Mzik zerine

1. Mzik yle herhangi bir ders erevesinde kuatabileceimiz bir alan deil. Neredeyse
insanlarn (ve belki de baka hayvanlarn) yaamlaryla en az dil kadar, hatta daha fazla bir
lde kout olan bir yaant. Biz burada naizane mzii nasl elde edilebilir klacamz
dneceiz. Baka bir deyile minibse bindiimizde radyo ya da kasetalar akken, bir bara
gittiimizde tepinirken orada varolan mzii yle kolay kolay elde edemeyeceimize inanyoruz.
nk mziin ok geni bir altyaps, derinlii, tarihi ve corafyas, giderek fizii, zellikle de
biyolojisi vardr. Kimyay saymadysam kusuruma bakmayn ancak Mendeleyevin nl
elementler tablosu tam anlamyla mzikal uyum varsaymlar zerine ina edilmiti. Yani
kimyevi unsurlar bile tpk mzikte olduu gibi birtakm uyumlar ve oranlar zerinden birbirleriyle
ilikiye geiyorlar
2. Mzik ya da genel olarak ses yalnzca gzmze hitap ettiini sandmz grsellikten farkl
olarak tek bir gze ve onun algsal koordinatlarna indirgenemez. Bir radyo vericisinin yanna
gidip gbeinizi dayarsanz ve gbeiniz yeterince duyarlysa mzii vcudunuzun iinden
dinlersiniz Grmeye hitap eden fizik ile kulaa hitap eden fizik farkldr. Ancak insan iin sesin
belirgin bir stnlk tadn da sylemek gerekir: dil ve konuma Bunlar arlkla ses
olarak karmza kmalarna ramen, belli bir noktadan, yaznn icadndan itibaren mekansalgrlebilir formlar da kazanm olan aktiviteler. Ve bunlarsz bizim insan denen varlk
olamayacamz herkes tarafndan sylenir durur. Sonuta biz dil yznden arlka grseliitsel varlklarz; iletiimimizin byk bir ksm ve neredeyse sanatlarmzn tm grme ve
iitmeye gnderirler. Baka hayvanlar eer sanatlar olsayd belki bunu dokunmaya (s
farkllklaryla ileyen balklar) ya da belki kokuya, tada (yine balklar, giderek kpekler)
dayandrrlard. Biz bunu mutfakta bile baarabilmi deiliz ve bugn alk ya da parfmeri
dorudan gzel sanatlar arasnda saylmyorlar. Burada hatrlanmas gereken bir nokta,
fizyolojik verilerin unu syledii: eer kpekler en duyarl olduklar koku duyular etrafnda bir
kodlama sistemi ve bir uygarlk, giderek bir sanat dal gelitirmi olsalard, nro-fizyolojik
verilere gre beyinlerinin byklnn dnyann yars kadar olmas gerekirdi Dil ve el insan
trnn muhteem bir ekonomisidir
3. Peki ama mzikal davran baka hayvanlarda yok mudur? Her ey bunun esas olarak
kularda olduunu belirliyor. Hatta eer doa dzenli ve armonik sesler karabiliyorsa
doann insanlardan ok nce mzik yapmaya baladn da sylemek gerekir. Sonuta unu
bile varsayabiliriz: insanolu doaya gre gecikmi bir varlktr ve bu yzden ite bir tarihi
vardr Mziinin, dilinin, hukukunun, hatta en biyolojik gereksinmeler arasnda bulunan
cinselliinin, diyetinin vesaire bir tarihi vardr. Yani tarih bir gecikme halinden ibarettir.
