T.C.

Hitit niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal

SONSUZLUK KAVRAMININ MANTIKSAL VE FELSEF ANALZ

-KND MERKEZL BR NCELEME-

Memduh Taha BAARAN

Yksek Lisans Tezi

ORUM 2016

SONSUZLUK KAVRAMININ MANTIKSAL VE FELSEF ANALZ

-KND MERKEZL BR NCELEME-

Memduh Taha BAARAN

Hitit niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman
Prof. Dr. Mevlt Uyank

orum 2016

ZET
Baaran, Memduh Taha. Sonsuzluk Kavramnn Mantksal Ve Felsefi Analizi
Kind Merkezli Bir nceleme-, Yksek Lisans, orum, 2016
Sonsuzluk, felsefe tarihinin ilk dnemlerinden itibaren fizik, matematik ve
metafizik ilimler asndan mzakeresi yaplan temel problemlerinden birisidir.
Sonsuzluk ontolojik ve/ya kozmolojik bir balamda mzakere edilmesi ncelenmesi
gerekirken itikadi bir boyut alarak insanlarn, Tanr anlaynn ekillenmesine yol
amaktadr. Felsefi bir kavram olarak incelenebilecek olan sonsuzluk Tanr, evren ve
insan ilikisinin temellendirilmesinde bir mihenk ta haline dnebilmektedir. slam
filozoflarna gre felsefenin amac tahsilus saada yani ebedi mutlua ulamann
bilgilerini elde etmek iken sonsuzluk kavramn yorumlarndan dolay toplumdan
dlanmakta ve tekiletirilmekte, hatta tekfir edilebilmektedir.
Bu balamda tezin temel konusu znde ontolojik bir mesele gibi gzken
ama ayn zamanda kozmolojik bir soru/n olarak fizik, matematik ilimlerle dorudan
irtibat olan sonsuzluk tasavvurlar, nasl itikadi bir soruna dntrlyor? sorusunun
cevabn aralamaktadr. lemin mahiyetine, yani ezeli ve/ya yaratlm olmasna dair
yaplan aratrmalarn temel kavram olan sonsuzluk yorumlar niin itikadi bir boyut
alyor ve insanlarn dlanmasnn, tekiletirilmesinin ayrac olmaktadr? O kadar ki,
baz Mslman filozoflar kavrama dair grnden dolay dnyada tekiletirmenin
yan sra ahirette ebedi mutluluu yok edecek tekfir edilmektedir? Dolaysyla alemin
sonluluu ve/ya sonsuzluu meselesine verilen cevap, Tanr-evren ilikisini
temellendirirken ayn zamanda kiinin Tanr tasavvurunu da belirlemektedir. Bu soru/n
erevesinde tezimizde bir sfat olarak sonsuzluk kavramn Tanrya atfettiimizde
neleri kastettiimizi, bu kavramn sadece Tanrya m ait olduunu aratracaz.
Sonsuzluk kavramn tanmlayarak, tanm-problem uyumsuzluundan kaynakl
sorunlar

tespit

edilecektir.

Ayrca

yaadmz

dnyada

fiili

sonsuzluun

mmknln sorgulayacaz. Matematik ve fizik alanlarnda sonsuzluun nasl

tanmlandn ve nasl kullanldn inceleyeceiz. Ardndan sonsuzluk kavramn
kavramsal olarak incelerken edebiyat ve sanat alanlarnda sonsuzluun nasl
kullanldn ele alacaz. Buradan yola karak farkl bilgi sistemlerindeki sonsuzluk

kavramlarnn birbirlerinden farkl m yoksa ayn m olduunu irdeleyerek metafiziksel

alanda sonsuzluk kavramnn yol at problemleri belirlemek ve felsefe tarihinde
zellikle slam Felsefesi tarihinde bu problemlere getirilmi olan zmleri irdelemek
bir dier amacmz olacaktr.
Klasik dnem slam filozofu Kindyi merkeze alarak sonsuzluk kavramnn
slam felsefesindeki yeri ve konumu, bunun matematiksel dnce tarafndan
mukayesesini ve tutarllk analizini yapacaz. Bu analizleri yaparken, ncelikle mantk
ve matematik ilikisi zerinde duracaz, sonra matematiksel denklemleri ve ok
boyutlu yzeylerin geometrisini inceleyen bilim dal olan topolojiden de istifade
edeceiz. Bu adan tez mantk-matematik ve felsefe ilikisinin gncellenmesinde ve bir
nevi matematik felsefesi yapma alannda ilk denemelerden biri olarak grlebilir.

Anahtar Kelimeler: slam, Felsefe, Sonsuzluk, Tanr, Evren, Yaratma, Matematik,

Mantk, Ebu shak El-Kind

ii

ABSTRACT
Baaran, Memduh Taha. An Analysis on The Notion of Eternity from the
aspects of Logic and Philosophy-Based on Kindis Ideas, Master Degree, orum,
Turkey 2016
Eternity is one of the basic problematics, in terms of mathematics, physics and
metaphysics from the early a.g.e.s of philosophy history. While the term of eternity
should be discussed within the terms of ontology and cosmology, in the course of time
gaining another dimension, changed the peoples conception about God. The notion of
eternity which can be approached as a philosophical issue, may turn into a touchstone
which is used in founding the relationship among God, nature and the human. While
according to the Islamic philosophers, the main purpose of the philosophy is tahsilussaada which means gaining the information to reach the beatitude, these philosophers
are excluded from the society, marginalized and excommunicated due to their
interpretations on eternity.
The paper argues how the notion of eternity, while in fact is an ontological issue
but at the same time, as a cosmological problematic directly relates to physics and
mathematics turns into a faith problem. Why the interpretations on eternity, which is a
key term in studies on the essence of the universe (universe is eternal and/or created by
God), turns into a faith problematic and cause the philosophers to be marginalized?So
that these Muslim philosophers are not only excluded from the society, but also
excommunicated which brings the absence of the beatitude in after life.Accordingly the
answer given to the problematic which concerns the finiteness and eternity of the
universe, while founding the relationship between the God and the human, at the same
time determines the thought of the individual about God.
Within this paper we will try to answer the question that, what we intend to
claim when we attribute the eternity as an adjective to God and whether the notion of
eternity belongs only to God. In the beginning we will define the term of eternity and
will try to determine the issue which results from the unconformity of description and
the problem. Also we will try to determine whether there is a de facto eternity in this

iii

world. We will view how eternity is defined and used in mathematics and physics.
Afterwards while analyzing the notion of eternity as a cognitive issue we will try to
explain how it is used in literature and art. We also aim to clarify whether the
definitions of eternity are the same in different branches of science, then determine the
problems stemming from the eternity notion in metaphysics and to address the solutions
brought in order to overcome these problems especially in Islamic philosophy history.
Referring to Kind who is a philosopher of classic era Islam Philosophy, we will try to
determine place of the notion of eternity to make comparison with the mathematical
thought and consistency analysis. While making these analyses, primarily we will study
the relationship between logic and mathematics, then we will make use of mathematical
equations and topology. In this regard this paper might be seen as one of the very early
trials on updating the relationship between logic-mathematics and philosophy and
mathematics philosophy.

Keywords: Islam, Philosophy, Eternity, God, Universe, Creation, Mathematics, Logic,

Abu Ishaq Al-Kind

iv

NDEKLER
KISALTMALAR .......................................................................................................... vii
NSZ ......................................................................................................................... viii
GR ............................................................................................................................... 1
1.

TEZN KONUSU ................................................................................................. 1

2.

TEZN AMACI .................................................................................................... 2

3.

TEZN NEM .................................................................................................... 2

4.

TEZN KAVRAMSAL EREVES ............................................................... 3

4.1.
5.
I.

Varsaymlar ...................................................................................................... 4
TEZN KAPSAMI VE SINIRLANDIRILMASI .............................................. 5

BLM .................................................................................................................... 6

1. SLAM FELSEFESNN KURUCU METN OLARAK LMLERN SAYIMI

ADLI ESERN ANALZ .............................................................................................. 6
2.

DL, DNCE, MANTIK VE MATEMATK .................................................. 7

II. BLM .................................................................................................................. 19

TANRI-EVREN LKSNN AIKLANMASINDA SONSUZLUK KAVRAMI
VE KND ...................................................................................................................... 19
1.

LK A FELSEFES BALAMINDA EVRENN Z SORUNSALI ... 28

2.

SONSUZLUK ZERNE KAVRAMSAL NCELEME................................ 35

3. SONSUZLUK KAVRAMININ EDEBYAT VE SANAT AISINDAN

NCELENMES ........................................................................................................ 45
III.

BLM .............................................................................................................. 58

SINIRLILIK VE SINIRSIZLIK KAVRAMLARI ................................................ 58

IV.

1.

BELRSZLK, TANIMSIZLIK VE SONSUZLUK LKS ................ 65

2.

TANIMSIZLIK .............................................................................................. 65

3.

BELRSZLK................................................................................................ 70
BLM .............................................................................................................. 73

EBU SHAK EL KNDNN SONSUZLUK ANLAYII .................................... 73

V. BLM: ................................................................................................................. 83
LAHYAT LMLER AISINDAN TANRI-EVREN LKSNN
KURULMASINDA SONSUZLUK KAVRAMI ........................................................ 83
1.

TANRININ BR SIFATI OLARAK SONSUZLUK/EZEL VE EBEDLK

85

2.

NOMNALZM VE REALZM KAPSAMINDA SONSUZLUK ................. 93

VI.

BLM: ............................................................................................................. 99

FZK VE METAFZK LKSNN KURULMASINDA MATEMATKSEL

BR KAVRAM OLARAK SONSUZLUK .................................................................. 99
1.

FL SONSUZLUK ........................................................................................ 101

2.

SONSUZ BOYUTLAR .................................................................................... 111

3.

FZKTE VE MATEMATKTE SONSUZLUK .......................................... 116

4.

SONSUZLUK KAVRAMI VE ZENON PARADOKSU .............................. 128

4.1. Zenon Paradoksunun Matematiksel Analizi.............................................. 129
4.2. zm nerisi I ............................................................................................ 129
4.3. zm nerisi II .......................................................................................... 131

5.

SONSUZ KK KAVRAMI....................................................................... 137

5.1. Salih Zekinin Sonsuz Kk Nicelikler Aklamas ............................... 142
5.2.

Sonsuz Kk Kavram ........................................................................... 143

5.3.

Temel Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh Asl) ................................ 144

5.4.

Birinci Mertebeden Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh) ................ 145

5.5.

kinci Mertebeden Sonsuz Kk ( Asgar- N-Mtenh ) ................. 146

5.6.

nc Mertebeden Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh)................ 146

5.7.

n. Mertebeden Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh ) ........................ 146

VII. BLM ......................................................................................................... 152

SONSUZLUK VE GRELLK KAVRAMLARI .............................................. 152
1.

GRELLK TEORS ............................................................................... 152

2.

GRELLK TEORSNN FELSEF AIDAN NCELENMES ....... 163

3. GRELLK TEORSNN FZK VE MATEMATK AISINDAN

NCELENMES ................................................................................................... 165
4.

ZEL GRELLK TEORS ................................................................... 169

5.

GENEL GRELLK ................................................................................. 179

VIII. BLM ............................................................................................................ 184

EBU SHAK EL KNDNN LEMN SONLU OLMASI TEZNN SPATININ
MATEMATKSEL ANALZ VE MANTIKSAL TUTARLILII ...................... 184
KAYNAKA ............................................................................................................... 203

vi

KISALTMALAR
Ksaltma

Aklama

a.g.e.

: Ad Geen Eser

a.g.m.

: Ad Geen Makale

a.g.mlf.

: Ad Geen Mellif

bkz.

: Baknz

C.

: Cilt

ev.

: eviren

M..

: Milattan nce

M.S.

: Milattan Sonra

: lm Tarihi

S.

: Sayfa

T.D.K.

: Trk Dil Kurumu

Vb.

: Ve Benzeri

Yay.

: Yaynlar

vii

NSZ

Felsefi dncenin ilk dnemlerden itibaren zerinde en ok mzakere edilen

kavramlardan birisi de sonsuzluktur.

brahim gelenek asndan Tanr evreni

yaratmtr ve evren bir gn yok olacaktr. Dolaysyla varolmas iin bir baka varla
sahip olmayan, ezeli/kadim ve ebedi/sonsuzolan tek varlk Tanrdr. Onun dndaki
her ey sonradan olmadr, sonludur ve bir gn yok olacaktr. Dolasyla Tanr evreni
nasl yaratt sorusuyla msbet ilimler, niin yaratt sorusuyla da ilahiyat/felsefe ilgilenir.
Yoktan yaratlan evrenin nasll ve bir gn yok olaca yani sonlu olmas meselesi
znde kozmolojik bir mesele gibi durur, ama buna verilen cevaplar kiinin teist, deist
ve/ya ateist olarak nitelenmesine yol aabilir. Dolaysyla temelde ontolojik bir sorun,
kozmolojik olarak incelenirken itikadi adan ok ciddi sonular ortaya karabilir ki bu
yzden

baz

felsefecilerin

grleri

ar

yorumlamalara

tabii

tutularak

tekiletirilmitir. Kendileri de en hafif tabirle zndk olarak nitelendirilmilerdir.

Grld zere, sonsuzluk kavramnn fizik, matematik ve metafizik ilimlerle
dorudan irtibat vardr. Biz tezimizde sonsuzluk kavramnn ne olduunu aratracak,
matematiksel, fiziksel ve metafiziksel adan sonsuzluu sorgulayacaz. ncelikle
sonsuzluu daha ok metafiziksel ynden ele alacaz. nk bizlerin Tanr, Evren ve
insan ilikisinin nasl kurulduu bu kavramn analiziyle daha net olarak belirginleebilir.
zellikle slam Felsefesi asndan lemin mahiyeti ve lemin ezelilii ve Tanrnn
varlnn ispatnda bu kavram temel olarak kullanldn dnmz zaman, tez
konumuzun nemi ortaya kmaktadr.
Burada evrenin znn sorgulanmasndan kast, acaba evren sonlu mu, sonsuz
mu? Ya da evren bizim dndmz gibi sabit midir yoksa genilemekte midir, yani
greli midir? Btn bunlara bir cevap bulmaya alrken nmze sonsuzluun
getirmi olduu eitli paradokslar kacaktr. Bu paradokslara sonsuzluk kavramnn
farkl alanlarda (matematik, fizik, metafizik) bize sunduu tanmlarndan yola karak
zm arayacaz.
Farkl alanlara ait tanmlar kullanmaya balaynca daha farkl problemlerle
karlama ihtimali oalacaktr, bu da problemlerin i ie gemesi demektir. Elimizde
sonsuzlukla ilgili bir problem olduunda hangi alandaki (matematik, fizik ya da
viii

metafizik) sonsuzluk kavramn temel alacamz -ki bu durumda sonsuzluu bir alana
daraltm olarak ok ciddi problemler bizi bekleyebilir- ya da alan gz etmeksizin bu
durumda problemler i ie gemi bir yumak eklinde karmza kabilirkullandmzda hangi durumlarn bizi beklediini inceleyeceiz.
Bu balamda ncelikle bir sfat olarak sonsuzluk kavramn Tanrya
atfettiimizde neleri kastettiimizi, bu kavramn sadece Tanrya m ait olduunu
aratracaz. Ardndan yaadmz dnyada fiili sonsuzluun mmknln
sorgulayacaz. Matematik ve fizik alanlarnda sonsuzluun nasl tanmlandn ve
nasl kullanldn inceleyeceiz. Ardndan sonsuzluk kavramn kavramsal olarak
incelerken edebiyat ve sanat alanlarnda sonsuzluun nasl kullanldn ele alacaz.
Matematik ve fizik ilimleri balamnda grelilik ve sonsuzluk ilikisi zerinde
duracaz. Bu blmde incelememizi yaparken olduka geni bir alma sahas
karmza kaca malumdur. Ama biz kavram temelli yola inceleme yapacaz; bu
kavramn farkl alanlarda farkl yorumlanmasnn ne gibi sonular dourduunu tespit
etmeye alacaz. Dolasyla incelememizi her alanda konu esas itibariyle
snrlandracaz.
Matematik, fizik ve mantk alanlarnda bu konuyu ele almamzn nedeni
Aristotelesden sonra dnce tarihinde Muallim-i Sani olarak nitelendirilen Farabinin
Tanr-Evren ve nsan ilikisini nasl olduuna dair ilimleri tasnif ettii hsa-ul
Ulum/limlerin Saym adl eserinden anlald zere, slam Felsefesinin temel
soru/n/larndan birisidir. ncelikle Tanr ve evren ilikisinin nasl olduuna dair ilimleri
analiz ederek, fizik ve matematik ilimlerinden bahseder. Fizik, fizik lemde grnen
olaylarn matematik ise hem fizik hem metafizikle alakal konularn sebeplerini, neden
dolay yle olduklarn, kesin burhanlar yoluyla ortaya koyar. Fakat bu sorunla daha
nceden ilk Mslman filozof olarak nitelendirilen Kind yzlemi ve nemli metinler
ortaya koymutur. Ebu Ysuf Yakb bin shk bin es-Sbbah el-Kind, slam kltr ve
dnce tarihinde kelamdan felsefeye geii salayan ve ilk slam filozofu olarak kabul
edilen kiidir. Ayrca, muhle irc (olmayana ergi) yntemiyle zaman, mekn, hareket
ve cismn varlk gibi niceliklerin, bilfiil sonsuz olamayacan matematiksel yntemle
ispatlamaya alan ilk slam filozofudur. Ebu shak El-Kindnin sonsuzluu ele al

ix

yntemini inceleyerek, bununla lemin ezelilii konusundaki ispatnnn matematik

felsefesi asndan tutarlln inceleyeceiz.
Bahsi geen bu konularn analizlerini yaparken matematiksel denklemleri ve ok
boyutlu yzeylerin geometrisini inceleyen bilim dal olan topoloji ile analizden istifade
etmeye alacaz. Bylece sonsuzluk kavramnn tanmlamak ve tanm-problem
uyumsuzluundan kaynakl sorunlar tespit etmeye katk salamay hedefliyoruz. Farkl
bilgi sistemlerindeki sonsuzluk kavramlarnn gerekten birbirlerinden farkl m yoksa
ayn m olduunu irdeleyerek, sonsuzluun felsefi temellerini tespit etmek; metafiziksel
alanda sonsuzluk kavramnn yol at problemleri ve olas zmleri irdelemek bir
dier hedefimizdir.
Bylece

sonsuzluk

kavramndan

kaynaklanan

problemlere

zmler

sunabilmek; sonsuzluk ve snrszlk kavramlarnn ayrmna varabilmek, farkl

alanlardaki sonsuzluk kavramnn anlam ve kullanm farkllklarn grebilmek,
sonsuzluk ve grelilik arasndaki ilikinin anlalabilirliini salamak hususunda ksm
bir katk yapabileceimizi dnyoruz.
Bunu yaptmz zaman sonsuzluk kavram ontolojik bir kavram olmasna
ramen itikadi bir boyuta ulaarak insanlarn, Tanr anlaynn ekillenmesine yol
amasnn gerekesi de ortaya kacaktr. Ayrca slam filozoflarna gre felsefenin
amac tahsilus saada yani ebedi mutlua ulamakken, sonsuzluk kavram vastasyla
Tanr tasavvuru zerinde durularak filozoflar tekfir edilebilmelerinin makull ve
tutarll veya tutarszl hakknda bir alt yap oluacaktr. Bylece felsefi bir kavram
olarak incelenebilecek olan sonsuzluk, bir ekilde Tanr, evren ve din ile ilikili bir
hal alarak ebedi mutlulua giden yolumuzda karmza en nemli kavram olarak
kmasnn ne derece de tutarl olduu da sorgulanm olacaktr. Ayrca tez ile birlikte,
sonsuzlukla edeer grlen baz kavramlarn niteliklerini aklayarak kavramlar aras
ayrmn farkndal oluturulacaktr.
Bu almamzda sonsuzluk kavram hakkndaki fikirlerini kendine zg
yntemiyle ortaya koyan Ebu shak El-Kindnin izinden giderek, gemiten bizlere
bilgi

getirenlere

kranlarmz

sunuyoruz.

Felsefenin

Anadoluda

yeniden

yurtlanmasna fizik-metafizik ve mantk-matematik ilikisi balamnda ksm bir katks

olmasn umut ediyoruz.
Matematik retmenlii mezunu bir retmen olarak baladm meslek
hayatmda beni matematik felsefesi ile tantran hocalarm Prof. Dr. Mevlt Uyank
ve Do. Dr. Aygn Akyola gnlden teekkr ederim. Tez projesi hazrlama
srecindeki katklarndan dolay Do. Dr. Aytekin zele ve tezi gelitirme adna yapc
eletirileriyle katkda bulunan Prof. Dr. Yavuz Unata teekkr ederim. Ayrca tez
alma srecinde her konuda sabrla yardmc olan eim Maide Ayeye ve enerji
kaynam Glce Ayeye teekkr ederim.

xi

GR
1. TEZN KONUSU

Felsefe tarihi asndan Tanr-evren ilikisinin aklanmasnda son derece temel

bir kavram sonsuzluu matematiksel, fiziksel ve metafiziksel adan incelemektir. Bu
aratrma evrenin z ve mahiyeti nedir sorusunun balamnda ortaya kan acaba
evren sonlu mu, sonsuz mu? Ya da evren bizim dndmz gibi sabit midir yoksa
genilemekte midir, yani greli midir? soru/n/lara cevap aramak balamnda
yaplacaktr.
Bu noktada ncelikli olarak farkl alanlara ait tanmlar kullanmaya balaynca
nasl problemlerle karlaacaz sorusu incelenecektir. nk problemler i ie gemi
ekilde bulunmaktadr, yle ki, sonsuzluktan bahsettiimizde acaba hangi aratrma
alanndaki (matematik, fizik ya da metafizik) sonsuzluk tasavvuru ile yzleeceimiz
hususu nemlidir.
slam Felsefesi Tarihi asndan dnmzde, bir sfat olarak sonsuzluk
kavramn Tanrya atfettiimizde neleri kastettiimizi, bu kavramn sadece Tanrya m
ait

olduunu

aratracaz.

Ayrca

yaadmz

dnyada

fiili

sonsuzluun

mmknln sorgulayacaz. Tanr evreni yoktan yaratmasn doa/msbet ilimler

(Matematik ve fizik) asndan nasl aklandn ve bu alanlarda sonsuzluun nasl
tanmlandn ve nasl kullanldn inceleyeceiz. zellikle matematik ve fizik
disiplinleri asndan son derece nemli olan grelilik-sonsuzluk ilikisi ve bunun nasl
mantksal adan tutarl bir ekilde sunulmaya alld zerinde duracaz. nk
Matematik ve mantk arasndaki irtibat son derece nemlidir.
Klasik dnem slam filozofu Kindyi merkeze alarak sonsuzluk kavramnn
slam felsefesindeki yeri ve konumu, bunun gnmz matematiksel dnce tarafndan
mukayesesini, analizini yapacaz. Bu analizleri yaparken matematiksel denklemleri ve
ok boyutlu yzeylerin geometrisini inceleyen bilim dal olan topolojiden, analizden ve
geometriden de istifade etmeye alacaz.

Yukarda bahsettiimiz konular ele alrken, sonsuzluk kavramn tanmlamaya

alarak ve tanm-problem uyumsuzluundan kaynakl sorunlar tespit etmeye
alacaz. Farkl bilgi sistemlerindeki sonsuzluk kavramlarnn birbirlerinden farkl m
yoksa ayn m olduunu irdeleyerek kavramn tanmn derinletireceiz. Elbette
bunlardan sonra sonsuzluun felsefi temellerini tespit ederek metafiziksel alanda
sonsuzluk kavramnn yol at problemleri belirlemek ve felsefe tarihinde zellikle
slam Felsefesi asndan bu problemlere getirilmi olan zmler irdelenecektir.
2. TEZN AMACI

Bunlar u ekilde sralayabiliriz:

-Sonsuzluk kavramndan kaynaklanan problemlere zmler sunabilmek
-Sonsuzluk ve snrszlk kavramlarnn ayrmna varabilmek ve bu balamda belirsizlik
ve tanmszlk kavramlarn analiz etmek
-Farkl alanlardaki sonsuzluk kavramnn anlam ve kullanm farkllklarn grebilmek
-Sonsuzluk ve grelilik arasndaki ilikinin anlalabilirliini salamak
-lk slam filozofu olan Ebu shak El-Kindnin sonsuzluk kavramndan yola karak
ispat etmeye alt lemin ezelilii konusundaki ispatn irdelemek
-Ebu shak El-Kindnin matematiksel yntemlerle aklamaya alt lemin ezelilii
konusunu matematiin alt dallarndan topoloji ve analiz yntemleriyle ispatlamak
3. TEZN NEM

Sonsuzluk kavram ontolojik ve kozmolojik bir kavram olmasna ramen itikadi bir
boyuta ulaarak insanlarn, Tanr anlaynn ekillenmesine yol amaktadr. slam
filozoflarna gre felsefenin amac tahsilus saada yani ebedi mutlua ulamakken
sonsuzluk kavram vastasyla Tanr tasavvuru zerinde durularak filozoflar tekfir
edilebilmektedir. Felsefi bir kavram olarak incelenebilecek olan sonsuzluk bir ekilde
Tanr, evren ve din ile ilikili bir hal alarak ebedi mutlulua giden yolda karmza kan
kocaman bir engel gibi durmaktadr.

lk slam filozofu Ebu shak El-Kindnin lemin ezelilii hususunda sonsuzluu

kullanarak yapt ispat slam felsefesinde bu konuda matematiksel denecek nitelikte ve
tutarllkta yaplan ilk ve benzersiz bir ispattr. Felsefi sistemini slama uygun bir
ekilde yorumlama abas ierisinde olan Ebu shak El-Kindnin yapt ispat acaba
doru mudur, zamannn matematik anlayyla tutarl mdr ve gnmzde nasl
deerlendirilir v.b. sorular ele alp inceleyeceiz. Kindnin sonsuzluk konusunda at
bu yol bize k tutarak ilerlememize vesile olacaktr.
4. TEZN KAVRAMSAL EREVES

Felsefe tarihinin zerinde en ok durduu kavramlarda birisi de sonsuzluktur.

nk sonsuzluk yalnzca Tanr tasavvuru kurmamzda deil ayrca evren-insan ilikisi
ve evrenin mahiyeti konularnda da karmza kmaktadr. Bu sorunlarn ne denli
nemli olduu aikrdr. Ve bu sorunlarn temeli de sonsuzluk kavramnn iine
gizlenmitir.
Sonsuzluu incelerken kavramn sadece bir bilgi alanyla ilikili olmadn fizik,
matematik ve metafizik ilimleriyle ilgili olduunu grp her ilim alan iin ayr
irdeleyeceiz. Ulatmz ya da ulaacamz sonular matematiksel kesinlikle
ispatlamaya alarak Kindnin yapt ispat dnemindeki matematiksel gelimeleri
gz

nnde

bulundurarak

deerlendirirken

gnmz

matematiiyle

nasl

yorumlanabileceini gstermeye ve tutarllk analizini yapmaya alacaz.

Konuyu mmkn olduunca bir arada tutabilmek ve dikkatli bir ekilde konuya
eilmek iin kavramsal erevemizi belirlememiz elzemdir. Sonsuzluk matematik,
fizik ve teoloji alanlarnda sklkla kullanlmaktadr. Bu alanda birbirinden nemli
baz sorularnn cevaplarnn sonsuz da kesimektedir. Evren, Tanr, yaratl, zaman
gibi

kavramlarn

yer

ald

problemler

sonsuzluu

kefettiimiz

kadar

cevaplanabilmektedir. Peki, biz birbirinden farkl alanlarda alrken acaba ayn

sonsuzluk kavramn m kullanyoruz?
Sonsuzluk bal bana anlamas zor bir kavram iken sorunu gletirip derinletiren
bir ayrnt da budur. Sonsuz kavram farkl alanlarda ki farkl problemlerle i ie
getiinden onun tek bir tanmn olmas ileri iyice iinden klamaz bir hale

dntrebilir. Dolaysyla sonsuz kavramn kullanrken hangi alanda veya hangi

ierikte kullandmza/kullanldna dikkat etmemiz gerektiini syleyebiliriz.
Farkl alanlarda sonsuzluk kavram varsa buradan sonsuzluun farkl manalar
olduu anlamn karabiliriz. Yani farkl tip sonsuzlar vardr. nk fizik yaadmz
nesneler dnyasyla ilgilenirken metafizik alan tasarlar dnyasyla ve matematik alan
ise

hem

nesneler

hem

tasarlar

dnyasyla

ilgilenir.

leriki

sayfalarda

temellendireceimiz zere, Kind ye gre bilgiye konu olan varlklar aa, orta ve
yksek olmak zere 3e ayrlr. nsan epeevre kuatan fizik dnya aada,
matematik ortada ve metafizik yksekte bulunmaktadr. u an bizden ncekiler gibi,
sonsuzluku matematiin ve teknolojinin bize sunduklar kadaryla tanmlayabiliyoruz.
Madem evrenin dili matematiktir; biz de fizik ve metafizik ilikisine dair anlama ve
aklama almalarna klasik dnem slam filozofu Kindyi merkeze alarak sonsuzluk
kavramnn slam felsefesindeki yeri ve konumunun matematiksel dnce tarafndan
mukayesesini, analizini yapacaz.

4.1.

Varsaymlar

Byle bir ereve izdiimizde baz varsaymlar zerinde deerlendirmeler ve

incelemeler yapmak durumundayz. Bu varsaymlar balca u ekilde sralayabiliriz:
1. Sonsuzluk kavram farkl bilgi alanlarnda kullanlsa bile farkl alanlarda farkl
anlamlar olabilmektedir.
2. Sonsuzluk ve snrszlk ok ayr kavramlardr.
3. Sonsuzluk ve greliliin ciddi bir ilikisi vardr.
4. Kind sonsuzlukla ilikili olarak lemin mahiyeti ve lemin ezelilii konularn
slama uygun bir ekilde aklamaya alarak bu konuda slam felsefesinin
teekklne nemli katk salamtr.
5. lemin ezelilii konusunda Kindnin yapm olduu ispat Tanr tasavvurunun
oluumuna katk salama asndan byk neme sahiptir.
6. Kindnin lemin ezelilii konusunda kullanm olduu ispat eksiktir ve
dorulanmam varsaymlar kapsamaktadr.
7. Kind yapm olduu ispat modern matematikle aklanmaya alldnda daha
iyi bir ispat olabilecei dnlmektedir.

5. TEZN KAPSAMI VE SINIRLANDIRILMASI

Bu almay yaparken bizler iin dier nemli bir hususta kapsam ve

snrllklarmzn belirlenmesidir. nk bu konu zerinde yaplan deerlendirmeler ve
yorumlar dnemin teknik ve bilgileri nda yaplmtr. Dolaysyla bu hususlar gz
nnde bulundurmak hem bizim iin nemli hem de bizlere katk salayan
gemilerimize hakszlk etmemek iin ayrca nemlidir.
lk slam filozofu Ebu shak El-Kind slam Felsefesinin ilk filozoflarndan birisi
olarak zikredilir. Dnemindeki felsefeyi slama uyumlu bir biimde yorumlamas
asndan ilgi ekicidir. Dolaysyla felsefe alanndaki kavram tanmlamalar ve kendi
oluturduu sistemi ierisindeki kulland teknikler de ayr bir nem arz etmektedir.
Sonsuzluk kavram hakknda neredeyse felsefe tarihindeki filozoflarn hepsi
gr bildirmitir. Felsefenin temel problemlerinden biri olan sonsuzluk kavramna
ilikin Kindnin grleri yukardaki temeller nda slam felsefesi asndan ok
ayr bir yere sahiptir. nk bu kavram slam inancndaki Tanr-evren-insan ilikisi
anlaymzn temeli oluturmaktadr.
Sonluluk-sonsuzluk ve snrllk-snrszlk kavramnn i ie getii baz
durumlar gzlenmitir. Yani sonsuzluk yerine snrszlk sonluluk yerine de snrllk
kavramlarnn birbirlerinin yerine kullanld durumlar tespit edilmitir. Bu
kavramlarn birbirinin yerine kullanlabilirliinin olup olmadn inceleyeceiz. Ayrca
alemin mahiyeti ve alemin sonsuzluu konularnda tartt sonsuzluk kavramn Kind
mantki nermeleri kullanarak matematiksel denebilecek bir yolla aklamaya
almtr. Bu almamzda sonsuzluk kavram hakkndaki fikirlerini kendine zg
yntemiyle ortaya koyan Ebu shak el Kindnin izinden giderek gemiten bizlere bilgi
getirenlere kranlarmz sunarak felsefenin Anadoluda yurtlanmasna belki bir nebze
katkmz olacak ekilde sonsuzluk kavramn slam Felsefesi asndan inceleyeceiz.

I. BLM
1.

SLAM FELSEFESNN KURUCU METN OLARAK LMLERN

SAYIMI ADLI ESERN ANALZ

Sasani, Gerek/Bizans ve in-Hind medeniyetleri ile karlaan slamiyet, ksa

srede kendine zg bir bilgi, bilim ve medeniyet kurgusu oluturdu. Bu balamda
limlerimiz, bu medeniyetler karlamasndan tefekkr kendi nclleri zerinde
yaparak sorunlara zm nerileri retmeye altlar. Felsefe, varlk (Allahn varl
ve birlii, evreni nasl yaratt) ve buna dair bilgilenmelerin mahiyeti, teorik
bilgilenmelerin hayata nasl aktarlaca (deer) zerine dnmek olduu iin bu
dnemi slam Felsefesinin teekklnde nemli bir evre olarak nitelendirebiliriz.
Kindi ilk Mslman limi olarak nitelenir, ama Farabiyi varlk, bilgi ve deer zerine
sistematik ve tutarl bir model reten slam Felsefesinin kurucu filozofu olarak
gryoruz. lk limlerden olmas nedeniyle byk lde Grek felsefesinin
tantlmasna, olu ve yaratl kavramlar arasndaki elikiyi gidermeye ynelik
almalar olduunun farkndayd.

Belki bu nedenden dolay olsa gerek,

Aristotelesden sonraki dnr sfatn kazanm ve Muallim-i Sani olarak

isimlendirilmitir.
Hakikate ulama yolunda tutarl bir sistem oluturmaya alan her filozof,
ncelikle ilimleri snflandrarak almalarna balamtr. slam Felsefesi tarihinde, ilk
Kind, Fi Aksam El-Ulum, ardndan daFarabi, limlerin Saym isimli eserleri yazarak,
bilimleri tasniflemilerdir. Bilimlerin tasnifindeki ama, bilgiye ularken hangi
yntemi, nasl izleyeceimizi bilerek yntem hatas yapmadan gerek/kesin bilgiye
ulamaktr. Aratrmac, aratrma metodunu yanl seerse fikirlerin doruluu
hakknda yanl sonulara ulaabilir.

1
Farabi. hsal-Ulum, ev. Ahmet Ate, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1990, s.3, kr. Uyank, Mevlt.
Akyol, Aygn. Farabi'nin Medeniyet Tasavvuru Ve Kurucu Metni Olarak hsaul-Ulum. Medeniyet
Dnr Farabi Uluslararas Sempozyumu, Eskiehir,13-15 Kasm
2014.https://www.academia.edu/9393626/Mevl%C3%BCt_Uyan%C4%B1k_Ayg%C3%BCn_Akyol_Farabi
nin_Medeniyet_Tasavvuru_ve_Kurucu_Metni_Olarak_%C4%B0hs%C3%A2ul
Ul%C3%BBm_Medeniyet_D%C3%BC%C5%9F%C3%BCn%C3%BCr%C3%BC_Farabi_Uluslararas%C4%B1_S
empozyum_Eski%C5%9Fehir_1315_Kas%C4%B1m_2014

Farabinin medeniyet tasavvuru balamnda kurucu metin olarak hsul-Ulm

(limlerin Saym) eserini temel olarak ele alacaz. Ayn zamanda ilk Felsefeye Giri
kitab olarak da deerlendirebileceimiz bu eser, dilin yaps ve felsefesi ile balar ve
bir nevi dncenin gramerini ortaya koyar. Bilgi, (b)ilimlerin tasnif ekilleri ve
bunun Farabi'nin medeniyet tasavvurundaki yeri incelendiinde birey, toplum ve devlet
ilikilerinin nasl kurguland ve nasl idame ettirilecei hususunu netletirebilir.
zellikle Medeni ilimler balamnda hukuk, siyaset ve ahlak ilikisini ele alp, bunun
ilahiyat ile irtibatn kurmas bu medeniyet tasavvurunun metafiziksel temellerini ortaya
koyacak niteliktedir. Farabinin bu balamda daha anlalr olmas, gnmz toplumsal
ve siyasal tartmalarna olas zm nerileri retilmesine de katk salayacaktr.2
Farabi, hsul-Ulm adl eserinin giriinde bu eserin nemini ve bilgilerden ne
ekilde istifade edileceini u ekilde aklar:
nsan, bu kitaptaki ilimlerden birini renmek isteyip bu kitaba bakarsa,
cesaretle neye giritiini, neye baktn, bu bak ile ne fayda temin edeceini, btn
bunlardan kazancnn ne olacan, bunlarla hangi fazileti elde edeceini bilir. Bylece,
ilimlerden neyi kazanmaa girimi ise, krkrne ve aldanmalarla deil de bilerek ve
grerek, ona doru ilerler. nsan, bu kitap sayesinde ilimler arasnda bir mukayese
yapabilir ve hangisinin daha stn, hangisinin daha faydal, hangisinin daha ak,
hangisinin daha salam ve hangisinin daha kuvvetli olduunu, hangisinin daha gevek,
daha kuvvetsiz ve daha zayf bulunduunu anlar.3

2.

DL, DNCE, MANTIK VE MATEMATK

Duygular, dnceleri, seimleri aka gstermeyi mmkn klan her trl

iaret sistemi olarak dil, bilin ieriklerini, duygular, arzular, dnceleri tutarl bir
anlam erevesi ya da modeli iinde ifade etme yolu ya da yntemini tanmlar.4 O halde
dili, bilisel ieriklerin d dnyaya aktarld, dier varlklar iin bilisel form haline
getirilmi bir yap olarak da tanmlayabiliriz. Bu durumda dil, bu ierikleri, ses, yaz,
mimikler ve belli davran ve iaretler ile aktarabilir.

Uyank ve Akyol, ag. Bildiri s.1

Farabi, a.g.e., s.54-55
4
Cevizci. Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul, 1999, S:234
2
3

Dnme, zihinde gerekleen soyut bir olay olduundan dnme faaliyeti

varlklara e tutulan kavramlarla yaplr. Zihinsel semboller veya kavramlar arasndaki
ilikiler dnme faaliyetini olutururlar. Burada zerinde durmamz gereken nokta
kavramsal ilikilerin dnceyi oluturmasdr. Bu olay daha iyi bir ekilde kavramaya
alalm.

ay bardan iindedir cmlesinde ay ve bardak birer nesnedir. Biz

bunlar kavramsal hale sokarak zihin dnyamza alrz. Ardndan bu iki nesne arasnda
nesne ya da somut varlk olmayan iinde kavramn reterek bir hkm ortaya
kartrz. Bu tr zihinsel yaplar gerekten var mdr yoksa bizim rettiimiz kavramlar
mdr, eer biz retiyorsak, gerekten yoksa bu kavramlar anlamsz mdr sorular
tartmaya aktr. Ama dier taraftan biz varlk dnyasn anlamlandrabilmek ve
anlayabilmek iin kavramlarla dnerek hakikat yolcuumuzu srdrrz ve
nominalizm-realizm tartmas bu balamda devam edip gider.
letiim aracmz olan dil, gcn zihin dnyamz olan dncelerden mi yoksa
nesnelerden mi almaktadr? Bu soruyla felsefenin kapsn aralayarak felsefi ynden
analiz etmeye alalm. Aristoteles, varlk ve dnce yasalarnn birbirine kout
olduunu yani dncenin varl yansttn dil de dncede yansyan varln doru
biimde ifade edilmesi olduunu syler. Ayrca dilin, yararly ve zararly, doruyu ve
yanl bildirmeye yaradn syler. 5
Felsefe tarihinde de dilin iletiim arac olmann tesinde ilevsel gc
filozoflarn ilgisinden uzak kalmamtr. Heraklitosta logos, hem her eye hkmeden
evrensel yasadr; hem de evrenin dilidir. Bu bakmndan logosa katlma ya da logostan
pay alma dncesi zerine kurulu Eski Yunan kltrnde dil ile varln birbirine
uyumu temel sorun olarak grlmtr. yle ki, bu sorun Platon ve Aristotelesin
varln yasalar ile dncenin yasalar arasndaki ilikiye younlamalarna neden
olmutur.6
Farabi dilin ortaya kn olduka antropolojik bir tasvirle aklar: lk olarak
insanlar, nefisleri, nicelik ve nitelik ynnden snrl miktarda bilgilere, tasavvurlara ve
tahayyllere sahiptir. Yine nefisleri nitelik ve nicelik bakmndan snrl miktarda ve

Aristoteles.Politika, ev. Mete Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002, s.9-10

Kranz, Walther. Antik Felsefe: Metinler Ve Aklamalar, ev. Suat Yakup Baydur, Sosyal Yaynlar, 3.
Bask, stanbul, 2009, s.57-58
5
6

tarzlarda etkilenmeleri kabul eder. inde olan veya amaladn bakasna bildirme
ihtiyac duyduunda ilk nce istedii eye delalet etmek iin onu anlatmay istedii
kimseler karsnda iareti kullanmtr, sonra da seslenmeyi kullanmtr. Bunun
ardndan muhtelif seslenmeleri kullanr ve bunlarn tek tek her biriyle, kendisine ve
duyulurlarna delalet ettiklerinin tek tek her birine delalet eder. Dolaysyla her belirli
nesne iin belirli bir seslenme tahsisi eder ve bu seslenmeyi, bakasna kullanmaz ve
bylece seslerden her birini duyulurlardan her birinin karsna koyar. 7 Bu durumda
Farabinin, ilk harflerin ve bu harflerin oluturduu lafzlarn yani dilin tamamen
uzlamayla olutuunu savunduunu syleyebiliriz. Milletin Dilinin Kayna Ve
Olgunlamas8 adl risalesinin giriinde ayrca bu konuya vurgu yapmaktadr.
Peki, madem lafzlar ve dil uzlamayla oluuyorsa neden her milletlerin dili yani
seslenmeler farkl olmaktadr? Bu sorunun da cevabn yine Farabi vermektedir: Bir
barnak ve beldenin ahalisinin organlar, dierlerinin organlarnn yaratlndan farkl
bir yaratl ve mizata olduklarnda, bunlar, dillerinin az iinin her bir parasna
doru hareketi, dier barnak ahalisinin dilinin hareket ettii paralara doru
hareketinden daha kolay olacak ekilde yaratlmlardr. Bu takdirde birinin dierine
gre yapt seslenmeler farkl olmaktadr. 9 Buradaki dil ayrm ya da farkll
lafzlarn anlam farkllndan deil ses farkllndan kaynaklanmaktadr. Farabinin bu
dncesinin altnda yatan neden, toplumlara gre farkllaan dillere gre hakikat
araynda farkl sonulara ulamamak maksad olabilir. Yani seslenme arazi, anlam ise
zsel bir durum olarak deerlendirildiinde seslenmenin anlam araynda nemi
kalmayacaktr. Dolaysyla her toplum seslenmelerini farkl yapsa da hakikate
ulaabileceklerdir. O halde Farabinin anlam dnyas lafzdan tamamen bamszdr ve
evrenseldir diyebiliriz. Ayrca burada dikkat ekici bir dier hususta kiinin tasavvurlara
ve tahayyllere sahip olup sonradan bunlar lafzlarla yani dil ile aktarmasdr. O halde
Farabi anlamlarn dilden nce geldiini belirtmektedir.
Farabiye gre toplumun ortak ihtiyalarndan kaynaklanan anlamalarna gre
lafzlar belli bir dzen ve yeterlilie ulatktan sonra lafzlarn manalar geniletilir ve
mecazlar ortaya kar. Yani anlamlar geniletilmi olur. Bunun sonucunda ilk hitabet

Farabi.Kitabul-Huruf, ev. mer Trker, Litera Yay., 2. Bask, stanbul, 2008, s.72-74
Farabi, a.g.e., s.75
9
Farabi, a.g.e., s.73-74
7
8

sanat, sonra da iir sanat oluur. Toplum iinden kan kimseler lafzlardaki ve
cmlelerdeki noksanlklar giderir ve dil tamamlanm olur. Oluan yeni kuak dili
korumak ve lafzlar unutmamak iin bir yol arar ve yaz ortaya kar. Sonra bu yaz
dilinin belli kurallara bal olmas gereksinimi doar ve dilbilgisi sanat oluur. 10
Grld zere, Farabi dil ile toplumun ve kltrn ilikisinin olduka yakn ve i ie
olduunu vurgulamaktadr.
Dil tamamlandktan sonra, toplum iinden baz kimseler duyulurlarn ve
duyumsananlarn bilgisini renmek isterler. Bu nedenle eylerin illetlerini aratrmaya
koyulurlar. Bu kimseler, aratrmalarnda, kendisi iin doruluu ortaya kan
grlerin doruluunu ortaya koymada, bakasna retmede ve kendisine
bavurulduunda doruluunu aklamada ilk nce hatab metotlar kullanr.
Aralarndaki grler farkllatnda her biri grlerini kar klamayacak veya zor
kar klabilecek bir duruma getirmeye alrlar. te bir zaman sonra cedel yolu
yollar renirler. Cedel yollar, sofistik yollardan ayrrlar. Zira hatab yollar, cedel ve
safsata arasnda ortak olup bunlarla karkt. Sofistik yollar, cedel yollara
benzerliinden dolay, insanlarn ou aratrmalarnda bu yolu kullanabilmektedir.
Teorik eyleri incelerken bunlar cedel yollara gre temellendirmede karar klnr ve
sofistik yollar atlarak yalnzca snama esnasnda kullanlr. 11 Ama bir sre sonra cedel
hitaplar olgunlar ve sonuta cedel yollarn kesinliin olumas iin yeterli olmad
ortaya kar. Sonra bu aray bir sre halinde devam eder ve nihayet ilmi inceleme
sona erer ve btn yollar ayrr, teorik ve tmel ilmi felsefe olgunlar, onda
aratrlacak hibir yer kalmaz. Yalnzca renilip retilen bir sanat haline gelir.
Farabi, felsefe retimini ikiye ayrr: burhan yol ve hatab- iirsel yol. Hatab ve iirsel
retimin, burhan asndan doru olan teorik ve pratik eylerin halka retilmesinde
kullanlmasnn daha uygun olduu grn savunur.12
Grld zere Farabi, felsefi dzeye ulamak iin basamak basamak klan
yukarda bahsi geen be yntem (iir, hatab, sofistik, cedel ve burhan yntemi) ayn
zamanda mantki yntemlerin de oluum srasn vermektedir.

Farabi, a.g.e., s.80- 81

Farabi, a.g.e., s.85-86
12
Farabi, a.g.e., s.87
10
11

10

Toplumsal geliim srecinin en st aamasnn, toplumda felsefenin ortaya

kmas olduunu sylemitik. Bu geliim srecinde dil de, yukarda bahsedildii zere
deiik aamalardan geip yetkinleerek sonunda felsefedeki burhan ynteminde
kullanlabilecek hale gelir. Bunun anlam ise toplumun artk hakikati anlayabilecek
seviyeye ulam olasdr. Farabi asndan bu konunun nemi ise, artk felsefi (burhan)
dil olutuu iin dil ile felsefe arasndaki ilikiden istifade ederek din ile felsefe
arasndaki iliki kurularak glendirilebilecektir.
Mantk ilmini Farabi, mantk snaat, btn halinde, akl dzeltmee ve yanl
yaplmas mmkn olan btn mkul" eylerde, insan doru yola ve gerek (hak)
tarafna yneltmee yarayan kanunlar ve insan mkullerde yanltan, srmeden ve
hatadan koruyan ve muhafaza eden kanunlar verir13 diyerek tanmlar. Ardndan baka
bir eserinde biraz daha detayl bir tanmlama yapar:
Mantk ilmi, d konumann (en-nutk-l-hric) kanunlar ile i konumann
(en-nut k-l-dhili) kanunlarn verdiinden ve bu iki hususta verdii kanunlar ile
insanda yaradltan mevcut olan nc konumay (en-nutk-s-slis) kemale getirip,
bu iki konumadaki iini en doru, en tam ve en iyi tarzda yapacak ekilde doru olarak
sevk ettiinden, bu ilme, bu mnda kullanlan nutk'tan (konuma) tretilmi olan
bir isim verilmitir. Nitekim nahiv sahasndaki ilim ehlinin kitaplar arasnda yalnz d
konumann kanunlarn veren kitaplarn ouna mantk ismi verilmitir." Dolaysyla
mantk ilmi, insan yanl dnerek yanl konumaktan alkoyar. 14 Yani, mantk
ilminin konusu, insan zihnini yanla dmekten koruyan ve ona doruya ulamay
mmkn klan yntemlerdir. Farabi, felsefi dnn ancak mkemmel bir temyiz
gcyle gerekleebileceini sylemektedir. Temyiz ise zerinde dnlen ve bilgisi
peinde koulan konularda doru olan kavramay temin edecek salam bir anlay
(zihin) gcn gerekli klar. te bu gc kazandran sanat, mantk sanatdr. Farabi, bu
adan mantk sanatna byk bir deer yklemekte ve onu ilimler arasnda sayarak,
btn ilimlerden nce renilmesi gereken bir sanat olarak belirlemektedir.15 O halde
dil ve mantk ilminin toplum iin ne denli nemli olduu aklanm olmaktadr.
Farabinin bu konudaki paradigmalarn temel alarak irdelediimizde uzlama sonucu

Farabi, hsul-Ulum, s.67

Farabi, hsul-Ulum, s.79
15
Aydnl, Yaar.Farabinin Bilgi Anlayna Genel Bir Bak, Bilimname IV, 2004/1, s.15
13
14

11

oluan bir dil vardr ki uzla toplumu saadete gtren yollardan biridir ve mantk ilmi
de toplumu yanllardan arndrd iin ciddi bir neme sahiptir. Ayrca mantk dil
ilikisi kurgulandnda toplumsal yetkinliin temeli atlm olmaktadr.
Farabinin antropolojik tasvirle aklad dilin oluumu ve yukarda bahsi geen
varlklarn zn kavrama yntemleri ilkin, kiiye bilgiyi kazandrmaya ardndan
bakalarna sunarak-tartarak bilgiye ulama amaldr. Farabi varlklarn bilgisini
kazanma yolunu mantk biliminin ieriinde yer alan be blmde ele alr. Bunun
nedenini, mantk ilminin insan ve toplumu hakikate ulatrmada ara olarak grlmesi
diye yorumlayabiliriz. Yani mantk, bilme eyleminde, yukarda belirtilen eitli bilisel
anlatm biimleriyle, yarglarn hangi bilisel yntemle elde edildiini ve ele alnan
bilgilerin ne denli kesinlik tadn ortaya karmaya yarar. Eer mantk ilmini
bilmezsek, onlardan geree varm olann doruluunu, geree nasl vardn ve
hangi ynden vardn, delillerinin ve fikrinin doruluunu kesin olarak nereden
anlayacamz bilemeyiz.16
Akln yanl yapp yapmayacan, gerek olan idrak etmekte kusur edip
etmediini deneme ve snama aleti olarak mantk kanunlar, hissin aldanp
aldanmadn kontrol iin vardr. slami ilimlerin tasnif ve sistematize edilmesinde bir
ara/teknik/sanat olarak kullanlan Mantk bilimini akl yrtmelerin geerliliini
salayan metodoloji olarak tanmlarsak, ar yorumlarn ve sofist sylemlerin mmkn
olmamas gerekir. nk mantk, insan akln hatadan koruduu gibi, formel dzeyde
de olsa, yanl yapmas mmkn olan btn makul eylerde doruya ynelten ilkeleri
verir. Benzerlikleri veya birliktelikleri ya da elikileri anlamak mantksal anlamda
tamamen zihinsel bir etkinliktir, daha sonra bunlarn pratik ve bilimsel anlamda tasnifi
gerekir. Bu anlamda, mantk sadece felsefe asndan deil, ayn zamanda matematik
hatta hukuk ve teoloji asndan gereklidir. Byle yapld zaman hibir temeli
olmad iin kolayc zm nerileri reten ve bu nedenle gnmzde popler olan
mutlak rlativizmin tuzana dlmez.17

Farabi, hsul-Ulum, s. 71
Uyank, Mevlt. Akyol, Aygn. Farabi'nin Medeniyet Tasavvuru Ve Kurucu Metni Olarak , -hsulUlum-, s.15
16
17

12

Bilgiyi anlama konusunda dilbilgisi ve mantk yararllklar bakmndan kimi

zaman karlatrlmlardr. Yani dilbilgisinin lafza, mantn ise anlama ilikin bir
anlama yntemi olduu tartlmtr. Farabi dilbilgisi ile uraanlarn kelimelere bak
ile mantk ile uraanlarn kelimelere baklar arasndaki ayrln temelini aklarken,
dil bilgisinin (gramer) herhangi bir halkn kelimelerine mahsus olan kanunlar verdiini
ancak mantn, btn halklarn kelimelerinde mterek olan kelime kanunlarn
verdiini syler.18 O halde Farabinin bu grlerinden yola karak evrensel manada
hakikati bulmann yolunun mantk ilminden getii rahatlkla sylenebilir. nk
mantk, toplumlar st felsefi dzeyi oluturan ilimdir. Burada unu belirtmekte fayda
gryoruz: Mantn toplumlar st felsefi dzeyi oluturan ilim olmas onun, kesin
bilginin lt olmas ve en stn ilim olduu manasna gelmez. Yalnzca kesin bilginin
elde edilebilmesi iin ara bir ilim olarak nemlidir.
Farabi mant, mantn altnda da burhan toplumlardan ve kltrlerden
arndrlm bir yntem olarak grdnden dolay mant doru konuma ilkeleri
olarak deerlendirir.

19

Doru dnme ve doru konuma ift tarafl gerektirme

olduundan ve bu iki ilev iin alet olan ilim mantk olduundan Farabinin tasnifine
gre mantk tm sz sanatlarn iermektedir.
Dilin hakikat arayndaki rol, geliim sreci ve mantk ilikisini yukarda ele
almtk. Dilin mantk erevesine oturmasyla bilisel yntemler evrensel bir hal alarak
felsefi bilgiye ulalr. Farabinin mantk tanmndan yola klrsa 20 mantk kelime
anlam ile hem dnme, hem de bunun ifadesi olan konuma ile alakal olduu grlr.
Bu durumda insan, mantk bilimi olmadan nce mantksz m dnyordu? sorusu
zerine dnmek gerekir: nsan mantk bilimini renmeden de mantkl dnebilir.
Mantkl dnme ile mantk bilimi arasnda sk bir iliki vardr. Mantk, mantkl
denen dnme tarzn kendisine konu olarak alan bilime verilen addr. Mantkl
dnmeye, doru dnme veya tutarl dnme de denilir. Mantkl dnmede,

18

Farabi, hsul-Ulum, s.77-78

Farabi, a.g.e., s.79
20
Farabi, a.g.e., s.79
19

13

sonularn tutarl olmas gerekir. Tutarl dnme ise akl yrtmenin akl ilkeleri denen
ilkelere uygun olmas ile mmkn olur.21
Bunlara ilaveden dildeki kavramlar bizlerin oluturduunu ele alrsak ve bunun
yan sra kavramlarla dndmz de gz nnde bulundurursak dil, dnya snrlar
dnda manasz olduu da sylenebilir. Buradan karlan sonu, dilin de snr vardr.
nl filozof Wittgensteinn dedii gibi: Dilimin snrlar, dnyamn snrlarn
betimler.22 denilebilir. Byle bir snrdan sz edilirse dil ile dnce arasnda ciddi bir
problem ortaya kmaktadr: Madem snrlarmz dil oluturuyor, o halde dnce dile
bamldr. Aksine dnce sonu olmayan bir mefhum olduundan dnce dilden
bamszdr. Bu noktada bu iki iddiay ana hatlaryla inceleyelim:
lk olarak dncenin dile baml olduu grn ele alalm. Farabinin dilin
oluum ve geliimini tasvirini ele alrsak bu gr savunduunu syleyebiliriz. nk
dil gelierek en son felsefi dil haline yani burhan metoduna gelinceye kadar geen
srete dnce de gelimektedir. Yani dil ve dnce birbirine bal bir ekilde
ilerlemektedir.
Bu konuda en nemli aklamalardan biri Descartese aittir. O, hayvanlarn da
dnce yetisine sahip olduu ve dncenin dilden bamsz olarak var olduu
noktasndaki grleri reddetmektedir. Bunu yapmasndaki ama, hayvanlara dnce
atfederek deneysel olarak bunu ispat etmeye alanlara kar koymaktr. Bu konuyu
rneklendirerek analiz etmeye alr: Bir kua sahibini grd zaman ona gnaydn
demesi retilebiliyorsa bu sz o kuun duygularndan birinin da vurumudur. Bu sz
syledii zaman ona yiyecek veriliyorsa, bu davran onun yiyecek yeme umuduna ait
bir harekettir. Bu durumda dier hayvanlara yaptrlan davranlar, onlarn korku, umut
yada sevin hareketleridir; yle ki onlar bu hareketleri hibir dnce olmakszn
yapabilirler.23
Dncenin dile baml olmadn savunan gr ele alrsak bu grn
altnda, dil, dnceyi sadece aktaran bir aratr yargs vardr. Yani dnce yoluyla

ner, Necati. Klasik Mantk, Ankara niversitesi Basm Evi, Ankara, 1986, s.2-3
Wittgenstein, Ludwig. TractatusLogico-Philosophicus, ev. Oru Aruoba, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2003, s.131
23
Descartes, R. Metot zerine Konuma, ev.K.Tahir Sel, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1984, s.103-104
21
22

14

oluan bilisel ierikleri d dnyaya aktarmamz salayan bir aratr ve dnceden

bamszdr. Dil dnmenin kendisi deil yalnzca dncenin aracdr. Ancak burada
gzken bir problem udur: dnce dilden bamsz olduunda, dnceleri d
dnyaya aktarrken oluturulan kelimeler ve cmleler neyin rndr? Budan ziyade
dncelerin oluum aamasnda, yani i konuma aamasnda konuma ne ile
salanmaktadr?

