakim snflar meclisleri, ehirlerde belediye kurulular,
krallk merkezlerinde ve dier blgelerde parlamentolar ortaya kmtr. Hatt,
daha sonra parlamentolarn, mutlak krallklarn ortaya kmasnda dahi gelitii,
mutlak krallarla devaml tartma merkezleri olduklar grlmtr. Oysa
Osmanl'da islamiyetin balangcndaki "ura" kurumu ilememi, merkezi ve
blge divanlar brokratik hizmet hiyerarisi iinde demokratik ve snf nitelii
bulunmayan kurululardr. Belli tarihten sonra padiah divandan perde arkasna
da ekilmitir, e) Merkezi sistem, feodal gelimelere yol amamak iin istila edilen
yerlerde mevcut feodal hizmet eklindeki angarya kurumunu kaldrmtr. Bu
hizmeti belli miktarda paraya evirerek merkezi sistem gelitirilmitir. Bu
hususta, Halil nalck'm deerli almas rn olan Adaletnamelerinde gayet
ak izahat vardr. Sadece bir istisna udur: Kbrs'n fethinden sonra oradaki
devlete ait ekerhane ve tarlalarda reaya iin bir gnlk angarya kabul edilmitir.
Dierleri paraya evrilmitir. Ayrca, reaya'nin tmarl sipahiye ambar yapmasna
(ev deil) da deinilebilir. Reayann vergi borcu olarak r ambara ya da en
fazla bir gn mesafedeki pazara arabalaryla gtrme zorunluu, tarm
ekonomisinde bir angarya olarak kabul edilemezdi.
16. ve 17. Yzyl incelemi balca tarihiler,( bu arada mer Ltf Barkan, Fuat
Kprl, Halil nalck, Osman Turan gibi) Osmanlda feodal bir dzen
bulmamlardr. Topraa balama gayretleri sadece 16. Yzyl banda toplanm
kanunla deil, ondan nce de vard ve sonra da devam etmitir. Fakat feodal
senyrlk ve manoryal sistem Osmanl'da kurulmamtr. Topraa balama
gayretleri, bir unsurdur. Fakat prensip olarak Osmanl'da angarya yoktur. Sz
edilen dnemde ve eskiden beri Ortadou'da para ekonomisi, feodaliteye gre
nemli bir derecededir. Bu dnemde basit meta retimi ve ayrca manfaktr
benzeri messeseler Osmanl'da kurulmutur. Osman Turan (slam
Ansiklopedisi, kta Blm'nde), Osmanl tmar sisteminin nereden gelitiini

aklarken, bu sistemi Seluklular zamanndaki iktadan feodal eilimlere

msaade etmeme bakmndan ayrr. Hatta Anadolu Seluklularnda da iktalarn
feodal sisteme engel olucu biimde verildiini iddia eder.
Esas dzenden, ikayetlerde grdmz gibi, bid'atlar ortaya kmasnn
sebepleri doru olarak anlalmaldr. Burada Dr. Kk'ten szn ettii
smr orannn neden arttn tek tarafl olmadan aklamasn isterken,
smrenlerin kimler olduuna dikkat etmesini de isteyeceiz. Bunlar merkezi
sistemin
brokratlar,
kullardr.
Mltezimlerdir,
eminlerdir,
mukata,
sahipleridir, beylerbeyidir, sancakbeyidir, zaimlerdir, sipahilerdir, hatt
kadlardr, vs. Bunlarn elkoyduu artk rnn nereye, gittiini biz aklamaya
altk. 17. Yzyl sonunda ortaya kan derebeyleri, ya da ayan, ya da aalar,
esas itibariyle feodal zellikleri btnyle gsteremeyecektir. Bunlar kapitalist
ilikilere
gireceklerdir. Kalk ki ele alman dnemde smrc brokratlarn Kanunu
Osmani dna kan bid'atleri olduka merkez, adaletna- melerle bunlar iddetle
menetmi, cezalandrmtr. Zaten bu cezalandrma da, sistemin iinde
mevcuttur. Fakat esas hatlaryla bu merkeziyeti dzen blnm nitelii olan
feodaliteden baka bir retim ilikisini, baka bir retim biimini temsil eder.
2. Dr. Kk, yanlmamzn ikinci kayna olarak da yle diyor:
Patrona syan baka bir adan nemli. Bunun Lale Devri ile ilgili yan daha az
nemli.
Grnte neden'dir. Asl neden, uzun sren ekonomik bunalmdr. zellikle
ran 'la ticarette ithalat fazlas sonucundaki depresyon, stanbul esnaf ve
zanaatkrlarn sarsmtr. Bunun neticesi olarak ortaya kan, devlete ksa bir
sre iin de olsa, el koyan hareketin anlam, bir yandan btnyle ekonomik
nedenli bir olay olmasndan, dier yandan esnaf ve zanaatkarlarn devlete el
koyacak kadar gl olduunu gstermesinden ileri gelmektedir.
Garip eyler dorusu!.. Biz diyoruz ki,
a)Daha 18. Yzyl bandan beri giriilmi devletilik hareketleri var.
b)Esnaf yenierilemi, yenieri esnaflam; o kadar ki hem 17. blkl orta'dan
olacaksn, hem de Patrona'l olarak, hamam tella olacaksn,
c)stanbul'da 90 bin kadar olduu sylenen hattat mevcut (matbaa bu srada
geldi).
d)Fiyatlar devaml ykselmekte.
e)Halkn dnda brokrasi padiah ile birlikte byk lks ve merasim iinde bir
eit barok slpla yaamakta.
f)Patrona Halil syan'ndan ok nce uzun sren ve isyana kadar devam eden
ran Sava vardr. Bu savalar Osmanllar iin ykc olmutur. Esasen harpler,
dier koullarda uygun ise, bir bakaldrma, bir ihtilal iin, zincirin halkalarn
zayflatc ok nemli etken olmaktadr.
Bu koullar altnda ran'la olan ithalat ve ihracatta ithalat fazlas
olsa bile, bunun nemi nedir? Ekonominin iyi durumda olduunu syleyen kim?
Kim yapm bu fazla ithalat? thal fazlas yeni bir olay deil ki Osmanllar iin.

