Ord. Prof. M.

emscddln Gnaltay
1883 Kemaliye doumlu . Gnaltay Vefa dadisi ve
Darlmuallimn-i Aliye (Yksek retmen okulu) mezunu.
zel renim grerek Arapa ve Farsa rendi. Lozan niversitesi'nde doa bilimleri dalnda okudu. eitli ehirler ve
stanbul liselerinde matematik retmenlii yapt. Tarih ala
nnda kendini yetitirdi ve Darlfnunun yeniden dzenlen
mesi srasnda (1914) Edebiyat Fakltesi Trk ve slam Tari
hi mderrisliine getirildi. Sleymaniye Medresesi'nde Din
ler Tarihi ve slam Felsefesi mderrislii yapt. yesi okluu
Ittihad ve Terakki'den Erturul mebusu seildi (1915-19).
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin stanbul
tekilatnda grev ald (1920). Sivas (1923-50) ve Erzincan
(1950-54) milletvekili olarak parlamentoda bulunurken ni
versitedeki grevini srdrd ve stanbul niversitesi yne
timince tarih profesrl ve ordinarys profesrle getiril
di. 1949da kurulan CHP hkmetinde Babakanl stlen
di (16.1.1949-22.5.1950). 27 Mays ihtilateilerince oluturu
lan Kurucu Meclis'e (1960-61) ve Cumhuriyet Senatosu ye
liine seildi. 1941'de stlendii Trk Tarih Kurumu Bakan
l grevini 1961'de stanbul'da vefatna kadar srdrd.
ESERLER;
Maziden tiye (1913),
Hurafatfan Hakikate (1916),
Zulmetten Nura (1917),
Tarih-i Edyan (1922),
Islm Tarihi (1922),
Islamda Tarih ve Mverrihler (elinizdeki eser,1923),
slam Dni Tarihi (1924),
Mufassal Trk Tarihi (5 cilt, 1928-33),
Uzak ark Tarihi (1937),
Yakn ark Tarihi (4 cilt, 1937-51),
Trk Tarihinin lk Devirleri (1937),
Iran Tarihi (1948),
Persleden Romallara Kadar Selevkoslar, Nebtiler,
Galatanlar, Bitinyave Bergama Krallklar (1951), .
Hrriyet Mcadeleleri (1958).

Endls Yaynian
slam Medeniyeti ve Tarihi

Hazrlayan
Dizgi-Mizanpaj
Bask
Kapak
Kapak Resimi

; 18
: 3

: Yksel Kanar
; Endls
: Doan Ofset
; Mevsim Ajans
: Osman Hamdi BeyIn
"Cami avlusunda konuan hocalar" tablosu
Redaksiyon>Tashih : Ahmet zalp
ndeks
; Cevat Dacolu
1. Bask
: Ekim-1991
,

endls yaynlan
ataleme sok. no:27/26 34410 caalolu/istanbul
p.k.; 1377 sirkeci/stanbul
posta eki no; 477370
tif 528 38 74

Ord. Prof. M. emseddin Gnaltay

I

SLAM TARIMIN KAYNAKLARI

- T a r i h ve M v e r r i h l e r

hazrlayan
Yksel Kanar

YAYINLARI

stanbul, 1991

NDEKLER:
Balang ................................................................... 11
Islm Dnyasnda Tarin Ne ekilde Balad............. 17
TARH KAYNAKLAR......... .......................................23
Ebu Abdullah Muhammed bin mer el-Vkid.......... 26
Ktabu'l-Megz........................ ............................. 26
Ebu'l Mnzir Hiam bin el-Kelb................................. 30
Ahmed bin Yahya el-Belzur................................... 32
Fth el-Bldn ................................................... 32
Ebu Cafer Muhammed bin Cerr Taber................... 34
Trihu'l-mem ve'l Mlk....................................... 34
Ebu Hanife Ahmed bin Davud el-Dnever................ 51
Kitbu'l-Ahbrel-Tvl......... .................................. 51
Ebu Muhammed Abdullah bin Kuteybe el-Dinever.. 57
Kitbel-Marif...................................................... 57
Ebu Bekir Muhammed bin Yahya el-Sl................... 61
Ebu Hseyin Ali bin Hseyin bin Ali el-Mes'd......... 68
Mrcu'z-Zeheb ve Madin el-Cevhir.................... 68

Ebu'l Ferec Ali bin Hseyin el-Isfehn......................81

Kitb el-An............................ .......................... 81
Hamza bin Haan el-Isfehn.................................... 85
Trih el-Isfehn................................................... 85
Mutalhar bin Tahir el-Makdis..... ............................. 89
Kitb el-Bed' vet-Trih.......................................... . 89
Ebu Ali Ahmed bin Muhammed bin
Yakub bin Miskeveyh................................................ 96
Tecrib el-mem ve Tekub el-Himem ................... 96
Ebu'l-Ferec Muhammed bin shak bin Ebi
Yakub el-Nedim....................................................... 106
Fihrist................................................................. 106
Ebu'l Kasm Abdurrahman bin Abdlhakem............ 108
Fth Msr ve'l-Marib......................................... 108
En Eski Endls Tarihileri..................................... 115
1- Ebu Men/n Abdlmelik bin Habib el-Slem.. 115
2- Ahmed bin Muhammed el-Rz el-Kurtb.... 116
3- Ebu Bekir Muhammed bin mer bin
Abdlaziz el-Ktiye..................................... 116
Trih el-Endls............. .................................... 116
Ebu'n Nasr Muhammed bin Abdlcebbar el-Utb....122
Trih ei-YemnJ.................................. ................ 122
Ebu'l FazI Muhammed bin Hseyin el-Beyhak....... 126
Trih-i Beyhki................................................... 126
Ebu Sad Abdlkerim el-Sem n .......... ................. 131
Necnneddin Ebu Muhammed Umre bin Ali
el-Yemen............................. ....................................133
Kitb Ahbr el-Yemen.......................................... 133
Ebul-Muzaffer el-Devle Mecxjeddin
sme bin Mnkiz........................ ........................... 136
Imadddin Ebu Abdullah Muhammed
Ktib Isfehn................................... ............... . 144
el-Feth el-Kuss f el-Feth el-KudsI......................... 14^

Yusuf bin Bahaeddin Haleb.................................... 149

el-Nevdir el-Sultniye........................................ 149
Ibn el-Esir Ebu'l Haan Izzeddin Ali bin Ebil Kerem
Muhammed el-Cezer.............................................. 151
Trih el-Kmil...................................................... 151
Kemaleddin Ebul Kasm mer bin el-Adm............ 164
Buyet el-Taleb f Trih Haleb............................... 164
ihabeddin Ebu me Abdurrahman bin smail...... 166
Kitb el-Ravzateyn f ahbar el-Devleteyn............... 166
Abdullah bir mer el-Kad Beyzv......................... 169
Nizm el-Tevrih ................................................. 169
ihabeddin Muhammed bin Ahmed bin Ali bin
Muhammed el-Mn el-Nesev.............................. 172
Siret Celleddin Mengbirti.................................. 172
Gemaleddin Ebul Haan Ali bin Yusuf el-K ft........ 179
Ihbr el-Ulem bi-ahbr el-Hukem...................... 179
Muvaffak el-Din Ebu'l-Abbas
Ahmed bin Ebi Usaybia........................................... 186
Uyn el-Enb f Tabakt el-Etbb ........................ 186
emseddin Ebul Abbas Ahmed bin brahim bin
Ebi Bekr bin Hllikan................. .............................. 189
Vefeyt el-A 'yn ve Enb-i Ebni'z Zaman............ 189
Ibnl Amd Corcis................................................... 192
e/-Afecm' el-Mbarek........................... .............. 192
Ibn'l Jbr Ebul Ferec Gregorius bin Ehrn............. 195
Trihu Muhtasaru'd Dvel.................................... 195
emseddin Ebu Abdullah Muhammed bin
Ahmed ez-Zeheb.....................................................201
Tarih Dvel el-lslm ............................................ 201
Melik el-Meyyed Imadddin Ismil Ebul Fid....... 204
Kitab el-Muhtasar fi Ahbr el-Beer...................... 204
Takvim el-Bldn................................................. 204
Alaeddin AtameliK Cveyn..................................... 219

Tarih-iCihng................................................ 219
Safiyyddin Muhammed bin Ali bin Tabataba......... 241
Trih el-Fahr:........... ......................... j............ . 241
ihabeddin Ebul Abbas el-Nveyr................ ........ 251
Nihyet'l Ereb................................................... 251
Zeyneddin Ebu Hafe mer bin ei-Verd................ . 254
Ravzu'l Menzr.................................................. 254
Fazlullah Reidddin bin Ebu'i Hayr Imadddin
ei-Hemedn........................................................... 260
Cmiu't-Tevrih................................................. 260
Cmiut-Tevrih Zeyli.......................................... 284
Abdullah bin FazI iraz (Vassf el-Hadra)............. 301
Tecziyetu'l Emsr ve Tecziyet'l-As r ...................301
Ebu'i Kasm Abdullah bin Muhammed el-Kn.... 303
Trih-i Olcaytu Sultan Muhammed........................ 33
Fahreddin Ebu Sleyman Davud bin Ebi'l FazI *
Muhammed Benkit............................................... 305
Ravzat Uli'l Elbb fTevrh el-Ekbir
ve'lEnsb........................................................ 305
Hamdullah bin Ebibekr Ahmed bin Nasr
Mstevf-i Kzvn.................................................... 309
Zafemme.............................. .......................... 309
Trh-i Gzide..... .............................................. 309
Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah bin
Muhammed bin brahim el-Levati el-Tanc.............. 320
Tuhfet'l Nzzr f Garibi'l Emsr ve
Acibi'l Esfr................................................. .... 320

Salahaddin Halil bin Aybek es-Safed..................... 326

el-Vf b il Vefeyt............ ................................. . 326
smail bin mer bin Kefir Dmek.......................... 328
el-Bidye ve'n Nihye............................. ............ 328
Bedreddin Ebu Muhammed el-Hasan bin
Habib el-Haleb.... ....................................................330

Drrei'l E slik fD evleti'lEtrk ............................. 330

sanddin Ebu Abdullah Muhammed bin el-Hatb.. 332

Ebu Zeyd Abdurrahman b. Haldun.......................... 336
Umrn'l Iber ve Dvan'l Mbtede' ve'l Haber....... 336
Muhammed b. Abdrrahim b. el-Furt................... 347
Trh-ilbnFurt.,................................................ 347
Bedreddin Mahmud b. Ahmed el-Ayn.................... 349
Ikd'l Cmn f Tarih Ehli'zZamn.............. ......... 349
Takyyddin Ebu'l Abbas Ahmed el-Makrz........... 352
El-Meviz ve'l l'tibr bi-Zikr el-Hitt ve'l sr......... 352
ihabeddin Ebul FazI Ibn Hacer el-Askaln.......... 358
Inb'l umr fi Ebni'l Umr.................................. 358
Arabah Ahmed b. Muhammed b. Abdullah........... 360
Acib el-Makdr f Nevib Timr.......................... 360
Hfz Ebru Nureddin b. Lutfullah............................. 365
Zbdetl Tevrih................................................. 365
Mevlana erefeddin Ali Yezd................................. 371
Zafernme.......................................................... 372
Turaan Muhammed Ulu B e y ............................... 380
eceret'l Etrk ev Uls-i Erbaa-i Cengz............. 380
Kemaleddin Abdrrezzak Celaleddin Ishak
Semerkand............................... ............................. 384
Matlai's Sa'din.................................. .................. 384
Muinddin Muhammed el-Isfirz................. ........... 387
Ravzat'l Cennt fi Evsf Medneti'l Hert..:.......... 387
Ebul Mehasin Cemaleddin b. Tannvirdi.................. 390
el-Ncmz Zahire fi Mlk Msr ve'l Kahire ......... 390
h^evrid'l Letfe fi men Velye's Saltana
ve'lHilfe ............... ...........................................
el-Menhei es-Sff...............................................

392
392
Celleddin Ebu'l FazI Abdun-ahman Syti............ 394
Hsn'l Muhadara fi Ahbr Msr ve'l Kahire .......... 394
Mevlana Mirhond b. Seyyid Harizmah.................. 398

Ravztu's Saf.................................................... 398

Ebul Haan Nureddin Ali b. Ahmed el-Semhd.... 403
403
el-Vef bi Ahbr Dr el-Mustafa...... /....................

Gyaseddin Hondmr Muhamrried b. Hamidddin

Mirhond...... .................... .................................... .405
Habib el-Siyer.................................................... ..405
ihabddin Ebu'l Abbas Ahmed b. Muhammed
el-Makkar................................................. , ............ ..409
Nefh el-Tb f usn el-Endelus vel-Ratfb............... ..409
Ebu'l Gazi Baatur H an.......................................... ..412
ecere-i Trkiye................................................. ..412

SELUKNAMELER........................................ 416
Tarihi Aydmiatan
MESLEK VE LKELERE AT KTAPLAR......
Ebu'l Kazm Ubeydullah b. Abdullah b. Hurdzbih ...
Kitb el-Meslik ve'l Memlik...............................
Ebu Isihak brahim b. Muhammed el-lstahr............
Kitbu'l Eklim ...................................................
Ebu'l Kasm Muhammed b. Havkal................ ........
Kitbu'l Meslik ve'l Memlik........................ .......
Ebu Abdullah ihabeddin Yakut er-Rum el-Hamev.
Mu'cemu'l Bldn..............................................
ihabeddin Ebu'l Abbas Ahmed b. Yahya b.
Fazlullah el-Ktib el-Dmek..................................
Meslik el-Ebsr f Memlik el-Emsr............. .....

421
422
422
429
429
432
432
435
435
443
443

isim indeks...................... .........................................445

Kitap indeks............................................................. 456

BALANGI

Sun4ugumuz bu eser, yaynna baladmz slm

Tarihi ile Trk Tarihinin slm dnemine ait blm
leri iin bir giri niteliindedir. Trk tarihinin slmdan
nceki dnemlerine ait kaynaklar da Trk Tarihinin
Kaynaklar ad altnda aynca yaynlanacaktr.
Bat dnyasnda tarih aratrmalannn bilimsel metodlan belirlendikten sonra, ilk aamada zerinde en
ok durulan nokta eski kaynaklarn incelenmesi olmu
tur. Dou milletleri hakknda tarih aratrmalara giri
en oryantalistlerin de ayn yolu izlemi olduklarn g
rrz. Bu konuda bizim de, ileri milletlerin gittii ana
yoldan ayrlmamz iin hibir neden yoktur. Aksine zen
gin ve verimli sonularna tank olduumuz bu yolu izle
meye almak bizim iin zorunlu bir grevdir.
Bu eserde inceleme konusu yapacamz kitaplar ait
olduklar devirlere nisbetle en eski ve en deerli kabul

11

edilen ve bugn mevcut olan ana kitaplardr. Bu kitapla

rn lm ve tarih deerleri ile, ne derecede ve hangi nok
talarda vesika deeri tadklar, yazarlarnn iinde ya
adklar hayat artlarnn bilinmesine bal olduun
dan, zorunlu olarak bunlarn zel hayatlaryla; yaadk
lar dnemlerden de bizi ilgilendirecei oranda sz edil
mitir. Konunun nemini takdir edebilmek iin, Bat
dnyasnn bizden uzun zaman nce bu eserleri incele
meye baladn, hatta bunlardan bir blmn de ay
nen yaynlam olduklann hatrlatmak sanrm yeterlidir.
tslm tarihileri, emek ve abalan, ihata genilikleri
ve eserlerinde topladklar bilgilerin zenginlii bakmn
dan daha sonra gelenlerin kran ve minnetine gerek
ten hak kazanmlardr. Geri braktklar eserler bug
nn bilimsel anlayna gre metodik birer tarih kitab
saylamazlar. Ama modern metodlara uygun olarak
tarih aratrmalarda bulunacaklar iin deerli birer ve
sika hazinesidirler. tte bu adan ele alndklarnda, es
ki tarihlerimizin deeri ok byktr.
AvrupalI eletirmenlerin tslm tarihilerinde kuru
bir slp ve eletirisiz bir metod izlemi olmak gibi iki
kusur bulduklann gryoruz. Fakat Batl yazarlara bir
adan kusur olarak grnen bu eyler, bir baka adan
byk faydalar iermektedir. Batllann, zellikle Arap
a yazlm olan tarihlerin dilini souk ve hain bulmala
r, Dounun dili ve ruhuyla kaynaamamalannn bir so
nucudur. BiUndii gibi, dilin bir gerei olarak Arapada
cmleler ksa, canh ve serttir. Bu nedenle Homeros, Lamartine ve Emest Renan'm slplaryla ili dl olanla
rn Belzuri, Taberi ve Mes'd'yi az byleyici ve hatta
hain bulmalar ok doaldr. Fakat bir Voltaire'in dili
bn Miskeveyh'ten daha ok yumuak ve daha m az ha

12

indir? Evet slm tarihilerinin dilleri daha az heyecan

verici, daha az liriktir. Fakat buna karlk bu slpta
derin bir incelik, gl bir aklk ve kesinlik vardr. Bi
limsel bir eser iin de byle bir slp daha uygun deil
midir? Yine de Arap diliyle yazlan tarihlerin sert
slbuna karlk, Farsa ve Trke tarihler Batl ele
tirmenleri tatmin edecek derecede renkli ve byleyici
dir.
slm tarihilerine yklenen en byk kusur, eserle
rini yazarken eletirel dnceye yer vermemi olmalandr. Bu yn doru, fakat genel deildir. bn Miskeveyh
ve bn Haldun gibi tarihilerin eserlerinde gerek bir
eletiri eiliminin egemen olduu gze arpmaktadr.
Eer bu yazarlar btnyle baarl olamamlarsa, bu
nun nedenini biraz da yaadklar an politik ve top
lumsal artlarnda, kamuoyundan tam bir destek gre
memelerinde ve son olarak da iyi bir yargya ulamak
iin gerekli olan btn artlan ve vesikalar bulamama
larnda aramak gerekir.
bn Haldun'un Mukaddinle'si, tarih felsefesinin bu
gn de deerini koruyan yksek ilkelerini iermiyor mu?
Hatta el-Brn, deerli bir ilim ve tarih vesikas olan el srul-B kyye mukaddimesinde, insanlar gerei
tahrife srkleyen nedenleri aklarken psikolojik bir
hata teorisinin temelini atm deil midir? Herhalde es
ki byk slm tarihilerinin parlak ve keskin zekl
mstesna birer bilgin olduklarm itiraf etmek kadirinashk gereklerindendir.
Fakat slm tarihilerinin, genellikle eletiriye ok
az nem vermi olduklarn da itiraf etmek zorundayz.
slm tarihileri, olaylarla ilgili rivayetleri birbirler^le
karlatrp kritiini yaptktan sonra, ona gre kesin
hkmler karan biren hkim rol oynam debilerdir.

13

Bunlara duyduklarn, inceleyip aratrdklarn topla

yan ve hibir ekilde tahrifatta bulunmakszn eserleri
ne aynen geiren birer haber ve bilgi kolleksiyoncusu g
zyle bakmak geree daha uygundur. Hedefleri, doru
dan doruya gerei kefetmek deil, gerein kefine
alacaklar iin gerekli bilgi ve rivayetleri gelii gzel
toplamaktan ibarettir. Topladklar bilgi ve rivayetlerin
karlatrma ve kritiini, sonuta bunlardan bir hkm
karlmasn btnyle okuyuculara brakmlardr.
yleyse slm tarihilerine birer eletirmen gzyle de
il, rivayet ve olgularn sadk birer aktarcs gzyle
bakmaya mecburuz.
Fakat, bir bakma kusur olarak grlebilen bu du
rum, sonrakiler iin daha gvenli ve daha zengin bir in
celeme alan brakm olmak gibi esasl bir fayda sala
mtr. nk aratrclar bu sayede tarihinin kiisel
yarglannn etkisi altnda kalmakszn dorudan doru
ya rivayet ve olgularla karlamaktadr ki, bu da gere
e ulama imknn artracak bir etkendir. Eer tarihi
ler eletirel bir metod izlemi olsalard, doal olarak, top
ladklar bilgi ve vesikalardan yalnz kendi muhakeme
leriyle ulatklar sonulara uygun olanlan, bunlar des
tekleyenleri kitaplarna alacak, kendilerine doru g
rnmeyen rivayetleri ise darda brakacaklard. Halbu
ki slm tarihileri byle yapmamlardr^ Aksine onlar,
tarih rivayetler kendilerine ne ekilde ulamsa ylece
kayt ve zaptetmeyi greV bilmiler; bunlar ta'lil ve tef
sir etmekten ne kadar kanmlarsa, kiisel kanatlerine
uygun bir biime sokmaktan da o derece saknmlardr.
Bundan dolaydr ki, slm tarihilerinin olaylar ve riva
yetler kolleksiyonu niteliinde olan eserleri, ilim ve tarih
noktasmdan eski Yunan ve Roma yazarlarnn edeb ta
rihlerinden daha deerlidir.

14

Evet, slm tarihileri; genel olarak rivayetleri uz

latrma ve birletirmeyle uramam, eserlerini by
leyici bir biime sokma yapmaclnda bulunmamlar
dr. Bu eserler samim ve bilinli bir dorulukla toplanp
aktarlm birer vakayinmedir. Fakat bugn, bilimsel
metodlarla tarih aratrmalarda bulunacak kimselerin
de arayacaklar bu gibi kaynaklar deil midir?..
Eserimiz, tslm ve Trk tarihleri hakknda bilimsel
aratrmalarda bulunacak genlere, bavurulacak ana
kitaplarla bunlann yazarlanm ve ne derecelerde gveni
lir olabileceklerini gsterebilir ve almalarnda kendi
lerine az ok rehber olursa, yazar almasnn manev
mkfatn grm olacaktr.
Tevfk yalnzca Allah'tandr.

Ord. Prof. M. emseddin Gnaltay

15

tSLM DNYASINDA TARH YAZARLII

NE EKLDE BALADI

slm dnyasnda tarih yazarl, siyer ve megzi ile

balamtr. Bu alandaki faaliyet temellerinin daha
Emevler zamannda atlm olduunu gryoruz. Ger
ekten daha o zamanlarda kuts bir mahiyete sahip olan
Peygamberlik dnemine ait olaylar ve menkbeler mu
kaddes anlar halinde korunup rivayet ediliyor; bu ekil
de mazbut kalyorlard. Kur'an ayetlerinin tefsiri ve
hadslerin aklanmas, bunlann ini ve syleni neden
lerinin bilinmesini gerektirdiinden, Peygamberlik d
nemi hakknda rivayet edilen menkbe ve olaylarn ok
erken bir zamanda toplanp kayt altna almmas mecbu
riyeti domu, bu ekilde ilk kez Peygamberimizin haya
tndan bahseden siyer ve megzi kitaplar meydana gel
mitir. Kur'an- Kerim'de gemi nebilerin ibret verici
olaylanna ilikin birok ayetlerin bulunmas iSe, zorun
lu olarak peygamberler tarihi hakkndaki aratrmalar
dourmutur.
Tefsir, hads ve fkh ilimleri geliince Peygamber
dnemi gibi, raid halifeler dneminin de bilinmesine ge
rek duyulmutur. zellikle fkh ve hukuk ictihadlar
baladktan sonra; ilk halifelerin idari, asker, siyas ve

17

ibad hayatlarnn da incelenmesi gerekmi, bu suretle

zellikle slm dnemle peygamberler tarihine ait tarih
ilik balamtr. Bu alanlardaki almalar devam eder
ken Kuran ve hadslerin tefsiri yolundaki gayretler de
Arap diliyle ilgili incelemeleri gerektirmi, bu inceleme
ler de cahiliye dnemi iirleriyle, kabileler arasnda yay
gn olan mesellerin toplanmasyla sonulanmtr. Hal
buki cahiliye dnemi iirleriyle darb mesellerin birou
slm ncesi Arap tarihiyle ilgiliydiler. Bunlarn anla
labilmesi Eyym- Cahiliye ad verilen tarih olaylann
bilinmesine balyd. nk cahiliye dnemi iirlerin
den nemli bir blm tarih olaylara temas ediyordu.
te bu zorunluluk da dorudan doruya Arap tarihinin in
celenmesi ve zapt yolunda bir faaliyeti balatmt.
Araplar, lkelerinin doal durumunun bir gerei
olarak slm'dan nce, dier kavimler hakknda ok az
ey biliyorlard; bildikleri de Suriye'de Gassnler,
Irak'ta Ben Lahm ile temas ve ilikide bulunan Dou Ro
mallarla Ssnlerin gl birer hkmetleri bulundu
undan ibaretti. Hris bin Kildetu s-Sekaf ve Adiy bin
Zeyd gibi birka kii darda brakbrsa, diyebihriz ki Ro
mallarn ve Iranblann gemi yaantlar hakknda hi
kimse bir ey bilmiyordu. Fakat slm dnemde meyda
na gelen olaanst fetihler, Araplar o zamana kadar
kendileri iin mehul kalan birok kavimlerle karkarya getirdiinden, pek tabii olarak tarihin alan giderek
genilemitir. Iranhlar ve branlerin destanlan, efsane
leri Arapaya evrilmi ve bunlara az ok tarih bir nite
lik verilmitir.
Hicr drdnc yzyl tarihilerinden Mes'dnin
Mrc'z-Zeheb adl tarihinin giriinde, kendisinden
nce tarih yazan seksen kadar tarihiden sz etmesi,
tarih incelemelerin ok az bir zaman iinde ne kadar ge

18

limi olduunu gstemektedir.

Saylan bu sebeplerden dolay ilk nce siyer ve
megzi trnde balayan tarih fikir hareketlerine bir de
tabakt faaliyeti eklenmitir. Bugn biyografiler
(tercim-i ahvl) dediimiz Tabakt konusundaki al
na, zellikle Peygamberimizin hadslerinin senetlerini
inceleme mecburiyetiyle balamtr: Nakledilen bir
hadsin shhat ve kymeti hakknda bir gre varabil
mek iin ravlerin biyografilerini ve dier zelliklerini inC (!d e n inceye aratrp incelemek gerekmi ve bu ekilde
ilk olarak Tabakt'l-Muhaddism denilen eserler
meydana getirilmitir. Daha sonra tefsir, fkh, kelm,
edebiyat, dil... bilginlerinin biyografilerini toplayan
Tabakt'l-Mfessirn, Tabakt'l-Fukaha, Tabakt'lMtekellimn, Tabaktu -uar, Tabakt'l-Lgaviyyn... adlanyla birtakm eserler yazlmtr.
Kef'z-Znn'dan anlaldna gre megz ve si
yere dair ilk eser Urve bin el-Zbeyr tarafindan yazlm
tr. Hicr birinci yzyln sonlanna doru H.93 (M. 711)
jnlnda vefat eden bu zat, Hicr ikinci jrzyln balarn
da H. 114 (M. 732) yhnda vefat eden Vehb bin Mnebbih
izlemitir. Bunlardan sonra da Hicri 141 (M. 758) ylnda
vefat eden Musa bin Ukbe bin Eb Ayy ve Muhammed
bin tshak ile Eb Abdullah Muhammed bin id elKure, Muhammed bin Mslim Zhr ve Hicr 191 (M.
806) ylnda len Eb Muhammed Yahya bin Sad bin
Ebn el-Emev birer siyer ve megzi kitab yazmlardr.
Musa bin Ukbe bin Ebi1-Ayy.'m eserini. Ben meyye
(Emeviler) hanedan ynetiminin sonlarnda yazd an
lalmaktadr. Medine'de Zbeyr ailesinin azatllarn
dan olan bn Ebi Ayy, tarihte mam'l-Mezi adn
alm ve eseri daha sonra Kad bn uhbe tarafindan top
lanmtr. Fakat bu dnemin siyer ve megzi konusunda

19

en nemli ahsiyeti Ebu Abdullah Muhammed bin shak'tr. Geri bn shak'n ilk rnei oluturan ve ok
nemli olan eseri olaylarn girdab arasnda kaybolmu
tur/*^ fakat Muhammed bin Him bu kitabn nemli bir
ksmn Sret'n-Nebi adl eserine alm olduundan,
bu sayede daha sonrakilerin ondan faydalanmalar
mmkn olabilmitir/^^ bn tshak nceleri Medine'de
oturuyordu. .Fakat basmlarnn davran daha sonra
kendisini Irak'a ge zorladgmdan nl eserini orada
yazmtr.
tte, zel bir mahiyette olmak zere tslam dnyasn
da tarihe dair yazlan en eski eserler bunlardr. Fakat
zlerek sylemek gerekir ki, bu eserlerin hepsi kaybol
mu, yalnz Muhammed bn tshak'm siyerinden alnan
Sret tbn Him^**^ zamanmza kadar gelebilmitir,
bn Hiam'n eseri ilk kez Wstenfeld tarafndan yayn
lanm, Weilin abasyla da Almancaya evrilmiti. Da
ha sonra Msr'da da baslp yaynlanmtr. Sz edilen
kitaplar iinde en gvenilir ve en deerli olannn Musa
bin Ukbe bin Ebi Ayy'n eseri olduu iddia edilmektedir.^*>
En eski siyer ve megzi kitaplarndan ounun kay
bolmasna ramen, Hz. Peygamber dnemiyle ilgili tarih
iin elimizde ok deerli kaynak ve belgeler vardr. Bun
larn en nemlisi Kur'an- Kerim ile, sahih hadsleri iine
alan Ktb-i Sitte'dir. En eski tefsirlerle Sahh-i
Buhri ve Sahh-i Mslim ve bunlarn erhleri Hz. Mu
hammed (s)'in hayat iin en feyizli birer inceleme kayna
tekil ederler. Bunlardan sonra da tbn Hiam, Vkid
ve tim Burhneddin'in eserleri incelemeye ve kaynak ol
maya deer eserlerdir.
Abbsiler'in iktidar mevkiine ykselmelerinden
sonra balayan tercme dnemi, doal olarak dnce

20

hareketi asndan byk bir devrim balatm ve bu

devrimden tarih de etkilenmitir. Mesudnin eserleriyle
ondan nceki tarihilerin eserleri karlatrld za
man bu etki ak bir biimde hissedilmektedir.
Ibn Mukaffa, Zdeveyh bin heveyh Isfehan, Muhammed bin Cehm el-Bermek, Muhammed bin Behrm
bin Mityr Isfehan, mer bin el-Ferhn gibi mtercim
lerin Farsadan; Minkeh, Ibn Dihn, Kenkh el-Hindi,
Sanachel ve Bakher'in Sanskriteden; Bahti#, Cercs,
Serapyof, Mahzeh, Hmeyn aileleri yeleriyle, sayla
r yzleri bulan dier mtercimlerin Sryanice ve Yunanca'dan tercme ettikleri kitaplar, bu devrimde ok
nemli birer amil olmulardr. Tercme dneminde eski
ran'n tarih ve destanlarna ait birok eyler Arapaya
nakledilmitir. Fakat skenderiye ve eski Yunann ilim
ve felsefesine ait eserleri hemen btnyle Arapaya ak
tarld halde, Msr ve Yunan mitolojisi ile tarihlerine
ilikin hibir eyin evrilmemi olmas dikkat ekicidir.
slm dnemde yazlan eski eserlerde, eski ran tarihim
den ayrntl olarak bahsedilmi ve hatta btn efsane
ler aktarlmtr. Buna ramen ayn eserlerde Yunan,
Roma, Msr ve Fenikeliler hakknda hibir ey bulmmamaktadr. Gariptir ki Abbasler, zerinde saltanat
tahtlarn kurduklar Mezopotamya'nm tarihini bile me
rak etmemi, Akadlar, Smerler, Elamlar, Keldanler ve
hatta Asurlular hakknda lm hibir almada bulun
mamlardr.
Halbuki, Sad Kajryum'nin E sfr- T evrat'
branceden, Huneyn bin shak'n ise Yunancadan Arap
aya evirmeleri, Amr bin Sad'in tevikiyle de patrik
Yahya (Jean) tarafndan ncillerin Arapaya aktarlma
s, slm tarihileri zerinde ok derin etkiler brakm,
bu dnemden itibaren yazlan tarihler, btnyle Tev-

21

Tatn niuzu altnda ve onun izdii kadro iinde kalm

tr. Tevrat ve ncillerin etkileri ne yazk ki yalnzca tarih
zerinde kalmam, en tannm mfessirler bile kendi
lerini bu etkilerden kurtaramayarak eserlerini, bir bilgi
hzinesi olarak kabul ettikleri Tevrat'n ieriiyle dol
durmulardr.

DPNOTLAR:
(*) Muhammed Hamidullah, bu nemli eserin bykTjir bl
mn, yorucu bir almayla yazmalardan derleyerek yeni
den gn na kard. Sezai zel tarafndan Trke'ye
evrilen bu derleme Siyer adyla Akabe Yaynlarnca
1988'de yaymland (R.).
(1) Ibn Ishak, Medine'de oturuyordu. Fakat burada kar kar
ya kald dmanlk kendisini skenderiye'ye ekilmek zo
runda brakt. Ibn Ishak burada da ok kalmad. nce
Kfe'ye, sonra Rey'e ve daha sonra IBre'ye gitti. Irak'ta do
lat sralarda Abbas halfesi Mansur ile grt. Mansur kendisini, yeni kurduu Badat ehrine davet ederek
toplad Hz. Peygamber dnemine ait bilgi ve vesikalar bir
kitap haline getirmesini teklif etti. Ibn Ishak, Halife Mansur'un istei zerine mehur eserini yazarak kendisine sun
du. Ibn Ishak H. 151 (M. 768) yhnda Bt^dat'ta vefat etmi
tir.
(**) Siret-i Ibn Hiam, . Haan Ege, Kahraman Yaynlan, s
tanbul, 1985, 4 dit.
(2)Kef*z-Znn, c. II, s. 294.

22

TARH KAYNAKLAR

slm Tarihi ile slm dneme ait Trk Tarihi iin

kaynak olacak eserler pek ok ve eitlidir. Bu eserleri
konulan bakmndan balca drt snfa ayrabiliriz:
1- Genel tarihler
2- zel tarihler
3- Tabakt ve biyografilere ait kitaplar
4- Mesleklerle ilgili kitaplar
Genel tarihler, o dnemlerdeki anlaya gre
Ademin yaradlndan balayarak yine o an bilgi dai
resi orannda sayl kavimlerden bahseden, fakat daha
ok mslman kavim ve hkmetleri inceleme dairesine
alem eserlerdir. bn Vazh, Muhammed bin Cerir, bnu'lEsr ve Mesd'nin eserleri bu niteliktedir.
zel tarihler ise, ya bir dnemin, ya bir hkmdarn
veya bir sllenin, veyahut bir lkenin veya bir blgenin
tarihinden bahseden kitaplardr. Bir dneme ait olarak
zamanmza kadar ulaabilen en eski eserler, Hicr 207
(M. 822) yhnda len Vkid'nin Fthu'-am' ile 279
(M. 892) ylnda len Belzur'nin Fthul-Bldn'dr. lkieler tarihiyle ilgili eserler arasnda bn
Askir'in seksen ciltten oluan T arh-i Dm ek'i ile
Hatb Bagdd'nin Tarh-i Bagdd adl eseri zikre a
yandr.

23

Tabakt ve biyografilerle ilgili kitaplara gelince, bu

konuda yazlan eserlerin en eskisi Hicr 230 (M. 844) y
lnda len Muhammed tbn Saad'in Tabakt'sSahbe'si ile, 276 (M. 889) ylnda len bn Kuteybe'nin
Tabakt'-uar'sdr. Bunlardan ilki Almanya'da,
kincisi de Leidende baslmtr. Biyografilerle ilgili ki
taplardan, ileride sz edeceimiz Vefeytl-A'yn,
Fevt'l-Vefeyt ve el-Vfi fil-Vefeyt adl kitaplar
la, Ibn Nedimin Fihristi, tbn Rftnin Tercim 'lHkem's, bn Ebi Usaybia'nn Uynu'l-Enb f
Tabaktil-Etbb's, Ebu'l-Ksm Sid bin Ahmed'in
Tabaktl-Umem'i ok nemli kaynaklardr.
Tarih incelemeleri kolaylatracak mesleklere ait
kitaplar da, bu noktadan ok byk bir neme sahiptir.
Bu tr kitaplarn en eskisi Ebu Zeyd Belh tarafndan
Hicr drdnc yzyln balarnda yazlan Suveru'lEklm ile Ebu tshak Istahr'nin yazd M eslikulMemlik adl eserleridir.
Bu kadro dnda slm dnemlerdeki dinler v r mez
heplere, politika ve ynetim ilerine, edeb ve toplumsal
hayata ilikin, tarih aratrmalar iin kaynak olacak
birok kitaplar yazlmtr. Dinler ve mezhepler hakkn
da, Hicr 429 (M. 1037) ylnda len Ebu Mansur
Abdulkhir bin Thir'l-Bagddi ile Ebu'l-Muzaffer
Thir bin Muhammedu 1-sfehnnin Milel ve Nihl'leriyle, 403 (M. 1012) tarihinde len Kad Ebubekir Mu
hammed bin et-Tayyibu 1-Baklln'nin eseri, 456'da
(1153) len Muhammed bin Abdulkerim e-ehristani'nin Kitbu'l-Milel ve'n-Nihl'i en nemli ve en eski
yazlanlar tekil ederler. Politika, ynetim, edeb ve top
lumsal hayat hakkmdaki aratrmalar iin de mam Ebu
Yusuf un Eitbul-H arc', Mverd'nin Ahkmu'sSultniye'si, Nizm'l-Mlk'n Siysetnme'si, Me

24

lik Sadin el-lkd.l>Ferd'i, tbh'nin e l Mustadraf/*\ Ebu'l-Ferec el-Isfehnnin Kitbul-Egn'si,

tbn Abd Rabbih'in el-Ikdl-Ferd'i, mil'nin Kekl', Telib'nin L etaif l-M arif i, Mverd'nin Edeb'd-D ny ve'd-Dn'i, Chz'm el-Beyn ve't-Tebyn'i ile el-Felke ve'l-M eflkn zengin birer kaynak
olabilirler.
imdi en eskilerden balamak zere, tarih aratr
malar iin kaynak olabilecek ana kitaplarla yazarlarn
dan sz edelim:

DPNOTLAfi:
(*) tbihi'nin bu esri Seyyid Muhammed Esad tarafindan ev
rilerek iki cilt halinde yaynland (1271/1854). (R.).

26

EBU ABDULLAH MUHAMMED

BN MER EL-VKD
K itbl-M ez

slm'n Hristiyan dnyasna kar kazand ilk

ansl zaferleri, vakur fakat ateli bir dille tasvir eden
Vkd, eseri zamanmza kadar ulaan birinci dnem ta
rihilerinin en tannm bir simasdr. Suriye, Irak, Msr
ve Afrika fetihlerini heyecanl bir dille tasvir eden
Vkid; bu dnem mcahitlerinin idealleri urunda ne
b}Tk fedakrlklar, ne kadar oleemst kahramanlk
lar gsterdiklerini anlatrken, zellikle gelecek slm
kahramanlarnda ideal iin derin ve bitimsiz bir ak
uyandrma amacm gtm, eserlerini olaanst ve he
yecan verici menkbelerle doldurmutur.
Vkid, Hicr 130 (M. 747) ylnda Medine-i Mnev
verede domu, genliinde buday ticaretiyle ura
mt. Fakat kendisi ruhen tccar deil bir ilim adam,
bir tarihiydi. Fazla olarak da, asil ve cmert bir yaradl
a sahipti. Kazandndan daha fazlasn datr, hatta
kendisine bavuranlar umutsuz bir ekilde geri evir
memek iin sermayesinden verirdi. Doal olarak ticaret
ilerinde baarl olamad. Sermayesini de tketerek bir
pula muhta kald.^^^ Perian bir durumda Medine'den

26

Badat'a g etti. Bu srada Badad, Abbaslerin ma

rur, fakat tedbirli veziri Yahya el-Bermeknin idare ve
dirayetini, cmertlik ve adaletini terennm ediyordu.
Deerbilir Yahya, Vkidnin erdemini ve zeksm takdir
etmekte gecikmedi. Kendisini zengin edecek derecede ih
sana bodu. Fazla olarak da, hilfet merkezi olan Ba
dat'n bat mahalleleri kadlna tayin etti. Halife
Me'mun dnemine kadar bu grevde kald. Daha sonra
Me'mun kendisini ayn grevle Badatn Rusfe ad ve
rilen dou ksm kadlna atad. Nezih bir memuriyet
hayat geiren Vkid, Hicri 207 (M. 28 Nisan 823) ybnda Rusfe'de sonsuzluk yurduna gt.
Vkid, byk mctehidlerden Malik bin Enes ve
Sevr gibi nl kiilerden ders alm, bilgisinin genilii
ve zeksnn keskinlii ile, erdemli kiileri semesini ve
takdir etmesini ok iyi bilen Me'mun'un dikkatini ek
mi, byk ihsanlann grmt. Vkid'nin Fth'am'dan baka, Hz. Peygamber'in irtihalini izleyen yl
larda Araplarn dinden dnyle, Tuleyha bin Huveylid
ve Mseylemetul-Kezzb gibi peygamberlik taslayclannn ortaya karak ayaklanmalaryla ilgili olarak
K itb'r-Ridde adyla ayrca bir kitap daha yazd ri
vayet edilir. Vkid vefat ettii zaman, eserlerinden an
cak drt nshas mevcuttu. Bunlardan biri ktibi Ebu
Abdullah bin Saad'm elinde bulunuyordu. Hicr 230 (M.
844) ylmda vefat eden bn Saad,^*^ kendisindeki nshay
istinsah ettirerek oaltm ve yaygnlamasn sala
mtr. Vkidnin nce Avrupa'da^*^ ve sonra Msrda ba
slm olan eseri, zellikle Suriye ve Msr ftuhat hak
knda en eski bir vesikadr. Zaten eserin nemi de zel
likle buradan gelmektedir.

27

DPNOTLAR:
(1) Vldd, servetini yitirdikten sonra acnacak bir duruma d
m, ok zor gnler geirmeye balamt. Mes'd, tarihi
nin dilinden yle bir menkbe anlatmaktadr: "ki samimi
dostum vard. Bunlardan biri Ben Him'e mensuptu. Bu
dostlarla aramzdaki sevgi o kadar itendi ki, bizi grenler,
ayn bedenlere girmi tek bir ruh sanrlard. Zor zamanlanmdayd ki. Ramazan Bayram gelip att. Halbuki cebim
de bir para bile yoktu. Karm dedi ki; "Biz sefalet ve yoklua
dayanabiliriz. Fakat zavalb ocuklarmzn sefaleti kalbimi
paralyor. Yann bayram olunca komu ocuklar gzel ve
yeni elbiseler giyecelder; oysa bizimkilerin yrtk ve yamal
giysilerinden baka bir eyleri olmadndan onlan grp
mahzun olacaklar. ocuklar sevindirecek kadar da olsa
yardm isteyecek bir dostun yok mu?" Bunun zerine Ben
Him'den olan dostuma bir mektup yazarak durumu an
lattm, yardmm istedim. Dostum bana derhal, az m
hrl bir kese gnderdi ve iinde bin dirhem olduunu bil
dirdi. Fakat henz keseyi amamtm ki, ikinci dostumdan
bir mektup geldi. O da benden para yardm istiyordu. Ben
de keseyi amadan kendisine gnderdim. Kanmn yamna
kmaya cesaretim kalmadndan gece camiye gittim. Ge
ceyi orada geirdim, ancak ertesi gn eve gittim. Fakat kanm, bu davrammdan dolay beni knamad, aksine takdir
etti. Bu srada kap ahnd ve Ben Him'den olan dostum,
elinde aym kese olduu halde ieri girdi. Kese tpk bana
geldii gibi mhrl olarak duruyordu. Dostum dedi ki:
"Sana gnderdiim keseyi ne yaptm bana aka syler
misin?" Ben de maceray olduu gibi anlattm. Bunun zeri
ne dedi d: "Mektubunu aldm zaman bende, size gnder
diim keseden baka on para yoktu. Bunu sana gnderince
ben de dier dostuma yazarak ondan para istedim. O da ba
na, zerindeki mhrm hal duran kendi kesemi gnderdi."
Dostumun bu aklamalar zerine, kesenin iinde bulunan
paray e blerek o dost aramzda paylatk. Fakat bu
paylamadan nce Ben Him'den olan dostum kanma ve
rilmek zere yz lira ayrd."
(2) Ibn Saad da Peygamberimizin hayat ile ashab ve tabiinden

28

bahseden Kitbu Tabakt's-Sahbe adyla on dldi a

kn bir eser yazmtr. eitli ktphanelerde dank bir
halde bulunan bu nemli eseri Almanlar toplayp yaynla
maya teebbs etmilerdir. [Bat'dald en nemli basm,
Sachau tarafindan sekiz dldi metin, indeks olmak ze
re onbir dit halinde gerekletirilmesidir. Hollanda, 1904.
R.] Kitap, tabakta ililn en eski bir eser olmas bakmn
dan doal olarak ok deeriidir. Vkid ile tbn Saad, bu eser
lerini meydana getirirken Hicr 223 (M. 837) ylnda vefat
eden Muhammed bin Abdlkerim el-Ezrak de, cahiliye d
neminde Araplar arasnda yaygn olan menakb ve rivayet
lere dayanarak Mekke'nin bir tarihini yazm, bu konuda
Ben Gassn'a mensup olan byk babas Ebul-Veld el-Ezrak'm toplam olduu notlardan byk lde yararlan
mtr. Ezrak'nin eseri, yazlan ilk Mekke tarihidir.[Ezraki, Mekke Tarihi, agn Yaynlan, stanbul. R.] Kendisin
den sonra Ebu Abdullah bin shak bin Abbas el-Meliki elFkihi, Hicr 275 (M. 888) yllarna doru Mekke tarihi hak
knda ikinci bir eser yazmtr. Bu iki kitap Wstenfeld ta
rafndan Avrupada yaynlanmtr. Bu son iki eser, eitli
ehirlerin tarihini yazmak gibi bir r amt. Ibn
Zble'nin Ahbr'l-Medne'si, mer bin bbenin Bas
ra ve Kfe tarihleri. Elem bin Sehl'in Vst tarihi, Ebu
Urb el el-Harrannin Harran tarihi, Ahmed bin Seyyr'n
Merv tarihi, Ibn Mnde'nin Isfehan tarihi, Muhammed elBuhr'nin Buhr tarihi, Abdurrahman el-Idris'hin
Asterbd ve Semerkand tarihleri bu akmn rnleridir.
Pakat zelerek sylemeliyiz ki, bu eserler tslm alemini al
tst eden olaylar srasnda yok olmutur. Bu nitelikteki
eserlerden yalmz Horasann esld bir hanednna menup
olan Ebul-FazI ahmed bin Ebu Thir Tayfr'un muazzam
B adad Tarihinin alt cildi British Museumdu bulun
maktadr.
(*) Daha sonra yeni bir yaym Marsden Jones tarafindan ger
ekletirildi. Kitab el-Megazi, Londra, 1966, 3. cilt. (R.)

29

EBITL-MNZR HtAM BN EL-EELB

Araplarn soylar ile slm'dan nceki din ve top

lumsal hayatlar bakmndan bizi en fazla aydnlatan
bn el-Kelb, bir asker oludur. Babas, Emevler'in
amansz diktatr Haccac'a kar ayaklanan kahraman
bn el'Eas'n yannda bulunmu, nl Deyr el-Cemcim savana katlmt. bn el-E'asm feci sonu zerine
askerlik hayatndan ekilerek Kur'an tefsiri hakknda
incelemelere dalmt. Bu srada byk bir zenle eski
Araplarn soylar ve tarihiyle ilgili deerli birok notlar
toplamt. Hicr 146 (M. 763) ylnda vefat edince, olu
bn el-Kelb, babasnn toplam olduu bu notlan esas
alarak Arap soylarna dair byk bir eserle, cahiliye
Araplannn putlar hakknda nemli bir kitap^*' yazd.
Bu iki eserden birincisinin baz blmleri Paris ve Escurial ktphanelerinde bulunmaktadr. kincisinin de
birok yeri Yakt Hamev tarafndan zetlenerek
M u'cem l-Bldnna alnmtr.
bn el-Kelb'nin cahiliye dneminin din ve putlarn
tasvir eden ikinci eseri, zamann an mutaassplannca
ho grlmemi, birok eletirilere uramt. Hatta eski
putperestlik dnemlerinin anlanna kar derin bir nef

30

ret besleyenler, bu anlarn diriltilmesini, slm hayatn

safln bozmaya ynelik bir giriim olarak grm, tbn
el-Kelb aleyhine feveran etmilerdi. bn el-Kelb'nin bu
eserinden ok eyler alan Ykt, bu haksz sulamalara
kar yazan savunmaktadr. Bu gn de tarih, cahiliye d
nemi hayat ve dini hakkndaki aydnlatc bilgilerinden
dolay Ibn el-Kelb'ye minnet duymaktadr. Hafzas ok
gl olan bn el-Kelb, Kfe'de domutu. Daha sonra
Badad'a gitti ve Hicr 204 (M. 819) ylnda vefat etti.
Eski tarihiler arasnda Ebu Abdullah ez-Zbeyr'e
de bir yer vermek gerekir. Birok tarihi tarafihdan hali
feler arasnda saylan Abdullah bin Zbeyrin torunlanndan olan bu zat Medine'de yayordu. Daha genliin
de hads, tarih ve soylar hakkndaki geni bilgisiyle n
kazanmt. Hz. Ali'nin torunlanyla aralarnda kan so
ukluk zerine Badad'a gitmek zorunda kald. Fakat
Abbas saraynda umduu korunmay bulamad. Aksine
Hz. Ali'nin soyundan gelenlerin tarafn tutmakla su
land. Bunun zerine tekrar Hicaza dnmek zorunda
kald. Burada Mekke kadlna atand. Hicr 257 (M.
870) ylnda, ok ihtiyar bir yatayken evinin damndan
derek ld. Ebu Abdullah'n, Kurey kabilesinin soy
ve kollan hakknda yazd eser bugn Bodlein Ktp
hanesinde bulunmaktadr. Halife Mtevekkil'in olu elMuvafFak adna yazd el-M uvaffakyyt adndaki
ikinci tarih eserinin de sadece son blm Goettingue'de korunmaktadr.
DPNOTLAR;
(*) Kitabul-Esnam (Putlar Kitab), eviren Beyza DUngen,
ilahiyat Fakltesi Yaynlan, Ankara, 1969. (R.)

31

AHMED BN YAHY EL-BELZUR

Fthul-Bldn

tran'h bir soydan gelen Belzur, halife Mtevekkil

ve Mstan dnemlerinde Badad sarayanm mdavimlerindendi. Halife el-Mutezz, kendisini olu Abdullah'n
eitimiyle grevlendirdii iin Abbaslere ball daha
fazla glenmiti. Belzur Badat sarayna devam eder
ken Hicr birinci jrzylda gerekten olaanst slm
fthatyla ilgili olarak til Fthul-Bldn^*^ adl
eserini yazmtr. Bu eseri yazarken dayand belgele
rin doruluunu salamak iin ok uraan Belzur,
kendisinden nce yazlan eserleri incelemi, azdan
duyduu rivayetlerin birbirleriyle ve bu eserlerle kar
latrlmas konularnda byk bir zen gstermitir.
te Fthu'I-Bldn'n stn deerde bir vesika sayl
masnn nedeni budur. Belzur'nin bavurduu kay
naklardan en nemlisi Ebu'l-Hasan Ali el-Medyin'nin
Kitbul-Megz'si ile Trhul-Hulef'sdr.<> Bu
eserler ayn zamanda, Belzur gibi tbn Cerr (TabeT)'in
de kaynaklandr.
Belzur, E nsbul-E rf adyla tarihle ilgili dier
bir kitap daha yazmtr. Fakat bu eserin ancak iki cildi

32

zamanmza ulaabilmitir.
Belzuri'nin sonu ok feci olmutur. Hafzasn g
lendirmeye byk nem veren Belzur, bir adamn tav
siyeleriyle, hafzasn glendirmek iin "belzur" deni
len bir tr Hindistan cevizinden fazla miktarda yemi ve
bunun etkisiyle hafzas gleneceine, aksine akl gc
sarslmtr. Koca tarihi bu zihn sarsnt sonucunda delirdi.^**^ Kendisini zorunlu olarak tmarhaneye soktular
ve hayatnn son yapraklarn burada kapad (H. 284/M.
897). Fthu'l-Bldn Avrupa'da ve Msr'da baslm
tr.

DPNOTLAR:
(*) Ftuhu'l-Bldn Trkeye iki kez evrildi. 1- Zakir Kadiri
Ugan, Maarif Vekaleti, 2 cilt, stanbul 1955-1956. 2- Prof.
Dr. Mustafa Fayda, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan,
Ankara, 1987. (R.)
(1) Byk bir lm deeri olduu anlalan Medyin, H. 136 / M.
753 ylnda, adnn da gsterdii zere Ssnler'in baken
ti olan Medyin (Ctesiphon) de domu, M. 830 veya 845 y
lnda lmtr. Fihrist yazan Ibn el-Nedm, bu zatn yaz
d eserlerin adlann kaydetmektedir. Bunlardan anlal
dna gre Medyin, mehur kadnlar ve bunlann bayatlanyla ilgili birok kitaplar yazmtkr.
(**) Bu ekilde ld iin kendisine Belzuri lakabran veril
mi olduu sylenir. Fakat bunun yalmzca, bu lakab ak
lamak iin uydurulan bir hikye olduu ihtimali daha gldr(Y.K)

33

EBU C A TE R MUHAMMED BN
CERRTABER
Trh'l-Umem vel-M lk

Hicr nc jrzyln en sekin simalarndan olan

Ebu Cafer Muhammed, Hicr 224 (M. 839) ylnda Taberistan'n Amul ehrinde, hreti kendisiyle balayan or
ta halli bir ailenin Herat rma kenarndaki evinde do
mutur/^^ bn Cerr'in doum zaman, gemiinin par
laklna muazzam kalntlarnn tank olduu Amul un
en mamur bir dnemine rastlar. Gelecein lmsz bir
hretine aday olan bn Cerr, henz sinesinde
Nirevn dneminin medeniyet izlerini tayan
Amul'n terkedilmi ve ssz ategedelerini delici ibret
baklaryla seyrederek bym, kendisinde tarihilik
hevesi de bu unutulmu, fakat uzun ve debdebe dolu ha
metli bir mazi geirmi olan madeblerin telkinleriyle
uyanmtr. Yaad jrzyhn sava olaylan, tan oldu
u olaylarn etkileri ise daha ocukken uyanan bu eilimi
gelitirmitir.
bn Cerr'in ocukluk a\, Thir Z'l-Yeminejm ta
rafndan 207 (M. 822) yhnda Horasan'da kurulan Ben
Thir sllesinin adaletli ynetimleri altnda gemi;

34

gen dhi, mul'n en tannm bilginlerinden feyz ve

ilim almtr. Daha sonra renimini tamamlamak ve
bilgisini geniletmek iin Suriye ve Msr taraflarna se
yahat etmi, irfanlaryla n kazanm birok byn
derslerinde bulunmutur. Sem'n bunlardan on kadar
zatn adn vermektedir, ite bu uzun ve srekli aba sa
yesindedir ki, sonsuza kadar srecek yaygn bir n ka
zanmtr.^^
Sem an, kendisinden sz ederken u satrlar yaz
yor: "bn Cerr gerek bir uzmand. adalarndan hi
birinin ulaamad derecede geni V)ir ilme sahipti.
Kur'an' ezbere biliyordu. Kraat ve tefsirde ann biri
cik ustasyd. Dmanlan bile onun hadis ilmindeki ge
ni yetkisini itiraf ediyorlard. Hadisleri konularna gre
tasnif etmiti. Tarihteki bilgisi ise bunlardan daha az de
ildi. Kendisi hayret edilecek derecede alkand. Her
gn krk kat yazmak zere krk yl dzenli olarak aht sylenmektedir."
bn Cerir, ilim dnyasnda byk bir n kazandk
tan sonra, hilfet merkezi olan Badat'a gitti. Orada ilim
retmeye, zellikle fkh ve hadis dersleri vermeye ba
lad. Badat'ta tan olduu kanl maceralar, iindeki
tarih yazarl eilimini bsbtn gelitirdiinden, ken
disinden sonrakilere yzyllarn bazan mthi, bazan
asde, fakat her halde srekli deien bir panoramasn
gstermek hevesine dt.
Hicretin nc yzyl, Abbas hilfetinin ac bir
karkla sreklendii zamand. Horasan'daki Ben
Thir ailesinin dmesi, Abbas saltanatna ilk blnme
darbesini vuran SafFriler'in ortaya k, Eb'l-Abbas
ve Ebu Cafer'in kanl ve amansz faaliyetleriyle kurula
rak Harun Reid ve Me'mun dnemlerinde kemalinin do
ruuna ykselen Abbas hilfetinin Mtevekkil'den iti

35

baren dmeye balamas tbn Cent'in dikkatli baklanndan kamam, ondaki tarih yazarl hevesini bsb
tn coturtnaya hizmet etmiti.
tte bu yzylda, ran'da Tahirlerin ardndan Saffarler km, Msrda Tolunoullan bagstermi, Marib'de Aglebler bamszlk ilnna kalkm, Kfe'de
Tlibler'den Hseyin Muhammed, Mekkede smail bin
Yusuf ayaklanm, Basra dolaylar ise Shibz-Zen'in
mezalimine sahne olmutu.
Badatta ise asker tahakkm bagstermi, Abbas
saltanatnn temelleri sarslmaya balamt. Gerekte
hilfet merkezi, bn Cerr'in doumundan iki yl nce
mark ve serke askerlerin basknndan bkm, halife
Mu'tasm marur askerleriyle Badattan 12 fersah uza
a yeni kurduu Samarraya ekilmek zorunda kalmt
(H. 220 / M. 835). Bu ekilde balayan asker bask, zo
runlu olarak btn hkm ve nfuzun Enaslar,
tahlar, Vasf 1er ve Baalar gibi sergerdelere gemesini
dourmu, bunlar arasndaki ekime devleti de
doru gtrmeye balamt.
Badat, hzl admlarla mahkm olduu mthi sona
doru yuvarlanyordu. Halifeler kumandanlara, ku
mandanlar halifelere gvenemiyor, hangi taraf stn
gelirse br tarafi yok ediyordu: Halife Mtevekkil, ser
gerdelerden Ith ldrtm, kendisiyle sevgili veziri
Feth bin Hkn da, kumandanlardan Vasf, Kk Boa
ve Barn intikam hanerlerine hedef olmulard.^'
Hatta, Hz. Ali soyuna kar besledii sevgiyi:
"Zaman bu yaptklarna he zaman son verip
stemese de bana boyun emek zorunda kalacak?
Kendimi umutla avutuyorum;

Bana ktlk yapana mutlaka kar koyacam."

gibi kt; larla aklayan Mustansr bile, kendisini veli

ahtlktan azlederek dier kardei Mu'tezz'i yerine

geiren babasnn ldrlmesi faciasna katlmt/^*
Bata saray olmak zere, Badat'ta slm asalet o
derece dmt ki, peneleri babasnn kanna bulaan
Mustansr'a biate arlanlar arasnda tek bir kii bile
itiraz etmeyi dnmemiti. Mtevekkil'in tahta k
sralarnda kendisine:
"Cafer'in hilafeti peygamberlik gibiydi; sahibi onu
arzu etmeden ve onun iin uramadan verildi
Allah Peygamber'e nbvveti verdii gibi ona da

hilafeti hibe etti."^^

gibi riyakrca kasideler yazanlar, felketi karsnda
susmu, birka satrlk mersiye yazm ay bile gereksiz
grmlerdi. Yalnz bn Ebi Reb adndaki ince kalbli bir
ir,
"Ey uyamk kiinin cesedi iinde uyuyan kii
neden gzn ya aktmyor
Felein Haim'ye ve Feth b. Hakana yaptm
grmyor musun?"

ve:
"Ey gz alayabildiin kadar ala, ya dk
Mtevekkilin katli kyamet alametidir.

gibi bir iki kta sylemi, fakat bu etkileyici paralarn

kendisi tarafndan sylendiini saklamak zorunda kal
mt.
Bata halife oullaryla komutanlarn menfur ihti
raslar olmak zere her gn bir baka ekil alan trajedi
ler, devlet bnyesini durmadan yprandryor, saltanat
tahtn kemiriyorda Mustansra halef olan Mustan Billah, sevgili veziri temiin, rakipleri olan Vasf ile K
k Boa'nn intikam oklarna uradklarn grm,
kendisi de bunlara karlk asker sergerdelerden
Bar' saraynda bodurmu, yandalarnn isyanna

37

nedn olmutu.
Bu srada Ahmed bin Hris el-Yemm adnda bir a
ir, Bgar'm ldrlmesini ve bu yzden feveran eden fit
ne ve ihtilli, ibret verici bir ekilde tasvir ettii halde, yi
ne hikimsede bir uyanma duygusu meydana gelmemi,
herkes adeta isteyerek, btn abalaryla devletin ykl
masna almakta devam etmilerdi/^^
Gven ve ba sna olmas gereken halife saray,
entrika ve cinayetlere sahne olmu, cinayetleri isyanlar,
isyanlar cinayetler izlemeye balamt. ldrllen
Bar'n yandalan, hapiste bulunan Mtevekkilin olu
Mutezz'i zindandan kararak halife iln etmi, Badat
kuatmlard.
Bu srada Badat en feci gnlerini yaam, sokak
lardan kan rmaklar akmt. Kuatmaclarn zlm ve
iddeti o kadar mthi olmutu ki, hilfeti elde etmek
iin isyanclann bana geen Mu'tezz Billah bile bu du
rumdan rkm, kumandan Ebu Ahmed'e gnderdii
azarlayc mektupta duygu ve zntlerini belirtmekten
kendini alamamt.^^
Nihayet el-Mu'tezz Billah, binlerce susuz insann
Badat sokaklarn dolduran cesetleri zerinden geerek
Drs-Selm'a girmi, Mustan'in yerine hilfet maka
mna gemiti (H. 252 / M. 866).
Fakat Mu'tezz Billah Muhammed de uzun sre yeri
ni koruyamam, korkulu bir kargaalk iinde bulunan
askerin srekli isyanlar, annesinin ulfe isteyenlere
kar cimrilii yznden iki ksur yl sonra tahttan indi
rilme felketine uramt (H. 255 / M. 868).
bn Cerr, derin bir evkle ilm ve tarih aratrma
larda bulunurken muazzam hilfet yaps da, bu ekilde
mthi gmbrtlerle yklmaya devam ediyordu, elMu'tezz'in halefi el-Mhted Billah'n vera ve takvas,

38

kararl bir ekilde yrtt slahat giriimleri bile

kn nn alamamt. D evlet yaps o kadar sarsl
m, k o derece hzlanmt ki, tek bir kiinin, ne ka
dar yksek ahlk meziyetlere sahip olursa olsun, bunun
nne gemesi mmkn deildi. nk bata hanedan
ve saltanat erkn olmak zere, btn emirler ve serger
deler her eyi unutmu, ihtiraslar iin devletin her trl
karlarn feda etmeye koyulm ulard.
Gerekte yalnz vera ve takvasna gvenerek slahat
giriimlerine koyulan el-M hted, en bata, len halife
lerden M tevekkilin oullarn giriim lerine kar bul
mutu. Nihayet bunlarn tevikiyle kopan bir asker is
yan el-Mhted'yi silip sprd. Hilfet hakkndan ken
di isteiyle feraat etmedii iin, halifeliinin ikinci yl
nn banda eitli hakaretlerle ldrld (H. 256 / M.
869).
te byle mthi bir dnem iinde olgunlaan bn
Cerr, olaylar derin bir ibret bakyla aratrmaya za
man bulabilmi, tarih yazarlna balamtr. Ibn Cerir,
bir tarihi olarak ne kadar tannmsa, mfessir, muhaddis, fakh ve hukuku olmak bakmndan da o derece b
yk etkinlik kazanmtr. Otuz ciltten oluan ibn Cerr
tefsiri, senetleriyle birlikte zikredilen hadslerle aydn
latlm en tannm tefsirlerdendir. bn Cerr ayn za
manda hukuk ilminde de derin bilgi sahibi bir kii olarak
yetimiti. Hatta bn H allikan'n belirttii zere eyh
Ebu shak iraz kendisini byk mctehidler arasnda
gstermitir.*^

bn hne'nin rivayetine gre, en byk mfessirler

ve en mevsuk muhaddisler derecesine ulaan Ibn Cerr,
mctehidlerin mesleklerinden sz ettii bir eserinde,
Ahmed bin Hanbel'i fukahadan deil muhaddislerden
sayd iin aleyhinde birok dedikodular yaplm, vefa

39

tndan sonra da banaz Hanbeliler kendisini rafizlikle

sulayacak kadar ileri gitmilerdi/^^
nceleri afii mezhebine bal olan Ibn Cerr'in daha
sonra bal bana itihada kalkarak bir zel ekol kur
mas da, karsndakiler iin aynca bir sulama vesilesi
olmutur. Belirli mezheblere balanan ve dncelerin
de bal olmas gerektiini kabul edenler, ibn Cerr'in bir
"mctehid" gibi ortaya atlmasn ho grmemiler, ken
disine dmanlk beslemeye balamlard.
Fakat Ebu shak raz gibi takva sahibi ve gerek
ten eriatn ruhuna nfuz etmi kiilerin iyi tankl, bu
yoldaki yaktrmalarn koyu bir bilgisizlik ve ok adi bir
dmanlktan doduunu ok gzel anlatmaktadr. Ku
kusuz bn Cerr sahip olduu n hakkyla kazanm
olan tslm byklerinden biridir. eitli ilimler hakkn
da yazd kitap ve risalelerle tefsir ve tarihi kendisine
kalc ve srekli bir n salamtr. bn Hallikan'm riva
yetine gre bn Cerr, bu kadar ciddi konular arasnda i
irle de uram, birok manzum paralar yazmtr
Badat, el-Mu'temid Billah, el-Mutezd Billah ve elMuktef Billah zamanlarm az ok huzur ve skn iinde
geirmiti. Hele el-Muktef dneminde anl devirleri ha
trlatacak mutlu gnler grlm, Msr gibi merkezden
ayrlm olan lkeler yeniden hilfet sanca altna gir
miti. Herkes gibi bn Cerr de bu skn dneminden ya
rarland. En nemli eserlerini yazmak iin uramaya
balad. Fakat Abbas devletinde grlen bu rahatlama
eilimi ne yazk ki srekli deildi. Devlet yaps temelin
den sarslm, hilafet taht iinden kemirilmi olduun
dan, bu halifenin abalan da srekli bir ilerleme ve
ykselme salamamt.
bn Cerr, hayatnn sonlarnda d hareketinin
yeniden byk bir hzla ilerlediini grmek bedbahth-

40

gndan kurtulamad. On yanda hilfet makamna

getirilen el-Muktedir Billah zamanndaki isyan ve k
ymlarn tan oldu. Bata ileri gelen emirler olduu hal
de, kad ve ktiplerden birounun idamlarn, gen ve
tecrbesiz halifenin kadnlar ve harem aalannn oyun
ca haline geldiini, tslm dnyasnn nihilistleri say
lan Karamta topluluunun slm lkesini kartrmaya
baladklarn grdkten sonra Hicr 310 yh evval ay
nn 26. Cumartesi gn akamna doru irtihal etti (M.
932). Ertesi Pazar gn irfannn minnettar olan ren
cilerinin kanl yalan, Dru 1-Hilfe halknn sayg ve
tebcilleri arasnda evi iindeki zel mezarna deftolundu. Kabri bugn Badat'ta halka ak bir ziyaret yeridir,
bn Cerir, esmer tenli, siyah gzl, ince ve uzun boylu bir
insand. Gayet fasih konuur, sesindeki tatllk, anlat
mndaki gllk ve belgatla dinleyicilerini bylerdi.

Trihul-U m em vel-M lk:

Bir sava ve kavga dnemi iinde yazlm olan
Trihu'l-Umem vel-Mlk,^*^ ajm zamanda Ahbru'rRsl vel-Mlk, Trh-i Ca'fer, Trh-i Taber
adlaryla da tannr ve en nemli tarih klasiklerden say
lr. tslm dnyasnn Herodot'u kabul edilen tbn
Cerrin, kendisinden sonra gelen tarihileri iin geni
bir inceleme kayna olan bu eseri, yaratltan balaya
rak Hicr 302 (M. 924) ylna, yani lmnden sekiz yl
ncesine kadar olan olaylar iermektedir.
Kitap, derin bir vukuf ve uzun bir almann rn
olup slm tarihinin balca abidelerinden biridir. Bu
eserde slmn ilk dnemleriyle ilgili olarak, hibir eser
le kyaslanamayacak derecede nemli bilgiler vardr.
Birok hads ve menkb, birok rivayet ve olay, tasarruf

41

edilmeksizin, aynen toplanmtr. Rivayetleri telif ve

tevhid etmeyi bile bir tr tahrif kabul eden tbn Cerr,
bunlar aynen ve birer birer eserine alm olduu gibi, ravilerinin adlarn da yazmajn ihmal etmemitir. Eskilii,
yazarnn kalitesi ve yksek kiilii, bu eseri en yksek
deere sahip kaynaklar srasna karmtr. Daha sonra
gelen tarihiler, genellikle Trih-i Caferyi esas kabul
etmilerdir. Yazar, eserinin giriinde, ieriinden sz
ederken m'min bir tarihi sfatyla sze balam,^*^ ya
ratl hakknda, mukaddes kitaplardan mlhem olarak
uzun ayrntlar vermitir.
bn Cerr, kendi itirafna gre, eserinin sekin bir
eser olmas iin ok byk zen gstermitir. Gerekten,
dier Islm tarihlerinde olduu gibi, Trh-i Ca'fer'de
anlamsz kelime oyunlarna ok az rastlanr. Fakat bu
durum, eserin ok kuru olmas sonucunu dourmutur.
Olaylar toplayp zaman srasna gre blmleme endi
esi, terkibe ve genel dnce belirtmeye pek az yer b
rakmtr. Bizzat olaylara ilikin gerek ve zel ihtimam,
yazar sanata veya kiisel dncesine geni yer ver
mekten alkojTnutur. Geri bn Cerrin eseri, bugnk
tarih anlayna gre, eletiriye pek o kadar dayankl de
ildir. Fakat T rih-i Cafe rnin sayfalan; Trih-i
Vassf ve benzeri eserler gibi; gereksiz kelime kalabahyla doldurulmu da deildir. Olaylar o ada mmkn
alabilen bir ayklama, bir aklk ve bir sralama iinde
toplanm, gerektiinde tarih nedenleri aklanmtr.
Olaylar srasyla ve zel bir hnerle aktarlmtr. Dile,
karakterlere, ahlka ve adetlere ilikin binlerce deerli
ayrnt, bazan renkli bir ekilde yer almtr, tslm'n
balang dnemlerine ait bu karma esere iyice nfuz
edilince, ilk bakta nemsiz gibi grnen btn bu k
k deimlerde bjrk bir hareket, derin bir coku ve

42

gl bir hayatn sakl olduu hissedilmektedir. Olaylann doas gerei ve yszann kalemine edeb bir serbesti
vermi olduu yerlerde ise, izlenen slp gelierek par
lak bir biim almtr. zet olarak o dnemlerde slm
dnyasnn tarih konusundaki anlay biimi ve bilgisi
bn Cerr'in eserinde ak bir ekilde grlebilmektedir.
Onbir ciltten oluan Trih-i Cafe ryi ierii bak
mndan iki blme ayrmak mmkndr. slm dneme
kadar olan birinci blm, tarih asndan eletiriye hi
tahammll deildir. Bu blm Israiloullan ve Zerdtlerin geleneklerine ve efsanelerine dayanan birok
hurafelerle doludur. Yeizar, eserinin giriinde bu zellii
bizzat itiraf etmi, bu rivayetleri doruluklarna inand
ndan dolay deil, aksine yle grp duyduu iin ak
tardn sylemi, sorumluluklann onlan rivayet eden
lere yklemitir.^^^'
Trih-i Ca'fernin en nemli blm, Peygamberi
miz zamanndan Hicr drdnc yzyln balanna ka
dar olan olaylar ieren ikinci blmdr. Bu blm
slm tarihileri iin bereketli bir inceleme kayna ol
mutur.
Tarihul-Umem ve'l-Mlk, o yzyldaki Msl
manlarn kapasitelerine gre yazlm olduundan, bu
eserde slmdan nceki Trklere ilikin yeterli ve zincir
leme bilgiler yoktur. Yalnz yazar, nce Sasanlerden sz
ederken, daha sonra da slmiyetin Maverannehir ve
Kafkasya'dan Trk dnyasna nasl sokulduunu tasvir
ederken sras geldike ulusal tarihimizi aydnlatacak
birok bilgiler vermitir. Bu bilgilerden dolay bn Cerr
tarihi, ihmal edemeyeceimiz bir inceleme kaynadr.
in, Bizans, Ermeni, Grc vakajnnameleriyle bn Cerir
tarihi karlatrldnda Bat Trkleriyle,
Mverannehir, Toharistan ve Hazar Trklerinin tarih

43

olaylan ok iyi aydinlanmaktadr.

Bat Trkleri tarihi baknndan Trib-i Ca'fer ile
in'in Tang sllesi vakayinameleri birbirinin btnle
yicisi gibidir. Ancak slm ve in kaynaklarnn kar
latrlmas sayesindedir ki, Trk tarihinin imdiye ka
dar mehul kalan karanlk noktalan az ok aydnlemabilmektedir.
Trih-i Ca'fer, eskilii bakmndan nemli bir de
ere sahip olduu gibi, Islm tarihilerinin gznde g
venilirlik bakmndan da birinci srada kabul edilmekte
dir. Ibn Hallikn, bu eserden vg dolu bir dille sz et
mekte ve bunu en gvenilir ve salam bir tarih kitab ola
rak nitelemektedir.^^'*^ Trih-i Ca'fernin ikinci bl
m, Ibn Hallikn'n bu nitelemesine hakkyla lyktr.
bn Cerr Tarihi, daha o yzylda slm dnyasnda
nemli ve b3rk bir yer kazanm, Smnoullarndan
Ebu Salih Mansur bin Nuhun emir ve tevikiyle veziri
AK Muhammed el-Belam tarafindan zet halinde Farsaya evrilmitir.^^^ Fakat Bel'aTn, Ca'fer tarihinin zet
halinde evrisiyle yetinmemi, eserinin giriinde kendi
sinin de itiraf ettii gibi astronomi kitaplanndsm, Iran'l
Mecus tarihilerin eserlerinden ve Yahudilerin hurafe
lerinden de birok eyler eklemitir.^^* Trih-i Taber
adyla nl olan Trke tarih, asl Trih-i Ca'fer'nin
evirisi olmayp Trih-i Bel'am fnin hurafelerle dolu
bir zetidir.
Kef'z-Znn'dan anlaldna gre Taber tari
hine Ebu Muhammed Abdullah bin Muhammed elFergn tarafndan ez-Zeyl bi's-Slet adyla bir zeyl ya
zlm olduu gibi, Hicr 521 (M. 1127) yhnda vefat eden
Ebu Haan Muhammed bin Abdlmelik bin brahim bin
Ahmed el-Hemedn tarafndan da baka bir zeyl daha
yazlmtr.

44

Trih-i Ca'fernin en nemli zeyli Arb bin Sa'd elKurtubnin Sllet T rih-i T a ber adl eseridir.
Arb'in, bir zamanlar Avrupa dillerine evrilmi olan bu
eseri, ilk kez mehur D ^ tarafindan incelenmi ve Goejenin abalaryla Leiden'de baslmtr.
Arb, bu zeyli tbn Cerr'in metoduna gre yazm,
Abbas hilfetinin en kark bir dnemi olan Hicr 290320 (M. 902-932) yllan arasndaki olaylar alm, fazla
olarak Ispanya ve Afrikaya ilikin de birok bilgiler ver
mitir.
D'Herblotnun iddiasna gre Batllar, bn Cerr'in
bu nemli eserini Erpeniustan renmilerdir. Bu adam
bn el-midin Trih-i Ca'feryi zetleyerek kaleme al
d eserini ilk kez ltinceye evirmi, bu tarihten bala
yarak bn Cerr ad Bat kltr dnyasnda bjik bir yer
kazanmtr.
bn Cerr tarihi, daha sonra Avrupallar tarafndan
lyk olduu derecede nemle incelenmi, nce Bel'am
tarafndan Farsaya evrilmi olan zeti 1867 ylnda
Dubeux tarafndan Franszcaya evrilmeye balanm
ve bu eviri 1874 yhnda Goeje'nin yardmyla tamamla
narak yaynlanmtr.
Trihu'l-Umem ve'l-Mlk'un asl da 1879-1900
yllarnda yine Groeje'in abalaryla nefis bir biimde Leidende baslmtr. Yaync bu nemli kitabn doru bir
ekilde baslmasna ok byk bir nem verdiinden
Jong, Prym, Thorbecke, Fraenkel, Guidi, Mller, Houtsma, Guyard ve Bosen gibi en nl oryantalistlerin yar
dmlarna bavurmu ve gerekten nefis ve gvenilir bir
biimde baslmasna muvaffak olmutur.
Trih-i Ca'fer, Leiden'de baslan bu nshas esas
kabul edilerek Seyyid Muhammed Abdulltif el-Hatb
tarafndan, Msr'da Matbaa-i Hseyniye'de tekrar bas-

45

tnimtr. Seyyid Muhammed, Arb bin Sa'd elKurtub'nin zeylini onikinci cild olarak Trih-i
Ca'ferye ekledii gibi, bn Cerr'in ashab ve tabiinin
tarih durumlarn tasvir eden Zeyl el-M zeyyel adl
eserini de onnc cilt olarak yaynlamtr.
T rih-i Cafer, Noldeke tarafndan Almancaya
evrilerek 1879 ylnda (Leiden) baslmtr. evirmen,
eserin Sasnlere ait olan blmlerini engin bir vukufla
geniletmi ve birok ilvelerle donatmtr.

DPNOTLAR:
(1) Yakut Hamev'nin aklamasna gre, Abbasler dneminde
ran'n kuzey ynne, yani bugnk M^endern yresinin
bir ksmna Taberistan ad veriliyordu. mul elri ise Ssnler dneminden beri Taberistan yresinin merkeziydi.
(2) La grande encydop6die, t, 39, 1, 834.
(3) Ibn Cerr, Trihu'l-Umem v e l-Mlk, c. 11, s. 62.
(4) Ibn Hallikn, Vefeytl-A'yn.
(5) Ibn Cerr, a.g.e., c. 11, s. 68.
(6) Ibn Cerr, a.g.e., c. 11, s. 66-67.
(7) Ibn Cerr, Ahmed bin Hris el-Yemm'ye isnat edilen bu
destan aadaki gibi tesbit etmitir:
"Vallahi Bar' ldrdler.
Bgar iddetli bir sava balatnca
Halife ve komutanlar gemiyi gizleyerek
geceleyin katlar
Gemi srcsn ardlar abucak geldi
Onlan gemiye alarak gtrd.
Ibn Maremme'nin kaderi kendisi hakknda bu savalar
yazlacak kadar deildi.
Lkin abalad ve Allah dmanlarm yendi

46

Badad'a gne dogmadan nce vard ve insanlarn

holanmad eyler meydana geldi
Keke gemi gelmeseydi, Allah onu ve iindekilerini
suya gmseydi
Trkler ve Magribunlar geldiler, Firavunlar
Daravn'a girdiler
Silahlarla kuanm yaya ve atllar halinde
dolayorlar.
Aralannda sava konusunda tecrbeli biri
balanna geti
Onlan kuatncaya kadar iki tarafa sur yapt.
Surlarn stndeki kaplarn salamlatrd
ve Mustin'i korudu."
(8) el-Mu'tezz Billah'n, kumandan Ahmed'e gnderdii bu
manzum mektubun bir parasra Ibn Cerr aadaki gibi ki
tabna almtr:
"Arzuladmz eylere ulamak iin zamaran iinde
daralp genileyen bir yolda yrmek gerek
Geirdiimiz gnler insanlara bir ibrettir.
lerinde yollar, tmsekler
Ve yle felaketler vardr ki, ocuun salarn
beyazlatr; dost dostuna ihanet eder.
yle bir surdur ki, gzler zirvesini gremez;
ve derin bir deniz gibidir.
ldrc bir sava, keskin bir kl, iddetli bir korku,
salam bir kale
Sabah bekleyenlere uzun bir ardr: Haydi uyan.
Biri l, biri yarah, br yanm, dieri boulmu
teki ldrlm, bakasm mancnk vurmutur.
Bir yerde gasb, sonra da yamalama.
Bir vakitler rahatken harab olan evler vardr
Herhangi bir yola ulatmazda birde bakarz ki,
yolumuzu tkyor
stediimize Allah'n yardmyla ular,
g yetiremediimizionun yardmyla defederiz."
(9) Cemaleddin Firzbd adyla da anlan Ebu shak
iraz'nin asl ad eyh brahim bin Ali bin Yusuf tur. Hicr
393 (M. 1002) ylnda Firzbd'ta domu, 83 yanda ol
duu halde Badat'ta vefat ederek Bb- Izer'de defnolun-

47

mutur. Ebu Ishak irz, irfan ve fazileti, vera ve takva

syla Badat'ta herkesi kendisine hayran braktndan
mehur Nizm'l-Mlk kendisini, kurduu medreseye
mtevelli tayin etmiti. Zamannn imam olarak tannan
bu saygdeer ve erdemli insaran Ibn Cerir hakkndald ta
nklnn, her trl taraftarlk aibelerinden uzak olaca
phesizdir.
Ebu shak vcuta nahif, yaratl olarak nazik ve dnce ba
kmndan arif bir kiiydi. O zaman Asm adnda bir air ta
rafndan bu zat ipin sylenen u kta:
"Onun zekas ok, bedeni zajoft
Bir kiinin yceliine onun zayf bedeni zarar vermez.
btnyle bir gerei tasvir ediyordu. Vefatnda Badat genel
bir matem tutmu, irfamna hayran olan binlerce rencisi ta
butunu kanh yalar dkerek ba stnde tamt. EbulKsm Abdullah bin Nkya' adnda bir kii vefat dolaysyla
yazd u:
Gzlerimden kanl yalar boanyor
Gecelere ne oluyor ki Ebi Ishak'tan sonra
bir trl toparlanamyor
ld dense de lmemitir, geceler srp gittike de
lmeyecektir.
mersiyesiyle genel zntye tercman olmutu (Ibn Hallikn,
Vefayt el-A'yn ve Enbi Ebni'z-Zaman, c. I, s. 5). Ebu Ishak raznin, ne kadar gerek dostu ve zgrlk a olduu
u ktasndan ok gzel anlalmaktadr:
"nsanlara sadk dostun kim olduunu sordum
Mmkn olmadm sylediler
Eer bir hr kiiye rastlarsan eteine yap,
nk dnyada hr ok azdr."
(Kitbu Direti'l-M arif, c. I, s. 781, Beyrut basks)
(10) "lmnden sonra onu rafizlikle suladlar. nk ule
mann ihtilafi hakknda yazd bir kitapta Ahmed b. Heuibel'den bahsetmemi onun fakih deil muhaddis olduunu
sylemiti."
(Ebul-Veld Ibn'-hne, Ravzat'l-Menzr f Ahbri'lEvil ve'l-Evhir, s. 8).
(11) u paralar Ibn Cerr'dendir:
"iler zorlanca kardeim bilmez, dostumsa

48

ilgilenmedi ilgilenmez.
Hayam benim yzakmdr. Bir ey isterken
sahip olduum gururbenim yoldamdr.

Eer yzakm dnmeden hareket etseydim,

ok kolay zengin olurdum.
(*) Trihul-Umem ve'l-Mlk'un Osmanllar zamamnda yap
lan, yazann szn ettii zet evirisinden baka Zakir Ka
diri Ugan ile Almet Temir'in yaptklar tam bir evirisi var
dr. Mlletler ve Hkmdarlar Tarihi adm tayan buyeni
evirinin Maarif Vekaletince yrtlen yayn (1954-1958)
ne pazk ki yedi kitaptan oluan drt ciltten sonra kesilmi
ti. Bu eserin, son gnlerde balamlan ikinci basksnn ta
mamlanmas, byk bir kazan olacaktr. (R.)
(12) "Ben bu kitabmda kudreti ulu olan Rabbimizin mahlukla
r yaratmasndan (hilkatten) balayarak: tik nce onun ni
met ve ihsanlarna nail olan, bu balanna kreden ve
haberleri bize erien her devir peygamberlerinin, hkm
darlarnn ve geen halifelerin tarihlerini anlatacam.
Tann bunlardan nimetlerine kredenlerine, evvelce ih
san etmi olduu nimetlerini, dnya hayatnda artrd.
Bunlardan bazsna olan ltuf ve ihsann ahretleri iin
toplad ve saklad. lk ihsan etmi olduu nimetleri inkar
edenleri bunlardan mahrum brakt ye cezalandnlmalann abuklatrd. Nimetlerini hie sayanlardan bazlar
na, bunlann arkasn kesmeden, mrleri mddetince de
vam ettirdi. Ben bu kitabmda bunlardan her birini, onlara
ihsan edilen nimetleri, hkmet srdkleri alarda olup
biten olay ve hadiseleri fasaca anlatacam....." (Milletler
ve Hkmdarlar Tarihi, Maarif Basmevi, Ankara 1954, c.
1, s. 6.)
(13) Ibn Cerr, bu ynleri aklarken "Benim bu kitabm gzden
geirenler bilsinler ki, bu eserimde dercedilen her bilgi ve
haber, pekaz hari olmak zere, akli delillere, insanlann
fikir ve akllanyl dnerek bulduklan sebeplere dayanmayp, ancak senetleriyle ravilerini gsterdiim haber ve
rivayetlere dayarar. nk geip gidenlere ve sonra gelen
lere dair olan haber, olay ve hadiselerden her biri, bunlan
gzleriyle grmeyen ve o zamanlan idrak etmeyenlere, an
cak o halleri gren ve iitenlerin haber vermeleri, o haber

49

leri nakletmeleriyle bilinir, akl ve fikir ile bilinmez. Geip

gidenlerin bazlarna dair naklettiimiz haberlerin bir lsmn doru ve hakiki bulmayp inkar edenler veyahut ir
kin sayanlar bulunursa, onlar bilsinler ki, bu haberler ta
ralmzdan uydurulmadan ravilerce bize nakle]ilntT. O
haberler bize nasl nakledilmi ise, biz de o ekilde alarak
dercediyoruz." diyerek kendisine yneltilecek eletirilerin
gerekte nakledvcilere ait olacam ahlatmak istemitir.
(Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, c. 1, s. 8.)
(14) "Ibn Cerir tarihilerin naklinde en gveniliri, tarihi de ta
rihlerin en shhatlisi ve salamadr." (Ibn Hallikn,
Vefeyt'l-A'yn ve Enbi Ebni'z-Zamn, 1/456 M
sr bnsks).
(15) Ktip elebi, Kefii'z-Znn, 1/176, Msr basks. M. 996
ylnda vefat etmi olan Belam'nin bu eseri Zotenberg tarafindan Franszcaya da evrilerek 1874 ylnda 10 cilt ola
rak yaynlanmtr.
(16) D'HerbIot, Bibliotheque Orientale 843.

50

EB HANFE AHMED BN DAVUD

EL-DNEVER
K itbu'l-Ahbr el-Tvl

Ebu Hanfe bin Dvd, Hicr nc yzyln bala

rnda Irak- Acem'in Dnever^^ kasabasnda domutur.
Matematik ve fizik ilimleri tarihinde ok sekin bir yeri
olan Dnever, tarih yazarl bakmndan da sekin kii
lerdendir. nc yzyln ilk yansnn en gl edebi
yat ve dilcilerinden bn Sikktten^^^ ders alm, daha
sonra hocasn bile irfanna hayran brakacak eserler
yazmay baarmtr.
Tabiat bilginleri, Ebu Hanfeyi en byk botaniki
lerden sayarlar. Ebul-Fid ondan "Kitbu'l-Nebt sahi
bi" nvanyla sz ediyor. slm botanikileri (nebtiyyn) arasnda en yksek bir kiilik olan nl tbn Baytar
bile Dneveri'nin eserinden pek ok yararlanm, birok
eyler a lm tr.b n Baytar gibi, Dneveri'nin bilgileri
ne ok ey borlu olan kimselerin rivayetlerine gre,
Dnever o zamana kadar bilim dnyasna mehul kalan
iki bitkiyi tantm, bunlann nitelikleriyle ilgili olarak
Kitb el-Nebt'nda nemli tafsilt vermitir. Dneveri'nin matematik ilimlerindeki ihtisasna, aritmetik, ce
bir ve astronomi konularnda yazd eserler tanktr.

51

Onun hayatn yazan tarihiler, lmnden bir yzyl

sonra Dnever'de bir yerin "Ebu Hanfe Rasathanesi"
adyla anldn haber vermilerdir. Dnevernin say
sz kitaplar arasnda bir de tefsirinin bulunduu anla
lyor.
Dnever, Hicr 282 ylnn Cemaziyelulsnn 4'nc
Pazartesi gecesi vefat etmitir (24 Temmuz 895)/^

el-Ahbr el-Tvl:
Mes ud gibi tannm bir tarihinin vg dolu bir dil
le sz ettii Dnever tarihi, Hicr nc yzylda yszlm ve gvene lyk bir kalemden km olmak bakmn
dan byk bir deere sahihtir. Ktip elebi, Mes ud'ye
dayanarak tannm tarihi bn Kuteybe'nin bile
Dnever tarihini esas aldn haber vermektedir.
Dnever, bu nemli eserinde geleneklerin izin verdi
i lde tarihin aydnlatlmasna alm, eski ran ta
rihi hakknda ok esasl aratrmalara girimitir. Hali
felerin tarihine ayrlan blmlerde de tranllar iin
nemli olan tarih olaylar zetlemi, skender'e,
Sasanler'e ve mcahitlerin Irak ftuhatna ilikin hayli
bilgiler vermitir.
Dnever tarihinde Kadisiye Sava, Hz. Ali ile Muaviye arasndaki mcadeleler, Hariclerin olaylar,
Emevler saltanat, Muhtar'n isyan, Emevlerin d
, Alevlerin Horasan yresindeki entrikalar uzun uza
dya aklanmtr. zellikle, yalnz siyas tarih bak
mndan deil, slm dini tarihi bakmndan da inceleme
ye deer bir konu olan Haricler hakknda ok esasl bil
giler verilmitir.^^ Hariclerin eitli frkalar, siyas ni
telikleri, dini taassuplar, itikadi ve toplumsal grleri,

52

Emev ve Abbas dnemlerini kanl kargaalklara bo

an srekli ihtilller iin Ahbr el-Tvl en deerli bir
tarih vesikasdr.
Dnever'nin eseri, Trk tarihinin Mild VI. yzyl
dan K . yzyla kadarki dnemleri iin en eski ve en sa
lam Islm kaynaklanndandr. Yazar Sasnlerden sz
ederken Bat Trkleriyle Mvernnehir, Toharistan ve
Hazar dolaylarndaki Trklerle ilgili hayli bilgiler ver
mitir. Bu bilgiler dier kaynaklarla karlatrld
taktirde birok karanlk nokta aydnlanmaktadr.
Dnever tarihi Avrupa kltr dnyasnda olduka
nem kazanan Dou kitaplarndan birisidir. nl ms
terik Wiladimir Geogrgias tarafndan tashih edilen
Arapa metni 1888 ylnda W. Guirgass tarafndan Leiden'de Brill basmevinde baslmtr.
Daha sonra Kratchavsky, Ahbr el-Tvl'in iinde
kileri tetkik etmi, mkemmel bir indeks dzenleyerek
1912 ylnda Leidende yaynlatmtr, tranh tarihile
rin birou gibi Ebu Hanife de, ran'n ulusal tarihine te
mas ettii yerlerde kalemine bir serbesti vermi, olaylan
derin bir ilgiyle kayd ve tesbit etmitir. Eserin her sat
rnda ulusuluun gl ve baskn etkisi dujolmaktadr. Fakat buna ramen, yszarm olaylan tasvir ederken
tarafsz bir tarihi zelliini korumaya samimi gayret
gstermi olduu da inkr edilemeyecek bir gerektir.

53

DPNOTLAR:
(1) Dnever Irak- Acem'de Hemedan'dan yirmi fersahtan fazla
bir uzaklkta bulunan eski bir ehirdi. Bugn haraptr.
(2) Ibn Sikkt, nc hicri yzylda Abbas halifelerinden M
tevekkil Billah dneminin edebiyat ve dilcilerinin arasn
da sekin bir kimseydi. Mtevekkil onun bilgi ve irfanna
tutkun olduundan kendisini hem nedimleri arasna alm,
hem de Mu'tezz ve Meyyid adlanndaki oullannn re
tim hizmetine tayin etmiti.Fakat halife Mtevekkil ile ne
dimi Ibn Sikkt arasnda duygulan bakmndan ok byk
bir fark vard. Bu fark samimi ilikilerin devam edemeyece
ini gsteriyordu. Ibn Sikkt Hz. Ali'nin oullarna derin bir
sevgi besleyenlerden, mutaassp bir ii idi. Halbuki Mte
vekkil Billah, aksine aleytarlk taassubunda ok ileri git
mi, taassubunu HzAli'nin ocuklanna kin ve dmanlk
derecesine gtrmt. Evld- Ali'den sz edilince birisi
nin gzlerinden scak yalar akyor, dierinin baklarn
dan ise ateler fkryordu. Mtevekkil hilfet hakkmn Ali
soyuna deil Abbaslere ait olduu dncesinin genelle
mesini istiyor, Mervn bin Ebil-Cenb gibi dalkavuklarn
takdim ettikleri u:
"Halife Cafer'in saltanat din ve dnya iin selamettir
Peygamberin miras sizindir, adaletinizle
zulm ortadan kalkar
Kzlarn torunlar miras istiyorlar, oysa hi haklan yok
Damat miras almaz, kz ise imamete varis olamaz
Dini izlemiyorsunuz, mirasnz sadece
pimanhk olacaktr
Veraseti hak sahipleri ald neden hala
onun iaretini kt!yorsunuz
Eer imamet sizin hakkmz olsayd,
kyametleri kopanrdnz
Hayr, vallahi miras yalnz sizindir (Abbasiler)
Sizleri destekliyorum, sizi ekemeyenler de
sizin iaretinizdir."
gibi iirlerden fazlasyla memnun oluyor, airi hil'atlara v6 ih
sanlara bouyordu. Hatta ok fazla ziyareti gittii iin Hz.

54

Hseyinin Kerbel'daki trbesini yerle bir ettirmi, yerine

bitkiler diktirmiti. Bu tecavz btn Ali yandalan gibi
Ibn Sikkt'i de ok fazla zm, koca ii,
Vallahi, Umeyye gelmi olsayd,
Peygamberinin kznn olu haksz olarak ldrld.
Akrabalan ona benzerini getirdiler,
te onun mezan jaklm vaziyettedir
ldrlmesine ortak olmadklan iin zldler,
ktasyla bu zntsn gstermitir. Bu durumlar Ibn
Sikkt ve Mtevekkil'in arasn am, zavall airin
felketine neden olmutu. Ibn Hallikn ve Ibn h
nenin rivayetlerine gre, bir gn Mtevekkil, oullarn
okutan Ibn Sikkt'e: "Bu iki olumu mu ok seviyorsun, yok
sa Hasan'la Hseyin'i mi?" eklinde bir soru sormu. Ibn
Sikkt aslnda Mtevekkil'in Hz, Ali'nin oullarna gster
dii kin ve dmanla zldnden, bu karlatrma
dan dolay znts bsbtn artm ve sevgi cokunlu
uyla: "Deil Hasan'la Hseyin'i, Ali'nin klesi Kanber'i bi
le ne kendisiyle ve ne de oullaryla deitiremeyecei" yo
lunda ar bir cevapla karlkta bulunmu. Mtevekkil,
hi beklemedii bu cevab alnca son derece sinirlenerek he
men Ibn Sikkt'in dilini koparttrm ve zavall airi bu e
kilde ldrmtr (H. 243 / M. 857). (Ibn hne; Ibn
Hallikn, H/309-312, Trihu'l-Umem ve'l-Mlk, c. 11).
(3) Ibn Baytar, Hicr altnc y ^ l sonlarnda Endlste Malaka ehrinde domu, talya ve Yunanistan'da uzun sre se
yahatte bulunmu Islm byklerindendir. Botanikteki
ihtisasndan dolay kendisine "Nebtt ve "Aab la:kaplan verilmitir. Ibn Baytar, Islm dnyasnda olduu kadar,
Batl bilginler arasnda da byk bir ne sahiptir. Dou ve
Bat'da Islm botanikilerinin reisi saylmaktadr.
(4) Dnever'nin matematik ve astronomiye dair eserleri un
lardr; 1- Kitb fil-Cebr vel-Mukbele, 2- Kitb fi'l-Hisb,
3- Kitb fil-Vesy (Bu eser vasiyetlerle ilgili hesaplamala
rn zm ekillerinden szeder), 4- Kitbu'l-Ehv (Bu
eserde yazar, Doulu bilginlerin sema ve hava boluuyla
ilgili bilgilerini toplamtr.) Ktip elebi KefzZnn'da Dnevernin "Zc-i Ebu Hanfe" adyla bir de yl
dzlarn yerlerini ve yrngelerini gstermek iin hazrlan

55

m cetvelinin bulunduunu haber vermektedir.

(5) Dnever'nin Kitbu'n-Nebt adndaki eserinin Ibn elMesh hattyla yazlm bir nshasnn srtnda,
Dnevernin vefat tarihine ilikin olarak "Eb Hanife Ahmed bin Dvud el-Knever 282 ylnn Cemaziyel-ulsmn
pazartesi gecesi vefat etti eklinde bir kayt vardr. Bu
nunla birlikte Dnever'nin 281 veya 290 yllarnda vefat et
tiine ilikin rivayetler de vardr. Fakat 282 tarihi,
Kefil'z-Znn'un Trih-i Ebi Hanfe'den bahseden blmyle de desteklenmektedir.
(6) Ahbr el-Tval'in ieriini, yazar, kitabn giriinde u e
kilde aklamaktadr: "Bu kitapta. Ademden Yezdgerd b.
Sehriya b. Kisra Ebruveyz'e kadar gelip geen krallarn ve
hkm srm Kahtan, Rum, Trk hkmdarlann, imam
ve halifelerin haberlerini, Nehrevan'i, Hseyin b. Ali'nin
katlini, bn Zbeyr fitnesini, Ezarika'nn ortaya kn ve
savalarm, Muhtar b. Ebi Ubeydin haberini, onun, sonra
da bn'l-E'asn Haccac'a isyan sebebini, aralarnda olup
bitenleri, Abdlmelik b. Mervan'n ve olu Velid'in, mer b.
Afadlaziz'in ve Emevi devletinin sonuna kadar halifelerin
siretini, Abbasi devletini, Ebu Mslimin hikayesini, Mansur'un Badad' inasm, Eminin hilafetinin sonuna kadar
halifelerin yaptklarm, Memun ve Mutasm'n siretini,
Babek'in hayat ve savalarm zet halinde zikrettim."

56

EBU MHAMMED ABDULLAH BN

KUTEYBE EL-DNEVER
Kitb el-Marif

Tarih ve hadiste olduu kadar Arap dili ve edebiya

tnda da nemli bir yeri olan bn Kuteybe, Ebu Hanfe elDnever'nin adalarndandr. Babas Merv'li olduu
iin eski kitaplardan bazlannda "Mervez" nisbesiyle de
anlm olduunu gryoruz. Fakat kendisi Merv'de de
il Badat'ta domutur (H. 213 / M. 828).^*^
tbn Kuteybe, ann en sekin kiiliklerindendi. tshak bin Rheveyh, Ebi tshak brahim bin Sfyan ve Ebi
Htim es-Sicistn gibi deerli kiilerden ders alm,
kendisi de olu Ahmed ve bn Dersteveyh Fris gibi se
kin insanlar yetitirmitir, tbn Kuteybe Arap dilinin en
byk imamlarndan saylr. Lgat ve nahivde bir otori
te olduu kadar hads, tefsr ve Kur'an ilimlerinde de ta
nnmt. Badatta geen hayat kitap yazma ve ders
verme ile zetlenebilir. Byk bir vukuf ve zenle yazd
eserleri ve bizzat verdii dersler, yapt deerli akla
malarla dinleyicilerini bylerdi. Bir ara kadlk gre
viyle Pnevere gitti. Fakat ders verme ve eser yazma u
ralarn her mevkinin stnde grd iin bu grevde
fazla kalmad. stifa ederek Badat'a dnd ve orada

57

eserlerini yazmaya ve ders vermeye devam etti. Hayat

nn son gnne kadar bu tatl ura brakmad.
bn Kuteybe'nin lm ani ve feci olmutur: Rivaye
te gre bir gn sabahleyin fazlaca kekek yemi. Kendisi
ni birdenbire ate bastndan ac ac feyat ederek bayl
m ve bir daha aylamamtr (H. 276 / M. 889).
Ibn Kuteybe'nin eitli konularda birok eserleri
vardr. En nemlileri G arb'l-K ur'an, Garb'lHads, Uyn'l-Ahbr, Edeb'l-K tib, M kil'lK u r'a n , M k il 'l-H a d s, T a b a k t '- u a ra ,
K it b 'l-H a y l, Kit) f D el ii 'n -N b v v e,
Cmi'n-Nahv el-Kebr ve Kitb el-M arif adl eser
leridir.^**^
bn Hallikan, bunlardan baka birka eserini daha
sajrmaktadr. bn Kuteybenin btn yazdklann, ken
disi gibi erdemli ve ayn zamanda fakh bir kimse olan o
lu Ebu Cafer Ahmed istinsah etmi ve oaltmtr. B
tn bu eserleri iinde bn Kuteybe'nin adn yaatan,
zellikle halife Mu'temid Alallah'n veziri Ebu'l-Hasan
Ubeydullah bin Yahya bin Hakan adna ithaf ettii
Edeb'l-Ktib ile Kitb el-M arif tir. Bunlardan Ede
b'l-Ktib, Ebu Muhammed bin es-Seyyid el-Batalys
tarafndan el-ktidb f erh Edeb'l-Kttb adyla
erh ve izah edilmitir.
Kitb el-Marif:
bn Cerr ve Mes'd gibi en byk tarihilere kay
nak olan bu eser, Ahbr el-Tvl gibi, Hicr nc yz
yldan bize kadar ulaabilen en deerli belgelerdendir.
bn Kuteybe, Ahbr el-Tvl yazan Ebu Hanifeden alt
yl nce vefat ettiine gre, Kitb el-M arif ile Ahbr
el-Tvle, ayn dnemin rnleri gzyle bakabiliriz.
Bununla birlikte Kitb el-Marif i yazarken bu eserden

58

yararlandn savunanlar da vardr. Fakat bu iddiaya

ramen, ierikleri bakmndan bu iki eser arasnda ak
farklar gze arpmaktadr. Ahbr el-Tvl'de daha ok
ran tarihine nem verilmi, slm dnemden bahseden
sayfalarda bile en byk pay ran'la ilgili olaylara ayrl
mtr. Kitb el-M arif ise daha ok Arap tarihiyle ilgi
lidir. Ahbr el-Tvl'e oranla daha iyi bir dzene sahip
olan Kitb el-Marif, Islm'dan nce Araplarn soy ve
tekiltlar, Yemen ile am ve Irak'ta kurduklar hk
metler hakknda nemli aynntlan iine almaktadr. s
lam ncesi ran tarihine ayrlan sayfalar ise ok azdr.
Kitb el-Marif, Peygamberimizin hayat ile Hicr
nc yzyl ortalanna kadarki olaylar bakmndan da
byk bir deere sahiptir. zellikle tabiin ve mctehid1er ile bu alarda yetien hadisi, kraati, dilci, air ve
ilim adamlar hakknda verdii bilgilerle slm medeni
yeti tarihini olduka aydnlatmaktadr. Herhalde Kitb
el-Marif, ierdii eski eylerle Hicr birinci ve ikinci
yzyllarn toplumsal ehresini tantt gibi, cahiliye
Araplannn dinlerine, siyas konumlarna, kabile ve soy
tekiltna ve tarihi savalarna ilikin olarak verdii
bilgilerle slm ncesi Arap tarihini olduka aydnlat
maktadr. Kitb el-M arif Msr'da baslp yaynlan
mtr.^***

59

DtPNOTLAB
(*)

Ibn Kuteybe Badat'ta deil Kttfe'de domutur. Zaten nisbelerinden birinin de el-Kf olmas bunu gsterir (Bkz.
slm Ansiklopedisi, Ibn Kuteybe maddesi) (Y.K.).
(**) Ibn Kuteybe'nin eserleri arasnda unlar da sayabiliriz:
Kitb Te'vl el-Rya, K itb el-M esil ve'l*Cevbt,
K itb T e'vl M uhtelif el-Hads, Kitb el-RahI ve'lMenzil, Kitb el-arb. (Y.K.)
(**) Kitb el-Mrrif, bundan daha nce Wstenfeld tarafindan (Gttingen, 1850) yaynlanmtr. (Y.K.)
Kiib el'M arif ve Kitb Te'vl M uhtelif el-Hads Trkeyc evrilerek yaynland: el-Maarif, . Haan Ege, elale
Yaynlan, stanbul, tarihsiz. Hadis Mdafas, ev. M. Hayri Krbaolu, Kayhan Yaynlan, stanbul, 1979. (R.)

60

EBUBEEtR MUHAMMED
BN YAHYA EL-SL

Hicr drdnc yzylda Islm kltr balca

nemli ahsiyet tarafndan temsil ediliyordu. Bunlann
her de Trktr. lerinden' Ebu Nasr Frb felsefe,
hikemiyt, sosyoloji ve musikde; Emr Ebu Nasr bin
Arak matematik ve astronomide; Ebubiskir el-Sl ise
edebiyat ve tarihte Trk dehasnn hayret verici gcn
gsteriyordu. Ebu'r-Reyhn Brn gibi bir derya tara
fndan "stadm" hitabyla yceltilecek kadar yksek
bir erdem ve irfana sahip olan Emr Ebu Nasr bin Arak/^^
nl bn't-Trk el-Clden sonra matematikte Trk de
hasnn kefedicilik gcn temsil etmi, Frb ise fel
sefede zel bir ekoln kurucusu, musikide yaratc bir sa
nat olma mertebesine ykselmiti.^^^
Ebubekir bin Sl'ye gelince, bu da Arap edebiyat
nn aheserleri arasnda saylabilecek deerde paralar
brakt gibi, Arap edebiyat tarihiyle Abbasler tarihini
de yaatmtr. Byk babas olan Crcn emirlerinden
Sol'Tigin, bir zamanlar sinesinde Mazdeizm'in hi sn
meyen en bjrk ategedelerini saklam olan Grcan'da
ileri gelen emirlerden birisiydi. Mebbid'lerin srekli
telkinleri sonucunda Firuz adndaki kardeiyle birlikte
Mecuslii kabul etmilerdi. Fakat Hicri birinci yzyln

61

sonlanna doru cmertlik ve elaklg, nfuz ve sulta ba

kmndan Emevlerin Bermekleri saylan l-i Muhalleb'in cesur ve amansz olu Yezid bin Muhalleb, halife
Sleyman dneminde Taberistan, Dehistan ve Grcan
blgelerini kanlara boarak fethettii zaman, eman ver
dii binlerce Trk' boazlatmasna ramen, kahraman
lna tutkun olduu Sol-Tigin'i ldrtmeye kyamam,
aksine kendisine byk iltifatlarda bulunarak emirleri
arasna katmt.
Sol-Tigin, halife Sleyman'n amansz komutanna
kendisini ok abuk sevdirdi. Hatta onun teklifiyle tslm
dinini kabul etti. Sol-Tigin, Yezid bin Muhalleb'in ikbal
anda kurulan bu dostlua, mer bin Abdlaziz'in tah
ta kyla balayan talihsizlik zamannda da sadk kal
d. Hatta Yezid bin Muhalleb, can dman olan Yezid
bin Abdlmelik'in tahta kn haber alr almaz hapis
ten kaarak Basra'da Emevler hanedanna kar Ben
Muhalleb devletini kurmaya kalkt zaman, en sadk
destekilerinden biri de Sol-Tigin oldu.
Trkler, Emevlerin Mvernnehir, Harizm ve Ho
rasan dolaylanndaki kanl saltanatlarndan o kadar bk
mlard k eman vermi olmasna ramen binlerce
Trk' yine Emevler adna boazlayan bir komutana ar
ka kmaya karar vermi, birok sava Sol-Tigin'e ka
tlmt. Sol-Tigin, emri altndaki bu yiitlerle Yezid bin
Muhalleb ile Ben meyye prenslerinden mehur Mesleme arasnda meydana gelen kanl maceralara katld.
Muhalleboullannn bu kahraman, fakat bahtsz ocu
unu, Akr savanda lnceye kadar savundu.
Sol-Tigin ve oullar Emevler dneminde askeri ba
kmdan ne kadar parlak baarlar gsterdilerse, torunla
r da Abbasler dneminde ilim ve edebiyat alannda o
kadar yksek bir mevki kazanmlardr. Ebubekir Mu-

62

hammed e-Sl'nin babasnn amcas brahim bin Abbas

el-Sl, Arap edebiyatnn en byk sanatlar srasna
ykselmi, el-Mutasm ve el-Mtevekkil gibi halifeler
tarafndan byk makamlara karlmt/^
Ebubekir Muhammed bin Yahya el-Sl, tedenberi
tannan tarih bir aileye mensup olduundan ve irfan di
rayetiyle n kazandndan ok erkenden Abbas halife
lerinin takdirini kazanm, Badat saraylanna gidip gel
meye balamt.
Halife el'Muktef Billah, Arap edebiyat ve tarihine
vakf ve meclislerin ss olan Sl'yi nedimleri arasna
ald. Sl'nin satran oyunundaki ustal ise onun elMuktedir Billah dneminde de nedimlikte kalmasn
salad.
Hatta el-Muktedir Billah kendisini olu Ebu'l-Abbas
Ahmed'in retimiyle grevlendirdi. Bu mnasebetle k
t ynetimin ve ahlk sefaletin merkezi olan Badat sa
rayna balanarak Abbas Devletinin ke doru iler
leyiini daha yakndan izlemeyi baard.
Bu srada Badat saray ibret verici bir sahne grnndeydi. Halife Muktedir Billah, devletin ynetimini
saray kadnlaryla hadm aalanna brakarak zamann
zevk ve safa iinde geiriyordu. Vilyetlerde valiler, ku
mandanlar bamszlk iln ile kanl karklklar mey
dana getirirken hilfet saraynn kap ve penceresinden
saz ve tef seslerinden baka bir ey duyulmuyordu.
Douda Samnler, Necd ve Bahreyn'de Karmatler,
Deylem ve Taberistan'da Atruler Abbas saltanatn
sarsarken ateli bir ii olan Ebu Abdullah da Marib di
yarnda hkm sren Aleblerin sefih ve ayya varisi
Ziyadetullah' yenip uzaklatrarak Ca'fer-i Sadk'n bjrk olu smail'in torunlarndan Abdullah el-Mehd'yi
irad postundan saltanat tahtna karm, Asya'daki

63

Abbas hilfetine rakp olarak Afrika'da bir ii hilfeti

kurmutu.
Sl, nefs arzulannn esiri olan kararsz ve iradesiz
Muktedir Billah'n, bu duruma kar gereken nlemleri
alacana, Hadm Munis ile nasl bir servene atldna,
feci sonuna nasl yuvarlandna tank oldu. Siyas alan
da olduu kadar din ve toplumsal alanda da ok garip bir
grn arzeden bu dnemin btn olaylarn derin bir
ilgiyle izledi. Tarihi bn Cerr'e kar Hanbellerin ayaklann, Hallac- Mansur'a Muktedir'in veziri Hmidin
ikencelerini, Maverannehir'de peygamberlik iddiasy
la ayaklanan bir hokkabazn sonunu. Mutezile ile Cebri
ye taraftarlarnn mcadelelerini, Arap yazsn Kf'den
Nesih'e eviren byk sanatkr, fakat hilekr bn Mukle'nin hayret verici entrikalarla Muktedir Billah'n hale
fi ve kardei Khir Billah' nasl drdn grd. Bu
servenler sonucundaSul'nin rencisi Ebu'l-Abbas Ahmed, vezir bn Mkle ile emr Sma tarafndan hilfet
makamna getirildi. rencisinin ikbali, Sl'nin bilgi
alann daha ok geniletm eye yardm etti:
elemn'nin ve banaz Hanbelilerin siyas buhranlar
dan yararlanarak din ve toplumsal alanda kardklar
kargaalklar grd. Gerekten bu zamanlarda
elemn, hull ve tenash gibi, ilkel dnemlerin kfl
inanlarn yayarken banaz Hanbeliler de ayn nitelik
te olmak zere; Allah'n yeryzne inip ktana dair ca
milerde vaazlar veriyor, mslmanla pek kaba bir mcessemelik kisvesi giydiriyorlard. lhd bir ama izle
yen Karamta ise, yer yer meydana getirdii kanl ^valarla mslmanlara kan alatyordu. Abbas mparator
luunun gelecei bu paralanmalarla belirleniyordu: M
sr'da Ihd, Diyarbakr ve Musul'da Ben Hamedn,
Bahreyn ve Yemme'de Karmatler, Basra'da bn Rik,

64

Ehvz'da tbn Berd, Fris'te Bveyhoullan, Kirman'da

Muhammed bin iys... bamsz olarak hkm sryor,
merkezi her vesile ile tehdit etmeye devam ediyorlard.
Sl, Rz Billah'n bu zorluklar karsnda nasl didindi
ine, Ibn Mukle'nin entrikalaryla nasl oyalandna ya
kndan tank oldu. Fakat, gerek sarayda ve gerekse darda dnen entrikalara asla karmad. Btn bu facia
lara ibretle bakan bir seyirci olmakla yetindi.
Greri eitimi altnda yetien Rz Billah'n tahta
kyla sarayda yeni bir hayat balamt. Edb ve cmert
bir kimse olan Rz, Drs-Selm'n saz ve tef sesleri ta
an salonlarn birer ilim ve edep yeri haline sokmu,
kendi ihtiraslarn deil, halkn refah ve mutluluunu
dnen kimselerin telkinleriyle orduyu dzene koyma
ya ve devlet ilerini bizzat ynetmeye kalkmt. Fakat
Abbas devletinin temelleri sarslmt. Raz Billah tu
tulduu istisk Gtannda su birikme) hastalndan dolajn vefat edince (H. 229 / M. 843), ykh alabildiine hz
land. Rz'nin halefi el-Muttak Billah dneminde Bas
ra valisi Ibn Berd, hilfet bakentini istil ederek hali
feyi yirmi atl ile Musul'a, Hamedanoullanndan prens
Nsru'd-Devle'nin yanna kaarak snmak zorunda
brakt.
Sl, byk bir edip olduu kadar bir sanat dehas da
olan bn Mukle'nin siyaset alannda evirdii entrikalar,
besledii ihtiraslarla srklendii feci ve ibret verici so
nun seyircisi oldu. bn Rik'in emriyle sa eli kesilen ve
servetine el konulan bu bedbaht dahinin, hayatn ka
zanmak iin sol eliyle yeni batan yaz yazmaya alt
n, arkadan sol eliyle dih de kesildikten sonra sefalet ve
aresizlik iinde can ekierek ldn; bn Berd'nin
Badat'a doldurduu vahet srlerinin burada oturan
lara reva grdkleri ktlkleri ve zalimlikleri ibretle

65

seyretti. Badat'n ne kadar vahice talan edildiine tank

oldu.
Sl, Hulliye ve Mcessime gibi ilkel mezheplerin
arpmalarndan baka, yeni ortaya kan filozoflarla
kelmclarn tartmalarna da kart. Her yan saran
din bunalma kar Ebu'l-Hasan el-E'arnin at m
cadelenin btn aamalarn izledi. Ear'nin, krk ya
na kadar bal kald Mutezile mezhebine kar isyan
bayran aarak hocas ve mezhebin imam Ebu Ali
Cbb'yi susturduktan sonra sarslmaz bir kararllkla
din bunalmn nn aldn grd.
Sl, zorbalardsu Torun'un Sindiye'de el-Muttak Billah'n gzlerine mil ekerek el-Mstekf'yi iktidara geti
rince, kanl facialarla matem yerine dnen Dr'sSelm'dan uzaklat. Bu arada kendisi de Hz. Ali'nin oul
larnn tarafn tutmakla sulanarak sk bir takibata u
rad. bn Mukle'nin sonuna uramamak iin Basra'ya ka
arak gizlenmek zorunda kald. Hayatnn kalan ksmn
burada eserlerini yazmaya ayrarak Hicr 335 (M. 946) y
lnda vefat etti. Sl, Arap edebiyat hakknda ok derin
incelemelerde bulunmu, airlerin biyografileriyle ilgili
olarak alfabetik bir Tabakt'-uar yazmtr. Bun
dan baka Ebu Temmm, Ebu Nvs ve e-Buhter ile di
er birka byk airin hayatlar ve edeb eserlerine dair
birok incelemeler yazmtr. Sl'nin en nemli eseri
Ahbr'l-Karmta adl kitabyla A bbasiler Tarihi'dir. Byk bir neme sahip olan bu eserin yazma bir
nshas Kahire ktphanelerinde bulunmaktadr.(*)
DPNOTLARi
(1) Ebu Nasr bin Arak, Hicr drdnc yzyln nl matematik
ilerinden olup hayatmn bjrk bir blmn Harizm'de ge
irmi, daha sonra Ebu Reyhan Brn ile birlikte Sultan

66

Mahmud Gaznev'nin bakentine gitmitir. Veinrick gibi

baz AvrupalI yazarlar, Ebu Nasr knyesine bakarak bu zat

Frb ile kantrmlardr. Arap yazarlar ise adm Eiir

Nasr Mansur bin Ali bin Ark eklinde kaydetmilerdir. Bu
radaki Ark szcnn Trkedeki Erak'tan bozulduunu
kesin olarak syleyebiliriz. Kagarl Mahmuda gre "Ank"
zayf ve nahif adam, "Erk" ise yrekli, bahadr ve hkm ge
en adam demektir. Emir Ebu Nasr matematik ve astrono
miyle ilgili birok eser yazmtr. Krev trigonometrinin
zmnde ekk'l-kta' yerine en nce ekl'l-mugniyi kul
lanma metodunu kullanmakla nldr. Ebu Reyhan
Brn, bu zatn el-M acastii'-h eseriyle, dier on kita
bndan byk bir takdirle sz etmektedir. slm dnyasnda
yetien matematikilerin reisi olan Ebul-Fazi Abdlhamd
bin Vsi' el-Hasb'e gelince,bu zat Clli bir Trkn olu oldu
u iin bn't-Trk el Cl adyla tamnmiftr. bn el-Rft'den
rendiimize gre bn't-Trk el Cl'nin zellikle hesap ko
nusunda yazd nemli kitaplan vardr.
(2) Trk Filozofu Frb adh eserimize baknz.
(3) brahim bin Abbas el-Sl, Arap edebiyatmn en byk air
lerinden (mbdi') biridir. Nazmlan kadar nesirleri de birer
belagat rneidir. Abbas vezirlerinden mehur Muhammed bin Abdlmelik bin el-Zeyyt aleyhine yazd hicviye
ler o zamanlarda herkes tarafindan ezbere okunuyordu.
Hicr 243 (M. 857) ylnda Sermenre'yde vefat etmitir.
(*) Sl'nin Abbasler tarihi "Kitb el-Evrk fi A hbr elA bbs v e E'arihim " adn tamaktadr. imdi ancak
paralar halinde mevcut olan bu kitabn be veya alt ciltten
olutuu, fakat tamamlanmadan kald anlalmaktadr.
Avrupa'da bu kitabn bz blmleri deiik isimlerle basl
mtr. nemli eserleri arasnda Kitb el-Vzer ile, dev
let memurlar iin edeb ve teknik bir el kitab olan Adab el*
Kttb' da sayabiliriz.
Sl bir edebiyat olarak zellikle Abbsler dnemi airlerinin
Dvan'lann toplayp tertip etmekle de n kazanmtr. Yu
karda Gnaltay'n and air'in Divan'lanndan baka
Mslim bin el-Velid, Ibn el-Mu'tezz, Abbas bin el-Ahnef, elSenevberf ve Ali bin el-Cehm gibi airlerin Divanlar da tu
arada saylabilir. (Y.K.)