Ya

da

tersten

gitmeye

alrsak,

okuduumuz

cmleleri

anlamlandrma esnasnda dncelerden istifade etmiyor muyuz? Dncenin dilden

bamsz olduu konusunu savunanlar genellikle deneysel rnekler zerinden ve
zellikle de ocuklar zerinden konuyu ele almlardr. Ama bu sonular tartlabilir
niteliktedir ve birok soruyu tam manasyla cevaplamak iin yetersizdir.24
Bu arada dncenin farkl bir boyutuna da deinmek istiyoruz. Yaadmz
toprakla/kltrle dnce arasndaki ba nasldr, dnce mekndan bamsz mdr
inceleyelim. Bilgi, zne-nesne arasndaki eyleim sonucu ortaya kar, eklindeki tanm
yetersizdir nk dncenin znenin iinde yetitii ortam ilevsiz brakma gibi bir
risk ortaya kmaktadr.
Buna u ekilde rnek verilebilir: bir elmann arl dnya zerinde farkl ay
zerinde farkl llr nk yerekimi her iki yzeyde de farkldr. Buna gre elmann
arlna dair bilgimiz bulunulan ortama gre deimektedir. O halde, dnmek,
aslnda daha ok toprakla yurtluk ilikisi iinde gerekleir, nk dnmek, topra
tutan bir ikinlik dzlemi sermekten ibarettir. Toprak parasnn yurt haline gelmesi,
dnrn, kavram iinde banty kurarak akn olan ikinletirerek rettiinin,
bulunduu corafyaya gre isimlendirmesiyle mmkn olmaktadr.25
Bizim de felsefeyi Anadoluda yeninde yurtlandrmak projesi balamnda
zerinde durduumuz nemli nokta burasdr. Nitekim ada filozoflardan
Nietzschenin, Alman, ngiliz ve Fransz felsefelerinin ulusal karakterlerini belirlemek
amacyla temellendirdii jeofelsefe, zne-nesne ikileminden syrlarak felsefeyi
kavram zerinde yeniden yurtlandrma abasdr. Felsefenin bir halkn anlayna,
hukuk tasarmna uygun olarak yeniden yurtlandrlmasnn nesne deil de, yurtluk

Denkel, Arda. Anlama: Anlatma ve Anlama letiim zerine Bir Felsefe Aratrmas, Boazii
niversitesi Yay., stanbul, 1981, s:24,25
25
Uyank, Mevlt. Felsefeyi Anadoluda Yeniden Yurtlandrmak: slam Felsefesinin Gnmzdeki Anlam
zerine Bir Deneme, slamiyat. C.8 Say.4. 2005 s.68
24

15

olduunu, bunun gemi, imdi ve belki gelecee dair bir format olduunu
sylemektedir.26
Jeofelsefe kavramsallatrmasndan hareketle bir slam felsefesi ifadesinin
yan sra bunun temellendirilmesine ve yeniden yurtlandrlmasna Anadolu
corafyasndan katkda bulunan bir Trk Felsefesinden bahsetme imkanda ayrca
mzakere edilebilir. nk bu ekilde, yaadmz topra merkeze alan Trke felsefi
retim yaplmas verimlilii artracaktr. Madem, insan dier canllardan ayran husus,
onun konumasdr, onun tmel/evrensel hakkndaki i konua/dnmeyle bunlarn
ifadesi/d (Trke) konuma arasndaki uyum ve uygunluk aray bu tr bir felsefenin
tutarl/mantkl olacann gstergesidir. 27 Bylece anadilin en nemli vurgusu tmelin
vahyin, soyut ve akn olann Anadolu insan ahsnda tikellemesi, ikinlemesi ve
somutlamasdr. Bunlarn gereklemesi, bulunduumuz corafyada yaayan insanlarn
gncel sorunlarna zmler retilmesinde bir yol vazifesi grecek ekilde temel
terminolojiyi yeniden okumak/yorumlamaktr. Bunu baardmzda ayn zamanda
yerli/tikel olan tmel/evrensel veriler nda yeniden retmi, yerli deerlerimizi,
yerel olmaktan karm, evrensel klm; daha basit ifadeyle tikelde tmeli yakalam
oluruz. Bu aslnda Trklerin yurtluu yeniden ihya etmek zere Anadoluya ait yerli
(Hitit, Babil, Grek ve slam dncelerinin) gcn zgrletirme ve yeniden
tmel/evrensel hale getirme abasdr.28 nl Trk felsefeci Farabinin metnini temel
olarak almamzn nedeni de budur. Muallim-i Sani diye nitelendirilmesi, Tanr-evren ve
insan ilikisini nasl kurgulayacamz bir sistematik hale getirmesi ve buna dildnce ve mantk ile balamasdr. Bunun matematiksel tutarll, doa/pozitif ilimler
ile evrenin nasl yaratldn aklama abas, ardndan da insann evrende niin
yaratld sorusunun ilahiyat ve medeni ilimler balamnda ele almasdr.
Matematik dili, yukarda bahsi geen diller gibi aa yukar ayn geliim
aamalarna sahip olmasnn yan sra farkl olarak matematikteki her kavram iyi
tanml olmak zorundadr. yi tanml olmak matematiksel bir kavramdr ve bir kme
zerinde tanml fonksiyonun, kme zerindeki bir denklik bantsyla oluan blm
kmesi zerine tanmasyla ilgilidir. Matematiki olmayanlara u ekilde anlatlabilir:

Uyank, a.g.m., s. 69
Uyank, a.g.m., s.76
28
Uyank, a.g.m., s. 77
26
27

16

yi-tanmllk, bir kavramn herkes tarafndan e anlamda alglanmas; belirsizlie yol

amamas ve sylenmek isteneni ak ve net bir ekilde belirtmektir. yi tanmllktan
dolay, belirsiz, tanmsz ya da muallak kavramlar matematik dilinde yer alamaz. Ayrca
Matematik Dilinin kendine zg bir szdizimi vardr. Bir tanmn nasl yapld
bilinirse, tanmlarn ne syledii anlalr. Ondan sonra, o tanmn neden yapldn
kavranr ve bu eik geildikten sonra varsaymlardan sonu karma eylemine; yani
teoreme geilebilir.29
Cehalete giden yol yalnzca bilgi eksikliinden dolay deildir. Belki en nemli
neden bu sebepken dieri de terimlerin isim ortakl nedeniyle karmasdr. nk
lafz her iki nclde de ayn ama anlam farkl olduunda yanl anlamalar ortaya kar.
Ama matematik ilimlerde bu konu bulunmaz nk geometrik anlamlarn lafzlarnn
anlam tahsille bilinmektedir ve dolaysyla kastedilen anlamdan bakas vehmedilmez.
Hayal matematik ilimlerin dnda ou eyde saptrc iken matematik ilimlerde yol
gsterici bir rehberdir. Matematik meselelerinin retiminde hayale yardmc ve destek
olmak iin harflerle ekiller izilir. Dier ilimlerde yol aabilecekleri olumsuz
sonulardan dolay bu ekillerden korkulmasnn aksine matematik ilimlerde onlardan
korkulmaz. Dier ilimlerde ise hayal tarafndan bir yardm bulunmadndan, lafz ortak
olduundan ve anlamlarn ayrntlandrlmasnda glk bulunduundan zihin sapar.30
Kelimelerin iaret ettikleri manalar bilgi dnyamz kurgulamamz ve yanltan
uzak olmamz salar. Farabiye gre, mantn konusu kelimelerin delalet ettii
anlamlar (makule) ve bu anlamlara delalet etmeleri dolaysyla da kelimelerdir. 31
Bundan baka akln yanl yapp yapmadndan veya gerek olan idrk etmekte kusur
edip etmediinden emin olmadmz mkullerde, onlar deneme ve snama (imtihn)
aleti olan mantk kanunlar, hissin aldanp aldanmadndan veya miktarn idrkte
kusur edip etmediinden emin olmadmz birok cisimleri kontrol etmek iin alet olan
terazilere ve llere benzer; doruluunu idrk etmekte hissin yanl yapp
yapmadndan veya kusur edip etmediinden emin olunmyan hatalar kontrol

Karaay, Timur. Matematik Ve Dil, Mantk, Matematik Ve Felsefe, IX.Ulusal Sempozyumu Dncenin letiim Arac Olarak, Edebiyat, Bilim, Sanat Ve Felsefe Alanlarnda: Dil-, stanbul Kltr
niversitesi Yay., stanbul, 2011, s. 19-22
30
bn Sina, II. Analitikler, nc Makale, kinci Fasl, ev. mer Trker, Litera Yaynclk, stanbul,
2006, s.141143
31
Farabi, a.g.e., s.7576
29

17

(imtihn) etmekte kullanlan satr izme aleti (mistar) gibidir; dairelerde yuvarlakln
idrk etmekte hissin yanlp yanlmadndan ve kusur edip etmediinden emin
olunmad zaman onlar kontrol iin kullanlan pergel gibi olduunu syler.32

32

Farabi, a.g.e., s.6869

18

II. BLM
TANRI-EVREN LKSNN AIKLANMASINDA
SONSUZLUK KAVRAMI VE KND

Felsefe tarihinde tartlan hususlardan birisi de Tanr-Evren ilikisinin nasll

zerindedir. zellikle slam kelam ve felsefesi asndan syleyecek olursak, lemin
kdemi ve hudsu temel problemlerden birisidir. Gazalinin slam Meai geleneinin
nde gelen iki felsefecisini tekfir ettii konudan birincisi lemin ezelilii konusudur:
33

Burada dikkat edilmesi gereken husus udur: znde ontolojik bir mesele gibi
gzken ama ayn zamanda kozmolojik bir sorun olduu kesin olup fizik, matematik
ilimlerle dorudan irtibat olan byle bir husus, nasl itikad bir boyut alabiliyor? Baka
bir ifadeyle, lemin mahiyetine dair verilen cevap, niin itikad bir boyut alyor ve
insanlarn tekfir edilerek toplumdan dlanmas sonucu karsanabiliyor? Ya da ahirette
ebedi mutluluu yok edecek bir kavram olan tekfir ile karlanyor? Dolaysyla bu
soruna verilen cevap, Tanr-evren ilikisini temellendirirken ayn zamanda kiinin Tanr
tasavvurunu da belirliyor.
Felsefe tarihinden yolu geen herkesin sonsuzluk kavram hakknda syleyecek
bir sz olmutur. nk sonsuzluk yalnzca Tanr tasavvuru kurmamzda deil ayrca
evren-insan ilikisi ve evrenin mahiyeti konularnda da karmza kmaktadr. Bu
sorunlarn ne denli nemli olduu aikrdr. Ve bu sorunlarn temeli de sonsuzluk
kavramnn iine gizlenmitir. Bu nedenle sonsuzluu incelerken kavramn sadece bir
bilgi alanyla ilikili olmadn fizik, matematik ve metafizik ilimleriyle ilgili olduunu
grp her ilim alan iin irdeleyeceiz. Ulatmz ya da ulaacamz sonular
matematiksel kesinlikle ispatlamaya alacaz.
Tezimizin hareket noktas lk slam filozofu Ebu shak El-Kindnin lemin
ezelilii hususunda sonsuzluu kullanarak yapt ispatlardr. Bunlar nemlidir nk

33

Gazzali, Filozoflarn Tutarszl, ev. Mahmut Kaya, Hseyin Sarolu, Klasik Yay., 4. Bask,
stanbul, 2012, s.225
Akyol, Aygn. ehristaninin Filozoflarla Mcadelesi, Aratrma Yay., Ankara, 2011, s.115-136

19

slam Felsefesinde bu konuda matematiksel denecek nitelikte ve tutarllkta yaplan ilk

ve benzersiz bir ispattr. Felsefi sistemini slama uygun bir ekilde yorumlama abas
ierisinde olan Ebu shak El-Kindnin yapt ispat acaba doru mudur? Kindnin
sonsuzluk konusunda at bu yol bize gnmz bilim felsefesi asndan neler
syleyebilir? Madem evrenin dili matematiktir; biz de fizik ve metafizik ilikisine dair
anlama ve aklama almalarna klasik dnem slam filozofu Kindyi merkeze alarak
sonsuzluk kavramnn slam felsefesindeki yeri ve konumu, bunun matematiksel
dnce tarafndan mukayesesini, analizini yapabilirsek, bu sorularn cevaplarn da
vermi olacaz.
Kindnin yapt ispat dnemindeki matematiksel gelimeleri gz nnde
bulundurarak

deerlendirirken

dier

taraftan

gnmz

matematiiyle

nasl

yorumlanabileceini gstererek ve gnmz matematiini kullanarak ispatlamaya

alacaz. nk Sonsuzluk matematik, fizik ve teoloji alanlarnda sklkla
kullanlan terimlerdendir. stelik bu alanda birbirinden nemli baz sorularnn
cevaplarnn sonsuz da kesimektedir. Evren, Tanr, yaratl, zaman gibi kavramlarn
yer ald problemler sonsuzluu kefettiimiz kadar cevaplanabilmektedir. Bu noktada
sormamz gereken soru udur: Birbirinden farkl alanlarda alrken acaba ayn
sonsuzluk kavramn m kullanyoruz?
Sonsuzluk bal bana anlamas zor bir kavram iken sorunu gletirip
derinletiren bir ayrnt da budur. Sonsuz kavram farkl alanlarda ki farkl problemlerle
i ie getiinden onun tek bir tanmn olmas ileri iyice iinden klamaz bir hale
dntrebilir. Dolaysyla sonsuz kavramn kullanrken hangi alanda veya hangi
ierikte kullandmza/kullanldna dikkat etmemiz gerektiini syleyebiliriz. Farkl
alanlarda sonsuzluk kavram varsa buradan sonsuzluun farkl manalar olduu
anlamn karabiliriz. Yani farkl tip sonsuzlar vardr. nk fizik, yaadmz
nesneler dnyasyla ilgilenirken metafizik alan, tasarlar dnyasyla matematik alan ise
hem nesneler hem tasarlar dnyasyla ilgilenir. lk slam filozofu Kind ye gre bilgiye
konu olan varlklar aa, orta ve yksek olmak zere 3e ayrlr. nsan epeevre
kuatan fizik dnya aada, matematik ortada ve metafizik yksekte bulunmaktadr.34

34

Kind, Felsefi Risaleler, ev. Mahmut Kaya, Klasik Yay., 2. Bask, stanbul, s.28

20

Bu erevede Kindden hareketle sonsuzluk kavramn fizik ve matematik

felsefesi asndan analiz ettiimiz takdirde farkl bilgi alanlarnda kullanlsa bile farkl
anlamlarnn olmas mmkn olacaktr. nk son tahlilde sonsuzluk ve snrszlk ayr
kavramlardr. stelik sonsuzluk ve greliliin ciddi bir ilikisi vardr. Ayrca Kindnin
lemin ezelilii konusunda kullanm olduu ispat gnmz mantk ve matematik
felsefesi asndan eksiktir ve dorulanmam varsaymlar kapsamaktadr. Bu durum,
kendi dnemi asndan metnin nemini azaltmaz. nk Kind sonsuzlukla ilikili
olarak lemin mahiyeti ve lemin ezelilii konularn slama uygun bir ekilde
aklamaya alarak bu konuda slam felsefesinin oluumuna katk salamtr. Ayrca
lemin ezelilii konusunda Kindnin yapm olduu ispat Tanr tasavvurunun
oluumuna katk salama asndan byk neme sahiptir. Bir de bilim felsefesi
paradigmalarndan Kuhnun bak asn35 dndmz zaman Kind yapm olduu
ispat modern matematikle aklanmaya alldnda daha iyi bir ispat olabilecei
dnlmektedir.
Bu erevede lk slam filozofu Ebu shak El-Kind, dnemindeki felsefeyi
slama uyumlu bir biimde yorumlamas asndan ilgi ekici olduu kesindir.
Dolaysyla felsefe alanndaki kavram tanmlamalar ve kendi oluturduu sistemi
ierisindeki kulland teknikler de ayr bir nem arz etmektedir. Bir nevi slam
inancndaki

Tanr-evren-insan

ilikisine

dair

felsefi

anlaymzn

temeli

oluturmaktadr. Ayrca lemin mahiyeti ve lemin sonsuzluu konularnda tartt

sonsuzluk kavramn Kind mantki nermeleri kullanarak matematiksel denebilecek bir
yolla aklamaya almas da bir matematiki olarak bizlerin ilgisini ekmitir.
Sonsuzluk kavram lemin yaratlml ve ezelilii ile ilgili olduu iin
kelamclar da yakndan ilgilendirir. Bu konudaki grleri, ana hatlaryla syleyecek
olursak, cisimler olaylardan nce var olamazlar. Olaylardan nce var olmayan eyler ise
onlar gibi sonradan olan varlklardr, yani muhdestirler. Olaydan nce var olmayan bir
cisim, ya olayla beraber var olur veyahut ondan sonra meydana gelir. Her iki hal de
cismin hudsunu yani sonradan oluunu gsterir. Cismin olaylardan nce mevcut
olamayacann ispat ise yledir: Bir cisim var olduu zaman onun czleri ya bir arada
veya ayr ayr olabilirler. nk czlerin bitiik veya ayrk olmas arasnda nc bir

35

Uyank, Mevlt.Felsefi Dnceye ar, Elis Yay., Ankara, s.95-97

21

aama yoktur. Bitiik yahut ayrk olmak ise bir olaydr. O halde cisim olaydan nce var
olamaz. Olaydan nce var olmayan cisim ise tpk onu meydana getiren olay gibi
sonradan olmadr. nk cisim ya olayla beraber yahut da olaydan sonra meydana
gelmitir. Cisim ve arazlarn hdis yani sonradan olduklar ispat edilince lemin de
hdis olduu sonucu kar. lem hdis olunca, kendisine biim veren bir muhdise
muhta olur. Bir yaz, yazarsz yazlamaz. Bir bina, bir mimar veya yapc olmakszn
vct bulamaz. Bir resim, ressamsz izilemez. O halde bunlardan ok daha incelik ve
acayiplik tayan lemin de bir muhdisi veya yaratan bulunmaldr. Bu muhdis veya
yaratan da Yce Allah'tr.36
slam filozoflarndan da Kind Allah'n varln ispat etmek iin ilkin lemin
hdis olduunu ispata almtr. Ona gre lem hdistir. nk kadim olsayd, bilfiil
gereklemezdi. Kadim olan, sonsuz olandr. Sonsuz olan da bilkuvve mevcut olur.
lem bilfiil gerekletiine gre hdistir.37 Kind, felsefi risalelerinde lemin ezeliliini
savunan dehrilere kar onun yaratlm olduunu mantki ve matematik delillerle
temellendirmeye almaktadr.38
Hibir nicelik bilfiil sonsuz olamaz diyen Kind bunu alt aksiyomdan
hareketle sonsuz bir niceliin imknszln kantlam; lem de tmyle (cirml kll)
bir nicelik sayldna gre onun snrl ve sonlu olmas gerektii, buradan da her sonlu
eyin yaratlm olduu; zira yaratan ve yaratlan izafi kavramlar olduundan her
yaratlann bir yaratcs bulunduu, son tahlilde ise bunun Allah olduu sonucuna
ulamtr.39
Grld zere bu konuda kelamclarn lemin kadim olmasna kar kp
muhdes yani yaratlm olduu zerinde srarla durmalarnn nedeni, onlarn lemin
hudsuna dayanarak Allahn varln ispatlama imknna sahip olmalardr. lemin
hudsuna dayanarak bir yoktan var edeni (muhdis) ispatlama almlardr.
Kelamclarn Allahn varln ve sfatlarn ispatlamada dayandklar en nemli
delilerden biri budur. slam kltr ve dnce tarihinde kelamdan felsefeye geii

36

ubuku, brahim Agah. slam Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri, Ankara nv. lahiyat Fak.
Yay., Ankara. 1967, s.12
37
Kind, a.g.e., s.148-149
38
Kind, a.g.e., s.11
39
Kind, a.g.e., s.50

22

salayan ve ilk slam filozofu olarak kabul edilen Kindi de matematiksel bir yntemle
lemin hudsuna deinmektedir.
Eer lemin ezeli olduu kabul edilirse, bu yaklam kadim varlklarn
okluuna yol amas nedeniyle Tanrnn mutlak yaratc olarak varl ile birliini
ispat etmede bir glk tekil etmesinden dolay byk bir problem oluturur.
Dolaysyla kelamclara gre ezel lem fikrinin, lemin Tanr tarafndan yaratlm
olmas gereine aykr olduu sylenebilir. Buna gre kelamclar lemin ezelliini
savunan filozoflara kar kmakta ve lemin belli bir zamanda yaratlm olduunu ne
srmektedirler.
lemin hudsuna dayanarak bir yoktan var edeni (muhdis) ispatlama yntemine
kelamclar huds delili adn vermilerdir. Kelamclarn Allahn varln ve sfatlarn
ispatlamada dayandklar en nemli delilerden biri budur. Huds delili, lemin muhdes
olduu, her muhdesin var olmada bir muhdise ihtiya duyduu kyasna dayanmaktadr.
Bu yntem birok eyin sebep-sonu ilikisi ierisinde birbirini gerektirmesi esasna
dayanmaktadr. yle ki; Allahn varln ispat etmek iin ncelikle evrenin muhdes
olduunu; evrenin muhdes olduunu ispatlamak iin evrenin cisimlerden meydana
geldiini; cisimlerin varln ve cisimlerin sonlu olduunu ispatlamak iin ferd
cevheri; ferd cevheri ispat etmek iin de cevherlerin arazsz olamayacanve arazlarn
da muhdes olduunu ispatlamak gerekmektedir. Srasyla bunlar ispatlandktan sonra
yle bir kyas kurulur:40
Her sonradan var olan/hadis bir var edene/muhdise ihtiya duyar.
lem sonradan var olmutur.
yleyse lemi yoktan var eden biri vardr.41
lemin hudsu ve ezelilii konular eer derinlemesine tartlp incelenmek
isteniyorsa ncelikle sonsuz kavramnn ok iyi analiz edilmesi gerekmektedir. nk
bu konuda yaplan tartmalarn byk ounluunda sonsuzluk kavramndan hareket
edilmektedir. Yani Tanrnn, zamann ve evrenin srlar sonsuzlua gmlmtr. te

40

Erdemci, Cemalettin. Proclusun Alemin Kdemine likin Delilleri zerine, Hitit niv. lahiyat Fak.
Dergisi , orum, 2006/1, c . V , say : 9, s.154
41
Erdemci, a.g.e., s.154

23

biz bu tez yardmyla, sonsuzluk kavramn analiz edip, matematik diliyle anlamaya ve
aklamaya alacaz.
Btn

bunlar

yaparken

bir

noktaya

daha

deinmemiz

gerekiyor.

ncelemelerimiz esnasnda sklkla atfta bulunacamz Sonsuzluun Kefi adl bir

radyo programnn deifresi bulunacaktr. Selin Girit'in yayna hazrlayp sunduu drt
blmlk dizi, BBC Trke'de ilk olarak 4-12 Eyll 2007 tarihleri arasnda yaymland.
Bizler asndan bu programn nemi ise programda, dnemin en nemli bilim
adamlarnn,

astronotlarn,

astrofizikilerin,

din

adamlarnn

ve

psikologlarn

grlerinin yer almasdr. te bu yzden bu program bizim iin olduka deerlidir ve

nemlidir. imdi btn bu bilgiler nda sonsuzluk kavramn, kavramsal olarak ele
almaya balayalm.
Sonsuzluk kavram ylesine nemli ve ylesine kafa kartrc bir kavram ki
kimi zamanlar sonsuzluun yasaklanmas gerektiini, matematie dhil edilmesi
durumunda konunun tm mantksal yapsn yok edeceini sonsuz eylere dair bir sezgi
olmad iin her tr yanlgya dlebileceini iddia edenler ortaya kmt. 42 Bu
kavram zerinde dnp mzakere etmek istiyoruz ve korkularmz yenmek istiyoruz.
Sonsuzluk hakknda dnmeye almann ok karmak bir ey olmas birok insann
korkunun penesinde kalmasna yol at. stelik sonsuzluk hakknda ok derin
dnmenin delilie neden olmasndan endieleniyorlard. Antik Yunanllar bile buna
inanyordu. Hatta sonsuzluk korkusu iin Apeironfobidiye bir kelime de retildi.
Malum olduu zere Apeiron yunanca snrszlk demektir. Sonsuzluunda tabi
herhangi bir snr bulunmadndan dolay Apeironfobi kelimesi retilmitir. 43
Sonsuzluun matematik, fizik ve teoloji ile i ie olduunu biliyoruz. Bu
durumda bir st sonsuz kavram tanmlamaya alrsak; yani fizik, matematik ve
teoloji st bir sonsuzluk tanm mevcut olsa acaba byle bir kavram bizi bu
problemlerin zmlerini kolaylatrabilir mi ya da bu kavram bahsi geen alanlara
indirgesek zme daha kolay m ularz?

42

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

Sonsuzluun Kefi belgeseli, Selin Girit'in yayna hazrlayp sunduu drt blmlk dizi, BBC
Trke'de ilk olarak 4-12 Eyll 2007 tarihleri arasnda yaymland:
http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2007/09/070911_infinity_programmes.shtml(Eriim:27.01.20
16)
43
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

24

te btn bunlarn cevaplarn ve sonsuzlua ait bilgilerimizi burada ortaya

koymaya alacaz. Kavramsal temellendirmeye gemeden nce genel olarak bir giri
yapacak olursak, felsefe tarihinin Muallim-i evveli olan Aristoteles, sonsuz bir ey
var fikri u be eyden kaynaklansa gerek der:
1- Zamandan (nitekim o sonsuz)
2- Byklklerdeki blnmelerden (nitekim matematikiler de sonsuz
kavramn kullanyor.)
3- Ancak sonsuz, oluan nesnenin ondan ayrld ey ise, ancak bu biimde
oluan ve yok oluun ortadan kalkmayaca olgusundan.
4- Snrl olann hep bir sona varmas, dolaysyla bir nesne hep bir baka
nesne iin zorunlu olarak bir snr olsa hibir snrn olmamas zorunlu olur
grnden.
5- Herkes iin sorun oluturan en nemli, en bata gelen gereke de udur:
Dncede snr olmadndan; say, matematiksel nicelikler ve gkyznn
tesi sonsuz grnyor. Ne ki tesi sonsuz olsa cisim de dnyalar da
sonsuz grnr, nk bir yerdeki boluk baka bir yerdekinden niye ok
olsun? Dolaysyla ktle (mekn-uzay) bir yerde ise o her yerdedir de.
Boluk ve sonsuz bir yer olsa cismin de sonsuz olmas zorunlu olur.
nk teki nesnelerde olas olmakla var olmak arasnda hibir fark yok.44
Konuyla ilgili olarak Aristoteles devam eder: te yandan sonsuzluk zerine
dnme, iinde bir sorun tayor: hem sonsuzluun var olmadn kabul edenler iin
hem de sonsuzluun var olduunu kabul edenler iinbirok olanaksz ey sz konusu
oluyor. Ayrca acaba sonsuz nasl konacak? Bir tz olarak m, yoksa kendi bana
herhangi bir doa iin bir ilinek olarak m? Ya da hibiri deil; yine de sonsuz bir ey
ya da sayca sonsuz eyler iin hi de yok deil mi? Doa bilimcisinin en ok
aratraca ey duyulur sonsuz bir bykln olup olmad olmas nispeten bize bir
kolaylk vermektedir. mdi ilkin sonsuzun ka anlamda kullanld belirlenmelidir:
Bir anlamda, doal olarak batan sona gidilecek bir ey olmad iin batan sona
gidilemeyen eye sonsuz denir; bu, tpk sesin grlememesi gibidir. Bir baka

44

Aristoteles, Fizik, ev. Saffet Babr, Yap Kredi Yay., 2. Bask, 2001, stanbul, s.109(203 b 15)

25

anlamda, sonu olmayan bir yolu varm gibi olan, ama bir yolu ya da snr olmayan
eydir. Bir de her ey ya ekleme ya blme ya da her ikisi asndan sonsuzdur.45
Durumun giriftliini gsteren bu tespitlerden sonra, felsefi dnce de nemli olan
soru sormak olduunu vurgulamak istiyoruz. Evrenin z nedir, mahiyeti nedir, sonlu
mudur, eklinde sorulacak bir soruya muhtelif cevaplar retilebilir. Yani evrenin hem
sonluluunu hem de sonsuzluunu ayn anda geerli olduunu iddia eden sylemler,
paradigmalar vardr. Kantn diliyle buna antinomi (paradoks) diyoruz.

46

Paradoksu

aralamak iin yle bir soru ile meseleyi mzakereye balamak istiyoruz: Bir elma
yn dnn ve ierisinden birka tane elma aln. Eer daha fazla almak isterseniz
birka tana daha alabilirsiniz. Hatta daha ok isterseniz yzlerce alabilirsiniz. Ama elma
ynnz hi eksilmeyecek. Ne dersiniz, bu mmkn m? Bir eliki mi yoksa bir
paradoks mu?
incede paradoks szc, mzrak szcn simgeleyen pin karakteriyle,
kalkan szcn simgeleyen yin karakterinin yan yana getirilmesiyle yazlr:
pinyin. Bunun nedeni, M..3. yzyl felsefe yaztlarndan Han Feizide anlatlan bir
ykye dayanmakta. ykde bir adam, mzrayla kalkann satmaya almaktadr.
Etrafnda toplanan kalabalktan birisi ne kp mzran ne kadar iyi olduunu sorar.
Adam, mzrann dnyadaki herhangi bir kalkan delebilecek kadar gl olduunu
syler. Bir bakas kalkan merak edip, peki ya kalkan nasl? diye sorar. Adam
kalkann da, dnyadaki herhangi bir mzran darbesine kar koyabilecek kadar
dayankl olduunu syler. Bir ncs aykrl sezinlemitir: Peki, birisi o mzra
alp kalkanna saldrrsa sonu ne olur? diye sorar ve satc bu soruya cevap veremez.
Bu durum o gnden beridir, kendi iinde elikili deyimine yol amtr. Bir nceki
rnekteki gibi; satcnn iddialar ayr ayr doru olabilir, fakat ayn anda ve ayn yerde
doru olamazlar. nk mzrak kalkan delecek olsa, iddialardan biri, aksi halde dieri
geerliliini yitirir.47
Paradoks, genel inanlara aykr den nerme, sezgisel olarak kabul edilmi olan
ncllerden yola karak, bu ncllerden tmden gelimsel akl yrtme ile ya bir eliki

45

Aristoteles, a.g.e., s. 111(203 b 30)

elik, Sara.Modern Felsefe II, T.C. Anadolu nv. Yay. No: 2409, Eskiehir, 2013 s.18
47
Bilim ve Teknik Dergisi, Fizik Paradokslar Eki, Nisan, 2008, s: 2-3
46

26

yani doru olamayan, ya da temel inanlara aykr olan bir sonu karma durumu
olarak tanmlanmaktadr. 48 Paradoks genelde, her biri ayr ayr doru grnen, fakat
grnrde elikiyle sonulanan bir veya birka nermeden oluur. Bu genel tanm
ierisinde paradoksun farkl biimleri vardr. rnein, nermeler doru olup, gerekten
de varlan sonucu ima etmekle birlikte; sonu aslnda bir eliki olmayp, nseziyi
zorlayan bir durum oluturmaktadr. Ya da sonu gerekten bir eliki oluturmakta,
fakat doru olan nermeler aslnda bu sonucu ima etmemektedir. Bir nc olaslk,
nermelerden bazlarnn doru olmamas veya bir arada doru olmalarnn imknsz
olmasdr. Paradoks szc bu nedenlerle, ou zaman eliki szcyle eanlaml
olarak kullanlr. Fakat barndrd aykrlk, bir elikideki kadar ak ve basit
deildir. 49 Ama mantksal atk bal altnda ele alarak bir nermenin gerek
kendisinden gerek deillemesinden elime tretilmesi olarak ele alanlar da vardr.50
Paradokslarda hakllklar ayn ekilde gsterilebilen birbiriyle eliik olan
kuramlar ortaya kar. Birbiriyle eliik iki savdan her biri ilkelerden doru olarak
uslamlanmtr ve bunlarn her biri doru olarak grnr. Ama eliik iki nermeden
biri doru teki yanl olmaldr. 51 Buradaki asl maksat elikinin grnmesini
saladktan sonra, kullanlan yntemlerden birinin yanl uygulandnn grlmesidir.
0=1 eitliinin bulunduu paradokslar kullanlan ilemlerden birinde hata olduunu ve
bu hatann hangi aamada yapldn grmemize yardmc olur.
Evet, yukardaki elmal sorumuzun cevabna bakarsak sonsuz elma ynmz
olmas durumunda bu mmkn gzkyor. Bunun ise bir paradoks olduunu grrz.
te sonsuzluk bizim iin paradokslarla dolu bir kavramdr. nsanlarn teolojik adan
dlanmasna, dnya ve ahretini heba ettiini iddia edilmesine kadar varan tehditler bu
kavram merkezli yaplmaktadr. Bu tekiletirme salt bir ynden deil birka ynden
felsefi, matematiksel ve teolojik adan gelebilir. nk her alann da birbirinden
nemli baz sorularnn cevaplar sonsuz da kesimektedir. Evren, Tanr, yaratl,
zaman gibi kavramlarn yer ald problemler sonsuzluu kefettiimiz kadar
cevaplanabilmektedir.

Cevizci, Ahmet. Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynevi, stanbul, 2003, s.317
Bilim ve Teknik Dergisi, Fizik Paradokslar Eki, Nisan, 2008, Ankara, s. 2-3
50
Grnberg Teo. Onart, Adnan. Vd.,Mantk Terimleri Szl, Metu Pres, 3. Basm, Ankara, 2003, s.86
51
elik, a.g.e., s.18
48
49

27

1.

LK A FELSEFES BALAMINDA EVRENN Z SORUNSALI

Bu hususu matematik diliyle aklayacak olursak, her ey nihai olanla ilgilidir.

Burada sonsuz byk ve sonsuz kk kavramlar devreye girer. ou insan
sonsuzluk hakknda dndnde gznn nne sonsuz bir evreni getirir. Dnyann
dna bir seyahat yaptmz hayal edelim, dz bir izgi zerinde saniyede 1000 km
hzla yol aldmz farz edelim. Bir son noktaya ular myz; yoksa seyahatimiz
sonsuza dek srer mi? Sonu olmayan bir dnya biz insanlarn ilk kez lm yapmay ve
krelerin nasl hareket ettiini renmemizden bu yana aklclatrmaya altmz bir
ey olup, hala da yaplr. 52
Ne kadar geriye gidersek gidelim insann kendisini evreleyen evren hakknda
genel bir tasavvura sahip olduunu da biliyoruz. Baka bir deyile her dnemde her
topluluun mutlaka bir dnya gr olmutur. Yunan dnyasnda, yazl kltr ncesi
toplumun sahip olduu, deyim yerindeyse insann ocukluk ana ait olan bu
tasavvurlar hakknda neler biliyoruz? Bunu anlamak iin herhalde en doru yol, bugn
de ilkel bir hayat ve toplumsal rgtlenme durumunda bulunan topluluklara bakmak ve
onlarn nasl bir evren tasavvuruna sahip olduklarn grmektir. Bunu aratrdmzda
bu tr topluluklarn temelde dinsel-efsanevi diyebileceimiz bir evren tasavvuruna sahip
olduklarn grmekteyiz. Byle bir tasavvurun tarihsel kaynaklar belli deildir. O,
btn bir topluluun kolektif bir rn olarak karmza kmtr. lkel topluluklarda en
sk rastlanlan ey, onlarn animizimleridir. Animizim, bilindii gibi btn doay ve
doal varlklar, bizimkine benzeyen iradelerle donatmak ve canl varlklarla cansz
varlklar arasnda hibir ayrm yapmamaktr.53
Maddenin yaps, evrenin bykl ve zellikleri, insann kendisini tanmas
her ada zerinde dnlen konulardr. Bu konular, bizim iin deerli olan birok
eyin kayna olmalar bakmndan daha uzunca bir sre incelenmesi gerekecektir.

52

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

Arslan, Ahmet.ka Felsefe Tarihi 1, Ege nv. Basmevi, zmir, 1995, s.30
Uyank, a.g.e., s.28-33
53

28

Sokratesden nceki Grek dncesinin, asl ilgi alan, etraflarn kuatmakta

olan Fiziksel Varlk, yani tabiat zerine, ilk dnemde de hassaten Tabiatn orijini
(mebdei/arkhe) meselesi teksif edilmitir. Sokrates, bu ilginin mecrasn deitirmi,
felsefenin konusunu tabiat, kozmoloji, kozmogoni ve arke gibi konulardan insan ve
toplum konularna evirmitir. Elbette ki, bu, Sokrates ve sonras Grek dncesinin
fiziksel varlk ile btn ilgisini koparp att ve bu mevzu zerinde hi fikir mesaisi
sarf etmedikleri anlamna gelmez. Bu konudaki ilm ve felsef dnceler, almalar
yine devam etmitir; hatta btn kadim alarn en yetkin fizik ve kozmoloji anlay
olan, tesirleri on yedinci yzyla kadar ve belirli bir lde gnmze kadar dahi intikal
eden Aristoteles fizii ve kozmolojisi de Sokratesten sonra tesis edilmitir.54
Evrenin z konusunda antik adan bu yana eitli grler ortaya atlmtr.
Sofistler ncesinde evrenin kozmogonisi hakknda eitli tartmalar sz konusu idi.
Yani arkhenin tek bir ey olduu konusunda tartmalar vard. Bu tartmalar arkhenin
su, ate, hava ve toprak maddelerinden yalnzca biri olduu konusunda younlayordu.
Bunlar ilk kez uzlatran ise Empedokles oldu. Aristoteles, Thalesin (M.. 625-546)
u grnden bahseder: su, her eyin arkhesi, ilkesi, doas nedeni, tzdr. 55
Anaksimandros (M.. 610-547) da Thales gibi ana maddenin, arkhenin, ilkenin veya
tzn ne olduunu kendi kendisine sorar ve onun aperion olduunu syler.
Yunancada aperion kelimesi hem nicelik bakmndan snrsz olan hem de nitelik
bakmndan belirsiz olan anlamna alnmas mmkn bir kelimedir. Onun bu
anlamlardan birincisini mi, ikincisini mi veya onlarn her ikisini de mi kastettiinden,
felsefesini anlamak ve aklamak bakmndan ok farkl ve nemli sonular kar. 56
Anaksimenes (M.. 585-528), Anaksimandrosun aperionundan vazgeerek tz olarak
havay kabul etmitir.57 Daha sonra Pythagoras (M.. 590), Miletos filozoflarnn suda,
havada veya aperionda aradklar eyin aslnda saylarda ve onlar arasndaki oranlarda
aranmas gerektiini syleyecektir. Yani, evrenin ilkesi, arkhesi, tz saydr
demektedir. Pythagoraslarn saylar derken bizim bugn anladmz anlamda
saylardan olduka farkl bir ey dndklerini de hatrlatmamz gerekir.58

54

Hocaolu, Durmu.Sokrates ncesi Grek Felsefesi l, Ders Notu, stanbul, 2007, s.3
Aristoteles, Metafizik,ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., stanbul, 3. Bask, 2012, s.156 (983 b 20)
56
Arslan, Ahmet.ka Felsefe Tarihi 1, Ege nv. Basmevi, zmir, 1995, s.143
57
Arslan, a.g.e. s.55
58
Arslan, a.g.e. s.74-75
55

29

Herakleitos (M.. 540) birok bakmdan kendisinden evvel gelen Miletos

filozoflarndan farkl deildir. Bu ilk doa filozoflar neyi aryorlard? Evrendeki btn
varlklarn temelinde olan ana maddeyi, ilkeyi, arkheyi, deien eylerin altnda bulunan
deimeyen, ayn kalan varl anlamak ve aklamak istiyorlard. Herakleitosta ayn
eyi aramaktadr. Herakleitosun da arad ey, evrendeki deiik nesnelerin
kendisinden gelip kendisine doru gittikleri ilk madde, ana maddedir; okluun
temelinde bulunan birlik, her eyin kendisinden yaplm olduu tzdr. Thales bu tz
suda, Anaksimenes havada, Anaksimandrosaperionda bulmutu. Herakleitos ise
bunun onlardan hibiri olmayp ate olduunu sylemektedir: Herkes iin ayn olan bu
dnyay Tanrlar veya insanlardan hibiri yapmamtr. O her zaman iin ate olmutur,
imdi atetir ve her zaman ate olarak kalacaktr: bundan kast l ile yanan ve l ile
snen canl bir atetir.59
Parmenides (M.. 6. yy sonu) ile birlikte Sokrates ncesi Yunan felsefesinde bir
dnem bitmekte ve yeni bir dnem almaktadr. Biten dnem teki (monist)
materyalistler dnemidir; balayacak olan dnem ise oulcu (pluralist) materyalistler
dnemidir. Bu yeni dnemi de balca nl filozof temsil edecektir. Bunlar
Empedokles, Anaksagoras ve Demokritostur. Parmenidesten nceki filozoflar,
Herakleitos da ilerinde olmak zere tek bir ana maddenin varln kabul
etmekteydiler. Bu su, hava, ate veya aperiondu. te yandan bu maddenin deierek
dier varlklar oluturduunu dnmekteydiler. Herakleitos bu arada bir baka eyin
farkna varmt: Hem bir ana maddeyi, hem de deimeyi kabul etmekte problem vard.
Eer gerekten deimeyi veya oluu kabul ediyorsak, deimeyen ana madde
varsaymn devam ettirmekte bir glk vard. nk srekli deien ve bakalaan bir
ey, artk o ey veya belli bir ey olmaktan kmak zorundayd.60
oulcu materyalistlerin ilki Empedoklestir. Empedoklesin zgnln tekil
eden nemli iki dncesi arkheyi birden fazla kabul etmesi ve yine kendisinden nce
gelen filozoflardan farkl olarak maddi ilkenin yannda ve ondan ayr bir hareket ettirici
ilkenin veya Aristotelesin terminolojisiyle sylersek fail nedenin varln tasdik
etmesidir.61 Birden fazla sayda olan varlklar veya varlk kkleri, varlk ilkelerini bir

59

Arslan, a.g.e., s.98

Arslan, a.g.e., s.129-130
61
Arslan, a.g.e., s.143
60

30

araya getirmek ve ayrmak suretiyle de zel varlklarn varln, okluu, deimeyi

aklamaya alacaktr. Empedokleste bu varlklarn says drttr ve onlara unsurlar
ad verilir.62 nce her eyin drt kkn hatrlayacak olursak: parlayan Zeus, hayat
veren Hera, karanlk Hades ve gzyalaryla lml insanlar iin hayat kaynaklarn
besleyen Nestis. Bu drt varl buradaki mitolojik klklarndan soyarsak karmza u
kar: Ate (Zeus), Toprak (Hera), Hava (Hades) ve Su (Nestis) (Bu arada
Empedoklesin unsurlarn Tanrlar olarak adlandrmas bizi artmamaldr: nk bu
dnemin btn dnrlerinin ana varlk olarak grdkleri eyi bu unvanla
ycelttiklerini biliyoruz. Burada Tanr kelimesinin dinsel bir anlamda kullanlmadna
tekrar iaret etmemiz gerekir. Empedokles, hi phesiz Burnetin de iaret ettii gibi
unsurlarna yalvarmyor, onlara kurbanlar kestirmiyordu. O halde burada aslnda mecazi
bir ifade sz konusudur. Bu varlklar ezeli, ebedi, lmsz varlklar olarak kabul
edildiklerinden aralarndaki bu nemli benzerlikten faydalanlarak onlarn Tanrlar
olduu sylenmektedir.63
O halde elimizde 4 varlk kk veya 4 unsur vardr. Dnyadaki sonsuz saydaki
varl bunlarla nasl aklayacaz? Empedokles bu unsurlarn yalnzca kendilerini
deil, miktar bakmndan farkl birleimlerini gz nne alrsak elimizde istediimiz
kadar farkl varlklarn meydana gelmesi imknnn olacan syler. Gerekte de bu
konu ile ilgili olarak Empedokles snrl sayda boyalar farkl miktarlarda birbirine
kartrarak istedii kadar renk elde eden bir ressam rneine bavurmaktadr.64
Biz bu konuyu farkl bir ekilde ele alalm. Bir taraftan btnden paraya dier
taraftan da paradan btne gidelim. Tek bir paray, ikili beklendirme yoluyla hep
daha kk paralara blecek olsak, aslnda blmenin en kk paralar bile blme
ilemi balamadan nce btnde vardr. Onlarn varl nceden bellidir; nk ondan
kaamayacaklar

ve

blme

sreci

kanlmaz

biimde

onlara

ulatnda,

bulunabilecekleri snrl bir biime ait olmalar, rtk olarak bunu gerektirir. Bu blerek
sonsuzlua ulama abasdr. Bir baka sonsuzluu, yani Evrenin sonsuzluunu
dnrken tam tersi bir sonuca ularz. Bu durumda, sonsuz dizinin her nesnesini
ieren, deneysel olarak sezilebilir bir btnlk yoktur ve bu dizi, bizim sezgimizle bir

62

Arslan, a.g.e., s.131

Arslan, a.g.e., s.145
64
Arslan, a.g.e., s.145
63

31

araya getirilmi olan eylerin tesinde bulunan bir evrenin nesnelerinin ardk
toplamyla ilerler.65
Kant ilk durumda, sonsuz btnn ardk elemanlar, daha nce var olan bir
btnde bulunurlar diye yazar. kincisinde ise hep sonlu ve hep elde edilebilen, ksmi
btnln dnda aranrlar. Bu biimde o, hi koulsuz ve snrsz bir biimde
gelimeyen,

hep snrlayc ve biimsel dzene gnderme yapabilen her hakiki

sonsuzluun doasn belirler. kinci sonsuzluk, yani Evrenin byklnn

sonsuzluu, genellikle sonsuz olarak dnlemez. Onu oluturan sonlu unsurlarn
tekraryla, sonsuz deil de sonlu olarak kabul edilir.66
Sonsuzluk kitabnn yazar John D. Barrowa67 gre, binlerce yldr evren nedir
sorusu zerine kafa yormu tm dnrler evrenin ne kadar byk ya da kk olduu
hakkndaki grlerine baklmakszn hep uzayn sabit bir arka fonu olduunu hayal
etmiti. Ve bu fon zerinde gezegenler yldzlar meteorlar kuyruklu yldzlar gibi
cisimlerin gelip getiini dnyorlard. Ama fon sabitti ve bu cisimlerin hareketleri
bu sabit fona gre llyordu. Einsteinn yer ekimi teorisinin ilk tahmini ve en
nemli kefi uzayn deimeyen statik bir fonunun olmadyd. Evrenin tm iindeki
her ey bir deiim iindeydi. Gzlemciler aslnda bu deiim halinin yaylmac bir
yapsnn olduunu ortaya kard. yle ki: uzak galaksiler birbirlerinden daha da
uzaklayor ve aralarnda mesafe arttka birbirlerinden uzaklama hzlar da
artyor.68Astronomlar evrenin ani genilemesine yol aan byk patlamaya bir gz atma
ansna sahip oldular. Bu, arka fondaki kozmik radyasyonu gsteren Coby isimli bir
uydu araclyla gerekleti. Coby, 14 milyar yl nce gerekleen bu devasa
patlamann uzayn derinlii ierisinde dolaan kalntlarn tespit etti.69
Bu noktada eer evrenin sonsuza dek uzandn dnyorsak bunu gnlk
hayatmzda grebilir miyiz, sorusu nem kazanr. Amerikan matematiki, bilgisayar
bilimcisi, bilim kurgu yazar ve filozof RudyRuckere70 gre evet grebiliriz: Gnlk

Zellini, Paolo, Sonsuzun Ksa Tarihi, ev. Fisun Demir, Dost Yay., 2. Bask, Ankara, 2011, s.32
Zellini, a.g.e.,s.32
67
The Infinite Book: A Short Guide to the Boundless, Timeless and Endless, kitabnn yazar ve Professor
of Mathematical Sciences at the University of Cambridge
68
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
69
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
70
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
65

66

32

hayatta birok ey sanki sonsuzmu gibi grnr. Mesela kapya doru yryorum
diyelim. Benimle kap kolu arasndaki konumlarm says sonsuzmu gibi gelir. Ve
uzayn kesintisiz ve ebediyen dzgn olduuna inanyorsak o zaman herhangi iki nokta
arasnda sonsuz sayda konum bulunacaktr. Rudy Rucker gibi gerekliin sonsuz
sayda blnebilir noktadan olutuunu savunanlar olduu gibi bunun tam aksi kanaati
tayanlar da vardr. Atomcular, uzayn sonsuz sayda blnebilir noktaya
ayrlabileceini dnyorlard. Zenon bu dnceye kar kan bir dizi eliki ortaya
koydu. Thales, dnyay su zerinde yzen bir tepsi gibi dnmekteydi. Ancak bu
durumda bu tepsiyi ve bu tepsinin zerinde yzd su ktlesini tayan ve onlarn
altnda bulunan eyin ne olduu sorusu ortaya kmaktayd. Yine bu durumda
akamst batda batan gnein ertesi sabah dnyann dousundan tekrar nasl
doduunu aklamak gerekiyordu. Bunu aklamak iin batda batan gnein yandan
geri dnerek tekrar douya geldii, ancak dnyann kuzeyinde bulunan yksek
dalardan tr onun bu geri dnn gremediimiz varsaym ortaya atlmt. Oysa
Anaksimandros dnya bir tepsi deil, genilii yksekliinin misli olan bir silindir
biimindedir ve gne batda battktan sonra bu silindirin altndan dolaarak ertesi gn
doudan tekrar doar dedi.71 Anaksimenes, havada bir yaprak gibi yzen bir masa
kapa eklindeki bir dnyay dnr.72

1. Anaximandrosun

2. Anaximenesin

kozmolojisine dair
tasvir bir ekil. Silindirik bir ekle sahip
olan Arzn yaanlr ksm, silindirin
tepsi gibi dz bir sath olan st yzeyi
olup, etraf sularla evrili byk bir kara
parasndan olumaktadr; stnde hava
tabakas vardr, etraf ise bir ate halesi ile
evrilidir. Gneten gelen scaklk serin
hava tarafndan tutulmaktadr.*

Evren
ematize eden bir izim.

tasavvurunu

71

Arslan, a.g.e., s.41-42

Arslan, a.g.e., s.53
*
ekiller Hocaolu Durmu, Sokrates ncesi Grek Felsefesi l, Ders Notu, stanbul, 2007den alnmtr.
72

33

Daha sonraki dnemlerde dnyann yuvarlak olduu kansna varlmtr.

Aristotelese gre, kre en mkemmel ekil olduu iin, evren kreseldir ve bir krenin
merkezi olduu iin evren sonludur. Gkyz zerine adl eserinde yle yazar;
Gkyznn dairesel bir ekil tamas zorunludur. nk bu, hem varlna en uygun
olan hem de doaca en ndegelen ekildir. Aristoteles, Yerin kre biiminde olmasna
ilikin olarak unlar syler; ... onun (Yerin) eklinin kre biimli olmas zorunludur...
Yer, ya (kendi bana) kre biimlidir ya da doas gerei kre biimlidir... Grlen
nesneler araclyla da bu aka anlalyor. Ay tutulmalarnda her zaman belli bir
ibkey izgi vardr. Dolaysyla Ay tutulmas, yeryznn arada kalmasyla oluyorsa,
bu eklin nedeni kre biimli olan yeryznn evresi olsa gerek... Nitekim kuzeye ve
gneye gidenler iin yldzlar ayn grnmyor.73
Bu balamda Avustralya Astrobiyoloji Merkezinden Paul Charles William
Daviesin74 aklamasn verebiliriz: 75
Einsteinn izafiyet teorisine gre uzayn erilmesi ya da yamulmas ihtimali
vardr. Yani uzayn geometrisi bize okullarda retilen geometrilerden farkl olabilir.
nsanlarn dnya hakknda kafalar karrd eskiden. Dnyann sonsuza dek uzayp
gittiini dnrlerdi ya da mesela sonuna dek yelken alabileceini sona gelince de
kenarndan dleceini sylerlerdi. Ama imdi biliyoruz ki dnya aslnda yuvarlaktr.
Dolaysyla dnyann snrlarnn bir sonu olduunu ama herhangi bir snr ya da bir
kenar olmadn syleyebiliriz. Ayn ekilde 3 boyutlu uzayda sonlu bir eye ama
snr ya da kenar olmayan bir eye teknik tabiriyle bir hiperkreye dntrlebilir.
Yani ilkesel olarak evren iinde her yere gidebilir etrafnda dolaabilir herhangi bir
engelle karlamayabilirsiniz. Ama yine de bu evrenin sonsuz olduu anlamna
gelmeyebilir. Evrenin sonlu mu sonsuz mu olduu gzlemsel astrolojinin yant
verebilecei bir sorudur. Ancak bu gzlemleri de sonlu bir doruluk payyla
yapabiliyoruz. Yani demek istediim evrenin imdiye kadar grebildiimiz ksm
aslnda evrenin sonsuz olduunu dndrmektedir.

73

Unat, Yavuz, Ortaa slm Astronomisinde Kre Katmanlar Sistemi ve Gkyz Hareketlerin
Fiziksel zah, XIII. Ulusal Astronomi Toplants, 2-6 Eyll 2002, Antalya, TBTAK Ulusal
Gzlemevi, 2002, s.2
74
Australian Centre for Astrobiology and Professor of Mathematical Physics at The University of
Adelaide
75
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

34

2.

SONSUZLUK ZERNE KAVRAMSAL NCELEME

Gnlk yaammzda, kesin grnen yarglarla gerei belirleme abalarmz,

karlatmz gnlk yaam sorunlarn byk lde zmeye yardmc olmaktadr.
Ama sorunlar, nceden belirlenmi snrl anlam ereveleri ile her zaman
zlemeyebiliyor. nk anlama kabiliyetimiz snrl ve anlama yetimizle
snrlandrmaya altmz gereklik, bu snrlandrmalardan taabilmektedir. Yani
dndmz en byk saydan daha byk bir say olabileceinden, bu dnyadan
ziyade baka dnyalarn olabileceinden, zaman da en geriye gittiinde ondan da
eskisinin olabileceinden kuku duyabiliyoruz. Bu durumda ebedi, ezeli,
sonsuz, snrsz kelimelerini kullanmak durumunda kalyoruz. te, yaam
sorunlarn zemedike, yaamn anlamna dair oluturduumuz kavram ereveleri
boa ktka elimizdeki bilgilerden kuku duymaya balyoruz.
Sonsuz, gereklii belirlemeye altmz sonlu kalplarn ie yaramadn
grdmzde ortaya kyor. Zihin faaliyeti olarak, sonsuz kk, sonsuz byk olan
dnyoruz; geometride, aritmetikte, mantkta sonsuz kavramyla almaya
balyoruz. Bu faaliyetler dnce dnyamzla snrl kalmayp, o alann diliyle de
sonsuzdan sz edilmektedir. Dolaysyla bilimde, felsefede, sanatta, dinde, ahlk
alannda sonsuzun yerini, nemini grmeye balyoruz. Sonlu olandaki sonsuzluk bizi
artyor. Mesela, fiziksel bir nesneyi ele aldmzda, onu betimlerken o nesnenin tm
niteliklerini tmyle anlatmann mmkn olmadn anlyoruz. Algmz belli bir
noktaya odaklandnda, dier noktalarn karanlkta kaldn, tm noktalar
birden alglayamayacamz gryoruz. Snrl bir doru parasnda, sonsuz
noktann olabileceini, belirli bir zaman dilimini anlara indirgediimizde, bu anlarn
sonsuz sayda olabildiini gryoruz. Sonsuzluk hem azaltma hem de artrma
ynndedir. Yani sonsuz kkler ve sonsuz bykler vardr. En kk para nedir?
Blme nerede durur? Artk blnemeyeceini nereden bilebiliriz? En byk olan
nedir? En byk olan neyin iindedir? Bahsi geen para-btn, sonlu-sonsuz ilikisi
dnce tarihinin en ilgi ekici ve en zor sorularndan biri olmutur. Snrl grnen
yetimizle snrsz sorunlara kafa yormak olduka g gzkmektedir. Sonluluumuz
iinde sonsuzu kavrama almas, acaba kendi gcmzn bitimsiz olmas

35

dncesinin tezahr mdr?76

nsan olmak, bir manada anlam krede yaamak demektir. Anlam kre
(Noosfer), insann oluturduu kltr iine aldn dnebileceimiz sanal bir
kredir. Bizler, bu sanal krede yaadklarmzn anlamlarn olutururuz. Bir taraftan
da, yaamn, insann, evrenin anlamyla ilgili derdi olan insann anlam dnyasna sahip
olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla, anlam krede yaayan her insann anlam dnyas
yoktur. Anlam kredeki insanlarn anlam dnyalarnn kaps, yalnzca anlam bilincine
sahip insanlara alr. Anlam bilincinden yoksun insanlar, anlam krede yaadklar
hlde anlam dnyasna sahip deildirler. Bununla birlikte yetenei, algs, dncesi,
dnme, anlama gc, bilgisi snrl, bitimli, sonlu insan, sonsuzu yaayabilir mi?
Bunun mmkn olmas insann anlam krede yaamasnda gizlidir. Anlam dnyasnn
snrszl, anlam kredeki snrszla doru kap aabilir ve insan anlamlar
yaayabildii iin sonsuza uzanabilir. Yani insan, dncesi, d gc, anlam verme
gc ile kendini ama abas iindedir ve bu aba anlam kreyi snrsz geniletmesine
yol aar.77
Bu noktay biraz daha aacak olursak; kltr anlamkre iinde kltrdr.
Anlamkre anlam dnyas olan insanlarla anlam kredir. Anlam dnyalar anlam
iklimlerinde yaarlar. Anlam iklimleri anlamkredeki anlam havasn, anlam yapsn
oluturan blmlerdir. Allm deyimlerle sylendiinde, in, Hint, ran, Mool,
Mezopotamya, Msr, Yunan kltrleri anlam krenin anlam havasna (zaman iinde
devingenliini, ileyiini) oluturan anlam iklimleridir. Anlam dnyalar, iklimin
rnleridir. slm, Hristiyan, Budist iklimleri gibi dinlerle btnlemi iklimlerden de
sz edilebilir.78
Bu balamda en azndan iki alanda sonsuzun yaammzdaki yerini grebiliriz.
Bunlardan ilki estetik alandr: Gzelin yaand alan ve sanatn yaand alan.
Estetik bilin, farkl dnyalar olabilecei, yaanann, yaanm olann, baka baklarla,
farkl alarla farkl biimlerde yaanabileceini bizlere duyurur. Bu durumda estetik

76
nam, Ahmet, Yaanann Anlam Olarak Sonsuz, Mantk Matematik ve Felsefe 3. Ulusal
Sempozyumu, stanbul Kltr nv. Yay., stanbul, 2008, s.58-59
77
nam, Ahmet, a.g.e, s.61
78
nam, a.g.e., s.62

36

bilin bir anlamda sonsuzun kapsn aar: Bu kapdan, yaadklarmz daha farkl
renklerde, daha farkl younluklarda yaanabileceini sezeriz. Dieri ise etik alannda
grlendir. nsan birey olarak da, toplum, kltr olarak da sonsuzdur. Ahlak asndan
snrlandrlp erevelenemez, insan bildiimizden, yaadmzdan hep fazladr.
Birbirinden ayrlamaz bir btnlk iinde estetik-etik yaam, sonsuzun yaanabildii
bir alandr.79
Sonsuzluun bilimsel kuram ve bundan kan genel say kuram, felsefede,
bilimsel yntemin byk baarlarndandr ve bu yzden de, bu yntemin mantksalzmsel

niteliinin

zellikle

uygun

bir

rneidir.

Bu

konudaki

alma

matematikilerle yapld, sonular da matematiksel simgecilik iinde anlatlabilir.

yleyse neden konuya matematik deil de bir felsefe konusu olarak baklmas gerektii
sorulabilir. Bu, bir yandan szcklerin kullanlmasyla ilgili bir yandan da anlamada
felsefenin grd ilevin anlalmasnda gerekten nemli olan g bir soru karyor.
Anlalan, her konu, zel bir bilimi olduu kadar felsefi aratrmalar da gerektiriyor, bu
iki ilem arasndaki ayrm, giriimin dorultusu ve saptanmak istenen dorularn
cinsinde grlyor. zel bilimler eer tam gelimilerse buradaki akm ileri doru ve
bireimsel, daha basitten daha karmaa doru oluyor. Ancak felsefede biz ters
dorultuda; karmak ve greli somuttan, zmleme yoluyla, basit ve soyuta gidiyoruz,
sre iinde asl konunun zelliini bir yana brakmak ve dikkatimizi tmyle, ele
alnan olgularn mantksal biimiyle snrlamak istiyoruz. 80
Bu balamda Aristotelesin tezine dnecek olursak, ncelikle, doada snrsz
vardr ve bu sonsuzluk ancak nicel bir sonsuzluktur. kinci olarak, sonsuzluk varsa
tanmlanabilmelidir. nc olarak, sonsuzluk bir btn olarak kavranamaz, demek ki
iler halde var olamaz, bilfiil var olamaz. Sonu: sonsuzluk vardr ama iler halde ya
da bilfiil var olmayacandan gcl olarak, yani bilkuvve var olacaktr.81
Cantorla birlikte u anlalmt: Kesirler tamsaylardan daha ok deildir!
Aslnda Cantorun ortaya koyduu ey rasyonel saylar kmesinin

ye, doal

saylara edeer olduuydu. Beklenecei zere tek bir sonsuzluk olaca anlamna m

79

nam, a.g.e.,s.65
Bertrand, Russell, D Dnya zerine Bilgimiz, ev. Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yay., stanbul,
1996, s.167
81
Aristoteles, Fizik, s.123
80

37

geliyordu bu? Sonsuzlukta saylabilir olann tesine geilemez miydi? Yani, tek
sonsuzluk saylabilirin sonsuzluu mudur? Cantor buna hayr yantn verdi. Gerel
saylar kmesinin kuvveti saylabilirinkinden byktr. Nitekim

ile

arasnda 1:1

eleme kurmak olanakszdr. Yani bir doru zerindeki noktalarn says tamsaylardan
sonsuzca oktur. Bylece elimizde iki tane sonsuzluk vardr. Bu yeni sonsuzlua,
nin sonsuzluluuna, sreklilik denir. Bu yzden doru parasndaki noktalar, [0,1]
dorusunun btnndeki noktalardan daha ok deildir.
Saylabilirin sonsuzluu ve srekliliin sonsuzluu dnda baka sonsuzluklar
da var mdr? Bu soruya Cantor, evet eklinde yantlad. spat yledir: Bir A
kmesinin paralarnn kmesi olan P(A)nn P kuvveti A kmesininkinden daha
byktr; bir kme her zaman elerden daha ok paraya ya da alt kmeye sahiptir.
Tam olarak sylersek, n sayda e barndran bir kmede 2n sayda alt kme olacaktr.
Yani

A={a,b,c}

kmesinin

alt

kmeleri

unlardr:

{a,b,c},{a},{b},{c},{a,b},{a,c},{b,c},. Toplam 8 ya da 23 alt kme. Dolaysyla bir

kmenin sonsuzluu ne olursa olsun, ondan hareketle daha stn bir baka sonsuzluk
kurulabilir.

den hareketle kesintisiz bir sonsuzluklar dizisi kurulabilir. nanlmaz

bulu budur ite: sonsuz ayda sonsuzluk vardr! 82 Bu noktada tekrar u soruyu
yenilemek ve cevabn aramak gerekir: Acaba sonsuzluktan kastmz nedir?
Gndelik hayatta sonsuzluk dediimizde ilk aklmza gelen mthi, inanlmaz,
aklmzn alabileceinden daha byk olacak ekilde bir byklk gelmektedir.
Sonsuzluk matematik, fizik ve teoloji alanlarnda sklkla kullanlan ve bu alanda
birbirinden nemli baz sorularnn cevaplarnn sonsuz da kesitiini sylemitik.
Evren, Tanr, yaratl, zaman gibi kavramlarn yer ald problemler sonsuzluu
kefettiimiz kadar cevaplanabilmektedir. Peki, biz birbirinden farkl alanlarda
alrken acaba ayn sonsuzluk kavramn m kullanyoruz? Sonsuzluk bal bana
anlamas zor bir kavram iken sorunu gletirip derinletiren bir ayrnt da budur.
Sonsuz kavram farkl alanlarda ki farkl problemlerle i ie getiinden onun tek bir
tanmn olmas ileri iyice iinden klamaz bir hale dntrebilir.
sonsuz

kavramn

kullanrken

hangi

alanda

veya

hangi

Dolaysyla
ierikte

82

Guedj, Denis. Saylar mparatorluu, ev. mer Aygn, Yap Kredi Yaynlar, Ankara, 2009, s.105122

38

kullandmza/kullanldna dikkat etmemiz gerektiini syleyebiliriz. O halde, yle

bir st sonsuz kavram tanmlasak ki yani fizik, matematik ve teoloji st olsa acaba
byle bir kavram biz problem zmlerinde yardmc olabilir mi?
Bu soruya maalesef, olumlu cevap veremiyoruz. nk buradaki evrensel
kmemiz yani sonsuzluk kavramnn tartld alan matematik, fizik ve metafizik
(teolojik) alanlarn tamamn kapsad iin darda bir ey kalmamaktadr. u an
problemlerimizi biraz daha karmak hale getiren ve iyice iinden klmaz hale sokan
matematikteki sonsuzluu teolojiye, fizikteki sonsuzluu da matematie tamamzdan
kaynaklanmaktadr. O halde sonsuz kavramnn ilikili olduu alan bilmemiz bize
pek ok kolaylk salayacaktr. Ama buradan da genel bir sonsuzluk kavramnn
olamayacan karamayz. Yani farkl alanlarda kullanlan sonsuzluk kavramlarnn en
az bir ortak zellii bulunduunu syleyebiliriz. Eer byle bir kavram oluturulacaksa
btn alanlardan soyutlanarak oluturmas gereklilii aikrdr.
Hakikaten, farkl alanlarda sonsuzluk kavram varsa buradan sonsuzluun farkl
manalar olduu anlamn karabiliriz. Yani farkl tip sonsuzlar vardr. nk fizik
yaadmz nesneler dnyasyla ilgilenirken metafizik alan tasarlar dnyasyla ve
matematik alan isehem nesneler hem tasarlar dnyasyla ilgilenir. Daha nce
sylediimiz gibi, lk slam filozofu Kindye gre bilgiye konu olan varlklar aa,
orta ve yksek olmak zere 3e ayrlr. nsan epeevre kuatan fizik dnya aada,
matematik ortada ve metafizik yksekte bulunmaktadr.83
Bu ayr durum iin ayr zellik tayan sonsuz kavramlarnn olmas
demektir. Farkl alanlardaki, bu farkl sonsuzluk kavramlarnn hepsi birbirinden
tamamen farkldr diyemeyiz. En azndan bir tane ortak noktalar vardr. Belki
bunlardan yalnzca birisi yukarda bahsettiimiz bizlerde uyandrd sonsuzluk hisleri
(mthi, inanlmaz, aklmzn alabileceinden daha byk olan) olabilir. Belki de birka
ortak nokta daha vardr ama farkl tip sonsuzluklar kapsayan tek bir kavramn olmas
durumunda btn alanlardan soyutlanmas gerektiini sylemitik.
Her alann kendine zg bir sonsuzluk kavram olduunu iddia ediyorsak bu
alandaki sonsuzu dier sonsuzlardan ayran zellikler nedir, bunlar bilmemiz lazm.

83

Kind, a.g.e., s.28

39

Burada sonsuzluk kavramn tanmaya altmz iin bu sorulara cevap bulmaya

alacaz.
Sonsuzluk kavramlar arasnda farkllklar olduunu kabul edersek sonsuz
kavram incelemesinin daha nitelikli olacan ve ok daha salkl bir biimde
gerekletirebileceimizi dnyoruz. nk bu durumda sonsuzluk ilgili olduu
alann kavramlarndan birisi haline gelecek ve o alandaki dier kavramlarla mantksal
balar kuracaktr. Artk o bilgi sistemi ierisindeki dier kavramlarla rahatlkla iliki
kurabilecek duruma gelecektir. Biz de o alandaki mantksal kurgulardan istifade ederek
sonuca ulamaya alabiliriz. Sonsuzluku artk, bir bilgi sisteminin gereksinimleri
dorultusunda kullanm ve o alanda kullanlabilecek bir biime sokmu oluruz.
Daha net bir ifadeyle syleyecek olursak, kavramlar, belirli bir alan ya da sistem
ierisinde o alann dier kavramlaryla eitli mantksal ilikiler kurduu iin orada
anlamldr. Yani bir kavram bir alanda anlamlyken baka bir alanda anlamsz olabilir.
Hatta ayn alann farkl dallarnda, sistemlerinde bile anlamsz olabilir. Ayrca bir
kavram, tek bana olduunda yani bir nerme ierisinde zne ve yklem olarak yer
almad srece, doru ya da yanl, olumlu ya da olumsuz olamaz. Buna gre, doruluk
ve yanllk kavramlarn deil de nermelerin bir zelliidir. Kavramn tek bana
getirecei hibir ilevi yoktur; onun ilevi, nerme ierisinde belli olur.
Mesela formalistler, (Formalizm: Bilginin z ve ierii yerine biimine nem
veren, bilimlerde, zellikle matematikte, dorularn saymaca ilikiler zerine
kurulduunu, birtakm simgelerin tanmlarna dayandn ve bu dorularn btnyle
biimsel olduunu ileri sren soyutlayc bir dnce yolu.)84 matematikteki ok basit
ilemlerin bile fizik dnyadan bamsz olarak belli aksiyomlara dayanan mantk
kurallarndan olutuunu iddia ederler. Aslnda fizik dnyada hi var olmam ve fizik
dnyada hibir manas olmayan 3, 5, 8, +,= sembollerini kullanarak yalnzca elimizdeki
aksiyomlardan ve o sistem iin geerli olan mantk kurallar erevesinde 3+5=8
olduunu sylerler.

84

Tdk szlk,
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.567e6bb9ab2477.73
398675(Eriim:27.01.2016)
Hanerliolu Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akmlar, Cilt 1, Remzi Kitabevi, stanbul,
1985, s.161

40

Bir baka rnekte geometri zerinden verebiliriz. Eukleides 13 cilltlik eseri

Stoikheia

(Elemanlar)

ile

geometrinin

kurucusu

olarak

bilinir.

Eukleides

geometrisinin temelinde u be aksiyom yer alr:

1.

Verilen iki noktay bir aralk birletirir. (iki noktadan bir doru geer)

2.

Bir aralk her iki ucundan sonsuza dek uzatlabilir.

3.

Merkezi ve bir noktas verilen bir ember izilebilir.

4.

Tm dik alar eittir.

5.