Dr. Kk'n asl hatas u noktalardan ileri gelmektedir: Esnaf, yenieri, tekke
birliini ihmal etmek ve tarihi sre iinde Lale Devri'nin bu birliin karlaryla
ters dn grmemektir. Yenieri, stanbul nfusu iinde ayrca nemli bir
yer tutmaktadr. Dier blgelere gre, sz konusu birlik, bir ara da stanbul'da
etkili olmaktadr. Bunlar iinde "ran'dan ithal fazlas asl nemli olaydr.
Kkmer bunu unutmu" denilmesini deerlendiremiyorum. Yoksa, kk
hacimli kitapta ortaya konmak istenen belkemii zerinde unutulmu, ihmal
edilmi sryle tali etken elbette vardr. Dr. Kk'n ithal fazlasna birinci
derecede nem veriini ne ile aklayacan dorusu merak ederim.
3. Yanlmamzn nc sebebi de yle aklanyor:
"nc nokta, 19. Asrdaki mehur Trk-ngiliz ticaret anlamasndan be-on
yl nce ortaya km Kel Mehmed Olay'dr. Sadece Aydn evrelerini etkisi
altna alan ve karacahil bilisi tarafndan ynetilen bu "Halk" hareketinde ileri
srlen istekler arasnda serbest ticaretin yeralmas olduka dndrcdr."
Dr. Kk, nce ileri srlen istekleri deerlendirmeli ve onlar iinde ngiliz
seyyahnn szn ettii serbest ticaret isteini yerine koymalyd. Yoksa
koullarndan cmbzla kopartlm szckleri ortaya atmamalyd. Tutum ve
metod yukarda ortaya konan iki yanlma iddias ile ayndr burada. yleyse ben,
kendilerine hayr diyemeyecei u sorular soraym: a) Sultan kinci Mahmut bu
dnemde tepe noktasna gelmi derebeyi ya da ayan'la birlik deil midir? Hele bu
blgenin Karaosmanoullar ile? b) SimaviTerden Brklce Mustafa sarp dalarla
evrili verimli ovalarn yer ald bu blgede egemen olmad m? c) Aydn'da
suhte'ler ayaklanmad m? d) Aydn, Celali'lerde nemli olmad m? e) Atal
Mehmet, 17. Yzyl balarnda brokrasiye kar halk korumay art koan ve
and ien ve halkla beraber vuruan Birgi'li Cennetolu'nun etkisinde kalmad
m? f) Yenierilerin ortadan kaldrlmasyla
birlikte bektailiin yasaklanmas zerine baz Bektai eyhleri Atalnn yanma
gelmedi mi? Hatta mevlevi eyhleri dahi bu ie karmadlar m? g) Padiahn
gavurlap setre pantolon, iskarpin giymesi bu hareketle protesto edilmedi mi? h)
Bu hareket eriatn uygulanmasn istemiyor muydu? Mehmet byle yapmad m?
i) Bu harekette Ata'l Mehmet'e mavir olarak din adamlar yannda eitli snf
ve zmrelerden nemli kimseler katlmad m? k) Yine bu hareketten nce, Mora
syan ve Rus harbi byk masraflar da dourunca, halk zerine ilave salmalar,
vergiler konmad m? 1) Btn bunlar iinde esas bakaldrma brokrasiye kar
deil miydi, ksaca devlete kar deil miydi? Mltezimler, voyvodalara, zabitlere
kar deil miydi? Bunlarn halktan toplad gayri adil vergilere kar deil
miydi? Mehmet'in eriat uygulayarak devlet adna toplad vergilerin miktar
memurlarn toplad vergilerin onda biri kadar deil miydi? Bu arada devlet
kuvvetinin egemenliini Senedi ttifak'la tescil edilen bir biimde padiahla
blen mtegallibe ayana da kar deil miydi? Btn ekonomik toplumsal
tkanklklar, tekkeler, tagallp, bid'at da olsa halka kar devlet adna yaplmyor
muydu? Bu ortamda tarm ile esnaf arasnda bir tamamlamanm glenecei
normal deil miydi? Bu arada serbest ticaretin (hangi ticaretin?) de talebi neyi
gsterebilir ki? Yukarki sorulara hayr diyemeyecekse, ki diyemiyecektir, o
takdirde Yaln Kk ne istemektedir? Ata'l bir yanamadr, aasnn kzna
aktr, isteyince byk hakaret grr. Bu da iin psikolojik yan. Avrupa'da
imparatorluun kuzeybat kesimini emri altna alan babasnn brokratlarca
ldrlmesinin intikamn almak isteyen, bir ara vezir de yaplan Pasbanolu

Osman Paa vardr. O, Mehmet'ten daha nce, lene kadar Vidin merkez olmak
zere hkm srd. Etrafna toplad adamlarla, bayra, ar vergilere, bu
arada ayana kar da at. Bu gibi olaylarda esas hedef, devlet, ya da onun somut
temsilcisi, brokrasidir.
aatay Uluay, Ata'l Mehmet meselesini yerine iyi koymutur. Meselenin
btn iinde ngiliz'in szn ettii serbest ticaret yerine konulabilir. Asl
mesele, smrc olarak brokrasinin
gzkmesi... Mtegallibe ayann da bu ie ortak oluudur. Ayan'a kar olmak,
ikinci derecede gzkmektedir.
byle olunca, bize kar reddiye diye ne srlen hususlar, son derece nemli
olarak ele alnp koullarndan syrlnca "red" niteliini kaybeder. Tekrar edelim
ki, Dr. Kk, yukarki red sebebini, nce tarihi eilimde yerine koymal,
sonra ele alnan ada nemini aratrma ile tesbit etmelidir. Bu yaplmadnda
iin ciddiyeti kayboluyor, kansndaym.
II
Tekrar edelim. Dr. Kk:
a) Sylemediimiz eyleri bize ok rahatlkla syletmektedir, b) Sylediklerimizi
ise bakalarnn da yapt gibi, sylenmemi kabul edip sonu karmaya
almaktadr, c) nemsiz noktalarn, teferruatn zerine ok basmaktadr, d)
Ayrca metod anlaynda anlama mmkn gzkmemektedir.
Geen sayda, bizim analizimize kar ortaya att engeli, tarihi gerek ve
metod bakmndan yerine koyduktan sonra imdi Dr. Kk'n sylediklerinin
bir ksmn cevaplandrmaa devam edelim. Dr. Kk diyor ki:
"Bu sembolik hatrlatmalar ne anlama gelmektedir? Bu soru tekrar
Kkmer'in modeline dnmeyi gerektirir. Kkmer'in tablosunda smrc
ve dolaysyla devlete hakim olabilecek yapda iki g var: Kapitalistler ve
feodaller. Kapitalistler yoksa-Kkmer, sanayici kapitalistleri batda
doduklarndan daha nce Osmanl 'da aramaktadr-ve eer klasik feodalite
domamsa devlet ortadadr. Dier hibir g ciddiye alnmaya, olaylarn
aklanmasnda kullanlmaa deer bulunmaz. Toprak aas arada bir yardmc
olarak grlen, bazen u tarafa bazen bu tarafa destek olan bir gtr. Fakat
hibir zaman nemli ve aklayc snf saylmaz." Bununla ne demek istediini de
anlamak ok g benim iin. Fakat
anladm iki nokta var. Ve bunlara dayanarak hemen soruyorum:
a)Batda merkantilist dnem nasl ve ne zaman balad; manfaktr (sanayi
devrimi deil) ne zaman balad? Tarihi evrimin gelimesi nasl oldu? Sanayi
devrimi aamas uzun bir srele varlan bir aamadr. Sanayi devrimi ile
kapitalist ilikiler arln duyuracak, st yapda giderek deiim olacaktr. Biz,
Osmanl'da byle bir dnmn uzun sreli bir perspektif iinde neden
oluamadn aradk. Burada Dr. Kk, hem tarih, hem de metod hatas
yapmaktadr.
b)Biz, devletin ortada olup olmama koullarn da yerine koymaya altk; yani
devlet ne zaman ortadadr, daha dorusu ne zaman politik bir boluk (vacuum)
var gzkr? Snf (i ve d elikileri, politik, ekonomik kavga, bu boluu tarihi
sre iinde nasl doldurabilir?