67

EBU HSEYN ALt BN AL EL-MES'D

Mrc'z-2^heb ve Madin el-Cevhir

Saygdeer atas bn Mes'd'a nisbetle Mes ud laka

byla anlan bu nl tarihi, Irak'm ilim bakmndan an
l bir dneminde, yani Hicr nc yzjnln sonlarnda
Badat'ta domu^^^ ve 346 (M. 957) ylnda Msr'da Fustat (eski Kahire) ehrinde vefat etmitir
renimini, Harun Reid'lerin, Me'mun'lann btn
dnyann beenisini kazanan almalaryla drdnc
yzylda tslm kltrnn merkezi haline getirdikleri
Badat'ta tamamladktan sonra, Hicr 300 (M. 912) y
lnda, yani henz nisbeten gen bir yatayken uzun ve
yorucu bir geziye km, genliini grmek ve renmek
arzusuyla seyahatlerle geirmitir.
Mes'd, bu gezi srasnda slm dnyasnn eitli
yrelerini dolam, kendi deyimiyle, bugn Uzak-Douda ise yarn batya gitmi, yorulmak bilmeyen gne
gibi hibir kervann gemedii yerleri grm^\ Hicr
300 ylnda Multan ve Mansre'yi ziyaret ettikten sonra
Fris ve Kirman' dolatrmtr.
Badat'tan ktktan yl sonra Mes'd'jri Hindis
tan'da gryoruz. Hindin Kambay ve Saymur ehirlerin
de bir sre kalarak dinleniyor. Sonra ylmaz bir kararl-

68

hkla Hindistan'dan Seylan adasna geiyor (H. 304 / M.

916). Oradan Kanbalou'ya, yani bugnk Madagaskar'a
veya Zengibar'a gidiyor. Bu yol zerinden Amman taraf
larna uruyor. Soira Suriye, Msr, Marib ve Endls
yresine ziyaretle lm incelemelerine devam ediyor.
Mrc ez-Zeheb'in fazla aydnlk olmayan bir iba
resi, Mes'd'nin Malezya kjnlann ve in sahillerini de
ziyaret ettii sansn vermektedir. Fakat Hazar Denizi
yresi ile Kzldeniz'in dou sahillerini dolatna dair
hibir belge yoktur.
Mes'd hayatnn en parlak yllarn bu ekilde, bir
lkeden dierine gezmekle geirmi, fakat nfuz edici
bir bak ve eletirici bir dnceyle her grd, her u
rad lkenin tarih ve coraf durumlarn aratrm,
bu sayede adn lmszletiren o byk eserlerini orta
ya koymutur.
M rc ez-Zeheb'den, Mes'd'nin Hicri 314 (M.
926) yhnda Filistin'de Taberiye'de bulunduu, arkasn
dan Sriye'ye getii ve Hicri 332 (M. 943) ylnda da Bas
ra'ya gittii anlalyor.
Byk tarihiyi hilfet merkezini brakarak uzun
bir geziye kmaya srkleyen etkenlerden en nemlisi,
o sralarda slm dnyasnn eitli blgelerinde yeniden
yeniye ortaya kan ilim merkezlerinin ekicilii oldu
unda kuku yoktur. Eserlerini nasl bir etki altnda yaz
m olduunu anlamak iin, doduu lkenin ve iinde
yaad yzyln kltr dzeyini aratrmak gerekir:
Mesd, nc yzyln sonlarna doru Badat'ta do
mutu. Bu yzyln balarnda Me'mun'un at Dr'lHikme'lerle en jrksek almna kavuan Badat, yzy
ln sonlarnda ve zellikle drdnc yzylda eski par
lakln yitirmeye balam, siyas blnmelere ura
yan geni tslm lkesinin her yannda yeni yeni bilgi

69

merkezleri ykselm eye balam t. Bu yeni merkezler

grkem li kltrleriyle Badat'la rekabet ediyorlard.
Uzak yrelerde yetien gen zihinler Badat'a koacak
larna, bu yeni kurulan merkezlerde toplanyorlard.
Kukusuz Mes'd de renimini Badat'ta tamam
ladktan sonra, rendiklerinin zihnini doyurmadn
anlam, zamann adetlerine uyarak o yeni merkezleri
ziyaret etmek hevesine dm, oralardan daha ok fe
yiz almak umuduyla bu uzun seyahat yolunu semiti.
Geri bu yzylda Badat, son gayretleriyle gemi
teki ihtiamn korumaya alyordu. Fakat artk slm
ufuklarnda batan irfan yldzlarn kendi yrngesine
ekecek kadar cazibeli deildi. Hatta Mes'd gibi, sine
sinde domu keskin zeklar bile kendi evresinde tuta
myordu. nk siyas blnmeler, tedenberi dnce
faaliyetlerine de nderlik edene halifelerde eskisi kadar
nfuz ve etki brakmamt.
Badat, Mes'd'nin vefatndan sonra, yani drdn
c yzyln sonlarna doru Adudu'd-Devle sayesinde ge
ici bir sre iin eski kltrel parlakln kazanm, di
er ilim merkezlerini etkisi altnda bulundurmutur. Fa
kat bu dnemden sonra ise ebediyen snmtr. Bveyhoullannn en gayretli ocuu olan Adudu'd-Devle, kl
trn de aydn bir koruyucusu olduundan, Badat'taki
saray alimlerin toplant yeri ve edebiyatlarn mahfeli
haline getirmi, Abbaslerin hilfet bakenti yine enlik
li bir merkez grnm kazanmt.
te Mes'd, Islm dnyasnn siyas bakmdan b
lnmelere urad, fakat buna ramen her yanda geni
bir fikir hareketliliinin grld byle bir yzylda,

ylmaz bir kararbhk ve sarslmaz bir cesaretle slm ege

menlii altndaki her tarafi dolam, her yreyi gezmi,
tarih ve coraf incelemelerini gzlemleriyle de genilet-

70

mi ve desteklemitir.
Hem tarihti hem fakh ve hem corafyac olan
Mes ud, doktorlar arasmda da (Tabakatu'l-etibba) zel
bir yer igal eder. Ad yzyln tb bilginleri arasnda da
gemektedir.^"*^ Mes ud'nin bir eserini eviren Silvestre
de Sacy, aratrmalarna dayanarak Mes ud'nin toplam
eserlerinin ondokuzu bulduunu ifade etmektedir.*^ Fa
kat Ebu'l-Mehsin, tarihinin eserlerinin sajnsn yirmie karmaktadr. bn Kutb ise, Feytl-Vefeyt'nda^ bu kitaplardan yalnz on tanesinin adn anm, di
erlerini sessizlikle geitirmitir,*^ Fakat tarihilerin
bizzat kendisinin, en son eseri olan Kitb el-Tenbh
v e'l-isr f nda, yeri dtke adlarn and kitaplar
nn says ondokuza ulamaktadr.* ^Kef'z-Znn'da
bunlardan ancak bir ksmnn adlan gemektedir.
Mes'd'nin kendi ifadelerine baklrsa bu kitaplardan
Ahbr el-Zaman ve Kitb el-Evsat gibi bazlar 20-30
ciltten daha az deildi. Tarihinin byk bir ksm seyahatlarle geen hayatnda bu kadar muazzam eserler yaz
may baarmas gerekten hayret vericidir. Fakat onun
tarihle ilgili eserlerinden bize ancak M rc ez-Zeheb
ile Kitb el-Tenbih'i ulaabilmitir. teki kitaplarna
imdiye kadar ne Avrupa'da ve ne de Dou ktphanele
rinde rastlanamadna gre, bunlarn zamanla yok ol
duu yargsna varmamz gerekmektedir.*^
Mes'd daha ok tarih ve corafya bilgini olarak ta
nnmasna ramen, tb alannda da nemli bulularnn
olduu bn Baytar gibi byk ilim adamlarnn tankl
yla sabittir.*' Silvestre de Sacy, Mes'd'nin eserleriyle
ilgili incelemesinde bu duruma dikkatleri ekmekte
dir.**'
Mesd'nin en son eseri Kitb el-Tenbih'tir. Bu
eserini o, Hicr 344 (M. 955) ylnda Fustat'ta yazmtr.

71

Goeje.bu nemli eseri 1894 ylnda Leiden'de nefis bir e

kilde basarak yaynlamtr. Silvestre de Sacy ise daha
nce bu eser hakknda uzun bir inceleme yazmt. Daha
sonra Baron Carra de Vaux, Kitb el-Tenbh ve'lr f 1 Franszcaya evirerek Le Livre de l'Avertissement et de la Revision adyla Pariste yaynlanmtr.
Birok corafi kssalardan oluan Kitb el-Acyib
adl eser de Mesud'ye isnat edilmektedir.^^ Fakat
Kitb el-Acyib, ilm olmaktan ok efsanelere dayanan
bir derlemedir.
Mes ud'nin en byk tarih eseri A hbr ez-zaman'yd. Yarar uzun gezilerinin ve derin incelemeleri
nin ilk rn olarak bu eserini yazmt. M rc ez-Zeheb'in banda Ahbr ez-Zaman'n ieriiyle ilgili hayli
bilgiler verilmektedir. Buradan anlaldna gre, yazar
bu eserinde corafyadan d uzun uzadya bahsetmi,
yeryznn ekli, dalan, denizleri, nehirleri, glleri
hakknda ayrntU bilgiler vermi, jeolojik dnemlerden
sz etmi, denizden karaya ve karadan denize dnen
yerleri gstermi, yeryzndeki iklimleri aklam,
dalarn durumlarnn ve yldzlarn hareketlerinin ik
limlerin deimesi zerindeki etkilerini anlatm, tarih
ncesi zamanlar hakknda Hindlilerle dier kavimlerin
inancn naklettikten sonra, semav kitaplarn bu konuy
la ilgili olarak verdikleri bilgileri aktarmtr. Bu giriin
arkasndan ilk alarn hkmdarlarn, yklan ve yok
olan milletlerin tarihlerini, eitli rklar ve dinleri, bun
larn felsefelerini anlatm, sonra peygamberler tarihine
gemitir. Hz. Muhammed (s)'e gelinceye kadar geen
peygamberlerin tarihlerini ayrntlaryla aktardktan
sonra slm dneme girmi, Hz. Peygamberin dou
mundan irtihaline kadar btn hayatn ve savalarn
geni olarak tasvir etmitir. Yirmi cildi akn olduu an

72

lalan A hbr ez-Zaman'm son ciltleri Rid Halifeler

ile Emev ve Abbslere aynim, halife el-Muttak Billah dnemine, yani Hicr 332 (M. 943) ylna kadar mey
dana gelen olaylar ayrntlaryla anlatlmtr/
Mes ud, daha sonra Ahbr ez-zaman'n zetleye
rek Kitb el-Evst'n yazmtr/^^^Kitb el-Evst da
Ahbr ez-Zaman gibi Islm dnyasnda birbiri pein
den ortaya fikan mthi karklklar arasnda kaybolup
gitmitir. kretmek gerekir ki, bu iki eserin seilmi bir
zeti olan M rc ez-Zeheb, zamann ykclndan
kurtularak bize kadar ulaabilmitir.
mrnn byk blmn lkesi dmda geiren
Mes ud, seyahatini bitirdikten sonra da yine Irak'ta kal
mam, bizce bilinmeyen baz sebeplerden dolay Irak d
nda yaamaya mecbur olmutur. Bylece gryoruz ki
bu byk tarihi, hayatnn son on yln bazan Suriye'de
ve bazan da Msr'da geirmi ve nihayet Fustat'ta vefat
etmitir (H. 345 veya 346 / M. 956 veya 957).
M rc e2-Zeheb ve M adin el-Cevher:
Mes'dnin eserleri iinden bize kadar gelebilen bu
deerli tarih, kendi anlattklarna gre, Ahbr ez-Za
man ve Kitb el-Evsat'n seilmi bir zetidir. Mes'd,
bu iki byk eserinin ieriini zetleyerek ve en nemli
grd noktalan aynen brakarak, ilmi ve tarih birok
faydal konular ekleyerek M rc ez-Zehebi dzenle-

mitir.^*^^
M rc ez-Zeheb, iki blmden olumu, kavimler
ve devletler bakmndan birok ara blmlere ayrlm
tr. Yazar ayn zamanda, kozmografik ve coraf bir nite
lik tayan birinci blmde, Islm'dan nceki kavimlerin
tarih durumlarndan sz etmi, Hz. Peygamber dne
minden yzyhn sonuna kadar olan olaylan ieren ikinci
73

blmde ise, zellikle slm tarihini incelemitir.

M rc ez-Zeheb dikkatle incelendiinde ilk gze
arpan ey, onun konular bakmndan zengin, fakat ter
tip asndan dzensiz oluudur. Grlyor ki Mes'd,
gerek inceleme ve gerekse gzlem bakmndan pek ok
bilgi toplam, fakat kalemine hcum eden bu bilgileri
dzenleme ve sralamaya zaman bulamam, hepsini ge
lii gzel yazmtr. Keskin zeks bir anda tarihi, coraf
yay, dinleri, rklar, ilim ve snatlan, gelenekleri ve ri
vayetleri hep birlikte kavram, bunlar okuyuculanna
retmek iin belirli bir metod izlemeksizin olduu gibi
yazmtr.
Dinlere, mezheplere, tarihe, sosyolojiye, savalara,
edebiyata zel biyografi ve hayat hikayelerine, zarafet ve
nktedanla, corafyaya, tabii tarihe, madenlere, gemi
cilie, ziraat ve ticarete ait gelii gzel yazlan yn yn
bilgilerle, bu eser, tpk eski attar dkknlarna benzer.
Yzyln btn ilimlerini, tm sistemlerini bu eserin in
celenmesiyle ok iyi bir ekilde kavramak mmkndr.
Mes'd, eserini ayn zamanda az bulunur kssalar, eki
ci mizahlarla da ssleyerek ona byleyici bir ruh ver
mitir.
Batl bilginler M rc ez-Zehebin tarih deerini
Doululara oranla daha iyi kavram, Mesd'nin dier
eserleri gibi bu kitab da, Douda ya ktphane kele
rinde rmeye veya yangnlarla yok olup gitmeye mah
kum brakld bir zamanda Batda baslarak yaynlan
mtr.
Mild 19uncu yzyln ortalarna doru Londra'da
ki eviri topluluu, M rc ez-Zeheb'i deerli notlarla
aklayarak evirme}^ kararlatrm ve bu nemli gre
vi Sprenger'e vermitir. Fakat bu giriimin rn olarak
1841 ylnda Barbier de Meynard ve Pavet de Courtcille

74

gibi en tannm oryantalistler tarafndan Franszcya

evrilmi ve Societe Asintique tarafndan, Arapa met
niyle birlikte dokuz cilt halinde Paris'te baslmtr. Ese
rin birinci cildi 1861 ylnda ancak bir cilt yaynlanabilmitir. Daha sonra 1861 ylnda yaynlad halde, orta
ya kan baz engeller yznden ancak 1877 ylnda tamamlanabilmiitir.
Paris'te baslan M rc ez-Zeheb'in dokuzuncu cil
dinin sonuna, Silvestre de Sacy tarafndan Kitb etTenbh ve'l-trf hakknda yazlan uzun bir inceleme
eklenmitir.
Mes'd'nin bu nemli eseri Msr'da ancak H. 1303
(M. 1885) ylnda Ezheriyye Matbaasnda baslabilmi
tir. Msr basks iki cilt halinde dzenlenmi, kenanna
da bn hne tarihi konulmutur.
Mes'd birok bakmlardan, ok fazla takdir ettii
nl selefi bn Cerirden ayrlr. bn Cerr, derin bilgili
bir fakh, keskin hafzal bir muhaddisti. Tarihinde en
ok slm geleneklere dayanmay kural haline getirmi
ti. Halbuki Mes'd'de daha ok bir ilim atei grlmek
tedir. Onu harekete geiren ey, geleneklerden ok ince
den inceye aratrma evki ve merak eilimidir. Her an
iyi dnen cevval bir ruh, stn bir zek, Mes'd'ye
zellik veren iki etkendir. Mes'd aratmr, inceler, so
rar, bir ok eylere, ksaca eitli dinlere, bu dinler iinde
ortaya kan mezheplere, eski filozoflara, baka milletle
re ait hikemiyata, tartmalara, iir ve edebiyata, coraf
konulara, ticaret ve yzcle, tabi tarihe byk bir il
gi gsterir. Dncesi, sk sk slm snrlar dnda do
lamay sever. Hristiyanlarla konuur, onlarm kitapla
rn okur, yalnzca slm ilimler ve eserler iinde kua
tlm kalmaya raz olmaz.
Zamanndaki Hristiyan alimleriyle grtn,

75

kitaplarn incelediini bizzat kendisi sylemektedir.

Bundan baka eski Yunan ve Hind felsefesine byk bir
nem vermi ve incelemitir. Yahudilerden baka Sabi
alimleriyle, Karmat daileriyle dostluk etmi, mezhebleri, toplumsal yaaylar, ahlk ve adetleri hakknda
esasl bilgiler edinmitir. Hatta skenderiye'de bulundu
u zaman buranm patrii olan tarihi Eutychius ile g
rmeyi ihmal etmemi, tarih eserini okumutur. Ba
dat'tayken de Yakb Hristiyanlardan Ebu Zekeriyya
adndaki biriyle dost olmu, bununla gerek Badat'ta
mm Ca'fer mahallesindeki evinde ve gerekse
Tekrt'te Yeil Kilisede teslise ve dier Hristiyan inan
larna dair uzun tartmalarda ve sohbetlerde bu
lunmutur. Fakat Ahbr ez-Zaman'a aldn syledii
bu tartmalar ne yazk ki bizim iin mehul kalmtr.
Mesd'jri, Hristiyan papazlar kadar Yahudi hahamla
r da megul etmitir. Filistin'de Yahudi bilgilerinden
Ebu Kesr adndaki birisiyle "eriatlann neshi" konu
sunda mhim tartmalarda bulunmutur. Rakka'da
mehur Sbit binKurra'nn rencilerinden biriyle felse
fe ve doktorlukla ilgili ateli tartmalara girimitir.
Karmatler, hilfet merkezi Badat' tehdide bala
d dnemlerde, Mes'd'jri bu garip mezhep hakknda
aratrmalar yaparken gryoruz. Bunlarn kitaplarn
buluyor, tetkik ediyor, aratrmalarnn sonucunu da
Ahbr ez-Zaman'da aklamaya alyor, Yalmz bu ko
nu asndan bile Ahbr ez-Zamann kaybolmas, ilim
iin telfisi mmkn olmayan bir felkettir. Mes'd,
bunlarn mezheblerini, metod ve amalarn aratrma
dan nce uluorta aleyhlerinde bulunan kelmclan ele
tirmekte, abalarm bo grmektedir.
Mes'd'nin, ada olan slm flozoflan arasnda
en ok deer verdii kii, kendisinden birka yl nce ve

76

fat eden Trk filozofu Frabdir: "Bu gn Frb kadar

derin bilgi sahibi bir lim bilmiyorum" diyen Mes ud, bu
itirafla Trk filozofunun irfan ve dehas nnde duydu
u takdir ve sayg duygusunu ifade etmitir. Ksacas
Mes ud, lm ve felsef bir ruhla yryen gerek bir tarih
idir. Eserleri incelendii zaman, en kk eyleri bile
gzden karmayan, kiilerin zelliklerini belirten men
kbe ve az bulunur eyleri toplamay ihmal etmeyen de
erbilir ve alim bir tarihi karsnda bulunulduunu iti
raf etmemek mmkn deildir. Mes ud'nin Kitb elTenbh v e'l-r f da tarih asndan byk neme sa
hiptir. Yazarn bu son eserine M rc ez-Zeheb'in daha
iyi tasnif ve dzene konulmu bir zeti gzyle baklabi
lir.

DPNOTLAR;
(1) Luden Leclere, Histoire de la medicine Arabe, t. 1, p. 392.
(2) Fustat ehri, Msr fatihi Amr bin el-s tarafndan, imdiki
Kahire yaknnda kurulmutur. Amr bin el-As, Hz. mer
dmeninde Msr'n fethiyle grevli olarak Afrika'ya gee
rek Babilyon kalesini kuatm ve kuatma srerken kale
nin karsnda karargh olarak haymalar kurdurmu, ken
di adyla amlan camiyi yaptrm, bu ekilde yeni bir ehrin
temelini atmt. Bu ehre, o zaman ordugh anlamma gel
mek zere Fustat denilmi ve Hz. mer dneminden
Fatmler zamanna kadar Msr lkesinin merkezi lm
tr. Fatm halifelerinden Muizeddin, Marib'den gelerek
Msr' fethettikten sonra Fustat'n kuzeyinde yeni saraylar
ve camiler yaptrm ve buraya ezici gcn (kuvve-i
kahire) belirtmek zere Msr el-Khire adm vermiti. Bu
tarihten sonra geni Msr blgesinin merkezi buras olmu
tur.
(3) Mes'd, M rc ez-Zeheb'inde gezilerinden sz ederken u
ktay ekliyor:

77

Deiik lkelerin kh dousunu kh batsn gezdi,

Zaman, gnein seyrini de hakim olunamaz
uzuk ufuklara byle evirir.
(4) Ibn Ebi Usaybia, Tabakt el-Etbb. Lucien Leclerc, Arab
Tbb Tarihi (LTistoire de la medicine Arabe), 1/592.
(5) Kitb el-Tenbh ve'l-trf (Le livre de l'indication et de
ladmonition), s. 353, Paris basks.
(6) Muhammed bin kir bin Ahmed el-Kutb, Fevt'lVefeyt, 11/45.
(7) Mes'd'nin en tannm eserleri unlardr:
1- Kitb Ahbr e)-Zaman ve men ebdehul-Hidsn min elUmem el-Mziye ye'l-Ecyl el-Hliye ve'l-Memlik elDsire.
2- Kitb el-Evsat.
3- Kitb Mrc ez-Zeheb ve Medin el-Cevhir f tahifRi'lIrf min el Mlk ve Ehli'd-Diryt.
4- Kitb Fnn el-M ^rif ve ma cer fi'd-Duhril-Sevlif.
5- Kitb Zehyir el-llm ve ma kne f Slifi'd-Dhr.
6- Kitb Nazm el-Cevhir f Tedbr el-Memlik vel-Askir.
7- Kitb el-stezkr lim cer f Slifil-A'sr.
8- Kitb Nazm el-Alm f Usuli'l-Ahkm.
9- Kitb Nazm el-Edille f Usli'l-Mille.
10- Kitb el-Mesil vel-Hel fi'l-Mezhib ve'l-Milel.
11- Kitb Hazyin'd-Dn ve Srrul-Alemn.
12- el-Maklt f Usli'd-Diynt.
13- Kitb Srrul^Hayt.
14- Rislet'l-Beyn f Esmi'l-Eimme.
15- el-Ahbr'l-Mes'diyyt.
16-Kitb Vaslu'l-Meclis.
17- Kitb Tagallb'd-Dvel ve Tagayyirl-ri vel-Milel.
18- Kitb el-tbne f Usli'd-Diyne.
19- Kitb el-Tenbh ve'l-Irf.
(8) Rodiger, 1849 ylnda Kremer tarafndan Haleb'te satn al
nan yazma bir kitabn Ahbr ez-Zamann birinci cildi ol
duunu savunmaktadr. (Voyez le joumal de la socut asiatique, Allemande, t. V, p. 429).
(9) Lucien Leclerc, l'histoire de la medicine Arabe, 1 .1, p. 592.
(10) Voyez le livre de L'indication et de l'admonition, ^crit par
Silvestre de Sacy.

78

(11) La grande encyclopdie.

(12)"Biz bu kitabimizi zaman iinde olup bitenler konusuna
ayrdk. ncelikle, yerin yaps, tarihi, acaiplikleri,deniz
leri, ukurlan, dalan, nehirleri, deerli madenleri, su
kaynaklan, adalan, glleri, byk binalan, kutsal yerleri
ve balangc, kk, ve nesilleri, lkelerin farkllklan; ashnda nehirlerin zamanla deniz, denizken kara, karayken
deniz olanlan, bunun nedenini, felek, tabi sebeplerini
szkonusu ettik. Blgelerin nemli gezegenlere gre aynlmas, yrelerin lmleri, tarihin ba ve balangc konu
sunda insanlarn farkll ve ihtilaflan, mlhidlerin grup
lan, kendilerine kitap verilenlerin bu konuda syledikleri,
kitaplarda bulunan ve iki dinin belirttiklerini ele aldk.
Sonra da trlerinin, cinslerinin, dinlerinin farkllna
ramen gemi krallardan, mmetlerden, yok olmu taife
lerden ve onlann tarihlerinden, filozoflannn grlerin
den, krallannn haberlerinden, nebi ve resul ve evliyamn
haberlerinden, balangcndan Allah kerametini gsterip
de Muhammedi (s) risaletiyle ereflendirdii tarihe kadar
bahsettik. Sonra Peygamberin doumu, genlii ve pey
gamberlik veriliini, hicretini, savalanra, lmn, son
ra da hilafetin ortaya kn merhale merhale izah ettik.
Bu kitab yazdmz zamana kadar ortaya km
Taliblerin savalarn da anlattk (332 hicri, Emirl
m'minin el-Muttaki Lillahin hilafeti)" (Mruc ez-Zeheb,
c. 1, s. 3-4, Paris basks.
(13) Sonra da onu tarihle, gemi yllarda olup bitenlerle, ba
langtan en byk kitabmz bitirdiimiz yla kadarld
olaylan ieren ortaboy (vasat) kitabmz takibetti. Geni
aklamalarda bulunduumuz mevzulan zetlemeyi zet
olarak verdiimiz konulan biraz daha aarak gzel bir ki
tapta sunmay uygun grdk. Bunu dier kitaplanmzla
birlikte iindeki konular ve deiik ilimler, gemi milletle
rin haberleri ve daha nce zikretmediimiz bilgilerle bera
ber sunuyoruz. Eer ok zetlenmi ya da fazla tafsilat ver
mi isek veya yanh yapmsak zr dileriz. Bunun sebebi,
kah denizde, kah karada deiik milletleri izler, farkl bl
geleri mahade ederken (Sin, in, Zenc lkelerini batan
baa gememiz, Dau ve Batya gitmemiz kah, Horasamn

79

hammed Muhallebi, erdemli, fakat kalendermerep

Ebu'l-Ferec'e kar ok byk bir yaknlk gstermiti.
Ebul-Ferec, geni kltrne ramen, yaratl bakmn
dan olduka pis bir adamd. Elbisesine asla zen gster
mez, kir iinde yzer, en yksek meclislerde bile herkesi
tiksindirecek durumlarda bulunurdu. Ebu Muhammed
Muhallebi, btn bu tiksindirici hallerine ramen, ken
disini daima meclisinde bulundurur; ince yaratlma
ramen, yksek kltrne saygsmdan dolay, tiksintiyi
andran bir yz ifadesinden kanrd. Tarihiler, bu ince
yaratll vezirle kalendermerep Ebul-Ferec arasnda
geen birok menkbeler anlatrlar.
Ebu'l-Ferec, hayatnn sonlarna doru akl gcn
yitirdi. Sonunda Hicr 356 (M. 967) ylnda vefat etti.
Ebul-Ferec Arap dil ve edebiyatnn esiz bir kiiliiydi.
Kendisinden sona da bu alanda hikimse topuuna eri
ememitir. Ayn zamanda hadis, tb ve astronomiyle de
uramasna ramen, bu alanlardaki baars edebiyat
ve taihteki derinliine oranla fazla nem tamaz.
Ebu'l-Ferec, kendisine sonsuz bir n kazandran Kitb el-An'den baka birok eser daha yazmtr. Bun
larn iinde tarihle ilgili olanlarn en nemlileri, Ahbr
H uctatl-B erm ek, Kitb M ektil el-Tlibiyyn,
Kitb el-Deyyrt, Kitb Ej^^ml-Arab, Kitb elFadl ve'l-ntisf f Messiri'I-Arab adl kitaplandr.
Kendisi Emevlerin son hkmdar Mervn- Hmr nes
linden olmak bakmndan Endls Emevlerine kar
derin bir tutkunluk besliyor, onlarla gizli ilikide bulu
nuyordu. Arapha ilikin birok eser yazarak gizlice En
dls hkmdarlarna gnderdii rivayet edilir. Kitb
Nesebi Ben Abdi ems, Kitb Nesebi Ben eybn,
ve Kitb Nesebi Ben T a lib ve Neseb Ben KiUb ile
Kitb Eyyml-Arab, bu ekilde Endls'e gnderdii

82

eserlerdendir.
Mektil el-Tlibyyn, i Ebu'l-Ferec'i, Kitb Ne
sebi B en A bd i ems de Emev Ebu'l-Ferec'i temsil
ederler. Bunlardan birincisi Ebi Talib soyundan ldr
lenlerin hal tercmelerine ayrlm, Peygamberimizin
amcas Cafer Tayyr'n ehadetinden balayarak Muk
tedir Billah zamanna kadar Hz. Ali soyundan ldr
lenlerin felketli servenlerine dair geni bilgiler veril
mitir. Yazarn ifadesine gre. Yemen yresi ile Taberistan'a ekilmi olan Hz. Ali soyundan bakasnn tarihini
ieren Mektil el-Tlibyyn, Hicr 313 (M. 925) yhnda
yazlmtr.^^* Bu eser Ebu'l-Ferec'in Arap ensab hakkndaki geni bilgisinin kant olduu kadar, ia frkas
nn Zeyd mezhebine bal olduunun da kesin tandr.
iiler, aralarnda dolaan Kitb Nzel f Emr elM'minn ve Ehlihi, Kitb fhi Kelm Ftmet f
Fedek ve Kitb T af dl Z il-H icce adl eseri de Ebu1Ferec sfehn'ye isnat ederler.
Kitb el-Agn:
slm medeniyetinin en parlak dnemini, en kk
olaylarna kadar yaatan bu kitap, ayn zamanda Arap
edebiyat tarihinin aheserlerinden biridir. Yazar yirmi
cilde ulaan bu byk eseri meydana getirmek iin uzun
sre alm, sonunda adn yaatacak bir ant ortaya
koymay baarmtr.
Kitb el-Agn H. 1285 CM. 1869) ylnda Msrda
Bulak matbaasnda baslmtr. Brunnovv da, yirmi bir
cilt olarak Leiden'de nefis bir ekilde yeniden bastrm
tr. Kitb el-Agn, ilk bakta bir Arap edebiyat tarihi
gibidir. Fakat ierdii nadir fkralar, tarih olaylar ve bu
olaylar canlandran iirlerle Hicr ilk yzyln din,
toplumsal ve siys bir tarihidir. zellikle bu yzylda

83

yaayan nemli kiilerin biyografilerine ilikin olarak

yeri geldike verilen bilgiler, son derecede neme sahip
tir. O jrzylda lde, kylerde ve ehirlerde geen haya
ta; emirlerin, vezirlerin ve halifelerin zel hayatlarna
ilikin hibir yerde bulunmayan bilgileri iine almas, bu
nemli esere, Ism medeniyetinin en parlak yzjnllann
gerekten yaatan bir ant deerini vermitir, Kitb elAgnye, bu bakmdan, yazld parlak dnemin klt
rel ve toplumsal dzeyini incelemek iin zengin bir hazi
ne gzyle baklabilir.

DPNOTLAR;
(1) Ibn Hallikn.
(2) Nme-i Dnevern, 11/23.
(3) Ebul-Ferec, Ebu Muhammed Muhalleb'yi ven ok parlak
kasideler yazm, Muiz'd-Devle'nin vezirini bu kasidele
riyle tarihte yaatmtr. ran'a geldiizaman vezir tarafindan hrmetle karlanmasn, teekkr makamnda, u be
yitlerle anlatmaktadr:
"Talihe kavumak emeliyle glgesine sndm zaman
Dostluk gsterdi ve hatn rencide olmad.
Bata bulundu, minnet koymad.
Ona yalvanc olarak geldik, zengin olduk
hsanm istemeye geldik, bolluk iine dtk."
(4) Ebu'l-Ferec Ali b. el-Hseyn el-isfehan yle der: "Bu,
Reslullah (s) zamamndan balayarak bu kitabn derlenip
bitirildii Cemaziyel-Ul 313 tarihine kadar geen zaman
iinde Ebi Talib (R.A) ailesinden ldrlenlerin tarihidir.
Onlar Yemen blgesinde ve Taberistan'da hkm srm
lerdi. Ancak nakledilenlerin azlndan dolay onlarn ha
berleri bize eksik gelmitir" (Kitb Mektil el-Talibn).

84

HAMZA BN HAAN EL-SFEHN

Trih el-sfehn

Hicr drdnc yzyl tarihileri arasnda dikkate

deer simalardan biri de Hamza sfehndir. Bu yzy
ln ortalarna doru Badat'ta yaad anlalan Ham
za, ubiye frkasnn en nemli kiiliklerinden biriydi,
tslm tarihi iinde incelemeye deer bir firka olan ubi
ye, Emevlerin, Araplar dier tslm unsurlannn stn
de tutan politikalarna bir tepki olarak domutu.
Emevler, fethedilen yerlerin halkn asalet ve soy temiz
lii bakmndan Araplardan aa tutuyor, onlarn en
ileri gelen ailelerini bile Araplarn dengi olarak grm
yor, Arap olmayan mslmanlara "Mevali", yani "Azatl
lar" adn veriyorlard. Mevaliden en yksek bir ahsiyet
bile, devlet tekiltnda herhangi bir Araptan daha aa
tutuluyor, bir Arap kzyla evlenmelerine izin verilmi
yor, maa ve ganimetlerden ya mahrum braklyor veya
ok az bir pay ayrlyordu. Hatta savalarda bile Mevali,
piyade olarak savaa srlyordu. Emevlerin bu politi
kasnn bir sonucu olarak Araplar, yalnzca ynetim ve
politika ileriyle uratklarndan snaat, ziraat ve kl
tr gibi konulan tmyle mevliye brakmlard. Bu
nun sonucu olarak slm toplumunun en sekin simalar

85

doal olarak mevali arasnda yetimiti. Egemen Arap1ar kabile ve aile dmanlklaryla didiirken, Arap ol
mayan slm unsurlar da slm ilim ve medeniyetinin
ykselmesine alyorlard. airler, hafzlar, mniler,
mfessirler, muhaddisler, fakhler, tarihiler, astronomi
bilginleri, matematikiler, doktorlar, sanatlar... hep
mevali arasndan yetiiyordu.
Mevali, sanat ve kltr bakmndan Araplara stn
olduklann grmekle birlikte, hkmet ve asker gcn
Emevlerin elinde bulunmasndan dolay, toplumsal ya
pda kendilerine verilen aa mevkilere tahamml ede
miyorlard. Fakat Kerbel faciasnn intikamm almak
maskesi altnda, saltanat elde etmek hrsyla mcadele
ye atlan Muhtar es-Sakafi, Ben meyye ve tbn Zbeyr'e
stn gelmek iin mevaliyi her trl haklar ve eitlii
vererek ordusuna alnca bu durum deimi oldu. Asker
alanda da gl olduklarn gren mevali, bu tarihten
sonra, iinde bulunduklar aa durumdan kurtulmaya,
slm'n btn mslmanlara salad her trl eitli
e kavumay istemeye baladlar.
Emev devletinin yklmasnda nemli bir etken olan
bu hareket, abbasler dneminde daha baka alanlarda
da ortaya kt. Halife Emin dneminde Arap asabiyeti
yine bagsterdiinden, tepki olarak mevali arasnda
gl bir kar-hareket dourdu. Mevali arasnda da ko
yu bir asabiyet propagandas bagsterdi. Bunlar, Araplann istils sonucunda unutulmaya mahkm olan dille
rini diriltmeye, Araplarn bozduu ulusal adlarn asl bi
imini yaatmaya, mensup olduklar uluslarn gelenek
lerini ve tarihlerini bulup karmaya altlar. te ubiye denilen frka bu ekilde dodu. ubiye'nin ilk bay
raktan, Emev halifelerinden Velid dneminde yaayan
Iran'l ar tsmil bin Ysir'dir. Galip Araplarn malup

86

uluslara stnl politikasna karlk olarak ubiye

hareketini uyandranlar arasnda Cin Horozu (Dk elCinn) denilen Humuslu air Abdusselm ile Basra'l
Ebu Ubeyde Ma'mer bin el-Msenna da nemli bir yer tu
tarlar. Harun Reid dneminde yaayan Ebu Ubeyde'nin, Araplarn eksikliklerini tasvir etmek zere yaz
d el-Metlib adl eseri ok ac bir etki brakm oldu
undan, Basra'da vefat ettiinde Araplardan hikimse
cenazesine katlmamtr.
Bununla birlikte Arap olmayan unsurlar iinde
ubiye akmna kar iddetle dmanlk besleyenler
de yok deildi. Hemedan mderrislerinden Fahrddevle'nin olu Ebu Talib'in hocas Ebu'l-Hseyn Ahmed bin
Fris el-Rz ile, Arap edebiyatnn en byk kiilikle
rinden olan nl mfessir Ebu'l-Ksm Mahmud ezZemaher, ubiye aleyhtarlarnn en atelileri arasn
da gsterilebilir.
Hamza- Isfehn, szn ettiimiz ubiye hare
ketlerinin en ateli savunucularndan ve en heyecanl
hatiplerinden biridir. Fakat, Araplarn stnlk iddia
larna kar ayaklanan ubler, ulusuluklarn, galibi
yetin gl iareti demek olan Arap diliyle gsterdikleri
ni unutuyorlard!..
Hamza- tsfehn, balangtan Abbas halfesi elMuti Lillah dnemine, yani Hicr 334 (M, 945) yhna ka
dar genel bir tarih yazmtr. Fakat ubiye'den ve dolajnsyla koyu bir ulusu olan Hamza, bu eserinde daha ok
ran tarihine nem vermi, slm'n zaferi zerine
ran'da dalk ve izbe yerlere ekilerek ategedeleri ya
atmaya alan Mecuslerin byk alimlerini bularak
eski ran tarihi hakknda naklettikleri menkbeleri ve
halk arasnda yaayan destanlar toplam, slm'dan
nceki ran' diriltmeye ve yaatmaya almtr. Ham-

87

za, ayn zamanda, o zamanki bilgilere gre surlulann,

Srynlerin, branlerin ve Msrllann tarihleriyle de
temas etmek suretiyle eserini zenginletirmitir. Fakat
Hamza- sfehn'nin tarihinde, kaynak olmas bakmn
dan bizim iin en nemli blm, slm'dan nceki ran ta
rihine ayrlan sayfalarla, slm dneme ait olan blm
dr. Birinci blm Trklerin tarihi, ikinci blm de
Islm tarihi noktasndan incelemeye deerdir.
Hamza'nn, ne kadar ateli bir ubiye yanhs oldu
u bu eserinde aka gze arpmaktadr. Yazar, Araplar
tarafndan bozulmu olan ran'a ait isimleri orijinal
imllanyla yazmay bile ihmal etmemitir. Hamza'nn
bu nemli eseri Gottwaldt tarafndan Ltince evirisiyle
birlikte Petersburg'ta baslmtr. Yazarn, tarihinden
baka darb mesellerle ilgili bir eseri daha vardr. Bu so
nuncu kitabn bir nshas Mnih Ktphanesinde bu
lunduu gibi, Kahire Ktphanesinde de Farsa karlklanyla birlikte bir dier nshas korunmaktadr.

88

MTAHHAB BN TAHR EL-MAKDtS

Eitb el-Bed' ve't-Trh

Hicr drdnc y2yl ortalarnda tslm kltrnn

alan ve ilerleme derecesi hakknda bizi aydnlatan
nemli ahsiyetlerden biri de Mutahhar bin Tahir elMakdisdir. Fakat, zamanndaki slm kltnnn se
kin nderlerinden olduu anlalan bu zatn, hayat hakkndaki bilgiler ne yazk ki ok azdr. "Makdis nisbesine
bakarak Filistin'de domu olmas muhtemel olan Mutahhar'n Hicr 355-356 (M. 966) ylnda Sicistan'da Bst
ehrinde kaldn biliyoruz. Bu tarihlerde Sicistan'da
egemen olan Samanoullan tahtnda Mansur bin Nuh
bulunuyordu. Bveyhlerden mehur Adududdevle'yi,
yllk yzelli bin dinar vergi vermeye ve kzn kendine
nikhlamaya zorlayan Manzur'un vezirlerinden birinin
tevikiyle Kitb el-Bed' ve't-Trh'i Bust'ta yazmtr.
Yazar, eserinin giriinde bu veziri verken birok stn
nitelikler saymaktadr. Fakat kendisini bu nemli eseri
yazmaya tevik etmekle yksek bir ahsiyet olduunu
gsteren bu zatn adm aklamam olmas hajrret veri
cidir.
Kitb el-Bed' ve't-Trhin giriinde, eserin Hicr
356 (M. 966) ylnda yazld belirtildiine gre, ad ve

89

kimlii bildirilmeyen bu vezirin, Hicr 350 (M. 961) ylmda kardei Abdlmelik'e halef olan Samanoullan h
kmdarlarndan Nuh bin Mansur'un vezirlerinden biri
olduunu kabul edebiliriz. Kitb el-Bed' ve't-Trh,
tedenberi filozof el-Kind'nin rencilerinden mehur
Ebu Zeyd-i Belh'ye isnat edilmektedir. Hatta, Kitb elBed' ve't-Trhin Hicr 663 (M. 1264) ylnda Halil bin
el-Hseyin el-Krd el-Velcerd*^^ adnda bir zat tara
fndan istinsah edilen ve bugn stanbul'da Damad bra
him Paa Ktphanesinde 918 numarada kaytl olan
tek yazma nshasnn ba tarafnda bile Ebu Zeyd-i
Belh'nin eserlerinden olduu belirtilmitir. Bunun iin
dir ki, brahim Paa Ktphanesindeki biricik nshay
istinsah ederek Avrupa'da bastran Cl. Huart, birinci ve
ikinci ciltlerin zerine yazar olarak Ebu Zeyd-i Belh'yi
gstermitir. Fakat daha sonra bu hata anlalm ve
eserin yazannm Mutahhar bin Tahir el-Makdis olduu
ortaya kmtr.
Kitb el-Bed' ve't-Trh'i Ebu Zeyd-i Belh'ye isnat
eden en eski yazar bn el-Verd'dir. Hicr 749 (M. 1348) y
lnda vefat eden Zeyneddin mer bin el-Muzaffer bin elVerd, H ardetl-A cib ve Ferdet'l-G arib adl
e s e rin d e ,K it b el-Bed' ve't-Trhin Ebu Zeyd elBelh'nin eseri olduunu savunmutur.^^ Bundan da an
laldna gre, Kitb el-Bed,' ve't-Trh'in Ebu Zeyd-i
Bfelh'ye nisbeti olduka eskidir. Kef el-Znnda bile,
bu eserin Ebu Zeyd el-Belh'ye ait olduu belirtilmitir.
Fakat, Ebu Mansur Abdlmelik bin Muhammed bin
smail es-Selib'nin, daha sonra Zotenberg tarafndan
yaynlanan Kitb el-G urer f's-SIyer el-M lk ve
Ahbrihim adl eseri, tedenberi sregelen bu yanl
dzeltmitir. nk Kitb el-Bed' ve't-Trh'in yazl
d sralarda, yani Hicr 350 (M. 961) ybnda doup 429

90

(M. 1037) ylnda vefat eden Selib,bu eserin iki yerinde

Kitab el Bed* ve*t-Tarih'ten sz etmi ve bunun Bst
ehrinde oturan Mutahbin Tahir el-Makdis tarafihdan
yazldn belirtmitir. bn El Verd'den ok eski ve daha
gvenilir olan Selibnin bu aklamas sorunu kesin bi
imde zmlemektedir. Bundan baka Hicri 377 (M.
987)yazlan Fihrist'te, Ebu Zeyd Belh'nin btn kitap
lar sayld halde Kitb el-Bed' ve't-Trhten hi sz
edilmemitir. Ebu Zeyd Belh ile ada olan Fihrist ya
zarnn, bu zatn dier eserlerini zikrettii halde, en de
erli eserlerinden olmas gereken Kitb el-Bed' ve'tTrh'i anmam olmas da gsteriyor ki, bu eser Ebu
Zeyd el-Belh'nin deildir. Aslnda Ykut Musta'sm'nin
daha sonra Avrupa'da baslan M u'cem el-Udeba snda
Ebu Zeyd Belh'nin Hicri 322 (M. 933) ylnda vefat ettii
behrtilmitir. Halbuki Kitb el-Bed' ve't-Trh'in bu
tarihten -drt yl sonra, yani 355-356'da (M. 965-66)
yazlm olduu kesindir. Dikkatli bir bilgin olan Ktip
elebi'nin de brahim Paa Ktphanesindeki nsha
dan dolay yanlm olmas muhtemeldir.
Kitb el-Bed' ve't-Trh:
Siyas tarih kadar dinler tarihi ve medeniyet tarihi
bakmndan da ok nemli kaynaklardan biri olan bu
eser, Hicr drdnc yzyln ortalarndaki slm klt
rnn geniliini ve alann renmek iin zengin bir ve
sikadr. Makdis bu eserinde yalnz ann ilimlerini
zetlemekle yetinmemi, kendi inceleme ve aratrmalanyla da eserine ayn bir deer vermitir. Eser yirmi iki b
lmden olumaktadr. Birinci blmden onuncu blme
kadar olan ksmlar felsef ve din bir nitelik tamakta
dr. Eserin, o yzyllarda yaayan slm dnrlerinin
metafizik (mba'd et-taba) konusundaki dnce ve

91

inanlann toplayan bu sayfalan, fikir hareketleri tarihi

asndan incelemeye deerdir. Fakat E itb el-Bed*
ve't-Trh'in, konumuz bakmndan bizi daha ok me
gul etmesi gereken ksm, onuncu blmden sonraki say
falandr. Bu ikinci ksmda peygamberler tarihi ve eski
ran tarihi zetlenmi, onikinci blmde, 'Teryznde
yaayanlarn dinleri, milletleri ve mezhepleri, gr ve
dnceleri ele alnm; Muattla'ya, Hint dinleri ve kanunlanna; inlilerin ve eski Trklerin din ve kanunlanna.^'* Harrnlerin, Senevlerin, putatapclarn,
Mecilerin, Hrremiyelerin dinlerine; cahiliye insanla
ryla Yahudi ve Hristiyanlann eriatlerine dair" aynntl bilgiler verilmitir. Onnc blm corafyaya ay
rlmtr. Bu blmde de eski tarihi aydmlatacak nemli
bilgiler vardr.
Makdis, ondrdnc blmde Araplarn soylann,
cahiliye dnemindeki mehur gnlerini (savalarm)
zetledikten sonra, onbeinci blmle slm dneme gir
mitir. Eserin bundan sonraki blmleri, tarih bakmn
dan daha ok nemlidir. zellikle Mslmanlar arasn
da ortaya kan mezhepleri bildiren ondokuzuncu blm,
slm dini tarihi asndan gerekten incelemeye deer
dir, Makdis, o yzylda Ism dnyasnda ortaya kan ve
yaayan mezhepler hakknde kesin bilgiler edinebilmek
iin uzun seyahatlere katlanm, inceleme ve gzlemleri
ni bir araya getirerek tarihe byk hizmet etmitir. Ken
di ifadesine gre, bir aralk apur yresinde ortaya ka
rak o zamana kadar bilinen mezheplerden bsbtn
farkl bir yol izleyen, hatta ilhlk iddiasna kalkm
olan bir adam grmek, inan ve mezhebini aratrmak
zere, uzun ve yorucu bir yolculua katlanmtr. Bu
aratrc insan Mcessime, Mutezile ve Vcdiye gibi
mezheplerden baka. Mniye (Manizm) ve Zerdtiye

92

(Mazdeizm) hakknda da derin aratrmalarda bulun

mutur. Fakat kendisi gl bir Mslman, koyu bir
Snn'dir. Zamannda bagstermi olan, fakat adn
aklamad bir mezhep hakknda u bilgileri vermekte
dir "Bu mezhebe inananlara gre Allah, ne cisim ve ne de
arazdr. Ne ona ilim taalluk edebilir, ne de ondan bir ey
bilmek mmkn olur. Allah' dnmek bile caiz deil
dir. Allahtan sonra "Akl- Kll" vardr. Akl- Kll'nin
altnda da "Nefs-i Klliye" vardr. Nefsin altnda madde,
maddenin altnda duman (esr), eri sonra da tabi kuvvet
ler (kuv-y tabiyye) gelir. Bu mezhebe mensup olanlar,
duyumlanr veya akledilir her hareket veya kuvvetin Al
lah tarafndan meydana getirildiklerine inanrlar..." Bu
aklamaya gre, kurucusunun Gnostisizm (bilinememezcilik)'e ulat anlalan bu mezhebin, o yzylda he
nz domaya balam olan Ismiliye mezhebi olmas
muhtemeldir.
Makdis, o yzylda slm dnrlerini ok fazla
uratrm olan Kaza ve Kaderden sz ederken u satr
lar yazyor: "Kaza hakknda fikir yoran kimse, gnein
merkezini incelemek isteyen insana benzer. Bu adam ba
kn gnee ne kadar kuvvetle yneltir ve ne kadar devamb ve sabit tutmak isterse, gzleri o oranda ok ve id
detli kamar, o oranda grmez olur. Kader hakknda
Purkn- Mbn'de yazl olan eyle yetinenler, umarm
ki mutlu kimselerden olacaklardr."
Makdis, eserinin son blmnde Hz. Peygamber d
neminden balayarak kendi zamanna kadar olan olay
lar en gzel bir ekilde toplam ve Hicri 350 (M. 961) y
lnda sonulandrmtr. Makdis'nin, kitabn giriinde
ki u ifadeleri bu eserin ierii hakknda bize iyi bir fikir
verebilmektedir; "Eserimizi gzden geirecek olan kim
se, alemin hareketlerini ve hayret verici fiillerini yk

93

sekten seyretmi, dnyann terkb ve yaratlndan n

ce bulunmu, lem parlayp belirsiz olduktan sonra da
hayatta kalm bir adama benzeyecektir. Eserimizde
lm bir yol izlenmi olduundan, okuyucu bu kitab izler
ken ilim yollan zerinde yryecek, din ballan tetki
kinden kuvvet alacak, renci ise bilgsini geniletecek ve
salamlatracak rahatl bulacaktr. Eserimizde, onu
cannda saklayanlar iin huzur, ieriini dnecekler
iin de meseleleri dikkatle kavray ve ibret vardr. Kita
bmz ahlk olgunlua ar, alaklklardan uzaklatr
cdr. indekilerin bana ve okuyuculara yararl olmasn
ve bizi gaflet uykusmdan uyandrmasn Allah'tan dilerim..."(")
Kitb el-Bed' ve't-Trh, hem slm'daki fikir ha
reketleri bakmndan, hem de Hicr drdnc yzyl or
talarna kadar olan tarih olaylar asndan en byk
kaynaklardan biridir. Yazarn Mazdekizm filozoflar ve
Yahudi hahamlaryla tartmalarn ieren satrlar da
tarih bakmndan ok nemlidir.
Fransa'nn Dou Dilleri Okulu profesrlerinden Cl.
Huart, Kitb el-Bed' ve'l-Hlka'nn stanbul'da Damad
brahim Paa Ktphanesinde korunan yegne nshas
n kopye ederek Paris'te, Franszca evirisiyle birlikte
be cilt olarak nefis bir ekilde basarak yaynlamtr.

94

DPNOTLAR:
(1) Velacerd, Hemedan ile Kirmanah arasnda bir kydr.
(2) Yazar burada iki tbn el-Vert'yi, Zeyneddin mer bin el-MuzafTer bin el-Verd ile, Sirceddin Ebu Hafs mer Ibn elVerd'yi birbirine kantrm grnyor. nk Gnaltay'n, Zeyneddin mer bin el-Muzaffer bin el-Verd'ye ait
olarak gsterdii H a rdet 'l-A cib v e F erdet 'lGarib adl kitap, gerekte afii ulemasndan olan ve Hicr
861 ylnda vefat eden Sirceddin Ebu Hafs mer Ibn elVerd'nin eseridir. lm hibir deeri olmayan bir eser ola
rak nitelenen Harde, bir corafya ve tabi tarih kitabdr.
De Guignes, Hylander, Tomberg, ve Mehren gibi birok oriantalistler tarafndan bu kitabn birok paralan evrilip
yaynland gibi, Kahire'de de birok kez baslarak yayn
lanmtr. Kitabn aynca Frasa ve Trke evirileri de var
dr. (Y.K.)
(3) Ibn el-Verdf, yedi ciltten oluan bu kitabmda iklimler ve l
kelerden, madenler, bitkiler ve hayvanlardan szetmitir.
Fakat Ktip elebi bu eseri iddetle eletirmekte, akl ilim
lere vakf olmayan yazann eserini anlamsz haberler ve
sama eylerle doldurmu olduunu sylemektedir. Bu
eser Osman bin skender Paa'mn yardmlaryla Trkeye
evrilmitir. H ardet'l-Acib daha sonra Msr'da basl
mtr.
(4) Kitb el-Bed' ve't-Trh'te Trklerin Islm'dan nceki din
ve kanunlarna ait kitaplar olduu belirtilmi, fakat ne ya
zk ki bu kitapla ilgili bilgiler verilmemitir.
(5) Mutahhar bin Tahir el-Makdis, Kitb el-Bed' ve'l-Hlka,
C.I,

95

EBU AL AHMED BN MUHAMMED BN

YAKUB BN MSKEVEYH
Tecrib el-mem ve Tekub el-Himem

Filozof bir tarihi olan bn Miskeveyh, tran'n Rey

ehrinde domu, renimini de burada tamamlamtr.
Hayatnn ilk dnemlerinde Muizd-Devle-i Deylemnin bilgili veziri Ebu Muhammed Muhalleb'ye ba
landn gryoruz. Deerbilir vezir, zek ve kltrn
takdir ettii Ibn Miskeveyh'i sarayna alarak dirayet ve
kltr bakmndan olgunlamasn salamtr. Bu saye
de; daha ok gen yatayken; bilgisinin genilii, edep ve
temizlii, yksek ahlk nitelikleriyle byk bir n ka
zanmtr. Ahlkta (hikmet-i ameliye) adalan arasn
da Ibn Sina'dan baka kendisiyle ayn rtbeyi paylaa
cak kimsenin bulunmad, o dnem tarihilerinin itiraf
ettikleri bir gerektir, tbn Ebi Usaybia, felsef ilimlerde
sivrilmi erdemli kiilerden biri olarak tasvir ettii Ebu
Ali Ahmed'in, tb ilminin aslna ve onun dallarna da
hakkyla vakf olduunu belirtmektedir.
tbn Miskeveyh bu kltrel sekinliini Ebu Muham
med Muhallebfden sonra balca iki b3rk kiilie bor
ludur. Bunlardan biri, Bveyhoullarndan mehur
Adudud-Devle'nin babas Rkneddin'in sadrazam tbn

96

el-Amd; dieri de onun olu ve vezirlikte halefi olan

Ebu'l-Feth Zlkifyeteyn'dir. Zamannn en byk nesTCilerinden, en byk tarihi ve edebiyatlarndan
olan tbn el-Amd, Tecrib el-mera yazarnn gerek
bir staddr. Siyaset bilimi ve devlet ynetimi konusun
da gstermi olduu g ve yeterlilik kadar ahlk stn
lyle de tarihte erefli bir isim brakan bn el-Amd, bu
ateli gence tarihilik dncesini alad; ondaki
mnilik yeteneini ortaya kard. Ebu'l-Feth Zlkifyeteyn de, babasnn lmnden sonra bn Miskeveyh'i
bir irfan mahfili olan sarayndan ayrmad. Kendisini,
aratrmalann geniletmeye yneltecek ilm tartma
lara evketti.
Ebu'l-Feth Zlkifyeteyn'in feci akbetinden sonra
bn Miskeveyh, Bveyhoullannm en gl ve en byk
prensi olan Adudud-Devle'nin yanna gitti. Deerbilir
prens tarafndan ok iyi karland. Adudud-Devle ken
disini hazinedarla atad. Hazinedarlk greviyle Adudud-Devlenin saraynda bulunduu srada Tecrib elUmem ve Tekub el-Himem adn verdii deerli tari
hini yazmaya balad.
Adudud-Devle Hicr 366 (M. 976) ylnda, amcasnn
olu Bahtiyar bin Muizud-Devle'yi tahtndan indirerek
Irak istil ettii zaman, bn Miskeveyh hazinedarlk g
reviyle yannda bulunuyordu. Kavra3nl, tedbirli, hey
betli, kltr ve erdem dkn bir hkmdar olan Maizd-Devle'nin Badat' istils, yllardan beri devam
eden anari yznden snmeye yz tutan fikir hareketi
ne gl bir alm salamt. Herkes gibi bn Miske
veyh de bu hareketten yararland. Adudud-Devle'nin sa
rayna dolup boanan mfessir, muhaddis, fakh,
kelmc, edebiyat, tarihi, mhendis, doktor... binlerce
kltrl kiinin, sarayn zel mahfilindeki ilm konuma
97

ve tartmalanna katld. Bu ekilde iyice olgunlat.

Hatta Abbas halifelerinin Msr'daki rakipleri olan
Fatm halifelerinden Aziz Alev tarafndan gnderilen
eliler topluluunun kabul treninde bulundu. AdududDevle, btn siyas ve madd g ve nfuzu kendinde top
lamakla birlikte halife Tyi Billah', Raz Billah dne
minden beri seleflerinden hibirinin grmemi olduu
yksek bir manev mevkiye karm olduundan, Msr
elilerinin kabul treni ok gsterili olmutu. O yzyl
tarihilerinin verdikleri bilgilere gre Adudud-Devle,
Fatmlere kar halife Tyi Billah'n manev yerini yk
seltmek iin kabul trenine byk bir nem vermiti.
Adudud-Devle'nin emir ve dzenlemesiyle Drs-Selm
saraynn byk divan hayret verici bir ekilde sslen
di. Hilfet bakentinin btn ileri gelenleri ve alimleri,
devletin ileri gelenleri ve emirleri divanda belirlenen
yerlerde sayg ile saf baladlar. Fatm halifesi Aziz
Alev'nin elisi de kendisine ayrlan yerde durdu. Bu s
rada Adudud-Devle, arkasnda ssl elbiseler bulunan,
fakat silhsz bir blk askerle divana girdi. Askerler de,
kendileri iin ayrlan yerlere dizildiler. Verilen iaret
zerine divann ba tarafndaki gsterili perde kaldrl
d. Halife T)d, elinde asa, belinde Peygamber klc oldu
u halde hilfet taht zerinde oturuyor evresinde de
krk kadar silhl ve ssl elbiseler giyinmi askerler du
ruyordu. Bu durumdan aran eli, nnde duran Adudud-Devle'ye eilerek: "Bu ne arlama ey Emr?!..." de
mekten kendini alamad. Adudud-Devle de: "Yeryzn
de Resuln halifesi ite budur!.." cevabn vererek byk
bir saygyla ilerledi. Terifatlk grevini yapan Hcib
Hlis, Adudud-Devle'yi halifenin huzuruna gtrd. Ha
lifenin elini ptkten sonra kendisi iin ayrlan koltua
oturdu. Tayi Billah, tm hazr bulunanlann nnde: "Al

98

lah'n douda ve batda bana ihsan ettii devlet yneti

miyle ilgili ileri sana brakmay uygun grdm. Sen de
kabul et!" dedi. Adudud-Devle de: "M'minlerin Emin
olan efendimizin taat ve hizmetinde bulunan Allah yar
dmcm olsun!" karln verdi. Bunun zerine halife
nin iaretiyle, Msr elisinin nnde, Adudud-Devle'ye
hilat ve saltanat tac giydirildi. Bu trenin arkasndan
da eli huzura arld. Hazinedar bn Miskeveyh, g
revli olarak btn bu trende bulunmu, ii AdududDevle'nin, Alev halifenin elisine kar siyaset gerei
olarak Snn halifeye nasl ihtiramlar gsterdiine tank
olmutur!..
Adudud-Devle'nin vefatndan sonra tbn Miskeveyh'in Irak' terkederek Maverannehir ve Harizm ta
raflarna gittii anlalyor. Burada, Harizm prensinin
saraynda bulunan bn Sina, Ebu Sehl Mesih, Ebu Rey
han Birn, Ebu Nasr Irak ve Ebu'l-Hayr Hummr gibi,
yalnz o yzyln deil, btn slm dnemlerin en b
yk simalar olan bykler arasnda bn Miskeveyh'i de
gryoruz.^^*
bn Miskeveyh, bu sekin kiilerin oluturduu ilim
mahfiline devam etmekle birlikte, Harizm prensinin de
nedimleri arasnda bulunuyordu.Hatta bu yzden bn
Sina ile aras almt. bn Miskeveyh bir gn, kalabalk
ve sekin bir renci topluluuna ders anlatrken, toplu
lua giren bn Sina kendisini mahup brakacak bir soru
sormu, fakat buna karlk ondan susturucu bir cevap
alm olduu mehurdur.
Fakat her ikisinin hayatn ilgilendiren bir olay, bu
iki kltr dehasna aralanndeiki dmanl unutturdu;
bn Miskeveyhin lmyle sonulanan bir yol arkadah yapmalarna neden oldu: Sultan Mahmut Gaznev, bu
sekin toplulum Harizm prensinin yannda bulunma-

99

lann ho grmediinden, onlan Gazne'ye gtrmek ze

re Ebu'l-Fazi Haan bin Mikl admdaki birini eli olarak
Harizm prensine gnderdi. Prens olay daha nce haber
alm oldu^undsm durumu bu kiilere bildirdi. Bu srada
Mahmut Gaznev'nin, Ibn Sina ile bn Miskeveyh'e kar
politik bir krgnlk besledii haberi de yaylmt. Bu
nun zerine Mahmut Sebktekin'in elisi gelmeden da
ha nce, bu iki erdemli kii Irak'a kamay kararlatra
rak yola karlar. Yolda kendilerini Irak'a gtrmek ze
re iki klavuz tuttular. Fakat yolculuklar srasnda mt
hi bir boraya tutuldular. Klavuzun yolu yitirmesiyle
bir kum lne dtler. A ve susuz kaldlar. Yal tbn
Mi sheveyh ala, susuzlua ve yol zahmetine g yetiremeyerek vefat etti. Klavuz da daha nce susuzluktan
lmt. Bu sondan yalmzca bn Sina kurtulabildi.*^ tbn
Miskeveyh'in vefat tarihi Hicr 420 (M. 1029) ylna rast
lar. Baz yzzarlar, bu olayla bn Sia ile birlikte bulunan
ve yolda len kiinin bn Miskeveyh deil, Ebu Sehl
Mesih olduunu iddia etmilerdir. Bunlara gre tbn
Miskeveyh, sfehan'da vefat etmi, "Hoca" mahallesinde
defnedilmitir. Bu olay geree uygun olsun olmasm, ke
sin olan bir ey varsa, o da bn Miskeveyh'in uzun bir
mr srd ve bu mrn de refah ve mutluluk iinde
geirmi olduudur.^^^
bn Miskeveyh, szn edeceimiz tarih kitabndan
baka ahlk, mantk, matematik ve megaz ile ilgili ola
rak da birok kitap yazmtr. Kitaplar iinde en nemli
leri unlardr: 1- Kitb Cvidn Hred, 2- Kitb db elArab ve'l-Fars, 3- Kitb Tertb el-Sadt, 4- ICitb elSiyse, 5- ns el-Ferd, 6- Kitb el-Fevz el-Ekber, 7
Kitb el-Fevz el-Asgar, 8- Kitb el-Mstevf, 9- KitJ
Mecmat el-Havtr, 10- Kitb el-Cmi, 11- Kitb es-Si
yer... Bu lardan ns el-Ferd, haber ve rleri, hikmf

100

ve ataszlerini (emsl) ieren edeb ve felsef bir eserdir.

Sonralar Msr'da baslan el-Fevz el-Asgar da, o yzyl
da tslm dnrlerinin felsefe hakkndaki vukuf ve an
laylarnn bir zetidir. Kitb el-Siyer ise, nefsin te
mizlenmesiyle ilgili olup, ayet, hikmetli szler ve iirle
riyle sslenmitir. Felsef bir ruhla temayz eden bn
Miskeveyh, ayn zamanda tslm ahlklarndandr.
Kitb el-Tahre^*^ ve db el-Arab ve'l-A cem adl
eserleri bu konuya ilikin yazlan slm eserlerin en degerlilerindendir.^*
Ykt, Ibn Miskeveyh'in Zerdtlkten dnme oldu
una ilikin bir rivayet kaydetmektedir.^^ Fakat bu riva
yeti nereden aldn aklamamtr. Baz yazarlar da
tarihiye ilik isnat etmilerdir. Bveyhogullarna ba
land dnldnde W iddiann doruluunu kabul
etmek gerekir. Her halde Ibn Miskeveyh, her eyden faz
la ulusu, koyu bir ran'ldr. Eseri incelenirken bu nok
tay hep aklda tutmak gerekir.

Tecrib el-Umem ve Tekub el-Himem:

Kitb el-Tahre, bn Miskeveyh'i nasl en byk
ahlklar arasna ykseltmise, Tecrib el-Umem de,
en yksek tarihiler dzeyine karmtr. Hatta bir ba
kma tarihi Ibn Miskeveyh, ahlk Ibn Miskeveyh'e
oranla daha ok orjinalite gstermitir. Bu muazzam
eser, Ibn Miskeveyh'in kltr genilii, yarg isabeti ba
kmndan aheseridir.
Tecrib el-Umem, Adudud-Devle'nin vefatna, ya
ni Hicr 372 (M. 982) ylna kadar gelien olaylar ier
mektedir. Drdnc Hicr jrzyl bakmndan bizi en ok

101

aydnlatan yazar bn Miskeveyh'tir. Kefz-Znn, bu

nemli eserin deerini "o, ok faydal bir eserdir" szle
riyle ifade etmektedir.
T ecrib el-Umemde rasyonalist bir eilim ege
mendir. Yazarm, tarihe kartnlan mitolojilere kar
derin bir nefret besledii eserin her sayfasnda hissedil
mektedir. Bununla birlikte fazla ulusu olan tarihi,
Tecrib el-Umemin byk bir blmn ran tarihine
ayrm, tslm dneme ait sayfalan bile en ok ran'da
geen servenlerle doldurmutur.
bn Miskeveyh'in slbu fazlalklardan arnmtr.
Fakat olaylar aktarrken, gerektiinde ayrntlara gir
meyi ihmal etmemitir. Bununla birlikte bu ayrntlarda
yazann felsef dnceleri, kiilerin psikolojileri ve ge
nel dncelerle ok gzel kaynatrlmtr. Tecrib
el-Umem'in her sayfasnda ortaya kan ulusuluk ei
limlerine ramen; orijinal yazhnda, olaylar iinde yo
rulmu, olaylarn gn gnne ortaya klarndan ib
ret ala ala olgunlam tecrbeli ve salam bir ruh seil
mektedir. ok gzel grlyor ki, bn Miskeveyh tarihi,
kitaptan ok hayatta aratrm, elde ettii tarih belge
leri, iinde yuvarland olaylann salad tecrbeli bir
dzenleme fikriyle tertib ederek eserine gereki bir
kimlik verebilmitir.
bn Miskeveyhde siyaset felsefesine olduu kadar,
ekonomik sorunlara kar da derin bir eilim grlmek
tedir. dare metodu ve mlkiye tekiltyla da ilgilenmi,
bu konulara sk sk dokunmutur. Bu bakmdan T ec
rib el-Umem, slm medeniyeti tarihi iin deerli bir
aratrma kaynadr. bn Miskeveyh, zellikle
Abbasler dnemine ait olaylar aktarrken, zamann
ahlk durumunu, idare metodunu, bu byk hkmeti
ke srkleyen kk-byk nedenleri, ak olay

102

larla okuyucularna anlatmak konusunda esiz hner

gstermitir. nemsiz grnen olaylar aklarken, yz
yln ruhunu, siyaset adamlarnn durumlarn da ka
bartma bir levha gibi tasvir etmitir.
T ecrib el-Umem, ngilizceye ksaltlarak evril
mi ve bu zet aslyla birlikte Gibb yaynlan arasnda ba
slmtr. Msr'da da, Ferecullah Zeki el-Krd tarafn
dan, bn Cerr Tarihine zeyl olarak beinci ve altnc
ciltleri baslmtr, tbn Cerr Tarihi Hicri 302 (M. 914)
ylnda son bulmakta, Tecrib el-Umem'in beinci cildi
ise 295 (M. 907) ylndan balamaktadr. Tecrib elUmem, Hicr nc ve drdnc yzyl olaylar bak
mndan hibir zaman kendisinden habersiz olunamaya
cak kadar nemli ve deerlidir. bn Miskeveyh'in
Tecrib el-Umem'i ile Ebubekir es-Sl'nin Kitb elEvrk' Abbaslerin k dnemlerini incelemek iin en
deerli iki kaynaktr. Tecrib el-Umem'e, nce Hicr
488 (M. 1095) yhnda vefat eden Ebu ca Muhammed
bin el-Hseyn, sonra da Muhammed bin Abdlmelik elHemedn tarafndan birer zeyl yazlmtr. Halife elMukted Billah tarafndan Amdu d-Devle Mansur bin
Cehr'in azlinden hemen sonra vezirlik makamna geti
rilmi olan Ebu ca'a Muhammed bin el-Hseyn'in ese
ri Hicr 369 (M. 979) ylndan 389 (M. 998) ylna kadar
olan olaylar iermektedir.

103

DPNOTLAR:
Cl) Nme-i Dnivern, 1/50.
(2) Habb es-Siyer, Znet el-Meclis, Nigristan.
(3) Gya bu felketten nce bn Miskeveyh, kendi yldz fah cet
veline (zyie) gre, urayaca sondan bn Sina'y haber
dar etmi ve durum syledii gibi km imi. Olay anla
tan Nme-i Dnivern u aklamay veriyor: "Bir gn
Ebu Ali Miskeveyh eyh'r-Reis'e yle dedi: Tkselen yal
dzmdan, bu lde yolumuzun uzun srmeyecei, benim
an susuzluktan ahirete geceim ve senin de olduka
maceral bir sreten sonra hedefe ulaacan sonucunu
karm bulunuyorum'. Nitekim aym gn kara bir bulut be
lirdi, sert bir rzgar esmeye balad; gkgrlts, imek
ve iddetli bir yamur patlak verdi. Dnyay, deneyimli bir
akln bile hayret vadisine srklenecei lde karanlk
kaplad. Bu karanlk, yolculuk sresini ksaltmalanna yolat. Sonraki gn, hi bir yannda herhangi bir yolun g
rnmedii bir sahraya vardlar. Gne tam tepeye ulat
iin scakbn iddetinden yer k sayordu. Bir damla su
yoktu. An susuzluktan dolay mahvoldular. Ebu Ali Mis
keveyh ise Allah'n rahmetine kavutu."
(4) bn Miskeveyh, mrnn tamamm izzet ve mutluluk iinde
geirdi. Sultanlarla, sadrazamlarla ve emirlerle daima
dosttu. Tarihu'l Hukema ve dierlerinde, Ebu Ali b. Miskeveyhin 420 ylnda vefat ettii ve asrnn yallarndan ol
duu kaytldr. (Nameri Dnivern, c. 1, s. 40).
(*) Tehzibl-Ahlk diye de bilinen Kitab el-Tahare, Kltr Ba
kanlnca Trke'ye evirtilerek "Ahlakn Olgunlatrl
mas" adyla yaynlani (1983). (R.)
(5) tbn Miskeveyh'in ahlkla ilgili en nemli eseri Kitb elTahre adn vermi olduu eseridir. nl filozof
Nasreddin Ts, ok mehur olan Ahlk- Nsri adh Idtabran yazh nedeninden sz ederken yle bir menkbe an
latmaktadr: "Kuhistan'da bulunduum zaman, bir gn buramn hakimi Nsreddn Abdurrahm bin Ebi Mansur'un
sohbetinin mutluluuyla byk bir zevk duymutum. Mec
liste erdemli stad, olgun filozof Ebu Ali Miskeveyh'in er
demlerinden sz edildi. Sz, bu biricik erdemli kiinin

104

Kitb el-Tahre adl eserine geldi. Bu eseri tasvir eden u

drt beyit okundu (Anlam olarak):
Her fazileti iine alan ve yaralnulann olgunlamasn
anlatan bir kitaba canm feda olsun.
Bu kitabn yazan Ibn Miskeveyh, kapal kalan
gerek istekleri bu eserinde aa kard.
Ona Kitb el-Tahre adm verdi ve bu ismin anlamn
hakkyla yerine getirdi.
Eserim meydana getirmek iin pek ok aht.
Halka verilmesi gereken nasihatlerin hibirini
ihml etmedi. Karlm Allah versin...
Nasfreddin Ts diyor ki; "Bu sohbet zerine Nsreddn
Abdrrahm, bu deerli kitabn Arapadan Farsaya evril
mesini bana emir ve tavsiye etti." Nasreddin Ts'nin bu
itirafna gre Ahlk* Nsr'nin asl, Ibn Miskeveyh'in
Kitb el-Tahre'sidir. Knal-Zde Ali Efendi merhum da
Ahlk- A l adh eserini, AJlk- Nasr yi esas alarak
yazm olduuna gre, Ibn Miskeveyh'e, slm
ahlklannn piri gzyle bakabiliriz!..
(6) Ykt Rm'nin kayda deer bu ifadesi aynen udur; "Ibn
Miskeveyh bir mecusiydi sonra mslman oldu. Ulum-i
Evil konusunda iyi bilgisi vard." (Ykt Rm, Mu'cem.
el-Udeb, 11/91.

105

EBITL-FEPIEC MUHAMMED BN tSHAK BN

EBt YAKUB EL-NEDM
Fihrist

Kendisine verilen "Varrk- Badad" unvanndan,

Badat'ta kitaplkla uram olduu anlalan Ibn
Nedim'in hayatyla ilgili bilgilerimiz ne yazk ki olduka
azdr. Yazd Fihrist'e, kendi trnn yegne eseri ola
rak baklabilir. nc yzylda slmi Dou'da ilimler
ve bilgilerin yayl derecesini takdir ve tahmin iin de
erli bir belge olan Fihrist, daha sonra slm dnyasn
karma kark eden byk felketler arasnda yanan ve
yok olan birok eserin adlann, yazarlarn ve konularn
bize tantmas bakmndan takdirin stnde bir deere
sahip olup Hicr 378 (M. 988) ylnda yazlmtr.
Sanldna gre bn Nedm, bu eserini tamamladk
tan sekiz jrl sonra, yani 386 (M. 996) ylnda vefat etmi
tir. Sprenger, Ibn Nedimin Fihrist'inin o zaman Ba
dat'ta bulunan ktphanelerden birinin katolou olmas
ihtimalini ileri srmektedir. Fakat bu iddia doru ola
maz. nk Fihrist yle geliigzel bir katalog deildir.
Ayn zamanda bu kitap birok tarih bilgileri de iermek
tedir. bn Nedm'in bu eseri, tslm medeniyeti ve fikir
hareketleri tarihi bakmndan alelde bir katalog sayla

106

mayacak derecede zengin ve ayrntldr.

Fihrist, Hicr 378 (M. 988) ylnda yazldndan,
Hicri drdnc yzyln son yarsna kadar olan slm
dnyasndaki fikir hareketleri tarihini aydnlatacak en
nemli bir kaynaktr, tbn Nedim'in bu eseri on makale
den olumaktadr:
Birinci makalede eitli yazlara (hat) ve bu arada
Himyeri yazlarna ve Kur'ann ilk istinsah ekline ili
kin bilgiler verilmitir. Yazar bu blmde Arap dili ve
edebiyatnn en nemli kiiliklerini tantt gibi, bizi
eserleri konusunda da aydnlatmtn-, Fihrist'in zellik
le beinci makalesinden sonraki blmleri ok nemli
dir. Beinci makalede ilk mutasavvflardan sz eden ya
zar, tsmailiye mezhebine dair hayli bilgiler vermitir. Al
tnc makalede tslam dnyasnda yetien ilim ve sanat
adamlar ile eserlerinden; yedince makalede de felsefe
den ve Yunan filozoflarndan, ilk tslm filozoflaryla
kelmclardan sz edilmitir. Eserin dokuzuncu ve
onuncu makaleleri ise, zellikle dinler tarihi ve slm di
ni tarihi asndan nemlidir. Bu makalelerde Sabie, Se
neviye, Hrremiye, Mazdekiye, Babekiye gibi mezhep
lerden baka, slm'da ortaya kan mezheplerle ilgili
olarak da hayli bilgiler verilmi, eski Hint ve ran dinleri
aklanmtr.
bn Nedim'in bu nemli ve deerli eseri Gkstave Flgel tarafndan 1871 ylnda Leibzig'de baslarak yayn
lanmtr. Fihrist'in stanbul'da Kprl Ktphnesi'nde yazma bir nshas bulunmaktadr.

107

EBTJL-KASIM ABDURRAHMAN-BN
ABDLHAKEM
Fthu Msr vel-Magrib

Msr ve Kuzey Afrikann, eserleri bize kadar ulaa

bilen eski tarihilerinden en nemlisi Ebul-Kasm Abdurrahman bin Abdlhakemdir. Msr'n soylu bir ailesi
ne mensup olan Ebu'l-Ksm Abdurrahman'n Hicr 214
(M. 830) ylnda vefat eden babas, hads ve fikhta geni
bilgiye sahip bir kimseydi. Bu iki konuyla ilgili birok
eserler yazm, erdem ve kltr sayesinde Msr'da
Malik mezhebi imam olmutu. Bu zatn Mahammed,
Abdlhakem, Sa'd ve Abdurrahman adlarndaki drt o
lundan herbiri, yaadklar ada Msr'n en sekin si
malarm temsil ediyorlard. Muhammed geni ilim sahi
bi bir fakh, tannm bir yazard. Babasna halef olarak
Malik mezhebi imam olmutu. Abdlhakem ve Sa'd da
ilim ve irfanlaryla tannm, nemli mevkiler igal et
milerdi. Abdurrahman ise byk bir tarihi olmutu.
Halife Me'mun dneminde, Kur'an'm mahlk (yara
tlm) olup olmad sorunu birok kimsenin felketine
sebep olduu gibi, Vsk Billah zamannda da (H. 227232 / M. 841-846) bu ailenin felketini getirmiti. Emev1er dine kar kaytsz kaldklar halde, Abbas halifele

108

rinden bazlan kendilerinde din konularda ictihad g

cn ve yetkisini grm, Hicr nc yzylda alabil
diine yaylan mezhep kavgalarna karmlard. Felse
feye kar derin bir hayranlk gsteren Me'mun, Selefye
taraftarlarnn nasslara dayanan anlaylarna kar
ayaklanan tizal (Mutezile) yanllarn tutmu, bunlarn
inan ilkelerini herkese kabul ettirmeyi en nemli siyas
ama edinmilerdi. Mutezile ileri gelenleri kendisini
Eseriye yanllar aleyhine kkrtyor, imam Ahmed bin
Hanbel, Kavarr ve Mahammed bin Nuh gibi Selefye yo
lunda gidenleri tehdite, hatta dayaa ve srgn etmeye
tevik ediyorlard. Vsk Billah da bu konuda Memunu
izlediinden, ba kad Ahmed bin Ebi Dev'ed'in telkiniy
le, Malik mezhebinin en ateli izleyicilerinden olan ve
Kuran'n mahlk olduuna bir trl inanamayan Abdlhakem ailesini bir hayli hrpalamt.
Ebu'l-Kasm Abdurrahman bin Abdlhakem, Hicr
257 (M. 871) ylnda eski Kahire'de, yani Fustatta vefat
etmitir. Tarih kadar hads ilmiyle de uram, muaz
zam ve deerli eserler ortaya koymutur. Bunlarn iin
de bizi en ok ilgilendiren eseri Msr ve Kuzey Afrika ta
rihiyle ilgili olarak yazm olduu kitaptr.

Fthu Msr vel-Magrib:

bn Abdlhakem'in bu eseri, kendisinin geni bilgisi
ni sergileyen gl bir tanktr. Fakat ieriinin zengin
liine ramen, dier tarihler gibi bu eserde de hakim bir
eletiri fikri yoktur. Yazar rivayetleri ve olaylar topla
ma konusunda byk bir ustalk gstermesine ramen
karlatrmalar yapmay, olaylar eletiriye tabi tutma
y asla dnmemitir. Eserde zellikle ashab dnemi ile
tabiin dnemine arhk verilmitir. Ibn Abdlhakem ay
n zamanda derin bilgi sahibi bir muhaddis olduu iin,
109

bu dnemlerde daha fazla bir ekicilik bulmu, tslm'm

dou ve gelime dnemlerini hakkyla tantmak ve ya
atmak iin, din bir akla almtr. Bunun iindir ki,
eski imamlar, fakhler ve kadlar hakknda olduka ge
ni bilgiler verdii halde, kendi zamanna doru indike,
kademeli olarak sz ksaltma yolunu tutmu olduunu
gryoruz. bn Abdlhakem'in bu eseri, aadaki yedi
blmden olumaktadr:
1- Msr lkesi ve Msr'n eski tarihi.
2- Msr'n fethi.
3- Fustat ve evresi.
4- Amr bin el-As zamannda Msr'n idare ve
tekilt, fetihlerin Msr dnda gneye ve batya doru
genilemesi.
5- Amr bin el-As'n vefatndan sonra. Kuzey Afri
ka'nn ve Ispanyann fethi,
6- Hicr 246 (M. 860) ylna kadar olan Msr kadlan.
7- Msra gelmi olan Ashab- Kiramdan rivayet edi
len hadsler.'
bn Abdlhakem'in bu eseri. Msr tarihileri iin de
erli bir kaynak olmutur. Yeni eserlerin byk bir ks
mnda da bu eser kaynak olarak kabul edilmitir: Hsn
el-Muhdara, bu deerli eserin bir kopyas gibidir.
Makrz'nin Htat- Msr' bile ksmen Fthu Msr
ve'l Ma'ib'den alnmtr. Hatta bu iki eserde metin
ler, bn Abdlhakem'in kitabna gre deer bakmndan
daha aadr. Ykt Hamev de, Msr lkesinin tasviri
iin yazd sayfalarn nemli bir blmn olduu gibi
tbn Abdlhakem'in bu eserinden almtr.
Fthu Msr ve'l-Magrib'in yazma nshalar British Museum ile Fransa Mill Ktphanesinde ve Leiden
Ktphanesinde bulunmaktadr. bn Haldun tarihinin
Berberlerle ilgili blmlerini evirerek B erberler Ta

110

rihi (L'Histoire des Berberes) adyla yaynlayan de Slane, bu esere ekledii sayfalara Fthu Msr ve'l-Marib'in birok blmlerini olduu gibi nakletmitir. tbn
Abdlhakemin tarihinin baz blmleri de Ewald, Karle, Jones ve Tory tarafndan evrilerek yaynlanmtr.
Sonralar Gibb yaynlan arasnda bu eserin orijinal me
tinlerinin de yaynlanmas kararlatrlm ve bir de gi
ri yazlmtr. 1914 ylnda da Msr'da birinci cildi ya
ynlanmtr.
* * *
Msr tarihine ilikin en eski ve nemli kaynaklar
dan biri de, slm eserlerde Sad bin el-Btrk adyla an
lan skenderiye patrii mehur Eutychius'un Nazm elCehr adl eseridir. slm tarihilerinin en sekin bir si
mas olan Mes ud'nin, Msr'a yapt gezide skenderi
ye'ye giderek kendisiyle grmek ihtiyacn duyduu
Sad bin el-Btrk, Hicr 263 (M. 876) ylnda Fustatta
domu ve 328 (M. 939) ylnda skenderiye'de lmtr.
Mes'd Msr'a gittii zaman Sad bin el-Btrk, 321 (M.
933) ylndan beri igal etii skenderiye patrikliinde
bulunuyordu. Sz konusu edilen genel tarihini burada
yazmtr. Bu eser Pocock tarafndan Ltinceye evril
mitir.
* * *
Msr'da ilk kez bamsz bir hkmet kuran Tolunoullan (l-i Tolun) tarihine ait en eski vesika da, Hicr
334 (M. 945) ybnda vefat eden Ahmed bin Yusuf tarafn
dan yazlm olan eserdir. bn Yusuf bu nemli eserinde,
Hicr 200 (M. 815) ylnda Buhara valisi olan Nuh bin

111

Esed Samn tarandan halife Me'mun katna gnderi

len Trk Tekinlerinden Tolun'un olu Ahmedin hayat
n, Badat'taki Trk generallerinden olup Msr valisi
seilen Bayk Bey (Bayakbek) tarafndan Msr'a mte
sellim tayin edildikten sonra, yksek karekteri, hayrete
deer azim ve gr sayesinde nasl bamsz bir devlet
kurmu oldumu tasvir ettikten sonra, olu ve halefi
Ebu'l-Cey Humaraveyh'in hkmet dnemini de a)Tintl olarak aklamtr. Ibn Yusuf, eserinde gerek Ahmed bin Tolun'un ve gerekse Ebu'l-Cey Humareveyh'in
karakterini ve hkm srd dnemi ok'gzel canlan
dran deerli bilgileri toplayarak, tarihin bu iki kiiliini
btn zellikleriyle sonrakilere tantmak ustaln gs
termitir. Ahmed bin Tolun'un, lm ilerlemeler ve M
sr'n uygarh iin harcad aba ile Ebu'l-Cey Huma
reveyh'in halife Muteazzid Billah'a nikhlad kz
Katrnnid'nn leme destan olan dn hakknda bu
eserde verilen bilgiler, Hicr nc y ^ b n son yansn
da Msr'daki toplumsal hayat btn anlaryla yaat
maktadr.
* * *
Ebu mer Muhammed bin Yusuf adndaki dier bir
tarihi de, yine Maverannehir Trklerinden ve Fergana prensi Hkan torunlarndan Muhammed Ahid bin
Tuc (Tuac)un Hicr 324 (M. 935) ylnda Msr'da kur
mu olduu hkmete, lmnden sonra Atabek sfaty
la tahakkm eden harem aas Kfur dnemine ait de
erli bir tarih yazmtr. Bu eserde Ahd'in olu ve halefi
Ebu'l-Hasan Ali'nin hkmeti dnemlerinde nce vesayeten, daha sonra da bamsz olarak ne ekilde sultanhk
yapt, erdemli veziri Ebu'l-Fdl Cafer bin el-Furat'n

112

lm ilerlemeler konusundaki yksek himmeti tasvir

edilmi, Msr'n corafi durumuyla, o zamana kadarki
tarih zetlenmitir. Ebu mer Muhammedin bu kitab
Oestrup tarafndan Danova diline evrilmitir.
* * *
Ebul-Hasan Muhammed skender! adnda bir tarih
i de Ftmlerden Muiz Lidinillah dnemini yaatm
tr. Mehdiye ehrinde atalarnn tahtna oturup btn
yukar Marib'i egemenlii altna alan Muiz Lidinillahn Msr' fethine, Kahire ehrini ve Camiu 1-Ezheri
kurmasna, Filistin ve am' ele geirmesine dair en g
venilir bilgileri bu esere borluyuz. Ebul-Hasan skender, Kfur'un lmnden sonra Msr'n nasl kantn, Muiz Lidinillah'n bu karklklardan ne ekilde ya
rarlandn ok gzel zetlemitir. Eserinin yazma bir
nshas bugn Ispanya'da Escurial Ktphanesinde bu
lunmaktadr.
Bunlardan baka Hicr 388 (M. 998) ylnda vefat
eden Haan bin brahim el-Leys'nin Msr'n eski tari
hinden sz eden eseri de anlmaya deer bir kitaptr. Bu
eserin yazma nshalan Paris ve uta Ktphanelerinde
bulunmaktadr.
Hicr 366 (M. 76) ylnda Msrda, eski Kahirede,
Harranl bir aile arasnda doan zz'l-Melik Emr elMuhtr el-Meshnin Msr tarihi de nemli vesikalar
arasndadr. Bu zatn hayat hakkndaki bilgiler ok az
dr. Anlaldna gre renimini bitirdikten sonra, h
kmet hizmetine girmitir. Hicr 398 (M. 1007) ylnda
kendisini Fatm halifesi Hakem'in ktiplik hizmetinde
gryoruz. Sonra yukar Msr'da baz kazalarn idare
siyle grevlendiriliyor. Daha sonra da, aylklarn datl

113

masyla grevli maliye idaresi bakanlna geiyor ve

Hicr 420 (M. 1029) ylmda vefat ediyor. Bu zat birok ki
tap yazm, fakat bu deerli eserlerin hepsi de kaybol
mutur. Yalnzca, Msr tarihiyle ilgili olarak yazd b
yk eserin tek bir cildi Ispanya'da Escurial Ktphane
sinde korunmaktadr.
Cezayir'de doan Ebu Zekeriyya Yahya bin Ebubekir
de Muzb badiyeleri imamlannn tarihine ait bir eser
yazmtr. Mild 1078 yhnda vefat eden Ibadiye eyhi
Sleyman bin Ahlf tan ders alan Ebu Zekeriya, bu mez
hep hakknda ok esasl bilgiler edinmi olduundan,
eseri byk bir deere sahiptir. Masqueray, bu eseri ba
sarak yaynlamtr.^*

DPNOTLAR:
(*) Ebu Zekeriyya'nn bu eserinin ad Kitb el-Sre ve Ahbr
el-Eimme'dir. Kitap, Ibad tarihilerinden Cercn tarafindan, Tabakt el-Meayih'in birinci cildinde, hemen he
men aynen iktibas edilmitir. Masqueray Kitb el-Sre'yi
Chronique d'Abou Zakaya (Cezayir, 1878) adyla evir
mitir. (Y.K.)

114

EN ESK ENDLS TARHLER

1- EBU MERVAN ABDLMELK BN

HABB EL-SLEM
Tank bin Ziyad ve Musa bin Nusayr gibi iki byk
komutan tarafndan fethedilen Endls'n en eski ta
rihisi, Hicr 180 ylnda (M. 796) Grnata civarnda Hsn
Vt'ta doan Ebu Mervan Abdlmelik bin Habb elSlem'dir, Abdlmelik, Harameyn'i ziyaret etmek zere
Hicaz'a gittii zaman, Medine-i Mnevvere'de Malik
mezhebini renmi, lkesine dnte bu mezhebin ya
ylmas ve tutunmas iin almtr, t'rb el-Kuran,
Reib el-Kvr'an, el-Vdha, Tabakt el-Fukah ve
erh el-Muvatta gibi deerli eserleriyle berik yarma
dasnda slm kltrn oturtan Abdlmelik, Hicr 238
(M. 853) ylnda Kurtuba'da vefat etmitir. Mslman
Endls hakknda nemli bir tarih eser yazm olan
Dozy, Bodleyn Ktphanesinde korunan bir tarih ese
rin Abdulmelik'e ait olduunu iddia etmiti. Fakat daha
sonra bu iddiann geree uygun olmad ortaya km
tr. Ne yazk ki, Abdlmelik'in dier eserleri gibi tarihi de
kavga ve grltyle dolu olaylar arasnda kaybolup git
mitir. Yalnzca bir eserin giri blm zamanmza ka
dar gelebilmitir.

115

2- AHMED BN MUHAMMED EL-RZ

EL-KURTUB
Endlsn en deerli tarihilerinden biri de Ahmed
bin Muhammed el-Rz el-Kurtub'dir. Byk bir hatip
ve edebiyat olan babas, Rey ehrinde domu, daha
sonra Endls'e hicret ederek orada yerlemiti. Tarihi,
Hicr 272 (M. 885) ylnda Endls'te doduu halde, ba
basnn doduu yere nisbetle "Rz" nisbesini almtr.
Endls coraf ve tarih ynden tantmak iin yazd
Kitb f Ahbr M lk el-Endls ve Kitbihim ve
Hattatuha adl eseri deerli bir belgedir. spanyolca
Cronica del M oro Rasis adl eser, Ahmed bin Muham
med el-Rz'nin bu tarih kitabn esas alarak yazlmtr.
Ahmed bin Muhammed el-Rz, Endls'te yetien me
hur kiilerin biyografilerini iine alan ve be ciltten olu
an dier bir byk tarih eser daha yazmtr.^^^

3- EBUBEKR MUHAMMED BN MER BN

ABDLAZtZ EL-KTtYE
Trih el-Endls
Eski Endls tarihileri arasnda en tannm kii
lerden biri de Ebubekir Muhammed bin el-Ktiye'dir.
Atas Abdlfizizin b j ^ babas tsa bin Mzhim^*, Got
kral Oppas'n kz Prenses Sre ile evlendii iin Araplar
kendisini Ibn'l-Ktiye adyla anmlardr. Sre, Emev
halifelerinden Hiam bin Abdlmehk dneminde, amca
s Ardabasttan ikyet etmek zere am'a geldiinde,
sa bin Mzhim onunla evlenmiti. Bir sre sonra sa,

116

halife tarafndan grevli olarak Endls'e gnderilmi

ve karsn da yannda gtrerek biliye'de yerlemi
ti...
Tarihi Ebubekir Muhammed, Kurtuba'da dodu. biliye'de Muhammed bin Abdullah bin el-Kk^**^ Haan
bin Abdullah el-Zebd^***\ Sad bin Cbir gibi bjniklerden ders ald gibi, daha sonra doduu ehre giderek
Tahir bin Abdlaziz, tbn Ebi'l-Veld el-Arec ve Muham
med bin Abdlvehhab bin Muis gibi zamann sekin stadlanndan yararlanp renimini tamamlad.^****^ Arap
dili ve edebiyatnda zamannn stn kiilerinden say
lacak bir yere ulat. Ayn zamanda hads, fkh ve tarih
te de derinleti. Endls emir ve fakihlerinin, air ve
edebiyatlarnn tarih durumlar ve hayatlar, lm ve
zel yaamlar hakknda kuatc bilgisinden dolay her
kesin kendisine bavuraca bir kimse oldu. Uzun bir ha
yat sren tbn el-Ktiye, yalhnda bile fikr bakmdan
bir bitkinlie dmedi; gl hafzasn hep korudu. En
dls'te yetien kltr adamlar iin uzun zamanlar ger
ek bir stad oldu.
Byk bilginlerden ve tannm kiilerden Ebu Ali
el-Kl, doudan Endls'e gittiinde, tbn'l-Ktiye Avrupanm gney-batsndaki yarmadada slm ilim ve ir
fann yajmak iin urayordu. Halife Hakem el-Muntasr. Dou mslmanlannn bu nl bilginini huzuru
na kabul ettii srada, ona Endls'teki bilginlerden en
ok kimi beendiini sormu ve ondan"bn'l-Ktiye!.."
cevabn almt.
Tarihimiz ayn zamanda byk bir airdi. Genli
inde ok ince, duygulan temiz, byleyici ve ayn za
manda aydnlk bjr slpla dile getirmekte byk bir ba
ar gstermiti. Fakat daha sonra kendisini aratrma
ve eser yazmaya verdiinden iir ve edebiyattan uzak

117

lamtr/^^
bn el-Ktiye Hicr 367 (M. 977) ylnn Rebilevvelinde Kurtubada vefat tti. Endls'n btn kltr
adanlarnn katlmasyla, ikindi namaznn arkasndan
Kurey mezarlnda defnolndu. Ibn el-Ktiye, tslm
mcahidlerinin Ispanya'y fethettikleri tarihten Hicr
280 (M. 893) yhna kadar geen olaylan toplayan nemli
ve deerli bir eserin yazandr. Trh el-Endls ad ve
rilen bu eserin yazma bir nshas, Pariste Milli Ktphane'de korunmaktadr. Oryantalistlerden Houdas bu
nshay bast gibi, zet halinde Franszcaya da evir
mitir. Tarihi Gardonne de, Afrika ve spanya hakkndaki tarih aratrmasna tbn el-Ktiye'nin bu eserini te
mel olarak almtr. Tarihimizin, bn Hallikan tarafn
dan "benzersiz" deyimiyle yceltilen Kitb Tasarf elE f l adl bir eseri daha vardr. Bu eser de J. Guidi tara
fndan baslarak yaynlanmtr.
*

* *

Bu dnemde, Afrika ve Endls hakknda yazlan

eserler arasnda Merkenin el-Beyn el-Magrib adl
eseri de incelenmeye deer bir kitaptr. Bu eser Dozy ta
rafndan Leiden'de baslarak yaynlanmtr. Endls'te
yetien byk bilginlerin biyografilerini ieren ve Ebu'lVeld Abdullah tbn el-Farad tarafndan Trihi
lem ' Endls adyla yazlan tarih de Codera tara
fndan baslmtr,
Ebul-Ksm Halef bin Bekvl tarafndan yazlan
Kitb es-Sla adh esere de Ebu'I-Veld Abdullahn, En
dls bilginleri hakkndaki tarihinin bir zeyli gibi bak
labilir. Hicr 479 (M. 1101) ylnda doup 578 (M. 1183) de
vefat eden Ibn Bekvl'm bu eseri Codera tarafndan

116

yaynlanmtr, tbn Bekvl bundan baka Trh-i En

dls ve Ahbru Kudtu Kurtuba adlarn tayan iki
tarih eser daha yazmtr. Sla's Ebu Abdullah Muhamed bin el-Ebbr el-Kuda tarafndan Mkil es-Sla f
Trh-i Endls adyla geniletmitir(tezyil). bn elEbbr Belensiye'de domu ve Belensiye valisi Muhammed bin Ebu Cafer'in ktiplik hizmetine girmiti. Muhammed bin Ebu Cafer'in olu Zeyd, Aragon kralna s
np dinden dnd zaman bn el-Ebbrn Belensiye'yi
kuatan Hristiyanlara kar yardm istemek zere g
revli olarak Afrika'ya gnderilmi olduunu gryoruz.
bn el-Ebbr Afrika'ya gittikten sonra, Tunus'ta el-Mustansr tarafndan vezirlik makamna ykseltilmitir.
Fakat daha sonra el-Mustansr aleyhine dzenlenen sui
kastta giriimci grlerek bu emirin emriyle idam edil
mitir (H. 66 / M. 1269). bn el-Ebbr, Tuhfet'l-Kdim
ft-Tuh adl bir tarih eser daha yazmtr. Ispanya'da
yetien kadn ve erkek mehurlarn biyografilerinden
sz eden Bugye'yi de bu arada anmak gerekir. Ebu Cafer
Ahmed bin Yahya Kurtub tarafndan yazlan bu eserde,
ayn zamanda Endls'n fethine, bu lkede kurulan
Ben meyye devleti tarihine ilikin de nemli bilgiler
verilmitir. Bu kitap da Codera ve Ribera tarafndan ba
slmtr. Endls hkmdarlaryla vezirler, edebiyat
lar, bilginler ve kadlarnn hayatlanna L brpk
kbe ve esiz bilgileri ieren K alid el-kyn ve
Mehsin el-Ayn adl eser de, o yz3alda Endls'n
toplumsal hayatn tantan nemli bir kitaptr. Ebu Nasr
el-Feth bin el-Hkn tarafndan yazlm olan bu edebi
eser Paris'te basld gibi, Bourgade'n gayretleriyle
Franszca'ya da evrilmitir.
Feth bn Hkn bir de Kitb Matmah el-Enfs ve
Mabrah el-Teenns f Mlah ehl el-Endels adnda

119

bir eser yazmtr. bn Hallikan bu eseri ok fazla takdir

ederek mslman douda yaylmamasndan znt
duymaktadr.
Hicr 250 (M. 864) ylnda vefat eden Kad Ebu'lKsm Sid bin Ahmed'in Tabakt el-mem'i de zikre
deerdir. Bu eser daha sonra Msr'da baslmtr.

DPNOTLAR:
(1) Ykt Rm, M u'cem eMJdeb, 11/77.
(*) bnl-Ktiye'nin tam ad yledir: Ebubekir Muhammed
b. mer b. Abdlaziz b. brahim b. sa bin Mzhim b. elKtiye. (Y.K.)
(**) el-Kn olmaldr. (Y.K.)
(***) el-Zbeyr olmaldr. (Y.K.)
(****) Hocalar arasnda aynca Muhammed bin mer bin
Lbbe, I ^ m bin Esba, Muhammed bin Abdlmelik bin
Eymen de saylabilir. (Y.K.)
(2) Endls airi Ebubekir Yahya bin Hzeyl el-Temm, tarih
i tbn el-Ktiye ile arasnda geen bir maceraya ilikin ola
rak yle bir menkbe anlatmaktadn "Bir gn Kurtuba da
eteinde sulak, havas temiz ve manzaras gzel bir bah
eye gitmitim, ieri girerken Ebubekir el-Ktiye ile kar
latm. O da geri dnyordu. Beni grr grmez iltifatta
bulundu. Bn de kendine dnmeksizin birdenbire u
beyitle karlk verdim:
"Ey benzeri olmayan kii nereden geldin
Gne ve dnyamn felei olduu bu kii kimdir,"
Ibn Ktiye gld. Hemen orackta iine doan u beyitle cevap
verdi:
"Mnzevinin bile hayret edecei bir evden
Skandal yapanlann skandalim bile gizler."
Hemen stadn elini ptm ve kendisine hayr duada buluna
rak baheye girdim."

120

(3) Ebu'l-Veld Abdullah bin el-Farad, Hicr 350 (M. 962) yln
da Endls'te Rurtuba ehrinde domutu. renimini En
dls'te bitirdikten sonra Hicaz'a gitmi, dnnde Msr
ve Kayravan'a urayarak lm aratrmalarda bulunmu
tur. Endls'e geldii zaman Belensiye (Valencia) kadl
na tayin edildi (H. 400 1 M. 1009). Berberler Hicr 403 (M.
1012) yhnda Kurtuba'y istil ve yama ettikleri srada, ka
d Ebu'l-Veld Abdullah burada bulunuyordu. Kargaalk s
rasnda lmtr.
(4) Ebu Nasr el-Feth bin Hkn, Ispanya'da Grnata civarnda
domutur. Hayatran ilk yllan btnyle sarholuk ve ser
serilik ipinde gemitir. Fakat daha sonra Emir Tafin bin
Ali'nin yaknbna mazhar olmu ve ktiplik hizmetine gir
mitir. Mild 1134 veya 1140 ylnda Merake'e gnderile
rek orada ldrlmtr (H. 535). Feth bin Hakan'n, bra
him bin Yusuf bin T a^ n e vc kasideler yazm olmasna
sinirlenen kardei Ali bin Yusuf bin Tafinin emriyle bodu
rulmu olduu samimaktadr.

121

EBU'N-NASR MUHAMMED BtN

ABDLCEBBAR EL-UTB
Trih elYemn

Ebu'n-Nasr Utb, Hicr drdnc yzyln son yan

snda yetien en nl yazar ve tarihilerden biridir. Orta
Asya, Afganistan, Iran ve Maverannehir dolaylan Samanoullan, Haknler ve sonra Gazneliler arasndaki
ekimelere sahne oldu| bir yzylda, Rey'de domu
tur; fakat soy bakmndan Araptr.
ocukluk dnemi, Samanoullannn en anl zamanlanna rastlar. lk renimini yaptktan sonra, Hora
san'da bir memuriyet grevinde bulunan dajnsmn yan
na giderek yksek renimini de burada tamamlad. Ka
leminin gcyle kendisini ok ksa bir srede herkese ta
nttndan, kolayca Horasan valiliinde bulunan Emr
Ebu Aliye balanmajn baard. Fakat Utbnin bu ekil
de hayata atld zamu, Samanoullannn k dne
mi balanut. On yanda Samanoullan tahtna otu
ran (H. 366 / M. 976) Ebul-Kasm Nuh, dirayetli veziri
nin gzel idaresi sayesinde, lkesinin bir sre mutlu
gnler geirdiini grmek bahtiyarlna ulamt. Fa
kat ok gemeden her yanda fesatlar, ihtilller bagstermiti. htillleri dzenleyenlerden biri de Ebu'n-Nasr

122

Utb'nin ktipliini yapt, Horasan valisi Emr Ebu

Ali'ydi.
Ebu Ali, valilikten hkmdarla ykselme hrs
iindeydi. Nuhun ocukluundan yararlanarak Trkis
tan hakan Bura Han' Samanoullar lkesini ele ge
irmeye tevik etmeye balad. Amac bamszhn iln
etmeye uygun bir ortam hazrlamakt.
Bu srada Saman emirlerinden Fik el-Hssa ve
Bektorun da, ayn hedefe daha acmasz bir hrsla yr
yorlard. Bu iki ihtirasl adam Nuh'un olu ve halefi
Man sur'un gzlerine mil ektirerek Samanllar devleti
nin kendiliinden kmesine alyorlard. Btn bu se
rvenlerin tan olan Utb, Ebu Ali'nin yenilerek Ebu
Mansur Sebktekin'e teslimine kadar (H. 386 / M. 7
Austos 996) ktiplik hizmetinde kalmt. Daha sonra,
tannm Kitb el-Tecns yazan Ebu'l-Feth el-Bust ile
birlikte Emr Ebu Mansur Sebktekin'in ktipliine gir
di.
Bu ekilde Sebktekin (Sebk-Tigin) hanedanna
balanan Utb, gerek Ebu Mansur Sebktekin'in ve ge
rekse olu Gazneli Mahmut'un btn baan ve zaferleri
nin tan olmu, arkasndan mehur tarihini yazmtr.
Bir aralk Utb'yi, Ebu'l-Mel'ye vekil olarak Hora
san valiliinde gryoruz. Mehur yazar, bu yeni grevle
ktiplikten mlkiye idaresine gemi oluyordu. Utbnin
Horasan valilii, o evre iin byk bir nimet olmutur.
Nisabur'u merkez alan Utb, btn abasn Horasan'da
ilim ve kltrn yaylmasna adam ve bunu baarm
tr. Hayatnn son dnemlerinde Ebu'l-Hasan elBaav'nin entrikalarndan ok rahatsz olan tarihi
Utb, Mild 1036 ylnda vefat etmitir.