Verilen bir noktadan verilen bir doruya yalnz ve yalnz bir paralel doru
izilebilir
Ancak Eukleidesin 5. Aksiyomu 19. yzyldan itibaren matematikiler arasnda

tartlma konusu olmu ve bu tartmalar yeni geometrilerin domasna neden

olmutur. Yeni geometrilerin douundaki temel kavram paralellik anlaydr.
Eukleides geometrisine gre yukardaki tanm yani 5. aksiyom geerliyken N.
Lobachevsky ve J. Bolyai birbirinden bamsz olarak bulduklar Hiperbolik
Geometriye gre bir dorunun dz olmas gerekmeyeceini ve paralel dorular
kesimemelerine ramen asimptot olduklar iin birbirlerinden eit uzaklkta
kalmayacaklarn sylemitir. Yani bir bilgi sisteminde paralellik, sistemin kendi
mantki

kurallaryla

ve

sistemin

dier

kavramlaryla

ilikisi

ierisinde

anlamlandrlabiliyor.
Hatta baka bir sistem ierinde daha da farkllamaktadr:
G.F. Bernhard Riemann 5. Aksiyomun tersini kabul ederek, Bir noktadan dndaki
bir doruya hibir paralel izilemez eklinde ve 2. Aksiyomu da reddederek Bir doru
snrszdr ama sonlu deildir. (yani dorunun balang ve biti noktalar yoktur ama
uzunluu sonludur) demitir. Bylece kresel geometrinin kurucusu olmutur. B.
Riemannn aksiyomlar tm dorular byk emberler olduu kre yzeyindeki
geometride gerekleebilir. Kresel geometrideki dorular iki noktada kesien byk
emberlerdir. Bu yzden hibir doru paralel deildir.

41

Yukarda William Lane Craigin dedii gibi: Sonsuzluk iinde bu byledir.

Tanr, sonsuz saydaki sonlu paracklarn bir araya gelmesinden olumaz. Tanrnn
sonsuz olduu gr mutlak mkemmel olduu fikrini kapsyor temel olarak. Tanrnn
sonsuzluu fikri her eye kadir, her yerde olan ve her eyi bilen olmasndan; ebedi
elzem ve var olmasndan, ahlaki olarak da mkemmel olmasndan kaynaklanyor.
Bunlar tm nitel karamlar ve Tanrnn sonsuzluundan bahsederken bunlara
deinilir.85
Aslnda, kavramsal incelemenin banda bahsettiimiz genel bir tanma
ulamann gl sz konusuyken burada ise tam tersi bir uygulamann gl bizi
karmza kyor. Sonsuzluu alp bir alann bir dalnn ierisine sktryoruz. Yani
sonsuzluk kavramn ieriini daraltarak sadece belli alanlara indirgemi oluruz. O
halde alanlar st bir kavram bizi kurtarabilir ama o zaman da en baa dnerek ksr bir
dngye giriyoruz.
Matematikteki sonsuzluu kabul etmi bulunmaktayz. Peki, yaadmz yani
fizik dnyada sonsuzluk var mdr? Yukarda bahsettiimiz Amerikal bilim kurgu
yazar Rudy Ruckere gre evet vardr. Ama burada dikkat eken nokta tpk
matematikteki gibi mantksal yntemlerle kavrayabiliyor olmamzdr. Rudy Ruckern
rneinde olduu gibi bizimle kap arasndaki konumlarn says sonsuzdur yani mesafe
sonsuz konuma blnebilir ya da biz elimizdeki bir uzunluun srekli 2 katn alarak
onu sonsuza kadar bytmemiz mmkndr.

Dolaysyla fizik dnyaya ilikin

sonsuzdan bahsedebiliriz. Ama bu deneyleri sadece zihnimizde yapabileceimizi

biliyoruz yani teorik olarak. Grld zere bu sonsuza kadar paralama ya da
sonsuza kadar bytme deneyleri aslnda birer mantksal gerekliliktir. Yani buna gre
bu dnyada sonsuzun olmas aslnda mantki bir sonutur.86
Bu sonuca uradan da varabiliriz: fizik dnya, bizim duyu organlarmz
yardmyla alglayabildiimiz dnyadr.

Aikrdr ki sonsuz duyu organlarmzla

alglanamaz. Yani sonsuz alglarmzla kavrayabileceimiz bir deney konusu olamaz ve

bu ekilde sonsuzun zelliklerini inceleyerek ortaya koymak mmkn deildir.
Dolaysyla fizik dnya da yapabileceimiz eylerin son derece byk, inanlmaz

85

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

86

42

saydaki tekrarn anlatmak istediimizde mantksal bir zorunlulukla kar karya

kalrz ki ite bu sonsuzluktur.
te burada zorluklar pe pee ortaya kmaktadr. lki deneysel dnyaya ait
olmayan bu kavram bu dnyaya ait bilgilerde kullanmamz mantki bir zorunluluk
olarak karmza kmaktadr. kincisi mantk, fizik dnyaya ait kavramlarn tek bana
belirleyici bir yntem deildir. stelik mantk, fizik nesneler zerinde gzlem yerine
kullanlamaz. Yani mantk fizik dnyadaki sonsuz kavramnn veya baka bir nesnenin
gzlenebilir zelliklerini belirlemek iin kullanlamaz.
Btn bunlardan sonra sonsuz kavramnn ieriinin ihtiyaca gre deitiini ve
kullanm alanna gre ieriinin farkl olduunu syleyebiliriz. Byle bir durumda bu
kavramn birbirleriyle elien kabuller ierebileceini de syleyebiliriz, bu mmkndr.
Tpk sonsuzluk noktasna ulaldnda tezatlarn ayn eyler olacann
sylenmesi gibi Sonu olarak, sonsuzluk, fizik dnyada bizim bilgilerimize elik
ederek baz eyleri anlamlandran ama fizik dnyada karl olmayan bir kavram
olduunu syleyebiliriz.
Buraya kadar bahsettiimiz sonsuzluk kavramnn belli bir bilgi sistemi iinde
anlaml olmasna karn sonsuz hayat, sonsuz byk, sonsuz ak gibi kavramlar,
bu bilgi sistemlerinden haberi olmayan bir kimse nasl alglayabilmektedir, bunu
aklamak olduka zordur. Acaba, farkl bilgi sistemlerindeki sonsuzun bizde var olan
genel bir sonsuz kavram sayesinde olutuunu ve bu sayede kavranabildiinin bir
gstergesi mi bu? Ama bunun iin genel sonsuzluk yani st sonsuzluk iinde bir
bilgi sistemine gereksinim vard, daha nce yle sylemitik nk. Yani byle bir
kavramn mantksal olarak gerekli olduunu sylemitik. Ama bu, o kavramn neye
iaret ettii ve onu tanmlamak konularnda yetersizdi ve yaplamazd. stelik
sonsuzluk gzlemlenebilen bir kavram da deil. te bunlardan dolay gnlk konuma
dili ierisinde rahatlkla kullanabildiimiz sonsuzluk kavram hibir bilgi sistemine
girmemektedir. Sadece birlikte kullanld nesnenin artc derece uzun, byk vb.
olduunu gstermektedir. O zaman acaba sonsuz nasl konacak, sorusu zerinde
biraz daha dnmek gerekir: Bir tz olarak m, yoksa kendi bana herhangi bir doa

43

iin bir ilinek olarak m? Ya da hi biri deil; yine de sonsuz bir ey ya da sayca sonsuz
eyler hi de yok deil mi?87
Yukardaki incelemelerimizde bir mesafeyi sonsuz arala bldk ya da bir
ubuun srekli iki katn alarak sonsuz uzunlua ulamaya altk. Ya da sonsuz ak,
sonsuz hayat kavramlarn kullandk. Btn bu sylemlerde dikkat edilirse sonsuzluk
kavramn aralk, uzunluk, hayat kavramlarna eklemledik. Yani sonsuzu bir sfatm
gibi kullandk. Burada sonsuzu ne matematik ne de fizik gibi herhangi bir bilgi
sisteminin iine sokmadan kullandk. Yani genel anlamda bir sonsuzdan sz ettik.
nk blme, katlama gibi eylemler sonsuzluk kavramn iermemektedirler. Sonsuz
kavram bir eyleme, bir gzleme veya bir kavrama kendiliinden elik eden bir kavram
deildir. Yani fizikte nesne kavramn ele aldmzda bunun bir ktle ve hacim
ierdiini syleyebiliriz ama uzunluk ve sonsuzluk arasnda byle bir bant yoktur.
Sonsuz un duyulanlardan ayrlm olmas, kendi bana var olan bir ey olmas
olanakl deil. nk sonsuz, ne bir byklk ne saysal bir okluk ise, ilinek deil
kendi bana bir tz ise blnmez olacaktr (nk blnebilir olan ya bir byklk ya
da bir okluktur).88 Sfat gibi kullanldn kavramak iin u rnee bakalm: gmlek
dediimizde zihnimizde gmlee dair genel bir kan uyanr. Ama bahsedilen bu
gmlein ksa kollu mu uzun kollu mu; sar m beyaz m olduunu bilemeyiz. nk
gmlek kavram bunlar iermez, uzunluk, ksalk, renk vb. sonradan eklenir. Tpk
ktle, mesafe kavramlarndaki gibi: sonsuz ktle, sonsuz mesafe gibi Yine sonsuz,
bir ilinekse sonsuz olduu iin var olanlarn bir esi olamaz
Kanaatimize gre u husus aktr: Sonsuz un etkinlik halindeki bir ey olarak,
tz olarak, ilke olarak var olmas olas deil. Nitekim o blnr bir eyse ondan alnan
herhangi bir ey sonsuz olacak (sonsuz bir taycya yklenmiyorsa, bir tz ise
sonsuz olmak ile sonsuz ayndr), dolaysyla o ya blnmez ya da sonsuza blnr.
Ama pek ok sonsuz nesnenin ayn ey olmas olanaksz (havann bir parasnn yine
hava olmas gibi; sonsuz bir tz ve bir ilke olsa sonsuzun bir paras da sonsuz olur).
Demek sonsuz paralanamaz, blnemez. Ne ki, gereklik halinde olan bir nesnenin
sonsuz olmas olanaksz, nk onun bir nicelik olmas zorunlu. O halde sonsuz

87

Aristoteles, Fizik, s.111

Aristoteles, a.g.e.,s.111

88

44

ilineksel olarak bulunuyor.89 Pythagorasclarla Platon gibi kimileri sonsuzluu bir baka
nesneyle ilgili ilinek olarak deil, kendi bana bir tz olarak gryor.90
3.

SONSUZLUK KAVRAMININ EDEBYAT VE SANAT AISINDAN

NCELENMES

Kullandmz btn kavramlarn kullanm koullaryla balantl balamsal bir

anlama sahip olduunu dikkate alrsak, sonsuzluk kavramnn kullanld balamda
bir snra iaret eden bir kavram olduu aka grnyor. Mesela, kavramlarla artk
belirlenemeyen, zerinde ilem yaplamayacak bir snra iaret eden; zerinde ilemler
yapabildiimiz, neden sonu balantl olarak kontrol edebildiimiz, mdahalede
bulunduumuz alanda kontrol d bir snra iaret etme ilevini yerine getiren bir
kavram. Szgelimi sadece 25e kadar sayma ilemleri yapan, 25i geen okluklara
saylamayacak okluklar olarak muamele eden bir kltr ve say sisteminde sonsuz
saylamayacak kadar ok anlamnda, 25 snrndan tesine iaret ediyor. Bu kltrn
say sisteminde saylar 25te bitiyor. Durum bizim say sistemimizde de saylamayacak
bir okluu sembolize ediyor: sonsuz iaretini ve ilemsel kullanmn gznne almak
matematiksel sonsuzun hibir gizemli anlam olmadna vurgu yapabilir. 91 Yani
sonsuzluk kavramnn ad sonsuzluk olan bir varlk alann, betimleyen veya
resmeden bir kavram olarak dnlmeyeceine iaret etmek istedik. Kullandmz
kavramlar, kullanld balamda varlklardan szeder.
Buradaki en nemli nokta kavramlarn kullanldklar balamda ortaya kan
sonularyla balantldr. Aslnda,

adlandrmann ayrt ettii varlklarn nesnellii,

onun dildeki/kullanmdaki geerli uzlamsal/operasyonel kullanmyla, bu kullanmn

oyundaki ilevi/sonularyla belirlenir. Szgelimi ah, vezir, fil, at oyundaki
kullanmlaryla, bu kullanmlarn oyundaki sonular ile vardr; aralarndaki kavramsal
ayrlklar da (ne olduklar ve ne olmadklar) bu sonular arasndaki farklarla oyunda
temsil edilir. Oyun dnda ne vardrlar ne de yok. Var ve yok szcklerinin anlam
oyunda geerli bir kullanma sahiptir. Adlar, betimlemeleri kullanrken bu kullanmn
sonular olarak iine girdiimiz zihinsel bir ynelim ve alkanlk sz konusudur. Bu

89

Aristoteles, a.g.e.,s.1113
Aristoteles, a.g.e.,s.107
91
Sezgin, Erkut. Sonsuzluk Kavramnn cadndan nce Ve Sonra, Mantk, Matematik Ve Felsefe III.
Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay., stanbul, 2008, s.67
90

45

alkanlk dil/kltr/inan sistemine, ksaca dil-oyununa bal olarak yaplanmaktadr.

Aslnda biz, bir oyunun iinde; dil/kltr/inan sisteminin oyunu iinde bir oyuncu
olarak yetitirildiimizi; oyunun aralar ve kullanmlarnn renilmesine bal bir
dil/kltr dolaym iinden dnya ve gereklik ufkunu yeryz, gkyz, da,
ku, yaprak, vs. kavramlarn kullanm altnda ayrt eder/okur haline geldiimizi
(yani bu kavramlarn yazar insanlk dilinin bir okuru olduumuzu) anmsamyoruz.
rendii kavramsal tekniklerle, kltrel alkanlklarla evresine tepki veren, bu
tepkilerin dilde devam eden kullanmlar, uygulamalar dorultusunda evresini
kavramsal olarak ayrt eden/okuyan zihinsel/psikolojik bir yap iine girdiimizi
farketmiyoruz. Kullandmz dilin yaadmz hayat zne nesne ve dier kavramsal
analizlerle nasl zihinsel/psikolojik bir ayrmaya urattn aka anlamamz, iinde
yetitiimiz dil/kltr tarafndan nasl yaplandn fark etmemize baldr.92
Bu durumda, kavramlarn, farkl alanlarda ya da farkl kavramsal teknik yapya
sahip durumlarda anlamlandrma eklimizin deitiini grebiliriz. Belki de anlam
yorumlama biiminin en farkl ve zgn hale brnd alan sanattr. Sanat, bir
duygunun, bir varln hayal gc ve yeteneklerin kullanlmasyla grsel veya iitsel bir
formda vcut bulmas olarak tanmlanabilir. Hayal gc ve yaratclk kavramlar ise
sonsuzluk kavramyla ilintilidir. Dnmenin, hayal gcnn ve yeteneklerin snr
olmadndan sanat eserlerinin de snr yoktur. Sonsuz saydaki sonlu olaylar hayal
gcnden grsel veya iitsel boyuta aktardmzda sanat eseri meydana gelmi olur.
Sonlu kavram eyann snrlln, geiciliini ve deiirliini; sonsuz kavram ise
maddenin ve hareketin devamlln ve snrszln dile getirir
Sanatta yaratclk; saysz deikenin saysz biimde etkileim ve deiim
gstererek oluturduu saysz eserle kendini gsterir. Alg kiinin bilgi birikim,
geliim ve duygu younluuna bal olarak deitii iin sanat eserini deerlendiren
kii farkl zamanlarda farkl alglara sahip olabilir. Yani sanat eserinin alglanmas ve
yorumlanmas da yaratlmas kadar ok sayda deiken duruma bal olarak eitlilik
gsterir.93
Bu balamda sanat alanndaki sonsuzluk anlayn, 3 ayr sanat dalnda

92

Sezgin, a.g.e.,s. 67-76

Akam, Merih. Teker, Ayegl F., Grsel Sanatlarda Sonsuzluk Dncesi, Mantk, Matematik Ve Felsefe
III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay., stanbul, 2008, s.153
93

46

incelemeye alacaz: grsel sanatlar, sinema ve son olarak edebiyat alan. Elbette bu
konuda ele alnm bir ok eser vardr ama biz kendimizce balcalarn ele alp
inceleyeceiz. Konu sanat ve sonsuzluk olduunda grsel sanatlar konusunda en nemli
sanatlardan biri de Maurits Cornelis Escherdir (1898-1972). Snr-snrszlk,
sonsuzluk ve boyutlar konusunda sanatsal ve olaan st bir ifadeye sahiptir.
Escher aslnda mimarlk ve dekoratif sanatlar eitimi alm, akademik disiplin
iinde matematik okumamtr. Buna ramen simetri, perspektif, topoloji ve uzay
geometrisi gibi matematiin baz alt dallarnda ciddi aratrmalar yapmtr. Escherin
eserleriyle felsefe, sanat, matematiksel fizik, kozmoloji ve kuramsal fizik zerine ok
ciddi tartmalar yapmak mmkndr. Hatta uzay geometri, simetri, topoloji gibi
matematiin alt disiplinleriyle mantn snrlarn zorlayan sonsuzluklar, paradokslar,
boyutlar ve kendi kendine gndermeli evrimler zerine mzakereler yaplarak zihnin
ve algnn snrlar zorlanabilir.

47


Print Gallery (1956)

imdi Escherin Print Gallery (Resim Sergisi) adn verdii eseri inceleyelim.
ehrin limanna nazr evinin penceresinden bakan kadnn izledii bir erkek, kadnn
bulunduu binann alt katnda bulunan Resim Galerisine gider ve sergide, serginin
bulunduu binann hemen st katnda camdan bakarak kendisini izleyen kadnla
kendisinin resmedildii bir tabloya bakar. Adam tabloya bakarken hem tabloda kendine
bakmakta hem de onu izleyen kadna bakmaktadr. Kadn da resmedildii tabloya
bakarken bir taraftan resmedildii tabloya bakan adama da bakmaktadr. Bu ilgin eser,

48

kendi kendine gndermeli iinde sonsuzluk dngsn barndran en baarl eserlerden

biridir. Buradaki dng sonu olmayan bir srecin sonlu bir biimde temsil edilmesidir.94
Bu noktada Escher, bir ekilde Albert Einsteinin iddia ettii Genel Grelilik
Teorisinde olduu gibi uzay-zaman bklmesine bir gnderme mi yapyor, sorusu
zerinde dnmek gerekmektedir. Nitekim Escherin eserlerinde bir baka dikkat
eken nokta ise metamorfozlardr. Mesela aadaki eserde ekiller dzenlilii
bozmadan birbirine dnr. Ama siyahlar beyazlara m yoksa beyazlar siyahlara m,
bilinmez. Tek bilinen bu dnmenin sonsuz bir dng iinde gerekleerek
bulumasdr. Yani biz iki ayr sonsuzluun bulumasna ahit olmaktayz!

Encounter (1944)
Escherin eserlerinde kulland sonsuzluk kavram algs ya da kurgusu/yaps,
limit ve sreklilik konusu ile ilikilendirilebilir. Yine grsel alanda yolculuumuzu
devam ettirirsek fraktal ilgilenmemiz gereken konulardan birisi olabilir. Fraktal kelime
olarak paralanm, blnm anlamna gelir. Teorik olarak da normal geometrinin,
doay sadeletirip, kolayca alglanabilir hale getirerek sonlu elere indirgeme
mantna aykrdr. Gerekten de doa Euklides geometrisinin getirmi olduu
kavramlara uygun bir dzen getirmez. Fraktallar basite, sonsuza kadar kendini
tekrarlayan, i ie gemi ekiller olarak tanmlayabiliriz.

Ancak bu tanm

matematiksel olarak pek bir ey ifade etmez.

94

Buradaki M.C.Esher hakkndaki bilgiler ve resimler, Escherin resmi sitesinden alnmtr:

http://www.mcescher.com/ (Eriim:27.01.2016)

49

Gerekte doa Euclides geometrisinin getirdii kavramlara uygun bir dzen

gstermez. Yani dalarn bulutlarn aalarn ve benzer nesnelerin bilgisayarda geree
olduka

yakn

bir

biimde

izmemiz

Euclides

geometrisiyle

mmkn

gzkmemektedir. Bnoit Mandelbrot da bu konuda bin yldr kullanlan Euclides

geometrisinin yetersiz kaldn grr. Mandelbrot, 1977 ylnda yazd Fractals:
Form, Chance and Dimension adl kitabnda ilk kez fraktal kelimesini kulland ve
fraktal geometrinin kaplarn aralam oldu. Artk doadaki nesneleri, daire, elips,
silindir, kre, sins kosins erileri gibi matematiksel erilerle ve okgenler gibi
dzgn geometrik ekillerle gstermek son bulacakt. nk bunlar Euclides
geometrisine ait ekillerdi ve doada ki nesnelerin izimleri, yaadmz dnyaya
olduka uzak olan ekillerdi. Fraktal geometri ise girintili kntl, eilmi, bklm,
krlm ekillerin geometrisidir. En avantajl taraf herhangi bir formlle ifade
edemediimiz (dalar, bulutlar, aalar) nesnelerin geree ok yakn bir grnts
elde edebilme imkanna sahip olmamzdr. Yani Euclides geometrisi insanlarn
yarattklar ekilleri tanmlamada kullanlrken fraktal geometri doada bulunan
nesnelerin ifade edilmesinde kullanlr.95
Bu hususta Mandelbrot, unlar sylemektedir: Geometri neden ounlukla
souk ve kat olarak tanmlanr? Bunun nedenlerinden biri geometrinin bulutlarn
dalarn kylarn ya da aalarn ekillerini ifade etmekteki acizliidir. Ne bulutlar
kresel ne dalar konik ne kylar embersel ne aa kabuu dzgndr ne de imek
dzgn dorular boyunca hareket eder. Doa, daha yksek seviyede olmasa da daha
farkl derecede bir karmaklk gsterir. Modellerin birbirinden farkl uzunluk
leklerinin says hemen hemen sonsuzdur. Bu modellerin varl bize Euclides in
biimsiz diyerek bir kenara brakt nesneler zerine alma, yani ekilsizin eklini
inceleme frsat verir.Bu ve buna benzer bir ok problem bizi sonsuz dizilere,
benzerliklere, tekrarlara ve kanlmaz bir ekilde fraktallara gtryor. imdi bir
fraktal rnei verelim: en kolay ve en anlalabilir olanlardan biriyle yani Cantor
kmesiyle balayalm.
0) Kendimizin belirleyecei bir uzunluk alalm.

95

Ufuktepe nal. Aslan smail, Fraktal Geometriden Bir Kesit, Matematik Dnyas Dergisi, zmir, 2002,
C:11, S.1, s.14

50

1) Uzunluu e paraya blelim ve ortadaki para zerine bir ekenar gen

kurup genin tabann silelim
2) Oluan her yeni doru parasna 0 ve 1 admlarn uygulayalm
3) lem tekrarlanr
4) lem tekrarlanr
5) lem tekrarlanr

Eer balangta yani 0 aamasnda doru parasnn uzunluunu 18 cm kabul

etmi olsaydk, ilk dngdeki krk izgilerin toplam uzunluu 24 cm, ikinci dngde
32 cm olacak ekilde dnd arttka uzunluk artar. Bu durumda ortak arpan ve ilk
terimi 18 olan yani genel terimi
Yani n iin

18.

olan geometrik bir dizi elde etmi oluruz.

olur. Bu sonsuz adm takip ettiimizde ulatmz ekil

fraktaldr. imdi bu fraktaln yani Cantor kmesinin baz zelliklerinden bahsedelim:

a) Bu kme kendine benzer alt yaplardan oluur. Yani bu kme kendisinin
deiik boyutlarda kopyalanmasndan oluur.
b) Cantor Kmesi ne kadar bytlrse bytlsn, sonsuz kk ayrntlara
sahiptir. Fakat ekil son derece basit bir biimde tanmlanr.
c) Bu kmenin basit bir geometrik aklamas verilemez. Geometrik olarak
belirli bir zellii tayan noktalarn geometrik yeri olmad gibi herhangi
bir denklemin de zm kmesi deildir.

51

Bu zellikler bize, fraktallarn ne kadar ilgin ve bizim geometri

anlaymza ne kadar ters olduunu gsteriyor. 96

Yukardaki fraktaln ad Koch Erisidir. Koch erisini grpte onun iindeki

canll, sreklilii ve sonsuzluluu grmemek imknszdr. nsan heyecanlandran,
daha da derine iten budur. Henri Poincar bunu u ekilde ifade ediyor: Bilim
adamlarnn doay incelemelerinin nedeni bundan bir yarar beklemeleri deil, bundan
zevk almalardr. Bundan zevk alrlar nk doa gzeldir. Eer doa gzel olmasayd
hakknda bilgi almaya demezdi ve eer doa bilgi edinmeye demeseydi hayat
yaanmaya demezdi! 97 Bu noktada doada grlen birka fraktal rnei zerinde
dnelim:

Ufuktepe ve Aslan , a.g.e., s.15-16

Ufuktepe ve Aslan, a.g.e., s.16-19
ncel, Ali Osman. Alptekin, mer, Fraktal Dalm Ve Sismolojideki Uygulamalar, Jeofizik Dergisi, 12 1995 / Mart-Eyll, 1995, s.311-316
96
97

52

Piramit karnabahar

Mercan polipleri

Fraktallardaki sonsuzluk, sonsuza yaknsama ile eletirilebilir. Bir fonksiyonun

limiti sonsuza yaknsyor ise ne kadar gidersek gidelim hep sonsuza yaknsayacaktr.
Fraktallarda da ne kadar kk paralar alrsak alalm hep ayn ekli buluruz. Bu
ilemin bir sonu yoktur, yalnzca bir sonsuzluk mevcuttur.
Sanat ile ilgili konuyu mzakere ederken, sinema tarihinde sonsuzluu konu alan
bir film var mdr, sorusu zerinde duracak olursak, Groundhog Day (Bugn Aslnda
Dnd) filmini mzakere edebiliriz. 1993 ylnda sinemalarda gsterilmi bir komedi
film Harold

Ramis

tarafndan

ynetilmitir.

Barolde Bill

Murray ve Andie

MacDowell oynamtr. Nietczhenin sonsuz yineleme fikri bu filmde zekice yazlm

bir senaryo ve baarl bir oyuculukla sergilenmitir.
Phil Connors, ekranlardaki samimi kiilii ve elenceli yzyle kendine has bir
hrete sahip olan, ancak kameralardan kurtulduu an kendini beenmi ve kibirli
kiiliine geri dnen bir hava durumu spikeridir. Bu huysuz adam, hi sevmedii krsal
yaamn hkm srd Pensilvanyann krsal kasabalarndan birine, Groundhog Day
etkinlikleri iin gnderilir. Burada yaanan hayat ve mtevazi insanlardan irense de bu
hayata bir gnlne, grevi iin katlanmak zorundadr. Ancak anszn kan bir kar
frtnas tm ulam yollarn kapattnda Phil, talihsiz kaderiyle babaa kalr. Ertesi
sabah uyandnda ise daha byk bir srpriz kapdadr: Phil, zaman dngsne
yakalanmtr; nefret ettii o gn tekrar tekrar yaamak zorundadr! Bugn Aslnda
Dnd, sradan bir komedi filminden te, birok efsanenin, kitabn ve filmin bin
yllardr anlatt bir yky anlatyor. nsann dnya zerindeki serveninin, insann
ruhsal geliiminin yksdr.
53

"Groundhog

Day", 2006 ylnda Amerika

Birleik

Devletleri

Kongre

Ktphanesi tarafndan "kltrel, tarihi ve estetik olarak nemli" filmler arasna

seilerek ABD Ulusal Film Arivi'nde muhafaza edilmesine karar verilmitir. 98 Ayrca
Filozof Stanley Cavellin, New York Timesn Sizce 20. yzylda ekilen ve bundan
100 yl sonra izlenecek, tartlacak ve hatrlanacak film nedir? sorusuna Bugn
Aslnda Dnd yantn vermitir. 99 Grld zere, Groundhog Day aslnda bir
modern hayat eletirisidir. Aslnda mesajn olduka basit vermektedir. Ktlk,
bencillik ve iyilik mefhumlarn sonsuzluk kavramyla bezeli bir biimde sunuyor bize.
Sanat eserleriyle incelememize devam edecek olursak, Avusturyal ressam ve
mimar Friedensreich Hundertwasser (D.15 Aralk 1928 - .19 ubat 2000), tarafndan
izilen The Big Way adl eserde yine sonsuzluk algsn hissediyoruz, stelik bu yolda
eserin ismi algmza yardmc oluyor:

98

http://en.wikipedia.org/wiki/National_Film_Registry (Eriim 12.01.2016)

http://gsf.akdeniz.edu.tr/tr.i226.yrd-doc-dr-oguzhan-ersumer-soylesi (Eriim 11.12.2015)

99

54

Merih Akam, resimlerinde ounlukla drt eleman (Hava, su, ate, toprak)
kullanan srrealist bir sanatmz. Ak Dans adn verdii eserinde zamann ve
meknn olmad sonsuz bir hareketin mevcudiyetini bize hatrlatmaktadr. 100

Yaantmz elbette sonlu olaylardan meydana gelmektedir ve nihayet yaammz

da sonludur. Sonlu eyann snrl ve geici olduunu bilmemize ramen bu zinciri
krp hareketin, hareketin ve dncenin sonsuzluu sanat eserleriyle ifade edilerek
irdelenmeye allmtr.
Son olarak sonsuzluk kavramn ele alacamz sanat dal edebiyat olacaktr. Bu
alanda farkl yazm tarzyla ilgin hikayeleriyle sonu olmayan anlatlaryla Jorge Luis
Borgesi (1899-1986) ana hatlaryla incelemek gerekir: Edebiyatyla evreni zetleyen,
mistik ve alegori sanatn bilim kurguyla harmanlayan aykr bir yazar olarak
tanmlayabiliriz Kitaplar ounlukla yklerden oluuyor ama ierikleri felsefi ve
mantn snrlarn zorlayan elerle bezeli olduundan okumak ciddi bir emek
isteyebiliyor. Aslnda Borges birok yksnde bilim ile edebiyatn i ie bir
kurmacada sunulduunu grrz. Kritik kavramlar ise sonsuzluk, paradoks, topolojik
uzay, kozmoloji, dngsel evrenler zerinedir. Her eyin mmkn olduu ve bunun hi

100

http://www.miasanat.com/SimpleViewer_yagliboya/yagliboya.html(Eriim:27.01.2016)

55

bir anlama gelmedii bir dnyalardan bahseder. nsan varlnn, varoluun

ayrntlarnda gezinen ve eserlerinde varln kr noktalarna omak sokarak, bazen bir
kk bir detay bizim iin olduka anlaml klan; evren, sanki o kurgu zerine
kuruluymu hissi uyandran bazen de bizim iin elzem bir konuyu umursamadan geip
giden bir yazardr.
Kum Kitab eseri, sonsuzluk zerine kurgulanm en nl eserlerinden biridir.
Anlatcmza tuhaf bir ncil satcs tarafndan getirilmi olan kitap her aldnda
karsna baka bir sayfa kar. Bir kez alan sayfay bir kere daha grmek imknszdr.
Kitabn ilk ve son sayfalarn bulmak iin ne kadar urarsa urasn, anlatcmz bunun
mmkn olmadn anlar. nk ne ba ne sonu olan bir kitap sz konusudur. Ad bu
yzden Kum Kitabdr, nk kumun da ne ba ne sonu vardr.

Bu kitabn

korkunluundan korkup onu yakmak ister ama sonsuz bir kitabn yaklmasnn sonsuz
olmasndan ve kitaptan kan sonsuz dumann gezegeni bomasndan korkar. Bir
yapran saklanabilecei en iyi yerin orman olduunu dnen anlatc kitab
ktphaneye koyar hem de ehrazatn, Binbir Gece Masallarnn yanna koyar. Bir
tarafta ne ba ne sonu olan sonsuz sayfal bir kitap dier tarafta her gece hikyelerini
oaltmak zorunda olan, kum kitabndan sonra belki de sonsuzlua iaret eden tek
kitap!101
Kum Kitab hikyesinde olduu gibi, bir kere okuduumuz sayfay bir kez daha
okumamz imknsz; nk bir okur olarak biz ve o andan sonra doal olarak metin bir
daha ki okumamza kadar ayn kalamyor, deiiyor(uz). Burada sonsuzluk algs
olduka farkldr. Ona gre sonsuzluk, hem ezeli hem ebedidir nk kitabn ne ba ne
de sonu vardr. Ayrca kural tanmayan, dzeni yok sayan, ngrlemeyen bir kaostur.
Dolaysyla sonsuz yalnzca eriilemez deil, herhangi bir blm de alglanamaz olan
bir yapdadr.
Sonsuzluk eleriyle bezeli ve bir kitabna ismini veren dier bir eseri Aleftir.
Alef, brani alfabesinin ilk harfi olan alefi merkezine alarak, bizi evrenin kkenine ve
sonsuzluk dncesine gtryor. Alef, uzay boluundaki tm noktalar kapsayan bir
noktadr; bu noktadan ieri bakan kii evreni grr ve onu kucaklar. Buras sonsuzluun

101

Borges, Jorge Luis. Kum Kitab, ev. Yldz Ersoy Canpolat, letiim Y., 11. Basm, stanbul, 2010

56

hem balad hem bittii yerdir. Zaman, kimlik ve lmszlk temalar evresinde
kurulan Alef, farkl gereklik ve anlam katmanlar vaat eden bir metin olarak karmza
102

kyor.

Alefte Borges evrenin tm noktalarn ayn anda birden gryor. Yeryzndeki

btn yerlerin, her adan ak seik, birbirine karmadan, gz kamatrmadan
grnd tek yer, dnyadaki tek noktadr Alef. "Ben bir tek dev saniye iinde hem
fevkalade hem korkun olan milyonlarca eylem grdm; hibiri de beni, hepsi meknda
ayn noktay kapladklar halde, birbirlerini glgelememeleri, rtmemeleri kadar
etkilemedi. Alef'te dnyay, dnyada Alef'i grdm; sersemledim ve aladm; nk
gzlerim herkesin adn bildii ve kimsenin bakamad o gizli ve ancak tahmin
edilebilecek eyi, tasavvur edilemez lemi grmlerdi." 103

102
103

Borges, Alef, Kapak Yazs

Borges, a.g.e.,s.190-191

57

III.BLM
SINIRLILIK VE SINIRSIZLIK KAVRAMLARI

Sonsuzluun kavramsal incelemesini; sanat ve edebiyat alannda sonsuzluun

eitli yansmalarn ve yorumlarn grdk. Buralarda snrllk-sonluluk ve snrszlksonsuzluk kavramlarnn birbirlerinin muadili gibi kullanldklarna dikkat etmek
gerekiyor. Hakikaten bu kavramlar birbirinin yerine kullanlabilir mi, kapsamlar ayn
m, daha dorusu eanlamllar m? Benzerlikleri ya da farkllklar nelerdir bunlar ele
almak istedik. Bu kavramlar analiz ettikten sonra sonsuzluk kavramnn etrafndaki
emberi biraz daha daraltarak bu kavram daha iyi anlamay amalyoruz. Konuya
tezimizin temelini oluturan Kindnin tahliliyle balayalm:
Sonsuz farz edilen iki cisimden kk olan byn veya onun bir ksmn
oluturur. Byn oluturan phesiz onun bir ksmn da oluturur. yleyse kk
olan byn bir ksmna eittir. Benzer iki eitlik, snrlarnn arasndaki boyutlar ayn
olandr. Bu durumda her ikisi de sonlu demektir. nk aralarnda benzerlik
bulunmayan eit cisimlerin bu eitliini say olarak bir tek cisim salar; dier taraftan
nicelik veya nitelik bakmndan ya da her ikisi asndan aralarnda farkllk olabilir.
Dolaysyla ikisi de sonludur. Sonsuz kabul edilen cisimlerden kk olan sonludur
denirse, bu bir eliki olur. Zira biri dierinden daha byk deildir. 104 Kindnin
sonsuzluk balamnda yapt aklamaya baktmzda, kavramlar dikkatli bir ekilde
incelendiinde snrllk ve sonluluk ya da snrszlk ve sonsuzluk kavramlarnn ayn
anlamda kullanldklar grlr. Bu noktada tekrar unu sormak gerekiyor: Snrszlk
ve sonsuzluk ayn anlamda mdr? Felsefe szlnde bu kavramlar u ekilde
tanmlanmtr:
Sonsuzluk: Zamann, meknn ya da herhangi bir dizinin sonu, bitimi, snr
olmamas durumudur. Bu anlamda doal saylar dizisi, sonsuz bir dizi meydana getirir,
zira dizide ne kadar byk bir sayya ularsanz ulan, ona bir say daha eklemek
mmkndr. Bununla birlikte, ikinci bir anlamda sonsuzluktan, saylabilir paralardan

104

Kind, Felsefi Risaleler, a.g.e.,s.150

58

olumayanbtnler iin geerli olan sonsuzluktan da sz edilebilir. Burada sonsuzluk,

tam ya da yetkin olma durumunu gsterir.105
Sonlu: Sonsuz ya da snrsz olana kart olarak, rnein sonlu bir dizide olduu
gibi, bir sonu ya da son terimi olma durumu. Snrlanm olma, snrl bir bykle
sahip olma hali. G, yetenek, byklk gibi nitelikler bakmndan snrlanm olma
durumu. Belli sayda adm gememe halidir.

106

Bu iki tanmlamaya baktmzda

snrl, sonlu kavramyla snrsz da sonsuz kavramyla denk tutulmutur. Gerekten bu

kavramlar birbirlerine denk midir inceleyelim:
(X, ) bir topolojik uzay ve A kmesi X in alt kmesi olsun. Akmesinin snr,
A=

Reel saylar

eklinde tanmlanr. ekil olarak yle gsterebiliriz:

kmesi zerinde standart topoloji var olsun ve A = [0, 1] kmesi

verilsin.
= [0, 1] ve

= (0, 1) olduundan A = {0, 1} dir.107

105

Cevizci, Ahmet.Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Bursa, 1996, s. 473

Cevizci, a.g.e., s. 472
107
X bir topolojik uzay ve A X olsun.
ile
1. A kmesinin kapsad tm ak alt kmelerin birleimine A kmesinin ii denir ve
gsterilir
2. A kmesini ieren tm kapal kmelerin arakesitine A kmesinin kapan denir ve = ile
gsterilir.
106

59

Yukarda grld gibi elimizde snrl bir A kmesi var ama A kmesi sonsuz
elemana sahip bir kmedir. A = [0, 1] sonsuz reel say ieren bir kmedir. Dolaysyla
snrl bir kmenin her zaman sonlu eleman ierdiinden bahsedemeyiz ve her snrl
kmeye sonlu diyemeyiz. Dier taraftan klid metriine gre gerel eksenin her sonlu
aral snrl bir kmedir. Tabi burada uyarmamz gereken bir noktada u ki bir kme
bir metrie gre snrl olmasna ramen dier bir metrie gre snrl olmayabilir. Yani
snrllk metrie baldr.108
Konuyu diziler zerinde daha detayl bir ekilde inceleyelebiliriz.
olmayan herhangi bir kme olmak zere her pozitif tam sayy

bo

kmesinden bir

elemana eleyen fonksiyona dizi denir. Diziler deer kmesine gre isimlendirilir.
Mesele her pozitif tam sayy bir reel say ile eletiren fonksiyonlar reel dizi olarak
tanmlanmaktadr. Dizilerde
: 1,2,3,
1

olacak ekilde pozitif tam saylar ile f fonksiyonunun deerlerinin oluturduu

,

,,

, sral listesi birebir elenebilmektedir. Yani bir dizinin elemanlar

belli bir sraya gre listelenir. Daha somut bir rnekle ifade etmek gerekirse dizilerde
kmelerin liste ile gsteriminin aksine terimlerinin yazl sras nemlidir.
Diziler zel bir fonksiyon olduu iin f yerine zel bir gsterim olarak

vb. gsterimler tercih edilir, ancak bu sadece bir gsterimdir. Burada

ifadesindeki

dizinin genel terimi olarak adlandrlr. Buradaki

108

Yksel, aziye, Genel Topoloji, Eitim Yay., Konya, 2011, s.428-430

Karaay, Timur,Genel Topoloji, Kuban Matbaaclk Yay., Ankara, 2009, s.212-215

60

sembol ise

3 iken dizinin nc terimi

indis/eleme grevi grmektedir. Mesela

ile

gsterilir.
Bir dizinin genel teriminden hareketle dizinin istenilen terimi bulunabilir.
Mesela
3 2

dizisinin 10. terimi 3 2

1536dr.

Dier taraftan , , , eklinde elemanlar olan bir diziyi ele alalm. Bu dizinin
elemanlarnn maksimum ulaaca deer 1dir. Bu rnekte olduu gibi elemanlarnn
deeri belirli bir deeri gemeyen dizilere sonlu dizi denir. Bu tr diziler iin yaknsak
dizi veya snrl dizi isimleri daha ok tercih edilmektedir. imdi yaknsak ve snrl dizi
kavramlarn biraz daha detayl irdeleyelim.
Dizilerin yaknsakl ve snrllnn tanmna gemeden nce bu kavramlarn
,

daha kolay anlalmas iin rnek olarak

dizilerini ele alalm.

Bu dizilerin elemanlarnn ulaabilecekleri en byk deerleri karlatralm:

1

1 1 1
1, , ,
4 9 16
1

2,5,10,
1,1, 1,1,

1
dizisinin elemanlar

bydke sfra yaklamakta iken

1

dizisinin elemanlar

bydke artmaktadr.

say olduunda -1,

ift say olduunda ise +1 deerini almaktadr. Yani dizinin

dizisinin elamanlar ise

tek

yaklat tek bir sonlu deer yoktur. Burada kastedilen genel anlamda dizinin
elemanlarnn ne artt ne azald deil, dizinin elemanlarnn

bydke tek bir

deere yaklamaddr.
rnekte grld gibi

bydke elemanlar belirli bir deere yaklayorsa

diziler yaknsak, aksi halde raksak diziler olarak snflandrlmaktadr. Bu durumda

dizisi yaknsak,

1 ve

dizileri raksaktr. Ayrca zel olarak

61

1
(

1,1, 1,1, dizisi gibi tm elemanlarnn mutlak deerleri belli bir

,

1,2,3, ) saysndan kk olan dizilere snrl dizi denir.

te yandan yaknsak her dizi snrldr. Mesela

verilebilir. Bu dizinin elemanlar
eleman

1,

dizisi rnek olarak

bydke sfra yaklamaktadr. Yani dizinin her

aralnda olduu iin snrldr. Bir dizinin snrsz olmas, ise onun

elerinin sonsuz sayda olmas yani dierlerinden daha byk bir son says olmamas
anlamna geliyor.
Bu konuya deinmiken Milli Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu
Bakanlnn 31.07.2013 tarih ve 86 sayl kurul kararyla 2013-2014 retim ylndan
itibaren 5 yl sreyle ders kitab olarak kabul edilen 9. Snf matematik kitabndaki109 bir
soruyu irdeleyelim. Soru ve cevab u ekilde verilmitir:

Ama maalesef sorunun zmnde ciddi bir hata vardr. Burada serinin bir ksm
-a, bir ksm da +a gitmektedir. Ama zmde bu seriyi toplayarak bir deer elde
ediliyor. Bunun mmkn olamayacan detayl bir ekilde inceleyelim:
Sadece bir dizinin ksmi toplamlar yaknsaksa terimleri toplanabilir. Yani a0 +
a1 + a2 + ... gibi sraya dizilmi ksmi toplamlar yaknsak olan elemanlar toplanabilir.

109

Karakuyu, Erhan. Bac, Oktay, Ortaretim Matematik 9 Ders Kitab, Dikey Yaynclk, Ankara,
2014, s.56

62

Eer say kmesinin elemanlar a0 , a1 , a2 , olarak iyi sralanmsa bu saylarn

toplam

lim

olarak tanmlanr.

Teorem1:
xi, terimleri pozitif olan bir seri olsun. , nin bir elemesi olsun. O zaman, eer xi
ve (i) serilerinden biri yaknsyorsa dieri de yaknsar ve yaknsadklarnda ayn
sayya yaknsarlar.
spat:
snve tn srasylaxi ve (i) serilerinin ksmi toplamlar, s ve t de serilerin limitleri olsun.
Her iki ksmi toplamlar dizisi de artan dizidir. (tn)n dizisinin stten s tarafndan snrl
olduunu kantlayacaz.
0 ,,

olsun. Hesaplayalm:

Demek ki

dizisi de, dolaysyla (i) seriside yaknsak. Eer limite t

dersek, yukardaki eitsizlikten t s elde ederiz. Ama imdi s, t ve ile yaptmz t, s

ve

ile de yapabiliriz ve bu sefer s t elde ederiz.

Bu teorem bize, pozitif bir serinin terimlerinin yerlerini deitirsek bile

yaknsakln bozulmayacan ve limitin deimeyeceini gsterir. Yaknsak olan ama

mutlak yaknsak olmayan bir seriler bu konuda farkllk gsterir: byle bir serinin
terimlerinin yerlerini deitirirsek seriyi dilediimiz seriye yaknsattrabiliriz hatta
dilersek a bile yaknsattrabiliriz.
Teorem2:
(Riemann Dzenleme Teoremi)

koullu yaknsak olan bir seri olsun. b,

rastgele olsun. O zaman doal saylar kmesi nin

63

=b

Eitliini salayan bir elemesi vardr.110

Niyetimiz limitler hakknda ortaya kan zorluklar zerine younlamak
deildir; matematikiler sonsuz kkler hesabnn Fermat, Newton ve Leibniz
tarafndan yaratlmasndan sonra iki yzyl boyunca bunlarla savatlar. Ama yine de
saduyunun her zaman gvenilebilecek bir nsezi olmadn, bizi yanllara
srklediini gstermek iin ok basit bir rnekten sz edeceiz.

Bir yarm emberi ve apn ele alalm. Bu yarm emberin iine ardk olarak:
iki yarm ember; sekiz yarm ember ve on alt yarm ember iziyoruz ve bylece
devam ediyoruz. Bu izim ilemine devam edildiinde, sonsuz saydaki yarm
emberin, sonunda apla ayn olacan gn gibi ak bir ekilde gremeyen var
mdr?
ap iki kat kldnde uzunluk yars kadar azalmaktadr. Ve iki kaln izgi
iin, bir ince izgi olduuna gre yani dardaki yarm emberin uzunluu hemen
altnda ki iki yarm emberin uzunluuna eit olduundan, farkl farkl izgilerin

110

Nesin, Ali. Analiz 1, Nesin Yaynclk A.., stanbul, 2012, s.293-295

Musayev, Binali. Alp, Murat. Mustafayev Nizami. Analiz II, Sekin Yaynclk, 2. Bask, Ankara, 2007,
s.401-402
Bu teoremin ispat olduka uzun olduu iin burada yer vermedik, istenildiinde analiz kitaplarndan
bulunulabilir.

64

uzunluklar deimez kalr ve byk emberin apna hibir zaman bitimez. Demek ki
burada limitten sz edilemez, nk limit iin ilk koul deien bir eylerin olmasyd.
Burada deien farkl alanlardaki izgilerin snrlad toplam alandr. Bu alanlar
giderek azalr ve limit de sfr olur. Biraz zerinde dnldnde durum
olaanstdr: Bir doru izgiyle, tm eit sonsuz sayda kk ember arasnda kalan
alan sfra eittir.111

1.

BELRSZLK, TANIMSIZLIK VE SONSUZLUK LKS

Tanmszlk, belirsizlik ve sonsuzluk ou zaman birbirine kartrlan kavramlar

olmaktadr. Hatta bazen birbirinin yerine bile kullanlabilmektedir. Bunun nedeni, bu
kavramlarn aralarndaki farkn veya kendi salt manalarnn yeterince bilinmediinden
kaynakl olduunu dnyoruz. Sfrdan farkl bir saynn sfra blm, karesi -1 olan
bir reel say ya da sfrn logaritmas tanmsz mdr, belirsiz midir yoksa sonsuz mudur?

2.

TANIMSIZLIK

Tanmszln durumdan olutuunu syleyebiliriz. Birincisi tanmsz

kavram, ikincisi tanmsz deer ve ncs tanmsz durumdur (form). Ama

tanmszln ne olduunu incelemeden nce tanmn ne olduunu bilmeliyiz ki
tanmszl iyi kavrayalm.
Tanm, herhangi bir eyi bakalarndan ayran snrlar belirtmedir. Yani bir
mantk yntemi olarak, bir terimin ileminde bulunan temel sralar belirtmekle
yaplr.

112

Buradaki

temel

sralarn

kapsam

hakknda

bn

Sina

unlar

sylemektedir:Tanm, eyin mahiyetine delalet eden szdr. Hi kukusuz o,eyin

kurucularnbtnyle kapsar. Kanlmaz olarak o, eyin cinsininve ayrmnn
bileiminden ibarettir. Zira onun ortak kurucular cinsi, zel kurucusu ise ayrmdr.

111

Boll, Marcel. Matematik Tarihi, ev. Blent Gzkan, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s.54-55
Hanerliolu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar Ve Akmlar, Cilt 6, Remzi Kitabevi, stanbul,
1985, s.221
112

65

Bileiin ortak ve zel olan eyleri bir araya gelmedike, eyin bileik gereklii
tamamlanmaz. Bilmemiz gerekir ki tanmlamada ama, denkgele ayrt etmek deildir.
Ama, onunla anlamn olduu gibi kavranmasdr. Herhangi bir eyin, cinsindens onra
kendine eit olan iki ayrm olduunu varsaydmzda -ki bazencanlnn nefis sahibi bir
cisim olduktan sonra iradeyle hareket etmeve duyumlama gibi iki ayrmnn bulunduu
sanlr- bu ayrmlardan birisi tek bana getirildiinde kendisiyle kurucu (yklem olan)
ayrt etmeninkastedildii tanm iin bu yeterli olur. Ancak eyin kendisinin
gereklemesi ve gerekliinin olduu gibi (belirlenmesi) tanm iin yeterli deildir.
Eer tanmdan ama, kurucu (yklemler) ile denkgele ayrt etmek olsayd, "insan, bilen
ve lml olan bir cisimdir" szmz tanm olurdu.113
Yukarda bahsi geen durumlardan birincisini yani tanmsz kavram ele alrsak,
burada kullanlan tanmsz kavramnn bir sfat olduunu ve niteledii kavramn, ele
alnd sistem ierisinde tanmsz olduunu sylememiz gerekir. Geometrideki nokta,
doru ve dzlem buna rnektir. Yani nokta tanmsz bir kavram deildir, nokta
matematikte tanmsz bir kavramdr eklinde deerlendirilmelidir. Dier taraftan da u
sylenebilir: tanmsz olduunu belirttiimiz kavram, herhangi bir tanma ihtiya
duymakszn herkes tarafndan anlalan ve doruluu sezgisel olarak kabul edilen bir
kavramdr. Yani bu kavramlar tanmlayacak daha temel kavramlar yoktur.
kinci durumu ele alalm: tanmsz deer, sfrdan farkl bir saynn sfra
blnmesi durumunda ortaya kan ve tanmlanamayan deerdir. Yani

durumudur. Bu durum literatrde mutlak tanmsz olarak nitelendirilir. (Burada

seilirse ortaya tanmsz durum deil belirsiz durum kar ve bu ilerde incelenecektir.)
bu ifadenin neden tanmlanamayacan inceleyelim.

olsun. Bu durumda

.0

olur. Yani eitliin sa taraf daima sfrdr ve buradan

0 elde ederiz. Balangta

0 seildiinden bir eliki oluur ve eliki bize

ileminin bir say deerine

karlk gelemeyeceini, byle bir saynn tanmlanamayacan syler.

113

bn Sina.aretler Ve Tembihler, ev: Ali Durusoy, Litera Yay., stanbul, 2005, s.17

66

Burada zel bir durumdan sz edelim. ncelediimiz bir eserde114 paralel iki
doru sonsuzda bir noktada kesiir denilerek sonsuzdaki nokta nedir?

sorusu

cevaplanmaya allm. Acaba klit uzaynda da paralel dorular sonsuzda kesiir mi?
Ya da paralel dorular hangi uzayda kesiir sorular cevap beklemektedir. Ardndan
stereografik izdm yntemi kullanlarak kompleks dzlemde sonsuzdaki nokta
tanmlanabilmitir. Hemen bu tanmn ardndan bir karm yaplarak bir saynn sfra
blmnn anlaml olduu iddia edilmitir. Hatta saynn sfra blmnn sonsuz
olduu ama genel halde sfrla blnmenin tanmsz olduu iddia edilerek olduka
bulank bir sonuca balanmtr. Bu konu zerinde biraz daha ayrntl durmak gerek.
klit uzaynda paralel dorular kesiir mi, sorusunu ksaca inceleyelim. Bu
erevede iki adet doru denklemi alalm:
0ve
iin

0 olsun. Bu dorularn paralel olmalar

olmaldr. Ama maalesef bu iki denklemin bunu salayan bir

zmyoktur. Dolaysyla klit uzaynda iki paralel sonsuzda kesimez. Elbette klit
uzayndan farkl uzaylar da var.
Bu noktada Streografik zdm yntemi ve Riemann Say Kresi ile dzlemin
noktalar arasndaki eletirmeden bahsetmek gerekir. Sonsuz noktasnn kompleks
dzlemde gsterilebilmesi iin kullanlacak ynteme Stereografik zdm ad
verilmektedir. Sonsuz noktas, geometrik olarak kompleks dzlemin kreye izdm
alnarak gsterilebilmektedir. Bunun iin kre zerindeki noktalarla kompleks
dzlemin noktalar arasnda birebir rten bir iliki kurulmaldr. ncelikle z ekseninin
zerinde 1 birim apl kre izilir ve krenin gney kutup noktas xy dzleminin
orjininde ve kuzey kutup noktas I(0,0,1) olarak kabul edilsin. Kre zerinde, kuzey
kutup noktasndan farkl bir P noktas seilir. genlerde benzerlik kullanlarak devam
edilir.115

114

Polatolu, Yaar. en, Arzu. Yavuz, Emel. zkan, Esra. Matematiksel Sonsuzluk Ve Grelilik,Mantk,
Matematik Ve Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk Ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay.,
2008, s.271-273
115
zkan H. Esra, Kompleks Analiz 1, stanbul Kltr nv., Udes (rgn Eitimde Uzaktan retim
Destei), s.10-14. http://udes.iku.edu.tr/(Eriim 03.12.2015)

67

Benzerlik teoremlerinden:

burdaki uzunluklar bularak yerine yazarsak:

olur.

Kre denklemini yazalm:

0

Bunu benzerlik denkleminde yerine yazarsak:

olur.

, cos

Kk taral genden sin=

z kompleks says Z z. cos i.sin yazlr ve burada yukardaki

eitlikler kullanlrsa
z z. cos i.sin

i
.

68

Bu son eitlik bize, kre zerindeki her P( ,

) noktasna dzlem zerinde

bir z noktasnn karlk gelebileceini gsterir. Yani burada yukarda bahsettiimiz gibi
kre ile dzlem noktalar arasnda birebir ve rten eleme salanmtr.
Esas noktaya gelecek olursak, P noktas I noktasna yaklatka yani P( ,

I(0,0,1) kabul edilirse

z=

olduundan

1 iin

ve

olur ki

bu da z= demektir.116
Burada vurgulanmak istenen konu udur: bu stereografik izdm altnda bir tek
kuzey kutup noktas kompleks dzlemin herhangi bir noktasyla eletirilmemitir.
Kompleks dzlemde bulunan sonsuz noktas da bu kutup noktas ile eletirilirse yani
bu izdm altnda kuzey kutup noktas I noktasna karlk getirilirse bu ekilde birim
kre ile kompleks dzlem arasnda birebir rten bir eleme salanm olur. Ayrca P
noktas Iya yaklatka z noktas sonsuza yaklar. Reel say dorusunda negatif ve
pozitif olmak zere iki adet sonsuz varken geniletilmi kompleks dzlemde117 sadece
bir adet sonsuz vardr.
Matematikteki limit hesabn ele alacak olursak bu yntem, bir bamsz
deikenin belli bir deeri iin baka bir baml deikenin nasl deer alacann
bulunmasna yardmc olur. Mesela ifadesinin x=0 daki deerini bulacaz ama ilem
basamaklarndan birinde tanmsz bir durumla kar karya kalyoruz. Bu durumda xin
deerini 0a ok yakn ama sfrdan farkl deerler seerek ilemi ilerletiyoruz. Her
defasnda xe, 0a ok yakn deerler vererek mmkn olduunca 0a yaklayoruz.
Ama iki trl: ilki xe pozitif deerler vererek yaklayoruz. Yani

116

Polatolu, Yaar. en, Arzu. Yavuz, Emel. zkan, Esra. Matematiksel Sonsuzluk Ve Grelilik,Mantk,
Matematik Ve Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk Ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi
Yay.,zmir. 2008, s.271-273
Hacsaliholu, H. Hilmi. Yksek Boyutlu Uzaylarda Dnmler Ve Geometriler, Bilecik niversitesi
Yaynlar, Bilecik, 2010, s.193-196
uhubi, Erdoan S. D Form Analizi, Trkiye Bilimler Akademisi Yay., Ankara, 2008, s.54-56
117
Kompleks dzleme sonsuzdaki noktann eklenmesiyle geniletilmi kompleks dzlem elde edilir.
Kompleks analizde zaman zaman bamsz deikenin verilmi bir noktaya yaklamas durumunda
sonsuz deerini alan fonksiyonlarla karlalr. Bu durumda geniletilmi dzlem kavramnn
tanmlanmas gerekir. Geniletilmi dzlem C {} ile gsterilir.

69

3,

30,

300, olacak ekilde ilerlersek sonu gitgide byyerek

+a raksar. kincisi xe, negatif deerler vererek yaklayoruz. Bu defa gittike azalan
(negatif ynde raksayan) bir dizi elde ederiz.

30,

300, . Bu

durumda da limit - olacak. Bu durumda da tanmlamada zorluk var nk ifade

art sonsuz da olabilir eksi sonsuz da (bu durum iin belirsiz kelimesi
kullanlabilir). Ama bu durum yukarda grld gibi kompleks uzayda geerli
deildir. nk kompleks uzayda bir tane sonsuz vardr. yleyse bahsi geen eserde
denildii gibi bir saynn sfrla blmnn anlam olduunu, yani bir saynn sfra
blmnn sonsuz olduunu syleyemeyiz.
nc durum yani tanmsz durum ise tanmnda belirtilen artlar salamayan
veya getirilen kstlamalarn dnda kalan hallere iaret eden tanmszlk trdr. Yap
zelinde dnlmelidir. Yani

0 denklemini ele alrsak says reel saysysa

denklemin zm mmkn deildir. nk karesi -1 olan bir reel say yoktur. Ya da

y

log

1 fonksiyonu x1 iin tanmszdr. Tanmsz durum matematiksel bir

tutarlln sonucu olabilecei gibi keyfi olarak da belirlenebilir. :

tanmlanan

fonksiyonunu ele alrsak bu fonksiyon

tanmlanmamtr ve bu yzden

3.

1 eklinde
1 noktasnda

fonksiyonu 1 deerinde tanmszdr.

BELRSZLK

Belirsizlii de tanmszlkta olduu gibi durumda ele alacaz: Belirsiz terim,

belirsiz deer ve belirsiz durum(form).
Belirsiz terim kapsamna cebirsel bir ifadede yer alan ve neye ya da hangi deere
iaret etii ak olarak hemen belirlenemeyen terimlerdir. Cebirsel denklemlerde
kullanlan ve zm sonucunda deeri tayin edilebilen bir sembolik gsterime
bilinmeyen ad verilir. Mesela 2

7 denklemindeki

sembol bilinmeyen

olup belirsiz terimdir. nk in ne olduuna karar vermek iin bir takm cebirsel
ilemler yaplmaldr. Yani bu tr belirsizlik, cebirsel ifadenin gsterimi iin seilen

70

sembollerin birer yer tutucu olarak temsilen kullanlmas ve bu semboller iin tamamen
keyfi deerler seilebilmesinin mmkn olmasdr.
Belirsiz deer ise bilinmeyene belli bir deer tayin edilemeyii durumunda
ortaya kar. Bu konudaki en iyi rnek ifadesidir. x sonlu bir say olmak zere
olsun. Bu durumda
0

0. bylece 0

tanmldr ve

0 olur. Yani bu eitlik btn x deerleri iin salanabilir.

yerine bu art salayan sonsuz tane farkl deer bulanabilir. Ama

problem, bu deerlerden hangisini almamz gerektiidir. Dolaysyla

belirsiz

olduundan deeri de belirsizdir.