Dr. Kk, unsurlar eksik bir dnce biimiyle, bize fantezi yapyor
grnmektedir. Klasik dedii feodaliteyi var m kabul ediyor, yoksa bir yandan da
kapitalist ilikilere girmi ayan ya da aalan m esas alyor? Mesele artk-rne
kimlerin el att ve bunu ne yoldan yaptdr. Bizim yaptmz tarihi iktidar ve
muhalefet analizinde toprak aalarnn yeri kolayca bulunur. Dr. Kk ya
bulamam, ya da anlamam.
Feodalite domamsa devlet ortadadr, demek istiyormuuz. Kendileri Marx'tan,
hatta Lenin'den rnek verirken bunlarn brokrasi hakkndaki grlerine
birazck deinselerdi, ok yerinde olurdu. Biz yeni basknn nszne katkda
bunlara da ayrca yeterince deineceiz. Yalnz Dr. Kk'e daha nce Ant'taki
bir yazmzda Marx'tan aldmz ifadeleri tekrar hatrlatacaz. Alman
deolojisi'nde Marx yle demektedir:
"Bir zmre (sosyal tabaka) deil de, bir snf millet olmasndan tr burjuvazi,
kendisini mahalli planda deil, millet plannda organize etmek ve (fertlerinin)
ortak menfaatlerine genel bir form (ekil) vermek zorundadr. zel
Ayan isimlerinde bazen bey, bazen de aa sfatlan vardr. Rusuk Ayan
Tirsinikolu smail Aa, Bat Anadolu Ayan Karaosmanolu Hseyin Aa,
Mehmet Aa vb.
mlkiyetin topluluktan kopmas (syrlmas) dolaysyla, devlet sivil toplumun
dnda ve yannda yeralan zel bir varlk haline gelmitir. Ama bu devlet,
burjuvalarn hem ierde hem de darda, mlkiyetlerini ve menfaatlerini karlkl
olarak korumalar ve garanti altna almalar amac ile kabul ettikleri (ortaya
koyduklar) bir organizasyon eklinden baka bir ey deildir. Devletin
bamszlna sadece zmrelerin (sosyal tabakalarn) gelierek snflar haline
gelmedikleri lkelerde rastlanmaktadr, bugn. Yani, teki gelimi lkelerde
ortadan kalkm olan zmrelerin hl bir rol oynayabildikleri, yani karma bir
dzenin hkiim srd ve halknn belli bir blnn teki blkler zerinde
hakimiyet kuramam olduu lkelerde rastlanmaktadr. Almanya'nn durumu
zellikle bu anlattmz ekildedir. En modern devlet rnei ise, Kuzey
Amerika'da grlmektedir. Fransz, ngiliz ve Amerikan yazarlarnn hepsi de
devletin, sadece zel mlkiyeti korumak iin mevcut olduunu ileri
srmektedirler. Ve bylece bu kanaat, herkesin kafasna yerlemi
bulunmaktadr."
Demek ki, herhangi bir snfn arl dierleri zerinde kurulamadndan,
brokrasi, Hegel'ci anlamda niversal bir kurulu olmad halde, devleti elinde
tutabiliyor.
Bizde saray ve onun kullar (brokratlar) smrenlerdir. Reaya (Mslman ve
Hristiyan) smrlen snftr. Smrenler, aadan gelen bir snfa deil, tarihi
sre iinde kurulmu merkeziyeti retim ya da mlkiyet ilikilerine dayanr.
Eylem bunu devam ettirmeye yneliktir. Fakat bu ilikiler, kendi hastaln da
gelitirir. zel elde merkantilit bir aamaya ve maniifaktrn gelimesine,
ksaca zel elde birikime kaplar kapar. Bunda dsal etkenler ikinci derecede rol
oynar. Ve bu.ikinci derecede rol, sanayi kapitalizmine dnmeyi engellemek
bakmndan merkezi retim ilikilerine yardmc olur. (Hegemonya paradoksu).
Bunlar burada tekrar aklamayacam. Osmanl brokrasisi, karsnda iktidar
olabilecek yeterince rgtl bir snfsal g olmamasndan dolay devlet
katmdadr. Ve bu devlet katnda olula, merkezi sitemle, kendi rgtyle,