4. Kularda neden mzik vardr? yle dnelim: eer bir gecikme, bir geciktirme sz
konusuysa arala yerleecek bir mzik mmkndr. Eer bir ku sadece ok gzel seslerle
akyorsa mzik terimini bunun iin yalnzca bir metafor olarak kullanabiliriz. Ancak eer bir ku,
kendi blgesini savunduu akmasn saldrgan baka bir kua kar yapabiliyorsa ve bu
akma bir yarma ya da rekabet biiminde icra ediliyorsa o halde buna Olivier Messiaenin
dedii gibi, mzik dememiz gerekir. Saldrgan kuu kovacak olan ey, ya da bizim kuumuzun

yerini saldrgan kua devretmesine yol aan ey herhangi bir akmann, sesin dolayszca yol
at trsel bir igdye gndermiyor. Daha iyi akmak diye bir mefhumun kular arasnda
olduunu gsteriyor. Bu durumun dier hayvan trleri arasnda bulunup bulunmadn
aratrmak zoologlara der. Ama her ey en muhteem ses cihazna biyolojik olarak sahip olan
kularn bir mzie sahip olduklarn gsteriyor
5. Peki kularda olan bu mzik insanda, bambaka bir trde nasl peydah oldu? Bu konuda
eitli rivayetler var ve bunu aratrmak gnmzde artk ancak varsaymsal ilkel toplumlar
bulabilecek olan etnomzikologlara dyor. Grtlak ve ses telleri, beyinle balantlar iinde
inanlmaz lde karmak yaplar. Yalnzca ses karmakla kalmyorlar, ayn zamanda iki sesi
birbirine balayarak morfolojik birimler, ses dizgeleri, heceler vesaire oluturabiliyorlar. Beyinde
ancak elin ynetimi ses tellerinin ynetimi kadar alan kaplyor.
6. nsan mziinin kkeni diye bir soru, cevab imkansz olsa bile gayet merudur, nk hi
deilse mzik denen bu davranmz nasl anlamal ve kullanmalyz trnden sorulara da
cevap verebilir. Unutulmamas gereken bir nokta, sadece kularn deil ama neredeyse btn
hayvanlarn birtakm igdsel riteller, danslar yaptklardr. Saldr bir dansla balar eleme
ve kur da yle Diyebiliriz ki ritelsiz hayvan yoktur ve her ey belli kurallara gre icra
edilecektir. Bu duruma halen (ve yalnzca hayvanlara bir bilin yklemediimiz, yani bilinci salt
insann bir ayrcal olarak grmeyi srdrdmz iin) igd deyip geiyoruz. Bizim iin
hayvanlardan bir ey renmek ile bir frtnadan, gkyznden, yerin derinliklerinden renmek
arasnda pek bir fark yok. Eer nasl yaadn biliyorsanz bir hayvann her trl davrannn
bir insannkine oranla ok daha ngrlebilir olduu dorudur. Ama belki de arada yalnzca bir
derece fark bulunuyor. te dans davrann bir hipotez olarak mziin kaynana
yerletirebilmemiz iin bir neden var
7. Baz mzik tarihileri ve estetikiler mziin esasen bir mimesis, yani doadaki seslerin
anlaml taklidi olduunu dndler. Lukacsn Estetikinin mzik hakkndaki blmlerini
okursanz byle bir kuramn en ileri seviyesiyle tanrsnz. Dolaysyla insan gerekirse ku
akmasn, gerekirse dalgalarn grltsn, gerekirse, bir arslan tarafndan avlanan bir
hayvann yaygarasn taklit eder. Bu taklit hali baz kularda, papaanlarda ve kargalarda
bulunuyor ve insanlarn tuhaf bir hayranln uyandrmaktan geri kalmyor. Oysa insann bir
taklit hayvan olduunu sylemekte bu adan pek gitmeyen bir ey vardr: Bir insann, mesela
ilkel denen toplumlarda tedavi ilerini stlenen bir amann bir kuu, bir ceylan, ya da
gkgrltsn taklit ettiini hangi anlamda syleyebiliriz? Taklit, ya da mimesis yle
geliigzel gereklemez: taklit edilen eyin de, taklidi gerekletiren ortamn da, birbirlerine
asla indirgenemeyecek iki biimi, iki formu vardr. stediim kadar teyim asla bir ku sesi
karamam. Bir papaann bet sesi baz szckleri ayrdedilebilir klsa da asla bir insan
konumas gibi deildir ve bunu ayrdedebilmek iin insann bilince sahip olduu, oysa
papaann bilinsizce ses kard gibisinden temalara ihtiya bile duymam. Taklit zor bir
mefhumdur ve Gabriel Tarden gsterdii gibi insan uygarlnn temelinde yatan glerden
birisidir.