123

Trih el-Yemn:
Utb'nin bu eseri, yaad yzyln en byk h
kmdar Yemnd-Devle Ebu'n-Nasr Mahmud Sebktekin'in tarih hayatn tasvir eder. Bu nedenle yazar
eserine Gazneli Mahmud'un Yemnu'd-Devle nvanna
nisbetle Trih- Yem n adn vermitir. Eser, Asya
kahramannn hayat ve fetihleriyle birlikte, Harizm
olaylarn da iermesi bakmndan drdnc yzyln
tarih belgelerinden saylr.
Fakat Ebun-Nasr Utb, bu eserini ar bir dille
yazm, birok edeb nktelerle doldurmu olduun
dan, bizdeki efiknme gibi anlalmas iin daha
sonra erh edilmesine gerek duyulmutur. KefuzZnn'un verdii bilgilere gre eyh Mecdeddin
Kirmn, Kasm bin Hseyin el-Hrizm, Taceddin Is
bin Mahfz, Hamdeddin Ebi Abdullah Mahmud bin
mer el-Nect el-Nisbur ve eyh Ahmed el-Menin
gibi kiiler ayn aynU tb Tarihini erh etmilerdir.
U tbi Tarihi, Ebu'l-eref Nsih bin Zafer elGerbedekn tarafndan Farsaya evrilmitir. Yazlan
erhlerden en nemlileri eyh Ahmed el-Menin'nin
Feth el-Vehb f erh Trh el-Utb'siyle, Hamded
din Ebi Abdullah Mahmud bin mer el-Nect elNisabur'nin Bestn el-F udal ve R eyyh n elUkal adl eseridir.
Feth eIrVehb, Msr Hidivi Mehmed Tevfik Paa
zamannda Kahire'de kurulan lm cemiyetin yard
myla, asl metinle birlikte, iki cilt halinde Msr'da ba
slarak yaynlanmtr. Feth el-Vehb'nin birinci cil
dinde Trkistan hakanlarndan Bura Hana, ikinci
cildinde lk Hana dair nemli bilgiler vardr. Ham
deddin Nisaburnin Bestn el-Fudal's matbu de
ildir. Fakat stanbulda Hamidiye Ktphanesinde

124

yazma iki nshas bulunmaktadr. Bunlardan biri ka

talogun 859, dieri de 966nc numaralarnda kaytl
dr.
Tarihi Utb, Gazneli Mahmud'un bir zaferler dizi
si olan anl dnemini Hicr 409 (M. 1018) ylna kadar
kafiyeli ve secili bir yce slpla tasvir eden bu tarihi
ni, kendisini grevinden uzaklatrmay baaran Ebu'lHasan el-Baav'nin entrikalarn etkisiz brakmak
amacyla yazm ve Gazneli Mahmud'a sunmutu. Bu
eserde Gazneli Mahmud'un, Horasan ve Sicistan
Samanlerden nasl ald anlatlrken, Samanoullan
hakknda da nemli bilgiler verilmi, slm Dounun
ok kark olan bir dnemi olduka aydnlatlmtr.
Utb Tarihi, Gazneliler ve Samanoullan kadar Karahanhlar tarihi iin de deerli bir kaynaktr. Fakat
Firdevs, Unsur, Ferah, Menucher, Berrm, Esed
ve Yemin gibi airler, Ebu Reyhan Brn gibi filozof
larla ayn mecliste oturan ve dostluk eden Utb, eseri
ne bir tarihten ok edeb bir dzyaz ve yksek bir nu
tuk nitelii vermi, bu ekilde kitabnn tarih deerini
azaltmtr. Trh-i Yemn, Arapadan ngilizceye de
evrilmitir.^*^
DPNOTLAR:
(*) Cerbedekn tarafndan Parsaya yaplan evirisinden J.
Raynolds'un The Kitab-i Yamini, historical niemoirs
o f the Sultan M ahmud o f Ghazne adyla ngilizceye
aktard Trh-i Yemn'nih bu evirisinin hatal bir e
viri olduu belirtilmektedir. Cerbedekn'den sonra da bu
eser iki kez Farsaya evrilmitir: Muhammed Keramet
Ali bin Hayat Ali-i Dihlev, Tercem e-i Yem n; Mevlevi
Muhammed Fazl-i tmam Hayrbd, Tercem e-i Trh-i
Yemn. (Y.K.)

125

EBITL-FAZL MUHAMMED BN HSEYN

EL-BEYHAK
Trih-i Beyhak

Hicr 402 (M. 1011-1012) ylnda onalb yanda oldu

unu bizzat haber veren Ebu'I-FazI Muhammed, hem
ehrisi Ebu'l-Hasan Ali^^^nin rivayetine gre Hicr 386
(M. 996) ylnda Horasan'n Beyhak**^ nahiyesine bah
olan Hrisbd kasabasnda domutur. Vefat tarihi
Hicr 470 ylnn Sefer ayna (M. 1077) rastlar.
Beyhak Hicr 412 (M. 1021) ylna doru, stad Ebu
Nasr'n yolgstericilii ve korumasyla Al-i Sebktekine
balanarak Gazne devletinin politik ve yazma ileriyle
uraan Divn- Kislt erkn arasna katlmt. Divan'm bakanln yrten Ebu Nasr vefat edince,
Beyhak henz ok gen bir yatayd. stadna halef olan
Ebu Sehl Zzen ise hakknda pek olumlu eyler dn
myordu. Yeni bakan, gen katibi istifaya mecbur etti.
Divhan- Rislt'tan uzaklatnimasnn Beyhak'dfrok
ac izler brakm olduu eserinden anlalmaktadr.
Ebu'l-Fazi Beyhak, Sultan Mes'ud ve Sultan
Mevdd zamanlarnda olduu gibi, jrmi dokuz yanda
vefat eden Mevdd'un henz ocuk olan halefi II. Mesud
dnemlerinde de Divan'dan uzak kald. Mes'ud'un halefi

126

Bahaed-Devle Ali'nin saltanat srasndaki kanklklara da bigne kald. Sultan Mahmud'un olu Abd'rRed Cemld-Devle nvanyla Gazne tahtna kt
zaman (M. 1049-1053) Beyhak tekrar devlet hizmetine
arlarak Divn- Rislt bakanlna tayin edildi.
Ebu'l-Hasan Alinin Trh-i Beyhak'ta verdi bilgiye
gre, Ebu'l-Fazi Beyhak'nin bu defaki ikbal dnemi de
uzun sre devam edememitir. Abdu r-Red'in hkme
tinin sonlarna doru usule aykr olarak mhr boz
makla sulanarak Gazne kads tarafndan hapse
mahkm edildi. Beyhak, Gazne hapishanesinde inler
ken Al-i Sebktekin taht da gcrdamaya balamt.
Cemld-Devle, Abd'r-Reid'in Hcib'i Turul saltanat
iddiasna kalkm, Abd'r-Reid ile Sebktekin haneda
nndan on ehzadeyi boazlayarak hkmeti ele geir
miti.
Turul, Sebktekin hanedanna bal olan emirleri
imha ederken Beyhak'yi de Gazne hapishanesinden
kartarak bir kalede yaamaya mahkm etti. Beyhak bu
kez de kale zindanlarndan birine atld. Fakat, Tu
rul'un bu yolsuzluk dnemi ok srmedi. Bu zorba ve
yamac saltanat 57 gnlk hkmetten sonra cezasn
buldu. Kalelerin birinde hapis olan Sultan Mes'ud'un o
lu Seyfd-Devle Ferruhzd, Gazne tahtna oturdu. Kale
lerde hapis olan btn memurlarla birlikte Beyhak de
zindandan karak eski grevine dnd. Ebu'l-Hasan
Ali'nin verdii bilgiye gre, Beyhak, Sultan
Ferruhzd'n vefatna kadar (H. 451 / M. 1059) bu gre
vinde kalm, Sultann vefatndan sonra mrnn geri
kalan ksmn kitap yazmakla geirmitir.

127

Trih-i Beyhak:
Gaznelilerin en anl gnleri gibi, en felketli ve en
kank dnemlerine de tank olan Beyhak, Sultan
Ferruhzd anda bu hanedann, kendisinin de iinde
yuvarland tarih servenini yazmaya balam, otuz
ciltten oluan dev bir eser meydana getirmiti. Fakat bu
nemli tarih belgesinin en byk blm Mool
istilsna kurban olan birok eser gibi mahvolmu, yal
nz beinci cildin sonundan onuncu cilde kadar olan k
smlar kalmtr. Elde olan bu kk ksm Hicr 421 y
lndan 432 ylna kadar (M. 1030-1041) hkmran olan
Sultan Mes'ud Gaznev dneminin tarih olaylarn ier
mektedir.
Beyhak Tarihi, Gazneliler devletinin iileri ve d
politikasyla yakndan ilgilenen bir memunm anlan ol
mas bakmndan son derece nemli bir tarih belgedir.
Bugn elde bulunan ksmlarda, Gaznelilerin Sultan
Mes'ud dnemindeki saray yaamlarn, Mes'ud'un kur
duu hkmetin ynetimine dair nemli bilgiler bulmak
mmkndr.
Trih-i Beyhakf nin bugn elde buluneu ksmlar
ilk kez Morley tarafndan 1862 ylnda Bibliothecas ndias yaynlar arasnda Kalkta'da yaynlanmtr. Daha
sonra H. 1307 (M. 1889-1890) yhnda, ikinci bir dzenle
meyle Tahran'da yaynlanmtr. Yazarn byk bir ks
m kaybolan bu esere ne ad verdii bilinmediinden,
Morley ilk basksn Trih-i B eyhak adyla yaynlan
m ve Tahran basksnda da ayn ad kullanlmtr.
, Gerek Gazneliler ve gerekse o dnemde Ortaasya,
Dou ran ve Maverannehir dolaylarnn en eski bir
tarih belgesi olan bu eser, Avrupal aratrclar arasn
da ok nemli bir aratrmaya zemin olmutur. Elliot ta

128

rafndan yazlan H story o f ndia adl esere Trh-i

Beyhak'den pek ok paralar alnmtr. 1887 ylnda
Pariste yaynlanan Divn- M enehr'ye yazlan giri
in ou ksmlar da Beyhak'ye dayanmaktadr.
Beyhak, dostlarndan Mahmud Verrk adnda bir kii
nin Hicr 409 (M. 1018) ylna kadar Gazneliler tarihini
yazm olduunu haber veriyorsa da, ne yazk ki bu eser
de, Trh-i Beyhak'nin nemli bir blm gibi kaybol
mutur. Beyhak'nin eseri, Gazneliler devleti tarihi a
sndan Trih-i Yemn'nin zeyli gibidir.

DPNOTLAR:
(1) Ibn Funduk (veya Fndk) adyla tannan Ebul-Hasan Ali
bin Zeyd el-Beyhak de Hicr altnc yzyl tarihilerindendir. Kef'z-Znn, bu zatn Trih-i B eyhak ve
Merib el-Tecrib ve Gvarib el-Garib adl iki eserin
den sz etmektedir. Ibn el-Esfr ve Alaeddin Cveyn gibi
mehur tarihilerin kaynak kabul ettikleri M erib elTecrib; Cveyn'nin belirttiine gre, Hicr 421 (M. 1030)
ylnda vefat eden Ebu Ali Ahmed bin Muhammed bin Miskeveyh'in Tecrib el-Umem ve Tekub el-Himem adh
kitabmn bir zeyli niteliindeydi. ok nemli bir tarih vesi
ka olduu anlalan M erib el-Tecrib'in de, Asya'y al
tst eden zamamn olaylar arasnda kaybolduu anlal
maktadr. nk imdiye kadar ne Avrupada ve ne de Do
uda elde edilememitir.
Ebu'l-Haaan Ali'nin kendi lkesi olan Beyhak hakknda yazm
olduu Trih-i Beyhak adndaki kk eseri ise zamann
alkantlarndan kurtularak gnmze kadar gelebilmi
tir. Ebu'l-Hasan Ali bu eserinde M erib el-Tecrib adb

129

tarihini, nl tarihi Utbfnin Trih-i Yemn'sine ek ola

rak yazdn belirtmektedir. bn Funduk, Trih-i Beyhak'ta, hemehrisi Ebul-Fazi Muhammed Beyhak hak
knda da bilgi vermitir.
( - bn Punduk'un bugn elde bulunan dier bir eseri de Tetimme Sivn el-Hikme veya Trih-i Hukem el-tslm'dr.
Bu eser, Ebu Sleyman Sicistn'nin Sivn el-Hikme adh
eserini tamamlamak amacayla H. 553-563 (M. 1158-1170)
yllan arasnda ve byk bir ihtimalle H. 558 (M. 1163) den
sonra yazlmtr. Be ayn yazma nshamn karlatrl
masyla meydana getirilen tenkitli bir basks, Muhammed
afi' tarafndan Lahor'da yaynlanmtr (Puncab Universty Oriental Publication Series, nr. 20). Islmdan sonra
yetien filozoflann biyogafilerini ve zellikle onlann felsef
vecizelerini ve hikmetlerini ieren bu eserde, X-XII. yzyl
larda Horasan ve Maverannehir'de yetien filozoflar, dok
torlar, mneccimler ve matematikiler hakknda ok deer
li bilgilere rastlamr. Baka hibir kaynakta karlalma
yan bu bilgileri, emseddin Muhammed bin Mahmud
ehrzrf, 586-611 yllan arasnda yazd Nzhet el-Ervah adl eserine ksaltarak almsa da, kaynan her ne
dense gstermemitir. Yazann, ilim tarihi bakmndan ok
nemli ve yeni bilgileri ieren Cevm i el-Ahkm elNcm adl henz yaynlanmam, fakat ran'da yazmalanna rastlanan bir Farsa eseri ile Mehed Ktphanesinde
(M. 362) bulunan ve Kitb el-Lbb fi Ma'rifet el-Ensb
adn tayan dier bir Arapa eserinden de burada sz edil
melidir. Y.K.)
(2) Beyhak; Horasan'n Nisabur sanca iinde Kums ile Cveyn arasnda byk bir kasabayd. Ykt Hamev Beyhakn 321 ky ve kasabay iine aldm idare merkezinin
de Hsrevcird ehri olduunu sylyor.

130

EBU SAD ABDLKERM EL-SEM'N

Hicri 506 (M. 1113) ylnda Horasan'n Merv ehrin

de doan Sem an, hads ve tarih ilimlerine byk hiz
metlerde bulunan b3niik kiilerden biridir. Kendisine,
bu yce hizmetinden dolay Tc el-lslm (slm'n Tac)
ad verilmitir. Byk babas Ebu'l-Muzaffer Mansur
Sem'n de en byk fakhlerden biridir. Balangta
Hanefi iken, Hicaz'a gittiinde afii mezhebini kabul et
mi olduundan, lkesine dnnce bir takm bilgisiz
kimselerin talamasna ve ayplamasna hedef olmutu.
Bunlar, Ben Temim'den Sem'n kabilesine mensup ol
duklar iin, tarihte Sem'n nisbesiyle tannmlardr.
Tcu 1-tslm Sem'n, renimini o yzylda slm
dnyasnn en byk ilim merkezlerinden biri olan
Merv'de tamamlad. Daha sonra hads ilmi konusunda
aratrma ve incelemelerde bulunmak zere vatann
terkederek uzun bir geziye kt. Horasan, Maverannehir, Irak, Suriye ve Hicaz blgelerinde uzun bir inceleme
gezisinde bulundu. ncelemelerini bitirdikten sonra yine
Merv'e dnd. Hicr 562 (M. 1167) ylnda burada vefat
etti.
Sem'n, Mild 1002 ylnda, Badat yakmnda, Dic
le nehri zerinde bulunan Darzican kasabasnda doan

131

ve Hatb Badad adyla tannan Ebubekir Ahmed'in,

Badat'ta yetien bilginlerin biyografilerini ieren ve
krk ciltten ibaret olan Trih-i Bagdd adb byk ese
rine, onbe ciltten oluan bir zeyl yazmtr. Budan ba
ka sekiz cilt olarak Eitb el-Ensb adn tayan baka
bir eser daha yazmtr. Bu son eserin yazma nshas s
tanbul'da Kprl Ktphanesinde korunmaktadr. Bu
eser coraf ve tarih isimler asndan byk neme sa
hip olduu gibi, Orta Asya tarihi asndan da son derece
deerlidir, tzzeddin bn el-Esr bu eseri zetleyerek
ciltlik Lbb adl eserini meydana getirmitir.
Syt'nin Lbb el-Lbb' ise bu son eserin bir zeti
dir. Sem'n, vatan olan Merv'in, yirmi ciltten oluan ge
ni bir tarihini yazmtr. Olu Ebu'l-Muzaffer Abdlkerim adna da M u'cem el-Mejdh adnda dier bir
tarih eser daha yazmtr. Sem'n'nin byk babas
Ebu'l-MuzafFer Mansur da birok deerli eserler yazm
tr. Minhc Ehl el-Snne, el-tbtisr, ve el-Redd al
el-Kaderiye adl eserleri kendisini tarihte yaatmtr.
Semn'nin olu Abdlkerim ise fkh, edebiyat ve hads
ilimlerinde tannm olmakla birlikte, tarih yazarl ko
nusunda babasna ulaamamtr.

132

NECMEDDN EBU MUHAMMED UMRE BN

ALtEL-YEMEN
Kitb Ahbr el-Yemen

Khtan oullarnn bu nl airi, Hicr 515 (M. 1121)

ylnda Yemen blgesinin Tihme ksmnda bulunan
Murtan nahiyesinde doduu iin Yemeni nisbesiyle
anlmtr. Ebu Muhammed Umre, renimini Zebid'te
tamamlad. Daha sonra Kbe-i Muazzama'y ziyaret et
mek amacyla Mekke'ye gitti ve orada aratrmalarna
devam etti. Mekke'de bulunduu srada erif Ksm bin
Him tarafndan eli olarak Fatm halifelerinden elFiz sa bin Zfir'e gnderildi (H. 550 / M. 1115). Necmeddin Yemem, bu grevi baaryla yerine getirdi. Gerek h
kmdar ve gerekse veziri Salih bin Ruzzk tarafndan b
yk sayg grdnden^**, geri dnnce ikinci kez yine el
ilik greviyle Msr'a gnderildi. Bu kez Msr'da yerle
ti. Selaheddin Eyyb'nin zaferlerini parlak iirleriyle
yaatmaya alt. Fakat daha sonra, son Fatm halifesi
nin olunu yeniden iktidara getirmek iin oluturulan
toplulua girerek suikast dzenleme iine katldndan,
Msr fakihlerinin fetvalar ve Selheddin Eyyb'nin
emriyle Hicr 569 (M. 1175) ylnn 6 Nisan'nda idam
edildi.

133

Necmeddin el-Yemen, Msrda iktidara gelen vezir

ve emirlerin hayatlarna ilikin el-Nket el-Asriye f
hbr el-Vzer el-M sriye adnda nemli bir eser
yazmtr. Bu eserde, yeri dtke Msrn edeb ve top
lumsal yaamna ilikin de nemli bilgiler verilmitir.
Yazar ajTi zamanda bir de Yemen tarihi yazmtr.
Ahbr el-Yemen, H. Cassels Kay tarafndan evrildii
gibi, Arapa metni de baslp yaynlanmtr. Yazarn,
byk slm mcadihi Selhaddin Eyyb hakkndaki
nl iirini Makrz aynen Htata almtr. Hammer de
Necmeddin Yemen'nin Msr ehramlan hakkndaki ii
rini Almancaya evirmi ve Les Mines de lorientte ya
ynlamtr. Necmeddin Umre, mutaassp bir snn, de
rin bilgi sahibi bir afii fakihiydi. Buna ramen ii olan
Fatmlerin veziri olup Melik Salih lakabyla anlan Talai bin Ruzzk ile, olu ve halefi Adil bin Ruzzk, Ebu ca ver Sa'd ve olu Kmil bin ver arasnda ok sami
mi bir dostluk vard. Pek ok iyilik ye ihsanlann grd
Ruzzk hanedan hakknda yazd methiyeler, Arap
edebiyatnn aheserlerinden saylr. ver Sa'd, M
sr'da zorbalkla Adil bin Ruzzk ldrnce Necmeddin
mre'de ver ailesine kar eski sevgi kalmamt.
nceleri samimi dostu olan Kmil bin vere, babasnn
vezirliinden sonra ibret verici bir kta yazarak gnder
mi olduu mehurdur.^^'

134

DPNOTLAR:
(*) Umre, vezir Talai bin Ruzzk tarafindan kabul edildiinde
ona bir kaside sundu. Vezirin byk ihsanlarna mazhar
olan air, onun huzurunda edebiyat dnyasnn byk isim
leri ve ileri gelen devlet adamlanyla tanmak firsat buldu.
Umre, vezire daha sonra da kasideler yazacaktr. (Y.K.)
(1) Bu manzumenin bir paras udur:
"Zaman seninle banmasa sava
Akrabalar fayda vermiyorsa uzkla
Zayfn hilesini kk grme, belki
Ylanlar akrep zehiriyle lrler
Belks'n arn Hdhd'n adm ykt (...)
Eer Sermayen mrnse dikkat et
Gerekli olmad halde infakndan sakn.
Gece ile gndz arasnda bir atma vardr.
Btn acaipliklerini stmze boaltr.
Genliin hiyaneti beni korkutmaz.
nk hereyden ok bu varha sndm (...)"

135

EBITL-MUZAFFER MEYYED EL-DEVLE

MECDEDDN SME BN MNKIZ'"*

Hallar dnemi yazarlan arasnda ekici slbuyla

dikkat yeken bir sima daha gryoruz: sme bin Mnkz!.. Bu zat tarihi deildir; fakat. Hallarla yapt sa
va ve mcadelelerine ilikin olarak yazd anlaryla ta
rihiler arasnda anlmaya hak kazanmtr.
Batda ok rabet gren an yazarlna, Islm d
nrlerince o kadar nem verilmemetir. bn Sina ve Beyhak gibi bir-iki kii darda braklrsa kendi hayat
hikyesine dair anlar yazan yazarlara ok seyrek rastla
nr. Douda byk kiilerin hakkyla tannamamasnn
nedenlerinden biri de budur. Biyografi yazarlarndan ba
z tarihiler, ara sra kiilikleri ve karekterleri yanstan
baz aktarmalar yapmasalard, byk kiilerin yaamla
r hakkndaki bilgilerimiz doum ve lm tarihlerinden
ibaret kalacakt. Bunun iindir ki sme bin Mnkz'n
aynnth,deerli ve gzel bir eser olan anlanna. Douda,
bu alanda yazlm tek kitap gzyle bakabiliriz.
sme bin Mnkz, Hicr 488 (M. 1095) ylnda Suri
ye'de Ham yaknlannda Urunet vadisindeki eyzer ka
lesinde domutur. Bu kale Hicr 474 (M. 1081) ylmda,
atalarmdan Ebu'l-Hasan Ali bin Mukallid bin Mnkz ta
rafndan Kumlardan alnd zamandanberi, bal bulun

136

duu Mnkz hanedannn egemen olduu emaretin y

netim merkeziydi. sme'nin e3rzer dolaylarna tedenberi egemen olan atalar, sekin ve dindar kiilerdi.
Kendisi de zamannn tannm bilginleri arasna yk
selmitir. Babas, eyzerde durmaya raz olmam, hak
kn kardelerinden birine brakarak hayatn lm ince
lemelere, sanata ve ibadete adamt. ok gzel yaz yaz
dndan, zamannn bir blmn Kur'an- Kerim yaz
maya ayrm, hat sanat asndan ok deerli olan 46
kadar mushaf yazmtr.
Gen sme, erdemli ve gzel ahlk sahibi olan ba
basnn eitimi altnda iyi bir renim grd. Salam bir
karakter, gl bir iman ve ahlkla yetiti. Fakat smenin doduu yzyl ve yaad evre, bir kavga grl
t dnemi, bir sava ve karklk sahnesiydi. Kk eyzer kalesi evresinde Sekuklu Trkleri, Hab Frenkleri
ve tsmailiye Batnleri arpp duruyorlard. sme'nin
doduu tarihlerde Frenkler Antakya'y ele geirmi, bir
sre sonra da Kuds'e doru yrmlerdi (M. 1099).
eyzer kalesi, bu savalar karsnda gvenlikte deildi.
Bunun iin smme bin Mnkz, daha ocuk yalarday
ken sava ve kavgayla lfet etmi, asker eitimde sa
lam bir meleke kazanmt.
Mild 1108 ylnda Hal komutanlarndan Tankred
(Tancrede), bizzat eyzer kalesi yaknnda grnm,
evresindeki kyleri talan edip ykarak geri dnmt.
Bir baka zaman da Emir, evredeki Hristiyanlann bay
ramlarn grmek zere, emri altndakierle birlikte ora
ya gitmiti. Kalede bulunan smailler, durumu kaleye
gz dikmi olan Batnlere haber verdiklerinden, bunlar
anszn kale nnde grnm ve kaleyi kuatmlard.
Buradaki kadnlarn cesaret ve maharetleri olmasayd,
kaleyi kesin olarak ele geireceklerdi. Fakat kadnlar,

137

geri dnen Emir ve askerlerini iplerle ieri alnu ve bu sa

yede kaleyi kurtarmlard.
Mild 1110 ylnda Emr, Frenklerle bir anlama
imzalad. Bu anlamayla Tankred, btn bir eyzer ha
valisinin ynetimini ve Emr'in bu alanda bamszln
tanyordu. Buna karlk Emr de yllk 4000 altn verme
yi taahht ediyordu. Fakat birka yl sonra sme'nin
Frenklerle bizzat arptna ve byk ustalk ve kahra
manlk gsterdiine tank oluyoruz. sme, Antalkya
prensi Roger'in yenildii ve ldrld savaa katl
yor. Bu savaa ilikin duygularn u ekilde anlatmak
tadr: "Frenkler, ac ac sava velvelesi kopardlar. ev
remdeki halkn benimle birlikte lmle burun buruna
geldiini grnce lm kmsyordum. Frenklerin
nnde bir svari yryordu. Daha hafif ve evik olmak
iin zrhn karmt. Hemen onun zerine atldm.
Tam gsnn ortasndan vurdum. Cesedi frlayarak ye
re yuvarland. Ben de arkadan gelmekte olan dier sva
riler zerine kotum. Hemen geri dndler. Ku gibi hzl
bir ata bindim, izlemeye koyuldum. Bir yandan zerleri
ne atlyor, bir yandan da onlarn kar darbelerinden
kendimi koruyordum. Gerilerinde deve kadar yksek si
yah bir kanadaya binmi, son derece donanm bir svari
vard, bu adam cesaretimi kryordu. Aniden dnerek
mzran zerime atmasndan korkuyordum. Fakat
baktm ki, bu adam atn zorladka, hayvan kuyruunu
sallamaktadr; bundan hayvann yorulmu olduunu
anladm. Hemen zerine atlarak bir darbe indirdim.
Mzram vcudunu deldi ve nnden bir delik aarak
kt. Fakat ben de, atma hz ve vcudumun hafiflii do
laysyla, darbenin iddetinden kendimi tutamayarak
yerimden firladm. Sonra kendimi toparladm, hasmm
tepelemi olmann verdii sevinle mzram salladm.

138

Sonra geri dnerek arkadalara katldm ve onlan sa ve

salim buldum..."
Mild 1127 ylnda sme'yi, Musul emiri byk
mcahid Atabek Zengi bin Atasungurun hizmetine gir
mi olarak gryoruz. Zengi, mkemmel bir ordu dona
tarak Selibona kar cihad amt. sme bu savalara
katld ve on yl kadar Zengi'nin yannda kald. Hallar
la birleen stanbul imparatoru tarafindan ele geirilen
eyzer'in geri alnmasna alt.
eyzer yirmi drt gn kuatma altnda tutuldu.
sme bu kuatma hakknda sanat bakmndan byk
deeri olan ekici ayrntlar vermektedir: "Rumlar, Hicr
532 (M. 1137) ylnda eyzer nne geldiklerinde, lkele
rinden getirdikleri mancnklarla kaleyi zorlamaya ba
ladlar. Mancnklar, ehre ta yamuru yagdnyor, yir
mi be okka arlndaki gllelerini oktan daha uzaa
atyorlard. Bir keresinde dostlarmdan birinin evine
bunlardan daha ar bir glle dm, dostumun evi bu
tek gllenin darbesiyle bir anda yerle bir olmutu.
Emir'in kararghndaki kule zerinde bir direk, bunun
stnde de bir mzrak demiriyle tutturulmu bir sancak
bulunuyordu. Kulenin altndan da bir yol geiyordu.
Mancnkla atlan gllelerden biri diree arparak ikiye
bld. Sancan tutturulmu olduu para dne dne,
kulenin altndan geen yola dt. Bu srada adamlar
mzdan biri yoldan geiyordu. Direin zerindeki mzrak
demiri, zavallnn gsne arparak hemen ldrd. Ba
bamn klelerinden biri de yle bir olay anlatt: Donan
m ve silhlanm olarak kalenin avlusunda oturuyor
duk. Bir yal adam koarak geldi ve "Rumlar arkamz
dan ieri girdiler..." diye bard. Hemen kllarmz
alarak kotuk. Rumlarn, mancnk gllelerinden birinin
duvarda at delikten ieri girmi olduunu grdk.

139

Kllarla zerlerine atldk. Girdikleri delikten tekrar

kncaya kadar kl vurduk. Bunlar darya attktan
sonra geri dnerek yerlerimize daldk. Ben, durumu bi
ze haber veren yah adamla kalmtm. htiyar, ihtiyac
n grmek iin duvara doru dnd. Ben de biraz uzak
latm. Tam bu srada bir grlt koptu. Arkama dner
dnmez, mancnklarla atlan gllelerden birinin zavall
ihtiyarn ban kopararak duvarn dibine sktrm ve
beyninin de evreye dalm olduunu grdm. Zavalbnn cenaze namazn klarak cesedini oraya gmdk.
"Bir keresinde mancmk gllelerinden biri, adamla
rmzdan birinin ayan ezdi. Adamcaz kale avlusun
da oturan amcamn yanna gtrld. Amcam kknn
arlmasn emretti. eyzer'de krk ve kk tedavisin
de usta bir adam vard. Bu adam bulup getirdiler. kk
adamn ayam sarmak zere kale kapsnn dnda
gvenli bir yere oturdu. Fakat bu srada ikinci bir glle
gelerek zavall yaralnn ban kopard. kk hemen
avluya girdi. Amcam kendisine, 'yaralnn ayan ne a
buk sardn?" diye sordu. kk da cevap olarak: "Efen
dim, ikinci bir glle geldi ve beni adamn ayan sar
maktan kurtard' dedi."
Bu kanl ve feci savalardan sonra, sme'nin Suri
yede dolatn gryoruz. Amcas Izzeddin, kahraman
yeeninin stn dirayet ve zeksna dayanan ihtirasn
dan kukulanarak kendisini eyzer'den sryor (M.
1238). Bunun zerine sme, Suriye'de babo olarak
dolamaya balyor. Bir sre Kuds'te kalyor. Burada
Templier ovelyeleriyle dost oluyor. Sonra am'a giderek
orada yerleiyor. Burada avla, iirle, musikiyle ve biraz
da politikayla urayor. Avclk konusunda az ok sanat
deeri gsteren uzun sayfalar yazmtr. rnek olarak
bunlardan bir paray aaya aktaryoruz:

140

"Vahi hajrvanlarla ilgili garip olaylardn biri udur;

Bir aralk eyzer dolaylarnda bir arslan ortaya kmt.
Birka arkadala bu arslan avlamaya ktk. Yammzdaki adamlardan bazlar yaya idi. Yanlarnda birka uak
la bir de kpek vard. Arslan nce atlar zerine saldrd.
Atlar rkerek katlar. Bunun zerine arslan yayalar
zerine atld. Uaklardan biri arslana doru gitti. Kpek
de srayarak arslann srtna bindi. Arslan, adam bra
karak orman iine dald. Bu adam koarak babamn kar
sna geldi ve "Efendim, hayatnza yemin ederim ki, gr
dnz gibi arslan beni ne paralad, ne de herhangi bir
zarar verdi" dedi. Arslan ldrld. Uak da evine gitti,
fakat o gece ld. Zavalh korkusundan lmt. Kpein
arslana saldrdn grerek armt. nk hayvanla
rn tm arslandan korkar ve kaarlar..."
sme bir sre sonra Msra gitti. Orada Fatm hali
felerinden Hfiz Lidinillah Abdlmecid'e baland. Fa
kat Msr'da rahat duramad. Cinayete kadar varan ent
rikalara katld, Anlarnda susuzluunu savmmu ol
masna ramen Hfz Lidinillah'n halefi olan Zfr'in l
drlmesinde (H. 549 / M. 1154) giriimcilerden olduu
sanlmaktadr. Fatm halifelii saraynda dnen entri
kalardan tiksinmi olmal ki, bir sre sonra yeniden Suri
yeye dnd. Fakat katld kervan, yolda Frenklerin
saldrsna urad. Bu olay srasnda yanmda gtrd
deerli kitaplar kayboldu. am'a yerletikten sonra ha
yatn iir ve edebiyata adad. Fakat bu huzur ve skn
hayat ok srmedi. Bir gn meydana gelen mthi bir
zelzeleyle Mslmanlara ve Frenklere ait on ehrin
yerle bir olduu haberini ald. Bu ehirler arasnda, ata
larnn maliknesi olan eyzer de bulunuyordu. Bu
felket sonucunda eyzer de harap olmu, smenin
mensup olduu el-Mnkz hanedan bireylerinden bir tek

141

kiiden baka herkes tmyle lm, tedenberi bu ha

valiye gz diken Frenkler de, felketten yararlanarak
kaleyi ele geilmilerdi. Fakat daha sonra Ismiller ge
lerek Frenkleri kovmu ve eyzere yerlemilerdi. Bere
ket versin ki bu srada Suriye'de egemen olan byk mcahid Nureddin Trk, buraya bir blk asker gnderdi
ve smailleri atarak eyzer'i kurtard. Hatta kalenin
onanimasma gzclk etmek zere, bizzat buraya kadar
geldi. sme, Nureddinin ordusunda, Hallarla yap
lan savalara katld (M. 1162). Sonra Irak'ta Hsn Keyfe
ekildi. Burada lm ve edeb incelemeler yapmakla za
man geirmeye balad.
Bu sralarda byk ve anl mcahid Selhaddin
Eyyb, slm semasnda grnmeye balamt.
Selladdin Eyjrb kendisini am'a davet etti. htiyar
sme, yann sekseni gemi olmasna ramen, cihad
ufuklannda doan bu yeni gnein k demetleriyle ye
niden canland.^^ Byk mcahidin Kuds- erifi
Frenklerden geri aldn ve Mescid-i Aks'y han ar
lndan kurtardn grmek mutluluuna eritikten
sonra, Hicr 584 yl Ramazann yirmi nc gn (M.
1188) vefat etti. am civarnda Ksyn damn dousun
da hazrlanan zel kabre konuldu. Hayatnn sonlarna
doru fkh retiminde bulunduu anlalyor.
Hayatnn nemli bir blmn Hallarla sava ve
ekimede geiren sme bin Mnkz, bu arada epeyce
de kitap yazmtr. Bu eserler arasnda en nemlisi, Ha
l savalarn yanstan anlandr. Bu nemli ve deerli
eser Derenbourg tarafndan aynen bastrld gibi, ayr
ca Franszca'ya da evrilmitir.^**^ Yazarn edebiyat ko
nusunda Kitb el-Bd^*'"'* adh bir eseri vardr. sme
bin Mnkz ayrca Kitb el-As adyla garip bir eser
yazm ve bu kitapta Hz. Musa'nn asas bata olmak

142

zere, mehur asalara ilikin olarak nakledilen menk

beleri aktarmtr. Derenbourg bu son eserden baz par
alan zetleyerek Franszca'ya evirdii gibi, yazarn i
irlerinden bazlarn da toplamtr. sme bin Mnkz'in siyas ahlk hakkndaki kitabyla kadnlar hakkmda birok menkbe ve olaylar ieren dier bir eseri de
sz edilmeye deer kitaplar arasndadr.
DPNOTLAR:
(*) M. emseddin buradaki "Mnkz" adn "Munkad" veya
"Mnkd" okunacak ekilde "dal" harfiyle yazmtr. Biz onu
doru ekli olan "Mnkz" eklinde dzelttik.
(1) Usme bin Mnkz, yalln neden olduu gszl y
le bir beyitle tasvir etmitir:
"Kalem tamayan ellerimin zayflna ayorum.
Bunlar ki, aslann andaki dileri krmlard."
(**) sme Bin Mnkz'n genlik ve olgunluk dnemlerindeki
anlarm anlatan bu kitabn ad Kitb el-ttibr'dr. Aym
zamanda edeb nesrin andaki en gzel rneklerinden biri
olan kitap, Derenbourg'tan sonra Ph. Hitti tarafindan da ya
ynlanmtr (Princeton, 1930). G. Schuman tarafindan Almancaya (Innsbruck, 1905) M. Sallier tarafindan Rusaya
(Petersburg, 1922), G.R. Potter (London, 1929) ve Ph. ICtti
(Princeton, 1930) tarafndan da ngilizceye evrilmitir.
sme bin Mnkz'n tarih alannda zamammza kadar ulaan
bir baka eseri T elhs Menkb el- m ereyn li tbn elCevz'dir. Onun tarihle ilgili olan, fakat bugn elimizde bu
lunmayan eserleri de unlardr: Hz. Peygamber'den ve Be
dir Savana katlan sahabelerin hayatlanndan sz eden elTrh el-Bedr; Hicretten kendi zamanna kadarki olay
lardan sz eden Fazil el-Hulef el-Ridn, Trh elIslm ve aynca K itb fhi Zikr el-B ild ve'l-M lk
ellezne kn f Zamnihi. (Y.K.)
(***) Dorusu, Kitb el<Bedi' (tam olarak Kitb el-Bedi' f
Nakd el-i'r) olacaktr. Bu kitap edeb sanatlardan sz
eder. Kahire'de 1960 yhnda yaynlanmtr. (Y.K.)

143

tMADDDN EBU ABDIJLLAH MUHAMMED

KTBSFEHN
el-Feth el-Euss fi Feth el-Kuds

Nizmiye Medresesinin yetitirdii ekin simalar

arasnda, ilim ve edebiyat alanmda ok parlak izler bra
kan madddin Ktib, byk mchid Selhaddin
Eyyb dneminin ateli bir tarihisidir. Hicr 519 (M.
1125) ylnda Isfehanda domutu. renimini Ba
dat'ta Nizamiye niversitesi'nde tamamlad. Seluklu
larn iyilik kanad altnda Badat'ta uyanan edeb yenili
in parlak bir temsilcisi olarak yetiti. madddin'in ilk
olarak vezir Avnddin Yahya bin Hbeyreye baland
n gryoruz, tbn Hbeyre'nin korumas ve yol gsterici
liiyle siyaset ve ynetim hayatna atlan tmadddin,
nce Basra ve sonra Vst ehrinin ynetim ileri bakan
lna tayin olundu. Fakat Mild 1165 ylnda bn Hbeyre vefat edince, kruyucusuz kald ve grevinden
uzaklat. Hapishaneye kadar srklendi, tki yl perian
bir hayat geirdikten sonra Hicr 562 (M. 1166) ylnda
kendini Dmek-i am'a atmay baard.
O srada am'da Trk hkmdarlarndan Atabek
Zengi'nin olu Melik Adil Nureddin egemenlik sryor
du. tslm tarihinde ilmin ve erdemin en byk koruyucu
larndan saylan Nureddin'in saray, bir kltr oce ha
lindeydi. tmadddin de ok gemeden Selhaddin

144

Eyyb'nin babas Emr Necmeddin ile Kad Kemleddin

Ebul-Fazl'm deerbilir klavuzluuyla b ocaa girebil
di. Bilgi ve erdemiyle kendisini Nureddin'e ok kolay sev
diren madddin, ok gemeden sultann seilmi dostla
r arasna girdi. Mnlie, yani zel ktiplie ykseldi.
Bu grevi yapt srada, Nureddin'in kahramanlk dersanesinde yetimekte olan Selhaddin Eyyb ile tan
m, aralarnda samimi bir sevgi kurulmutur.
Melik Adil Nureddin, sr orta edindii ktibini, bir
ara el^i olarak Badata, halife Mstencid'e gndermiti.
Kendisine verilen grevi hakkyla yerine getiren madddin, dnnde yeni kurulan ve kendi ad verilen
mdiye Medresesi mderrisliine tayin olunduu gibi,
divana, yani temsilciler meclisine de memur edildi (H.
568 / M. 1172). Fakat madddin'in ikbal 3aldz parlakl
n srdremedi. Nureddin'in lm, onun yerini sarst.
Sultana halef olan (M. 1173) olu Melik Salih, henz o
cuktu. madddin'in rakipleri bu durumdan yararlana
rak kendisini, grevini brakmak ve saraydan ayrlmak
zorunda braktlar. O da Badat'a gitmeye karar verdi.
Fakat amdan ktktan sonra yolda hastaland ve Mu
sul'da kald.. Bu srada Selhaddin Eyyb'nin am'
istil ederek hkmeti ele geirdiini renerek Ba
data gitmekten vazgeip am'a dnd (H. 570 / M. 1174),
Selhaddin, eski dostunu ok iyi karlad. Onu sefer
lerinde yannda bulundurdu. Daha sonra zel ktipliine
tayin ederek danmanla ykseltti. Bu ekilde Nured
din dneminde ulat yeri, Selhaddin zamannda da
yeniden elde etti. Ktib tsfehn, Selhaddin'in btn
anl savalarnn takdir edici bir tan oldu. Hal sa
valar kahramannn vefatna kadar bu erefli yeri koru
du. Fakat Selhaddin Eyyb'nin vefatndan sonra (M.
1193), halefi Melik Efdal kendisine yz vermediinden,

145

gzden dm olarak yine inziva kesine ekildi/^^ Bu

defadaki talihsizlii lmne kadar srd. Fakat madddin, hayatnn bu felketli gnlerini eser yazmaya
ayrarak, bugn adm saygyla hatrlattran byk eser
lerini ortaya koyduktan sonra Hicr 597 (M. 1201) yhnda
am'da Allah'n rahmetine kavutu. Babu'n-Nasr dn
daki sf mezarlna defnolundu.^^^
Ktib Isfehn, edebiyat ve tarihe ilikin nemli eser
ler yazmtr. Divn ve mneat'ndan baka Selb'nin
mehur Yetmetu'd-Dehr'ine zeylin zeyli olarak Hardetu'l-Kasr ye C erd etu l-A sr adyla Hicr 500 (M.
1106) ylndan 592 (M. 1195) ylna kadar kan edebiyat
ve airlerin biyografilerini anlatan ve on ciltten oluan de
erli bir eser yazmtr. H ardetul-K asr, bu sre iinde
Irak, ran, am, Msr, Elcezre ve Marib taraflarnda ye
tien eirlerin hemen hepsinin biyografilerini iermekte
dir.
tslm Tarihi adl eseriyle ok fazla nlenmi olan
Dozy, Imadddin'in Leyden Ktphanesindeki bu deerli
eserini incelemi, ktphanenin yazma kitaplanna ili
kin olarak dzenledii kataloga muntazam bir cetvel ek
lemitir.^^ Harvvig Derenbourg ise H ardetul-K asrm
baz paralarn rnek olarak Nouvaux Melanges orientaus arasnda ve 1886 ylnda Pariste yaynlanmtr.
Imadddinin ikinci nemli eseri, el-Bark el-m sidir. Yazar, yedi ciltten meydana gelen bu eserinde
hayatna, Iraktan am'a nasl geldiine, Nureddin Mahmud ve Selhaddin Eyyb ile olan ilikilerine ve bu iki
nl hkmdarn tarih olaylarna dair ok nemli bilgi
ler vermitir. Bu eserin beinci cildi Bodli^nne Ktpha
nesinde bulunmaktadr. el-Bark el-m, Suriyenin
Hicr altnc yzjnidaki tarihine ilikin olarak gzlem ve
incelemeye dayanarak yeizlm nemli bir tarih kitabdr.

146

tmadddin, Selhaddin Eyybnin vefatndan sonra

iinde bulunduu felketli dneminde, Hal savalann
tasvir eden ok kymetli bir baka tarih daha yazmtr.
el-Feth el-Kuss f'l-Feth el-Kuds adndaki bu eser,
Selhaddinin gzlemlere dayanarak yazlm hayat ta
rihesini, Hallarla olan savalarn, Kuds ve Suri
yenin geri ahnn tasvir etmesi bakmndan. Doudan
ok Batda n kazanmtr. Hicr 583 (M. 1187) yhnda
Selhaddin'in vefatna kadar Suriye ve Filistin'de mey
dana gelen olaylar ieren el-F eth el-Kuss'de,
Selhaddin'in Anadolu Seluklulan sultan Kl Arslan,
Musul Atabeki tzzeddin Mes'ud bin Mevdd bin Zengi bin
Aksungur, Hemedan meliki Atabek Mzaffer el-Din gibi
Trk hkmdarlaryla olan iliki ve savalarna dair ol
duka fazla belgeler vardr.
Selhaddin Eyyb'nin anl zaferlerini salayan
Trk kumandanlar ve Trk askerleri hakknda da bu
eserden pek ok yararlanlabilir. madddin'in bu nemli
eserini Trabluam'da ele geirmeyi baaran de Landberg, Avrupaya dnnde Sriye ve F ilistin 'in
Selhaddin Tarafndan Fethi (Conquete de la Syrie et
de la Palestine par Salah ed-Din) ad altnda ve 1888 yhnda Leidende bastrarak yaynlamtr.
Ktib Isfehn'nin ncekiler kadar nemli olan dier
bir kitab da, Nusret el-Fetre ve Usrat el-Katre f
Ahbr el-Devle el-Sulkiye adl eseridir. Fakat elKtib'in btn eserleri gibi bu kitab da bizdeki Siyer-i
Veysi tarznda iki kelimeyle ifade edilebilecek bir d
nce ye bir olay iin sayfalar dolusu kelimeleri bir araya
getirmitir. Bu esere erefeddin Enirvan'n Farsa ola
rak yazm olduu Seluklular tarihinin, edeb sanatlarla
ssl Arapa bir evirisi gzyle bakabiliriz. el-Bundr,
imadddin'in bu eserini kelime kalabalndan kurtara-

147

Tak Ziibdetl-N usret ad altnda ayklanm bir

Seluknme meydana getirmitir.^^^ Houtsma, elBundr'nin bu eserini Irak S eluklu lar Tarihi
(L'Histoire des Seljoukides de riraq) ad altmda 1889 y
lnda Leiden'de yaynlamtr. Zbdet'l'N usret daha
sonra Msr'da da baslmtr.**^
DPNOTLAR;
(1) Ktib Isfehn, el-Feth el-Kuss f'l-Feth el-Kuds adl
eserinde, Selhaddin'in vefatn ve kendisinin gzden d
n u renkli satrlarla tasvir etmektedir: "Saferin 16. cumartasi gecesi meclisine oturdu. Biz prdikkat vaziyettey
dik. Gecemn te biri geinceye kadar bir birimize bireyler
anlattk. Sonra onun imam bize namaz kldrd. Kalkma
vakti gelince, ona minnettar olarak aynidk. Cumartesi g
n sabah avluya kp oturduk ve kn bekledik. Baz
hizmetiler dan kt. Melik-el Efdal yemekte onun yerine
oturmak iin emir verdi. Sonra da geldi ve oturdu. Bizim ha
limiz deiti. Pazar gecesi de onu ziyarete gittik. Hastal
artm vaziyetteydi. Ayn yirmiyedisinde aramba gn de
vefat etti. Allahu Teala onu a'la-i illiyine kaldrd. Kahramanlann temenni ettii gibi ld. Onun lmyle iyilerin
dnyas karard. Rzklar kesildi, ufuk karard, umutlananlann umutlan knld, gvende olan korkuya kapld, misa
firler kovuldu, maruf inkar edildi. Kaledeki evine defnedil
di. (;..) Onun lmnden sonra gece ile gndz ayramaz
oldum, gnlm karard aklm bamdan gitti. (...)"
(2) Kad bn Hallikn, Vefeyt el-A'yn ve Ebni Enbi'zZaman, 11/74-76, M sr basks.
(3) Le Catalogue des manuscrits de Leyde (11, 209-88).
(4) Ebu'l-Feth Bndr Isfehan'da domutur. Zbdet'nNusre'yi Mild 1226 ylnda yazmtr. Bundan baka
Pirdevs'nin ehnme'sini de Arapaya evirmitir.'
(*) Zbdet'n-Nusret, Irak ve Horasan Seluklular Tari
hi adyla Kvmddin Burslan tarafindan Trke'ye de ev
rilmitir (T.T.K. 1943). (Y.K.)

148

YUSUF BtN BAHAEDDN HALEB

el-Nevdir el-Sultniye

Byk mchid Selhaddin Eyyb'nin tarih ser

venlerini yazanlardan biri de Yusuf Haleb'dir. Yusuf,
Mild 1145 yhnn 16 Mart'nda Musulda domutu.
renimini burada tamamlad. Daha sonra Nizmiye
Medresesi'nin byleyici ekiciliiyle Badata gitti.
Orada hem incelemelerini geniletti, hem de zerine bir
grev ald. Musul'a geri dnd zaman, lm stnlk
leriyle tannan bir bilgin sfatyla karland. Bir sre
retimle uratktan sonra Hicaza gitti. Geri dnte
ama urad. Burada Selhaddin Eyyb ile tant. s
tn kiiliini takdir eden byk mcahid, kendisini
Mild 1188 ylnda ordu hkimlii greviyle Kuds-
erif kadlna tayin etti.
Selheddinin vefatndan sonra Yusuf Halebe ekil
di. Fakat Selhaddinin halefi kendisini bo brakmad.
Kendisine Haleb kadl grevini verdi. Halebte oturdu
u srada, kendi kiisel servetiyle iki nemli medrese
yaptrd. Hayatnn son ylm bu iki ilmluruma adayarek memuriyetten bsbtn ekildi. te bu srada elNevdir el-Sultniye adndaki kymetli eserini yazd.
Bu eser Albert Schultens tarafndan baslm ve yayn

149

lanmtr. Bahaeddin, bu deerli kitabnda, ok yakn

dan izledii Selhaddin'in hayatn, yapt ileri ve ba
arlarn renkli bir ekilde tasvir etmitir. Bahaeddin,
Haleb tarihiyle ilgili olarak da bir eser yazmtr. Bu ese
rin yazma bir nshas Petersburg Ktphanesinde bu
lunmaktadr. Fkhla ilgili kitaplar ise Msr, Paris ve
Bodl6i6nne ktphanelerinde bulunmaktadr.

150

BN EL-ESR EBLPL-HASAN tZZEDDN AL

BN EB'L-KEREM MUHAMMED EL-CEZER
Trih el-Kmil

Hicr altnc yzjnhn son yansnda, Musul'un ko

nak uzandaki ufak bir kasaba, kendisine Dou kltr
tarihinde byk bir n kazandracak olan karde ye
titiriyordu. Bu kasaba, uzak ve karanlk zamanlardan
beri saysz servenlere tank olan Dicle rma kysnda
bulunuyordu. Dicle, Frat'la bir an nce kucaklaabil
mek iin, hzla Mezopotamya'ya doru inerken hilli zndran bir kavisle yandan kuatt bu kasabaya bir
ada grnm verdiinden, buras tedenberi bn mer
Adas (Cezre-i bn merf*^ adyla anlmaktadr.^^^
Altnc yzylda, bu adada yerlemi olan Ebu'l-Kerem adnda bir kiinin Mecdeddin, zzeddin ve Ziyaeddin
adlarndaki olu, o zamema kadar ad hi de duyulma
yan bu kk kasabay, sonsuza kadar srecek olan n
leri arkasnda, hep hatrlatmaya aday bulunuyorlard,
ite tarihte "bn Esirler" diye hret bulan byk si
ma, Ebu'l-Kerem'in bu ^ogludur.
Ebu'l-Kerem oullarna iyi bir renim grdrebilmek iin daha sonra Musula ekilmi olduundan bn
Esrler burada mkemmel bir biimde renim grebil-

151

inilerdir. bn Esrlerin en by olan Mecdeddin, e

itli ilimlerle ve zellikle hads ilminde tamnd. En k
kleri olan Ziyaeddin ise, iir ve ina da kendini gster
dii gibi, o sava ve kavga yzyhnm siys kiileri ara
snda da byk yer kazand. kardein ortancalar, ya
ni zzeddin de, slm dnyasnn yetitirdii en tannm
tarihileri arasna ykseldi. zzeddin ile ada olan ve
kendisiyle gren Ibn Hallikn, onu ayn zamanda ha
dis usul ve hfznda da mam olarak tasvir etmektedir.^^^

bn Esr zzeddin, Hicr 555 (M. 1160) ylnn Cemaziyel evvelinde, bn mer Adas'nda domutu. Ailesiyle
birlikte Musul'a gtklerinde Ebu'l-Fazi Abdullah bin
Ahmet Hatib gibi byklerin derslerine devam ederek az
zamanda byk bir ilm hret kazand. ok gemeden
Musul Atabek'inin dikkat ve saygsn zerine eken Izzeddin'i, bu prensin srdalan arasnda gryoruz. Ata
bek kendisini elilik greviyle Badat halifesine, am ve
Kuds prenslerine gnderiyor. zzeddin bu elilik grevi
ni parlak bir biimde yerine getirdikten sonra, bunu
tarih ve ilm aratrmalar iin bir firsat biliyor.Henz
o zaman Hlgu'nun ykmma uramam olan Ba
dat'n zengin ktphaneleriyle, Kuds ve am'n tarih
antlarn ylmaz bir azim ve snmez bir evkle aratrp
inceliyor.
bn el-Esr zzeddin, ocukluundan beri tarih ara
trma ve incelemelere kar merak duymutu. Daha son
ra, byk ve nemli olaylarn getii yerleri grmek iin,
ortaya kan her frsat deerlendirmekten geri durma
d. nsanlk tarihinde nemli bir devrim dnemi aan
slmiyet'in ortaya kt beii grmek, yazmaya ba
lad byk tarihini yalnz rivayete deil, ayn zamanda
gzlemlere de dayandrmak iin birka kez Hicaz blge

152

sine kadar gitti. Badat'tan geerken o yzjahn en byk

bilginlerinden saylan Ebu'l-Kim Ya bin Sadaka ve
Ziyeddin Ebu Ahmed Abdlvehhab bin Ali Sf gibi kii
lerden pek ok yararland. zellikle Abbas hilfeti tari
hine ilikin birok belgeler toplad. Bu uzun ve zor ara
trma gezilerinden sonra Musula dnerek evine kapan
d. Adn sonsuzlatran o b3^k eserlerini yazmaya ba
lad.
zzeddin bn el-Esr, Hicr 626 (M. 1128) yh sonlannda Haleb'te ehabeddin Atabek Turul'un yannda
misafir olarak bulunduu srada, nl tarihi Kad emseddin Ahmed bin Hallikn ile grmt.
Eyyublerden Haleb hkmdar Melik Aziz bin Melik
Zhir'in Atabeki olan ehabeddin Turul, ok byk say
g gsterdii zzeddine kendi saraynda zel bir daire
vermiti. bn el-Esr'i bu dairede ziyaret eden bn
Hallikn, izlenimlerini anlatrken, zzeddin'in kltr ve
erdemini, ahlk ve alakgnllln takdir edici bir
dille anmakta, babasnn bu bilgin dostundan byk ik
ramlar grdn yazm aktadr.Tarihi bn el-Esr,
Hicr 630 (M. 1232) yhnda Musul'a vefat etmitir.
zzeddin bn el-Esir, Musul'daki inzivas srasnda
kltr dnyasna yadigr ettii byk eseriyle tarihte
srekli bir ad brakmtr. Bu eserden birincisi Kitb
el-Ensb, kincisi sdl-be f Ma'rifet el-Sahbe,
ncs de Trih el-KmiI'dir.
Kitb el-Ensb, eyh Ebu Sad Abdlkerim bin
Sem'n'nin sekiz byk ciltten oluan byk eserinin
dzeltme ve ayklanmasyla meydana getirilmitir.
cilt halinde dzenlenmi olan bu eser, soylar bilginleri
arasnda byk bir deere sahiptir. sd'l-be ise,
Ashb- Kiram'n isimleri ve biyografilerinden sz et
mekte ve be ciltten olumaktadr. Bu da, slm tarihi ve

153

hads ilmiyle uraanlar iin en deerli ve en gvenilir

bir kaynaktr. sd'l-be, Hicr 1280 (M. 1863) yln
da Msr'da Vehbiye matbaasnda baslmtr. bnulEsrin bizce en nemli eseri ise mehur tarihidir.

el-Kmil fit-Trih:
bn el-Esr adn Dou ve Bat dnyasnda sayg ve
takdirle yaatan bu eser, insanln yarathndan Hicr
628 (M. 1230) yh sonuna kadar geen dnya olaylann
ieren genel bir tarihtir. tbn'l-Esr el-Kmil'i^**^ yizmak iin en gvenilir kaynaklan incelemi, slm dn
yasnda seyahet eden tccar ve bilginlerin azdan anlat
tklar ve yazdklan bilgileri ve kendi gezilerinden edin
dii izlenimleri toplam, bunlar birbirleriyle karla
trm ve ondan sonra eserini yazmaya balamtr.
zzeddin, eserinin giriinde, zamannda tarihe kar
rabet gsterilmemesinden, kltrl olduklarn iddia
eden kimselerin bilgisizliinden ac bir dille yaknr ve bu
anlay rtmek iin tarihin gereklilii ve nemine ili
kin anlaml grler ortaya koyar; o zamana kadar tarih
yazarlarnn izledikleri petodu eletirdikten sonra, elKmil fi't-Trihi yazarken izledii metod konusunda
nemli Aklamalar verir
bn el-Esr, Muhammed Cerr Taber'nin izleyicisi
dir. Fakat Tarih el-Kmil, derin bir ihtiyacn rndr.
bn el-Esrin yaad kargaalk dneminde Trih elUmem ve'l-Mlk'un nshalar ok az bulunuyordu.
Herkes bu eseri kolayca edinemiyordu. Edinebilenler de
geleneksel metodunu ho bulmuyorlard. bn el-Esr bu
deerli eserin ak ve akc bir zeti olarak Tarih elKmil'i meydana getirdi. Bu eserini dier kaynaklardan
toplad bilgilerle zenginletirdi. zellikle slm'dan

154

nceki Araplann yaamlar ve savalaryla ilgili olarak

"Eyymu 1-Arab" ad altnda zel bir konu ekledi. bn
Cerr tarihinin sona erdii zamandan, kendi bulunduu
zamana kadar (H. 628 / M. 1230) geen olaylar da topla
yarak eserinin deerini artrd. Tarih el-Kmil'in dee
rini arttran nedenlerden biri de, Bat slm dnyasna
dair birok bilgiler vermi olmasdr. nk kendi zama
nna kadar ki Douda yetimi tarihiler Batdan hi sz
etmemi veya pek az bilgi vermilerdir. bn el-Esr, tari
hini yazarken, Musul'da, kltr ve dirayetiyle mehur
olan Bedreddin L'I egemenlik sryordu. Musul Ata
beklerinden Nureddin Arslan ah'n vefatndan sonra
olu kinci zzeddin Mes'da ve onun ardndan da, bu
nun olu kinci Nureddin Arslan ah'a vesayetle ve ger
ekte bamsz olarak saltanat sren Bedreddin L'l, o
kargaalk dneminde bn el-Esr'e tarihini yazabilecei
sakin bir evre salayabilmiti. Yazar, eserinin giriinde
bu durumu minnettar bir dille anmaktadr.
el-Kmil, biri slm ncesi ve dieri de slm sonras
olmak zere iki blmden meydana gelmi ve oniki cilt
halinde dzenlenmitir. Eserin birinci blmyle ikinci
blmnn balarnda, Trk tarihinin ilk dnemini ay
dnlatacak hayli bilgi bulabilmek mmkndr. Tarih
el-Kmilin biimi Trih el-Umem ve'l-Mlk'u an
drmaktadr. Fakat Tarih el-Kmil, birok konuda da
ha toplayc ve daha canldr. Yazar slptaki kurulua
ramen, konunun uygun dt yerlerde gerek birer
dram levhas yaratmak gcn gstermitir. Eserin,
slm dneme ait Trk tarihi asndan en nemli bl
m, 10, 11 ve 12. ciltleridir. Tarih el-Kmil 1851-1876
yllar arasnda Tornberg tarafndan ondrt cilt olarak
Leiden'de baslarak yaynlanmtr. Daha sonra M
srda, Bulak matbaasnda iki kez baslmtr. kinci bas

155

ks Hicr 1290 (M, 1873) ylnda yaplmtr.

bn el-Esrin Trk tarihi asndan nem taym di
er bir eseri de, Musul Atabekleri tarihidir. Bu kitap, de
Slane tarafndan Franszcaya evrilmi ve orijinal met
niyle birlikte H allar D evrinin D ou Tarihileri
(Historieris orientaux des croisades) klliyat arasnda
baslp yaynlanmtr. 1290 (M. 1873) ylnda Msrda
baslan el-Kmil'in kenarnda, Karaman Ebu'l-Abbas
Ahmed bin Yusuf un Ahbr el-Dvel ve sr el-vel
adl tarihiyle, bn hne ve Utb tarihleri de yaynlanm
tr.
talya'l bilim adamlarndan mehur Aman, Arapla
rn Sicilya'daki egemenlikleri hakknda yazd muaz
zam eserini (Bibliotheca Arrabo-Sicula) hazrlarken,
zellikle Tarih el-Kmil'den ok yararlanmaktadr.
Arapa yazlm olan tarihlerdeki Marib'le ilgili para
lan evirmek iin Fransa Hkmeti tarafndan grevlen
dirilen Fagnan da, Tarih el-Kmil'in bu lkeyle ilgili b
lmlerini btnyle Franszca'ya evirmi ve birok not
lar ekleyerek 1901 ylnda Cezayirde yaynlamtr.^^
bn el-Esr'in kitab, genel bir tarihtir. Fakat eserin
en nemli blmleri, Hristiyan Batyla Mslman Do
unun arpt dnemleri anlatan blmleri olduun
dan, Cezre'li yazar, Hallar dnemi tarihilerinden sa
ylmaktadr. Tarih el-Kmil yazarnn slbunu anla
mak iin, Hristiyan Avrupa Mslman Douyu bomak
ve mahvetmek zere douya akt zaman, Kur'an' ve
onun izinde jiryenleri savunmu olan Trk kahraman
Nureddin bin Zengi'nin vlmesiyle ilgili olan u satrla
rn okumak yeterlidir;
"Nureddin, esmer tenli ve uzun boyluydu. Sakal sey
rek ve yalnzca enesinin altndayd. Aln geni, j ^ g
zel, gzleri tatl ve irindi. Egemenlii altndaki lke ok

156

fazla genilemiti. Harameyn-i erifeyn (iki Harem-i eT if)'d e adna hutbe okunuyordu. emsd-Devle
Eyybun, Yemen'i fethetmesinden sonra burada da Nureddin adna hutbeler okunmutu. slm'n bu anl m
cahidi, Hicr 511 (M. 1117) ylnda domutu. Adalet ve
doruluu, licenap hareketi nedeniyle n btn dn
yay tutmutu. Gemiteki sultanlarn hepsinin zel ve
siyas hayatlarn inceledim; Raid Halifeler ve mer bin
Abdlaziz mstesna olmak zere, fazilet bakmndan
Nureddin'in topuuna yetien hibir hkmdar grme
dim. Adaletin yerine getirilmesi iin Nureddin kadar a
lan hibir emr bulamadm... Nureddin'in yksek nite
liklerinden, zellikle riyazet ve takvas, merhameti, ir
fan ve fazileti benzersizdir. Savalarda elde ettii gani
met mallarndan ahsna bir ey ayrmaz, Mslmanla
rn Beytl-Mal'inden kendisi iin tek tane bile almazd.
Yedii eylerle, ok snrl olan kiisel harcamalarn
kendi mal olan mlklerin geliriyle salard. Hanm hep
iinde bulunduklar ihtiyatan dolay ikyet ettii hal
de, yine Beytl-Mal'den on para almam, onun, bir h
kmdar karsnn harcamalar iin yllk yirmi altn
azmsamas karsnda Nureddin: 'Benim baka malm
yoktur. Elimdeki btn mallar ve hazineler benim deil,
Mslmanlarn Beytl-Mal'nndr. Ben ancak bu hzi
nelerin bekisiyim. Bunun iin de Beytul-Mal'den kendi
me ve aileme hibir ey harcayamam. Sana olan sevgim
den dolay da kendimi cehennem ateine atamam kar
ln vermiti,"* ^
bn el-Esr'in bu satrlan,T.rk kahraman ve slm
mcahidi Nureddin'in, yapmacksz, teklifsiz ve tabii, fa
kat ok gl bir portresidir. Yazar bu tasvirin btn g
cn, ok gzel seilmi birka sekin izgiden almtr.
Gl bakyla keskin bir psikolog olan bn el-Esjr, sa-

157

valann tasvirinde de byk bir ustalk gstermektedir.

Suriye'de bulunan Hrim kalesinin Nureddin tarafn
dan Hallardan alnmasm tasvir eden u para, bize bu
konuda bir fikir verebilir; "Nureddin, Hicr 559 (M. 1163)
yl Ramazannda Hrim kalesini Frenklerin elinden al
mt. Bu hayrl fetih u ekilde gereklemitir: Daha
nce aktardmz gibi Nureddin, Buka'da yenilmiti.
Fakat ordular az zamanda zayiatlarn telfi ederek in
tikamlarn almak zere yeni bir cihada hazrlandlar.
Bu srada Frenklerin bir blm krallaryla birlikte M
sr'a gitmilerdi. Nureddin, Frenkleri artmak dn
cesiyle, lkelerine saldrma giriiminde bulundu. Bu
amala, Musul emiri olan kardei Kudbeddin Mevdd ve
dier emirlere eliler gndererek yardmlarn istedi.
Kudbeddin, ordusunu toplayarak hemen harekete geti.
Fakat Hsn Keyf emiri Fahreddin Karaaslan, "Nureddin
oru, namaz, zhd ve taatla gsz dm, dnce g
cn yitirmi olmal ki, kendisine bal olanlarla birlikte
sonu ok kt olacak bir tehlikeye atlmak istiyor..." diye
rek balangta bu teklife kulak asmad. Fakat ertesi gn
o da ordusuna cihada hazrlanma emrini verdi. evre
sindekiler, onun anszn fikir deitirmesinden hayrete
derek, bunun nedenini sordular. Dedi ki: "Nureddin
bana kar yle bir siyaset izledi ve beni yle bir durumda
brakt ki, eer kendisine yardm etmeyecek olursam,
idarem altndaki lkelerin halk bana kar ayaklanarak
lkeyi elimden alacaklardr. Nureddin, btn eyhlere
ve bilginlere, inzivaya ekilmi kimselere, dnya ihtiraslanndan el ekmi olanlara mektuplar gnderdi. Onlara,
Mslmanlann Frenklerin kahr altnda nasl ezildikle
rini, ne kadar ac zdraplar ektiklerini anlatt. Her gn
Frenklerin ne kadar Mslman ehid ettiklerini ve ne
kadar Mslmanm da zindanlarda inlediini ayrntla-

158

nyla bildirdi. slmn kurtulmas iin dualarm istedi ve

Mslmanlarn cihada tevik edilmesini rica etti. Bun
lar da mritlerini, rencilerini ve dostlarn topladlar.
Nureddin'in mektubunu, kanl yalar dkerek btn bu
toplulua okudular. te ben de bunun iin Frenklere
kar yrme gereini duydum ve size hareket emrini
vermeye mecbur oldum..."
bn el-Esr, o an psikolojisini ok gzel bir ekilde
gsteren bu satrlardan sonra, savan aynntlanna gir
mektedir: "Nureddin, bu eitli ordulann banda, Hrim zerine yrd. Kaleyi kuatt. Mancnklarla dv
meye balad. Saysz saldrlar yapt. Bunun zerine Su
riye kylarnda kalm btn Frenkler toplandlar. B
tn gleriyle prenslerinin, valyelerinin, piskoposlar
nn ve papazlarnn bakanl altnda imdada kotular.
Yksek bir yerden Nureddin'in ordusu zerine saldrd
lar. Hallarn kumandanlnda, Antakya prensi Boemond, Trablos Kontu Kommus, Prenklerin en nl emir
lerinden biri olan bn Josselin ile Rome lkesinin en g
l ve en nfuzlu Dk' bulunuyordu.
"Hallarn yaklamas zerine Nureddin, Hrim'in
kuatlmasndan vazgeip kaar gibi grnd. Fakat
umduunun tersine, Frenkler kendisini izlemeye cesa
ret edemediler. Kalenin evresine ekildiler. Nureddin,
bunun zerine savaa karar verdi. nce Frenkler, Ms
lmanlarn sa kanadna yklendiler. Bu kanat Nured
din'in ustalkl pln gereince, aldatc bir ekilde ka
maya balad. Nureddin'in pln, geri ekilen sa kanad
takip edecek olan dman atllarn, piyade ktasndan
ayrmakt. Dman atlsyla piyadesini bu ekilde birbi
rinden ayrdktan sonra mcahidler, korunmasz kalan
dman piyade ktasna kllaryla saldracak ve ileri
ni bitireceklerdi. Sonu Nureddinin plnlad gibi oldu.

159

Hal svarileri kaanlar kovalamak iin ordughlanndan ayrlnca, Musul ordularnn banda bulunan
Zeynelbidn, piyade ktalarnn zerine atld. Btn bu
ktalar imha etti ve kalanlan da esir ald. Dman sva
rileri geri dndklerinde, kendilerini aldatmak iin ka
an mcahidleri pelerinde buldular. Dnen dman s
varileri, piyade ktalarnn mthi sonunu grerek cesa
retlerini yitirdiler. Her yandan kuatlarak mahvolduk
larn anladlar. Bununla birlikte zntl olarak yap
tklar savunma ok iddetli oldu. Fakat bu srada biro
u ld. Sonunda kesin bir biimde yenilgiye uradlar.Dmann kar koyma gc krlnca, muzaffer mcahidler de khianm knlarna koydular. Esirleri topla
maya baladlar. Pek ok esir aldlar. Antakya prensi Boemond ile Frenklerin eytan olan ve Mslmanlara kar
en fazla kin ve dmanlk besleyen Fransz Kontu,
Rumlarn Dk ve bn Josselin esirler arasnda bulunu
yordu!..".^*
Fakat, bn el-Esr yalnzca Hallar dnemini anla
tan ve yalnzca Dou Mslmanlanna ilikin olaylan us
taca tasvir eden bir tarihi deildir. Trih- el-Kmil'de,
Endls ve Magrip olaylarn da canl bir biimde tasvir
eden deerli sayfalar bulmak mmkndr. bn el-Esr,
nl selefi bn Cerr'in slbunu andran, fakat ondan
daha canl ve daha kapsaml olan slbu, Fas'ta geen
bir trajediyi tasvir eden u satrlarda daha ak bir ekil
de grlmektedir; bn el-Esr, Murabtlar hanedann or
tadan kaldrarak Fas lkesinde kendi sllesinin ege
menliini salayan Abdlmu min'in Merake'i ele geiri
ini u canl satrlarla yaatmaktadr: "Abdlmu min
Fas ve evresini ele geirdikten sonra, Maiib'in en b
yk ehirlerinden biri ve Murabtlar'n bakenti olan
Merake zerine jrrd. Bu srada Murabtlar tahtnda

160

oturan shak bin Ali bin Tafin, henz ok genti. Abdlm'min, Hicr 541 (M. 1146) ylnda ehrin batsnda bir
yeri tuttu. Kararghm bir tepe zerine kurdu. Ordusu
nun yerlemesi iin evler yaptrmaya balad. Bir de ca
mi yaptrd. Bundan baka, ehir iindeki halkn hare
ketlerini gzlemek ve ordularn arpmasn izlemek
zere, bakente hkim yksek bir kule yaptrd. Abdlm'min onbir ay, Murabtlann eitli aralklarla yaptk
lar ayaklanma hareketlerini bastrd. Onlarla birok sa
valar yapt. Sonunda kuatma altndakilerin yiyecekle
ri azald. Aralarnda ktlk bagsterdi... Murabtlar h
kmdar shak bin Ali'nin yann kkl dolaysy
la, idare ileri lkenin ileri gelenlerinin eline gemiti.
Bunlardan biri Abdlm'min'in ordughna gelerek ka
lenin zayf noktalarn haber verince, kulelerinden ve
mancnklarndan ehre dehet yadran kuatmaclann umut ve cesaretleri artt. ehirde ktlk btn idde
tiyle hkm srmeye balamt. Askerler atlarn kesip
yiyorlard. Bu mthi ktlk yznden yz binden fazla
insan lmt. Alktan lenlerin kaldrlamayan ceset
lerinin kokusundan hibir yerden geilemiyordu. Hk
metin hizmetinde kulland Avrupail bir asker kta,
kuatmann devamndan bktklar iin, hayatlarnn
balanmas artyla, ehrin kaplarndan birini Abdlmmin'e teslim ettiler. Muvahhidler, ellerinde kllarla
Bb- Amat denilen bu kapdan ieri daldlar. nlerine
kan veya kendilerine kar koyan askerlerin tmn
kltan geirdiler. Saraya gjrdiler. Emir shak ile Murabtlann emirlerini saraydan kardlar. Emirler birer bi
rer boazlanrken, gen Emir shak da srekli olarak ahyor, Abdlm'min'e hayatnn balanmas iin yalvariyordu: Elleri arkasnda bal olarak yannda duran bir
zabit, gen hkmdarnn bylesine alalmasn grnce

161

yzne tkrd; "Ne alyorsun, anana m, babana m?..

Gl ol! Merte dur! Yalvardn bu adam bir kfir, bir
dinsizdir!.." dedi. Muvahhidler hemen bu zabitin zerine
atldlar. Kafasn sopalarla ezerek ldrdler. Ertesi yl
da tshak bin Ali'nin ba kesildi. Abdlm'min, yedi gn
sren katliamdan sonra sa kalanlara genel af iln etti!..
Sokaklardan cesetleri toplatt. Merakei bakent yap
t... kalede gzel ve irin bir cami yaptrd. Daha nce
Yusuf bin Tafin tarafndan yaptrlan camiyi yktrd...">

DPNOTLAR:
(*) Bugn Mardin iline bah bir ile merkezi olan Cizre. (R.)
(1) Ibn Hallikn'n, bu kasabaya "Ibn mer Adas" admn veril
mesi konusundaki incelemelerini aaya aktaryoruz;
"Zikredilen adaya Ibn mer adas diyorlar ama hangi Ibn
mer'i kastettiklerini bilmiyorum. Irakeynin emiri Yusuf b.
mer el-Sekafi'y nisbet edildii sylenir. Sonra dorunun
ne olduunu rendim. Abdlaziz b. mer adnda Berkd
halkndan bir adam oray imar etti ve onun adna nisbetle
amld. Baz tarihlerde Musul'a tabi yrelerden olup mer'in
iki olu Evs ve Kamile nisbet edildiini okudum. Bunlann
da kim olduunu bilmiyorum. Sonra bnl Mstevf'nin ta
rihinde ad geen Ebul Hasan'm kardei, Ebu's-Sadt elMbarek b. Muhammed'in biyografisinde onun mer b. Evs
el-Sa'lebinin iki olu Evs ve Kamilin adasndan olduunu
rendim. (bn Hallikn Vefayt el Ayn 1/348)
(2) "Hadis hfz ve bununla ilgili mevzularda bir nderdi. Eski
ve yeni tarihleri hfzetmiti. Arab ensab, haberleri, eyyam
ve olaylan konusunda da uzmand."(Ibn Hallikn Vefayt el
Ayn 1/347 Msr Basks)
(3) Nme-i Dnivern- Nsr, 1/640, Tahran basks.
(4) "626 ylmn sonlannda Haleb'e vardm zaman ad geen

162

zzeddin orada Haleb hakimi el-Melik el Aziz b. Zahir'in

Atabei Tava ihabddin Turul el-Hadim'in yaranda mi
safir olarak ikamet ediyordu. Tava ona ok gveniyor, ilgi
gsteriyor ve ikram ediyordu. Onu taradktan sonra fazilet
li, ahlakl, mtavazi bir kii olduunu grdm. Onu sk sk
ziyaret etmeye baladm. Onunla babam arasnda (Allah
rahmet eylesin) ok iyi bir dostluk vard, bu yzden ok zel
ilgi ve cmertlik gsteriyordu. Kendisi 627'de ama gitti,
sonra 628'de Halebe geri dnd. Bende eskisi gibi onu ziya
rete baladm. Daha sonra Musula gitti." (Ibn Hallikan
1/347-48 Msr Basks)
(**) el-Kamil fi't-Tarih, slam Tarihi, Bahar Yayjnevi, stan
bul, 1985-86, 13. cilt. (R.)
(5) "ite bundan dolay hadisenin tamamn, konuyu bozmadan
bir araya topladm. Bunlan ard ardna bir birini takibeder
ekilde sraladm. Eer herhangi bir yrede ksa sreli haki
miyet kuran bir hakimden bahsettiysem, onun tm haberle
rini batan sona kadar anlattm. nk onunla ilgili haber
ler birbirinden ayrlrsa bir ey anlalmaz. Yine her sene
nin sonunda, sene iinde vefat eden bilginleri, toplumun ile
ri gelenlerini adlaryla zikrettim. Lafizda ve okunuta p
heli isimleri pheyi giderecek ekilde not ettim. Eserin o
unu yazdktan sonra, ortaya kan ve pei sra gelen bir ta
km olaylar sebebiyle uzun mddet ondan ayn kaldm... Bu
nunla beraber yine de kusurlarm vardr. Bu kusurlann ka
lemimden ktn ve onun sebebiyet verdiini syleye
mem. Aksine bilmediklerimin bildiklerimden ok olduunu
itiraf ediyorum. Kitabmn anlamna uygun birisim aradm
ve ona el-Kamil fi't-Tarih adm verdim." (Ibn'1-Esr, Trh
el-Kmil, 1/403. Msr Basks).
(6) Ibnel-Athir, Annales des M aghreb et d'lepagne.
(7) Ibn el-Esr, Trih el-Kmil, 11/181.
(8) Ibn el-Esr, Trih el-Kmil, 11/135-136.
(9) Ibn el-Esr, T rih el-Kmil.

163

KEMALEDDN EBUTL-KASIM
MER BtN EL-ADM
Buyet el-Taleb fi Trihi Haleb

Mildi 1191 veya 1193 ylnda Haleb'te doan Kemaleddin Ebu'l-Ksm, bu eski ehrin tarihiyle ilgili olarak
yazd eserleriyle tannmtr. Ibn el-Adm, aile bak
mndan nl bir ilim ailesine mensuptu ve babas kady
d. renimini tamamlamak zere bir sre Suriye, Irak
ve HicEiza seyahet etti. Buralarda birok deerli hocala
rn derslerine devam etti. Haleb'e dnnde idari ve po
litik hayata atld. Ktiplik ve elilik gibi nemli grev
lerde bulundu. Haleb emiri Melik el-Nsr'n Mool saldnlan karsnda hkmet merkezini terketmek zorun
da kalyla, Kemaleddin de emirle birlikte Kahire'ye git
ti. Fakat daha sonra Cengiz Han'n torunu Hlgu, ken
disini Suriye kadlna tayin etti. Kemaleddin, Mool
istils y^nden bir harabeye dnen lkesine dnd.
Fakat Haleb'in bu felketi ve yknts, zerinde ok ac
etkiler brakt. Etkili iirlerle bu felkete alad. Ha
lep'te duramad. Yine Msr'a dnd ve Hicr 660 (M.
1262) yhnda burada ld.^*^
Kemaleddin mer'in Bugyet el-Taleb adl byk
eseri, Halebte yetien mehur kiilerin biyografilerin
den, ha at ve eserlerinden bahseder ve on ciltten oluur.

164

Yazar, daha sonra bu kitabn Zbdetu'l-Haleb adyla

zetledi. Oryantalist Blochet bu eseri Franszcaya evir
mi Ve Freytag da bir zetini yajfinlamtr.
Kemaleddin bin el-Adm'in H aleb Tarihi'ne daha
sonra birok yazar tarafndan "Zeyl"ler yazlmtr/*^
843 (M. 1439) yhnda vefat eden Ebu'l-Hasan Ali bin Muhammed bin Hatb el-Nsriye'nin el-D rr el-Mntehab fi't-Trih adl eseriyle, Hicr 884 (M. 1479) ylnda
vefat eden Muvaffakuddin Ebu Zer Ahmed bin brahim
Haleb'nin Kim z ez-Zeheb f Trihi H aleb adndaki
eseri bunlardandr. Aynca Hicr 971'de (M. 1563) vefat
eden Muhammed bin brahim bin Yusuf el-Hanefi^**^ de
DrrTl-Habeb f Trihi A'yn Haleb adh eseriyle bu
son kitaplar tamamlamtr (tezyl).
DPNOTLAR;
(1) Kemaleddin Ibn el-Adm, aym zamanda o yzyln en byk
hattatlanndand. Kendi el yazsyla bir-iki levhann Petersburg Ktphanesinde bulunduu sylenmektedir.
(*) Buyet el-Taleb, ok byk hacimli bir kitap olmas dolay
syla hibir zaman temize ekil ememitir. Timur istilsnda
dalm olan bu eser, rnei tbn hne tarafndan bile tam
olarak grlememitir. Ibn hne bu eserin ancak bir cildini
grmtr. Mnferit paralar Paris (Bibi. Nati, de Slane,
Cat., nr. 2138), Londra(Cat. Codd. Ms. Or. in Mus. Brit.,
2. blm, nr. 1290) ve stanbulda (Ayasofya Ktp., nr.
3036) korunmaktadr. Ayn eserin zeti olan Zbdet'lHaleb'in temize ekilmesi bitmeden yazan lmtr. (Y.K.)
(**) Hanef deil, Hanbel olmas gereken (Muhammed bin b
rahim bin Yusuf el-Hanbel) bu yazann kitab Drr'I-Habeb, olaylar 6 Rebilahir 951 (28 Haziran 1544) yhna ka
dar getirmektedir. Bu eserin hepsi Sami Dehhan'tarafindan
yayna hazrlanm ve ilk cildi 1951 ylnda baslmtr (Institut Franais de Damas). (Y.K.)

165

tHABEDDN EBU ME
ABDURRAHMAN BN SMAL
Kitb el-Ravzateyn f Ahbr el-Devleteyn

ihabeddin, Hicr 599 yl Rebilevvel'inde (M. 10

Kanun-u sn 1203) am'da domutu. Sol kann ze
rinde siyah bir ben bulunduu iin Ebu me (Benli)
knyesiyle tannmtr, ilk renimini amda grm,
sonra Msr'a giderek renimini skenderiye'de tamam
lamtr. Hads, fkh, edebiyat ve tarih gibi eitli konu
lara ilikin derin incelemelerde bulunduktan sonra
ama dnm, orada Rkniye Medresesi mderrisliine
tayin olunmutur. Burada retimle urarken adn
duyuran byk eserlerini yazmtr.
Fakat Ebu me de, birok byk insan gibi iren
sulamalara hedef olmaktan kurtulamad. Aleyhindekilerin bozgunculuu yznden ac bir faciayla sonulanan
heyecanl bir hayat geirmek zorunda kald. Kendisini
ekemeyen baz aalk kimseler bu zgr dnceli bil
gini inanszlkla sulayarak avam takmn kkrtma
lar sonunda halk; ellerinde bir fetva olduu halde; bir
gece yans evini bast. Zavally fena halde dvdler. Bir
sre sonra yaplan ikinci bir basknda, iki azgn adam za
vally hunharca ldrdler. ehadeti, Hicr 665 ylnn

166

19 Ramazanna (13 Haziran 1268) rastlar/^^

Ubu me eitli konularda birok eserin yazandr.
Bizce bunlar iinde en nemlileri, bn el-Askirin Dmek-am Tarihi'nin zetiyle Kitb el-Ravzateyn
dir.

el-Ravzateyn f A hbr el-Deyleteyn:

Hal savalar hakkndaki en nemli kaynaklardan
saylan ve iki ciltten oluan bu eser Nureddin ehid ile
Selhaddin Eyyb dnemlerinin ayrntl bir tarihidir.
Ebu me bu mehur eserinde, Nureddin ve Selhaddin
Eyyb'den baka, Irak Seluklular, zellikle de Melikah ile veziri Nizam'l-Mlk ve Melikah'n halefleri d
nemlerine dair nemli bilgiler vermi, Musul ve am
Atabekleri tarihini aydnlatmtr. am'da brakt mu
azzam eserlerle ad hal saygyla anlan Nureddin'i, bir
ok konularda Selhaddin'e bile tercih eden Ravzateyn,
ayn zamanda o dnemin edebiyat ve dnce hayatnn
da bir aynasdr.
Ebu menin bu nemli eseri Barbier de Meynard
tarafndan Franszcaya aktarlm ve orijinal metniyle
birlikte 1896-1906 yllarnda R ecueil des H istoriens
des croisades'da Paris'te yaynlanmtr.*^' Ravza
teyn daha nce, yani 1879 ylnda E.PL. Georgens ve R.
Rhricht tarafndan. Almanca evirisiyle birlikte Ber
lin'de baslmtr. Daha sonra Hicr 591-665 (M. 11951266) yllarnn olaylarm iermek zere Ravzateyn'e
bir zeyl yazlmtr. Ravzatejm'i yazarken Ebu
menin, mdddin Ktib Isfehn'nin el-Bark elm adl eserinden oka yararlsnm olduu grlyor.
Ebu me, ayn zamanda iir kitaplanyla da tann

167

mtr. man Busr'nin mehur kasidesini de erh et

mitir.
* * *

slm mcahidi Selhaddin Eyyb dneininde M

sr'da kurulan ynetimin biim ve metoduna ilikin
Kavnn el-Devvvn adl nemli eseri de burada ha
trlatmak gerekir. Bu eser, Selhaddin'in Msr' almas
zerine Mslman olan Ebu'l-Mekrim Esad tarafindan
yazlmtr. Harbiye Nezaretine kadar ykselen Ebu'lMekrim, byk mcahid dneminde Msr'n idaresini
yakndan inceleyebilecek bir mevkide bulunmutu/'
Kavnn el-D evvvn bu incelemenin rndr.
Ebul-Mekrim baka bir eserinde, emirlerden Kara
ku'un ynetimini, alayc bir ekilde kk drmtr.^^^ Casanova, bu son eser zerinde hayli incelemeler
de bulunmutur.
DPNOTLAR;
(1) Muhammed bin kir el-Kutb, Fevt el-Vefeyt, 1/252253; Syt, Tabakat e l-H u ^ z .
(2) Barbier de Meynard, evirisini u adla yaynlamtr: Chamah, le livre desdeu s jardin s, ou H istoire des deux
regnes, celui de N oured-din et celui de Salahed-din.
(3) Ebul-Mekrim, vezir Safiyyud-Din Abdullah'n dmanl
n zerine ektiinden, daha sonra Msr'dan kamak zo
runda kalm ve Halep hkmdar Melik Zhir'e snarak
Mild 1209 ylnda, 61 yanda olduu halde Haleb'te vefat
etmitir.
(4) Halk arasnda yaygn olan "hkm-i Karakui" deyimi, vezir
Karaku ynetiminin Ebul-Mekrim tarafindan alayc bir
ekilde kmsenmesinin brakt bir hatra olmaldr.

168

ABDULLAH BN MER EL-KADIBEYZV

Nizm el-Tevrih

Tarihilikten ok Kuran tefsirciligiyle tannan

Ebu'l-Hayr Abdullah bin mer, ran'da stahr yaknn
daki Beyza ehrinde doduu iin, buraya nisbetle
Beyzv adyla tannmtr.
Kad Beyzv, slm dnyasnn karmakark oldu
u bir zamanda domu ve yine yle bir kanklk iinde
bymt. Gerekten de o jrzylda Harizmahlar sal
tanatn ykarak ran'a doru akan Mool seli her tarafi
dehetler iinde brakm, ran'da saltanat sren Sel
uklu Trkleri ykmtlarmdan Salguriye hanedan
prensleri de onlara boyun emek zorunda kalmlard.
Bu bellar yetmiyormu gibi, bir de Hindistan'dan geri
dnen Celleddin Harizmah'n saldrlan, Atabek
Sa'd'm btn gayretlerine ramen lkesinin bir ksmn
perian etmiti.
Fars Atabek'i ve Sa'd bin Zengi'nin olu Atabek Ebubekirbin Sa'd (H. 623-658 / M. 1226-1260), Cengiz Han'n
ran' istil etmekle grevlendirdii olu Oktay Kaan'a
balln bildirmek zere, olunu ve kardeini, yanlanna birok deerli hediyeler vererek Mool kararghna

169

gnderdii zaman, Kad Beyzv'nin babas Fars lke

sinde, lkeler Kads olarak bulunuyordu. Dou Msl
manlar korkvm bir felket grlts iinde yuvarlanr
ken, Ebubekir Sa'd'n dirayeti ve iyi idaresi sayesinde
Fars, onlara oranla mutlu bir hayat geiriyor, evreden
kap gelen ilim adamlarn sinesinde topluyordu/^'
eyh Sadi, bir hikmet ve edep ant olan Glistann
Ebubekir adna ithaf ederken. Kad Beyzv de o rada
en byk bilginlerin snak yeri olan razda ilim tahsil
etmekle urayordu.
Beyzav, bir yandan hads, tefsir, edebiyat, felsefe ve
kelm gibi ilimleri renirken, dier yandan da ibret
alan baklar nnde meydana gelen byk olaylar in
celiyor, tarihe kar derin bir tutkunluk duyuyordu.
renimini bitirdikten sonra Beyzavyi Tebriz kadhnda
gryoruz. Burada bir yandan resm greviyle urayor,
dier yandan da kitaplarm yazmaya alyor. Daha
sonra kadh brakarak Tebriz'e ekildi. Orada kendisi
ne yaplan devlet hizmeti tekliflerini geri evirerek haya
tn btnyle ilme verdi.
te bu sralarda, Snnler arasnda ok byk ve
saygn bir yer kazanan Envr el-Tenzl ve Esrr elTe'vl adl tefsirini yazm^^^ fkh konusunda el-izh,
ve erh el-Tenbh'i, kelmla ilgili olarak da el-Tevli
ve el-Minhc'j kaleme almt.
Fakat Ebubekir Sa'd'tan sonra, Salgurlulann ikbal
dnemi snmeye baladndan ve Hlgu btn ran'
egemenlii altna alm olduundan, Kad Beyzav de
Tebriz'e ekilmi, Safed'ye^^* gre Hicr 685 (M. 1282) y
lnda; Sbk'ye gre^'*^ de 691 (M. 1291) yhnda bu ehirde
vefat etmitir.'^

170

Nizm el-Tevrih:
Dier eserlerini Arapa olarak yazan Kad Beyzv,
N izm el-T evrih 'in i Farsa olarak yazmtr.
Beyzv'nin tarihi, insanln yaradlndan Hicr 674
(M. 1275) tarihine kadar olan olaylan iine almas nede
niyle bir genel tarih saylabilir. Yazar bu eserinde pey
gamberler tarihi ve Raid Halifeler'den sonra Emev,
Abbas, Safar, Smn, Gaznev, Deylemiler, Seluklu
ve Salgurlular ile Harizm devletlerinin tarihlerini topla
m, Moollarla ilgili olarak da hayli bilgiler vermitir.
Nizm el-Tevrih, zellikle Fars Seluklular ve
Atabeklerinin tarihleri asndan dikkate deerdir. n
k Beyzv, Salgurlular devletinin ykselme ve k
dnemlerini grm, Moollarn ran' istil etmelerine
tank olmu, grd bu olaylan temiz bir dille tasvir et
mitir. Nizm el-Tevrih, Avrupa ve stanbul ktp
hanelerinin ounda bulunmaktadr. stanbul'da
Nuruosmniye Ktphanesindeki nsha 3450 numara
da kaytldr.
DPNOTLAR:
(1) Mirhond, Ravzat'l-Saf, c. 4, Tahran basks.
(2) Kad Beyzv'nin tefsiri Douda olduu gibi Bat dnyasn
da da dikkatleri zerine ekmi, 1844-1848 yjllannda Dr.
Fleischer tarafndan nefis bir ekilde iki cilt olarak Leipsig'de baslmtr. 1878 ylnda ise Dr. Fell, yine Leibsig'de
In dices ad Beidhaw i com m entarium in Coranum'u
basarak yaynlamtr.
(3) Salahaddin Halil bin Aybek es-Safectf, el-Vf bi'l-Vefeyt.
(4) Taceddin Ali bin Abdlkf es-Sbk, el-Tabakt elKbr.
(5) Ktip elebi, Beyzv'nin lm tarihini 684 olarak gster
mektedir. (Kef'z-Znn, 2/394, Msr basks).

171

HABEDDtN MUHAMMED BN AHMED BN

ALt BtN MUHAMMED EL-MN EL-NESEV
Siret Celleddn M en^birt

Asya tarihinin en kanl bir kargaalk dnemine ta

nk olan ihabeddin Muhammed el-Mn, ran'n b
yk ve nl tarihilerindendir. Horasan'n Nes ehrin
de doduu iin, oraya nisbetle Nesev adyla tannm
tr/^^ Nesev, rann en byk mnilerinden ve Hora
san'n eski hanedanlarndan birine mensuptu. Ailesinin
maliknesi Nes ile Niabur arasndaki Karandez (Harandiz) kalesinde bulunuyordu.
Kudbeddin Muhammed Harizmah'n, Cengiz Han
ordular karsndaki ar yenilgisi zerine Moollar'n
Asya'ya dehet samaya baladklar srada, Harizmahlarn geni lkeleri altst olmu, henz Moollarn gir
medii lkelerdeki valiler bamszlklarn iln etmi,
kargaal daha fazla iddetlendirmilerdi. Bu srada
Nes havalisi de nce Melik Nasreddin Hamza'ya, sonra
da nan Han'a gemiti. Melik Nasreddin Hamza, h
kmet ilerinin hepsini ihabeddin Muhammed
Nesev'ye brakmt. Fakat Nes ynetimi nan Hana
geince Nesevnin nfuzu krlm, nan'la aralan bo
zulmutu.

172

Muhammed Nesev, inan ve olunun zulmlerin

den kaarak o srada Hindistan'dan ran'a dnen
Celleddin'e snd. Onun stn niteliklerini deerlen
diren Sultan, kendisini ba ktiplie tayin etti. te bu
ekilde Celleddin'le balanan Nesev, Moollarla yap
lan kanl kavgalarda hep Celleddin'le birlikte bulun
mu; ancak Amid baskn srasndaki kargaalkta
Celleddin'den ayr dmt. ihabeddin Nesev, Mo
ollarn yaklatn haber veren bir Trkmen'in szleri
ne nem vermeyerek ihtiyatszca davranan Celleddin'i
eletirdikten sonra, bu trajediyi u ekilde tasvir etmek
tedir; "O mthi olay gecesi, gece yansndan sonraya ka
dar yazyla uratmdan, ok yorgun bir halde yataa
serilmi, bamza gelecek felketten habersiz olarak uy
kuya dalmtm. Hizmeti aniden: "Eyvah, mahvolduk!"
lyla beni uyandrd. Alelacele giyindim. Btn hereyimi orada brakarak atmn zerine atladm. O srada
Moollarn, Celleddin'in otan sardklarn gryor
dum. Sultan, akamki zevk ve safadan dolay byk bir
aknlk iinde bulunuyordu..
Bylesine korkun bir zamanda Celleddin'den ayr
lan Nesev, kendi anlatbna gre, bir maaraya giderek
orada gn kalm, daha sonra Amid'e gitmitir. ki ay
kadar Amid'den dan kmad. Ortalk biraz yattktan
sonra Erbil'e ve oradan da Azerbeycan'a geti. Btn ser
vetini yitirmi, geimini salayacak kadar olsun hibir
eyi kalmamt. "Yanmda on para olmad halde, ge
tiim yerlerde Celleddinin hayatta olduunu ve bir or
du kurmakla uratm duyarak umutlanyordum. Me
erse aldanyormuum. Meyyfrikn'e geldiimde mt
hi gerei rendim. Celleddin ldrlmt. Bu ac
haberi aldktan sonra hayatta kalmaktan tiksindim.
Kurtulduuma zldm. Keke mmkn olsayd da

173

kendi mrmden kesip ona verseydim. Fakat hey

hat!.."/)
Nesev, tan olduu bu mthi trajedinin etkisi al
tnda yllarca inlemi, yakndan tand, stnlklerini
ok iyi bildii Celleddin iin gz yalan dkm, sonun
da o ac dnemde eline geen tbn el-Esr'in Trih el-Kmilinden esinlenerek, Harizm kahramannn, anl ol
duu kadar da feci ve kanl servenlerini yazmaya karar
vermitir. Nesev, yine kendi sylediine gre, Kudbeddin Harizmah'n feci sonuna ve olu Celaleddin'in anl
hareketlerine ilikin olarak bn el-Esrin verdii bilgileri
eksik bulmu, kendisi Celleddin'i nasl tanmsa, son
rakilere de ylece tantmak istemi, Sret Celleddin
M engbirt adn verdii tarihini yazmtr.'"*^)
Nesev, stlendii bu ar grevi gerekten baaryla
sonulandrm, Celaleddin'le birlikte kendi adn da son
suza kadar yaatmtr.

Sret Celleddin Mengbirt:

Celleddin Harizmah'n vefatndan onbiryl sonra
(H. 639 / M. 1241) tamamlanan bu kitap, Hicr yedinci
yzylda Moolistan ilerinden kopararak hemen btn
Kuzey Asya'y altst eden mthi akntnn dalgalar
nnde yuvarlanan bir kiinin kaleminden km olmas
bakmndan ok byk bir nem tamaktadr. Bu eser,
Mool saldrlan srasnda, olaylarn tan olan bir ya
zar tarafndan yazlm tek kitaptr.
Nesev, kyle Asya Mslmanlannn byk bir
felketin iine dmesine neden olan Harizmah devleti
nin feci sonunu tasvir ederken Msrda da Muhyiddin
Ebu'l-Fcizl es-Sa'di (l M. 1293), Msr hkmdarlanndan Sultan Baybars ve Sultan Erefin tarih servenleri

174

ni yazyordu.
Nesev bu eserinde, Kudbeddin Muhammed Harizmah'n saltanatnn sonlarndan, mehur air Enver'nin
hmisi olan bu hkmdarn Moollar'a yeniliinden,
buskun'a kandan, annesi Trkn Hatun'la oullar
nn hakeketleri ve sonlarndan, bunlardan zellikle
Celleddin'in savalarndan ve dier olaylarndan ayrn
tlaryla sz etmitir. Bu haliyle kitap, Moollarn Bat
harektndan balayarak Celleddin'in lmne (H. 628
/M . 1231) kadar Orta Asya'nn tarih durumunu ieren
bir belgeler toplamdr. Mool istils ve Harizmahlar
tarihi ile, zellikle Celleddin Mengbirt'nin savalar
iin, Nesev'nin bu kitab en deerli bir bavuru kayna
dr. Kitap 108 konudan (bab) olumaktadr. Esas olarak
Celleddin'in serven ve savalarn tasvir etmek zere
yazlmsa da, bu mnasebetle Moollardan ve Harizm
ahlar tarihinden de sz edilmitir.
Celleddin bedbaht babasna halef olduu zaman,
Cengiz Han Buhara'y istil etmi, Nes'ya saldrlara
balamt. Bu ehir dtkten sonra Celleddin, Hanzm'e gelmi, fakat burada ok ksa bir sre durarak
Hindistan'a doru ekilmiti. Sind nehri boylarnda Cen
giz Han'n ordulanyla karlat. Burada kanl bir sava
oldu. Nesev, "savan en mthii, felketlerin en acs"
cmlesiyle tasvir ettii bu sava yle anlatyor:
"Bu savata Celleddin, bizzat Cengiz Han ordusu
nun merkezine hcum etti. Merkezi yard, ikiye bld.
Bu baskn karsnda Cengiz Han atn zengileyerek
lmden kamak zorunda kald. Yenilgi felketinin Moollara yklenmesine ramak kald. Fakat Cengiz, savaa
balamadan nce en sekin svarilerinden bin kadar sa
va ayrarak pusuya yatrmt. Bunlar aniden
Celleddin'in sa yanna saldrdlar. Bu kanad bozarak

175

merkez zerine atlmay baardlar. Bu durum, merke

zin de sarslmasna neden oldu. Celleddinin ordusu
Mogollar tarandan Sind nehri zerine pskrtld. Bu
kanl gn, sava alanm kan4 bulanm cesetler, nehirde
boulan insanlarla doldurarak sona erdi. Celaleddin'in
yedi veya sekiz yandaki bir ocuu sava srasnda esir
alnmt. ocuk Cengize gtrld ve gz nnde bo
azland. Celaleddin sava alanndan nehir kysna gel
dii zaman annesini ve kanlann burada buldu. Bahtsz
kadnlar, lk iinde Celleddinin kendilerini bizzat l
drmesini, dmana esir brakmamasn dilediler.
Celleddin dediklerini yapt ve llerini nehre attrd.
Kendisi de, srtnda zrh olduu halde atn nehre srd.
Esiz hayvan nehirin mthi dalgalan ve dmann ok
yamurlan arasnda kendisini kar kyya geirdi. Bu
kahramanla hayran olan Moollar, ellerinde olmaya
rak bu anl dmanlann alkladlar..."
Nesev eserine, geni grll, isabetli yarglar
ve ak anlatmyla ekii bir canllk vermitir. Fakat
yazann, bazan konusunun biraz kankl ve tekdzeli
i arasnda yorularak kendini yitirmekte olduu gze
arpmaktadr. Ama bu eksiklii, yazann iinde bulundu
u an ve toplumsal yapnn karklna olduu kadar
dncelere de egemen olan anariye yormaldr.
Nesev'nin eserinde byk trajedileri tasvir eden
levhalardan baka, kk fakat ilgi ekici ve nemli ay
rntlara da rastlanabilir. Hatta bazan elenceli, ama o
unlukla facial olaylar da az deildir. Sultan haremleri
ne ve doktorlarna ilikin bilgiler vermeyi bile unutma
yan yazar, smaillere, bunlann taassup ve cinayetlerine
dair de nemli ve dikkat ekici satrlar yazmtr,
Nesev'nin bu kitab mill tarih bakmndan en gve
nilir kaynaklardandr. Yazar, iinde yaad ve tan

176

olduu olaylar ince bir bakla yakndan aratrarak;

hibir etkiye kaplmakszn; stn bir dille olduu gibi
tasvir etmitir. Sret Celleddin Mengbirt'nin, edebi
yat asndan ne kadar esiz bir yeri varsa, tarih asn
dan da onun kadar, belki daha yksek bir yere sahiptir.
Kitabn her sayfasnda bir itenlik, bir salamlk ve bir
kesinlik gze arpmaktadr. Eser, sahip olduu deeri de
aslnda buna borludur. Nesev'nin bu eserinin deer ve
niteliini bizden ok nceleri takdir eden Avrupallar,
hem Arapa metnini yaynlam, hem de dillerine evir
milerdir. Paris Dou Dilleri Okulu hocalarndan O. Hodas, Fransz Mill Ktphanesi'ndeki yazma nshaya
dayanarak 1891 ylnda, Harizmahlann son soylu dev
letinin ibret verici servenini tasvir eden bu kitab Pa
ris'te yaymlamtr. Sret Celleddin Mengbirt, Pa
ris Dou Dilleri Okulu yaynlarndan nc dizisinin
dokuzuncu cildini oluturmaktadr.

DPNOTLAR:
(1) Nes, Horasan blgesinde birok ilim adam ve mehur kii
lerin doum yeri olmakla nldr. Seluklulardan bir ksm
halk, Seyhun'u geerek Horasan'a indikleri zaman, Gazneli
Mahmut kendilerini bu ehre yerletirmiti. Ykt elHamev, M u'cem el-Bldn'da Nes'nn Serahs'tan iki,
Merv'den be, Nisabur'dan alt gnlk bir uzaklkta bulun
duunu ve o zaman mamur bir yer olduunu haber vermek
tedir.
(2) Geceleyin kendisine bir Trkmen gelerek, "dn keddm ev
de senin askerlerin gibi giyinmeyen askerler grdm. ou
nun gl atlan vard" dedi. Fakat kendisi onu yalan syle
mekle sulayarak "bu lkeleri fethetmemizden holanmayanlann bir hilesidir" dedi ve sabaha yakn bir vakte kadar
elencesine devam etti. Bu arada Tatarlar kendisini'
kerterini kuatm bulunuyorlard.

Akamlan hal kapldr altlan.

Sabahleyin altlannda ise toprak vardr.
Onlann mzraklarn eline alm bir kii,
Eline kna srm gibidir. (...)
Ben o gece ge vakte kadar yazyla uram, sabaha kar uyu
mutum ki, hizmetim "darda sanki kyamet kopuyor" di
yerek beni uyandrd. abucak giyindim ve mallanm terkederek korkuyla dan ktm ve kendi kendime yle dedim:
"Ey gnl eer biz kurtulmusak, hayr dileyen
ama dilei gereklemeyen bir geyik gibiyiz
' Canmz kurtulmas gereken en kymetli eydir,
canmz kurtardk."
Ata bindiim zaman, Tatarlar Sultann adrn kuatmlard
bile, o ise szmt... (Nesev, Sret Celaleddin, s. 243.)
(3)Nesev, Sret Celaleddin, s. 245.
(4) Nesev, eserinin giriinde, kitabn yazl nedenini u ekil
de anlatyor: "bn el Esir adyla maruf Ali b. Muhammed b
Abdlkerim'in yazd el-Kamil'i grdm. Btn milletle
rin tarihini. Acemlerin garip haberlerini ieriyor. O muhak
kak ki, kitabna el-Kamil adn vermekle isabet etmitir
Tarihleriyle ilgili kendi lisanlaryla yazdklan baz eylen
de grmtr. Yoksa kyasla elde edilebilene ne denir; Idta
bnda mevcut olanlar insanlann dilinde dolaandan ok da
ha fazladr. Din ve dnyann sultan- a'zam Ebul Feth
Muhammed b. Teki b. Ilarslan b. Atsz b. Anutegin'le ve
olu Celaleddin Mengbirtinin (Allah onlara rahmet eyle
sin ve mekanlarm cennet klsn) bandan geenlerle ilgili
yazdklarn incelediimde grdm ki, nemli haberlerden
hibirisini atlamam, ve olaylan doru anlatmtr. Dedim
ki, gayreti onu in ve Hind haberlerini toplamaya iten bu
amhy serbest brak. Haber toplamak ve onlan lmsz
letirmekten gaye tecrbe edinmek, ders almaktr. Celaleddin'in bandan geenler, hayatndaki ini klar (...) eski
destanlarda bulunmayan trde acaiblikler, gariplikler bu
lunur ki, bunlar uzun uzadya zellikle Trk diyanndan
Hint diyanran en uzak kelerine oradan Rum diyanmn or
talarna kadar blgeyi ieren ondrt mehur olayda anlat
tm. ite ben, grdm veya grenden iittiimi sizlere
anlatyorum." (Nesev, Sret Celaleddin Mengbirt, s. 2.)

178

CEMALEDDN EBUL-HASAN ALt BN

YUSUF EL-KIFT
thbr el-Ulem bi-Ahbr el-Hukem

slm medeniyeti ve slm dnyasmdaki fikir hare

ketleri tarihini aydmlatmalan dolaysyla adlan her za
man saygyla anlacak yazarlardan biri de vezir bn elKft'dir. Hicr 568 (M. 1172) yhnda yukan Msr'da, Kft
denilen eski Coptos nahiyesinde doduu iin bn elKft adn alan Cemaleddin Ebul-Hasan Ali, hayatnn
hemen tmn Filistin ve Suriye'de geirmiti. reni
mini Msr'da bitirdikten sonra Kuds'e gitmi, bir sre
burada oturmu, daha sonra Mild 1202 ylnda Halebe
ekilmitir.
bn Kft hayatn ilme harcamak, kitaplar arasnda
tatl bir mr srmek ve zamann aratrma ve ders ver
mekle geirmek istiyordu. Haleb'e yerlemesinin nedeni
de buydu. Fakat, Melik Zhir kendisini bu rahat hayatta
brakmad. Onun istememesine ramen, kendisine ve
zirlik vererek Haleb'in ynetimiyle grevlendirdi. bn
Kft, deerbilir emiri krmamak iin bu yorucu grevi
kabul etti ve baaryla yerine getirdi. Fakat Melik Zahir
vefat eder etmez hemen istifa ederek yine ilm hayatna
dnd. Vezir Cemaleddin, ilimde olduu kadar idarede

179

de baan gstermiti. Kendisinin ekilmesi uygun grl

medi. Yeniden memuriyete tayin olundu. Hicr 646 (M.
1248) ylmda vefat ettii zaman bu grev kendi zerinde
bulunuyordu.
bn Kft, babas kad Eref Ali gibi, zamannm en n
l yazarlanndand. ^ rap dili ve edebiyatnda olduu ka
dar, fikh, hadis, Kuan ilimleri, usl, mantk, matema
tik, astronomi ve tarih ilimlerinde de sekinlemiti. Fa
kat daha ok tarihle uram, ok deerli kitaplar mey
dana getirmitir. Tarihte iz brakan en mehur kitap me
rakllarndan biri de Ibn Kft'dir. Toplad deerli ve az
bulunur kitaplanna adeta akt. Hatta kitaplaryla u
ramasna engel olur korkusuyla evlenmemiti. Btn
servetini bu yolda harcamt. slm dnyasnn herhan
gi bir yerinde bir kitap haberi aldnda, eer onu satn
alamazsa mutlaka istinsah ettirir, ktphanesinde bun
lardan birer tane bulundururdu. Kitaplanna olan merak
ve sevgisine dair birok garip menkbeleri vardr. Vefa
tnda, o zamann parasna gre ellibin dinar gibi byk
bir deer biilen ktphanesini Haleb emiri Melik
Nsr'a vasiyet etmitir.
eitli konularda yaz yazm olan bn el-Kftnin
tarih eserleri de az deildir. Balangtan byk mcahid Selhaddin Eyyb'nin ynetiminin son yllarna ka
dar, alt ciltten oluan, Kitb A hbr el-M arib ve
Kitb Trih el-Yemen, Trih Mahmud bin Sebktekin, Kitb Trih el-Selkiye ve Kitb el-sti'ns f
Ahbr l-i Mirds gibi eserler de yazmtr.^^^ Fakat ne
yazk ki bu nemli eserler gnmze kadar gelememitir.
tbn Kft'nin bize kadar ulaan tarih eseri hbr elUlem bi-Ahbr el-Hukem adl kitabdr. Bu nemli
ve deerli eser Avrupa'da ve Msr'da baslmtr. Yaza-

180

nn Kitb Ahbr el-Nahviyyn adl eserinin Zeheb ta

rafndan zetlenen nshas da Leiden Ktphanesinde
bulunmaktadr. Paris Ktphanesinde de "Muhammed"
adndaki airlerden bahseden bir eseri vardr.

hbr el-Ulem bi-Ahbr el-Hukem:

Ibn Kftnin Trih el-Hukem adyla da anlan bu
nemli ve deerli eseri, Hicr altnc yzyln sonlarna ka
dar, slm dnyasnda yetimi olan byk dnrlerin
biyografilerinden ve eserlerinden sz etmesi dolaysyla
dnce hareketleri tarihi asndan deerli bir belgedir.
Trih el-Hkem'da, ayn zamanda kitaplan Arapaya
evrilmi olan eski filozoflardan ve evrilen kitaplarn
dan da sz edilmektedir, tbn Kfl'nin Trih el-Hukem'syla bn Nedim'in Fihrist'i ve daha sonra sz edece
imiz tbn Eb Usaybia'nn Uyun el-Enb f Tabakt elEtbb's ilimler ve eski felsefenin slm dnyasna ne
ekilde girmi ve slm dnrleri tarafndan hangi
oranda gelitirilmi olduunu aratrmak iin verimli bir
kaynaktr. Bu eserlerden anlyoruz ki, halife Mansur
Divanegden itibaren Abbsiler, eski ilim ve felsefe kitaplannm evrilmesine b3rk bir nem vermi, felsefeye,
matematik ve astronomiye, fizik ve tbba ait elde edilebi
len byk kitaplan Arapa'ya aktarmlardr. Bu sayede
Badat, yedi yzyl kadar medeniyetin banda bulun
mu, Yunan ve skenderiye medeniyetiyle gnmz me
deniyeti arasndaki geni alan ok anl bir ekilde dol
durmutur. YaTcbi Sryanlerinden Corces Re'su 1-Ayn
ile balayan tercme almalar balca byk devre
geirmi, birinci devrede Cibril bin Bahtiu, Davud bin

181

Serapyon gibi gayri mslimler altnlmtr.