bakalarnn rgtlenmesine kardr. u halde, sanld gibi Osmanl'da devlet

tamamen ortada deildir, sahipleri vardr. Ve bu yoldan smr olmaktadr.
retim glerinde bakaca gelime yeterince olamadndan, bu devlet
bakalarnn eline nasl geer? Devrim iin objektif koullar denince, nce bu
retim glerinde yeterince gelime ve sonra tkanma koullar kastedilmiyor
mu?
Yenieri-esnaf-tekkeler ve islam ulemas g birlii zaman zaman patlamalara
sebep olmusa, aslnda retim glerinin yeterince geliememesinden olmutur.
Fakat bunlarn iktidar merkezde ksa mrl olmu; ve retim biimi bozulmu
olarak devam etmitir. Bozulma giderek sre iinde ortaya ayan gibi gleri
karmsa da, bunlar Senedi ttifak'a ramen, tam iktidar olacak ekilde retim
biimini deitirememitir. Bozulmaya ramen, hatt tarmda kapitalist ilikiye
(yerli sanayi ile tamamlamadan) gelimesine ramen, merkezi sistemin ana
unsurlar anarik durumda dahi silinmemitir. Yenierilik kalknca, padiahbrokrat ve merkez adna devlet hizmetlerini (mltezimlik dahil) yapan aa ya da
ayan iinde brokratlar nem kazanacaktr. mparatorluun son dneminde
brokrasi yeni ordu ile iyice iie girecektir. Ve giderek padiahtan (Abdlhamit
ksmen hari) egemenlii alacaktr. Fakat bu egemenlik, emperyalistlerle
paylalacaktr. Kurtulu mcedelesinde brokrat ve aa g birlii grlecektir.
Mustafa KemaFci grup ya da frkalarda dier gruplara ya da frkalara gre aalar
daha ar basacaktr. Zamanla retim giilerindeki gelime ile brokrasi aleyhine
aa ve sermayedar (yerli-yabanc) gruplarn arl nisbi olarak artacaktr. Seim
sistemi iledike de bu art devam etmitir. Yine zamanla emekilerin, fakir
kyllerin nisbi arl nemsiz de olsa artabilecektir. Unutmamal ki, biitiin
bunlar tekelci kapitalizmin ? koullar altnda olacaktr. phesiz, retim
giilerindeki gelime ile snflarn nisbi arlnn politik mekanizmada art
mekanik olmamaktadr. Snflar aras atma temelde ekonomik statlere gre
belirlenecektir. Bunlar kitapta anlatmtk geiyoruz.
Burjuva ideolojisi bize yerli burjuvalarca deil brokratlarca getirilmitir. Seim
sistemi ise yerli, yabanc, burjuva egemenliine yol amaktadr. Nitekim
Trkiye'de bu byle olumaktadr.
Bizde tarihi brokratik egemenlii anlamadktan, kabul etmedikten sonra
geliigzel eletiri kolayca yaplabilir. Merkezi retim ilikilerinin yaratt
Osmanl brokrasisi Marx'in, Engels'in, Lenin'in ve Troki'nin hatt Mao'nun
kar olduu brokrasiden daha kkldr. Merkezi retim ilikileri iinde ortada
bir snf imi gibi (smfms) smrme olanana sahip grup yeterince, dikkate
alnmaynca, Marx'm brokrasi zerine olan szleri de kolayca anlalmayacaktr.
Aklayalm. Dr. Kk:
"Toprak aal, burjuvalardan ayr olarak onlarnki ile badamayan bir snfsal
yapya sahip midir? Soru, Kkmer'in modeli kadar dier yanda srdrlen
feodalite kapitalist tartmasn ilgilendirmektedir. Eer tarmsal meta retimi
olmusa, eer traktr ginnise, artk topraa sahip olanlar sennayeye sahip
olanlardan ayr dnemez! Artk onlarda kapitalisttir ve hakiki kapitalistler az
olduu iin de nemsizdirler. " "Marx, L. Bonaparte'in darbesinden hemen nceki
Fransa 'y izerken yle der: Dzen partisi bir yandan toprak aa'larnn, dier
yandan sanayi ve finans burjuvazisinden meydana gelen bir koalisyondur:" Ve
ekler Marx: "Tarm byk lde kapitalistlemise de, toprak aalarnn yarar
dierlerinden temelli olarak ayrlr." "Demek olmaktadr ki, toprak aalar

endstri devriminin olduu lkede bile 19. asrn yarsna kadar devletin birinci
sahibi olmakta devam etmilerdir. kinci ortak olarak iktidarda kalmalar ise
daha uzundur. iinkii, rnein Marx'in Bonaparte'n Onsekiz Brumeri adl
almas, toprak aas-burjuva koalisyonunun Louis Bonaparte aracl ile
iktidar yeniden alnn servenidir." Burada:
a) Topraa sahip olanlar, sermaye sahibi olanlardan ayr dnlmez iddias
kimin? Kapitalist ilikiler iinde iki kesim arasnda tamamlama bir zorunluluk,
fakat bunu tarm aleyhine
ileyen bir sre iinde olmas normal deil mi? Her ey tefferuatta limite kadar
sylenmeli mi? kisi arasnda hi fark yok, diyen kim ki? Dr. Kk byle yazyor.
Ayrca, hakiki kapitalistler az olduundan nemsizdir, denmi. Bunu kim ve
hangi koullar altnda sylemitir?
b)Bir defa Marx, batda feodaliteden kapitalizme dnmede iktidarn bir rpda
tamamen el deitirdiini sylemez; ihtilallere ramen... Ve geici dnemler iin
kapitalisti een toprak sahibi ile sermayedarlar arasnda koalisyon olabilir.
Osmanl'da feodal senyr egemenlii olmamtr. Olsa olsa, brokrat kullarn
egemenlie ortak oluu sz konusudur. ktidar, padiah adna retim ilikileri
bozulup dnrken brokratlardan kime doru geme eilimi gstermitir?
Osmanl'da bu tarihi gelimede ayan ya da aalarla ksmen paylalan bir
egemenliktir. Yalnz bu noktada tekrar hatrlatalm ayan'm toprak sahiplii
yannda devlete ait baz hizmetleri bir brokrat gibi grmeye balad gereini
de unutmamak lazm. Ve giderek kompradorlar da, levantenlerle birlikte
egemenlie ortak olacaklardr.
Bat'y inceleyen Marx'in bat iin gsterdii sray ele almak, dogmatik bir
tutumdur. Mesele, gsterilenlerden sadece metod uygulamasna dikkat etmektir.
Dr. Kk'n dogmatik dier bir tutumu da udur: arlk Rusya ile Osmanl
arasnda eksik bir benzerlik kurup, Lenin'de, ne de baka bir dnrde
Kiikmer'in modeline benzer bir modele rastlanmaz, der. Biz bu tarz ifadeleri,
rencilere dogmatik tutum rnei olarak veririz.
c)Yaln Kk, szn ettii Louis Bonaparte'n Onsekiz Brumeri'ni anlamam
ve hele orada Marx'in brokrasi ve devletin snflardan bamsz hale gelii ile
ilgili szlerine hi dikkat etmemi gzkyor. Sz konusu kitap, Dr. Kk'n
sylediinin aksine 2 Aralk 1851'de L. Bonaparte'n yapt ve ona yirmi yl
kadar hkmranlk salayan darbesinin gelime hikayesidir. Kitabn adm
Napoleon Bonaparte'n Onsekiz Brumer Darbesinin Taklidi olarak vermektedir.
imdi bu kitabn yedinci son blmnn bir ksmn birlikte okuyalm:
"Fakat mutlak monari devrinde, Birinci Devrimde ve Napoleon zamannda
brokrasi, burjuvazi egemenliini hazrlama aracndan baka bir ey deildi.
Restorasyon devrinde, Louis-Philippe ve parlamenter cumhuriyet zamannda,
brokrasi, bamsz olma yolundaki abalar ne olursa olsun, egemen snfn
maas idi. Devletin tamamen bamszlamas, ancak kinci Bonaparte devrinde
olmutur. Devlet ark, burjuva toplumunun karsnda ylesine glendi ki,
banda 10 Aralk Dernei liderinin bile bulunmas yetiyor; yabanc lkelerden
gelen bu uydurma valye, iki ve sucuk karlnda kendisini satan ve
durmadan da iki ve sucuk isteyen serseri askerlerin elleri zerinde ykselmitir.
Fransa 'mn gsne basp soluunu kesen, donuk umutsuzluun, korkun