8. Bir amann bir tedavi ayini srasnda kard seslerin belli bir biyolojik-psikolojik karakteri
vardr. Bu taklit ettiini sandmz hayvanlarda da bulunur. Ama bu karakter mesela bir
yakar, fke ifadesi, bir reddedi ya da sevin duygusuna tekabl ediyordur. Ama sorun bu
karaktere mutlaka salt insana zg olan bir form kazandrma zorunluluudur. Bir kuun t
tarih boyunca pekok mzii ziyaret etmitir amann arks, ingene keman, Olivier
Messiaenin orman kular stne mzikal denemesi Ama insanlarn mziinin yine insanlara
ait olan bir n-mzii taklit ediyor olduunu sylemek iin elimizde epeyce neden var. ncelikle
kendisine mzik demediimiz bir faaliyetin, yani konumann, dilin taklidi Diyebiliriz ki insan
mzikle doadan, yani darsndan ok kendi kendini taklit etmektedir. Yaamnn,
almasnn, emeinin, kfrediinin, fkesinin, cinsel hayatnn taklidini yapmaktadr Doann
mzikal davran erevesinde taklit edilmesi hem ok zor hem de ok ge olmutur ve bunu
baarabilmek iin belki en modern mzik anlaylarn, Boulezi. Messiaeni beklemek
gerekmitir.
9.Ama bir aman bir tedavi ayini srasnda o sesleri nasl karyor? Genellikle mzik bir dansn
paras, belki de bir uzantsdr. amann giysilerine, vcuduna takt incik boncuun grltleri
en az haneresinden kan yar anlaml sesler kadar nemlidir. Hatta dosdoru mziin aslnda
dans srasnda kan sesler olduunu, mziin esas kaynann vcudun hareketleri olduunu
bile belki de syleyebiliriz. Dans asndan mzik pekala bir giysi hrtsndan ibaret olabilir ve
bugn dansa elik etmesini beklediimiz bir mzik varsa bu pekala kkensel olarak sonradan
gelen bir ey olabilir. Mziksiz dansn mmkn olmadn sananlar hayvanlar dnyasna
bakarak bunun doru olmadn rahatlkla renebilirler. Ve diyelim ki insanda da durum
byleydi: bir emek sreci belli ritimlerle gerekletirilebilr. Ancak bu ritimler pekala formalize
edilip ayinselletirilebilir. Malinowskinin ilkel Trobriand topluluklarnda ilk gzne arpan ey
hibir ciddi icraat u ya da bu riteli de gerekletirmeden yerine getirmeye asla
kalkmamalaryd. Kay denize indirmenin, gnah ilemi gen bir olan kovmann ya da
sonra geri almann, patates toplamann o toplumlarda pek o kadar kolay, yani birisine, birilerine
devredebileceiniz iler olduunu asla dnmeyin. Btn bu olaylar toplumun ve dolaysyla
toplumu oluturan bireylerin hepsi iliklerinde, kemiklerinde hissetmek durumundadrlar. Bizim
modern toplumlarmzda bu mesafeler olduka alm olabilir, ama bu alm olduklar
anlamna gelmez. Bylece bir aman pekala jestlerinin uzants olan bir mzii oluturabilir,
sonra da buna bir biim kazandrabilir. Belki de yava yava zerindeki taklar belli sesleri
karmaya adanabilirler. Byle bir teze gre mzik dansn bir uzants, bir rndr.
10. Bat mzii belli bir bilinalt dzleminde mziin bu jestel kkenini kabullenmi
grnyor: klasik mzikte, Mozart ve Haydnn biimselletirdikleri mzik yapma biiminde bir
eserin paralarna hareket (movemento) deniyordu. Mziin bir lm vard ve o da hareketin
hz, yaval ve buna getirilen ller erevesinde saptanyordu. Ama mzikte jestin esas
nemi icrasndadr: bir orkestrada kemanlar ve kemanclar belli jestlerle hareket ederler; fltler
de yledir ve davullar da Mziin insan vcudunun bir ses karma faaliyeti olduu ve
uzantlarn enstrmanlarda bulduu anlalyor
11. Her durumda, bugn dansetmeye balamak iin bir mziin alnmasn beklememiz bir
nyargdr ve yalnzca gnmze kadarki mzik dinleme pratiimizin bir rndr, sonucudur.