Badat halifelerinin Ganj rma boylarndan Atlas
Okyanusu kyalarna kadar egemen olduklar ikinci dev
rede, tercme almalar olgunluk noktasna ulam,
Mslmanlar arasnda bilgin mtercimler, derin alimler
yetimitir. Gerekten bu dnemde Mseveyh, Huneyn,
Sabit bin Kurra gibi gayri mslim mtercimler yannda
Ebu Cafer Muhammed bin Musa, el-Kind, Msellem,
Ebl-Hasan, Ebu Hafs mer bin el-Ferhn ve Fazi bin
Htem gibi byk bilginler, gl mtercimler gryo
ruz. Bu gibi sekin simalar yetitikten sonra verimli bir
dnce hareketi balyor, bir lm deha geliiyor. Olay
lar bir metoda uygun olarak tasnif ediliyor ve soyut ilim
ler kuruluyor. Bilinenden bilinmeyene yrmek, meyda
na getirilmi olan eyden meydana getirene kmak iin
olaylar hakknda ak ve doru fikirler edinilmesine
nem veriliyor. Bu ekilde deney ve tmevanm (istikra)
metodlan kuruluyor. Tabiatta egemen olan evrim kanu
nu kefediliyor. Cebirde, geometride, trigonometride, fi
zik ilimlerinde, meknik sanatlarda nemli gelimeler
meydana getiriliyor. Kimyada alkoller, asitler bulunu
yor. Aritmetikte ondahk metod kuruluyor, fizikte sarka
ve'pusula icad ediliyor, sanayide barut yaphyor, cebirde
ikinci ve nc derece denklemleri zlyor. Ansiklo
pediler yazlyor!..
Trih el-Hukem'da, btn bu alanlarda ahan ve
kendini gsteren mmtaz kiiliklerin hayat ve eserleri
belirtilmi, dnce hareketinin yn ve gelime ekille
rini belirlemeye yarayacak bilgiler verilmitir, tbn elKftnin bu eseri, Hicr drdnc yz)alda Basra'da ku
rulan thvnu's-Saf Cemiyeti hakknda bizi aydnlatan
tek eser olmas bakmndan ok nemlidir. Bu cemiyet
gizli bir biimde kurulmu, eserlerini anonim bir ekilde

182

yaynlam olduklanndan, iyzleri daha o zamanlar l>ile gizli kalmt. bn Kafl, yazdklar eserlerle dnce
ler zerinde ok derin iz brakm olan bu topluluun
yelerini renmek ve amalarn anlamak iin; kendi
ifadesine gre; pek ok aratrmalar yapm ve sonunda
bu cemiyetin kuruluu zamannda hayatta olan Ebu
Hayyn el-Tevhd'nin (l. Hicri 380 veya 400 / M. 990 ve
ya 1009) hvnu's-Safa Cemiyetinden bahseden bir ese
rini ele geirerek hem kendisi meraktan kurtulmu, hem
de sonrakileri aydnlatmay baarmtr. Ibn Kft'nin,
Trih el-Hukem'da Ebu Hayyn'dan aktararak verdi
i bilgilere gre bu topluluk, Ebu Sleyman Muhaujmed
bin Nasr el-Bust, Ebl-Hasan Ali bin Harun el-Zenn,
Ebu Ahmed el-Mihrecn, Ebu'l-Hasan el-Avf ve Zeyd
bin Rifa tarafndan Basra'da kurulmu, ksa bir zaman
iinde her yana dal budak salarak her snftan birok kiij "Halfu's-Saf" veya "Nedms-Saf" adyla sinesin
de toplamt. Grnte lm ve felsef bir kisveye br
nen cemiyet, gizli bir din ve siyas ama izliyordu. Yer
letikleri ehirlerde bir tr zel localar bulunuyordu.
Buralara ancak cemiyete ye olan kardeler girebiliyor
du.^^ Prensip olarak herkes cemiyete ye olabilirdi Ve
herkesin yeteneine gre bir rol vard: K m i ders verir,
kimi para verir ve kimi de cemiyet lehine propagandada
bulunurdu. lm ve madd varlklar bulunmayanlar da
daha aa ilerde kullanlrlard. Btn bunlar gsteri
yor ki, grnrde lm bir cemiyet nitelii tayan
hvnu's-Safann gerek rengi daha ok siyas, din ve
devrimle ilgiliydi. eriatn bilgisizlikle pislendiini ve
sapkhkla kantn savunuyor ve ancak hikmet ve fel
sefeyle temizlenebileceini sylyorlard.^^
bn Kft'nin, Ebu Hayyn Tevhd'nin eserinden ak
tararak cemiyet yelerinden Zeyd bin Rifa hakknda

183

verdii u bilgiler, bu adamlann ne yaman insanlar olduklanm ve ne gibi amalar gttklerini ok gzel anlat
maktadr: "Zeyd bin Rifa zeks keskin, zihni aydnlk,
iir ve nesirde fikri geni, matematik, belagat ve tarihte
benzerlerine stn, milletler ve devletlerin grlerinde,
dinlerinde basiret sahibi, her ilimde sz sylemeye g
yetirebilir bir kiiydi. Zeyd bin Rifaa'dan, her zaman beni
pheye dren bir sz, bilmediim bir mezhep, anlaya
madm bir kinaye, kavrayamadm bir iaret duy
maktaydm. Harflerden ve noktalardan birtakm anlam
lar karmaktayd. "Ba"nn altna, bir nokta konulmas
bir nedene dayand gibi, "T"nn zerine iki nokta konulmasmn da yine bir nedenden doduunu savunurdu,
"Elifin noktasz olmas da, ona gre yine bir amaca daya
nyordu. Zeyd bin Rifa'nn hep buna benzer iddialarna
tank olmaktaym..."
Cemiyetin ileri gelenleri, hvan
arasna kabul edecekleri kiinin mezhebini, inancn,
ahlk ve ahkanhklanm, huylarm ve hareketlerini gz
lerler ve aratnrlar, davran ve szlerinden hibir eyi
karmazlard. Bu konuda grnr olan durumdan i du
rumunu anlama yolmu izlerler, bylece o adamn bal
lk derecesine, sevgisinin saflna, kardeler arasna
girmeye ehliyeti olup olmadna karar verirlerdi.
bn el-Kft'nin verdii bilgilerden ve cemiyetin ya
ynlanan eserlerinin incelenmesinden, hvan- Saf'nn
din ile Yunan felsefesini birletirmek iddiasyla, aydn
lar arasnda Mutezil dnceleri yaymaya alrken,
halk arasnda da Batniye inancn yaydklar anlal
maktadr
hbr el-Ulem bi-Ahbr el-Hukem, Msr'da
Hidivlik Ktphanesindeki nsha esas alnarak sonra
dan Kahirede, Matbaa-i Sedet'te baslarak yaynlan
mtr.^*

184

DPNOTLAR:
(1) Muhammed bin kir bin Ahmed el-Kutb, Fevt elVefeyt, 2/97.
(2) Cemiyetin yaym olduu "Tuhfe-i Ihvnu's-Saf ve
Hllnl-Vef"y oluturan risalelerden birinde aynen u
paray gryoruz; "ihvann bulunduklar her ehirde, be
lirli zamanlarda toplanmalarna yarayacak bir yer bulun
maldr. Bu toplant yerlerine cemiyet yelerinden bakasnn girmeye hakk yoktur. Cemiyet yeleri, localarla ilimle
rini tetkik ve srlann birbirine aabilirler!.."
(3) Ibn el-Kft, Ihbr el-Ulem f Ahbr el-Hukem, s. 59.
(4) Ibn el-Kft, a.g.e., s. 59.
(5) Ihvanu's-Saf cemiyeti ve bu cemiyetin gr ve felsefesi ile
gizli amalan hakknda hazrlanmakta olduumuz eseri
yaknda yaynlayacaz.
(*) Ibn cl-Kft'nin bu eseri, Ib n al-Kifts trih al-hukam
adyla Juhus Lippert tarafndan (Leipzig, 1903) yaynlan
mtr. (Y.K.)

185

MUVAFFAK EL-DN EBUL-ABBAS

AHMED BN EB USAYBA
Uyn el-Enb f Tabakt el-Etbb

Hicr yedinci yzyln byk bir kltr simas olan

bn Ebi Usaybia, Mild 1203 ylnda amda domutur.
Babas Ksm, bu ehirde gz doktorluu ile urayor
du. lk renimini am'da grd. Tp renimini tamam
lamak zere Msr'a gitti. Burada slm botanikilerin
den doktor bn Baytr ile grt. Bu nl bilginin tevi
kiyle, lm aratrmalarna daha fazla bir istekle devam
etti. Mehur Abdullatf ile ilm birok yazmalarda bu
lundu. Nihayet Msr'da kurulan byk hastahanenin
batabibliine tayin edildi. Fakat bu grevde bir yldan
fazla durmad. Emir zzeddin Aydemirin ans zerine
Suriye'ye gitti. Havran'da, am snrnda Sarhad nahi
yesinde ekilerek orada vefat etti (H. 668 / M. 1270).

Uyn el-Enb f Tabakt el-Etbb:

bn Ebi Usaybia, tabii ilimler, doktorluk ve felsefe
alanlarnda ortaya kan slm bilginlerini yaatan bu
eserini Melik Salih bin Melik Adil'in erdemli vezii Emi186

nu d-Devle bin Gazzl'in nerisiyle Hicr 643 (M. 1245)

ylnda am'da yazmtr. Eser, adndan anlalaca
zere, slm dnyasnda yetimi olan doktorlarn hayat
ve eserlerinden sz eder. Fakat o dnemlerde doktorluk
la uraanlar, tb ilimleri, fizik ve tabii tarih kadar felse
fe ve hikemiyatta da derinlemeye altklarndan, do
laysyla bu gibi kiilerden de sz edilmitir. Yazar diyor
ki: "Bu eserimde, tb sanatna dnce ve yardmlar do
kunan birok filozoflardan da bahsettim. Durumlarna
ve zel hayatlarna, kitaplarnn adlarna ilikin bilgiler
ve her birinden, tabaka ve mertebelerine gre uygun yer
lerde sz ettim..."
Trih el-Hukem, zellikle matematik, astronomi
ve felsefede derinleen kiilerin hayat ve eserlerini tant
t gibi, Uyn el-Enb da, tabii ilimler (fizik) ve felsefe
de tannm kiileri yaatmaktadr. Bu iki eserle, bn
Nedm'in Fihrist'i ve Kad Sid'in Tabakt el-mem'i,
slm'daki fikir hareketleri tarihi iin en esasl kaynak
lan olutururlar.. bn Ebi Usaybia bu eserinin giriinde,
slm dnyasnda yetien btn filozof ve ilim adamlanndan, sekin dnr ve gr sahiplerinden sz ede
cei Kitb Melim el-mem ve Ahbr Zevil-H ikem
adl byk ve kapsaml bir eser yazacan sylemekte
dir. Fakat ok deerli olmas gereken bu eserin yazhp
yazlmad bilinmemektedir.
Uyn el-Enb, 1884 ylnda nl oryantalistlerden
A. Mller tarafndan Knigsberg'de yaynlanm olduu
gibi, H. 1299 / M. 1882 3nhnda da mrii'l-Kays bin elTahhn'n abalanyla Msr'da da yaynlanmtr. Onbe blmden oluan eser, iki cilt olarak baslmtr. Lucien Leclerc, Arap Tbb Tarihi (L'Histoire de la
m^dicine Arabe) adl iki ciltlik eserini, zellikle bn Ebi
Usaybia'nn kitabn esas alarak yazmtr.

187

Uyn el-Enb'da, Abbasilerin ilk ortaya klannda Mezopotamya'daki dnce hareketleri ve

Sryanlerin bu konudaki rolleri hakknda verilen bilgi
ler tarih asndan ok nemlidir. Hicri ikinci ve nc
yzyllarda Irakta balayan ve hajnret verici bir ekilde
gelien ilm ilerlemenin seyrini izleyebilmek bu bilgiler
sayesinde mmkn olabilmitir. Yine bu sayede
Hind'ten, eski ran'dan Mslman dnyasna giren fikir
hareketlerinin niteliklerini bugn inceleyecek bir du
rumda bulunuyoruz.^*^

DPNOTLAR;
(*) Ibn Ebu Usaybia'mn, yukanda sz edilen 3^ el-Enb fi
Tabakt el-tbb adl kitabndan baka kitap daha
yazd, bizzat kendi szlerinden anlalmaktadr. Bize ka
dar gelmemi olan bu kitaplarn adlan yledir: Kitb elHikyt el-tbb f ilct el*Edv, ltb el-tsbet elMneccimn, Kitb el>Tecrib ve'l-FevidL Herhalde
bunlardan ilk ikisi tbb fikralann ve kendisi ile hocalarnn
hastanelerdeki nemli gzlemlerinin gzel bir siciliydi. Ya
zar nc kitabn bitirememitir. (YJC.)

188

EMSEDDN EBUL-ABBAS AHMED BN

BRAHM BN EB BEKR BN HALLKN
Vefeyt el-A'yn ve Enbi'z-Zaman

Ibn Hallikn, halife Hrun Reid dneminin satvetli

depdebesi arasnda hazin bir ekilde kaybolan Bermek
hanedanna mensuptur. Hicr 608 (M. 1211) ylnda, o za
man ilim bakmndan ok byk bir n olan Erbil'de
dodu. Ceyhun rmann ruh okayan zmrt yeili k
ylarnda byd... Babas, Melik-i Muazzam Muzaflferddin bin Zeyneddin tarafndan bu ehirde kurulan
Muzafferiye medresesi mderrislerindendi. emseddin
Ebu'l-Abbas Ahmed, ilk renimini, babasnn da m
derrisi bulunduu bu medresede tamamlad. Kendisinin
sylediine gre, o yzyln byk simalarndan olan
mmu 1-Meyyed el-Nisabur adndaki hanmdan da ay
rca ders okudu ve ve bu hanmdan diploma ald. Sonra
da Erbil'de hads okutan eyh Salih bin Hibetullah'n
derslerine devam etti. Hicr 621 (M. 1224) ylnda, yani
henz 14 yandayken Buhariyi bitirmeyi baard.
O yzylda kltr renimiyle uraan btn gen
ler gibi Ibn Hallikn da, 18 yandayken bilgisini geni
letmek iin seyahate karak Haleb'e gitti. Burada altyedi yl kadar kald. renimini ve aratrmalarn ol
duka ilerletti. Ibn Hallikn', Hicr 633 (M. 1235) ylnda

189

amda ve drt yl sonra da Msrda gryoruz. Bu geni

bilgili erdemli kii, Msrda Sultan Baybars'm iltifat ve
tevecchn kazand. Hatta bakad Yusuf bin el-Hasan
el-Sencn'nin yerine geirildi. 651 (M. 1253) ylnda da
Suriye bakadlgna tayin edildi. Msrdan Suriyeye gi
derek amdaki grevine balad. Bu gen ilim adam
afi bakadlna tayin edilmiti. Bu yllarda amda
afi mezhebi egemendi. Dolaysyla bn Hallikan da, di
er mezhep kadlarnn stnde bir nfuza sahipti.
Fakat Mild 1266 ylnda Sultan Baybars, am'a bam
sz birer Hanefi, Maliki ve Hanbel kads tayin ettii
iin, doal olarak tbn Halliknm nfuzu azalm oldu.
Be yl sonra da (H. 660/M . 1261) bakadhktan uzakla
t. bn Hallikn grevinden alnnca Fahriye medrese
sinde ders vermeye devam etmek zere Kahireye ekil
di. Yeniden ders vermeye balad. Bu srada, daha nce
balam olduu byk eserini yazmaya alt. Bu kita
b yedi ylda bitirdi. Mild 1280 ylnda yeniden am ka
dlna tayin edildi. Fakat iki yl sonra, valinin ayaklan
masnda ilgisi bulunduu dnlerek hapse atld. Biriki hafta hapiste kald. Soruturma sonucunda susuzlu
u ortaya ktndan grevine balad. Fakat bir yl son
ra tekrar grevden alnd. Geimini salamak iin Eminiye medresesinde ders vermeye balad. Fakat ok ge
meden Hicr 681 (M. 1282) yhnda vefat etti.

Vefeyt el-Ayn:
bn Hallikn'n bu nemli ve tannm eseri, slm d
yasnda yetien bjniiklerin biyografileri ve eserlerinden
sz eden bir tr ansiklopedidir. Yazar bu eserine Mild
1256 yhnda Msrda bilam ve 1274 ylnda yine bura
da bitirmitir. Hicr birinci yzyldan sonra gelen slm

190

byklerinin hayat saj^alann tasvir eden bu eser,

tarih aratrmalar iin esiz bir deere sahiptir. Yazar,
incelemelerini esasl bir ekilde yapm, aktard eyle
rin salamln temin etmek iin pek ok almtr.
Vefeyt el-A'yn'n, yazann kendi eliyle yazm olduu
nshas Britisch Museumda saklanmaktadr. Eserin de
erini ok iyi takdir eden oryantalistlerden Wstenfeld,
Britisch Museumdaki yazann kendi el yazsyla yazl
m nshay esas alarak 1842-1871 ylnda Goetting'de
basarak yaynlamtr. Oryantalist de Slane de, eitli
yazma nshalara gre Vefeyt el-A'yn'n basmna gi
rimi ve birinci cildi yaynlanmsa da, lm zerine
bu eseri tamamlamak mmkn olamamtr. Bununla
birlikte, bu alkan insan, kitabn tmn ngilizceye
evirmeyi baarmtr. Bu eviri drt cilt olarak Paris'te
baslmtr.
Vefeyt el-A'yn'a, eitli tarihlerde Taceddin Abdlbaki. Haan Aybek, Zeyneddin Abdrrahim, Bedreddin Zerke ve Muhammed bin kir bin Ahmed el-Kutb
gibi kiiler tarafndan birok zeyller yazlmtr. Baz ya
zarlar da bu eseri zetlemilerdir. Hicr 930 ylnda vefat
eden Izhareddin Erdebil, Vefeyt el-A'yn' Farsaya
evirmitir. Rodoslu Muhammed Efendi adndaki bir ki
i de Trkeye evirmitir. Fakat merhum Muhammed
Efendi, eseri aynen deil, anlam olarak evirmi ve zet
leme yoluyla birok ynlerini terketmi olduundan, e
viri, ashndaki deeri yitirmitir. Vefeyt el-A'yn'n bu
Trke evirisi 1280 ylnda iki cilt olarak stanbul'da
Matbaa-i mire'de baslmtr. Vefeyt el-A'yn'n
zeyllerinden en mehuru Hicr 864'te (M. 1459) vefat
eden bn el-Kutb'nin Fevt el-Vefeyt adl eseridir.
Vefeyt el-A'yn'la birlikte Fevt el-Vefeyt da M
sr'da birka kez baslmtr.

191

BN'L-AMD CORCS
el-Mecm' el-Mbrek

Islm tarihi aratrmalanna temel olabilecek kay

naklardan sz ederken, Arap diliyle slm tarihi yazm
olan bn'l-Amd, bn'r-Rhib ve Ibnu I-br gibi gayri
mslim tarihileri de unutmamak, kadirinasln bir
gereidir. Tarih gereklerin ortaya kabilmesi iin, yal
nzca slm kajmaklarnn incelenmesi yeterli deildir.
Mslman olmayan tarihilerin eserlerini de inceleyip
bunlar slm eserlerle karlatrmaldr ki, geree
yaklama imkn daha fazla domu olsun!..
Hicr altnc ve yedinci yzyllarda Islm lkelerinde
yaayan ve hatta siyas hayata bile katlm olan bu gay
ri mslim tarihilerin eserleri, Hal facialarnn kanl
hatralar henz unutulmad dnemlerde, slm hk
metleri iinde yaayan gayri mslimlerin slm tarihi
hakkndaki grlerini gstermesi bakmndan incele
meye deerdir. Bu tarihiden Ibn'1-Amd Corcs,
Mild 1205 ylnda Msr'n Kahire ehrinde domutur.
Daha nce rahiplik yapan babas sonralar bu meslei b
rakarak o zamanlar Msr'da egemen olan Eyybler dev
leti hizmetine girmi ve kendisine Umur-u Harbiye Nezareti'nde bir grev verilmiti. Fakat Melikl-Kmil

192

Ebul-Feth Nsreddin dneminde Suriye valisi Alaaddin Teybersin gzden dmesi zerine, Msr'da Umr-u
Harbiye Nezaretindeki kendisine mensup olan btn
memurlar hapsedildii zaman bnul-Amd ile babas da
hapse atld. Melik Adil Ebubekir'in tahta kt yl, yani
Mild 1238 ylnda, babas hapishanede ld. bnulAmd de affedilerek eski grevine tayin edildi. Fakat Ibnl-Amd bir sre sonra yine sulanarak tekrar hapse
atld. Hapisten ktktan sonra artk memuriyet hayat
na girmedi. am'a ekildi. Eyyblere halef olarak M
sr'da bir Trk devleti kuran Bahr Memlklerinden**^
Melik Zhir Baybars Bundukdr dneminde ve Mild
1273 ylnda amda vefat etti.

el-Mecmu' el-Mbrek:
bnul-Amd tarafndan yazlan el-M ecm ' elMbrek, genel bir tarihtir. Eser, biri slmdan nceki
dnemlere, dieri slm dneme ait olmak zere iki b
lme ayrlmtr. Bunlardan en nemlisi ikinci blm
dr. Hz. Peygamber zamanndan. Mild 1260 yhna ka
dar meydana gelen olaylar ieren bu blm, Erpenius
tarafndan baslm ve Ltinceye evrilmitir. Daha son
ra Purchas tarafndan ngilizceye, Vattier'in gayretleriy
le de Franszcaya evrilmitir.
Ebu kr Batris bnr-Rhib'e gelince, eski ICahirede bir kilisede diyagos olan bu adam da, Bahriye
Memlkleri denilen Trk klelerinin Msr'da egemen ol
duklar dnemde genel bir tarih yazmtr. Mild 1259
ylnda, yani Bahriye meliklerinden Melik Mansur Nureddin Ali'nin hkmetinin sonuna kadar olan olaylar

193

ieren bu nemli eser 1651 ylnda brahim Ekelensi

(Abrahamus Ecchellensis) tarafndan Ltinceye evril
mitir. Mild 1282 ylnda, yani Melik Mansur Kalaun
dneminde hayatta olduu anlalan bn'r-Rhibin bu
eseri, zellikle Hicr alt ve yedinci j^ yllara ait olaylar
asndan byk bir neme sahiptir.

DPNOTLAR;

(*) "Bahr", Eyyb sultan Salih Eyyb'un satn alm olduu

Trk memlklerine verilen isimdir. Bunlar Nil nehrinde
Ravza adasndaki klalara yerletirilmilerdi. (Y.K.)

194

BN'L-BR EBUX-FEREC
GREGORUS BN EHRN
Trihu Muhtasaru'd-Dvel

Gregorius, Ortaada Kk Asya'nn en tannm

ehirlerinden olan Malatya'da domutur (M. 1226). Ba
bas, Malatya'nn ileri gelen Yahudilerinden, Ehrun
adnda byk ve saygn bir doktordu. Ehrun, daha kk
yalarda zek ve yeteneiyle dikkati eken Gregorius'a
Arapa, Sryance ve Yunancay retmi, daha sonra
yksek ilimler^*^ renimine sevketmitir. Gregorius, o
zamanlar Malatya'da bulunan birok ilim adamndan
felsefe ve ilhiyt okumutur. Ayn zamanda gerek baba
sndan ve gerekse dier nl doktorlardan tb renimi
grmtr.
Bu tarihlerde Kk Asya, eitli ihtiraslarn at
mas sonucu olarak en kark zamanlarn yayordu.
Rumlar, Mslmanlar ve Frenkler (Hallar) arasndaki
mcadeleler, Anadolu'nun dier yerleri gibi, Malatya do
laylarn da ok fazla sarsyordu. Gregorius, bu grlt
lere ramen snmez bir istekle renimine devam edi
yordu. Fakat, Karakurum'dan kopan Mool seli bu ara
lk ran' kaplam. Dou Anadolu'ya sarkm olduun
dan, Gregorius da btn ailesiyle birlikte memleketini

195

terkederek gney-batya, Antakya'ya (Antioche) ekildi

(M. 1243). Yahudi Gregorius'u Antakyada, Yakub mez
hebine bah bir Hristiyan, hem de bu mezhebin ateli
bir zahidi olarak gryoruz. Beriye'de bir maaraya eki
lerek ruhbanlk hayatna atlyor. yle ki, erdem ve tak
va konusundaki n, Yakub patrii tgnatius Sabay bi
le, maarasna kadar giderek bu gen zahidi ziyaret et
mek zorunda brakyor.
Gregorius bir sre sonra Trablusam'a iniyor.
Nastrilerden Yakub adnda bir arkadayla birlikte be
yan ve tb ilimleri renimi tamamlyor. Bunun arkasn
dan her iki arkada gnatius Saba tarafndan Antak
ya'ya davet edilerek; Gregorius, Malatya'ya bal Joubas
ve Yakub da Akka piskoposluuna tayin olunuyorlar (M.
1246).
Henz yirmi yanda bulunan Gregorius'un grevi,
bir sre sonra Joubas yaknndaki Lakbin'e aktarlyor.
Patrik gnatius'un lmne kadar, yedi yl bu grevde
kalyor. Fakat Ignatiusun lmnn ardndan, halefi
nin seilmesi konusunda Yakub papazlar arasnda
kan ekimeler, Gregoriusu da srklyor. O da, ikiye
ayrlan gruplardan birine, yani Diyonis)Mis Anecur gru
buna katlyor ve mkfat olarak Halebe getirilerek do
udaki Yakub Sryanlere Mafreyana, yani Metropolit
tayin ediliyor (M. 1253).
Fakat dier grup, Halep prensi Melik Nsrla anla
arak Gregoriusun yeni grevine gitmesine engel olu
yor. O da Malatya yaknlarnda Barsuma manastrna
ekilerek iki yl mnzev bir hayat geiriyor. Daha sonra
Dmek-ama gidiyor. Orada bir yolunu bularak Melik
Nsrla karlayor. Halep metropolitlii beratn ala
rak grevi bana gidiyor.^*^
Fakat, Mild 1258 ylnda Hlgu, Badat' alarak

196

halife Muta'sm' ldrdkten sonra Dogu slm dnya

snn siyas ehresi deiti. Suriye ve Dou Anadolu da
Badat'n akbetine urad. Mool ordular Haleb'i ku
att. Gregorius, Hlgu'nun huzuruna kadar karak
Yakub Hristiyanlan hakknda ba dileinde bulundu
ve bu dilei kabul ettirmeyi baard.
Gregorius, Hal kymlarnn etkisi altndaki Mslmanlara oranla, hibir dinle ilgili olmayan Moollarla
daha kolay uyuabildiinden, patrik tarafndan Dou
Mafreyana'hna, yani Maverannehir ve Irak- Acem
metropolitlii grevine getirildi (M. 1264).
Gregorius, Hlgu'dan hem kendisi hem de Yakub
patrii iin iki berat almay baardktan sonra, Moolla
rn btn dinlere kar gsterdikleri kaytszlktan ya
rarlanarak Douda Yakb mezhebinin yaylmasna, ye
ni birok kiliseler yaplmasna alt. bn'l-Ibr Grego
rius, 22 yl sren Dou Mafreyana'lmdaki alma ve
baarlarn Trih-el-Kinis el-Sryn adl eserinde
uzun uzadya anlatmtr.
bnul-br Gregorius, Mslmanlarla fazla ilikide
bulunduu iin, Hz. sa'da "Tek Tabiat" kabul eden
Yakub mezhebine girmiti. Hz. sa hakkndaki u "zt-
vhid ve ahs- vhid ve uknm-i vhide ve meet-i
vhide ve kuvvet-i vhide ve amel-i vahid" ibaresiyle, "inner-rhul-kuds gayri mnbesikun mine'l-ibn" iddias
Katoliklikten ne kadar uzaklam olduunu gstermek
tedir.
Beyrut'taki Hristiyan papazlarndan Antuan
Salhn, Gregorius'un erdem ve kltrn vg dolu bir
dille and halde, Yakub bidatna saparak teslis'e
(eknm-i selse) kar km olmasn, taassup nede
niyle, balanmaz bir cinayet gibi tasvir etmekten ken
dini alamamtr.

197

bn'l-tbr'nin yazd kitaplar otuzu akndr. Allame Sem'n'den anlaldna gre edebiyat, felsefe,
ilhiyat, tarih, tp ve nahive ait olan bu eserlerden bir b
lm Arapa ve bir blm de Sryance yazlmt.
Ebu'l-Ferec Gregorius, Mild 1286 ylnn 3 Tem
muz Pizartesi gecesi, altm yanda olduu halde Meraga'da lmtr.

Trhu Muhtasaru'd-Dvel:
bn'l-br Gregorius, Hal saldrlar ve Mool
istils gibi Asya'da en kanl servenlerin meydana gel
dii bir zamanda yaam olduundan dolay, eserleri
byk bir neme sahiptir. Moollarn her istediini yap
tklar bir dnemde Ebu'l-Ferec'in Maverannehir taraf
larna giderek onlarn iinde yaamas, eserlerine daha
fazla bir deer verilmesine neden olmutur.
Ebu'l-Fere, Trkler arasnda Hristiyanln duru
muna ilikin nemli bilgiler vemi, Sryan kilisesi tari
hinden baka, biri Sryance ve dieri Arapa olmak ze
re iki genel tarih yazmtr. Her ikisi de Adem'in yaratl
ndan balayan bu tarihlerden, Sryance yazd tarih
daha ajrnnth ve dierinden daha nce olup 1292 ylna
kadar olan dnya olaylarn iermektedir. Gregorius'un
Sryance tarihi, daha sonra bir baka yazar tarafndan
geniletilmitir.
T rh u Muhtasaru'd-Dvel^*** adn tayan
Arapa eseri ise, baz nemli eklerle Sryance tarihinin
zetlenmi bir eklidir. Bu eserin giriinde, yazar tara
fndan verilen bilginlere gre Muhtasaru'd-Dvel'de
balca on devletin tarih durummdan sz edilmitir. Bu

198

kitabn, konumuz bakmndan bizce en nemli olan b

lmleri, yazarn dokuzuncu ve onuncu devletler adlan
altnda toplad ksmlardr. Yazar, slmiyeti'n dou
undan Badat'n kne kadar olan slm devletleri
blmnde, slm'n Trkler arasnda yaylndan, Abbasiler zamannda Badat'taki Trklerden, Seluklular
dan ve bunlarn kollarndan esasl bir biimde sz etmi
tir. Eserin son ksm ise Mool istilsna ve Mool hk
metine ait bilgileri iermektedir. Yazarn bu ksmda,
Cveyn'nin Cihng'sn kaynak edinmi olduu an
lalyor.
Trihu M uhtasaru'd-Dvel, Avrupa'da ok erken
dikkatleri ekmi, Pocock 1663 ylnda Arapa metinle
Ltince evirisini Oxford'ta basarak yaynlamtr.*^^
Eser daha sonra Bauer tarafndan Almancaya evril
mi ve 1783-1785 ylnda iki cilt olarak Leibzig'de basl
mtr. Daha sonra Buruns ile Kirsch, Ebu'l-Ferec'in
hem Arapa ve hem Sryance tarihlerinin birinci b
lmlerini Ltinceye evirerek orijinal metinleriyle bir
likte 1879 ylnda Leibzig'de yaynlamlardr.*^'
Avrupa'da, Dou tarih kaynaklan zel bir nem ka
zannca, Gregoriusun eserlerine daha fazla rabet uyan
m, Mayer, A.J. Amolds ve G.H. Bemstein gibi bilginler,
bu iki tarih hakknda nemli aratrmalarda bulunarak
birer eser yaynlamlardr.^'^'
Trihu Muhtasaru'd-Dvel, 1890 ylnda Beyrut
Hristiyan papazlanndan Antuan Salhn'nin inceleme
si ve tashihiyle Matbaa-i Yesiye'de baslmtr. Eserin
Beyrut basks, doruluk ve gzellik bakmndan Avru
pa'daki basklanndan stndr.
Baz AvrupalI yazarlar tarafndan, skenderiye Ktphanesi'nin Hz. mer'in emriyle Amr bin el-s tara
fndan yakld yolundaki iddia, Ebu'l-Ferec Gregori-

199

usun, eserinden alnmtr. Fakat Hicri yedinci 3T2 ylda

yaayan Gregorius'un Hicr birinci y2ylla ilgili olarak
verdii bu haberin hibir tarih deeri yoktur. Hristi
yanlk taassubuyla kvranan tbn'l-tbri, Kuds ftihi
Hz. mer'e kar duyduu kin ve nefreti bu iren iftira
ile biraz dindirmek istemise de, gerek karsnda baa
rl olamamtr.

DPNOTLAR;

(*) Metafizik, lhiyat. (Y.K.)

(1) Hristiyan babalanndan Antuan Salhn, Trihu Muhtasaru'd-Dvel mukaddimesi, s. 1-2.
(**) Abu'l-Farac Tarihi, T.T.K. Yaynlan, Ankara, 1945, 2. cilt.
(R.)

(2) H istoria C om pen d iosa dynastiarum , H istoriam

Com plectens a m undo con dio usque ad auctoris.
(3) Chronicon Syriacum Arabicum et Latinum codicibus
Bodleianis descriptum .
(4) Marbourg, 1805; Vienne, 1882.

200

EMSEDDN EBU ABDULLAH

MUHAMMED BN AHMED EZ-ZEHEB
Trih Dvel el-tslm

Drdnc ceddinin el-Trkmn adyla anlmasn

dan dolay, soy bakmndan Trk olduu anlalan
Zeheb, Hicr 1 (veya 3) Reblhir 673 (M. 5 veya 7 Terin-i evvel 1274) tarihinde Meyyafriknde domu, 3
Zilhicce 748 Pazar (4 ubat 1348) gn am'da vefat et
mitir.
tslm tarihileri arasnda, olaylarn toplanmasnda
gsterdii dikkat ve zenle tannan Zeheb, ilk renimi
ni Meyyafrikn'de bitirdikten sonra 690 (M. 1291) yln
da ama gelmi, mer bin Kavvs ve Ahmed bin Hibetullah gibi byklerden ders almtr. Daha sonra Baalbek, Halep, Nablus, Mekke, skenderiye ve Kahire'yi zi
yaret ederek birok bilginden yararlanm, hads ve
trihde hakl olarak zamannn imam olmutur.
Zeheb, hads, tarih ve biyografilere dair deerli ki
taplarn yazardr. Eserleri arasnda en nemlisi, 12 b
yk ciltten oluan Trih Dvel el-slm adl byk ki
tabdr. Zeheb'nin Tezkiret el-Huffz, el-Mtebih f
E sm i'r-R icl, M zan el-'tidl f Nakd er-R icl,
T ecrd Esm es-Sahbe adndaki kitaplar Msr ve
Hindistan'da ya3^nlanmtr.
201

Bunlardan, T ezk iret el-Huffz, Hindistanda,

Haydarabad'ta baslmtr. Zeheb bu eserinde, hafzlar
21 tabakaya ayrm, her tabakada bulunan hafzlarn
biyogaflerine ilikin geni bilgiler vermitir. Syt da
ha sonra bu eseri ksaltm ve ilaveler yaparak Tabakt
el-Huffz adndaki eserini meydana getirmitir.
Sytnin Tabakt el-Huffz' da Wstenfeld ta
rafndan 1833 ylnda Gttingende (Ltince) yaynlanmtr.*^^
Hads kitaplarnda rastlanan birbirine benzer (ve
kolayca birbirine kantnlabilen) kii ve kavim isimleri
ni alfabetik srayla iine alan el-Mtebih f Esmi'rRicl adndaki kitab da 1881 ylnda Yung tarafndan
Leidende yaynlanmtr. Zeheb'nin Mzn el-'tidl f
Nakd er-Ricl adndaki eseri -ki hads rivayet edenler
arasnda zayf olanlarn adlarn alfabetik olarak ierirHicr 1301 (M. 1883) ylnda Lucknov'da ve 1325 (M.
1907) ylnda Kahire'de baslmtr. Ashab- Kiram'm
adlarn iine alan T ecrd Esm el-Sahbe adndaki
eseri ise, Hicr 1315 (M. 1897) ylnda Haydarabad'ta ya
ynlanmtr.^*

Trih Dvel el-slm:

Zeheb'nin en nemli ve en byk eseri olan Trh
Dvel el-tslm, zntyle sylemek gerekir ki, ne Av
rupa'da ve ne de Pouda henz yaynlanmamtr.
slm'n douundan Hicr 700 (M. 1300) ylna kadar,
slm dnyasnda geen olaylar ieren bu eser 12 byk
ciltten olumutur. Zeheb, bu eserinde yediyz yllk
olaylar, her biri onar yldan ibaret olmak zere; 70 taba
kaya ayrm, her tabakadakiler hakknda ayrntl bilgi202

1er vermitir.
Hicr 906 (M. 1500) ylnda vefat eden emseddin
Muhammed bin Abdurrahman es-Sehv, Zehebnin bu
eserine bir zeyl yazmtr. Zeheb'nin kendisi de saln
da Dvel-i slm'n birok blmlerini ayr ayn eserler
haline getirmitir. el-ber, Siyer el-Niibel, Tezkret
el-H uffz, T abak t el-K urr,T rih el-S agr ve
Trih el-Evsat adl kitaplar bu ekilde meydana gelmi
tir.
Trih Dvel el-slm, stanbul'daki baz ktpha
nelerde bulunmakla birlikte, hibirinde btn ciltler ta
mam deildir. Ayn durum Avrupa ktphaneleri iin de
geerlidir. Zeheb tarihinin btn ciltlerinin yalnzca Leiden Ktphanesinde bulunduu sylenmektedir. Da
nk bir halde stanbul ve Avrupa ktphanelerinde bu
lunan ciltleri istinsah ederek yaynlamak, bizim iin lm
bir ihtiya ve bir grevdir.

DPNOTLAR;
(1) L iber classium viroru m qui korani et traditionum
Cognitione ex celluerunt.
(*) Zeheb'nin yaynlanm eserleri arasnda, ayn zamanda
Sytye isnat edilmi olan el-Tbb el-Nebev de bulun
maktadr. Tbbn esslan; illar, yiyecekler ve hastahklann tedavisi adlarndaki blme aynlm olan bu kitap,
La m edicine du Prophete adyla Perron tarafndan Fran
szca'ya tercme edilmitir. (Cezayir, 1860).
Zehebnin, birou tarih ve biyografilerle ilgili olan ve ancak el
yazmas halinde bulunan 17 eseri daha vardr. (Bunlann
isimleri ve konulan hakknda bkz. slm Ansiklopedisi,
Zeheb mad.).(Y.K.)

203

MELtK EL-MEYYED MADDDN tSMAL

EBITL-FD

Kitb el-Muhtasar f Ahbr el-Beer

Takvim el-Bldn

Ebu'l-Fid, her konuda talihin ltfuna mizhar olan

az saydaki insanlardan biridir. Keskin zeks ve geni
kltryle kendini gsteren bu nemli sima, sava ala
nnda byk bir kahraman, edebiyat mahfilinde byk
bir air, dostlar meclisinde sevimli bir elebi, byk h
kmdarlarn yaknln kazanma konusunda becerikli
bir politika adam, lke ynetiminde dirayetli bir prens
ti. Soy bakmndan byk mcahid Selhaddin
Eyyb'nin kardei ahan ah sllesindendir. Dedesi
Takiyyddin, slm'n byk mcahidi tarafndan Ha
ma ve evresinin Emirliine tayin edilmiti.
Ebu'l-Fidnn babas Melik Efdal Nureddin, veraset
yoluyla Hama ve evresinde egemen olan kardei el-Melik el-Mansur'un yannda bulunuyordu. Mool aknlar
Halep snrna yananca, Melik Efdal ailesiyle birlikte
Hama'dan kaarak am'a snmak zorunda kalmt.
Hicr 672 ylnn Cemaziyelevvelinde (M. 1273), EbulFid am'da dodu.^^'
Ebu'l-Fid, slm dnyasnn sarsld bir kark
lk dneminde, eitli ihtiraslarn arpma alan olan

204

bir evrede domutur. Suriye, Hallar ile Mogollar'n

ihtiraslar nnde ve Msr sultanlarnn ynetimi altn
da bulunuyordu. Ebu'l-Fid bu d ve kavga a iin
de ilk renimini ok esasl bir ekilde bitirdi. Fakat ok
erkenden sava alanna atlm olmasna bakarak, ok
geni olduunda phe bulunmayan bilgilerini nasl ka
zand hayret vericidir!..
Ebu'l-Fid, daha ok gen yata, bal bulunduu ha
nedana lyk bir evlat olduunu gstermi, o srada he
nz Suriye kylarnn baz ksmlarnda tutunmakta
olan Hal kalntlarna kar yaplan savalara katl
mt. Henz 12 yandayken Merkab (Marcab) atosu
nun fethine koan mcahidlerin arasnda olduunu g
ryoruz. Mild 1289 ylnda, yani 16 yandayken baba
syla birlikte Trablusam'n geri alnmas iin yaplan
savata bulunmu, ertesi yl da Suriye kylarn Hahlardan temizlemek iin yaplan asker hareketlere katl
mtr. Hicr 691 (M. 1291) ylnda da Frat boylarna ege
men olan Rum kalesinin alnmasyla grevlendirilen or
duda bulunmu ve byle yararllklar gstermitir.
Hicr 697 (M. 1297) ylnda. Sultan Lacin idaresinde.
Kk Ermenistan zerine yaplan asker harekete ka
tlmtr. 698 ylnda Hama prensi Melik Muzaffer Takyyddin Mahmud, yeeni Ebu'l-Fid ile, evredeki
Alaruz danda kartal avlamaya gitmiti. Dnte her
ikisi de hummaya yakaland. Ebul-Fid kurtulduysa da,
Melik Muzaffer Takyyddin vefat etti. Bunun zerine
Ebu'l-Fid'nn mensup olduu aile Hama prensliini
kaybetti. lke Karasungur ynetimine geti. Ebu'l-Fid
da onun hizmetine girerek servetini koruyabildi. Hicr
701 (M. 1301) ylnda Hama'da saltanat naibi olan Katbua ynetiminde Ss zerine yeniden asker bir hareket
yapld. Ebul-Fid, bu savaa katld. Bir sre sonra
205

Ebul-Fidy Mogollar'la mcadelede gryoruz. Bunla

rn Palmr yaknlarnda bir ordularn geri ekilmek zo
runda brakyor. Ebu'I-Fidnn 12 yandanberi gster
dii kahramanlklar, o srada Msr ve Suriyeye egemen
olan Melik Nsr tarafndan takdire mazhar olduun
dan, bu ateli mcahid, geride ocuk brakmadan len ye
eni Hama prensinin makamna geirildi.
Ebu'l-Mehsin Tannverd (Tagribird)'nin ifadesine
gre, Ebu'l-Fid Hama sultanlna ykseltilmesinin ar
kasndan Melik Nsr'a teekkrn sunmak iin Suriye
ve Msra gitmi, Kahirede parlak bir ekilde karlan
m, Emir Argun bile, sayg amacyla, btn emirlerle
birlikte prensin nnde yrmtr.
Melik Nsr, fazilet ve dirayet bakmndan o an en
yksek kiiliklerinden biri olarak tand ve kendisini
sultanla kadar ykselttii Ebul-Fid ile karlamak
tan son derece memnun kalmt. Yaknln, kendine
ve emirlerine deerli birok armaanlar vererek gster
mi ve gnln ho ederek Hama'ya gndermitir (H. 710
Cemaziyelhir / M. 1310 Terin-i Sni).
Ebu'l-Fid, Msra yapt seyahatini ve Melik Nsr
tarafndan grd ikram ve armaanlar, kitabnda
minnettar bir dille aktarmaktadr.*^* Melik Nsr, bu zi
yaret dolaysyla EbuM-Fid'ya "Melik Slih" nvann
vermitir.
Ebu'l-Fid, Hicri 719 (M. 1320) ylnda. Melik
Nsr'm yannda ziyaret amacyla Mekke'ye gitmiti.
Dnte Melik Nsr kendisine "el-Melik el-Meyyed"
nvann vererek Hama sultanl iinde, adnn hutbe
lerde okunmasna izin verdi. Vefatna kadar Ebu'l-Fid,
o yzyln kavgal tarihinde benzeri grlmeyen bir olay
olarak. Melik Nsr'la iyi geinmi ve birok kez Msr'
ziyaret etmitir. Melik Nsr'm, kk Hama'nn erde

206

mini takdir ettii bu byk prensine kar gsterdii say

g ve sevgi gnden gne artm, hatta Ebu'l-Fida y ken
disiyle eit tutarak mektuplarnda "karde" hitabnda
bulunmak gibi byklkler gstermitir. Sultan bunun
la da yetinmemi, Suriye ve Filistin valilerine gnderdii
genelgede, Ebul-Fid ile mektuplamalarnda, onun
hakknda ok saygl bir dil kullanlmasn emretmitir.
am valisi Emir Tengizin Ebu'l-Fid'ya gnderdii mek
tuplardaki saygl dil, phesiz bu ihtarla ilgilidir.^^*
Ebul-Fid'nn, Melik Nsr yannda elde ettii bu
saygn mevki, kendisinin lm stnl kadar, siyas
ustalk bakmndan da stn olduunu gsteriyor. O
ada, Msr ve Suriye prenslerinin rekabet ve ihtiras
zerine kurulmu olan siyasetleri tedenberi devam
ederken kk prensliklerin birer birer yok olmalarn
dourduu halde, Ebu'l-Fid'nm dirayeti sayesinde, on
lara oranla daha gsz bulunan Hama prenslii srekli
kalmtr. Ebu'l-Fid'nn, o kadar kark durumlara, o
derece mthi rekabetlere ramen hibir taraftan teca
vze uramakszn emirlii korumas, Msr sultan ba
ta olmak zere herkesten sayg grmesi, yle rasgele bir
siyas ustalkla elde edilebilecek baarlardan deildir.
Ebu'l-Fid, ayn zamanda, kendisini devirerek Ha
ma prensliini ele geirmeye alan kardelerinin entri
kalarn da rtmek zorunda kalmt. Ebul-Fid, tari
hinin drdnc cildinde zamannn kronolojik bir tablo
sunu izmektedir.
Ebu'l-Fid, bir yandan ihtiras ekimeleriyle ura
rken, dier yandan lm aratrmalarla urayor, ad
n yaatan eserlerinin yazlmasna alyordu. Sara)n,
lim ve sanat adamlarnn toplant yeri, yetenek ve dira
yet sahiplerinin mahfili halini almt. Hama prensi f
kh, tefsir, usl, nahiv, tarih, felsefe, mantk, tp, aruz,
207

belat, takvim, corafya ve tabi ilimlerdeki geni bilgi

ve kltryle bu mahfile zengin bir renk veriyordu. Ebu'l-Fid gibi talihin ltfuna mazhar olmu adamlar ok
azdr. Zeks keskin, anlay abuk, bilgisi geniti. Ken
disini sava alannda, sava bir kahraman, ilim ve ede
biyat mahfilinde geni kltrl bir kii, hkmet yneti
minde basiretli bir Emir olarak gryoruz. Sultanlarn
hrs ve saldrganl nnde prensliklerin ykld,
prenslerin mahvolduu bir kargaalk zamannda mevki
ve nfzunu korumu olmas, beceriklilik ve dirayetinin
bir kantdr. Hayatnda sayg ve hrmet gsterilen bu
adam, sonra gelenler de sayg ve minnettarlk duyula
cak bir tarihi ve corafyac olarak tanmaktadr.
Ebu'l-Fid, ayn zamanda gzel sanatlara ve edebi
yata da byk bir tuckunluk gstermi, birok manzum
ve mensur iirler yazm, dneminin edeb gelimesine
nderlik etmitir.
Ebu'l-Mehsin'in eyh Cemaleddin el-tsnevnin
tabaktmdan aktardna gre, Ebul-Fid, Msra yap
t seyahatlerin birinde o zamann en nl d.oktor ve
ilim adamlarndan Selahaddin bin el-Brhan, eyh Zeyneddin bin el-Kubu' ve eyh Cemaleddin el-lsnev ile bir
toplulukta lm tartmaya giriyor. Sren tartma daha
sonra botanie sryor, Ebu'l-Fid hangi bitkidein sz
edilirse, onun niteliklerine, yetitii yerlere, tpta hangi
konularda kullanlabileceine ilikin o kadar geni bilgi
veriyor ki, eyh Zeyneddin ve Ibn el-Burhan gibi o zama
nn en byk tannan iki doktoru bu geni kltr kar
snda hayrete dyorlar. eyh Rkneddin huzurdan
ktktan sonra, hayret ve aknln saklayamayarak
slm melikleri arasnda ilim bakmndan bu aamaya
ulam baka bir kimse tanmadn itiraf etmek zo
runda kalyor.^^^

208

Ebu'l-Fid gibi byk bir kiilik, bazan ak hevesle

rine boun eiyor, ince iirler sylyordu/^
Ebu'l-Fid, 23 Muharrem 732 tarihinde, altm yamda olduu halde vefat etmi, Hamada daha nce yap
trd trbeye defnolunmutur (M. 1331).
Ebu'l-Fid'nn vefat, o zamann kltr adamlar
zerinde ne kadar derin bir znt brakmsa, adaletli
ynetimi sayesinde refah ve mutluluk iinde yayan
halk da o derece eleme bomutur. Eb'l-Mehsin'in,
onun hakkmdaki u tankl, ahlk erdemlerinin gzel
bir levhasdr: "Alim, adil, cmert, akll, dindar, hayr
sahibf, yetenekli, fazl, tedbirli, idareci, ilim ve hayr sa
hiplerini seven, cmert, ok sadaka ve ikramda bulunan
bir sultand."
Haan bin mer adndaki dier bir yazar da, Ebu'lFid'dan daha saygl bir dille sz etmi, nitelik ve stn
lklerinin daha zengin bir tablosunu izmitir.'^
Ebu'l-Fid, yksek stnlkleriyle slm dnyasn
da byk bir n kazanm olduundan, vefat duyulur
duyulmaz her yerde genel bir matem tutulmutu. O d
nemin en tannm airlerinden olan eyh emleddin
Ebubekir Muhammed bin Nebtet'l-Msr, dokunakl
bir mersiye ile genel zptye tercman olmutu.*^^ Za
mann dier bir airi ise bu genel zntye etkili bir mer
siye ile katlmtr.^^
Ebu'l-Fid'nn fkh, tp, tarih ve corafya konularn
da yazd eserler, derin vukufunun ve geni bilgisinin
srekli tandrlar, bn el-Kutb, Ebu'l-Fid'nn fkh
konusunda el-Hv adl manzum bir eseri ile, tp konu
sunda birka ciltten oluan el-Nkk adnda yeni bir
kitab bulunduunu haber veriyor ve Kitb el-Mevzn
adndaki bu eserini vgl bir dille kaydediyor.'^ Ebu'lFid'nn adn yaatan en tannm eserleri el-Muhta-

209

sar f Trih el-Beer ile Takvim el>Bldn adl eser

leridir. Ebu'l-Fid, ann genel siyasetine vakf adaletli
bir hkmdar olarak ne kadar n kazanmsa, fakih,
corafyac ve tarihi olarak da o derece tannmtr. Tb
tarihinde de Ebu'l-Fid ismi, ann en tannm tplar arasnda saygn bir yer tutmaktadr.^^

el-Muhtasar fi Trih el-Beer:

Douda olduu kadar Bat'da da byk bir n kazan
m olan Ebu'l-Fid'nn bu eseri drt ciltten olumakta
dr. Kitap genel yaps bakmndan iki blmden meyda
na gelmitir. slm ncesi dnemlere ilikin olan birinci
blm, toplu bir giri gibidir. Yazar bu blmde, Dou
kaynaklarna dayanarak Hz. Ademin yaratlndan Hz.
Peygamber'in douuna kadar sren yzyllara hzl bir
ekilde gz gezdirmi, Mukaddes Kitaplara dayanarak
ksa bir peygamberler tarihi yazmtr.
Hz. Muhammed'in doumundan Ebu'l-Fid'nn ya
ad dneme kadar meydana gelen olaylar iine alan
ikinci blm, kitabn en nemli parasdr. Bu blmn
yazarn zamanna kadar olan sayfalar, kendi itirafyla,
dier tarih kitaplarnn ve zellikle Trih el-Kmil'in
zeti gibidir. Fakat kendi yaad dneme ait ksm son
derece byk bir nem tamaktadr. Ebu'l-Fid bu k
smda, bizzat tank olduu veya rendii olaylar zen
gin bir ekilde tasvir etmitir. Bununla birlikte Ebu'lFid'nn da Bat Hristiyan hkmetleri hakknda verdi
i bilgiler, o yzylda Doudaki Mslmanlar iindeki
dier tarihilerden fazla deildir.
el-Muhtasar f Trih el-Beerin sahip olduu n,
deerli birok tarih eserlerin seilmi bir zeti olmasn
dan dolaydr. Ebu'l-Fid bu eserini, geni tarih kitapla210

nnn ieriini zetleyerek ortaya koymu, okuyucularn

o byk kitaplarn tetkiki zahmetinden kurtarmtr.
Esas olarak ald kitap, iaret ettiimiz gibi, bn elEsr'in el-Kmil'dir.
Fakat yazar, eserine daha byk bir deer salayan
dier birok kitaplardan da yararlanmtr. Bu kitapla
rn ou zamanmza kadar ulaamadndan, onlardaki
bilgileri iermek bakmndan da Trih-i Beer deerli
bir kaynaktr. Ebu'l-Fid'ya kaynak olan kitaplardan en
nemlileri, bn Miskeveyhin Tecrib el-mem'i ile
Trih-i Ebi tsa, Trih el-Muzaffer, Trih Hamza eltsfehn, Trih el-Ahlat ve Trih Ali bin Mus gibi
deerli kitaplardr. Ebu'l-Fid, eserinin slm tarihine
ait blmn, bn el-Esr'in el-Kmil'ine uyarak yl ze
rine yazmtr.*
Avrupa'da ok erkenden dikkatleri eken Ebu'lFid'mn bu nemli tarihi, nce blm blm Latince ve
dier dillere aktarlm ve evrilmi, her eviri aslyla
birlikte yaynlanmtr: kinci blm, daha 1722 ylnda
J. Gagnier tarafndan Ltinceye evrilmi ve orijinal
metniyle birlikte Oxford'ta baslmtr. Bundan 60 yl
sonra, yani 1789-1794 yllarnda, bu ikinci blm daha
byk bir zenle J.J. Reiske'in abalaryla tekrar
Ltinceye evrilerek ok deerli notlarla Abulfedae Annales Muslemici arabe el lat. ad altnda Adler tara
fndan be cilt halinde Kopenhag'da baslmtr.*'^
Birinci blm ise Fleicher tarafndan Ltinceye ev
rilip Arapa metniyle birlikke 1831 ylnda Abulfeda
H istoira ante-slam ica adyla yaynlanmtr. Fleic
her bu basky birok deerli notlarla zenginletirmitir.
J.J. Reiske ise 406 (1015-1016) tarihine kadar olan bl
mn baz paralarn Vie de Mohanuned adyla ngiliz
ce'ye evrilerek Londra'da yaynlanmtr. Yazld yz
211

yldan balayarak Dou'da byk bir nem kazanm

olan Ebu'l-Fid tarihj*^^\ bu nemini daha sonraki yz
yllarda da korumu, istinsah edilen nshalar slm
dnyasnn her yanna dalmtr. 1856 ylnda da Urdu
diline evrilerek Delhi'de baslmtr.
Ebu'l-Fid tarihinin orijinal metni 1286 (M. 18691870) yhnda stanbul'da Matbaa-i mire'de ve birok
kez Msr'da baslmtr. Eserin, Dou kaynaklarna gre
doru ve incelemeye dayal olarak yazlm olmas ve ifa
desinin temizlii, yaylmas ve tannmasn salayan ne
denlerdendir. el-Muthasar f Trih el-Beer'in, yazan
kontrolnden gemi bir yazma nshas Fransa Milli
Ktphanesinde korunmaktadr. Hicr 749 (M. 1348) y
lnda vefat eden mehur bn'l-Verd '*^el-Muhtasar f
Trih el-Beer'e bir zeyl yazmtr.'*' Cevdet Paa mer
hum da Kss- Enbiyay yazarken Ebu'l-Fid'nn bu
eserini kaynak olarak almtr.
el-Muhtasar f Trih el-Beer, slm tarihi asn
dan, ne Trih el-mem ve'l-M lk gibi nisbeten eski
bir kaynak, rie de Cmi't-Tevrih gibi esasl br kay
nak deildir. Fakat bugn elde edilmeleri mmkn ol
mayan birok tarih kitabnn seilmi bir zeti olmas ba
kmndan herhalde incelemeye deerdir, slm dneme
ait olan sayfalan, zellikle Hallar, Eyybler, Gazneli1er, Harizmliler, Guriler, Seluklular, Atabekler ve Moollar'a ilikin tarih olaylarla, yazarn iinde yaad
yzyln olaylarn ieren ciltleri olduka nemlidir.
zellikle yazarn bizzat kant olaylar konusunda ver
dii ajrrntlar gerekten incelemeye deerdir.

212

Kitb Takvim el-Bldn:

Daha yazld zaman alklarla karlanan^^'
Kitb el-Eklm, daha sonraki dnemlerde de nn
korumu, Douda corafya ile ilgili en nemli bir eser
olarak kabul edilmitir. Fakat gerekte bu eserin ancak
baz blmlerinde bir zellik grlmektedir. Ebu'l-Fid,
Suriye, Msr ve Hicaz'n bir ksm ile Kuzey Suriye'den
Frat boylarna kadar uzanan alan dnda bir yer grme
miti. Bizzat gidip grmedii yerler hakknda verdii bil
gileri, kendinden nce yazlm olan eserlerden almtr.
Bu eserlerin en nemlileri bn Havkal, drs ve bn
Hurdzbih gibi nllerin mesleklere ilikin yazdklar
kitaplardr.
Ebu'l-Fid, Takvm el-Bldn'da zamann mehur
seyyahlarnn bilgilerinden de yararlanmtr. Hindis
tan konusunda verdii ksa, fakat ak ve doru bilgiler,
bu lkeyi ziyaret etmi olan bir seyyahn rivayetlerine
dayanr. Takvm el-Bldn, drsnin K itb elMeslik'i gibi blgeler bakmndan blmlenmi deil
dir. Her nemli yerden boylam ve enleme gre sz edil
mitir. Yazar, izledii metoda, yeryznn iklim bak
mndan blmlerine, denizlerine, gllerine, nehirlerine,
dalarna... ilikin uzanca bir giriten sonra tasvir bl
mne gemitir. Her lkeye ayrd sayfalara bir de cet
vel eklemi, bu cetvelde o lkelerdeki ehirlerin adlarn,
boylam ve enlemlerini, gerek ve idari blmlerini, bun
larla ilgili olarak bilinen haber ve nitelikleri ayrntlary
la aklamtr.
Takvm el-Bldn, yazarn lmnden az sonra
nl Zeheb tarafndan zetlenmitir.^^' Sultan III. Murad dnemi bilginlerinden Sipahizde Mehmed bin Ali,
Takvm el-Bldn' birok eklerle, noktal harflere g
re dzenleyerek bir szlk haline koymu ve Evzah'l213

Meslik il M a'rifetl-Bldn vel-M em lik ad al

tnda 980 (M. 1572) ylndaIII. Murada sunmutu/* ^
Takvim el-Bldn, Batda Doudan daha az n ka
zanmamtr. Ltin, Fransz, Alman ve Ingiliz yazarla
rndan birou bu eseri incelemi ve birok sayfalarn
aynen almlardr. Alexandridfes Demetrius adndaki bir
Yunanl da Yunancaya evirmi, 1807 ylnda Viyana'da
basarak yaynlamtr.^'*^ Eserin Arapa metni ise, uzun
bir Franszca giri ilvesiyle nstit de France de Sociate
Asiatique yelerinden mehur Reinaud ve de Slane tara
fndan 1840 ylnda Paris'te baslmtr. Almanya'da da
Wstenfeld, 1882 ylnda (Gttingen) yaynlad eserin
167 ve devam eden saj^alannda Ebu'l-Fid'nn Takvim
el-Bldn hakknda uzun aratrmalarda bulunmu
tur. Ch. Schier ise 1846 ylnda Dresden'de otografi ile
nshalarn oaltmtr. Reinaud, orijinal metnini ya
ynladktan sonra Takvm el-Bldn' Franszcaya e
virmi ve 1848 ylnda Doulularn Corafyasna Ge
nel Giri adyla Paris'te yaynlanmtr.^^
Takvm el-Bldn'n Sicistan, Sind, in, Taberistan, Horasan, Zablistan, Gur, Taharistan, Harizm, Maverannehir ve Trkistan lkeleri hakknda verdii bil
giler, in kaynaklaryla karlatrldnda, Trk tari
hinin birok noktalarn aydnlatabilmekte, in kitapla
rnda grlen birok nahiye ve kasabalarn yerleri anla
lmaktadr. Bu nedenle Takvm el-Bldn, slm kay
naklar arasnda nemli bir yere sahiptir.

DPNOTLAR;
(1) Ebul-Mehsin, el-Menhel el-Sf.
(2) Ebul-Fid, el-M uhtas^ f Trih el-Beer, 4/67-68, Haseniye Ma. baas basks; Muhammed b. ldr el-Kutb, Fevt

214

el-Vefeyt, 1/16-17, Msr basks.

(3) "Hama'daki bask sebebiyle Ebul Fida am'dan Kahireye
gitti. el-Melik el-Nasr Muhammed b. Kalavun onunla ilgi
lendi, ikram etti. Ona saltanat sembol verdi ki, emirler ve'
ileri gelenler hatta Msr diyarnn naibi Emir Argun ona
hizmet ettiler. Sonra el Melik el-Nasr kendisine ihtiyac ol
duu eyleri verdi, ona hediyeler sundu, altn ilemeli atlar
ve baka eyler hibe etti. Aynca, onu el Melik el-Salih laka
byla lakaplandrarak emirlik merkezi olan Hama'ya yolla
d. O da Msr' sultanlarn yapt gibi byk bir ihtiam
iinde terkederek Hama tarafina yneldi. Hamaya 710 ylmn Cumadel Ahiresinde vard. Az zaman sonra sultan onun
lakabn deitirerek el-Melik el-Meyyed lakabn verdi.
Bunun sebebi 719 senesinde onunla beraber Hacc etmesidir.
Sonra da onunla Kahire'ye dnd. Orada (eski Hama sultanlannn yaptg) gibi) Hama ve evresinde hutbenin kendi ad
na okunmasna izin verdi. el-Melik el-Mej^ed en ufak bir
meselede Kahire'ye gidiyor ve yamnda Muhammed b. Kalavun'a deiik gzel hediyeler gtrp sonra geri dnyordu.
Yine en ufak bir mnasebetle el-Melik el-Nasr'a gzel hedi
yeler gnderiyordu. Hatta el-Melik el-Nasr am yresi
emirlerine, onunla yazrken "el-makam-erif el-Ali elMevlevi el-Sultani el-lmadi el-Meleki el-Meyyedi" eklin
de hitab etmelerini ve "Hama Sultam" nvann kullanmalann istedi. am naibi Dengiz de ona bu ekilde hitab etti."
(Ebu'l-Mehasin Tannverd, el-Menhel el-Saf)
(4) "Mezkur ahs Hama'da kitap tasnifiyle meguld. Etraf
her ilimden alimlerle, airlerle, deerli ahslarla doluydu.
Kendisi, fkh tefsir, Kur'an, snnet, nahiv, tarih, felsefe,
mantk, mikt ilmi, tb ilimlerinde mahirdi, itikad sahih,
airler onda faydal eyler bulur, aruz, nazm, nesir bilirdi.
Onu eyh Cemaleddin el-lsnevi tabakatnda zikrederek,
unlar anlatyor: O baz seneler Msr'a geliyordu. Beni
meclisine katlmak zere Zeyneddin el-Kuba' araclyla
davet etti. Ben de gittim. Orada mehur tabib el-Salah
b.Burhan da bulunuyordu. Baz ilimlerden szald, bu ko
nularda iyi eyler syledi. Sonra ot ve bitkilerden szedildi.
Her bitkiden szedil^inde onun zelliini, faydasra, yeti
tii yeri tafsilatl olarak aklad. Orada bulunan iki tabib

215

Ibn Kuba ve Ibn Burhan bunlan biliyordu ama tabiblerin

ounun bu konulardan haberi bile yoktu. Bilgisi bizi hayre
te drmt. Ehan ktmzda eyh Rkneddin, hibir
Mslman sultan bu seviyeye ulaamamtr dedi." (EbulMehsin Tannvird, el-Menhel el-Sf)
(5) u beyit Ebu'l-Fida mndr:
"Ne kadar kan aktt ise yine de piman olmad;
istediini yapyor, yok nedir bilmiyor
Eer gne ulat yerleri yok etseydi, muhakkak ki olmazd."

zamann airi ise;

Yemin ederim ki, el melik'l Meyyed
zamann grm olduu en cmert kiidir
O, faziletin Kbesi, Talibiler iin Hicaz neyse onun gibidir.

gibi kta ve kasidelerle onun cmertlik ve erdemlerini ycelti

yorlard.
(6) 732 senesinde, el-Melik el-Meyyed smail b. el-Melikl Efdal Ali b. el-Melik el-Muzaffer Mahmudb. el Melikl Mansur Muhammed b. el Melikl Muzaffer mer b. ahin ah b.
Eyyb b. adi b. Mervan (Hama meliki), glgesiyle dnyay
glgeleyen, sancaklar zaferle dalgalanan, kdemi halk iin
alan, otoritesi bak, gl, isteyenleri geri evirmeyen,
kaps, fazilet sahiplerine ak byk sultan vefat etti. Ken
disi cmert, yce, vgye layk, tedbir ve siyaset, onur ve n
derlik sahibi faziletli ve ahlakh, adaletli, insafl, iyilik sever,
ilim ve edeb ehlini seven, onlara ihsan eden, yldzlar gibi y
ce alim, iinde ok faydal eyler bulunan bir tarih ve baka
mehur kitaplar da olan bir kimseydi. Hama'da nce naibti,
sonra Hama -uzun mddet- sultan oldu. Orada kredile
cek eyler yapt." (Haan bin mer). Haan bin mer'in,
Ebu'l-Pidann ha] tercmesini ieren bu nemli eseri, Paris
Milli Ktphanesi'nde korunmakta ve 688 inci numarada
kaytldr. Takvim el-Bldn yaynlayan de Slane, bu
eserde Ebu'l-Pid'ya ait paray aynen giriine almtr.
(7) Ebu'l-Mehsin Tannvird, el-Menhel el-Saf.
(8 )

216

"el-Melik l-Meyyed'i kaybediimiz sevincin her zaman

devam etmeyeceine delildir
Eyyb ailesinin msamahas i dalgalaryla dolu
bir deniz gibidir
Eer bu konuda felei sularsam bana kaderde olann
ktlenmeyeceini syler.

el-Meyyed'in nerde olduunu sorarsam, bana MuzalTer'in

ve ondan noeMansurun nerde olduunu sorar."

(9) Muhammed bin ldr bin Ahmed Kutb, Fevt el-Vefeyt,

L/16-17, Msr basks.
(10) Ibn Ebi Usaybia, 1/; Leclerc, His de la medicine Arabe, t. 2,
p. 277.
(11) Ebu'l-Fid, el-M uhtasar f Trh el-Beeri yazarken
bavurduu kaynaklar ve izledii metod konusunda aa
daki bilgileri vermektedir: "Bu kitabmda eski ve Islami ta
rihlerden baz malumatlar alma frsat oldu ki, beni uzun
malumat bulunan byk kitaplara bavurmaktan kurtar
d. Bende u kaynaklardan seip zetledim. Ibn el-Esir
adyla mehur zzeddin Ali'nin el-Kamili ki, balangtan
628 (1280) ylna kadarki zamara ele alyor. Bu kitap yakla
k olarak 13 cilt civarndadr; Ebu Ali Ahmed b. Miskeveyhin Tecarib el-memi, Ebu sa Ahmed b. Ali el-Mneccimin Kitab el-Beyan ki, eski tarihlerden bahseden gzel
bir cilttir; ihabeddin b. Ebi'l-Dem el-Hamevi'nin el-Tarih
el Muzafferi'si ki, slam mmetiyle alakal olup 6 cilttir; Ibn
Hallikan'n Vefeyat el-A'yn' ki, harflere gre tasnif etmi
olup drt cilttir; Pakih Ammara'mn Tarih el-Yemen'i ki, bir
cilttir; Sinhac'nin el-Cem el-Beyan adyla bilinen Tarih
el-Kayravan'; Ibn Ebi Mansur'un Tarih el-Dvel el-Mnkatia's ki drt cilt civarndadr; Ali b. Musa b. Muhammed
b. Abdlmelik b. Said el Maribi el Endelsnin Lezzet elAhlm fi Tarih mem el-A'cm ki, iki cilttir; ad geen Ebu
Said'in el-Murib fi Ahbar ehl el-Marib adyla bilinen ese
ri ki, onbe cilt civarndadr; Kad Cemaleddin b. Vasl'n
Mferric el-Krb fi Ahbar Beni Eyyub (3 cilt civarnda);
Hamza el Isfehan'nin Tarihi ki gzel bir cilttir; eref b.
Ebul-Mutahhar el-Ensari'nin Tarih Ahlat'... Bu kitapta
eski tarihleri bir mukaddime ve be faslda verdim. slam
tarihini ise Ibn Esir'in Kamil'ine uygun olarak senelere g
re tertib ettim. Kitap tamamlannca el-Muhtasar fi Ahbar
el-Beer adm verdim.
(12)Brockelm ann ve E ncyclopedie de Iislam, t. 1, p. 88.
(13) Ebu'l-Fid dnemi edebiyatlarndan Cemaleddin Ebubekir Muhammed bin Nebtet'l-Msr, el-Muhtasar f
T rh el-Beer hakknda o zaman u ktay sylemitir:
"Vallahi yle bir tarih ki, dalndaki taneleri gibi

217

zel bir gzellii ve tad vardr

Neredeyse tm zamann bilgileri iinde bulunur."

(14) Siraceddin Ebu Hafs Kad mer bin Muzaffer. (Yazar, da

ha nce de getii gibi, Siraceddin Ebu Hafs', Zeyneddin
Ebu Hafs ile kartrmaktadr. Bkz. s . , dipnottaki sadeletirenin notu.) (Y.K.)
(*) Tetimmet el-Muhtasar fi Ahbr el-Beer adm tayan
bu zey], Ebu'l-Pid tarihinin zeti ve H. 749 (M. 1347) yhna
kadar olan olaylarn eklenmesi ile meydana getirilmitir.
Bir kez daha belirtelim ki, bu eser Siraceddin Ebu Hafs Ka*
di mer bin Muzalfer Ibn'l-Verdye deil, Zeyneddin Ebu
Hafs mer bin el-Muzaffer Ibnl-Verd'ye aittir. (Y.K.)
(15) Ebul-Fid dnemi airlerinden erefeddin el-Hseyin bin
Rabbn adndaki biri, Kitb el-Eklm hakknda yazd
u manzumeyle o yzyldaki Dou lm mahfillerinin d
nce ve duygulanna tercman olmutu:
"Kitabn telifi, tasnifi, ortaya konuluu ok gzeldir
lkelerin garipliklerim, gzelliklerini vasfeder,
akllar ondan faydalanr
Tertibinin gzellii ise ok aktr, lafzlar lezzet verir
Bu iin stesinden gelene ikram et ki, o binunla
yedi ulku aydnlatmtr
O, gklere ycelen kahraman bir sultandr
ilimleri sever, renir ve ok kymet verir
Fazilet nurunu, sndkten sonra o yeniden yakmtr
insanlar onunla rahat etmitir, gerektiinde
deniz gibi cmerttir sava zaman da savar
Ordusuyla sefere ktnda zafer takibeder
Ve o halen dmanlarna kar muzafferdir."

(16) de Slane, G eographie d'Aboulfeda, pJC, L. emseddin

Ebu Abdllah Muhammed bin ahmed ez-Zeheb Hicr 673
(M. 1284) yhnda, yani Ebu'l-Fida dan bir yl sonra domu
ve 748 (M. 1347) yhnda vefat etmitir.
(17) Ktip elebi, Kef'z-Znt, 1/246, Msr basks.
(18) J. Preux, La Grande E ncyclopedie, t.l, p. 110.
(19) Brockelmann, Encyclopedie de l'islam, 1.1, p. 88. Reinaud,
Takvim el-Bldn'n evirisini bitiremeden ldnden,
eser daha sonra Staislas uyard tarafindan tamamlanm
ve 1883 ylnda Paris'te baslmtr.

218

ALAEDDN AT MELK CVEYN

Trih-i Cihng

Alaeddin Cveyn, mill tarihimiz bakmndan b

yk bir nem tayan Trih-i Cihang adl deerli
eserin yazardr. Moollar dnemine ait tarih olaylar
asndan nem tayan bu eserin kymet derecesini an
lamak zere, yazann hayat kadar, kitabn hangi artlar
altnda yazldnn aratrlmas da faydadan uzak de
ildir;
Alaeddin, Seluklular, Harizmliler ve Moollar d
neminde sayg grm bir aileye mensuptur. Atalarn
dan birou bu hkmetler tarafndan "Shib-i Dvan"
rtbesiyle onurlandrlmlardr.^^* Baz tarihiler, Alaeddin'in mensup olduu slleyi, Abbas halifelerinden
Harun Reid'in vezirlii ve hcibliinde bulunmu olan
Fazi bin Reba kadar karmlardr.^^*
Cveyn ailesinin tarih sahnesinde nemli bir yer
edinmeleri, Seluklulardan Sultan Sencer'in divannda
hret bulan Ktib el-Cveyn ile balamtr.^* Hicr
588 (M. 1198) ylnda Harizmah Sultan Teki, son Sel
uklu Sultan Turul'a kesin bir darbe vurmak zere Rey
zerine yrd srada, Alaeddin'in drdnc atas
Bahaeddin Muhammed, Cveyn'de Sultan'n hizmetine

219

girmi, Cveyn ailesi bu ekilde Harizmahlar'a intisap

etmitir. Daha sonra Alaeddin'in byk babas em ed
din Muhammed bin Muhammed bin Ali Cveyn de, Muhammed Harizmah tarafndan mstevf-i dvan grevi
ne tayin edilmitir...
Mool istils srasnda emseddin Cveyn, Harizmah'la birlikte Niabur'a kamt. Celaleddin
Mengbirt, Harizm ahln ele geirerek babasnn
makamn ald zaman, emseddin Cveyn'yi grevin
de brakmt. Cveyn ailesinden ilk kez Moollara iatisap eden, emseddin Cveyn'nin olu Bahaeddin
Cveyndir. yle olmutur: Hicr 630 (M. 1232) ylnda
Oktay (gedey) Kaan tarafndan Horasan ve
Mazendern eyaletleri mehur Cintimura verildii za
man, Bahaeddin Cveyn Niabur'da bulunuyordu. O s
rada Niabur, Celaleddin Harizmah'n emirlerinden
Karaca ile Doan Sungur adlarnda iki kiinin elinde bu
lunuyordu. Cintimur'un, emirlerinden Klbulat' Nia
bur'un alnmasyla grevlendirdii haberi yaylr yayl
maz, Bahaeddin Cveyn Niabur emirleriyle birlikte e
hirden kaarak Tus muhafz Taceddin Ferzen'nin ya
nna snd. Klbulat, Niabur'u istil ettii zaman, l
ke ileri gelenlerinin Tus'a kam olduklarn renince,
Tus muhafz Taceddin'e bir memur gndererek kendisi
ne snanlarn geri gnderilmesini istedi. Taceddin mec
buriyet karsnda Niabur ileri gelenlerini Mool ku
mandanna teslim etti. Bahaeddin Cveyn de bunlarn
arasnda bulunuyordu. Bunlar Klbulat tarafndan Cintimur'a gtrld, Cintimur, Bahaeddin Cveyn'nin ik
tidar ve dirayetini takdir ederek kendisini Horasan ve
Mazendern Shib-i Divn'lna tayin etti.
Bahaeddin Cveyn, bu grevi yerine getirmekte b
yk bir baan saladndan, Cintimur kendisini Hicr
220

633 (M. 1235) ylnda, Uygur Trklerinden Krkz ile

birlikte eli olarak Karakurum'a, Oktay (gedey) Ka
ana gnderdi. Oktay Kaan, Bahaeddin Cveynyi b
yk iltifatlara bodu ve kendisine Shib-i Dvan nvann verdi. Bundan baka bir pyze^'* ve bir de "Al Damgal
Yarl"*^ banda bulunarak, ona verdii deerin s
tnln gsterdi.
Daha sonra Bahaeddin, Horasan ve Mzendern
eyaletleriyle Bat eyaletleri emirliine tayin olunan Kr
kz ile, onun halefi olan Emr Argun dnemlerinde ok
byk bir nfuz kazand.
Hatta Krkz 637 (M. 1239) ylnda saygsn sun
mak zere Oktay Kaan'n yanna gittiinde, Beyliin
idaresini, kendisine vekleten Bahaeddin Cveyn'ye b
rakt. Emir Argun da 643 (M. 1245) ylnda Gyk
Hann yanna gittii zaman ayn ekilde hareket etmi
tir.
Hicr 651 (M. 1253) ylnda, 66 yanda olduu halde
vefat eden Bahaeddin, emseddin ve Alaeddin adnda iki
ocuk brakmtr ki, bunlardan kincisi, konumuz olan
tarihin yazardr.
Alaeddin, Hicr 623(M. 1226) ylnda domutu. Trih-i Cihang'nn giriinde yazd gibi, yirmi yana
kadar Emir Argun'un zel ktipliinde bulundu.^^ Bu
nedenle Alaeddin, be-alt kez randan Moolistana ka
dar gidip gelmi, Trklerin oturduu yerleri be-alt kez
gezmitir.
Alaeddinin, Trkistandan Moolistan'a ilk seyaha
ti, Emr Argunun yannda, 644-645 (1246-1247) yhnda
olmutur. Bu sefere Alaeddinin babas Bahaeddin de ka
tlmt. Fakat yola kan topluluk Traz'a vardnda
Gyk Kaan'n lm haberini alarak Karakuruma git
mekten vazgemi ve tekrar ran'a dnmt.
221

Gyk Kaan'n vefatndan Meng (Mnke) Kaann

tahta kna kadar (645-649 / M. 1247-1251) geen fet
ret dneminde, Mool saltanat Gyk Kaan'n kans
Oul Gaym'n zerinde kalmt. Bu srada Emir Argun'un dmanlan, aleyhinde birok kovuculukta bu
lunduklarndan, Mool bakentine kadar giderek kendi
ni temize karmak zorunda kald. Bu seferde laeddin
de, Emir Argunla birlikte Karakurum'a kadar gitti.
laeddin, Emir Argunun Yargu'da yarglanmas so
na erinceye kadar Moolistan'da kald.^^ Bu srada tari
hine temel olacak bilgileri toplamaya alt gibi, Mo
ol prenslerinden Cengiz Han'n torunu Yes bin aa
tay ile de ilikide bulundu.
laeddin, Meng Kaan' Mool hakanlna karan
byk Kurultay'da bulunmak zere, Emir Argunla bir
likte, nc kez Karakurum'a gitti. 20 Safer 650'den
Receb 651 (M. 1252-1253) ylna kadar sren bir sre
iinde Trkleri ve Moollar iyice inceleyebilecek zaman
ve frsat buldu,
Cihangann giriinden anlaldna gre, Alaeddin, Mool egemenlii altnda bulunan Orta Asyada
tam on yl kadar dolam ve bir ka kez Maverannehir,
Trkistan ve Uygur lkelerine sokulmu, gezisini in'e
kadar uzatmay baarmtr. Mool hanlarnn hizme
tinde bulunmas kendisine, Trk ve Moollarn durum
larn bilen kimselerle yakndan ilikiye girme ve herke
sin grp bilemeyecei birok olaylara tank olma frsat
n vermitir,
laeddin, Oktay (gedey) Kaan tarafndan eski Uyguristan'n merkezi olan Ordu-Balk ehrinin ykntlar
zerinde kurulmu olan Karakurum'da bulunduu sra
da, Ordu-Balk harabesinden karlan kitabeleri incele
yerek Uygurlar hakknda tarih birok bilgiler toplaya
222

bilmitir.
Hicr 645 (M. 1247) ylndan balayarak Aleddin'i
Hlgu'nun yanna girmi olarak gryoruz, tlhanllar
saraynda parlak bir ekilde karlanan Alaeddin,
Hlgu'nun smailler zerine yapt sefere katlyor.
Hlgu, Alamut kalesinin en mstahkem hisar olan
Meymun kalesini -ki smailiye eyhul-Cebel'Ieri burada
otururlard- kuatt srada, teslim artlarn ieren ve
son smailiye hkmdar olan Rkneddin Hrh'a yaz
lan yarh' dzenleyerek tarihe geiyor.
Hicr 654 (M. 1256) ylnda Ismaililerin kknn ka
znd ve Alamut kalesinin drld srada, Alaeddin'in tarihe kar ok byk bir hizmetine tank oluyo
ruz; Zenginlii dnyanm her yanna yaylm olan me
hur Alamut Ktphanesini ksmen Hlgu ordularnn
yama ve tahribinden kurtaryor.
ran yllarca korkun bir tehdit altnda bulunduran
smaililer, Alamut Ktphanesi'ni ok sayda nefis ki
taplarla doldurmulard. Hlgu, Haan Sabbah zama
nndan Alamut Kalesi'nin dne kadar, yani 170 yl
iinde burada toplanan kitaplarn incelenmesi grevini
Alaeddin'e verdi. Alaeddin, ktphanedeki nefis lm
eserlerle Rasathnedeki aletleri ayrarak Batniye mez
hebinin asl ve ayrntlarna ilikin dier kitaplar yaktrmt.*
Alaeddin bu olay bizzat kendi kalemiyle u ekilde
aktaryor: "Lammasarda bulunduum srada, smaililerin, n afaki tutmu ktphanelerini ziyaret ve orada
ki kitaplar inceleme hevesine dtm. Buradaki nefis
kitaplarn zarara uratlmamasn cihan padiah
Hlgu Hana bildirdim. Ricam iyi karlad. Beni k
tphaneyi incelemekle grevlendirdi. Gittim ve incele
dim. Mushaflar ve gzel kitaplar "lden diriyi ka223

nr" anlamnca ayrdm. Rasad aletlerini, ncum kitaplann, tam ve yanm yldz gzleme aletleri (usturlb) ve di
er aletleri de faydal kitaplann yanma koyduktan sonra
smaillerin sapklk ve taknlklarn ieren, ne akla ve
ne de nakledilen temellere dayanmayan teki kitaplar
da yaktrdm..."
Alaeddin'in Alamut Ktphanesi'nden ald deerli
kitaplardan biri, Batnler'in Sergzet-i Seyyidin
dedikleri, Haan Sabbahn biyografisinden sz eden bir
eerdi. Alaeddin, bu kitabn iindekileri zet olarak Cihang'nn nc cildine almt.** Hlagu,
smaillerin kkn kuruttuktan sonra, Hicr 655 (M.
1257) ylnn Muharrem ay balarnda Halife Musta'sm
Billah'n zerine yrmt. Bu seferde Alaeddin de
Nasr Ts ile birlikte Hlgu'nun ordusunda bulunu
yordu. Hlgu, Badat' aldktan sonra, yani 657 (M.
1258) ylnda, Badat valiliini Alaeddin'e verdi.*^^
Alaeddin, Hlgu'nun lmne, yani 19 Rebilhir
663 (M. 1264) tarihine kadar tam bir bamszlkla Ba
dat' idare etti.*** Hlgu'nun halefi Akaba Han, Alaed
din'in kardei em eddin Muhammed Cvejm'yi vezir
lik hizmetinde tuttuysa da, Irak ve Fars lkelerini Alaeddin'den alarak Mool emirlerinden Sunck Aka'ya
verdi.* ^ Fakat bu deiiklik yalnzca ekilden ibaretti.
nk Sunck Aka, kendi yerine vekleten Alaeddin'i
yeniden Badat valiliine gnderdi.
Tarihi Zeheb, Trih el-slm'da, Alaeddin'in Ba
dat valiliinden sz ederken diyor ki: "Alaeddin, Mool
ykmm btnyle onarp gidererek Badata eski uy
garlk ve refahn yeniden salad. Kylleri ar vergi
lerden kurtard. Mool ykmn onarmak ve halkn g
venliini salamak iin ok alt." Trh-i V assf ta da
yle deniliyor: "Alaeddin yzbin altn harcayarak En-

224

bar kasabas yaknndan Necef e kadar Frat'tan bir ka

nal atrd. Kanaln iki yannda 150 kadar ky kurdu.
Enbar ile Necef arasndaki tanma elverisiz arazi bylece ekilir duruma geldi. Bundan baka Alaeddin, Necef te
Mehed-i Ali civarnda byk bir ribat, yani kervansa
ray kurdu."
Alaeddin'in bu almalar, bir olayn etkisiyle bir s
re gecikmeye urad: Alaeddin bir gn Badat sokakla
rnda atla dolarken, Batnlerden birka haydut zeri
ne atlarak kendisini birka yerinden hanerlediler. Fa
kat yaralar ok ar ve tehlikeli olmadndan kurtulabildi. Saldrganlar halk tarafndan hemen o anda para
para edildiler.
Alaeddin'in Badat valilii Hlagu, Abaka ve Tekdar (Sultan Ahmed) hanlar dnemlerinde, yani 24 yl
srmtr. Bu sre iinde Alaeddin, dmanlarnn pek
ok dedikodusuna uram, aleyhinde Mool hanlarna
birok tezviratta bulunulmutur. Fakat btn bu iftira
lar son zamanna kadar yerini sarsamamtr. Bir kere
sinde, Mool emirlerinden Badat emniyet grevlisi Ka
ra Bua, sak adndaki bir Ermeninin telkinlerine kap
larak Alaeddin'in hiyanetine dair Ilhan'a baz ihbarlar
da bulunmu, Alaeddin'i Msr sultanyla haberlemekle
sulamt.* Fakat aratrma sonucunda, bunun Erme
ni tsak tarafndan dzenlenmi bir tuzak olduu ortaya
ktndan, Alaeddin, kafasn Mool klcndan kurta
rabildi. Ebu'l-Ferec Gregorius, iftira ettii ortaya kan
Ermeni tsak'n idam edildiini haber veriyor
Alaeddin bu tehlikeyi atlattktan sonra, ikinci bir if
tiraya urad. Bu ikinci darbe, Badat Ba Nakib'i ve
Eitb el-Fahr yazan Safiyyddin'in babas Taceddin
Ali bin Muhammed bin Ramazan el-Hasen el-Alev tara
fndan dzenlenmiti. Taceddin, Irak'n en zengin kiile-

225

rindendi/^* Her nedense Alaeddin'e dmanlk besleye

rek Abaka Han'a aleyhinde bir ikyet mektubu yazarak
grevden alnmasn rica etti.
Alaeddinin kardei ve Abaka Han'n veziri emseddin Muhammed Cveyn, bu ikyet mektubunu aynen
kardei Alaeddin'e gnderdi. Uyank davranmas gerek
tiini hatrlatmak iin yazd mektuba da u iki beyti
ekledi:
"Ne zamandr uykudakini uyandrmaya alyorum,
her ikazmda daha da uyuyor
Sanki salladka daha derin uykuya dalan
beikteki ocuk gibisin."

Alaeddin, Taceddin tarafndan hayatna kastedildi

ini anlaynca, karlk olarak o da Taceddin'i ortadan
kaldrmaya karar verdi. Birka adam bularak onlan e
itli vaatlerle kandrd ve Taceddin'i ldrmeye raz etti.
Plna gre adamlar, gecelejan Taceddin'in evine girerek
kendisini ldrdkten sonra, Alaeddin tarafndan belir
lenecek bir yere snacaklar ve bylece izlenmekten
kurtulacaklard. Adamlar plnlad ekilde Taceddin'i
ldrdkten sonra belirlenen yere saklandlar. Alaed
din, adamlarn gndererek bunlar orada yakalatt. Hi
konuturmakszn, Taceddin'in katilleri olarak idam et
tirdi. Bylece Alaeddin en zorlu dmanndan kurtul
mu oldu.
Fakat, Mecd'l-Mlk Yezd tarafndan dzenlenen
nc bir darbe, Alaeddin'i byk bir ekilde sarst.
yle ki: 678 (M. 1279) ylnm Zilkade aynda Abaka
Han, Tebrizden Horasan'a doru yola kt zamanda,
olu Argun babasn karlamaya kmt. Mecd'lMlk, Argun'un yaknlarndan Abc'nn klavuzluuyla
ehzadenin huzuruna karak u maruzatta bulundu:
"Bir yldanberi, Shib-i Divn emseddin ve kardei

226

hakknda baz eyler sunmak istiyorum. Fakat Shib-i

Divn'dan korktuum iin, sunmak istediim eyi yazl
olarak takdim edemedim. Bugn huzurunuza kabul edil
mek erefinden cesaret alarak baz gereklerin ortaya
kmas iin ihbarlarda bulunacam. Mutlaka biliyorsu
nuz ki, bugn Shib-i Divn'm geliri, devlet hzinesine
giren gelirin toplamna ulamaktadr. Shib-i Divn, h
kmdar mlklerinin yar gelirini almakla yetinmeye
rek babanza kar kfran- nimetten de ekinmiyor. Ha
nedannz hakknda Msr sultanyla gizli ilikilerde bu
lunduu muhakkaktr. Anadolu Seluklu hkmdar
nn veziri Pervane^^ , Shib-i Divnn gizli tahrikiyle
Msr Sultan Melik Zhir Baybars Bundukdr ile birleerek birok Mool emirini ldrmtr.^*' Shib-i
Divn'n kardei Alaeddin ise, adeta Badat ve Irak'
kendi mlk haline getirmi, bana hkmdarlara zg
kymetli talarla ssl tac gijmeye balamtr. Bugn
Shib-i Divn'n serveti milyonlara ulayor. lhan haz
retleri bendenize izin verirlerse Shib-i Divn'n gizli
servetini tm olarak ortaya karabilirim. Shib-i Divn,
benim btn bu srlan bildiimi bildiinden, susmam
iin onbin dinar vererek beni Sivas valiliine tayin etti!..
ehzade Argun, Mecd'l-Mlk'n ihbarlarn uygun
bir zamanda babasna iletti. Bu kovuculuklar Abaka
Han'n zihninde bir phe izi brakt. Ertesi yl bir sebep
bahane ederek Shib-i Divn'n hesaplarnn incelenme
sini emretti. Shib-i Divn emseddin Cveyn sonucun
arhn ve hayatnn tehlikede olduunu anlayarak
Hlgu'nun kars ve Meng Timur'un annesi Olcaytu
Hatun'a snd. Btn mal varln Ilhan'a terkederek
Olcaytu'nun araya girmesiyle ban kltan kurtarabildiyse-derflttftiz ve servetini tamamen yitirdi.
Abaka Han'n emriyle Mecd'l-Mlk Yezd, veziri

227

kontrol etmeye balad. Mecdl-Mlk, Shib-i Divn'

bsbtn gzden dremeyeceini anlaynca, bu kez de
kardei laeddin Cveyn hakknda sulamalarda bu
lunmaya balad. Alaeddin'in devlet hzinesinden iki
milyon beyz bin dinar ald yolunda ihbarlarda bu
lundu.
Abaka Han, iki milyon beyz bin dinarn geri aln
masn emretti. Biare laeddin, Tesliyet'l-hvn adh
eserinde yana yakla anlatt gibi, bu paray bulabilmek
iin nesi var nesi yoksa hepsini satt. Fakat bu paray el
de etmek mmkn olmad. Shib-i Divn emseddin
Cveyn ile oullan da nakit para ve eya adna ellerinde
olan hereyi verdiler. Epeyce de bor para buldular. Fa
kat btn bu abalara ramen toplanan miktar, Abaka
Hann istedii parann onda biri kadar bile olmad.
Mecdu 1-Mlk, Alaeddin'in paralan sakladn id
dia etti. Abaka Han, Taacarya Guci'yi Mecdl-Mlk'le
birlikte Alaeddin'in gizli hzinesini bulmakla grevlen
dirdi. Bunlar Badata giderek Alaeddini evinde tutuk
ladlar ve bo yere hazine arayp durdularsa da, doal
olarak bir ey bulamadlar, Alaeddin'in adamlanna i
kence ettiler. Badatta yaptrd medrese ile ribat ara
yp taradlar. Hatta taze mezarlan bile atlar. Yine de
hibir ey bulamadlar. laeddin epeyce hapishanede
kald. Sonunda Abaka Han'n kans Buluun Hatunla,
Abaka'nn kardei Konkur Ata'nn araya girmesiyle ha
pisten kurtulabildi.
Fakat Mecd'l-Mlk, bir trl Alaeddin'in peini b. rakmyorduL Bu kez de Alaeddinin gizli olarak Msr sul
tanyla haberletiine dair, Hristiyanlar iinden birka
yalanc ahit bularak, Abaka Han kandrmaya alt.
laeddin Badat'ta tutuklanarak koruma altnda Il
han'n ordughna gnderildi. Fakat yoldayken, Abaka

228

Han'n lm haberi ile yerine geen kardei Tekdar (ya

ni Sultan Ahmet)'n serbest brakma ferman geldi.
Tekdar, emseddin Cveyn'yi vezirlik grevinde,
Alaeddin Cveyn'yi de Badat valiliinde brakt. Ken
dilerine birok iltifatlarda bulunarak gemi aclarn
unutturmaya alt.
Mecd'l-Mlk'n, Abaka Han dneminde, devlet h
zinesi adna Alaeddin'den ald mallan saklam olduu
ortaya kt gibi, evirdii dolaplar da anlaldndan
Sultan Ahmed (Tekdar), idam edilmesini emretti.
Moollar, cesedini para para ederek her organn bir di
yara gnderdiler.^^^
Alaeddin, can dmannn feci sonunu grdkten
sonra ok yaamad. Aym ylm (681 / 1282) Zilhicce'sinde
eceliyle hayat kavgasndan ekilip gitti.^^^ Sultan Ah
med, Alaeddinin lmnden sonra, Badat emirliini
Shib-i Divn emseddin Cveyn'nin olu Harun
Cveyn'ye verdi.
Cveyn ailesi, Hlgu'nun saltanatnn son ylla
rndan balayarak Sultan Ahmed'in (Tekdar) lmne
kadar ikbal mevkiinde kalmlarsa da, Argun'un lhan
tahtna kmas bu aile iin kesin bir felket olmutur.
Gerekten, Argun Han tahta oturur oturmaz Shib-i
Divn emseddin Cveyn ile oullarn, Cveyn ailesi
ne mensup olan birok kimseleri tmden idam ettirdi.
Cveyn ailesinden emseddin Cveyn'nin Zekeriya
adndakLoghndan baka tek bir kii hayatta braklmad .(2-2T ^

Cveyn ailesi, Asya ktasnn batanbaa insan ka

nyla suland bir dnemde, ilim ve irfan sahibi kiileri
korumak, lm yaygnlamay salayacak giriimlerde
bulunmak gibi baarlarla tarihte devamb kalacak bir ad
brakmlardr. Gerek emseddin Cveyn ve gerekse
09 9

Alaeddin Cveyn, adalan olan eyh Sadi-i irazyi

devaml olarak iltifatlara boarlard.^^^ Bu iki kardein
ilim adamlarna kar gsterdikleri cmertlik dolaysy
la, haklannda birok kasideler dzenlenmitir.

Trh-i Cihang:
Alaeddin'in yazm olduu bu tarih, daha o yzylda
bile en deerli eserler arasna girmiti. zleyen asrlarda
kitabn deeri bsbtn artmtr. Trh-i Cihang,
ciltten olumaktadr.
Birijnci ciltte: Uzun bir giriten sonra, eski Moollann adet ve usullerinden. Cengiz Han Yasasndan, Cengizin fetihlerinden, Uygur Trklerinden, Uygurlarn
adetleri ve inanlarndan. Cengiz ordularnn Maverannehir ve ran' istil etmesi ve buradaki ykmlarn
dan, Harizmahlar Devletinin knden, yani 610-624
(M. 1213-1226) yllar olaylarndan, Oktay Kaan dne
minden (639-643 / M. 1241-1245), Gyk Han'n saltanat
zamanndan (643-644/M . 1245-1246) sz edilmi olduu
gibi. Cengiz'in oullarndan Cuci ile aatay'n durumlan da ksaca yazlmtr.
kinci ciltte: Harizmahlar tarihinden, Hicr 512607 (M. 1118-1210) ylna kadar Maverannehir ile Cey
hun'dan Kagar, Hoten ve Balasagun'a kadar Dou Tr
kistanda egemenlik sren Karahtay Krhan'lanndan,
Samanilerden sonra ve Moollardan nce, Karahtaylann ve daha sonra Harizmahlarn himayesinde ve Tr
kistan'da Afrasiyabiye, Karahanllar, Hakanoullan ve
Ilig-Hanlar adlar altnda saltanat sren MslmanTrk meliklerinden bahsedilmi, cildin sonuna Oktay
Kaan dneminden Hlgu'nun rana giriine kadar

230

(626-653 /1228-1255) ran ve ona bal olan yerlerde ege

men olan Cintimur, Nosal, Krkz ve Emir Argun gibi
Mool hakimleri ve ahlannn tarih servenleri eklen
mitir.
nc ciltte; Meng (Mngke) Kaan'n tahta k
ndan (649 / 1251) ilk saltanat ylndaki olaylardan,
Hlgunun ran'a gelmesinden (653 / 1255), smaillerin
yokedilmesinden, Alamut smaillerinin ayrntl tari
hinden, mezheplerinden ve Hicr 655 (M. 1257) ylnda
k biimlerinden szedilmitir.
Cihang'hn baz nshalarna, Hlagu tarafn
dan Badat'n alnyla ilgili olarak Nasreddin Ts'nin
yazd bir tarihe eklenmitir. Baz nshalarna da Alaeddin'in dier iki risalesi ilve edilmitir. Bu risaleler
den biri Tesliyet'l-hvn adn tamaktadr. Fakat
dierinin adyla ilgili olarak kitabn iinde herhangi bir
kayt grlmemektedir.
Tesliyet'l-Ihvn'n yazma bir nshas Paris Milli
Ktphanesinde bulunmaktadr. Alaeddin bu risalesin
de 680 (1281) ylnda Mecdu 1-Mlk yznden urad
bel ve nihnetleri kaydetmekte, Abaka Han'n ferma
nyla 680 ylnn 4 Ramazan gnnde hapisten nasl kur
tulduunu aklamaktadr.^^'^'
Alaeddin'in ^-biTfnmeyen ikinci risalesi, Tesliyet'l-hvn'n eki gibidir. At Melik Cveyn bu risalede,
Tekdar'n (Sultan Ahmed) tahta kna kadar geen
sre iinde urad felketleri tasvir etmekte ve Mecdul-Mlk Yezdnin ldml eklini aklamaktadr.
Bu risalede, Alaeddin'in vefatndan alt ay nce yazlm
tr. Paris Milli Ktphanesinde bu risalenin de bir ns
has bulunmaktadr.
Ne yazk ki Alaeddin, smailiye Devleti'nin kye sonulanem tarihine, lm zamanna, yani 681 (1282)
231

ylna kadar uzayan 27 yllk olaylan yazmamtr.

Hlgu'nun Badat istils, Abaka Han'la Tekdar
Han'n saltanat dnemleri gibi nemli olaylann yazlma
mas Trih-i CUang'da byk bir boluk brakm
tr. Anlaldna gre Alaeddin, Cihanga'mn yazm
na 650 (1252) veya 651 (1253) ylnda balam ve 658
(1259) ylnda tamamlamtr.
Alaeddin'in tarihi, Trk ve Moollardan sz eden ilk
ve tek eser olmas bakmndan byk bir deere sahiptir.
Bu yzdendir ki Doulu ve Batl yazarlar eserlerine kay
nak olarak Cihangay almlardr. Cihang'nn
daha o yzylda byk bir deer kazanm olduunu g
ryoruz. Gerekten tannm birisi olan Abdullah bin
Fazlullah iraz, 699-727 (1299-1326) yllarnda yazd
T rih -i V a ss f adl eserine kaynak olarak
Cihangti'y almtr. Bu nedenle Trih-i Vassf,
Cihang'nn bir zeyli saylabilir.^^^
Cihang'nn birinci cildi 1911 ylnda Muhammed bin Abdlvehhb Kazvin'nin tashihiyle Gibb Vakf
bakan Browne tarafndan Leiden'de bastrlmtr.^*^
Safyyddin Muhammed bin Ali bin Tabataba'nn da
Kitb el-Fahr adyla tannm tarihini yazarken bir
ok olaylar Cihang'dan ald anlalyor.

DPNOTLAR:
(1) O yzyldaki tekilta gre "Shib-i Divn" nvam, maliye
ilerinin ynetimi, ve lke gelirlerinin toplanmas gibi iler
le grevli olan kimselere verilirdi. Bugn ran'da bu grevle
uraanlara "Mstevfii'l-Memlik" deniliyor. Bizdeki
tekilta gre Maliye Bakam demektir.
(2) Allama emscddin Muhammed bin Ahmed el-Zeheb,
Trih-i Kebr'inde bu rivayeti tekrarlyor. Halbuki Kad

232

Nunllah ter M ecls el-M 'm inn adl eserinde,

Aleddin Cveynyi mm el-Harameyn torunlanndan gs
termektedir. Mecmau'l-Fusah'da da ter'nin iddias
na katlnmtr. Fakat Meclis el-M'minn ve Mecmau'lFusah yazarlarnn bu yanla, imm el-Harameyn'in de
Cveyn nisbesini tam olmasndan dolay dm olduklan kukusuzdur. nk Aleddin Cveyn ile ada olan
tarihilerden hibirinin bu iddiaya katlmadklan grl
yor. Aksine Alaeddin'in ada ve dmanlarndan Safiyyddin Muhammed bin Ali bin Tabtab el-Alev -ki bntTiktaka adyla tannmtr-, Trh el-Fahr adyla tannan
m tb Mnyet'l-Fudal fi Trih el-Hulef ve'l-Vzer
adl eserinde, Alaeddin'in Fazi bin Reb sllesinden olmas
rivayetini belirttikten sonra, Fazi bin Reb, lakta (buluntu
ocuk) veya kle-zde olduundan, bu nesebin Aleddin iin
bir eref vesilesi olamayacan telmih etmektedir. Trh
el-Fahr'nin bu konudaki ibaresini aynen aktaryoruz; "
rendiime gre Sahib-i Divan A laedin Ata Faz b. Rebi'ye
intisab ediyordu. Eer bunu uydurmusa ak bir skandal
dir. Eer doruysa da salim akl bunun saklanmasn gerek
tirir. nk bu nesepten daha dk ve adi bir nesep yokturj
Birincisi Fazi b. Rebi, hr deildi ve onun byk gnah ile
dii sylenirdi. kincisi, Fazun nesebinde pheler vard.
Bazan onun anasmn babasmn belli olmad, bazan pi ol
duu sylenirdi. En iyimser haliyle Osman b. Affan'n klesi
Ebu Ferve olu olduu sylenirdi. Bu da yeterince utanla
cak bir eydir. nk Ebu Ferve ad birisiydi. Mekke'de Me
zar kazcs olan Haris'in klesiydi. Bu Haris'te Osman b. Affann klesiydi. O halde Ubu Ferve Osman'n klesinin kle
si idi. Bu konuda air yle diyor;
Bir zamanlar Medine'de mezar kazan Haris'in
kazanaca bir ey yoktur.

Bu Ebu Ferve, Osman'n kuatld gn isyanclar arasnda

yer almt. Bu da ona ayp olarak yeter de artar bile. Bak ba
kalm bundan daha adi ve rezil birisini bulabilecek misin?
(3) O srada nl Ktib Badd (Bahaeddin Muhammed bin
Meyyed) de, Sultan Teki'in yannda bulunuyordu. Sultan
Teki, ounlukla nnde Ktib Cveyn ile Ktib
Badd'ye lm tartmalar yaptnrd. Buna benzer toplan

233

tlardan birinde Ktip el-Cveyn, Sultan Teki'c dnerek

aka:
"Ltfn, incinin parlakln rtyor
Kpk cmertliin Ceyhun'un gzelliine gidiyor
Hkmn bir an eer hey derse
imkansz muamele hayatmzdan kar

ktasn sylemi, Sultann iltifatlanna mazhar olmutur. Leiden'de baslm olan Lbb el-Elbb adl kitapta Ktip
Cveynfnin biyografisinden szedilirken, Rkyetl-Ka*
lem ve Utbe-i Ketebe adl iki edeb eseri olduu belirtil
mektedir. Petersburg Ktphanesi'nin ark Dilleri bl
mnde Ktip Cveyn'nin bir mecmuasmn bulunduu sy
lenmektedir.
(4) "Payze", bugnk "nian" karl olarak Mool kaanlan
tarafndan, tevecchlerini kazanan kiilere verilirdi. Payze
altn, bakr ve bazan da tahtadan yaplm olup yanm zira
boyunda ve el ayas geniliinde bir levhayd, Levhamn ze
rine Tann ve kaann ad ve zel iareti kazrd. Payze, zel
likle yzba ve binba gibi zabta ve emirlerden Tmanlara verilirdi. Bu levhamn "Pyze-i ser-i r" denilen dier bir
tr daha yard. Bu tr Payze'nin bir yznde arslan kafas
ilenmi olurdu. Pyzenin en by, Pyze-i ser-i r deni
len tryd.
(5) Mool Kaanlannn fermanlarna "Yarlg" denilirdi. Yarlg'lara baslan krmz mhrlere "Al Damga" ad verilirdi.
Al Damga, drtgen eklinde bir mhr olup fermanlara, kaanlann mektuplarna ve kanunnmelere baslrd. Vaktiyle
Mool hanlarndan Argun ve Olcaytu tarafndan Fransa
kral Gzel Filip'e(Philippe Le Bel.) gnderilmi olan iki Al
Damga'h mektup bugn FVansa'nn A rchive Nationales'inde bulunmaktadr. Argun'un mektubu 15 cm. boyutlannda, Olcaytu'nunki 13 cm. boyutlarnda ve her ikisi de penbe kda yazlmtr. Damga altn olursa "Altn Damga", si
yah mrekkeple olursa "Siyah Damga" denilirdi.
(6) Emir Argun, Mool Hanlanndan Kazan Hann slmiyet!
kabul etmesinde byk gayretler gstermi olan mehur
Emr Nevruzun babasdr.
(7) Mool diline gre Yarg; adliye, knun, daval ve davacnn
savunulmas anlamna gelmektedir. Moolca "Yargucu",

234

kad, savunucu ve hkim demektir.

(8) Quatremere, Mines de l'Orient (Dou Hzineleri) te (s. 224),
Alaeddin'in rasat aletlerini yaktrdn sylyorsa da, bu
nun gerekle ilgisi yoktur. nk Alaeddin, Cihangii'da
olay anlatrken gzlem aletlerini konduunu ylece itiraf
etmektedir: "Nitekim yce Tanr cihan ehzadesi Hlagu'nun azim ve gayretleriyle o mel'unlann (Batniyye) kale
lerini ve evlerini yok edip, erlerini de uzaklatnnca ve Alamut fethedilince bu kitabn mellifine, hzinedeki emanet
ler ve ktphanede bulunanlar konusunda uygun biimde
dkmn yapmas iin toplama grevi verildi. Bunun sebe
bi, onlann yllarca biriktirdikleri, insanlar yoldan karan
mezhepleriyle ilgili kitaplardan Kuran ve dier faydal ki
taplar "lmden hayat karyor" hkmnde olduu gibi
aynp karmt. Onlann arasndan Horasan Sahbah'n ha
yatndan bahseden Sergzet-i Seyyidin adl kitab alp on
da yazlanlar kendi yazd bu tarih kitabnda nakletti...
orada bulduum faydal ve nefis kitaplar aynp kardm.
Rasat aletlerini, ncum kitaplann, tam ve yanm usturlablan ve dier aletleri de faydal kitaplann yanna koyduktan
sonra, nakle dayanmayan, akla uymayan ve sapklk ala
yan neler varsa hepsini yaktm.
(9) Ebu'l-Fazi Red, Cmiut-Tevrih'in ikinci cildinde Ser
gzet-i Seyyidin adl kitabn iindekilerden daha geni
bir ekilde bahsetmi, Ismailler hakknda ok deerli ve g
venilir bilgiler vermitir.
(10) Cm iut-Tevrih yazan ile ondan yararlanan dier tarih
iler, Alaeddin'in Badat valiliine tayininin Hicr 661 (M.
1262) ylna, yani Hlgu'nun, Veziriazam Emir Seyfeddin'i ldrterek vezirlii Alaeddin'in kardei emseddin
Muhammed Cveyn'ye verdii zamana rastladm yaz
yorlarsa da bu rivayet doru deildir. nk Aleddin Tesliyet'l-hvn adl risalesinde (Bu risale Paris (Milli) K
tphanesinde bulunmaktadr), Badat valiliine tayin edil
mesinin Hicr 657 (M. 1258) yhna rastladn belirtmitir.
Elbette ki Alaeddin, kendi hayatyla ilgili olaylan bakalanndan daha iyi bilir. Alaeddin Tesliyet'l-hvn'da bu
olay u ekilde yazyor: "Mlk dilediine veren ve diledi
inden de alan mlk yurdunun hakimi; Irak, Badad ve

235

Huzistan blgelerini Abbasogullan'mn tasarruf ve egemen

liinden laral, Badad olaynn zerinden henz bir yl
getii halde 657 senesinin aylannda cihan padiah Hlagu'nun ellerine teslim etti. O da, blgenin malzeme ve m
himmat meselesini bu hallerin yazanna devretti ve halkn
ilerinin bir dzene koyulmas, malzemenin de salanmas
iin elini...
(11) Quatremere, Dou Hzineleri (Mines de l'Orient, s. 225226)nde, Ebul-Ferec bn'l-Ibr'nin Sryanice yazd b
yk tarihine dayanarak Alaeddin'in Badat valilii srasn
da meydana gelen bir olaydan ve bu olayn Alaeddin tarafn
dan byk bir ustalkla kapatlm olduundan sz etmekte
dir. Quatremere, Ebu'l-Ferec'ten aktararak olay u ekilde
anlatyor: "Alaeddin'in Badat valilii srasnda Nastr Hristiyanlanndan biri Islm dinini kabul etti. Badat'taki
Nastr papazlannjn bakan Cselk (Cselk, Dou lke
lerindeki Nastr papazlarnn banda bulunanlara verilen
isimdir), bu adam Diclede bodurmak amacyla yakalattnp Cselikhne'de hapsetti. Mslman halk olay renin
ce galeyana geldi. Alaeddin, Cselik'e haber gndererek,
Nastrlikle hibir ilikisi kalmayan bu adam brakmasn
teklif etti. Fakat^ Mool emirlerine dayanan Cselk, bu tek
lifi kabul etmedi. Galeyan iinde bulunan halk,
cselkhaneye hcum etti. Sonucun ok kt olacam anla
yan Alaeddin, adamlarn gndererek gizli bir kapdan
Cselk'i kard. Bylece kacak korkun bir olay nledi."
(12) Bombay'da baslan Vassaf Tarihi'nde bu isim "Suuncak"
eklinde kaytldr. Beyzv'nin Nizm't-Tevrihinde ise
"Soncak" biiminde yazlmtr.
(13) O yzylda Ilhanhlar lkesinde bir insan iin en byk
felket, Msr sultanyla haberletii yolunda bir sulamaya
uramakt. Msr'da ise Mool hanlaryla ilikide bulunul
duu aibesi en byk bir cinayet saylyordu. ran'da her
hangi bir emirin mahvn isteyenler, onun Msr sultanyla
haberletiini yayar, Msr'da da Mool hamyla ilikisi oldu
unu syleyerek bir tuzak kurarlard. O yzyln modas da
buydu.
(14) Trih Muhtasar el-Dvel, s. 397-398, Beyrut basks.
(15) Cemaleddin Ahmed bin Ali el-Hasen el-Alev, Kitb Um-

236

det't-Tlib f Ensb'i l-i Eb Tlib adl eserinde Taceddin hakknda u bilgileri veriyor; "bn Tiktaka adyla bi
linen Taceddin Ali b. Muhammed b. Ramazan'a talihi yar
dm etmi ok miktarda mal, emlak ve ky sahibi olmutu.
Bana gelen garip eylerden birisi de udur: ilk zamanlannda divan arazilerine ait topraklarda ziraat yapyordu.
Kendisi o srada Frat yresinde grevliydi. rnleri henz
tamamlayamadg binasna doldurmu, divanla olan hesa
bm yapm ve kendisine ok fazla miktarda rn kalmt.
O srada bir ktlk olunca Taceddin rnlerini satmaya koyuljutu. Mallar ve emlaklann satt. O zmamn pahahhyla ilgili ataszleri bile sylendi. Ibn Tiktakaran pahahhg deniyordu. nk onun dnda hi kimsede satlacak bir
ey yoktu. Duvarlar arasna bile tahl doldurmutu, bunlar
bir ara ortaya knca hemen rtmeye alm ancak baa
ramamt. Bir miktar daha sattktan sonra bitti. Hatta y
le bir ykseldik) Hlagunun olu Abaka'ya Sahibd Divan
Ata Melik'in azledilmesi iin mektup bile yazd."
(16) Mecd'l-Mlk, Yezd, Yezd Atabeklerinin vezirliinde bu
lunan Safyyddin Yezdnin oluydu. Isfehan'da bulundu
u srada, Abaka Hsu'n veziri emseddin Cveyn'nin olu
Bahaeddin Cveynfye balanmt. Bahaeddin'in aracl
yla Vezir emseddin'le tant. emseddin Cveyn, Mecdl-Mlk'n eitim ve retimi iin byk zen gsterdi ve
birka kez nemli grevlere tajdn etti. Fakat son grevinde
kendisinde gvensizlik belirtileri grlmeye baladn
dan gzden dt. Mecdl-Mlk, vezirin gznden dt
n anlar anlamaz grevinden ayrlarak Yezd'e dnd.
Bir sre sonra yeniden Isfehana giderek yine Bahaeddin
Cveynnin araclyla Vezir emseddin'e yanat. em
seddin onu grevli olarak Rum lkesine gnderdi. Dn
nde Vezir emseddinin yannda kald. Mecd'l-Mlk,
yaratl olarsJc bozguncu ve ihtirash bir adam olduundan
klh kapabilmek umuduyla velinimeti olan Cveyn aile
sinin yokedilmesi iin yollar aratrmaya balad. Bir gn
Alaeddin Cveyn'nin yardmcs Mecdeddin ibnl-Esrle
konuurken, onun, sz arasnda Msr sultamndan vg do
lu bir dille sz etmesini vesile ederek Mool emirlerinden
Bs Boga Grgn'a bir jurnal verdi. Jurnalde,

237

Cveynlerden Vezir emseddinle kardei ve Badat valisi

Alaeddin'in Msr sultanyla anlatklar ve uygun bir fr
satta Badat' Msr sultanna teslim edecekleri, kendileri
nin de Msr'a kaacaklan ihbar ediliyordu. Bs Boa,
Mecd'l-Mlk'n jurnalini Abaka Han'a sundu. Abaka
Han, Mecdeddin ibn'l-Esr'i ararak konu hakknda ko
nutu. Gerei syletmek iin Mecdettin'e beyz sopa vur
durdu. Sonuta ihbarn yalan olduu ortaya kt. Olay da
geici olarak kapand. Vezir emseddin,Mecd'l-Mlk'n
pis yaratln bildiinden, adam gnln okayarak k
tlklerine son vermek istedi. Mecd'l-Mlk'e oka para
verdikten baka, Sivas valiliini de ona verdi. Fakat Mecd'l-Mlk huyundan vazgemeyerek iftiralarna devam et
ti. 678 (1270) yhrfda ehzade Argun'un araclyla
Cveyn ailesi hakknda Abaka Han'a birok iftiralarda bu
lunarak velinimeti olan bu aileyi korkun felketlere s
rkledi!..
(17), "Pervane" lakabyla tannan bu zatn asl ad Muneddin
Sleyman bin Ali bin Muhammed'tir. Pervane, hayatnn
ilk yllannda bir ilkokul retmeniydi. Zek ve dirayeti, ka
rarllk ve cesareti sayesinde Konya Seluklulanhn vezir
lik grevine kadar ykselmiti. Hicr 675 (1276) ylnda M
sr Sultan Melik Zhir Baybars, Anadoluyu istil ederek
buraya dalm olan Moollar' tmden kltan geirdii
srada, Pervane Konya'daki Seluklu hkmetinin vezirli
inde bulunuyordu. Moollar bu olay zerine Pervane'yi
gizli olarak Melik Zhir'le ibirlii iinde sanarak organla
rn para para doramak suretiyle zavally ldrmler,
kinlerim teskin iin etlerini yiyecek kadar vahet gster
milerdir.
(18) Bu olayda ldrlen Mool emirleri arasnda Tug veya
Tugn, mehur Emir oban'n atas Tudan Bahadr ve Arktu gibi,kimseler bulunuyordu.
(19) Mecdl-Mlk Yezd, Hicr 681 (M. 1282) ylnn
Cemaziyelulsnda ldrlmtr.
(20) Moollar, Mecd'l-Mlk'n ban Badat'a, elini Irak'a,
ayEin Fars'a gtrmlerdir. Bir adam da yz dinar kar
lnda Serdar'dan dilini satn olarak Tebriz'e kadar g
trmt. O yzyln airlerinden birisi, bu olaya iaretle

238

u beyti sylemitir:
"Gnlerce koguculuk defterinin en bana yazldn!
Mal ve mlk, ikbal ve ululuk arkasnda kotun!
imdi her organn bir diyan tuttu
Sonunda bir haftada cihangir oldun!"