cesaret krklnn ve aalk - duygusunun nedenlerini ortaya koyan ite

budur.
Bununla birlikte, devlet giicii havalarda dolamyor. Bonaparte, pek belirli bir
snf ve hatt Fransz toplumunun en kalabalk snfm, yani kk toprak
sahibi kylleri temsil ediyor. Nasl ki, Bourbon' lar, biiyiik arazi sahibi bir
hanedan ve Orleans 'larda byk para sahibi bir hanedan olmu- larsa,
Bonaparte 'lar da kyllerin hanedan, yani Fransz halknn byk ktlesinin
hanedan olmulardr. Kyllerin setii adam, burjuva parlamentosuna boyun
een Bonaparte deil, tersine, bu parlamentoyu datan Bonaparte'- dr. yl
iinde, kentler, 10 Aralk seimlerini ters yorumlamay ve kyllerin elinden
imparatorluu armay becermilerdi. Bundan dolay 2 Aralk 1851 hkmet
darbesi, 10 Aralk 1848 seimine bir btnlk getirmitir sadece."
Peki nerede Dr. Kk'n ifade ettii dzen partisi, iktidar Bonaparte eliyle al
hikayesi? Grdm kadaryla bu biim anlay, son derece tehlikeli olabilir.
Dr. Kk, Louis Bonaparte toprak aas-burjuva koalisyonu getirdi, dedikten
sonra yle devam ediyor;
Ayn durumu Kkmer, endstri devrimi yapmam bir
lkede bir olaslk olarak bile dnmyor. Ve stelik toprak aalnn geliimini
byk lde belirtirken... Bunun sonucu, btiin geliim tamamlanmam bir
"halk" ile brokratlar aras ve e iin olduu pek anlalmayan bir sava
zelliine brnyor.
Kkmer'in biitiin bu sonuca vard kendi bilgileri iinde gerekten
anlalmaz. iinkii, cumhuriyeti yapan gler arasnda toprak aalna nemli
bir yer verir Kkmer. Fakat bu toprak aalan, ne gariptir ki, devlete ortak
kmazlar. Bununla birlikte, M. Kemal 1925'lerde toprak reformu yapmak
isteyince, mebuslarnn tepkisi karsnda bundan vazgemek mecburiyetinde
kalr.
Burada da:
a) Dr. Kk, kitab dikkatle okuyabilseydi, belki kendisine daha az hakszlk
etmi olurdu. Toprak aalnn (ayann) geliimi byk lde belirtiliyorsa, bu
Osmanl merkezi retim ilikileri iinde Osmanl brokratlar ile reaya arasndaki
elimeye byk lde dayanarak yaplmtr. Mtegallibe ayan yukarda
sylenildii gibi dzenin bozulmasyla birlikte egemenlie ksmen ortak olmutur.
Fakat feodal bir senyr haline gelememitir. Kald ki, ikinci Mahmut, ayann en
sivrildii zaman, nemli bir ksmn ezmitir. Ve ayan, devlet hizmetlerine talip
olmu ve brokrasiye daha kolay girme yollarn bulmutur, b) Tanmlanmayan
halk ile brokratlar arasnda ve ne iin olduu anlalmayan sava(!)tan sz
ediliyor. Kitap baka neyi anlatyor ki? c) Toprak aalar, retim gleriyle tarihi
brokrasinin (ordusuyla) snrlar iinde, devlete katlrlar. deolojileri tarihi
gelime iinde brokratn ideolojisi ile, Tanzimat ile paralel der. Binaenaleyh,
d) 1925'te, M. Kemal'in toprak reformu dnmesi hikayesine en gzel cevap da
udur: Giderek brokratlarn toprak ve servet edinmeleri srasnda Mustafa
Kemal'in 154 bin 709 dnm toprak sahibi olmasdr. (Asld zaman Adnan
Menderes'in topra 4 bin dnm kadard)
Yaln Kk yle diyor:

"Dnya buday krizi toprak aalarn ykacakken - toprak aalm pazarla temas
deil, pazardaki dalgalanmalar ykar- devlet btn o bunalm srasnda Ziraat
Bankas ve ofis araclyla toprak aalnn yardmna uzanmaktan geri kalmaz"
Bunu kim byle sylyormu? Hem de, toprak aas kapitalistle dier
kapitalistler arasnda fark yoktur, denildii iddias nasl ayn yazda bir araya
geliyor? Daha tuhaf, toprak aaln pazarla temas deil de pazardaki
dalgalanmalar ykarm. Peki dalgalanmalar pazarla temasla, yani piyasa iinde
olmuyor mu? Arada ne fark var? Bu eit mantkla sadece stunlar dolar. Bu
rnekler zerinde durmak istemiyorum.
Fakat, snf meselelerinin ihrac ve Vietnam rnei konusunda mutlaka
cevaplandrlmas gereken birka noktaya daha deineceim.
Dr. Kk, kelimeleri abartmay, elemanter hususlarn bilindii varsaymn
unutarak, pek gzel yapyor. Ve metodolojik hatalara dyor. Nitekim, bu
yoldan da bize kar olmaktan ok kendisine kar insafszla giriyor. Tekrara
lzum yoktu ama, Dr. Kk basit gerekleri bize tekrarlatacak:
a)'Kapitalistekonomi bydke aktel ve potansiyel meseleleri byme eilimi
gsterir.
b)Emperyalizm geici bir zm olarak gzkr.
c)Emperyalizmin ieride ve darda snf meselelerini mutlak olarak ortadan
kaldrmaya gc yetmez.
d)Vietnam Olay, elbette emperyalizmin at bir olaydr. Fakat Vietnam'da
A.B.D.'nin balanmas, hastalanm Amerikan ekonomisinin hastalm artrc
olmutur. Yaln Kk, De Gaulle-Altm-Dolar savan deerlendirmeliydi. Bu
savan zellikle artrd A.B.D. demeler bilanosu an dikkate almalyd.
Bunlar ise, Pentagon'un tahmini hilafna, Vietnam'n anti-emperyalist sava
gcnn etkisiyle olmutur. Yani, emperyalizme az gelimi bir lkenin tepkisi
byk rol oynamtr. Johnson'n televizyonda alay kolay bir olay mdr? Che
Guevera ve Regis Debray eletirilmez insanlar deil. Fakat emperyalist ve antiemperyalist kavgalar arasndaki karlkl etkiyi Yaln Kk nasl bir metodla
reddediyor? "Daha ok Vietnamlar" sz, dnya snf meselelerinin bu karlkl
mcadele ile zmlenebilecei gereinden kmaktadr. Bu, phesiz, Vietnam
olmann objektif koullar olmad anlamna gelmez. Emperyalizm snf
meselesini zmyor. Geici, nisbi bir dengeye sebep oluyor. Azgelimi,
smrge, yan smrge lkelerin anti- , emperyalist kavgasnn emperyalist
metropoller zerindeki etkisi gelitike, kapitalist ekonomiler daha da
hastalanacak, zayf kapitalistler, dierlerinin (yani ABD'nin)boyunduruuna
girecektir.
e)Keynes'i ve kapitalizmi yamayc grlerle devlet harcamalar artmtr.
Bununla salanan nisbi dengede emperyalizmi yok mu sanyor, Dr. Kk? Snf
elikilerinin su yzne kmas, iilerin gelirindeki mutlak artla deil de,
ekonominin uzun sre istikrar iinde gelimesidir, diyor Dr. Kk. Peki bu
istikrar ile cretlerdeki mutlak art ve emperyalizmi nasl ayryor birbirinden.
Ve bata A.B.D., ngiltere ve Almanya olmak zere iilerin geici olarak
kapitalizmle tamamlatrldn Dr. Kk red mi ediyor?