Bu belirsizlikle alakal bir baka durum da P(x)=0 polinomunun derecesinde118
karmza kar. P(x)=0 polinomu ise P(x)=0.xn , n

yazlabilir. Yani P(x)in derecesi

nye baldr. Ama nye belirli ve sonlu bir deer atamak mmkn deildir. n yerine
yazlabilecek sonsuz deer vardr ve bunlardan hangisinin seileceine karar vermek
mmkn deildir. Yani burada belirsiz deer yerine hangi saynn atanaca
bilinememekte, btn deerlerin ayn geerlilikte olduu gzkmektedir.
Son olarak belirsiz formdan bahsedelim. Bu sadece limit ilemlerinde
karlalan bir durumdur. Temel olarak 7 farkl belirsizlik formu vardr ve u ekilde
rneklendirilebilir119:

n bir doal say olmak zere a0,a1,a2,,an birer reel say olmak zere P(x)=a0 +a1 x+a2x2 +a3x3++anxn
ifadesindeki terimlerden herhangi bir akxk teriminde xin kuvveti olan k ye bu terimin derecesi denir ve
bu terimlerden derecesi en byk olann derecesine P(x) polinomunun derecesi denir.
119
zmantar, Mehmet Fatih. Bozkurt, Ali. Tanmszlk Ve Belirsizlik: Kavramsal Ve Geometrik Bir
nceleme,Tanmlar Ve Tarihsel Gelimeleriyle Matematiksel Kavramlar, Pegem Akademi Yay.,
Ankara,2013, s.437-450
118

71

RNEKLER
lim
1

lim

lim 1

lim

BELRSZLK FORMU

0.

lim

0
0

2
4

lim

lim 1

72

IV. BLM
EBU SHAK EL KNDNN SONSUZLUK ANLAYII

Daha nce bahsettiimiz zere lemin sonlu ya da sonsuz olmasnn bizim dnya
grmz zerinde, Tanr-lem ilikisinde ciddi bir neme sahiptir. Bu yzden
sonsuzluk kavram her dnem nemini korumu ve birok tartma barndrarak
dnce ufkumuzu geniletmitir. Bu konu da olduka nemli fikirleri olan Kant
dnyann sonlu olduunu syler ve u ekilde kantlamaya alr:
Dnyann zaman bakmndan balangc olmadn, yle ki belli bir ana
gelinceye dek sonsuz bir zaman getiini, bu yzden de, dnyadan, eylerin ardk
durumlarnn sonsuz bir serisinin getiini kabul edelim. Oysa bir dizinin sonsuzluu
tam da onun ardk bireimlerle tamamlanamamas demektir. Demek ki sonsuz bir
dnya serisi olanakszdr ve buna gre dnyann bir balangcnn olmas varoluunun
zorunlu kouludur; bu da ilk kantlanmas gerekendi.120
Bertrand Russell bu szleri u ekilde eletirir: Bu karm zerine birok
deiik eletiriler yaplabilir ancak biz en azyla yetineceiz. nce, bir serinin
sonsuzluunu ardk bireimlerle tamamlanma olanakszl diye tanmlamak
yanltr. Sonsuzluk kavram her eyden nce snflarn bir zelliidir ve seriye ancak
tretmeyle uygulanabilir; sonsuz olan snflar ise yelerinin belirleyici zelliklerinin
tanmyla annda verilmi olurlar, yle ki, artk bir sona erme ya da ardk
bireimler sorunu yoktur. Ve bireim szc zihinsel bir biletirme etkinlii
anmsatarak, az ok el altndan, Kantn btn felsefesini bozan zihne ballk
kavramn ieri sokar. kinci noktada, bir sonsuz seri ardk bireimlerle hibir zaman
bitirilemez derken Kantn anlalr biimde syleme hakk olan eyin tm, serinin
sonlu bir zaman iinde bitirilemeyeceidir. Yani gerekte kantlad ey, olsa olsa, eer
dnyann bir balangc olmasayd sonsuz bir sreden beri var olmas gerektiidir. Oysa
bu, amacna hi de uymayan pek yoksul bir sonutur.
Kantn bylesine bir yanlla nasl dtn incelemekte yarar var.
mgeleminde u aka grlyor: imdiden balayarak zaman iinde geri doru gitsek,

120

Bertrand, a.g.e., s.142

73

eer dnyann bir balangc olmasayd, sonsuz bir olaylar dizisi elde ederdik.
Bireim szcnden anladmza gre, bu olaylar, ortaya klarnn tersine bir
sra iinde yani bu gnden geri doru kavramaya alan bir zihin tasarlyordu. Bu
serinin sonu olmad aktr. Oysa imdiye doru gelen olaylar dizisinin bir sonu var,
nk imdi de bitiyor. Geri doru bireimleri doru oluumlarn yerine koymakla
serilerin anlamn da tersine evirdii dikkatinden kam oldu ve bylece sonu olmayan
zihinsel diziyle, sonu olup da balangc olmayan fiziksel diziyi zdeletirmek
gerektiini kabul etti. Sanrm ite bu yanl, bilinaltnda ileyerek, onu bu inanlmaz
rklkteki yanl kantlamaya gtrm oldu.121
Alemin ezeli oluu (kdemi) ve sonradan meydana gelii (hudus) konusunda
hvan- Safa sonsuzluk kavramn bilginler arasndaki gr farkllklar zerinden ele
almaktadr. 122 hvan Safann matematik ve fizik zerine risaleleri olmasna ramen
ezelilik-ebedilik konusunu matematiksel olarak ele almamaktadr. stelik felsefi
ilimlerin drt eit olduunu sylerek ilk sraya matematii koymulardr. 123 Buna
ramen sonsuzluk ya da alemin sonluluu konusunda matematiksel analizleri yoktur.
Bu konuda eitli aksiyomlarla matematiksel ispat yapmaya alan ilk slam
filozofu Kind, Tanr-alem ilikisinde olduka nemli bir yere sahiptir. Ebu Yusuf
Yakub Bin shak El Kind (801-830), 9. yzyln balarnda Kufede domu, Basra ve
Badatta Hint, ran ve Yunan kltrlerinin etkisi altnda yetimi, bir ok ilimlerle,
zellikle kelam ve felsefe ile ilgilenerek, slamda felsefe ile kark kelamdan srf
felsefeye geiin temsilcisi olmutur.
Kind ile ayn dnemde yaam olan Eb Ca'fer Muhammed bin Ms elHrizm (D.780-.850) dnemin nl matematikisidir. Hatta adnda cebir kelimesini
tayan ilk matematik kitab da Hrizmye aittir.124 Eserlerine baktmzda, daha ok

121

Bertrand, a.g.e., s.143

hvan Safa Risaleleri, Tab-Cisman eylerin (El-Cismaniyyat't-Tabiyyat) On nc -hvan-I Safa
Risaleleri'nin Yirmi Yedinci- Risalesi: Tabi-Beeri Cisimlerde Tikel/ Cz' Nefslerin Nasl Meydana
Geldiine Dair, Ayrnt Yay., 1. Bask, stanbul, 2014, c. 3, s.31-34
a.g.e., Akli Nefsanlerin/Nefis Ve Akla Dair Olan eylerin (En-Nefsanyyatu'l-Akliyyat) Sekizinci -hvan-I
Safa Risaleleri'nin Otuz Dokuzuncu- Risalesi: Hareketlerin Cinslerinin Nicelii Hakknda, s.272-276
123
hvan Safa Risaleleri, Ayrnt Yay., 1. Bask, stanbul, 2014, c. 1, s.33
124
Fazlolu, hsan. slam Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, 1997, stanbul, c. 16, s. 224-227
122

74

matematiksel usul ve metodlarn ele alndn ve bu konu hakknda bir bilginin mevcut
olmadn grdk.
El Kind Yunanca bildiinden Aristoteles eserlerini ilk olarak tercme ve erh
etmitir. Tercme ve erhleri arasnda Aristotelesin Metafizii ve baz ksmlaryla
Organonu ve iir kitab ile Porphyriosun saguci (sagog)si, Ptolemaiosun ElMa.g.e.st (Al Ma.g.e.ste)i, Eukleidesin Usulu (le Elments) ve zellikle, Aristotelese
dayandrlm olan, fakat gerekte Platon, Aristoteles ve Plotinosun baz yazlarnn
bileiminden meydana gelen, Esolocya (Thlogie) kitaplar mhimdir. Aristotelesin
ilimleri snflamas onunla slama girmi ve mantkta onunla balamtr. zellikle
Yunandan yapt tercmelerle tabiat ilimlerinin temelini atan ve tabiat ilimleriyle
nazari ilimleri birbirlerinin yardmcs ve tamamlaycs sayan El Kind, ilmin de dinin
de, en sonda, bir ilk sebebe dayandn belirtmi ve bu ilk sebebin ilahi zn bilme ve
bulmann da her akl sahibi iin zorunlu olduunu savunmutur. 125
Kindye gre din ve felsefe, geree ulamada gittikleri yollar bakmndan
ayrlrlar. nk geree ulamada felsefe yolu aratrma yolu, akl ve nazar yoludur;
din yolu ise ilham ve vahiy yoludur. Ama din ve felsefe, konular ve gayeleri
bakmndan ayndrlar; her ikisi de gerei ararlar. Gerek ise birdir, yolu da burhan
(mantki ispat) yoludur. eriatn emrettii ile akln delalet ettii ey birbirine uygundur.
Dini gerek ile felsefi gerek arasnda aykrlk yoktur.126
Kind, Platon gibi matematie nem verir. Zira matematik ilmi olmazsa nicelik
ve nitelik ilmi olmaz, bunlar olmaynca da bu ilimler arac ile alglanabilecek olan
cevher ilmi de olamaz. Nicelik, nitelik ve cevher ilimleri olmaynca da felsefe ilmi
olmaz. Allahn birlii hakknda, mantk yolunda, ilk eser yazan Kinddir. Bu konuda
materyalist ve ateistlerle yapt atmalarla byk nam salmtr. Kindye gre cisim,
hareket, zaman, mekn hepsi birlikte vardrlar ve hepsi sonludurlar, yani hepsinin bir
balangc vardr. Dolaysyla zaman da sonsuz olamaz. Sonluluk ve sonsuzluk
kavramlarn bize kavratan ey de eitlik ile daha byklk ve daha kklk
kavramlardr. Kind, lemin sonlu olduunu ileri srmekle, lemin basz ve sonsuz

125

Sunar, Cavit. slam Meai Felsefesinde lk Adm, Ankara niversitesi Dergisi, Cilt17, Say 1, 1969,
Ankara,s.29-49
126
Kindi,lkFelsefezerine,a.g.e.,s.142143

75

olduunu ileri sren Aristotelesdan ayrlmakta ve zamann Kelamc grne

uymaktadr. 127
Allah-alem ilikisinde Aristotelesten tamamen ayr bir tutum sergileyen Kind,
slam ilkeleri dorultusunda bu konuyu irdelemektedir. 128 lemin ezeli olduunu
syleyen materyalistlere kar, o lemin yaratldn, ezeli olmadn ve ezeli olann
yalnzca Allah olduunu syleyerek bunu aksiyomlardan yola karak matematiksel
olarak aklamaya, kantlamaya almtr. Drt ayr risalesinde (lk Felsefe zerine,
Alemin Sonluluu zerine, Sonsuzluk zerine, Allahn Birlii Ve Alemin Sonluluu
zerine) bu konuyu ele almtr.
lemin sonluluunu aklamak zere el Kindnin Ahmed b. Muhammed El
Horasaniye

yazd

lemin

Sonluluu

zerine

isimli

risaleye,

Matematik

okumayanlarn, mantki kyaslar anlamayanlarn ve tabiat olaylarnn farkna

varmayanlarn ou lemin sonsuz olduunu sanmtr eklindeki eletirisiyle giri
yapyor. Kindnin buradaki amac, lemin sonlu ve snrl bir nicelik olduunu
gstermektir. Bunun yan sra deneye (el-hiss) ve akla dayanan ilimler arasnda orta bir
yerde bulunan matematik yntemi kullanacan sylemektedir.129
Allahn Birlii ve Alemin Sonluluu zerine adl risalesinde Kind Alemin
sonluluunu 6 aksiyom zerinden ispatlamaya alr130:
1- Birbirinden byk olmayan tm cisimler eittir.
2- Eitlik, cismin snrlar arasndaki boyutlarn bilfiil ve bilkuvve ayn
olmasdr.
3- Sonlu olan sonsuz olamaz.
4- Eit olan her cisimden bir miktar artrlnca, hem dier eitlerinden hem de
artrlmadan nceki durumundan daha byk olur.
5- Nicelik bakmndan sonlu iki cismin toplamlar da sonludur. Her nicelik ve
nicelie ilikin her eyde bu bir zorunluluktur.

127

Sunar, a.g.e., s.29-49

Bk. Uyank, Mevlt. lk slam Filozofu Kindiye Gre Alemin Mahiyeti Sorunu (Kozmolojik Bir
Meselenin tikadi Bir Boyut Almas), I. slam Flsefesi Meseleleri Sempozyumu, 8-9 Kasm 20002, Ankara
128

129

Kind, Felsefi Risaleler, s.199

Kind, Alemin Sonluluu zerine, Felsefi Risaleler s.199-202

130

76

6- Ayn cinsten olan iki eyden k byn veya onun bir ksmn
oluturur.131
lemin sonluluu zerine adl eserinde 4 aksiyom zerinden lemin sonluluunu
kantlamaya alr. Ayrca El Kind ispata balamadan nce gerekli nermeleri sunarak
ve bunlarla neyi kastettiini aklayarak benzer terimlerden dolay karklk olmasn
engellemeye alr:
Biz bu sanatta nicelik dediimiz zaman eyden birini kastederiz: ya izgi
gibi sadece boyu olan, ya yzey gibi sadece boyu ve eni olan ya da cisim gibi boyu,
eni ve derinlii bulunan nesneyi kastederiz Ayn cinsten nicelikler derken izgi,
yzey ve cisim gibi ayn cins altnda toplanan nicelikleri kastediyorum.
imdi artk ayn cinsten nicelikler zerinde genel ifadelerde bulunabiliriz:
a) Birbirinden byk olmayan ayn cinsten nicelikler eittir.
spat: Bunlar eit deilse, biri dierinden byk demektir. Buna gre diyelim
ki AB olsun. Oysa yukarda getii zere biri tekinden byk deildir. O
halde AB imkansz bir elikidir. Dolaysyla bunlar eittir. Zaten bizim
amacmz da A=B olduunu ortaya koymakt.
b) Ayn cinsten iki eit nicelikten birisinin miktar ayn cinsten bir nicelikle
artrlnca birbirlerine eit olmazlar. Bu doru bir nermedir. Eer byle
olmasayd eliik olmas gerekirdi, yani ayn cinsten olan iki eit nicelikten
birinin miktar ayn cinsten bir nicelikle artrlnca birbirine eit olurlard. O
zaman da bir eyin parasnn btnne eit veya ondan byk olmas
gerekirdi.
spat:A ve B ayn cinsten iki nicelik olsun. A niceliine kendi cinsinden
olan C nicelii eklenince ACB olacan iddia ediyorum. Baka ekilde
olsayd ya B=AC ya da BAC olacakt. Eer B=AC ise o zaman A=ACdir
ve AACdir yani para btn gibidir. Dolaysyla bu imkansz bir elikidir.
O halde BACdir.

Eer BAC ve B=A ise AACdir yani para

btnnden byktr. Oysa bu daha da irkin bir elikidir. Demek oluyor ki

ACBdir. Zaten bizim amacmz da A+B=AC olduunu ortaya koymakt.

131

Kind, a.g.e.,s.208

77

Bylece her nicelie kendi cinsinden bir nicelik eklenince ikisinin

toplamnn tek bana birininkinden daha byk olduu ortaya km oluyor.
c) Biri tekinden kk olan niceliklerin sonsuz olmas imknszdr. nk
az olan ok olan veya onun bir ksmn oluturur. Bir eyi oluturan, nicelik
bakmndan oluann bir ksmna eittir. Buna gre sonsuz olann bir ksm
sonludur; nicelik bakmndan sonluya eit olan da sonludur. O halde daha az
olan sonsuz hem sonludur, hem sonsuzdur. Bu ise bir elikidir.
spat: Eer mmknse AB ve CD ayn cinsten iki doru (izgi) olsun. Ben
derim ki bunlarn birbirinden byk olmas imkanszdr.
Eer mmknse ABCD olsun. Buna gre CDAB ve AB, CDnin ya
katlar durumunda veya CDden biraz fazladr. Eer AB, CDnin katlar
durumundaysa CD, AByi birka kez oluturuyor demektir. ayet AB,
CDden biraz fazlaysa AVden oluan bu fazlalk CDnin bir katdr. CDnin
kat veya CDnin katlarndan birine eit olan bu ksm da HV dorusu olsun.
Buna gre sonsuz olan AB dorusunun bir ksm sonlu olur. nk onun
artmas mmkndr. HV dorusunun da artmas mmkn olduu iin o da
sonludur. Halbuki yukarda CDnin sonsuz olduu iddia edilmiti.
Dolaysyla bu imkansz bir elikidir. Demek oluyor ki, ayn cinsten sonsuz
nicelikten birinin brnden kk olmas imkanszdr. Zaten bizim
amacmz da CD=AH+VB olduunu gstermekti.
d) Ayn cinsten olan niceliklerin her biri sonlu ise hepsi sonlu olur.
spat: A ve B ayn cinsten sonlu iki nicelik olsun. Ben bunlarn ikisinin de
sonlu olduunu syleyebilirim. A dorusuna eit bir C dorusu izelim. Ayn
yndeki D dorusu ona ulasn ve D, B dorusuna eit olsun. Buna gre biz,
CD=AB olduunu aklayalm: CD dorusu sonludur, baka trl olmas
imkanszdr. Bir an iin CDyi sonsuz kabul edelim. Sonsuz olan bir
nicelikten srekli olarak bir miktar alnsa da bitip tkenmez. Eer CDden
bir miktar alnnca bitiyorsa o sonludur. imdi CDden Aya eit bir miktar
alalm ve bu C olsun. Bye de eit bir miktar alalm, bu da D olsun. CDden
C alnnca geriye D kalr, D de alnnca geriye hibir ey kalmaz. O halde
CD sonludur. Demek oluyor ki sonlu olan CDden ibaret olan AB nicelii de
sonludur. Zaten bizim amacmz da A=C ve D=B olduunu aklamakt.

78

Kind nermelerini verdikten sonra sonsuz bir cismin var olmasnn

imknszln izah eder: Eer sonsuz bir cisim varsa ondan bir para alarak, bu
parann kp, kre ve daha baka sonlu, snrl varlklardan biri eklinde olduu
tasarlanabilir. Eer cisim sonsuz, ondan alnan para snrl ise bu para alndktan sonra
geriye kalan sonlu veya sonsuz olacaktr. Eer sonlu ise, tamam da sonlu olur. nk
her biri sonlu olan niceliklerin tamamnn sonlu olaca aklanmt. Buna gre sonlu
olann sonsuz olmas gerekir ki bu bir elikidir. Eer o para ayrldktan sonra geriye
kalan sonsuz ise alnan geri iade edilince nceki haline dner. Oysa yukarda iki cismin
toplamnn, kendinin meydana getirenlerden daha byk olduu aklanmt. Buna gre
sonsuz olan, ona katlan snrl parayla birlikte tek bana sonsuz olandan daha
byktr. kisi birlikte sonsuz olduuna gre, sonsuz olan sonsuz olandan daha byk
demektir. Hlbuki sonsuz cismin sonsuz cisimden daha byk olmasnn imknszln
ve biri brnden byk olmayan ayn cinsten iki niceliin, artrlmazdan nceki
durumuna eit olmad aklanmt. Bu durumda miktar artrlanla artrlmayan,
nicelik bakmndan hem eittir, hem eit deildir. Bu ise imknsz bir elikidir. Demek
oluyor ki cismin sonsuz olmas imknszdr. yleyse lemin (cirml kll) sonsuz
olmas imknszdr. lem sonlu olduuna gre onun kuatt btn varlklar da
sonludur. 132Ayrca Kind burada deneye (el hiss) ve akla dayanan ilimler arasnda orta
bir yerde bulunan matematik yntemi kullandn syler.133 Yine Kindnin bu ispatna
benzer ekilde ispatlar mevcuttur. Ama her ikisinde de Kindden bahsedilmemektedir.
Bunlar biri bn Sinaya aittir. bn Sina, lnn ve doada veya konumda bir sralamas
olan saylardaki saynn, sonsuz bilfiil mevcut olarak meydana gelmesinin olanaksz
olduunu syler. Neden olarak unlar ne srer:
Sonsuz her l ve doada sralama sahibi olan tm saylarn ya bilfiil sonsuza
doru gidii tm ynlerde olur ya da tek bir ynde olur. Eer tm ynlerde olursa bu
durumda onda tpk izgideki nokta veya yzeydeki izgi veya cisimdeki yzey veyahut
da say grubundaki bir (says) gibi bir snr varsaymamz gerekir. Onu bir snr kabul
ederiz, hakknda onu bir snr yapmamz bakmndan konuuruz ve ondan rnein
sonsuz B ynnde AB (izgisin)den tpk AC gibi snrl bir para alrz. Bu durumda
ayet onun (paras alnm olann) zerine AB rttrlrse, kanlmaz olarak AB ya

132
133

Kind, a.g.e.,s.199-202
Kind, a.g.e.,s.202

79

da CB (izgisin)e eit olacak ya simetrik olacak ya da aralarnda ki bant her ikisinin

de sonsuza kadar AB yolunda veya ABden ACye eit oranda eksik olarak gidecei
eklinde deerlendirilecektir. Eer AB, CBye sonsuza kadar rtk olursa ve CB de
ABden bir para ve bir ksm olursa, bu durumda tm ve bir ksm iki rtk olurlar
ki, bu elikidir. Eer CB, ABden B ynnde ksa kalr ve ondan eksik olursa bu
durumda CB sonlu olur, AB ise ondan AC kadar stn olmu olur. Dolaysyla ABde
sonlu olmu olur, hlbuki sonsuz saylmt! Bundan apak bir ekilde ortaya
kmaktadr ki, llerde ve sral saylarda bilfiil sonsuzluun varl olanakszdr.134
Dier

ispat

da

Galileonun,

1730da

yaymlanm

Devrim

zerine

Diyaloglarnn evirisinin birinci blmnde mevcuttur. Bertrand Russel bize bu

eserde bulunan sonsuz tmlerin yansmalklarnn tartmasndan alnm bir para
sunuyor135:
Simplicus Bir izginin bir bakasndan uzun olabilecei ak olduuna gre ve
bunlarn ikisinde de sonsuz sayda noktalar bulunduuna gre, u karm salamca
yapabiliriz: ayn tr iin sonsuzdan daha byk bir ey bulduk, nk uzun izginin
noktalarnn sonsuz says, ksa izginin noktalarnn sonsuz saysndan daha byktr.
imdi de, bir sonsuzun tekinden byk olmas, ite bunu olabilir diye
kavrayamyorum.
Salviati Bunlar bizim sonlu anlmzn sonsuz zerine yapt konumalarn ortaya
koyduu zorluklardr, sonsuzlara, sonlu ve snrl eylere verdiimiz yklemleri vermek
kanmca hi uygun deildir; nk byklk, kklk ve eitlik gibi yklemler
sonsuzlara uymaz ve bunlardan birinin tekinden daha byk, daha kk, ya da ona
eit olduunu sylemeyiz. Kant olarak usuma bir ey geliyor (daha iyi anlayabileyim
diye) bunu, bu gl ortaya karm olan Simplicusa sorular sorarak aklayacam.
yleyse balayaym: Hangi saylar kare say, hangileri deil, biliyorsunuz deil mi?
Simplicus Kare saynn bir saynn kendiyle arpmndan kan say olduunu ok iyi
biliyorum; bylece, 4 ve 9 saylar, 2 ile 3n kendileriyle arpmndan kan kare
saylardr.

134

bn Sina, Kitabu-ifa, Fizik II, eviri: Muhittin Macit-Ferruh zpilavc, Litera Yay., stanbul, 2005,
s.50
135
Bertrand, a.g.e.,s.173-175

80

Salviati Tamam, unu da bilirsiniz, arpmlara kare, arpanlara da kk denir; saylarn

kendileriyle arpmndan km olmayan teki saylar kare deildir. Kare olan ve
olmayan btn saylar ele alp, kare olmayanlarn kare olanlardan daha ok olduklarn
sylesem hakl olur muyum?
Simplicus Kesinlikle evet.
Salviati Daha sonra da size ka tane kare say olduunu sorsam, kklerin says kadar
olduklarn, nk her karenin bir kk her kkn de bir karesi olduunu ve hibir
karenin birden ok kk hibir kkn de birden ok karesi bulunmadn syleyebilir
misiniz?
Simplicus Evet.
Salviati Ancak imdi, kklerin saysnn ne olduunu sorsam, ka tane say varsa o
olduunu, nk herhangi bir karenin kk olmayan hibir say bulunmadn
yadsyamazsnz. Bu kabul edilince, bunun gibi ne kadar say varsa o kadar da kare say
olduunu syleyebiliriz. Oysa balangta, karelerin saysn ok aan saylar
bulunduunu, saylarn byk blmnn kare olmadn sylemitik ve byk
saylara doru gittike karelerin says daha byk oranda azalr, 100e dek
saydmzda 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49,64, 81, 100 olarak 10 kare bulursunuz ki bu onda 1
demektir. Bu onbin iin yzde bire, bir milyonda da binde bire der. Ancak sonsuz
sayda, eer buna bir anlam verebilirsek, kareler de teki saylar kadardr.
Sagredo Bu durumda neye karar verelim?
Salviati Ben btn say trlerinin sonsuz olduunu sylemekten baka bir yol
bulamyorum; kareler sonsuzdur, kkleri sonsuzdur ve karelerin says kklerin
saysndan ne kk ne de byktr; sonu olarak eitlik, byklk ve kklk gibi
yklem ya da terimlerin sonsuzlar da yeri yok, bunlar sonlu niceliklerle snrldr.
Yukardaki tartmada sorunun aklan biimi Galileoya yakyor, ancak
verilen zm doru deil. Gerekten durum, (sonlu) kare saylarn saysnn (sonlu)
saylarn saysyla ayn olduudur. Bu imdi yalnzca, matematikilerin yakndan
bildii, bir fonksiyonun deieninin belli bir noktaya yaklat zamanki snrnn
deeriyle, deienin gerekten o noktaya vard zamanki deerinin ayn olmad

81

olgusunun bir rneidir. Ancak Galileonun tartt sonsuz saylarn eit olmasna
karn Cantor, Simplicusun kavrayamad eyin doru olduunu gsterdi, yani sonsuz
saylarn da sonsuz sayda trleri vardr ve daha byk ve daha kk kavramlar
bunlara tam olarak uygulanabilir. Simplicusun karlat zorluun tm, bir sonsuz
topluluun bir blmnn topluluun tmnden daha az terimli olmas gerektii
kansnda oluundan geliyor; ve bu yadsndnda btn eliki yok oluyor. izgilerin
daha byk ve daha kk uzunluklarna gelince, ki yukardaki tartmay balatm
olan sorundur, bu, daha byk ve daha kn, matematiksel olmayan bir anlamyla
ilgilidir. Uzun bir izgideki noktalarla ksa bir izgidekilerin says, gerekte btn
uzamdaki nokta saysnn ayn olduklarndan, birbiriyle de ayndr. Metrik geometrinin
daha byk ve daha k, uygunluun yeni bir lsel kavramn gerektirir ve bu
yalnzca aritmetik dncelerden gelitirilemez. Ancak bu sorunun, sonsuzluun
aritmetik kuramna ilikin temelde bir nemi yoktur.136
Grld zere Kindden asrlar sonra onun ispatnn neredeyse ayns bir

ispatla Galileo karmza kmaktadr. Kind, gemiten, gerei byk lde

getirenler bir yana onu azck olarak ulatranlara byk kran borcumuz olduunu
belirtmektedir. Yukarda bahsi geen bu durum sz konusuyken Kindden bahsetmeden
ayn

ispat

bizlere

sunan

Galileo

hakknda

bu

hassasiyetin

gzetilmedii

dnlebilinir. Ama unun bilinmesi gerekir ki Galileo dneminde btn srekli

paralayarak sonsuza ulama fikri zirvededir.137 Bu yzden Kindye hakszlk ettiini
syleyemeyiz. Ama ayn durum bn Sina iin geerli olmayabilir.

136

Bertrand, a.g.e., s.175

137

Galileohakkndadetaylbilgiiinbknz.zalp, Hasan. Galileo Galilei, Dou'dan Bat'ya

Dncenin Serveni, Ed. Bayram Ali etinkaya, nsan Yaynlar, 1. Bask, 2015, c.2, s. 981-997
82

V. BLM:
LAHYAT LMLER AISINDAN TANRI-EVREN
LKSNN KURULMASINDA SONSUZLUK KAVRAMI

Sonsuzluk kavramnn bizi bir taraftan cezbederken dier taraftan kafamz

kartrmasnn birok nedeni var. Teorilerden biri sonsuzluk kavramnn byleyici
baz elikiler yaratt eklindedir. rnein deniyor ki sonsuzluk noktasnda tezatlar bir
araya gelir ya da elikiler kalkar ya da bunlarn olduu yerdir deniyor sonsuzluk. Yani
dz bir izginin eri bir izginin ve dairenin ztt olduunu dnyorsanz o zaman
deniyor ki sonsuz aptaki bir daire aslnda dz bir izgi haline gelir. Yani sonsuzluk
noktasnda daire ve dz bir izgi ayn ey haline gelir. Bunu u ekilde anlatalm: iki
teet ember dnelim, ayn iki OO harfleri gibi birbirlerine desinler. Balangc
iin teet noktas bu sayfann ortas olan 25mm apnda iki ember alalm. aplar
byd lde, erilikleri azalr. Dahas, eer deme noktas srekli sayfann
ortasnda kalrsa, iki Onun giderek daha az kesimini grebiliriz. Yarapn bir metre
olmas durumunda, ne olaca tasarlanabilir. Yarapn bir kilometre ya da 100 km
olmas durumunda, grlebilen kesim yalnzca bir dz doru olacaktr. Doru izginin
erilii yoktur ya da sfrdr. Ne saa ne sola doru i bkeydir. Yani, bir doru yarap
sonsuz olan bir emberin paras mdr? te bu tr elikiler sonsuzluk kavramn bizim
iin cazip hale getirmektedir.138
Bu elikili durumu biraz detaylandralm. Eri ile doru izgi arasndaki
rtme durumunu inceleyelim. Burada grnte farkl iki durum vardr: sonsuz
bykte ve sonsuz kkte. lk durumda, yarap belirsiz lde artarak kendisine teet
herhangi bir doruyla rtmeye balayan bir ember hayal edilir. kincisinde ise bir
emberin sonsuz yayn, yay kesen kiriten ayrt edilemeyecek denli kltmek sz
konusudur. Cusanus yle yazyor: burada yaplmas gereken, en kk kiriin en
kk yayla rttn grebilen anlan bakna bavurmaktr. Anlak, anlalabilir
bir ekilde gsterilemeyeceini bildii eyin zorunlu olduunu dnmelidir; srey hep

138

Boll,a.g.e.,s.51

83

blnebilir olduu iin ne yay ne de kiri (nicelik olduklarnda) gerekten en kk

olabilir.139
Giordano Bruno benzer dorular aratrm ve varln her temel kutbunu kuran
terimlere zde olarak grlen eri ve doru izgi arasndaki kartla zel bir deer
atfetmitir. Cusanaus gibi o da, emberin en kk yaynn en kk kirile
rttn, ayrca doruya ve eriye has grnmez bir l biiminin varln
vurgulamtr.

140

Bu, matematiksel bir belirsizlik ya da analizin n aratrmas

grlemeyecei gibi, metafizik ilkelerin, onlarla soyutluk ve basitlik dzeyinde

uyuabilen aklamal terimlerle gsterilmesinden de farkldr. 141 rnein Bruno,
Praelectiones Geometricaede (Geometri Derslerine Giri) yle yazar: doru, birbirine
bitiik bir ya da iki noktada eriden ayrlabilir deildir; eri olanla olmayan arasndaki
ayrm, birbirine bitiik noktann eitli biimlerinde ortaya kmaya balar.142

Ama biz artk yalnzca iki noktadan bir doru getiini biliyoruz ve dolaysyla

Brunonun bahsettii ayrm rahatlkla yapabiliyoruz.Sonsuzluk sadece bilim adamlarn

filozoflar ya da matematikileri cezbeden bir konu deildir. Sonsuzluun sanatta da
saysz yansmalar var. iirde, resimde, mimaride zellikle ibadet yerlerinde grlen
sslemeler bir taraftan Tanrnn sonsuzluunu iaret ederken dier taraftan bu dnyada
sonsuzluu bulmu bir zarafet anlayn ortaya koyar.yle gzkyor ki, evrenin
sonsuz byklkte olduundan emin deiliz. Bu durumda u soruyu da sormak gerekir:
ya acaba sonsuz kklkte bir eyin olmas mmkn m?
Paul Charles William Daviese gre matematikiler hibir glk olmakszn
uzayn kesintisiz ve sonsuz paralara blnebilir olduunu dnebiliyor. Ve fizik

139

BBC, Sonsuzluun Kefi Belgeseli, 2007

Zellini, a.g.e., s.82
141
Zellini, a.g.e., s.82
142
Zellini, a.g.e., s.82
140

84

tarihinin byk bir blm bir eyin blnebilecei paralarn saysna bir alt snr
getirilemeyeceini ne srer. Bu ister bir uzay aral olsun ister bir madde parac
olsun byledir. Ancak son yzyl zarfnda belli bir uzunluk birimini ve belli bir zaman
aralnn aslnda bir nevi isel snr oluturduu ve bunlar incelememizin henz
mmkn olmad ortaya kt. Bunlar Planck sabitleri olarak biliniyor yani Planck
uzunluu ve Planck zaman olarak. Planck uzunluu 10-35m ye tekabl eder. Yani bir
atom ekirdeinden yaklak 1020 kat daha kktr. Bu, imdiye kadar zerinde
incelemede bulunan her trl yapdan ok ok daha kk bir uzunluktur.143
1.

TANRININ BR SIFATI OLARAK SONSUZLUK/EZEL VE

EBEDLK:
Aristoteles sonsuzluk iin, sonsuzluk Tanrsal bir ey de olsa gerek, nk
Anaksimandros ile ou doa bilimcisinin dedii gibi lmsz, ortadan kalkmayan bir
ey olduunu syler.144 Sonsuz bir evren ve cennet kavram arasnda tarihsel olarak
kurulan bir ba var. lk medeniyetler aklayamadklar her eyin muhtemelen ilahi
olduunu dnrlerdi. Platon, Saint Anselmus ve Farabi dncelerinde grlen
dncede zorunlu olarak varl kabul edilen varlk anlay, slam filozoflar
tarafndan Tanrnn varlnn kantlanmasnda kullanlmtr.
Bu delil erevesinde, varl zorunlu, apak ve srf iyilik olan lk Varlk olan
Tanrdan grnler dnyas (evren) tabii zorunlulukla kar (sudur). Hibir illete ve
ilinee ihtiya duymayan, engellenemeyen bu k tan lk Akl ve kademeli olarak
Onuncu Akl oluur. Bu srete, kozmik akllar silsilesi ve semavi kreler dizisi
tamamlanr. Her eyin varl Ondandr; ama bu kendi varlnn etkisinin nesnelere
ulamas anlamndadr. Btnyle varlk, bir dzen ierisinde Onun varlnn etkisiyle
meydana gelir. 145 Grld gibi burada maddenin varln Allahtan ald kabul
edilmektedir. Bu kozmolojik gr madde ve Tanr ikilemini ortadan kaldrarak
maddenin varln Tanrdan aldn sylemektedir. Sudur silsilesinde akllarn madde
ile mnasebeti yoktur. nk Tanrdan sudur ettiklerinden ilahi mahiyettedirler. Bunlar

143

BBC,SonsuzluunKefi,2007
Aristoteles, Fizik, s.109 (203b-13)
145
Kindi, Felsefi Risaleler, s.123-124
bn Sina. Drdnc Makale Birinci Fasl: nce, Sonra Ve Hudus, Metafizik, ev. Ekrem Demirli,
mer Trker, Litera Yay., stanbul, 2004, s.148
Uyank, Mevlt, Felsefi Dnceye ar, Elis Yay., Ankara, 2003, s.125
144

85

daima fiil halinde bulunan fikirlerdir. Faal akl Ayn feleine karlktr. Ay altnda ve
arz zerinde lemi o idare eder. Faal akldan ilk madde kar.146
Bu kozmolojik grte evrenin z sudur denilirken aslnda bunun maddi bir z
aray olduu aktr. Bu teori yukarda bahsettiimiz gibi madde ve Tanr ikilemi
ortadan kaldrm, her eyin Tanrdan sudur ettiini syleyerek temelde maddi bir z
arayna cevap olmutur. Ayn zamanda bu nazariye, akllar teorisinden yola karsak
metafiziksel olarak da her eyin canl olduunu sylemektedir.
Dnce tarihinde Muallim-i Evvel saylan Aristotelesi takiben Muallim-i
Sani denilen Farabi (. 950) gibi nemli bir alimimiz felsefeyi tahsilus-saade; yani
mutluluu elde edecek bilgileri temin etme olarak tanmlamtr. Bunun nasl
olabilecei doru eylem/salih amel erevesinde belirlidir. Bunlarn nihai sonucu olarak
dnyada refah ve mutluluu yani iyiyi tercih ederek nitelikli bir hayat geirmek temel
hedeftir. Ama bir de bu iyinin daha iyisi, en yksek iyi vardr ki, o da her mmin ve
mminenin Rabbinin rzasn kazanmas ve ahirette mutluluktur.147Bu, mminler iin
sonsuz hayattaki sonsuz mutluluktur.
Frbi'ye gre Allah iin cins, fasl, tarif dnlemez. Her eyin ilk nedeni odur.
Onun vcuduzatiyle ncesizdir ve sonsuzdur. Bilkuvve mevcut deildir. Onun
olmamakl mmkn deildir. O bekas iin bir eye muhta da deildir. Bir halden
dier hale gemez. Blnmeyi kabul etmez. Hakikati, bizzat kendisidir. Ona miktar,
zaman ve yer de isnat edilemez. Cisim deildir. Maddesi ve sureti de yoktur. Zdd da
bulunmaz. O srf hayrdr, srf akldr, srf makuldur ve srf akldr. Bunun hepsi de bir
ve an varlktr. O haklindir, diridir, limdir, kadirdir, muridtir. Olgunluk ve gzelliin
amacdr. O ilk ktr ve ilk mauktur. Her eyin vcudu ondan onun dilemesiyle var

146

Kind, Felsefi Risaleler, s.31-32/123-124; Taylan, Necip, Ana Hatlaryla slam Felsefesi, Ensar
Yay., stanbul, 2011, s.31-32; Fahri, Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, a-To Yay.,
2008, s.327; Frb, el-Medinetl-Fzla, s. 33; bn Sn, Kitbu-if/Metafizik II, s. 146, 154; Aygn
Akyol, ehristaninin Filozoflarla Mcadelesi, s. 52, 78; a.g. mlf., Akyol, Aygn. slamda Akli
Dncenin Kriz Dnemi -Felsefe Kartl ehristani ve bn Teymiyye, slam Felsefesi Tarihi, ed.:
Bayram Ali etinkaya, Grafiker Yay., Ankara 2012, ss. 211-214; Akyol. Aygn, "ehristn ve Felsefe
Eletirisi", Dou'dan Bat'ya Dncenin Serveni -slam Dncesinin Altn a-, Proje ed.: Bayram
Ali etinkaya, cilt ed.: Eyp Bekiryazc,nsan Yaynlar, stanbul, 2015, c. 7, ss. 1065-1071. a.g. mlf.,
ehrezr Metafii, Aratrma Yay., Ankara 2011, s. 119; Aygn Akyol, "ehrezri ve Metafizik",
Dou'dan Bat'ya Dncenin Serveni -slam Dncesinin Altn a-, Proje ed.: Bayram Ali
etinkaya, cilt ed.: Eyp Bekiryazc, c. 7, nsan Yaynlar, stanbul, 2015, s. 1031-1033.
147
Uyank, Mevlt. Akyol, Aygn, slam Ahlak Felsefesi, Elis Yay., Ankara, 2013, s.344

86

olmutur ". Basittir, tamdr ve benzeri yoktur. Onun basit olmas, mrekkep olmamas
demektir '. O vc'tlarn en stn ve en nce olandr. Onun olgunluunu tam olarak
kavramak idrkimizin tesindedir.148 Hatta felsefe btn varlklarn ilmi olduu iin,
ona varan, biraz Allaha benzemi olacan syler. 149 Yani kusurlardan mmkn
olduu kadar arnarak temizlenmek iin, mkemmel olan Tanrya yakn olabilmek iin
felsefe iyi bir aratr.
Byk dinlerin ounda Tanr, prensip olarak dier btn faal varlklarn
stnde tutulan bir Fa'il-i Muhtar, Mutlak Yaratc ve her eyi kontrol altnda
bulunduran bir g olarak tasavvur edilmektedir. nk bu yolla mantkl zm yollar
oluturulabilir. Dolaysyla Tanrya ilk sebep, hareket etmeyen muharrik, sonsuzluk,
mutlaklk, zorunluluk, yetkinlik ve yoktan var etme gibi kavramlar atfedilmektedir.
lk slam Filozofu Kind, Tanrnn sonsuzluundan yani ezeliliinden yle
bahseder: Ezeli yle bir varlktr ki, Onun hakknda mutlak olarak yokluk sz konusu
deildir. Ezelinin varlnn ncesi yoktur ve varln srdrmesi bakasna bal
deildir. O, sebepsiz varlktr. Ezeli olan iin konu(madde), yklem (suret), etkin (fail)
ve gaye sebep yoktur -bununla, bakasndan dolay olan kastediyorum- zaten bunlarn
dnda baka bir sebep de yoktur. Ezelinin cinsi yoktur. Eer cinsi olsayd kendisi tr
olurdu; tr ise kendisini ve bakasn kuatan genel cinsi ile bakasnn itirak etmedii
fasldan olumu bir bileiktir.150 Dnm (istihale) bir deiim olduu iin Ezeli olan
dnmez. nk Onda eksiklikten yetkinlie (tamam) doru bir gei sz konusu
deildir.151
Kindnin lk Felsefe zerineningnmze ulaan ksm, Tanrnn mahiyetine
dair bir ifade ile doruk noktasna ulaarak son bulmaktadr. Ancak Kindyi bu ifadeye
gtren yol, bir lde artcdr. Her ne kadar lk Felsefe zerinedeAristotelese ok
sayda telmih bulunsa da, eser genel olarak, hibiri zelde Aristotelesiymi gibi grnmeyen iki ana unsur ihtiva etmektedir. Bunlardan birincisi, aslnda Aristotelesin
lemin ezel olduu ynndeki tezine bir reddiyedir. Kindnin bu konuda getirdii

148

Farabi. deal Devletin Yurttalarnn Grlerinin lkeleri, ev. Ahmet Arslan, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara, 1990, s. 1-14
149
Farabi, hsal-Ulum, ev. Ahmet Ate, Kltr Bakanl Yay., Ankara, s.38
150
Kind, a.g.e., s. 148
151
Kind, a.g.e., s.149

87

deliller, aka, ge Yunanl Hristiyan Yeni-Eflatuncu arih John Philoponusun

Aristoteles kart tartmalarndan alnmtr. Szkonusu deliller, yaratlm olan lemin
sonsuz olamayacan gstermeye almaktadr. Zaman ve dolaysyla hareket -zira
zaman hareketin lsdr- bir balangca sahip olmaldr. Bu noktada Kind, daha
sonra Arapa konuan dnyada geliecek olan Aristotelesi gelenekten ayrlmaktadr.
bn Sin ve zellikle bn Rd, Aristotelesin ezel lem tezini savunduu gerekesiyle
gazali tarafndan tekfir edilmilerdir. lk Felsefe zerineninikinci ana unsuru, birlik
(vahdet) hakkndaki tartmadr.152Ama bu konuyu burada incelemeyeceiz.
Aristoteles klliyatna dair bir tetkik iinde (Aristotelesin Kitaplarnn Says
zerine) olduka alakasz duran yaratmaya dair en mull tartmasnda Kind,
Philoponusun, lemin Ezellii Konusunda Aristotelese Reddiyea dl eserini
kullanmaktadr. Aristotelese kar saldrs srasnda Philoponus, yaratma hakknda,
Tanrnn bir eyi var olmadanvar olur hale getirmesi eklinde bahsetmitir ve Kind de
bu noktay tekrarlamaktadr. Kindnin, Aristotelesin Kitaplarnn Says zerinedebu
yaratma kavramn ispat iin ortaya koyduu akl yrtme, Philoponusun Aristotelesi
Aristotelese kar kullanma stratejisini takip etmektedir. Temel bir Aristotelesi ilkeye
gre her deiim ztlar ihtiva etmektedir. Bir eyin scak olmas iin ncelikle soumas
zorunludur. Kind bu ilkeyi Tanrnn yaratma fiiline uygulamakta ve buna sebep olarak
da Onun bir zttan dierine geite bir kpr olmas gerektiini gstermektedir. Bu
durumda Tanrnn yaratt her ey, daha nce grdmz gibi, varla
kavumaktadr. Bunun sonucu ise yaratlm olan eyin bundan nce var olmama
durumunda bulunmas gerektiidir. Bu ayn zamanda Philoponusla birlikte Kindye de
yaratmann bir ilk nnn olmas gerektii eklinde benimseyecekleri bir baka sebep de
sunmaktadr. Eer bu ilk hareket olmasayd ve lem ezel olsayd, bu takdirde lem her
zaman var olacak ve lemi yaratmak, yani var olmama durumundan var olma
durumuna getirmek iin Tanrya hibir surette gerek kalmayacakt.153

152

Adamson, Peter. Taylor, Richard C.,slam Felsefesine Giri, ev.Kaya Cneyt, Kre Yay.,2. Basm,
2007, stanbul,s.38
Ancak biz bu tekfirin tutarl olduunu dnmyoruz. Nitekim bn Rd bunun tutarsz olduunu net
bir ekilde Faslul Makalda verir. Daha ayrntl bilgi iin bn Rd, Faslul Makal, ev.:Bekir Karla,
aret Yay., stanbul, 1992, s.81-89.
153
Adamson ve Taylor, a.g.e., s.43-44

88

Kind, ayn ekilde lemin ezel olduu ynndeki iddiay, lemin yaratlmam
olduu iddiasyla e anlaml grmektedir. Dolaysyla lemin ezel olmadn ispat
etmek, Tanrnn mutlak esizlik ve birliini gstermekle dorudan ilgilidir.154
Ayrca bu nokta, Gazalinin, zellikle lemin ezellii konusundaki felsef
retiyi ret ve mahkm ediini anlamak iin olduka temel bir nitelie sahiptir. Zira
ayet lah sfatlar lah zat ile zde olursa bu durumda lah fiil de Tanrnn mahiyet
veya tabiatnn dorudan zorunlu bir sonucu olarak gerekleen, ilah ze ait bir fiil
olacaktr. bn Sinann Gazali tarafndan da benimsenen grne gre Tanr kendisinden pei sra sudur eden tm varlklarn, yani bir btn olarak lemin en stn
temel sebebidir. bn Sin asndan bu asl sebebin, etkisine olan ncelii zamansal
deil ontolojiktir. Asl sebep etkisiyle birlikte var olmaktadr. Dolaysyla bn Sin iin
ezel asl sebebin zorunlu klnm etkisi olarak lem de zorunlu olarak ezeldir.155
Bu sonu, Gazaliye gre ilah sfatlardan iradenin inkranlamnagelmektedir.
Gazali asndan ezel irade sfatnn setii ve karar verdii her ey mutlaka varla
gelmek durumundadr. Bu anlamda hakknda karar verilen eyin varl zorunludur.
Ancak yine de ilah zat tarafndan zorunlu klnm deildir. lah zle zde olmadndan, ezel irade lemin yaratlna karar vermek mecburiyetinde deildir. Tabir caizse
o, ihtiyara bal ezel bir fiil tarafndan zgrce gereklemektedir. Gazaliye gre bu
fiille o, lemin gemiten imdiye zaman iinde sonlu bir anda yoktan (ex nihilo)
yaratlna karar vermektedir.156
Bu noktann gnmz slam felsefesi asndan ne ifadeceini sorgulayalm: Bir
varln (eyin)

gerek sebebini bilebilmek iin nce onun maddesini (cins),

formunu/suretini (tr) bilmek gereklidir. Madde ile form, tmel ile tikelin bir arada
varlkta varoluunu gsterir. Bu sayede onun trn ve dier trlerinden ayran fasln
bilebiliriz. Bu ise arazlarn bilinmesi demektir ki, tamamlayc; yani gaye sebep de
bilinince tanmlanann hakikatine ulalabilir. lem yaratlmtr yada lem
sonsuzdur, nermelerinde lem doas gerei vardr, dolaysyla tanm yaplabilir.
Fakat leme yklenen yaratlmtk veya sonsuzluk un tanm yoktur, zira tzn

154

Adamson ve Taylor, a.g.e.,s.54

Adamson ve Taylor, a.g.e.,s.155
156
Adamson ve Taylor, a.g.e.,s.155-156
155

89

tanm olur, ama zneye yklem olarak yklenenin tanm olmaz.157Fakat burada Tanr
istisnai durum arz eder, zira o salt akli anlamda bir surettir (form), yani onun bir maddi
boyutu yoktur. Metafizik bu anlamda, tikele mesela leme bakarak, onun iindeki
evrenselin, zn kavranmasdr, yani lemin mahiyetinden hareketle Tanrnn varlna
ulamak sz konusudur. te bu nedenden dolay, slam Dncesinde kozmolojik bir
sorun olan lemin mahiyetine verilen cevaplar, son tahlilde, kiinin Tanr tasavvurunu
belirlemekte, dolaysyla itikad bir boyut arz etmektedir.158
Tanr ve evrenin ayn varlk olduunu syleyen, Tanrnn kendini
gerekletirdii yer olarak evreni gsteren159 Giordano Bruno unu syler: En yksek
varlk bilinemez; onu bilebilmek iin olaanst bir k gerek. Felsefeye den dev,
doay bilmektir; doann birliini kavramaya almaktr; Tanry doann dnda
deil, iinde aramaktr. Buna gre doay bilmek, Tanry bilmektir, dolaysyla da
doa bilgisindeki her ilerleme, Tanrnn bir ynn amadr, bilinmeyen bir ynn
kavramadr. te bu yzden Bruno, Kopernikus sistemini byk bir cokunlukla
benimseyip, yeni retiyi sonuna kadar dnmtr.160
Tanr bir eylerin toplam deildir. Sonsuz saydaki sonlu paracklarn bir araya
gelmesinden olumaz. slam felsefesinde Tanry tanmlayan en iyi sz basit
terimidir: O grlmez ve hareket etmez, fakat gerekte kendisi hareket etmeksizin
harekete sebep olur. Bu Onu dzgn kelimelerle anlayanlar iin verilmi bir tariftir: O,
ylesine basittir ki, daha basit olan bir eye blnemez; O paralanamaz, nk o
bileik deildir ve bileik olma ona yklenemez, ancak phesiz O, grlebilir
cisimlerin hareketinin sebebi olduundan, grlebilir cisimlerden ayrdr. 161 Tanrnn
sonsuzluundanbahsettiimizde matematiksel olmayan nicel olmayan bir kavramdan
sz ediyoruz aslnda. Buna nitel bir kavramda diyebiliriz. Yani Tanr nitel olarak
sonsuzdur ama nicel olarak sonsuz deildir.
Bu konuda Descartes yle yazar: Burada belirsiz ile sonsuz arasnda bir ayrm
yapyorum. Herhangi bir snrna rastlanmayan ey tam sonsuzdur. Bu anlamda, sadece

157

Kind, lk Felsefe zerine, s.140

Uyank, Felsefi Dnceye ar, s.109
158
Uyank, a.g.e., s.109
159
Gkberk, Macit. Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 6. Basm, stanbul, 1990, s.230
160
Gkberk, a.g.e., s.232
161
erif M. M. slam Dncesi Tarihi, Cilt 2, nsan Yay., stanbul, 1990, s.42

90

Tanr sonsuzdur. Ancak baz bakmlardan bir snrn gremediim eyler de vardr;
hayali uzamlarn yaylmas, saylar kmesi, niceliin paralarndaki blnebilirlik gibi
eylere, bunlara sonsuz deil, belirsiz diyorum; nk bunlarn her bir parasnda ne bir
snr vardr, ne de son. 162 Dier taraftan, felsefe profesr William Lane Craige163
gretemel olarak Tanrnn sonsuz olduu gr fikri mutlak mkemmel olduu fikrini
kapsyor. Tanrnn sonsuzluu fikri her eye kadir, her yerde olan ve her eyi bilen
olmasndan; ebedi elzem ve var olmasndan, ahlaki olarak da mkemmel olmasndan
kaynaklanyor. Bunlar tm nitel karamlar ve Tanrnn sonsuzluundan bahsederken
bunlara deinilir.164
O halde Tanr dnda herhangi bir sonsuzluk olamaz m? Aquinolu Tommasso
bu nemli soruya bunun zayf bir olaslk olduunu syleyerek yant verir. per
essentiam ya da simplicitier mutlak sonsuzluun sadece Tanrya ait olduu, ondan
farkl olan eyin de sonlu ya da greli sonsuz, yani onun zel doasna karlk olarak
baka bir ey olamayaca sonucuna varr. O halde mutlak (simpliciter) sonsuzun varl
biimler dnyasnn dndadr, infinitum secundum quid ise hala olanakldr ve
temellendirilmi olmasa da, kuku uyandran ey her tr sonsuzun varln yasaklayan
Aristotelesi uyarnn ihlal edilmesidir. Ancak Aquional infinitum secundum quidin
insann kavrayabilecei balamda, temelde infinutum ex parte materiae olarak
olanakl, yani var olmayan bir sonsuz olarak anlalabileceini syler.165
Summa Theologicada, mutlak sonsuz (yani infinitum simpliciter) olan bir
nesnenin muhtemel ilahi yaradltaki saf mantkszl aka belirtilir. Aquinolu
Tommaso yle yazar: Bu yaplm bir eyin doasnn mutlak sonsuz olmasna
kardr. Bu nedenle Tanr ki o sonsuz gce sahiptir, yaplmam bir eyi yapamaz,
nk bu, iki elikinin ayn anda doru olmasn gerektirir. Ayn biimde o, hibir
eyin mutlak sonsuz olmasn salayamaz.
Aquinolunun uslamlamas basit ve tutarldr: Tanr dilediini yapabilir, ama
onun yapmas, yaplm olan eyin varlna yol aar. Yaplm olan, yaplm olduu

162

Zellini,a.g.e.,s.99
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
Professor of Philosophy at Talbot School of Theology, Biola University in La Mirada, California
164
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
165
Zellini, a.g.e.,s.59
163

91

iin tamamen snrsz olamaz. Aquinolu Tommaso, Tanr dnda eyleyen mutlak
sonsuzun varln yadsyor ve Tanrnn her eye gc yeterlii bilgisiyle kurulan bir
uslamlamay bunun kant olarak ileri sryordu; nk bu her eye gc yeterlik ile
eyleyen simplicitier (mutlak) sonsuzun olanakszl birbiriyle elimiyordu.
Bu badamann dorulanmas nemlidir, nk tam da bu noktada
Aristotelesi-Tommasocu gelenekten kopuun ilk admlar atlmtr. 1277 ylnda Paris
Psikoposunun

bn

Rdc

savlar

lanetlemesi,

Tanrnn

sonsuz

bir

kme

yaratamayacan ne sren Tommasocu sav da rtk olarak etkilemiti. Daha sonra

baz dnrler, ilahi her eye gc yeterlii sonsuz niceliklerin yaratlmasna kadar
geniletmiler ve bu da aperionun (snrl olmayan) varoluun temel kutupluluundaki
olumsuz parann eanlamls olarak grlmesinin nne gemitir.166
Rush Perzuat sonsuzluktan kaynaklanan sorunlara yle dikkat ekmektedir.
Nietschze, Ecce Homo eserinde bahsettii zamann sonsuz olduuna inanmamz
durumunda bunun ok ilgin bir kinaye dourduunu sylemiti. yle ki: eer zaman
sonsuzsa ve eer olas tm olaylar her ne kadar byk olsalar da sonluysa o zaman
mantken her eyin tekrar etmesi gerekir. Bir baka deyile everendeki her olay sonsuz
bir zaman iinde yinelenir, yinelenir, yinelenir... Daha nce bahsettiimiz Holywood
yapm Groundhog Day (Bugn Aslnda Dnd) filminde de ilenen fikir budur aslnda.
Filmdeki kahramanmz ayn gn sil batan bir daha bir daha yaar. Nietczhenin sonsuz
yineleme fikri ba dndrc. nk bu yazy u anda okuyan okuyucunun aslnda
bunu daha nce gemite bir zaman iinde sonsuz bir anda okumu olduu ve gelecekte
de bir zaman iinde sonsuz bir anda okuyaca anlamna geliyor.167
Pul Davies, Rush Perzuatnn at kapy biraz daha aralyor: nemine binaen
u szleini aynen alntlyoruz: Sonsuz ve dzenli bir evren iindeyseniz yani evren
uzayda sonsuza dek uzanyorsa ama her noktada aa yukar ayn sayda galaksisi varsa
o zaman sizin ve benim sonsuz sayda kopyalarmz var demektir. Yani uzayda herhangi
bir ynde yeterince uzaa gidersem benimle tpatp ayn deneyimleri yaam bana
tpatp benzeyen bir dier Paul Davies karlarm. Bu sonuca sadece sonsuzluun
matematiksel kurallarn uygulayarak varabilirsiniz. Ancak bir sr insan buna inanmak

166
167

Zellini, a.g.e.,s.57-58
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

92

istemiyor. Bunun yani sonsuz sayda kopyalarnn olmas dncesinin matematiksel

olarak mmkn olduunu ancak fiziksel olarak ok sama grndn sylyorlar.
Ama varlklarn sonsuz sayda kopyalar var zaten aslnda. Sonsuz bir evren iinde
olabilecek her ey olacaktr ve bu sonsuz sklkta meydana gelecektir. Sama gibi
gelebilir kulaa ama matematiksel sonsuzluun bizi ynelttii istikamet budur.
Dolaysyla ben bilimsel tartmalarn ounun aslnda bu tr akl yrtmelerin ciddiye
alnp alnmamas gerektii noktasnda yaplmas gerektiini dnyorum.168

2.

NOMNALZM VE REALZM KAPSAMINDA SONSUZLUK

Tmeller problemi Ortaa felsefesine Porhyry ve Boethiusun eserleriyle

girmitir. Buna gre, Aristotelesin mant iin bir giri yazan Porhyry ile daha sonra
Porhyrynin yazd girii yorumlayan Boethius trlerin ve cinslerin, yani Aristotelesin
ikincil tzlerinin tzsel bir varla sahip olup olmad sorusuna bir yant getirmeye
almlardr. Bu ereve iinde, Ortaa felsefesinde, nce, tmellerin bireylerden ayr
ve daha yksek bir varolua sahip olduklarn ne sren radikal kavram realizmi
egemen olmutur. Patristik felsefenin byk dnr St. Augustinus, hem Platondan
miras alnan radikal kavram realizmini savunmu ve hem de bu gr zerinde
grnte nem tayan birtakm deiiklikler yapmtr. Buna gre, tmeller, Platonda
olduu gibi, tikellerden ayr ve bamsz bir biimde var olan dealar ya da Formlar
olarak deil de, Tanrnn zihnindeki ideler olarak dnlmtr.169
Kilisenin resmi grne ok uygun dt ve zellikle de gnah kavramnn
aklanmasnda byk bir baaryla kullanld iin, pozitif bir destek olarak
deerlendirdii realist gre, ilk olarak 11.yyda Roscellinus tarafndan kar
klmtr. Roscelinus, tmellerin, nihai ve en yksek gereklikler olmayp, yalnzca
adlar olduunu savunmutur. Latincede nomen ad, isim anlamna geldiinden,
Roscellinusun sz konusu tmel gr, felsefede nominalizm olarak bilinir.
Nominalizmin en nemli avantaj, varlk bakmndan salad tasarruftur.170

168

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

Cevizci, a.g.e., s.515
170
Cevizci, a.g.e., s.515
169

93

Bununla birlikte, Ortaada Roscellinusun nominalizmine, yalnzca, dine ve

teolojiye salad destekten dolay, kavram realizmini benimseyen filozoflar tarafndan
deil, fakat ayn szcn, farkl eyler iin nasl kullanlabildii sorusunu yantlama
abas iinde olan dnrler tarafndan da kar klmtr. Tmeller konusunda, ayn
szcn, birok farkl ey iin, bu eyler en azndan bir bakmdan zde olduu iin,
kullanlabildii ne srlmtr. Buna gre, bireyler okluuna yaylan bu karakter,
gerek bir tmeldir: ayn tmelden pay alan ve bundan dolay ayn trn yesi olan
bireyler, birbirlerinin ayndrlar.171
Abelardus, bireylerin kendisinden pay ald ayr ve bamsz bir tmel
grnn yol at bu trden mantksal glklerden dolay, realist bak asndan
vazgeerek, kavramc bir tmel gr benimsemitir. Buna gre, tmeller insan
zihninin oluturduu kavramlardr; bundan dolay, tmellerin, nesnel deil de, yalnzca
zihinsel bir varolular vardr. nk doal dnyada, insan zihninden ayr ve bamsz
olarak gerekten var olan eyler, bireylerdir. nsanlar, bireysel eyler, tikel varlklar
arasndaki farkllklar bir kenara brakarak, onlarn ortak ynlerini soyutlarlar ve
bylelikle de, tmel kavramlar meydana getirirler.172
Skolastik felsefenin byk dnr Aquionasl Thomas, tmellerin bireylerden
ve bireysel eylerden bamsz bir biimde var olduunu savunmutur; tmeller,
Tanrnn zihnindeki ideler olarak, tikel nesnelerden ayr ve bamsz bir biimde var
olur.