(21) Alaeddin'in lm nedenini u ekilde anlatyorlar: Tekdar (Sultan Ahmed) bin Hlgu'nun tahta kndan bir
sre sonra, Abaka Han'n olu Argun, saltanat hevesine
dt iin amcasyla aralan almt. Bu nedenle Ar
gun, Tekdar taraftarlarn kendisinin dman kabul edi
yordu. Alaeddin Cveyn-ile kardei emseddin Cveyn,
Tekdar'n yaknlarnn ileri gelenlerinden olduu iin,
bunlara kar Argun derin bir kin besliyordu. Bundan ba
ka Argun, babas Abaka Han'n, Shib-i Divn' emseddin
Cveyn tarafndan zehirlendii hakknda sylentiye ina
nyordu. Bu da, Argun'un Cveyn ailesine kar duyduu
intikam hissini krklyordu.
Argun, Hicr 681 (M. 1282) ylnda klamak zere Horasan'dan
Badat'a gitmiti. Oraya ular ulamaz, Alaeddin yanlla
rm toplayarak hapsettirdi. Alaeddin'in vekili olup o srada
henz vefat eden Necmeddin'in cenazesi kabrinden kar
larak sokaklara atld. Alaeddin bu olay duyunca ok zl
d. An zntsnden kendisine iddetli bir baans gel
di ve yataa dt. Hicr 681 ylnn Zilhicce aymn drdn
c gn Mugan'da vefat etti. Cesedi Tebriz'e gtrlerek
erandab mezarlnda topraa verildi.
(22) Alaeddin'in kardei emseddin Cveyn, 661 (1262) yln
dan 683 (1284) ylna kadar yirmi bir yl Ilhanllann Vezir-i
Azam' olmutu. Hlgu ve Abaka Hanlarla Sultan Ahmed
dnemlerinde ok byk bir ikballe ran, Anadolu ve Hin
distan'n bir blmyle Suriye'de hkm srd. Gnlk
geliri onbin dinara ulaacak derecede servet ve zenginlik
kazand. Pakat Argun'un saltanat makamna gemesiyle,
yani Hicr 683 ylnda emseddin Cveyen'yi Azerbeycan'daki Karada yaknnda Aher denilen yerde idam etti
rerek bu ailenin ocan sndrd. emseddin'in ldrl
mesinden bir sre sonra Yahye, Ferecullah, Mes'ud ve Ata
bek adlanndaki drt olunu da idam ettirdi. einseddin'in
torunu Ali bin Hoca Bahaiddin'i de 688 (1289) ylnda Ka

239

an'da ldrdler. Ali'nin kardei Mahmud, korkusundan

hafakan hastalna tutularak Kihatu'nun saltanatnn
sonlarnda ld. Alaeddin'in olu Mansur'u Badat kpr
s zerinde ehid ettiler. Cveyn ailesinden, bu feci katli
amdan yalnz o srada Abhaz'da bulunan, emseddinin Zekeriya adl olu kurtulabildi.
(23) eyh Sadi, Alaeddin hakknda:
"Sen cmertlik da, bense yoksulluk uurumunun kenannda
Kabul etmezsen aana derim."

demi olduu gibi, u beyitleri de yine Alaeddin'e hitaben syle

mitir:
"Bilhassa, Sa'd sana yaknlamaya g yetirdi,
Dorudur, anlmas zamana kald.
Sen yine de onun geni imkann yazk etme,
Ki o kalmasn, ama bu an sonsuza dek kalsn."

(24) Alaeddin, Mecd1-Mlk un dedikodulanyla bu ikencelere

urad srada, hapishaneden kardei emseddin
Cveyn'ye manzum bir mektup yazmt. ok mehur olan
bu manzume Trh-i Vassfn 101-102. sayfalannda ka
ytldr. Kasidenin en parlak parasn aaya aktaryo
ruz:
"Eer zaman bana yan gzle bakarsa, sakn daralma
gnlm sana feda olsun
Allah'a gven nk vallahi bu ite bir sr gryorum
Eer zamanm beni frlatp atarsa aldrmam, onu zorlukta da
kolaylkla da yaadm
Hadiseler bir eyi yapmaya karar vermise beni sabit
ve tahammlkar bulursun
Sabr dalar sarslsa bile kalbimin mutmain olduunu grrsn
Sabrmda bir ftur grdysen, azmimi sabrma yardmc
kldm iindir."

(25) Tarih-i Vassf, Kitb Tecziyet'l-Em sr ve Tezciyet'I-A'sr adn tamaktadr.

(**) Tarih-i Cihanga, ev. Do. Dr. Mrsel ztrk, Kltr ve
Turizm Bak. Yay. Ajkara, 1988, 2. cilt. (R.)

240

SAFYYDDN MUHAMMED BN AL
BtNTABATABA
Trih el-Fahr

bn't-Tiktaka lakabyla tannan Muhammed bin

Ali'nin Mild 1262 yllarna doru domu olduu sanl
maktadr. Hayat hakkndaki bilgilerimiz ne yazk ki ok
azdr. Onu, Hicr 701(M. 1302) ylnda Musul'da gryo
ruz. Tebriz'e gitmek zere yola kan bn Tiktaka, k ge
inceye kadar Musul'da kalmaya mecbur oluyor. Bura
dayken Musul Emiri Fahreddin sa bin brahim'in v
lp yceltilmesiyle ilgili birok menkbeler duyuyor. bn
Tiktaka'nn Musul'da bulunduunu renen Emir, ken
disini saraya davet ediyor. bn Tiktaka, gyaben takdir
ettii Emir'le gryor. Onu, duyduklarnn kat kat s
tnde buluyor. Bir sayg ve teekkr ans olmak zere,
sultanlara ait adab ve slm devletleri hakknda Kitb
el-M nyet'I-Fudal f T evrih ei-HuIef ve'IVzer adh bir eser yazarak Emir Fahreddin sa adna
ithaf ediyor.
bn Tiktaka, o zamana kadar yazlm olan tarihler
den ounun ar bir slpla yazlm olduklanndan, on
lardan herkesin yararlanamadklarn grm, eserini
ak ve sade bir slpla yazmaya almtr. Bu konuda

241

izledii esaslan u satrlarla zetlemektedir:

"Bu eseri yazarken u iki eye dikkat ettim:
1- Gereklerden sapmamak, adalete aykr bir ey
sylememek, kiisel eilim ve heveslerime uymadan, ak
tardm olaylar karsnda btnyle tarafsz kalmak.
2- Fesahat Ve belagat gsterm ek gibi zorlamalara
dmeksizin ak bir slp izleyerek herkesin yararla
nabilmesini salamak.

Gryorum ki, belagat isbat ve fesahat gsterii

amalarn izleyenlerin eserleri o kadar rabet grm
yor. Okuyucular ve dolaysyla yararlan ok smrh kal
yor. bn Sina "Kanun'unu anlalmaz cmleler ve belir
siz terkiplerle doldurduu iin, amalad genel fayda
yok olmu, tpla uraanlar anlalmas daha kolay olan
el-Mlk'yi Knun'a tercih etmilerdir..."''*
bn Tiktaka bu eserine, Hicr 70KM. 1301) ylnn
Cemaziyelhirinde balam, ayn yln evval ay ban
da tamamlayarak Fahreddin sa bin brahim'e sunmu
tur. Bundan dolay eseri Trih el-Fahr adn almtr.
Trih el-Fahr, iki blm halinde dzenlenmitir. Bi
rinci blmde sultanlara ait ilerden, ynetim politika
sndan, hkmdarlann sahip olmalar gereken nitelik
lerden, saknmalar gereken davranlardan, hkmdann halka, halkn da hkmdara olan karlkl durumla
rndan sz etmi, szlerini hazan yet, hazan hads, ha
zan da zarif hikyeler, nezih iirlerle sslemitir.
Kitb el-Fahr'nin ikinci blm ise, ilk slm hali
fesi Ebubekir zamanndan, Abbaslerin son halifesi olan
el-Musta'sm Alallah dnemine kadar olan halifelerle ve
zirlerinin tarihlerinden sz eder. Yazar Hicr 656(M.
1258) ylnda Hlgu'nun Badat alarak son Abbas ha
lifesi Musta'sm' ldrp Abbas hilfetine son verdii
zamana kadar geen olaylan aktanrken Bveyhlere,

242

Seluklulara ve Fatmlere ilikin de hayli nemli bilgi

ler vermitir.
bn't-Tiktak, eserinde dikkate deer yenilikler
gstermitir: Halifelerin hayat ve karakterlerini, vezir
lerin entrikalarn; Raid Halifeler, Beni meyye ve Be
ni Abbas gibi zamanlarnda btn Mslmanlarca bo
yun eilen hkmetlerin ynetim ekli ve gerek kimlik
lerini canl bir biimde ortaya karan birok deerli bel
geleri Safyddin bin Tabataba'ya borluyuz. Kitb elFahrnin birinci blm de ikinci blm kadar incele
meye deerdir. Bu blm bize, lhanllarn tasallut dne
mine kadar slm dnyasnn devlet ve hkmeti ne yol
da anlam olduklarn gstermektedir:
Fransa kral XII. Lui gibi, bn Tiktak'ya gre de
devlet demek, hkmdar demektir. deal devlet gl,
fakat adalet datan erdemli bir hkmettir. Bu konuda
dayand esaslar Sasanlerden ve belki de daha eski zamanlardanberi Douda egemen olan hanedanlarn ta
rihlerinden almaktadr. bn Tiktak'ya gre devlet ile
rini bizzat yneten, vezirlerinin, nedimlerinin hareket ve
davranlarn yakndan gzleyen, btn devlet gcn
ahsnda toplayan cebbar fakat adaletli bir hkmdar,
en iyi bir hkmdardr. Bundan dolay "Erdemli melikte
birtakm hasletlerin varl ne kadar gerekliyse, birta
km hasletlerin de bulunmamas o derece gereklidir. Er
demli melikte bulunmas gerekli olan hasletlerin en ba
ta geleni akl ve dirayet, adalet ve doruluktur."
bn't-Tiktak, hkmd,' rn adaletle donanmasnn
gerekliliini aklarken yle bir menkbe anlatyor:
"Hicr 656(M. 1258) ylnda, Hlgu Badat ald za
man, adaletli fakat kfir sultanla, Mslman fakat za
lim sultandan hangisinin daha stn olduu konusunda
alimlerin fetvasn emretti. Bunun zerine Badat'taki
.243

alimler Mustansriye'de toplanarak durum kendilerine

bildirildi. Bir trl cevap veremediler. Badat bilginleri
nin en ileri gelenlerinden Razyddin Ali bin Tavus da
topluluk arasnda bulunuyordu. Herkesin cevap ver
mekte glk ektiini grnce, fetva sorusu bulunan
kad ald. Altna kendi el yazsyla, kfir fakat adaletli
hkmdarn, Mslraan fakat zalim hkmdardan da
ha stn olduuna ilikin fetvay yazd. Dierleri de bu
nu imzaladlar..."
Ortaa boyunca Douda hkmet ve hkmdar
hakkndaki anlayn niteliini bu fetva bize ok gzel
bir biimde anlatmaktadr. Tarihin nfuz edebildii en
uzak dnemlerden beri Douda "halk" tam anlamyla bir
sr; hkmdar da, sr zerinde mutlak bir tasarruf
hakkna sahip ve "Yezdan" tarafndan seilmi insans
t bir ahsiyettir. Halk sr, hkmdarsa srnn sa
hip ve mutasarrfyd. Bu anlaya gre, tasarruf hakk
tedenberi yerlemi olan esaslara uydurulan ve bireyler
arasndaki uyumu korumak ltfkrln gsteren hkmdann stn grlmesi ok doald. Hkmdarn ta
sarruf hakk mutlak olduundan, adaletli olmas mm
kn olduu gibi, zahm olmas da mmknd. yleyse
adaletli olmas bir stnlk tekil ediyordu!., Sasanler
dneminden intikal eden hkmdar ve sr anlaynn
gtrecei mantk sonu ancak bu olabilirdi! ran Kisras Hsrev Nerevan da, vaktiyle babas tarafndan ge
rekli saylan Mazdek inancn kaldrarak hkmeti Zer
dt ilkelerine gre ynettii iin "Adil" nvann alma
m myd?!..
Dounun bu geleneksel anlaynn etkisi altnda y
ryen ve baka trl dnemeyen Ibn Tiktak, hkm
darn dil bir mstebid olmasnda hibir saknca grme
mektedir. Trih el-Fahr yazan ayn zamanda, hkm-

244

dann lim olmas gerektiine inanmaktadr. Fakat bu

ilim, bilginleri takdir edebilecek derecediebir melekeden
ibarettir. Bu iddiasn Muaviye'nin u szleriyle destek
lemektedir: "Bir hkmdar iin, ilimlerden birini tahsil
de mbalaa etmek ne kt bir eydir."
bn Tiktaka nn meliklerin siyasetine ayrd birinci
blm o yzyllarda halk, hkmet ve hkmdar anla
ylarn derin bir samimiyet ve temizlikle tasvir etmesi
bakmndan hem tarih, hem de sosyoloji asndan dik
kate deerdir. Bu blmde, slm tarihinin birok kanl
ve karanlk olaylarn aklamak iin esasl msurlar bul
mak mmkndr. Eserin ikinci blm ise, dier tarih
kaynaklarda rastlanlamayan kk, fakat ahsiyetleri,
toplumsal hayat canl bir biimde belirten nemli eyle
ri iirmesi bakmndan daha ok aratrmaya deerdir.
Bu sayfalarda Raid Halifeler idaresiyle Emev ve
Abbas devletlerinin idareleri arasndaki farklar ok
ak bir ekilde grld gibi, am ve Badat saraylannda evrilen entrikalara, vezir ve emirlerin ekememezlik ve kouculuklar, Emev ve Abbas devletlerinin
k nedenleri, slmn toplumsal yapsn kemiren
mikroplarn kaynaklan da aka seilebilmektedir.
bn Tiktak, yalnzca politik hayat ayrmtlanyla or
taya koyan olaylar aktarmakla yetinmemi, eserini,
toplumsal ve din hayat da izlemeye yarayacak deerli
belgelerle sslemitir. Halife Muktedir Billah dnemin
den sz ederken, din hayat bakmndan ok nemli bir
rol oynam olan Ebu'l-Mus Hseyin bin Mansr elHallcm hayat ve ldrlmesi hakknda u satrlar ya
zyor;
"Hallc- Mansur, ran halkndan aslen Mecus bir
adamd. lknce Vst veya Tster'de ortaya kt. Muta
savvflarla dp-kalkt. Sehl Tsteri'den ders ald. Son
245

ra Badat'a gelerek Ebu'l-Ksm Cveyn'ye kavutu.

Halla garip bir adamd. Bazan suflyn) giyer, hazan ki
lime brnr, bazan rengrenk bir elbise giyerdi. Bazan
bana bjniik bir sank sarar, arkasma bir ferace veya bir
kaftan giyer, bazan da asker kyafetine girer, ky ky,
kasaba kasaba dolard. Sonunda Badat'a gelerek zel
bir ev yaptrd ve burada yerleti. Birok kimse kendisine
baland, biroklar da sz ve hareketlerini tenkide ha
ladlar. Bu yzden birok karklklar dodu. Mezhep
deitirmeler oldu. Hallc, halk kandrma ve azdrma
yollarn ok iyi biliyordu. Belirli yol balarna gizlice u
kurlar kazarak beizlanna su ile dolu tuluklar, bazlanna
da yiyecek eyler gmer, zerlerini iyice rterdi. Sonra
mridlerini' arkasna takarak gezmeye kar, o havalide
dolard. Abdest alma veya su ime zaman geldii za
man, ya da acktklannda yolunu o ynlere evirir, su ve
ya erzak gmlen yere gelince mritlerine; "Buray ka
zn da su iin! uray kazn da kamnz doyurun!" der,
onlar da yeri kazarak suyu ve yiyecei derin bir hayret
iinde karrlar, bunu Hallac'n kerametine yorarlard.
Halla, yazn meyveleri saman iine veya baka bir yere
gmer, kn zamansz olarak bunlar arkadalarna da
trd. Onlarda bunu, eyhin kerametinin meyvesi ola
rak kabul ederlerdi!..
"Bu gibi maharetlerle kendisini keramet sahibi gs
terdiinden cahil insanlar kolayca bylyordu. Mutasavvfane szleriyle dnceleri bulandryor, hullle il
gili olarak her akln alamayaca szler sylyordu. Hal
kn kendisine inanc ve eilimi o dereceyi buldu ki, her
kes onun sidiinde ifa aramaya balad. Ballarna,
"Siz Musa, sa, Mhammed ve Ademsiniz! Onlann ruhu
size geti!.." gibi szlerle avutuyordu. Bu gibi szleri ve
hullle ilgili grleri yaylnca,^ilife Mukted Billah,

246

veziri Hamid bin Abbas'a Hallacm da hazr bulunaca

bir tartma yaplmasn emretmek zorunda kald. Ha
mid, Hallac' getirdi. Kad ve imamlan da toplad. Bunlar
huzurunda HalIac'Ia tartmaya ve konumaya balad
lar. Bu srada Halla, ldrlmesini gerektirecek ilerigeri szler syledi. Vezir Hamid, kendisine, lnceye ka
dar bin kam vurulmasn emretti. Fakat lmedi. Bu
nun zerine elleri ve ayaklan kesildi, ba koparld. Ce
sedi de yakld. ld srada evresine toplansn mridlerine: "Bu olay sakn moralinizi bozmasn. Bir ay sonra
ben, yeniden aranza dneceim" dedi. Arkasndan da u
beyti okudu:
"Her yerde huzuru aradm, hi bir yerde istikrar
bulamadm.
Tamahlarma itaat ettim beni esir ald, kanaatkar
olsaydm imdi hr idim."

"Halla Hicr 309(M. 921) ylnda ldrld. Kabri

Badat'n bat tarafnda Ma'ruf Kerhnin mehedi ya
nndadr."*^
bn Tiktak'nn ibret verici sayfalan, halkn ruhunu
gsteren menkbeleri ok zengindir. Bveyhoullan dev
letinin douuna ilikin u menkbe bu trdendir: "Bu
hanedann atas olan Ebu c Bveyh'in dostlarndan
ehriyar bin Rstem Deylem yle bir menkbe anlat
mtr; Bir gn dostum Ebu c Bveyh'in evine gittim.
Zavallnn hanm lm, olu anasz kalmt. Ebu
c, einin lmnden dolay ok zntlyd. Kendi
sine basal diledim. Oullan Ali, Haan ve Ahmed'le
birlikte kendi evime gtrdm. Yemek ikram ettim.
Bunlar bizim evdeyken kapnn nnden:
"-Mneccim, rya yorumcusu, tlsmc!.. diyerek ba
rarak bir adam geti. Ebu c bu adam ard. Ona
dedi ki; "Benim bir ryam var, bunu yorumla da gre
lim!.. Ryamda iiyormuum. Sidik yerine benden b

247

yk bir ate kt. Sonra bu ate uzamaya ve ykselmeye

balad. Ge kadar kt. Sonra paralanarak e bln
d. Bunlardan da birok dallar kt. Btn dnya, bu
atele kland."
Mneccim dedi ki; "Bu rya ok nemli! Bunu ancak
bir at ve bir de kaftan karlnda yorumlanm! Ebu c
Bveyh de "Yemin ederim ki srtmdakinden baka elbi
sem yoktur!.. Bmu da sana verirsem plak kalacam!"
Mneccim: "yleyse on altn isterim" dedi. Bveyh de:
"Yemin ederim ki, iki altnm bile yok; sana on altn ne
reden bulup vereyim!,." cevabn verdi. Cebini kartra
rak bulduu be-on paray mneccime uzatt. Mneccim
ryay u ekilde yorumlad:
"- olun olacak. Yeryzne ve zerindekilere sa
hip olacaklar. an ve erefleri ufuklarda ykselecek.
Bunlarn ocuklarndan, grdn dallar kadar hkm
dar gelecek!.."
Ebu c, mneccimin bu szlerini duyunca dedi ki:
Behey adam, benimle eleniyor musun? Ben yok
sul bir adamm! ocuklarm da grdn zavalllardr.
Bunlar nerede, hkmdarlk nerede?"
"Mneccim, ocuklarnn birer birer doum tarihleri
ni sordu. Ebu c da syledi. Mneccim usturlabna,
takvimlerine bakt. Aniden ban kaldrd. Karsnda
yrtk giysileri, soluk yzyle duran ocuklardan
Ali(madd-Devle Ebil-Hasan)nin elini tuttu:
Yemin ederim ki, lkelere ilk sahip olacak budur,
diye bard.
"Ebu c da oullarna dnerek;
Bu adam bizimle yeterince elendi, una bir iki to
kat atn" dedi. Biz de mneccimin szleriyle, bunlarn
durumlarn dnerek glyorduk..."
bn Tiktak, Bveyhoullarndan MuizzdrDevle

248

bin Bveyh'in Badata girmesini de u satrlanyla anla

tyor;
"Hicr 333(M. 944) ylnda Halife el-Mstekf'ye biat
edildi. Muizu d-Devle bin Bveyhin Badata gelmekte
olduu haberi geldi. Halife son derece korktu. Halk da s
knt ve tel iine dt. Halife Mstekf Muizd-Devleye birok hediyelerle meyveler gnderdi. Muizu d-Dev
le Mstekf'nin huzuruna geldii zaman, halife kendisi
ne Ba Emirlik nvann verdi ve saltanatn onaylad.
Kendisine Muizu d-Devle ve kardeine de md'd-Devle
nvanlanm verdi. Sikkeler zerine adlarnn kaznma
sn emretti... Muiz'd-Devle bir gn hilfet merkezine
geldi. Halife Mstekf'yi selmlad. Mstekf, bir sandal
ye getirilmesini emretti. Muiz'd-Devle sandalyeye kt,
oturdu. Bu srada Muizu d-Devle'nin yanndaki Deylemli iki adam halifeye doru giderek ellerini uzattlar.
Halife Mstekf, bunlarn elini pmek istediklerini san
d, ellerini bu adamlara doru uzatt. Onlar da hemen ha
lifenin ellerini tutarak hzla ektiler. Oturduu yerden
yzst drdler. Bandaki sar kararak boaz
na baladlar, sesi kmayacak ekilde ektiler. Oturdu
u yerden olay seyreden Mizu d-Devle'nin verdii ia
ret zerine davullar, darbukalar almaya balad. Halk
birbirine kart. Deylemliler halifenin harem dairesine
girdiler. Mstekf, Muizu d-Devle'nin sarayna gtrl
d. Orada baland. Kendisi hilfetten indirilerek saray
yama edildi. Gzleri oyuldu. Hicr 338(M. 949) ylnda
lnceye kadar hapiste zincirli olarak kald..."
Birok olaylar rahat bir dille anlatan bn
Tiktaka nn, Hlgu ve Moollardan sz ederken saygl
bir dil kullanmas, altnda ezildii otoritenin ne kadar
mthi olduunu anlatmaya yeterdir. Hatta Badat'n
alnp tahrip edilmesinden sz ederken, lafi ok ksa kes-

249

Drl-Hilfenin alnnn sorumluluunu Musta'sm'n gszlne ve gafletine yklemitir.

bn Tiktak'nn ibret verici sayfalarla dolu olan bu
nemli eseri Avrupa'da nce Ahlwardt ve daha sonra Derenbourg tarafndan baslarak yaynlanmtr. Hicr
1317(M. 1899) ylnda Msr'da el-Mevsuat matbaasnda
gzel bir biimde tekrar baslmtr.^*^

DPNOTLAR:
(1) bniit-Tiktak, s. 12, Msr basks.
(2) Ibn Tiktak, Kitb el-Fahr, s. 234-235. Hallac'n hayat,
surguya ekilmesi ve ldrlmesi konusunda Ibn Miskeveyhin Trh el-Umem i ile, Ebubekir es-Sl'nin Kitb elEvrk'nda, Ibn Hallikan'n Vefeyt el-A'yn'nda daha
ok bilgi vardr. nceki iki yazar, Hallacn ada olduklan
iin eserleri gvene daha lyktr.
(3) Ibn Tiktak, Badat'n d ve felketi hakknda ancak
u satrlar yazabilmitir: "Sultann askerleri hcum edip
eri girdi. Canice ldrmeler, ikenceler ve yamalamalar
oldu. zetlemek bile kiiyi dehete drr, bir de tafsilatl
olarak anlatlrsa ne olur?
Hatrlayamadm ok ey, olanlar oldu.
Zannnla yetin ve haberim sorma."

(*) Bu eser, 1910 ylnda M. Emile Amar tarafndan Pranszcaya evrilmitir. (Y.K.)

250

tHABEDDN EBU'L-ABBAS EL-NVEYR

Nihyet'l-Ereb

Msr'da, Nveyre nahiyesinde doduu iin Nveyr

nisbesiyle anlan Ebu'l-Abbas Ahmed, Melik Nsr Kalavun dneminde Msr'da yaayan byk tarihilerindendir. Nveyr hem tarihi, hem de bir hukukudur. Ayn
zamanda tannm bir hattatt. Hicr 732 ylnda(M.
1332) vefat etmitir.
Nihyet'l-Ereb f Fnnl-Edeb adn verdii
muazzam eseri, be konuya ayrlm bir tr ansiklopedi
dir. Her konu be blme ayrlm, birinci blmde gk
ve gk cisimlerinden, yeryz ve sfl lemden; ikinci b
lmde insanlardan, nc blmde hayvanlardan, dr
dnc blmde bitkilerden ve doktorluktan beinci b
lmde ise tarihten sz edilmitir. Nihyet'l-Ereb'in
bizce nemli olan blm, beinci blmdr.
Albert Schultens, yazd Yem en Tarihi'ni
Nihyet'l-Ereb'ten zetledii gibi, eserin Sicilya tari
hiyle ilgili blm de Caussin tarafndan Franszcaya
evrilmitir. Nihyet'l-Ereb'in, Kuzey Afrikann
Mslmanlar tarafndan fethiyle ilgili blmleri Ottr ta
rafndan incelenmi ve de Slane tarafndn da Franszcaya evrilmitir. Syvestre de Sacy, Nveyr'nin

251

Drzi'lerle ilgili olarak verdii bilgileri zetleyerek ya

ynlam, Hammer de, Msrdaki Hristiyan ve YahudileTn giyim biimleri konusunda bu eserden birok bilgiler
almtr. Defremery ise bu kitaptan, Sultan Baybars'n
zel hayatn tasvir eden birok menkbe ve olay kar
mtr.
Nveyr'nin Nihyet'l-Ereb'i, Msr ve Mslman
Sicilya tarihi asndan ne kadar nemliyse, Grnata'l
Ebu'l-Hasan Ali'nin^*^ Marib hkmdarlar tarihine
ayrd Ravzu'l-Krts da Fas tarihi bakmndan o ka
dar nemlidir. Bu eser Tornberg tarafndan Upsala'da
baslm, daha sonra Almanca ve Pranszcaya evrilmi
tir. Beaumier tarafndan da Franszcaya evrilerek 1860
yhnda yaynlanmtr.
Mild 1185in 10 Temmuz gn Merake'te doan
ve Fas'ta renimini tamamlayan, sonra da Ispanya'ya
giden Abdlvhid Ali el-Merake'nin Kitb el-Mucib
adl eseri de Muvahhidler Devleti tarihi iin nemli bir
kaynaktr. Mild 1224 ylnda yazlan bu nemli eser
Dozy tarafndan baslm ve daha sonra Bat dillerine
evrilmitir.^**
Msr'da hkmet sren Trk Klemenleri tarihine
ait daha birok nemli kaynaklar vardr. Bunlardan Me
lik Zhir Baybars dnemini yaatan Hsn el-Menakb
el-Seriye el-Mnteziat min el-Sret el-Zahiriye adl
eser,gerekten nemlidir. Bu eseri yazan fi el-Ktib,
Melik Zhir Baybars'n zel ktibi Muhyiddin Ebu'l-Fazi
Abdullah'n, gnlk olaylar iine alacak ekilde dzen
ledii vakayinamejn esas alm olduundan, kitabn
tarih deeri ok byktr. Hsn el-Menkb'n yazma
bir nshas Paris Mill Ktphanesinde korunmaktadr.
Melik Mansur Kalaun'un zel bir tarihi niteliinde
olan Terfl-E yym ve'l-Asr bi-Sreti's-Sultani'l252

M elik el-Mansr adl kitap da incelemeye deerdir. Ya

zan bilinmeyen bu eserin yazma bir nshas Paris K
tphanesinde bulunmaktadr. Fakat bu nshann son
blm kaybolmutur. Bu eserle emseddin el-c elMsr'nin yazd Tevrih el-Seltn vel-M lk ve'lAskr adl kitap, Melik Mansur Kalaun ile haleflerinin
dnemi iin zengin ve kymetli birer kaynaktr. Akc bir
slpla yazlm olan bu son eserin Muhammed bin Ka
laun dnemine ait blm yine Paris Ktphanesinde
bulunmaktadr.

DPNOTLAR;
(*) Yazarn tam ad Ebul-Hasan(yahut Ebu Abdullah Ali) Ibn
Ebi Zer el-Ps'dir. Eserinin tam adj ise el-Ens el-Mutrib
bi-Ravz el-Krts f A hbr Mlk el-M arib ve Tarih
M ednet Fs'tr. Tornberg'in notlar ekleyerek yapt
Ltince eviri iki cilt halindedir. Ebu'l-Hasan Ali'nin muhte
melen kaybolmu olan Zhret el-Bustn f Ahbr el-Zam n adl dier bir tarih kitab daha vardr. (Y.K.)
(**) Tam ad Kitb el-Mu'cib f Telhis Ahbar el-Marib olan
bu eser T he h istory o f the A lm ohades adyla (Leiden,1847,1881) ngilizceye evrilmitir. Kitap, Fagnan ta
ralndan da Franszcaya evrilmitir (Cezayir,1873). (Y.K.)

253

ZEYNEDDN EB HAFS MER BN EL-VERD

Ravzul-M enzir

Selahaddin ibn Kutb tarafndan ann edebiyat

ve hukukular arasnda sekin bir kiilik olarak tasvir
edilen bn'I-Verd, Hicr 690 (M. 1290) ylnda Suriyede
Maaretun-Nu'man'da domutu, ilk renimini burada
grd. Sonra Hama'ya giderek hukuk ve fkh renimi
ni tamamlad. Keskin zeks sayesinde kendini ok a
buk kabul ettirdi, Haleb kads bn'n-Nakb'in dan
manlna tayin edildi. Syut, kendisini fkh, nahiv ve
edebiyat gibi ilimlerde ann sekin bir imam olarak
tasvir ederken, iirlerinin sanat ve akclk bakmndan
benzersizliine iaret etmektedir.^^*
bn'l-Verd, kad danmanl grevine uzun sre
devam etmedi. Grd bir rya zerine bu grevden ay
rlarak hayatm kitap yazmaya adad. nemli ve deerli
eserler meydana getirdi. ounluu dil ve edebiyata ait
olan kitaplar arasnda Ebkru'l-Efkar ve Mantku'tTayr fi't-Tasavvuf gibi az-ok hukuk, felsefi ve tasavvuf eserleri de vardr.-^' Fakat bizce jtbnl-Verd'nin en
nemli eseri Ravzul-M enzr adn tayan tarihidir.
Bu kitap Ebul-Pid tarihinin bir zeti gibidir. Bu kitabn
zellikle, yazarn vefat ettii yla kadar olan son blm
incelemeye deerdir. Daha nce dolayh olarak syledii
254

miz gibi, corafya ve tabi tarih alanndaki H a rd e t 'lA c y ib adl eser de Ibnu 1-Verd'ye isnat edilmitir. Faat
birok hurafeleri iinde barndran ve daha sonra M
sr'da baslan bu eser Necmeddin Ahm ed el-Harran elHanbel tarafndan yazlm olan C m iu 'l-F n n 'd a n
aynen istinsah edilmitir. Dolaysyla H a r d e t 'l-A c y ib'in bn'l-Verd'ye ait bir eser olduu phelidir.^*
bnul-Verd Hicr 749 (M. 1349) ylnda kan ve b
tn slm dnyasn byk felkete srkleyen veba s
rasnda, bu yln Zilhicce aynda Halep'te vefat etmitir.
Tp ilminin o zamanki durumu, halkn bilgisizlii ve ko
runmamas yznden bu mthi vebann meydana ge
tirdii ykm konusunda Syt u ibret verici satrlar
yazmaktadr:
"Bu yl (yani Hicr 749) da, M sr ve am'da felket
son dereceyi buldu. Emir ve vezii'in her ikisi de zalimdi
ler. Bu felket yetm iyorm u gibi, ayn ylda bir de veba
kt ki, tarihte byle mthi bir veba grlmemitir. Bu
byk Ve bulac hastalk balangta Hicr 748 ylnda
Horasan'da kt. 749 ylnn Muharrem aynda birdenbi
re korkun bir hal ald. Ayn yln Zilkade ayna kadar
srd. Msr'da bu hastaln iddet kazand aban ve
Ramazan aylarnda her gn on-onbe bin insan ld.
Bunlarn ykanm as, kefenlenmesi ve gmlmesine g
yetirilemedi. lenleri otuzar, krkar ukurlara doldur
maya mecbur oldular. Hayret verici bir eydir ki, douda,
batda, kuzeyde ve gneyde bu mthi vebadan ne insan,
ne havyan, ne de ku ve balk, hibir varlk kurtulamad.
Hastalk nce in'de, Kaan'n memleketinde kmt.
Bu memleket halk tmyle yok oldular. Hastaln id
deti yle bir dereceyi buldu ki, birok svariler atlar ze
rinde lyor, ondan inmeye bile zaman bulamyorlard.
in'in yalnzca insanlar deil, atlar, canavarlar da yok

255

oldu. Leleri btn yeryzn kaplad, kokulan rzgr

larla uzak lkelere kadar gitti. Sonra bu lkeden dier
memleketlere srad. Nerede hastalk ktysa orann
tm canl varlklan yok oldu. Kaan ve ocuklarnn hepsi
de ldler. lkede, hkmeti ynetecek kimse kalmad.
lenlerin hesabn ancak Allah bilir. lkedeki bu olay
742 ylnda olmutu. Sonra dou blgelerine srad. Ora
dan stanbul'a, stanbul'dan Anadolu'ya ve Anadolu'dan
da Antakyaya geti. Hibir kii bu felketten kurtulama
d. Bazlar Antakyadan kamak istediler, fakat hastalk
evreyi ve btn ynleri kaplamt. Kaacak yer yoktu.
ehirden kan halk, bir anda hep birlikte mahvoldular.
Veba, Antakya'dan Karaman dalarna srad. nsan,
at, deve, eek, ne varsa hepsi yok oldular. Altm, yetmi
kii olan yerlerde bir tek kii kalmad. Sonra inde, ben
zeri grlmedik mthi yamurlar yad. Atlar, koyun
lar, develer ve dier btn hayvanlar bouldular. Bunla
rn kt kokusundan, hayatta kalan yaban hayvanlar ve
kular da ldler. Bylece btn lkenin blgeleri batan
baa bo kald. ay iinde onalt hkmdar ld. Hasta
lk in'den Hindistan'a geti. Burada da birok lmler
meydana geldi. Hastalk daha sonra Badatta bagsterdi. Hastaln iaretleri, yzlerde meydana gelen ilikle
ortaya kyordu. Sabahleyin kalkan bir kimse, yznde
meydana gelen ikinlie elini dokunduruca o anda helk
oluyordu. Hastalk Badattan Haleb'e, Halep'ten am,
Mardin, Diyarbekir, Tebriz, Kuds ve Keren tarafna
geti. Kylarda ve llerdeki her yere yayld. Her yerde
saysz lmlere yol at, ehirler boald. Kudste tek bir
yal kadn kald. Gazzede bir adam, yirmi kadar kz
kra gtrmt. Bunlar yolda ldler. Dnte kendisi
de ld. Sylendiine gre, hastalk srasnda alt hrsz
bir eve girerek eyalar toplamlar, fakat bunlar kap

256

dan kanrken birer birer lmler!.. Gazze de btny

le boald, ehir halk tmden ld. ehrin hakimi ile iki
ocuk ve bir yah kadndan baka kimse kalmad. Hasta
lk daha sonra Frenk vilyetinde bagsterdi. nce hay
vanlarda, sonra ocuklarda ortaya kt. Daha sonra da
genelleti, Kbnsllar bu durumu renince, gerek tut
sak olarak ve gerekse baka biimlerde bu adaya gitmi
olan Mslmanlar, tmden kltan geirdiler. Bir gece
ok iddetli bir frtna koptu. Denizdeki btn gemiler
batt. Kbns halk kyametin koptuu dncesine var
dlar. Kudste vebann knn ilk haftasnda birbiri
arkasndan hkmdar telef oldu. Drdnc hkm
dar, yanndakilerle birlikte bir gemiye binerek yaknn
daki bir adaya kat. Birou yoldayken gemide ld.
Adaya varanlar da orada ldler. Arkalarndan bu adaya
gidenler de tmden yok oldular. Kbrsa kaan ndrt ki
iden ancak drd oraya ulaabildi; dierleri yolda helak
oldu. Bu adamlar Kbrs'ta kimseyi bulamadlar. Trab
lus'a dndler. Frenk vilayetlerine giden gemiler, bura
larda da halk ounun lm olduunu grdler.
"Bu srada skenderiyeye birka gemi geldi. Bu ge
milerde yalnzca drt adamla bir ocuk hayatta kalmt.
Veba hastal Endls'e de geti. Afrika'daki Araplar
bu durumu iitince, yama iin birou bu vilyete gitti
ler. Fakat oraya gidince ou ld. Hastalk koyunlara da
geti. Srler tmden telef oldu. Hastalktan len koyunlann etleri simsiyah oluyor ve kokuyordu. Bu durum
Berkada da ortaya kt. Berka'ya bir gemi gelmiti ve
zeri kularla dolmutu. Halk, bu kularn ne olduufiu
anlamak iin gemiye yaklanca, iindekilerin hepten l
m olduklarn ve bunlarn leleri zerine toplanem
kulann da birounun ldklerini grdler. Hastalk
Berka'dan Ceyre'ye srad. Burada birok balk bulu
257

nuyordu. Bunlar tuttuklar balklan Msr halkna sa

tarlard. Gemiye binerek balk avlamaya giden balk
lardan bazlar, gemilerde ldler. Balk tutup geri d
nenler de evlerinde ldler. Getirdikleri balklar da fena
halde koktu. Hastalk buradan Msr'n bat blgelerine
geti. Buralarda da o kadar insan telef oldu ki, ziraat y
zst kald. Mezzinler minarede lerek aa yuvarlan
dlar. Bir mescidde namaz klarken btn cemaat birden
ld. Kpekler, cesetleri yemek iin mescide doldular.
Veba, bundan sonra Msr'a geti ve son derece mthi te
lefe yol at. ehir halk ba ak olarak dar ktlar.
Bu belnn gitmesi iin dua ettiler. mam, ellerini kaldnp dua ederken birdenbire ld. Cemaat da dald. Has
talk giderek iddetlendi. Sapasalam bir insan, vcu
dunda birdenbire bir ate hissediyor, sonra da azndan
kan kusuyor ve lyordu. Onun arkasndan evdeki b
tn bireyler, birer birer ayn ekilde lyorlard. Veba
nn iddeti evval aynda snn at. lenlerin saylmas
bile mmkn olmad. Koca Kahire ehri, sanki boald.
ehrin bir bandan dier bana gidenler ary pazar
bombo buluyorlard. Evlerden gelen lklardan baka
canl sesi duyulmuyordu. Mallar, eyalar arlarda ak
duruyor, kaldracak kimse bulunmuyordu. evval ayn
da, bir gnde yirmi bin cenaze sayld. Kahire'de dokuzyz bin kadar insan ld. Ykayclar, cenaze ykarken
lyor, mezarclar defnederken telef oluyorlard. Btn
mezzinler ldler. Ancak iki- kii kald. Miras bir
gnde alt-yedi kiiye geiyordu. Sad blgesinde, sahra
daki kular ve canavarlar tmden telef oldular.
Vebann iddetini ve lmlerin okluunu anlatmak
iin, bu satrlarda birez mbalaa edildiini kabul etsek
bile, bu salgn vebann, gerekten mthi ykmlara ne
den olduunu dier tarihiler de dorulamaktadr, Hah

258

istilasna oranla, bu vebann slm dnyasnda daha b

yk bir ykm meydana getirdii anlalmaktadr. Ibnu 1Verd gibi birok byk insan, bu iren hastaln kur
ban olmulardr.
DtYNOTLAR:
(1) Ibnl-Verdnin hikemiyat, ak ve sevda konularnda birok
iirleri vardr. u iki beyt kendisinindir;
"Allah akna ey dostlanm
ilim ve edebimi talan ediniz."
"Yallk bama kt, bu kesin
Yanma almadan beni gitmeyecektir."

Ibn'l-Verd u beyitlerle de meslekta olduu kadlan hicvet

mektedir:
"Dnya senden yz evirir yoksullarsan
Sakn kaddan bir ey isteme, cmert insanlara bavur."
"Parann byk mal olduuna inanandan
Nasl nzk umulabilir!"

u beyit de kane iirlerindendir;

"O dilber bir araya gelme arzusunu gsterdi
Gzel kadnlarl'konumaktan baka ilerim var, dedim.
"Ya? dedi, yle m? Gzel yzlere ktlk geldi
Evet, dedim, yzlerde tazelik kalmaynca
rabetkrlara ktlk gelir!"

(2) bnl-Verd'nin Divan' stanbul'da baslmtr.

(3) Ibnl-Verd, lmnden nce, Ravzu'l-Menazr'da 749 y
l olaylann yazarken: "Bu yl Msr'da, am'da ve Maarre'den baka yerlerde veba kt" dedikten sonra u beyti
yazmtr:
"Gzel siyah gzl olduunu gryorum, ama kalarnda
hilale benziyor
Bu veba ehirde ne yapyor, her an zulm veba salyor."

Fakat, biare bu yln olaylarn tamamlayamadan, kendisi de

bu hastalktan vefat etmitir.
(*) Daha nce de belirttiimiz gibi, burada szkonusu edilen Ibn'l-Verd ile H. 861 ybnda len dier bir bnl-Verd hep
kantnlmaktadr. Hapidet'l-Acyib, 861 ylnda len
Ibnl-Verd'nin eseridir. (Y.K.)

259

FAZLLLAH KEDDDN BN EBU'L-HAYR

tMADDDtN EL-HEMEDN
Camiu't-Tevrih

Dou tarihini inceleyenler arasnda en nemli bir ki

ilik olarak Reidddin, Mild 1240 ylnda Hemedan'da domutur/^^Reid'in hayat alanna atld d
nemde ran, en mthi bir serveni atlatarak yeniden
hayata dnm, huzur ve skn kazanmt.
ran' batan baa istila eden Moollar, geici olarak;
her yerde olduu gibi, kltr ve uygarlk n sndr
mlerse de, bu karanlk uzun sre devam etmemi, Hhanllar lkesinde nceki kadar olmasa bile, zengin bir
kltr hayat uyanmt. Geri bu yzylda (Mild 13.
yzyl) Iran blgesinde bir bn Sina, bir Farb, bir Fahreddin bulunmuyordu. Fakat ilm ve uygarlk n ye
niden alevlendirecek zihinler de yok deildi. Semerkant'ta doarak Heratta len Necmeddinin rencileri,
istila seli nnde yklan kltr ve uygarlk antlann ye
niden kurmay baarmlard.
slm uygarl,manen istilclara egemen olmu,
Badat' ykan Hlgu Han Meragada bir rasathane
kurmu;, Nasreddin Tusnin ynetimine vermiti.
Hlgu nun halefleri daha ileri giderek Mslman ol

260

mu, dorudan doruya ilim ve fenni himaye etmilerdi.

Ahmed Han'm Mslman olmas, slm medeniyeti
nin kuvvet ve satvete baskm kmas demekti. Bu baar
nn kahraman da, o yzybn en byk tb bilginlerinden
olan Kudbeddin irz ile kardei Kemleddin idi. Bu iki
byk sima, Moollarn Islmiyeti kabul etmelerinde en
nemli rol oynamlar, ajTica Ahmed Han'la Msr Sul
tan Kalaun arasnda alevlenmek zere olan ihtilf ate
ini de bastrm, bir savaa meydan vermemilerdi.
Fahreddin Raz'nin en nl rencisi olan Kudbed
din Msr, sava ve kargaalk ortamnda kaybolmakla
kar karya kalan felsefenin canlanmasna alm,
bn Sin tbbim diriltmekle uram, Kudbeddin
irz'ye erh ve haiyeler yazlacak birok eserler brak
mt. Mool istilas yznden geici olarak tutulan kl
tr gnei, hidayete ulaan Mool prenslerinin tevikle
riyle yeniden k vermeye balamt. Cveyn gibi bir
tarihi yetimi, Dou Pelini (Pelin de l'orient) adyla
anlan Zekeriyy el-Kazvn gibi astronomi, corafya ve
tabi tarih bilginleri km, edebiyat Vassaf el-Hadra gi
bi bir byk insan dourmutu.
ite Reidddin, ran'da ilim ve fennin tekrar geliti
i byle bir zamanda renimini tamamlam, iyi bir dok
tor, gl bir kalem sahibi olarak yetimitir. Tb alann
daki ustalk ve geni bilgisi sayesinde, kolayca llhanhlar
sarayna girebildi. ok gemeden hkmdarn tevecc
hn kazanmay da baard.
Reid, yalnz bilgin bir doktor, kalem sahibi bir ede
biyat deildi.,Ayn zamanda ilahiyat, kelm, tarih, hat
ta ziraat ve mimarlkta bile esasl bir bilgi sahibiydi.
Bunlardan baka Reid, Arap, Acem, Mool, Trk,
bran ve belki de in dillerini biliyordu.^^* Hi kukusuz,
bu geni ve bulunmaz kltr, kendisini Gazan Han'a

261

seviirmi, vezirlie kadar kmasna yol amtr.

Reidddin, yarm yzyl kadar lhanllarm vezirlik
hizmetinde kalm, ok byk servete ve rahatla ka
vumutu. Bu servetin cmertlikle harcand, din ve
lm birok kurululara ayrld o yzyln vakayiname
lerinden anlalmaktadr.
Reidin, velinimeti Gazan Han'n eserini rnek ala
rak "Tevriz"de^*^ kurduu mahalle, mimar sanatndaki
bilgi ve zevkinin gstergesiydi. O zamana kadar Douda
grlmeyen estetik bir dzenle yaptrd yksek yap
lar, gzellik ve byklkleriyle herkesi hayran brak
mt. O an tarihilerinden birinin bu mahalleyi,
"dnyada bir benzeri daha grlmemitir" eklindeki
tasviri, o yaplarn zellikle Reid'in dehasnn rn ol
duunu ok gzel bir ekilde gstermektedir.
Anlaldna gre Reid, Mool prenslerini blgenin
imarna sevkederek, istil dnemlerinin randa brakt
ykm gidermeye alm, bizzat yaptrd irin ve
muazzam yaplarla Gazan ve Olcaytu Hanlarn alma
larna katlmtr. Reid, "Rub- Reidi" adn alan ma
halleye, dalan deldirerek yaptrd bir kanal vastasy
la Serurud suyunu getirmi, bylece Tevriz'i yeniden di
ril tmitir.
Btn bunlara ramen Reid'in, en byk harcama
lar kitaplara yapt grlyor: eitli eserlerin istin
sah ve oaltlmas, cildi ve sslemeleri iin altm bin di
nar, yani altn para ile 600.000 frank gibi byk bir top
lam harcad sylenmektedir. Reid, Rub- Reid'de
yaptrd trbesinin yanndaki byk ktphaneyi, b
yk paralar karlnda' satn ald nemli kitaplarla
doldurmutu. Bu kitaplar arasnda, kendi eserlerinin de
olduka gzel yazlm ve son derece sanatl bir biimde
sslenmi ve ciltlenmi nshalar bulunuyordu. Mool
262

istilasnn pek ok deerli eseri imha ettiini gren Reid, kendi eserlerinin de daha sonra ayn sona urama
mas iin, daha hayattayken nshalarn oaltarak
slm lkelerindeki byk ehirlerin ktphanelerine
gndermiti.
Gazan Han'n saltanat dneminde nfuz ve debdebe
si gnden gne artan Reid, Olcaytu'nun ilk hkmet
yllarnda da yerini korumu, vezirlik hizmetinde kendi
sine arkada olan Sadeddin ile bilikte Mool saltanat
nn ykselmesine almlardr. Fakat Hicr 710 (M.
1310) ylnn evval aynda Sultan Olcaytu, byk tevec
chn kazanan gen ve hrsl Taceddin Aliah' da ve
zirlik makamna getirip Sadeddin ile Reidddin'e arka
da yapnca, bu iki vezirin arasndaki dostluk ve ahenk
birdenbire bozuldu. Mool saraylarnda ok fazla reva
bulan entrikalar, iftiralar btn iddetiyle artmaya ba
lad. Sonunda her iki vezirin de feci ekilde ldrlmele
riyle sonuland. Sadeddin, yeni vezirle ortak almaya
giren Reid'in bir gn kendisini sarsabileceinden kor
kuyor, onu sultann gznden drmek iin hibir frsa
t karmyordu. nceleri gizli bir ekilde balayan bu so
ukluk, sonunda bir gn patlak verdi. Ebu Ksm Abdul
lah el-Kn'nin Olcaytu Tarihi'nde tasvir ettii gibi^^', Sadeddin, Sultann huzurunda rakibi Reide kar
duyduu dmanl aa vurmaktan ekinmedi. Reid
hakknda ar sulamalarda bulundu. Hayatn hile ve
kouculukla geirdiini syledi ve sonunda onu, Mool
prenslerini okfazla kukulandran sihirbazlkla sula
d. Hatta dinine ve inanlarna bile saldrmaktan kendi
ni alamayarak Reid'i Yahudilere yakn olmakla itham
etti. nceleri birbirine iten duygularla bal olan, hayat
ve mevkilerini de ancak aralarndaki birlie ve dostlua
borlu olan bu iki vezir, artk birbirlerinin can dman
263

olmulard. Daha uzak grl ve daha htiyath olan Reid, Sultann huzurunda, felketinin sebebi olabilmesi
muhtemel bir tartmaya meydan vermemek iin Sadeddin'in feveranna kar yumuaklk ve sessizlikle kar
lk verdi. Sadettin'in btn sulamalar ve saldnlanna
kar; "Bugne kadar paha biilmez bir kleniz vard, el
hamdlillah imdi kendisini azat ettiniz!" eklinde, edibane, fakat ok anlaml bir cmleyle yetindi.
Reidddin'in yumuak ve ihtiyatl davranyla tar
tma o gn iin kapandysa da, nifak atei alttan alta b
tn iddetiyle devam ediyordu. ann entrikalarnda
ok byk ustalk gsteren Reid, Sultan Olcaytu yann
da hergn nfuzu artmakta olan nc veziri Aliaha
yanamakta gecikmedi.
Taceddin Aliah, hrsl, zeki ve ayn zamanda fettan
bir adam olduundan, birinci vezir Sadeddin'in gzden
drerek ve hatta onu btnyle ortadan kaldrarak
yerini almak istiyordu. O da, Reid ile Sadeddin arasn
daki olaydan yararlanmak istedi. Saldrlacak hedefin
birlii, daha sonra birbirlerine amansz dman olacak
bu iki dzenci veziri birbirine yaklatrd.
Sadeddin akilli, drst bir kiiydi. Fakat emri altn
da bulunan adamlar, efendilerinin zararna olarak lke
yi kasp kavuruyor, hzineyi soyup duruyorlard. Aliah,
rakibini ezmek iin bu zayf noktasn ok abuk kefetti.
Kn'nin uzun uzadya anlatt gibi^"*, Sadeddin ile
adamlarnn hesaplarn kontrol etmek iin Olcaytudan
izin kopard. Hrszlk ve rvet olaylarn ortaya kar
d. Sultan Olcaytu, Reidddin'in de telkinleriyle, yol
suzluklarna inand tecrbeli ve sadk veziri feda et
mekten ekinmedi. Zavall Sadeddin, felketin yaklat
n grerek, can dman Reidddin'in merhametine
sndysa da riyakr bir aldatlmadan baka yardm g

264

remedi. Zorbann bir emriyle idam edildi, gitti...

Bedbaht Sadeddin'in felketini hazrlayan ve Aliah'Ia Reidddin'in ektikleri yalan tohumlannn meyve
vermesini hezrlayan etkenlerden biri de, hanmyd. Ya
hudilikten dnmesi ok muhtemel olan b gen ve gzel
kadm, yal Sadeddin'i bylemi, Olcaytu gibi bir h
kmdar ve tran gibi bir lkeyi yneten koca Sadeddin,
fettan karsnn elinde oyuncak olmutu. Kadm, vezire
her istediini yaptryor, bylece kocasnn rakiplerine
birok su nedeni hazrlatyordu. Kaan'nin u; "Sadeddin'in en byk olumsuzluu, insan suretinde bir eytan
olan karsnn ekavetinden geliyordu. Uursuz konu
malar ve davranlar Sadeddinin gzel ve aWakla be
zenmi hayatn rzgara savurdu, aziz bedenini de uku
ra." beyitiyle ok gzel tasvir ettii gibi zavall Sadeddin,
karsnn karsnda bir kfirin eline dm bahtsz bir
esir durumunda bulunuyordu.' ' '
Sadeddin ldrldkten sonra, yerine Taceddin Aliah geti. Fakat Aliahla Reid'i birbirine yaklatran
ortak rakiplerinin ortadan kalkmas, doal olarak, ok
gemeden bu iki vezirin de aralarnn almasn dour
du.
Aliah, Reid'i ortadan kaldrarak btn btne ba
msz kalmak, randa istedii gibi egemen olmak, 01caytu'yu istedii gibi ynetmek istiyordu. ldrlen Sa
deddin'in fettan kan s da, ailesinin felketine sebep ola
rak kabul ettii Reid'in yojt edilmesi iin alttan alta s
rekli alyordu. ftira^^ entrikalann ok fazla reva
bulduu bu garip dnemde en nemli rolleri Yahudi dn
meleri eviriyor, vezirler ve emirler arasndaki kavgalar
dan ok gzel yararlanyor, trl hile ve yalanlarla bu
anlamazlklar srekli krklyor, sonuta her iki tarafdan da bol bol para alyorlard.

265

Sadeddin'in Yahudi dnmelerinden olan fettan kar

s, Reid'in yok edilmesi iin, yine Yahudi dnmelerinden
ve saray doktorlarndan olan Necbu d-Devle ile gizli fe
sat kaynatyorlard.*^
tlhanhlar tarihi batan baa Yahudi dnmelerinin
yalan ve hileleriyle doludur. Olcaytu ve Ebu Sad dnem
lerini kanl bir ekilde gsteren feci ldrme ve idamlar
da Necibu d-Devle ve ona benzer dnmelerin parmaklan
ok nemli roller oynamtr. Zek ve hilekrlkta ok ile
ri giden Reidddin bile, rakiplerinin ortadan kaldmlmas iin daima bu gibi dnmelerin yardmna gerek duy
mu, ykl paralar karlnda bu vicdanszlan iftira
lar, suikastlar dzenlemekte kullanmtr. Hatta ileride
grlecei gibi Reid'in entrikal ilerde srekli olarak
Yahudileri kullanmas, daha sonra kendisinin de aslen
Yahudi dnmelerinden olduu sansn dourmutur.
Reid, Sadeddin'in karsyla Necibu d-Devle tarafn
dan dzenlenen tehlikeyi yine hile yoluyla savuturabildiyse de, gnden gne nfuzu artan Aliahla arasnn
almas, sonunda felketini dourdu. Geri byk ihti
malle Reidddin'in entrikalaryla, Aliah Hicr 715 (M.
1315) ylnda birdenbire grevden alnmt. Fakat bu
dnem uzun srmedi. Emir Tokmak ve Vezir Reidddin
gibi gl dmanlarnn almalarn ramen, ok ge
meden daha geni bir nfuzla tekrar iktidara geldi.
Habb es-Siyer'in aktardna gre, Olcaytunun son
zamanlarna doru btn nfuz ve iktidan kendisinde
toplayarak Reidddin'in yerini hie indirdi. Olcaytu'dan, vezirlikte arkada olan Reid'le grmeksizin
her ii zmek ve sonulandrmak yetkisini ald. Sonun
da Reid, bu ekilmez durumdan Olcaytuya ikyet et
mek zorunda kald. Durumun doal olmayn ve eer
Aliah bamsz olarak ve tek bana vezirlik yapmakla

266

grevlendirilmise kendisinin grevden affedilmesinin

gerektiini st kapal olarak anlatt. Bu durumu berta
raf etmek iin Sultana yol gsterdi. Reid'in teklifi g
revden ayrlmaktan baka bir ey degildi.^^^
Fakat gnden gne Taceddin Aliahm nfuzu altna
giren Olcaytu, gen ve faal vezirini darltmak istemiyor
du. Reid'in bu ikyetlerini dinlemekle yetinmek gibi
bir yanlta bulundu. Halbuki, devlet ilerinin dzenli
olarak j^rmesi bu iki vezirin birlik iinde almasna
balyd. Anlamazln srmesinden zarar gren daima
lkeydi. Reid, dirayetli, alim ve tecrabe sahibi bir vezir
di. Aliah ise ihtirasl, alkan ve olduka yetenekli bir
genti. Reid'in Aliah hakknda efkatli bir durum al
mas, Aliahn da yal vezire saygyla davranmas, 01caytu'nun ise, devletin bu iki sadk ve fedakr vezirini hi
olmazsa ayn dzeyde tutmas, bu amac salayacak tek
yoldu. Oysa i byle olmad. Olcaytu, son saltanat yllar
na doru Aliaha byk bir nfuz verdi. Onu Reid'in s
tne kard. Yal vezir, ihtirasl Aliah'n tahakk
mnden bkmakla birlikte kinini aa vurmad. Her iki
si de bir dierinin can dman gibi yaadlar. Grlecei
gibi Sultan Olcaytu'nun vefatnn arkasndan yine birbi
rine saldrdlar.
Mool sarayn(^bu iki vezirin ihtiraslarnn arp
t bir zamanda, Horasan valisi ve Olcaytu'nun olu Ebu
Sad, askerin maa iin babasndan bir miktar para iste
di. Halbuki vezirler birbiriyle uramaktan lkelerini
unuttuklar iin hazine tamtakr kalmt. Olcaytu, sev
gili olunun isteinin hzla yerine getirilmesini vezirleri
ne emretti. Reid, maliye ve divann ilerinin tmden Ta
ceddin Aliah'n elinde olduundan sz ederek, istenen
parann bulunmasnn ona ait olduunu ileri srd. Ali
ah ise, vezirlik hizmetinde ortak olduklar gerekesiyle

267

Reid'in bu iddasmi yersiz buldu. Bylece iki vezir ara

sndaki anlamazlk btn iddetiyle ortaya kt. Her
iki taraf da birbirlerini ar bir biimde sulamaya bala
dlar. Olcaytu, bu anlamazla bir son vermek ve olu
nun istedii parann bir an nce gnderilmesini sala
mak iin, lkenin bir blmnn maliye ve ynetim ile
rinin Reid, dier blmnn de A Ii^ tarafndan yr
tlmesini emretti. Bu fermana gre Irak- Acem, Fars,
Kirman, ebankre, Byk Lur, Kk Lur Reid'in y
netimine; Tebriz, Diyarbakr, Diyar- Reba, Mugan, Arran, Badat, Basra, Vst, Hlle ve Kfe de Aliah yneti
mine verilmiti.
Olcaytu, grnte vezirlerine yardmc olmak, gerketeyse btn maliye ve ynetime ilikin muamelelerde
gzclk etmek zere, bunlara birer de yardmc tayin
etti. Yardmc olarak Reid'e Muhammed tmadddin'i,
Aliaha da zzeddin Kuhedi'yi vermiti.^*
Fakat bu srada Reid hastaland. Drt ay boyunca
danya kamad. Ebu Sad ise srekli olarak babasn
dan para istiyordu. Olcaytu, tekrak Aliah' sktrd. O
da hzinede bepara olmadndan, btn devlet mlk
nn Reid'in hzinesinde toplandndan sz ederek
zr diledi. Bunun zerine Sultan, Emir oban, devle
tin son yllk hesaplarn aratrmakla grevlendirdi.
Emir oban, Aliahn yardmclarnn hesaplarn
inceleyerek bin tmen ak buldu. Yolsuzluun ortaya
k, Reid'in ihtirasl rakibini zor bir duruma drd.
Fakat gece, Aliah hkmdarn huzuruna karak ala
d, szlad ve istenen a balatt. Aliah'n bu baar
s, Reid'in sonun ok ak bir ekilde gsteriyordu. O za
mana kadar; Mool saraynda protokole gre; vezirler
sultann huzuruna kabilmek iin, mutlaka emirlerin,
yani Mool beylerinin iznini almak zorunda olduklar

268

halde, Aliah bu zorunlulua uymayacak kadar Olcaytu'ya nfuz etmiti/^ Reid'in, mthi rakibinin bu dere
ce nfuz kazanmas, yal vezirin yakmda bir fekkete
urayacann gstergesiydi. Aliah, Reidin hastal
ndan yararlanarak hzinenin bo kalmasnn nedeni
olarak Reid ile adamlarnn hrszln gsterdi. Birok
yalanlarla Olcaytu'yu Reid'in aleyhine kkrtt. eitli
yollarla devlet malnn te birini hzinesine doldurdu
una Sultan' inandrd. Hatta yazd Cmiu't-Tevrih'e mkfat olarak her yl Reide verilmekte olan pa
ray bile bu arada sayd. Bir zamanlar bir zenci kle ala-,
cak paras bulunmad halde, hzineden ald para
larla bugn Karun kadar mala sahip olduunu, birok
Trk ve Mool kleler edindiini, klelerinin bile servet
ve sman sahibi olduunu uzun uzadya anlatt.
Sultan Olcaytu bu durumlara zlerek zavall Re
id'in idam edilmesi iin emir verdi. Fakat her ne sebebe
dayanyorsa, Aliah birok rica ve yalvarmayla, vezirin
idam iin yerilen emri geri aldri. Reid, durumun ar
ln grerek hzinenin paraizln kapatmak zere
epeyce para verdi, Horasana/ Ebu Sad'e oka arma
anlar gnderdi. Olcaytu, bunun zerine Reid ile Aliahn baba-oul gibi iyi geinmelerini ve birleerek dev
let ilerini dzene koymakla uramalarn emretti. Fa
kat, idamna emir verildikten sonra yah vezirin nfuzu
bsbtn kmlmt.^^'^^
lhanhlar'n btn hkm ve nfuzu Taceddin Aliah'ta toplanmt. Olcaytu'nun ilk saltanat yllarnda
Sadeddin gibi byk veziri entrikalarna kurban etmek
te hi glk ekmeyen Reidddin, aym sultamn son za
manlarnda, o zamanki yalanclk arkadann ihtiraslanna kurban olmutu. En sonra vezirlik makamna geti
rilmi olan Taceddin Aliah, o yzjnln ykselmek iin

269

tek vastas olan iki jrzllk, yalan ve entrika ilerinde

gerekten olgunlam, mevkilerini bu konudaki ustalk
larna borlu olan Sadeddin ile Rediddin'i bile ok geri
de brak m t/S u ltan Muhammed Olcaytunun nl
tarihisi Kn, u katisyla bu gerei ak bir biimde
itiraf etmektedir:
"ahn tahtnn hizmetinde gzellik yaratt
Cihan Sultan Muhammed'in temiz yaants
Vezirler artk aklland
nk balarna vezirlerin tac geti."

Reid, son urad darbenin etkisi altnda Olcaytu'nun son saltanat yllarnda sahneden hemen bsb
tn ekilmi, hayatm kurtarmak iin Emir oban'm hi
mayesine snmt. Aliah, artk Sultan Olcaytunun
gznden btnyle dm olan bu yal rakibinin ken
di isteiyle inzivaya ekilmesi zerine dmanln da
ha ileriye gstermek gereini duymu, indirdii son dar
beyle yetinmiti. Fakat yal vezirin sinmesi geiciydi.
Sahneye atlmak, rakibine kesin vuruu indirmek iin
uygun bir frsat kolluyordu. htirasl ve tecrbesiz Aliah'n Mool emirlerini rencide etti^ni gryor. Sultan
Olcaytudan sonra bir tehlikeye urayacan biliyordu.
Devlet ilerinde her gn biraz daha belirginleen
ihtilllerin bir gn yine kendi tecrbesine sunulacan
ve o zaman rakibinden kolayca intikam alabileceini d
nyordu. Reid'in bu umudu ok gemeden gerekle
ti. Gnn birinde Olcaj^u, srekli bir ishale tutularak l
d.
ktidara geen Ebu Sad zamannda btn nfuz ve
g, Reid'in hamisi Emir oban'a geti. Bu yeni durum
Taceddin Aliah iin ok tehlikeliydi. Gemi dnemde
entrikalaryla en nfuzlu vezirin idam fermanlarn
karmakta byk ustalklar gsteren Aliah, ayn sonun

270

kendisi iin de ortaya kabileceini bildiinden, gelece

ini tehdit eden bu rakipten kurtulmaktan baka bir ey
dnmyordu. Reid ise, yalln eski ateli ihtiraslann sndrm olmasndan veya baka nedenler yzn
den, bu frsattan yararlanmak istemedi. Hatta saltana
tn deimesi zerine Aliah'n nfuzunun krldn g
ren Ziyau'l-Mlk, Hoca Izzeddin Khed ve Hoca Alaeddin Hindu, gibi baz bykler, Reidddin'e bavurarak
izin verdii takdirde Aliah' yok edebileceklerini syle
dikleri halde, Reid bu konuda izin verici bir tutum iine
girmemi, byk bir adam olan Aliah'a kjonann doru
olmayaca dncesini belirtmi, rakibinin hayatn
kurtarmt.
Fakat Reid'in rakibi byle dnmyordu. O, bir
frsat bulur bulmaz Reid'e son ve ldrc darbeyi in
dirmek istiyordu. Aliah'n yok edilmesi iin Reid'e ba
vuran, fakat ondan yz bulamayan Ziyau'l-Mlk ile ar
kadalar, bu kez Aliah'a yanaarak Reid aleyhinde
kkrtmalara balamlard. Taceddin Aliah ise rakibi
ni drmek iin hibir fedkrlktan ekinmiyordu. Ni
tekim bolca datt rvetler sayesinde emirleri Reid
aleyhine evirmeyi baard. Emir oban'n ileri gelen
adamlarndan Ebubekir Aa, uraa uraa Emir oban' Reid aleyhine tahrik etmekte baanl oldu. Sonu
ta yal vezir Divan'dan alnd.**^*
Fakat ok gemeden tecrbeli vezirin Divan'da bu
lunmasnn gereklilii anlald. ler karmaya bala
d. Emir oban, Reid'i grevden aldna piman oldu.
Kendisini tekrar iktidara getirmek iin davet etmek zo
runda kald. Fakat Reidddin, artk ihtirasl mcadele
lerden usanmt. Hayatnn son yllarn huzur ve
skn iinde geirmek, biraz da ahiret hayat iin hazr
lklarda bulunmak istiyordu. Emir oban'dan zr dile

271

di, fakat kabul ettiremedi. Emir oban, kendisinin ekil

mesinden sonra artk divann eski gzelliinin kalmad
ndan sz ederek srar etti^^^ ve durumu Sultan Ebu
Sid'e bildirerek kendisini yine vezirlik makamna getir
tecei vaadinde bulundu. Sultan'dan izin ahncaya kadar
evinde dinlenmesini rica etti.
Aliah ve yandalan, Emir oban ile Reid arasnda
geenlerden ve yal vezirin tekrar iktidar mevkiine geti
rilmesi dncesinden haberdar olunca, bu kez gerek
ten dehete dtler. nk Sultan Ebu Sad, Emir obeun'n sznden kmyordu. ayed Reid, Emir obanm
koruyuculuu altnda iktidar mevkiine gelirse artk Ali
ah ile adamlar btnyle susturulmu olacakt. Byle
bir sona uramamak iin Reid'in yokedilmesine karar
verdiler. Ayn zamanda doktor olan Reidddin'in, Sul
tan Olcaytu'ya il yerine zehir vererek ldrd konu
sunda bir sylenti kardlar.^^'^^
Olcaytu'nun zel doktorunu da kandrarak bu oyunu
ylesine mkemmel bir biimde ortaya koydular ki, so
nunda Sultan Ebu Sad ile Emir oban bile byle bir sui
kastn gerekletiine inandlar. bn Hallikan'a "Zeyl'z-Zeyl" yazan o yzyl yazarlarndan birinin, rivayete
dayanarak verdii bilgilere gre Emir oban, Reidddini Sultaniye ehrine ararak sorguya ekti. Reid yine rivayet edenin ifadesine gre- yoksul bir Yahudi ak
tar ve doktoruyken, Sultan Gazan'la kardei Olcaytunun tevecchleri sayesinde devletin yksek mertebe
lerine ulatm, btn maliye ve ynetim ilerinin ken
disine verildiini ve bu yzden pek ok mlkler, deerli
talar, sonsuz servet ve zenginlikler kazandn; dolay
syla byle bir cinayete cesaret etmesinin mmkn ola
mayacan ileri Srd. Byle bir sulamanm, dmanla
rnn oyunundan baka bir ey olamayacan savundu.

272

Bunun zerine Olcaytu nun doktoru Celleddin Harran

agnld. Celleddin, Sultan'n lm konusunda kendi
sine sorulan soruya karlk olarak yle dedi: "Sultan
Olcaytu, kusmayla kark ok iddetli mide rahatszl
ndan muzdarip olduundan beni armt. Gittim.
Sultan srekli bir ishale yakalanmt. Ayn zamanda
devaml olarak kusuyordu. teki dortorlan da ararak
Reidddinin bakanl altnda bir konsltasyon yap
tk. Hepimiz mide ve barsaklan glendirecek kabzlk
illar verilmesini nerdik. Yalnz Reidddin, Sultan'n
mide dolgunluuna yakalandndan sz ederek, nce
midenin temizlenmesi gerektiini ve dolaysyla mshil
verilmesi grn savundu. Bunun zerine Reid'in g
r dorultusunda Sultan'a mshil verildi. Bunun ar
kasndan yetmi kez ishal meydana gelerek Sultan'n
lmyle sonuland."
Celleddin Harran'n hibir kt niyet gstermeyen
bu ifadesine dayanarak, zavall Reid'in idam edilmesi
ne karar verildi. Cesedi para para doranarak her par
as llhanllann hkmran olduklar topraklann bir k
esine gnderildi.^'^ Ba da Tebrize gtrld. Bu ba,
orada: "Allah'n kelmm deitiren Yahudinin kafasadr. Allahn lneti zerine olsun!.." diye banlarak so
kaklarda dolatnld.^^^
Reidin lm facias Hicr 718 (M. 13 Eyll 1318) y
lna rastlar.^'^ Kendisiyle birlikte olu brahim de ld
rlmt.*'^
Reidddinin, Sultan Muhammed Harbende Olcaytu'yu*^^ zehirlemi olduu rivayeti inandrclktan
uzaktr. Geri Olcaytunun son saltanat yllarnda olduk
a zeki ve eytanca bir vezir olan Taceddin Aliah Sul
tann yannda byk bir bir nfuz kazanm ve devlet
gelirlerinin drtte birini kendine ayrm, Reid'in nfuz

273

ve gelirlerini hie indirmi olduu dnlrse, yal ve

zirin eski yerini kazanmak iin Olcaytu'nun lmn is
temesi ihtimali akla gelebilir.
Reidin dostu ve koru3acusu olan Emir oban ve
Emir Tokmak'n, salatanat veliaht Ebu Sad yannda
ok fazla nfuz sahibi olmalan da bu ihtimali destekleye
bilir. Fakat bu ihtimaller, Reid'in, hastalndan yarar
lanarak Olcaytu'jru zehirlemi olduunu kabul ettirecek
kadar gl deildir.
Reid gibi zeki ve tecrbeli bir vezirin, gerek doktor
lar arasnda ve gerekse vezirler ve emirler arasnda bir
ok dmanlarnn bulunduunu bilip dururken byle
tehlikeli bir giriime cesaret etmesi ok uzak bir ihtimal
dir. Aslnda biraz nceki dipnotta grld zere Ibn
Hallikan'n Zeyl'l-Zeyl'inde bu olay aktaran yazarn
"ona bu sulama dayandrld" ifadesiyle sze balamas
da, bu rivayetin kendisine gre de pek gl olmadn
anlatmaktadr. Bu zat olayn doruluuna inansayd, ri
vayeti bakasna dayandrmaz, sorumluluu kendi ze
rine alr ve o ekilde aktarrd. Bu zehir meselesini nem
le kaydeden sonraki tarihilerin, ilk haber verenin bile
doruluunda tereddt ettii byle bir rivayete dayan
malar gariptir. Halbuki Olcaytu ve Reid'in lm tarih
lerine ok yakn bir zamanda yaam olan iki byk ta
rihi, yani Makrz ile Ebu'l-Mehsin Tannverd zehir
konusundan hi sz etmemilerdir. Cmiu't-Tevrih'e
zeyl yazan yazar ise Reid'e kar yaplan bu sulamay
iddetle reddetmekte ve bunun Taceddin Aliahn onu
etkisiz brakmak iin uydurduu mthi bir iftira oldu
unu savunmaktadr.
Taceddin Aliah'n hile ve iftirada ne kadar usta bir
adam olduuna, lmne kadar tam bir bamszlkla
vezirlik makamn igal etmesinden, Sadeddin ve Rei-

274

dddin gibi iki byk ve nfuzlu vezirin sonuna urama

masndan daha byk delil olamaz.
Zehir konusu bir iftiradan ibaret olduuna gre, Reidddin'in sulanma nedeni olarak geriye, teki doktor
larn grleri hilfna Olcaytu'ya mshil vermesi keyfi
yeti kalyor. Halbuki o zamann tp anlayna gre bu
yzden Reid'i sulamak doru deildi. nk Olcaytu'nun zel doktoru Celleddin Harran, Emir oban ta
rafndan sorguya ekildii zaman Sultan'm gl bir ko
leraya tutulmu olduunu sylemiti. O dnemin tp ki
taplar koleray annm fesat ve okluundan doan kus
ma ve mide bozulmas hastal^^^ olarak tanmlarlar ve
tedavisi iin de midenin boalmasn ve perhiz yaplma
sn tavsiye ederler.^^^' Bu nedenle Reidddin'in mshil
vermesi, o zamanki tbbn nerisine uygundu. Ne are ki,
Aliah'n iftirasna inanan Emir oban, konuyu usta ve
tarafsz doktorlardan renmeye gerek grmemi, hatta
kendisinin de daha sonra ayn akbete urayacan hat
rna bile getirmemi, bir san, daha dorusu aslsz bir if
tira zerine yal dostunu ok feci bir biimde idam ettir
mitir.
Reidddin'e bir de Yahudilik sulamas yapldm
grmtk. Bunun da Sadeddin ve Aliah gibi Red'in
tehlikeli dmanlan tarafndan uydurulduu phesiz
dir. Bir yandan b sulama, dier yandan Red'in byk
entrikalarnda Yahudileri veya Yahudi dnmelerini kul
lanmas ve Yahudilikle ilgili hkmler konusunda tam
bir bilgisinin bulunmas, baz tarihilerde ind olarak
Yahudi asll olduu yargsn dourmutur
Reid'in Olcaytu'yu zehirledii hakkndaki rivayet
gibi, Yahudi asll olduu iddias da ilk kez es-Siky
zeylinde yazlm ve daha sonra gelen tarihiler, olayn
doruluunu aratrma gerei duymakszn bunu bir
275

gerekmi gibi kabul ederek eserlerine almlardr.

Daha nce sylediimiz gibi, Reidddin'e Yahudilik
isnadnn kayna bn Hallikana"Zeylz-Zeyr yazan
yazar tarafndan, gya Reid'in Emir oban'n sorgula
mas srasnda sylemi olduu rivayet edilen "ben dok
torluk ve attarlkla uj,Taan yoksul bir Yahudiydim" sz
leridir. Yine ayn yazar, Reid idam edildikten sonra, ba
nn bir mzraa geirilerek "ite Allah'n kelmm de
itiren Yahudi ba.." diye Tebriz sokaklannda dolat
rlm olduunu da belirtmektedir.
Bu ikinci rivayetin doruluuna ihtimal verilemez.
Reid'in dmanlannm, bu yah ve nl vezirin lmn
den dolay genel znty ortadan kaldrmak ve kendi
sini dinsizlikle sulanan birisi olarak gstermek iin by
le bir yola bavurmu olmalar ok muhtemeldir. Fakat
Yahudi asll olduunu dorudan doruya Reid'in itira
fna dayandran birinci iddiann uydurma olduu kesin
dir. Aslnda bunu aktaran yazar da, bu rivayetin doru
luu konusundaki sorumluluu zerine almam, aksine
bakalarna dayandrmtr. Bu rivayet doru olsayd, o
yzylda yaam olan Makiiz ve Ebu'l-Mehsin gibi ya
zarlarn eserlerinde de buna ilikin bir kayt bulunabilir
di. Halbuki Makriz, bu Yahudilik konusuna ilikin hi
bir ey yazmad gibi, Ebu'l-Mehsin de es-Slk 11magrifet-i Dveli 1-Mlk ve el-Menhel es-Sf adl
eserlerinde, Reid'den sz ettii halde bu isnada doku
nan hibir kelime yazmamtr.
Anlaldna gre Yahudilik sulamas, Reid'in ilk
siyas dman olan vezir Sadeddin tarafndan karl
m, daha sonra Aliahla tarihi Kn bu sylentinin
yaylmasna alm, herkesi bunun bir gerek olduu
na inandrmaya gayret etmilerdir. nk Reid'in ne
eserinde, ne de zel ve genel hayatnda Mslmanhn-

276

dan phe ettirecek hibir ey grlmemektedir.

Gariptir ki, bu uydurma isnat daha sonra reva bul
mu, Devletah'm rivayetine gre, Timur'un olu Miranah, Reid'in vcud paralannm gml olduu kabri -ki
Tebriz'de kendi adma nisbetle Reidiye denilen yerdey
di- atrarak kemiklerini Yahudi mezarlna naklettir-

mitir!../^^
Reid, bir doktor ve tarihi olarak iUm dnyasnda ne
kadar iyi bir ad brakmsa, ran' 17 yl byk bir usta
lkla idare etmek suretiyle de Dou vezirleri arasnda bjoik bir n kazanmtr
Reid'e bir vezir olmas bakmndan isnat edilecek
tek kusur, ilim ve erdemine ramen, byk bir faaliyetle
anda ok revata olan menfur entrikalara karmas,
dier iki arkada Sadeddin ve Aliah gibi, para ve servet
toplamaya ok fazla istekli olmasdr. Bu kusuru, an
gerekleriyle tevil etmek mmkn grnrse de, Reid gi
bi bir tarih bilgininin bu kirli girdaplara sapmas hibir
biimde takdir edilecek bir davran saylamaz. Nitekim
bu iki kusur, felketine neden olmutur.
lhanllann bu nl veziri ceplerini doldurmak,
grevlerinin saladndan daha fazlasn elde etmek,
emri altndaki grevlilerden kendilerine bavurmak zo
runda kalanlardan mmkn olduu kadar ok rvet al
mak peinde komu, huzur ve skn bilmeyen bir kavga
ve heyecan hayat iinde yaam, birbirlerinin yok edil
mesi iin akla-hayale gelmeyen entrikalar evirmekle
zaman geirmi, ksaca para ymak hrsyla hayatlarm
zehirlemi, huzur ve sknlarn bu hrsa feda etmi,
ran tarihinde rvet, ve hrszhn ok kt rneklerini
gstermilerdir.
Sadeddin hakknda uygulanan mallannm devlet ta
rafndan zabtedilmesi, Reidddin'in brakt mallar
277

hakknda da uygulanmtr. Gerek Reid'in ve gerekse

ona bal olanlarn mal ve eyalar tmden yama edildi.
zntyle sylemek gerekir ki, bu yama srasnda Reidddin'in, o an bir sanat ant olarak Tebriz'de yap
trd Rub-u Reid de tamamen yklm, o irin ve sa
natl binalar, zengin ve deerli ktphaneler btnyle
yama ve tahrip edilmi, hatta Reid'in vakflar bile geri
alnmtr.
Cmiu't-Tevrih'i ile en byk tarihiler arasna
giren Reidddin, tb tarihinde de adn yaatacak nem
li eserler yazmtr. Lucien Leclerc, Kopenhag Ktpha
nesinde XXXVI nurnarayla kaytl olan ve Reid'in Argun Hann emriyle yazm olduu gdalarn fayda ve za
rarlarndan, iecek ve giyeceklerden sz eden tbb bir
eserinin bulunduunu haber vermektedir.'^'
Reidin tp konusundaki bu eserinden baka bir de
el-M ecm at'r-Rediye ad altnda drt kitaptan olu
an byk bir eseri daha vardr. Bunlardan el-Tevzht
adndaki kitapta inanlara dair olan Kuran ayetleriyle
Hads-i erifler eitli bak alarndan aklanm ve
tefsir edilmitir. Mifth't-Tefsr, adndaki ikinci ki
tapta ise, hayret verici bir vukuf ve kltrle Kurann,
Arap edebiyatnn aheseri olduunun isbatna alm
tr. es-Sultniye adndaki nc kitapta Reidddin,
nemli birok problemi incelemi, zellikle kelm ilmi
konularyla uramtr. Mecmuann Letif'l-Hakayk adndaki drdnc kitab da kelm ilminden sz et
mektedir.
el-M ecm at'r-Rediyenin bir nshas Fransa
Milli Ktphanesindedir ve Arapa eserler katalogunu
2324 nc numarasnda kaytldr. stanbulda Nuruo v
maniye Ktphanesinde de Mecmua-i Reid'in bir n;
has vardr.'**

278

Cmiut-Tevrih:
Reidddin adnn en byk tarihiler arasnda sayl
masn salayan Cmi't-Tevrih, slam dnyasnda
Trk tarihine ilikin yszlm olan eserlerin en nemlisi
dir. Cmi't-Tevrih, iki byk ciltten olumaktadr.
Yazar, eserine bir nc cilt daha ekleyeceinden sz
etmise de, bu dncesini gerekletirememi olduu
anlalyor.
Birinci cilt, ilk blm Trk ve Mool kabilelerin
den, ikinci blm de balangcndan itibaren Gazan
Han'n lmne kadar ksaca Moollar tarihinden sz
eder. kinci cilde gelince, bunun da tpk birinci cilt gibi,
balca iki blm olarak dzenlenmesinin dnld
anlalyor. Fakat, bu cildin Olcaytu Sultan dnemi tari
hini iermesi gereken ikinci blm, nc cildin kade
rine uram, yani yazlamamtr.
kinci cildin birinci blm ise. Douda izlenen me
toda uygun olarak, yaratltan Hicret'in 700 (M. 1300)
nc ylna kadar meydana gelmi olan dnya olaylann
ierecek ekilde dzenlenmi bir tr genel tarihtir.
Reidddinin ok nemli tarih belgelerden saylan
bu eserinin birinci cildi Trh-i M barek Gazn ad
altnda yazlm, ikinci cildin yazlmasndan sonra kita
bn tmne Cmi't-Tevrih ad verilmitir.
Birinci cilt, Sultan Gazan'n emriyle ve onun dne
minde yazlmtr. Trk ve Mool kabileleriyle Gazan
Han dnemi sonuna kadar Cengiz Oullan tarihini ie
ren bu nemli cilt, zellikle, lhanhlar hzinesinde sakla
nan "Altan Debter", yani Altn Kitap'a dayanlarak yazl
mtr. Eski Trk kabilelerinin adlarn ieren Altan
Debter Farsaya evirtilerek Reid'in notlarna esas ol
mutur.
Gazan Han, kendi adm tayacak olan bu eserin m

279

kemmel bir kitap olmasn salamak iin, llhanllar'n

evrak hzinesinde sakl olan btn belgeleri Reid'in
faydalanmas iin ortaya koyduu gibi, lkesinde bulu
nan inli, Hintli, Uygur, Kpak ve dier milletlere men
sup olan bilginleri de yannda grevlendirmitir.
Byk Kaan Kubilay Han'n ran sarayndaki elisi
Poulad'Tcheng-Siang da bunlar arasnda bulunuyordu.
Ordu Bakumandanlyla byk Noyan nvann ta
yan Poulad Tcheng-Siang, eski Trk destanm, Trk ve
Mool uluslaryla boylarnn adlann, taksimat ve kuru
lularn herkesten daha iyi bildii iin, Reidddin bu
zatn geni bilgisinden ok yararlanmtr.
Reidddin, lhanhlar Evrak Hzinesindeki belge
lerle Poulad Tcheng-Siang ve dier bilginlerin rivayetle
rini byk bir ustalkla inceleyip birbiriyle karlatr
dktan sonra, anlatmndaki akclkla nl olan
Cmiu't-Tevrihin birinci cildini, yani Trih-i
M barek Gazan'yi yazmtr.
Gazan Han'n asl amac, eski Trk v Mool desta
nndan, ehnme biiminde manzum bir destan yazdr
makt. Reid'in bu eseri bu destana zemin olmak zere
dzenleniyordu. Destann nazm da mehur emseddin
Knye smarlanmt. emseddin Kn, ems-i
ehnme ad altnda bu destan yazmsa da, eseri
FiTdevs'nin ehnme'si yannda ok snk kalm-

tr.^27)

Trih-i M barek Gazn, Cmiu't-Tevrihin en

nemli blmdr. Gazan Han, Hicr 700 ylnda Reid'i
bu eserin yazlmasyla grevlendirmiti. Ebu Sleyman
Benkt'nin rivayetine gre Reid, Poula^ Tcheng-Siang'dan baka, o srada lhanh bakentinde bulunan Litatzeu (Li-ta-u) ve Yuk-soun adnda tp, astronomi ve ta
rih alannda byk bilgin olan iki kiinin yardmlanyla

280

in kaynaklanndan da yararlanmtr. Aslnda Mool1ar, bir yandan in ve dier yandan ran'da saltanat kurduklanndan beri, ran'la in arasnda ilm ilikiler ba
lam, inden ran'a birok alim gelmiti. Hlgu zama
nnda Zc-i lhan'yi yazan Nasireddin Tus bile, bu e
kilde ran'a gelen Tou-mi-tzen (Tu-mi-u) adnda in'li
bir bilginden pek ok yararlanm, astrolojinin kurallanna ilikin birok eyler renmiti.*^^
te Reidddin, gerek bu iki inlinin ve gerekse Poulad Tcheng-Siang ile Uygur bilginlerinin yardmyla
Hicr 703 (M. 1303) yl evvalinde eserini tamamlamay
baard. Trih-i M barek Gazan adn verdii bu ese
rini henz temize ekmeden Gazan Han ld iin (11
evval 703 / 17 Mays 1304), zorunlu olarak ertesi yl, ha
lefi Olcaytu'ya takdim etmek durumunda kald (H. 704/
M. 1304).
Kitabn nem ve deerini hakkyla takdir eden 01caytu, vezirine birok iltifatlarda bulundu. Fakat, eserin
kendi adna ithaf edilmesini kabul etmedi. Kitabn
Trih-i M barek Gazn adn tamasn ve kendi
adna da aynca bir genel tarih yazlmasn emretti, ite
Olcaytu'nun bu emri zerine Reidddin, Cmi'tTevrih'in ikinci cildim yazmtr.
Cmi't-Tevrih'in ikinci cildi, birincisi kadar
nemli deildir. Yazar bu ciltte, o zamana kadar Islm
dnyasnda yazlm olan genel tarihleri zetlemi, zel
likle Tabernin Trihu'l-Umem ve'l-Mlk'u ile Ibn
el-Esr'in el-Kmil'inden, Rvend'nin RhatsSudr adndaki Seluklular tarihinden ok yararlan
mtr. Bu cildin en nemli ksmlan, Hind ve in tarihle
riyle Ismailiye frkasndan sz eden sajfalandr.
O yzyl tarihilerinden Ebu'l-Ksm Muhammed
bin Ali el-JCn b cildin yazlmasnda Reidddin'e

281

yardm ettiini, baz eserlerinde ima etmektedir. Reidddin, Cmi't-Tevrih'de bu konuyu itiraf etmiyor
sa da Hicr 704 (M. 1304) ylnda grevlendirildii bu ii;
vezirlik meguliyetleri arasnda; iki yl kadar az bir sre
iinde tamamlam olmas ICnye hak verdirebilir/^*
Reidddin, Cmi't-Tevrihi Sultan Olcaytu'ya
sunduu zaman armaan olarak kendisine elli tmen
deerinde mal ve emlk ile toprak verilmiti/^* Schefer'in hesabna gre, elli tmen o zamann parasna gre
bir milyon dinar demektir. Bununla birlikte Reidddin
Dou'da hibir yazann alamad bu nemli meblan
byk blmn yine eserinin temize ekilmesi, ciltlen
mesi ve istinsahna harcamtr.
Taber ve bn Esr gibi byk tarihilerin eserlerinin
daha sonra nasl paralandklarn ve ne derecede tahrif
edildiklerini gren Reidddin, kendi eserlerini byle bir
sondan kurtarmak iin byk harcamalar yapm, Teb
riz'de kurduu Rub- Red'ye bir de ktphane ekle
miti.
Reid, tarih konusundaki eserlerini Cmi'tTevrih, dier eserlerini de el-M ecm at'r-Red ad
altnda iki bi^k ciltte toplayarak Rub- Reid'deki k
tphanesine koymu, istinsah ve oaltlmalan iinde
birok mallar vakfetmiti.^^**
Vakfiyeye gre, isteyen herkes Rub- Red Ktp
hanesine bavurarak kitaplar inceleyecek ve istinsah
edebilecekti. Fakat kitaplarn asllan bu ktphaneden
kanlamayacakt. Reid, kitaplannn istinsah ve oal
tlmas iin birok vakflar ayrm olduu gibi, ciltlen
meleri ve tezhiplenmelerine harcanmak zere aynca ge
lirler ayrmt. Kitaplarn yanl istinsah edilmelerinin
nne gemek iin, istinsah edenlerin bilgin ve edebiyat
lardan olmalar vakfhmede belirtilmiti. Bu kimseler

282

ylda ikier nsha istinsah ederek slm lkelerindeki

ktphanelere gndereceklerdi.
zlerek sylemek gerekir ki, Reid'in bylesine bir
zenle ktphanesine ayrd vakflar, Ebu Said Baha
dr Han'n emriyle ldrlmesi ve Rub- Rednin harap
edilmesi srasnda kaldrlarak gasbedilmitir. Hatta bu
srada el-M ecm at'r-Rediye ile Cmi't-Tevrih
nshalarnn ou da yok olmutur.
Rieu tarafndan verilen bilgilere gre Britisch Museum Ktphanesinde Cmiu't-Tevrihin iki nshas
bulunmaktadr. Bunlardan 7628 numarada kaytl olan
nsha Timur'un olu ahruh Bahadr zamannda ve
BaysungurMirza'nn lmnden (H. 837/M . 1433)biraz
nce yazlmtr, 728 yapraktan meydana gelmi olan bu
eserin birinci cildinin bandaki besmele Baysungurun
yazsdr. Ayn ktphanede 16688 numarada kaytl
olan ikinci nsha ise Reid Havn lakabyla anlan Muhammed bin Hamza adndaki birisi tarafndan istinsah
edilmitir. Baz delillerden, mstensihin Reid dnemi
kiilerinden olduu anlalyor.
Cmi't-Tevrih'in birinci cildinin birinci blm
Rus bilginlerinden Benzin tarafndan Rusya'da basl
m, ikinci blmn Cengiz Han dnemi sonuna kadar
olan blmleri de Quatremere'in abalaryla yaynlan
mtr. Daha sonra Schefer, dier blmlerinin yaynlan
masna girimi ve birinci cildin ikinci ksmnn Oktay
Kaan dneminden sonraki blmlerini basmtr.
slm kavimlerinden Trklerin birinci ve ikinci a
iin en zengin bir kaynak olan birinci cildin -para para
da olsa- baslm olmas, tarih aratrmalar asndan
krana deerdir. Havard'n M oollar Tarihi adl ese
rinde derin bir vukufla ispatland gibi, Redddin, bu
eserinde Trk olduklar kesin olan baz kabileleri Mogol-

283

lardan gstennek gibi baz yanllara dm, Mool

hanlanna yaranmak hevesiyle eski Trk geleneklerini
Moollara maletmeye almtr. Bu yanllardan kanlrsa, Reidddin'in eseri slm ncesi Trk tarihi iin
en deerli ve en nemli bir belgedir. GmitTevrih'in Trkeye evirisi mill ktphanemizde de
rin bir boluu dolduracaktr.

Cmi't-Tevrih Zeyli;
Timurlular, Cengiz oullan saltanatn Ebu Said Ba
hadr Hanla birlikte km kabul ettiklerinden, Reidddin'in, Cengiz Hanedannn zellikle Iran blm ta
rihini ieren eserinin tamamlanmasna ok byk bir
nem vermilerdir. Cmi't-Tevrih, Gazan Han'n
saltanat dnemiyle son bulmutu. lhanllar tarihinin
tamamlanmas iin buna Olcaytu Harbende ile Ebu Sad
Bahadr dnemlerinin de eklenmesi gerekiyordu. te bi
dnceye bal olarak Timurun olu ahruh zamann
da Cmi't-Tevrih'e bir zeyl yazlmtr. Zeylin yaza
rnn kim olduu bilinmemektedir. Giriinde, ahruh
Mirzann emir ve uygun grmesiyle dzenledii belirti
liyorsa da^^^ yazar kendi adn anmyor. Bunun ahruhun tarihi ve nedimlerinden Hfz Ebru veya erafeddin Ali Yezd'den birinin olmas kuvvetle muhtemel
dir.
Cmit-Tevrih Zeyli, Muhammed Harbende Ol
caytu ile Ebu Sad Bahadr dnemleri tarihini iermek
tedir. Eserde btnyle Reidddin'in metod ve slbu
izlenmitir. Zeylin yazlmasnda Ebu'l-Ksm Abdullah
el-Kn'nin Trih-i Pdiah- Said Olcaytu Sultan

284

adl eseriyle dier baz kitaplann esas kabul edildii an

lalyor. Cmi't*Tevrih Zeylinin bir nshas Paris
Mill Ktphanesinde korunmakta ve Farsa yazma ki
taplar katalounun 209. numarasnda kaytl bulun
maktadr. (Man. spupl. Persah 209, fol. 443).
Dier bir nshas da stanbul'da Ayasoiya Ktpha
nesinde bulunmaktadr. Gzel bir hatla yazlm ve
3271. numarada kaytl olan bu eser, katalogda yanl
olarak Cmi't-Tevrih-i R eid adyla yazlmtr.
Eserin incelenmesinden anlalaca zere, bu kk ha
cimli kitap Reid'in kaleminden kmamtr. htimal ki
giriinde Reidddin ve Cmit-Tevrih adlarnn
anlm olmas katalogda bu yanla neden olmutur.
*

Cmi't-Tevrih, daha yazld yzylda lyk ol

duu nem ve yeri kazanm, gerek o yzylda, gerekse
ondan sonra yazlan kitaplarda esas kabl edilmitir.
Daha Reidddin hayattayken emseddin Kn,
Cmi't-Tevrihin birinci cildini, yani Trih-i
M brek Gazan adm tayan blmn ehnme
tarznda nazmetmi ve onbin bej^ kadar yazmtr. Fa
kat emseddin bu konuda, Zafernm e sahibi Hamdul
lah el-Mstevf gibi Firdevs'nin deerini ykseltmekten
baka bir sey yapamamtr. ems-i ehnme, tarih
asndan da Ravzat's-Saf ve Trih-i Gzde'nin al
tndadr.
Blochet, bastrd Cm i't-Tevrihe giri olarak
yazd deerli eserinde ahruh zamannda ad bilinmiyen bir yazarn Cmi.'t-Tevrih'i zetleyerek Mntehab el-Tevrih adnda bir eser meydana getirdiini ha

285

ber veriyor. Bolchet'den rendiimize gre Mntehab

el-Tevrih'in bir nshas Fransa Milli Ktphanesinde
ve 1651 numarada kajnthdr.

DPNOTLAR;
(1) Iranl tarihilerin ounluu gibi Quatremfere de bu dn
cededir. Fakat Ktip elebi, tarihimizin Tebriz'de, Ebu'lGazi Bahadr Han ise Kazvin'de doduunu savunuyorlar.
(2) Lucien Lerclerc, H istoire de la M edicine Arabe, c. 2, s.
133.
(*) Tebriz ismi deiik birka ekilde de okunmutur; Azerbeycan ivesiyle (harflerin yer deitirmesi sonucu) Terbiz ek
linde sylendii gibi, baka kaynaklarda da Tevrez, Tevre
ve Tevrez biimlerinde de gemektedir. (Y.K.)
(3)"Hcegan Sadeddin ve Reidddin arasda bir sz yan, e
kingenlik ve nefret olumutu. Sadeddin, paidahn huzu
runda ona kar kt, dmanlk gsterdi ve inatlk, kav
gaclk, doru ile yanl birbirine kartrma ve sahtekar
lkla itham eden lkeh hitaplarda bulundu; yle ki sadakat
dmanbkla, yaknlk fke ile ve muhabbet de ekimeyle
yer deitirdi. Reid ise yumuakhk, olgunluk, iyimserlik,
neticeye nza ve gz yumma gstererek yle dedi: Ey Sa
deddin, bugne kadar deersiz bir kulun vard, Allah'a
hamd olsun imdi onu zgrlne kavuturdun... Bundan
sonra Taceddin Aliah, eitim ve retim hizmetine getiril
di..." (Ebu'l Kasm Abdillahi'il Kn, Olcaytu Tarihi).
(4) Ve Hace Taceddin Aliah yle arzetti; Eer padiahn yce
grleri arzu ederse, Sadeddin'in ve naiblerinin padiahn
malndan her gn ne kadar kardklanra gsterelim. Emir
bujrurun, gnlk mal girdisi ve kullanma verme hazr
lansn ve saygdeer zatnzn grlerine sunulsun. Padi

286

ah, bu iaretin etkisiyle enur verdi; O da, hepsi beyaz lira

lar olan 20 TmenTik mebla hazrlad ve verilen emir uya
rnca ayrntl olarak ve net bir ekilde durumu bildirdi. Pa
diah olan biteni mahade ettikten sonra ok ard ve
hayretler ierisinde kald; yle dedi: Maliye sorumlulannn her gnde bir benden bu kadar mal aldklar aydn
lanm oldu..
"Kapma agzllk iin can veren kii,
ismi byk, kaderi ise buraya kadar..."

Sadeddin, ithama dayal ve aslsz bu yargy gzard etti; bu

nun, ran blgelerinin tamamnn mutasarrflardan geri
alnacana ve kimisinde muazzam hanlar, kimisinde b
yk emirler olan, tpk Rum diyan emiri Irenen gibi, kimi
sinde de Reidddevle'nin sahip olduu vakf ve dierleri gi
bi kurumlar bulunan bu blgelerin kendisine verileceini,
bylece her yl ynetimin hzinesine 500 Tmen katk sa
layacam delil tekil ettiini dnd. Sultan, bir sene son
ra zkonusu mebla kendisinden talep etti. Cevap olarak,
bu miktan Iran blgelerinin tasarrufunun kendisinde oldu
unu bilmesi halinde salayabileceim syledi. Bu cevap
tan padiahn hatn incindi ve Emir Tokr^ak, Taceddin Aliah ve Hezare Muhammed'in herbiri, SadeMn'in bu mebla
taahhd ve kabul ettiini tasdiklediler. Sultan ondan 500
Tmen mal istedi. Onun ise bu kadar nakiti yoktu. Ne yapa
can armt. Biraz duralad ve bir vesile arayna gir
di... Byk bir mutluluk ierisinde Badat'a ulat. Sah g
n Saadeddin ve naiblerinin tutuklanmas iin emir verildi.
aramba gn mera topland ve onlan yemin etmek su
lamasyla muhakeme etti. Hallerinin inceleme ve aratnlmas] neticesinde mahkeme hibir gnah ve ihanet tespit
edemedi. Ama Sadeddin padiahn lutfsuzluunun kzgnlmn ve fkesinin belirtilerini mahade ediyordu. Korku
ya kar sevin ve mjde beklentisi iinde bulunuyor, kurtu
lu yolu ve bir snak aryordu. Hace Reidddevle'nin
dostluu ve ona iltica dnda bir snak gremiyordu.
Onun biraz ilerisinde Sadeddin'e kriz geldi; daralp ferahl
yor ve yreinde tad eziyet grme korkusundan dalka
vukluk ve gsteri yapyordu... 711 ylnn 10 evval Sah g
n ikindi vaktinde vezir Sadeddin'i iki ifrit cellad ve ce

287

hennem zebanisinin ellerine verilmesi kararlatnld... Ve

ei bulunmaz veziri ehid ettiler, ondan sonra, Mbarekah
Sav, Zeynuddin Master, Celaleddin Taber'nin olu Nasruddin Yahya, gzel ahlkl Davud ah ve Kerimuddin gibi
be yakn himetisini de tek tek getirip ehit ettiler..."
(Kn, Olcaytu Tarihi)
(5) "Sadeddin'in en byk olumsuzluu, beer suretinde bir
eytan olan kansran ekavetinden geliyordu. Uursuz konumlan ve davramlan, Sadeddin'in gzel ve ahlkla
bezenmi hayatn rzgara savurdu, bedenini de ukura..."
(Kn, Olcaytu Tarihi)
(3) "Sadeddin'in kans, insanlann Reid'in durumundan ha
berdar olduu bu fetret ve kanklk dneminde hayatna
son vermek zere Necibuddevle ile meveret ettii, ikisi bu
maksatla biraraya gelip srda olduklarnda, ncleri
eyh Necd, drdncs ise doru ile yanb birbirine kantrmakla itigal eden iblisti..." (Kn, Olcaytu Tarihi)
(7) "Hace Aliah bu ekilden her birini deerlendirdi ve mu
vafakatim belirtti; Birincisi, tm ilerin yrtmesi Divana yklenmeliydi; bylece nceki yllann muhasebe ile il
gili sorunlarnn cevaplan verilebilecekti. kincisi, vezirlere
ait nemli ilerin tamam kendisine iade edilecekti; bylece
sultann yardmyla gvenli bir konuma gelecek ve onun
kontrolundan kacakt. ncs, korunmu beldeleri ve
blgeleri iki ksma ayracak ve her birinin bana kendisi ge
ecekti." (E. Blochet, introduction ITistcire de Mongoles, p.
32, n.l)
(8) Durum bu vaziyette iken Horasan'da bulunan cihan
ehzadesi, Eb Sa'd'in yanndan askerin maan istemek
iin mtemdiyen geliyordu. Pdih vezirlerden mal
tedrik etmesini istedi. Hce Reidddn "eer padiahn l
kesinde benim veya adamlarmdan birinin nimn tayan
bir berat olsayd, maln hepsini benim karlamam gerekir
di" diyordu. Tcddn ise benim vezirlik, pamuklu kuma
tan bir elbisem ve geici bir bineim var. Padiahn in'm
olan vazife ve rtbeler dnda maan bir ksmn bile de
meye kadir deilim. Mdem ki her ikimiz birbirimize yar
dm ederek ileri yrtyoruz; geliler, menfaatler ve
istifadeler eittir, o halde nasl olurda masraflar ve ihtiya-

288

1ar istenildii zaman yardmc ve ortak olmuyorsun." diyor

du. Reid"... berat ve nianlarnla halkn malm tahsil etti
in iin" dedi. Vezirlerin aralannda cereyan eden bu durum
padiahn kulana ulaanca, Reid'e divan ilerine bakma
sn emretti. Reid cevap olarak "hem, bir vilyette toplana
cak bir mal bir mil eliyle telef eden, cevap olarakta fazla
yetkisi, tamah olmadn ve pamuklu elbisemden baka
bireyim yoktur diyen bir kii ile nasl ibirlii yapabilirim.
Senin nib ve yaknlann da nceki gnlerde paramn bir ks
mn (demeye) kdir deillerken, imdi herbiri birer
Karun'dur." dedi. Hce Aliah: "Askerin (ihtiyac olan) er
zak ele geen mallardan fazla; giren kandan az ve mahs1n az ele gemise, benim suum nedir? diye karlk verdi.
Padiah lkenin vezirler arasnda ikiye taksim edilmesini
emretti. (Buna gre) Ab- Meyne'den Pl-Zene kenarna
kadar Irk- Acem, Fars, Kirman, ebankre ve Horasan s
nrna kadar olan Byk Lr, Kk Lr Reidddevle'nin
ynetimine, Tebriz, Diyarbakr, Diyr- Rebia, Mn, Arran, Badat, Basra, Vst, Hlle ve Kfe vezir Hce Tacuddin Alih'n ynetimine verildi. Ondan sonra her iki ksm
birleti ve her biri kendi hkmn icr etti. Aynca Reid'e
yardmc olarak Aleddin Muhammed b. Imdddn'i
Horasan'a; Hce Tcuddin'e de zzeddin Kuhed'yi grev
lendirdi... (Kaan, Olcaytu Tarihi).
(9) Hce Reidddn Erraniye-Kalam'ta adandaki an y
znden drt ay boyunca hasta kald. Pdihn huzuruna
gidip gelmesi mmkn olmuyordu. ehzadenin yanndan,
askerler iin mal talebinde bulunmak zere devaml eliler
geliyordu. Bu esnda padiah ava gitti. Paray ve yllk
hesb Emir oban'a havle etti. O da nibleri hesba ekti.
Ve yz tmen ak kt iin onlan dva etti. Nibler bu
durumdan korkup Hce Alih' eer bu bte a kapatl
mazsa i iten geer diye tedbir alnmasn istediler. Hce
Alih gece padiahn huzuruna karak alad ve
niblerden istenilen mal(para) kulunuzun maadr.
Nibler onu hesab etmezler diye arzetti. Sabahleyin Emir
Irenen(01caytu'nun kaynpederi idi) niblerden mal iste
di. Pdih "zavalh Alih hesab kitab bilmez, bu mallann
hepsini gndermi ve unutmu, imdi hatrlamtr" dedi.

289

Irenen bu hdiseyi Emir oban'a ulatrd. Emir oban de

di ki: Yazklar olsun Hlg Han ve Abaka Han zamannda
eer bir kimse padiaha bir sz arzetmek istediinde, ilk n
ce btn emirler izin vermeden mmkn olmazd. imdi ise
i o dereceye vard ki, bir emirle bile istire etmeden, gece
yans padiahla halvet hlinde grlyor, emirlerin g
rleri zyi' ve bouna oluyor... Emir sabahleyin mstevf
Aleddin Muhammed'e yle diyor: "Eer Tceddin Aliah'n yllk nib hesaplan bu minval zere ise sizin yirmibe yllk hesbnz nasl olacak." (Kaan, 01ca3^u Tari
hi).
(10) Ondan sonra Hce Alih yle dedi: "Reid evde hasta nu
maras yapyor, Vezir Sa'deddin'e yapt gibi dnce ve
hilelerle rahata btn tuzak ve hilesini uygulamak iin
beni hizmetilerle oyalamak istiyor, eer yarhgn(yasann)
hkm imzalamp yrrle girerse, Hce Tceddin ilk ola
rak Reid'in byk olu Celleddin'e "Tuster ehrinden
Gazan Han'n kz Olcay Sultana tahsis edilen yz t
men tutanndaki mal senin adna yola kanimtr." dedi.
Celleddin, eer bu i bana verilecek olursa, bir ksm bile
benim zimmetime geerse gnaha girerim diye yazverdi.
Hce de ahlkm n ycelii ve asleti sebebiyle onun zeri
ne gitmedi. Mahmudbd kynden g ettiklerinde Hce
Aliah hizmetindekilerle birlikte yenildi ve dmanlar
glib ve muzaffer oldu. Oradan bir fersah gidince durum
tersine dnd, bukalemun dnyann hali deiti. Tbi du
rumunda olan kendisine tbi olunan, mukted durumunda
olan kendisine uyulan oldu. Pdih toplanan mallardan
drtte birini Reid'in gtrd kanaatina vard. Bir dier
ynyle, ryi zerinden ona aynlan para, Gazan vakf
mallanndan, Yezd ehri mallarndan, bir miktar Havtin
malndan, Cmi't-Tevrih caizesi olarak her yl verilen 8
tmen, benim sorumluluumda olan Badat ve Tebriz
mahslnn te biri Reid'e aittir. Zira o soyu sopu belli
olmayan, niblikten, byk abalarla vezirlie ulat.
nk babasnn ve dedisinin siyah klelere sahip olacak
g ve kudreti yoktu. u anda ikiyz Trk ve Mool klesi
var. Her biri bir tmen veya daha fazla maala ona hizmet
veriyor. Beytimurun sahip olduu gibi onun da yz Trk

290

klesi var. Btn bunlar, onun alm olduu padiahn

maldr. Hce Reid'i cezalandrmak iin ferman kartt.
Hce Tceddn mrvvet, cmertlik, babalk ve evlatlk sebe
biyle onu affetti ve padiaha "yalanmtr ve bu saraya Ergun (Han) zamanndan beri hizmet etmitir" diye arzetti.
Padiah da onun idmndan vazgeti. Reid are greme
yince kendini mal vermeye mecbur hissetti ve Horasana
birok hediyeler gnderdi. Pdih, vezirlerin birbiriyle
"sulh hayrldr" (emri mcibince) baba oul gibi iyi gein
melerini emretti... (Kaan, Olcaytu Tarihi).
(11) Quatrem6re, Hlgu Tarihi, s. 11, XXXIV.
(12) Makma ortak olmalar sebebiyle Hce Redddn ile
Hce Aliah arasnda devaml atma ve mcadele bulu
nuyordu. Hce Reid bir yolunu bulup Emir obana olan
ihlsm kuvvetlendirip, yeniden makbul hizmetler yapt ve
balln yeniledi. Hce Aliah, Emir obann Sultan
zerindeki kuvvetli bir tasarruf ve nfuzu olduundan do
lay, bu durumdan son derece korkuya kapld...
Hce Aliah gece gndz Hce Reid'in derecesini drebile
cek an ortaya koyma arelerini anyor, fakat myesser
olamyordu ve aralarndaki atma ve niza' artyordu...
Birgn Ziy'l-mlk, Hce Reidddin'in yamna gidip y
le dediler: "Eer siz izin verirseniz biz Hce Aliah ile
mcdele edelim ve onun tasarruft ve hyanetlerini aa
karalm." Hce Reidddin uzun bir mddet dndk
ten sonra onlara "byk bir adamdr, ona kasdetmek uy
gun deildir. Ben ona sizin nizmz almas iin nasihat ede
rim." dedi. Onlar Hce'nin huzurundan ayrlp birbirleriyle mavere ederek "bize bu Hce'den hayr yoktur (i k
maz). Mmkndr ki ona sylediklerimizi Hce Aliah'a
syler de, o da bize dman olur" dediler ve Hce Aliah ile
ittifak ettiler. Hce Aliah, Emirlerin niblerine, emirin
Hce Reid'e olan dncesini deitirsinler diye ok r
vet verdi. Emir obann bei hizmetkr olan Eb Bekir
Agay, Hce Retdddin'e kast iin hazrlad. Dcvamh ola
rak Emir oban'n yannda ondan ikyet ediyordu.
Nihyet iddialar o dereceye ulat ki, Hce Reid'i divan
dan azlettiler... (Camiu't*Tevrih Zeyli, Blochfet, Moollar Tarihine Giri).