f)Altn izdiim geici, nisbi denge deyimine ramen, Dr Kk nasl oluyor da,
snf meselelerinin sanki gemiyle ihra edilen bir meta gibi ele alnd iddiasn
ortaya atabiliyor? Burada yaplan bir benzetme ile anlatlmak istenilen eyi daha
ak klmak iin hereyin alfabesine mi inmeliyiz?
g)Bylece, kapitalist dzenin i dinamii bakmndan iyimserlie varlaca ve
bundan da kapitalizmin kurtulaca yargsna gidilebileceine ekonomik
bunalmlardan btnyle Dr. Kk kendi mantyla varm oluyor. Ve devam
ediliyor: ilerin devrimci eylemlere girmesi iin gelirlerinin belirli dzeylere
ulamamas gerekir sonucu karlyor. Btn bu sonular karmak iin Dr.
Kk 'n geen yazmzda belirttiimiz gibi, ters bir tutum ve metod anlayna
sahip olmas gereklidir.
Dr. Kk'n yazsnda, ayn tutum ve metod yznden aka eletirilecek daha
birok blm vardr. Aslnda bunlarn cevaplar kitabmzda ve daha sonra
yazdmz yazlarda mevcuttur. Bununla beraber, bizim analizimize gre gittike
gelien olaylar, rnein Bayar- nn yaknlamasn ve devlet-hkmet
elikisini daha aydnlk hale getirecek bir yazy, ksmen Yaln Kk'e cevap
telakki edebilecek ekilde ileride yaynlayacaz.

DRS KKMER KAYNAKASI

"Modern Kapital Teorilerinde Mnakaal Baz Problemler". st. 1954, 147S.
(Yaynlanmam Dokt. Tezi )
"Para Politikas Gayelerini Gerekletirmekte Neden Muvaffak Olmayabilir" 1st.
1958, .. ktisat Fak. Yay. Ayr Basm. 10 s.
Maliye Enstits Konferanslar Drdnc seri Sene 1958 st. 1959 st. n. kt.
Fak Yay. Sermet Matbas.
"Basnn Fonksiyon ve Ekonomisi, Yeni Basn - lan Kurumu" stanbul, Kasm
1961. Gazetecilik Enstits Dergisi - Yllk, Say 2, S. 82 - 93.
"Sosyal Kymet, ktisadi Refah, Sosyal Tercih ve Baz Planlama Sebepler," st.,
154 S. ( Yaynlanmam Do. Tezi. )
"Trkiye'de Temel Kararlan Kim Alr ?" stanbul. 27 Haziran 1962, Yn-Say 28.
Vatan Gaz. ve Matb. TA, S.13- 14.
"1 - Planlama Trajedisi mi ?, 2 - Uzmanlarn Plan Sosyalist Plan m ?", stanbul.
10 Ekim 1962. Yn, Say 43. Vatan Gaz. ve Matb. TA.. S. 9.
"Bizim Liberallerimiz!" stanbul, 24 Ekim 1962. Yn. Say 45, Vatan Gaz. ve
Matb. TA., S. 20.
"Irkln Kaynaklar ve Trkiye, ( 1 ) - Romantik Akm ve Irk Politika",
stanbul, 5 Aralk 1962. Yn. Say 51. Vatan Gaz ve Matb. TA., S. 12.
"Irkln Kaynaklar, (2) - Irk Milliyetilik ve Trkiye", stanbul, 12 Aralk
1962, Yn, Say 52. Vatan Gaz. ve Matb. TA., S. 11.
"Trkiye'de Kendilerine 'Devlet Adam' Denilen Kiilere, (1) Vatanseverlie Sosyal
ve Ekonomik Adan Bak",
stanbul, 2 Ocak 1963, Yn, Say 55, Vatan Gaz. ve Matb. TA., S. 6.
"Kendilerine 'Devlet Adam' Denen Kiilere, (2) -1. Politika Nedir?, 2. Kalpazanlar
Demokrasisi Nedir?" stanbul, 6 ubat 1963, Yn, Say 60, Vatan Gaz. ve Matb.
TA., S. 11 - 12.
"Kendilerine 'Devlet Adam' Denen Kiilere. (3)-Kapal Rejimde Grev ve Toplu
Szleme", stanbul 1963 ( ubat ya da Mart ),Yn, Say (60 ila 69 aras),Vatan
Gaz.ve Matb. TA, S.(?).
"Sosyal Siyasetlerimiz ve nn'nn Yeri", stanbul. 10 Nisan 1963, Yn, Say
69, Vatan GAz. ve Matb. TA. S. 10.
"Bizim Sendikalar ve Politika Yeni Ufuklar" Mart 1964, "i Sorunu" zel says,
s. 16 - 22.
"ktisat lkeleri zerine (1)-ktisada Giri", st. 1964. . Yay. No: 142'Okay
Yaynevi. st. 1965. .. Yay. No : 1112 ktisat Fak. No: 161, Hamle Matb. 295. s.
"Politikaclara sunulur (l)-Egemenliimiz ve Var Oluumuz", stanbul, 2 Ekim
1964. Yn, Say 79, Giine Matb. TA., S. 12.
"Politikaclara Sunulur (2) - Ereli, Demir - elik Kurumu ve Egemenliimiz"
stanbul, 9 Ekim 1964, Yn, Say 60, Gne Matb.TA., S. 12-13.