St. Thomas, buna ek olarak, tmellerin eylerde, bireysel varlklarda, bu

varlklarn zleri olarak var olduunu savunur. O, tmellerin insan zihninde, soyutlama
ilemiyle elde edilmi kavramlar olduunu da savunmutur. Tmeller konusunu ele alan
son byk skolastik dnr Ockhaml Williamdr. Tmeller konusunda nominalist bir
bak as benimseyen Ockhamlya gre, tmeller, bireysel nesnelerin ve nesne
beklerinin yerini tutan terim ya da iaretlerden baka hibir ey deildir; tmellerin
nesnel bir varolua sahip olduu dnlemez.

nk gerekten var olan eyler,

yalnzca bireylerdir.173

171

Cevizci, a.g.e., s.516

zlem Doan. Felsefe Ve Doa Bilimleri, Doubat Yay., Ankara, 2008, s.235-236
172
Cevizci, a.g.e., s.516
173
Cevizci, a.g.e.,s.515-516

94

Bat, klasik Yunan ve slam dncesiyle dorudan yzyze geldii skolastik

devrin balangcndan bu yana, bir yandan kalknmak iin felsefe ve bilime merak
salyordu, dier yandan da teslis inancn inanszlarn dncesi saydklar felsefeye
kar korumak istiyorlard. Bunun en iyi yolu, farkl felsefeleri Hristiyanlkla
uzlatrmaya ve felsefeyi Hristiyan inancnn hizmetine sokmak abalarna giriyorlard.
Ne var ki bu aba zaman zaman yine felsefe aleyhine tezahr ediyordu. Skolastiin
Hristiyanl felsefeyle uzlatrma abas St. Thomas ve Abertus Magnus ile meyve
verme aamasna gelmiken Ockhaml Williamn usturas ile btn gelimeyi kazd
att.174
Bu ustura Ockhaml Williamn Hristiyan idealizmine kar nominalizmin
zaferidir. Bu tartmay felsefe tarihileri geleneksel olarak nominalizm- realizm
atmas olarak ortaya koyarlar. Eer idealizmi ahlaki ve baz epistemolojik
anlamlarna almazsak Bat Skolastik devrindeki realizm, gerekte metafizik asndan
bir idealizmdir. Ortaa Bat realizmi, bugn modern felsefenin realizm dedii eyin
tam zdddr; bugnk realizm Ortaadaki nominalizm denen eyin aynsdr. Batl
Hristiyanlar Universalid realia, yani tmeller veya klliler gerektir diyorlard.
Nominalizm ve gerek anlamdaki realizm tartmasn ilk gndeme getiren Farabidir.
Farabi, Aristoteles gibi fertlerin veya ilk cevherlerin gerekliklerinin olduunu
savunmutur; ancak zellikle mantk ve epistemoloji asndan klli kavramlara ihtiya
olduunu sylemitir. Daha sonra bu fikirler batya geince Roscelin nominalizmi
savunmu ve teslisten Tanrclk (tritheism) fikrini karmtr.175
Williamn bize Farabi ve bn Sinay hatrlatan realizmi, Hristiyan
realistlerinkinden farkldr: Bir kavrama, ancak bir nesneler toplamna ortak bir yklem
olduu zaman, klli olarak baklabilir. Bu kavram, yklem yoluyla kllidir, kendinde
kendisi iin klli deil, ifade ettii eyler iin kllidir. Akletme fiilinde, nesnelere iaret
olarak veya anlamsal delaleti ynyle klli olur. Williamn at bu r, ayn
yzyllardaki bn Rdlk, Biruni ve bnl Heysemin tecrbeye dayanan bilim

Bayraktar, Mehmet, litam, Felsefe, Ankuzem Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,
2007, s.343
175
Bayraktar, a.g.e., s.344
Ockhaml William hakknda daha fazla bilgi iin bknz.:Bertrand Russell, Bat Felsefesi Tarihi, ev.
Muammer Sencer, Say Yay., stanbul, 1893, s :450-457
174

95

felsefeleriyle

beslenince,

Batnn

Ortaa

Anlaynn

Rnesans

ve

Reform

hareketleriyle sonunu getirmitir.176

Evrenin ncesizlii ya da balangszl (kdem-ezeliyet), baka bir deyile
yaratl (hilkat) sorunu, olumsal varln (mmkn) mahiyeti sorunu ile karm ve
Orta an en nemli sistemleri olan adclk (ismiye, nominalism) ve gerekilik
(hakikiye, realizm) sistemlerinin ortaya kmasna neden olmutu. 177 Nominalizm ve
realizm tartmas salt epistemik bir tartma deildir. Problem byk lde bilgiyle
ilgili bir problemdir. Bu tartmann kozmolojik, ontolojik ve itikadi boyutlar vardr.
Yani bu iki kavram genellikle ortaa ile ilikilendirilir ama bu tartma ortaaa zg
bir tartma deildir.
Bu noktada nominalizm tanmlanmas zerinde duralm: Nominalizm,
adclktr. Kavram realizminin tam kart olan ve tmellerin gerek bir varoluu
olmadn ne sren grtr. eylerin zlerinin bulunmadn savunan kuram ve
tanmlarn ve genel olarak da dillerin, eylere iaret etmekten ok, bizim eylere
verdiimiz isimlerle (terimlerle) ilgili olduklarn ileri sren grtr.Cins-tr
ayrmlarn gsteren tm tikel ve tm genel kolektif terimlerin, yalnzca isimler, yapay
ve keyfi simgeler olup, onlara karlk gelen eyin nesnel ve gerek bir varolutan
yoksun olduunu ne sren gr olarak nominalizm, yalnzca tikellerin, u diye
gsterdiimiz bireysel varlklarn varolduunu, soyutlamalarn, tmellerin, idealarn,
zlerin, dilimizin ve gereklii anlama tarzmzn yaratt rnlerden baka bir ey
olmadn, sz konusu genel kavramlarn bize gerekliin nasl olduunu hibir zaman
bildiremeyeceini belirtir.
Buna gre, nominalizm, insan trnden genel kavram ve soyutlamalarn;
1. Yalnzca, bireysel bir varlktan daha fazlasna gnderme yapmak iin
kullanlabilecek isimler olup,
2. insan ya da insanlk eklindeki bir varlk olarak, tek tek insanlar
tarafndan paylalabilen nesnel bir varoluu olmadn ve

176

Bayraktar, Mehmet, a.g.e.,s.343-345

zmirli, smail Hakk.slamda Felsefe Akmlar, Kitabevi Yay., stanbul, 1995, s.187

177

96

3. hatta soyut bir insan ya da insanlk dncesi ya da kavram olarak, insan

bilincinde bile varolmadn iddia eder.178
Buna karn, lml nominalizim, tmellerin yalnzca azdan kan sesler,
szckler olduu grn korumakla birlikte, szcklerin kullanmn, bireysel eyler
arasndaki benzerliklere dayandrmak suretiyle, radikal nominalizmde sz konusu olan
bir znelcilikten kanmaya alr.179
Platon tmeller kapsam iinde ele alnmak durumunda olan dealar kuramn,
bilgi problemine bir zm gtrmek, ezeli-ebedi bilgiyi mmkn klacak genel ve
deimez nesneler temin etmek iin ne srmt. 180 Tmellersoyut varlklar olup,
kendi ilerinde e blnrler: zellikler, trler ve ilikiler. Oysa tikeller, somut
varlklardr; ite bu somut varlklar da kendi ilerinde iki ana varlk grubuna ayrlrlar:
Tzler ve tz-olmayanlar. ite bunlardan tmellerin, gereklikte mi, dncede
mi,yoksa sadece dilde mi var olduu problemi, metafiziin en eskive en nemli
problemlerinden biridir. Bu konuda ilk ve ennemli tavr tmellerin; yani, genel
niteliklerin veya zlerin, trve cinslerin gerekten var olduklarn ne sren realist
grtr. kinci gr, tmellerin gereklikte deil de, sadece dncede veya zihinde
varolduklarn

ne

sren

kavramclktr. Gerekten de,

realizm karsnda

kavramclk tikellerin genel terimler altnda snflanmasnn, metafiziksel bir

hakikatten ziyade insann seici ilgisinin bir sonucu veya eseri olduunu ne srer.
Oysa nc gr olan nominalizim, tmellerin ne gereklikte ne de zihinde bir
varolua sahip olmadklarn, onlarn sadece azdan kan bir ses olduklarn,
dolaysyla sadece dilde var olabileceklerini savunur.181
Nitekim gerek Hristiyan ve gerekse slam Felsefesinde daha ilk kurulu
yllarndan itibaren en youn bir biimde benimsenen yegane retinin realist, stelik
radikal realist gr olduu sylenebilir. nk rnein tikellerin, ya da somut
bireylerin tmellerden daha az gerek olduunu, ilk rneklerden pay almak suretiyle
varla geldiini dile getiren radikal realist gr, Hristiyanln ve slamn, iinde
yaadmz dnyann tam anlamyla ve gerekten var olmad, gerekten var olann

Cevizci, a.g.e., s.384

Cevizci, a.g.e., s.384
180
Cevizci, Ahmet.Felsefe, Sentez Yay.,Bursa, 2007, s.199
181
Cevizci, a.g.e., s.200-201
178
179

97

te dnya olduu tezini anlalr hale getirir, ahiret inancn temellendirir.182Ayrca bu

problem kdem-ezeliyet tartmalarnn bir boyutudur. Yani olumsal varln varln
salt z gerei srdrmesi mmkn olamayacandan bir yere (mahal) gereksinim
duyar. Maddeden baka kendisine balanacak bir ey de yoktur. Sonradan olan her
varlktan (hadis) nce, bulunduu madde gelir. Sonradan olan varlk maddeden
bamsz olamaz. Maddenin kendisi sonradan deildir. Sonradan olan yalnz formlar
(suret), ilintileri (araz) ve nitelikleridir (keyfiyet). Bunun karsnda ise u gr vardr:
olumsallk (imkan) akln varln takdir ettii eye indirgeniyor, akln bir yargsndan
baka bir ey olmuyor. Artk kendisinin nitelii olacak hibir varl, maddenin
varlnn gereksinmiyor.183

182
183

Cevizci, a.g.e., s.200-201

zmirli, a.g.e., s.188

98

VI. BLM:
FZK VE METAFZK LKSNN KURULMASINDA
MATEMATKSEL BR KAVRAM OLARAK SONSUZLUK

Sonu olan insann sahip olduu akl, sonsuzluk gibi usuz bucaksz bir konuyu
nasl alabilir? 1974 Nobel dll Astro Fiziki Dame (Susan) Jocelyn Bell Burnelle184
gre (Visiting Professor of Astrophysics at the University of Oxford) bu hakikaten bir
sorundur. Aklamas u ekildedir: Deneyimlerimiz grece olarak snrldr. ok
sayda insann akl, sonsuzluk hakknda ciddi sorunlarla karmakarktr. Bazlar
evrenin boyutlarn kefedince depresyona girmektedir. nk kendilerini ok kk
ok nemsiz hissediyorlar. Profesyonel astronomlarn bu konu hakknda dndklerini
sanmyorum. Bunu dnmeyi engelliyoruz hatta. Kda bunu matematiksel bir
kavram olarak 10 zeri bir eyler olarak yazyoruz. Bylece sadece bir say oluveriyor
sonsuzluk. Ve onu sadece bir sayym gibi grerek sizin zerinizde brakaca insani
etkileri de nlemi oluyorsunuz. Bylece delirmeyi nlyorsunuz.185
limleri genel bir tasnife tabi tutarak alanlarn ve aralarndaki ilikileri
belirlemek bir filozofun bilim ve metot anlayn gsterdii gibi onun varlk anlayn
da gsterir. Eflatun, varlk ve bilgi trlerini aa, orta ve yukar olmak zere e
ayrarak fizii aa, matematii orta ve metafizii yukar diye nitelerken amac, zihnin
somuttan soyutun bilgisine nasl ykseldiini gstermektir. Aristotelesin ilimleri teorik,
pratik ve poetik eklindeki l tasnifi ise hocasnnkinden olduka farkldr.186Farabi,
hsaul-Ulum (ilimlerin snflandrlmas) adl eserinde, her hangi bir ilim renmek
isteyen, bu kitaba bakmak suretiyle, eitli ilimlerin mevzularn, kendisine neler
retebilip, kendisini nelerden mstani klabileceini anlayacan, hangi ilmin daha
faydal olacana karar verebileceini, bir ilmi renmek istedii takdirde, bu ie kr
krne girimeyip, bilerek girieceini anlatr. Bahsettii ilimlerin her birini mkemmel
bir ekilde anlatm, mevzularn, gayelerini, dayandklar prensipleri ok gzel bir

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

Dame (Susan) Jocelyn Bell Burnell, Visiting Professor of Astrophysics at the University of Oxford
185
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007,
186
Kind, Felsefi Risaleler, s.17
Cevizci, Ahmet. lk a Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2001, s. 183
184

99

ekilde gstermitir. Farabi, bu eserinde, ilimleri ilk nce be byk ksma bler: 1. Dil
ilmi, 2. Mantk ilmi, 3. Ta'lim ilimler, 4. lahiyat, 5. Medeni ilimler. Sonra, bunlarn her
birinin iinde bulunan ayr ayr ilimleri makul bir sra ve tertip iinde gsterir; mesel
ta'lim ilimler unlardr: Saylar (hesap), hendese, menzr ilmi, yldzlar (n-cm) ilmi,
musiki (nk bu da tamamyla riyaziyeye dayanr) ilmi, cerr-i ekal ve tedbirler
(hileler) ilimleri (bunlarda da her birinin amel ve nazar ksmlarn gstermitir).187
Kindnin tasnifi ise bu filozoflarnkinden daha farkldr: ilimleri dini ve insani eklinde
ikiye ayrr ve insani ilimleri dorudan ilim (srasyla fizik, psikoloji ve metafizik) ve
alet ilimler (mantk ve matematik) olmak zere iki gruba ayrr.188
lk slam filozofu Kind, insan zihninin soyut (manevi) bir alan olan metafizii
kolaylkla kavrayamadn; ite bu konuda matematie nemli rol dtn syler.
nk matematiin temelini oluturan saylar, bir ynyle maddi varlklar gsterdii
iin fizie, soyut kavram olmalar bakmndan da metafizie baldr. O halde
matematik, fizikten metafizie ykselite arac bir role sahiptir. 189 Yine bn Sina,
metafizik, fiziksel ve matematiksel varln ve bu iki varlkla ilikili eylerin ilk
sebeplerinin, sebeplerinin sebebinin ve ilkelerin ilkesinin ki o, yce Tanrdrinceledii ilimdir190 diyerek matematiin nemine deinmitir.
Giordano Bruno ise temelde geometrik ekilleri ve saylar alrken, duyulur
dnya ile zihinle kavranan dnya arasnda bir iliki gren Platoncu eilimi dikkate alr
ve matematii, fizik ile metafizik arasna yerletirir.191
Gerekte evrenin snrsz olup olmad hakknda yapabildiimiz tek ey hesap
kitaplara dayal tahminlerdir. Ancak topolojide yani ok boyutlu cisimlerin geometrik
yaplarn inceleyen matematik dalnda heyecan verici gelimeler yaanyor. Rus
matematiki Grigori Perelmann 100 yllk bir matematik problemine evrenin eklini
anlamlandrmaya alan Poincar konjektrn zd syleniyor. Eer Perelmann
teoreminin doru olduu kantlanrsa o zaman beklide gelecekte iinde yaadmz

187

Farabi. deal Devletin Yurttalarnn Grlerinin lkeleri, ev. Ahmet Arslan, Kltr Bakanl Yay.,
1990, s.47-48
188
Kind, a.g.e., s.28
189
Kind, a.g.e.,s.28
190
bn Sina.lahiyat- ifa, Metafizik, ev. Ekrem Demirli, mer Trker, Vakflar Genel Md. Yay.,
2011, s.18
191
Zellini, a.g.e.,s.76

100

evren hakknda ok daha fazla ey bilmemiz mmkn olacak. Sonsuz ya da sonlu evreni
nasl bir gelecek bekliyor sorusu bu noktada nem kazanyor. Bu adan matematiksel
dnce asndan analizler yapmak gerekiyor. Bu analizleri blm ierisindeki Fizik
ve Matematikte Sonsuzluk bal ierisinde ve sonrasnda detayl bir ekilde
inceleyeceiz.

1.

FL SONSUZLUK

Paul Charles William Davies, gnmzde matematikilerin sonsuz miktarlar

ustalkla idare ettiklerini ve bunlarn bal olduu ilkeleri anlamakta hibir sorun
yaamadklarn sylyor. Ki bu ilkeler sezgisel kurallara olduka aykr dyor.
Mesela sonsuz bir dizi ey ilerinden bir blmn alsanz dahi klmyor. Sonsuzluk
o kadar byk ki iinden yarsn alp karsanz hatta %90nn alsanz bile deerinden
hibir ey kaybetmiyor. Bunu tasavvur etmekte ok gtr, ama matematikiler bunu
anlamakta hi sorun yaamyor.192 nk sonsuzluu kendi bana bir say deilde bir
toplam olarak dnmemiz gereklidir. Bu hususu ironik olarak aklayan yle bir
rivayet var: sonsuz sayda maymunu bir araya getirip nlerine sonsuz sayda daktilo
koyarsanz maymunlar sonsuz zaman iinde Shakspearein btn eserlerini batan
yazabilirler.193
Jorge Luis Borges, Ficcionesteki yklerinden birinde, ada bir Fransz
yazarn, bir ilham sonucu Cervantesin eseri Don Kiotun iki blmn kelimesi
kelimesine yazmas halinde olup bitecekleri kurgulamtr. Aslnda bu zorlu alma
sama bir giriimdir, nk yerine getirebilmesi iin iki kart sav birden gerektirir. lki
serbest arm, ikincisi ise orijinalinden herhangi bir sapmann olmamas durumuna
iaret eder.194
Bu giriimi tanmlarken orijinal bir rnekten ve onunla karlatrldnda basit
bir taklide indirgenen modern bir deikeden sz edilmiyor. Burada ne taklit sz konusu
ne de kopyalamak. Yazarn zgr fantezisinden dn vermeme amac, ada metnin

192

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007,
194
Borges, Jorge Luis. Don Quixote Yazar Pierre Menard, Ficciones Hayaller Ve Hikayeler, letiim
Yay., stanbul, 2014, S.67-78
193

101

orijinalliini koruyacaktr. Eserin deeri, kendisinden nceki metinle arasndaki

biimsel zdelie baldr. Bunun mmkn olup olmad sorusu bu noktada nem
kazanr. Fransz yazar buna yle karlk verir: im hi zor deil, bunun iin bana
gereken lmsz olmak. O halde orijinalin yetkin bir kopyasn yapmak iin lmsz
olmann yeterli olduu sylenebilir.195
Baz filozoflarn sonsuz sayda eylerin var olabileceinden phe duymalarnn
nedenlerinden biri gerekte fiili sonsuzluun var olmas durumunda karlalacak son
derece tutarsz durumlardr. Yukarda bahsettiimiz Nietzschenin, Zenonnun
rnekleri ve aadaki Hilbertin oteli diye isimlendirilen rnek bu durumdadr.
Alman matematiki David Hilbert, ncelikle sonlu sayda odalar olan bir otel
dnmemizi ve bu otelin btn odalarnn dolu olduunu varsaymamz ister. Yeni bir
mteri bu otele geldiinde maalesef otelin btn odalarnn dolu olduu ve hi yer
olmad sylenerek geri evrilecektir. Hilbert, bu kez de sonsuz sayda odalar olan ve
tm odalar dolu olan bir otel dnmemizi istiyor. Bu otele de bir mteri gelsin ve bo
bir oda istesin. Bu sefer de mterinin geri gnderileceini dnyorsanz
yanlyorsunuz. Otel sahibi, sorun deil deyip, 1. odadaki mteriyi 2. odaya kaydryor.
2. odadaki mteriyi 3. odaya 3. odadakini 4. odaya kaydrarak bunu sonsuza kadar
byle devam ettiriyor. Bylece ilk oda boalarak yeni gelen mteri oraya
yerletiriliyor.
Bu tr bir rnek fiili olarak sonsuz sayda bir eyin olmasnn tutarsz olduunu
gsteriyor. Tamamen dolu bir otel varken iindeki insanlar oradan oraya kaydrarak
sonsuza dek birilerine oda aamazsnz. Bu balamda Harvard niversitesi Matematik
Topluluunun kurucularndan olan Robert Kaplan una dikkat ekiyor: Aristoteles,
sonsuzluu mmkn olan bir ey gibi dnebileceinizi mesela nnzdeki sonsuz
saydaki olanaklardan bahsedebileceinizi ama sonsuzluu fiili bir ey gibi
dnemeyeceinizi sylemitir. Dolaysyla fiili sonsuzluk diye bir ey yoktur.196
Biz duyulur nesneleri inceliyoruz ve zerinde aratrma yaptmz nesnelerde
byklk asndan sonsuz bir cisim var m, yok mu, buna bakyoruz. u tr kabullerle
bakarsak mantksal adan yok gibi grnyor:

195
196

Zellini, a.g.e.,s.87
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

102

Bir cismin tanm bir yzeyle belirlenmi, snrlanm ey ise, ne dnlr ne

de duyulur sonsuz bir nesne olabilir (stelik say da byle ayrlm-soyutlanm olarak
sonsuz deil, nitekim saylabilir olan saydr ya da sayya sahip olan eydir;
saylabiliri saymak olas ise sonsuza dek gidilmesi de olanakl olsa gerek). Ama
fiziksel adan yle bakarsak: sonsuzun ne bileik ne de yaln olmas olanakl.
Bileik olarak alndka eleri okluka snrl ise sonsuz cisim olmayacaktr.
nk elerin birden ok olmas, kart elerin hep eit olmas onlardan hibirinin
sonsuz olmamas zorunludur. Nitekim iki enin herhangi birindeki olanak tekinden az
olsa szgelii ate sonlu, hava sonsuz olsa eit lde ate eit ldeki havadan olanak
asndan belli bir stnlkte olsa bile; yalnzca belli bir sayda olsa bile u ak:
sonsuz olan aacak ve sonlu olan yok edecektir. te yandan her enin sonsuz olmas
olanaksz, nk cisim her yanda yaylm olan ey, oysa sonsuz olan ey snrszca
yaylm olan ey olacaktr.197
Nicolaus Cusanus, evrenin sayya gelmez sonlu canllarnn, aada da yukarda
da belli bir snr olmayan, belirsiz bir ardlla yayldn anlatr. Kaslmalarn ne artan
ne azalan sreci, ne mutlak maksimuma ne mutlak minimuma eriir, nk Tanrnn
sonsuz gc yaratmn eyleriyle tketilemez. Bu tketilemezlik, Tanrdan tmellere
aktarlarak her cinse ve her tre has zellie dnr. Evren mutlak maksimuma
ulaamaz ve ayn biimde, cinsler evrenin en son snrna ulaamaz, trler cinslerin
tmelliine ulaamaz, bireyler trlerin belirsiz rnekleme gcn tketemez. Bylece,
saknm da elden brakmadan, ilk sonuca ulaabiliriz. Evren, cins ve tr, kendi
balamlarnda tanmlanm snrlar erevesinde edimsel sonsuzdur; bunlarn her biri,
birletirici birlik niteliiyle nesnelerin gizilg sonsuzluunu barndrr ve snrlar.198
Peter Jephson Cameron, Aristotelesin sonsuzluk hakkndaki fikirlerini yle
yorumluyor: Saylar dnebilirsiniz mesela : 1,2,3, her say kendi bana sonludur.
Sonsuzluk ancak saylarn artarda durmakszn birbirlerini izlemeleriyle ortaya kar.
Eer saylarn tmn bir arada dnrseniz o zaman sonsuz bir dizi olutururlar.
Dolaysyla Aristoteles, bunun sadece olas bir sonsuzlua denk dtn savundu.
Yani var olan tm saylar tek bir dizi iinde bir araya getirmeye almamal buna

197
198

Aristoteles, Fizik, ev: Saffet Babr, YKY, 1997, s.115

Zellini, a.g.e.,s.89

103

tamamlanm bir dizi gibi bakmamalsnz. Bunun yerine tm saylar iine alacak ve bir
sonraki sayya geecek sonsuza dek byle devam edecek bir sre gibi dnmelisiniz.
Bu sre sonsuza dek srp gidebilir. Ama bu srecin hi bir annda elinizde sonsuz bir
dizi olumaz. Dolaysyla Aristotelesu izleyen matematikiler sonlu diziler hakknda
akl yrtebiliyorlard. Ama bu korkun sonsuzluk fikriyle bir trl yldzlar
barmyordu.199
Potansiyel sonsuzluk anlayna gre, ulalabilen belirli bir sonsuz bir
byklkten ya da herhangi bir saydan bahsettiimiz gibi sonsuz bir saydan
bahsedilemez. rnein 0,9999 devirli ondalk saysn ele alalm. Potansiyel
sonsuzlua gre, bu sayya istenildii kadar 9 yazlabilir ve 9 yazma sreci hibir
zaman bitmez. Reel saylar kmesinde bu say 1e eittir. Bu saynn nasl 1e eit
olduunu gsterelim:
A=0,9999olsun.
,
,

Fakat fiili sonsuzluk anlayna gre, gibi sonsuz bir miktarn niceliini ifade
eden bir deer varsa sonu bizi artabilir. Yani sonsuz byk says ve sonsuz kk
says ile elde edilen ve 11

0, 9 artn salayan 1

eklinde bir say var ise

(ya da kabul edilirse) yukardakine benzer bir ilem yapldnda aadaki sonula
karlalmaktadr.
10A

10

199

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007 Peter Jephson Cameron , Half-Time Professor Of Mathematics At
The University Of St Andrews, And Emeritus Professor AtQueen Maryy University Of London

104

Sonu olarak fiili sonsuzluk anlay erevesinde sistemletirilen matematiksel

yaklamlar, bizi farkl ve artc sonular ile karlatrmaktadr.200
Aristotelesin bu mantkl duruu ortaa boyunca da hkm srd. Aquinolu
Thomasn Katoliklik iin ifade ettii fiili sonsuzluk mmkn deildir tezinin de
temelinde de bu reti yatmaktayd. Ancak Rnesans dneminde talyan filozof
Giordano Bruno bu teze kar kt. Fiili sonsuzluk vardr, evren sonsuzdur, sonsuz
sayda dnyalar vardr dedi. Bu szlerinden trde 1600 ylnda yaklarak ldrld.201
Bruno, Kopernikusun grn daha da ileriye gtrerek evrenin sonsuz olduunu ileri
srmt. Brunoya gre Tanrnn sonsuzgcn Batlamyusun snrl evreni deil,
Kopernikusin sonsuz ve snrsz evreni temsil edebilirdi. Onu yakan da bu grleri
oldu.
Kopernikus sisteminin zaman iin nasl byk bir devrim getirdiini, doa
biliminin bundan byle yryecei yolu nasl aydnlattn bu noktada hatrlamak
gerekir. Kopernikusin retisi eyi alt st etmiti:
1.

Gzlerimizle

grdmz

grn

alt

st

olmutu.

Biz,

kendi

gzlemlerimizle yerin ayaklarmz altnda sapasalam durduunu, ay, gne ve

yldzlarn yerin etrafnda dolandklarn grrz. Kopernikus getirmi olduu yeni
reti ile bu en gvenilir gzlemimizin, her gn kendi gzlerimizle grdmz
olgular aklaymzn yanl olduunu, duyularn bir kuruntusundan ileri geldiini,
bunun bizim iin duru, bak-noktamzla ilikili sbjektif bir grn olduunu
gstermitir. lk ve Ortaalarda yeryuvarla gibi kck bir yldz koca bir evrenin
merkezi yapmaya kalkmak, doa grmzn nasl sbjektif olabileceini, nasl
kendi benimizin rengiyle boyanabileceini ok iyi gsterir. Hele Kopernikusin retisi
daha ileriye gtrlp de evrenin sonsuz olduu, duraan yldzlar kresinin bir snr
olamayaca dnldkten sonra, yeryuvarla bsbtn klp bir kum tanesi gibi
bir ey olmu, dolaysyla onu merkez saymak pek aykr ve eliik grnmtr.202
2. Kilisenin dnya grn alt st olmutu. Kopernikus sistemi bir de
Hristiyan Kilisesinin ta batan beri bal olduu veren tasarmn ykmtr. Evrenin

200

Aztekin, Serdar, Matematiksel Bir Kavram Olarak Sonsuzluk ve tesi, Tanmlar ve Tarihsel
Geliimleriyle Matematiksel Kavramlar, Pegem Akademi Yay., 2013, s.505
201
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
202
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, 6. Basm, 1990, s.252

105

kuruluunun, varlnn nedeni, insanlk tarihine bir ereve, bir sahne olabilmesi
iindir; gne, ay, yldzlar, bitkilerle hayvanlar, bunlarn hepsi insan iin vardrlar,
insann yz-suyu hrmetine bulunmaktadrlar. Hristiyanln bu dnya gr tam
anlamyla anthroposentriktir, yani insan asndan varlm olan bir grtr. Byle bir
grn insann barna olan, insanlk tarihinin zerinde gelitii alan olan yer
yuvarlan evrenin merkezi yapmas pek doaldr.203
3. Ortaan resmi felsefesi olan Aristoteles felsefesi alt st olmutur. Evrenin
sonsuz ve birlikli olduu dncesi, bu retinin Aristotelesi Skolastik doa felsefesini
de alt st etmeye yol amtr. Aristotelesin fiziine gre, doa zce birbirinden ayrlan
iki ksma blnr: Gkyz dnyas ile yeryz dnyasna ya da ayn stndeki dnya
ile altndaki dnyaya. Gkyz dnyasnda balanglar ile bitimleri olmayan dzgn
daire hareketleri vardr; bunlar balamalar iin dardan itilmee muhta olmadklar
gibi, sona da ermezler. Buna karlk yeryzndeki hareketler doru izgi
biimindekidirler; dardan bir itilme ile balarlar ve bir zaman sonra kendiliklerinden
bitip dururlar. Kopernikus retisi Aristoteles fiziinin doay bu ikiye blmesini
ortadan kaldrmt, nk bu retide yeryuvarlann kendisi de bir gk cismi
olmutu; bylelikle gkteki ve yerdeki hareketler zce ayr eyler olmaktan
kmlard.).204
Kopernikus retisi gkyz ile yeryz arasndaki ayrl, dolaysyla gkteki
hareketlerle yerdeki hareketlerin ayrln ortadan kaldrmakla Aristoteles fiziinin
kavramsal zleri belirtmee dayanan fiziinin temelini de sarsmt. Ama bu bakmdan
en kesin adm, Galileinin mekanii ile onun zellikle sredurum internia- yasasn
formllemesi ile atlmtr.
Bu yasaya gre, dardan bir kuvvet iin iine karmadka bir cismin hareket
durumunda ve dorultusunda bir deiiklik olmaz. Bu ilkeye gre, artk Aristotelesin
dnd gibi basz ve sonsuz olan daire hareketleri yoktur; kendiliklerinden bitip
kalan hareketler de olamaz; tersine olarak: kmldatlan bir cisim, kendisine srtme
kuvveti ya da baka bir kuvvet kar gelmeseydi, itildii dorultuda hareketini sonsuz
olarak srdrp giderdi; baka bir deyile: her hareket eden cisim bu, ister gkteki bir

203
204

Gkberk, Macit, a.g.e., s.252

Gkberk, Macit, a.g.e.,253

106

cisim, ister yeryznde frlatlm bir ta olsun-, hareketine balad dorultuda doru
izgi eklinde yryp giderdi- u koulla ki, bir takm saptrc kuvvetler onu bu dz
izgiden ayrp bir daire ya da bir parabol hareketine zorlamasnlar.
Galileinin bu sredurum ilkesine bir de Newtonun genel ekim yasasn
eklersek, yeni fiziin Kopernikusten bu yana getii balca evrelerin ncsn de
grm oluruz. Genel ekim yasas gezegenlerin hareketleriyle bir tan dmesini,
yani Aristo fizii iin yaplar, zleri bakmndan baka baka olan iki ayr dnyada
geen bu iki olay, tek bir doa yasasna balar. Bu yasaya gre, iki cisim bunlar ister
iki gezegen, ister yer ile bir ta olsun- birbirlerini bir yandan ktleleriyle orantl olan,
br yandan da aralarndaki uzakln karesi ile orantl olan bir kuvvetle ekerler. Bu
yasa, hem yeryznn ktleleri miligramla llen, aralklar birka milimetre olan
cisimleri, hem de gkyznn milyonlarca kilogramlk, aralarndaki k yllaryla
tasarlanabilen cisimleri iin ayn kesinlikle geerliktedir.205
Brunoya gre eer evren sonsuz ise, kanlmas imknsz olan muhakeme
udur: iki sonsuz olamaz; imdi lemin varl inkr edilemez; u halde Tanr ve evren
bir ve ayn varlktr. Tanr tanmazlk itirazndan kurtulmak iin Bruno evrenle lemi
birbirinden ayryor: Tanr sonsuz Varlk veya Evren, lemin prensibi, ezeli ve ebedi
nedeni, natura naturanstr; lem, onun sonularnn yahut olaylarn hepsi, natura
naturatadr. Ona gre Tanryla lemi bir saymak Tanrtanmazlk olur, nk lem
bireysel varlklarn toplamndan baka bir ey deildir ve bir toplam ancak zihni bir
varlktr. Fakat Tanry evrenle bir saymak, onu inkr etmek deil, aksine ykseltmektir;
en yksek Varlk fikrini, onu baka varlklarn yannda bir varlk, yani sonlu bir varlk
sayanlarn, iinde tuttuklar snrlarn ok tesine kadar geniletmektir. 206 Brunonun
metafiziinde evrenin birlii, canl bir organizmann birlii diye dnlr: Evren ayn
ruhu tayan canl bir varlktr; gkyzndeki varlklar da, yeryzndekileri de
oluturan tek bir ruhtur, Tanrdr, evrenin ruhudur; btn hareketlerin nedeni de bu
ruhtur.207

205

Gkberk, Macit, a.g.e., , s.253-254

Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., 1998, s.201
207
Gkberk, a.g.e., s.254
206

107

te doann snrsz ve sonsuz olduu gr, Giordano Bruno felsefesinin ana

direklerinden biridir. Aristoteles fiziinde esir (aither) evreni snrlyordu. Esirin
tesindeki boluk ne olacak? Ona ne diyelim? diye soran Bruno, demek ki, nereye bir
snr koyarsak koyalm, onun arkasnda yine de bir uzay kalyor; yle ise evrenin hibir
yerine bir snr koyamayz; evren sonsuz ve snrszdr sonucuna varyor. Esasen evren,
Tanrnn kendini gerekletirdii bir yerdir; sonsuz bir etkinlik olan Tanr, kendini
ancak sonsuz olan bir evren iinde gerekletirebilir. Sonsuz evren iinde saysz snrl
dnyalar vardr; her yldz kendi ekseni ve kendi gnei etrafnda dner. Evrenin kendisi
hareketsizdir; kendi dnda baka bir yer olmad iin, yerini deitiremez; bundan
dolay btn hareketler grelidir (relatif); evrenin ne merkezi, ne aas, ne yukars
vardr; btn bunlar gzleyenin duru-noktasna gre deiir, dolaysyla herhangi bir
nokta merkez olabilir.208
Bruno sonsuz evren iinde saysz sonlu dnyalar kabul etmiti; bunlarn her
birinin kendine gre bir hayat, kendine gre bir gnei vard. imdi bu sonlu
dnyalarn kendi balarna olular ile sonsuz evrenin birlii nasl badaabilir? Bu soru,
individalizm ile niversalizm arasndaki balant sorunudur. Giardano Brunoya gre,
evrenin (universum) tz, en i z sonsuz Tanrdr. Bu z bakmndan grldkte, tek
tek varlklarn (individuum) hi biri bal bana, bamsz deildir, bunlarn her biri
ncesiz-sonrasz olan tek bir Tanrsal kuvvetin eitli grnleridir. Evrenin z de
duran donmu bir ey olmayp sonsuz yaratc bir etkinliktir; doann yaratc gcdr,
her eyin etkin nedeni olarak yaratan doa (natura naturans)tr.209
Yeni doa biliminin dayand grlerden biri de, doann matematik bir yaps
olduu dncesidir. Matematik yapl doa duygu ve sezgi ile deil, hesap eden, len
ve tartan anlk (intellekt) ile kavranr. Matematik doa grnde nesneleri llebilen,
sayya vurulabilen ynleri ile yani srf nicelikleri (quantitas) bakmndan kavramak
esastr. Bu anlayla nesneler ancak nicelik bakmndan ayrlrlar; dolaysyla doann
objeleri arasndaki snrlar belirleyen, bunlarn llebilen ynleri olmaldr. Bu
llebilen byklklerin yasalar matematik olarak formllenirse, o zaman bu yasalar

208

Gkberk, a.g.e.,s.230
Gkberk, a.g.e.,s.230-31
Ronan Colin A.,Bilim Tarihi, ev: Ekmeleddin hsanolu, Feza Gnergun, Tbitak Yay., Ankara, 2003,
s.368-371
209

108

ayn kesinlikle btn doaya uygulanabilirler. Buna gre, doa gereini boydan boya
llebilen byklkler ile rlm gren niceliki (quantitatif) bir doa anlay ile
doa yasalarn matematik ile formlleme birbirine sk skya baldrlar.210
Aristoteles olas bir sonsuzluun yani potansiyel bir sonsuzluun olduundan
yle bahsetmitir. sonsuz, olanak halinde var. Ne ki burada olanak halinde olan
unun heykel olmas olanakl, yleyse o heykel olacak gibi sonsuz da etkinlik
halinde var olacak diye anlamamal. Var olmak ok anlamda olduundan gndz var,
yar var gibi, yani hep deiik srelerde olan bir ey gibi anlamal (aslnda bunlarda
hem olanakllk hem etkinlik sz konusu; nitekim olimpiyat oyunlar var demek hem
olmas olanakl demek hem de gerekten yaplmakta demek). O halde sonsuzluk bir
anlamda zamanda, bir anlamda insanlarn, bir anlamda da byklklerin blnmesi
asndan, bu aktr. 211 Yani Aristoteles sonsuzlua sadece yaklaabileceimizi onu
asla yakalayamayacamz sylyordu. Mesela 1, 2, 3, 4, 5 gibi dilediimiz gibi
saymaya balayabiliriz. Ama bu ekilde sonsuzluk noktasna ulamamz mmkn
deildir. Bunu daha iyi anlatabilmek amacyla Aristo yle bir rnekseme kullanmt:
olimpiyat oyunlarnn olduunu sylyoruz. Bunu hem gelecekte olaca hem de
aslnda u anda olduu anlamnda kullanyoruz. Aristotelesnun dedii u: olimpiyat
oyunlarnn olduunu biliyoruz ama oyunlar sadece her 4 ylda bir oynanyor.
Dolaysyla tam oyunlarn oynand anda deilsek olimpiyat oyunlar sadece potansiyel
olarak var diyebiliriz.
imdi fizik mekansal sonsuzluk iinde insanolunun lebildii, sonsuzun
yannda 0 says kadar mesabesi olan ama inceleyebildiimiz uzaysal objelerden
bahsedelim. Sonsuzun yannda 0 mesabesinde olan bu muazzam saylar unlar olacak:
trilyon (1012), katrilyon(1015), oktrilyon (1027), nonilyon (1030), novemdecilyon (1060),
vigintrilyon (1063), googol (10100).
Tm evrende 1024 yldz olduu tahmin ediliyor. Evrende Samanyolu gibi her
biri ortalama 100 milyar yldz ieren 100 milyar gkada olduu tahmin ediliyor.
Bunlardan bizim galaksimize en yakn olan, Andromedann bize uzakl 2.5 milyon

210

211

Gkberk, a.g.e., s.254-255

Aristoteles, Fizik, ev: Saffet Babr, YKY, 1997, s.123

109

k yldr. Yani Andromedada bugn gzlenen bir olay 2.5 milyon k yl nce
gereklemi bir olaydr.
Gkyznde plak gzle grlebilen hemen tm yldzlar Gne Sistemimizle
birlikte byk bir disk eklindeki Samanyolu Galaksisinin iindedir. Gkadamz
oluturan, gaz, toz, yldz, yldz kmeleri vs. gibi tm gk cisimleri (yaklak 250
milyar yldz), 160 bin k yl (yeni verilere gre 650 bin IY ) apnda baska bir
krenin iinde yer alr.
Samanyolunun merkezinde, 5 milyon (5.106) gne ktlesinde (1O34 ton), 1/10
IY apnda byk bir kara deliin bulunduu tahmin ediliyor. Gne Sistemi
merkezdeki bu kara delikten 30 bin (3.104) IY uzaktadr ve bunun etrafnda 200 km/sn
hzla, 200 milyon (2.108) yllk periyotla bir sarmal koldan dierine geerek dner
(galaktik yl). Tm gkada, merkez etrafnda 250 km/sn hzla dnmekte ve Suylan
Takmyldzna doru saniyede 540 kmlik hzla hareket etmektedir. Gkadamzn ya
50 galaktik yl; ktlesi, 6.1011-2.1012, Gne ktlesi =6.1038-2.1039 tondur.212
Yine yukardakilere benzer bir incelemede Archimedes tarafndan yaplmtr.
Archimedes dnya ve gkyzn bir kre olarak yorumlayarak bunun ne kadar kum
tanesi tarafndan dolduracan hesaplamaya almtr. Her lineer (dorusal) inte 15
kum tanesi olduu varsayarak, her dzlemsel inte 15x15 kum tanesi ve her in kpte
15x15x15=153 kum tanesi olduunu varsayar. Her feette 12 in olduu iin her feet
kpte 153x123 kum tanesi olur. Her mil kpte ise 153x123x5,283 kum tanesi olur.
Krenin hacim formlnden (

) r=1012 kabul ederek

10

x153x123x5,283

olarak hesaplar. Bu da yaklak 1054 kum tanesi eder. te bu tip ilemlere pratik
sonsuzluk denilebilmektedir.213
Yukarda astronomik saylarn bulunduu ksmda iinde bulunduumuz
maddesel evrenin, baz astronomik boyutlarndan sz ettik. Bu anlatlanlar, somut
olarak var olan cisim ve olaylar hakknda astronomi biliminin elde ettii sonularn bir
ksmnn zetinden ibarettir dieri ise varsaymlardan yola karak yaplan basit bir

212

Gney, Zekeriya, Uzamsal Sonsuzluk Ve Matematiksel Sonsuzluk zerine, Mantk, Matematik Ve Felsefe
III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay., 2008, s.26-31
213
Paulos, John Allen,Herkes in Matematik, ev. Baak Yksel, Beyaz Yaynlar, 1998, s.29-30

110

hesapt. Ama leri srlen rakamlarn hi birinin doru olmadn rahatlkla

syleyebiliriz! Elimizin altndaki (alan hacim, uzunluk, scaklk, arlk, zaman vs gibi)
byklkleri bile hibir zaman matematiksel bir dakiklikle lemeyiz. rnek olarak,
imdiye kadar 4 aya da dzleme tam olarak oturan bir sandalye yapmay hibir
marangoz baaramamtr; mikroskopik de olsa, hata mutlaka vardr! Astronomik
lmlerde ise, milyarlar mertebesinde yanlglar olabilir. O halde diyebiliriz ki,
imdiye kadar, var olan eyler hakknda kesin olmayan bilgiler verdik. imdi olmayan
eyler hakknda kesin bilgiler vereceiz! nsanolunun uzamsal sonsuzluu idrak
edememesine karn, matematikiler sonsuz oklukta sonsuzluk ortaya koyabilmiler ve
bunlarn kesin ve dakik analizlerini yapabilmilerdir.214 nk matematikiler lm
yapmazlar!
2.

SONSUZ BOYUTLAR

imdiye dek sonsuzluun tanmn yapmaya evrenin sonsuz olup olmadn

anlamaya altk, Tanr sonsuz mu diye sorduk. Sonra matematiksel dnce asndan
analiz ettik. Matematikte sonsuzluu grmek ne kadar mmkn dedik. Son olarak fiili
sonsuzluk mmkn m diyerek matematiin anlayn deitiren bir teoriye gz atacak
sonsuzluk dnyada grlebilir mi sorusuna yant arayacaz.
Aristoteles sonsuza ilke deeri atfetmekte tereddt etmemitir. Fizikte (203 b 6)
yle diyor: her ey ya bir ilkedir ya da ilkeden gelir, ama sonsuzda ilke yoktur, olsayd
bu onun snr olurdu. Ayrca o yaratlamaz ve yok edilemezdir, bir ilke olarak yaratlan
her eyin sonlu olmas zorunlu olduundan, her ykmda bir son vardr. Bundan dolay
dediimiz gibi onun balangc yoktur, ama sonsuzdan baka nedenler kabul
etmeyenlere gre, o btn dier eylerin balangcym, her eyi saryor, her eyi
ynetiyormu gibi grnr. Sonsuzluk Tanrsal bir ey de olsa gerek, nk
Anaksimandrosun ve doa bilimcilerin ounun dedii gibi, o farkldr, nk lmsz
ve yok edilemezdir.
Bu aamada u soruyu sormak gerekir: Sonsuzun varlna dair kantlar var
mdr? Aristoteles, zaman (ki onun sonsuz olduu aktr) ve byklklerdeki blnme
gibi, bu kantlarn bazlarn sayyor. Ancak sonsuzu salt hayal rnne indirgemeye

214

Gney, a.g.e.,s.31

111

izin vermeyen daha derin sebepler de vardr: Yaratlm olan her eyin doduu
kaynan sonsuz olmas halinde, asla olu ve bozulu olmazd, diye belirtiyor
Aristoteles. Ayrca snrlanm olan he ey, snrn baka bir eye gre bulur; bir ey
hep baka bir ey tarafndan snrlanmak zorundaysa, snrn olmamas gerekirdi. Ama
her eyden nce, balang ilkesi olan ve herkese zorluk yaratan ey, dncede asla
bsbtn alamad iin, say, matematiksel byklk ve gkyznn tesindeki
eylerin tamamnn sonsuz gibi grnmesidir.215
Matematikte fiili sonsuzluun aslnda var olduuna dair giderek byyen bir
kan olumaya balamt. Nihayet 19. Yzylda bir matematiki bu problemi aratrdve
set teori diye bilinen teoriyi gelitirdi. Harvard niversitesinde 1994 ylnda matematik
topluluunu kuran Robert ve Alan Kaplan216 teoriyi yle anlatyor: Set teorisi alman
matematiki George Cantor tarafndan kefedilen bir matematik bilimi. O da ayn
kendisinden 300 yl nce yaayan Bruno gibi fiili sonsuzluun mmkn olduunu
dnyordu. Tm saylarn, sayma saylarnn, kesirli saylarn, reel saylarn
dizilerinden bahsedilebileceini de. Bu sonsuz saydaki saylarn bir araya gelmesinin
tamamlanm bir dizi gibi yani fiili sonsuzluk gibi grneceini dnd iin bu
teoriyi ortaya att. Tamamlanm sonsuz dizilere bakma fikri sadece Aristotelesyla
deil gemiteki tm matematikilerin grleriyle ters dyordu.
Alan Kaplan bu konuyu yle ayor: artc olan ilk ey, diyelim ki sayma
saylarndan bahsediyoruz. 1, 2, 3 diye devam ediyor bunlar. Sonra ift saylara
bakyoruz ve onlar da 2, 4, 6,diye gidiyor. lk tahminimiz ift saylarn sayma
saylarnn yars kadar olduudur yle deil mi? Ama bu soruya hayr diye cevap
veriyoruz. ift saylar da sayma saylarn da iki uzun izgi gibi dnrsek bir srada
sayma saylar bir srada ift saylar sralanm ilerliyorlar. Byle yan yana kol kola
gidiyorlar. 1, 2nin elini tutmu, 3, 4n elini ve anlyoruz ki byle elele sonsuza dek
yryecekler. Yani bu iki sonsuz izgi ayn boyutta.217
Bunu u ekilde gsterebiliriz:

215

Zellini, a.g.e.,s.9
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
217
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
216

112

123456

24681012
Sayma saylaryla ift saylar arasnda birebir benzerlik kullanarak, Cantor ift
saylarnda sayma saylar kadar olduunu gsterdi. te bu set teorisinin de temelini
oluturdu. Bu teori bir grup ya da sonsuz uzunluktaki say dizilerinin aslnda bir btn
olarak dnlebileceini sylyordu. Ama set teorisi bununla kalmad. Cantor tm
saylarn bu birebir benzerlik iinde eletirilemeyeceini ne srd. Yani farkl
boyutlarda sonsuzluklar olabilirdi.218
Tm sonsuzluklarn yani sonsuz saydaki saylarn oluturduu farkl dizilerin
hepsinin ayn boyutta olacan dnebilirsiniz ilk anda. Ama Cantor reel saylarn
ondalk saylarn saysnn aslnda sayma saylarndan daha fazla olduunu kantlad.
Yani ilkinden daha byk ikinci bir sonsuzluk boyutu ortaya kt. Sonra 3., 4., 5.,
Sonsuz sayda boyutlar.
Cantor sonsuzluklar arasnda bir hiyerari olduunu sylyordu. Ancak hayat
boyunca teorisi ve almalar gerek matematikiler gerekse filozoflar tarafndan yerden
yere vuruldu.219
19. yzyln ikinci yarsnda saduyularmz alt st eden bir kuram geliti:
kmeler kuram. Aristotelesten beri bir nesilden dierine ament gibi intikal eden
mantk bilimini derinden sarst.220
Yukarda ki bire bir elemeyi bir rnekle aklayabiliriz. Bir salona girelim.
nmzde iki kme var: salonda hazr bulunanlar ve koltuklar. Bir anlk dikkatli bir
bakla bu iki kmenin eit olduu, eer eit deillerse hangisinin daha byk olduu
sonucunu karabiliriz:
1- Eer tm koltuklar doluysa ve hi kimse ayakta deilse, doru bir biimde bu
iki kmenin eit olduu sonucuna varrz.

218

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
220
Boll, a.g.e., s.61
219

113

2- Eer hibir bo koltuk yoksa ve ayakta insanlar varsa, tam bir kesinlikle
insanlarn koltuklardan daha fazla sayda olduunu anlarz.
Eleme, kmelerden birinin her oluturucu esinin, dier kmenin bir esine
karlk getirilmesiyle ve bunun kmelerden birinin ya da her ikisinin- elerinin
tketilmesine kadar devam edilmesiyle yaplr. Eleme iki nemli noktay ne karyor.
Bir yandan ift, ikili, do, duble, ikiz gibi bir ok eanlamlsn bulabileceimiz en basit
sayya, iki saysna dayanyor. te yandan, insan bilgisinin temel kavramlarndan olan
karlkl bamll artryor. Eleme yntemiyle iki kmeyi karlatrarak,
hangisinin daha fazla sayda olduunu, hangisinin kuvvetinin daha byk olduunu
anlyoruz.221
Sonsuzluk kavramna matematikte izin verilip verilmemesi gerektii zerine 19.
yy sonlarndan 20. yy balarna kadar byk bir mcadele yaand. Alman ve Hollandal
matematikilerin iinde olduu sert bir ekol vard. Sonsuzluun yasaklanmas
gerektiini, matematie dhil edilmesi durumunda konunun tm mantksal yapsn yok
edeceini sonsuz eylere dair bir sezgi olmad iin her tr yanlgya dlebileceini
sylyorlard. John D. Barrowa gre Cantor, zellikle alman matematiinde ok etkin
olan Kronecker gibi isimler fikirlerini tamamen kar kt, bu fikirleri matematiin
dnda tutmaya alt iin byk darbe ald. 1930larn 1940l yllarn ikinci dnya
savann sona ermesinin ardndan bu fikirler ortadan kalkt. Artk insanlar matematikte
sonsuzluk kavramna yer vermekten son derece honuttu.222
Hesaplarnn karmakl ve ardndan kar karya kald sert eletiriler
dnlnce Cantorun iddeti giderek artan bir depresyona srklenmi olmas
herhalde pek artc deil. Buradan yle bir soru douyor: sonsuzluk hakknda
dnmek psikolojik adan ne gibi tehlikeler yaratabilir? Danman Psikolog Doktor
Rush Perzuat: Londrann gneyinde bir hastanede alan bir psikiyatr olarak unu
syleyebilirim: gereklikle balarn yitiren ve bu yzden benim kouumdaki
yataklarn ounu igal eden psikozlu hastalarn en arpc ynlerinden biri metafiziksel

221
222

Boll, a.g.e., s.14-16

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

114

sorulara yani sonsuzluk ruhanilik gibi konulara dini fikirlere giderek artan bir ilgilerinin
olmas.223
Sonsuzluk hakknda dnmeye almann ok karmak bir ey olmas birok
insann korkunun penesinde kalmasna yol at. Sonsuzluk hakknda ok derin
dnmenin delilie neden olmasndan endieleniyorlard. Antik yunanllar bile buna
inanyordu. Hatta sonsuzluk korkusu iin rettikleri bir kelime dahi vard: apeironfobi.
Apeiron yunanca snrszlk demek. Sonsuzluunda tabi herhangi bir snr bulunmuyor.
Peki, Cantorun devrim niteliindeki teorileri matematikilerin hayatn kolaylatrd m
yoksa tam tersi mi oldu?224
Peter Jephson Camerona gre bu teoriler aslnda tuhaf bir biimde baz eyleri
ok daha kolay bir hale getirdi. Mesela byk bir sonlu dizi ele aldnzda her trl
karklk sz konusu oluyor. Bu karklklar zaten dizinin sonlu olmasnda
kaynaklanan eyler. rnein dizide ift saylar m var yoksa tek saylar m var bunu
btn diziyi saymadan bilemiyorsunuz. Ama sonsuz dizilerde bu tr zorluklar tamamen
ortadan kalkyor. Dolaysyla tuhaf bir ekilde ele alnmalar ok daha kolay oluyor.
Ayrca sonsuz diziler zerinde mantk yrtebiliyoruz ve bize byk sonlu dizilerin
nasl hareket etmesi gerektiini sylyorlar. Kimse artk sonsuz dizilerle almaktan
huzursuz olmuyor. Son derece doal bir ekilde yryor iler artk.225
Bu durumda geriye u soru kalyor: Eer matematikte fiili sonsuzluk kavramn
daha yeni kabullenmeye baladysak peki bu konuda bilinmesi gereken her eyi
kefettik mi? Belkide inandmz eylerde hala yanlyor olamaz myz?
Amerikal filozof William Lane Craige gre bu sonsuz set teorisi tamamlanm
deil. Craig u ekilde aklyor bunu: Bu teoriyle uyumlu olan baz hipotezler var ama
bunlarda sonsuz set teorisi temelinde kantlanamyor. Tabi ki u felsefi soru da havada
kalm durumda: Cantorun yaratt bu teori sadece matematikinin hayal gcnn bir
rn m yoksa gerek dnyada da var olabilecek gerek bir ey mi? Bu kesinlikle bir
eliki u an. Sonsuzluk kavramnn sadece aklda var olan hayal rn bir ey
olduunu

gerek

hayatta

ise

fiziksel

223

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
225
BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
224

115

evrende

bir

karl

bulunmadn

dnyorum.226 yle grnyor ki matematikiler ve filozoflar asla sonsuzluun her

asn gremeyecekler. Peki, sonsuzluk dnyamzda gerekten de var m? Bu sorunun
kesin bir yant var mdr?
Rush Perzuat, sonsuzluk kavramnn ilgin bir kanya da iaret ettiinden
bahsediyor: Neden evrende olan her eyin bizim tarafmzdan alglanabilir olmas
gerektiini dnyoruz ki. Belki de asla anlayamayacamz eylerin olmas mmkn
deil mi? Sonuta anlaymz zaten byk lde evrenin yaadmz blmyle
snrl. Dnyoruz ki bir ksmn anlarsak eer o zaman tmnn de anlalabilir
olmas gerek. Ayrca her eyi anlayabilecek kavramsal donanma sahip olduumuzu
zannediyoruz. Ama gerekten yle midir? Yani Dnya zerinde ok ilkel dilleri olan
baz insanlar olabilir. Ve dilleri modern bilimin baz karmak kavramlarn
anlamalarna izin vermeyebilir. Dolaysyla sonsuzluk kavram bir adan bu ilgin
sorular da dourmaktadr. 227 Belki de sonsuzluun var olup olmadn gerekten
hibir zaman bilemeyeceiz. Sonsuzluk zaman iinde bizi hem rkten hem de
zgrletiren bir kavram oldu. Sonsuza kadar byle kalma ihtimali var desek, tam
iinde bulunduumuz durumu gsteren ironik bir tespit olur.
Sonsuzluk yolculuumuza sonsuzluun ne olabilecei hakknda ki grlerle
baladk. Sonra Tanrnn sonsuz olup olmadn sorguladk. Fiili sonsuzluun
mmknlne gz attktan sonra 19. yzylda ciddi ilerlemeler kaydedilen sonsuz
boyutlara ulatk. Peki, btn bu sonsuzluk hakknda konuulanlar hep ayn sonsuzluk
hakknda myd? Aada bu hususlar mzakere edilecektir.

3.

FZKTE VE MATEMATKTE SONSUZLUK

Teolojide ve gnlk hayatta sonsuz dediimizde neyi kastettiimiz pek iyi bir
ekilde bilinmemektedir. Ama matematikte sonsuzun anlam kesin bir ekilde
bellidir. Matematikte sonsuz bir sfattr, bir ad deildir.228 Adna sonsuz denilen bir
nesne yoktur. Yani o ne bir say, ne bir ilem ne de bir yerdir. O yalnzca bir sfattr.

226

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007

BBC, Sonsuzluun Kefi, 2007
228
Nesin, Ali, Matematik Ve Sonsuz, Nesin Yaynclk A.., stanbul, 2011, s.207
227

116

Sonsuz nokta ifadesindeki nokta kelimesini niteleyen, sonsuz say ifadesindeki

say kelimesini niteleyen bir sfattr. Dolaysyla buradan yola karak sonsuzla ilem
yaplamayacan syleyebiliriz. nk onun saylar gibi bir nesne olmadn syledik.
2.+5 gibi bir ilem mmkn deildir. Sonsuz deyince sonsuz sayda elemana sahip bir
kmeden, srekli bir ekilde byyerek ilerleyen bir deikenden ya da - deyince
durmadan klen ama hibir yerde durmayan, hibir yere ulamayan bir deiken
kastedilir.
Sonsuz byk kavram, 1655 ylnda J.Vallis (1616-1703) tarafndan, sevgi
dm denilen simgesi kullanlarak, 1/0 = eitlii ile tanmlamtr. + ve -
simgelerinin R gerel saylar kmesine eklenmesiyle R =R {+, }geniletilmi
gerel saylar kmesi elde edilir. Bu elemanlar, adi ilemler ve adi sralama ile ilgili
aadaki varsaymlar salar:
[ ( +) + ( + ) =+ ]
[ ( -) + ( -) = - ]
( x ) [ - < x < + ]
[x + (+) = +]
[ x + (-) = - ]
[ x - (+) = - ]
[ x - (- ) = +]
[x / + = x / - = 0 ]
( x

( x

) [ x. (+ ) = + ] [ x.(-) = - ] [ x/0 = + ]
) [ x. (+ ) = - ]

[ x.(-)

= +] [ x/0 = - ].

Bunlarn dnda kalan,

(+) + (- ), 0. , :
gibi ifadelerin

de bir karl olmadndan bunlara belirsiz ifadeler denir. Cauchy

gerel deerli bir f fonksiyonu iin,

a O ise, f fonksiyonu n. mertebeden

sonsuzlua ular tanmlamasn yapmtr.

Euclid (M.. 3. yy), 13 ciltlik nl elemanlar adl eserinin 9. cildinde,
sonsuzlukla

ilgili

bir

tanm

vermeden,

asal

saylar

kmesininsonsuzluunu

kantlamtr. Bernhard Bolzano (1781-1848) ise, (0,1) aralyla, bunun iki kat
117

uzunluktaki (0,2) aralnn, bijektif (1-1 ve rten) f: (0,1) (0,2), f(x)=2x fonksiyonu
ile 1-1 elenmesindeki elikisel duruma dikkat ekmi, Bernard Bolzano (1781-1881),
ve Dedekind (1831-1916), sonsuz kmeleri sonlulardan ayran karakteristii bir z alt
kmesine denk olmak olarak tanmlamlardr. Bu tanm olduka nemlidir nk
matematikteki sonsuzluk kavramn saylardan syrarak tamamen kmeler zerinde
tanmlamlardr. Cantor (1845-1918) tarafndan gelitirilen kme teorisiyle, sonsuzluk
kavram matematikte yeni gelimelerin balangc olmutur.229
Kme Teorisinde, birebir (1-1) eleme esas alnarak, kmeler elemanlarnn
okluu bakmndan snflandrlmtr. Herhangi iki kmenin 1-1 elenebilmesi,
bunlarn birinden dierine en az bir bijektif (1-1 ve rten ) fonksiyonun bulunmas
demektir. 1-1 elenebilen kmelere elemanlarnn miktar bakmndan denk kmeler
denir.
Herhangi bir A kmesi iin Adan Aya 1-1 fakat rten olmayan bir fonksiyon
tanmlanabiliyorsa A kmesi sonsuzdur. Yani en az bir zalt kmesi ile 1-1 elenebilen
kmelere sonsuz kme denir.
Buna rnek olarak daha nce bahsettiimiz Hilbert Otelindeki mterileri
odalara yerletirme eklinden verebiliriz. Yani her yeni gelen mteriyi ilk odadan
itibaren yerletirmeye balayarak eski mterileri bir oda ileri kaydracaz.
f:

{1} ; f(x)=x+1

Burada grlecei zere

{1} kmesi

f(x) fonksiyonu birebirdir. Dolaysyla

kmesinin bir z alt kmesidir ve

kmesi bir z alt kmesine 1-1 elendii iin

sonsuzdur.
Yukardaki gibi eer doal saylar kmesiyle herhangi bir kmenin eleman
okluu bakmndan denk olduunu gsterebiliyorsak, tanmladmz kmeye
saylabilir sonsuz kme denir. Cantor rasyonel saylar kmesi ile doal saylar
kmesinin denk olduklarn yani rasyonellerin de saylabilir sonsuz snfndan olduunu
1873de Richard Dedekind (1831-1916) e yazd bir mektupta aadaki 1-1 elemeyi
oluturarak kantlamt:

229

Gney, Zekeriya. 2008, Uzamsal Sonsuzluk Ve Matematiksel Sonsuzluk zerine, Mantk, Matematik Ve
Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay., 2008, s.32-33

118

6...

1/1

1/2

2/1

3/1

2/3

1/3...

Dedekind, Cantorun mektubuna cevabnda hatta tm cebirsel saylarn (cebirsel

denklemlerin kkleri olan saylar) bile doal saylarla 1-1 elenebileceinin kantn
gnderdi. (Baz kaynaklarda bu kant da Cantorun yapt belirtilir. Kant yledir:
Satran tahtas eklinde fakat sonsuz satr ve stunlu bir tablo dnelim. Her m,n
doal say ifti iin m. Satr n. stundaki kareye, katsaylarnn mutlak deerlerinin
toplam m olan n. dereceden cebirsel denklemleri (yani tam katsayl polinom
denklemleri) yerletirelim. Bylece her cebirsel denklem bir karede yeralr
karede de sonlu sayda cebirsel denklem yer alr. rnek olarak3x2.
2x2+x= 0, 2x2-x =0, x2+2x=0,
x2+2=0,

x2-2x = 0,

karede,

ve

her
3x2=0,

x2+x+l=0, x2-x+l=0, x2+x-l=0, x2-x-l=0,

x2-2=0 olmak zere 11 denklem olacaktr. imdi tahtann gzlerini apraz

olarak, yani 1x1, 1x2, 2x1, 3x1, 2x2, 1x3, ... eklinde sralayalm. Her bir gzdeki
denklemlerin sonlu saydaki gerel kklerini de, i. sradakinin 1.si, i-1. sradakinin
sonuncusundan hemen sonra gelecek ve ayn cebirsel say tekrarlanmayacak ekilde
sralayalm. Bylece gerel cebirsel saylarn bir dizisi elde edilmi yani gerel cebirsel
saylar doal saylarla 1-1 elenmi olur.230
Aslnda iki kmenin eleman okluu bakmndan denk olduunun gsterilmesi
Galileo Galilei tarafndan yaplmtr. 1600l yllarn banda sonsuza kadar
byyebilen srekli deikenleri olan uzay ve zamanla uraabilme abas Galileiyi
sonsuz ve blnmez paralarla urama abasna itmitir. Galileo bir uzunlua sonsuz
kk boluklardan sonsuz sayda eklenerek daha uzun bir uzunluk elde edilebileceini
ileri srmtr. Basit 1-1 eleme ilkesi ile kendinden sonrakilere k tutacak sonular
elde etmitir. Galileo paradoksu olarak biline eleme u ekildedir: doal saylar
kmesiyle doal saylarn karelerinden oluan kmenin eit sayda elemana sahip

230

Gney, a.g.e.,s.34

119

olduunu sylemektedir.231
1

6 ...

16

25

36...

Diolog adl eserinde, sonsuzluun tek trl olduunu, bunlar arasnda bir
byklk-kklk kyaslamas yaplamayacan savunmutu. Ama Cantor bunun
doru olmadn 1873 aralnda (Dedekinde yazd bir mektupta) kantlam ve
1874de yaynlamtr. Gerekte, ok doal gibi grnen bu sonu, yukarda
belirttiimiz ve sanki tm sonsuz kmeler birbirleri ile bir ekilde 1-l elenebilecekmi
izlenimi veren artc sonulardan sonra kant gerektiriyordu. Bunun iin (0,1)
aralndaki gerellerin doal saylardan ok olduunu gstermek yeter.
ncelikle bu durumu birka say zerinde inceleyelim. (0,1) aralnda saylar
alalm. Bu aralktaki saylar N ile birebir ve rten olacak ekilde elediimizi
varsayalm ki bu varsaym (0,1) aralnda saylabilir sonsuzlukta say olmas demektir.
0,1230569
0,2547864
0,7341678
0,5352167
0,3610345
imdi ilk satrda noktadan sonraki ilk sayy, ikinci satrda ikinci sayy, nc
satrda ncy, genel olarak ninci satrda noktadan sonraki ninci sayy alarak yeni
bir say oluturalm. Yukardaki saylara gre oluacak say u ekilde: 0,15423 Bu
yeni sayda, noktadan sonraki her sayya bir ekleyelim ve 0,26534 saysn elde
edelim. (eer noktadan sonra 9 gelirse,10 yerine 0 yazacak). Bu say yukardaki
oluturulacak btn saylardan farkldr. nk yukardaki saylarn her birinin bir
basaman deitirerek yeni bir say elde etmi durumdayz. Yani bu yeni say

231

Aztekin, a.g.e.,s.512

120

yukardaki listede hibir zaman belirmeyecektir. Ama oluan yeni say kesinlikle (0,1)
aralnda olacaktr. Bu durumda (0,1) aral saylabilir olamaz.
imdi bunun 1-1liini fonksiyonlar yardmyla inceleyelim:
(0,1) aralndaki gerel saylar ve doal saylarn,
g:N (0,1), g(n) = 0,an1 an2 an3...
fonksiyonu ile 1-1 elendiini varsayalm. Bu arada bir bi says tanmlayalm. yle ki,
virglden sonraki n. basamak 1 ise yeni sayda oraya denk gelen say yerine 1; eer
virglden sonraki n. basamak 1den farklysa yeni sayda oraya denk gelen say 1
alnacaktr. Yani biz 0,231056 saysn alrsak buna denk gelecek say 0,111011
says olacaktr.
0, ani = 1
bi =
1, ani 1

olmak zere, b = 0,bb2b3... gerel says (0,1) aralnda olduu halde,

n g(n) = 0,an1an2an3 0,b1b2b3 olduundan, g(n)=b olacak ekilde hibir n
doal says yoktur ve o halde gnin bir 1-1 eleme olduu varsaym yanltr.232
Bu durumda Galileinin tek tip sonsuz vardr gr km olacaktr. nk
elimizde artk iki tip sonsuz kme vardr: 1- Saylabilir sonsuz kme 2- Saylamaz
sonsuz kme.
stenildii kadar kk ya da byk uzunlukta bir aralk iindeki transandant
(akn) saylar, gerel saylar, ya da bunlarn istenildii kadar byk kuvvetteki
kartezyen arpmlar, saylamaz sonsuzluk denilen snfa girerler. Bir karenin, (hatta
bir kpn, bir hiperkpn vs ) iindeki tm noktalarn kmesi ile karenin (kpn,
hiperkpn vs ) sadece bir kenarndaki noktalarn kmesinin birebir elenebilmesi, yani
ayn miktarda elemana sahip olmalar, sezgisel olarak bu kadar da olamaz
denilebilecek baka bir ilgin olgudur.

232

Gney, a.g.e., s. 35

121

Bu konuda Aristotelesten kalma, yaklak 2350 yllk bir paradokstan

bahsedelim. Yere A noktasnda demekte olan bir ember bulunmaktadr. Bu ember 1
tam tur yaparak B noktasna varmaktadr (kaymadan ve patinaj yapmadan). Bu durumda
AB doru parasnn uzunluu emberin evresinin uzunluuna eittir.

Byk emberin iine merkezleri ayn nokta olacak ekilde daha kk bir ember
izelim. imdi bu durumu incelemeye alrsak byk ember 1 tam tur yaptnda C
noktas D noktasna gelecektir. Yani kk emberin her noktas CD doru
parasnn her bir noktasna deecektir. Bu durumda kk emberin evresi CD
doru parasnn uzunluuna eittir. CD uzunluu AB nin uzunluuna AB
de emberin evresine eit olduu iin kk emberin evresi byk emberin
evresine eit olmu olur ki bu bir paradokstur. 233

lk dnceleri Galileoya kadar uzanan yine buna benzer bir problem daha
vardr. Biri uzun dieri ksa olan iki doru izgi alalm. Her ikisinin de ularn
karlkl olarak birletirirsek bu birletirme izgilerinin ular bir noktada kesiecektir.
Bu noktay zerinden istediimiz kadar enine izgi geirebileceimiz bir balang
noktas olarak kabul edebiliriz. Bylece ekilde grld gibi ksa izgiyle uzun
izginin noktalar birebir elenmi olur.
Bu doru zerindeki nokta kmelerinin eit ve ayn kuvvete sahip olduklar
sonucuna ulamak iin, bu kmelerin elerini saymaya gerek yoktur. Galileonun
dedii gibi, uzun izgi ksa olandan daha fazla noktaya sahip deildir.

233

Nesin, a.g.e., s.88-90

122

Bu iki rnekteki yanl uradadr: emberlerle doru paralarnn birebir

elenmesi, iki uzunluun eit olduu manasna gelmez. Noktalarn elemesinin
uzunluklarnn eit olduu anlamna gelmediini ilk dile getiren ve bylece Aristoteles
paradoksunu da ilk zen Alman matematiki Cantordur.234
Dedekind, Cantorun iddialar ve kantlar karsnda, farkl boyuttan kmeler
arasnda 1-1 eleme yaplabileceini kabul etti fakat bu kez de, elemenin srekli
olamayacan savundu. Cantora, Eer, bir a boyutlu A srekli manifoldunun
noktalar ile b boyutlu bir B manifoldunun noktalar arasnda bir 1-1 eleme
oluturulabilirse, bu elemenin eer a ve b eit deilse sreksiz olmas gerekir. diye
yazd. Cantor bu iddiann da kant gerektirdiini savundu ve saylabilir sonsuzlukla
gerel saylarn sonsuzluu (continum) arasnda baka sonsuzluk olup olmadn
aratrm, sonunda byle bir sonsuzluun almadn varsaym olarak ileri srmt.
Bu varsaym, Hilbertin 1900 kongresinde sunduu zlememi 23 problemden biridir
ve continium problemi olarak bilinir. Doal saylarnkinden byk, gerel
saylarnkinden kk bir sonsuzluk bulunabilirse, bu nl problem zlm olacakt;
fakat tm abalara karn zlememitir. Cantorun da, kendi hipotezini kantlama
abalar, kendi kme teorisinde (Russel paradoksu gibi) baz przler ortaya kana
kadar srmtr. 1940da Kurt Gdel, continium problemi'nin kmeler teorisinin
aksiyomlar ile zlemeyeceini; 1963de Poul Cohen, Cantor Hipotezi' nin kmeler
teorisinin aksiyomlarndan bamsz olduunu kantlamlardr.