291

(13) Emir oban'n Reid hakkndaki bu sitayii abartmal de

ildi. nk Reid'i idam eden Sultan Ebu Sad bile 727 y
lnda, onun olu Gyaseddin Muhammed'i vezirlik maka
mna davet ettii zaman, babas Reidin vezirlik grevini
brakt gnden balayarak devleti gnlnn istedii gibi
ynetebilen birisini bulamadm u szleriyle itiraf etmek
zorunda kalmtr:
"Babas divandan ktndan beri hkmet ilerinin iyi
gittiini grmedim. Bu greve getirilenlerin hepsini tecr
be ettim hibiri bu ie layk kimseler deildi."
Reid'i idam eden hkmdarn daha sonra azndan kan bu
ac itiraf ne kadar anlamldr! Babasnn siyas ustalna
ve edeb dirayetine varis olan Gyaseddin Muhammed, ok
gemeden babasnn Gazanla Olcaytu'nun ilk saltanat yl
larnda kavutuu nfuz ve gc kazanmtr.
(14) Emir oban Hce Reidddin'i artp yle dedi; Senin
bu lkedeki Varln, yemekteki tuz gibi gereklidir. Senin
yokluun devlet ilerini etkilemektedir, bu yzden mm
kn olduu kadar abuk orduy- hmyn'a katlmalsn.
Hce cevap olarak zr beyan ederek geirdii bu mr bo
yunca kendisinin vezrette elde ettiini hibir vezirin elde
etmediini, halen de ocuklarnn yetitiini ve her birinin
bir makam ve mevkie sahip olduklarm; imdi niyetinin ge
ri kalan iki- gnlk mrnde hireti kazanmakla megl
olmak istediini bildirdi. Emir oban o zr kabul etmedi
ve srarla gelmesini emretti. Hce, Emir'in huzuruna gitti.
Emir ona tazim gsterdi, sayg ve ihtirm edilmesini em
retti. (Devamla) yle dedi: Pdihn huzurunda, divan i
lerinin onun elinden geldii kadar hibirisinin yapamad
m, o aynhnca divaran dzeninin kalmadm arzedeceini, belirterek; Hce'ye de szn huzurunda arzedip onur.
(Reid'in) adna nian alana kadar beklemesini syledi.
Hce Aliah ve divn ashab bu durumdan haberdar olun
ca, tekrar dehete kapldlar... Bu kez Hce Redddin'in
Sultan Olcaytu'ya il yerine zehir verdiini; Sultamn da
bu yzden ldn ortaya attlar. (Cami'ut-Tevarih Zeyli,
Blochet, Moollar Tarihine Giri).

(15) Quatremere, Mines de l'Orient.

(16) Re^'iddin Ebul Fazl tabib. Gazan Horbenda'nn veziri.

292

Bana nisbet edildiimle gre Horbenda'ya zehir iirmiti.

Yakalanp sultann ehrine getirildi ve oban'n huzuruna
karld. Ona melild ldrd sylendi.Ben attar, tabiblikle uraan hlk arasnda zayf bir Yahudiydim, bunu na
sl yapabilirim, diyerek reddetti. Onun ve kardeinin za
mannda lkenin mutasamfi oldum. Benim iznim dnda
hibir ey harcamyordu. Onlarn zamannda oka mal,
emlak ve mcevherat topladm. Horbenda'mn tabibi Celalddin b. Harran arp ona Horbenda'mn lmyle ilgili
sorular sorup "sen ldrdn" dediler. O da yle dedi: "Me
likin iddetli bir ishali vard, ok fazla miktarda da geirip
kusacakm gibi oluyordu. Beni ararak durumu anlatt.
Reid'in de bulunduu bir mecliste btn tabible^ ona ka
bz yapc, midesini ve barsaklarn glendirici ilalar
verilmesini tavsiye etti. Reid ise midesinde ikinlik oldu
unu ve kusmas gerektiini syledi. Reidinin istei ze
rine kendisine mesir verildi, yetmi meclis sresince ishalli
olarak kald ve ld." Reid bu sylediklerini dorulad. o
ban Reide "onu sen ldrdn" diyerek ldrlmesini em
retti... Reid'in ba Tebriz'e gtrld ve tehir edildi ve
Allahn kelamm deitiren Yahudi budur diye ilan edile
rek azalan kesildi her yere uzuvlarndan bir para konul
du.
(17) D'Ohsson, Histoire des M ongols 1 .1, p. XLIV.
(18) Lucien Leclerc, H istoire de la M edecine Arabe, t. 2, p,
134.
(19) Iran tarihlerinde Sultan Muhammed Olcaytu;
"Hazbende" adyla anlmaktaysa da, bu kelimenin "Har
bende" kelimesinden bozulmu olduu phesizdir. Reidddin'in ldrlme faciasm tasvir eden tarihinin Olcaytu'yu "Hrbenda" eklinde yazmas da bunu desteklemek
tedir. Bu ismin Moolca'da "nc" anlamna gelen "Horbenda; khorbanda"nn ayns olduu grlyor. in tarih
ilerinin Olcaytu'nun adn "Ho-eul-pan-ta" eklinde yazdklanna baklrsa, bunun Moolca "nc" anlamna ge
len Horbendadan alnm olduuna ve "hudbende"nin bu
eklin bozulmuu olduuna hkmetmek gerekir. Aslen
Trk olan Ebu'l-Mehsin'in en-N cm ez-Zhire f
M lk el-M sr ve'l-Khire adl eserinde bu ismi "Hur-

293

ienba" biiminde yazmas da, "Hudbende"nin ran tarih

ileri tarafndan bozulmu bir ekil olduunu destekle
mektedir.
(20) Doudaki eski tb kitaplannda "kolera" yle tammlamr:
Bozuk ve fazla yemekten doan kusma ve barsak bozul
mas.
(21) O tarihlerde Iran ve btn Dou Islm dnyasnda geerli
olan tp kitaplannda kusma ve ishali douran hastalk, ya
ni kolera hakknda u nlemler tavsiye edilmitir:
"ishal, kt ve yal yiyecekleri, ok ve dzensiz yemekten
kaynaklanr, ishalin sebebi ok yemek olunca ilac da bir
gece-gndz a kalmak, az yemek, hafif ve mideyi glen
direcek kuvvetli yiyecekler semek olacaktr."
Tbbn o zamanki bu tavsiyesine gre Reid'i sulamak iin hi
bir neden yoktur.
(22) Reidddin, entrika ve yalandaki ustalk ve melanetlerini
takdir ettii Yahudileri -ki Ilhanhlar sarayndaki menfur
ve kanh facialann ounu bunlar hazrlamlardr- daima
bu gibi ilerde kullarar, hafiyelik ve dier konul an bunlara
havale ederdi. Bunun sonucu olarak Yahudilerle fazla ve
gizli temaslan ok olurdu. Dmanlan, Reidddin'in Ya
hudilerle sk fk ilikilerinden dolay onun gizli din tad
yolunda bir dedikodu karmlar, Yahudi olduunu yay
mlard. Reid'in dmanlan, bu dedikodulann destekle
mek iin kamt olarak, onun Hz. Musa dini hakkndaki ge
ni bilgisini gsteriyorlard. Reid'in dostu olmayan
Kan'nin anlattna gre Reid, Hicr 705 (M. 1305) yl
Ramazannda Necib'd-Devle gibi dier birok Yahudi
doktorlanyla birlikte ihtida etmiti. O dnemin kargaalk
ve heyecanla dolu olan tarihinde korkun roller ve menfur
entrikalar evirmi olan Necib'd-Devle'nin Islm dinini
kabul, samim bir ihtida deildi. Sarayn gzde doktoru
olan bu adam yalan ve iftiralann daha gvenli olarak ya
pabilmek iin adm deitirme gerei duymu ve grnte
Mslman olmutu. Reidddin, Necib'd-Devle ve arkadalannn ihtidalannda samimi olmadklanm bildii iin
Sultan Olcaytuya Musa dininin Yahudilerce bilinen h
kmleri hakknda aynnth bilgiler vermi, din deitiren
bir Yahudinin ihtidasnda samimi olup olmadn anla

294

mak iin onlara yourtla piirilmi deve eti yedirilmesini

nermiti. nk Musa dininin hkmlerine gre deve eti
mekruh olduu gibi, bunu yourtla piirmek de son derece
yasakt. Reid'in bu ince hkmleri bulup karmas; daha
sonra Yahudi olduu sylentisini desteklemek iin ileri s
rlmtr. Aynca bu Necib'd-Devle'nin intikam duygu
sunu kamlam, bu desiseci Yahudinin de Reid'in d
manlan arasna girmesine neden olmutu.
705 senesi Ramazan'nda Necibddevle'nin ben Israilden bir
grup tabiple, yourtla piirilmi deve etinin yenmesi. Bu
hikyeyi arzetmekteld gye udur: Hce Redddn; "eer
padiah yahdilerin Islma girmelerinin sammi olup ol
madn renmek isterse, onlan deve eti ile piirilmi yo
urtla imtihan etsin. nk onlarn dininde et ve yourdu
birlikte piirmek haramdr ve deve eti onlarn ahkmnda
mekrh ve yasaktr." diye arzetti. (Onlan) bununla imti
han ettiler. (Kn, Olcaytu Tarihi).
(23) Miranah'n bu mnasebetsiz hareketi Reid'in aslen Ya
hudi olduu hakkndaki rivayeti hibir ekilde glendiremez. nk daha nce gzelliiyle ok nl olan Miranah,
bu emri verdii zaman akl dengeye sahip deildi. Tarihi
lerin ifadesine gre Miranah, Azerbeycan hakimliinde
bulunurken bir gn attan dm ve bunun etkisiyle bilin
cini kaybetmiti. Artk ne yaptm bilemez bir duruma
gelmiti. Anlaldna gre, uuru bozuk olan Miranah,
Kn'nin Reid hakkndaki Yahudilik sulamasn birin
den duymu, bunun gerek olduunu sanarak nl vezirin
byk ansna kar o hakareti yapmtr. " demezler mi?
Miranah bir yandan Reid'in mezanna kar bu hakareti
yaparken, dier yandan da emirleri kk dryor, kans Hanzde Hatun'u dayak altnda al kanlara bouyordu.
Miranah'n bu gibi delilikleri haddi am oldu'u iin, Ti
mur, Azerbeycan'a askeri bir hareket dzenlemek zorunda
kalm, kendisini azlederek yerine olu Ebubekir Mirza'y
geirmiti. Yazk ki Timur, Miranah'n nedimlerinden
Muhammed Kuhistan, Kudbeddin Nr ve Abdlm'min
gibi bulunmaz kltr adamm da, olunun delice hare
ketlerinden sorumlu tutarak Kazvin smnnda idam ettir
mitir.

295

Miranah b. Emir Timur Grgn babasnn zamannda

Horasan'da yedi yl padiahhk etti. Bundan sonra Emir Ti
mur Horasan' ahruh Sultana verdi. Tebriz, Azerbaycan
ve mlhakatn Miranah'a balad. Miranah birka yl
mstakil olarak Azerbaycan'da hkmet srd. ok yak
kl, gzel huylu bir padiah idi. airler onun gzellii
hakknda iirler sylemilerdir:
"Herkes senin ikinci Yusuf olduunu sylyor.
Fakat ben sana dikkatli baktm,
ondan daha gzel olduunu grdm."

Bir gn attan dt ve dima sarsld. Tabibler ne kadar tedavi

ettilerse de fayda vermedi. Ara sra kendisine mal-i hlya
gelir ve delilii artard. Klhan beyleriyle der kalkard.
Emirlere naiplere eziyet ederdi. Yanna kimseyi kabul et
mezdi. Byk adamlara hrmetsizlik gsterirdi. Reidiyyede medfun olan Hce Reidin mezardan kemiklerinin pkanlmasn ve yahudiler mezarlna gmlmesini emret
ti. Kans) olan Hanzdeyi balatt, ona eza ve cefa etti. Hal
buki Emir Timur'un bu kadna ok muhabbeti vard.
Hanzde kocasndan kat, Semerkand'a kaynbabasnn
yanna gitti. Kanl gmleini ona gsterdi. Olunun kendi
sine yaptklarn anlatt. Bunun zerine alad bir hafta
kimse ile konumad. Ordu hazrlayp yediyzdoksanbe
yh Cemazye'l-evvelinde Azerbaycan zerine yrd.
Azerbaycan zerine yrmesinin sebebi bu idi.
Miranahn meclisinin nedimleri arasnda unlar mehurdur.
Mevln Muhammed Khk-i Kuhistan. Bu zt birok
ilimlerle beraber heyete ve garip ilimlere vkf idi. Mevln
Kutb'd-din Ny, Abd'l-mmin-i Gyende. Emir Timur,
olunun bunlarla ok dp kalkmas yznden deli oldu
una hkmederek bu her nn de Kazvin'de aslmalann ferman etti. Mevln Kuhistan, Mevln stad Kutb-
Ny'ye aslaca zaman: "Sen padiahn meclisinde bizim
en ileri gelenlerimizden idin. Burada da ne d bakahm"
dedi. Mevln Kutb: "Ey talihsiz mlhid, ii bu dereceye ge
tirdiin halde hl ltifeyi brakmyorsun" dedi. Mevln
Muhammed ldrlecei vakit u kt'ay syledi;
"Ey mlhid, iin sonu ve hayatnn son devresidir,
tster istemez gideceksin. Ihtiyann elinde deildir.

296

Mansur gibi daraactnn ayana seni gtrrler.

Hi korkma, merte sebat et.
Bu dnya kimseye pyidar deildir,"

Emir Umur, Miranahn meclisinin nedimlerini byle ceza

landrdktan sonra ild ay onun yzn grmedi. Azerbay
can mlkn onun olu Emir-zde Ebu Bldr'e verdi ve ba
basn ona havale etti. Artk saltanat bunun zerinde ta
karrr etti. Babasn o idare ederdi. Saltanatta babasnn
yalraz ad vard. Btn iler olunun elinde idi. Bir mddet
byle yaad. Nihayet sekizyzdokuz ylnda Kara Yusuf
Trkmen'in eliyle ldrld. Emir-zde Ebu Bekir Saha
dr ho bir tabiat sahibi yakkl, cesur, himmetli bir
ehzde idi. Klcnn yedi men arhgnda olduunu sy
lerler. Miranah, Crgn'nkatlinden sonra Trm eni erin
elinden kaarak Kirman a ptti ve seldzyzn yhnda ld
rld. Yi'rmiiki yanda idi. Miranah Horasanda dokuz ve
Azerbaycan'da onbir yl hkm srmtr. (Devletah
Tezkiresi, c. 3, s. 395-397).
(24) D'Ohsson, H istoire des Mongoles, t. 1, p. XLIV.
(25) "Hace Reid ldrldnde halk hereyi yamalad. Teb
riz'deki "Rub- Reidi" de tamamen yamaland. Daha son
ra onun mal varlna divana katmak zere el koydular,
vakfettiklerini de geri aldlar.." (Cmiu't-Tevrih Zeyli).
(26) Lucien Leclerc, H istoire de la M edecine Arabe, t. 2, p.
134.
(**) Reidddinin burada saylanlardan baka u kitaplarn
dan da sz etmek gerekir. 1- Tansuknme-i lhan der
Pnn-i U lm -i Hit; Gazan zamannda Vangi-suku
adndaki bir in'li bilginin eserinden evirmitir. Bu eviri
nin ilk blm Ayasofya (nr. 3596) da bulunmaktadr. Reidddin tarafndan yazlan giriinde medeniyet tarihi a
sndan nemli bilgiler bulunmaktadr. 2- Asr u Ahy; Ta
bii ve ktisad ilimler konusundadr. ller, takvimler, je
oloji, mimr, ziraat, sulama ekilleri, kanallar, hayvanc
lk, imar, yol, kpr yapm, gemicilik, madencilik, ormancbk, meyvecilik, bahecilik, eker, pamuk, keten, yn sa
nayii, tahllann yetitirilmesi, silolar, ku, an, balclk gibi
konular ilenmektedir. 3- K itb-u Siyset u T ed b r-i
Mlk-i Htiyn: Hk cildi Trk ve Mool tarihine, ikinci

297

cildi slm, in, Hind, srail ve Frenk tarihine aittir. Son

ciltte Ouzlarn destan da yer almtr. 4- Suver el-Ekalim: Corafyaya ilikin bir eserdir. Gnmze kadar gel
memitir. 5- uab-i Pangana: Arap, Trk, srailogullan, Frenk ve inlilerin egemen sllerinin ecerelerini gs
teren bir kitaptr. 6- M ktebe-i Red: eitli emirlere,
oullarna ve dier memurlara devlet ileri konusunda
yazd yazlarm ierir. Bu kitaplardan ou blmler Bat
dillerine ve Rusaya evrilmitir. (Y.K.)
(27) emseddin Kn, Cmiu't-Tevrih'in nasl yazldn
Zafernme'sinde u ekilde anlatmaktadr:
"Byk, liatip ve sava lakapl
Adil hkmdann nnde azn at
ahlarn tarihim bunun zerinedir
Ama nazm bakasnn iidir.
Hace Reid ah'a dedi ki,
Ey iyi niyetli bilgin nder
Mensurda nce Trklerin tarihi
Herkes dinlesin doru syleyenden
O konumalar biraraya toplad
Onlardan Derce bir nazm kard
Hepsini birbirine ekledi ve derin derin dnd.
Bakalarnn szlerine eklemeyi
Trkler'in uyankhn ve bilginliini
Tarih bilen toplumdan ren
Poulad Tcheng-Siang ve Hace Reid
Oturdular birlikte, pr ve mrid gibi
Hereyi anlatt mbarek emir
Ve ondan yazd bilgin vezir
Her prin ve Trklerin nde gelenlerinin yaknlamas
Bu konuda kt rnek
Kendilerinden hereyi ald ve nakletti
Onu bu akla klavuz kabul etti
Trke ve Farsa yazarlar
Aynen iki Farsa gibiydiler
Her biri bu ii gsterdiler
Altn ve incilerini satlar
iki yl srdrdler aranmay
Bu sylei dnda kimseyle grmediler
Btn bir coku ve cehd gsterdiler
Bylece her mekan bilgin yaptlar
Nuh Peygamberden bu yana

298

Olan biteni dinledi

Herkesin gidiat hatnndayd
Okuyucunun gnln mutlu etti
Trk ve Moal tarihi
ran'la ilgili kitaptan daha ok deildi
Artk yardr ikbal ah ve vezir
Byle bir bronun eliyle kalbi yatkn
Hibir zaman byle bir kitap yazlmad."

(emseddin Kaan, em-i ehname)

(28) Onlarla (inliler) ilgili tarih kitaplanrun hibirinde bu di
yar (ran) zerine bir ey gememi ve uzak mesafe nede
niyle hakimleri ve bilginleri de buraya ulaamamtr. Pa
diahlar bu vilayetle ilgili olarak aratrma, inceleme eili
mi tamamlar ve bir grup hakim ve mneccimin Hlagu
Han ile buraya geldii zamana kadar bu byle olmutur.
Bu cmleden olmak rere eng-eng adyla bilinen Tu-miu, Hlagu Han'n emriyle arif Hace Nasruddin Tus'ye
Zeyc-i Hhanden ncum ve tarihin kaidelerini retti. Son
ra da slam padiah Gazan Han, mbarek Gazanhlar tari
hini yazmas ipin emir verdi. Vezir Hace Reid; tb, ncum
ve tarih'ilimlerinde uzman olan, bazlanmn ise kitap telif
ettikleri Htay hakimlerinden Li-ta-a ve Yuk-soun'u a
rtt. Onlar, Hatay tarihi ve bu dnemlerin yllannn say
s her ne kadar sonsuzsa da, bu blge padiahlarnn isim
lerinin aynnth olarak yeraldg, yklerin asllannn bu
lunduu, u anda Htayhlar arasnda hret kazanm ve
gvenilir yirmi kitap bulunduunu ve muteber hakimin
bu kitaplar zerinde ittifak ettiini sylediler. Birinin ad
Fon-Hien-Kho-Shang'tr. Fon-Hien isim, Kho-Shang ise
sfattr. Thai-Kan-Tcheou ehrindedir. Dierinin ad FeiHo-Kho-Chang'tr ve Kan Tcheou ehrindendir. de ta
rihi eski kitaplardan seerek karmlar, btn hakimler
ve bilginler de onlan tashih etmi ve mukabelede bulun
mulardr... (Ebu Sleyman Benkit, Trih-i Benkit)
Benakit'nin szn ettii bu tarih kitabmn Mild 1553 yln
da len Nah-Hien tarafndan yazlan Tong-Kien-KangMo adndaki eser olmas muhtemeldir. Gerekte bu eser,
nde hkm sren sllelerin bir tr isimler takvimi gibi
bir eydir.
(29) Ebul-Ksm Abdullah el-Kn, Cmiu't-Tevrih'in 01-

299

caytu'ya sunulmasndan sz ederken 706 senesi evvali'nin Onuncu Cum'a gn Iranh vezir Hce Reidddin,
Cmi't-Tevrih adl eserini padiaha takdim etti." ifade
siyle kitabn tamamlanma ve sunma tarihini aklad gi
bi, yazan bilinmeyen Cmiu't-Tevrih Zeylinde de "706
senesi evvalinin Onuncu Cum'a gn Hce Redddin
(Allah topram rahatlatsn) Cmi't-Tevrih adl Idtabm yce padiahn grne arzetti ve ok hsn-i kabul gr
d. "denilerek Kn'nin szleri desteklenmektedir.
(30) Asnnn biricii eyhimiz Mahmud b. Ebu'l-Kasm elsfahan Allah uzun mr versin, bana anlatt ki, Reidddevle hoca Cami't-Tevarih adn verdii bir Idtap telif ede
rek Sultan Hudabende'ye takdim etmiti. Ona Aristonun
telif ettii kitab skender'e takdim ettiini ve ona bir mil
yon dinar verdiini syleyerek sen skender'den aa kal
maya nza gstermezsin demiti. Reid Hoca bu parayla
kat miktannca emlak satn ald ki, dediine gre bu emlak
hala evlad ve torunlanmn elinde bulunuyor."
(31) "Rub'u Reidi ad verilen Tebriz ehrinin yakmnda bulu
nan Ebvablberr'de hayatnn sonlarna doru ina ettir
dii byk kubbede..." (Ebu'l-Fazi Reidddin, Mecmuatr-Rediye)
(32) Zeylin giriinde, kitabn yazb nedeni hakknda u ifade
grlmektedir
"... gemitekilerin halindeki sevin nedeniyle srekli olarak
hazretin hizmetinde tarih kitaplar okuyorlard. Ekserisi
nin hazreti zikretmesi gibi, bu deerli kitaplar cmlesin
den Camiu't-Tevarih-i Reid adyla bilinen kitap, Acem
vezirlerinin amiri Hace Reidu'l-Hak ve'd Nurullah Din
Padlullah tarafndan yazlmtr. Sultan Muhammed Hodabende ve olu sultan Said Ebu Said Bahadr Mirkodhuma, bu deerli kitabn dipnotlanna ekte bulunmulardr.
Meliklerin ve sultanlarn eserleri ve haberlerinden geriye
kalan btn haller, kitab zeyl eden Hz, Emir Burhanenin
hkmdarlar tarihine dahil edilmitir."(Zeyl-i Cmiu'tTevrih, Ayasofya Ktphanesi, no; 3271)

300

ABDULLAH BN FAZL RAZ

(VASSF EL-HADRA)
Teczietl-Em sr ve T ezciyetl-A 'sr

Vezir Reidddin dneminin nl edebiyatlar

arasnda, tarih yazarlyla da tamnan Abdullah, Hicr
sekizinci yzyl kiilerindendir. Edebiyattaki baarsn
takdir eden Reidddin, kendisini hiyamesine alm,
Sultan Muhammed Olcaytu'ya takdim etmiti. Abdul
lah, Ilhan'n huzurunda an ve erefine dair parlak bir
kaside okuduundan Olcaytu kendisine "Vassfu'l-Hadra" nvann vermi, o zamandan sonra Abdullah,
Vassf adyla anlmr. Vassf n daha sonra yazm ol
duu Tecziet'l-Em sr ve T ezciet'l A'sr adh eseri
de Trih- i V assf adyla tannmtr.
Trih-i Vassf, Hicr 655 (M. 1257) ylndan 728 (M.
1327) ylna kadar Moollarn tran, Trkistan ve
Mavernnehir'deki icraatlarn tasvir eder.VassfulHadra, ayn zamanda Msr, Faris, Kirman ve Hindis
tan'da geen olaylardan da sz etmitir. Tecziet'lEmsr, Cveyn'nin Trh-i Cihang'snn tabii bir
zeylidir. Fakat her iki eserde izlenen slp arasnda hi
bir iliki yoktur. Cveyn, bir tarih kritab iin her ey
301

den nce sade bir slp kullanmann gerekliliini kabul

etmi, eserinde mmkn olduu kadar bu amac gerek
letirmeye almt. Halbuki Vassfu'l-Hadra, aksine
tarihinde ok ar bir slp kullanm olduundan, anla
lmaz (mulak) yerlerini aklamak iin daha sonra
erhler ve haiyeler yazlmasna gerek duyulmutur; bu
durum eserinin deerini drmtr.
Anlaldna gre Vassfu'l-Hadra bu eserini, bir
tarih yazmak amacyla deil, ustaln gstermek ve g
zel szler sylemek dncesiyle yazm tr.U tb'nin
Arapa olarak yazd Trih-i Yem inye, Vassfn
Farsa olarak yazd Tecziet'l-Em sr, tam bir nazi
redir. Her ikisinde de tarih kitab yazmaktan ok, erdem
gsterme vesilesi aranlmtr. Vassful-Hadra, be cilt
ten oluan bu eserini Hicr 711 (M. 1311) ylnn aban
aynda tamamlamt. Trih-i V assf Avrupa'da ve
Tebriz'de baslmtr.

DtPNOTLAR
(1) Eserinin ikinci cildinin giriinde, kendisi de u szleriyle bu
iddiamz] desteklemektedir:"... bilinmelidir ki kopyalamak
tan maksat, haberlerin ve eserlerin mcerred takyid edilme
si deildir. Ksacas bu evrak, benzersiz biimde en icazh
ibarelerle yazlmtr. Ama bu kitabn ilimler ve gzel fazi
letler mecmuas olduu, tarih ilminin konusu olan haberle
rin ve ahvalin onun ieriinde yeraldv gznnde bulundu
rulursa, fuzela ve gzel huylular biraz dndklerinde, la
fz gzellii, anlam akch ve gzel konularn bu tarzda
dercedilmesi bakmndan Arab ve Acem'de bir benzerinden
daha haberdar olmadklarm itiraf ederler."

302

EBU'L KASIM ABDULLAH BN

MUHAMMED EL-KN
Trih-i O lcaytu Sultan Muhammed

Olcaytu dneminin ihtirasl entrikalarna ok ya

kndan tank olan Kn, f vezirin rekabet mcadele
lerine kaytsz kalmam, o da bu kavgann iine kar
mtr. Vezir Sadeddinin ldrlmesi, Reiiddin'in
dmesi, Aliahn ykselmesi gibi 01cajd;u dneminin
nemli olaylarn, az ok taraf tutmakla birlikte btn
enlanyla yazan Kn, llhanl tarihileri arasnda
nemli bir yer kazanmtr. Trih-i Pdih- Sad Gyaseddin Olcaytu Sultan M uhammed adn tayan
eseri, bir tarih kitab olmaktan ok, bir gnlk niteliini
tamaktadr. Knnin bu eseri llhanllar tarihinin
belirli bir dnemi iin biricik belgedir. Fakat, bata Hfiz
Ebr olmak zere Timurlular dneminde yetien tarihi
ler, Knnin bu eserini kaynak kabul etmiler ve ieri
ini baka kelimelerle ifade ederek kendi mallan gibi
kullandklarndan, Trih-i O lcaj^u adeta unutulmu
tur.
Halbuki Trih-i Olcaytu, az ok taraf tutarak yazl
m olmasna ramen Harbende dneminin ada ve
303

yetkin bir vakayinamesi olmak bakmmdan tarih belge

lerden saylr. Kn, bu eserine Olcajrtu zamannda
balam ve ancak Ebu Sad Bahadr Han zamannda bi
tirmitir. Eserinde Hicr 718 (M. 1318) yl olaylarndan
szedilmesi de bunu desteklemektedir. Trih-i Olcaytu, Gazan Han dnemiyle sonulanan Cmiu'tTevrin tabii bir zeylidir. Knnin bu nemli eseri
nin tek nshas stanbul'da Ayasofya Ktphanesinde
bulunmaktadr. ari Schefer, Ayasofya Ktphanesin
deki bu nshay istinsah ettirerek Avrupa'ya gtrm
tr. Baka bir nshas bulunmayan bu nemli eserin
kaybolmaktan kurtanimas iin bir an nce baslmas te
menni edilmeye deerdir.
Olcaytu Tarihi'nin Paris Mill Ktphanesindeki
nshas -ki Ayasofya'dan istinsah edilmitir- 1443 nu
marada kaytldr. Bu nshay inceleyen Blochet, birok
yazm hatasna dikkatleri ekmektedir.

304

FAHREDDN EBU SLEYMAN DAVUD BN

EBL-FAZL MUHAMMED BENKT
Ravzat lil-E lbb f Tevrih el-Ekbir
ve'l-Ensb

lhanl devleti airleri arasnda kendini gsteren

Benkit, zamannn tarihileri arasnda da nemli bir
yer igal eden byk kiilerdendir. Doduu yerden do
lay Benkit^^^ adyla temnan bu zat, Gazan Han'n b
yk tevecchn kazanmt. ncelikli iirlerine tutkun
olan Sultan, kendisine "Melik'-uar" (airlerin Sul
tan) nvann vermiti.^^^
Harbende Olcaytu'nun iren ihtiraslarla kanl bir
ekil alan saltanat dneminde, Benkit'nin fazla iltifat
grmedii anlalyor. Fakat Ebu Sad Bahadr Han tah
ta getikten sonra yal airin de ikbal yldz yeniden
parlamaya balad. Ebu Sad, onu, Trih-i M brek
Gazan'ye nazire olarak bir tarih yazmakla grevlendir
di. On yanda Hlgu tahtna kan bu gen prens,
kendi ynetimini de ilim bakmndan en azndan daha
nceki zamanlar kadar renkli gstermek istiyordu.
Benkit, tahta geiinin ertesi yl R avzat lilElbb'n bu gen sultana sunarak, bu isteini yerine ge
tirdi.
305

Benkit, Ebu Sad dnemine kanl bir gr veren

obanllann felketine de tank olduktan sonra meslek
ta Hamdullah Kazvn Gzide'sini vezir Gyaseddin'e
sunduu ylda (H. 730 i M. 1329) ahirete gt.
Benkit'nin lm bir bakma bu duygulu air iin b
yk bir mutluluk olmutu. nk kendisinden alt yl
sonra, henz ok gen yata Ebu Sad de vefat ettiinden,
lhanllar lkesi korkun bir karklk iine dmtr.

Trih-i Bnkit:
Asl adndan ok Trh-i Benkit adyla tannm
olan bu eser, Olcaytu Han zamanndan sonraki dnem
lerde yazlan tarihler gibi, Cmiut-Tevrih'in deiti
rilmi ve zet haline getirilmi bir biimdir. Giriinden
anlalaca zere, Benkit bu eserini Hicr 717 evvali
nin 25. gn (M. 21 Terin-i Sn 1317) tamamlayarak
Sultan'a sunm utur.B enkit Tarihi, Reid'in eseri
nin bir zetidir. Fakat Benkit Tarihinin nemli bir
zellii vardr ki, o da Hta (in), Hind, srailoullan ve
Kayserler tarihlerine ilikin fazla sayfalan iermekte
dir.
Trih-i Benkit, dokuz blmden meydana gel
mitir. Hta (in) tarihinden sz eden sekizinci blm
A. Mller tarafndan 1677 ylnda Ltinceye evrilmi ve
orijinal metniyle birlikte yaynlanmtr. Fakat Mller,
bu blm nl Beyzav'nin Nizam't-Tevrih'inin bir
paras sandndan, evirisini Beyzv'nin in Tarihi
ad altnda yaynlamtr.^"* Ama daha sonra
Quatremere, Mller'in evirdii blm iyice inceledik
ten sonra, bunun Beyzv'nin Nizm't-Tevrih'inin

306

deil, Benkitnin Ravzat li'l-Elbb f Tevrih elE kbir ve'l-Ensb adl tarihinin bir paras olduunu
ortaya karmtr/^
Benkit Tarihi'nin bir nshas Arefendi Ktpha
nesinde bulunmaktadr ve 254. numarada kaytldr. o
u blmleri Reidddin'in eserinin zeti olmakla birlik
te Ravzat lil-Elbb, yine Trk Tarihi kaynaklan ara
snda gsterilebilecek kitaplardandr. Benkit Tari
hi'nin Ayasofya Ktphanesinde bulunan nshas ise
3026 numarayla kaytldr.

DPNOTLAR;
(1) Benkit, Seyhun nehrinin sa kysnda Aylak (Hak) rma
nn yaknnda -bu rmaa bugn Angeren ytni Ahengern
ad verilmektedir- bulunuyordu. Moollarn istilsndan n
ce Maverannehir'in en bayndr yeri olan Benkit, Cengiz
zamamnda tahrip edilmitir. Buras Timur'un ortaya k
na kadar bir harabe halinde kalm, daha sonra Grgn bu
ehri yeniden ina ederek hrhiye adn vermitir. ahruhiye bugn de harabe halindedir.
(2) Fahreddin Binkitfnin iirdeki gcne bir l olmak zere
Tezkire-i Pevlethden u gazehni aktaryoruz;
"evgilinin bana bu itab acaba nedendir?
Bu gzellerin ahd peyman bir rzgar gibi gelip geicidir.
Onun bu gnl alcl bu ivebazlg sebebsiz deildir.
Acaba onun bu serkelii ve uhluu nedendir?

307

Bu zamanda bu gzellikte bir yz, bu zarafette

bir boy-bos kime nasib olmutur.
Sevgilinin sevgisiyle hasta olanlarn hastahfnn
devas yoktur.
Onun devas onun bir an yzn grmektir.
Ey can, gnln kaptranlara ltuikrfine
muamele etmek ajnp deildir.
Aklara merhamet etmek galiba Allah nzas iindir.
Her akam onun salanmn kokulan burnuma geliyor.
Sanki o saba rzgannn hemdem ve hemrazdr.
Sen Fahr-i Benkit'yi niin ucuza satyorsun.
Ey hece, haamlar arasnda paraszlk yaygn m?"

(.Necati Lugal evirisi, Devletah Tezkiresi, Tercman 1001 Te

mel Eser, c. 2, s. 281-282)
Benkit, Gazan Han'n bu iltifat ve tevecchn u ekilde ak
taryor: "Bu tarihlerin en kapsamls, o hazretin (Gazan
Han) duaclarndan olan Fahr-i Benkit lakapl Ebu Sley
man Davud'a ait oland. Kendisi bu zayfin haline rahmet ve
acma nazaryla bakm ve airlerin krah buyurmu...
(Trih-i Benkit, s. 110, Arefendi Ktphanesi, no: 2M)
(3) "Ben-i Adem'in balangcndan gnmze kadar, yce ehinahn, milletleri bo3nnduruu altnda bulunduran, dn
ya lkelerinin sahibi, Arap ve Acem sultani anmn efendisi
Sultan Aled-dnya ve'd-din b. es-Sultan Muhammed'in
devletinin gnleri... Onu, Allahn mbarek aylanndan evval'in 25'inde, Hicr 717 yhnda tamamladm ve dokuza ay
rarak..."
(4) Abdallae Beidaw aei H istoria Sinensis.
(5) Quatrem6re, Histoire de Mongols de la Perse, p. LXXXV,
LXXXVIet435.

308

HAMDULLAH BN EBBEKR AHMED

BN NASB MSTEVF- KAZVN
Zafernme
Trih-i Gzide

Hamdullah, ran'da, lhanllar dneminde yetien

tarihilerin sonuncusudur. Gzide yazan, Asya tarihin
de derin izler brakan bu devletin son k aamasnn
seyircisi olmu, Sultanlk saraynda dnen iren entri
kalarn kanl sonularn grm, fakat grd kadar
n yazamam bir tarihidir.
Hamdullah'n eserlerini yazd dnemde, lhanllar
tahtnda Ebu Sad Bahadr Han oturuyordu. Henz ok
gen bir yata iktidar mevkiine geen Ebu Sad, babas
nn ve amcasnn tecrbeli vezirleri Reidddin'i ldr
dkten sonra, devletin divan ilerini Taceddin Aliah'a,
asker ve ynetim ilerini de mehur obana brakm,
kendisi de zevk ve sefahat dnyasna atlmt.
Aliah, rakipleri Saadeddin ve Reidddin gibi iki
byk vezirin idamlann baarmaktan doan bir gurur
duygusuyla servet toplamaktan baka birey dnm
yor, devlet gelirlerinin nemli bir blmnden baka
sadan soldan hep rvet ahyor, gece gndz para topla
makla urayordu.
Emir oban ise, Abbasler'in Bermeklerine nazire
309

yapar gibi, devlet mansplarn kendi hanedan fertleri

ne vermekle urayordu. Emir oban, llhanllann ece
liyle lmek bahtiyarlna kavuan tek veziri olan Aliahn vefatnn arkasndan, oullarndan Emir Dmeki
vezirlie getirmi, Timurta' Anadolu'ya, Emir Hasan'
Horasana, Emir Mahmud'u Grcistana vali olarak gn
dermi, Siver Han ve Yabast gibi yaknlarndan her bi
rini de devletin en nemli makamlarna geirmi, llhanl
Sultanhm fiilen kendi eline almaya balamt. oban
ailesinin bu tahakkm, dier emirlerin ekememezliini dourduundan, Olcaytu'nun lmnden balayarak
sarslmaya yz tutmu olan birlik bsbtn gevemeye
balam, her yanda k belirtileri belirmiti. Emir
Kutlu, Kurme, Hseyin bin Akboa gibi emirler nfuz
mcadelelerine atlm olduklarndan k hareketleri
gnden gne daha fazla bir hz kazanmt.
tlhanl saltanat bu ekilde k girdabna yuvarla
nrken Ebu Sad Bahadr Han, devletin karlarndan
ok, kudurmu bir ihtirasn ynlendirmesiyle. Emir o
ban hanedann Bermeklerin sonuna mahkm etti. Ga
zan dneminden beri tlhanllara byk bir sadakat ve
bahhkla hizmet eden Emir oban, ocuklaryla birlikte
yok edildi. Ebu Sad, kafasn kestirdii Emir Dmek'ten boalan vezirlii makamna, tahta ktnda
para para doratt vezir ve tarihi Reidddinin olu
Gyaseddini eirdi.^^^ Hamdullahn koruyucusu olan
Gyaseddin'in vezirlik makamna ykselmesiyle, bu ta
rihinin ikbal yldz parlam oldu. Hamdullah Kazvin,
"Mstevfyn" denilen eski bir hanedana mensuptu.
Kazvinde domu, Sultan Olcaytu dneminde devlet
ktipliinde sekin bir yere gelmiti. O dnemin btn
dnce adamlar gibi o da vezir Beidddin'e balanmt.^^^ Reid'in ldrl facias zerine, bu aileye ba310

lananlar da ac bir felket hayat geirmek zorunda kal

mt. Fakat Ebu Sad, gnden gne idaresizlik yzn
den ke yaklaan devletin dirayetli zihinlere olan ihti
yacn sonunda kavrayarak babasnn kltr ve dirayeti
ne hakkyla varis olan Gyaseddini vezirlie armak
zorunda kalnca, inzivaya ekilmi olan yetkin kiiler de
tekrar faaliyet alanna atldlar, ite Hamdullah da bun
lar arasnda bulunuyordu.
Hamdullah, biri orafyaya, dier ikisi de tarihe ait
olmak zere balca nemli kitap yazmtr. Nzhetl-Kulb der Meslik ve Memlik adh corafya eseri
Hicr 1311 (M. 1893) ylnda Bombayda baslmtr. Fa
kat ne yazk ki basmna, kitabn deeri kadar zen gste
rilmemi olduundan birok yanllklar yaplmtr.
Zafernme:
Firdevs'nin lmsz eseri lhanllar dnemi airle
rinde Moollara maledilen Trk destanlarn yazma iste
ini uyandrmt. Buna ilk kez girien emseddin
Kan, Cmiu't-Tevrihe dayanarak ehname tarzn
da bir Zafernm e nazmetmeye kalkm, fakat Glistana nazire yazanlar gibi hibir baan elde edememiti.
Daha sonra Hamdullah da ayn hevese kaplm, o da
slm dnemden, bulunduu zamana (H. 735 / M. 1334)
kadar Arap, Iran, Trk ve Mool tarihlerim nazmetmeye
kalkmtr.Hamdullah;
"Zafernme koy bu nmenin adn
ite byle yenile ehnme geleneini"

beytiyle aklad zere Zafernm e adn verdii bu

eserini, Firdevs'nin ehnme'sine bir nazire olarak
yazmt. Zafernme, Hamdullah'n ilk eseridir. Yazar
bu eserin yazmna krk yandayken balam, yetmibe bin beyitten ibaret olan btn kitab onbe yl iinde
311

tamaTnlamt. Fakat Zafernme'nin nazmna srekli

olarak devam etmemitir.

Zafernme'nin te ikisi, yani ellibin beyti yazl

dktan sonra, bunu brakarak Trih-i Gzide adm ver
dii genel tarihini yazmaya balam ve 730 (1329) ybnda bitirmiti. Sonra be yl daha alarak 735 (1334) y
lnda da Zafemme'yi tamamlamtr.
Fakat Hamdullah'n Zafernme'si de dier benzer
leri gibi ehnme'nin belgat stnl karsnda s
nk kalm, yazld zamandan balayarak unutulup
gitmitir. Bu eserin olduka ssl ve tek olan nshas
British Museum'dadr ve 2833 numarada kaytldr. British Museum'daki bu tek nsha, Timur'un lmyle olu
ahruh'un tahta k zamannda istinsah edilmitir.
British Museum'daki Farsa kitaplar fihristine bir ek
yazan Rieu, bu nsha zerinde ahruh dneminde istin
sah edildiine dair bir kayt (s. 172-174) bulunduunu
belirtmektedir.
Trih-i Gzide:
Hamdullah'n en nemli eseri Trih-i Gzide'sidir.
Yazarn belirttii gibi, bu eser birok nemli tarih kitap
larnn incelenmesiyle ve onlarn zeti olarak ortaya ko
nulmutur Hamdullah, eserini Hicr 730 (M. 1329) y
lnda tamamlayarak vezir Gyaseddin'e hediye etmitir.
Eserin yazlmasnda Reidddin'in Cmiu't-Tevrih'i
esas alnm, dzenleme konusunda bile o dnemin bu
nl eseri taklit edilmitir. Gerekten de Cmiu'tTevrih'in ikinci cildiyle Trih-i Gzide karlatrl
dnda, Hamdullahn Ismailler tarihine kadar bt
nyle Reidi izledii aka grlmektedir.
Trih-i Gzide yazan yalnz Cmiu't-Tevrih'in
ikinci cildinin Trih-i Etrk ve in ve Yehd ve Frenk ve

312

Hind''e ait blmlerini almakla yetinmemi, kendisi de

fazla olarak bilgin ve airlerin biyografileriyle, doduu
yer olan Kazvin ehrinin tarih ve eserleri konusunda iki
blm eklemitir. Ksaca Trih-i Gzide'de tslm d
nem iinde ran'da egemen olan sllelerin tarihi zet
lendii gibi, ran'da birer hkmet kuran Trklerle Moollar konusmda da esasl bilgiler verilmitir. Yazar,
ran'da birbirleriyle srekli kavga hayat geiren, bir
denbire parlayan, fakat az bir sre sonra snen hanedan
larn kark tarihlerini kesin bir aklkla zetleyebilmitir. bn Haldunun, bir sllenin ancak 120 yl kadar
ayakta kalabilecei konusundaki iddiasn destekleye
cek biimde birbirlerini izleyen hkmetlerin kark ve
etin tarihlerini aktanrken bu kadar aklk gstermek
bir tarihi iin byk bir ustalktr. Adnn da gsterdii
gibi bu eser, ksa bir tarihtir. Fakat Trih-i Gzide,
ran'da birbiri arkasndan yokedilen sllelerin yetitir
dii byk kiilikleri birka satr iinde yaatmaktadr.
Bveyhoullan veya Deylemler denilen hanedanlann
en sekin simas olan Adudu'd-Devle'den sz ederken u
satrlar yazyor:
"Adudu'd-Devle 34 yl egemenlik srd. Deylemliierden hibir padiah kendisiyle karlatrlamaz. Bu
hanedann en byk hkmdar, en sekin kiisiydi.
Eserleri ve baarlar bu ksa eserin iine alamayaca
kadar ok ve parlaktr. Bu konuda birok kitap yazlm
tr.
Anadolu Seluklulan hkmdarlarndan Kl Arslan hakkmda da ksa bir para ile sonulanan u cmlejd
yazyor:
"Kl Arslan, saltanat tahtnda 40 jal kald. Adalet
ve hakka uymaja yayd ve genelletirdi. Ad, dnya tari
hinde an ye erefle bir araya geldi!
313

Alaeddin Keykubat'tan sz ederken de daha ksa

olarak yle demektedir; "Alaeddin, bu hanedann en ta
nnm hkmdanyd. Liyakatli bir ekilde hkmran
oldu. Fakat 26 yl hkmetten sonra olu Gyaseddin
Keyhsrev yanllkla kendisini zehirlettii iin Hicr
636 (1238) ylnda vefat etti."
Bu rneklerden de anlalaca gibi, Hamdullah'm
rivayet tarz ounlukla kuru, kesik ve szn bitmesin
den dolay okuyucuyu zecek kadar ksadr. Fakat oku
yucuya yetersiz gelen szler, tasvir edilen kimseyi tant-'
mak bakmndan iyi seilmitir. Bu kk ve ksa parag
raflardaki tarih aklk, kiilerin gerek kimliklerini ta
nttracak derecede gldr. Eserin bajz blmlerinde
ise ok nemli ve deerli sayfalar vardr. Hamdullah,
eletiri dncesinden yoksun deildir. Luristan halk
nn kklerine ilikin bir menkbeyi u ekilde aktarmak
tadr: "Hazreti Sleyman, birka gzel bakir kz getir
mek zere Trkistan'a bir haberci gndermi, bu kzlan
her trl tehlikeye kar koruyabilmek iin de ona sihirli
bir tlsm retmiti. Fakat haberci Mberut boazm ge
erken bu tlsm unuttu. eytan onun klna girerek
kzlarn bekretlerini bozdu. Sle3onan bunu anlaynca,
kzlar hamile kaldklar yere gemlerdi. te Luristan
halk bunlarn dourduklar ocuklardan inmilerdir.
Bu menkbe aslsz grnyor. nk ayn menkbe
lln'n kk hakknda da rivayet edilmektedir."
Mahmut Gaznev'nin yal bir kadn tarafndan na
sl cevap veremez duruma getirildii konusunda aktard
bir olay, eserinin renkli sayfalarndandr:
"Irak'tan Hindistan'a giden bir kervan lde haydutlarm saldnsma uram, mallar yama edilmi, kervan
daki birok insan ldrlmt. lenler arasnda yal
bir kadnm olu da bulunuyordu. Bu kadn Sultan Mah314

mud'a bavurarak ikyet ve szlanmada bulundu. Gazneli Mahmud da cevap olarak: "Bu vilyet hkmet mer
kezinden uzak olduu iin istenildii derecede kontrol
edilememektedir!" dedi. Yal kadn, bu cevaba karlk
u susturucu karl verdi: "Kontrol edebileceinden
fazla lke fethetme! Ancak bylelikle ahirette sorumlu
luktan kurtulabilirsin!.." Sultan, yah kadnn bu szle
rinden etkilenerek lden Hindistan'a gideceklerin ha
yat ve mallarnn kendi sorumluluu altnda olduunu
iln etti!.."
Hamdullah, hkmet dnemini olduka gzel bir e
kilde tasvir ettii Harizmah Kudbeddin Muhammed
Il'nin Cengiz Han nndeki kt sonunu da u satrlarla
zetliyor:
"Harizmih saray erknndan biri, Sultan'n kendi
hakkndaki tevecch ve gveninin kaybolduunu hisse
derek kat. Cengiz Han'n kararghna snd. Burada
Harizmah'n emirleri adna, Cengiz Han'a sahte mek
tuplar yazmaya balad. Bu mektuplarda gya emirler,
Cengiz Han'a ballklarn bildiriyor ve Kudbeddin Muhammec^'i drmek iin yardm rica ediyorlard. Cengiz
Han da bu mektuplarn arkasna emirlerine xar dost
luunu gsterir birka cmle yazyor, asker yardmv^J.
bulunmay vadediyor, sonra da bu mektuplar bir casus
araclyla iade ediyordu. Kudbeddin Muhammed
ah'n adamlar casusu yakalayarak mektuplan gerek
sanp kendisine gtryorlard. Kudbeddin Muham
med, gidip gelen bu mektuplan alnca, emirlerinin hya
netine phesi kalmad. Emirleri ordu bandan alarak
eitli ehirlere gnderdi. Moollar geldiinde, Sultan
tedbirsizlik yznden yaral bulunuyordu. Emirler de
ordunun banda deillerdi. Moollar, basz orduya kar
galibiyet kazanmakta glk ekmediler. Sultan M315

hammed savamakszm Moollar'n nnden kat.

Abuskn adasna ekildi. Hicr 617 (M. 1220) ylnda bu
rada ld ve bu adaya gmld. Cesedini saracak kefen
bulunmad iin elbiseleriyle topraa verilmiti!.."
Trih-i Gzde'nin son blm, Hamdullah'a co
rafyac olarak da b30ik bir n kazandrmtr. Iran e
hirleri konusunda yazd sayfalarda ekici ve renkli tas
virler, ticarete, ziraate, halkn ahlk ve adetlerine, karekterlerine dair kymetli belgeler ok fazladr. Bundan
baka, bu ehirlerdeki ant ve kurululara, vergilerin
cins ve miktarna dair de birok nemli bilgi bulmak
mmkndr. Tebriz hakkndaki u satrlar bu adan
tarih bir deer tamaktadr:
"Rubbet'l-tslm ad verilen Tebriz ehri halife Ha
run Reidin zevcesi Zbeyde tarafndan Hicr 175 (M.
791) ylnda kurulmutur. Hicr 244 (M. 858) yhnda ve
Mtevekkil zamannda meydana gelen zelzeleden dolay
ykld. Fakat Mtevekkil ehri yeni batan yaptrd.
Yaklak iki y2yl sonra, yani 434 (1042) yl 14 Saferinde meydana gelen daha iddetli ikinci bir deprem, ehri
toprakla bir etti. Kad Rkneddin bir eserinde bu depre
min astronomi bilgini Ebu Thir rz tarafndan, mey
dana gelmeden nce bildirildiini kaydetmitir. Halk
arasnda Ebu Tahir'in szne inananlar hemen katlar.
Fakat krk bin kadar halk, evlerini terketmedikleri iin
ykntlar altnda kalarak can verdi. Tebriz altbin ayak
uzunluunda bir duvarla evrilidir. Alt tane kaps bu
lunmaktadr. Moollar dneminde ran'n bakenti olduundem, gemite hibir zaman ulaamad bir uygarlk
ve ilerlemeye kavutu. ehirde oturanlar hzla oald.
ehir evresinde geni mahalleler ykseldi. Gazan Han
ehre, ikinci ve geni bir s u t yaptrd. Bu surun genilii
ok fazla olduundan ehir evresindeki bahelerde
316

Veliyn Tepesi bile sur iinde kald. kinci s u t bebin

adm uzunlugundayd ve alt kaps vard. Fakat Gazan
Han'n lm bu faaliyeti durdurdu. Gazan Han, surun
altnda, am denilen yerde kendisine trbe olarak geni
bir site kurdurmu, buray muazzam antlar ve hayret
yerici sslerle doldurmutu... ehrin etraf bahelik ve
Sehend dandan kan Mihran-rd rmayla sulan
maktadr. Bu baheleri sulamak zere rmaktan dokuz
yz kadar kanal aynimaktadr. klimi souk, suyu tath
ve saftr. ehirde kuyu sulan da ok boldur. m mahal
lesinde 30 gz, Rub- Redde de 17 gz su vardr."
Bu satrlardan anlalaca gibi, Hamdullah'n Gzdesi tetkik edilmeye deer bir belgedir. Bundan baka
bu kymetli eser, nshalar ok az bulunan Cmiu't-Tevrih'in bir zeti olmas ve ifadesinin iyi olmas bak
mndan da ok deerlidir. Bu nedenle Douda ok fazla
rabet grm ve birok ktphanelere girmitir, Ham
dullah'n eseri, Bat kltr dnyasnda da dikkatleri
zerine ekmitir. Kitabn Kazvin ehriyle ilgili haber ve
eserlerden sz eden altnc blm Brbier de Mainard
tarafndan Franszcaya evrilerek 1857 ylnda Journal
Asiatique'te yaynlanmtr.*^^ slm'dan sonra ran'da
egemen olan sllelerden sz eden drdnc blm ise, Moollara ait olan 13. fasl dnda Franszcaya tercme
edilmi ve birok deerli notlarn eklenmesiyle, orijinal
metinle birlikte Jul Ganten tarafndan 1903 ylnda Pa
ris'te baslmtr.
Trih-i Gzde'nin ran airlerine ayrlan beinci b
lmnn altnc fasb da Edward Browne tarafndan n
gilizceye evrilmi ve 1900-1901 ylnda Asya Kraliyet
Encmeni Dergisinde yaynlanmtr.^' Daha sonra
Cambridge niversitesi Farsa profesr Edward Browne, Trih-i Gzde'nin 857 (1453) ylnda istinsah edil
317

mi asl nshasn 1910 (H. 1328) ylnda Gibb vakflar

arasna yaynlamtr.
Edvvard Brovvnem yaynlad nshada, Gzi
denin orijinal metninde baka Muzafferogullannm ilk
ortaya klarndan, k tarihleri olan 795 (1392) yhna kadar olan tarih olaylar da mevcuttur ki, eserin bu
basks bylece daha da nem kazanyor.
Trih- Gzde'nin Trk tarihi asndan nemli
olan blm, zellikle drdnc blmdr. Cmiu'tTevrih ve dier kaynaklar incelenirken Gzide ile
karlatrlmalar herhalde tavsiyeye deerdir.
Ebu Sad Bahadr Han dneminde ve Hicr 733
(1332) ylnda Muhammed bin Ali bin Muhammed bin
Hse3Tn bin Ebbekr el-ibnkre tarafndan Mecm aul-Ensb ad altnda dier bir tarih daha yazlm
tr.
DPNOTLAR:
(1) Hamdullah Mstevf, Trih-i Gzide, c. 1, s. 601-602, Edward Browne basks.
(2) "Bu kitapta yeraldgna gre Kazvin defterdar Hamdullah
Ahmed b. Ebi Bekr b. Nasr, Vadbul-Vcud Teala ve Tekaddes'in "ben-i Adem'i keremlendirdik" buyruu gereince
hiss bakmdan anlama ulatrld; ehl-i ilmin muhabbeti ve
fazilet ve sanath kazanmas vesilesiyle ereflendirildi.
Herkes o taifenin hizmetinde olmaktan ve faziletlerini itiraf
etmekten memnundu. Gerek mutluluun kazanlmasna
yardmc olmak iin kendisini o kavmin harmarandan bir tu
tam olarak gryordu. Hizmetisini; vezirlerin sultan
verda Allah'n ayeti, eer belirlenmi bir hkm olmasayd
nedeseyse yer ve gn rabbi tarafindan teyid edilmi bir ne
bi olacak olan bunun da Allah'n fazh olup dilediine verdii
hakknda ve dinin Reid'i, slam ve Mslmanlarn direi
Allah'n faziletine, mafiretine ve razlna layk grd
Hz. Said ehid Hace'ye hizmet etmek erefiyle mkerrem

318

kld ve dier hizmetiler zmresinde yerini aldrd. Devle

tin adalet dnyas ve fazilet ve esirgeme atmosferi olan va
kflarn ou, ehl-i ilim ve lm konular ile, zellikle de say
sz yararlan bulunan tarih ilmiyle oturup kalkmak sayesin
de, gemilerin ileri zerinde dnme hallerini gznnde bulundurma, her taifenin veya bela sebebi her kavmin
devletinin nemli ileri, maslahatlar ve eserleri konusunda
tecrbe kazanma, gemi yzyllar ve nceki milletlerden
beri yaanan dnya musibetleri karsnda uzunca soluk
lanma ve dier konularla hayat buldu, gerekte devletinin
dnemi faziletlerle dolu bir biyografi, oluturduu atmosfer
de ehl-i ilim ve kemal iin bir meltem oldu. Bu aciz ise meclis
zaviyelerindeki dinlemeleri ile bu konulardan yararlanyor
du. Bu anlamda, tarih kitaplarn mtalaa ve onlarca mra
caat etmeye kar byk bir hrs duyuyordu..." (Hamdullah,
Trih-i Gzide, c. 1, s. 403, Edward Brovvne basks).
(3) "Her ne kadar bu alma genel hatlanyla ve ksaca olsa da,
bu devletin iyiliiyle bu ilim zincirinin bir hulasas, bu sana
tn beytul-kasidesi ve bu taifeye mensup stadlann kitapla
rndan bir seme ve derleme olmutur; rnein Siretu'n-Nebi (s), Ksasul-Enbiya (a.s), Risaletu'l-Kueyr, TezkiretulEvliya, mam R afi'nin Tedvini, Tecaribu'l-mem, Mearibu'l-Tecarib, Divan'n-Neseb, Muhammed b. Cerir
Taber'nin, Hamza Isfehan'nin, Imaduddin Ali b. el-Esir
Cezer'nin tarihleri, Cemaleddin Ebul-Kasm K'nin Zbde-i Tevarih'i, Kad Nasreddin Ebu Said Beydav'nin Nizamut-Tevarih'i, Ebu Talib Ali b. el-Haber Hazin Badadnin
Uyunu't Tevarih'i, Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim b.
Kurteybeti'd Dinever'nin Maarifi, Cveyn'nin Cihanga's, Eb eref Ceredekn'nin Yem ini tercemesi,
Nizamulmlk'nin Siyeru'l-Mluk'u, Firdevs'nin ehnamesi, Zahr-yi Niabur'nin Selukname'si, Kad Rukneddin Cveyn'nin M ecm au Erbabilu't-Meslek'i, Kad Ahmed
Danmegan'nin Istzharul-Ahbar', Said ehid'in (k.s) Camiu't-Tarhat' gibi bu sanatn musanmflan mecmuasndan
seilmi ve muntazam bir kitap haline getirilerek, adm ..."
(4) Journal Asiatique, 1857, Series, V, tome, 10.
(5) The Journal of the Royal Asiatic Sociely of Octob. 1900 ande
janvvidr, 1901.

319

BNBATUTA

(EBU ABDULLAH MUHAMMED BN

ABDULLAH BN^ MUHAMMED BN BRAHM
EL-LEVATEL-TANC)
Tuhfet'l-Nuzzr f G aribil-Em sr ve
Acbil-Esfr

Hicr sekizinci yzylda slm'n nfuz ettii blgele

rin hemen her noktasn gezen Ebu Abdullah Muhammed bin Abdullah, Hicr 703 (M. 1304) ylnda Tancada
domu, renimini burada tamamlamtr. ocukluk ve
renim dnemi darda kalmak zere, hayatn tbn Batuta adyla Asya, Afrika ve Avrupa'da gezmekle geiren
Ebu Abdullah Muhammed, 22 yanda ve Hicri 725
(1324) yl Recebinde Beytullah' ziyaret amacyla Tanca'dan km; Kuzey Afrika ve Msr yoluyla Filistin, Su
riye, Hicaz, Irak, ran, Anadolu, Gney Rusya, Harizm,
Maverannehir, Trkistan, Afganistan ve Hindistan l
kelerini gezmi; Hind Okyanusundan Seylan, Maldiv,
Malabar... gibi adalar dolam; in ktasn ziyaret et
mi, hareketinden ancak yirmibe yl sonra Tanca'ya ge
ri dnebilmitir/^^
bn Batuta, Tanca'dan hareket ettii zaman Magrib'de Ebu Sad bin Nsreddin, Tilemsan (Cezyir)'da
Ebu Tafn Abdurrahman, Tunus'ta Sultan Ebu Yahya
bin Ebi Zekeriya, Msr'da Melik Nsr Muhammed bin
Kalaun saltanat sryordu. Filistin ve Suriye ise Msr
sultanna bal bulunuyordu. Medine-i Mnevveres
Keb bin Mansur, Mekke-i Mkerreme'yi ortaklaa ola320

rak Ebu Nmey'lerden Remse ve Seyfddin Atfe adn

daki iki karde idare ediyordu. Ebu Nmeyye'nin erif
Zeyd adndaki dier bir olu da Sevkin adas emirliin
de bulunuyordu. Hal'de Kinne oullarndan Amir bin
Zveyb; Yemen blgesinde Sultan Nureddin Ali bin Hzeyrddin, Makdeev'de eyh Ebubekir bin eyh mer,
Klv'da Ebul-Muzaffer Haan, Zifar'da Melik Mugis
bin Melik Fiz, Amman'da Ebu Muhammed bin Nebbn
Ezd hkmet sryorlard.
Bu srada Asya'nn dier yrelerinde, zellikle Trk
hanedanlar idaresinde bulunan yerlerin ou ksmla
rnda da korkun bir anari hkm sryordu.
lhanl devletinin son hkmdar Ebu Sad Bahadr
Han'n lm (H. 736 / M. 1335) zerine bu devlet para
land gibi, Anadolu Seluklu devletinin yknts ze
rinde de birok kk beylikler tremiti. lhanl emirle
rinden eyh Haan Irak- Arab'ta; brahim ah Musul ve
Diyarbakr'da; Melik Salih bin Melik Mansur Mardin'de;
Haan Hoca bin Timurta Tebriz, Sultaniye ve Hemedan'da; Emir Tu-Timur Horasan'n baz blmlerinde;
Emir Haan Herat'ta; Melik Dn ar Mikran'da; Muham
med ah Yezd ve Kirman'da; Kedbeddin Turanah Hr
mz, K, Katf ve Bahreyn'de; Sultan Ebu Ishak iraz,
Isfehan ve Friste; Sultan Afrasiyb Atabek zec (Eyzec)'te; Celleddin Trkmn Luristan'da bamszlkla
rn iln etmilerdi.
Seluklu devleti yknts zerinde yerlemeye al
an beylikler de, say bakmndan bunlardan az deildi.
Ibn Batuta gezisi srasnda bunlarn ouyla grm,
iltifat ve ihsanlanna nail olmu, hayat ve hkmetleri
hakknda bolca bilgiler vermitir. Kendi anlattna g
re, Rum diyannda ilk olarak Alaiyye beyi Kad Celleddin Erzincn ile konumu, sonra Antalya'da Hzr Yu
nus Bey; Eridir'de Ebu Ishak bin Dndr; Glhisar'da

321

Mehmed elebi; Ladik'te Yinan Bey; Milas'ta Orhan

Bey bin Mentee; Larende'de Bedreddin Karaman; Birgi'de Muhammed bin Aydn; Manisa'da Saruhan; Bahkesirde Demirhan; Bursa'da Sultan Orhan; Gerede ve Bolu'da Sultan ah Bey; Kastamonu'da Sleyman ah; G
ney Rusya'da Sultan Muhammed zbek Han; Harizm'de
Kutlu Timur Han; Maverannehir'de aatay bin Cengiz'in torunlarmdan Sultan Alaeddin Tarmairin; Herat'ta Sultan Hseyin bin Gyaseddin; Hindistan'da Mu
hammed ah bin Tugluk ah ile grmtr. Muham
med zbek Han'm zevcesi ve Bizans mparatorunun kz
Beylon Hatun'un, babasn ziyaret etmek zere stan
bula gidiinden yararlanarak beraberinde Kostantniyyeyi de (stanbul) ziyaret etmitir.
Hepsi Trk olan bu hkmdarlarn en by Cc
Han bin Cengiz Han sllesinden Sultan Muhammed
zbek Han'la, Maverannehir ve Trkistan hkmdar
Sultan Alaeddin ve Hind sultan Muhammed ah bin
Tuluk idi. bn Batuta, btn bu hkmdarlarn lkele
rini gezmi, hayat ve ynetim tarzlarn incelemi, Hin
distandayken Muhammed ah bin Tuluk ah tarafn
dan Delhi kadlna tayin olunmutur.
Bu uzun ve yorucu gezinin yorgunluunu karmak
iin, bn Batuta'nn, biraz sessizlik ve dinlenmeye ihtiya
c olduundan, bu grevle iki yl Delhi'de kald. Daha
sonra Muhammed ah bin Tuluk, kendisini eli olarak
in mparatorluuna gnderdiinden, gezisini tamam
lamak iin bu frsattan yararland. Hindistan'n ou
blgelerini, Hint Okyanusu adalarn gezerek in'e gitti.
O zamanda da yine in'in bakenti olan Pekin'e -ki o za
man Han Balk ve Hang adlaryla anlyordu- girdii za
man, Byk Kaan, Karakurum ve Bibalk evresinde
egemen olan amcazadesi Firuz'a kar savaa gitmi ol
duundan, in'deki mslmanlarn bakan bulunan
322

Sadr'l-Cihn eyh Burhaneddin Sarc'ya konuk oldu.

Cengiz saltanatnn in ve Tataristan'daki bu ube
si de, ran'daki lhanl devleti gibi Kaan ailesi beyleri
arasndaki anlamazlk yznden ke doru yuvarla
nyordu. Karakurum zerine yryen Kaan ordusunda
kan bir ihtillin arkasndan emirler ve askerlerin ou
Firuz tarafina geti. Yaplan savata Kaan ld, tbn Batuta, Kaan'la konuamad, ama kendisinin ve yz kadar
yakn ve nediminin Hanbaha getirilen cesetlerinin top
raa verilme treninde hazr bulundu.
htillciler, ldrlen Kaan'n amcazadesini impa
rator iln ettiler. Fakat Kaan'a sadk kalan emirler bunu
kabullenmeye yanamadlar. lkede korkun bir i a
tma balad. bn Batuta, Sadru'l-Cihan eyh Burhaneddin'in tavsiyesiyle alelacele geri dnmek zorunda
kald. Mrettebat btnyle mslman olan bir Cava
gemisine binerek mthi frtnalar arasnda, iki ayda.
Cava adasna gelebildi. Cava sultan Melik Nasr bin Me
lik Mugs ile yardmcs Seyfuddin mer Emir Cender etTrk tarafndan ok byk sayg grd. Sonra yine bir
gemiyle Meskut'a gitti. Oradan Hrmz yoluyla ran'a
geti. iraz, sfehan ve Tster'i ziyaret ederek Basra'ya
indi. Badat ve Tedmr' gezdikten sonra am'a gitti. O
srada am'da mthi bir ktlk hkm sryor ve Argm
ah "Meliku 1-mera bulunuyordu. bn Batuta bu kez
am'da fazla durmad Hama ve Humus'u gezdikten son
ra Haleb'e gitti. Halep emin Hc Rut ile grt. Suri
ye ve Filistin'i kasp kavuran ktl korkun bir veba iz
lemiti. Her yerde gnde yzlerce, binlerce adam lyor
du. bn Batuta, bu afet karsnda sarslmakszm gezisi
ne devam ederek, am ve Aciun yoluyla Kuds'e ve ora
dan da Gazze'ye geti. Vebadan gnde binyz l veren
Gazze bombotu, tbn Batuta, elbette burada duramad.
Karadan Dimyat'a gitti. Msr ve Tunus'u tekrak ziyaret

323

ettikten sonra ve 25 yl sren uzun bir gezinin arkasn

dan Mild 1350 ylmdantekrar Tanca'ya dnd.
Vatannda ksa bir sre kaldktan sonra, tbn Batuta,
ikinci bir geziye kt. Bu kez Avrupa'ya gitti. spanya ile
Fransa'nn bir ksmn dolat. Oradan tekrar Afrika'ya
dnd. Fas'tan nc gezisine balad. Bu kez Sudan
blgesinin ilerine kadar sokuldu. O zamana kadar b
tn dnyaya gizli kalan Orta Afrika'y dolat. Timboutou ehrine kadar gitti.
Hayat bir blgeden dierine seyahetle geen bn Ba
tuta, kamer yl itibariyle 78 yl yaam, Hicr 880 (M.
1378) ylnda vefat etmitir.
Tuhfet'l-Nzzr f G aribil-Emsr
ve A cibil-E sfr:
bn Batuta, bu uzun gezisinin geni bir hatrasn
yazmsa da, ne yazk ki. Dou ve Bat bilginlerinin uzun
aratrmalarna ramen bu nsha imdiye kadar elde
edilememitir. Rivyete gre bn Batuta, notlarn daha
kendi hayatnda kaybetmitir. T ^ fe t 'l-N z z r f
Garibi'l-Emsr ve A cibi'l-Esfr adyla elde bulu
nan seyahatnme, bn Batuta tarafndan rivayet edilen
ve Marib bilginlerinden Ebu Abdullah Muhammed bin
Czejry tarafndan yazlan notlardan meydana gelmi
tir. bn Batuta, seyahatnmesini kaybettikten sonra,
yallk dneminde tekrar bir seyahatnme yazma gc
n kendisinde bulamyordu. Fakat o srada Fas sultan
Emir Ebu nan Fris bin Ebi'l-Hasan, bilginlerden olan
ve ktiplik hizmetinde bulunan Ebu Abdullah Muham
med bin Czeyy'i, bn Batuta'nn anlarn kendisinden
dinleyerek bir kitap haline getirmekle grevlendirdi. bn
Batuta, anlarn Czeyy'e anlatm; o da bunlar birle
tirip d'.zenleyerek seyyahn hayatnda, Tuhfet'l-

324

Nzzr' aratnclann istifadesine sunmutur.

Ibn Batuta seyahatnmesinde, bizim Evliya elebinin eserinde olduu gibi, akl ve mantn kabul ede
meyecei baz garip eyler bulunmakla birlikte, o y ^ lda Trk ve tslm dnyasnn uygarlk ve toplumsal ha
yatna ilikin deerli pek ok belge de bulunmaktadr.
Her halde Rhle-i tbn Batuta, slm ve Trk tarihi bakasndan nemli eserlerden saylabilir. Ibn Batuta
seyahatnamesinin ilk basmn Batllara borluyuz. Bu
deerli eser Defrmery ile Sanguinetti tarafndan Fran
szca'ya evrilmi ve orijinal metniyle birlikte 1853-1859
ylnda R hle-i b n Batuta (Voyages d'ibn Batoutha)
adyla be cilt halinde Paris'te yaynlanmtr. Daha son
ra bu nsha esas alnarak ve Hicr 1287 (M. 1870) ylnda
Msr'da Vd el-Nil matbaasnda iki cilt halinde basl
mtr. Kitap ayn zamanda Damat erif Paa tarafn
dan Trkeye evrilmitir.^*
DPNOTLAR:
(1) "eyh Ebu Abdullah dedi ki: Doum yerim olan Tanca'dan
lam 725 yl Receb aymn ikinci perembe gnyd. Ni
yetim yalnz bama, teselli bulacam hi kimseyi yanma
almadan, veya aralarnda bulunduum bir grup olmadan
Beytullah hacc ve Peygamber'in mezarn ziyaret etmekti.
nk iimde kuvvetli bir duygu beni bu kutsal yerlere git
mek iin zorluyordu. Ben de karannu verdim ve erkek kadn
sevdiklerimden ayrldm. Kularn yuvalanm terkedii ^bi
vatamm terkettim. Babam henz hayattayd, onlardan aynbga dayandm. O zaman yam daha 22 idi. Ibn Czey dedi
ki, Ebu Abdullah'n Grnata'da bana anlattna gre o 703
senesi Receb'in 17. Pazartesi gn Tanca'da dnyaya gel
miti." (Seyahatname-i Ibn Batuta)
(*) Seyahatname-i Ibn Batuta, . Mehmet eref, stanbul, 13331335, 2 cilt. (R.)

325

SALAHEDDN HALL BN AYBEK ES-SAFED

V fb il-V efey t

'Filistin'de Safed nahiyesinde doduu iin Safed

nisbesiyle tannan Halil, soy bakmndan Trkt. Dou
mu, Mild 1297 ylna rastlar. Balangta am, Msr
ve Halep'te devlet ktipliinde bulunmutu. Sonra
am'da Hazine bakan oldu. Hicr 764 ylnda (M. 1363)
vefat etti. Safed'nin en nemli eseri V f bi'l-Vefeyt
adl kitaptr. Yirmi alt ciltten meydana gelen bu deerli '
eser bir tr biyografiler ansiklopedisidir. Aybek olu, bu
eserinde sahabeler dneminden balayarak btn Islm
byklerini yaatmtr. Vf bi'l-Vefeyt'ta yalnz
Islm emir ve meliklerinden sz edilmemi, kadlardan,
yneticilerden, hafzlardan, muhaddislerden, fakhlerden, meyihden, evliya ve salihlerden, dil bilginlerin
den, airler ve ediplerden, doktor ve filozoflardan meyda
na gelen btn nemli kiilerin biyografileri yazlmtr.
Eser, siys slm tarihi kadar, slm medeniyeti ve d
nce hareketleri bakmndan da benzersiz bir hazine
dir. Islm dnyasnda ortaya kan mezheplerin kurucu
larna, eitli gr sahibi kimselere ilikin Vf bi'lVefeytta deerli belgeler bulmak mmkndr. Yazar

326

szn ettii kiileri btn zellikleriyle tantmak iin

yaratl ve karakterlerinden, ilm grlerinden, hikemiyatlanndan sz etmitir. Tarih aratrmalar iin ok
nemli bir kaynak olan Vf bil-Vefeyt'm ciltleri Dou
ve Avrupa ktphanelerinde dank olarak bulunmak
tadr. Bunlar toplayarak yeniden istinsah edip yaynla
mak kltr dnyas iin bir zorunluluktur. Safed'nin
ikinci nemli eseri de A'yn el-Asr ve Avn el-Nasr
adl kitabdr ki, bu da deer bakmndan nceki kadar
nemlidir. Safed, bu ikinci eseriyle Hicr sekizinci yzy
ln erkek-kadn btn yksek ve nl simalarn yaat
mtr.^*^

DPNOTLAR:
(*) Bugn korunan ksmlarnda 14.000 hal tercmesini ieren
Vf bi'l-Vefeytn nsz Amar taralndan yaynlanm
tr. Eserin btn bilinen yazmalara dayanan aynnth bir in
celemesi G. Gabrieli tarafindan yaplmtr. Bir ksm bizzat
Safednin el yazsyla olan stanbul'daki yazmalaryla bir
likte btn nshalarn incelenmesiyle eserin yaynna ba
lanm ve ilk cildi Ritter tarafndan yaynlanmtr. Dier
ciltlerin yaynlanmasna S. Dedering devam etmitir (19491959) (Y.K.)

327

SMAL BN MER BN KESR DIMEK

el-Bidye ve'n-Nihye

Tarihi ve hadsi olarak tannan bn Kesr, Mild

1302 ylnda domutur. Hayatnn en parlak dnemin
de kendisini am'da mehur bilgin Zeheb'ye halef ola
rak retimle megul gryoruz. Bir sre de Erefiye'de
ders okutmutur. Fakat, daha sonra, bu grevler elinden
alndndan, hayatn lm ve tarih aratrmalara ver
mi ve Hicr 774 (M. 1372) ylnda vefat etmitir.
bn Kesr'in kendisinden sonrakilere armaan b
rakt el-Bidye ve'n-Nihye adl eser, on ciltten olu
mu muazzam bir genel tarihtir. Yaratltan balaya
rak Hicr 738 (M. 1357) ylnda son bulmaktadr. bn
Kesr tarihinin yazma ve tam bir nshas Viyana Ktp
hanesinde korunmaktadr. Eserin, Habelilerin Ye
men'deki egemenlikleri dneminden sz eden blm
J.F.L. George tarafndan Viyana da baslmtr. bn Ke
sir yalnzca bir tarihi deildir. afi mezhebinin de en
byk imamlanndandr.
ibn Kesr tarihinde, dier eserlere oranla daha ince
bir eletiri dncesi egemendir. Eski tarihilerin incelemeksizin kabul ettikleri birok tsrail rivayetler bu eser
328

de ok gzel ayklanmtr. slm'n ilk dnemine ait

olaylar tasvir ederken Kur'an ayetlerim ve hadisleri k
lavuz kabul etmi, Hicret'ten sonra da olaylar yllara g
re toplamtr/*^ tbn Kesr tarihine, Mild 1332 ylnda
vefat eden Ebu'l-Abbas hmed el-Tabern tarafndem
bir zeyl yazlmtr. Tabern Zeyli, Mild 1220-1337 yl
lan arasndaki olaylar iermektedir. College de France'de D'Herbelotya halef olan Berault, Tabern zeylini
Franszca'ya evirmise de, basmn gerekletireme
mitir. evirinin yazmalar Fransa Ktphanesinde bu
lunmaktadr.

DPNOTLAR:
(*) Ibn Kesir'in tarihi evrilmemise de rivayet tefsirinin en
nemli rneklerinden olan tefsiri dilimize kazandrlmtr:
Hadislerle Kur'an- Kerim Tefsiri, an Yaynlan, stan
bul, 1983-1990,16 cilt. (R.)

329

BEDREDDN MUHAMMED
EL-HASAN BN HABB EL-HALEB
Drretl-Eslk f Devletil-Etrk

afi mezhebi imamlarndan olan Bedreddin, hem

bir hukuk bilgini, hem de byk bir tarihidir. Mild
1310 ylnda am'da domutur, ilk renimini bitirdik
ten sonra hadis okutmakla grevlendirilen babasyla bir
likte Halebe gitmi, burada Belediye Zabtas Mdrl
ne tayin edilmitir. Daha sonra Mekkeyi ziyaret ama
cyla Hicaza gidip gelirken Kuds, skenderiye ve Kahi
re gibi byk tslm ehirlerini gezmitir (M. 1357). Erte
si yl tekrar ettii Mekke ziyaretinden dnnde Halep
Emiri erafeddin ile Suriye'nin birok blmlerini dola
m, nemli beldeleri grmtr. Mild 1344 jnlndan
balayarak hayatn eser yazmaya adam ve on ylm bu
ekilde geirmitir. Mild 1345 ylnda Bedreddini
Trablusam'da gryoruz. Vali Seyfeddin Mancak tara
fndan iyi ekilde karlandndan, iki yl kadar Trab
lus'ta kalyor. Seyfeddin, am valiliine ykselince Bed
reddin de arkasndan ama gidiyor. am bilginleri tara
fndan olduka gsterili bir biimde karlanyor. Bura
da yl kaldktan sonra, hayatnn sonlarna doru Ha
leb'e dnyor ve Hicr 779 (M. 1377) ylnda burada vefat
ediyor.
330

Drretl-Eslk:
Msr'da egemen olan Trk Memlkleri tarihinden
sz eden bu mhim eser Hicr 648 (M. 1250) yhndan ba
layarak 778 (M. 1375) ylnda sonulanmak zere, ylla
ra gre dzenlenmitir. Eserde, komu lkelerde geen
olaylara, zamann byk adamlaryla bilgin kiilerin bi
yografilerine, bunlarn temayz ettii zelliklere ilikin
ok deerli bilgiler bulunmaktadr. Fakat ifade biimi
bakmndan eletirilebilir. Yazar, ok fazla dkn oldu
u seci ve kafiyeyi salamak amacn, tarih gerekleri
ortaya koyma gayesine tercih ederek eserinin deerini
drmtr. Hatta Menhel es-Sf yazarnn belirtti
i zere, bazan kafiye darlndan "gzel davranlan
beenilmi olanlar ktlemi, ktlenmeyi haketmileri de vmtr." Drret'l-Eslkte sz edilen kimse
lerden bazlarnn doum yerleri ve tarihleri ihmal edil
mitir ki, bu da yezar iin ayn bir kusurdur.
bn Habibin olu olup 879 (1474) ylnda len Zeyneddin Thir de babasnn eserine uygun olarak Hicr
802 (M, 1398) ylna kadar olan olaylar ieren bir zeyl
yazm, fakat bu da babasnn secili slbunu izleme
hastalndan kurtulamamtr. Gerek bn Habib'in
D rret'l-Eslki ve gerekse olunun zeyli. Memlk
Sultanlar tarihini yazmak iin Makrz'ye zengin bir
kaynak olmutur.
bn Habib Haleb, bir de Sultan Kalatm ile oklannn tarihlerine ait bir eser yazmtr. bn Habib'in Ne
sim el-Sab adl yksek ve secili bir slpla kaleme al
d nc bir eseri daha vardr. Fakat bu kitap daha
ok felsefi niteliktedir. Yazar bu eserinde insanlk haya
tnn deiim ve seyrini manzum ve nesir, fakat secili ve
kafiyeli bir slpla tasvir etmeye alm ve baanh ol
mutur.
331

LSANDDN EBU ABDULLAH

MUHAMMED BN EL-HATB

Suriye'den Endls'e g eden bir hanedann bu soy

lu ve hareketli ocuu. Mild 1313 jahnda, Endls'te
Mslmanlarn son sna olan Gmata'da domutur.
Zek, gayretli, iradeli, fakih ve ateli bir kimse olan Ibnu 1-Hatb, kltr bakmndan da ok yksek bir ahsi
yetti. adalan tarafndan kendisine verilen Buyetu 1Mctehidn, Lisn'l-Mtekellimn, Hccet'l-Mnzrn gibi nvanlar, zamannda ne kadar bjrk bir ilm
otoriteye sahip olduunu gstermektedir.
Lisanddin'in doduu yllarda Endls en feci gn
lerini yayordu. Muvahhidler devletinin kyle so
nulanan facialar yeni yeni servenlerle tazeleniyor, s
panyollarn an kinleri, Endls ehirlerini al kanlar
iinde bouyordu. Fakat bir sre sonra Ebu Abdullah
Muhammed bin Ahmer, byk bir gayret ve iradeyle or
taya atlarak Endls'te snmekte olan Islm gm ye
niden canlandrd. Mslmanlann son sna olan 6rnatada bir hkmet kurabildi. Fakat zamann patlamalanyla devaml sarslan bu hkmetin temelleri o kadar
dayankh deildi. Varln, Ispanyann Hristiyan dn
yasndaki danklk ve anariye borluydu.

332

Ben Ahmer'in altnc hkmdar Muhammed IV l

drldnde, Lisnddin bin el-Hatb Gmata'mn kl
tr bakmndan en 3rksek bir ahsiyeti olarak tannyor
du. Muhammed IVe halef olsm kardei Ebul-Haccac Yu
suf, alim ve erdemli bir kimse olduundan bn'l-Hatbe
kar derin bir hrmet duygusu besliyordu. Tahta geii
nin hemen ardndan, Ibnu 1-Hatb'in babasnn msade
re edilmi olan mallarn geri verdi. Bir sre sonra da
Ben Ahmer devletinin ynetimini bu nl bilginin usta
ellerine brakt. Lisnddin, deerbilir ve erdemli h
kmdarla birlikte lkenin mlk ynetimini yoluna ko
yup er' mahkemeleri slah ettii gibi birok da hayr ku
rulular meydana getirdi. Grnataya, eski dnemleri
andran mreffeh bir hayat kazandrd.
Ben Ahmer'in bj^k ve temiz evld Ebu'l-Haccac
Yusuf, camide namaz klarken bir deli tarafndan han
erlenerek ehid edilince (H. 755 / M. 1554) evval) Gr
nata'nn huzur ve sknu sarslm oldu. Fakat yerine
geen olu Muhammed V de babas gibi adaletli, tedbirli
ve olgun bir kimse olduundan dzeni hzl bir ekilde
salad, tbnu 1-Hatb'i yine vezirlik makamnda tuttu.
Ama, Muhammed Vin kardei smail, ihtirasl an
nesinin kkrtmasyla kardei aleyhine bir komplo d
zenleyerek Hicr 760 (M. 1358) ylnda, 100 kadar apul
cuyla el-Hamra Saraym bast. Kardeini tahttan indire
rek yerine kendisi geti. Muhammed V, bir yolunu bula
rak saraydan kat ve veziri bnul-Hatb'le birlikte Afri
ka'ya gitti (M. 1359). Bunlar Endls'ten gittikten sonra
Gmata'da huzur ve skn kalmad. smail, ok geme
den, kendisini iktidara getiren ihtillin kahramanlarn
dan Ebu Sad'in tertibiyle tahtan indirilip hapsedildi ve
arkasndan da ldrld. Bylece;

333

"Hibir el yoktur ki Allah'n eli zerinde olmasn,

Muhakkak ki her zalim de bir zalimle karlaacaktr."

anlan bir daha yerini bulmu oldu.

Ebu Sad, Grnata'da Ben Ahmet tahtna geti. Zu
lmleriyle halk kavurmaya balad. Muhammed V, tah
tn kurtarmak iin nce Fas emirinden yardm istedi.
Emir kendisine yardmc bir kuvvet verdi. Fakat bu sra
da vefat ettiinden verdii asker dald. Bunun zerine
Muhammed V, Ispanya'daki Ktale (Kastilya) kral za
hiri Don Petro'ya bavurmak zorunda kald. Petro'nun
verecei askerle Grnatay geri almak iin yl sonra
Endls'e dnd. Fakat yoldayken, emrindeki Hristi
yan askerlerinin Mslmanlara ait yap ve antlar tah
rip ve imha ettiklerini grnce onur ve haysiyet duygula
r galeyana geldi. Kiisel ihtiraslarn doyurmak iin bu
cinayetlere meydan vermek istemedi. Bu askerlerini
Don Petro'ya geri verdi. Kendisi de Runda (Ronda) ehri
ne ekildi.
Fakat Ebu Sid'in zulmlerinden bkan Mslman1ar, Muhammed V.in Endls'e geldiini duyunca bir is
yan kardlar. Ebu Sad, yardm isteiyle Kastilya kral
Don Petro'ya snd. Emirler ve kendisine bal olan ileri
gelen adamlaryla birlikte birok hediyelerle biliye'ye
gitti. Kral balangta iyi karlad. Fakat sonra yann
daki para ve hzinelere el koydu, yanndaki emirleri ve
adamlanyla birlikte kendisini hapsetti. Emirlerini eek
lere bindirerek evredeki ormana gndertti, her birisini
bir aaca balayarak eitli ikencelerle ldrtt. Ebu
Sadi de kendi elleriyle boazlad. Bu serven zerine
Muhammed V. Grnataya giderek el-Hamrada yeniden
tahta kt. bn'l-Hatb'i de yine vezirlik grevine getir
di.
Endlsn tarih serveni iinde yaayan Lisand-

334

din bin el-Hatb Muhammed V. in ikinci saltanat dnemi

ni jikseltmek iin ok fazla alt. Fakat bir sre sonra
dmanlarnn kkrtmalarna kaplan Muhammed V.,
btn zorbalarn ortak zellii olan kfram nimetle ken
disini susuz yere ldrtt (H. 776 / M. 1374).
bn'l-Hatb edebiyata, tarihe ve dilbilimine ait de
erli eserler yazmtr. Bunlardan Dou, Endls ve Af
rika halifelerinin tarihini konu alan Rakm ul-Hulel f
Nazmud-Dvel adl eser, Ispanya'da Escurial Ktp
hanesinde- bulunmaktadr. nl Caziri bu eserin
Alebler hkmdarlaryla Msr ve Sicilyada egemen
olan Fatimlerle ilgili olan blmlerini zetlemi ve Rosario G-egorio tarafndan Sicilya Tarihi Kolleksiyonu
arasnda baslmtr.
bnu l-Hab, iinde yaad Gmata'nn tarihiyle il
gilenmi, alt cilt olarak el-htat f Trihi Grnata
adnda bir eser yazmtr. Bundan baka vezirlik hizme
tinde bulunduu Ben Ahmer devletinin tarih olaylann
da Taraful-Asr f Devlet-i Ben Nasr adl ciltte top
lamtr. Yazar Grnata Tarihinde Ben Ahmer Devleti'nin Mild 1363 ylna kadar geirdii olaylar topla
m, Grnata da yetien byk adamlarn hayatlanyla il
gili nemli belgeler koymutur. Caziri, Grnata Tarihi'nin bu son blmn de zetleyerek evirmitir.

335

EBU ZEYD ABDURRAHMAN BN HALDUN

Unvnl-lber ve Dvn el-Mbtedai
ve'l-Haber

Gemi zamanlarda tarih yazarl, yalnzca olaylan

toplayp dzenlemekten veya abartmalarla dolu bir des
tan meydana getirmekten ibaret grlyordu. bn Hal
dun byle bir anlay ykm, tarih aratrmalar iin ye
ni bir r amtr. bn Haldun, olaylann neden ve sonulann felsef dncelerle inceleyerek, nemli devrimlerin kanunlarn aratrm, milletler ve kavimlerin
toplumsal kurulularyla, tarih mukadderatlar arasn
da sk ilikiler bulmaya almtr.
Bizzat kendisi, bu konudaki baarsn, hakl bir gu
rurla ve u ekilde anlatyor; "Allah'a hamdolsun ki biz.
Rabbani ilham ve Samedn yardmla bu ilmin srlarna
vakf bir yce ilim kurmay baardk. Bu ilim zellikle te
miz niyetimizin bir sonucudur. Bu konuda benzerlerimi
zi ve gemi bilginlerimizi geride braktk. Bu ilmi, ken
disine benzeyen ve ona ysdun olan ilimlerden, konusu ve
faydasyla ayrmaya g yetirdiysem, bu baan yalnzca
Allah'n yardmyladr. Eer iddia ettiim gibi lm mese
leleri gerei gibi ortaya koyamamam, eserimi ince

336

leyen olgun kiilerden, meydana gelen yanllklan d

zeltmelerini ve eksikliimi gidermelerini diliyorum!.."
tbn Haldun, Douda Abbas Hilfetinin, Byk Sel
uk Devletinin; Endls'te Emevler Saltanatnn; Afri
ka'da Fatmler Devletinin kleri zerine kasrga h
zyla birok kk hkmetlerin doup battklar bir za
manda domu; Timur'un hi yoktan muazzam bir salta
nat nasl kurduunu grmtr. Dnce ve kanmlannda, yalnz tarih aratrmalarnn deil, yaad yz
yln da ok derin izleri seilebilir.
Ibn Haldun, aslen Hadramut blgesinde yaam
olan Kinde kabilesine mensuptu. Dedelerinden Halid,
Hicri nc yzylda, bir orduyla Ispanya'ya giderek
Endls'te yerlemi, adn ailesine ydigr brakmtr.
Halid'in soy zinciri, sahabe-i kiramdan Hz. Vil'e kadar
karlyor.
Halid, Endls'te Karmuna ehrinde yerlemiti.
Haldun ailesi daha sonra Ibiliye'ye giderek orada yerle
ti. Fakat bn Haldun'un byk babas Muhammed bin
Haan, bir askeri bln kumandanlyla Endls'ten
Afrikaya gittii zaman Haldun ailesi de Tunus'a geti.
Bu tarihten itibaren Haldun ailesini Tunus'ta gryoruz.
Hicr 732 (M. 27 Mays 1332) ylnda Muhammed bin
Hasan'n Tunus'ta Abdurrahman adnda bir torunu ol
mutu. Daha sonra Ibn Haldun adyla tannacak olan Ab
durrahman, ilk renimini byk bilginlerden olan baba
snn eitiminde tamamlad. Bu yzylda Tunus, Islmi
kltr bakmndan ok ileride bulunuyordu. Sekin bir
ok bilginin yakt kltr atei, Tunus'a yksek bir mev
ki kazandrmt. bn Haldun da, bu sekin bilginlerin
kltr alayanndan hakkyla yararland. Zeksndaki
iddet, anlatmndaki akclk, dncesindeki genilik
ve salamlk, dncesini ortaya koymaktaki olgunluk
337

ve intikalindeki srat sayesinde pek abuk tannan tbn

Haldun, Tunus hkmdar Sultan Ebu tshak brahim'in
takdirini kazanmakta gecikmedi. Divan mensublanndan saylan Almetnvistlik (Alme ktiplii) grevine
tayin edildi.
bn Haldun'un politik hayata atld zaman ve ev
re, sahne olduu srekli deimelerle tarihi iin gerek
bir ibret dershanesiydi. Tarih muhakemelerinde ve
felsef kanmlannda bu hayatn izlenimleri egemen bir
yer igal etmitir.
Ebu Ishak brahim 1352 ylnda, yenilmi olarak
Kta (Ceuta)'ya snmalaryla sonulanan savaa giri
tii zaman Haldun'lar en ateli taraftarlan arasnda bu
lunuyordu. Fakat bundan sonra olgunluuna ilikin
nn duyan Fas sultan Ebu nan'n ans zerine Tu
nus'tan Fasa gitti. Sultan bu az bulunur yetenei zel
ktipliine ald. En gvenilir mstearlan arasna geir
di. Hkmet ilerini hemen btnyle bn Haldun'un
doru grne brakt.
Fakat, Sultana bu derece balln, hkmet ile
rinde sivrilmesini ekemeyen kskan kimseler, kendisi
ni o srada Fas'ta kale iinde yaamaya hkm giymi
olan Bicye (Bougie) Emiri ile gizli ilikide bulunmakla
suladlar.^^' Kskanlarn sylediklerine inanan Ebu
Inn, mstearn hapse attrd. Politik hayatn bu ilk
darbesi, her yerde sayg grmeye alan bn Haldun'a ok
ar gelmiti. Fakat daha sonra politik hayatn bu gibi
cilvelerine alacakt. Hapislik sresi Ebu nan'n l
mne (H. 759 / M. 1357) kadar devam etti.
bn Haldun, felket zamann aratrmayla geir
miti. Be yanda Ebu nana halef olan Ebu Slim'in
vassi Vezir Haan bin mer'in takdirkr yardmlaryla
kurtarld zaman ilim bakmndan daha da ykselmi,
338

fazla olarak hayatn ac tecrbelerine de almt. Ha

an bin mer, iktidar ve dirayetini takdir ettii Ibn Hal
dun'u eski grevine getirdi. Bir sre sonra da gvenlik ve
adliye ileriyle grevlendirerek hakknda besledii sayg
duygularn gstermi oldu.
Fakat Hicr 763 (M. 1361) ylnda Ebu Salim vefat
ederek Fas Sultanl vezir mer bin Abdullah'a getik
ten sonra, bn Haldun artk Fas'ta barnamad. Yeni h
kmdarla aralarndaki dnce ayrl, Endls'e g
etmesini gerektirdi. Bu srada Endls'te Sultan Ebu
Abdullah bin Ahmer egemenlik sryordu. Sultan, bn
Haldun'u gsterili bir ekilde karlayarak kendisine
sarayda saygn bir yer verdi. Bu bi^k tarihi, sarayda,
evresinin sagyl davranlar arasnda gsterili bir ha
yat yaamaya balad. Bir sre sonra Ebu Abdullah bin
Ahmer, kardei smail'den Gmata'3^ ald. bn Haldun'u
da Kastille (Castille) Kral Don Petro ile bar anlamas
na grevlendirdi. Tarihi, anl bir bar anlamas yap
may baard. Kendisini olaanst bir ekilde takdir
eden Don Petro biliye'de Haldun ailesine ait olan ve ge
nerallerinin ellerine geen mlkleri tarihiye geri ver
mek gibi bir de cemle gsterdi. Dnnde bn Ahmer de
hizmetine karlk olarak Grnataya bal olan bir k
yn gelirlerini kendisine sundu.
tbn Haldun, ailesini Fas'tan ararak Endls'te
yerleti. Fakat ok gemeden burada da bir sr dman
rakiplerle sarldn grd. Bu srada, vaktiyle Fas'ta
hapis arkada olan Bicye hkimi Ebu Abdullah tekrar
hkmeti ele geirmeyi baarm, bn Haldun'u davet et
meye balamt. bn Haldun, zaten evresinde dnen
entrikalardan huzursuzdu. bn Ahmerden izin alarak
felket arkadann yanna gitti (M. 1364). Ebu Abdul
lah, karklklar iinde yzen lkenin ynetimini tama

339

men tarihimize verdi. bn Haldun byk bir baaryla

ynetimi dzenlemeyi, gvenlii salamay baard. Ka
leme olduu kadar klca da hakim olduunu gsterdi.
Fakat bu parlak faaliyet dnemi ancak bir yl srebildi.
Ertesi yl Ebu Abdullah, amcazadesi ve Kostantin h
kmdar Ebul-Abbas'a kar at savata yenildi ve l
d. Bicaye hkmeti de Ebu'l-Abbas'a geti. bn Haldun,
yeni hkmdann kendisine kar gvensizlik gsterdii
ni hisseder etmez lkesinden uzaklat. Kendisini tedenberi davet etmekte olan Tlemsan prensi Ebu
Hammu nun yanna gitti (H. 769 / M. 1367).
bn Haldun, bir keye ekilerek ilm aratrmalarla
uramay politikann grltlerine tercih ettiini sy
lemesine ramen, politik hayattan da ilm hayat kadar
zevk aldndan phe edilemez. Oradan oraya komas,
her gittii yerde politik hayata atlarak byk bir gayret
le almas, defalarca felkete urad halde yine poli
tik hayattan ekilmemesi baka ekilde aklanamaz.
bn Haldun, Ebu Hammu nun hizmetindeyken, AbdELziz Tilemsan blgesini alarak Ebu Hamm'yu kov
mutu. bn Haldun bu kez de Abdlazizin hizmetine gir
di. Bu prensin vefatndan sonra da, hkmeti aralarnda
blen Ebu'l-Abbas ile Abdurrahman'a baland. Fakat
bir sre sonra Ebu'l-Abbas, tarihiyi Abdurrahman'a
daha yakn olmakla sulayarak hapse attrd (M. 1374).
Fakat birka gn sonra serbest brakld. Yeniden End
lse gitti. Gmatada bn Ahmer tarafndan nce iyi kar
land. Fakat bir sre sonra yeniden talihsizlik bagsterdi. Ebu Hammunun Tilemsen'da tekrar hkmet
kurduu srada yine Ainka'ya dnd. Ebu Hamm ta
rihiyi, bedevileri kendi tarafna ekmek greviyle ieri
lere gnderdi. bn Haldun Mindas blgesine kadar gitti.
Orada Ben Tcn lkesinde bn Selme Kalesi'ne ekile
340

rek grevinden istifa etti, ite bn Selme Kalesindeki in

zivas srasnda, tecrbelerle azna kadar dolu bir kl
tr ve politika hayatnn rn olan tarihini yazmaya
balad. Mukaddime'yi burada bitirdi. Fakat, tarih b
lm ifin gerekli olan kaynaklan elbette bu kalede bula
mamt. Hem doduu yeri ziyaret etmek, hem de gerekh kitaplan bulmak zere 1378 ylmda Tunusa gitti. Tu
nus hkmdar Ebu'l-Abbas tarafndan ok iyi bir ekil
de arland. Sultann tevik ve yardmlaryla Mukaddime'sini bn Selme kalesinde yazm olduu tarihini
burada tamamlad.
bn Haldun'un ders arkadalarndan bn Arrfe, bu
srada Tunus Mftsyd. ekememezlik jfznden bn
Haldun'u sultana tehlikeli bir kii olarak gstermeye
balad. Bu srada Sultan Ebu'l-Abbas bir sefere hazrla
nyordu. Mftnn szlerine kaplm olduundan, ken
disi sefere giderken bn Haldunu Tunus'ta brakmay
tehlikeli buldu; birlikte gtrmek istedi. Sultann amac
n anlayan tarihi, hacca gitmek zere izin alarak Tu
nus'tan kt. Deniz yoluyla Msr'a gitti. bn Haldun s
kenderiye'ye kmadan on gn nce erkez meliklerin
den ilki olan Sultan Berkk, Msr hkmdar iln edil
miti.
Erdemli tarihinin ilm hreti daha o zamanlar b
tn slm dnyasnda yaylmt. Kahire'ye gider git
mez, gyaben olgunluuna hayran olan renciler evre
sini sardlar. Ezher Camiinde ders vermesini rica ettiler.
O yl Mekke'ye kervan gidemediinden, tarihi Msr'a
kald ve ders vermeye mecbur oldu. Sultan Berkk, Hicr
786 (M. 1384) ylnda kendisini, arzu etmemesine ra
men, Maliki kadlna tayin etti.
bn Haldun hkm ve durumalarda adalet ve taraf
szlkla hareket edip bu konuda son derece dikat ve id

341

det gsterdiinden pek ok aleyhtar kazanmakta ge kal

mad. Bunlarm telkin ve ikyetleri zerine sorgu alna
almd. Tabii beraet etti. Fakat bu srada talihin daha
mthi bir darbesi tarihiyi bsbtn sarst. Tunusta
bulunan ailesi Msr'a gelirken bir frtnaya tutularak
hepsi de bouldular. Bu facia zerine bn Haldun, kad
lk grevinden istifa ederek politika grltlerinden
kurtuldu. Hayatm ders vermeye ve kitap yazmaya ada
d. yl sonra da, daha nce tasarlad Hicaz gezisini
yapt (H. 789/M . 1387).
Dnte, yine zellikle yazmak ve ders vermekle
megul olmak istedi. Hayatn yizd. Fakat Sultan
Berkk, nceleri F ej^m 'da kendisine verdii bir grevi
alarak tekrar kadlk grevine dnmeye zorlad. Bu defaki kadl Mild 1400 ylna kadar devam etmitir.
Berkkun halefi Melik Nsreddin Ferec zamannda k
t kiilerin ifsatlanyla kadlk grevinden alnd ve hap
sedildi. Bir sre sonra hapishaneden karak tekrar ders
vermeye balad.
Fakat bu srada, Orta Asya ve ran' istil eden Ti
mur'un ordular Halep zerinden Suriye'ye akn etmeye
baladndan, Melik Nasr, Suriyenin imdadna
komak zorunda kald. Ibn Haldun da Sultann yannda
bulunuyordu. Msrl emir ve zabitlerin bozgunculuk ve
ihanetleri sonunda Melik Nsrm ordusu yenilgiye u
rad. Sultan Nsr, sava alanndan kaarak Msr'a git
ti. am da Timur'un eline dt. amllar, Timur'un ba
m rica etmek zere, alimlerden oluan bir temsilciler
heyeti gnderdiler. bn Haldun'da bunlann iinde bulu
nuyordu. bn Haldun byleyici konumas sayesinde,
amllar iin af ve ba hakk aldktan sonra, ayn za
manda Timur'un takdirini de kazand. Timur, ald l
kelerin ileri gelen bilginlerini Semerkanta gnderdii

342

halde, bn Haldun hakknda ayrcalkl bir muamelede

bile bulundu. Gnl ho edilerek Msra dnmesine izin
verdi.
bn Haldun, Msr'a dndkten sonra bir sre Baybarsiye Meihatnda bulundu. Daha sonra Kubbet'sSlih'te fkh ve hukuk, Sargatm Medresesinde hads
okuttuu gibi, birok kez de Maliki kadlna geti. Hicr
808 yl Ramazannn 26 nc aramba gn (20 Mart
1406) vefat ettii zaman Malik kadln yine zerinde
bulunduruyordu. Kahire'de Bbu'n-Nasr dnda Sufye
Kabristannda medfundur.

Unvnl-ber ve Dvn'l-Mbtedi
vel-Haber:
Byk slm tarihileri arasnda mstesna bir sima
olan bn Haldun, bu eseriyle tarih yazarl asndan
nemli bir devrim yapmtr. bn Haldun, derin bir bilgin
olduu gibi, hayat hikyesinden de anlalaca zere,
bazan bir devlet adam, bazan da bir eriat kads sfaty
la Hicri sekizinci yzylda ok nemli roller oynamt.
ok kapsaml ve derin olan aratrmalanna eklenen bu
uzun basiret dnemi ona, slm tarihinin ruhuna nfuz
edebilecek bir g balamt. U nvnl-ber'in girii
(Mukaddime) bu bakmdan slm tarihinin bir felsefe
sidir. Fakat ne yazk ki bn Haldun, Unvn'l-tber'in
asl tarih blmnde ayn tarz izlememi, veya buna za
man bulamamtr. nk eserinin tarih olaylara ili
kin sayfalarnda, kaynaklan ak bir ekilde anlalama
yan olaylarn ok olduu grlyor. Bu adan Ulvn'l-ber'in tarih blm, devirme bir olaylar toplam
olarak kabul edilebilir.
bn Haldunun izledii slp klsik deildir. Fakat,
tarih felsefesini ak bir biimde tartma alanna sunan
343

Mukaddime blm, akln ve netliin bir rneidir.

U nvnl-tber, balca blmden olumutur.
Mukaddime-i bn Haldun adndaki ilk blm, hemen
btn dillere evrilmitir. Tarihi nn zellikle eseri
nin bu blmne borludur, tbn Haldun, olaylan iyice
tesbit edebilmeye uygm olaca dncesiyle, Mukaddim eye tarih eletiri kurallannn konulmas ve kurul
masyla balam; konusuna, kavimleri bedev ve hadar
diye iki bjrk ksma ayrmakla girimitir. ehirlerin
kurulumdan, meydana getirdikleri etkilerden, g ve
stnln nesep asabiyeti ve sebep asabiyetinden nasl
dodumdan, hkmetlerin ykselme ve k neden
lerinden, eitli hkmetlerin niteliklerinden uzun uza
dya sz etmitir.
Tarihi, btn bu sayfalarda dncesini aklamak
iin birok tarih deliller ortaya koymu, teorisini belge
ler ve olaylarla glendirmeye almtr. Mukaddime'nin her sayfasnda byk bir genelleme gcyle do
nanm, inceliklere nfuz edici ve salam bir zeknn iz
leri gze arpar, tslm tarihini ve Mslman hkmet
lerin j^kselme ve kme nedenlerini esasl bir biimde
inceleyebilmek iin, herhalde bn Haldun'un eserini ger
ek bir ekilde incelemek gerekir. Geri ibn Haldun'un
eski Yunan cumhuriyetleriyle Roma mparatorluunun
kurulma ve dmeleri hakknda esasl bilgiler edineme
mi olmas dnce ve yorumlarnn deerini, genel bir
bak asndan ok azaltmtr. Fakat, bu inceleme ve
dnceler slm kavimleri bakmndan bugn de byk
bir nemle incelemeye deerdir. Mukaddime, vaktiyle
Quatremiere tarafndan evrilerek Les notices et les
estraits adl dergide baslmtr. bn Haldunun Mu
kaddime'sinin bir blm Sultan Ahmet dneminde
Pirizde'nin kalemiyle dilimize evrilmi, dier blmler

344

de Cevdet Paa ve Suphi Paalann gayretleriyle Trkeye aktarlmtr. Cevdet Paa, evirdii blmleri ok de
erli notlarla sslemitir/*^
Unvn'l-tber'in ikinci blm, Araplarla komu
olan kavimlerin tarihinden sz eder. nc blm ise,
Berberlerle Kuzey Afrika'da egemen olan Mslman
hkmetlerin tarihini iine alr. Ibn Haldun'un Berberi1er tarihi, en nemli kaynaklardan saylabilir. Geri Ku
zey Afrika tarihine ait daha eski zamanlarda birok eser
ler yazlmt. Mild 871 ylnda Eski Kahire'de vefat
eden Ebul-Abbas Abdurrahman bin Abdlhakem, Msr,
Kuzey Afrika ve Endls fetihlerinin tarihini yazmt.^^' Ahmed bin Yusuf adndaki bir tarihi de (Mild 945
ylnda vefat etmitir) Tolonlular hanedannn kurucusu
Ahmed bin Tolun ile olu Hamareveyh dnemlerinin
olaylann yazmt. Ebu mer Muhammed bin Yusuf da.
Kfur adna ithaf ettii Fazil el-Msr adl eserinde bu
lkenin coraf durumundan ve kendi zamanna kadar
olan tarih olaylarndan sz etmiti.^^^ Bunlardan baka
Ebu'l-Hasan Muhammed el-Iskender, Muizz Lidinillah'n hkmet dneminin bir vakayinamesini yazmt.^^^bn Zellk el-Leys de (Mild 998 ylnda lmtr),
Msr tarihi ve corafyasyla ilgili birok eser yazmt.
Bunlardan bazlar Paris ve Qotha Ktphanelerinde
bulunmaktadr.
Fakat btn bu eserler. Kuzey Afrika tarihini aydn
latmak iin yeterli bir kaynak olamyordu. Ibn Haldun,
U nvnl-ber'iyle bu eksiklii gidermi, sonrakilere
deerli bir inceleme kayna brakmtr, tbn Haldun
UnYnul-berin giriinde. Kuzey Afrika tarihini ne
kadar byk bir nemle incelemi ve aklam olduunu
yle anlatyor: "Bu eserimde, gemi yllardan bu ana
gelinceye kadar, Marib taraflannda meydana gelen de

345

iiklikleri yazmaya byk bir nem verdim. Aslnda bu

kitab yazmaktan amacm, ncelikle Bat blgesinin ve
bu blgedeki milletler ve taifelerin, devlet ve lkelerin
durumlann aklamaktr. Dier taraflarn ve zellikle
Dou lkelerinin durumlar konusunda gerei gibi bil
gim olmadndan, buralar hakknda faala aynntlara
girimedim. Bu blgeler hakknda aratrma yapacaklar
iin Mes'dnin M rc ez-Zeheb'i yeterli bir kaynak
olabilir!" tbn Haldun'un Berberlerle ilgili sayfalan de
Slane tarafndan evrilerek aslyla birlikte Cezayirde
baslmtr. Unvn'l-tber'in Aleblerle Sicilya Araplannn tarihine ilikin blmleri ise daha nce Noel de
Vergers tarafndan evrilmi ve yaynlanmtr.

DPNOTLAR:
(1) Bicye, Cezayir'in Kostantinn eyaletinde, Kostantnnin
226 km. kuzey batsnda kendi adndaki krfeze egemen bir
da etegindedir.
(*) Mukaddime daha sonra ilki Zakir Kadiri Ugan, dieri Sley
man Uluda tarafndan olmak zere iki kez Trke'ye ev
rildi. Ugan'mn evirisi Maarif Vekaletince cilt halinde
1954 yhnda (Yeni basm, MilH Eitim Genlikve Spor Bak.
Yayn, 1988); Uluda'n evirisi de Dergah Yaynlarnca iki
cilt halinde 1982 ylnda yaynland. (R.)
(2) Ibn Abdlkerim'in bu eseri Fransa Mill Ktphanesinde
bulunmaktadr. Mac-Guchin, Ibn Haldun'un Berberler ta
rihinin evirisine bu eserden birok ey eklemitir. Baz par
alan da J. Karle ve John Haaris Jones tarafndan baslnutr.
(3) Bu eser, W. I. Oestrup tarafindsm Danova diline evrilmi
tir.
(4) Ebul-Hasan el-Iskenderfnin bu eseri Escurial Ktphane
sinde bulunmaktadr.

346

MUHAMMED BN ABDRRAHM BN
EL-FURT
Trih-i tbn Furt

Msr'n soylu bir hanedanna mensup olan bn

Furt, Kahire'de domutur (M. 1334). limler tarihinde
fakih ve hadisi olarak'byk bir n kazanan bu zat. Ha
llar dnemi tarihileri arasnda da ok nemli bir yer tu
tar. tbn Hacer E nbil- um r adh eserinde, tbn Furat
Tarihi'inden sitayili bir dille sz etmi ve birok konuda
kendisine kaynak yapmtr.
Hicr 807 (M. 1405) ylnda vefat eden Furt'n, bu
byk ve nemli tarihi, Mild 1396 jalna kadar slm
dnyasnn bir tr olaylar gnl niteliindedir. Fakat
bn Hacer'in de iaret ettii gibi yazar, bu deerli eseri
nin ancak bir blmn temize ekebilmitir, tbn Furt
Tarihi'nin dokuz cildi Viyana Ktphanesinde bulun
maktadr. Mild 1107-1396 tarihine kadar olan nsha
olduu sanlmaktadr. Viyana Ktphanesindeki bu
ciltler 1809 savanda Paris'e gtrlerek 1814 ylna
kadar burada kaldndan,bu srada oryantalistlerden
Jourdin tarafindan incelenmi ve bu gayretli insan, ese
rin bir zetini yapmtr. Mio, Hallar tarihini yaz&T347

ken bu zetten oka yararlanm olduu gibi, Reinaud

da birok blmlerini Hal Ktphanesi (La bibliotheque croisades)nin drdnc cildine dercetmitir.
bn'l-Furat'm yaad dnemde, Cezayir'de Kostantin kadlnda bulunan Ebu'l-Abbas Ahmed bin
Hatb de, Rislet dneminden Hicr 807 (M. 1404) ylna
kadar gelen beyz kadar byn ksa biyografilerin
den sz eden bir eser yazmtr. Ayn yazarn Merinoullar hanedan hkmdarlarndan Ebu Fris Abdlaziz
adna ithaf ettii Ben Hafs sllesi tarihine ait Farsiyye adl dier bir eseri daha vardr ki, Cezayir'de Kostantin'de bulunan yazma bir nshas Cherbonneeu tarafn
dan zetlenmi ve Journal Asiatic'de yaynlanmtr.