Ama belli bir durumda bu belki de mzik stne sylenmi en derin szlere de gnderebilir bizi:
Schopenhauern ve Nietzschenin szleri bunlar. Schopenhauer, dman Hegelin aksine en
yksek sanatn sz deil ses, iir deil mzik olduuna yrekten inanmt. Ona gre keman
alayan bir ocuu taklit etmezdi, bizzat ve dorudan alard Tabii ki burada akta kalan bir
mesele var: keman alyor, bu tamam ama peki alayan ocuk nerede? Mzik alayan ocuu
veremeyecek mi? Schopenhauern cevab dahicedir: mzik yalnzca alamay verir. Yani
alayan ocuu veremez. Alayan bir ocuu anlatabilir, resmini, heykelini yapabilirsiniz. Ama
mzik size hibir zaman alayan ocuk vermeyecektir. Ama dier sanat dallarnn asla
veremeyecei bir eyi de verebilir mzik: ocuk alamasn Gerekten de mzik aladnda
olup biten her ey son derecede somuttur: bir ocuk alyor Bir anne douruyor Mzik
bunlar bir form olarak vermeyecektir size: Schopenhauer diyor ki, dourmann sesidir, alayn
sesidir, sevincin sesidir mzik Baka bir deyile mzik alar bir ocuk ya da erikin biri
olarak, bir anne bir sevgili olarak vesaire Ya da gler yine bir ocuun, annenin, celladn
ya da herhangi bir baka kiiliin gl olarak Yani mzik kiiletirmez, bandan sonuna
dek somuttur, herhangi bir ekilde glp alamaz, fkelenmez: illa ki u ya da bu gltr,
alaytr
12. Demek ki her mzik bir tekilliktir. Duygulara yknmez, onlar dosdoru yaar, hissettirir,
yaatr Zaten mzik yaamyor ise hibir yerde deildir. Dersin bitiminde sorduum soru zaten
bu erevedeydi: alnmayan mzik nereye gidiyor? Havada m kayboluyor yoksa iimizde mi
kalyor? Eer mzik gerekten de Schopenhauern istedii gibi alayan ocuk deil ocuk
alamas ise, fkeli bir katil deil katil fkesi ise o halde mziin iinde bildiklerimizden ok
farkl bir tekillik kipini kefetmemiz gerekir. Ortaalarda Duns Scotus diye bir filozof, galiba
Dounun Arabi, dervian metinlerini tercme etmekle urat sralarda bu durumun ayrdna
varm, ve bu tr tekilliklerin, bireyliklerin tanmn )ne kadar mmknse) yapmaya almt.
Ona gre bu tr bireylikler ya da somutluklar, belki Trkeye itelik ite buluk diye tercme
edebileceimiz olaanst hallerdi; buna Haecceitas demiti Duns Scotus
13. Gerekten de mzikte hem ok ilkel hem de tketilemeyecek kadar gelikin iki tarz ayn
anda yryor gibidir. Bir taraftan mzik bizi yle bir soru karsnda brakverir: bir ocuk
alyor Baka trl ocuk alayn veremezdi. Gerekten de bir ocuun alamas mzik
iin temel bir nvarsaymdr. Bir ocuk alyor ya da glyor veya yine ok fkeli,,, Mzik
btn sanatlarn en yaln olduunu ite burada gsterir: bir ocuk alyor, kzyor susuyor
Resim asndn pek bir problem yok gibidir ve alayan ocuk portreleri sayszdr ki
aralarnda epeyce nl olanlar meyhanelerimize bile asarz Ancak bu astmz resimde eksik
olan bir haecceitas vardr ki onu belki mzik bize yeniden kazandrabilir. Felsefi olarak da
ocuk alay diye bir ey olmadan hibir ocuun alamay baaramayacan syleme
hakkna sahibim. nk felsefe tuhaf bir insan faaliyeti trdr ve pekala bizi bu kadar
zvanadan karabilecek nermeler yapar durur. Evet, ocuk alay diye herhangi bir
alamadan, genel olarak alaytan farkl bir mefhuma sahip olmakszn asla
bahsedemeyeceim. Bu ocuklar alar diye geni zamanda ifade edilen bir ey deildir. ocuk
alaynn tekillemesi gerekir. ocuun bir yetikinden farkl bir biimde alad anlamna
da gelmez, nk bir sr yazar ocuk gibi alyor tipinden bir klie ile bir eyleri
anlatabilmitir. Hayr mzikalite konusunda bizi esas olarak ilgilendiren tek ey ocuk

alamasdr elbette bir ocuk alar, yoksa ocuk alay yoktur; ama ocuk alay yoksa
hibir ocuk da alayamaz Olgulardan deil duygulardan bahsediyoruz demek ki
14. Burada artk mzikte moodlar ya da diyelim ki daha formel dnrsek modelar
karsndayz. Eskiden mesela Bach ya da Mozart ok bestelerlerdi neredeyse hergn ve
zorunlu olarak; ama illa ki bestelemeleri ve bestelerini bitirmeleri gerekirdi. Bugn artk byle
deil ve bunun nedenlerine ileride ciddiyetle ve ayrntlaryla deineceiz. Bu rahat mzikal
yaratm ortam baz srekliliklerin varln varsayyor olmal. Schopenhauern byk kefi
mzikteki haecceitas olmutu. Bir ocuun alamasn deil ocuk alamasn vermek
Mzik en saf sanatt nk bu en basit eyi alabildiine rahatlkla yapyordu. Keman alyordu
bir alamay temsil etmiyor, gstermiyor, taklit etmiyordu iir bile bunu belli uslup
manevralaryla taklit etmeye alabilirdi belki. Ama haecceitas Schopenhauera gre nihai
olarak mziin elindeydi. Ama bu noktadan itibaren nmze bir sr sorular alan alyor
15. Peki ilk soru: mzik tamamdr ocuk alayn, general fkesini, gen akn,
karasevday topyekn veriyor, hissettiriyor Ama ayn mzik terisini yapamayacak m?