234

Nesin a.g.e.,s.90

123

Tam bu noktada Russel Paradoksuna deinmek uygun olacaktr. Soru u: Btn

kardinal saylarn kmesi, bir kardinal sayya sahip midir, deil midir? Her kmenin bir
kardinal saysnn olduuna dair Cantorun teorisinin bir varsaym olmutu. Bu
varsayma gre yant olumlu olacakt. Buna ramen yant olumlu olamaz nk btn
kardinallerin says herhangi bir kardinal saydan byk olmaldr. Burada Cantorun
dnce izgisinin basit bir ekilde izlenmesinden ortaya kan ak bir eliki vardr.235
Tm kmelerin bir kme oluturduunu varsayalm ve bu kmeye A adn
verelim. A kmesi evrendeki tm kmeleri ieriyor. Eer x herhangi bir kmeyse,
xA matematiksel tmcesi dorudur. Ayn zamanda A bir kme olduundan A kendi
kendisinin bir esidir. imdi A kmesinin kendini iermez zelliini tayan
elerinden oluan altkmeyi ele alalm. Bu kmeye B adn verirsek, B, kendini
iermeyen kmeler kmesidir. Yani Bnin eleri kmeler ve kendini e olarak
iermeyen kmeler. Yani, x B ancak ve ancak xx. ( B = {x A: x x} ) Peki B
kmesi, Bnin bir esi midir? Yani B kmesi kendisinin bir esi midir?
nce Bnin kendi kendisinin bir esi olduunu varsayalm. Yani BB
matematiksel tmcesinin doru olduunu varsayalm. Eer B, Bnin bir esiyse,
o zaman B, Bnin bir esi olmamal. nk B, bu tr kmeleri, yani kendisinin
esi olan kmeleri iermiyor. imdi de Bnin kendi kendisinin esi olmadn
varsayalm. Yani BB matematiksel tmcesinin doru olduunu varsayalm. O
zaman (B kmesinin tanmna gre) B, Bnin bir esi olmal. Bu durumda bir
eliki elde ettik.
O zamanlar bir nesnenin kme olabilmesi iin birtakm koullarn gerektii
daha bilinmiyordu. Akla gelecek tm nesnelerin bir kme oluturabilecei
dnlyordu. Russell akla gelen her nesnenin kme olmasn yasaklayarak,
matematii deitirmi ve paradoksunu ortadan kaldrmtr. Dolaysyla Bu
paradoks, kmeler kuramnn br paradokslar gibi, bugn ortadan kalkmtr.
Bertrand Russell, paradoksunu ortadan kaldrmak amacyla, 1908de tipler
kuram ad verilen bir kuram ortaya atmtr. Tipler kuram kmeleri
derecelendirir. rnein, drdnc dereceden bir kmeyi tanmlamak iin ancak

235

Barker, Stephen F.,Matematik Felsefesi, ev. Ycel Dursun, mge Kitabevi, 2003, s.137

124

birinci, ikinci ve nc dereceden kmeler kullanlabilir. Bylece yukarda A

adn verdiimiz, tm kmeler kmesi diye bir kme matematikte yasaklanm
olur ve Russelln paradoksu paradoks olmaktan kar.236
Cantor, gerel saylarn sonsuzluundan daha byk sonsuzluklar var mdr?
sorusuna cevap ararken, her n doal says iin

lerin, istenildii kadar kk bir

araln sonsuzluundan daha byk sonsuzluklar olmadn kantlam, fakat

bunlardan daha byk bir sonsuz kme olarak,
F= {f | f: }
gerel deerli fonksiyonlar kmesini bulmutur. Gerekten bu kmenin sadece gerel
saylar kadar fonksiyon ierdii varsaylrsa,
h: F, h(x)=fx
eklinde bir 1-1 elemenin varln kabul etmek gerekir. Fakat bu
g: , g(x) = fx(x)+l
fonksiyonu Fye ait olduu halde, bunun h altnda orijinali olmaz ve varsaym yanl
olur. Buna gre, (Evrenin, bir kk zerrecikten, byk patlama (big-bang) ile
olutuunu ileri sren astronomi teorilerini de anlaml klan), istenildii kadar kk
apl bir toz zerreciinin noktalarnn, istenildii kadar byk apl bir uzay parasnn
noktalarndan, hatta istenildii kadar byk boyutlu bir soyut uzayn noktalarndan
daha az olmamasna karn, fonksiyonlar bunlardan oktur! Cantor sonsuzluklar
teorisine son noktay her sonsuzluktan daha by vardr teoremini kantlayarak
koymutur. Gerekten, (sonlu ya da sonsuz) bir A kmesinin alt kmelerinden oluan
P(A) kuvvet kmesinin elemanlar Ann elemanlarndan oktur. nk eer
f: AP(A), f(x)=Ax A eklinde bir 1-1 eleme olduunu varsayarsak,
B={x|x Ax}
kmesinin f altnda orijinali olmaz ve elikiye deriz.237

236
237

Nesin, Ali, Bertrand Russelln Paradoksu, Matematik Dnyas Dergisi, 2013 K, s.31
Gney, a.g.e.,s.37

125

Cantorun 1884 de Berlin niversitesine geme istei Schwarz ve Kronecker

tarafndan engellenmitir. 1884de Mittag Lefflere Kroneckeri tenkit eden 52 mektup
yazmtr. Cantor 1895-1897 de kme teorisine dair ilk kitaplarn yaynlad. (SchrderBernstein Teo. diye anlan) nl,
(x y) (z t) ( | x |=| t | ) (| z | = | y| ) | y | = | t | teoremini kantlad. Bu
teorem, [0,1] ve (2,5) gibi aralarnda bir 1-1 eleme ortaya koymak zor olan kmelerin
denk olduunu gstermekte ie yarar:
x = (0,1) , y= [0,1] ,

z=[3,4]ve

t=(2,5) olsun, f: xt, f(k)=3k+2

bijektif fonksiyonu x ve tkmelerinin denk olduunu, g: yz, g(k)= k+3 fonksiyonu da

y ve z kmelerinin denk olduunu gsterir. Bylece teoremin
(x y)(z t)( |x|=|t|) (|z|=|y|)
artlar salanr ve y ve t kmelerinin denk olduu ortaya kar.
O halde yden tye bijektif bir (ve o halde sonsuz!) fonksiyon vardr; kukusuz
bu sreksiz bir fonksiyondur fakat nedir!
Cantor Kmeler Teoreminde, kmeler x,y,z, gibi harflerle gsterilir ye bir
eleman,

tek

elemanl

bir

kme

olarak

dnlr.

nermeler

simgelerle

formlletirilmitir. Temel varsaymlar aadaki gibidir:

1.

z (zxzy) x=y

(Extensionality)

2.

xy [yxF(y)] x={y| F(y)}

(Comprehension)

3.

f (f:xx) (f(x)x)

(Seme aksiyomu)

Ayrca, tm kmeleri ieren bir evrensel kme de varsaylmtr. Cantor,

1885de tm kmelerin kmesini varsaymann, kendi ispatlad her kardinalden daha
by vardr teoremi ile elitiini grmt. 1902 de, birbirlerinden bamsz
olarak, Bernard Arthur William Russell (1872-1970) ve Zermelonun, bulduu Russel
Paradoksu son nokta olmutur. Gerekten 2. aksiyomda f(y) ak nermesi olarak yy
alnr ve sonra y yerine x yazlrsa
xy [yxyy]x[xxxx]
126

elikisi elde edilir. Russell ve A.N. Whitehead (1861-1947), paradokslarn kard

karmaay ortadan kaldrmak ve matematii salam bir temele oturtmak iin nl
Principia Mathematica y yazmlardr.238
Cantorun almalar, Matematiin gelimesinde byk nem tar. Hurwitz ve
Hadamard, 1897 Zrih kongresinde Cantorun almalarndan vgyle sz ettiler.
Lebesque, Cantor teorisini temel alarak 1901de lm teorisini, 1902de integral
teorisini oluturdu. Kronecker gibi bir ok matematikide hakim olan sezgiselci
anlay yerini biimselcilik (formalizm) anlayna brakt. Cantor, devrim niteliinde
bulular olan gelmi gemi 16 bilim adam arasnda yer almtr. Bu yzyln en
byk matematikisi dl iin tek aday olan- David Hilbert (1862-1943) nsan
aktivitesinin en gzel ve en artc rnleri yorumunu yapm ve Hi kimse bizi
Cantorun bizim iin yaratt cennetten koyamayacaktr demitir. Ancak Cantorda
ou nl bilim adam gibi, bir aziz mertebesine karlmadan nce haksz yere hayli
hrpalanmt. Leopold Kronocker (1823-1891), Cantorun almasn arlatanlk
olarak nitelemi ve yaynlanmasn engellemeye almtr. Jules Henri Poincare ise,
Gelecek kuaklar Cantorun kmeler teorisini insanin atlatm olduu bir hastalk
olarak grecektir demitir.239
Cantor, ok basit bir varsaymdan hareketle, salt akl yoluyla ortaya kard
sonsuzluklarn, bir aritmetiini de oluturmutur. Burada onun teorisini son derecede
zetleyerek aklamaya altk.
Cantorun, bulularn ada matematikilere kabul ettirebilmek iin sarfettii
eforun, bulular iin sarfettiinden fazla olduu sylenir. zellikle Kronecker (18231891) ile sert tartmalar olmutur. Cantor, 1918de bir akl hastanesinde ld.240
Matematiksel sonsuz kavramnda, karklk yaanmamasnn bir nedeni
farkndaolmadan ona bir sayym gibi davranmamz olabilir. Limit x sonsuza giderken
( lim

) cmlesi, xin sonsuza gittiini sylemekten ziyade x srekli

yaklarken anlamndadr. A ve B noktalarn ele alrsak, A noktasndan B'ye varmak

Gney, a.g.e., s.38

King, Jerry P.,Matematik Sanat, ev.:Nermin Ark, Tbitak Yay., 2010,s.151-153
240Gney Zekeriya, Korkmaz Nebiye, Georg Cantorun Sonsuzlar, Mula Stk Koman niversitesi
Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 1 Say 1, Mays 2014
238
239

127

iin hareketine balayan bir kii nce yolun yarsn, sonra kalan yolun yarsn, sonra
tekrar yarsn alacak ekilde hareket ettiinde B'ye varamayacak, bu noktaya sadece
yaknsayacaktr. nk kalan yolun yarsn almaya devam ettii srece hi
durmayacak, gitmesi gereken hep yarm bir yol kalacaktr. Ancak fiziksel olarak byle
bir durum mmkn deildir. Fizikte ise A'daki hareketli bir ekilde B'ye
varacaktr. Zenon

Paradoksu'nun aklamasn

veren

bu

rnek,

matematik

ve fizikteki sonsuz kavramnn ayrld en belirgin noktadr.

4.

SONSUZLUK KAVRAMI VE ZENON PARADOKSU

Parmenenidesin rencisi olan Eleal Zenonu (i.. 490) Aristoteles

diyalektik diye adlandrd bir akl yrtme ynteminin kurucusu olarak takdim eder.
Aristotelese gre diyalektik, kesin ve zorunlu ncllerden hareketle kesin ve zorunlu
sonulara varan apodiktiin tersine, muhtemel ncllerden hareketle ancak muhtemel
sonulara varan bilimsel olmayan bir akl yrtmedir. Diyalektikte bilimsel olan,
dolaysyla kesin ve zorunlu olan ncller sz konusu olmayp yalnzca muhtemel olan
veya yaygn olarak kabul edilen veya birinin karsndaki bir insanla tartmasnn
mmkn olmas iin doru olarak kabul ettii ncller sz konusudur. te Zenonun
yaratt diyalektik sanat, zellikle bu sonuncu trden ncllere dayanmakta ve bu tr
ncllerden

hareketle

onlarn

ierdii

sonularn

ortaya

karlmasn

hedeflemektedir.241
Zenon paradokslarndan biri u ekilde:242 Yunan dnyasnn en hzl adam nl
tez ayakl Akhilleusun, yavaln darb mesellemi kaplumbaa ile bir yar
yapmasdr.

Kaplumbaa Akhilleusun yarm km nnden balar ve Akhilleus

kaplumbaann iki kat hzla koar. Akhilleus yarm km kotuunda, kaplumbaa

ilerdedir ve Akhilleus
Akhilleus bu

km daha kotuunda kaplumbaa bu

km

km daha ilerlemitir.

kmyi kotuunda, kaplumbaa yine biraz daha ileriye gitmitir, vs.

Zenon, Akhilleusun kaplumbaay yakalamas iin sonsuz sayda koular yapmas

gerektii sonucuna varr ve asla Akhilleusun kaplumbaay yakalayamayacan
syler. Burada mantki bir boluk olduu ortadadr.

241
242

Arslan, a.g.e. s.133

Aristoteles, Fizik, 239 b 14

128

Zenonnun bir dier teorisi de Akhilleusun stadyumu boydan boya gemeye

almasyla ilgilidir. 243 Akhilleus stadyumu geebilmek iin ce nndeki mesafenin
yarsnn sonra kat ettii mesafenin yarsn sonra yine kat ettii mesafenin yarsn
komak zorunda kald iin bir trl hareket edemez.
Zenon nce hareket ve okluun olduunu kabul edenlerin grlerini teslim
eder, yani srf tartmann mmkn olmas iin geici olarak kabul eder veya bu kabul
onlara baheder. Sonra bu grten kmas gereken sonular gsterir. Bu sonular
kendi aralarnda birbirleriyle eliik olan veya bu gr ileri srenler tarafndan kabul
edilemeyecek sonulardr. Bu sonularn yanl olmas, onlarn dayandklar iddiann da
yanl olmas demektir. Szn ettiimiz iddia, hareket ve okluun var olduu iddias
olduuna gre, onun tersi olan iddia da onlarn var veya gerek olmad iddiasdr.244
Zenon bu teorilerden yola karak gerekliin sonsuz sayda blnebilir olduu kanaati
yanl olmal diyor. Zenonnun bu fikirleri u an bize olduka basit gelebilir ama u bir
gerek ki sonsuzluk kavramnn tartlmasna bu fikirler yol amtr.

4.1. Zenon Paradoksunun Matematiksel Analizi

Aslnda Zenon paradoksunun matematikiler iin bir amaz olmadn ve bir

zm olduunu rahatlkla kantlayabiliyoruz.

4.2. zm nerisi I

lk nce bunun paradoks olmadn matematiksel dnce asndan u ekilde

gsterebiliriz:
Genel terimi
+ + ++

olan diziyi ele alalm. Bu diziyi n=10 iin yazarsak

elde ederiz ve bu toplamn sonucu

243
244

Aristoteles, Fizik, 239 b 33

Arslan, a.g.e. s.134

129

olur. [ (an) dizisi bir geometrik

diziyse

|r|<1 iin lim

geometrik serisinin n. ksmi toplamnn yani

0ve lim

nin

olduunu biliyoruz] Ve bu dizi bu ekilde

sonsuza kadar giderse sonu 1 olur!

Eski Yunan filozof ve matematikisi Zenon'nun ileri srd paradokslar bu
yntemle zme kavuturabiliriz. Soruyu u ekilde sorarsak cevab bulabiliriz: tavan
kaplumbaay nerede yakalar? Cevap u ekilde:
Tavan toplamda km+ km+ km+ yol katetmitir. Bu sonsuza dek uzayp
giden ilemin sonucunun 1 ettiini yukarda sylemitik. Dolaysyla tavan
kaplumbaay tam 1 km tede yakalar.
Burada gerekten mantksal bir sorun vardr ve Alfred Hooper'nda ifade ettii
gibi: Bu paradoks, ortak arpan 1 'den kk olan ve bu nedenle terimleri gittike
klen ve bylelikle de belli bir limit deerine "yaknsayan" bir geometrik dizi
oluturan saylarn sonsuz seri toplamn bulmann mmkn olduunu bilen insanlar
bile hala artmaktadr.245
Tavan zaten sonsuza dek koamaz nk zaman da mesafeyle ayn lde
klr. Bence zaman buradaki mantki boluun nedeni, bize sonsuz grnen bu dizi
aslnda snrl bir dizidir ve sonsuzla snrllk ok ayr kavramlardr. Ayrca burada esas
olarak bir bykln sonsuza kadar blnebilir olduu grne dayanlmaktadr.
Buna verilecek cevap ise bir bykln sonsuza kadar blnebilir olmas ile sonsuz
olmasnn baka baka eyler olduu noktasna dayanmak durumundadr. Baka deyile
sonsuz blnme ile sonsuz byklk farkl eylerdir. Bir byklk sonsuza kadar
blnebilir ama bundan dolay sonlu bir byklk olmaktan kmaz.246 (Burada snrlsonsuzluk sz konusu ve bunu ileriki zamanlarda detayl bir ekilde inceleyeceiz.)
Dier taraftan bu matematiksel yaklamn paradoksu kesinlikle zemeyeceini
iddia edenler bulunmaktadr. 247 Gereke ise sonsuz bir seriyi toplamak sonsuz i

245

Akbulut, Krat. Akgn, Levent, Matematik ve Sonsuzluk, Kazm Karabekir Eitim Fakltesi Dergisi,
say 2, 2005, s.551
246
Arslan, a.g.e.,s.136
247
Aydner, Ekrem, Sonsuzluk, Grelilik Ve Zenon Paradokslar, Mantk, Matematik Ve Felsefe, Sonsuzluk
Ve Grelilik, III. Ulusal Sempozyumu, stanbul Kltr niversitesi Yay., 2008, s. 303-313

130

yapmann dier bir addr. Yani sonlu zaman aralnda sonsuz i yaplamaz! Bu
nedenle serileri matematiksel yoldan toplayarak fiziksel problemin zmn elde
etmek olas grnmyor. Matematikilerin pek sevdii bu zm teknii fizikiler
tarafndan baz problemlerin zmnde kullanlyor olsa da kanmca uzak durulmas
gereken bir yaklamdr. eklindedir.

Burada birka konunun birbirine kartn

syleyebiliriz. lki matematiksel bir zm yani soyut uzayda ele alnan bir problemin
zm deerlendirilmesi fizik uzayda yaplmtr. Sonsuz iin sonlu zaman aralnda
yaplamayacandan kast budur. Ama matematikte zaman kavram yoktur, zaman fizik
uzaya bal bir olgudur. kincisi sonsuzluk ve snrllk kavram kargaasndan
kaynaklanan bir problem olduunu dnyoruz. (0,1) say araln ele alalm ve bu
aral metre zerinde iaretleyelim. Bu aralkta sonsuz sayda reel say vardr ve
yukardaki fikre gre bunu lmemiz sonsuz zaman alr. Ama biz iki nokta arasndaki
mesafenin 1m olduunu rahatlkla lebiliriz. Bu durumda sonsuz reel saylar zerinde
mesafe hesab yapm oluruz. lm yapabilmemizin nedeni ise ele aldmz araln
snrl bir aralk olmasdr.

4.3. zm nerisi II

Felsef dncede tmevarm, zihnin tikelden tmele gtren akl yrtme

formu diye tanmlanr. Yenia felsefesinde yntem sorunu balamnda incelenen
tmevarm ile insan zihnini yeni batan tanzim etmek, bilimin temellerini yeniden
kurgulamak hedeflenir. Tmevarm, bir btnn paralarna dayanarak o btn
hakknda hkm vermektir. Bu, hafta gibi her parasnn saylmas mmkn olan
btnler hakknda mmkn olabilir ama deneysel/pozitif bilimlerde kullanlan
yntemlerden biri olarak kullanldnda pek mmkn olmaz. Zira tmevarmda tabiatn
bir dzeni olduu varsaylarak gzlemlenen olaylarn benzer artlarda gelecekte de
tekrarlanaca tahmin edilir. 248 Matematiksel ilemlerde saylarn sonsuza kadar ayn
ekilde gittiini, aritmetik ve geometrik dizilerin de belli bir dzen ierisinde sonsuza

248

Uyank, Mevlt, Tmevarm Meselesi bn Sina Merkezli Yeni Bir Okuma, Hitit niv. lahiyat Fak.
Dergisi 2012/1, c. 11, say: 21, s.196

131

kadar gittiini gz nnde bulundurarak bu zm nerisinde rahatlkla tme varm

yntemini kullanabileceimizi dnyoruz.
Bu noktada tmevarm meselesi, gerek felsefe ve bilim tarihinde gerekse bilimin
doa ve ynteminin sistematik ve mantksal tahliller ile uraan disiplinlerde nemli bir
yer tutar. nk zellikle bilim adamlarnn gzlem ve deneylere dayanarak yeni
varsaymlar benimsemeleri srecini ifade eder. Tme-varm, zellikle matematik
disiplininde saylar kuramnda yeri ayrdr. Sonsuz k ve sonsuz ini eklinde ifade
edilen bu yntemde her yatan insan cezp edecek bir nokta bulunur.249
Bize gre dier zm nerisi u ekildedir: Bunu ilerde daha derin bir ekilde
irdeleyeceiz ama burada hazr bulunuluk asndan ana hatlaryla bilgi vermek gerekir
diye dnyoruz.
Bir say dorusu dnelim. zerindeki 5 ve 6 saylarnn araln yani 1
birimlik uzunluu gz nne alalm. Bu mesafenin snrl olduu ok ak peki ya
sonsuz mu? Biroumuz bunun sonlu olduunu dnebilir ama bu mesafe gerekten
sonsuzdur. Tpk Zenonnun yapt gibi bu aral nce yarya blersek yi elde ederiz.
Sonra bunu yarya blersek elde ederiz. Bu ilemin sonsuz kez tekrarlanabileceini
grebiliriz. Yani aralmzda sonsuz sayda rasyonel say vardr. Bu durumda
aralmz snrldr ama sonsuzdur. Eer buradaki rasyonel saylar tekrar toplarsak,
yani say dorusu zerindeki bu aralklar birletirirsek ( + + +) 1i elde ederiz.
Burada Zenon bir eye daha dikkat ekmektedir, bizim iin ok nemli olan bir
ey. Genelde bizler sonsuzu bir sayym gibi dnyoruz. Aslnda sonsuzun bir say
olmadn, bunun bir sre olduunun altn iziyor. Eer herhangi bir eyi durmadan
srekli bytrsek bu sreci sonsuz byk ve yine herhangi bir eyi srekli
kltrsek sonsuz kk diye adlandryoruz.
Pythagorasclarn,

saylar

uygulama

giriiminde

karlatklar

zorluk,

llemez saylar bulmalaryla ortaya kt ve bu da yle oldu: Pythagoras, neredeyse

hepimizin bildii dik gende iki kenarn karelerinin toplamnn hipotensn karesine
eit olduu teoremini buldu. Ancak Pythagoras, ya da hemen arkasndan gelenler, bir

249

Uyank, a.g.e., s.202

132

tam saynn karesinin, baka byle bir saynn karesinin iki kat olamayacan
kantladlar. Yani kenarn ve kegenin uzunluklar ortak llemez saylardr. (Bu
Pythagorasc kantlama yle: eer olanaklysa bir karenin apnn kenarna oran m/n
olsun, m ve n ortak arpanlar olmayan tam saylardr. Demek m2=2m2dir. Bir tek
saynn karesi tek olur, ancak m2, 2n2ye eit olduundan ifttir. Demek m ift olmal,
ancak ift saynn karesi 4e blnebilir, demek m2nin yars olan n2ift olmal. Yani n
ift olmal. Ancak m ift olup nnin onunla ortak arpan bulunmadna gre n tek
olmal. Bylece n hem ift hem tek olur ki bu da olanakszdr. Buna gre apn kenara
oran bir gerek say olamaz.)
Bu olgu kimi felsefelerde byk glk gstermeden zmsenebilirdi ama
Pythagoras felsefesi iin kesinlikle ldrcyd. Pythagoras saynn her eyin z
olduunu savunuyordu, oysa bir karenin kenarnn kegenine orann gsteren iki say
bulunmuyordu. Grne gre, bir izginin uzunluunun onda bulunan atom saysyla
belirlendii, iki cm boyundaki bir izgide bir cm boyundakine gre iki kat atom
bulunduuna grnde olduunu kabul ederek, karlat gl daha da aabiliriz.
Ancak bu doru olsayd, herhangi iki sonlu uzunluk arasnda belirli bir saysal oran
bulunmas gerekirdi, nk her birimdeki atomlarn says, ne denli byk olursa olsun
sonlu diye kabul ediliyordu. Burada zlmez bir eliki vard.
Grld

gibi

bir

uzunluun

noktalardan

olutuu

kabul

edilince,

llemezlerin varl, her sonlu uzunluun sonsuz sayda noktalar ierdiini kantlar.
Baka deyimle, noktalar birer birer alp atmak istersek, bu sreci ne denli uzatrsak
uzatalm btn noktalar atmak olanakszdr. Demek ki noktalarn says saylamaz,
nk saymak, eyleri birer birer sayp gstermek demektir. Saylamaz olma zellii
sonsuz topluluklarn ayrt edici nitelii ve bunlardaki elikili zelliklerin ounun da
kaynadr. Bu nitelikler ylesine eliiktir ki, gnmze dek bunlarn mantksal eliki
oluturduklar sanlmtr. Zenondan Bay Bergsona uzun bir filozoflar izgisi,
metafiziklerinin ounu sonsuz topluluklarn szde olanakszl zerine oturttular.
Geni izgileriyle, glkleri Zenon ortaya koymu ve 1851de yaymlanan Paradoxian
des Unendlichen adl kk boyutlu yaptna dek somut hibir ey eklenmemitir.

133

Glklerin kesin zmn Bolzano deil, bu konudaki ilk yapt 1882de kan Georg
Cantor vermitir.250
Sreklilik kuram, inceliklerinin ve gelimelerinin byk blmyle salt
matematiksel bir konudur, ancak, titiz bir anlatmla felsefenin konusu olmad grlr.
Kuramn yalnzca mantksal temeli felsefeye girer. Sreklilik kuramnn felsefeye giri
yolu, geni izgileriyle yledir: Matematikilere gre uzam ve zaman, nokta ve
anlardan oluur, ancak bunlarn, duyumlanmas tanmlanmasndan daha kolay olan bir
baka zellikleri de vardr ki buna sreklilik denir ve filozoflarn ou uzam ve zaman
noktalar ve anlar olarak aklandklar zaman srekliliin yok edildiini kabul ederler.
Zenon, sonlu bir zaman ve uzam iindeki an ve nokta saylarnn da sonlu olduu kabul
ettiimizde, nokta ve anlarla zmlemeye olanak bulunmadn kantlamaya
almtr. Sonraki filozoflar sonsuz saynn, kendiyle elikili olduu kabul
ettiklerinden, burada bir mantksal atk (antinomy) grdler: uzamlar ve zamanlar,
Zenonun gsterdiine benzer sebepler yznden sonlu sayda nokta ve anlardan
oluamazlard, nk sonsuz saylar kendiyle elikili kabul edilmilerdi. Demek ki
uzamlara ve zamanlara, eer gerekseler, noktalardan ve anlardan oluurlar diye
baklamazd.251
Nokta ve anlarn, sonsuz sayda bile olsalar, duyularn bizi altrd gibi
przsz geiler deil, ancak, -Zenonun havadaki okun durmakta olduu elikisine
gtren trden- ayr ayr devimsizliklerin art arda sralanndan oluan sramal bir
devim verebilecei duygusundan kurtulunamyor. Bu duygu, srekli serinin
matematikte grnd biimiyle doasnn, soyut olduu kadar imgelemsel olarak da
anlalamamasndan geliyor. Bir kuramn mantksal olarak anlaldktan sonra
duyulabilmesi iin de ou zaman uzun ve ar bir aba gerekir; onun zerinde durmak,
daha allm ancak yanl kuramlarn yanltc esintilerini birer birer zihinden atmak
gerekir. Matematikilerin uzam ve zaman incelemek iin ortaya attklar nokta ve
anlarn, fizik alannda gerekte var olan nesneler olduunu kabul etmek iin bir sebep
gzkmyor. Ancak gerek uzam ve zamann srekliliinin, matematiksel sreklilikle
az ok benzeim iinde olduu grlecektir. Matematiksel sreklilik kuram, geerlilii

250
Bertrand, Russell, D Dnya zerine Bilgimiz, ev. Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yay., 1996, s.148150
251
Bertrand, a.g.e., s. 119

134

bakmndan gerek uzam ve zamann hibir zelliine bal olmayan soyut mantksal
bir kuramdr.

Onunla ilgili sylenen ey, o anlald zaman, uzam ve zamann,

nceleri zmlemesi ok zor olan kimi zelliklerinin hibir mantksal zorluk

gstermediklerinin anlalm olacadr. Uzam ve zaman zerine deneysel olarak
bildiimiz ey, matematiksel bakmdan olas trl seenekler arasnda bir karara
varmamz iin yeterli deildir, ancak bu seenekler tmyle anlalabilir ve
gzlemlenen olgulara tmyle upuygundur. 252
Sreklilik matematikte, ancak bir terimler serisi, yani herhangi bir ikilisinden
biri tekinden nce gelir diyebileceimiz bir sraya gre dzenlenmi terimler iinde
olabilirlik kazanm bir zelliktir. Matematikiler, srekli szcn, teknik
dncelerle, belli bir yksek dereceden sreklilii olan seriler iin kullanmlardr.
Oysa felsefi amalar bakmndan sreklilikte nemli olan ne varsa, sklk denen en
aa dereceden sreklilikle gelmitir. Bir seride ardk (consecutive) iki terim hi
yoksa yani herhangi iki terim arasnda bakalar bulunuyorsa ona sk denir. Sk bir
serinin en basit rneklerinden biri, byklk srasna gre dizilen kesirler serisidir.
rnein 1/2 den hemen sonra gelen bir kesir yoktur. 1/2 'den ok az daha byk olan bir
kesri mesela 51/100 seersek iki kesir arasnda baka bir kesir daha bulabiliriz.
Bylece aralklar ne kadar kk seersek seelim, iki kesir arasnda sonsuz sayda
kesirler vardr. Matematiksel uzam ve zaman da bu sklk zellii vardr, gerek uzam
ve zamanda bu zelliin bulunup bulunmadysa, deneysel apakla bal, kesin
yantlamas belki de olanaksz olan ayr bir konudur.253
Kesirler gibi soyut nesneler durumunda, bunlarn bir sk seri oluturmasnn
mantksal olabilirliini kavramak belki de ok zor olmaz. Duyulan glk sonsuzu
kavrama gldr, nk bir seride herhangi iki terim arasndaki terimlerin says
sonsuzdur. Bununla birlikte, devim gibi daha somut durumlarda sklk, dnce
alkanlklarmza ok daha ters der. Bu yzden, hareketin mantksal olabilirliini
duyurabilmek iin, matematiksel aklamasn daha ak olarak ele almak gerek.
Hareketin matematiksel aklamas, fiziksel dnyada gerekten olan eyin bir
betimlemesi gibi grlmekle bekli de yapay olarak basitletirilmi oluyor. Sorunumuzu

252
253

Bertrand, a.g.e., s.119-121

Bertrand, a.g.e., s.121

135

bir rnekle basitletirmeye alalm: bir cetvel boyunca devinen bir k huzmesi
dnelim. Ik huzmesinin herhangi iki anda bulunduu herhangi iki konumunu gz
nnde tuttuumuzda, ara anlarda bulunulan baka ara konumlarn da bulunmasdr. ki
konumu birbirine ne denli yakn alrsak alalm, k birinden tekine birdenbire atlamaz,
ancak sonsuz sayda baka konumlardan geer. Her aralk ne denli kk olursa olsun,
k o araln bir ucundan tekine, aradaki sonsuz sayda konumlar serisinden geerek
varacaktr. Ancak huzmenin belli bir anda belli bir konumdan, hemen sonraki anda
hemen sonraki konuma geii olarak betimlenebildiini sylediimiz ya da
tasarladmz anda yanlla dm oluruz, nk ne hemen sonraki an vardr ne de
hemen sonraki konum. Eer bunlar olsayd Zenonun elikilerine dmek kanlmaz
olurdu. Eer huzme belli bir zamann tm sresinde cetvel boyunca devim iindeyse, iki
ardk anda ayn noktada bulunamaz. Ancak bir an ile ardl arasnda, bir noktayla ardl
arasndakinden daha ok yol alamaz, nk alabilseydi, ilk an ile ondan sonraki an
arasndaki ara konumlarnn karlnda bir an olmazd, oysa biz devimin srekliliinin
byle birden bire sramalara olanak vermediini batan kabul etmitik. Burada ki
sonu, k devindike, bir andaki bir noktadan, sonra gelen andaki sonra gelen noktaya
gemesi gereidir. Bu durumda ise btn hareketlerde yalnzca belli bir hz olmas
demektir. Bu karm sonucu yanl olduuna gre ardk noktalar bulunduu
varsaymn da atmamz gerekir. Yani hareketin srekliliinin, bir cismin ardk anlarda
ardk konumlarda bulunmas olarak kabul edilmemesi gerekir. 254
Demek ki srekli bir harekette, hareket eden cisim, belli bir anda belli bir
konumda, baka anlarda da baka konumlarda bulunur diyeceiz. Hareket eden cisim
hibir zaman bir konumdan tekine atlamaz, sonsuz sayda ara konumlar yoluyla
dereceli olarak geer. Belli bir anda, Zenonun oku gibi neredeyse oradadr; ancak o
anda durmu olduunu syleyemeyiz, nk an sonlu bir zaman srmez ve ann
aralarnda bir aralk bulunan bir bayla bir sonu yoktur. Durmak demek, ne denli ksa
olursa olsun, belli bir sonlu zaman sresindeki btn anlarda hep ayn konumda
bulunmak demektir, yoksa yalnzca bir cismin belli bir anda olduu yerde bulunmas
demek deildir. Burada ispatlanmas istenen ey, matematik dilinde, devinen bir cismin
konumu zamann srekli bir bants olmasdr diye anlatlabilir. Yani T annda P
noktasnda bulunan bir cisim alalm ve bu cismin getii yol zerinde kk bir P1P2

254

Bertrand, a.g.e., s.121-124

136

blm seelim ve P noktas bu blmn iinde bulunsun. Eer cismin t anndaki

devimi srekliyse, biri tden nce dieri tden sonra yle iki t1 ve t2 anlar bulunabilir
ki t1 den t2 ye dek (ikisini de iine alan) btn sre boyunca cisim P1 ileP2 arasnda
bulunsun. Ve yine P1 ile P2 arasn ne denli kk alrsak alalm, sylediimiz yine de
geerlidir. Byle olunca t zamannda devim sreklidir deriz ve hareket btn
zamanlarda srekliyse tmyle sreklidir deriz. Aikrdr ki eer cismin bir P
noktasndan Q noktasna sramas gerekseydi iinde Qnun da bulunamayaca kadar
kk olan btn P1 P2 aralklar iin tanmmz geersiz olurdu. Bylece tanmmz
nokta ve anlar kabul edip, uzamda sonsuz kk uzaklklar ya da zamanda sonsuz
kk sreleri yadsyarak, hareketin srekliliinin bir zmlemesini vermi oluyor.255

5.

SONSUZ KK KAVRAMI

Leibniz in, fonksiyon kavramyla tanmlamak yerine, saf geometrik yoldan

yapt diferansiyel tanmnda, bir tr ilkel kuvvet, grngnn sradan grnlerinin
etkilerinin karsanabilecei grnmez bir z kavram vard. Burada Leibnizin izledii
yola ksaca bir gz atalm.
Leibnizin uslamlamas, x ve y eksenleri olan bir kartezyen koordinattaki C
erisine gnderme yaplarak gelitirilebilir. Eer dx ve dy, x ve ynin Cerisi zerinde (x
ve y koordinatndaki) P noktasndan, (x+ dx ve y+ dy koordinatndaki) Q noktasna
geiindeki sonlu iki deikeni temsil ediyorsa, x sabit doru paras iin y nicelii
aadaki oranla tanmlanabilir:
x
y

d
d

255

Bertrand, a.g.e., s.125-126

137


Yani dy:dx oran, bildiimiz trigonometrik anlamda, P ve Q noktalarndan geen
c dorusunun x ekseniyle oluturduu ann tanjantdr.
Eer dx sfra yaklaacak kadar klrse, dy/dx oran ok kk iki byklk
arasndaki orana dnr. Eer dx tamamen kaybolursa, c dorusu sonsuz ara deerleri
aarak, C erisinin P noktasndaki tanjant olan t dorusuyla zdeleecektir. Leibniz
yle aklyor; y nicelii dx=0 olsa bile tanmldr, nk bu durumda

(d, t

dorusunun x ekseniyle kesitii uzaklk ve P noktasnn ayn eksen zerindeki

izdmdr) olduundan
O halde, dx=0 iin

her zaman sonlu bir saydr.

oran, (1) oran sayesinde hala sonlu nicelikler arasndaki

iliki olarak yorumlanabilir ve dolaysyla hala bir ey ifade eder. Ama bu ey, dx e
tamamen hilik deeri atayarak ifade edilemez (ki bu, tanmszlk yaratarak problemi
belirsiz klacaktr), dzenli bir makroskopik durumda grnr olan sonucun
btnln korusa bile, sfra ulaan bir kavramla anlatlmaldr. Bu, sonsuz kk
kavramdr. Bu durumda, dx ve dynin iki sonsuz kk olduklar sylenecek ve sonsuz
kk, atanm herhangi bir sonlu nicelikten ok daha kk bir nicelik olarak
dnlebilecektir.
imdi sonsuz ke ulamay olanakl klan ileyii tanmlayabilmek iin
sreklilik ilkesinden sz etmek gerekir. dx=0 olan en ar durumda bile bir deikenin
(teet doru) kesin zmnn bariz grnrl sayesinde

orann anlaml

klan bu ilkedir. Sonsuz kklk tanmnda her zaman bulunan kavramsal belirsizlik,
bu ilkenin uygulanmasndan, belli bir konfigrasyonun ara durumlarnn sonsuz

138

dizisinin, gerekten ulalm son durum olarak tanmlanmasndan kaynaklanmaktadr.

Leibniz, limiti, Weierstrassn daha sonra amlayaca gibi, asla ulalmadan,
belirsiz biimde yaklalabilen bir konfigrasyon ya da byklk olarak dnmemitir.
Weierstrassn matematiinde, c dorusunun t tanjantna yaklamasyla elde edilen
orannn deeri, ona yaklaan deerler dizisinin tesine yerletirilmi bir limit haline
gelir ve bu limit kavramyla, Aristotelesin Leibnizin savlarna bizzat kar
kabilecei mkemmel bir tutarllkla, sreklilik ilkesinin esinlendii tanmlar ve
teoremler ayrntlaryla yeniden formle edilebilir. Oysa Leibniz, elde ettii sonular,
sonlu dizilerin hesaplama kavramlarnn edimsel sonsuzda yorumlanmas olarak
grmtr. Snrsz bir srecin son terimi olarak kabul edilen bu sonular, edimsel
sonsuzun varlna dair ak bir kantt. Buna gre bir eri, sonsuz sayda kenarl
okgensi bir izgi olarak llebiliyordu. Bu yntem diferansiyel hesabnda halen
kullanlmaktadr.
imdi diferansiyel hesabn fonksiyonel olarak inceleyelim.

y=f(x) eklinde tanmlanm srekli bir fonksiyon olsun. Bu fonksiyonun

grafii zerinde bir P (x,f(x)) tanmlanm bir nokta alalm. X noktasn x kadar
deitirelim. Yeni koordinat x + x olur ve bu noktay da Q ile gsterelim. xin
deiimine bal olarak yde deiir yani f(x) deiir. Oluabilecek yeni deerleri
f(x + x) ile gsterebiliriz. O halde Qnun koordinat (x + x, f(x + x)) olur.
Bu durumda PQ erisinin eimi

olur.

Artk, P noktasndaki teet izgisinin eim tanm vardr:

139

P noktasndaki teetin eimi fonksiyondaki bamsz deikenin 0 a yaklatndaki

deeridir. Yani

y
f x x f ( x )
= lim
olur.
x 0 x
x 0
x

f (x)= lim

y
limiti
x 0 x

Trev, artk bu limit demek olduundan: lim

sembol ile gsterilir. Yani

y
.
x 0 x
lim

Buradan diferansiyel kavramnn limit ve deiim kavramlaryla ne kadar i ie

olduunu gryoruz. Son bir incelemeyle bunu detaylandrmak istersek:
f(x)=

fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyonun x=2 noktasnda tanmsz olduu

aikardr. (x=2 alnrsa 0/0 belirsizlii elde edilir.)

y=

fonksiyonunda x ile y arasndaki deiim u ekildedir:

1.90

1.95

1.99

1.995

1.999

2.001

2.005

2.010

2.15

3.90

3.95

3.99

3.995

3.999

4.001

4.005

4.010

4.15

xi 2den kk deerler iin 2ye yaklatrrsak (bu yaklam sonsuz kk miktarda

olmal ve hibir zaman 2ye eit olmamal) ya da 2den byk deerler iin ikiye
yaklatrrsak (ayn ekilde bu yaklam sonsuz kk miktarda olmal ve hibir zaman
2ye eit olmamal) y deerinin 4e yaklat grlr.
Bu saysal deerlerden tahmin edilen y deerini limit deeri dorulamaktadr:
x2 4
( x 2)( x 2)
lim
lim( x 2) 4
x 2 x 2
x 2
x 2
x 2

lim

Ayrca, Arkhimedesin

saysn bulmak iin kulland yntem limit

kavramnn temellerinden birini oluturur. Bir metre apndaki emberin iine

izilmi bir ekenar genden yola klr ve genin evresi bulunur. Sonra
altgene, onikigene geilir ve bylece kenar saylar ikiye katlanarak ilem
sdrlr. Hesaplamalarn sonular gittike daha ok birbirine yaklarlar ve limit
140

durumda

says elde edilir.* Bu ilem ayn ekilde emberin dna izilmi bir

genle de yaplabilir.256

ekil A: Arkhimedesin

saysn hesaplamak iin kulland yntem.

*
256

simgesi Yunanca, kk harfle yazldnda evre szcnn ilk harfidir.

Boll, a.g.e., s.45-47

141

ARKHMEDES YNTEMYLE ELDE EDLM YAKLAIK DEERLER

(Bir Metre apl ember)
Kenar Says

emberin ine izilmi okgenlerin

emberin Dna izilmi

Aritmetik Ortalama

evresi

okgenlerin evresi

2,5980762

5,1961524

3,3971143

3,0000000

3,4641016

3,2320508

12

3,1058265

3,2151900

3,1606082

24

3,1326325

3,1596673

3,1461499

48

3,1393546

3,1460919

3,1427232

96

3,1410369

3,1427201

3,1418785

192

3,1414569

3,1418776

3,1416672

384

3,1415625

3,1416675

3,1416150

768

3,1415883

3,1416153

3,1416018

1536

3,1415918

3,1415946

3,1415932

ilem srdrl-

3,1415927

3,1415927

3,1415927

dnde

5.1. Salih Zekinin Sonsuz Kk Nicelikler Aklamas

Salih Zeki Beye kadar ne Osmanl corafyasnda ne de ran gibi slam

lkelerinde dorudan yazma matematik eserlerine dayal olarak slam-Trk matematik
tarihiyle ilgili mstakil herhangi bir alma kaleme alnmamtr. Batda telif edilen
eserlerde slam-Trk matematikilerinin almalarnda slam-Trk matematiinin;
mirass olduu Yunan ve Hint matematiiyle olan ilikisi, bu matematik birikimini
zmsemesi, dntrmesi ve yeni katklarla zenginletirilmesi karlatrlmal olarak
incelenmi deildir. Bu nedenlerle batda telif edilen eserler, slam-Trk matematik
tarihinin kendine zg tarihini gz nnde bulundurmaktan ok, Batya olan etkisini
ne kartan ksmi almalardr. Salih Zekinin Asar Bakiye adl eseri, gibi sorunlar
am, kendi dnemine kadar slam-Trk matematik tarihi alannda, yazma metinlere
dayal tek kapsaml almadr.
Hem Trkiyede yazlan ilk matematik ve astronomi ansiklopedisi, hem de yine
Trkiyede kaleme alnan ilk matematik ve astronomi tarihi ansiklopedisi olan ve ilmi

142

dzeltmeleri Vidinli Tevfik Paa tarafndan (1832-1893) yaplan Kamus- Riyaziyatn

ilk cildi 1897 de yaymland. Eserin geri kalan ciltleri henz yazma halinde, ilmi olarak
neredilmeyi beklemektedir.257
Trk matematik tarihine sekin bir kimlikle giren Salih Zeki (1864-1921), Dou
dncesine Batnn en yeni ve zgn deerlerini aktaran zamann nl bir bilim
adamdr. Matematii dnceye yn veren; iaretler kalabal ve hazrlanm
problemler eklinde dnmeyen bir fikir adamdr. Salih Zeki, analizi ve zellikle
mantki dnceyi nemli bir noktaya eritirmitir. Mizani Tefekkr isimli eseri
almalarnn en verimli bir iaretidir.258
Sonsuz Kk, Salih Zekinin yazd Kms- Riyziyytn (Matematik
Bilimleri Ansiklopedisi) birinci cildinde incelenmitir. Burada Trkeye evrilmi ve
yaynlanm olan ksmn nemine binaen aynen aktaracaz. Kaynakasn belirterek
aynen vermemizin nedeni, alanda buna dair bu kadar derli toplu bilgi olmayndan
dolaydr. Nitekim Salih Zekinin, zellikle mertebe kavram zerine younlatn
ve konuyu gayet berrak bir ekilde bizlere sunduu grlecektir. Gnmz
kaynaklarnda bile ou kez bu denli ak ve sade bir anlatma rastlayamadmzdan
dolay, Asgari N-mtenh anlayn alntlyoruz.

5.2.Sonsuz Kk Kavram

Limiti sfrdan ibaret bulunan deiken niceliklere mutlak Asgari N-mtenh

(sonsuz kk) denir. Bu tanma gre bir nicelik sonsuz kktr denilince, her eyden
nce, o niceliin deiken olduu ve ikinci olarak ta sfra yaklak bulunduu anlalr.
Genellikle bir matematik problemine dahil olan sonsuz kk nicelikler, bir
deikenin muhtelif fonksiyonlarndan ibarettir. Sz konusu deiken belirli bir deere
yaklatka bu fonksiyonlar da sfra doru yaklarlar. Nitekim
fonksiyonu x yay

deerine yaklatka sonsuz kk bir miktar olur.

257

Gney, Ahmet Faruk, slam-Trk Matematik Tarihinde lk Eser: Salih Zekinin Asar- Bakiyesi,
Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 4, Say 2, 2004, s.681-683,
258
Taneri, Kemal Zlf, Trk Matematikileri, Derleyen Gven Taneri Ulukse, Cinius Yay., 2009, s.97102

143

Fakat bir problemde birka sonsuz kk nicelie tesadf olunduu durumda bu

sonsuz kk nicelikleri birbirinden mertebe itibaryla ayrmak gerekir. Dier bir
deile sonsuz kk denilen fonksiyonlar iin muhtelif mertebeler mevcuttur. yle ki
aralarndaki oran, snrl bir nicelikte biten iki sonsuz kk nicelie ayn mertebeden
ve bilakis aralarndaki oran sfra bitien (yaklaan) iki sonsuz kkten birincisi
kincisinin stnde(daha yksek) bir mertebeden saylr ve kabul edilir.
Mesela x yay

deerine yaklat durumda

1
z

cos x

fonksiyonlarndan her biri ayn mertebeden bir sonsuz kk gibi kabul edilir. nk
bunlar arasndaki orann limiti
lim
x

1 sinx
1 sinx
1
1
y
lim
lim
lim

2
2
z x cos x x 1 sin x x 1 sinx 2
2

gibi belirli bir sabite (miktara) yaklar. Halbuki

1
z

fonksiyonu

cos x

fonksiyonuna gredaha byk mertebeden bir sonsuz kktr. nk bunlardan

birincisi ile ikincisiarasndaki orann limiti

y
1 sinx
1 sinx
1 sinx
lim
lim
lim
0

cosx

2
1 sinx
x z
x
x
x
1

sin
x
2
2
2
2
lim

olduu gibi sfra gider.

5.3.Temel Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh Asl)

Genellikle bir probleme dahil olan sonsuz kklerin mertebelerini belirlemek
iin bunlardan biri karlatrma terimi olarak seilir. te karlatrma terimi kabul
edilen bu sonsuz ke Asgar- N-mtenh asl (temel sonsuz kk) ad verilir.
Bunun mutlaka probleme dahil olan dier sonsuz kklerden kk ve en azndan eit
bir mertebeden bulunmas lazmdr.

144

Bundan sonra bu asli sonsuz ke nazaran ayn mertebede bulunan sonsuz

kklere, 1. mertebeden sonsuz kk denildii gibi aksine bunun karesi ile ayn
mertebeden olan sonsuz kklere 2. mertebeden ve kpyle ayn mertebeden olan
sonsuz kklere 3. mertebeden ve bunun gibi asli sonsuz kn n. kuvvetiyle ayn
mertebeden olan sonsuz kklere de n. mertebeden sonsuz kk ad verilir.
Maksadmz aklamak iin birbirlerine g(x,y) = 0 gibi bir denklem ile bal iki
deiken nicelik tasavvur ve bu niceliklerden birinde meydana gelecek gayet kk bir
deimeden dolay dierinin ayn derecede bir deiime urayacan varsayalm ve
kabul edelim. Bu halde bu iki deikenden biri, mesela x nicelii bamsz deiken
olarak kabul edilirse dierinin y = f (x) gibi bunun srekli bir fonksiyonu olaca
doaldr.
imdi x deikeninin gayet (yeterince) kk olan artma miktar h ile ve bu
deimeden dolay dier y niceliinin urayaca deiim miktar da k ile ifade edildii
halde oran sfrdan farkl b gibi bir belirli bir limite ulatna gre sz konusu oran
alelade,

biiminde ifade olunabilir. Bu eitliin ikinci tarafnda bulunan

miktar h artma

miktaryla beraber sfra gitmek ve dier bir deile

bulunmak zere konulur ve kabul edilir.

5.4.Birinci Mertebeden Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh)

te h artma miktar, aslnda sonsuz kk bir nicelikten ibarettir. Asgari Nmtenh Asl (asli sonsuz kk) adyla anld gibi k artma miktarna da 1.
mertebeden bir sonsuz kktr denilir.

145

Bu rnekten anlalaca zere 1. mertebeden sonsuz kkleri genellikle, h asli

sonsuz kk, b belirli bir miktar, deime miktar h ile beraber sfra giden bir
sonsuz kk nicelii gstermek zere
k=h(b + )tarznda ifade edilebilir.

5.5.kinci Mertebeden Sonsuz Kk ( Asgar- N-Mtenh )

Yukardaki

oran yine h artma miktar arasndaki limitte sfrdan baka

(farkl) c gibi belirli bir miktara ulat varsaylacak olur ise :

olmas lazm geleceinden bu durumda sz konusu k miktar sonsuz kne de

ikinci mertebeden bir sonsuz kktr denilir.
5.6.nc Mertebeden Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh)
Bunun gibi

ile yine h asli sonsuz k arasndaki oran sfrdan baka bir d

limitine yaklat surette sz konusu oran,

tarznda ifade olunabileceinden

oran da 3. mertebeden bir sonsuz kk olur.

5.7.n. Mertebeden Sonsuz Kk (Asgar- N-Mtenh )

Genellikle

oran sfrdan baka belirli bir limite yaklat durumda sz

konusu oranan. mertebeden sonsuz kktr denilir.

Muhtelif mertebelerden olan sonsuz kkler hakknda yukarda beyan olunan
maddeleri aklamak iin yukardaki y=f(x) fonksiyonunun ardk trevlerini
incelemeye alalm:
Trevin tanmna gre sz konusu fonksiyonun 1. trevi miktar h artma

146

miktaryla beraber sfrda biten bir sonsuz kk miktar gstermek zere,

olacandan
h f x

bulunur ki burada f x trevi sfrdan farkl bir belirli deeri haiz bulunduu taktirde h.
f(x) arpm sonucu 1. mertebeden bir sonsuz kk olur.
imdi f x fonksiyonunun ardk trevleri x deikeninin birer belirli ve
srekli fonksiyonu olduu takdirde k artma miktar Taylor serisine uygun olarak
aldnda,
1

f x

1 2

f x

1 2 3

1 2

1 2

olur.
te deikenin h artma miktar asli sonsuz kk kabul edildiine gre bu
serinin 1. terimi 1. mertebeden; 2. terimi 2. mertebeden ve bylece (n+1). terimi
olan

miktar da (n+1). mertebeden sonsuz kkten

ibarettir.
Bu takdirde
k

f x

1 2

Olacandan

f x

fazlal da 2. mertebeden bir sonsuz kk ve yine ayn

deerlendirmeye dayanarak
1

1 2

fark, 3. mertebeden ve bu ekilde devam ettirildiinde dier mertebelerden sonsuz

kk olur.
Ksaca sylemek gerekirse, 1. mertebeden iki sonsuz kk toplam da yine 1.
mertebeden bir sonsuz kktr. Fakat 1. mertebeden iki sonsuz kk arasndaki fark
147

daima 1. mertebeden bir sonsuz kk deildir.

Geri ounlukla bu gibi fark yine 1. mertebeden bir sonsuz kk olur ise de
baz defalar sz konusu farkn 2. mertebeden sonsuz kk bulunduu da vkdir.
1. mertebeden iki sonsuz kn arpm sonucu ise, mutlaka 2. mertebeden bir
sonsuz kktr.
Genellikle n adet mertebeden olan sonsuz kk arpmnn sonucu n.
mertebeden bir sonsuz kkten ibarettir.

(ekil 1)
X deikenini apsis x ve y deikeni de ordinat kabul ederek (ekil 1)

denkleminin delalet eyledii eriyi izelim.
imdi x deikenine ML deerinden itibaren
h

LL

gibi sonsuz kk bir miktar arttrma verilecek olur ise y fonksiyonunda CLdeerinden
itibaren

gibi sonsuz kk bir miktar art kazanmas doaldr.

148

Bu halde trev kelimesinde akland zere f x 1. trevi ve dier bir deile

orannn - limiti eriye C noktasnda izilen teet izgisinin x ekseni ile oluturduu
asnn tanjantna (trigonometrik teetine) eit bulunur. te

miktar asli sonsuz kk gibi kabul edildii taktirde

art miktaryla

arpm sonucu ve CCyay veya kirii de 1. mertebeden birer sonsuz kk olur. nk

sz konusu miktarlardan her birinin h asl sonsuz kne oran sfr olamayacak
ekilde belirli bir ekilde belirli bir miktara yaklam bulunur.
Bunun gibi birbirine sonsuz yakn olan , noktalarndan eriye izilen teet
dorularnn oluturduklar a da yine 1. mertebeden bir sonsuz kktr.
nk C noktasnda izilen CD teet izgisinin x ekseni ile tekil eyledii
as, esasen x deikeninin bir srekli fonksiyonu olduu iin sz konusu ann bu
noktaya sonsuz yakn bulunan noktasnda kazanaca deer, ilk deerinden sonsuz
kk olan bir miktar art kadar deiecei phesizdir.
Byle birbirine sonsuz yakn bulunan iki noktann teet dorulan arasnda
meydana gelen a ise bu tanjant izgileri arasnda meydana gelen a ise bu teet
dorularnn x ekseni ile tekileyledikleri alar arasndaki farktan baka bir ey
deildir.
Halbuki C'T dorusu 2. mertebeden bir sonsuz kktr. Gerekten de

f x

x
1x2

olduundan sz konusu dorunun 2. mertebeden bir sonsuz ke eit bulunmas

doaldr. Bunun gibi C noktasndan CD teet dorusuna

dikmesi indirilecek

olursa sz konusu dorunun boyu da yine 2. mertebeden bir sonsuz kk olur.

149

nk CKT dik geninde

=

olacandan ve as ise varsaymlar gerei

den az olduu iin cos sfra eit

olamayacandan doal olarak yukardaki tanmlara uygun olarak C'K dorusunun da

2. mertebeden bir sonsuz kk olmas gerekir.
Eer fonksiyonun f x 2. trevi sfra eit bulunacak olur ise, zorunlu olarak

f x

f
1

olacandan bu halde

x
2

dorusu ve bu yzden

dikmesi de nc mertebeden

birer sonsuz kk olur.

te bu durum x deikeninin f x trevinin bir byk veya kk deerden
getii zaman meydana gelerek erinin C noktas da bir dnme noktasndan ibaret
bulunur. Bu yzden bir eri zerinde bulunan bir dnme noktasndan sonsuz kk
uzaklkta bulunan dier bir noktann sz konusu eri bu dnme noktasnda izilen teet
izgisine olan geometrik uzakln sonuta 3. mertebeden bir sonsuz kk olabilir. Bu
noktalardan eriye izilen teet dorular arasnda, meydana gelen a da 2. mertebeden
bir sonsuz kktr.
Sonsuz kkler, aslnda sfra yakn deiken niceliklerden ibaret olduklar iin
kullanmlar yalnz bir oran veya toplam biiminde yarar salar. Hakikaten de iki
sonsuz kk ayn mertebeden bulunduu taktirde bunlarn aralarndaki oran da belirli
bir deere delalet edebilir.
Bylece sonsuz kk bir miktar yalnz baka hibir neme sahip olmasa da
adedi srekli artan bir cins sonsuz kklerin toplam belirli bir deere yaklaabilir.
Ancak bu sonsuz kklerin her biri sfra yaklatka adedlerinin de sonsuza
yaklamas gerekli ve yeterlidir. Bu konuda gerekli olan ayrnt hisb (hesap),
tefzuli (diferensiyel) ve temmi (integral) kelimelerinde verilecektir.
Sonsuz byk bir miktar alelade iareti ile gsterildii gibi sonsuz kk bir
miktar dagenellikle ile gsterilir.

150

Ancak

ifadesi 1. mertebeden bir sonsuz k gsterecei iin 2.

mertebeden olan sonsuz kkler

n. mertebeden bir sonsuz kk de

ve 3. mertebeden olan sonsuz kkler

ve hasl

ile gsterilmesi gerekir.259

259

Akn, mer. Kten, Hacer, Salih Zekide Sonsuz Kk Kavram, Mantk, Matematik Ve Felsefe III. Ulusal
Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay.,2008, s.46-53

151

VII. BLM
SONSUZLUK VE GRELLK KAVRAMLARI
1.

GRELLK TEORS

Greliliin en byk belirtisi, varlk hakknda ortaya konulan eliik dnceler

olduu dnlr. Yani duyularmz ve alglarmz tarafndan yorumlanan fenomenlerin
kiiden kiiye, dnceden dnceye deitii dnlr. Dolaysyla gerekliin
bireye, kltre veya paradigmaya gre izaf olduunu syleyen grlerle izafiyet
teorisi arasnda iliki kuranlar olmutur. Bu ilikiyi kuranlarn bir ksm, izafiyet
teorisinin, deerlerin izaf olduu grn; zaman ve ktle gibi unsurlarn izafiliini
gstererek, desteklediini sylemektedirler. Oysa anlalmas nemli olan husus; bu
teorinin zaman, uzay, ktle gibi mutlak zannedilenlerin izafiliini gstermesine karn
n hz ve daha da nemlisi doa yasalarnn evrensel olduunu ifade etmesidir. Bu
teoriye gre n hz ve doa yasalar kiilere, zamana ve mekna gre
deimez. Aslnda izafiyet teorisi; evrenin anlalabilirliini, matematiksel yasalarla
evrenin tarif edilebileceini ve evren hakknda evrensel (izafi olmayan) aklamalarn
doa yasalaryla yaplabileceini en baarl ekilde ortaya koyan teorilerden biri
olmutur.260
Grelilik konusu, bir bakma, kimileri tarafndan zgrlk konusu edilebiliyor.
Yani herkes dncesini ortaya srmekte zgr ve herkesin dncesi ya da bak as
dorudur gibi anlamlandrlmaya allyor. Oysa Einsteinn grelilii bunun tam
aksini syler: fizik kurallar evrenseldir ve bak asna gre deimezdir! Ancak bahsi
geen bu anlay o kadar yaygndr ki sanki fizik dnya bizim bak amza gre
ekillenir algs mevcuttur. Bunun sanatsal yansmalarnn en nllerinden biri Maurits
Cornelis Escherin (1898-1972) eserinde ortaya kmtr:

260

Taslaman, Caner.Modern Bilim Felsefe Ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2008, s.53

152

Relativity (1953)261
Grecelik, gzlemcinin grdnn bulunduu yer ve bak asna gre
deiecei anlamna gelmektedir. Escher bu resminde, genel bir grnm oluturmak
iin herhangi bir nesnenin farkl gzlem erevelerinden birka grnmn
birletirmenin ne gibi elikilere neden olduunu resminde ortaya koymutur. Escher,
matematiki

olmasa

da

almalar

pek

ok

matematikiyi

etkilemektedir.

Rnesans zamannda ortaya kan ve gnmzde projektif geometri ad verilen

matematik alannn balangcn oluturan perspektif kurallarna gre herhangi bir
perspektif izimde, gzler iin sonsuzdaki noktalara karlk gelen ka noktalar
bulunur. Escher, baz izimlerinde allmn dnda ka noktalar kullanarak
paradokslar yaratmtr. Ayrca Kantn iddia ettii gibi, zihnin evrene dzeni ve
matematiksel yapy ykledii, fakat dzeni ve matematiksel formlleri evrenden
okumad grn de izafiyet teorisi desteklemez. Tam tersine izafiyet teorisi ile

261

Resim, Escherin resmi sitesinden alnmtr: http://www.mcescher.com/

153

insan zihninden bamsz olarak evrende dzen olduu ve matematiksel formllerle

bunun aklanabilecei ortaya konulur.262
Baconn tmevarm, Galilenin deney ve matematik yntemlerini kullanan
bilim, 18 ve 19. yzyllarda byk baarlar elde etti. Newtoncu pozitivist bilim gr
bilimin, dardaki nesnel olguyu tam olarak yansttn sylyordu. Ancak 19. yzyl
sonu ve 20. yzyl balarndaki kuvantonlar alanndaki bulular ve Einsteinin relativite
teorisi, pozitivist bilim grn sarsmaya balad. Buna gre bilim, d olgularn
doru bir tasviri olmayabilirdi. Varlk dnyasna yklediimiz kavramlar doru
olmayabilirdi. boyutlu zaman yerine drt boyutlu zaman, dzlem geometrisi yerine
eri geometriler, modern fizikte elektronun dalga olarak m tanecik olarak m alnaca
eklinde birok soru kt. Tmevarm yntemine uymayan ve aratrlmas gereken
birok fiziksel olgu vard. Deimez, evrensel bilgiler sistemi olarak savunulan bilime,
deime fikri geldi. Peirce, bilim deitii iin bilimdir dedi. Bilimcilerin fikri de
yanl olabilirdi. Baconn sorular doaya sorup geerli olmadklar takdirde fikrimizi
deitirmeye hazr olmalyz ilkesi gndeme geldi.
Bilim, dnyann yapsnn iinde varolan yasalar m ortaya koyuyordu, yoksa
insan kafasndaki yasalar m dnyaya yanstyordu. Kii kendi zihnine uygun (znel)
aklamalar yapt zaman nesnelliin ters grnleri ile karlayor; tam nesnellie
uygun

aklamalar

tutarl

giderken

buraya

uymayan

gerek

kmeleriyle

karlayordu.263
Grelilik kavram mevzuu olunca elbette iin iine fizik girmektedir. Dnyann
gne etrafndaki yrngesi hesaplanrken bunun stnde olabilecek Mars veya Vens
gezegenlerinin etkisi ilk etapta dnlmez. Fizikte ilk prensip problemde cismi, izole
etmektir. Bu da fiziin lokal problemlere konsantre olmas demektir. Fiziin btn
temel yasalar sistemin evrimini tarif eden diferansiyel denklemlerdir. Dolaysyla fizik
yasalar lokaldir. Bunlarda ilk bata sonsuzlua ait hibir unsur yoktur. Zaten problemi
izole etmek demek cismin stnde sonsuza kadar baka etken olmadn varsaymak
demektir. Ancak sonsuzluk, bir nevi arka kapdan gene karmza kar: Acaba bu evrim

262

Taslaman,a.g.e., s.55
Ergn Mustafa, Bilim Felsefesi, Felsefeye Giri(Bilim Felsefesi),
http://www.egitim.aku.edu.tr/bilimfelsefesi.pdf(Eriim:27.01.2016), s.4-5
263

154

denklemlerinin zaman sonsuza doru gittiinde zm var mdr? Yani global zm

var mdr? Fizikte bu ok iyi bildiimiz yerlemi yasalarn zmszle eritii
noktalar vardr. Bunlar iki trldr:
1. Gaz dinamiinde olduu gibi flok oluumu,
2. Maxwellin elektrodinamii, Yang-Mills ve Einsteinn genel grelilik
yasalarnda uzay-zamann topolojisinden kaynaklanan sonsuzluk tarifleri.
te yandan Einstein teorisinde sonsuzluk kavram ilgintir. Einsteinin bize
rettiine gre ktle ekim uzay-zamann eriliiyle tarif edilir. Uzay-zaman
okluunun (manifold) bir Riemann metrii ile verilmesi sz konusudur. Ancak metrik
bir yerel koordinat sisteminde ifade edildii iin manifoldun topolojisi hakknda salkl
bir fikir veremez. Dolaysyla sonsuzun tarifi de phelidir. Bunu ancak manifoldun
maksimal analitik uzants bulunarak belirlenebilir.264
Genel grelilik konusunda sonsuzluun aratrlmas Penroseun almalarna
dayanr. nmze eit sonsuzluk kar: Zamansal sonsuzluk, ksal sonsuzluk ve
uzaysal

sonsuzluk.