"Politikaclara Sunulur (3) - D Ticaret, Byk Soygun Yolu (1)".st.. 23 Ekim

1964, Yn, Say 82, Gne Matb. TA., S. 10.
"Politikaclara Sunulur (4) - D Ticaret, Byk Soygun Yolu (2)",stanbul, 20
Kasm 1964, Yn, Say 86, Gne Matb. TA. (?),S.(?).
"Politikaclara Sunulur (5) - D Ticaret, Byk Soygun Yolu (3)",st., 20 Kasm
1964,Yn,Say.86,Gne Matb.TA, (?X S(?).
"Politikaclara Sunulur (6) Trkiye' de ombeler", stanbul, 4 Aralk 1964, Yn,
Say, 88, Gne Matb. TA., S. 16.
"Politikaclara Sunulur (7) - Trkiye Hukuk Hakim Snflarnn Bir Arac mdr?,
Hukuk Sosyalizasyonu',
stanbul, 29 Ocak 1965. Yn, Say 96, Gne Matb. TA., S. H. .
"ktisat lkeleri zerine, ( ktisada Giri )'", Kitap il, st.. 1965, .. Yay. No :
113i, ktisat Fak. No: 168. Hamle Matb.. 216 s. st.; 1967. .. Yay. No: 1238.
ktisat Fak. No: 205. Hamle Matb. 232 s.
"Trkiye Nereve Gidiyor ?(1,2,3,4)- BirUyarka", stanbul. 22, 23, 24, 25, Aralk
1965, Akam Gaz, Akam Matb., S. 2. st., Haziran 1989, Alan Yay., Dzenin
Yabanclamas Batlama (kinci Basm) inde s. 159- 176.
'Japon Kalknmas ve Trkive (nsz)", stanbul. ubat 1966 Gerek Yay., S (5 20).
"Bamszlk Sorunu", (st.) Mart 1966, Tip stanbul l Ynetim Kurulu Eitim
Brosu, Tip Yay. 23 s.
"Gelimi ve Azgelimi lkelerin likileri zerine - Politik ktisada Dn
Denemesi", stanbul, 1966, .. Yay. No: 1217. ktisat Fak. No. 200., Hamle
Matb. 168 s.
"Snf Acsndan 1966'da Trk Ekonomisi". stanbul. 3. 1. 1967., Ant. Say 1,
S.(?).
"1967 Trkive'sinde Enflasyon, sizlik, Devalasyon". stanbul, 1.L1967, Ant,
Say 2 S. (?).
"Eitimde Uluslararas ereveye Doru", stanbul. 3.10.1967, Ant,Say 40, S.
(?),
"Snfsal Adan Trk Eitim Vakf", stanbul, 17.10. 1967. Ant, Say 42, S. (?).
"Trkiye Batlaamaz", Akam Gaz. 14.10. 1968, S 2.
"Osmanllarda Kapitalist Dzene Neden Geilemedi?", Akam Gaz., 15. 10 1968,
S. 2.
"Ortann Solunda Paalar ve Abdlhamid", Akam Gaz. 16.10.1968, S.2.
"Ortann Soluna Sorular", Akam Gaz. 17.10. 1968, S.2.
(Batllama, Kapitalizm ve Sivil Toplum - Trkiye Batlaa- maz! - Osmanllarda
Kapitalist Dzene Neden Geilemedi?
-Ortann Solunda Paalar ve Abdlhamid - Ortann Soluna Sorular ) st., Eyll
1987, ktisat Dergisi, .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay., Say : 274 "dris Kkmer '
in Ansna Armaan, zel Say " s. 10 - 23.

"Osmanllarda Kapitalist Dzene Geilememesi ve Brokratlar ile Ortann

Solunun Geliimi":, stanbul, Ortak Yay., Asya TOB ve ktisat Fak. Talebe
Cemiyeti Otak Yay., Asya Matb. st.,Haziran 1989, Alan Yay, "Dzenin
Yabanclamas -Batlama (kinci Basm )" iinde s. 177-235.
"Amerika ve De Gaulle"st. 21 Mart 1966, Akam Gaz. S. 2.
"Dolar Krizi AP'yi Dou Bloku ile Yakn likilere tecektir" stanbul. 26.3.1968,
Ant, Say 65 S. (?).
"Tp Olaan Kongre Konumas''. Kasm 1968. TP. Tarihi Cilt.3. M. A. Aybar.
st.. Temmuz. 1988, BDS. Yay. inde s. 246 - 253.
TP'in Program Deimelidir ', stanbul, 12.1.1968. Ant. Say 98. S. (?).
"Dzenin Yabanclamas". st. 1969. Ant Yay., Duran Ofset Basmevi, 162 s. st.
Haziran 1989, Alan Yay, s. 176.
"Yeni Dengede CHP'nin yeri", st.. 1.4.1969, Ant. Say 118. S.(?).
"Paa'nn ve Amerika'nn Oyunlar"., st. 22.4.1969, Ant, Say 121, S. (9).
"Niin Bu Feryat ve Kfr'Ust. 13.5.1969, Ant, Say 124, S (?).
"Amerika Hangi Tarafta?", st. 27.5. 1969, Ant, Say, S. (?).
"CHP Kendisine Kar m ?"st.3.6.1969, Ant,Say,127,S. (?).
"Trk- iyi Sokaa Dkemez", st. 17.6.1969, Ant, Say 129, S.(?).
"Stratejik Krdm ve CHP", st, 22.6.1969, Ant, Say 134, S. (?).
"Dzenin Yabanclamas zerine", ist. 29.7.1969, Ant, Say 135, S, (?).
"Kayseri'deki Oyun ve Oyunlar", st. 15.7.1969, Ant, Say 133, S. (?).
"Devlet ve Hkmet Birliine Doru",st. 16.9.1969, Ant, Say 142, S. (?).
"Bayar, Anavasa ve niversite", st.. 30.9.1969. Ant. Say 144. S. (?).
'1970 Btesinin Reddi ve Demirel'in Gelecei", st. Milliyet Gaz. Ylls 70(15
ubat 1970 Dnenlerin Forumu, Yn, Ali Gevgilili. S. (?).
' 4 Nisan 1970 Tarihli Grme"
"Trkive 'de Soldaki Blnmeler". etin Yetkin Mays 1970 Toplum Yay. s. 7482,132. 192-193.
1971 Trkiye'si ve Reformlar". st. Milliyet Gaz. Yll, Dnenlerin Forumu,
Yn. Ali Gevgilili, S. 210- 216.
"Trkiye'nin Gerekleri ve Reformlar",st.Milliyet Gaz. Yll"/1, Dnenlerin
Forumu.Yn, Ali Gevgilili, S.216- 223.
"Yeni Hkmet ve 1972 Trkiyesi", st. Milliyet Gaz. Yll, Dnenlerin
Forumu. Yn. Ali Gevgilili, S. 38- 42.
"ktisat lkelerine Yeniden Bak". stanbul. 1972. Sermet Matb. 452 s.
"Cumhuriyet'in 50. Yl (1)", stanbul, 28.10.1973, Milliyet Gaz., Dnenlerin
Forumu, Yn, Ali Gevgilili, S. (?).
"Atatrklk ve Trk Toplumu (2)", st. 4.11.1973, Milliyet Gaz., Dnenlerin
Forumu, Yn Ali Gevgilili, S. (?).

"Trkiye imdi Ne Yapmal? (3)", stanbul,

Dnenlerin Forumu. Yn Ali Gevgilili, S. (?).

12.11.1973.

Milliyet

Gaz.