348

BEDREDDtN MAHMUD BN AHMED EL-AYN

Ikdl-Cmn f Trihi Ehli'z-Zamn

Mild 1360 ylnda Ayntabda dnyaya gelen Bedreddin, bu ehrin kadlnda bulunan babasndan hu
kuk ve fkh dersleri alarak daha ok gen yalarda b
yk bir n kazanm, hkim yardmclna tayin edil
miti. Daha sonra ailesinin asl ehri olan Haleb'e gitti.
Babasnn lmnden sonra Suriye'de geziye kt. Son
ra Hicaz'a gitti. Dnnde am ve Kuds' ziyaret etti.
Kuds'te, mutasavvflardan Alaeddin Ahmed esSeyrf'ye baland. Bununla birlikte Msr'a giderek ye
ni kurulmu olan Berkkiye tekkesine girdi. Daha sonra
hamilerinden birinin nerisiyle Melik Hakem tarafn
dan Makriz'ye halef olarak Kahire Belediye Zabtas Ko
miserliine tayin edildi. Fakat dar memuriyetlerdeki
kararszlk yznden birka kez grevden alnmak ve
tekrar greve dnmek durumuyla kar karya geldi.
Sultan Melik Meyyed eyh zamannda gzden dt;
ikenceye urad. Fakat daha sonra hkmdar kendisini
balayarak kurduu medresenin mderrisliine tayin
etti. Bir sre sonra da eli olarak Dou Roma mparator-

349

luuna gnderdi. stanbul'dan dnnde Melik Meyyed eyh'in haleflerinden Melik Zhir Tatar ve Melik
Eref Bars Bey tarafndan ok byk sayg grd. Melik
Eref Bars Bey, kendisiyle din meseleler hakknda
Trke sohbet edebildii iin yanndan hi ayrmyordu.
Melik Aziz Yusuf un tahta geii zerine, yeniden m
derrislik grevine dnd (M. 1438).
Ayn bir ara, hem mderrislii, hem Henef kadl
n, hem de Vakflar Bakanln kendi zerinde topla
mt. Fakat dmanlarnn entrikalar, ok gemeden
Vakfilar Bakanlndan dmesi sonucunu dourdu. Bu
nun zerine memuriyet hayatndan bsbtn ekildi ve
Hicr 855 (M. 1451) ylnda vefat etti.
Aynnin Ikdl-Cm n', insanln yaratlndan.
Mild 1446 ylna kadarki olaylar toplayan bir genel ta
rihtir. Ayn, Sultan Melik Meyyedin hayatn anlatan
el-Cevhere adl tarih bir eser daha yazmtr. Bunlar
dan baka kelm, diniyt ve fkhla ilgili ok nemli ve
deerli eserler meydana getirmitir.
Ayn ile ada olan Ebu'l-Abbas ehabeddin elKalkaand de (l. M. 1418), slm'dan nceki Arap kabi
lelerinin soy ve tarihlerine ilikin, az-ok mitolojik bir
eserle Msr ve Suriye'nin tarihine, corafyasna ve uy
garlna ait bir baka nemli eser yazmtr. Bu son eser
Wstenfeld tarafndan incelenmi ve Sauvaire tarafn
dan da zetlenmitir. Wstenfeld ayn zamanda EbulTayyib Takyyddin el-Fs'nin Mekke'nin tarih ve to
pografyasyla ilgili el-Ikd'l-Semn adl eserinin zeti
olan if el-arm' da zetleyerek M ekke Olaylar
(Chronique de Mecgue) adl eserinde yaynlanmtr.^*

350

DPNOTLAR;
(*) Ayn, Iran ahlarnn tarihleriyle ilgili olarak Trih elEksire (Kisralar Tarihi) adl Trke bir tarih kitab daha
yazmtr. Aynca, Sultan Melik el-Zhir Tatar iin,
Kudrnin fkhla ilgili eserini de Trkeye evirmitir.
Ayn, lmnden iki yl kadar nce Melik el-Zhir akmak'n gznden dm ve btn vazifeleri elinden aln
mt. Bu yzden, geimini salamak iin btn mlklerini
ve kitaplarn satmak zorunda kalm ve bylece vefat et
mitir. Kendisinin kurduu Ayniye Medresesine gml
mtr. (Y.K.)

351

TAKIYYDDN EBUL-ABBAS AHMED

EL-MAKRZ
el-Meviz ve'l-t'tibr bi-Zikr el-Htat vel-sr

Makrz, Msr'da yetien tarihilerin en nlsdr.

Kendisine verilen "Makrz" adn, byk babasnn
am'a hicretinden nce Baalbek yaknnda oturduu
Makrz nahiyesinden almtr. Babas Alaeddin,
am'dan Kahire'ye g etmi olduundan, Makrz bura
da dodu (H, 766 / M. 1364). Babas ve byk babasnn
Hanef fukahasndan olmalarna ramen, Kahirede
afi mezhebini renen Makrz, Haneflerin gl bir
muarz olarak yetiti. Mild 1385 ylnda Hicaz'a gitti.
Dnnde kad yardmclna tayin edildi. Daha sonra
Kahire medreselerinden birinde hads mderrisliine
geti. Hicr 811 (M. 1408) ylnda am'a gitti. Kalnisye
vakflar ve Nuriyye Hastanesinin ynetimiyle grevlen
dirildi. Ayn zamanda am medreselerinde de ders okut
maya devam etti. Msr'n en tannm bir tarihisi oldu.
Mild 1431 ylnda, ailesiyle birlikte ikinci kez hacca git
ti. Yolda bedevilerin saldrsna ugradi ve drt yl sonra
Kahire'ye dnd. Uzun bir hastalktan sonra Hicr 845
(M. 1442) ylnda vefat etti.

352

Makrznin hayranlanndan dier bT tarihi, Ebu'lMehsin Tannvird, kendisinden sz ederken u satrla

r yazyor; "Makrz, eitli ilimlere vkf, derin, salam
ve dindar bir alimdi. yi, ehli snnete kar derin sevgi
besleyen ve snneti seniyyeye tutkun bir kiiydi. Hare
ket ve davranlarn snnete uydurmaya alrd. Fa
kat Hanef fukahasna karyd. Onlar hakknda gerek
olmayan bir kt zan beslerdi. Yazlarnda bu duygula
rn izleri grlebilir!.."
Makrz, yazlarnda ok atelidir. Her konuya yap
r, bunu akla kavuturmak iin didinmekten ekin
mez, kaynaklan arar, bulur ve aktarr. Bunun iindir ki,
Makrz'yi inceleyen baz Batl yazarlar, eserlerinde b
yk bir orijinalite grememektedirler. Gerekten de
Makrz'nin eserlerinde, dier eserlerden hemen aynen
aktarlm sayfalar pek oktur. Fakat Makrznin hiz
meti bundan ibaret olsa bile, yine de takdire lyktr.
nk ald paralardan birou, asllar kaybolmu
eserlerden derlenmi kymetli belgelerdir. Bu paralar,
eserlerini yalnz zenginletirmemi, ayn zamanda onla
ra ekici, zengin ve ilgin bir nitelik vermitir. htimaldir
ki Makrz, bir derlemeciden baka bir ey deildir. Fa
kat zek ve mutlu bir derlemecidir.
Makrz'nin deiik trlerde eserleri vardr. En
nemlisi Htat- Msriyye diye tannan el-Muvz ve'l'tibr adl eseridir. Bu eser Msr'n hem corafyas,
hem de tarihidir.Yazar ayn zamanda Kahirenin toporafyasn da izmitir. Bu konuda kendisinden ncekile
rin eserlerini tank olarak kutlamtr. Htat- Msriyye, lke veya mahallelere, ksmen de konular arasndaki
mantk ilikilere gre dzenlenmitir, tslm tarihile
rinden ou, eserlerini yl zerine tertip ettikleri halde,
Makrz bu genel metottan ayrlmtr. Bununla birlikte,

353

Makrzden nce de genel metottan aynlanlar olmutur.

Ebu mer el-Kind'nin Msr kadlar ve valileri konu
sunda yazd nemli eser -ki sonralar Leiden'de basl
mtr- de bu ekilde dzenlenmitir.
Makrz, gzlemci bir tarih yazandr. Politik, top
lumsal ve ekonomik sonular douran hibir olay kay
detmeyi ihmal etmez. Her eyi, olduu gibi ve samimi bir
ekilde aktarr; Hicr 457 ve 464 (M. 1064-1071) yllar
arasnda, Mustansr zamannda Msr' kasp kavuran
ktlktan sz ederken u satrlar yazmaktadr;
"Msrda artk, cenazeye benzeyen, bir deri bir ke
mik insanlardan bakas kalmad. Gezen birer l olan
bu bahtszlar alktan sararm, askerlerin tedhiinden,
yiyeceklerin azlndan, zenci kabilelerin yamasndan
meydana gelen ac ve mthi bir korku altnda yzlerine
korku kmt. Topra srecek gl kuvvetli kimse
kalmamt!.."
Kahire, Melik Nsr bin Kalaun dneminde ise, aksi
ne mutlu bir haldeydi. Halk oaldka oalm, ehir
den taacak bir duruma gelmiti. Fakat daha sonra kan
ktlklar ve dier felketlerle Kahire tekrar boalmtr.
Makrz, Msr'n gemiine ait birok mitolojiler de top
lamtr. Fakat folklor asndan bunlara da bir deer ve
rebiliriz. Yaad yz)aldaki insanlann enkaz kalntla
rna tank olduklan eski uygarlk hakkndaki anlayla
rn aynen yazmak, tarihe az hizmet midir?
Makrz, Msr'n eski gelenekleriyle ilgili olarak top
lad rivayetlerle dnyann anasnn eski hayatn en iyi
tantan tarihiler srasna gemitir. Hristiyan
Kptlerin Martiyer paskalyalarm alayc bir slpla tas
vir eden u satrlar, eski alan canh olarak yaatmakta
dr;
"Vaktiyle Msr'da yaplmakta olan eylerden biri de

354

Martiyer bayramnn kutlanmas iin yaplan byk t

rendir. Msrllarn en byk enlik gnlerinden birini
tekil eden bu bayram, lpt aylarnn sekizine dyor.
Kiptiler lm atalardan birinin parma bir sandk ii
ne konularak NiVe atlmazsa o yl nehrin comayacana
inanyorlard. Bu parman Nil e atld gn, Hristiyan
Kptlerin bayramdr. O gn ehirlerde, kasabalarda ve
kylerde herkes atlanr. Kahire'nin ou halk da snf s
nf toplanr, Nil kenarna, nehrin adacklarna gider, a
drlar kurarlar. Kadn ve erkek arkclar, oyuncular, e
lence yeri sahipleri, fahieler, sefihler, zamparalar, ak
labanlar, palyaolar; ksaca istisnasz herkes bu bayra
ma katlrlar. Bayram yerinde toplanan kalabaln sa
ysn Allah'tan baka kimse bilmez. Burada hesapsz
paralar harcanr. Bu yzden bazan cinayetlerle sonula
nan kargaalklar olur. Bu bayramda en ok satlan ey
araptr. arap iin yz bin dirhemden, yani on iki bin di
nar altndan fazla para harcanr. Bir Hristiyan sadece
bir gnde on iki bin dirhemden fazla arap satmtr..."
Hicr 702 (1302) ylnda, Melik Nsr bin Kalaun'un
vekili olan ve hkmdar vesayeti altnda tutan tarihi
Emr Baybars, bu bayramlar yasaklamak istedi.
Kiptiler kendi milletlerinden, emirin ktiplik hizmetin
de bulunan biri aracbyla, eer bu bayramlar yasakla
nrsa devlet gelirlerinin azalacan, Nil nehrinin de ta
mayacan, sonuta Mjsr'n harap olacam Baybars'a
bildirdiler. Fakat Baybars, bu szlerle alay etti: "Eer
Nil, bu parmak atlmaynca comayacak olursa, hi co
masn! Eer Nil'i coturan Allah ise, Hristiyanlarn bu
inanlannn yanl oldunu gstermi oluruz!" cevabn
verdi... Bayramlar yasakland. Bu yasak 738 ylma ka
dar srd.
Makrz, kken (mene) meseleleriyle de ilgilen

355

mitir. lk zamanlara ait Msr hkTnetlerine ayrd

bir blmde, yersiz bir ekilde jeoloji problemlerine de
deinmitir: Makrz'ye gre "Nil, balangta btn M
sr lkesini kaplam bir deniz halindeydi. Su, yava ya
va ekilerek yksek yerlerin aa kmasn salad.
lkede insanlar grlmeye balad. Sonunda ky ve ka
sabalar doldu."
Makrz'nin Htatnda merakl ve elenceli sayfalar
pek oktur. nce bir bak, bu elenceli sayfalarn iinden
tarihi aydnlatacak birok gerekler bulup karabilir.
Msr'n bu tannm yazan, ayn zamanda bir folklorcu
dur. Halkbilimle (halkyt) ilgili eyleri toplamaya son
derece merakldr. Merakl, bilgin, iktisat ve arkeolog
bir tarihidir. Makrz'nin HLtat', Silvestre de Sacy tara
fndan zetlenerek yaynlanmtr. Welger de. Kiptiler
tarihiyle ilgili blmleri yaynlam, Wstenfeld tarafindan da Almanca'ya evrilmitir.^*^ Eserin tm Msr'da
Bulak Matbaasnda baslmtr.
Makrz'nin tarih bakmndan nemli olan baka
eserleri de vardr. Bunlardan es-Slk li -magrifeti
D vel el-M lk adl eseri Msr'da saltanat sren
Memlklerin deerli bir tarihidir. Quatremfere bu eseri
Franszcaya evirmitir. Dieri de Msr'daki Fatm ha
lifelerinin tarihidir. Bu son eserin, yazarn kendi el yaz
masyla olan bir nshas Gotha Ktphanesinde bulun
maktadr.^**^ Makrz bunlardan baka bir de Msr'da
eemen olan beylerin ve Msr'n nl simalarnn biyog
rafilerine dair muazzam bir esere balam, fakat seksen
cilt halinde dzenledii bu byk eserin ancak on alt cil
dini temize ekebilmitir. Bu<ciltlerden Leiden, biri
de Paris Ktphanesinde bulunmaktadr. Makrz'nin
slm sikkeleri hakknda bir eseri de Silvestre de Sacy
tarafndan evrilmitir. Asl metin de Escurial Ktp

356

hanesindeki nshadan istinsah edilerek Avrupada basl

mtr. Msr tarihisinin l aletlerine^* ^, Msrdaki
Arap iTklarna^****^ Habeistan'daki mslman hkm
darlara ait de birer risaleleri vardr/****** Bu risalelerin
de Avrupada baslmtr.

DPNOTLAR:
(*) Htat, E. Blochet tarafndan Franszcaya da evrilmitir
(Paris, 1908). (Y.K.)
(**) Makrznin Fatimler tarihi tttiz el-Hunef bi-Ahbr
el-Eimme v el-Hulef adn tamaktadr. Gotha Ktp
hanesindeki yazar hattyla yazlm nshasna dayanarak
1908 ylnda H. Bunz tarafndan yaynlanmtr. 1948 y
lnda Cemaleddin el-elyel'in notlan ve tashihleri ile Kahirede yeniden baslmtr. (Y.K.)
(***) Makriz'nin Islm sikkeleri ve llerine ait kitab Nb
zet el-Ukd f Umr el-Nukd adm tayor. Yazar tarafindan gzden geirilmi ekliyle uzr el*Ukd f-Zikr
el-Nukd adndaki bu eser, 1928 ylnda stanbul'da elNukd el-Kadme ve'1-tslmiye adyla baslm, aynca
notlar ve tashihlerle brahim Artuk tarafindan Trkeye
evrilmitir (Belleten, Ankara, 1953, XVII/367-391).
(Y.K.)
(****) Msr'a hicret etmi Arap kabileleriyle ilgili olan bu eser
ei-Beyn ve'l-Vb amma bi-Arz M sr m in el-Arab
adn tamaktadr. (Y.K.)
(*****) Makriz'nin bu kitabnn ad el-lm m bi-Ahbr men
bi-Arz el-Habee min Mlk el-slm'dr. (Y.K.)

357

tHABEDDN EBUL-FAZL BN HACER

EL-ASKALN
nb'l'Gumr f Ebnil-Umr

afi okulunun bu ateli savunucusu, Miladi 1371 y

lnda Askalan'da domutur. ocuk yalarda babasn
yitirdiinden, yaknlanndan birisinin vesayeti altnda
byd. Daha onbir yandayken Mekke'ye gitti. Olaa
nst yetenei olduu iin, az zamanda byk bir geli
me gsterdi. iirleri Mekkeyi dolduran belat stadlarnn hakkyla takdirini kazand. Daha sonra hads il
miyle uramaya balad. nceleme ve aratrmalarn
tamamlamak amacyla uzun bir geziye kt. Kahire'ye
gitti, Filistin'i, Yemen'i dolat. Tekrar Kahire'ye dnd
(M. 1403). Burada byk bir baaryla hads ve fikh
okutmaya balad. Fkhta yeni bir nesil yetitirdi ve bu
sayede dnyaca tannan bir kii oldu. Bakadlk mevkii
ne ykseldi. Mild 1432 ylnda Haleb'e gitti. Burada da
genel dersler vermeye devam etti. Hicr 852 (M. 1448) y
lnda Kahire'de Hakkn rahmetine kavutu.

358

lnb.'1-Gumr f Ebnil-Um r:
Ibn Hacer'in bu nemli eseri, yaad dnemin (H.
773-852 / M. 1371-1449) edeb ve siyas bir tarihidir. Ya
zar, zamanndaki olaylar, devletlerin durumunu, tann
m kiilerin vefatlarn yl yl izleyerek yazm, zellikle
hadisilerin (muhaddsler) hayat ve biyografilerine b
yk bir nem vermitir, tbn Hacer bu nemli kitabm ya
zarken en ok Nsreddin bin Furat, Sarimuddin bin
Dokmk, Makriz ve Bedrl-Ayn gibi byk yazarlann
eserlerinden yararlanmtr.
Inb'l-Gumr, olaylar bakmndan bn Kesir tari
hinin, vefeyt ve teracim bakmndan da Zeynddin bin
Rfi'in eserinin birer zeyli gibidir. Hicr 870 (M. 1465) y
lnda len Burhaneddin brahim bin mer el-Bek bu
esere Izhrl-Asr li-srri Ehli'l-Msr adyla bir zeyl
yazmtr. bn Hacer tarihinin nbl-Msr f EbnilAsr adnda bir zeyli daha vardr.
bn Hacerle ada olan Ebubekir Takyyddin bin
Kad uhbe de (M. 1377-1448) deerli bir tarihidir. bn
Hacer gibi afi mezhebinin bir savunucusu ola bu zat,
am kadlnda bulunmu, bir aralk da Nuriye Hasta
nesi mfettilii yapmtr. Zeheb tarihine zeyl olarak
yazlan bu eserde, on ylhk olaylar dzenli bir biimde
toplanmtr. Takyddin ayn zamanda Mild 1433 y
lna kadar geen afi mezhebi taraftarlarnn biyografi
lerini toplamtr. Wstenfeld, Arap Akademisini yazar
ken, Takyyddin'in bu eserinden ok yararlanmtr.

359

ARABAH AHMED BN MUHAMMED BN

ABDULLAH
Acib el-Makdr f Nevib Timur

Asya tarihinde ok nemli bir siyas devrim yapm

olan Timur Grgn zamannda yaam ve onun tarihini
yazm iki nl tarihi vardr. Bunlardan biri Timur'un
vgcs olan erefeddin Yezd, dieri de Arabahtr.
Biri hanedannn iyiliklerine gmld iin kaytsz
artsz Timurun btn davran ve icraatlarm gzel ve
meru gstermeye alm, dieri de kahrna urad
bu hkmdara kar amansz bir yergici kesilmitir. erefeddin, Timur'u dnyann dzeni iin Allah tarafndn
gnderilmi bir kurtarc olarak tasvir eder, dkt
kanlan, sndrd ocaklar, ykt saltanatlan, onla
rn lyk olduu cezalarn bir tecellisi gibi gsterir. Ona
gre Sahibkran, Sbhan takdirin masum ve azimli bir
icra grevlisinden baka bir ey deildir.
Arabah, aksine Timur'un ortaya kn en byk
bir uursuzluk, en korkun bir bel, en mthi bir felket
gibi tasvir etmektedir. Timuru zalim, gaddar ve ykc
bir afet olarak tantmaya almaktadr.
Arapah, Hicr 791 (M. 1389) ylnda am'da

360

domutur .Timur am' ald zaman (M. 1400) bilgin

ler, doktorlar, meslek ve sanat sahiplerinden birounu
Semerkand'a gndermiti, tbn Arabah da annesi ve kar
deleriyle birlikte bunlann arasnda bulunuyordu.
Semerkand, her yandan toplanan ilim ve kltr
adamlaryla bir erdemliler topluluu halini alm oldu
undan Arabah burada derin bir evkle lm aratrma
lara atld. Farsa ve Trkeyi hakkyla renerek birok
konuda derinleti. Mild 1408 ylnda in'e kadar seya
hat etti. Dnnde Harizm ve Kpak stepini (dest-i
Kpak) dolaarak Hac Turhan (Astraan) ehrine ka
dar gitti. Fkh ve hukuk ilimleri hakkndaki aratrmalann tamamlamak iin 1411 ylna kadar o zamanlar
birok bilgine vatanlk yapan bu ehirde kald. Daha son
ra Krm'a geti. Knm bilginlerini ziyaret ettikten sonra
Edirneye gitti. Bu srada Mehmet elebi, kardelerinin
saltanat davas yznden kardklar skntlar gidere
rek devleti yeniden kurmay baarmt. Mehmet elebi,
Arabah iltifatlara bodu. Emir akmak tarihiyi
ama davet ettii halde, yanndan ayrmaya kyamad.
Kendisini Farsa ve Arapa yazlm deerli kitaplar
Trkeye evirmekle grevlendirdii gibi, zel
ktipliine de ald. slm devletleriyle olan haberleme
lerin taslan hazrlamakla grevlendirdi. Mehmet elebi'nin lmnden sonra; vatann ok fazla zleyen
Arabah; izin alarak ama gitti. Fakat am'da umduu
iltifat bulamad. Vatandalar kendisini "Acem" laka
byla anmaya baladlar. bn Arabah, amda yalnz ba
na (mnzeviyne) bir hayat geirmek zorunda kald.
Eserlerini bu mnzev hayat srasnda yazmtr. Arapah'n bu sessiz hayat 1428 ylnda Hicaz'a gitmesine ka
dar srd. Mekke'den dnnde Msr'a urad. Burada
felsefi aratrmalarna devam etmek istiyordu. Msr'n

361

ok bol olan bilginleriyle samim ilikiler kurmakta ge

cikmedi. Fakat, ok gemeden kendisini burada beklen
medik bir felket karlad:
Emir akmak, Mild 1438 ylnda Melik Zhir nvanyla sultan iln edildi. Yeni sultan, daha nce yapt
davetine uymayan Arabah'a gcenmiti. Bu duygularla
aleyhinde yaplan dedikodulara kolayca inand. Tarihi'yi hapse attrd. Zavall Arapah hapishanede hasta
land. Oniki gn sonra serbest braklmasna ramen, bu
hastalk yznden ld (25 Mays 1450).
Arabah, Tevhd konusundaki bir eserinden baka,
iki de tarih eser brakmtr. Bunlardan biri Timur'un
fetih ve savalarn tasvir eden A cib el-M akdr f
Nevib Timur, dieri de, lmnden iki yl nce yazd
Fkihet el-Hulef ve M efkehet el-Zuref'dr.

Acib el-Makdr f Nevib Timur:

erefeddin Ali Yezdnin Zafernme'si, taraf tuta
rak yazlm olduu gibi, Arabah'm bu eseri de; adndan
da anlalaca zere; dmancadr. Arabah, Timur'un
ortaya kn en mthi bir felket olarak grdn
den, daha eserinin giriinde; "Olaylarn en gariplerinden
hatta en byk belalardan birisi, akllnn dehete d
t, iyinin rezilletii, kymet sahibinin kymetsizletii, cmert ve dorunun itilip kakld, fasklann ba, to
pal deccal Timur'un fitnesidir. O tek aya zerinde dou
ve batda fitne koparmtr. Dnyay fesatla doldurdu,
ekinleri, nesilleri helak etti. Klcyla her eyi silip spr
d ki, bununla necasetini ortaya kard. Grdklerimi
ve bana rivayet edilenleri anlatmak istedim. nk
olanlar anlatlmas gerekli byk ve ibret dolu olaylar

362

dr." szleriyle hayatnn tarihesini yazmaya giritii

Timur hakkndaki dncelerini gstermitir. Tarihin
bugnk anlay tarzna gre Timur'u tanmak ve temtmak zere, ne yalnzca erefeddin'e ve ne de Arabah'a
daymmak doru olmaz. Aleyhte ve lehte yazlm btn
belgeleri toplayarak bunlar tarih metodun koyduu ku
rallar dorultusunda incelemek gerekir. A cib elMakdir, nadir deyimler, seciler ve kafiyelerle doludur.
ou tarihiler gibi Arabah da bu eserinde kaleminin
gcn gstermek istemi, iddial bir slp kullanm
tr. Fakat btn bunlara ramen bu eser, Timur zama
nnda yazlm olmas bakmndan tarih belgelerden bi
ridir. Acib el-Makdr, ok eski bir zamanda Golius ta
rafndan Ltinceye evrilmi ve orijinal metniyle birlikte
1636 ylnda Leidende baslarak yaynlanmtr.^
Avrupa'da Timur'm ve kurduu devletin tarihi ince
lenmeye baland zaman Acib el-Makdr dikkatleri
zerine ok fazla ekmi olduundan Pierre Vattier bu
eseri Franszcaya evirmi ve 1638 ylnda yaynlanm-

tr.'2)
Arabahn Fkihet el-Hulef's da Preytag tara
fndan Ltinceye evrilerek 1832-1852 yllarnda
Bonn'da baslmtr. Fkihet el-Hulef, hikaye kisvesi
ne brndrlm siyasi bir eserdir.
Arabah'n bu iki eseri de daha sonra Msr'da basl
mtr. Acib el-Makdr, Nazmi-Zde tarafndan ksal
tlarak Trkeye evrilmi ve Trih-i Tim urlenk ad al
tnda yaynlanmtr. Fakat Nazmi-Zde kitabn bir ks
mn atladndan, evirisi deerini yitirmitir.**^
Arabah'n iki olu da, babalan kadar olmasa da,
herhalde kltr dnyasnda olduka n kazanmlardr.
Mild 1411 ylnda Hac Turhan'da doan Taceddin

363

Abdlvehhab, manzum bir eser brakmamtr. Abdulvehhab, babasyla am'a gelmi, sonra Msra giderek
1495 ylnda orada vefat etmitir.
Arabahn ikinci olu Haan da Mild 1446 yllar
na doru Nablus beyi brahim'in hayat ve fealiyetlerini
tasvir eden zh el-Zolm adnda tarih bir eser yazm
tr. Bu eserin yazma nshas Berlin Kthanesinde bu
lunmaktadr. el-Hasan eserini 1446 ylnda am'da ku
mandan olan brahim'in korku salc bir ynetim kura
rak ykp yakmasndan doan bir etki altnda yazm, bu
gaddar adamn zulmlerini gstermeye almtr.

DPNOTLAR:
(1) Ahmede Arabsiadoo vitoe et renua gestarum T im ur iri qui volgo Tamerlans dicitu r Hisioria.
(2) Portrait du grand Tamer lan avsc la site deson histoire jusque ietabliissem ent de Iem pire du mongoL
(*) Nazmi-zade Murtaza'mn bu evirisi 1131 (1718)de baalmtr. (R.)

364

HFIZ BR NUREDDN BN LUTFULLAH

Zbdet't-Tevrih

Douda Timurlularla balayan lm ve edeb rnesans dneminin sekin kiilerinden biri de Hfz
bru dur. llhanhlar zamanmda gelien fikr ilerlemeler,
bu hanedann kyle birlikte snmeye balam,
Cveyn, Reidddin, Vassf, Kn... gibi bulunmaz
zeklar yetitiren o evre gerek ynetim ve gerekse ilim
ve edebiyat bakmndan ackl bir durum almt. Hatta
diyebiliriz ki, lm d siyas dten daha nce, yani
Sultan Harbende Olcaytu'nun lmyle balamt.
nk Olcaytu'nun lmyle; Ebu Sad'in idaresizlii
yznden; llhanl devleti kargaalklar iine dm, bu
hkmdarn lmnden sonra mthi bir biim alan
anari Timur Grkn'n ortaya kma kadar srmt.
Bir yzyl kadar sren bu kargaahk dnemi srasnda
Maverannehir ve ran'da ilim ve edebiyat koruyacak
kiiler grlmemi, kargaahk ve ilgisizlik yznden
kltr ve edebiyat da snmeye yz tutmutu. Geri bu
sre iinde tede beride baz bilginler yeni yeni eserler
yazm, baz mstensihler mevcut eserlerin oaltlmas

365

iin almlarsa da, koruyucu bir teviki bulunma

mas, Trkistan'dan Kk Asyaya kadar uzanan ala
nn korkun bir karklk iinde yzmesi sonucu olarak
bunlarn says snrl bir miktar aamamtr.
Hfz br, bu dnemin fikr sefaletini, tarihe ait
nemli eserlerin yazlamam olmasn ikyeti bir dille
anlatmaktadr.^ Gerekten Hfiz Abr'nun syledii gi
bi, Timurun ortaya karak saltanat kurmasyla birlik
te, ran ve Maverannehir'de yeni bir fikr gelime bala
mt. Bu akm, Timurun halefleri zamannda devam et
ti. Horasan, Fars ve Maverannehir'deki prensler btn
gayretleriyle ilim ve kltrn yaylmasna altlar.
Hatta Timurun balanmas mmkn olmayan bir id
detle kurmu olduu muazzam saltanat paraland ve
lke birbirine kar birok kk beyliklere blnd
halde, lm ve edeb ilerlemeler durgunlua uramad.
Ayn hzla yrmekte devam etti. Hatta Timurlular Ho
rasan ve Maverannehir tacn yitirdikleri zaman, Hin
distan'da ykselmeye balayan ubeleri ayt ahmaya
bu kez orada devam ettiler. Bu ekilde Hindistanda yeni
bir edebiyat, yeni bir kltr domu oldu.
te Timurlular'la balayan bu "Rnesans" dnemi
nin kiiliklerinden biri olan Hfiz Abr, Timurla birlikte
tarih sahnesine kmtr. Kendisi Heratta domu,
renimini Hemedanda tamamlam, Timur'un ran
istil ettiinde, bir vesileyle bu cihangire balanmt.
Sahibkran Timur Grkn'n sayg ve gzetimine
mazhar olan Hfiz br, ok gemeden olu ahruh'a da
baland. Bu tarihten sonra, ilim ve edebiyat dnyasnda
tannmaya balad. Bir sre sonra Hfiz Abr'yu, ahruhun olu Baysungurun nedimleri arasnda gryo
ruz. br, Zbdet't-Tevrihini Baysungurm neri
siyle yazm ve ona ithaf etmitir. ahruh Bahadrla ou

366

Baysungur Mirzdan her ikisi de edebiyat ve tarihe ok

fazla sevgi beslediklerinden, Hfz Abr da; himayeye
mazhar olan dier bykler gibi; Hicn 834 (M. 1430) yhna kadar rahat iinde ve mutlu bir hayat geirdi. Bu ta
rihte ld. Timurlular dmeni kltrnn stn kiile
rinden saylan ve:
"O'nun mahallesi oldu Baysungur
Padiahn sevgili mahallesidir."
gibi gzel iirler brakan Baysungur da, Hfiz br'dan
yl sonra (H. 837 / M. 1433) ve babas daha hayattay
ken (ahruh 850 / 1446 ylnda lmtr) vefat etmitir.

Zbdet't-Tevrih:
Hfz Abru nun ifadesine gre, Zbdet't-Tevrih,
Baysungur Mirzann emriyle yezlmtr. Eser, insanl
n yaratlndan, Hicr 829 (M. 1425) ylna kadar olan
olaylar iermektedir. Zbdet't-Tevrih'in, Gazan
Han dnemi sonuna kadar olan blm, hemen hemen
Cmiu't-Tevrih'in bir kopyas gibidir. Yazar, bu ksm
yazmak iin birok eseri gzden geirmi olduunu ak
lamasna ramen^^\ o kadar zahmete girmemi, Reidddin'in eserini kendi kalburundan geirmekle yetin
mitir. Hatta alma olduunu aka belli eden baz cm
leleri deitirmek zahmetine bile girmemi olduu ak
a grlmektedir.
Baysungur Mirza, Hicr 826 (M. 1422) ylnda Hfz
br'yu, bu eserin yazmyla grevlendirmiti. Kendisi
nin aklad gibi, yazar eserinin birinci blmn -ki
Hz. Adem dneminden Sasanler devletinin sonuna ka
dar olan tarih olaylar iermektedir- bu emri aldktan
birka ay sonra tamamlanmtr. Bu itiraf da, fazla ara
trmaya girimediinin bir kantdr.

367

Anlaldna gre Baysungur Mirza, Trih-i M

barek Gazan gibi kendi adna da bir Trih-i Mbrek
Baysungur yazdrmak hevesine dm, bu grevi
Hafz br'ya yklemiti. Mirza'nn asl amac, insanl
n yaratlndan balayan bir tarih yazdrmak deil,
Gazan Hann lmnden kendi zamanna kadar geen
123 yln olaylarn yazdrmakt. nk bylece Reid'in
Cmiu't-Tevrih'i tamamlanm olacakt.
' Fakat, Ebu Sad'in, Reiddin'e reva grd davra
n sonunda, Cmiu't-Tevrih nshalar kaybolmutu.
Baz kiilerin elinde kalan bir-iki nsha da ortaya ka
rlmyordu. Bu yzden Baysungur Mirza, yaratltan
balanlarak bu eksikliin giderilmesini de istemiti. Bu
durum Zbted't-Tevrih'in ifadesinden de anlal
maktadr.'"*^
Timurlular, Ebu Sad Han'la Mool saltanatnn
sndn kabul ediyorlard. Sahibkran'la balayan
Grkniye Devletim Mool saltanatndan ayiT\yoT\ard.
ahruh ve Baysungur tarafndan izilen ve Zbdet'tTevrihte uygulanan bu plan Ak Timur dneminde ya
zlan tarihlerin hepsi iin esas olmutur.
yi bir kaynak olmas bakmndan, Zbdet't-Tevr'in nemini aklamaya gerek yoktur. Cmiu'tTevrih incelenirken, bu eserin de birlikte gzden gei
rilmesi gerekir. Zbdet't-Tevrih'in bir nshas Da
mat brahim Paa Ktphanesinde 919 numarayla ka
ytl bulunmaktadr.

368

DPNOTLAR:
(1) 'Tz yllk bir tarihin seilmesinden sonra hikimse bu ilim
de btn taifeleri kapsayan bir kitap tedvin edememitir;
yaplm olsa bile, bu diyara ulamam ve mtalaa edileme
mitir. Bunun sebebi, tm beldelerde hkm uygulanan
paiah Sultan Ebu Said Nurullah'n iktidar gnlerinin so
na ermesi deildia. lkenin her yarandan pek ok igalci is
tibdat ve istiklal davas gdyordu. Bu, alem padiah, fa
tih, milletlerin ynetimini elinde bulunduran, Arab ve Acem
lkelerinin mevlas, Allah'n dostlarnn yardmcs, Al
lah'n dmanlarnn kahredicisi, sema tarafndan destek
lenen Emir Timur Grkan Enaruhlah Burhane'nin devlet
gneinin Maverannehir'in dousundan ykselmeye ba
lamasna kadar srd. Onu her lkenin ve vilayetin salta
nat semasnn yldz olarak gren padiahlar batya ynel
meye, zeval bulmaya ve batmaya baladlar. Emir, Htay s
nrndan uzak Rum'a ve Frenk'e, Hindistan'n bitiminden
Marib'in balangcna kadar ele geirdi..."
(2) "Hz. ehzade makbul bir hitapla iftihar etti ve vahiy lafzyla
yle buyurdu; "Bir kitap, enbiya ve evliyann zikrini kapsa
mal; muhtevas gemiteki sultanlarn, meliklerin ve nce
ki milletlerin haberlerini, eserlerini aktarmal; eski zamanlann keyfiyetinden ve kadm alann nasllgndan szetmeli. Eer tm olaylar ve mehur yneticiler Adem-i Safiyy
(Rahman'n salat zerine olsun) zamanndan Humayun'un gnlerine kadar hibir ey kaybolmazsa... Anlat
lanlar; Ksasu'l-Enbiya, Siyeru'n-Neb, Muhammed Cerir
Taber, Murucuz-Zeheb, Ali b. Abdillah el-Mes'ud elHezl'nin Meadinul-Cevahir'i, Firdevs'nin ehname'si,
Utb'nin Yeminsi, Esir'in Kmilu't-Tevarih'i, Kitabu'lMucem f sri Mluki'l-Acem, Zahirnin Selukname'si,
Nasr el-Crcan'nin Tabakat', el-Mevaiz ve'l-Hkm f
Ahbar Mluki'l-Acem, Ata Mlk Cuveynnin Cihanga's,
Kad Beydav'nin Nizamu't-Tevarih'i, Firuzbd'nin Tarih-i Vassaf, Reid'in Camiu't-Tevarih'i ve Hamdullah elMstevf'nin sekisi gibi ok sayda hadis, tefsir ve tarih ki
taplarndan seildi. (Hafz br, Zbdet't-Tevrih)
(3) "Padiah Yezdcerd'in ilk gn Fars tarihinin de balangc-

369

dr. Nitekim u anda takvim sayfalannda kullanlan ve y

rrlkteki yldz izelgesi ile ilgili ounluk usul de bu tarih
zerinedir. Bu kitabn yazl gn, 11 Dey (Ocak) 792 idi."
(Hafz br, Zbdet't-Tevrih)
(4) "Bu esnada Sultan, Allah mlk ve SjBtanatm ebedi klsn,
yle buyurdu: Reidi'nin ba kaybolan kitabn tamam
lamak gerekiyor. Bu fakire arzedildiine gre bu kitabn bi
rinci ksm, Adem zamanndan Hz.Resul (s)'n ahvalinin
balangcna kadarm. u anda yazlm olan bu kitap,
Reid, Taber ve Kmilin mtalaasndan sonra birka ns
ha oaltlacak. Oradan nakledilmise de bu ilk olacak." Bu
yurdular ki; "Belki bundan dolay ilk drt mukaddime, ehzade-i azamin ktphanesinde yazlan o kitabtan nakledil
mi."

370

MEVLANA EREFEDDN AL YEZD

Hicri dokuzuncu yzyln ilk yansnda nlenen erefeddin Ali, Zerdtlerin en nemli merkezlerinden
olan Yezd ehrinde doduu ipin Tezd" adyla tann
mtr/^* Iran ve Maverannehir'de Timurlularla bala
yan rnesans dneminin Ebu tshak rz, eyh zer
tsfehn, Hayal-i Buhar, Muni-i Cveyn, smet
Buhar, Gyaseddin irz... gibi stn simalar arasnda
erefeddin, ekingen yaratlyla mstesna bir yer igal
ediyordu.
"Rza glgesinde oturan kii
Hayret, minnet gneinden ekildi
Akldan bir pay olsayd
Bilgin bouna zahmet ekti
Kii izzet bulur mit zere olursa
Rica aresizlik zilletine srkler
Ne mutlu vakann koruyan insana
erefi onu uzlete eker."

Diyen erefeddin, Sultan ahruh'un olu brahim

Mirzann Fars ve Irak emirliine tayin edilmesine
kadar, onurlu ayan uzlet etei altna alm, mnzev

371

bir hayat iinde ilm aratrmalara dalmt.

Fakat, brahim Mirza, Sultan ahruh tarafndan
Fars ve Irak emirliiyle grevlendirildii zaman, klt
rnn genilii, ifadesinin akcl ve zellikle tasavvuf
taki eriilmez vukufuyla dikkatleri zerine eken erefeddin'in yalnzlk kesinden karak inzivaya eilimli
olan bu insan kltr nedimleri arasna almtr.^^^
erefeddin, o zamana kadar;
"Suf, mnkir olma meyperest rindleri
Kadehin ipinde dostun yansmas var"
gibi szleriyle hassas ruhlu, nezih ve ayn zamanda kl
tr sahibi bir mutasavvf olarak sayg gryordu. Hatta
nl Trk bilgini Ali ir Nev, Tezkiresinde yazd gi
bi, ocukluunda babasyla birlikte Yezde gittiinde erefeddin'in derghna komu, duasn almt.
erefeddin, brahim Mirzaya balandktan sonra,
ehzadenin zorlamasyla, yallna ramen Sahipkran Timur'un tarihini yazm, bu nemli eseriyle Do
unun nl ve byk tarihileri arasna girmitir.*^^ e
refeddin, Zafernme adn verdii bu eserini tamamla
dktan sonra bir sre daha yaam, Hicr 850 (M. 1454)
ylnda lmtr.

Zafernme:
Devletah ve Hond Mr gibi tannm kimselerin, ifa
desindeki tatllk, cmlelerindeki gzellik bakmndan o
zamana kadar Farsayla yazlm olan tarih kitaplarnn
hemen hepsine tercih ettikleri Zafernme^ \ Sahipkran Timur'un tarih olaylarn tasvir eden eserler ara
snda ok nemli bir yer tutmaktadr. erefeddin'in bu
eseri aatay nesepleriyle uluslarnn durumundan sz
eden Trih-i Cihangir adnda bir giri ile ahruh'un
372

ikinci olu brahim Mirzanm son dnemlerine kadar Timuroullar tarihinden olumaktadr. Yazar, girite,
Trklerin efsanev kklerinden balayarak Timur'un or
taya kna kadar gelmi, bunun arkasndan da eseri
nin asl konusunu oluturan Sahipkran'n fetih ve zafer
leri hakknda ayrntl bilgiler vermitir.
Zafernm e, Timur'un torunu brahim Mirza'nn
emriyle dzenlendiinden, doal olarak birok ynleri ta
raf tutarak yazlmtr. Bu nedenle Timur dnemi tarihi
ni inceleyenler iin Zafernme ile yetinmek doru ol
maz. Ayn zamanda bn Arabah'n Acib'l-M akdr f
Nevib Timur'uyla dier yEizlanlara da bavurmak ge
rekir. nk biri tarafgir, dieri dmanca yazlm olan
bu iki kitap birlikte incelenmedike ve dier eserlere de
bavurmadka, tarihin byk bir ahsiyeti olan Timur
hakknda doru bir dnceye varmak mmkn deildir.
Zamanmn tarihine ok fazla nem veren, hatta Tzk-i Tim ur adyla bir de eser yazan Sahipkran Timur,
hayatnda meydana gelen olaylar byk bir dikkat ve
zenle yazdrmay adet edinmiti. erefeddin, kaytlann
gereklere uygun olmasn salamak iin ne kadar byk
bir zen gsterdiini uzun uzadya anlatyor.^'
Hatta, Zafernme'nin rivayetine gre; Timur o
unlukla bu kaytlan huzurunda okutur, gereklere, da
ha dorusu arzusuna uygun biimde yazlp yazlmadk
larn bizzat aratrrd. Timur gibi bir dahinin o kadar
meguliyet arasnda, tarih kaytlar hakknda gsterdii
bu zen kukusuz bir amaca dayanyordu. Bu ama, o ka
ytlan kaynak olarak kullanan erefeddin'in eserinde
ok gzel bil* biimde gze arpar!..
brahir Mirza, Hicr 822 (M. 1419) ylnda erefeddin'i, Timur'un ortaya kna kadar olan olaylan yaz
makla grevlendirmiti. Zafernme'nin girii mesabe

373

sinde olan Trih-i Cihangir, bu ekilde yazlmtr. erefeddin eserinde, Cengiz Han'la Timur arasndaki ben
zer izgileri ak ve kesin bir biimde gstermeye al
mtr. erefeddin tannmasnn asl sebebi olan Zafernme'yi bu kk eserden sonra yazmtr. Yazarn ifa
desine gre, brahim Mirza bu eserin salam esaslara da
yanmasn salamak iin birok fedkrlklara katlanm^\ atasnn tarih hayatna ait olarak yazlm Trk
e, Farsa manzum ve mensur btn eserleri toplam,
bu konuda derinlemi kiilerden kurul oluturarak
bu belgelerin incelenmesiyle grevlendirmiti. Trk ve
Acem olan kltr adamlar ve yazarlanndan meydana
gelen bu kurullar, toplanan belgeleri incelemiler ve o
belgelerin ait olduu olaylara tank olanlarn alp riva
yetlerini kabul etmiler, doruluuna inandktan sonra
kayda gemeye ve yazmaya balamlardr.^^^
Bir konuya pheye dtkleri veya kaytlarla, olay
lara tank olanlarn rivayetleri arasnda bir eliki gr
dklerinde, durumu brahim Mirzaya bildiriyorlard.
brahim Mirza da, Timur oullan ynetiminde bulunan
lkelerin her yanna zel grevlilerle mektup gndere
rek zerinde pheye dlen problem hakknda bilgisi
olanlarn ifadelerini topluyor, kurula veriyordu.^^
Kurul uzun sre uratktan sonra, nihayet Timur
dnemi tarihi hakknda, kendilerince kesin grlen bel
geleri ayrarak brahim Mirzaya sunmulard. Bu hazr
lk almalarndan sonra brahim Mirza, erefeddin'i,
bu belgelere dayanarak mkemmel bir tarih yazmakla
grevlendirmiti.
te Sahibkran Timur dneminin en mehur bir ta
rihi olan Zafernme, bu uzun alma sonunda ortaya
konulmutur. erefeddin Zafernme'yi drt ylda ta
mamlayarak Hicr 828 (M. 1424) ylnda brahim Mir
374

za'ya sunmutur. Zafernme'ye daha sonra Tc'sSelhn adndaki bir kii tarafndan ahruh Bahadrla
Ulug Bey dnemlerindeki olaylar iine almak zere bir
zeyl yazlmtr. Zafernme'yi Hafz Muhammed bin
Ahmed el-Acem adnda bir zat Trkeye evirdii gibi,
Cengiz Han Tarihi adl eseriyle byk bir n kazanm
olan Fransz oryantalistlerinden Petis de la Croix de
Franszcaya evirerek Pariste yaynlamtr.
erefeddin'in kitab, stanbul Ktphanelerinin o
unda bulunmaktadr. Hamidiye Ktphanesi iindeki
Lala smail Efendi Ktphanesinde bulunan nsha 359
uncu numarada, Ayasofya Ktphanesindeki nsha da
1031 inci numarada kaytldr.
*

Zafernm e ad altnda Timur'un galibiyetleri ve za

manndaki olaylar hakkmda iki eser daha vardr. Bun
lardan biri Nizam m'nin Zafem m esidir. Bu kitap
Timur zamannda ve onun emriyle yazlmtr. Nizam bu
eserinde aatay uluslarnn tarih durumlaryla Ti
mur'un lmnden (Hicr 807 / M. 1404 ylnda 71 yan
da olduu halde Seyhun nehri kysndaki Atrar kasabasmda lmtr) bir yl ncesine kadar olan tarih olayla
rn tasvir etmitir. Bolchet'in verdii bilgilere gre Zafernm e-i m'nin bir nshas Britich Museum'de bu
lunmaktadr ve 23980 numarada kaythdr.
Timur'un fetihlerini tasvir eden nc Zafernme
de, mehur Abdurrahman Cm'nin yeeni (kzkardeinin olu) Mevln Abdullah el-Htif tarafndan yazl
mtr. Marur Hatifnin krk ylda tamamlad bu
manzum eser, Nizm'nin tskendernme'sine nazire
olarak dzenlenmi ve Timur'm torunlarndan Hseyin

375

Baykaraya sunulmutu.
Htif, Timurnme adyla da anlan Zafernme'sini, erefeddin Yezd'nin tarihini esas alarak nazm
etmitir. Bunu, Timurnme'nin bir parasmdan anlyo
ruz.^^
Belagat bakmndan ehnamenin yannda ok s
nk kalan Tim um m e, Firdevs'ye benzeyen abartma
larla doludur. Bu bakmdan tarih deeri nisbeten fok az
dr. Edeb deer bakmndan da Kn ve Hamdullah elMstevf'nin Zafernme'lerinin kaderine uram, ya
zld dnemde bile rabet grememitir.
Muzz'l-Ensb f ecereti Seltn-i Mool:
ahruh Mirza zamannda ve Hicr 830 (M. 1426) y
lnda yazlm olan bu eserin yazar bilinmemektedir.
Kitap byk bir zenle dzenlenmitir. Cengiz ve Ti
mur'un; kadnlar da iinde olmak zere; soylarn ieren
bu esere daha sonra birka kii tarafindan zeyller yazl
mtr. Fakat bunlar yazanlardan Mirza Bediuzzaman'dan bakas adlarn belirtmemilerdir. Tabii bu
eserde de, eski Trk hakanlar Cengiz'in atalar olarak
gsterilmitir. Vaktiyle Reidddinin de Cmiu't-Tevrih'e byle bir kabile cetveli eklemi olduu eserden
anlahyorsa da, daha sonra mstensihler bu cetveli yaz
mam olduklarndan kaybolup gitmitir. MuizzlEnsb, Cmiu't-Tevrih'in kaybolan cetvelinin brakt
boluu doldurmaktadr. Farsa olarak yazlan Muizzl-Ensb'n bir nshas Paris Ktphanesinde bu
lunmaktadr. M ogollar Zamannda Trkistan adl
mehur eserin yazan Barthold, bu esere kaynak olan ki
taplar arasnda Muizz'l-Ensb'n da nemli paralar
n Petersburg'ta basarak yaynlamtr.

376

DPNOTLAB:
(1) Yezd, ran'da Fars ile Irak- Acem arasnda ve irkuh ete
inde eski zamanlardan beri ok nl bir ehirdir. ehrin
yeri, Isfehan'm 230 km. gney-dousunda, iraz'n 290 km.
kuzey-dousunda ve Kirman'm 325 km. kuzey-batsndadr. (Kms el-A'Im, c. 6, s. 4796).
(2) "erefeddin, Sultan brahim bin ahruh Bahadr zamamnda Irak ve Fars byklerinin ve fazllarnn yegane mercii
idi. Bu ehzade daima onunla grr, konuur, kendisine
fok hrmet ederdi." (Tezkire-i Devletah, Tercman, 1001
Temel Eser, c. 3, s. 447)
(3) "Birgn ondan Emir Timurun hal tercmesini yazmasra ri
ca etti. O da ihtiyarlk zamannda, ehzadenin ricasyla telif
ettii bu eserini "Zafername" adyla adlandrd."(Tezkire-i
Devletah, Tercman, 1001 Temel Eser, c. 3, s. 447-48).
(4) "Fazllar bu eserde onun belagat ve fesahatin hakkm laky
la verdiinde mttefiktirler. Bu eser sayesinde Emir Ti
mur'un soy sopunun ad kyamete kadar zikredilecektir.
Hakikaten byle bir tarih kimse tarafindan yazlmamtr.
ok yazmlardr, fakat Zafername gibi deildir. Bu sade
dir, tekellften azadedir, tabiata yakndr. erefeddin'in
bunu drt ylda bitirdii sylenir." (Tezkire-i Devletah, c. 3,
s. 448).
(5) "Hz. Sahipkran, seferde ve hazarda; ulema, fukaha, ehl-i fa
zilet ve ilim nclerinden byk stadlara ballkla Uygur
blgelerinde ve Fars katiplerine hizmet ediyorlard. Onlar
dan bir grup daima ferman uyannca, o Hazret'in sz ve davramlanndan ve melik, millet ve devlet erkannn hallerin
den kajmaklanan her eyi ipceliyor ve byk bir itina ile ya
zya geiriyordu; hkm byleydi. Bylece, vuku bulan olaylann akla kavumas ve aslnda gsteri,^ dalkavukluk
yapan kiilerin asalet ve cesaretleri konusuna ayrlan bo
lmde fazlalk veya eksiklik yaparak tasarrufta bulunul
mamas salanm oluyo^du; zellikle de o Hazret'in sahip
olduu ve hibir mbalaas bulunmayan mertlik konusun-

377

da. Ayn zamanda Hazret'in yce iareti ile, ashab- lgat

ona ibare elbisesi giydirmi, nazm ve nesirle telif etmiti.
Kayd geen aym art, defalarca yce mecliste mbarek ku
lana ulam, bylece shhati konusunda tam bir vukufun
hasl olmas temin edilmitir. Bu Trke manzume ve Fars
a derlemenin herbiri o Hazret'in ahvalinin muazzamlm
ierecek biimde nazm ve telif edilmiti. Bundan baka, s
nma dergahnn kimi hizmetileri o Hazret'in tarihini ted
vin etmeye el attlar, tefti ve tahkiki iin youn gayret sarfettiler. Konumac fazllar, kendisini tertip ye riayeti gl
gesinde onu Trke ve Farsa nazm ve nesir olarak dzen
lediler ve kamil hale getirdiler..." (erefeddin, Zafemme)
(6) "Sultan brahim bu uurda ok para sarfetmitir. Emir Ti
mur zamannda mniler ve ruznameciler geen olaylar
zaptetmilerdi. Bunlar civar memleketlerin sultanlanmn
hzinelerinden getirttiler, doru syleyen, szne gveni
len ve Emir Timur zamannda mhim ilerin banda bulu
nan ihtiyarlardan bilgi topladlar. Tann tevfikini yolda et
ti. Bylece bu mbarek tarih tamam oldu." (Tezkire-i Devletah, c. 3, s. 448).
(7) "Bu tasnifin toplanmas ve tertibi konusunda batan erefli
zatma buyurduu iltifat diyar tarafindan kabul grd,
Trke ve Farsa manzum ve mensur olan szkonusu ns
haya tm blgelerden talep geldi. Halkn kesimi olan
okuyucu, bilgin ve yazarlar geni haiyeler sayesinde grev
ve hizmetlerini yerine getiriyorlard. Trke bilenler ve
Parsa konuanlann herbiri kendilerine uygun nshay
okuyorlard. Herbir olayda o olayn vukuu srasnda orada
bulunan ve olan biteni gzleriyle gren topluluun ifadeleri
yer alyordu. Nshalarn ieriinden bilgi sahibi olduktan,
vukuf ustalarnn takririnden keif ve soru sormemn tekranndan sonra o Hazretin tr kokusu hatnna onun shhat ve
doruluuyla mutlu oluyorlard..." (erefeddin, Zafemme)

(8) "Eer bir para phe ve hata ukde olarak kayayd ya da

nshalar ve raviler arasnda bir farklhk bulunsayd evre
blgelere gnderilen eliler ve bu konuda szlerine olduka

378

gvenilen vukuf sahibi mutemetler sorgulamrd. Bu yolla

lussa kssa tahkik edilir, hkmdarn meclisinde yeniden
okunur ve dzeltilirdi. Bu tarihin toplanmas ve telifin ken
disinden ibaret olduu uygun mahaldeki olayn tertip tarn,
mutlak olarak, o Hazret'in feyzinden kaynaklanan iltifat ve
neticelerin gzelliklerindendir. Bundan sonra ferman uya
rnca, zerinde karar klnan ibarenin yazmna geilirdi.
Baka bir seferinde yksek meclisde dinlenirdi. (erefeddin, Zafemme)
(9)

"Zamann eskimi belgelerinde

skenderden bahsedildiini grmedim
Sahih bir sz aktaraym
Kam kalemle ssleyeyim
Donuk bir efsane yazmadm
lm skender'in yalan rivayetini.
Sz yaratclar kelam hassaslan
zel ve genele temsilciliin bandaydlar
Rakipler mutlu gr sahibi oldu
Tim rnm e'm e doru klavuz
Bunun benzeri Name-i Husrev'di
Name-i M anuy'un gneinde
Onda pnl pnl bir kssa grdm iin
Zafemme'yi yalansz buldum
Dnemin bilgini not verdi
Yazdklar etrafa inci sayor."

379

TURAAN MUHAMMED LU BEY

eceretl-Etrk ve Uls-i Erbea-i Cengz

Ulu Bey, Hicr 850 (M. 1446) ylnda byk babas

Timurun tahtna oturduu zaman, yalnz bir hkmdar
sfatyla deil ayn zamanda o dnemin en byk bir d
nr olarak da selmlanmt. Ulu Bey, babas ahruh dneminde gelien dnce hareketinin banda bu
lunmutu... Henz onalt yandayken, yani Hicr 812
(M. 1409) ylnda Trkistan ve Maverannehir emirlik
lerine tayin olan Ulu Bey, Semerkantta hem hkmeti
ynetmi, hem de Bursal Kadzde Selhaddin, Gyaseddin Cemd, Hoca tsmetullah Buhar, Bedahi-i
Semerkand, Celleddin Nefs gibi byklerle slm
kltrnn ykselmesine almt. Hatta kanl sava
lar, mthi yenilgiler bile ilmi yayma konusundaki al
malarn durduramamt. Hicr 830 (M. 1326) ylnda
bir taraftan zbek han Borak Olan'n saldrlarna
kar savaa koarken, dier yandan Semerkantta yap
mn balatt medresenin tamamlanmasna alm,
824 (1421) ylnda kurduu Rasathanede mehur
Zc'ine temel olacak bilgilerin toplanmasna gayret gs

380

termiti. Bu ekilde babas ahruh'un hayatnda, krk

yl kadar Trkistan ve Maverannehir'de ok mutlu bir
ekilde saltanat srm ve adaleti yaymt. Fakat 850
(1446) ylnda babasna halef olduktan sonra Timuroullan prenslerinin bamszlk mcadeleleriyle arpmak
zorunda kaldndan, ehzadeliindeki rahat ve huzuru
yitirmi oldu/^^
tim almalarna sekte vuran bu mcadelelerle
tam iki yl uratktan sonra, Hicr 852 (M. 1448) yhnda
babasnn bakenti olan Herat' aldysa da, arkasndan
daha byk ve daha feci bir ihtill karsnda kald. Bu
defaki ihtilli karan, byk olu Abdllatif ti. Herat'ta
ele geen hzinelerden kendisine pay verilmemesini ba
hane eden Abdllatif, babasna kar isyan silhna sa
rlmt. Ulu Bey isyanc olunun yola getirilmesiyle
urarken Timur'un torunlarndan Ebu Sad Mirza da
nankrlk ederek hkmdarna kar bakaldrd. So
nunda Ulu Bey oluna yenilerek perian bir ekilde Semerkanta kamak zorunda kald.
Ulu Bey iin artk her yerde felketler bagstermi olduundan, Semerkant'a ulatnda, tederberi
iyilikleriyle beslenmi olan Mranah Kuin tarafndan
ehre girmesine izin verilmedi. Bu kez Trkistan snrla
rna doru kamak zorunda kald. Marur ve muzaffer
Abdllatif de kendisini Semerkant'ta hkmdar iln et
ti. Ulu Bey sonunda, olunun merhametine snmaya
mecbur oldu. Fakat bu kt yaratll adam, mnase
betsiz bir bahaneyle babasn ldrtt. Hicr 796 (M.
1393) ylnda Sultaniye'de doan Ulu Bey'in ehadeti
853 yl Ramaznnn onuncu gnne (7 Terin-i Evvel
1449) rastlar.^^^

381

Uls -1 Erbaa-i Cengz:

Hem matematiki ve hem de byk bir gkbilimci
olarak tanman Ulu Bey, tarih konusunda da nemli bir
eserin yazandr. eceretl-E trk veya ls-i Erbaai Cengz adm tayan bu eser; mitolojik balangtan
Hicr 851 (M. 1447) ylna kadar olan olaylar ierir. Kita
bn 703 (1303) ylna kadar olan blm Cmiu't-Tevrih, Cihang ve Zbdet't-Tevrihin bir zeti gibi
olduundan o kadar byk bir neme sahip deildir. Fa
kat 703 ylndan 851'e kadar olem blm ok nemli
kaynaklardan saylr. Uls- Erbaa-i Cengiznin ksa
ve yazma bir nshas British Museum'da bulunmakta ve
26190 numarada kaytldr.

DPNOTLAB:
(1) "Sultan Ulu Bey Grkan (Tann rahmet eylesin) adaletli,
bilgili, kahhar ye himmet sahibi bir padiah idi. Yldzlar il
mindeki derecesi yksekti. Bu ilmin inceliklerine valft.
Alimlere ok hrmet ederdi. Onun zamamnda ilim ve fazilet
sahiplerinin mevkii ok yksek idi. Kendisi hendese ve he
yet ilimlerini ok iyi bilirdi. Alim ve fazllar slam devrinde
ve hatta skender-i Zl-karneyn zamanndan imdiye ka
dar geen mddet iinde onun gibi bir padiahn saltanat
tahtna oturmadnda mttefiktirler. Riyaziye ilminde b
yk bir kudret sahibi idi. Yldzlarn rasad ile megul ol
mutur, Bu asnn hakim ve alimlerinin en ileri gelenlerin
den olan Kadzade-i Rumi ve Gyasd-din Cemid bu ii tamamlayamadan lmlerdi. Sultan olanca himmetini bu
meselenin halline sarfetmi ve rasad tamamlamtr. Zeyci Sultani'yi ortaya koymutur. Hala bu zey, hakimlerin ya

382

nnda makbul ve muteberdir. Bazlar bunu Zey-i Nasr-

haniye tercih ederler. Semerkand'ta yle mkemmel bir
medrese yaptrmtr ki, ss ve teferruat bakmndan b
tn dnyada kimse eini gsteremez. Bugn bu medresede
yzden ziyade talebe vardr. Orada yatp kalkarlar ve maa
alrlar. Babas ahruh Bahadr'n zamannda krk yl
Semerkand'ta ve Maverannebir'de mstakilen padiahlk
etmitir. ok beenilecek adetleri vardr..." (Devletah Tez
kiresi, ev. Necati Lugal, Tercman 1001 Temel Eser, c. 3, s.
428-429, stanbul, 1977).
(2) "Kk olu Abdl-aziz'e kar ok ltufla bulunduundan,
Abdul-latif kzd ve eytana uyarak isyan etti. Ceyhun kenannda babasyla yl savalar yapt. O srada Trkistan
Trkmenlerinden olan Argunlar Ebu Said'i padiah yapa
rak Ulu Beyin ordusundan aynidlar ve Semerkand ehri
ne geldiler. ehri muhasara ettiler. Ulu Bey ister istemez
dnerek Semerkand'a gitmek istedi. Abdl-latif de az za
manda Ceyhun'u geerek Semerkand zerine yryp ba
basyla karlat. Bylece seldzyzelli ylnn abannda
baba-oul Semerkand civannda savaa tututular. Bunda
Abdl-latif muzaffer oldu. Ulu Bey, Semerkand kalesine
snmak istediyse de kendi yetitirmelerinden olan Miranah- Kurci ieri sokmad; velinimetine kar nankrlk etti.
Bunun zerine Ulu Bey mecburi olarak Trkistan tarafina
kamaya karar verdi. Abd'l-latif de Semerkand tahtna
oturdu. Onun adamlar Ulu Beyi ahruhiyye'ye sokmad
lar. Bunun zerine Ebul-hayr Han'a snmak istediyse de
sonradan baba ve oul arasnda bulunmas lazmgelen ef
kate gvenerek Semerkand'a gitmeyi tercih etti. Bu yln ra
mazannda anszn olunun yamna gitti. Abd'l-latif evvela
babasna hrmet gsterdiyse de sonradan eytana uyarak
onu ldrmeyi kararlatrd. Semerkand ehrinin dnda
Ab- Sc denilen yerde o adaletli padiah ehid etti..." (Dev
letah Tezkiresi, c. 3, s. 431, stanbul, 1977).

383

KEMALEDDN ABDRREZAK CELALEDDN

tSHAK SEMERKAND
Matlau's-Sa'deyn

Abdrrezak Semerkand, Timur'un olu ahruh'un

saltanat dneminde, Hicr 816 (M. 1413) ylnm 12 aban
gnnde Heratta domutur. "lim Evi" olarak kabul
edilen bir aile iinde yetimi olduu gibi, yaad d
nem de ilim ve edebiyat bakmndan ran'n en parlak bir
zamanyd. Erdemli ve olgun bir insan olan babas ah
ruh'un meclislerinde bulunuyor, lm tartmalara kat
lyordu. Asl grevi ise ordu kadlyd. Timur'la bala
yan rnesans, ahruh zamannda daha ok gelimi, yal
nz Grknllar bakentinde deil, Timuroullan yneti
mindeki lkelerin her yannda birok ilim ve edebiyat
merkezleri ykselmeye balamt. Cerek aile ve gerekse
evre bakmndan talihin iznine fazlasyla mazhar olan
Abdrrezzak, babasnn lmnden sonra (H. 841 / M.
1437) Kad Adudiddinin bir risalesine yazd erhle
dikkatleri ekmi, ahruhun sevgisini kazanmt. Bu
tarihten balayarak ahruh'un sarayna balanan Ab
drrezzak, ok gemeden babasmn bulunduu yeri dol
durmu, hatta Timur'un olu tarafndan bir kere de eli
olarak Hindistan'a gnderilmiti.

384

ahruh'un lmnden sonra da Abdrrezzak'n bu

aile ile olan ilikileri kesintiye uramam, Sahipkran
Timur'un torunlarndan Mirza Abdllatf, Mirza Abdul
lah, Mirza Bbr ve Mirza brahim gibi prenslerin hiz
metinde bulunmutur.
Timur'un torunlarndan mehur Hseyin Baykara,
iktidan elde ettiinde, evresine toplanan bilgin ve er
demli kiiler arasnda Abdrrezzak da bulunuyordu.
Hseyin Baykara, mensup olduu hanedann bu emek
tar kulunu ahruhiyye Hankh eyhliine tayin ederek
deerbilirliini gstermiti. Abdrrezzak Semerkand,
Hicr 887 (M. 1482) ylna kadar burada kalm ve ayn
yln Cemaziyelahirinde vefat etmitir.^^

Matlau's-Sadeyn:
Hseyin Baykara dneminin klasik eserleri arasn
da, anlatmndaki ssllk, slbundaki renklilik ve
holukla sekin bir yer kazanan bu deerli eser, doku
zuncu yzyla ait nemli belgelerden biridir. Ali ir
Nev, Mevln Cm gibi esiz kiiler arasnda byk
bir n kazanabilmi olan Kemaleddinin bu eseri, Sultan
Ebu Sad Bahadr Han'n doumundan, yani 704 (1304)
ylndan Ebu'l-Gaz Mirza Sultan Hseyin Baykarann
tahta k tarihine (H. 875 / M. 1470) kadar geen 171 yl
iinde ran'la aatay ulusu iinde meydana gelmi olan
olaylar konu edinmektedir. Bu bakmdan Matlau'sSa'deyni, Cmiut-Tevrih Zeyli'nin bir devam ola
rak kabul edebiliriz.
Abdrrezzak bu eserini yazmak iin Hfz br'nun
Zbdet't-Tevrih'ini balca kaynak olarak kullan
mtr. Fakat, Abdrrezzak bir ok noktalan dier kay
naklara gre daha ak bir duruma getirmi olduundan,

385

bu dnemle ilgili tarih belgeler iinde byk bir deere

sahiptir.
Abdrrezzak, Timuroullanna mensup prenslerin
hizmetinde bulunmu olmakla birlikte, dier birok
ran'l tarihi gibi bu hanedanm kr krne bir medda
h olmam, olaylan son derece tarafsz bir biimde ince
lemi ve bu ekilde yazmtr. Tarihin nemli kaynaklanndan olan Matlau's-Sa'dejo, stanbul'da Esad Efendi
Ktphanesinde 2125 numarayla kaytl bulunmakta
dr. Eser katalogunda yanl olarak Ravzat's-Saf
adyla anlmtr. Ayn ktphanede ve 2008 numarada
Matlau's-Sa'deyn'in ikinci bir nshas daha vardr. Fa
kat bu nsha eserin yalnzca birinci blmn iermek
tedir. Halbuki bu blm Hfz brnun Zbdet't-Tevrih'inin bir zeti oldUundan o kadar nem tama
maktadr. Eserin asl nemli blm, ikinci cildidir.
ahruh dneminde in'le ran arasndaki ilikilere
ilikin olarak Matlau's-Sa'deyn'de hayli bilgiler vardr.
Hatta Abdrrezzak ahruh tarafndan in mparatoru
Day-Ming'e gnderilen eliler topluluu arasnda bulu
nan Hoca Gyaseddin Nakkan mehur Sefretnme'sini bile aynn Matlau's-Sa'dejm'e koymutur. Daha son
ra Hond Mir tarafndan aktarlarak Habib's-Siyer'e
de alnan bu sefaretnme, Damad brahim Paa dne
minde Kara elebi Asm Efendi tarafndan Trkeye
evrilmitir.^^^
DPNOTLAR:
(1) Mrhond, Ravzat'-Safa, 7/120-121.
(2) elebizde Asm Efendi'nin bu evirisi, daha sonra,
Acib'l-Letif ad altnda, merhum Ale Emir tarafindan
baslarak yaynlanmtr.

386

MUNDDN MUHAMMED EL-SFRZ

Kitb Ravzatl-Cennt f Evsf
Medneti'l-Hert

Dou Mslmanlannn en mthi bir kargaalk d

nemine tank olan Muinddin Isfirz, slm tarihinin
en kanl ve en kanak facialarna sahne olan Hicr doku
zuncu yzjnln tannm kiilerindendir. Herat snrlan
iindeki Isfiraz kasabasnda doduu iin, bu ehre nisbetle kendisine sfirz denilmitir.
Sekizinci Hicr yzyln son yarsnda (H. 771 / M.
1369) tarih sahnesine karjk Arabistan llerinden ba
ka btn Mslman Asya'y alan Timurlenk, dokuzuncu
yzyln balarnda (H. 807 / M. 1404) bir trl doyamadg dnyaya ebediyen veda etmi, geni lkesini kor
kun bir anari iinde brakmt.
Timur'un drt olundan kendisinden nce lm
olduundan, lmnden sonra yerine drdnc olu
ahruh gemiti.^^ ahruh, saltanatm iln ettikten son
ra, babasnn geni lkesini altst eden kardeinin oul
laryla uzun sren sava ve kavgalarla uram, bunla
r birer birer ldrerek saltanatta tek kalmsa da, vefa
tndan sonra anari yine bagstermiti.

387

ahrah'a halef olan Ulu Bey'i ldrerek saltanat

elde eden hain olu Abdllatif de cinayetinin cezasn
ekmi, Timuroullar arasndaki kanl savalar daha
fazla iddetlenmiti. Bu sava ortamndaki Maveraiinnehir ve Herat taraflarnda yerlemi olan Timurun to
runlarndan Ebu Sad bin Mranah'n Uzun Haan ta
rafndan tutsak edilerek ldrlmesi zerine lkesi b
lnm, bu arada yine Timuroullanndan Hseyin Ba
hadr, Herat taraflarnda yalnz kalmt (H. 873 / M.
1468).
ite Muinddin Muhammed el-Isfirz, tarmar
olan slm diyannm Timur'dan sonra kar karya kal
d bu mthi ve kanl karklk ortamnda yetimi,
Hseyin Bahadr zamannda Herat'ta byk bir yer ve
sayg kazanm, bu prensin emriyle adn sonsuzlatracak Herat tarihini yazmtr. Muinddin, zhd ve takva
s, erdem ve kltryle herkesin saygsn kazanm, ta
n olduu kymlar ve facialar ruhunda ok ac izler b
rakmtr. Gerek tarihinde ve gerekse dier eserlerinde,
bu zdrabn gizli szlanmalar duyulmaktadr. Muind
din ayn zamanda nezih bir airdi. Sonrakilere armaan
olarak brakt paralarda ruhunun ykseklii, duygu
sunun incelii ok ak olarak griiTnektedir.^^^

Ravzat'l-Cennt f Evsf M edneti'l-Hert:

Muinddin'in bu deerli eseri, adnn gsterdii gibi,
yalnzca Herat ve evresinin tasvirine tahsis edilmemi
tir. Eser nce Yue-i, daha sonra Eftalit (Heyatle) Trkleri tarafndan igal edilmi olan Horasan ve Herat ev
resinin, Mslmanlar tarafndan elde edilmesinden H
seyin Bahadr Han dnemine (H. 873 / M. 1468) kadar

388

olan tarih olaylarm iermektedir. Muinddin'in Herat

tarihinde bu evrede geen olaylar aydnlatacak birok
bilgiler verilmektedir. Eser zellikle bu evrelerin slm
dneme ait en nemli kaynaklarndan saylr. Muinddin, Mool istils srasnda Herat ve Horasan havalisi
nin durumunu ok gzel bir ekilde tasvir ettii gibi,
Cengiz Han ordularnn ykmlar hakknda da, bu eser
de ac levhalara rastlanmaktadr. Yazarnn ifadesine
gre Ravzatl-C ennt, Hseyin Bahadr'n tevikinin
bir sonucu olarak yazlm ve bu prensin hkmet dne
minin yirmi altnc yhnda tamamlanmr (H. 899 / M.
1493).

D P N O T L A R :

(1) Timur'un Gyaseddin, Muizddin mer eyh ve Mranah

adlarndaki olu, kendisinden nce ldnden, vefatn
dan sonra drdnc olu ahruh babasna halef oldu. Fakat
btn Trk hanedanlanmn saltanatlannda olduu gibi, ve
raset sorunu bu ailede de belirlenmemi olduundan herbiri
bir vilyetin valisi olan Timur'un torunlan, bulunduklan
lkelerde bamszlklarm iln etmi, bu yzden Msl
man lkeler mthi bir kargaalk iinde kalmt.
(2) u kta onundur;
"evk badenden mest olduum habersiz hale geldiim iin
Tm cemalini gryorum nereye baksam
Sen hibir hicabn Tarknda deilsin
Bense attm narayla yz hicab yrtyorum."

389

EBITL-MEHASN CEMALEDDN BN
TANllVERD
el-Ncmz-Zhire f Mlk Msr vel-Khire

Trk dehasnn vnlecek rneklerinden olan

Ebul-Mehsin, Baboa adndaki byk bir tccann k
lelerinden Tannvird adnda bir Trkn oludur. Melik
Zhir Berkk, ilk hkmet yllarnda (M. 1382)
Tanrvird'yi yanna aldndan Msr saraynda esasl
bir eitim ve retim grd. Yksek meziyetleriyle say
gdeer bir yer kazand. Kltr ve iktidarn takdir eden
hkmdar, kendisini Haleb valiliine tayin etti. Melik
Zhir Berkk'm halefi Melik Nsr Ferec dneminde
Atabek nvanyla birka kez am valiliinde bulundu.
Hicr 815 (M. 1412) ylnda ld zaman, bu grev ze
rinde bulunuyordu. Tannvird'nin temiz ocuu Ebu'lMehsin Mild 1411 yhnda Msrda dodu. renimini
burada tamamlad. O dneme ait kitaplarda kendisinin
Byk Emir nvanyla anlm olduu grlmektedir.
Bu nvann Atabek olu olmasndan veya kendisine ve
rilen grevlerden dolay verilmi olmas muhtemeldir.
Mild 1459 ylnda ihabeddin Ahmed el-Tatr
Mekke Kadlna tayin edildii zaman, Ebu'l-Mehsin

390

burada bvlunuyordu. lm, Hicr 874 (M.i469),yinda

olmutur. Ebu 1-Mehsin aadaki eserleriyle tslm ta
rihileri arasmda yksek ve sekin bir yer edinmitir.

el-N cm'z-Zhire:
Ebu'l-Mehsin'in bu nemli ve deerli eseri Amr bin
el-As'n istil ettii zamandan, Mild 1453 yhna, yani
Erefiyye Devletine kadar mkemmel ve nemli bir M
sr tarihidir. Eser, yjl zerine dzenlenmitir. Yazar, n
ce Hz. mer dneminde Amr bin el-As tarafmdan Msr'm fethinden balamak zere, olaylar yl yl izlemi
tir. Her yla ait olaylan kaydederken, o )ol vefat eden b
yklerin biyografilerini, karekterlerini de gsterecek bir
ekilde yazmtr. Bu nedenle evredeki melik ve h
kmdarlarn tarihleriyle ilgili olarak da hayli bilgiler
vermi, bu uzun sreler iinde Msr'n d ilikilerini de
belirlemeye yarayacak belgeler toplamtr. Yazar ayn
zamanda, Msr'n refah ve ekonomisiyle ilikili olan
Nil'in tamalaryla ilgili olarak da ayrntlar vermeyi
unutmamtr.
I. Selim Msr' fethettii zaman, Msr Ktphane
lerinde grd bu eseri olaanst takdir ederek Kadasker bn Kemal'i Trkeye evirmekle grevlendirmi
ti. bn Kemal, daha Msr'dayken eviriye balayarak ilk
parasn tamamlajap Bazde'ye temize ektirerek
dn srasnda I. Selim'e sunmu ve takdirini kazan
mt. Ebu'l-Mehsin bu eserini el-Kevkibu'l-Bhire
m ine'n-Ncmi'z-Zhire adyla ksaltmtr. enNcm'z-Zhire, daha sonra Msr'da baslarak ya
ynlanmtr.

391

M evridl-Letfe fm en Veliye's-Saltana
vel-H ilfe:
Ebu'l-Mehsin'in bu ikinci eseri, Peygamberimizin
doumundan kendi zamanna, yani halife Kaim BiUah
Hamza dnemine kadar sren genel bir slm tarihidir.
Yazar, Peygamberimizin hayatndan zet halinde sz et
tikten sonra, halifelerin tarihini yazm, Msr'daki
Ubeydler ile Eyyubler ve erkezler Devleti hakknda
nemli bilgiler vermi, kendi zamanna kadar Msr'da
vezirlik makamna gelmi olan kiilerin biyografilerini
yazmtr. Ebu'l-Mehsin'in bu eseri Mild 1792 ylnda
J.E. Caryle tarafndan baslmtr.

el-Menhel es-Sf:
Yeizann ciltten oluan bu nc eseri, harf srasnagre ileri gelenlerin (ayan) biyografilerini iermek
tedir. Yazarn, Melik Salih'in biyografisine ait sayfada
aklad zere, M enhel es-Sf Msr'da egemen olan
Trklerin devletiyle balamaktadr. nce Muiz Aybek
Trkman'nin biyografisinden sz eden yazar, daha son
ra eserine harf srasyla devam ederek kendi zamanna
kadar gelmitir. Ebu'l-Mehsin'in bu eseri Safed'nin elVfi'sine bir zeyldir. Yazar eserine el-Menhel's-Sf
ve'l-M stevf ba'de'l-Vf adn vermekle bu zellie
iaret etmitir. Ebu'l-Mehsin daha sonra bu eserini edD elll-fi al'1-MeiheIis-Sf ad altnda zetle
mitir.
Ebu'l-Mehsin bunlardan baka bir de el-BahruzZhir adnda byk bir tarih daha yazmtr. Fakat bu
eser ne yazk ki kaybolmutur. Yalnz Hicr 652-690 (M.
1254-1291) yllan arasndaki olaylar iine alan bir cildi
Paris Ktphanesinde bulunmaktadr.

392

Trk tarihisi Ebu'l-Mehsin'den sz ederken, a

dalarndan Kutlu Boa adnda dier bir Trkn soylu
ocuu olan Ebul-Fazi Ksm da an m fi gerekir. Hic
804 (M. 1399) ylnda Khire'de doan ve renimini bu
rada tamamlayan Kutlu Boa olunun hayatyla ilgili
ayrnt bilinmemektedir. Bildiimiz ey, Msrda reni
mini tamamlad, sonra am ve dier ehirleri gezerek
aratrmalarn genilettii ve Hicr 879 (M. 1474) yln
da vefat ettiinden ibarettir. Ebu'l-Fazi Ksm, Ebu'lMehsin'in el-Menhel es-Sfsi tarznda, fakat zellik
le Hanefi Mezhebi fakhleriyle yazarlannn hayatlarn
dan sz eden Tc't-Tercm f Tabakti'l-Hanefiye
adl nemli bir eseriyle adn tarihte lmszletirmitir. Hukuk ve dnce hareketi bakmndan incelemeye
deer bir kaynak olan bu eser Flgel tarafndan yayn
lanmtr.

393

CELALEDDtN EBITL-FAZL ABDURRAHMAN

SYT
Hsnl-Mhadara f Ahbr Msr vel-Khire

Syt, geriye en ok eser brakan ansiklopedist ya

zarlardan biridir. Soy bakmndan ran'h plan atalan
Msr'a hicret ederek Syt kasabasna yerlemi olduk
larndan, buraya nisbetle tannmtr. Babas
Hemmmddin, Kahire kads olduu iin, kendisi de
Hicr 849 (M. 1445) yhnda burada domutur. Fakat he
nz be buuk yandayken babasn kaybettiinden, ba
basnn dostlarndan takva sahibi bir kii, yetim kalan
Abdurrahman' himayesine alarak eitim ve retimiyle
ilgilenmitir. Daha sekiz yandayken Kuran' ezberle
yen Syt, nisbeten ok ksa bir sre ipinde belirli re
nim silsilesini tamamlayarak 866 (1461) ylnda diploma
(iczet) alm, Dimyat, skenderiye ve Mekkeyi gezdik
ten sonra Kahireye dnerek 870 (1465) ylndan itibaren
ders vermeye balam, eyhniye Medresesinde verdii
derslerle tannmtr.
SjTt, pek ok eseri incelemi, ok fazla okumutu.
Fakat kltrne fazla gveniyordu. u satrlarda, daha
sonra kendisi iin gzden dme nedeni olan bu gururun
derecesi ok iyi anlalabilir;

394

"Tefsr, fkh, hads, nahiv, men, beyn ve bedi

ilimlerinde derinleenlerden oldum. ktidar derecem
belki stadlanmn bile stne kt. Yalnz, stadm
eyhlislm lmddin el-Bulkn'nin fkhtaki gc ben
den fazladr. Feraiz sanatndaki gcm, dier ilimlerde
ki gcmn altndaysa da, yine adalarmn gc s
tndedir. eitli ilimlerdeki bilgilerim okyanusa benzer.
Feraiz'deki gcm de bu sonsuz denize oranla Nil nehri
gibidir. Halbuki adalarmn Feraizdeki bilgileri
Nil'den ajmlan bir kanal gibidir. Nilin yannda kanallann ne hkm olabilir. er' hkmler, hads ve Arab
ilimlerde mutlak ictihad derecesini almay baardm. Bu
konuda mutlak ictihad mertebesi nce Takiyyddin
Sbk'de, ondan sonra da yalnz bende toplanmtr..."
Fakat bu kadar yksekten atan Syt, saysnn
okluuyla vnd eserlerinde geni oranda bakas
nn yazdklarnn kendisine mal etmi olduundan bir
ok eletiri ve talamalara hedef olmu, adalarnn
hakl dmanlklarn kazanmt. lm sohbet ve tart
malardaki alayc davranlar ie kendisine kar genel
bir kin ve nefret uyandrmt. Medrese vakflarn
rencilerinden ok kendisine ayrmas ve bu konuda ola
anst cimri davranmas, sonunda genel bir fevarn
kopardndan, Tomanbay tarafndan eyhuniye Med
resesindeki grevinden alnd. Bundan sonra mnzevice
bir hayata atld. Zamann kitap yazmaya ayrarak, so
nunda Hicr 911 (M. 1505) ylnda vefat etti. Bb'lKarfe'de topraa verildi.
Syt hemen her konuda bir veya iki eser yazmtr.
Bizzat kendisi yz kadar eserinden sz etmektedir.
Flugel'in dzenledii cetvelde, yazd eserlerin beyz
altm bire ulat grlmektedir. Fakat adalarnn
ve daha sonrakilerin ispat ettikleri gibi, bu eserlerden

395

birou bakalanndan almadr. Syt, kendisinden n

ce gelen yazarlarn eserlerini az ok deitirip renklendi
rerek kendisine maletmitir. Fakat buna ramen
Syt, ilim tarihi bakmndan yine ok nemli bir kii
liktir. nk kaybolan birok eski eserin konularna ye
dolaysyla dnce hareketlerinin gelime ekli ve seyri
hakknda ancak Sytnin alma eserleri sayesinde bil
gi sahibi olabiliyoruz. slm dnyasnda o zamanlar bili
nen btn ilim dallan konusunda Syt'nin saysz
eserleri vardr. Bunlardan, tarih asndan bizi ilgilendi
renlerin says otuzu bulmaktadr. En nemlileri
Tabaktu'l-H uffz, Tabaktu'l-Lgaviyyn ve'nNuht, el-Vecz f Tabaktu'l-Fukah, Tabaktu'lMfessirn adl kitaplarla, ciltten oluan Hsn'lMuhadara fi A hbril-M sr ve'l-Khire veTrihu'lHulefdr.
Syt'nin Trihu'l-Hulef's, kendisinden nce
yazlm olan kitaplarn zetidir. Ebubekir zamanndan
balayarak Mild 1497 ylna, yani el-Mstemsik Alallahn Msr'da halife olduu zamana kadar devam et
mektedir. Trijul-H ulef, Kalkta'da baslm ve Jarrett tarafndan ngilizceye evrilmitir. Eserin sonunda,
srasyla halifelerin isimlerini ieren bir manzme var
dr. Msr tarihini konu alan Hsn'l>Muhadara ise 28
eserden zetlenmitir.^*^ Syt'nin Lbb*l-Lbb'
Leiden'de, ttkn' Kalkta'da basld gibi^**^ elSimrh f Ulumi't-Tevrih'i de 1796 ylnda Seybold
tarafindan yaynlanmtr.
Syt'nin adalarndan Halil bin hn ezZhid'nin Zbdet Keful-M emlik adl eseri de zik
retmeye deerdir. Mild 1410 ylnda doup, 1435 yhnda skenderiye Mutasarrflnda bulunan Halil'in bu
eseri. Mild nc yzyldan 15. yzyla kadar

396

Memlkler tarafndan Suriye, Hicaz ve Msr'da kurulan

hkmetlerin dar ve politik bir tablosudur. Bu eserin
Arapa metni Ravaisse tarafndan yaynlanmtr.
Syt'nin adalarndan ve yine onun gibi Syt
nisbesini tayan dier bir yazar da Kuds'teki Mescid-i
Aks'nn tarih ve tasvirine ilikin thfl-ths biFadili'l-M escidi'l-Aks adyla tarih bir eser yazm
tr. Bu eser 1836 ylnda Reynoyld tarafndan ngilizceye
evrilmitir.

DPNOTLAR:
(*) Hsn'l-Muhadara'mn, biri Mahmud bin Abdullah bin
Muhammed e]-Badad (Sleymniye Ktp., Esad Efendi,
nr. 2215), dieri Ahmed bin Sleyman (Sleymniye Ktp
hanesi, Damad brahim, nr. 910) tarafndan yaplan iki
Trke evirisi vardr. (Y.K.)
(**) el-Itkan fi Ulmi'l-Kur'an (Kur'an ilimleri Ansiklopedisi),
Hikmet Neriyat, stanbul, 1987, 2 cilt.(R)

397

MEVLANA MtRHOND BN SEYYD

HARtZMAH
Ravzatu's-Saf

tnsanhk tarihine yeni bir a aan Trklerin, hilli

sonsuaa dek stanbul surlan zerine diktii bir yzylda,
Trk ve tslm dnyasnda biri stanbul, dieri Herat ol
mak zere iki kltr ve uygarlk merkezi ykseliyordu.
Trkler, douda ve batda birbirleriyle yarrcasna ilmi
yaymaya alyor, slm diyarnn en ssz kesindeki
kltr adamlarn bakentlerinde topluyorlard. Geri,
zaferden zafere koanr Bat Trklerinin heybet ve iddeti
yannda Doudaki Trkleri temsil eden Hseyin Baykara saltanat ok snk kalyordu. Fakat Hseyin Baykara'nn vezirlik makamn dolduran eski okul arkada Ali
ir Nev'nin kltrl kiilii bu snkl gideriyor,
Herat sarayndaki ilm mahfilleri stanbul surlan iin
deki erdemliler topluluuyla ayn mertebede bulunduru
yordu. stanbul'daki Molla Gran, Molla Hsrev, Ahmed Hayal, Hzr Bey-zde, Ali Kuu ve Molla
Fenr'lere karlk, Heratta da Molla Cm'ler, Mirhondlar. eyh Ahmed Sheyl'ler, Hoca Asafler yk
seliyorlard.

398

stanbul'da birok ilim abideleri kurulurken, Trk

bilge airi Ali ir Nevsa de, Hseyin Baykara lkesinin
her yanm medreseler, hayr yaplan ve zengin ktpha
nelerle dolduruyordu.^
Ali ir Nev'nin Herat'taki kltr meclisine her
yandan koanlar arasnda o an en sekin zeklar g
rlyordu. Hseyin Baykarann hem air hem de byk
bir bilge olan vezirinin ktphanesinde bata Mevln
elebi olmak zere, Nev okulunun kararl ve heyecanh
bir rnei olarak tannan Muhammed Mirhond da bun
lar arasnda bulunuyordu. Belhin nl bir hanedanna
mensup olan Seyyid Harizmah'n olu Mirhond Hamidddin Hicr 837 (M. 1433) ylnda Belh'de domutu.
ocukluundan beri tarihe kar ok fazla dknlk
gsteren Mirhond, o an dier byk kiileri gibi, Hora
san ve Mazendern hkmdar Hseyin Baykara'nn ve
ziri Ali ir Nev'ye baland. Onm dnyaca nl ktp
hanesine devama balad. O srada Ali irin ktphane
sinde, bata bilge vezir olmak zere Abdurrahman ele
bi, eyh Ahmed Sheyl, Hoca Abdullah Mervarid, Hoca
Efdalddin Muhammed, Mevln Hoca saf ve Devletah Semerkand... gibi o yzyhn en sekin simalarndan
oluan bir dostlar topluluu kurulmutu. Mirhond da,
Ali ir e balanmas dolaysyla bu toplulua girmeyi ba
ard. Kurulun byk bilginleriyle yakn iliki, Mir
hondun aratrma evkini bsbtn artrd. Tarih ve
lm incelemelerine daha fazla bir akla devam etmeye
balad. Ali ir Nev, ilim ve kltrn bu ateli tapncs, hayatn btnyle lm almalara vermek iin ve
zirlik grevinden istifa gibi byk bir fedkrlk gster
dikten sonra, kurul yeleri de bakanlarna uyarak
snmez bir evkle kitap yazmaya ko3aldular. Mirhond
da bu srada sessiz ve huzurlu bir hayat iinde mehur ta

399

rihini yazmak zere Herat tekkelerinden birine ekildi.

Ali ir Nev, M ahbb'l-Kulb, Meclis'nNefis, H ayret-i Ebrr, M uhakem e-i Lgateyn,
Ham set'I-M tehayyirn, Nazm u'l-Cevhr, Tercm e-i Nefahat'l-ns, Sirc'l-M slim n... gibi
eserlerini ortaya koyarken, kurulun dier yeleri de son
suza kadar erefle amlacak birok kitaplar yazyorlard.
yle ki, kurul yelerinden Semerkand'l Devletah, bu
abalarn sonrakilere yadigr brakt eserleri gz n
ne alarak Ali ir'in dilinden: "Eserlerimiz bizim ne oldu
umuzu gsterir. Bizden sonra o eserlere baknz."^*^ fahriyesini yazarken hi de abartmam, yalnzca ortadaki
bir gerei itiraf etmitir.
Mirhond, Herat tekkesinde bir yandan eserler kafi
lesine yeni bir blm eklemeye alrken, dier yandan
da Ali ir'in kltr okuluna devam eden olu Gyaseddin
Hondmr'in eitim ve retimiyle urayordu. Mirhond,
geceli gndzl uzun bir alma sonunda byk tarihi
ni yedinci cildine kadar yazd bir zamanda, ecelin pen
esi anszn kendisini kavrad. Bu cilde balamadan n
ce, Hicr 904 (M. 1498) ylnda altm yedi yanda olduu
halde, Herat'ta vefat etti. Mirhond'un bu nemli eserinin
tamamlanmas, olu ve hayrl halefi Gyaseddin Hondmr'e nasip olmutur.

Ravzatu's-Saf:
Timurlular dneminde ran'da yazlan tarih kitapla
rnn genilik ve kapsam bakmndan en nemlisi Mirhondun bu eseridir. Ravzatu's-Saf bir bakma adeta
Dou tarihinin bir ansiklopedisi niteliindedir. Mirhond
da dier Dou tarihileri gibi, bu muazzam eserine ilk ya
ratltan balam, peygamberler tarihi ve eski ran

400

hakknda uzun aynntlar verdikten sonra, slm dne

me gemitir, tslm doneme ait ciltlerde, tslmiyetin
douu ve yaylmasyla halifelerin tarih durumlarnn
anlatlmasndan sonra Trk, Tatar ve Mool tarihlerine
geilerek Sultan Hseyin Baykara zamanna kadar olan
olaylar btnyle incelenmitir.
Mirhond, tslm dnyasnda kendi zamanna kadar
yazlm olan tarih eserlerin hemen byk ounluunu
inceledikten sonra Ravzatu's-Saf'ya balam oldu
undan, eseri, Doudaki kitaplanh bir zeti niteliini al
mtr. Ravzatu's-Saf nisbeten muahhar olmakla bir
likte, bu bakmdan Trk tarihi iin en kapsaml kaynak
lardan saylabilir. Eserin birinci blmnde ran'la Tu
ran mcadelelerinden sz eden sa}^alan ehnme'nin
bir zeti olduu gibi, ikinci blmndeki bilgiler de
Cveyn, Reidddin, Hafz Abr, erefeddin Yezd ve
bn el-Esr... gibi yazarlarn eserlerinin aratrlmasyla
meydana gelmitir.
Ravzatu's-Saf Avrupa'da ok erkenden dikkatleri
eken Dou eserlerinden biridir. Kitabn ou blmleri
eitli tarihlerde Avrupa dillerine evrilmi ve baz b
lmlerinin Arapa metinleri de baslm ve yaynlanm
tr. lk evrilen blm Tahirlerle SafFriler'den sz eden
ciltleridir. Jenisch, bu blmleri Latinceye evirmi ve
bu eviri 1792 ylnda Viyanada baslmtr.
De Sacy de, kitabn Sasniler blmn Fransz
ca'ya evirmi ve evirisi 1793 ylnda Paris'te baslm
tr.^^* Daha sonra, yani 1808 ylnda Samanoullan bl
m Trd. Wilkem tarafndan Latinceye evrilerek
Gtting'de yaynlanmtr. Daha sonra Wilkem, Ravzatu's-Saf'nn Gbzneliler tarihinden sz eden ksmn da
Latinceye evirmitir. Gazneliler blmn 1845 ylmda
Fremey de Franszca'ya evirmitir.

401

Ravzatu's-Saf'nn evrilen blmleri Avrupa kl

tr adamlarnn dikkatlerini ektii iin geri kalan b
lmlerinin en nemlileri de pepee Avrupa dillerine ak
tarlmaya balanmtr. Bu arada Langies, Cengiz Han'a
ait blm, Jourdain ise tsmailler blmn evirerek
yaynlamlardr. Avrupa'da nemi hakkyla takdir edi
len Ravzatus-Saf, Douda da; daha erken zamanlar
da dikkati ekmi, tm nce Hindistan'da ve daha sonra
da ran'da baslmtr.^**^

DPNOTLAR;
(1)

O dnemin nezih bir edibi olan Semerkantl Devletah, Aliir'e hediye ettii mehur Tezkire'sinde u: "Ey raiyetin s
na emir; kalbin d ve mslmanhk senin ahmalannla abad olsun, Tann sana civanmerdlik, bilgi, adalet gibi la
yk olduun eyleri verdi. Kutlu Horasan lkesi senin hiz
metinle Yunan ve Rum topraklarnn erefini hie indire
cek bir hale gelmitir. Ltufta bulunmak adetin ve herkesi
mkafatlandrmak da yolundur. Sen bunlar yapmaya de
vam et. Tannnn tevfiki senin arkadan olsun. Dnyaya
gelmekten maksat ancak iyi bir ad brakmaktr. Hikimscnin geriye iyi bir namdan baka birey kalmaz. Hayr, ih
san, iyilik ve iyi nam ebediyete kadar seninle beraber olsun
vesselam."(Tercman 1001 Temel Eser, c.l, s. 42-43 R.)
manzumesiyle; hi kukusuz; gerei tasvir etmitir.
(*) Devletah Tezkiresi, Tercman 1001 Temel Eser, c. 1, s. 42.
(R.)
(2) Historia priorum regum Persarum Postnatum islamusmum.
(3) LTistoire des rois de Persse Sassanides.
(**) Ravzatu's-Saf, nce Balat-zde Kemal tarafndan
Trkeye evrilmeye balanm, fakat ancak birinci ve ikin
ci ciltleri tamamlanabilmitir. 3 ve 4. ciltleri ise, Sadrazam
Rstem Paa'ran emriyle Mustafa bin Hasanah tarafindan Trkeye evrilmitir. Balat-Zde evirisd 1338'de s
tanbul'da baslmtr. (Y.K.)

402

EBITL-HASAN NUREDDN AL BN AHMED

EL-SEMHD
el-Vef bi-Ahbr Dr el-Mustaf

"Peygamber ehri Tarihisi" olarak hret bulan Nu

reddin Semhd, yukar Msrda Nil nehri kysndaki
Semhd kasabasnda domutur. renimini Kahire'de
tamamladktan sonra Mekkeye gitmi ve daha sonra
Medine'ye ekilerek orada ders vermekle uramtr.
Semhd bu srada, Medine tarihiyle ilgili olarak da
nemli incelemelerde bulunmu, sekiz b a b tan oluan
bir tarih eser yazmtr. Yesribin eski sakinlerine,
slmdan sonraki deiimlerine, yap ve mabedlerine
ilikin deerli bir kaynak olan bu eserin nen^i blmleri
Wstenfeld tarafndan istinsah edilerek Grttingen'de
yaynlanmtr. Bu eserin yazar tarafndan zetlenmesiyle meydana gelen Hlsat'l-Vef da, sonralan M
sr'da baslmtr.
Semhd bir yangn srasnda yanan Mescid-i
Nebev'yi Msr Sultan Kaytbaya yeniden yaptrmay
baarm, hayatnn son zamantenm Kaytbay tarafn
dan hediye edilen deerli kitaplar arasnda geirmek
suretiyle Hicr 911 (M. 1505) ylnda Medine'de lm
tr.

403

Syt'nin rencilerinden Ebu'l-Berekt Muhatnmed bin lys Msr tarafndan yazlan Bediu'z-Zuhr
f Vekiu'd-Dhr adl eser de Msr tarihine ait nem
li kaynaklardan biridir. Yemen tarihi iin de Ebu Abdul
lah Muhammed el-Cnd'nin es-Slk'i ile Abdurrahman Yemen'nin Bugyet'l-M stefdi nemli kaynak
lardandr. Ayn yazar, Melik Muzaffer Emir bin Thir'in
tavsiyeleriyle el-Ikd'l-Bhir ad altnda Ben Thir
hanedannn da bir tarihini yazmtr. Johannsen,'Avru
pa'da deerli kaynaklardan saylan Yemen Tarihi (Historia Jemanea) adl eserini yazarken B ugyetlMstefdden pek ok yararlanmtr.

404

GIYASEDDN HONDMR MUHAMMED

BN HAMDDDtN MRHOND
Habb el-Siyer

Ali ir Nev'nin kltr okulunda yetien Hondmr,

Ravzatu's-Saf yazar Mirhond'un oludur. Mirhond,
Hseyn Baykarann aaal dneminde, Asya ktasnn
en nemli kltr merkezlerinden saylan Herat'ta ilm
aratrmalarla urat srada doan (H. 880 / M. 1475)
olunu, kendisine hayrl bir halef ve Ali ir Nev okulu
na da yetenekli ve alkan bir renci olarak yetitirmi
olduundan gen Hondmr daha babasnn hayatnda
byk bir ilm hret kazanmt.
Ali ir, Hondmr'in zek ve yeteneini ok fazla tak
dir ettiinden, genliine ramen an en b3oik alimle
rinin topland meclislere devamna izin vermiti. Gen
Hondmr ok gemeden ortaya koyduu eserlerle bu zel
iltifata lyk olduunu ispat etmi oldu. Fakat Ali ir'in
toplanblan uzun sre devam etmedii gibi, Herat'n kl,tr parlakb da ayakta duramad. Hseyin Baykara'nn
bilge veziri 906 (1500) yhnda vefat edince dnce faali
yetleri de eski gcn yitirdi. Vezirinden be yl sonra da
(H. 911 / M. 1505) Hseyin Baykara lnce, Herat g

405

nn kltr gnei giderek snmeye balad.

Geri Hseyin Baykara'nn tahtna ortak olarak
oullan Mirza Bedizzaman ve Mirza Muzaffer Hseyin
gemilerse de, devletin g ve kuvveti babalaryla bir
likte snm olduundan, bunlar nceki dnemleri de
vam ettiremediler. Aslnda siys durum da buna uyun
olmad. Sultan Hseyin Baykara'nn lmnden iki yl
sonra Maverannehir'e egemen olan Timur'un oulla
rndan Sultan Ali Mirza'y ve mlkn ele geiren (H.
904 / M. 1498) zbekler Han ah Bey (eybek Han) bin
Budak Sultan Hasan'a da saldrarak bu iki prensi ah Ismail-i Safev'ye snmak zorunda brakarak Sultan H
seyin Baykara'nn lkesini de ele geirdi.
h Bey'in (eybek Han) bu galibiyeti Baykara ha
nedannn tkeniini dourdu. nk Mirza Muzaffer
Hseyin, kat Esterabad'da ayn yl iinde ld. ah
smail'e snan Mirza Bedizzaman da aldran yenil
gisinde tutsak dtnden. Sultan Selim tarafndan s
tanbul'a gtrld. Gerek kendisinin ve gerekse babas
nn koruyucusu olan bu hanedannn ac sonu Hondmr'i
ok fazla zmt. Bu zntsn gidermek iin babas
gibi inzivaya ekilerek kitaplarn yazmakla uramaya
balad. Babasnn bitirmeyi baaramad Ravzatu'sSaf'nn yedinci cildini; eserin tmnde izlenen slp ve
metod dairesinde tamamlad. Daha sonra Ravza'y zet
leyerek Hlsat'l-Ahyr adl eserini istifadeye sundu.
Hondmir, en byk ve en deerli eseri olan Habb
el-Siyer'ine de bu srada balamt. Mirhond-zde, Messir'l-Mlk, Dstr'l-Vzer, hbru'l-Ahbr,
M ekrim 'l-A hlk, M ntehab T rih -i Vassf,
Cevhir'l-Ahbr ve Garaibl-EsTr gibi eitli ad
larla trl eserler yazarken Herat ve Horasan evreleri
de zbeklerle Safevlerin ihtirasl mcadeleleriyle de

406

vaml olarak sefalet ve harap olmaya do;gru srklenme

ye balamt.
Hondmr, Ali ir Nev'nin ok byk fedkrlklar
la Belh ve Herat'ta kurduu zengin ktphanelerinin
metruk kaldn, Hseyin Baykara nn irin ve mutlu
lkesinin harap bir sefalet yerine dndn gryordu.
lkeyi srekli olarak sarsmakta olan kavgalar sonunda
Herat da oturulmayacak bir ekle girince, Hondmr Hicr
932 (M. 1525) ylnda ok fazla sevdii lkesini terketmek zorunda kald.
Timurlularla birlikte ran ve Maverannehir'de ba
layan edeb ve lm rnesans, bu hanedann Horasan ve
Maverannehir blgelerinin kmesiyle snm oldu
undan, sevgili vatan Hondmr'e bir zindan kesilmiti.
O srada l imurlulardan Hindistan'da ykselen Bbr
ah, ran ve Maverannehir'de snmeye yz tutan bilgi
n Hindistan ufuklarnda parlatmaya alyordu.
Hondmr de Akraya, byk hkmdarn yanna gitti.
Orada byk bir kabul grd.
Hindistan ve Afganistanda muazzam ve evketli bir
devlet kurarak dnya tarihinde lmsz bir ad brakm
olan Bbr ah, aataycann antlarndan olan Tzk-i Bbr'siyle ilim ve kltr dnyasnda adn
lmszletirmeye ahrken, her yandan Hindistana
komaya balayan yetkin kiileri de ihsan ve iltifatlar
na bouyordu.
Hondmr, Hseyin Baykara ve Ali ir'in kltr oku
lunun bu sekin simas da; ok doal olarak; Hint hkmdannn sevgi ve tevecchn kazand. Bbr, Sahipkran Grknla hanedannn byk tarihisini ya
nndan ayrmak istemediinden, Bengal'e seferinde bile
beraberinde bulundurmutu. Hondmr, Bbr ah'n o
lu ve halefi Hmayua ah dneminde de sarayda sahip

407

olduu saygn yeri korudu. Bir sre sonra mazhar olduu

sayg ve tevecchn kranesi olarak Hmyunnme'sini yazp hkmdara ithaf etti. Hayatnn son d
nemlerini ok mutlu geiren Hondmr, Hmyun ah'm
942 (1535) yhnda Gucerat'a yapt seferde, yannda bu
lunuyordu. Yolda hastalanarak az bir sre sonra vefat et
ti (H, 942 / M. 1535). Hmayun ah, ok fazla sayg gs
terdii Hondmr'in cesedini Delhi'ye gndererek Emir
Hsrev Dihlev ve Nizamddin Evliya gibi byklerin
trbeleri yannda defnettirdi.

Habb el-Siyen
Hicr dokuzuncu yzyl sonlarndan onuncu yzyl
ortalarna kadar Asya tarihinin tan olan Hondmr'in
en nemli tarih eseri Habb el-Siyerdir. Bir tr genel
tarih olan bu eser, Hondmr'in hocas Kerimddin
Habbullah Erdebilye kar besledii iyi duygularn ni
anesi olarak onun adna yazlmtr.
Habb el-Siyer, yarathtan ah Ismail-i Safev'nin
lm ylma kadar (M. 1524) olan dnya olaylarn iir
mektedir. En nemli blmleri Timurlular'dan sz eden
sayfalandr. Habb el-Siyer, son zamanlarda Hindis
tan'da baslrntr.^*^
ah smail-i Safev'nin lm tarihinden Kaarlar d
nemine kadar douda geen olaylar iin de Mirza Takyyddin'in Nsh't-Tevrih'i ile Mirza Kal Han tara
fndan yazlan Ravzat's-Safy-i Nsir ve Tevrih-i
Ndir ah gibi eserlere bavurulabilir.
D PN O TLA R :

(*) Eserin Trklerle ilgili blm III. Ahmet dneminde Trkeyc evrildi. (R.)

408

HABDDtN EBITL ABBAS AHMED BN

MUHAMMED EL-MAKKAR
Nefh el-Tb fi Gusn el-Endelus el-Ratb

Endls'te parlayan ve hazin bir ekilde snen

slm egemenlik ve uygarln yaatan byk tarihi
lerden biri de ihbddin Ebu'l-Abbas Ahmed'tir. Mild
1561 ylna doru Tilemsanda doan ihabddinin ata
lar, bu ehrin yaknlanndaki Makkara denilen nahiye
den geldikleri iin Makkar nisbesiyle tannmtr.
Makkar, renimini, amcasnn uzun sre mft bulun
duu Tilemsanda tamamlad. Bu srada Tilemsan, Fas
snrlarna kadar uzanan Trk egemenlii altnda, b
yk ve bayndr bir beldeydi. Marib lkesi ise Mulay Ahmed el-Mansur'un ynetimi altnda bulunuyordu. Fas
Emin bu tarihlerde Marib lkesinin din ve edeb mer
kezi olan Fas ehrinde oturuyordu.
Makkar, renimini Tilemsan'da bitirdikten sonra,
lm aratrmalarda bulunmak zere iki kez Fas ehrine
gitti. Orada birok ilim adamlaryla grt. Tilem
sanda elde edemedii nemli ve deerli eserleri ince
lemeyi baard. Sonra Merake ehrine geti, tinde Muvahhidler hanedannn evketli ansn saklayan Byk
Camiin ykntsyla birok abideleri ziyaret etti. Fakat
Mild 1617 ylnda Fasta siyas karklklar karak

409

her yer kartndan, huzur ve skn iinde lm almalanna devam edemeyeceini anlayarak Hicaz'a git
mek zere bir gemiye atlad. Mekke'yi ziyaret ettikten
sonra Kahireye dnd. Burada evlendi. Fakat Msr'da
ok durmad. Mild 1620 ylnda Kuds'e ekildi. Ertesi
yl tekrar Hicaza gitti. Medine'de bir sre hads ve tarih
dersleri verdi. Mild 1627 ylnda birkez daha Kahire'ye
geldi. Fakat yine ok durmad. Msr'dan Kudse; bura
dan da ama geti. Suriyede birok Maribliler vard.
nl hemehrilerinin geldiini haber alnca, kendisini
parlak bir ekilde kaladlar ve dinlenmesi iin bir ev
hezrladlar. Ayn zamanda akmakyye Medresesi m
tevellisi de Makkar*yi, gsterili bir manzumeyle bu messeseye davet etti. Kuruluun dzen ve mkemmellii
karsnda hayran kalan Makkar burada kalmay tercih
etti. Byk Camide halka tarih ve hads dersleri verme
ye balad. Parlak bir baaryla sonulanan bu dersler,
hakknda genel bir sayg duygusu uyandrd. Gen ve
ateli rencilerinin hrmet emberi arasnda son ko
numasn yaparak Msr'a gittii zaman, arkasnda
unutulmaz bir am brakt. Kahirede byk bir hrmetle
karlanm olmasna ramen, amdaki rencilerini
bir trl unutamad. Kahireden kesin olarak ama dn
mek zere hazrlanrken hummaya yakaland. Hicr
1041 yhnda (M. 1632 Kanunusani) Allahn rahmetine
kavutu.
Makkar, nisbeten son dnem tarihilerindendir.
Fakat eski tarihilerin eserlerini izlemekte byk bir ba
ar gstermitir. Onlar gibi uyank, merakl, zek ve
ayn zamanda cidd bir tarihidir. slbu anlalr, anla
tm olaylar ve menkbeler bakmndan zengin ve ayrn
tldr. Bu bakmdan, bir tarihiden fazla, bir biyografi
yazardr.

410

Nefh el-Tb:
Makkar'nin bu nemli ve deerli eseri iki blmden
olumaktadr. Birinci blmde Mslman spanya tari
hi ile, bu lkede yetien bilginlerin hayat anlatlm, En
dlste doan bilginlerle, Doudan Endls'e gelenler
ayr ayr gsterilmitir. Bu blmde Abbaslerin kan d
kc kurucusunun katliamndan kurtularak Endls'e
kaan ve burada Ben meyye hanedann kuren Abdurrahman el-Dhil'de ait sayfalar incelenmeye deerdir.
Nefh el-Tb'n ikinci blm ise, vezir Lisanddin elHatb'in biyografisinden sz eder. Eser btn olarak
Mslman Endls'teki lm ve meden hayata ilikin
geni bir aratrma alandr. Nefh el-Tb, hem Kurtuba,
Grnata ve biliye gibi byk ehirlerde, hem de Mayorka adas gibi nisbeten nemsiz blgelerdeki slm kltr
ve uygarln yaatacak belgeleri iermektedir.
Makkar, fukah ve fikh okullarna da byk nem
verdii iin, eseri fkh ve hukuk tarihleri asndan da
nemlidir. Nasl ki Endls'te msik v^ tp ilimlerinin
gelime dereceleri hakknda bizi aydnlatan Nefh elTb'tr. Makkar, Endls'te yetierek ilimler ve sanat
larda, edebiyat ve felsefede, fikh ve musikde, hads ve
tarihte bir yer kazanm olan kadnlan da yaatmaya
zel bir nem vermektetir. Endls'n deiik ehirle
rindeki arat ve kurulular, halkn durumu ve alkanlk
lar hakkndaki tarih tasvirleri ok deerlidir. Nefh elTb'n, Mslman Endls'n ac sonunu tasvir eden
sayfalan, uygarlk grkemini yaatan blmleri kadar
deerli ve ac vericidir. Bu nemli eser Avrupahlar tara
fndan daha ok erkenden incelenmi, birinci blm
Dozy,Dugat, Krehl taraflanndan eitli tarihlerde basl
mtr. Siyas blm de ksaltlarak ngilizceye evril
mitir. Btn ise daha sonra drt cilt halinde Msr'da,
Bulak Matbaasnda baslm ve yaynlanmtr.

411

EBtTL-GAZt BAATUR HAN

Evsl-i ecere-i Trkiye

Trkiye tarihinde ad ok geen Ebu'l-Gazi Baatur,

Cengiz Han'n torunlarndan olan ve Harizm'de saltanat
sren Arab Muhammed Han'n oludur. Hicr 1014 (M.
1605) ylnda babasnn bakenti olan rgen ehri civa
rnda domutur.
Ebulgaz, daha ok genken Cengiz Han sllesi
prenslerince allnu olan ihtiras mcadelelerine atla
rak kardeleriyle uramaya baladndan, babas ken
disini Kat valiliine gndermiti. Arab Muhammed Han,
Ebulgazyi bakentinden uzaklatrmakla oullan ara
sndaki atmalara son vereceini umuyordu. Fakat Isfendiyar adndaki olu, Mool prenslerince doal gr
len bir abkanha uyarak hkmeti elde etmek ihtiras
na kaplm olduundan, bu nlemle gvenliin salan
mas mmkn olmad. Oullan yine kendisine kar bakaldrdlar. Arab Muhammed Han'n, yenilmi ola r^
Semerkand hkmdan tmam Kul Han'n yanna sn
masn douran kanl savata, Ebulgazi, ordusunun sa
kanadna kumanda ediyordu.