Bunun

sebebi

evrensel

bir

sabit

olmasndan

kaynaklanmaktadr. Peki, sonsuzun tarifi nedir? Jeodeziklerin yay uzunluunu sonsuza

kadar uzatlabilmesidir. Yani bir manifoldda bulabileceiniz jeodezikler sonsuz yay
uzunluuna kadar uzatlabilirse o zaman bu manifold jeodezik tamamdr.
Bu tarifleri Einstein denklemlerinin en nemli zm olan Schwarzschild
metriinde grebiliriz. Schwarzschild metrii gne gibi izole edilmitek bir cismin
ktle ekim alann tarif eder. Burada grrz ki izole edilmi her cisimde olduu gibi
burada da uzaysal sonsuz vardr. Ayn ekilde gravitasyon dalgalarnn eriebilecei
ksal sonsuz da vardr. Ancak zamansal sonsuz ki bu da gzlemcilerin yrngesini
tarif eder, ilk artlara bal olmak zere iki trldr. Ya gzlemci zamansal sonsuza
eriebilir, ya da Schwarzschild metriindeki ufkun arkasna doru yol alr. Kara deliin
iine girer ve bir daha kamaz. Bu tr jeodeziklerde yay uzunluu sonludur. 265
Einsteinn zmeye alt sorunu anlamaya alalm. 20. yzyln balarna
kadar yaplan birok deney, n boluktaki hznn deerinin bir sabit olduunu

264

NutkuYavuz,SonsuzlukVeGrelilik,MatematikDnyasDergisi,2010/4,S.5960
Nutku, Yavuz, Sonsuzluk Ve Grelilik, Matematik Dnyas Dergisi, 2010- IV, s.59-60

265

155

gsteriyordu. Simgesi c olan bu hz yaklak olarak saniyede 300,000 km kadardr. Bu

deerin her yn iin ayn olmas beklenmedik bir sonutu. Bunun nedeni, zerinde
yaadmz Dnyann hem kendi evresinde, hem de Gne evresinde dnmesidir.
Yani Dnyann srekli hareket halinde olmasdr. Bu nedenle n baz ynlerde
farkl hzla yaylmas bekleniyordu. nk fizikteki bal hza gre saatte 100 km hzla
giden bir otomobili, saatte 90 km hzla takip edersek, otomobilin bizden saatte 10 km
hzla uzaklatn grrz. Ya da her ikimiz de saatte 100km hzla yol alrsak
birbirimizi duruyormu gibi grrz. Ne yazk ki ayn ilem k iin uygulanamyordu.
Geri Dnyann hz (Gne evresinde saniyede 30 km kadar) n hzna gre
olduka dk kalyor ama Dnya ne kadar yava olursa olsun, ayn ynde ilerleyen
n biraz daha yava yayldn grmemiz gerekirdi. Bu deneylerden en nls
Michelson-Morley deneyidir.266

Michelson ve Morley her yne kolay dnebilsin diye cva iinde yzen bir
platform kurdular ve platform zerinde bir deney dzenei yaptlar. Bir k
kaynandan kan n, birbirlerine dikey dorultularda yerletirilen aynalara
ynlendirdiler. Aynalardan yansyan n bir interfometre ile gzlediler. Birbirlerine
dikey ynde gidip aynada yansdktan sonra dnen nlarn hzlar farkl olduunda,
Doppler kaymas denilen olayn interferometrede grnmesi gerekir. Yerin ethere gre
mutlak hzn hesaplamak mmkn olacakt. Bu hzn yerin gne etrafndaki teetsel
hz mertebesinde olmas gerektii aikrdr. Platform her yne hareket ettirilerek
yaplan deneylerde, beklenen kayma gzlenemedi. Yani n hz her ynde ayn

266

Detayl bilgi iin bkz: Zor Muhsin, Orhun nder, enyel Mustafa, Tanl Murat, Aybek A. enol,
Aksay Sabiha, Fizik, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1060, 1998, s.3-5

156

oldu. 267 Buradan kan sonu udur: Ya dnya hareketsizdir, ya da ether yoktur.
Dnyann hareket ettiine kukumuz olamayacana gre, ether yoktur sonucuna
varmalyz. Tabii, bu deneyin verdii asl sonu, n her ynde ayn hza sahip
olduudur.268 Bu denli kk hz deiimlerini lebilecek hassaslkta olmasna karn,
bu deneyde en kk bir fark bile llememiti. Bir anlamda, btn deneyler
Dnyann hareket etmediini, yerinde durduunu; yani Dnya ve Gne sistemi
konusunda edindiimiz salam bilgilerin tam tersini sylyordu.
Yani bir aracn yere gre 0,9c hzyla (yani k hznn %90) hareket ettiini
dnelim. Bu aracn hareket dorultusuyla ayn ynde, yine yere gre c hzyla
ilerleyen bir k n gnderelim. Bu durumda n araca gre 0,1c hzyla ilerlemesi
beklenir. Buna karn, yaplan btn deneyler beklentimizin yanl olduunu, n
hznn yere gre de, araca gre de ayn c deerine sahip olduunu sylyor. Bu olduka
garip bir ey: n peinden ne kadar hzl gidersek gidelim, o hala bizden ayn hzla
uzaklamaktadr.
Einstein, zm 1905 ylnda buldu: eer aracn iindeki saatler daha yava
iliyorsa, o zaman n araca gre hznn hala c deerine eit olmas mmkndr.
Fakat grelilik ilkesini ihlal etmemek iin, arataki gzlemcinin saatlerin gerekten
yava ilediini fark etmemesi gerekir. Bu da ancak alma ilkesi ne olursa olsun btn
saatlerin ayn oranda yavalamasyla mmkn olabilir. Ancak bu koul altnda arataki
gzlemci, saatlerinin yavaladn fark edemez ve dolaysyla aracn hzyla
ilikilendiremez; yani grelilik ilkesi gvendedir.
Grelilik kuram, doru olduunu dndmz, ama sorgulamay aklmzn
ucundanbile geirmediimiz baz varsaymlarn yanl olabileceini gsteriyor. Doal
olarak, grelilik kuramn ilk renmeye balayan birinin karlat en nemli glk,
bu varsaymlardan hangisinin yanl olduunu renmek. Daha nce bahsi geen
paradoks konusuyla ve yeni bir paradoksla konuyu amaya alaym. Hatrlarsak
paradokslarn amalarndan biri de rencinin elikiyi grmesi salandktan sonra, bu

Yerin ethere gre mutlak hznn hesaplanmas iin: zemre Ahmet Yksel, ada Fizie Giri,
stanbul niversitesi Yaynlar, 3. Bask, 1983, s.12-14
268
Turgut Sadi, Einsteinn Mucize Yl/zel Grelilik, Bilim Teknik Dergisi, 2005/2, s.39
zemre Ahmet Yksel, ada Fizie Giri, stanbul niversitesi Yaynlar, 3. Bask, 1983, s.12-16
267

157

yntemlerden birinin yanl uyguland, yaplmamas gereken bir varsaym

kullandn gstermektir. Bu noktada tren paradoksunu inceleyelim:269
Trenin n ve arka vagonlarnn en ucuna iki fla yerletirilir. Trenin ortasnda,
flalardaneit uzaklkta bir alglayc bulunur. Alglaycnn her iki yz de a kar
hassastr vezerine bir k dp dmediini saptar. Eer alglaycnn sadece bir
yzne k derse, dzenek yardmyla patlayclar ateleniyor ve tren havaya uuyor.
Ama eer her iki yzne ayn anda k derse, bu defa herhangi bir ey olmuyor; tren
sa salim yoluna devam ediyor. Zifiri karanlkta her iki fla ayn anda patlatyoruz.
Burada cevabn aradmz soru udur: Tren havaya uar m, umaz m? Eer
tren sabit bir hzla hareket ediyorsa, bu soruya trendeki bir gzlemci ile darda, yerde
sabit duran bir gzlemci farkl cevaplar verir. nce trendeki gzlemciye gre
dnelim. Buna gre tren yerinde durmaktadr (asl hareket eden yer ve zerindeki her
eydir). Flalar alglaycdan eit uzaklkta olduundan, bilinen sabit hzla hareket eden
k da eit mesafeleri eit srede kat edecektir. Bu nedenle, flalardan ayn anda ortaya
kan her iki k, alglaycya ayn anda ular. Patlayc atelenmez. Tren gvendedir.
imdi de olaya, yerde sabit duran bir gzlemcinin bak asyla bakalm. Tren hareket
etmektedir ve bu nedenle boyu bir miktar ksalmtr. Trenin boyunun ne kadar ksalm
olduundan bamsz olarak, alglaycnn her iki flaa uzakl eittir (trenin n
yarsyla arka yars ayn oranda ksald iin). Flalar patlatldnda, her iki k ayn c
hzyla ne ve arkaya doru hareket etmeye balar. Bu sre iinde tren de bir miktar
nde doru gittii iin, nden gelen k alglaycya daha nce ular. Patlayc atelenir
ve tren havaya uar!

Turgut Sadi, a.g.e., s.42-43

Ayrca Ezamanlln Grecelii konusunda buna benzer deney ele alnmtr. Bknz.: Einstein, Albert.
zel Ve Genel Grelilik Kuram zerine, ev.:Aziz Yardml, dea Yay., stanbul, 2009, s.68-69

269

158


Tren1

Tren2

Peki, ayn olay ayn anda gzlem yapan iki kii iin iki ayr sonu verir mi?
Ayn anda gzlem yapan kiilerden biri iin patlama olurken dieri iin olmayacak. Bu
paradoksun bir zm var m acaba?
Birok kii bu paradoksla ilk defa karlatklarnda grelilik kuramnn temel
iddialarn sorgulamayayneliyor. rnein, trendeki gzlemcinin(trenin gerekten
hareket ediyor olmasndan dolay) nden gelenn daha hzl, arkadan geleninsedaha
yava gittiini grmesi gerektiisylenir. Ama bu doru deildir. Grelilik kuramnn
temel iddialarnda herhangi bir sorun yoktur. Gerekten de her iki gzlemci n,
hangi

yneolursa

olsun,

ayn

hzla

yayldn

grrler

(bukuramn

temel

varsaymlarndan birincisiydi). Bunaek olarak, her ne kadar dnya grmz, yerisabit

alp treni hareket ediyor gibi dnmemizizorlasa da, kuramn ikinci varsaym da

159

geerli. Yani trendeki gzlemci, trenin yerinde durduunu, aksine aslnda Dnyann
hareketli olduunusylerken bir hata yapmyor. Buradan yola karak yapaca fiziksel
yorumlarn da kesin doru olmas gerekir. Dikkat ederseniz burada, grelilikkuramnn
dayand iki temel varsaymnarasndaki grnr eliki daha ak bir ekildegz
nne seriliyor.
elikinin ortaya kmasna neden olan, flalarn patlama zamann belirtmek
iin kullandmz ayn anda ifadesidir. Einsteinn elde ettii konum-zaman
dnmleri incelendiinde, birgzlemciye gre ayn anda olan iki olayn, bakabir
gzlemciye gre farkl zamanlarda gerekleebildii grlebiliyor. Nasl iki olay
arasndakizaman sresi greliyse (farkl gzlemciler farkl buluyor), ayn anda olmak da
grelidir. Buna e zamanlln grelilii deniyor. Grelilik kuramndaki bir
gzlemcidendierine yaplan dnmlerde yer ve zamanbirbirine baml olduu iin,
ayn zaman kavramnn da greli olmas olduka doaldr. Yani flalarn ayn anda
patlatldn sylerken, bunlarn hangi gzlemciye greayn anda olduunu belirtmemiz
gerekir.
Buradabunlarn trendeki gzlemciye gre ayn andaolutuunu dnp, analizi
ona gre yapacaz. Bu nedenle, trendeki gzlemcinin analizinde birkusur yok. Tren
havaya umaz. Yerdeki gzlemciye greyse ilk nce arkadakifla patlar, biraz sonra da
ndeki. Her iki n hareket etmekte olan alglaycya ayn andaulamas iin bu
olaylarn zaman sralamasnnbu ekilde olmas gerektiini rahatlkla grebilirizama
ayn sonu grelilik kuramndaki yerzamandnmleri kullanlarak da elde edilebilir.
ndeki fla patlad anda, hem arkadan gelenk hem de tren bir miktar yol almtr.
Doal olarak, bu anda arkadan gelen k alglaycya ndekinden daha yakndr. Bir
sre daha getiktensonra, trenin hareketi de gz nne alndnda her iki n
alglaycya ayn anda arpt grlr. Patlayc atelenmez ve tren gvendedir! Dikkat
edilirse, arkadan gelen k daha uzun bir yol kat etmesine karn daha nce belirdii
iin, her ikisinin de ayn anda alglaycya ulamas gerekleir. Bu paradoksun zm
yntemlerinden birini, hatta paradoksun temelini oluturan bulguyu, ileriki blmlerden
biri olan zel grelilik teorisi ierisindeki Lorentz dnmnde matematiksel
notasyonlar ve eitliklerlei ele alrken tekrar inceleyeceiz.

160

E=m c2 denklemini Einstein, 1905 ylnda yaymlad bir makalede ortaya

atyor. Burada, bircismin k yaynlayarak enerji kaybettii bir dnce deneyi zerinde
younlayor. Daha sonra da, grelilik kuramnn tutarl olmas iin cismin ktlesinin
bir miktar azalmas gerektiini gsteriyor. Ktle ve enerjinin edeerlilii ilkesi bu
ekilde douyor. Bu denklemin en nemli uygulama alan phesiz, ekirdek ve
parack

fizii.

ekirdek

dnmlerinde

ortaya

yksek

enerjili

fotonlar

karakekirdekten ayrlr. Bu da geride kalan ekirdein ktlesinin ayrlan enerjinin

edeeri kadar klmesi demek. Aradaki ktle fark, toplam ktleye oranla pek kk
olmad iin, bu tip dnmlerde ortaya kan enerji olaanst derecede byktr.270
Ayrca Einsteinn 1905 ylnda yaymlad makalesinde yaadmz dnyada
k hznn alamayaca konusunda bir akl yrtme vardr ki inceleyelim: Duran bir
cismi iterek hzlandrmak ve bylece k hzn gemek istediimizi dnelim. Cismi
iterken ona bir miktar enerji aktarrz. Sadece hareketinden dolay cismin sahip olduu
bu enerjiye biz kinetik enerji diyoruz. Einsteinn nl enerjinin ktleye zdelii
balants (E=mc2) uyarnca bu kinetik enerji ayn zamanda ktle ilevi grecektir. Yani
cismi iterek, toplam ktlesinin artmasna neden oluyoruz ve bu gerek bir etkidir. Fakat
ktle artmas etkisini cismi iten kii hisseder. Daha ktleli olduu iin, cisim artk daha
zor hzlanacaktr. Bylece hzn ayn miktar artrmak iin cisme daha fazla enerji
aktarmamz gerekir. Bu da ktlesinin daha da fazla artmasna neden olacaktr. Bu
ekilde devam ettiimizde, cisim k hzna yakn hzlara yaklatnda ktlesi
inanlmaz boyutlara ular. zellikle cisim, tam olarak k hzna eriirse sonsuz ktlesi
yani sonsuz enerjisi olmas gerekir. Grebildiimizevrende bile ancak sonlu
miktardaenerji olduu iin, cisme bu enerjiyiverebilmek dolaysyla k hzna
erimekimknszdr. Dolaysyla btn cisimlerktan yava hareket etmeli. Cisimlerin
k hznda veya daha hzl gitme olaslklar yok. Bu mantk yrtme belki birka
ynden eletirilebilir. Bunlardan biri de udur: Biz cismin aamal olarak
hzlandrldn varsaydk. Ama belki ilerde yeni bir yntemle cisme ara hzlar
vermeden dorudan k st hzlar vermek mmkn olabilecektir. Einstein bu tr

270

Turgut Sadi, a.g.e., s.44

161

mantk yrtmeleri de saf d brakabilmek nedensellik merkezl iiin yeni bir mantk
kurgusu sunmaktadr. 271
Biri dierinin olmasna yol aan ikiolay dnelim. Bunlardan nedenolarak
adlandrdmz bir tanesininolumas, kanlmaz olarak sonuolarak adlandrdmz
dierinin de gereklemesineyol ayor. Eer nedengereklemezse, sonu da
gereklemiyor. Bu tip olaylarn birbirine neden sonuilikisiyle bal olduunu
sylyoruz. Nedensellik ilkesinin sylediiolduka basit: Zaman asndan neden,
sonutan nce meydana gelir. Bu ilkenin, felsefede kullanlan nedensellik ilkesinden
daha farkl bir anlam olduunu, yani ayn adama farkl ilkelerden bahsedildiini
hatrlamak gerekir.
Nedensellik ilkesinin temeli udur: bugn gerekleen bir olay dnk bir
olaynolumasna neden olabilir mi? Genele yayarsak, acaba herhangi bir anda
gereklemi olan bir olayn olumasnn nedeni bu olaydan sonra m gelmektedir? Eer
k hzndan hzl olunsayd, nce gol olurdu sonra ut ekilirdi. Burada neden ut;
sonu ise goldr. Bunu biraz da irdeleyelim: Eer utu gerekten ktan hzl
ekiyorsak, o zaman bize gre hareket eden baz gzlemciler sonucun nedenden nce
olutuunu grrler. Yani bunlara gre nce gol olmu, sonra da biz ut ekmiizdir.
Byle bir ey nedensellik ilkesine aykr, nk btn gzlemcilere gre neden
sonutan nce olumaldr.272
Einstein, 1907 ylnda zel grelilik kuram hakknda bir bilimsel dergiye
yazd makalede, yeni bir dncesi olduunu, dayand grelilik ilkesinin ok daha
genel bir baka ilkenin sadece zel bir hali olduunu belirtiyor. Einstein bu dncenin
belirmesini hayatmn en mutlu an szleriyle nitelendiriyor. Denklik ilkesi olarak
adlandrdmz bu yeni ilke de ok sayda yeni sonucu retebilecek potansiyele sahip.
1905 ylnda temelleri atlan kurama zel grelilik, denklik ilkesinden yola karak
oluturulan ve tm matematiksel detaylarla ancak 1915-16 yllarnda tamamlanacak
yeni kurama da genel grelilik ad veriliyor. Genel grelilik bu defa Newtonun bir

271
Einstein, Albert. a.g.e., s.22-25
272

Turgut, Sadi, a.g.e.,s.44-45

162

dier yasasn, evrensel ktleekim yasasn deitiriyor. Fakat sadece deitirmekle

kalmayp, tm ktleekim olgusunu ok daha salam geometrik temellere oturtuyor.273
Eer btn cisimlerin eylemsizlik ve ekim ktleleri eitse, o zaman bir
asansrdeki gzlemci sadece cisimlerin hareketine bakarak den bir asansrde mi,
yoksa d uzayda m olduunu anlayamaz. Einstein bundan bir adm daha ileri giderek
gzlemcinin baka trden deneyler yapsa bile fark anlayamayacan iddia ediyor.
Yani, bugne kadar yaplm veya gelecekteyaplabilecek btn olas deneyler, den
asansrde de d uzayda da ayn sonucu verir. Einsteinn kulland denklik ilkesi
budur.
2.

GRELLK TEORSNN FELSEF AIDAN NCELENMES

Grelilik Teorisi, evren ve zaman kavramlarnda oluturduu yeni bak asyla

bizim kurguladmz Tanr-evren ilikisine yeni bir bak as sunar. zafiyet teorisi,
Tanr zamansz m yoksa srekli mi? sorusuna farkl bir cevapimkn tanmtr.
Sonsuz zamandan beri var olan (ezeli) Tanr yaklamlarnn yerine, zamansz ya da
zaman st olarak tarif eden yaklamlarn ortaya kmasn mmkn klmtr. Bu
konuda ki yaklam u ekildedir: galaksinin birbirlerinden ok uzak blgelerinde bir
uydunun bir gezegenle arpmasn ve bir spernova patlamasn ele alalm.
Yeryzndeki bir gzlemci iin, arpma patlamadan nce izlenilmi olabilir. Fakat
baka gezegendeki uzay gemisindeki bir gzlemci iin patlama arpmadan nce
izlenebilir. Acaba bunlardan hangisi gerekten dierinden nce olmutur? zafiyet
teorisine gre bu sorunun cevab yoktur!
Peki, Tanr iin bu hadiselerin hangisi daha ncedir? Bu sorudan tek k
yolunun Tanrnn zamandan bamsz olduunu kabul etmek olduu ileri srlmtr.
Ama buradaki akl yrtme kusurludur. nk hadiselerin sra dzeni belirli k hzyla
snrldr. lahi zamanszlk retisi hala anlamazlk konusu olmaya devam ederken
dier taraftan Tanrnn srekli olduu grn kabule bir eilim olmaktadr.274

273

Turgut,Sadi,GenelGrelilik,BilimTeknikDergisi,2005/3,s.39
Einstein, Albert. a.g.e., s.88-95
274
Peterson, Michael. Hasker William. Reichenbach Bruce. Basinger David, Akl Ve nan, ev. Rahim
Acar, Kre Yay., 2012, s.92-95

163

Tanr-zaman ilikisinin, Tanrnn evrene mdahalesi ile ilgili felsefi

problemlerde gz nnde bulundurulmas nemlidir. Aslnda zamann izaf olduunun
anlalmas bu konuyla ilgili birok felsef problemin zmne nemli katklarda
bulunabilir. rnein Leibnizin, Tanrnn batan mdahale ile evrendeki her eye
mdahalelerini gerekletirdiine dair yaklamn ve Malebranchen Tanrnn her an
her eye mdahale ettiine dair yaklamn (vesilecilik) ele alalm. Modern kozmoloji
ile Leibnizci yaklam bir arada ele alrsak, Tanrnn 15 milyar yl nce yapt bir
mdahale ile evrenin her anna ve her yerine mdahalelerde bulunduunu sylemi
oluruz. Sonuta bu yaklam ile Malebranche yaklam arasndaki temel fark 15
milyar yllk zaman mesafesindedir. Fakat grelilik teorisiyle zamann izaf olduu ve
Tanrnn bu evrenin zamanna baml olamayaca anlaldktan sonra, sz konusu 15
milyar yln ciddi bir nemi kalmamtr. Bizim iin 15 milyar yl sren zaman sresinin
Tanr iin bir an gibi olduunu dnebiliriz. Nitekim Dnyadan k hzna yakn
sratle hareket eden bir uzay gemisine binen herhangi bir kiinin, Dnya takvimine gre
birka yzyl sonra geri dndnde sadece birka yl yalanm olmasnn; grelilik
teorisine gre gayet normal bir fiziksel olgu olduunu hatrlayalm.
Grelilik teorisinin zaman kavramnda yapt zihniyet devrimi, kader konusu
iin de yeni almlara sebep olabilir. Kader konusu ile ilgili olarak, genelde, sonsuzca
geriye giden bir nehir gibi dnlen zaman kavramnn bana Tanr konur ve sonra
Tanrnn, her eyi bu balangta bilmesine ramen neden insanlarn yaptklar
fiillerinden mesul olduklar gibi sorular sorulur. Grelilik teorisi ile zamann izaflii
gsterildii iin; Tanry zamann balangcna koyan anlayn yerine Tanry
zamana akn, zaman st bir konumda dnmenin daha doru olaca sylenebilir.
Kader konusunun anlalmas iin ileri srlen kimi zm nerilerinde Tanrnn
gelecei bilmesi ile Tanrnn gelecei belirlemesinin ayr tutulmas ve Tanrnn
gelecei bilmesinin, insanlarn fiillerini cebren oluturmasndan kaynaklanmad
sylenir.
Leibnizci bir anlayla Tanrnn tm mdahaleleri batan yaptn savunanlarla
Malebranche bir anlayla Tanrnn her an mdahale ettiini savunanlar arasnda
grelilik teorisi sayesinde ciddi bir fark kalmamtr. Ayrca izafiyet teorisinin
gsterdii mutlak olmayan zaman tasarm Tanrnn zaman st olarak tahayyl

164

edilmesini kolaylatrr; bu ise, Tanrnn gelecei bilmesi ile belirlemesi arasnda

olduu dnlen paradoksun zmlenmesi iin yeni almlar getirebilir.275

3.

GRELLK TEORSNN FZK VE MATEMATK AISINDAN

NCELENMES

Galileo ve Newtonun kurduklar klsik mekanik, kuvvet ve hareket arasndaki

ilikiyi inceler ve gravitasyonu basit bir matematik formlle aklar. Bu noktadan sonra,
fiziin iki yne ayrldn gryoruz: Bir tarafta Grelilik Kuram (zel ve genel), teki
tarafta Kuantum Fizii ve statistiksel Fizik. Bunlar birbirleriyle sk ilikileri olmas
gereken iki ana kuramdr. zel Grelilik Kuramnn matematiksel dayana Poincar,
Lorentz ve Minkowski tarafndan verilmi, bu geometrinin fiziksel yorumu Einstein
tarafndan yaplmtr. Genel Grelilik Kuram ise Einstein ve Hilbert tarafndan
kurulmutur. zel Grelilii ieren Genel Grelilik Kuram gravitasyonu bir kuvvet
olarak deil, uzay-zamann erilii olarak aklar. Evreni kavraymz kknden
deitiren Grelilik ve kuantum fizikleri 20.yzyln en byk bilimsel bulgulan
arasnda saylmakla kalmaz, her biri kendi alanndaki fiziksel fenomenleri artc
duyarlkla belirlerler, ama bir o kadar da birbirlerinden farkldrlar. Bu gn
matematikiler,

Grelilik

Kuram'nn

Einsteinin

ortaya

koyduu

yntemle

incelemiyorlar. Aradan geen yz ylda grelilii daha iyi aklayan matematiksel

yaplar ortaya kondu. Bunlarn bir ksm geometrik modeller kullanr, bir ksm da
cebirsel modeller kullanr. Elbette daha iyi matematiksel modellerin ortaya km
olmas, Einsteinin yapt iin nemini azaltmaz.276
Einsteinnn grelilik kavramndan nce, Galileo greliliinden ksaca
bahsedelim: Galileo grelilii, bal hz kavramna bal bir greliliktir. Yani biz
30km/s hzla dou ynnde akan bir nehirde 10 km/s hzla bat ynnde yzmeye
alrsak akntdan dolay aslnda karaya gre dou ynnde 20km/s hzla ilerleriz. Ya
da ayn nehirde 10 km/s dou ynnde yzmeye alrsak karaya gre hzmz 40km/s
olacaktr. Son olarak nehirde 50km/s hzla yol alsak ve karadan ayn ynde 50km/s

275

Taslaman, a.g.e., s.66

Karaay Timur, Grelilik Kuramnn Matematiksel Temelleri, Mantk, Matematik Ve Felsefe III. Ulusal
Sempozyumu, Sonsuzluk Ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay., 2008, s.189
276

165

hzla giden bir arabann iindeki insan bizi sabit duruyormuuz gibi grr. te Galileo,
bu gzlemlerin sonucunu u grelilik postulatyla verir:
Birbirine gre sabit hz ve dorultuda hareket eden iki gzlemci btn mekanik
deneylerde ayn sonucu elde eder.277
Burada hareket yasalarndan bahsedelim ve birden fazla hareket yasasnn
olduunu hemen belirtelim. Newton Mekanii diye adlandrlan bilim dalna esas olan
Newton hareket yasalar, bilimde atlm en byk admlardan birisidir. 18. ve 19.
yzyllarda Newton Mekanii sayesinde muazzam bir teknoloji yaratld, gk
cisimlerinin hareketleri belirlendi. Bu gn bile Newton Mekanii yok saylrsa,
elimizde 20. yzyl teknolojisi yok olur. Bu oluumu yaratan ve bu gn Isaac Newton
(1643-1727) adyla anlan hareket yasalar yle ifade edilir:
1.

Hareketli bir cisim dardan bir kuvvetle etkilenmezse dzgn dorusal

hareketini ilelebet srdrr.

2. Ktlesi m olan bir cisme uygulanan F kuvveti ile a ivmesi arasnda F=m.a
bants vardr.
3. Her etkiye kar ona eit bir tepki vardr.278
M ile m iki ayr cismin ktleleri, r aralarndaki uzaklk, G gravitasyon katsays
olmak zere, iki cisim arasndaki F ekim kuvveti F= G.m.M /r2bantsyla verilir.
Euler, Newton gravitasyon yasasnn analitik biimini verdikten sonra Lagrange,
Hamilton, Jacobi, Clairaut, Laplace ve Poisson gibi nl matematikiler, gravitasyon
yasasnn matematiksel temellerini salamlatran teoremleri kurdular. Bu arada
potansiyel gibi yeni kavramlar da ortaya kardlar. 20.yzyl balayana dek, hareketle
ilgili her eyin Newtonun hareket yasalaryla hesaplanabilecei dnlmtr. Ama
Newton Mekanii ya da klsik mekanik denilen ve teknikte muazzam bir uygulama
alan bulan bu yasalarn uygulanamad durumlar da ortaya kmtr ve bu durumlar
aada sralanmtr:
1. 10-8 cm den kk uzaklklar.

277
278

Karaay Timur,a.g.e., s.197

Karaay Timur,a.g.e., s.201

166

2. Gravitasyonu gnee gre 108 kat daha byk olan cisimler.

3. Hz 108 m/sn den byk olan cisimler.
Newton Mekaniinin geerli olmad yerlerde Kuantum Mekanii ve Einstein
Mekanii kullanlr. Kuantum Mekanii atomalt paracklarn hareketlerini belirlemek
iin, Einstein Mekanii ise hz k hzna yakn byk gk cisimlerinin hareketlerini
aklamak iin kullanlr. Newtonun ikinci yasasn F= mi .a ile, iki cisim arasndaki
biiminde

ekim kuvvetini belirtendenklemlerin

yazldn

biliyoruz .279 Bu iki denklemdeki mi ve mg nicelikleri fiziktarihi bakmndan nemlidir.

Birincideki mi niceliini, cismin F kuvveti etkisinde kalarak a ivmesiyle hareket
etmesine kar koyuun (etki-tepki) bir ls olarak grlebilir. mi sabit tutulduunda,
a ile F doru orantl olduundana ivmesinin artmas iin F kuvveti artmaldr. Benzer
ekilde, a sabit tutulduunda, mi nicelii bydke F kuvveti artar. te bu zellik
nedeniyle F =mi.a eitliindeki mi, niceliine eylemsizlik ktlesi (inertial mass) denir.
kinci eitlikteki mg nicelii ise
bydke

gravitasyon kuvveti ile doru orantldr; mg

artar. Bu nitelii nedeniyle, bu eitlikteki mg niceliine gravitasyon

ktlesi (gravitational mass) denir.

Galileiden sonra Huygens, Newton, Bessel ve daha bakalar mi ile mg arasndaki
fark ortaya karacak lmler yaptlar. Ama bir cismin eylemsizlik ktlesinin
gravitasyon ktlesinden farkn lemediler, hesaplayamadlar. 20.yzyl balarnda,
Baron von Etvs tahta ve platin gibi farkl maddelerle, 109 da 1 duyarllkla yapt
lmler sonunda mi ile mg arasnda bir fark bulamad. 1950/60 yllarnda R. Dicke
tarafndan bu lmler 10 1 1 de 1 duyarllkla tekrarland, ama bir fark grlemedi. mi
ile mg arasndaki fark, pratikte hesaplanamayan, ama klsik mekanikte kuramsal olarak
vard. Einstein, bu farkn bulunamayn, grelilik kuramna giden yoldaki kilometre
talarndan bir bakas olarak yorumlamtr. Ayrca buradan, Galileonun gzlemle
ulat btn cisimler ayn ivmeyle yere derler. yasasnn matematiksel kantn
elde edebiliyoruz:

Klkaya Selami, Temel Fizik, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 674, 1996, s.27-28
Zor Muhsin, Orhun nder, enyel Mustafa, Tanl Murat, Aybek A. enol, Aksay Sabiha, Fizik, T.C.
Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1060, 1998, s.148-151
279

167

M ktlesi olarak dnyay alrsak ve m ktlesinin

gravitasyonu etkisiyle

dnya merkezine doru, a ivmesiyle ekildiini varsayalm. Bu durumda,

eitliini kurabiliriz. Ortadaki eitlikte m leri sadeletirirsek

eitlii kar. Bu

da gsteriyor ki, m ktlesinin dnya (M) tarafndan ekilmesi esnasnda doan a ivmesi
ekilen m ktlesine bal deildir. te buras yukardaki yasann matematiksel
kantdr.280
Eer Newtonnun eylemsizlik yasalarndan sz konusuysa, bu Eylemsiz
Konulanma Sistemidir (nertial Frames) ve ivmesiz bir koordinat sistemidir. Yani
Eylemsiz Konulanma Sistemi, bir referans noktasna gre sabittir ya da dzgn
dorusal hareket eder. inde eylemsizlik yasasnn geerli olmad konulanma
sistemlerine ise Eylemli Konulanma Sistemi (Noninertial Frames) denir. Bu sistemler,
eylemsiz sistemlere gre bir ivmeye sahip sistemlerdir. zel Grelilik kuram, fizik
yasalarnn eylemsiz konulanma sistemlerinde ayn olduunu syler. Genel Grelilik
Kuram ise, bunu genelletirir ve fizik yasalarnn eylemli sistemlerde de ayn olduunu
syler. Btn eylemsiz sistemlerde fizik yasalarnn ayn olduunu sylemitik. Yani
bir eylemsiz sistemdeki kurallar dier eylemsiz sistemlerde de geerlidir. Eylemli
(ivmeli) sistemlerde Newtonun ikinci hareket yasas (Ktlesi m olan bir cisme
uygulanan F kuvveti ile a ivmesi arasnda F=m.a bants vardr.) geersizdir. Uzayda
yerkre etrafnda dnen bir uzay gemisini dnrsek, gravitasyon gemiye ve gemi
iindeki her eye etki eder, ama gemi iindeki hi bir cisim gemiye gre ivme
kazanamaz.
Grelilik kavramnn douunu Galileiye kadar gtrebiliriz yani Einsteindan
ok daha ncesine. Newton, grelilik kavramn bilinle kullanm ve hareket yasalarn
mutlak uzay ve mutlak zamana gre ifade etmitir. Einsteinin zel grelilik kuramnn
Galilei ve Newton greliliinden fark, uzayn ve zamann mutlak olamayacam
sylemesidir. Matematiksel adan baknca, Galilei dnmleri yerine Lorentz

280

Karaay Timur, a.g.e., s.202

168

dnmn kullanmas ve kan sonuca yepyeni bir fiziksel yorum getirmesidir. Tabii,
imdi basite ifadeettiimiz bu i, o gn iin hayal edilmesi zordu ve Einsteinin bu
byk hayali 20. yzyl balarnda fizie bakmz btnyle deitiren byk bir
bilimsel bulgudur.
4.

ZEL GRELLK TEORS

Newton 1727 ylnda ldnde, gelitirdii bilim anlay ve parack kuram,

bilim topluluklarnca benimsenmeye ve savunulmaya baland. Kurama ilgi ok
bykt, nk olas tm olgularn sadece bu kuram balamnda aklanp
aklanamayaca merak ediliyordu. Bu nedenle sonraki 170 yl boyunca kuram Newton Program ad altnda- olgusal ve kavramsal dzeyde ayrtrlmaya baland ve
Newton yasalar s, k, gazlar kimyas, elektrik ve manyetizma ve benzeri alanlarda
denendi. Bu denemeler byk oranda baarl olurken bir yandan da kuramn tkand
noktalar da belirginlemeye balad ve sonunda Newton yasalarnn belli hz ve
byklk snrlar iinde geerli olduu ve bunlarn dnda yetersiz kald anlald.
Bylece kuramn uygulanamad yerlerde yepyeni kuramlarn ortaya kmas
kanlmaz hale geldi; kuantum mekanii, grelilik ve n dalga olduunu savunan
dalga kuramlarnn douuna giden yol alm oldu. Newton Mekaniinin baz doa
olaylarn

aklamakta

yetersiz

kald

konulardan

bazlarn

ekilde

sralayabiliriz:281
1.

In bir dalga hareketiyle yayld genel kabul grmt, ama o dalgay

tad varsaylan ve uzay dolduran ortamn (ether) var olduunun kabul
edilmesi eliki yaratyordu (Michelson-Morley deneyi).

2.

Maxwellin Elektrik ve Magnetizma denklemleri Newton Mekaniinin temeli

olan mutlak uzay ve mutlak zaman kavramlaryla eliiyordu.

3.

Newton hareket yasalaryla Merkr gezegeninin yrngesi ok byk bir

duyarllkla hesaplanabiliyordu. Ancak, gzlem sonularyla hesap sonular
arasnda beliren kk ama rahatsz edici bir fark ortaya kyor, ama nedeni
aklanamyordu.

281

Topdemir, Hseyin Gazi, Isaac Newton Ve Bilim Devrimi, Bilim Teknik Dergisi, 2010/10, s.91

169

4.

ok dk sdaki maddeler Newton yasalarna gre hareket etmiyordu.

5.

Newton fiziine gre, sabit sdaki bir ocan sonsuz enerjisi olmalyd.282
zm ynnde ilk adm Lorentzden, ikinci nemli adm ise, zamann nl

matematikisi Poincarden geldi. Bu ikisi, birbirlerinden bamsz olarak, Grelilik

Kuram iin gerekli btn matematiksel aralar ortaya koymulard. Ama onlar ortaya
koyduklar matematiksel formllere fiziksel anlam veremediler. Onlar yorumlayp,
evrene bakmz deitiren kuram zel Greliliki 1905 ylnda Albert Einstein ortaya
koydu. Bu kuramda Einstein, fizik yasalarnn btn eylemsiz sistemlerde ayn
olduunu gsterdi. Fizik yasalar evrensel ise, eylemsiz sistemlerde olduu gibi, eylemli
sistemlerde de ayn olmalyd. Bunun iin gravitasyonu yaratan nedeni bulmas
gerekiyordu. Bunu bulmas tam 10 yln ald. 1915 ylnda da Genel Grelilik kuramn
ortaya koydu. Bu i, 1800 yllk Aristo evren modelini 1543 ylnda Copernicusin
yklndan ok daha grkemli oldu. James C. Maxwell (1831-1879) elektromagnetik
dalgalarn k hzyla yayldn, baka bir deyile, n elektromanyetik dalgalar
halinde yayldn ortaya koydu. Bu hzn elektrik ve magnetizma alanlarndan
tamamen bamsz bir sabit olduunu belirledi. Bylece evrensel bir sabiti, k hzn,
kefetmi oluyordu. [ok duyarl deneylerle, k hz c=3xl08 m/sn (yaklak 300 000
km/sn) olarak llmtr.] Galileonun Grelilik lkesi fizik yasalarnn her eylemsiz
sistemde ayn olduunu sylemektedir. Bu k hz iin yorumlanrsa, k hznn
mutlak olamayaca, gzlemcinin ve k kaynann iinde bulunduklar sistemlere
gre deiecei anlamna gelmektedir. Yani v hzyla hareket eden bir cisimden kan
n hz yere gre v+c olmaldr (bal hz gereince). Ama Maxwelle gre, btn
gzlemciler k hzn c olarak grecektir. Eer k hz sonsuz olsayd, Maxwellin
bulduu sonu Galileonun uzay ve zaman sistemi ile elimezdi. Ama Maxwell k
hzna denk olan elektromagnetik dalgalarn hznn sonlu ve sabit olduunu
belirlemiti. Fizikiler bu problemin zmn aratrmaya baladlar. Acaba bu sorun
evreni dolduran ether (baz kaynaklarda esir denilmektedir) denen nesneden mi
kaynaklanyordu?283
1.

Ik elektromagnetik dalgalar biiminde yaylyorsa, bu dalgalarn olutuu

282
283

Karaay, Timur, a.g.e.,s.205-206

Karaay Timur, a.g.e., s.207-208

170

bir ortam olmalyd. En geerli grnen gr ether kuramad. Ses

dalgalarnn yaylabilmesi iin hava, su vb. bir ortamn olmas nasl
gerekiyorsa, k dalgalarnn da bolukta yaylabilmesi iin bir ortama
gereksinimi var olmalyd. Btn uzay boluunu doldurduu varsaylan bu
maddeye ether denildi.
2.

Maxwell deneylerinin belirledii k hz ether'e greli olarak belirleniyor

olmalyd. Gzlenen k hz Galileo dnm altnda olmas gerektiinden
farkl ise (ki bu ok kk bir farktr), bunun nedeni, fizik kurallarnn her
eylemsiz

sistemde

ayn

olmamas

deil,

gzlemcinin

eylemsizlik

konulanmasnn ether'e gre hareket ediyor olmasyd.284

yleyse, her eyden nce ether'in varln kantlamak gerekiyordu.
Beklentilerin aksine, bolukta ether olmad, k hznn gzlemcinin hzna (onun
bulunduu eylemsiz sistemin hzna) bal olmad, her sistemden ayn hzda
grnd kantland. Ortaya olduka ilgin bir durum kmt. Maxwell
denklemlerine Galileo dnm uygulannca, k hz bir eylemsiz sistemden tekine
deiiyordu. Ama Michelson & Morley deneyi, n her eylemsiz sistemden ayn
grnd sonucunu veriyor ve bylece Maxwellin deney sonularn doruluyordu.
Yani k, Galileo Grelilik lkesine uymuyor, her eylemsiz sistemde deimez
(invariant) c deerini alyordu.285
Bal hzdan dolay Dnya, ethere gre -v hzyla gidiyor ise, tersine olarak,
ether, dnyaya gre v hzyla gidiyor olacaktr. O halde, etheri v hzyla akan bir rmak
gibi dnebiliriz. Dolaysyla, etherin ak dorultusuna gre kar yne, ayn yne ve
dikey yne gnderilecek k nlarnn hzlar farkl olmaldr.
Michelson ve Morley yaptklar deneyde durumun byle olmadn yani n
her ynde hznn ayn olduunu tespit ettiler. 286 Bal hza gre sonu byle
olmamalyd. Bylece iki durum sz konusu oluyordu: ya dnya dnmyordu ya da
ether denen nesne yoktu. Dnyann dnd artk kesin olarak bilindiine gre ether

Karaay Timur, a.g.e.,s.208

Karaay Timur, a.g.e.,s.208
286
Sayfa 152teki ekil, deneyi temsil etmektedir ve aklamas da sayfa 152te bulunmaktadr.
284
285

171

yoktur denilebilir. Ama ortada ciddi bir problem vard: In hz neden her eylemsiz
sistemde ayn grnyordu? Bunun fiziksel yantyla ilgilenmeyen matematikiler
sorunu kolayca zdler. Galilei dnm yerine, k hzn koruyan bir dnm
tanmladlar. Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928) k hzn deimez (invariant)
klan bir dnm tanmlad. Henri Poincare, Einsteinin zel Grelilik Kuramn
yaynlamasndan nce, 1904 ylnda, ayn ii yapan dnm gruplarn tanmlad ve
sorunu matematiksel adan btnyle zd. Hebert Minkowskinin kurduu
geometri, henz ortaya kmayan greliliin geometrik modeliydi. Bylece, grelilik
kuramnn matematiksel dayana hazr duruma gelmiti. Ama k hzn sabit gsteren
deneylere ve o hz sabit klan matematiksel yaplara fiziksel bir yorum getirilmeliydi.
Bu yorumu 1905 ylnda Einstein, zel Grelilik Kuramn ortaya atarak yapt ve
bylece fizikte yepyeni ufuklar at. Bu ufku aklayabilmek iin Lorentz
dnmlerini ya da daha genel olarak Poincar gruplarn incelemek gerekir. Genellii
ve estetii bakmndan ikincisi tercih nedenidir. Ama ksal nedeniyle burada Lorentz
Dnmlerini ele alacaz.287
lkin Galileo dnmlerinden bahsedelim:
O ve O' iki eylemsiz konulanma sistemi olsun ve O' sistemi O ya gre sabit v
hzyla Ox dorultusunda hareket etsin. Bir P noktasnn bu iki sisteme gre
koordinatlar, srasyla, (x,t) ve (x',t) olsun. Bu koordinatlar arasnda
x' = x-vt , t'=t
bants vardr. Burada, her iki sistemde zaman koordinatlarnn (saatlerin) ayn
olduunu varsayyoruz (t = t'). O sistemi iindeki bir gzlemciye gre bir t annda bir
cismin yatay eksendeki konumu x = x + vt dir. O' sistemi iindeki bir gzlemciye gre
ise ayn t = t'annda cismin yatay eksendeki konumu x' dr. Yukardaki bantdan
x = x' + vt , t = t'
yazabiliriz. Galileo dnm denilen bu bantlar kullanarak, cismin bir eylemsiz
sistemdeki konumunu biliyorsak, teki sistemdeki konumunu daima bulabiliriz.288

287
288

Karaay Timur, a.g.e., s.209

Zor Muhsin ve dierleri, a.g.e., s.6-11

172

Balangta O ve O akktr. Sonra O gzlemcisi saa doru sabit v hzyla hareket

ediyor. Son ekil, O ye gre O gzlemcisinin durumunu vermektedir. Galileo
dnmleri, birbirlerine gre dzgn dorusal (sabit hzl) hareket yapmakta olan
referans sistemlerini ilikilendiren dnmlerdir.
Galileo dnmlerini kullanarak, O ve O sistemleri iin hareketin yrngesini (yol)
ayr ayr yazabiliriz:
x=x(t) =x' + vt ve x' = x'(t) = x - vt
Her iki yolun t zamanna gre ikinci trevleri hareketin K ve K sistemleri iindeki
ivmesini verecektir. Bunu yapnca d2x/dt2=d2x'/dt2 kar. Demek ki, her iki sistemde
ivmeler birbirlerine eittir. Dzgn bir hareketi kendi ivmesi belirlediine gre, O ve
O sistemlerinde hareket yasalar ayndr. Yani buradan fizik yasalar, Galileo
dnm altnda deimezler denilebilir. te bu Galileo grelilik ilkesidir.289
O ve O konulanma sistemlerinin balang noktalar aksn ve O sistemi O
sistemine gre v hzyla Ox ekseni boyunca hareket etsin. Balang noktasn
0(0,0,0,0)ile gsterelim. O sistemindeki noktalan (x,y,z,t) ile Osistemindeki noktalar
da (x,y,z,t) ile gsterelim. Aadaki denklemlerin tanmlad dnm Lorentz
dnmdr:
t=
x

)
x

289

Karaay Timur, a.g.e., s.204

173

z
1

Burada Lorentz katsays ve c n vakum iindeki hzdr. imdi O sistemi

iindeki bir gzlemci Ox ekseni boyunca w hzyla hareket eden bir cismi gzlesin.
Ayn cismi, O sistemindeki gzlemci w hzyla gzlyorsa, bu ikisi arasnda

bants varolacaktr. imdi bu bantda O sistemine gre cismin k hzyla hareket

ettiini dnelim. w=c deerini eitlikte yerine koyarsak w=c kar. Demek ki, O
sistemine gre k hzyla hareket eden bir cisim O sistemine gre de k hzyla
hareket etmektedir. O halde, Lorentz dnm, Maxwell denklemlerinin Galileo
dnm altnda ortaya kard sorunu zmektedir. Buradan grld gibi, bir
eylemsiz sistem tekine greli olarak sabit v hzyla gidiyorsa ve v c ise, Lorentz
dnm Galileo dnmne indirgenmi olur. O halde, Galileo dnm, Lorentz
dnmnn zel bir halidir. Gerekten, Maxwell'e kadar Galileo dnmyle bir
sorun yaanmam olmasnn nedeni, ele alnan v hzlarnn k hzndan ok ok kk
olmasdr.290
Buradan, daha nce bahsettiimiz tren pradoksunun da zmne ulam
bulunmaktayz. Aada, bu konunun devamnda daha detayl bilgiye ulaabiliriz.
Maxwell denklemleri ve Michelson-Morley deneylerinden sonra Lorentz ve
Poincar nin ortaya koyduu matematiksel zme fiziksel bir yorum 1905 ylnda
Albert Einstein tarafndan zel Grelilik Kuram ad altnda u iki postulat ortaya
koydu:
1.

Grelilik lkesi: Mutlak dinginlik (hareketsizlik) yoktur. Btn hareketler ya da

hareketsizlikler, gzlenen bir baka nesneye grelidir. Bir cismin dingin halde

290

Karaay Timur, a.g.e., s.210-211

Einstein,a.g.e., s.77-82

174

mi, yoksa dzgn dorusal hareket mi yapt mekanik deneylerle ayrt

edilemez. Baka bir deyile, bir referans noktasna gre sabit duran bir gzlemci
ile o referans noktasna gre dzgn dorusal hareket eden baka bir gzlemci,
btn hareket yasalarn ayn alglarlar. Gzlemcilerin hzlarna bal olmakszn
fizik yasalar her eylemsiz sistemde ayndr.
2.

Ik hz sabittir: Gzlemcilerin birbirlerine gre hzlar ne olursa olsun, k

hz btn gzlemciler iin ayndr.
Einstein Maxwellin deney sonucunu postlat olarak alrken, deneyden daha

salam dayanaklara sahip olmalyd. O dayanak, Lorentz dnmyd. Lorentz

dnm kullanlrsa, iki hzn toplam iin

1
forml geerli olmaktadr. imdi, yerdeki bir gzlemciye gre v hzyla giden bir
arabadan ileriye doru bir k n salnsn. v1= c (k hz) ve v2=v (arabann hz)
konulursa

1
eitlii elde edilir.291
Dolaysyla hibir cisim ktan hzl gidemez. Yukardaki ilemler sonucunda
Einsteinin

postulatnn

salam

bir

matematiksel

dayanaa

sahip

olduunu

syleyebiliriz. Bu varsaymlardan yola kan Einstein, Newton Mekaniinin temeli olan

mutlak uzay ve mutlak zamann var olmadn, zamann ve uzunluun gzlemcinin
kulland konulanma sistemine bal olarak deitiini gstermi, momentum ve
enerji tanmlarna farkl bir bak getirmitir.292 imdi bunlar aklamaya alalm.

291
292

Einstein,a.g.e., s.81-82
Karaay Timur, a.g.e., s.211-212

175

Dz Uzay Zaman (Flat Spacetime)

uzay iki boyutlu xOy-dzlemi ile zaman buna dik olan 0t-ekseni ile gsterelim. Bir
olay uzaydaki bir nokta olarak dneceiz. Galileo uzay ve zaman sisteminde zaman
eksenine dik dzlemler eanl olaylar belirler; yani xOy-dzlemine paralel bir dzlem
iindeki btn noktalar eanldr (o olaylar ayn zamanda meydana gelmitir). Bu
mutlak zaman demektir, nk btn gzlemciler (nerede olurlarsa olsunlar) iki olay
arasndaki zaman farkn ayn greceklerdir. Einstein-Minkowski uzayzaman
yukardakinden farkl alglanmaldr. zellikle, eanllk ilkesi tamamyla farkldr.
Uzay-zaman

kavramn

anlamann

zorluklarndan

birisi,

gzmzde

canlandrmamz zorlatran drt boyutlu olmas zelliidir. ki boyut (bir uzay ve bir
zaman), bir ok amaca pekala hizmet edebilir, ama biz boyuta (iki uzay ve bir
zaman) kalm. boyut ok iyi bir tablo izmemizi salayacak ve ilke olarak fikirler,
fazla deiiklie uramakszn drt boyuta genellenebilecektir. Bir uzay-zaman
emasyla ilgili olarak aklmzdan karmamamz gereken husus, emadaki her noktann
bir olay temsil ettiidir; baka bir deyile, her nokta sadece bir an iin varolur ve bu
nedenle uzaydaki bir noktann anlk bir varl vardr. emann tm, gemii, imdiki
hali ve gelecei ile btn tarihi gsterir. Bir parack zaman ierisinde srekli olduu
iin bir noktayla deil, paracn dnya izgisi ad verilen bir eriyle temsil edilir.
Parack ivmesiz hareket ediyorsa dorusal, ivmeli hareket ediyorsa eri olan bu izgi
paracn varlnn tm tarihesini belirler. Aadaki ekilde, iki uzay ve bir zaman
boyutlu bir uzay-zaman tasarmlanmtr. Dikey ynde llen standart bir zaman
koordinat t, ve yatay llen iki uzay koordinat /
176

ve / olduunuvarsayyoruz.

Merkezdeki koni, uzay-zaman merkezi O'nun (gelecekte) k konisidir. nemini

anlamak iin O olaynda meydana gelen bir patlama dnelim. (Byle bir patlama
uzaynmerkezinde, t = O annda meydana gelmitir). Patlama sonucu kan n tarihi
bu k konisidir. ki boyutlu uzayda k demetinin tarihi, c k hzyla darya doru
hareket eden birember olur. boyutlu uzayda ise bu, c hzyla da doru genleen
kre yzeyi, yani n kresel dalga cephesi olacaktr. Fakat burada y uzay boyutunu
ihmal ettiimiz iin bir emberelde ederiz. Tpk bir havuzun ortasna atlan tan
dt noktadan kaynaklanan ii ie halkalar eklinde dalgalar gibi. Bu emberi bir
uzay-zaman resminde grebilmek iin konininyatay kesitlerini alabiliriz. Bu yatay
dzlemlerin her birisi, t zaman koordinatnn artan deerlerine kar gelen deiik uzay
temsilleridir. Grelilik kuramnn nemli bir nitelii, hi bir maddesel paracn k
hzndan daha hzl hareket edememesidir. Merkezdeki patlamadan kan tm maddesel
paracklar n gerisinde kalmaldrlar. Bunun uzay-zaman cinsinden anlam,
patlamadan kan paracklarn dnya izgilerinin k konisi iinde kaldklardr.293

P noktasnn, boyutlu uzayda, O'nun (gelecek) k konisinde yeraldn

varsayalm. Bu durumda OP doru paras bir maddesel paracn, diyelim patlamayla
oluan belirli bir paracn, gemiinin bir ksmn temsil edebilir. Minkowski
uzaynda, OP doru parasnn s uzunluu, dolaysz bir fiziksel yoruma sahiptir.

Penrose Roger, The Emperor's New Mind - Concerning Computers, Minds, And The Laws of Physics,
Fiziin Gizemi (Kraln Yeni Usu II), ev: Tekin Dereli, Tbitak Popler Bilim Kitaplar 95,2004s.57-58

293

177

Paracn O ve P olaylar arasnda yaad zaman araldr! Baka bir deyile

parack, son derece duyarl bir saatle donatl olsayd, O ve P olaylarnda bu saatin
kaydedilecei zamanlar arasndaki fark tam olarak OP deerine eit olurdu.
Beklentilerin aksine, t koordinat deikeni, lmlenen bu sreyi, saatin koordinat
sisteminde (yani, / , / , /

sabit koordinatlarnn sabit deerlerinde) olmad

srece belirleyemez. Bunun anlam, saatin, emada 'dikey' olarak gsterilen bir dnya
izgisine sahip olacadr. Demek ki 't', yalnz 'durgun' (yani, 'dikey' dnya izgili)
gzlemciler iin 'zaman' bildirir. Hareketli (O merkezinden sabit hzla uzaklaan) bir
gzlemci iin 'doru' sre lm, zel grelilie gre, OP nicelii tarafndan
salanr. Bu lm, lm sonucu koordinat deeri t ile verilen 'sa duyuya' uygun
Galilei-Newton grelilii anlamndaki lmden ok farkldr. Greli (Minkowski
anlamnda) zaman lm sonucunun, herhangi bir hareket sz konusu olduunda,
daima t'den biraz kk olduuna dikkat edelim. Hareket, (yani, OP'nin tekseni boyunca
yer almamas) koordinat sistemimizde llen t ile kyaslandnda, saatin 'geri
kalmasn' salama eiliminde olacaktr. Bu hareketin hz, c'den ok daha kkse, bu
durumda, OP ve t hemen hemen ayn deeri alacaklardr ve bu hareket halindeki
saatlerin neden geri kaldklarnn' dorudan farkna varamamamzn nedenini
aklayacaktr. Minkowski geometrisinin, fiziksel saatlerle llen (veya 'yaanan')
zaman olarak yorumlanan ilgin 'uzunluk' lm dahil ana yaps, zel greliliin
gerek zn ierir. zel olarak, greliliin 'ikizler paradoksu' ad verilen rnein
zm metodu yine Minkowski geometrisine dayanmaktadr. 294
Eanllk kavramnn greli oluunun sonulardan birisi udur: Bir konulanma
sistemi iinde eanlatrlan (senkronize edilen) saatler baka bir sistem iinden
eanlamam (senkronize olmam) grnr. Yani farkl eylemsiz konulanma
sistemlerinde zamann ak hz farkldr. Buna zaman genilemesi (time dilation)
diyoruz.
Ayrca eanszlk kavramnn sonularndan birisi de uzunluklarn gzlemciye
baml

olarak

deimesidir.

Hareket

eden

bir

vagonun

uzunluunu

nasl

hesaplayabiliriz? Eer arka ucunun iz dmn hesaplayp hemen n uca giderek

lmeye alsak ve ne kadar hzl gidersek gidelim tren bir miktar hareket edeceinden

294

Penrose Roger, a.g.e., s.61

178

trenin boyu normalden uzun hesaplanr. Ayn ilemi n taraftan yapmaya alrsak bu
defa da normalden ksa hesaplanr. Eer ayn koordinat sistemindeysek bir problem
olmadan lm gerekletirebiliriz, yani pratik hayatta bu lm olduka kolaydr.
nk vagonun iki ucunu da eanllkla lebiliriz. Ama farkl koordinat sistemlerinde
eanllk yoktur, lm bu kadar basit deildir.
Vagon iindeki gzlemci, vagonun n ve arkas arasndaki uzunluu, kendi
koordinat sistemi gre, vagonun n ve arka duvarlarn ezamanl olarak eksen zerine
izdrerek, vagonun uzunluunu L' olarak lsn. Yerdeki gzlemci de kendi kon
sistemine gre, vagonun uzunluunu L olarak lsn. Trenin hz v ise, Lorentz
dnmne gre L ile L' arasnda
1

bants vardr. Grld zere L > V dr. Bu demektir ki, yerdeki

gzlemci hareketli treni daha ksa grecektir. Bunun nedeni, farkl gzlemciler arasnda
eanllk olamaydr. Bu etkiye Lorentz Daralmas (Lorentz contraction) denir.
Hareketsiz iken cismin uzunluuna onun doal uzunluu diyoruz. Bir cismin doal
uzunluu, hareket halindeki uzunluundan daha byktr. Baka bir deyile, hareket
eden cisimler (hareket ynnde) daha ksa grnrler. Lorentz Dnm bu
daralmann orann vermektedir.295
5.

GENEL GRELLK

Eylemsiz hareketin dzgn dorusal hareket olduunu sylemitik. Eylemsiz

hareket ivmesizdir. vmesiz hareket eden cisim, bir referans noktasna gre, ya bir
doru boyunca sabit bir hzla hareket eder ya da hareketsiz durur. te yandan, doada
hareketlerin ounluu eylemlidir, yani ivmeli hareketlerdir. Hz ya da yn deien
her hareket eylemlidir (ivmelidir). rnein, zerinde yaadmz dnya eylemli
hareket halindedir. zel Grelilik Kuram, fizik yasalarnn eylemsiz konulanma
sistemlerinde ayn olduunu syler. Genel Grelilik Kuram ise, bunu genelletirir ve
fizik yasalarnn her sistemde (eylemli ya da eylemsiz) ayn olduunu syler.296

295
296

Karaay Timur, a.g.e., s.216-217

Einstein, Albert. a.g.e., s.86-91

179

Eer btn cisimlerin eylemsizlik ve ekim ktleleri eitse, o zaman btn

cisimler, ekilleri ve kimyasal yaplar ne olursa olsun yeryznde aynekilde derler.
rnein, bir eki ve ty brakarak dlerini izlediimizi varsayalm. Dnya, bu iki
cisme ktleleriyle orantl bir kuvvet uyguluyor, yani tye daha az, ekice de daha fazla
(eki tyden daha ar) kuvvet uygular. Buna karlk bunlarn ivmesi, arlk
kuvvetlerinin ktlelerine blnmesiyle elde ediliyor. O halde her iki cismin ivmesi ayn
olmaldr. Dolaysyla bunlar ayn anda brakrsak, her ikisi de ayn anda yere ular.
Byle bir eyin yeryznde gzlenememesinin nedeni, havann den cisimlere
uygulad srtnme kuvvetidir. Srtnme, ty ekiten daha fazla etkiledii iin,
tyn yere daha ge ulatn grrz. Ama Galileo, yapt analizlerle srtnmenin
farkna varmve eer bu olmasayd btn cisimlerin ayn ivmeyle deceini
sylemitir. Nitekim Aya yaplan Apollo uularndan birinde, rencilere gsteri
maksadyla

bu

deney

http://vesuvius.jsc.nasa.gov/er/seh/feather.html

gerekletirilmitir.