(Cumhuriyet'in lk Elli Yl zerine dris Kkmer - Cumhuriyet'in 50. Yl Atatrklk ve Trk Toplumu - Trkiye imdi Ne Yapmal?), st. 1987 ktisat
Dergisi, .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay. Say: 274.
"dris Kkmer 'in Ansna Armaan, zel Say" s.24- 34.
"Yaammdan Ac Dilimler, Harun Karadeniz", (nsz) 2. Basm,Mart 1977
(3.Basm 1979) st. May Yay. s. 5-15. (s.5- 13).
"Asyagil retim Biimi, Yeniden retim ve Toplum", st. Yaz 1977. Toplum ve
Bilim. S (3-30).
"zal Balkla Denizalty Birbirine Kartryor", Seyfettin Grsel ile Grme. st.
1-15 Haziran 1984. Say 3 Yeni Gndem s. 9-10.
"Trkiye'de Sol Liberal Olabilir mi ? - Program ilkeleri " st. 1-15 Temmuz 1984.
Yeni Gndem. Say 5. Milsan Basn San. A., S. 12-13.
"Gndemdeki, Platform Politiktir". stanbul. 16-31 Ekim 1984, Yeni Gndem,
Say. 12 Milsan Basn San. A. S. 20-31.
"Babakan Paray Anlad n ? (1)"" st. 3-15 Ocak 1985. Yeni Gndem, Say 13.
Milsan Basn San. A., S. 18-19.
"Babakan Paray Anlavabildi mi? (2f st 16-31 Ocak 1985. Yeni Gndem.Say
l4Cumhuriyet Matb.ve Gaz. TA. S. 28- 29.
"Liberal Deil, Sivil Toplum - Demokratik Misak;'a Gerekler". st. 1-15 Mavs
Yeni Gndem. Say 21. Cumhuriyet Matb. Gaz. TA. S. 18-19.
"Tarih ve Toplum" st.. Austos 1987. Say: 44, s. 16-80,1983. letiim Yay.
"Sivil Toplum, Brokrasi, Politika ve Aydnlar", st. Eyll 1987. ktisat Dergisi,
.. Ikt. Fak. Mez, Cem. Yay. Say 274 (dris Kkmer'in Ansna Armaan,
zel Say), S. 35-39.
"SHP'nin Yeri ya da Temsil Ettii Politik Miras (1)" stanbul, Eyll 1987, kt.
Dergisi .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay., Say 274 (dris Kkmer'in Ansna
Armaan, zel Say), S, 40-44.
"Olanla Olmayan, Bilmek - Celal Bayar, Devlet ve Anayasa Kavram (2)", st.
Eyll 1987, ktisat Dergisi , kt. Fak. Mez. Cem. Yay. Say 274, (dris
Kkmer'in Ansna Armaan, zel Say,) S. 44-49.
"ada Yanlg ve Demirel - Solun Amaz", st. Eyll 1987, ktisat Dergisi, ..
kt. Fak. Mez. Cem.Yay, Say 274, (dri s Kkmer'in Ansna, zel Say). S. 5052.
"Batllamada Brokrasinin Yeri Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi",
st., 28 Kasm 1983 Cilt 1 S. 248.
"Japonya Tarihi ve Ekonomik artlar Farkl", st. Cumhuriyet, Siyaset 85, 19
Mays 1985, S. 72.

DRS KKMER ZERNE YAZILANLAR KAYNAKASI

"Yaln Kk, Empresyonist Bir Tablo". st. Ant. 22 Temmuz, 1969, Say 134,
S. 10-11.
Osman Ulagay, "Dzenin Yabanclamas zerine", st. Temmuzl969, Aydnlk.,
S 9, s 218- 239.
Hilmi Yavuz, " Kkmer ve Bilim Felsefesi 'Y st. Yeni Ufuklar, S. 233, ubat
1973. st. Felsefe ve Ulusal Kltr. inde, Eyll 1975, ada Yay. s 118 -125.
Nabi Avc, Zaman Gazetesi
Doan Avcolu, " Milli Kurtulu Tarihi" (nsz ), st. 1974, Cilt s 12-16.
Can Ycel, " drisin u ii", (iir)
Gsteri, "ok Bi ocuk", inde
Murat Belge, "zgn Dnce Yine Kaybetti, Yeni Gndem",
12-18 Temmuz 1987, Say 71, letiim Yay, s 56- 57.
Ece Ayhan, "Bir 'U Beyi' Olarak dris Kkmer", st., Gergedan, Austos
1987, S. 6, s 4.
Sencer Divitiolu, "dris Kkmer ya da Dupuit mi, Deli Dumrul mu?", st.
Eyll 1987, ktisat Dergisi, .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay., Say 274 (dris
Kkmer Ansna Armaan, zel Say), s. 3-4.
Asaf Sava Akat, "dris Kkmer'in Miras (1)" st. Eyll
1987,ktisat Dergisi. .. kt. Fak. Mez. Cem. Yay. Say 274. (dris Kkmer'in
Ansna Armaan, zel Say), S 5-9.
"ktisat Dergisi'nden Okurlarna", st., Eyll 1987, ktisat Dergisi, .. kt. Fak.
Mez. Cem. Yay. Say 274. (dris Kkmer'in Ansna Armaan, zel Say).
Sencer Divitiolu, "dris Kkmer", st. Kasm 1991, Balam Yay. iinde,
(dris Kkmer ya da 'Paa' ve Bilim - dris Kkmer ya da Dupuit mi Deli
Dumrul mu? - dris Kkmer ya da bn Haldun Versus Locke), s 91-110.
Sefa Kaplan, "Mohikanlarn Sonuncusu", Nokta, st. 17 Temmuz 1988,Say 28.
Asaf Sava Akat, "Bu kadar Sivil Topluma, Bu kadar Bamsz Aydn..." st.
Nokta, 17 Temmuz 1998, Say 28 (Sefa Kaplan ile Yaplan rpartaj)
Taha Akyol, "dris niversiteden Nasl Atld?", st. Nokta, 17 Temmuz 1988 Say
28.
Sencer Divitiolu, "dris Kkmer ya da bn Haldun Versus Locke", st.
Toplum ve Bilim, K 1988 Say 40.
Ahmet Gner Sayar, "dris Kkmer Hocamza Dair Dnceler ve Hatralar",
st. Toplum ve Bilim, Bahar 1989 Say 45.
Erdoan Alkin, "Hayek, Popper, Kkmer", Milliyet, 23 Austos 1988.
Elin Macari, "Kkmer'e kinci Armaan", 2000'e Doru, st. 6 Austos 1989,
say 32.
"Kim lerici, Kim Gerici", Nokta, st., 9 Temmuz 1989, Say 27.

Sencer Divitiolu, "Tekerleklerine Ta Kondu", Nokta, st. 9 Temmuz 1989, Say

27.
Serdar Uzun, "Halk Bir Sr m?", st, Saak, Mart 1985, Say 14.
Fethi Naci, '"Mnevver'den 'Entel'e" st. Yeni Dn.
Hsamettin amolu, Mir Kaya Canpolat, Ycel Yaman "dris KkmerBilmeyen Ne Bilsin O'nu, Bilenlere Selam Olsun, Dzenin Yabanclamas", st.
Alan Yay. Haziran 1989. s. 4-6.
"dris Kkmer", Ana Britanica st., Cilt 14, s. 168 - 169.