412

sfendiyar, babasnn yerine Harizm Hanlna ge

ince, rgeni hass olarak kardei Eblgaziye sundu
(H. 1033 / M. 1623). Fakat rgen yresi 1575 tarihin
den, yani Ceyhun nehrinin aknt ynn deitirerek
Aral glne akmaya balad zamandan beri adeta bir
l halini almt. Tabi olarak Eblgazi bu durumdan
memnun olmad. Honutsuzluunu ok gemeden gs
termeye baladndan tran'a srgn edildi. Kardeinin
lmne, yani tam on yl kadar tsfehan'da kald. Mild
1644 ylnda tsfendiyar'n lmnn arkasndan Ha
rizm Hanlna davet olundu.
O jrzylda Asya'nn eitli yerlerinde saltanat sren
Mool prenslerinin bir dziye ve ahlm servenlerine
benzer bir hayat geirdikten sonra Harizm tahtna kan
Eblgazi, saltanatmn ilk ylnda Trkmenlere kar sa
va at. Onlar yenip perian ederek Hve'yi ald. Sonra
Kalmuklara kar sava at. Hicr 1065 (M. 16455) ve
1072 (M. 1662) yllarnda Buhara yresine aknclar gn
derdi. evreye korkular sald ve sonunda 23 yllk salta
natnn arkasndan Tavan ylnda, yani Hicr 1074 (M.
1663) ylnda vefat etti.

ecere-i Trkiye:
Cengiz Hann Cuci adndaki olundan sren
baniye prensleri arasnda yetien Eblgazi Baatur
Han yzyllarn girdab iinde yaatan ecere-i Tr
kiye, Trk tarihinin en nemli kaynaklarndan biridir.
Eserin aatayca yazlm olmas da deerini bir kat da
ha artrmaktadr.
Eblgaz, hayatnn sonlarnda kendi isteiyle salta
nat, olu Ebul-MuzafFer Enah Muhammed Bahadra
brakarak kendisi lm almalara koyulmutu, tte bu

413

srada ecere-i Trkiye adl kitabn yazmaya bala

mtr. Fakat ok gemeden, yani Hicr 1074 (M. 1663) y
lnda vefat ettiinden, kitabnn tamamlanmasn olu
na vasiyet etmi, o da Hicr 1054 (M. 1644) ylndan son
raki olaylar ekleyerek 1076 (M. 1665) ylnda kitab bi
tirmeyi baarmtr.
ecere-i Trkiye, dokuz "bab" zerine dzenlen
mitir. Birinci ve ikinci bablarda Hz Nuh (A.S.)'un olu
Yasef ten balayarak Cengiz Hann ortaya kna ka
dar Trkistan ve Mogolistande egemen olan hanlarla
mill destanlardan, balca byk kabilelerden sz edil
mitir. nc babta Cengiz Han'dan, bundan sonraki
be babta ise Cengiz oullan tarafndan eitli lkelerde
kurulan hkmetlerden sz edilmitir. Dokuzuncu bab
ise, Ebulgazi'nin lmne kadar Harizm'de egemen olan
baniye hanlarnn tarih durumlarna ayrlmtr.
Ebulgazi, byk atas Cengiz'e ve mensup olduu
Burcik ailesine anl bir tarih gemi vermek iin daha
nce riyakr tranl tarihiler tarafndan alm olan
n geniletmi, Moollan da Trk menkbeleriyle iliki
li gstermitir. Trk banlan silsilesi arasna Mool ve
Tatar isimlerinde iki kiinin eklenmesi bu gayretten ol
duu gibi Ergenekon ve Alangu efsanelerinin Cengiz'in
atalanna nisbet edilmesi de ayn nedenden dolay olmu
tur. Bu gibi gerei bozan veya ona eklenen eyler istisna
edilmek artyla Ebulgazi'nin eseri Trk tarihi iin de
erli bir kaynak saylabilir. ecere-i Trkiyeyi Bat
dnyasna tantan sve'li subaylardan Von Strahlenberg olmutur. Poltawa savanda esir olarak Ruslar ta
rafndan Sibirya'ya srlm olan Von Strahlenberg,
ecere-i Trkiyeyi orada elde etmi, Buhara'l bir tc
carn yardmyla Almancaya evirerek Avrupaya ta
ntmtr.

414

ecere-i Trkiye, Rus, ngiliz, Alman ve Fransz

dillerine evrilmitir. D. Bentinch tarafndan yaplan
Franszca evirisi 1726 ylnda Leiden'de yaplmtr.
Messerschmidt ise ecere-i Trkiye'yi ikinci kez
olarak Almanca'ya evirerek 1780 ylnda Gttingende
yaynlamtr. Kitabn orjinal metni ise Graf Nikola Romankof tarafndan 1824 ylnda Kazan'da baslmtr.
Daha sonra Desmaison eseri Franszca'ya evirmi ve
orijinal metniyle birlikte 1871-1874 yllarnda Petersburg'da yaynlamtr.^**

DPNOTLAR:
(*) ecere-i Terakime, TDK Yaynlar, stanbul, 1937 ve Trklerin Soykt, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul,
1974. (R.)

415

SELUKNAMELER

Trkistan ilerinden batya gelen Seluklular, Trk

ve slm tarihinde ok nemli bir yer tutarlar. Bir aralk
Maverannehir, Iran, Suriye vie Anadolu'da egemen olan
Seluklularla, tslm dnyas hegemonyahg Araplardan
Trklere gemitir, tslm dnyas ve slmiyet'in Dou
dan Batnler, Batdan Hal ordularnca yok edilmeye
alld bir dnemde tarih sahnesine kan Seluklu
lar, stlendikleri ar grevi yerine getirmek iin ok b
yk fedakrlklarda bulunmu, ok nemli roller oyna
mlardr.
Seluklular tarihi, Trk tarihi asndan ne kadar
nemliyse, Islm tarihi bakmndan da ayn derecede
neme sahiptir. Seluklular sayesindedir ki, slmiyet,
temelini sarsan eitli mezhepler arasnda varln ko
ruyabilmi, ran'da yeni bir edebiyat domutur.
Seluklularn tarih durumlarna ilikin Ibn el-Esr
ve Mirhond gibi byk tarihilerin eserlerinde hayli bil
giler bulabiliriz. Bu tarihiler, zellikle Irak Seluklulan'ndan szetmilerdir. Halbuki Seluklular'n Kirman ve
Anadoluda da birer kollar hkmran olmulardr. Bu
iki tarihi, Seluklularn kollanna dair ok az bilgiler ver
mitir. Bu eksiklik "Seluknme" genel ad altnda top
lanan zel tarihlere bavurmakla tamamlanabilir.
Seluknameler'in en nemlilerinden biri madddin

416

sfehnnin daha nce szn ettiimiz Nusret el-Fetre ve Usret el-Katre adl eseridir. Bu kitap, Seluklu
hkmdarlanndan Sultan Muhammed Berkyaruk bin
Melikah'n veziri Enirvan bin Hlid'in (Hicr 532 / M.
1137 ylnda vefat etmitir) Farsa olarak yazd
Ftr- Zaman el-Sud\r el-M enbei ani'l-Kurn elHliye f el-Usr adl tarihini esas kabul ederek yaz
mtr. Hatta, Imadddin'in eserine, bu Farsa tarihin
bir tercmesi gzyle baklmaktadr. Enuirvnn eseri
kaybolmutur. Fakat Ktib sfehnnin eseri Paris ve
Oxford ktphanelerinde bulunmaktadr. Imadddin'in
ifadesine gre Sultan Muhammed Berkyaruk'un veziri,
ilk Seluklu hkmdarlarndan Turul ile Alpaslan d
nemlerine dair ok az bilgi vermitir. madddin, bu bo
luu kendi aratrmalaryla doldurmutur. Daha sonra,
el-Bndri, Ktib sfehn'nin eserini zetleyerek bir ta
rih yazmtr. Feth bin Ali el-Bndrnin bu eseri 1889
yhnda Houtsma tarafndan Selukllar Tarihi^*^ ady
la bastrlmtr.
Seluknme'lerin en eskileri, yani Seluklular d
neminde yazlanlardan nemli bir blm, ne yazk ki,
kaybolmutur. Mirhond ve Ebul-Ferec Mlk-Nme
adnda eski bir Seluknmeden sz etmi olduklan hal
de, bugn ne Dou ve ne de Bat ktphanelerinde byle
bir eser bulunmamaktadr. Tabakt'i Nsr yazan da
Trih-i Beyhknin zeyli olarak Trih-i tbn Heysem
adnda bir eserden sz etmektedir. Halbuki bu kitap da
kaybol|nutur. Zahri-i Nisbri de Seluknme adn
da bir kitap yazmtr. Hicri 977 (M. 1569) ylnda len
Bursah Ahmed bin Muhammed'in Trih-i l-i Seluk
adl eseri de Anadolu Seluklularndan sz eder. Bu eser,
Arabah'n Acibl-M akdr'undaki slbu taklid
ederek yizlmtr.

417

Seluklu hkmdarlanndan Alpaslan'la Melik

ahn veziri Nizamlmlk, eserinde, zamannn tarihi
hakknda bilgiler vermise de, ok eksiktir. Herhalde
Irak Seluklular iin en nemli kaynak Imadddin'in
eseridir. Sim t el>Ul lil-H azret el-U ly adndaki
Kirman tarihinde de Seluklular konusunda hayli bilgi
ler vardr. Bu nemli eser Kirman hkimesi Trkn H
tn Divannda Reis'l-Kttb olan Nsreddin Mn ta
rafndan yazlmtr. Simt el-Ul'da, Hicr 619-705 (M.
1222-1305) yllan arasnda Kirmanda egemen olan Karahtayhlardan sz edilmitir. Fakat giriinde, nceki ha
nedanlar konusunda da nemli bilgiler verilmitir. Simt
el-Ul'nn yazma bir nshas Britanya Mzesi'nde bu
lunmaktadr ve Farsa Eserler Katalogunun 749. numa
rasnda kaytldr. Gerek Simt el-Ul'dan ve gerekse Muhammed bin brahim'in eserinden anlaldna gre, Efdalddin Ebu Hamd Ahmed bin Hamd Kirman adnda
ki bir kii Bediu'l-Ezmn f Vakayi-i Kirmn adyla,
Kirman lkesinin geni bir tarihini yazmtr. Fakat ne
yazk ki eser imdiye kadar hibir yerde bulunamamtr.
Kirman Seluklulan konusunda biricik kaynak Muhammed bin brahim'in Farsa yazd eserdir. Bu kita
bn yazma bir nshas Berlin Ktphanesinde bulun
maktadr. Fakat bu tek nshann da ba ve son sayfalan
yrtlm olduundan, ne adn, ne de yazarnn nvan ve
grevini belirlemek mmkn olamamtr. Bulunan k
smlarndan ancak, yazarn Muhammed bin brahim
adnda birisi olduu ve Mild 1606 ylnda hayatta bu
lunduu anlalmaktadr. Houtsma,1886 ylnda Berlin
Ktphanesindeki nshay istinsah ederek bastrmtr.
Anadolu Seluklulan hakknda en iyi kaynak bn Bi
bi tarihiyle Tezkire-i Aksarydir. Seluklular dne
minde Divn- Tura bakanlnda bulunan Yahya bin

418

Muhammedbin Bibinin eseri, ad bizim iin mehul ka

lan bir kimse tarafndan Farsa olarak zetlenmitir. Bu
zat giriinde, bn Bibi'nin geni olan tarihinin zetinin
kendisinden rica edilmi olduundan sz eder ve Anado
lu Seluklularn atas olan Sleyman bin Kutalm bin
srail ile onun byk Emirlerinden Emir Mengcek,
Emir Artuk ve Emir Dnimend'in tarihlerinin tamamiyle yazlmadndan, bn Bibi tarihine Sultan- Muaz
zam Alaeddin Keybubad'n babas Sultan Gyaseddin K
l Aslan Keyhusrev zamanndan balandn hatrlat
maktadr. Bu eser 1902 ylnda Houtsma tarafndan Sel
uklular Tarihi dizisi iinde bastrlmtr. Houtsma
bu dizi arasnda, Anadolu Seluklulanna ait bir de Trk
e eser yaynlamtr. II. Murad dneminde bn Bibi'nin
eserine dayanarak yazlm olduu anlalan bu kitap,
ciltten oluan byk bir Seluknme'nin nc cildi
dir. Eserin Trk mitolojisinden, Trk uluslarndan ve
rak Seluklularndan sz eden birinci cildi Cmiu't-Tevrih ile Muhammed bin Ali el-Rvend'nin Rhat'sSudr'undan alnmtr. Seyyid Lokman adndaki bir
zat da cm l-i Ahvl-i Seluk ber-M ucib-i Nakl-i
Oguznme adyla kk bir eser yazlmtr. Bu eser de
Mild 1854 ylnda Wilhelm Lakos tarafndan Viyana'da bastrlmtr. Karamanoullaryla ilgili ayr bir
tarih eser daha vardr ki, fotorafla alnm bir nshas
Halis Efendi Ktphanesinde saklanmaktadr. Houts
ma tarafndan yaynlanan Seluklular Tarihi nsha
lar, I. Dnya Sava'ndan nce Rusya'dan stanbul'a ak
tarlan Katanof Ktphanesinde bulunmaktadr.
DPNOTLAR:
(*) Bu kitap, daha nce de grdmz gibi Irak Seluklular
Tarihi adn tamaktadr. (Y.K.)

419

Tarihi Aydnlatan
MESLEK VE LKELEKE AT KTAPLAR

EBITL-KASIM UBEYDULLAH BN
ABDULLAH BN HRDAZBH
Kitb el-Meslik vel-Memlik

Hicr nc yzyl yazarlanndan olan bn Hurdazbih, rann eski sllelerinden birine mensuptur. Byk
babas Hurdazbih* \ Mecus reislerinden iken daha son
ra slm kabul etmi, Taberistan valiliine kadar yk
selmiti. Hurdazbih'in eitimi altnda yetien EbulKsm Ebeydullah, iyi bir renim grm, kendisi de
halife Mutemid zamannda (H. 256-272 / M. 869-885) Cibal yresi, yani eski Medye taraflar Posta leri Mdr
lne kadar ykselmiti.
Abbas Devleti tekiltna gre Posta Mdrl,
adeta bir tr mfettilik demekti. Posta mdrleri, g
revli olduklan yrenin siyas ve idari durumu hakknda
devaml olarak Badat'a raporlar sunarlard. Hatta bazan valilerin bile hareketlerini gzler ve tefti eder, bir
yolsuzluk grr grmez hkmet merkezine bildirirlerdi.)

Makdis, Posta Mdrl grevinin neminden sz

ederken bn Hurdazbihin el-Mutemid ile dorudan do
ruya haberletiini bildirmektedir. bn Hurdazbih, ha

422

berlemelerde Halife Mu'temid'in dikkatini ekmi, son

ra Badat'a arlarak sarayn en nemli kiileri arasn
da geirilmitir.
Hkmet ilerini kardei MuvafFak'a brakarak ne
dimler meclisinde iki ve iret, zevk ve safa ile hayatn
geiren Mu'temid, tbn Hurdazbih'te meclisine nee vere
cek bir kltr ve yetenek grm, kendisini nedimleri
arasna almt. Mes'd'nin akladna gre edebiyat
ve musiki dkn olan Halife Mu'temid, srekli olarak
edebiyat ve musikiinaslarla birlikte bulunuyor, gece
lerini oyun ve elence toplantlaryla geiriyordu. Ba
dat saraynn "Mahkeme-i Mzkere" ad verilen salonu,
dnemin en mehur edebiyatlar, en usta musikiinas
laryla dolar, Halife Mu'temid burada, zarif ve ssl ne
dimler, uh ve gnl eken arkc kadnlar arasnda ay
yaa bir hayat srerdi.
bn Hurdazbih gibi, zevk sahibi kiiler de bu toplan
tlara devam eder, halifeye, ran saraynn k nedeni
olan ar zevk ve elence dknlklerini retirler, Bi
zans saraylarnn iki alemlerini taklit ettirirlerdi.
Mu'temid, evresini saran eitli milletlerden oluan ne
dimlerinden;
"Hznlerinin zerine alg nameleri dnda
bir eyle sakn gitme."

gibi szlerden baka bir ey duymazd. Aralarnda

tbn Hurdazbih ve benzeri alim simalar, nezih airler, za
rif musikiinaslar ve kvrak rakkaslar bulunan bu ne
dimler, iir ve musikiyi koruyor, Mu'temid'e lgnlk ve
musiki dolu bir hayat yaatyorlard. Toplantlarda iir
ve musikinin, raks ve cokunluun btn tarih safhala
r aktarlyor, zevk ve elence dkn hkmdann
lgnlk lemleri tasvir ediliyor, mehur arkc kadnla
rn hatralar canlandrlyordu. Utv ise bu meclisleri:

423

"O bir selamdr, selamlar bulutudur, onlara ipirmiyorsan

bana getir diyorlar
Sabaha kar mutluluklar beni sarho eder, akamlan
lmm lme benzemez
yle bir elence ki halifenin zevk ve elencesi bile

ona denk olamaz."

gibi manzumeleriyle tasvire alyordu.
Tarihi Mes'd'nin aktardna gre, Ibn Hurdazbih, Mu'temid'in saraynda kurulan bu iki ve elence
meclislerine nezih sohbet ve fkralaryla byk bir renk
katyordu. Eski mitolojileri ok iyi bilen bn Hurdazbih,
Halifeye, musikinin douu ve geliim evrelerim nezih
bir dille tasvir ediyor, oyun ve elencenin icadn brn
efsanelerine dayanarak ok eski zamanlara kadar ka
ryordu. bran mitolojisinin ansn saklayan Lemk bin
Metuulh'un baymasn ilk elence meslisi olarak tasvir
ediyor, iir ve musikinin, oyun ve elencenin Msrllar,
Yunanllar ve Hindlilerjrasndaki biim ve deiiklikle
rini anlatyor, bu kavimler tarafndan bulunan musiki
aletlerini sayyordu. Sonra bedevi Araplarn iir ve mu
sikiye niin o derece vurgm olduklarm aklyor ve bu
sebeple Ennin en ltif hikyelerini anlatarak Halife
Mu temid'i geni kltr ve anlatm tarzyla mest edip
bylyordu. Onun bu anlattklaryla megul olan
Mu'temid ise Ibn Hurdazbih'i; "Bugn arklar ve elen
cenin eitli sanatlar iin bir ar yapmakla iyi ettim.
Szlerin renkli bir kuma gibi krmz, san, yeil ve dier
renkleri banndrsa da" szckleriyle dllendiriyor, bu
toplantlarn ruhu sayd bn Hurdazbihe deerli hilat1ar giydiriyordu.^^
tbn Hurdazbih, bu iltifatlara teekkr olarak Halife
Mu'temed'in "Elenceler ilmi" dedii konulara ilikin
birok eserler yazarak yiyip imekten baka bir ey d

424

nmeyen Mu'temide sunuyordu.

tbn Nedm, Fihrist'inde, tbn Hurdazbih'in bu konu
daki kitaplarndan Edebii's-Sem , Kitb't-Tabh,
K it b l-L e h v v e 'l-M e l h , K it b ' - a r a b ,
Kitbu'n-Ndem vel-C lesmn adlanm vermekte
dir. Bununla birlikte bn Hurdazbih, ann beenisine
uyarak zellikle bu gibi eserlerle uramam, kltr
dnyasna, sonrakilerin gznde adn saygyla andra
cak dier nemli eserler de armaan etmitir. bn Ne
dim'in haber verdii Kitbu'l-Envr, Kitb Cumhr
Ensb el-Fars vel-N evkl ve Kitb'l-M eslik v e lM emlik bu arada saylabilir.
Mes ud; tbn Hurdazbihin mkemmel bir tarihi ol
duunu ve kendisinin bu eserden ok yararlandn sy
lyorsa da, ne yazk ki imdiye kadar ktphanelierde bu
nemli esere rastlanmamtr. K ef el-Znn yazan da
Mes udye dayanarak bn Hurdazbih'in bu tarihi hak
knda, "Byk bir tarihtir. Birok kitaplardan toplan
mtr. baresi nazmdr ve milletlerle hkmdarlarn
haberlerini iermektedir." eklinde nitelemede bulunu
yorsa da ifadesinden kendisinin bu nemli kitab grme
dii anlalmaktadr, tbn Hurdazbih, Hicr 300 (M. 912)
ylnda vefat etmitir.

Kitbul-Meslik ve'l-Memlik:
tbn Hurdazbih'in adm yaatan en nemli eseri, hac
mi kk, fakat deeri ok byk olan Kitb'lMeslik ve'l-Memlik'idir. Bu eser, adndan da anla
laca gibi, bir tr tarih corafyadr. Kitabn giriindeki
"Bu kitap yeryznn niteliklerini ve oradaki halkn yapsm, btn beldelerin nerede olduunu ve halkn, yer
yz blgelerindeki lkeleri ve onlarn mesleklerini ii
425

ne almaktadr" cmlesinin de gsterdii gibi, yazar bu

eserinde Abbas halifelii idaresinde bulunan veya hali
felere bal olan lkelerin adlann, idare merkezlerini,
birbirlerine olan uzaklklarn, her lkenin mal vergile
rinin miktarm aklam, komu beldelere ilikin olarak
da hayli bilgiler vermitir.
bn Hurdazbih'in Posta Mdrl grevinde bu
lunmas, eserine byk bir gvenirlik (vsk) salam
tr. Kitb'l-Meslik vel-M em lik, Trk tarihini ay
dnlatan en nemli eserlerden biridir. bn Hurdazbih'in
Maverannehir, Tataristan ve Trkistan yresindeki l
keler konusunda verdii bilgiler, in kaynaklanyia kar
latrldnda imdiye kadar karanlkta kalm olan
birok noktalan aydnlatmaktadr. Kitb'l-Meslik
ve'l-Memlik'in, Elkb Mlk Horasan ve'l-M enk
adl blm Maverannehir ve Trkistan'daki Trk
prensliklerinin unvanlarn iermesi bakmndan ok
nemlidir. bn Hurdazbih'in Tokuz-Guzz (Dokuz Ouz)
lkesi ile Trk uluslar hakknda verdii bilgiler saye
sinde, imdiye kadar bir trl zme kavuturulama
m olan tarih bir sorun btnyle akla kavumak
ta, inlilerin Hey-Hu dedikleri Uygurlar'n, slm kay
naklarnda Tuuz-uzz ve Orhun Kitabelerinde TokuzOuz denilen Dokuz Ouzlar olduklar ortaya kmakta
dr.
Kitb'l-M eslik ve'l-Memlik, 19. yzylda Ba
tl oryantalistlerin dikkatlerini ekmi, Reinaud bir b
lmn D oulularn Corafyasna Giri adyla ya
ynlamtr. Daha sonra Barbier de Meynard, Kitb'lMeslik ve'l-Memlik'in Avrupa ktphanelerindeki
nshas ile, o srada Paris eliliinde bulunan Ahmet Vefik Paann stanbul'dan istinsah ettirdii nshay esas
alarak Franszcaya evirmi ve orijinal metniyle birlikte

426

1865 ylnda Paris'te yaynlamtr. Kitb'l-Meslik

ve'l-M emlik daha sonra birok aratrma ve dzeltme
lerle ikinci kez Franszcaya evrilmi ve Leiden'de basl
mtr.

DPNOTLAR:
(1) Hurdazbih, Zend lehesine gre; "gnein en yetkin ba"
anlamm ifade ediyordu.
(2) Abbasler zamannda Posta Mdrlerinin, Posta Nazrlan
derecesinde olduklar anlalyor. Ibn Haldun ve
Maverd'nin gr birlii iinde akladklar gibi, Abbas
devletinin mlkiye tekiltnn en nemli ksmlar Sasnler'den alnmtr. Abbaslerdeki Drt Divn'n, ran
Ssnileri'nin armaan olduunda phe yoktur. Msl
manlarn posta kuruluunu da, daha nce Romallardan al
m olmalar muhtemeldir. Arapa "Berd" kelimesiyle,
Ltince "Verdus" ve "Verdarius" kelimeleri arasnda gerek
telffuz ve gerekse anlam bakmndan grlen yaknlk bu
ihtimali glendirmektedir. Arapa'da "berd" tatar, kla
vuz ve mektup anlamn ifade ettii gibi, Verdus kelimesi de
Ltincede posta haberlemesini aktaran hzl at anlamna
gelmektedir
Baz szlklerde berfd'in farsa "kesmek" anlamna gelen
"beriden" masdanndan alnd belirtilmi, posta tatarlannn, atlarnn kuyruklanm kemek alkanlnda bulun
malar da adlandrma nedeni olarak gsterilmise de, bu ya

427

ktrmann uyduma bir ey olduu ok aktr. Tarihin ta

nk olduu gibi Muaviye veya olu Yezid, ilk olarak slm
dnyasnda posta usuln kurduklar zaman, Romallarn
postalan Suriye'ye gelip gidiyordu. Bu gerek, "berd ile
"verdus" arasndaki ilikiyi ok gzel anlatmaktadr.
Kitbu'l'Uarac'tan anlaldna gre Abbast halifeleri
dneminde posta ileri, genel grevlerden saylyordu.
slm hkmetinde^ posta kuruluu hakknda ok nemli
aratrmalarda bulunan Codama'da bu dnceye katl
maktadr.
Posta Mdrlerinin, dar tekiltta b3ik bir yere sahip ol
duklar, Harun Reid zamanna ait olarak aktarlan bir
olaydan anlalmaktadr. Bu olay aktaran tarihilere gre
Harun Reid, Bermekllerden Pazi bin Yahy'y Horasan va
liliine tayin etmiti. FazI o srada genliin gereklerinden
olarak hkmet ilerinden ok, elenceleri sevdiinden, za
manm av peinde geirmeye balamt. tbn'l-E'aslann,
Kuteybe'lerin valiliini grm olan Horasanllar, gen
Fazl'n elence dknln hkmet ilerindeki kankh, halkn honutsuzluunu aklayc nitelikte bir raporu
Harun Reide gndermi, Bermeklerin elinde olan nfuz
mevkilerinden hi ekinmemiti. Bu rapor, rastlant sonu
cu, Fazl'n babas ve Harun'un veziri olan Yahya
Bermek'nin huzurda bulunduu srada Hrun'u sunul
mu, o da okuduktan sonra Yahya'ya vermiti. Yahya, rapo
runun arkasna bir ihtarname yazarak ayn vastayla olu
na gndermi, Fazi da bundan sonra elenceleri brakarak
hkmet ileriyle uramaya balamtr.

(3) Ebu'l-Hasan Ali bin el-Hseyin el-Mes'd, Mrc ez-Ze>

heb ve Medin el-Cevahir, c. II, s. 323-324, Msr basks.
(4) Butrus el-Bustan, c. I, s. 457, Beyrut basks.

428

EBU tSHAE BRAHM BN MUHAMMED

EL-ISTAHR
Kitbul-Eklm

slm dnyasnda ilim ve sanatlar konusunda daha

Hicr ikinci yzylda balayan eilimler, nc yz3r]da
btnyle gelimi, Yunan ve Hint kitaplarndan deer
li birok eserler Arapaya evrilmiti. ou tb, felsefe,
matematik ve mantk konusunda olan bu eserler arasn
da tarih ve corafyaya ilikin olarak da birok deerli ki
taplar bulunuyordu. Batlamyus'un Cografyas Msl
man genlerine yeni bir alma zemini hazrlam, yeni
bir inceleme alan amt. Sren slm fetihleriyle tica
retin genilemesi ve gelimesi, corafyaya daha fazla
nem verilmesi sonucunu dourmu olduundan, bu
ilimle uraanlarn says gnden gne artmt. Fakat
Ebu tshak Istahr'ye gelinceye kadar hi kimse kiisel
gzlemlerine dayanarak bir corafya kitab yazmamt.
Corafya ile uraanlar Batlamyus'un izdii dairenin
dna kamyorlard. Istahr, ilk kez bu dar emberin d
na atlm, uzun bir seyahat ve incelemenin rn olan
deerli eserini yazm, slm kltrnde nemli bir

429

devrim balatmt. zlerek sylemek gerekir ki,

Istahr'nin hayat hakkndaki bilgilerimiz ok azdr.
Eserinden anlaldna gre, renimini tamamladk
tan sonra Hicr 303 (M. 915) ylnda uzun bir seyahate
km, gzlem ve incelemelerini toplayarak Hicr 307
(M. 919) ylnda mehur eserini yazmtr, Istahr'nin
Leiden'de baslan eserinin ilk sayfalanna eklenen (tahi
ye edilen) bir parada bu husus anlatlmaktadr.*^^

Kitbu'l-Eklm:
Istahr, hem tarih, hem de corafya bakmndan ok
nemli olan bu eserini, o zamanki metoda uyarak bir ta
km blmlere ayrm, her blm bir "iklim" sayarak
coraf ve tarih aklamalara girimitir.*^^
Istahri, eserinde en ok o yzylda slm sanca al
tnda bulunan lkelerin durumlarndan sz etmi, slm
beldelerini Arap diyan, Marib, Msr, am, Bahr-i Rum,
Cezire, Irak, Huzistan, Fris, Kirman, Mansre, Hind u
Sind, Azerbeycan, Cibal-i Deylem, Hazar, Fris'le Hora
san arasndaki Mfaze, Sicistan, Horasan ve Maverannehir adyla yirmi blgeye (iklim) ayrm, her blgedeki
ehir ve kasabalara, bunlann tarih durumlarna ve me
safelerine dair bilgiler vermitir.
Trk tarihi asndan Kitb'I-Eklm'in en nemli
blm, Maverannehir ile eski Yuei'lerin lkesi olan
Sind blgesine ait olan ksmlardr. Istahr, kitabnn ilk
sayfalarnda Sn (in) den sz ederken Tokuz-\zz (Uy
gur) larn yurtlaryla ilgili bilgiler vermi olduu gibi
Ouz Trkleriyle Keymak, Karluk, Krgz... gibi kabile
lerin oturduklar lkelerin snrlarn da gstermitir.
Gerek Istahrnin bu eseri, gerekse bn Hurdazbih,

430

Ebu'l-Fid, tbn Havkal, Yakut Hamev gibi dier coraf

yaclarn eserleri in vekayinameleriyle karlatnlarak Trk tarihinin aydnlatlmas mmkn olmaktadr.
Avrupa'da byk bir nem verilen K itbulEklm, ilk olarak J.H. Moeller tarafndan 1839 ylnda
Gotha'da baslmtr. Daha sonra birok deerli Dou
eserlerinin baslmasn salam olan De Goeje,
Kitbu'-Eklm in Arapa metnini de nefis bir ekilde
Leiden'de basm ve yaynlamtr (1870).

DPNOTLAR:
(1) "Bundan sonra yle dedi: "Bir mr seyahat ve yolculukla
geirdim ve bayndr beldelerin ve dierlerinin durumlanna
muttali oldum. O Sahib devlet'in devletiyle zengi zerinde
gnler geirdim, aym zamanda onun iaretiyle, slam hav
zasndaki ve yakndaki mehur ve dier beldeleri zikretmeyi
gerekli grdm, bylece, grlenler dikkate alnarak bunun
zerinde tefekkr buyuracaklar ve istifade edeceklerdir. Bu
fakiri olaylara hakem klacaklar, yeteri kadar uzun bir m
rn sarfedildii ve bilgilerin kimisinin gzle grld, ki
milerinin de gvenilir tarihilerden iitildii bu beenilen
dzenleme, kitapta yerald. Bu kitaba Mesalikul-Memalik
adn verdim. Telif zamannda mevcut olan gemiteki me
hur meliklerden bazs ve sultanlarn ou da bir blm ha
linde zikredildi." (Kitabul-Mesalik ve'l-Memalik, Kitabu'lEkalim, s. 1-2, Not.l Leiden basks.)
(2) "Bu kitabmda dnyama blgelerini zikrederek, slam lkesimn ehirlerini daha tafsilatl olarak anlattm. Onun evre
sindeki yreleri izah ettim. Ama Dnyadaki dier yedi bl
geyi burada ele almadm. Her blgeyi bah bana ele alarak
onu evreleyen yreleri, ehirlerini, mehur blgelerini, de
nizlerini, nehirlerini ve o blgenin bilinmesi gerekli eyleri
ni izah ettim. Ancak okuyucular bktran uzatmalardan e
kindiim iin zet halinde vermeyi uygun grdm." (Istahr,
Kitabul,Ekalim.)

431

DPNOTLAR:

(1) "Mesalik konusunda ikna edici bir kitap okumadm, takip

edilen bir resim de grmedim. Bu durum beni bu kitab yaz
maya itti. Yolculuumun devam etmesi, vatammdan uzak
kalmam, kaderin bir gerei olarak nzk temin etmem, arzu
larm gerekletirmem, sultanlann zulmnden, felein skntlanndan uzaklamak istemem, merik ehlinin zorluk
larla karlamas, sultanlarnn adaletten sonra zulme y
nelmesi, musibet ve felaketlerin pepee gelii gibi eyler de
beni tevik etti. Yolculuuma 331 yl ramazan aynn ye
dinci perembe gn Medinets Selam'dan baladm.
Gentim, gcm yerindeydi. Kitabmn sonunda nasl dn
yay batan sona dolatm anlattm. lkelerin ileri gelen
lerini, krallarm ve mehurlarn yre yre gzel bir ekilde
vasfettim."

434

EBU ABDULLAH HABEDDtN YAKUT

ER-RUM EL-HAMEV
Mu'cem'l-Bldn

Asya tarihinin en byk devrimine tank olan Ebu

Abdullah Yakut, aslen Rum diyanndand. ocukken esir
edilerek Badat'a gtrlm, orada Asker bin Ebi Nasr
brahim el-Hamev admda bir tccara satlmt. Kendi
si bu tccarn eitiminde bym olduundan Hamev
adn almtr. Doum tarihi Hicr 564 (M. 1168) ylna
rastlar. Hama'l tccar okuma yazma bilmediinden,
ticar ilerini yazmak ve haberlemelerini yrtmek iin
Yakut'yi renime yneltti. Esir ocuk bu sayede Ba
dat'n kltr ndan yararlanmaya balad. stn ye
tenei sayesinde hsn hat ve ilk bilgilerde byk bir ba
ar kazand. Tccar, btn ilerini bu zeki gence brakt
ndan, o da ticaret dolaysyla birka kez Amman, Ki ve
dier yrelere gidip geldi.
Ticaret seferleri ayn zamanda bu yetenekli gencin
fikr geliimini de salyor, bu sayede gittii yrelerin bil
ginleriyle daima ilikide bulunuyordu. Bylece Yakut, ti
caret dnyasnda urarken Hicr 596 (M. 1199) ylnda
efendisi tarafndan hrriyetine kavuturuldu. Bu yeni

435

durum Yakutyi hayatn kazanmak zorunda braktn

dan, geimini salamak iin hsn hattndan yararlan
mak istedi. Kitap istinsah ederek satmaya balad.
Yakut, bu yeni geim tarzmn gereklerinden olarak bir
ok nemli kitab inceleyebildi. Kltr alan gnden g
ne geniledi. Daha sonra, eski efendisi kendisini maala
yanna ald. Ticaretine ortak etti. Bylece servet bak
mndan da kazanmaya balad. Efendisinin lmnden
sonra, kazand sermaye ile bizzat kitap ticaretine giri
ti.
Bu srada, vaktiyle Hz. Ali'ye kar ihtill karm
olan Haricler frkasnn dncelerini yaymak iin ya
zlm olan baz kitaplar eline geti. Bunlarn incelemek
zihninde olduka etkiler brakm olmal ki, Hicr 713
(M. 1313) jnlnda Dmek-am'a giden Yakutnin, orada
iilerle mthi bir tartmaya tutumu oluunu gr
yoruz. nce Badatl bir ii ile balayan bu tartma, da
ha sonra korkun bir kavgaya dnt. Btn am ayak
land. Yakut, galeyana gelen halkn elinden cann g
bel kurtarabildi. Gizlice Haleb'e ve oradan Musul ve Erbil yoluyla Horasan'a kadar kat.
Yakut'nin lmn dourabilecek bu olay, tersine
tannma nedeni olmutur. nk oradan oraya kaa ka
a Horasan'a kadar sokulan Yakut, getii ve gittii yer
lerde birok incelemelerde bulunmu ve bunun sonucu
olarak adn glendirecek o nemli eserlerini yszmtr.
Yakut, nce Horasan'n Merv ehrinde yerlemi,
oradaki mehur ktphanelerde lm almalarna de
vam etmi, zaman getike deerleri de o derecede artan
M u'cem ul-Bldn gibi tarih eserlerini bu ktphane
lerden yararlanmas sonucunda yazmtr. Yakut,
Merv'de aratrmalarn bitirdikten sonra Nes, Harizm
ve Maverannehir dolaylarn gezmi, Mucemu'l-

436

Bldn'na olaanst deer katan gzlemlerini yaz

maya balamtr.
Yakut'nin Dou gezisi, o yrelerin en bayndr ve en
mutlu olduu bir dneme rastlar. Harizmah Sultan Muhammed bin Teki, g ve byklyle Maverannehir, Horasan, Trkistan ve Harizm taraflarnda egemen
bulunuyordu. Btn o taraflar refah ve servetin, gurur
ve mutluluun getirdii elenceli bir hayat iinde rp
nyor, herkes gelecein de bugn gibi olaca dncesi
iinde bulunduundan bir sre sonra uranlacak
felketi hi kimse hatrna bile getirmiyordu.
Halbuki bu srada Asya steplerinin gerisinde yeni ve
genileme gc ok mthi bir cihangir, btn Moolis
tan havalisini egemenlii altna alm, rk ve cinsleri ok
eitli birok kavimleri evresine toplam, artk dar gel
meye balayan Gobi l hayzasndan etrafa ve zellikle
Batya doru keskin ve ihtirasl baklar frlatmaya ba
lamt.
Mild 1162 ylnda doan Timuin, on yanda
babasz kfdm, Mool uruklarndan bazlar mehur Camuka ile birlikte kendisini terketmi olmalarna ramen
sarslmaz bir azimle ortaya atlm, Tayciyut'lara kesin
bir darbe indirmi, Naymanlan, Celyirleri, Uygurlar,
Merkitleri... emri altna alm, en sonra da Ka^ahtay ta
cn elde eden Glk'i yenmi, saltanatmm bat snrlan Sultan Muhammed bin Teki'in hkmran olduu l
keye dayanmt.
Yakutnin Harizm'de bulunduu srada. Cengiz nvMiyla Asya Hkmdar iln edilen Timuin'in sonsuz
ordular Maverannehir'e doru akmaya balamlard.
Sultan Muhammed bu akntya kar duramad. Ordulan dald. Kendisi de evltlarn, ocuklann, tac ve taht
n brakarak oradan oraya kamaya balad. Moollarn

437

istils o kadar hzl, saldnlan o kadar kesin oldu ki, n

c ordular imek hzyla, ok az zaman iinde Horasan
snrlanna kadar dayendlar, Maverannehir ve Harizm
havalisi de bu hercmerc tufan iinde ykhp gitti. Sul
tan Muhammed, birka gn nce an ve hametle hkm
3irttg o geni lkelerde snacak bir yer bulamaya
rak Hazar Denizindeki kk Abuskun adasna kama
ya mecbur kald.
stil ok ani, danklk ok mthi olduu iin Ya
kut Hamev de hayatn binbir zorlukla kurtarabilmiti.
A, plak ve perian bir halde Musul'a kat (H. 616 / M.
1219). Bu korkun servenin brakt ac anlar sakinle
inceye kadar Musulda kald. Sonra Sancar yoluyla Ha
lebe ekildi. lmne kadar Haleb dnda bir handa
oturdu.^^'
Mool istils, Asyada yalnz saltanat ve hkmet
lerin deil, lm eserler ve uygarlk izlerinin de ortadan
kalkmasna sebep olan korkun bir badire olduundan,
Yakut Hamev bu korkun tufandan nce Maveranehir,
Harizm, Horasan... yrelerini gezip grmemi olsayd
btn o kltr izleri, bizim iin belki de sonsuza kadar
mehul kalacakt.
Yakut, Mool istilsndan nce, yani Mervde bu
lunduu srada oradaki zengin ktphaneleri gzden ge
irmi, snen o uygarl yaatan eserlerinden birounu
orada yazmtr. rd'l-A libb il M a'rifeti'ldeb adl eseri Merv'deki almasnn rndr.
bn Hallikan, Yakut'nin bundan baka Mucem 'lBldn, Mu'cem'-uar, el-Mterik Vaz'an v e lM uhtelif Sak'an (Corafya szl), el-M ebde velM el (Tarih), Kitab el-Dvel (Tarih), Kitb Ahbr elMtenebbi, Mecmu' Kelm b i Ali el-Fris, el-Muktadab fi'n-Neseb gibi birtakm eserleri daha olduunu

438

bildirmektedir/^^ Sz edilen bu eserler arasnda en

nemlileri rd'l-Elibb, M a'cem l-B ldn, Kitb el-Mebde vel-Mel, K itbud-Dvel ve Mu'cemu-uar adl eserlerdir/^
ocukluu klelik, genlik dnemi ticaretle geen
Yakut, son zamanlarnda geim konusunda ok byk
skntlar ekmi, fakat kendisi;
"Kem gzllere gster ki, ben zamann zym,

sarslmam"

diyen gnl geni kiilerden olduu iin Horasan'da yi

tirdii servet ve zenginliini de dnmeyerek ekildii
Haleb dndaki handa, eserlerinin tamamlanmasyla
uramtr. Burada mnzevi bir hayat geirirken Hicr
726 (M. 1229) ylnn 21 Ramazannda vefat etmitir.
Yakut, hayatnda, eserlerini Badat'taki Mescid-i Zeyd
Ktphanesine vakfedilmek zere mehur Trih elKm il yazan bn el-Esr zzeddin'e teslim ettiinden,
vefatndan sonra kitaplar oraya gnderilmitir.
bn HalHkan, Yakut'nin vefatmdan sonra Haleb'i
ziyaret ettii zaman, halkn Yakut'nin erdem ve klt
rn vc bir dille andn yazarak kendisiyle gr
mediine zlmektedir. Yakut vefatnda 61 yanda bu
lunuyordu.

Mu'cem'l-Bldn;
Adnn da iaret ettii gibi Yakut'nin bu muazzam
eseri, ok deerli bir Corafya Szl'dr. Yazar, sekiz
ciltten oluan bu eserinin birinci cildine giri olarak be
"bab" eklemi^\ sonra alfabetik srayla coraf isimleri
aklamaya balamtr. Yakut'nin bu eseri, yalnzca bir
corafya szl deildir. Yazar her beldeyi ve her blge
yi aklarken orann tarihesi, uygarlk ve kltr ve

439

orada yetien nlu bilginler hakknda da nemli bilgiler

vermitir.
Mucem l-B ldn, Trk tarihinin zellikle ikinci
a iin son derece neme sahip bir kaynaktr. Yakut bu
eserinde, Mool istilsmdan nce Trk egemenlii altmda Maverannehir, Afganistan, Horasan, Taharistan ve
Harizm... yrelerinin iinde bulunduu kltr ve uygarl
, gzlemlerine dayanarak ok gzel bir ekilde tasvir et
mitir. M u'cem ul-Bldn olmasayd, batan o medeni
yetin esasl izlerini belirleyebilmek iin bugn ok zah
met ekmek gerekecek ve belki de byk almalara ra
men bizi tatmin edebilecek bir sonuca ulamak mmkn
olmayacakt!..
Mu'cem'l-Bldnn dier bir nemi de, mehur
Ibn Fadlan'n Bulgr ehri ve halk hakknda yazd ri
salenin -ki asl kaybolmutur- en nemli blmlerini ier
mektedir. Yakut Hamev'nin "Rus" maddesinde ele ald
bu tek risale sayesinde, Abbasiler dneminde Kuzey
Trklerinin toplumsal yaay ve durumlar hakknda
az-ok bir fikir edinilebilmektedir. Bundan baka,
M u'ceml-Bldn'da Ouz ve benzeri Trk kabileleri
nin bulunduklar blgeler konusunda da bilgiler verilmi
tir.
in vekayinamelerinde Trklerin yerletii blgeler
hakknda grlen baz isimlerin belirlenmesi konusunda
da M u'cem'l-Bldndan ok yararlanlmaktadr. Av
rupa lm evreleri, dier birok Dou eserleri gibi,
Yakutnin bu deerli eserinin nitelik ve nemini takdiri
hususunda da bizi gemilerdir. Douda ktphanelerde
ryen bu eserin varhm bilen be-on kiiden fazla kim
senin bulunmad bir zamanda. Batda baslmas yoluna
gidilmi, Wstenfeld'in gayretleriyle 1866-1873 yhnda 6
cilt olarak Leibzig'de baslm ve yaynlanmtr.

440

M a'cem l-B ldn, Avrupada yaynlandktan 33

yl sonra, yani 1906-1907 (H. 1324-1325) ylnda da M
sr'da baslmtr. Yaync Seyyid Muhammed Emin elHnc, M u'cem l'B ldn'a zeyl olarak M u'cem lmrn adyla iki cilt daha eklemi, bu zeyli de asl kitap
la birlikte yaynlamtr. M u'cem'l-Bldn'n Msr
basks, zeyliyle birlikte on ciltten olumaktadr.

DPNOTLAR:
(1) Bu tarih, in'in Youen sllesi vakayinamesiyle, Mool ta
rihisi Sanang Seen'in rivayetlerine dayanmaktadr.
Ebul-Fazi Red ve ondan sonraki Iranl tarihilerin Cengiz'in Mild 1227 ylnda yetmi iki yanda vefat ettiini
haber vermelerine bakarak, doum tarihinin 1155 ylna
rastlam olmas gerekiyorsa da, birinci rivayet daha doru
grnmektedir.
(2) "Havarizm'deyken 616 ylnda Tatarlann kna tesadf
etti. Hair gn diriltilmi gibi perian oldu. Yolda, anlat
sam dinlemekten bklmayacak bir ok zorluk ve meakkat
ekti. Sonunda Musul'a vard. Hr eyini kaybetmiti, basit
yiyecekler yiyor, ypranm eski elbiseler giyiyordu. Mu
sul'da uzm bir sre kald sonra Sincar'a, oradan da Haleb'e
geti. lnceye kadar Haleb yaknnda bir handa yaad."
(Ibn Hallikn, Vefeyt el-A'yn, 2/21, Msar basks.)
(3) Yakt, rd'l-EUbb il M a'rifeti'l-Udeb adl eseri
nin giriinde, ierii konusunda u bilgileri vermektedir:
"B kitapta nahivciler, lisanclar, nessablar, mehur kurra1ar, tarihiler, mehur kitaplar ve katipler, yazh kitaplann sahipleri, bilinen hatlann erbab ve edebiyat konusunda
kim bir ey yazm veya yazlanlar toplam olanlar hak
knda toplayabildiklerimi takdim ettim. Anlatrken zetle
meyi, vefat ve doum tarihlerini tesbit etmeyi, eserlerini ve
gzel haberlerini vermeyi tercih ettim. Neseplerinden rzettim, iirlerinden rnekler sundum. snadlan kardm.

441

Sadece iinde az kiinin olduu senetleri ve mracaat etti

im kitaplan zikrettim. Senedin shhatini aratrmak istiyenler bunlara bavurmaldr."
Drt byk ciltten oluan bu nemli eserin bir cildi Kprl
Ktphanesinde bulunmaktadr.
(4) Ibn Hallikn, Vefeyt el-A'yn, c. 2, s. 210, Msr basks.
(5) Y^kutfnin Mu'cem'*uar's Gibb Vakfi tara&ndan nes bir ekilde Msr'da bastrlmtr.
(6) Yakut Hamev, Mu'cem u'l-Bldan'a ekledii be bab ile,
eserin dzenlenmesinde izledii metod hakknda u bilgiler
vermektedir: "Bu kitapta be fasl sunuyorum ki bunlarla
deer kazarar. Birinci blm, arzn sureti hakknda. Eskile
rin ekli hakknda syledikleri, sonrakilerin sureti hakkn
da rivayet ettikleri eyler, ikinci blm, ekalim lafznn ma
nas hakkndaki ihtilaflar, keyfiyeti, itikak ve kblenin
nerde olduuna dair alametler. nc blm, berid, fer
sah, mil, kre vs. gibi tekrarlanan lafzlann aklamas.
Drdnc blm, topraklar hakkndaki hkmler slam'da
fethedilen topraklann hkm, fey ve haracn datm sulh
ve unve ile fethedilen topraklar. Beinci blm, kitabn fay
dasnn tamamlanmas ve bu konuda baka bir kaynaa ih
tiya duyulmamas iin urada veya burada zikredilmeyen
baz haberlerin genel olarak anlatlmas. Daha sonra dnp
kitab alfabeye uygun olarak yirmisekiz blme ayrdm.
Sonra her blm ikinci harfi esas alarak yirmisekiz ksma
ayrdm. Sonra her kelimeyi birinci, ikinci, nc, drdnc vb. tertibe uygun olarak sunmam gerektiini sundum.
Kelimenin aslna ve taklarna bakmadm, nk zikredi
lenlerin hepsi mfred, msemmalann zel isimleridir ve o
u Arapa olmayp itikaka da uygun deildir. Bu ekilde
tertip etmemin sebebi okuyucuyu yormadan daha ok ya
rarl olmasndandr. Allah yardmcmz olsun... Kitaba
Mu'ceml-Bldan adm verdim. Bu isim manasna da uy
gundur. Temize ekmeye 625 senesinin Muharrem aynn
21. gecesi baladm." (Yakut Hamev, Mu'cem'ul-Buldan,
1/12-13, Msr basks.)

442

HABEDDN EBUL-ABBAS AHMED

BtN YAHYA BN FAZLULLAH EL-KTB
EL-DIMEK
Meslik el-Ebsr f M emlik el-Emsr

Ktib Dmek adyla tannan ihabeddin Hicr 700

(M.1300) ylnda domu ve 749 (1348) ylnda vefat et
mitir. ihabeddin Ebu'l-Abbas'n yazd Meslik elEbsr f M emlik el-Emsr adl muazzam eser, hem
tarih ve hem de corafya asndan ok nemli kaynaklar
arasnda saylmaktadr. Birok ciltlerden oluan bu ese
rin bir nshas Ayasofya Ktphanesinde 3415-3439 nu
maralarda kaytl bulunmaktadr. Bu byk eserin bir
takm da Paris Ktphanesinde saklanmaktadr. iha
beddin el-Ktib'in olu emseddin Muhammed elKirmn, babasnn bu eserine bir zeyl yazmtr.**
DPNOTLAR:
(*) ihabeddin Ebul-Abbas Ahmed, nce kad ve sonra nazr ol
mu, fakat zellikle yazd eserleriyle tannmtr. Yukar
da ad geen eserinden baka el-Ta'rf bi'l-M ustelah el erf adl bir resm mneat eseri daha yazmtr, iinde
daha baka deerli bilgiler de bulunan kitap 1312 (18941895) ylnda Kahire'de baslmtr. Ibn Fazlullah, am'da
vebadan lmtr.

443

IStM tNDEKSt
A
Abaka Han: 226-228, 232, 237,
239
Abbas bin el-Ahnef: 67
AbduUah el-Mehdt; 63
Ebu Abdullah ez-Zbeyr; 31
Ebu Abdullah Muhammed b. Czeyy: 324
Ebu ^du llah Muhammed bin Ishak:20
Abdurrahman Cm: 375
Abdurrahman elebi: 399
Abdlhakem (Ebu'l-Kasm Abdurrahman): 108-111
Ibn Abd Rabbih: 25
el-Acem: Bkz. Hafz Muhammed
el-Adm (Kemaleddn Ebu'l-Kasm mer b.); 164, 165,
Adiyb.Zeyd: 18
Adler:211
Adudud-Devle: 70, 96-99,101
Ahlwardt: 250
Ahmed b. Ebi Dev'ed: 109
Ahmed b. HibetuUah: 201
Ahmed b. Tolun: 112
Ahmed b. Yusuf: 111
Ahmed bin Hanbel: 39,109
Ahmed bin Seyyr; 29
Ahmed, Ebu'l-Abbas: 35
Ahmed Hayal: 398
Alaeddin Keykubat: 314, 419
Albert SchulWns: 149, 251
el-Alev (Safiyyddin Muham
med b. Ali b. Tabtab): 232,
233, 237, 241-250
el-Alev (Taceddin Ali bin Mu
hammed bin Ramazan elHasen): 225, 236
AIexandrids Dm^trius: 214
Ale Emir: 386
Hz. Ali: 31. 36, 52,55, 66, 83,436
Ali bin el-Cehm: 67
Ali Kuu: 398
Ali ir Nev: 372, 385, 398-400,
405,407
Amari: 156, 433

mil:2S
Amir b. Zveyb: 321
Amr b. el-s: 77,110,199, 391
Am rb.Said: 21
Antuan Selhn: 199
Arabah Ahmed b. Muhammed b.
Abdullah: 360-364, 373, 417
Arnolds (A.J.): 199
Ibn Arrfe: 341
Ibn Askir: 23, 167
el-Askaln (ihabeddin Ebu'lFazl Ibn Hacer): 358, 359
el-Av( (Ebu'l-Hasan): 183
el-Ayn (Bedreddin Muhammed
b. Ahmed): 349-351
Ibn Ebi Ayy: 19
Aziz Alev: 98
B
Bagatur Han (Ebul-Gazi): 412,
414
BaddI (Ebu Mansur Abdulkahirb.Thr): 24
Bahadr Hail (Ebu Sad): 283,
304, 305, 309-311, 321
Bakher: 21
Baklln (Kad Ebubekir Mu
hammed bin Tayyyib'l): 24
Balat-zde Kemal: 402
Barbier de Meynard: 74,167,168,
317,426
Baron Carra de Vaux: 72
Barthold: 376
el-Batalys (Ebu Muhammed
bin es-Seyyid): 58
Batlamyus: 429
Ibn Batuta (Ebu Abdullah Mu
hammed b. Abdullah b. Mu
hammed b. brahim el-Levati
el-Tanc): 220, 224, 225
Bauer: 199
Baybars (Sultan): 174, 190, 252
Bayk bey (Bayak bey): 112
Baysungur Mirza: 283, 367, 368
IbnBaytr: 51, 55, 71,186
Bedreddin L'l: 155

445

el-Bek (Burhaneddin brahim

b. mer): 359
el-Bel'amt (Ali Muhammed): 44,
45,50
el-Belzuri (Ahmed b. Yahya): 12,
23,
32, 33
Belh(EbuZeyd):24,90,91
Benkit (Fahreddin Ebu Sley
man Davud b. Ebi'l-FazI Mu
hammed): 280, 299, 305-307
Bentinch (D.): 415
Berault; 329
Eb'l-Berekt Muhammed b. 11yas Msr: 404
Ibn Bertd: 65
Berkk (sultan): 341
el-Berm ek (Muhammed b.
Cehm): 21,27
Bernstein (G.H) 199
Berrmt: 125
el-Beyn cl-Magrib: 118
el-Beyn ve't-Tebyn: 25
el-BeyhakI (Ebul-Fazi Muham
med bin Hseyin): 126-130
Beyza Dngen: 31
Beyzv ( Ebu'l-Hayr Abdullah b.
mer el-Kad): 169-171, 236,
369
el-Btrk(Saidb.); 111
Brn (Ebu Reyhan):13, 62, 66,
67,99,125
Ibn Bibi: 418,419
Blochet (E.): 285, 288, 291, 292,
304, 357, 375
Bourgade: 119
Brockelmann: 218
el-Bundri; 147
Bundukdrf (Melik Zhir Baybars): 193, 252
Bunz (H.): 357
BursalI Ahmed b. Muhammed:
417
el-Bustan (Butrus): 428
el-Bust (Ebu'l-Feth): 123
el-Bust (Ebu Sleyman Muham
med b.Nasr): 183
el-Bndr (Fethb. Ali): 148, 417

446

C
Ca'fer-i Sadk: 63
Ebu Cafer Muhammed b. Musa:
182
Cafer Tayyfir; 83
Chz: 25
Casanova: 168
Caussia: 251
Cazir: 335
Celaleddin Harran; 273, 275
Celaleddin Mengbirt: 175-177,
220
Cengiz Han; 164, 169, 172, 175,
176,230, 283,315,414
Cerbedekn: 125
Cerctot; 114
Ibn Cerir: 32, 58,64, 75, 155, 160
Cevdet Paa: 212, 346
el-Cezer (Ibn el-Esr Ebul Haan
Izzeddin b. Ebi'l-Kerem Mu
hammed): 23, 129, 132, 151157, 159, 160, 163, 174, 211,
217, 281, 282, 369, 401, 439
Cherbonneeu: 348
el-Ctl(Ibnt-Trk): 61, 67
Cibril bin Bahti: 21,181
Cl. Huart: 90, 94
Codera: 118,119
Corces (Ccrcs) Re'sl Ayn; 181
Corrfs (Ibn'1-Amid): 45,192
Cbbt(Ebu Ali): 66
el-Crcant (Nasr); 369
Cveyn (Alaeddin At MelUc):
129, 199, 219-240, 261, 301,
365, 369, 401
Cveyn (Bahaeddin): 220, 221
Cveyn (emseddin Muhammed
b. Muhammed b. Ali): 220,
224, 226, 229, 235, 237-240
-D
D'HerbIot: 45, 50, 329
D'Ohsson: 293, 297
Damat ^ r i f Paa: 325
Davud bin Serapyon: 182
Ibn Dersteveyh Fris: 57
Desmaison: 415
De Fremery: 252, 401

De Goeje: 431, 433

De Guignes: 96
el-Dmek <ihabeddin Ebul-Abbas Ahmed b. Yahya b. Fazlullah l-Ktib): 443
el-Dnever (Ebu Muhammed Ab
dullah b. Kuteybe): 57, 58, 60
Dihlevt (Hsrev): 408
Dihlev (Muhammed Kermet Ali
bin Hayat Ali): 125
Dihn (Ibn): 21
Dik el-Cinn (Cin Horozu): 87
Dozy: 45, 115, 118, 146,411
Dr. Fell; 171
D\beux; 45
Dugat: 411
E Ebu'l-Fazl Abdullah bin Ahmet
Hatib: 152
Ebul Haccac Yusuf: 333
Hz. Ebubekir: 242
Ebubekir b. Sad (Atabek): 170
Edward Browne: 232, 317-319
Elliot: 128
Emin (halife): 86
Emin'd-Devle b. Gazzl: 187
Emir Argun: 206, 221, 222, 226,
231, 234
Emir oban: 238, 268, 271, 274,
275,291,292,309,310
Emir Ebu Ali: 122, 123
Emir Ebu inan Fris bin Ebi'lHasan: 324
Emir Fahreddin Isa b. brahim:
241, 242
Emir Izzeddin Abdullatf: 186
Emir Necmeddin: 145
Emir Tokmak: 266, 274
el-Endels (Ali b. Musa b. Mu
hammed b. Abdlmelik b. Said el Maribi): 217
Enirvan (b. Hlid): 417
Erdebil (Izhareddin): 191
Erdebil(Kerimddin Habbullah): 191, 408
Ernest Renan: 12
Erpenius: 193

es-Sbkt (Taceddin Ali bin

Abdlkl): 170, 171
Esedt: 125
Ibnu'1-Esl': Bkz. Cezeri.
Elem bin Sehl: 29
E'ar (Ebul'Hasan): 66
Ibn el-E'as:, 30
Eref (sultan): 174
Eutychius: 76, 111
Evliya elebi: 325
Ewald: m
el-Ezrak (Muhammed bin Abdlkerim): 29
Ebu'l-Fdl Cafer bin Furat: 112
_F
Fagnan: 253
Fahreddin Karaaslan: 158
Fahreddin Raz: 261
Fahrddevle: 87
Fik el-Hssa: 123
el-Fiz Isa b. Zfr: 133
Fkihi (Ebu Abdullah bin Ishak
bin Abbas): 29
Frab: 77
el-Farad (Ebul-Velfd Abdullah
Ib n ): 118, 121
el-Fs (Ebu'l-Tayyib Takyydd in ): 350
Ebu'l-Fazi Abdlhamld bin Vsi'
el-Hasb: 67
Ebu'l-Fazi Ahmed bin Ebu Tbir
Tayfr: 29
FazI b. Htem: 182
Ebu'l-Fazi Red: 235, 441
el-Felke ve'l-Meflkn: 25
Feah: 125
el-Fergn (Ebu Muhammed Ab
dullah bin Muhammed): 44
Ferhn (Ebu Hafs mer b.): 182
Feth b. Hkn: 36
Ebu'l-Fid (Melik el-Myyed
Imadaddin smail): 51, 204,
431
Firdevst: 125, 148, 285, 311, 376
Firuzbdf: 369
Fleicher (Dr.): 171, 211
Freytag: 165

447

el-Purfit (Muhamned b. Abdurahimb.): 347, 348

el-Hamevi-Yakut (ihabeddin b.
Ebil-Dem): 217
Hamidb.Abbas: 247
G
Ebu Hammfl (prens): 340
el-Hanbel (Necmeddin Ahmed elGagnier (J.): 211
Gardonne: 118
Harrant): 255
Gazan Han: 261-263, 279-281, el-Hane(t (MuhamjOMd b. brahim
284, 292, 304, 305, 308, 316,
b. Yusuf): 165
317, 367, 368
Ebu Hanlfe (Ahmed bin Davud elGazneli Mahmud: 123-125, 177
Dnever): 51-56
Geoje: 45
Harbende Olcaytu: 305, 365
Georgens (E. PL); 167
el-Hrizm (Kasm bin Hseyin):
George (J.F.L.): 328
124
Gerbedekn (Ebul-eref Nsih Harizmah (celaleddin): 169
bin Zafer) (el-): 124
Harizmah (Kudbeddin MuhamGyaseddin Cemd: 380
med): 172,175
Gyaseddin Keyhsrev: 314, 419
el-Harran (Ebu Urb): 29
Gyaseddin Nakk; 386
Harun Reid: 35, 68, 189, 219
Gyaseddin irz; 371
Harwig Derenbourg: 142, 143,
Gibb: 103, 111
146, 250
Golius; 63
Ebu'I-Hasan Ali (Ibn Ebi Zer elGustave Flgel: 107, 393, 395
Fs): 252, 253
Gyk Kaan: 221, 222, 230
Haan Aybek: 191
Haaan bin mer: 209
H Haan Ege: 22, 60
Haccac; 30, 56
Haan Sabbah: 223, 224
Hafz br Nureddin b. Lt- Ebu'I-Hasan Ubeydullah bin Yah
fiUah: 365-370,385, 386,401
ya bin Hakan: 58
tbni Haldun (Ebu &yd Abdurrah- el'Hatib (Ebul-Abbas Ahmid b.):
man):13, 110, 312, 336-346,
348
427
Hatib (Lisanddin Ebu AbduUah
Haleb (Bedreddin Ebu MuhamMuhammed b.): 332-335, 411
med el-Hasan b. Habib): 330
Hatb Baddt (Ebubekir Ah
Haleb (MuvafTakuddin Ebu Zer
med): 23,132
Ahmed bin brahim): 165
Htilt(Mevln Abdullah); 375
Hallac- Mansur (Ebul Mugs H Havard: 283
seyin): 64, 245, 246, 247, 250
Havkal (Ebul-Kasm Muham
Ibn Hallikan (emseddin Ebu'lmed b.):213, 431, 432
Abbas Ahmed b. brahim b. Hayal-i Buhar: 371
Ebi Bekir); 39, 40, 44, 46, 48, Hayri Krbaolu; 60
55,
58,84, 118, 120, 148, 152,el-Hemedn (Ebu Haan Mu
153, 162, 163, 189, 190, 217,
hammed bin Abdlmelik bin
250, 274, 276, 438-442
brahim Ahmed): 44, 103
Hamdullah el-Mstevf: 285, 369, el-Hemednt (FazluUah Reidd376
din b. Ebu'l-Hayr Imaddel-Hamevi (Ebu Abdullah Uadin): 260-300, 309, 365, 367,
beddin Yakut er-Rumi): 30,
369, 376, 401
el-Hezlt (Ali b. Abdillah el46', 110, 177, 431, 435-441

448

Mes'ud): 369
Hzr Bey-zde: 398
tbn Hiatn: 20
Hitti (Ph.): 143
Hoca Abdullah Mervartd; 399
Hoca Aleaddin Hind; 271
Hoca Efdalddin Muhammed:
399
Hoca Izzeddin Khed: 271
Homeros; 12,
Hondmr (Gyaseddin Hondmr
Muhammed b. Hamidddin
Mirhond): 372, 386 400, 405408,417
Houdas(0,): 118, 177
Houtsma: 148, 417,418, 419
Humaraveyh (Ebu'l-Cey): 12
Hummr (Ebul Hayr): 99
Huneyn b. Ishak: 21, 22
Hurdazbih (Ebu'l Kasm Ubeydullah b. Abdullah b.): 213,
422-427
Hlgu: 152, 164, 170, 196, 197,
223-225, 227, 229, 230, 232,
235, 239, 242, 243, 249, 259,
281,
299,305
Hseyin Baykara: 385, 398, 399,
401, 405-407
Hseyin Muhammed: 36
Hsrev Nerevan (Kisra): 244
Hylander 95
I
el-Istahr (Ebu Ishak brahim b.
Muhammed): 24, 429-431,
432
I
Ibn'1-Ibr (Ebu'l-Ferec Gregorius
b. Ehrn): 192, 195-200, 225
brahim (Sultan Ebu Ishak); 338
brahim Artuk: 357
brahim Ekelensi (Abrahamus
Ecchellensis): 194
Ibh: 25
el-Idris: 29, 213
Ignatius Saba: 196
imam Busr: 168

imam Ebu Yusuf: 24

Imri'1-Kays bin el-Tahhn: 187
Irakf (Ebu Nasr): 99
Ebu Isa Ahmed b. Ali el-Mneccim: 217
Isfehn (Ebu'l-Ferec Ali b. Hseyn):25, 81-84
Isfehn (Ebul Muzaffer Tahir b.
Muhammed): 24
Isfehn (Hamza b. Haan): 85,
87, 88, 217
Isfehn (madddin Ebu Abdul
lah Muhammed Ktib): 144148, 167, 417, 417
Isfehn (Muhammed b. Behrm
b. Mityr): 21
Isfehn (Zdeveyh b. heveyh):
21
Isfirz (Muiniddin Muhammed);
387-389
Ishak Rhaveyh; 57
Ebu Ishak brahim bin Sfyan: 57
Iskender (Ebu'l Haan Muham
med); 113, 346
smail b. Abdd: 81
smail b. Ysir: 86
smail b. Yusuf; 36
ismet Buhar; 371, 380
el-Isnev (eyh Cemaleddin): 208,
215
J
J. Guidi: 118
Jenisch: 401
Johannsen: 404
John Haaris Jones: 346
Jourdain; 347, 402
Julius Lippert; 185
-K
Kad Cemaleddin b. Vasl; 217
Kad Kemleddin Ebu'l-Fazi: 145
Kad Sid: 187
el-Kl(Ebu Ali): 117
el-Kalkaand (Ebu'l-Abbas ehabeddin); 350
Karaman (Ebu'l-Abbas Ahmed
bin YusuO: 156

449

Kara elebi Asm Efendi: 386

Kuda (Ebu Abdullah Muham
Karle (J): 111, 346
med bin el-Ekbr): 119
Ebu Kasm Abdullah bin Nkya: Kudbeddin irzf: 261
48
Kudr: 351
Ebu'l-Kasm Halef bin Bekvl: el-Kk (Muhammed bin Abdullah
118,119
bin): 117
Ksmbin Esbag: 120
Krd: Bkz. Ferecullah Zeki
Ebu'l-Ksm Sid b. Ahmed: 24
Kure (Ebu Abdullah Muham
med b, Aid): 19
Knf (Ebu'l-Kasm Abdullah b.
Muhammed): 263, 265, 276, el-Kurtubt (Ahmed bin Muham
284,
286, 288-291, 295, 298, med el-Rz): 116
299, 303,304, 365, 376
Kurtub (Arb bin Sa'd): 45, 46
el-Kn (Ebu'l-Kasm Muham- Kurtub (Ebu Cafer Ahmed bin
med b. A li); 281
Yahya ):119
KnS (emseddin); 280, 285, Kutbt (Muhammed bin kir bin
Ahmed): 71, 168, 185, 191,
299
Kagarh Mahmud: 67
209, 214, 217
Ktib Badad (Bahaeddin Mu Ibn Kuteybe: 24, 52
hammed b. Meyyed): 233
Ktiye (Ebubekir Muhammed b.
Ktip elebi: 50, 52, 55, 91, 95,
mer b. Abdulaziz b. brahim
171, 218, 286
b. Isa b. Mzhim): 116-120
Ktip el-Civeyn: 219, 234
Katrnnid: 112
L
Kavarrf: 109
Lamartine: 12
Kazvint (Hamdullah b. Ebibekir Langies: 402
Ahmed b. Nasr Mstevf); Leipsig: 171
309-312, 314, 315, 317, 318
el-Leys (Haan bin brahim): 113
K a zv in
(M uham m ed
b. Lucien Leclerc: 77, 78, 187, 217,
Abdillvehhb): 232
278, 286, 293, 297
el-Kelb (Ebu'l Mnzir Hiam b.): Lui (XIII.): 243
30,31
Kenkh el-Hindi: 21
M
Ebu'l-Kerem: 151
M. Emile Amar: 250
Ibn Kesr (smail b. mer Mahmut Gaznev (sultan): 67, 99,
Dmek): 328, 329, 359
100,314
el-Kftt (Cemaleddin Ebul Haan Mahzeh: 21
Makdis: Bkz. Mutahhar b. Tahir
Ali b. YusO: 24, 179-185
el-Makkar (ihab^lddin Ebu'l
Kh Arslan: 313,
Knah-Zde Ali Efendi: 105
Abbas Ahmed b. Muham
el-Kind(Ebu mer): 90,182, 354
med): 409
Kirman (Efdalddin Ebu Hamid el-Makriz (Takyddin Ebul Ab
Ahmed b. Hamd): 418
bas Ahmed): 110, 274, 276,
Kirman (eyh Mecdeddin): 124
331, 349, 352-357
el-Kirmn (emseddin Muham Malik b. Enes: 27
Mansur (halife): 22, 56
med): 443
Kirsch: 199
Mansur (Ibn Ebi): 217
Marsden Jones: 29
Krehl:411
Kubilay Han; 280
Mseveyh: 182

450

Masqueray: 114
Maverd; 24, 25, 427
Mayer; 199
Me'mun (halife): 27, 35, 56, 68,
108, 11?
Mecd'l-Mlk Yezd: 226-229,
231, 237, 238, 240
Medyin (Ebul-Hasan Ali) 32,33
Ebu'l-Mehsin Tannverd: Bkz.
Tanrverd.
Mehmed elebi: 322, 361
Mehmed Tevfk Paa (Msr Hidivi): 124
Mehmet eref: 325
Mehren: 95
Ebu'l-Mekrim Esad: 168
Melik Aziz bin Melik Zahir; 153,
179
Melik'l-Kmil Ebu'l-Feth Nsreddin: 192
Melik Efdal Nureddin: 204
Melik Mansr Kalaun: 252, 253,
331
Melik Muazzam Muzafferddin
b. Zeyneddin; 189
Melik Meyyed eyh: 349
Melik Nsr: 164, 180, 196, 207
Melik Nsr Muhammed b. Kala
un: 320, 355
Melik Sad: 25
MeUk Salih b. Melik Adil: 186
Meng (Monke) Kaan: 222, 231
el-Menin (eyh Ahmed): 124
Menucher: 125
el-Meraket (Abdulvhid Ali):
118,252
Mervn bin Ebil-Cenb: 54
Mes'ud Gaznev (sultan): 128
el-Mes'dt (Ebu'l-Hasan Ali b. elHseyin): 12, 18, 21, 27, 52,
58, 68-78, 111, 346, 424, 425
el-Mesh (Izz'l-Melik Emr elMuhtr): 113
Messerschmidt: 415
Mevln Cm: 385
Mevln Hoca Asafi: 398
Msr el-c (emseddin): 253
Mihrecn (Ebu Ahmed): 183

Minkeh: 21
Mirhond (Mevlana Mirhond b.
Seyyid Harizmah): 171, 386,
398-401,401, 416
Mirza Bedizzaman: 376, 406
Mirza Kal Han: 408
Mirza Takyyddin: 408
Ibn Miskeveyh (Ebu Ali Ahmed b.
Muhammed b. Yakub): 12, 13,
96-97, 99-105, 129, 211, 217,
250
Moeller (J.H.): 431
Molla iFenr: 398
Molla Gran: 398
Molla Hsrev: 398
Morley: 128
Mu'tasm (halife): 36, 56, 63
Mu'tezd Billah: 37, 40, 47, 54, 67
Mu'tezz (halife): 32, 38
Muaviye b. Ebi Sfyan: 52, 428
Muhammed Ahid bin Tugc (Tuac): 112
Muhammed b. Abdlvehhb bin
Muis: 117
Muhammed b. Cerr: 23
Muhammed b. brahim: 418
Muhammed b. Mslim Zhr: 19
Muhammed b. Nuh: 108
Muhammed bin Abdlmelik bin
el-Zeyyt: 67
Muhammed bin mer bin Eymen:
120
Muhammed bin mer Lbbe:
120
Muhammed el Buhr: 29
Muhammed Hamidullah: 22
Muhammed Ibn Saad: 24, 27, 28,
29
Ebu Muhammed Muhallebi: 81,
82, 84, 96
Muhammed zbek Han: 322
Muhammed af': 130
Muhammed ah b. Tuluk: 322
Ebu Muhammed Yahya b. Said b.
Aban el-Emev: 19
Muhtar b. Ebi Ubeyd: 56
Muhtar es-Sekaf: 86
Mun-i Cveynt: 371

451

Muizd-Devle-i Deylemf; 81, 84,

96
tbn MukafTa: 20
Muktedf Billah Galife); 40, 41,
103,245, 246
Muktefi Billah: 40
Murad II: 419
Murad III: 213, 214
Musa b. Nusayr: 115
Musa b. Ukbe b. Elbi Ayya: 19, 20
Mustafa b. Hasanah: 402
Mustafa Fayda (Prof. Dr.): 33
Mustansr: 36, 37,119
Mutahhar b. Tahir el-Makdis:
89-93,422
Muteazzid Billah (halife): 112
Muti Lillah (halife): 87
Mller(A,): 187
Ibn Mnde: 29
Mn (Nsreddin): 418
Mrsel ztrk: 240
Msellem; 182
el-Mllsenna (Ebu Ubeyde Ma'ner
b.): 87
Mseylemet'l-Kezzb: 27
Mslim bin el-Velid: 67
Mstafn (halife): 32
Mstekl (halife): 66, 249
Mtevekk (halife): 31, 32,35-3739, 54, 55, 63
- N Nah-Hie; 299
Ibnn-Nakb: 254
Ebu Nasn Frb: 61
Nsreddn Abdurrahm bin Ebi
Mansur: 104,105
Naseddin Tus: 104, 105, 232,
260, 281, 299
el-Nsriye (Ebu'l-Hasan Ali b.
Muhammed b. Hatib): 165
Ebu Nasr b. Arak: 61, 66,67
Ebu Nasr el-Feth bin el-Hkn:
119,121
Nasreddin Hamza (Melik): 172
Nazmi-zde: 363, 364
Necati Lvgal: 308, 383
el-Nedir" (Ebu'l Ferec Muham

452

med b. shak b. Ebi Yakub):

24,
33, 106, 107, 187, 425
NefsUCeiaeddin): 380
el-Nesevf (ihabeddtn Muham
med b. Ahmed b. Ali b.Muhammed el-Mn): 172-178
Nesim el-Sab: 331
Nisabur (mml-Meyyed): 189
Nisburi (Hamfdeddin Ebi Ab
dullah Mahmud bia mer elNect): 124
Nisbir (Zahr-i): 417
Nizam: 375
Nizm'l-Mlk: 24, 167
Nizamddin Evliya: 408
Nizam m: 375
Noel de Vergers: 346
Noldeke: 46
Nouvaux Melanges orientaux:
146
Nureddin Ali, b. Hzeyrddin
(sultan): 321
Nureddin Trk: 142
el-Nveyr (ihabeddin Ebul Abbas): 251, 252

Oestnp(W.I): 113, 346

Oktay Kaan: 169,221, 222, 230
Olcaytu (Sultan): 262-270, 279
Osman bin skender Paa: 95
Ouseley (W): 433
-

Hz. mer: 77, 199, 200, 391

mer b. Abdulaziz: 157
mer b. el-Ferhn: 21
mer b. Kavvs: 201
mer bin bbe: 29
Ebu mer Muhammed bin Yusuf:
112,113
i-P Pavet de Courtcille: 74
Pcrron: 203
Pervane (Muneddin Sleyman b.
Ali b. Muhammed): 238
Petis de la Ctoh; 375

PierreVattier: 363
Pirizde: 344
Pocock: 111,199
Preytag: 363
Purchas; 193
- Q Quatremiere; 344,356

Ibn'r-Rhib Ebu kr Batris:

192-194
Rvend (Muhammed b. Ali): 281
Raynolds (J); 125
Razyddin Ali b. Tavus: 244
el-Raz (Ebul-Hseyn Ahmid bin
Fris):87
Razt Billah: 65
Ibn Ebi Rebf: 37
Reinaud: 214,426
Reiske (J.J.): 211
Ribera: 119
Rodiger: 78
Rodoslu Muhammed Efendi: 191
Romankof (Grof Nikola): 415
Rotter (G.R.); 143
Rhricht (R,): 167
S
Sa'di (Muhyiddin Ebu'l-FazI): 174
Sabit bin Kurra: 76, 182
Sachau: 29
Sadrazam Rstem Paa: 402
es-Safedf (Selahaddin Halil b. Aybek): 170, 171, 326, 327, 392
Safev (ah smail): 406, 408
Sahibkran Timur Grkn: 366,
372,407
Shibtiz-Zen: 36
Ebu Sad b. Nsreddin: 320
Safd bin Cbir: 117
Sad Kayyum: 21
Ebu Salih Mansur b. Nuh 44
Sallier (M,): 143
Samni (Nuh b. Esed): 112
Sami Dehhan; 165
Sanachel: 21
Sauvaire: 350

Schier (Ch.): 214

Schuman (G,); 143
es-Selib (Ebu Mansur Abdlmelik bin Muhammed bin sma
il): 90, 91
Sebktekin (Sebk-Tigin): 100,
123
es-Sehv (emseddin Muham
med bin Abdurrahman): 203
EbuSehIMeih: 99
Sehl Tstert: 245
Seka/; Bkz. Muhtar es-Sekafi.
Sekaf (Haris b. Kildet's-): 18
Selahaddin bin el-Brhan; 208
Selahaddin Ibn Kutb: 254
Selaheddin Eyyb: 142,144-147,
150, 150, 167, 168, 180, 204
Selim (I.): 391
Sem'n (Ebu'l Muzaffer Man
sur): 35, 131, 132, 198
Sem'n (Ebu Said Abdulfcerim
b.): 131, 132, 153
Semerkandt (Bedahi-i): 380
Semerkandr (Devletah); 372,
399, 400
Semerkandt (Kemaleddin Abdrrezzak Celaleddin lahak):
384-386
el-Semhd (Ebu'l-Hasan Nureddin Ali b. Ahmed): 403
el-Sencn (Bakad Yusuf b. elHasan): 190
el-Senevbert: 67
Seybold: 396
Seyf'd-Devle; 81
es-Seyrf(AIaeddin Ahmed); 349
Seyyid Muhammed Abdulltif elHatb: 45
Seyyid Muhammed Esad: 25
Sezai zel: 22
es-Sicistnr (Ebu Htim): 57
Sicistn (Ebu Sleyman): 130
Ibn Sikkt;51, 54, 55
Ibn Sina: 96, 99, 100, 242, 260
Sinhact: 217
Sipahizde Mehmed b. Ali: 213
Slane: 156, 165, 191, 214, 216,
218,251, 433

453

Societe Asintique; 75
Sol-Tigin: 62
Sprenger: 106
Staislas Cuyard: 218
Sft (Ziyauddin Ebu Ahmed Abdulvehhab b. Ali): 153
el-Sl (Ebubekir Muhammed bin
Yahya): 61, 63-67, 103, 250
Sunck Aka: 224
Suphi Paa: 345
el-Su)enf (Ebu Mervan Abdulmelik b. Habb) 115
Sleyman bin Ahlf: 114
Sleyman Uluda: 346
Sytf (Cclaleddin E^uT Fazi Abdurrahman): 132, 168, 202,
203, 254,255, 394-397, 404
Syivestre de Sacy: 71, 72,75,251,
356, 401
_ _
ahnh Mirza; 283, 376
Ebu me (ihabeddin Ebu me
Abdurr^man b. smail): 166,
167
al Schefer: 304
ehabeddin Turul: 153
e-ehristani (Muhammed bin
Abdulkerim): 24
ehriyar b. Rstem Deylem: 247
ehrzr (emseddin Muham
med bin Mahmud): 130
ehzade Argun: 227
emsd-Devle Eyyb: 157
eref b. Ebu'l-Mutahhar el-Ensari: 217
erefeddin el-H seyin bin
Rabbn: 218
erefeddin Enirvn: 147
erefeddin Yezd: 360, 376, 401
erif Ksmb. Him: 133
eyh ^ m e d Sheyl: 398, 399
eyh zert Isfehn: 371
eyh Cemleddin Ebubekir Mu
hammed bin Nebtet'lMsr: 209, 217
eyh Ebu Ishak iraz (eyh bra
him bin Ali Yusuf-Cemaled-

454

din Firzbd): 39, 40, 41,

371
eyh Sadi-i iraz: 170, 230
eyh Salih b. Hibetull^: 189
^ y h Zeyneddin bin el-Kubu': 208
Ibn hne; 39, 55,156,165
el-ibnkre (Muhammed b. Ali
b. Muhammed b. Hseyin b.
Ebibekr); 318
iraz (Abdullah b. Fazlullah):
232
irz (Abdullah b. Fazl-Vassf
el-Ha^ra): 301, 302, 365
Ibn uhbe (Kad): 19
Ebu c Bveyh: 247, 248
Ebu c Muhammed b. el-Hseyn: 103,
ter (Kad Nurullah): 233
-T
el-Tabern (Ebu'l Abbas Ah
med): 329
Taber (Ebu Cafer Muhammed
Cerir): 12, 32, 34-50,154, 281,
282,
369
Taceddin Abdlbaki: 191
Taceddin Abdlvehhab: 364
Taceddin Aliah: 263-300, 309
Taceddin Is bin Mahfz: 124
Tahir bin Abdlaziz: 117
Ebu Thir rz: 316
Thir Z'l-Yemineyn: 34
Ebu TaUb: 83, 87
el-Tanc: Bkz. Ibn Batuta.
Tannverdt (Ebul Mehasin Cemaleddin): 71, 206, 214-216, 274,
276,293, 353, 390-393, 393
Tank b. Ziyad: 115
Telibi: 25
Tekdar Sultan Ahmed: 229, 231
el-Temmf (Ebubekir Yahya bin
Hzeyl): 120
el-Tevhd(Ebu Hayyn): 183
Ibn Tiktaka: Bkz. Tabtab.
Tilemsan: 320
Tomberg: 95, 155, 252
Torry: 111
Tred Wilkem: 401

nleyha b. Huveylid; 27
Turaan Muhammed Ulu Bey:
380-382
Trkn Hatun: 175
U
UnsuT; 125
Urve b. el-Zbeyr: 19
Ibn Ebi Usaybia (Muvaffak el-Din
Ebul-Abbas Ahmed): 24, 78,
96, 181, 186-188, 217
. Utb (Ebun Nasr Muhammed bin
Abdukebbar); 122-125, 156,
302, 369
-

sme b. MOnkz (Ebu'l MuzafTer

Meyyed el-Devle Mecdeddin): 136-143
V
Vkidt (Ebu Abdullah Muhammed bin mer el); 20, 23, 27,
29
Vsk Billah: 108
Vast Tarihi: 29
Vattier; 193
Ibn Vazh: 23
Vehb b. Mnebbih: 19
Veinrick: 67
el-Velcerd (Halil b. el-Hseyin
el-Krd): 90
Ibn Ebil-:Veld el-A'rec 117
Veld Ibn'-hne: 48
el-Verdt (Sirceddin Ebu Hafs
mer Ibn): 95, 212, 218
el-Verd (Zeyneddin Ebu Hafs
mer b.): 90, 91, 218, 254,
255, 259
Voltaire: 12,
Von Strahlenberg: 414
W W. Guirgass: 53
Weil: 20
Welger: 356
Wlladimir Georgias: 53
Wilhelm Lakos: 419

Wstenfeld: 20, 29, 60, 191, 202,

214, 350, 356, 403, 440
Y
Yahya (Jean): 21
Ebu Yahya b. Ebi Zekeriya (sul
tan): 320
Ya b. Sadaka (Ebu'l-Karo): 153
Ykd: 31
Ykut Musta'sm: 91
YktRm: 105,120
Yemm (Ahmed b. Hris): 37, 46
Yemen (Abdurrahman): 404
Yemen (Necmoddin Ebu Mu
hammed Umre bin Ali): 133
Yemin: 125, 369
Yezdgerd b. Sehriya b. Kisra Ebruveyz: 56
Yezd (Mevlana erefeddin Ali);
362, 371-379
Yezid b. Muhalleb; 62
Yusuf b. Bahaeddin Haleb: 149,
150
Z ez-Zhid (Halil b. hn); 396
Zahir: 369
Zakir Kadiri Ugan: 33, 346
ZebtdKHaaanbin AbduUah): 117
Zehebt (emseddin Ebu Abdullah
Muhammed b. Ahmed) (ez-):
201-203,213, 218, 232, 328
Ebu Zekeriyya Yahya b. Ebubekir: 114
ez-Zemaher (Ebu'l-Ksun Mahmud); 87
el-Zencnt (Ebu'l-Hasan Ali b.
Harun): 183
Zerke (Bedreddin): 191
Zeydb.Rifa: 183, 184
Zeyneddin Abdrrahim: 191
Zeynddin b. Rf: 359
Ziyaul-Mlk: 271
Zotenberg: 50
Zotenberg; 90
Ibn Zbeyr: 56, 86
Zlkifateyn (Ebu'l-Feth); 97

455

KtTAP NDEKSt
- A Ayn el-Asr ve A'yn el-Nasr: 327
Abbasiler Tarihi; 66
Abulfedae Annales Muslemici
arabe el la t.; 211
Acib'l-Letif: 386
Acib el-Makdr fi Nevib Timur:
360, 362, 363, 373, 417
db el-Arab ve'l-Acem; 101
Adab el-Kttb; 67
Ahbru'r-Rsl ve'l-Mlk; 41
Ahbr'l-Karmta: 66
Ahbrl-Medne: 29
el-Ahbr'l-Mes'diyyt: 78
Ahbr el-Eimme: 114
Ahbr ez-Zaman; 71-73, 76, 78,
Ahbr Huccatl-Bermek; 82
Ahbru Kudtu Kurtuba: 119
Ahkmu's-Sultniyye: 24
Ahlk-Al;105
^ l k - Nsr; 104,105
srul-Bkyye: 13,
Asru Ahy: 297
Asterbd Tarihi; 29
B
Badad Tarihi: 29
el-Bahruz-Zhir: 392
el-Bark el-m: 146, 167
Basra Tarihi: 29
Bediu'l-zmm f Vakayi-i Kinmn: 418
Bediu'z-Zuhr f Veku'dDshr: 404
Berberler Tarihi (L'Histoire des
Berberes): 111
Bestfn el-Fudal ve Reyyhin elUkal: 124
el-Beyn ve'l-I'rb amma bi-Arz
Msr min el-Arab; 357
Bibliptheca Arrabo-Sicula; 156
el-Bidye ve'n-Nye: 328
Buyet'l-Mstefd: 119, 404
Buyet el-Taleb ft Tarihi Haleb:
164,165
Buhara Tarihi; 29

456

C
Crnlul-FnOln: 255
Cmiu't-Tevrih; 212, 235,278285,
298-300, 311, 312, 317.
367, 368, 369, 376, 382, 419
Cmi'n-Nahv el-Kebfir: 58
Cmi't-Tevrih-i Reidt; 285
Cmi t-Tevrih Zeyli: 284, 291.
292, 300,385
Cel-Cem' el-Beyan (Tarih elKayravan); 217
Cengiz Han Tarihi: 375
Cevhirl-Ahbr; 406
Cevmi el-Ahkm el-Ncum: 13C
el-Cevhere; 350
Chronique d'Abou Zakarya; 114
Chronique de Mecgue (Mekke
. Olaylan): 350
Corafya: 429
CroDca del Moro Rasis: 116
el-Cnd (Ebu Abdullah Muhammed: 404

D
ed-Dell'l-f al'l-Menhelj'sSfi; 392
Devletah Tezkiresi; 297, 307,
308, 377, 378,383, 402
Divn- Menehrtye; 129
el-Drr el-Mntehab fi't-Tarih:
165
Drret'l-Eslk ( Devleti'lEtrk: 330, 331
Drr'l Habeb ff Trihi A'yn
Haleb: 165
Dstrl-Vzer: 406
-E
Ebkru'l-Efkr; 254
Edebd-Dny ve'd-Dtn; 25
Edeb'l-Ktib: 58
Edeb's-Sem: 425
Enbi'l-umr: 347
Ensbu'l-Erf:, 32
Envr el-Tenzfl ve Esrr el-Tevl:
170

Esfr-1 Tevrat: 21
Evsl-i ecerei Trkiye: 412-415
Evzah'l-Meslik il MarifetlBldn vel-Memlik: 214
Eyyml-Arab: 155
_ F Fkihet el-Hulef ve Mefkehet
el-Zuref; 362, 363
Farsiyye: 348
Fazil el-Hulef el-Ridn: 143
Fazil el-Msr: 345
el-Feth el-Kuss fil Felh el-Kuds;
147, 148
Feth el-Vehb ( erh Trih elUtb: 124
Fevtl-Vefeyt: 24, 71, 78, 185,
191, 215, 217
Fihrist; 24, 33, 91, 106, 107, 181,
187,425
Furkn- Mbtn; 93
Fthu'l-Bldn: 23, 32, 33
Fthu'-am: 23, 27
Fthu Msr ve'l-Marib: 108111 .
Ftr- Zaman el-Sudur el-Menbei anil-Kurael-Hliye lelUsr: 417
G
Garaib'l-Esrr: 406
Garb'l-Hads; 58
Gartbl-Kuran; 58
Gvarib el-Garib: 129
Glistan: 170
H
Habft el-Siyer; 405, 406
Habibs-Siyer: 104, 266, 386
Hamsetl-Mtehayyirtn: 400
Hardet'l-Acab ve Fcrdet'lGarib; 90, 95, 255, 259
Hardet'l-Kasr: 146
Harran Tarihi; 29
el-Hv; 209
Hayret-i Ebrr: 400
Histoire des Mongols: 293, 297
Historiens orientauK des croisa-

des: 156
History oflndia: 129
Hulsata'l-Ahbru'I-MflsaTr velAcem ft Ma'rifeti Bildi Iraku'l-Acem; 433
Hlsatl-Ahyr; 406
Hlsat'l-Vef; 403
Hmyunnme; 408
Hst el-Menakb el-Seriye elMiinteziat min el-Sret el-Zahiriye: 252
Hsn'1-Muhadara fAhbar Msr
ve l-Khire; 110, 394, 396, 397

I
Ibn al-Kift's trih al-Hukam:
185
el-Ikd'l-Bhir: 404
Ikd'l-Cman f Trih-i Ehli'zZamn; 349, 350
el-Ikdl-Fertd; 25
el-Ikd'l-Semn: 350
Indices ad Beidhawi commentarium in Coranum: 171
Izhr'l-Asr li-Esrri-Msr: 359

- I Irb el-Kuran: 115

el-Iber: 203
el-lbtisr; 132
cm-i Ahvl-i Seluk ber-Mcib-i
Nakl-i Oguznme; 419
Ihtat ft Tarihi Grnata (el-); 335
Dbru'l-Ahbr: 406
Ihbr el-Ulem bi-Ahbr el-Hukem (Trih el-Hukema):
179-185
el-lktidb f erh Edeb'I-Kttb:
58
el-IImm bi-Ahbr men bi-Arz elHabee min Mulk el-Islm:
357
mam'l-Mez: 19
Inb'l-Gumr f Ebnl Umr; 358,
359
Inb'l-Msr f Ebni'l-Asr: 359
Ird'l-AIibb il Ma'rifeti'ldeb; 438, 439, 441

457

Isfehan Tarihi: 29
Iskendernme; 375
Ithfl-lhs bi-Fadili'I Mescidil-Aksa: 397
Itkn: 396
Ittifiz el-Hunef bi-Ahbr el-Elmme ve'l-Hulef: 357
el-Izh: 170
Izh el-Zulm: 364
-K Kalid el-Ikyi ve Mehsin elAyn: 119
Kmilu't-Tevarih: 369
el-Kmil H't-Trih: 154,163, 211
Kms el-A'lm: 377
Kanun: 242
Kavnn el-Devvnn: 168
Kefti'z-Znn: 19, 22, 44. 50, 55,
S6, 71, 90,102,124, 129, 171,
216,425
Kekl: 25
el-Kevkibu'l-Bhire mine'nNcmi'z-Zhire: 391
Kss- Enbiy: 212, 369
Kvmddin Burslan: 148
Kitbu'l-Ehv: 55
Kitbul-Eklm: 213, 218, 429431
Kitbul-Envr;425
Kitbu'l-Esnam (Putlar kitab):
31
Kitbu'l-Harc: 24, 428
Kitbu'l-Megz: 32
Kitb>-Tabh: 425
Kitbdb el-Arab ve'l Fars: 100
Kitb Ahbr el-Magrib: 180
KitSb Ahbr el-Mtenebbi: 438
Kitb Ahbr el-Nahviyyn: 181
Kitb Ahbr el-Yemen: 133
Kitb Ahbr el-Zaman ve men
ebdehu'l-Hidsn min elUmem el-Mziye ve'l-Ecyl
el-Hliye ve'l-Memlik elDsire: 78
Kitb Cvidn Hred: 100
Kitb Cumhr Ensb el-Fars ve'lNevkfl: 425

458

Kitb-i Siyset u Tedbfr-i Mlk-i

Htiyn: 297
Kitbu Direti'l-Marif: 48
Kitb el-Acyib: 72
Kitb el-An: 81-84
Kitb el-Bd: 142
Kitb el-Bed' ve'l-Hlka: 94, 95
Kitb el-Bed' vet-Trih: 89-92, 94
Kitb el-Bedi' iNakd el-i'r: 143
Kitb el-Beyan: 217
Kitb el-Cmi': 100
Kitb el-Deyyrt: 82
Kitb el-Dvel: 438,439
Kitb el-Ensb: 132, 153
Kitb el-Evrk f Ahbr el-Abbs
ve E'arihim; 67,103, 250
Kitb el-Evst; 71, 73, 78
Kitb el-Fhr: 225
Kitb el-Hikyt el-Etbb ft
ilct el-Edv: 188
Kitb el-: 232
Kitb el-I'tibr: 143
Kitb el-lbne ft Usli'd-Diyne
78
Kitb el-Isbet el-Mneccimtn
188
Kitb el-Isti'ns fi Ahbr l-i
Mirds: 180
Kitb el-Marif: 57-60
Kitb el-Megazi: 29
Kitb el-Mesil ve'l-llel fi'lMezhib ve'l-Milel: 78
Kitb el-Mevzto: 209
Kitb el-Muhtasar l Ahbr el-Beer: 204, 210-214, 217
Kitb el-Nebt: 51, 56
Kitb el-Sre el-Sre: 114
Kitb el-Tahre: 101,104,105
Kitb el-Tecrib ve'l-Fevid: 188
Kitb el-Tecns: 123
Kitb el Ffevz el-Ekber: 100
Kitb el-stezkr lim cer l
Slifl-A'sr: 78
Kitb el- Ravzateyn fi Ahbr elDevleteyn: 166, 167
Kitb el-FA'dl ve'l-Intisf ( Messiri'l-Arab: 82
Kitb el-Fevz el-Asgar: 100, 101

Kitb el-Gurer Fi's-Siyer elMlk ve Ahbrihim: 90

Kitb el-Lflbb ft Ma'rifet elEnsb: 130
Kitb el-Mesil veI-Cevbt: 60
Kitfibel-MesUk:213
Kitb el-Mucib: 252
Kitb el-Mstevf: 100
Kitb el-RahI ve'l-Menzil; 60
Kitb el-Siyse: 100
Kitb el-arb: 60
Kitb el-Tenbh ve'l-Irf: 71, 72.
75, 77,78
Kitbu'l-Ahbr el-Tvl: 52, 53,
56,
58, 59
Kitb el-stezkr lim cer f
Slif'l-A'sr: 78
Kitb el-Viizer; 67
Kitb elAs: 142
Kitb es-Sla; 118,119
Kitb es-Siyer: 1,00, 101
Kitb Eyym'l-Arab: 82
Kitb f Ahbr Mlk el-Endls
ve Kitbihim ve Hattatuha:
116
Kitbu'I-Mu'cem fi sri Mluki'l-Acem; 369
Kitb fi Delil'n-Nbvve; 58
Kitb fihi Kelm Ftimet fi Fedek: 83
Kitb fihi Zikr el-Bild ve'lMlk Elleztne Kn f
Zamnih; 143
Kitb fi'l-Cebr vel-Mukbcle: 55
Kitb fi'l-Hisb: 55
Kitb fi'l-Vesy: 55
Kitb Fnn el-Marif ve ma cer
fi'd-Duhri'l-Sevlif; 78
Kitb Hazyin'd-Dn ve Srn'IAlemfn: 78
Kitb Kafdl Zil-Hicce: 83
Kitb Matmah el-Enfs Mabrah
el-Teenns fi Mlah ehl elEndels: 119
Kitb Melim el-mem ve Ahbr
Zevil-Hikem: 187
Kitb Mecmuat el-Havtr: 100
Kitb Mektil el-Tlibiyyn; 82,

83,84
Kitb Mrc ez-Zeheb ve Medin
el'Cevhir ff tahifTfl'l-Irf
mfn el Mlk ve Ehli'dDiryt; 78, 428
Kitb Nzelil fi Emr el-M'minin
ve Ehlihi: 83
Kitb Nazm el-A'lm fi UsulilAhkm: 78
Kitb Nazm el-Cevhir fi Tedbr
el-Memlik vel-Askir: 78
Kitb Nazm el-Edille f UslilMille; 78
Kitb Nesebi Ben Abdi ems: 82,
83
Kitb Nesebi Ben eybn: 82
Kitb Nesebi Ben Tlib; 82
Kitb Ravzatil'I-Cennt fi Evsf
Medineti'l-Hert: 387-389
Kitb Srru'l-Hayt; 78
Kitb Tagallb'd-Dvel ve Tagayyir'l-ri ve'l-Milel: 78
Kitb Trih el-Yemen: 180
Kitb Vaslul-Meclis: 78
Kitbl-Meslik ve'1-MemIik:
422, 425-427, 432, 433
Kitbu Tabakt's-Sahbe: 24,
29
Kitb Trih el-Selkiye: 180
Kitb Tasarf el-Efal: 118
Kitb Te'vlel-Rya: 60
Kitb Te'vl Muhtelif el-Hads: 60
Kitb Umdet't-Tlib fi Ansb-
l-iEb Tlib: 237
Kitbu'l-Milel ve'n-Nihl: 24,
Kitbu'n-Ndem vel-Cilles:
425
Kitb'l-Hayi: 58
Kitb'l-Lehv ve'l-Mellf: 425
Kitbl-Megz: 26
Kitb'l Levh ve'l Melk:
Kitb'T-Ridde; 27
Kitb'-arab; 425
Kitb Zehyir el-Ulm ve ma
kne fi Slifi'd-Dhr: 78
Kfe Tarihi: 29
Knz ez-Zeheb fi Trihi Haleb;
165

459

Ktb-i Sitte: 20
L
L'Histoire des Seljoukides de
H ra q : 148
LlistoTe de la medicine Arabe:
78, 187, 217, 286, 297
La medicine du Prophete: 203
Letiru'l-Marif: 25
Lezzet el-Ahlm fi Tarih mem
el-A'cm: 217
Le Livre de rAvertisscment et de
la Revision: 72
Le livre de l'indication et de l'admonition; 78
Les notices et les extraits; 344
Lbb: 132
Ltlbb el-Elbb; 234
Lbb el-Lbb: 132,396
M
Madin el-Cevhir: 68
Macastii'-ht(el-): 67
Mahbb'l-Kulb: 400
el-Maklt ft Usli'd-Diynt: 78
Mantku't-Tayr fi't-Tasavvuf: 254
Matlau's-Sa'deyn; 384-386
Meadinul-Cevahir: 369
el-Mebde ve'1-MeI: 438, 439
MecKs el-Mminn: 233
Meclis'n-Nefis: 400
Mecmau'l-Ensfib: 318
Mecmau'l-Fusah: 233
Mecmu Kelam Ebi Ali el-Fris:
438
el-Mecm' el-Mbrek; 192,193
el-Mecmat'r-Rediye: 278,
282,283,300
Mekrim'l-Ahlk: 406
Mekke Tarihi: 29
el-Menhel es-Sff(Ve'l-Mstevfi
ba'del-Vft); 214-216, 276,
331, 392,393
Merv Tarihi:a 29
Mesliku'l-Memlik: 24
Meslik el-Ebsr fi memalk elEmsr: 443
Merib el-Tecrib: 129

460

el-Metlib: 87
el-Mevaiz ve'l-Hkm ft Abbahi
Mluki'l-Acem: 369
el-Meviz ve'l-I'tibfir bi-Zikr elHtat vel-sr (Htat- Msriyye): 110,352, 356, 356, 357
Mevlev Muhammed Fazl-i mam
Hayrbd: 125
Mevrid'l-Letafe itmen VeliyesSaltana vel-Hilre: 392
Mifth't-Tefstr: 278
Milel ve Nihi: 24
Minhc:170
Minhc Ehl el-Snne: 132
Mizan el-I'tidal ( Nakd er-Ricl:
202
Mogollar Zamannda Trkistan:
376
Molla Cam: 398
Mu'cem'l-Bldn; 30, 177, 435,
436,438-441, 442
Mu'cem'-uarfi: 438,439, 442
Mu'cem el-Meyih: 132
Mu'cem el-Udeb; 91,120
Muhakeme-i Lgateyn: 400
M uizz'l-Ensb f ecereti
Seltn-i Mool: 376
Mukaddime: 13,341, 344, 346
el-Muktadab f'n-Neseb: 438
el-Mustadraf: 25
Musul Atabekleri Tarihi: 156
el-Muvaffakiyyt: 31
Mflessirl-Mtllk: 406
Mferric el-Krb fi Ahbar Beni
Eyyub: 217
Mktebe-i Red: 298
el-Mlkt: 242
Mlk-Nme: 417
Mntehab el-Tevrih: 285, 286
Mntehab Trih-i Vassf: 406
Mrcz-Zeheb: 18, 68, 69, 71,
73-75,77,78,80, 346, 369,428
Mkil'l-Hadts: 58 ^
Mkil'l-Kur'an: 58
Mkil es-Sla l Trh-i Endls:
119
el-Mteb ft Esmi'r-Ricl: 201,
202

el-Mterik Vaz'an ve'l Muhtelif

Sak'an: 438
N
Nme-i Dnevern Nsr: 84,
104,162
Nsh't-Tevrih: 408
Nazmu'l-Cevhr: 400
Nazm el-Cehr: 111
Nefh el-Tb f Gusn el-Endelus elRatb;409,411
Neseb Ben Killb: 82
Nevdir el-S\\tniye (el-)-. 149
Nihyet'l-Ereb f Fnn'lEdeb: 251, 252
Nizm el-Tevrih: 171, 236, 369
el-N ukd el-Kadtm e veltslmiye: 357
Nusret el-Fetre ve Usret el-Katre
f Ahba^ el-Dev6 elSelkiye: 147, 417
Nbzet el-Ukd f Umr elNukd: 357
Ncmz-Zhire f Mlk Msr
vel-Khlre: 293, 390, 391
el-Nakk: 209
Ntlzhet el-Ervah: 130
Nzhet'l Kulb der Meslik ve
Memlik: 311
R
Rhat's-Sudr: 281
Rakmu'l-Hulef f Nazmu'd Dvel:
335
Ravzatil'l-Menzr f Ahbri'lEvil ve'l-Evhir; 48
Ravzatl-saf: 171,285, 386, 398,
400^02, 405, 406
Ravzat's-Safy-i Nsr; 408
Ravzat Uli'l-Elbb f Teviih elEkbir ve'l-Ensb: 305, 307
Ravzul-Krtas (el-Ens el-Mutrib
bi-Ravz eI-Krt3 ft Ahbr
Mlk el-Marib ve Tarfl
Mednet Fs): 252, 253
Ravzul-Menzir: 254, 259
Reib el-Kur'an: 115
Recueil des Historiens des croisa-

des: 167
el-Redd al el-Kaderiye: 132
Rhle-i Ibn Batuta: 325
Rkyet'l-Kalem: 234
Rislet'l-Beyn f Esmi'l-Eimme: 78
S Sah-i Buhar: 20
Sahh-i Mslim: 20
Secere-i Terakime: 415
Sefretnme: 386
Seluknmeder): 369,416
Semerkand Tarihi; 29
Sergzet-i Seyyidin: 224, 235
Sretn-Nebi: 20
Sret Celaleddin Mengbirt: 172,
174, 177, 178,
Sfret Ibn Him: 20
es-Siky: 275
Simrh f Ulun't-Tev'ih: 396
Simt el-Ul lil-Hazret el-Uly:
418
Sirc'l-Mslimn: 400
Sivn el-Hikme (Trih-i Hukem
el-Islm): 130
Siysetnme: 24
Siyerun-Neb: 369
Siyer el-Nbel: 203
el-Sultniye: 278
Suveru'I-Eklm: 24,298
es-Slk: 404
es-SIk li Ma'rifet-i DvelilMlk: 276, 356
- eceretl-Etrk ve U3- Erbeai Cengz: 380, 382
efknme: 124
ehnme: 148, 280,285,311,312,
369, 401
emsi ^hnme: 280, 299
erh el-Muvatta: 115
erii el-Tenbh: 170
if el-arm: 350
uab-i Pangana: 298
uzr el-Ukd f Zikr el-Nukd:
357

461

T
Ta'rtf bi'l-Mustelah el-erff :443
Tabaktu'l-HufTz: 168,202, 396
Tabakt'l-Etibba: 71
Tabaktd'l-Fukaha: 19
TabakWl-mem; 24,187
Tabaktel-Fukah: 115
Tabakt el-Kurr: 203
el-Tabakte)-Kbr; 171
Tabakt e]-Meayih; 114
Tabakt- Nsr; 417
Tabakt'l-LgaviyySn ve'nNuht; 19, 396
Tabakt'l-Mhaddisn: 19
Tabakt'l-Mfessirn: 19, 396
Tabakt'l-Mtekellimn; 19
Tabakt'-uar: 19, 24, 58, 66
Tct-Terctm f Tabaktil-Hanefye: 393
Takvmel-Bldn; 204, 210, 213,
214, 216, 218
Tansuknme-i llhan der Pnn-i
Ulm-iHit: 297
Tarafijl-Asr fi Devlet-i BenNasr:
335
Trih-Beyhak: 126-130, 417
Tarih-i Kebr 232
Trih-i l-i Seluk; 417
Trih-i Badd; 23, 132
Trih-i Beram; 44
Trih-i Ca'fert; 41-46
Trih-i Cihangir; 372, 374,
Trih-i Cihanga; 199, 219, 221,
222, 224, 230-232, 301, 369,
382
Trih-i Dmek; 23,167
Trihu'l-Hulef; 32, 396
Trih Ali bin Mus; 211
Trih-i Benk; 299
Trih Dvel el-lslm; 195, 201203
Trih-i EbiHanfe; 56
Trih-i Ebi sa; 211
Trih el-Ahlt; 211, 217
el-Trih el-Bedrf; 143
Trih el-Dvel el-Mnkatia; 217
Trih el-Eksire (Kisralar Tari

462

hi): 351
Trih el-Endls; 116,118
Trih el-Evsat; 203
Trih el-Fahr (Kitb Mnyet'lPudal f Trih el-Hulef velVzer); 233,241-244,250
Trih el-isfehn: 85
Trih el-Islm; 143, 224
Trih el-Kmil: 151, 153-156,
160,174,210, 217, 281, 439
Trih el-Knis el-Svlyn; 197
Trih el-Muzaffer: 211,217
Trih el-Sar: 203
Trih-i Gztde; Bkz. Zafername
Trih Hamza el-Isfehn; 211
Trih-i Ibn Ftrt; 347
Trih-i Ibn Heysem; 417
Trih Mahmud b, Sebktekin;
180
Trih-i Mbarek Gazni: 279281,285, 305, 368
Trih-i Mbrek Baysungurt; 368
Trih-i Pdih'i Said Gyaseddin Olcaytu Sultan Muhammcd; 284, 286, 288-291,
295303
Trih-i Taber; 41
Trih-i Timurlenk: 363
Trih-i Ulem Endls; 118
Trih-i Vassf: 42, 224,232, 240,
301,302, 369
Trih-i Yemn; 122, 124, 125,
129,130, 302
Trihu Muhtasara'd-Dvel; 198200, 236
Trihu'l-Unem vel-Mlk; 41,
43, 46, 49, 55. 154, 155, 212,
250, 281
Tecrib el-Umem ve Tekub elHimem; 96, 97,101,129,211,
217
Tecrd Eam es-Sahbe: 201, 202
Tecziet'l-Emsr ve TecziyetlA'sr; Bkz. Trih-i Vassf.
Telhis Menkb el-mereyn li Ibn
el Cevzt: 143
Tercim'l-Hilkem: 24
Terceme-i Trfl-i Yemn; 125

Terceme-i Yemtn; 125,

Tercme-i Nefahat'l-ns: 400
Tesliyet'l-Ihvn: 228, 231,235
Tertf'l-Eyym ve'l-Asr biSretis-Sultani'l-M elik elMansr: 252
el-Tevli'; 170
Tevrih el-Selttn ve'l-Mlk
vel-Askr: 253
Tevrih-f Nadir ah; 408
el-Tevzt: 278
Tezkire-i Aksary; 418
Tezkire: 372
Tezkiret el-Huffz: 201-203
The History of the Almohades;
253
The Kitabri Yamini, historical
memoirs of the Sultan Mahtnud o f Ghazne: 125
el-Tbb el-Nebev: 203
Tisnurnme; 376
Tong-Kien-Kang-Mo; 299
T uhfe-i hvnu'a-S af ve
Hlln'l-Vef: 185
Tuhfet'l-Kdim fit-Trh; 119
Tuhfet'l-Nuzzr f 6aribi"lEmsar Acibi'l-Esfr: 220,
224,325
Tzk-i Bbr; 407
T(lzk-i Timur: 373
- - U

Unvnl-Iber ve Divan el-Mbtedai vel-Haber: 336, 343, 344,

345, 346
Utbe-i Ketebe: 234
Utbf Tarihi; 124, 125
Uynl-Ahbr: 58
Uyn el-Enb f Tabakt elEtbb: 24, 78, , 186, 187

na el-Ferfd: 100
sd'l-be ft M a'rifet elSahabe: 153,154
V
el-Vdha: 115
el-Vf fi'l-Vefeyt: 24, 171, 326,
327, 39?,
el-Vecz f Tabakt'l-Fukah:
396
Vefayt'l-A 'yn ve Enbi
Ebni'z-Zaman: 46, 48, 50,
148,
162, 189-191, 217, 250,
441, 442
el-Vef bi-Ahbr Dr el-Mustaf:
403
Vie de Mohanuned: 211
-Y
Yemen Tarihi (Histoira Jemnea): 251, 404
Yetmetu'd-Dehr; 146
- Z Zafemme-i m; 375
Zafernme; 285, 298, 309, 311313, 315, 317-319, 362, 372377
Zeyll-Zeyl: 274, 276
ez-Zeyl bis-Slet; 44
Zeyl el-Mzeyyel; 46
Zc-i Ebu Hanfe; 55
Zc-i Ilhan; 281
Ztc: 380
Ibn Zble: 29
Zbdet'l-Haleb: 165
Zbdetl-Nusret; 148
Zbdett-Tevrih: 365-370, 382,
385, 386
Zbdet Kefi'l-Memlik: 396

463

YAYI NLANACAK KTAPLAR

Muhammed Hamidullah
SYAS

v e s i k a l a r
- Vesaik u's-Siyasiyye -

Son yzylda slam dnyasnn yetitirdii en byk s

lam bilgini ve aratrmaclardan Prof. Muhammed Hamidullah'm en nemli eserlerinden biri phesiz "Siyasi Bel
geler (el-Vesaiku's-Siyasiyye)" adl deerli kitabdr.
Henz trkede yaynlanmam bu nemli eserde,
Muhammed Hamidullah yllar sren yorucu aratrmalar
dan sonra Hz. Muhammed (s) ve Drt Halife dnemi
ile slam tarihinin ilk dnemlerine ait btn resmi
yazma, karar ve belgeleri toplayp bir araya getimitir. Szkonusu belgeler tannmadan, bu dnemle ilgili nihai
dnceler ne srmek hemen hemen imkansz gibidir.
Yaynevimiz slam tarihinin en nemli dnemine k
tutan bu deerli eseri trkeye evirip okuyucularnn istifa
desine sunmann hazrl iendedir.

Ord. Prof. M. emseddin Gnaltay

SLAM TARHNN KAYNAKLA!

-TARH VE MVERRHLER-

slam tarihi, slam tarihini yazanlar ve bu yazarlarn eser

lerinin pratik bir k r o n o lo jis i h a k k n d a yeterli b ilg ilere sahip
m iyiz? slam d n y a s n d a en gelim i ilim lerd en biri tarihtir.
B una ram en , m o d e rn za m a n la rd a slam ta rih in e ilikin ya
plm alm a lar bir elin be p a rm a k a d a r az.
Bu y zyln ba la rn d a , ilim ad am ve a ratrm a c P r o f.
em sedd in G n a lta y yetkin bir a lm a ile b o lu u d o ld u r
m ak zere elinizdeki eseri k alem e alm . O rijin a l ad s la m

da

T a r ih

ve

M verrih ler

o la n

e se r

b a ta n

son a

o k u n d u u n d a , slam d n y a sn d a tarih ilm i ve tarih y azm

k on u su n d a ilg in ah m a la rn y a p ld ve so n d erece n e m
li eserlerin y a zld g r le c e k tir . P r o f . G n a lta y m kitab,
ay m g a m a n d a T a rih F elsefesi k o n u s u n d a da' _nemli bir m
racaat kayna o lm a k la d ik k a ti eker.
Y ayn evim iz, bu n em li eseri -n otla n d rm a k suretiyle- b u
g n n T rk esin e k a za n d ra ra k tarih ilm in e v e bu alan daki
alm alara n e m li bir katk sa lad in a n cn d a d r.