(Eriim

14.08.2015)adresinde

bu

deneyin filmini grebiliriz. Yeryznde yksek vakumlu ortamlarda da ayn deney

rahatlkla yaplabilir. eki ve ty deneyinde dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta,
d boyunca bu iki cisim arasndaki uzakln sabit kalmas. Olayn anlamn daha iyi
kavramak iin, bir asansrn iinde bir gzlemci ve birok cisim bulunduunu,
asansrn ipinin koparak iindekilerle beraber dmeye baladn dnelim. Asansr
dhil her eyayn ivmeyle dt iin, gzlemci ierideki btn cisimlerin asansre
gre bulunduklar yerde sabit durduklarn grecektir. Buna ek olarak, eer cisimlerden
birine bir ilk hz verilmise, bu defa cisim ayn hzn koruyarak hareketine devam
edecektir. Ksacas, gzlemcinin sadece asansr referans alarak ve dardaki Dnyay
dnmeden

yapt

gzlemler,

sanki

asansr

uzaydaym

izlenimini

uyandracaktr.297
Newtonun mutlak uzay varsaym eylemsizlik ivmesine (direncine) ve merkezka
kuvvetlere dayanr. Newton Mekaniinin, bir cismin mg gravitasyon ivmesi ile mi
eylemsizlik ivmesini kuramsal adan farkl grdn, ama Etvsn 108 de bir
duyarllkla yapt deneylerde ikisi arasnda pratik adan bir fark grlemediini
sylemitik. Buna ek olarak, Galilei yasas uyarnca ar ve hafif cisimler ayn hzla

297

Turgut Sadi, Genel Grelilik, Bilim Teknik Dergisi, 2005/3, s.38-44

180

yere derler. Newtonun gk cisimleri arasndaki F=mMG/r2 ekim kuvvetinden,

ekim ivmesinin cismin m ktlesine bal olmadn sylemitik. Btn bunlar bir
arada dnlnce, bu yasalarn hepsini iine alan daha genel bir fizik yasasnn
varolduunu dnmek doal olmaktadr. Einstein da byle dnd ve yerel olarak:
Gravitasyon = Eylemsizlik = vme
olduunu grd. Eylemsizlik cismin dzgn hareketinin (dingin de olabilir) deimesini
engellemeye alan kuvvettir. Dzgn hareketin deimesi demek, cismin ivme
kazanmas demektir. O halde, eylemsizlik kuvveti ivmeye kar koyan bir kuvvettir.
Etki-tepki yasas uyarnca eylemsizlik = ivme eitlii doal bir sonutur, te yandan,
gravitasyonun etkisinin serbest dmeyle (eylemsizlik), yerel olarak, yokedilebileceini
sylemitik.298
Euclides geometrisinde iki nokta arasndaki en ksa yol dorudur ve uzaklk
bir metrik fonksiyon ile tanmlanr. P(x1,y1,z1) ve O(x2,y2,z2) noktalar arasndaki
uzaklk PO=

bantsyla bulunur. Bu

metrik kat dnmler altnda deimez. Kat dnm deyiminden, teleme (paralel
kayma) ve dnme dnmlerini anlalmaldr. Kat dnmler uzunluu ve ay
deitirmez. klit geometrisinde geerli olan bu kurallar baka geometrilerde baka
biimlere girebilir. rnein, Lizbondan Newyorka gidecek gemi ya da uak, en ksa
yoldan gitmek isterse, iki kentten geen paralel daireyi izlemez. Kaptanlar bu iki
kentten geen byk ember zerinde giderler. Bu nedenle, yolcular nce kuzeye doru
kld sonra gneye doru inildii izlenimini edinirler. nk kre zerindeki P
noktasndan bir O noktasna giden en ksayol P ve Odan geen byk ember yaydr.
klit uzayndaki P O dorusunun yerini krede byk ember yay almtr.299
Uzay-zamanda her olay bir nokta ile gsterirsek iin iine zaman girdii iin,
uzay-zamanda iki nokta arasnda klid geometrisindekine benzer bir uzaklktan
szedemeyiz. Noktalar arasndaki uzaklk terimi yerine, iki olay arasndaki uzay-zaman
aral terimini kullanacaz. Buna gre, t sresi iinde uzay koordinatlarndaki
deiim x, y ise, uzay-zaman aral aadaki bant ile tanmlanr:

298
299

Karaay Timur, a.g.e., s.223

Karaay Timur, a.g.e., s.224

181

PO

b) Minkowski metrii300

a) klid metrii

Bu bant Minkowski Metrii 301 diye bilinir. klid metrii negatif deer
alamazd ama Minkowski metrii negatif ve pozitif deerler alabilecei gibi, farkl
olaylar (noktalar) iin sfr deerini bile alabilir. Burada c bir dnm sabitidir ve
pratikte onu k hz olarak kabul edeceiz. Bu metrikte nemli olan ey, fotonlarn c
hzyla gitmesinden ok, koordinat dnmleri altnda uzay-zaman araln deimez
klan bir c sabitinin varldr. Baka bir deyile, (t,x,y,z) eylemsiz sisteminden
(t,x,y,z) eylemsiz sistemine geilirse aadaki eitlii salayan bir c sabiti vardr:
PO

Uzay-zamanda koordinat sistemlerimiz ok sk deiecektir. Koordinat sistemi

deiince, yukarda tanmlanan Minkowski metriinin deimez (invariant) kalmasn
isteriz. O halde, uzay-zamanda hangi dnmlerin metrii (uzunluu) deitirmediini
bilmeliyiz. Bu eitlii salayan dnmlere Lorentz dnmleri denir.302
Einstein, ivmeli hareket eden bir parac ele alarak zaman dilimlerini
durmadan kltr. Her admda, zaman dilimlerinin u noktalar arasndaki hz fark

ekil iin bkz: Penrose Roger, a.g.e., s.60

Abbott Edwin A.,Aklamal Dzlke-ok Boyutlu Bir Macera, ev: Bar Bak, Ayrnt Yay.,
2008, s.387-388
302
Einstein, Albert. a.g.e., s.71-74
300
301

182

giderek klr ve zaman dilimlerinin uzunluunu sfra yaklatran srecin (limit

konumu) sonunda anlk hz ortaya kacaktr. Anlk hz sabittir, yani cisim ivmesizdir.
Tam bu anda iken cismi bir eylemsiz konulanma sistemi iine koyarak zel Grelilik
Kuramnn btn sonularn o an iin uygular. Bu dnceyle Einstein u ilkeyi koydu:
Keyfi bir gravitasyon alanndaki uzay-zamann her noktas iin yle yerel
eylemsiz (serbestden) bir konulanma sistemi seilebilir ki, noktann yeterince kk
komuluunda doa yasalar ivmesiz kartezyen koordinat sistemindeki biimi (form)
alr. 303 Einstein, bunlardan sonula Genel Grelilik Kuramnn, gravitasyonu uzayzamann erilii olarak akladn syler.304

303
304

Einstein,a.g.e., s.94
Karaay, a.g.e., s.223-227

183

VIII. BLM
EBU SHAK EL KNDNN LEMN SONLU OLMASI
TEZNN SPATININ MATEMATKSEL ANALZ VE
MANTIKSAL TUTARLILII

ki litre saf suya iki litre saf alkol eklendiinde sonu drt litre alkoll su
deildir. (Arlklar ve ller Genel Konferansnn sekizincisinde 150 C scaklnda
2000cm3+2000cm3=3955cm3 olarak alnmtr).
amper

daha

drt

amper

etmemektedir.

fazl dalmda iki amper, iki

(gen

balama

fazl

motorda

2amp+2amp=3,4641ampdir). Hzlarn toplanmasnda da, eer hzlardan biri k

hzysa, allm vektr toplamlar burada geersiz kalmaktadr. Ancak btn bunlardan
matematiin toplama yasasnn geersiz olduu ve daha doru toplama yasalar bulmak
iin deney veya gzlem yapmak sonucu kmyor. Matematiin biimsel yapsnda
2+2nin 4 etmesi, yaplan deneylerle tmevarm sonucu ulalan bir bilgi deildir ve
matematiin aksiyomatik yapsndan kar; burada bu sonucun matematik d kalmas,
ancak elikiye neden oluyorsa olanakldr. Matematik ve geometri nermelerinin deney
ve gzlemle yanllanacan dnmek, matematik ve doa bilimlerini birbirine
kartrmak veya bir tutmaktan kaynaklanyor.305
Felsefeyle ar matematik arasnda belli bir yaknlk vardr, bu, ikisinin de genel
ve nsel olmalarndan gelir. Matematik greli basit nermelerden balayp,
tmdengelimsel bireimlerle gitgide daha karmak sonular kurmaya alrken,
felsefe, genel bilgi olmu verilerden yola karak, onlardan mantksal zmlemeyle
elde edilebilecek olan soyut biimin en basit anlatmlar iinde onlar artp
genelletirmeyi arar.
Felsefe ve matematik arasndaki ayrm saynn doas sorununda da rnek bulur.
kisi de saylar zerine, yoklamayla apak grnen belli olgulardan yola kar. Ancak
matematik bu olgular, gittike daha karmak teoremler bulmakta kullanr, oysa felsefe,
zmlemeyle bu olgularn tesinde, daha basit, daha temelli ve aritmetik biliminin
nclerine biim vermeye doal olarak daha uygun olgulara gitmeyi ister. Say nedir?

305

Boll, a.g.e., s.26

184

sorunu bu konuda en nemli felsefi sorundur, ancak matematikilerin, saylarn

zelliklerini, kendi teoremlerini karmaya yetecek denli bildikleri zaman, bu biimiyle
sormaya gerek grmedikleri bir sorudur. Filozoflar, say, oklukta birliktir trnden
bulank bir deyile yetinmilerdir. Bu tr tanmlarda ok ilkel bir karklk bulunur,
kimi ieklerin sar oluu yznden sar, iektir dediimiz zaman dm olacamz
trden bir karklktr. Demek ki bu tanm, baka herhangi bir bozukluk bir yana,
gerekli soyutlama derecesine ulam deildir. Bununla birlikte bu tr bulank tanmlar
bu bulanklar yznden etkisiz kalrlar.306
Bizi yanla itecek en nemli nokta bilgisizliktir yani bilgi eksikliir. Ancak
bilginin var olmas kesinlikle doruyu bulacamz anlamna gelmez. Bilgiye katlacak
yorum, analiz ve sentez bizi doruya ulatrmada bir aratr ve bu yolda illa ki doru
yntem kullanlmaldr. bn sina bu konuyu u ekilde amaktadr:
Bilginin zdd olan cehalet -ki bu, yalnzca kendisiyle birlikte bilginin olmamas
deildir, bunun yan sra tpk ilm olmayan ve geometrik olmayann ikinci anlamnda
gerekletii gibi bilginin formuna zt bir forma inanmaktr, matematik ilimlerde
nadiren gerekleir. nk cehalet, baz sebeplerle gerekleir. Bu sbeplerin en a,
iki eydir. Birincisi, kyasn terimlerinin, zellikle de orta terimin mefhumunun isim
ortakl nedeniyle karmasdr. nk ou aldanma, lafz her iki nclde de ayn
ama anlam farkl olduunda, bu sebeple gereklemektedir. kincisi, telifin durumu ve
szn eklinin sonu vermedii halde sonu verene benzemesidir.307
Saylar zerine dnenlerin ounun zihinlerindeki ey, saylarn, saymann
verdii sonu olduudur. Yani saylar serisini kendiliinden sonsuza dek uzatma
olana kurulmutur diye dnlr. te, sonsuz saylarn anlalmasndaki ruhbilimsel
engel, saymadan kaynaklanan bu say grdr. Sayma, allm bir ey olduundan,
yanl olarak basit kabul edilmitir, oysa gerekte ok karmak bir sretir ve sayarken
ulalan saylarn, kendilerine ulatran srece bal olmayan bir anlam olmadka onun
da bir anlam yoktur ve sonsuz saylara bu yoldan hi ulalmaz. Yanllk, srlar,
sr satcsndan alnan ey diye tanmland zamankiyle ayn trdendir. Bir ok sr
satan kiiyi tanyp da hi sr grmemi bir kimseye bu tanm pek uygun grlebilir.

306
307

Russell, a.g.e., s.168-169

bn Sina, II. Analitikler, s.141

185

Ancak bir yolculukta yaban kzlerine rastlarsa, bunlarn, hibir sr satcsnca

satlmadklarna gre sr olmadklarn syler. Bu durumda sonsuz saylara da say
denmemesi gerekirdi nk sayma yolundan bunlara varlamaz. 308
Saymann gerekte ne olduu zerine biraz duralm. Bir nesne kmesinde, her
ardk dikkat eylemimizin sras iinde saylarn adlarn syleyerek her nesneyi bir kez
grm oluncaya dek dikkatimizi nesnelerin birinden tekine geirdiimiz zaman o
kmeyi saym oluruz. Bu sreteki son say nesnelerin saysn gsterir ve bu yzden,
saymak, nesnelerin saysnn ne olduunu bulmaktr. Ancak bu, gerekte ok karmak
bir ilemdir ve saynn mantksal kaynann bu olduunu dneler, zmlemede
belirgin bir yeteneksizlik gstermi olurlar. Biz sayarken bir, iki, , dediimizde,
bu szcklere bir anlam balamadka saylan nesnelerin saysn rendiimiz
sylenemez. Ayrca, sayma srecinde ulalan son saynn, saylan eylerin says
olduunu nerden biliyoruz? Bu olguyla ilgili iki neri var: birincisi, 1den belli bir
sayya kadar olan saylarn says o belli saydr mesela 1den 100e dek olan saylarn
says 100dr-. kincisi, eer bir saylar kmesi, her say yalnz bir kez gemek zere,
bir nesneler kmesinin adlar olarak kullanlabilirse, ad olarak kullanlan saylarn
says, nesnelerin saysnn ayndr. Bu nermelerden birincisi, sonlu saylar sz konusu
olduka, kolay bir aritmetik kantlamaya uygundur. Ancak sonsuz saylarda, ilk sonsuz
saydan sonra doruluu kalmaz. kinci neri doru kalr ve o, gerekte, greceimiz
gibi, saynn tanmnn dolaysz bir vargsdr. Ancak sonsuz saylarla ilgili olarak ilk
nermenin yanll yznden, sayma, klgsal bakmdan olabilir bile olsayd, yine de
bir sonsuz topluluun terimlerinin saysn bulmakta salam bir yntem olmazd ve
gerekte, iinde yrtld ynteme gre yanl sonular verirdi.309
Sonlu saylarn incelenmesinden gelen bir takm zihni alkanlklarmz vardr ki
bu bizde mantksal zorunluluklar oluturur. Bu anlayn etkisiyle sonsuz saylara da
kolayca yaygnlatrabileceimizi dndrrler. Mesela alkn olduumuz her saynn
nnde bir baka say vardr ve o say buna 1 eklenerek oluur; ancak ilk sonsuz saynn
byle bir zellii yoktur. Hatta ilk sonsuz sayya kk admlarla yava yava
ulaacamz kabul edilirse, bunun kendisiyle eliik olduunu gstermek kolaydr. lk

308
309

Russell, a.g.e., s.169-170

Russell, a.g.e., s.170-171

186

sonsuz say sonlu saylarn bitmeyen btn serisinin tesindedir. Denilebilir ki, ancak
bitmeyen btn bir serinin arkasnda bir ey bulunamaz ki. te bu, Zenonun yar
yolu ve Akhilleus karmlarnda dayand ilkenin ta kendisidir diyebiliriz.
Akhilleusun nnde, koaca uzakln henz yarsnn bulunduu an var, bylece tam
bir bitmez seri bulunuyor. Bu serinin tesinde biti ucuna ulat nokta grnyor.
Ancak bu olgunun beklenenin dnda bir ey olmad gstermek gerek.310
Yukardaki

paragrafta

aritmetik

aksiyomlarn

oluturabilecei

zihni

alkanlklarmz sz konusuydu. Peki, aritmetik aksiyomlardan ziyade geometrik

aksiyomlar iin ne denilebilir?

Geometrik aksiyomlar ne sentetik a priori

muhakemelerdir ne de deneysel olgulardr. Bunlar, anlamalardr, olabilir tm

anlamalar iindeki seimimiz deneysel olgular tarafndan ynlendirilmitir; ama
seimimiz zgrdr ve yalnzca her elikiyi bertaraf etme zorunluluu ile snrldr.
Peki, bu soru nasl cevaplanabilir: Eukleides geometrisi doru mudur? Ya da kartezyen
koordinatlar doru kutupsal koordinatlar yanl m? Tabi ki, bu sorularn hibir anlam
yoktur. nk bir geometri dier bir geometriden daha doru olamaz; yalnzca daha
kullanl olabilir. Eukleides geometrisi dier geometriler gre daha kullanldr ve
bunun birka nedeni vardr:
1.

En yalndr; birinci dereceden bir polinomun ikinci dereceden bir

polinomdan daha yaln olmas gibi kendi iinde en yaln geometridir.
Dairesel

trigonometrinin

formlleri

dz

izgi

trigonometrisinin

formllerinden daha karmaktr ve bunlar geometrik anlamn bilmeyen bir

analiste de byle gzkecektir.
2.

Bu geometri organlarmzn ve gzmzn yaklaabildii ve onlarla l

aletlerimizi yaptmz cisimler olan kat cisimlerin zellikleriyle olduka iyi
bir uyum salamaktadr.311
Doa bilimlerinin, nesne olarak olaylar ve bu olaylar yneten yasalar vardr;

olan bilmeyi ve aklamay istemektedir. Matematik, olaylardan bamszdr ve doru

olmak iin nesnelerin gerek olmas gerekmemektedir. Matematiki, bir kavram, say

Russell, a.g.e., s.163-164

Cuvillier Armand, Felsefe Yazarlarndan Seme Metinler, ev.: M. Mukadder Yakupolu, Doruk
Yay., 2007, S.572
Poincar Henri, La Science et lhypothse (Bilim Ve Varsaym), Flammarion, 1909, S.66-67
310
311

187

veya fonksiyon, daire veya gen yaratr; tanmn ona verdii gerekten baka bir
geree gereksinmeden onu tanmlar; tanmn kavranabilir olmas yeterlidir. Daha
sonra, tanmlamak iin setii kavramdan mantksal olarak kaynaklanan dier tm
zellikleri ortaya kararak kuram ina eder. Bunu hibir zaman deneysel bir kant
kullanarak yapmaz nk emprik olarak doru olan ey bundan dolay matematiksel
olarak doru deildir. Aslnda deney, bir eyin aa yukar doru olduunu,
duyularmzn ve aralarmzn tad yaklaklk derecesiyle doru olan pekala
gsterebilir; ama matematiki ileri srd nermelerin mutlak olarak doru olmasn
ister. Bunun dnda, deney yalnzca bir nermenin doru olduunu kantlar;
matematiki iin ayrca nermenin kavranlabilir olmas gerekir.
O halde matematiki, dncesinin dnda hibir ara olmadan nesnelerin
yalnzca dncesinde gerek olduu bir bilimi ina etmitir. genin geometrisi
genlerin var olduunu varsaymamaktadr. stelik hibir duyarl dnya olmasayd,
geometrinin bunun iin doru olma olgusu sona ermezdi.
Fiziki, varolan, maddi ve duyarl bir varla sahip eyleri inceler ve durum
elverdiinde tmdengelimsel karm yapsa ve kantlasa da, kantlamas tmevarmsal
biimde kantlanm yasalar olan ilkeleri uygulamaktan ibaret olduuna gre, ileri
srd gerek her zaman sonunda olaylarn gzlemlerine dayanmaktadr.

Yani

fizikinin nesnesi, olaylardan ok olaylar yneten dzendir. O halde saf matematik ile
doa bilimleri arasndaki kartlk mutlak grnyor.312
Ama ileri srld gibi, matematiksel gerek ile deneysel gerek arasndaki
ztln hibir mutlakl yoksa bundan deneysel gerein, byk bir oranda,
oluturulmu bir gerek olduu sonucu kmaz m?
Buradan birka sonu karabiliriz: matematiksel analiz nesneler zerinden
deil, dnce yoluyla yaplr ve yukarda Kindnin bahsettii yntem acaba
matematiksel bir yntem midir?

Bu yntemin fiziksel olduunu kabul ettiimiz

durumda ise oluturulmu bir gereklikle kar karya gelmi olmakta myz?

Cuvillier Armand, a.g.e.,s.573-574

Goblot Edmond, Le Systme Des Sciences (Bilimlerin Sistemi), Armond Colin, 1922, s.19-22

312

188

Bu tez konusu zerinde karar klp bizi almaya tevik eden nedenlerden birini
de burada aklamak isteriz. Sonsuzluk konusunun ele alnd st dzey akademik
almalarda bile ciddi hatalar bulunmaktadr. Bu konuda, doktora tezi olarak hazrlanp
daha sonra kitap haline getirilen bir almay ele alalm.313 Kindnin alem anlaynn
ele alnd blmn alt bal olan Alemin Sonluluu Meselesi blmnde,
Kindnin alemin sonsuz olamayacan matematik yntemiyle akladn ve bunu
yaparken cismin ezeli ve bilfiil sonsuz olamayacan, sonsuzluun ancak bilkuvve
olacan izah ederek, vastasz idrak edilebilen aksiyomlardan yola kt iddia
edilmektedir. Ardndan Gerekte ise bu aksiyomlarn delile ihtiyac yoktur. nk bu
aksiyomlar kendiliinden apak olan ve byle olduu iin dier mukaddimelere n
dayanak olan nermelerdir. 314 eklinde yaplan aklamayla bir matematikci olarak
genel anlamda grlen yanlln tekrarlandn belirtelim. Bu balamda, vastasz
idrak edilebilen ve delile ihtiyac olmayan aksiyomlar olduu iddia edilen bu
nermelerin gnmz matematii asndan tutarl olmadn gstereceiz. Nitekim
nceki blmlerde Milli Eitim Bakanl Talim Terbiye Kurulu Bakanlnn
incelemesinden gemi matematik kitabndaki sonsuzluk zerine yaplan hatalara iaret
etmitik. 315 Bunun doktora seviyesinde yaplan bir almada olmas, artk fizik ve
metafizik konularn almann disiplinler aras ibirlii iinde olmasnn elzem
olduunu dndrmektedir.
imdi btn bunlar Kindnin nermelerini ve kantlamalarn nceleyerek
inceleyeceiz. Tabi ilerlerken belli bir yntemimiz olacak ve matematiin alt
dallarndan (soyut cebir, analiz ve topoloji) yardm alacaz. ncelikle denklik
bantsnn

tanm

yaplacaktr

nk

Kind

kantlamasnda

dorulardan

bahsetmektedir ve farkl dorular zerinde alacaksak onlarn denk olduunu

gstermemiz gerekecektir. Hemen ardndan eitlik ve denklik konusuna ksaca
deineceiz. Kind, dorunun iinden paralar alarak kantlamasna devam ettii iin,
acaba bir kme alt kmesine denk olabilir mi sorusuna cevap arayacaz. Ardndan
aralklarn topolojik olarak denkliini inceleyeceiz. Reel saylar kmesinin iyi sral

ulul, Cevher. Kind Metafizii, nsan Yaynlar, stanbul, 2003

ulul, a.g.e., s.74-75
315
107.nolu dipnota bkz. Karakuyu, Erhan. Bac, Oktay, Ortaretim Matematik 9 Ders Kitab, Dikey
Yaynclk, Ankara, 2014, s.56
313
314

189

olduunu gsterip bunun ayn zamanda bir doruya denk olabileceini grp
incelememizi reel saylar zerinden srdrp konumuzu sonlandracaz.
Bu aamadan sonra Kindnin kantlamasndaki aksiyomlar gz nne alarak
analizimize balayabiliriz:
Kindnin Birbirinden byk olmayan ayn cinsten nicelikler eittir.
nermesinde geen eitlik kelimesi eviriden kaynaklanan bir problem olabilir. nk
eitlik yerine denktir kavram daha uygun dmektedir. Hatta Eit nesneler benzer
snrlar itibariyle boyutlar eit olanlardr.316 cmlesiyle ve Eitlik cismin snrlar
iindeki boyutlarn bilfiil ve bilkuvve ayn olmasdr. 317 Cmlelerinde geen, eit
niceliklerin benzer snrlara sahip olmas gereklilii eklindeki, koul da yine bir
denklik bants belirlemektedir.
Neden bu kavramn daha uygun deceini aklayalm. Matematikte ve baka
bilim dallarnda birbirine eit olmayan, ama eitlie benzer niteliklere sahip nesnelerle
sk sk karlarz. Bu tr nesneleri inceleyebilmek iin, eitlik kavramn genileterek,
denklik kavramn tanmlyoruz. Eitlik iki ya da daha fazla cmlenin hem niceliksel
hem de niteliksel ynden birbirlerinin tpa tp ayns demektir. Denklik ise niteliksel
ayn olma durumudur.
Yansma, simetri ve geikenlik zelliklerine sahip bantlara, denklik bants
denir. Bunu simgesel olarak u ekilde aklayabiliriz:
X kmesi zerinde aadaki zelliklere sahip bants bir denklik
bantsdr:
x X xx

(yansmal)

x,y X xy yx

(simetrik)

x,y,z X xy yz xz

(geiken)

316
317

Kind, a.g.e., s.204

Kind, a.g.e., s.208

190

Bo olmayan bir A kmesi zerinde tanml bir denklik bants olsun. (x,y)
ise x ve y eleri, bantsna gre birbirine denktirler denir ve xy ya da x~y
simgelerinden biriyle gsterilir.
Bu tanmlamadan sonra u iki teoremi inceleyelim:
1- ki denklik snf ya birbirlerine eittir ya da ayrktrlar:
x, y X [(

ispat:
[x] ve [y] gibi herhangi iki denklik snf alalm.
a [x] [y] ax ay xa ay olacaktr. imdi
b (b [x] ) b [y] [x] [y]
olacan grebiliriz. nk b [x] demek bx demektir. te yandan xy
olduunu grdk. u halde,
b (b [x] ) bx xy by b [y]
dir. Tamamen benzer ekilde [x] [y] olduu da gsterilir. u halde, arakesitleri
bo olmayan her [x], [y] denklik snflar zde olarak eittir.
imdi X kmesinin herhangi bir {

I} ayrm verilmi olsun. Ayrm

tanmna gre:
, I

olacandan, herhangi bir x X verildiinde x

olacak ekilde bir tek I

vardr. Buna gre, X zerinde

x y [, ( I) x, y
bantsn tanmlayalm, nn bir denklik bants olduu ve nn denklik
snflarnn {

I} ailesinden ibaret olduu kolayca grlebilir.

2- Herhangi bir kme zerindeki eitlik, bir denklik bantsdr.

191

spat:
X bo olmayan bir kme olsun. Bunun zerinde,
= {(x,y) x = y}
Bantsnn bir denklik bants olduunu gstermeliyiz. Eitlik Belitinden
(a) Her e kendisine eittir; yani x X x = x olduundan bants
yansmaldr.
(b) (x, y X) ve x = y ise y = x olduundan bants simetriktir.
(c) (x, y, z X) iin x = y ve y = z ise x=z olduundan bants geilidir.
yazlabilir.
Bu durumda, eitlik bants ayn zamanda bir denklik bantsdr (2. teorem).
Yani Kindnin nicelikleri eit almasnda bir problem yoktur ama doru olan eitlik
yerine denklik kavramdr. Bunu u ekilde aklayabiliriz: Dzlemde ynleri ayn
olan dorular (paralel dorular) nereye yerlemi olursa olsunlar birbirlerine denk kabul
edilirler. Eit olduunda akk dorulardan yani tek bir ekilden bahsetmi oluruz.
Ama bu bizim iin zorluk tekil edebilir. Bu yzden 1. teorem denklik snflarnn eit
ya da ayrk olabileceini sylemektedir. Bunun gibi birok rnek verilebilir ve bu
durum matematiksel olarak denklik bants kavramyla temellendirilir. Bu durumda
El Kindnin bahsettii dorular paralel kabul edebiliriz. Paralellik bantsnn denklik
bants olup olmadn inceleyelim.
Analitik dzlemdeki btn dorularn kmesi zerinde, simgesiyle
gstereceimiz paralellii
x y [(x = y) (x y = )]
biiminde tanmlayalm. Paralellik bantsnn bir denklik bants olduunu
gsterelim.
, dzlemdeki btn dorularn kmesi olsun.
= {(x,y) (x,y ) D (x y) } bantsn tanmlayalm. nn denklik
bants olduunu grmek iin, yansma, simetri ve geime zelliklerine sahip
olduunu gstermeliyiz.

192

a) Her doru kendisine paralel olduundan, x D x x olur; yani paralellik

yansma zelliine sahiptir.
b) x y y x olduundan, paralellik bants simetriktir.
c) x y y z x z olduundan paralellik bants geikendir.
Bu yzden, dzlemde ayn dorultuya sahip olan dorular; yani birbirlerine
paralel olan dorular, ayn denklik snf iindedirler. Dzlemde, sonsuz dorultu
olduu iin paralellik bantsnn sonsuz oklukta denklik snf vardr.
Dier taraftan Kindnin sisteminde geen bant ve ilemleri
[(xy) & (yx)] (x ~ y)
(biri dierinden kk olmayan iki nicelik denktir)
beliti ile belirledii denklik bantsna gre oluan denklik snflar zerine
tamaya alldnda bant ve ilemlerin denklik snflar zerinde dzgn
tanmlanmasnda sorunlar olduu grlr.
S ve ~ , S zerinde bir denklik bants olmak zere s S elemannn denklik
snfn [s], tm denklik snflarnn kmesini S/~ = {[s]: s S } ile gsterelim. Eer #,
S kmesi zerinde ikili bir ilem ise denklik snflar zerinde [s] #/~ [t] = [s#t] eklinde
tanmlanan ikili #/~ ileminin dzgn tanmlanm bir ilem olmas iin [s] #/~ [t]
sonucunun s ve t den bamsz olmas gerekir. Yani, s ~ s ve t ~ t ise [s] #/~ [t] = [s]
#/~ [t] olmaldr. Ayn ekilde, eer S zerinde bir R bants [s] R /~ [t] sRt
eklinde tanmlayarak S/~ zerine tamak istiyorsak ve s ~ s ve t ~ t ise [s] R /~
[t][s] R /~ [t] olmaldr.
Nicelikleri arasndaki byklkleri eit olma eklinde tanmlanan denklik
bantsnn trettii denklik snflarnda da nicelikler arasndaki ilikileri ve nicelikler
zerindeki ilemleri denklik snflar zerine yukardaki ekildeki tanamadn
grrz. Nicelikler arasndaki paras olma bantsn S/~ zerine tamaya
altmzda glkle karlarz. Yani, st, s ~ s ve t ~ t olmasna ramen st
olmayabilir.318 rnek olarak P( ) zerindki eit byklkte (ayn kardinalitede) olma

318

Tadelen, skender, Kind, Sonsuz Nicelikler, Matematik Ve Felsefe likisi zerine, Felsefe
Tartmalar 33, Boazii niversitesi Yaynlar, 2004, s.28

193

denklik bantsn dnelim. Bu bant altnda {0}~{1} ve {0}{0,2} ve

{0,2}~{0,2} olduu halde {1}{0,2} dir.
Hemen burada u soruyu sorabiliriz ki bu soru Kindnin ispat iin olduka
mhimdir:
X sonsuz bir kmeyse, Xten bir eleman atarsak, kalan kme Xe elenik (denk)
olur mu? Yani, bir anlamda, sonsuz bir kmeden bir eleman eksildiinde eleman says
azalr m? Kind, sonsuz bir kmeden eleman alarak kantlama yapt iin bu konuya
eilmek durumundayz.
Konuyu ilkin lokal olarak inceleyelim:
Gerel saylar kmesi

ve

den 0 atlm

\{0} kmelerini ele alalm. Acaba

bu iki kme arasnda bir eleme mevcut mudur? Yani

g(x) =

~ \{0} mdr? Eer

1 ,
,

fonksiyonunu ele alrsak, bu fonksiyon

den

\{0} kmesine giden bir elemedir.

imdi sorumuzu genelletirip teoremimizi ortaya koyalm:

Eer X sonsuz bir kmeyse ve xX ise X ile X\{x} kmeleri arasnda bir eleme
vardr.
Kantlayalm:
X\{x} kmesi sonsuz olduundan ve her sonsuz kme saylabilir sonsuzlukta bir
alt kme barndrdndan 319 X\{x} kmesinin saylabilir sonsuzlukta bir alt kmesi
vardr. Bu alt kmeye A diyelim ve Ann elemanlarn
A= {an: n } olarak numaralandralm. imdi, X ile X\{x} kmeleri arasndaki eleme
u ekilde bulunabilir: : X X\ x fonksiyonunu,

319

X sonsuz bir kme olsun. Her kme en az bir ordinale elenik olduuna gre X bir ordinaline
eleniktir. : bir eleme olsun. Ya ya da . Ama X sonsuz olduundan ikinci k olamaz
dolaysyla olur. imdi
, Xin saylabilir sonsuzlukta bir alt kmesidir.

194

,
,

olarak tanmlayalm.

nin eleme olduu aka

ortadadr.
Yukardaki teoremimizde Xten bir eleman atarsak kalan kme Xe elenik olur
mu inceledik. Peki ya daha fazla eleman atlrsa elenik olur mu? Yani

ile

arasnda

bir eleme mmkn mdr?

saylamaz sonsuz320 olduu iin

ile

arasnda bir eleme yoktur.

Btn bunlardan iki sonsuz kme arasnda bir eleme (denklik) olamayabilir
diyebiliriz.
Yukarda dorularn paralelliinin denk olduunu grdk ve Kindnin
kantlamasn dorular zerinden srdrdn biliyoruz. Acaba biz dorulara denk
olan reel saylar kmesini ele alarak yolumuza devam edebilir miyiz?
Daha nce sonsuzluun matematik teki ve fizikteki tanm blmnde
bahsettiimiz Aristotelesten kalma, yaklak 2350 yllk ember paradoksu ve
Galileonun uzun izgi ksa olandan daha fazla noktaya sahip deildir paradokslarn
tekrar ele alalm. Galileo bu paradoksunu aadaki izimle aklyordu. Ayrca Galileo
her tam saynn sadece bir tam karesinin olduuna ve her tam karenin sadece bir pozitif
tam saynn karesi olduuna iaret etti. Bylece bir bakma ne kadar pozitif tamsay
varsa o kadar da tam kare vardr. Bu bizi derhal mantksal bir elikiye gtrr. Bu,
btnn, kendisini oluturan paralardan daha byk olduu aksiyomuyla eliir, nk
tm pozitif tamsaylar bir tam kare deildirler ve tm tam kareler tm pozitif
tamsaylarn bir parasn olutururlar. Bu konuya tekrar dnmemizin nedeni gerel
saylarla aralklarn elenik olup olmad konusunu incelemektir. nk Kindnin
ispatn bu adan da ele almamz gereklidir.

320

spat uzun olduu iin ve bu teorem ile ispat herhangi bir kmeler kuram kitabnda rahatlkla
bulunabilecei iin burada verilmemitir.

195

Gerel saylar kmesinden bir (a,b) aral ve bu araln bo olmamas iin a b

alalm. Bu aralkla (0,1) aral arasnda bir eleme vardr:
kuralyla tanmlanm f fonksiyonu (0,1) ile (a,b) aral arasnda
bir elemedir. te cebirsel hali verilen elemenin yukardakine benzer geometrik ekli:

f(x)
a

Burada, (0,1) aral nce

sonra

ekleyerek bulmak istenen

ile arplarak (0,

,

) aral haline getirilir,

aral haline getirilir. Bu yntemle, [0,1] ve

[a,b] gibi kapal ve snrl aralklar arasnda da bir eleme olduu anlalr. (0,1]
aralyla [0,1) arasnda da bir eleme vardr:

196

1. u ekilde de grlebilir:

(0,1] ~ (0,1){1}~(0,1){0}~(0,1]. Yani yar ak snrl aralklar arasnda da bir

eleme vardr.
(0,1) ak aralyla (0,1] yar ak aral arasnda eleme var mdr?

1
2
1
2

Bu bir elemedir. Yani bo olmayan tm snrl aralklar eleniktir.

Peki (0,1) ile (0,)aralklar arasnda bir eleme var mdr?
Evet vardr.

1 bu elemenin olduunu gsterir.

fonksiyonu

fonksiyonu (-1,1) aralyla

arasnda bir

da (0,1) ile ( ,0) aralklar arasnda bir eleme olduunu gsterir.

Son olarak (0,1) ile

arasnda bir eleme var mdr?

Evet vardr:
(0,1) ~ (-1,1) = (-1,0){0}(0,1) ~ ( ,0){0}(0,)=
Baka bir zm de udur:

| |

elemedir.321
Buradan da tm bo olmayan, snrl ve ak aralklarn topolojik olarak denk
olduklar kar. Ayn nedenden, bo olmayan tm kapal ve snrl aralklar topolojik
olarak birbirlerine denktirler.
R'de bo olmayan tm ak aralklar topolojik olarak birbirlerine denktirler. Ayn
ey kapal (ya da yar kapal yar ak ), sonsuz ve snrl aralklar iin de geerlidir.322
(X, ) bir tam sralama olsun . Yani ikili ilikisi her x, y, z X iin, u zellikleri
salasn:
x x;
x y ve yx ise x = y,

321
322

Matematik Dnyas Dergisi, Gerel Saylarla Aralklar Eleniktir, 2006-3, s.36

Nesin, Ali. Analiz IV, Nesin Yay., 2. Bask, stanbul, 2012, s.88

197

x y ve yz ise x z,
x y ya da y x.
rnein X =

, ,

olabilir ve sralama bildiimiz, ilkokuldan beri aina

olduumuz sralama olabilir, ya da X bir ordinal ya da kardinal olabilir. a, b X iin,

(a, b) = {x X : a< x < b},
(a,) = {x X : a< x},
(-, b) = {x X : x< b}
ve (-,) = X tanmlarn yapalm. (Burada x < y, x y ve x y" anlamna
gelmektedir.) Bunlara ak aralk diyelim. Ak aralklarn bileimi olarak yazlan
kmelere de ak kme" diyelim. Bylece X zerinde bir topoloji tanmlanm olur. Bu
topolojiye sralamas tarafndan retilmi sralama topolojisi denir.

'nin klid

topolojisiyle bilinen sralamasyla retilen sralama topolojisi ayn topolojidir. 323 Bu

durumda biz Kindnin teoremini

zerine tam oluruz. Yani bundan byle

kmesi zerinde alacaz.

Dedekind-Cantor ilkesi unu syler: bir dorunun her noktasna bir tek gerel
say karlk gelir ve her gerel say, doru zerindeki bir tek noktayla temsil edilir.
Baka bir deyile, bir dorunun noktalarnn kmesiyle gerel saylar kmesinin
kuvvetleri ayndr. Bu, bir dorunun eleriyle say alan arasnda tam bir karlkllk
olduunu gsteriyor; sonsuz tesi sayyla uzay arasndaki yakn zellikleri ortaya
karyor. Bylece hem sayya verilen gerek nitelemesi, hem de sonsuzun tesindeki
ilk kmeye yklenen sreklinin kuvveti nitelemesi dorulanyor. Bununla da daha
nce ifade ettiimiz kayglar siliniyor. Bylece geometrinin ve say ile byklk
sorununa indirgenen dier bilimlerin aritmetiklemesi tamamlanyor.324
O halde Kindnin ispatn tekrar ele alalm:
Eer cisim sonsuz, ondan alnan para snrl ise bu para alndktan sonra
geriye kalan sonlu veya sonsuz olacaktr. Eer sonlu ise, tamam da sonlu olur. nk

323
324

Nesin, Analiz IV, s.32

Boll, a.g.e., s.69

198

her biri sonlu olan niceliklerin tamamnn sonlu olaca aklanmt. Buna gre sonlu
olann sonsuz olmas gerekir ki bu bir elikidir. Eer o para ayrldktan sonra geriye
kalan sonsuz ise alnan geri iade edilince nceki haline dner. Oysa yukarda iki cismin
toplamnn, kendini meydana getirenlerden daha byk olduu aklanmt. Buna gre
sonsuz olan, ona katlan snrl parayla birlikte tek bana sonsuz olandan daha
byktr. kisi birlikte sonsuz olduuna gre, sonsuz olan sonsuz olandan daha byk
demektir. Hlbuki sonsuz cismin sonsuz cisimden daha byk olmasnn imknszln
ve biri brnden byk olmayan ayn cinsten iki niceliin, artrlmazdan nceki
durumuna eit olmad aklanmt. Bu durumda miktar artrlanla artrlmayan,
nicelik bakmndan hem eittir, hem eit deildir. Bu ise imknsz bir elikidir.325
Sonsuz bir kmeden eleman alnca geriye kalan kmenin yine sonsuz olduunu
grmtk. Yani kalan ksmn sonlu olmas mmkn deildir. Ama en nemli ksm
sonsuz bir kmeye alt kmesi eklendiinde sonsuzun daha byk olmas konusudur
kiKindnin teoreminin temeli budur. Bu temel de iki cismin toplamnn, kendini
meydana getirenlerden daha byk olduu zerine kuruludur. Eer matematiksel olarak
bu ifade doruysa ve altmz kme

ise bu ifade btn rnekler iin salanmaldr.

Ama biz bunu u ekilde dnrsek bunun doru olmad aikrdr:

(1, ) reel saylar araln ele alrsak, bu kmeye (5,1] araln eklersek yani
(5,1] (1, ) aralndaki reel saylar (1, ) aralndakilerden daha m byktr? Her
iki kme de saylamaz sonsuz olduu iin birbirinden daha byk olduunu
syleyemeyiz.
Eukleidese borlu olduumuz ve Henri Bergsonun da anmsatt btn,
parasndan daha byktr diye ifade edilen saduyunun bu doruluunu bir kenara
brakmak zorundayz: Btn, sonsuz bir kme olduunda parasna eit olabilir.326
Geometri aksiyomlar, deneyle ya da gzlemle dorulanacak ya da yanllanacak
veya

yaklak

olan

nermeler

deildir.

Eukleides

geometrilerin

kurulabilmelerinden, Eukleides geometrisinin 5. aksiyomunun (ve genelde Eukleides

geometrisinin) yanl olduu sonucu kmyor. Yalnzca matematiksel olanakllk
olarak, Eukleides geometrisinin aksiyomlarndan farkl, hatta onlarn tam kart

Kind, a.g.e.,s.199-202
Boll, a.g.e., s.63

325
326

199

nermelerle, kendi i tutarll olan (yani tm teoremlerinin, Eukleides geometrisinde

olduu gibi herhangi bir elikiye yol amadan kantlanabildii) geometrik dizgeler
kurulabilecei sonucu kyor. Bundan dolay, Eukleides d geometrilerden sonra,
geometriye doruluk ya da yanllk nitelemesinde bulunmak bir kenara braklm,
bunun yerine dizgelerin i tutarllklarnn olmas ne kmtr. 327

327

Boll, a.g.e.,s.110

200

SONU

Fizik (evren ve insan) ve metafizik (Tanr) ilikisinin aklanmas felsefi

dncenin teekkl dneminden itibaren en nemli hususlardan olmutur. Sophia ve
Philosophia teriminin aklanmasndan itibaren bu konuda birok filozof kendine ait
grler ortaya koymutur. zellikle slam felsefesi asndan syleyecek olursak,
Tanr, varolmas iin bir baka nedene ihtiya duymayan Varlk olarak Evreni
yaratmtr

hkm

balamnda

slam felsefesi tarihinde

Kindden itibaren

tartlmtr. Hakikat/gerek, sonluluk, sonsuzluk, ncesizlik ve sonraszlk gibi

kavramlar bu balamda incelenmitir. Evrenin mahiyetine dair bu sorular fizik alann
nasl anlald zerine alan ilimlerin neliini ortaya koyulmasna neden olmutur.
Daha sonra dil, dnce mantk ilikisi temellendirilmitir, ardndan fizik ve metafizik
ilikisi ortaya konulmutur. lahiyat (medeni ilimler, siyaset, kelam) bu temellendirme
sonuncunda kendisine yer bulabilmitir.
Evren yaratlmtr ve sonludur, bir gn yok olacaktr, hkm, Har; yani
yeniden dirilme ve hesap verme sreci asndan nemlidir. Yani Tanr-Evren ilikisine
dair fizik inceleme dorudan metafizik bir temellendirmeye de konu olmaktadr. Evren
yaratlmtr ve sonludur ile evren yaratlmamtr/kadimdir ve sonsuzdur nermelerinin
hangisinin tutarl olacana dair verilen cevap kiinin Tanr tasavvurunu da
belirleyecektir. Teist, ateist veya deist, ya da bu nermeyi hi tartma konusu
yapmayan bilinemezciler/gnostislerin her biri kendi paradigmasnda bu sorunu
mzakere ederler. Akln mmkn dnya/deney alan tesinde bir bilgi koyabilme
imkn nasl olacaktr? Ya da evren sonludur nermesine eit lde geerli evren
sonsuzdur kart nermesini de ileri srlebilir ve tutarll savunulabilir.
Buradan hareketle ayn anda evren sonludur ve evren sonsuzdur nermelerinin
geerliliini savunanlarn olmas ve iki nermenin birbirinin yerine konulamazlk
durumunun geerliliini gsterir. Bu balamda Kantn felsefi dnceye yapt en
nemli katklardan birisi de uzay ve zamanda evrenin snrlanmas balamnda evren
snrldr ve evren snrszdr nermelerini antinomi diye aklamas olduunu
syleyebiliriz.

201

slam dncesi asndan bir de evrenin sonu meselesi, yani sonsuz olmad
meselesi vardr:

Bu noktada Tanrnn ezeli ebedi/sonsuzluu konusunun aslnda

sonsuz kavramnn tanmna dayand bellidir. Yani sonsuz kavramn ontolojik olarak
m yoksa epistemolojik olarak m ya da epistemik ontoloji kavramyla ele almamz
gereklii bizi her iki nermenin tutarlln mukayese etme hususunda biraz daha fazla
bilgi verebilir. nk fizik ve metafizik ilikisinin kurulmasnda anahtar kavram olan
Sonsuzluk kavramnn insanlarda mthi, muazzam, aklmzn alamayaca kadar
byklk duygusunu uyandrd bir gerektir. Bununla birlikte belirli bir bilgi
sistemine ierisine girdiinde sonsuzluk kavramna yklenilen anlamn deitiini
grdk. Hatta tanmn yapmaya alrken bunu farkl alanda yani matematikte,
fizikte ve metafizikte ayr ayr yapmamz gereklilii ortaya kt.
Eer Evren yaratlmtr ve sonludur denilirse, ontolojik olarak bir ncelik ortaya
kar, Evren yaratlmamtr ve sonsuzdur denilirse de, epistemolojik durua gre bir
nerme ortaya konulur ki, her iki durum da Kantn antinomi/atk anlay tekrar
devreye girer. Ama epistemolojik ontoloji anlayn ne karabilirsek, yani hangi
alanda ve hangi dnce modeline gre bu kavramsallatrma analiz ediliyor sorusunu
mzakere edebilirse, bu paradokslara biraz ara verme imkn ortaya kabilir. Zira btn
bu alanlar kapsayacak ekilde bir sonsuzluk tanm ararken; bir tek alana indirgenmi
sonsuzluk tanmnn olmas durumunda karmza ciddi problemler ktn tezimizde
gzlemledik. nceleme konusu yaptmz iki her iki yntem de bizi net bir zme
ulatramad. Bununla birlikte evrenin sonsuz olup olmadn konusunda yaplan
almalara gre evrenin bir balangc olduunu anlayabildik.
Bu aama da matematik disiplini bizlere olduka geni bir alan salamaktadr.
nk matematik, evrenin dilidir ve metafizik kavramlar alglamamzda iyi bir ara
olarak karmza kmaktadr. Ama yine sonsuzluk sz konusu olduunda matematikte
de baz zorluklar karmza ktn gzlemledik. Aslnda matematikte, sonsuzluu
grmenin ne kadar mmkn olabileceini inceleyebiliyoruz. Tezin kanaatimize gre
alanna en nemli katks bu noktada ortaya kmakta, matematikteki sonsuzlukla fizik
dnyadaki sonsuzluu karlatrarak ayn eyler olmadn gstermesidir. Bunu Eleal
Zenonnun teoremlerini analiz ederek net bir ekilde ifade ettiimiz kanaatindeyiz.

202

KAYNAKA

Abbott Edwin A. ev. Bar Bak, Aklamal Dzlke -ok Boyutlu Bir Macera,
Ayrnt Yay., stanbul, 2008
Adamson, Peter. Taylor, Richard C., slam Felsefesine Giri, ev. Cneyt Kaya, Kre
Yay., 2. Basm, stanbul, 2007
Akbulut, Krat. Akgn, Levent. Matematik ve Sonsuzluk, Kazm Karabekir Eitim
Fakltesi Dergisi, Say 2, Erzurum, 2005
Akam, Merih. Teker, Ayegl F., Grsel Sanatlarda Sonsuzluk Dncesi, Mantk,
Matematik Ve Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr
niversitesi Yay., stanbul, 2008
Akn, mer. Kten, Hacer. Salih Zekide Sonsuz Kk Kavram, Mantk, Matematik Ve
Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi
Yay., stanbul, 2008
Akyol, Aygn. slamda Akli Dncenin Kriz Dnemi -Felsefe Kartl ehristani
ve bn Teymiyye, slam Felsefesi Tarihi, Ed.: Bayram Ali etinkaya, Grafiker Yay.,
Ankara, 2012
Akyol. Aygn , ehrezr Metafii, Aratrma Yay., Ankara, 2011
Akyol, Aygn. ehristaninin Filozoflarla Mcadelesi, Aratrma Yay., Ankara, 2011
Akyol. Aygn, "ehristn ve Felsefe Eletirisi", Dou'dan Bat'ya Dncenin
Serveni -slam Dncesinin Altn a-, Proje Ed.: Bayram Ali etinkaya, Cilt Ed.:
Eyp Bekiryazc, c. 7, nsan Yaynlar, stanbul, 2015
Aygn Akyol, "ehrezri ve Metafizik", Dou'dan Bat'ya Dncenin Serveni -slam
Dncesinin Altn a-, Proje Ed.: Bayram Ali etinkaya, Cilt Ed.: Eyp Bekiryazc,
c. 7, nsan Yaynlar, stanbul, 2015
Aristoteles. Fizik. ev. Saffet Babr, Yap Kredi Yay., 2. Bask, stanbul, 2001
Aristoteles. Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., stanbul, 3. Bask, 2012
203

Aristoteles. Politika, ev. Mete Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul, 2002

Arslan, Ahmet. ka Felsefe Tarihi 1, Ege nv., Basmevi, 1995, zmir
Aydner, Ekrem. Sonsuzluk, Grelilik Ve Zenon Paradokslar, Mantk, Matematik Ve
Felsefe, Sonsuzluk Ve Grelilik, III. Ulusal Sempozyumu, stanbul Kltr niversitesi
Yay., stanbul, 2008
Aydnl, Yaar, Farabinin Bilgi Anlayna Genel Bir Bak, Bilimname IV, 2004/1
Aztekin, Serdar. Matematiksel Bir Kavram Olarak Sonsuzluk ve tesi, Tanmlar ve
Tarihsel Geliimleriyle Matematiksel Kavramlar, Pegem Akademi Yay., Ankara, 2013
Barker, Stephen F., Matematik Felsefesi, ev. Ycel Dursun, mge Kitabevi, Ankara,
2003
Bayraktar,

Mehmet,

litam, Felsefe, Ankuzem Yaynlar, Ankara niversitesi

Basmevi, Ankara, 2007

BBC, Sonsuzluun Kefi, Selin Girit'in yayna hazrlayp sunduu drt blmlk dizi,
BBC Trke'de ilk olarak 4-12 Eyll 2007 tarihleri arasnda yaymland:
http://www.bbc.co.uk/turkish/indepth/story/2007/09/070911_infinity_programmes.shtm
l(Eriim: 27.01.2016)
Bertrand, Russell. Bat Felsefesi Tarihi, ev. Muammer Sencer, Say Yay., stanbul,
1893
Bertrand, Russell, D Dnya zerine Bilgimiz, ev. Vehbi Hackadirolu, Kabalc
Yay., stanbul, 1996
Bilim ve Teknik Dergisi, Fizik Paradokslar Eki, Nisan, 2008, Ankara
Boll, Marcel, Matematik Tarihi , ev. Blent Gzkan, letiim Yaynlar, stanbul,
2008
Borges, Jorge Luis. Alef, ev. Tomris Uyar, Peral Bayaz Charum, Fatih zgven,
Fatma Akerson, letiim Y., stanbul, 2013

204

Borges, Jorge Luis. Don Quixote Yazar Pierre Menard,

Ficciones Hayaller Ve

Hikayeler, letiim Yay., stanbul, 2014

Borges, Jorge Luis. Kum Kitab, ev. Yldz Ersoy Canpolat, letiim Y., 11. Basm,
stanbul, 2010
Cevizci, Ahmet. Felsefe, Sentez Yay., Bursa, 2007
Cevizci, Ahmet. Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Bursa, 1996
Cevizci, Ahmet. Felsefe Szl, Paradigma Yay., stanbul, 1999
Cevizci, Ahmet. Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynevi, stanbul, 2003
Cevizci, Ahmet. lk a Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2001
Cuvillier Armand.

Felsefe Yazarlarndan Seme Metinler, ev. M. Mukadder

Yakupolu, Doruk Yay., stanbul, 2007

elik, Sara. Modern Felsefe II, T.C. Anadolu nv. Yay. No: 2409, Eskiehir, 2013
ubuku, brahim Agah. slam Felsefesinde Allahn Varlnn Delilleri, Ankara nv.
lahiyat Fak. Yay., Ankara, 1967
Denkel, Arda. Anlama: Anlatma ve Anlama letiim zerine Bir Felsefe Aratrmas,
Boazii niversitesi Yay., stanbul, 1981
Descartes, R. Metot zerine Konuma, ev.K.Tahir Sel, Sosyal Yaynlar, stanbul,
1984
Einstein, Albert. zel Ve Genel Grelilik Kuram zerine, ev.Aziz Yardml, dea
Yay., stanbul, 2009
Erdemci, Cemalettin. Proclusun Alemin Kdemine likin Delilleri zerine, Hitit
niv. lahiyat Fak. Dergisi, C. V, Say 9, 2006/1
Fahri, Macit. slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, a-To Yay., 2008
Farabi. deal Devletin Yurttalarnn Grlerinin lkeleri, ev. Ahmet Arslan, Kltr
Bakanl Yay., Ankara, 1990

205

Farabi. hsal-Ulum, ev. Ahmet Ate, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1990
Farabi. Kitabul-Huruf, ev. mer Trker, Litera Yay., 2. Bask, stanbul, 2008
Fazlolu, hsan. slam Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, 1997, stanbul, c. 16
Gazzali. Filozoflarn Tutarszl, ev. Mahmut Kaya, Hseyin Sarolu, Klasik Yay.,
2012, stanbul
Goblot Edmond. Le Systme Des Sciences (Bilimlerin Sistemi), Armond Colin, 1922
Gkberk, Macit. Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 6. Basm, stanbul, 1990
Guedj, Denis. Saylar mparatorluu, ev. mer Aygn, Yap Kredi Yaynlar, Ankara,
2009
Gney, Ahmet Faruk. slam-Trk Matematik Tarihinde lk Eser: Salih Zekinin Asar-
Bakiyesi, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 4, Say 2, 2004
Gney, Zekeriya. Korkmaz, Nebiye. Georg Cantorun Sonsuzlar, Mula Stk Koman
niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 1, Say 1, Mays 2014
Gney, Zekeriya. Uzamsal Sonsuzluk Ve Matematiksel Sonsuzluk zerine, Mantk,
Matematik Ve Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr
niversitesi Yay., stanbul, 2008
Grnberg, Teo. Onart, Adnan. Vd., Mantk Terimleri Szl, Metu Pres, 3. Basm,
Ankara, 2003
Hacsaliholu, H. Hilmi. Yksek Boyutlu Uzaylarda Dnmler Ve Geometriler,
Bilecik niversitesi Yaynlar, Bilecik, 2010
Hanerliolu Orhan.

Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar Ve Akmlar, Cilt 1, Remzi

Kitabevi, stanbul, 1985

Hanerliolu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar Ve Akmlar, Cilt 6, Remzi
Kitabevi, stanbul, 1985
Hocaolu, Durmu. Sokrates ncesi Grek Felsefesi l, Ders Notu, stanbul, 2007

206

bn Rd. Faslul Makal, ev. Bekir Karla, aret Yay., stanbul, 1992
bn Sina. Drdnc Makale Birinci Fasl, nce, Sonra Ve Hudus,

Metafizik,

ev.,:Ekrem Demirli, mer Trker, Litera Yay., stanbul, 2004

bn Sina. aretler Ve Tembihler, ev. Ali Durusoy, Litera Yay., stanbul, 2005
bn Sina, Kitabu-ifa,II. Analitikler, nc Makale, kinci Fasl, ev. mer Trker,
Litera Yaynclk, stanbul, 2006
bn Sina. Kitabu-ifa,Fizik II, ev. Muhittin Macit-Ferruh zpilavc, Litera Yay.,
stanbul, 2005
bn Sina. lahiyat- ifa,Metafizik, ev. Ekrem Demirli, mer Trker, Vakflar Genel
Md. Yay., Ankara, 2011
hvan Safa Risaleleri, Ayrnt Yay., 1. Bask, stanbul, 2014, c. 3
nam, Ahmet, Yaanann Anlam Olarak Sonsuz, Mantk Matematik ve Felsefe 3. Ulusal
Sempozyumu, stanbul Kltr nv. Yay., stanbul, 2008
zmirli, smail Hakk. slamda Felsefe Akmlar, Kitabevi Yay., stanbul, 1995
Karaay, Timur. Genel Topoloji, Kuban Matbaaclk Yay., Ankara, 2009
Karaay Timur, Grelilik Kuramnn Matematiksel Temelleri, Mantk, Matematik Ve
Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk Ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi
Yay., stanbul, 2008
Karaay, Timur. Matematik Ve Dil, Mantk, Matematik Ve Felsefe, IX.Ulusal
Sempozyumu -Dncenin letiim Arac Olarak, Edebiyat, Bilim, Sanat Ve Felsefe
Alanlarnda: Dil-, stanbul Kltr niversitesi Yay., stanbul, 2011
Karakuyu, Erhan. Bac, Oktay. Ortaretim Matematik 9 Ders Kitab, Dikey
Yaynclk, Ankara, 2014
Klkaya Selami. Temel Fizik, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 674, Eskiehir,
1996
Kind. Felsefi Risaleler, ev. Mahmut Kaya, Klasik Yay., 2. Bask , stanbul, 2006
207

King, Jerry P. Matematik Sanat, ev. Nermin Ark, Tbitak Yay., Ankara, 2010
Koin, Abdlhakim, Psikofizyoloji Biliminin Kurucusu: El Kind, Bilim Ve Teknik
Dergisi, 1990 Ekim
Kranz, Walther. Antik Felsefe: Metinler Ve Aklamalar, ev. Suat Yakup Baydur,
Sosyal Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2009
Matematik Dnyas Dergisi, Gerel Saylarla Aralklar Eleniktir, 2006-3
Musayev, Binali. Alp, Murat. Mustafayev Nizami. Analiz II, Sekin Yaynclk, 2.
Bask, Ankara, 2007
Nesin, Ali. Analiz 1, Nesin Yaynclk A..,stanbul, 2012
Nesin, Ali. Analiz IV, Nesin Yaynclk A.., 2. Bask, stanbul, 2012
Nesin, Ali. Bertrand Russelln Paradoksu, Matematik Dnyas Dergisi, 2013 K
Nesin, Ali. Matematik Ve Sonsuz, Nesin Yaynclk A.., stanbul, 2011
Nutku, Yavuz. Sonsuzluk Ve Grelilik, Matematik Dnyas Dergisi, 2010- IV
ncel, Ali Osman. Alptekin, mer, Fraktal Dalm Ve Sismolojideki Uygulamalar,
Jeofizik Dergisi, 1-2 1995 / Mart-Eyll, 1995
ner, Necati. Klasik Mantk, Ankara niversitesi Basm Evi, Ankara, 1986
zalp, Hasan. Galileo Galilei, Dou'dan Bat'ya Dncenin Serveni, Ed. Bayram
Ali etinkaya, nsan Yaynlar, 1. Bask, 2015, c.2
zemre Ahmet Yksel. ada Fizie Giri, stanbul niversitesi Yaynlar, 3. Bask,
stanbul, 1983
zkan H. Esra. Kompleks Analiz 1, stanbul Kltr nv., Udes (rgn Eitimde
Uzaktan retim Destei) http://udes.iku.edu.tr/(Eriim 03.12.2015)
zlem Doan. Felsefe Ve Doa Bilimleri, Doubat Yay., Ankara, 2008

208

zmantar Mehmet Fatih. Bozkurt Ali.Tanmszlk Ve Belirsizlik: Kavramsal Ve

Geometrik Bir nceleme,Tanmlar Ve Tarihsel Gelimeleriyle Matematiksel Kavramlar,
Pegem Akademi Yay., Ankara,2013
Paulos, John Allen. Herkes in Matematik,

ev. Baak Yksel, Beyaz Yaynlar,

stanbul, 1998
Penrose Roger. The Emperor's New Mind - Concerning Computers, Minds, And The
Laws of Physics, Fiziin Gizemi (Kraln Yeni Usu II), ev: Tekin Dereli, Tbitak
Popler Bilim Kitaplar 95, Ankara, 2004
Peterson Michael. Hasker William. Reichenbach Bruce. Basinger David, Akl Ve nan,
ev. Rahim Acar, Kre Yay., stanbul, 2012
Poincar Henri. La Science et lhypothse (Bilim Ve Varsaym), Flammarion, 1909
Polatolu, Yaar. en, Arzu. Yavuz, Emel. zkan, Esra. Matematiksel Sonsuzluk Ve
Grelilik, Mantk, Matematik Ve Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk Ve Grelilik,
stanbul Kltr niversitesi Yay., stanbul, 2008
Ronan Colin A. Bilim Tarihi, ev. Ekmeleddin hsanolu, Feza Gnergun, Tbitak
Yay., Ankara, 2003
Saban G. Analize Giri, . . Fen Fakltesi Basmevi, stanbul, 1989
Sezgin, Erkut. Sonsuzluk Kavramnn cadndan nce Ve Sonra, Mantk, Matematik Ve
Felsefe III. Ulusal Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi
Yay., stanbul, 2008
Sunar, Cavit. slam Meai Felsefesinde lk Adm, Ankara niversitesi Dergisi, Cilt17,
Say 1, Ankara, 1969
erif M. M. slam Dncesi Tarihi, Cilt 2, nsan Yay., stanbul, 1990
uhubi, Erdoan S. D Form Analizi, Trkiye Bilimler Akademisi Yay., Ankara, 2008
ulul, Cevher. Kind Metafizii, nsan Yaynlar, stanbul, 2003
Taslaman, Caner. Din Felsefesi Asndan zafiyet Teorisi, 2011

209

Taylan, Necip. Ana Hatlaryla slam Felsefesi, Ensar Yay., stanbul, 2011
Taneri, Kemal Zlf. Trk Matematikileri, Derleyen Gven Taneri Ulukse, Cinius
Yay., stanbul, 2009
Taslaman, Caner. Modern Bilim Felsefe Ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul, 2008
Tadelen, skender. Kind- Sonsuz Nicelikler, Matematik Ve Felsefe likisi zerine,
Felsefe Tartmalar 33, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004
Topdemir, Hseyin Gazi. Isaac Newton Ve Bilim Devrimi, Bilim Teknik Dergisi,
2010/10
Turgut, Sadi. Einsteinn Mucize Yl - zel Grelilik, Bilim Teknik Dergisi, ubat
2005/2
Turgut, Sadi, Genel Grelilik Bilim Teknik Dergisi, 2005 Mart
Ufuktepe, nal. Aslan, smail, Fraktal Geometriden Bir Kesit, Matematik Dnyas
Dergisi, 2002, C:11, S:1
Unat, Yavuz. Ortaa slm Astronomisinde Kre Katmanlar Sistemi ve Gkyz
Hareketlerin Fiziksel zah, XIII. Ulusal Astronomi Toplants, 2-6 Eyll 2002, Antalya,
TBTAK Ulusal Gzlemevi
Ural, afak, Sonsuzun Kavranlmas, Mantk, Matematik Ve Felsefe III. Ulusal
Sempozyumu, Sonsuzluk ve Grelilik, stanbul Kltr niversitesi Yay., 2008
Uyank, Mevlt. Akyol, Aygn, slam Ahlak Felsefesi, Elis Yay., Ankara, 2013
Uyank, Mevlt. Akyol, Aygn. Farabi'nin Medeniyet Tasavvuru Ve Kurucu Metni
Olarak hsaul-Ulum. Medeniyet Dnr Farabi Uluslararas Sempozyumu,
Eskiehir,13-15

Kasm

2014.

https://www.academia.edu/9393626/Mevl%C3%BCt_Uyan%C4%B1k_Ayg%C3%BCn_Akyol_Farabinin_M
edeniyet_Tasavvuru_ve_Kurucu_Metni_Olarak_%C4%B0hs%C3%A2ul
Ul%C3%BBm_Medeniyet_D%C3%BC%C5%9F%C3%BCn%C3%BCr%C3%BC_Farabi_Uluslararas%C4%B1_S
empozyum_Eski%C5%9Fehir_1315_Kas%C4%B1m_2014(Eriim05.01.2016)

210

Uyank, Mevlt.

Felsefeyi Anadoluda Yeniden Yurtlandrmak: slam Felsefesinin

Gnmzdeki Anlam zerine Bir Deneme, slamiyat. C.8 Say.4. 2005

Uyank, Mevlt. Felsefi Dnceye ar, Elis Yay., Ankara, 2003
Uyank, Mevlt, lk slam Filozofu Kindye Gre Alemin Mahiyeti Sorunu (Kozmolojik
Bir Meselenin tikadi Bir Boyut Almas), I. slam Felsefesi Meseleleri Sempozyumu, 8-9
Kasm, 2002, Ankara
Uyank, Mevlt. Tmevarm Meselesi bn Sina Merkezli Yeni Bir Okuma, Hitit niv.
lahiyat Fak. Dergisi 2012/1, C. 11, Say: 21
Weber, Alfred. Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., stanbul, 1998
Wittgenstein, Ludwig. TractatusLogico-Philosophicus, ev. Oru Aruoba, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2003
Yksel, aziye. Genel Topoloji, Eitim Yay., Konya, 2011
Zellini, Paolo. Sonsuzun Ksa Tarihi, ev. Fisun Demir, Dost Yay., 2. Bask, Ankara,
2011
Zor, Muhsin. Orhun, nder. enyel, Mustafa. Tanl, Murat. Aybek A., enol.
Aksay, Sabiha. Fizik, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1060, Eskiehir, 1998

http://www.mcescher.com/(Eriim:27.01.2016)
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.567e6bb9a
b2477.73398675(Eriim:27.01.2016)

http://en.wikipedia.org/wiki/National_Film_Registry(Eriim 12.01.2016)
http://gsf.akdeniz.edu.tr/tr.i226.yrddocdroguzhanersumersoylesi(Eriim
11.12.2015)

http://www.robertsmithson.com/earthworks/spiral_jetty.htm(Eriim 14.08.2015)
http://www.miasanat.com/SimpleViewer_yagliboya/yagliboya.html(Eriim:27.01.2016
)

211

http://www.egitim.aku.edu.tr/bilimfelsefesi.pdf

212