Mesela alayan bir ocuk mzikte olmayacak m? Her ey bu noktada Schopenhauern
aleyhine dnmektedir ve sanki btn besteciler, ister okusunlar ister okumasnlar (ounluu da
byk ihtimalle okumadlar) bu filozofun aleyhine almaya baladlar: hayr, ocuk alar,
dediler, bunu biliriz, ama urada, biraz tede, ite bir ocuk var, alyor ite mziimiz onu
alacak iine Resim iin bunu diyebilmek tahmin edilebilecei gibi daha rahatt. nk en ilkel
biiminde bile resim ya da heykel alayan herhangi bir ocuu resmederdi ya da yontard
Resimde ocuk alay grdnz sylemek neredeyse ok derin bir filozof olmanz
gerektirirdi. Ama hibir ekilde Schopenhauern mzik dolaymyla syledii ey yeterli deildi:
alayan bir ocuk deil, tamam, ocuk alay Ama arada bir balama izgisi daha yok
mu? ocuun alay Bunlar saf dil oyunlar diye grmek hatalarn en by olur nk
dilimizin bize hazrlam olduu ve ou zaman hi farknda olmadmz saysz srpriz vardr.
Burada ocuk genel, ama alay zeldir. Bu ne anlma gelebilir? Bir ocuk var ve varoluun
genel alaynn iinde, ona katlyor ve yalnzca bir rnek oluturuyor Baka bir deyile
btn alamalar tek bir alamann parasdrlar, kah orada bir ocuk, kah burada bir kadn, kah
burada.. ben .. alyorum.. gibisinden
16. Burada iine dtmz sorun Nietzsche-Schopenhauer-Wagner geninin sorunudur.
Mzik hususunda kopartlm en byk ve ilk kavga buydu. Neydi peki tarttklar? Her eyden
nce bu tartmalar btnn haecceitas etrafnda dndn dnmek iin epeyce nedenimiz
var. Mesela Wagner Tanrlarn Valhallaya Giriini besteledi size geen gn dinlettiim bir
pasaj her tanrnn bir kiilii, ayrdedici zellikleri ve birer motifi var Ama baka birisi,
mesela Nietzsche pekala u ya da bu tanrnn cehenneme iniini deil, Tanrsalln
Cehenneme niini istiyordu Bu ikisinin farkl eyler olduunu hemen anladnz umuyorum.
Tanrlar pekala cehenneme inerler, ama bu Tanrsaln cehennemlik olduu anlamna gelmez.
yleyse mzik bir eyleri daha ayrdetmek zorundadr. Nietzscheye gre mzik tanrlar
cehenneme indiren ile tanrsal terennm eden iki tavr arasnda oynayp duran bir
varsaymdr. Varsayd mzikaliteye kazandrd bu olgular, duygular, tanrlar serisidir. Ama
tragedya, yani Antik Yunann ok ok yzelli yln kapsayan bir felsefesi sayesinde esas

anlamn bulur: iki varolu tarz arasnda asli bir gerilim. Birincisi llerle, dzenlenmi ritimlerle
(ileride greceiz. dzenlenmemi ritimler de mmkndr), hesap kitapla ileyen sanat
Apolloncu sanat diyor buna kincisi esrimenin, kendinden gemenin, lszln sanat
buna da Dionisiyak sanat diyor. Bunlar gerilim halinde tek bir sanatsal hal olarak almak gerekir.