k

medeniyetler nasl ayakta kalr

ya da yklr?
JARED

DIAMOND

ngi lizceden eviren:

ELF KIRAL

JARED

medeniyetler nasl ayakta kalr

ya da yklr?
Bu kitap
Emine Erolu'nm yayn ynetmenliinde

<

Redaksiyon Zeynep Polat,

kapak tasarm Ravza Kzltu

2.

bask olarak

irtibat : Alaykkii Caddesi. No.:

Cem Kk 'iin editrliinde

yayna hazrland.

2006 Mart

tarafndan yapld.
aynda yaymland.

Kitabn Uluslararas Seri Numaras

(ISBN):

975-263-373-0

DIAMOND

...J

>

<

/ lstanbul
Telefon: (0212) 513 84 15
Faks: (0212) 512 40 00
Caalol

www.timas.com.tr
timas@timas.com. tr

>-

Bask ve cilt:

Entegre Matbaaclk
Sanayi Cad. No:

17

obancmc-Yenibosna-lstanbl
Tel:

(0212} 451 70 70

TMA YAYINLARI/1457
POPLER BLM/2

Jared Diamond, 2005 USA, 11Collapse How Societies Choose to Fail or

Succeed" orjinal adyla Viking Penguin tarafndan yaynlanan bu kitabn
Trkiye'deki tm yayn haklar Brokman ine. araclyla Tima Yaynlar1na
aittir. zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

11

medeniyetler nasl ayakta kalr

ya da yklr?
JARED

DIAMOND

ngilizceden eviren:
ELF
KIRAL

T M A

Y A Y 1 NLA R J
S T A N B U L

2 O O 6

:::
z
o
:;:
<
......
:::

Corefya prefesr olan Jared Diamond halen Kaliforniya

:::
UJ
o::

niversitesi'nde retim yesidir. Fizyoloji alannda balad

-,

akademik kariyerine daha sonra biocorefya alannda devam

<

etti. Ulusal Bilim Madalyas, Tyler evre Baans dl, Japonya

Kozmoz dl olmak zere eitli dllere layk grld. Discover,
Natura/ History, Nature ve Geo dergilerinde iki yzden fazla
makalesi yaynlad. Tfek, Mikrop ve elik kitabyla Pulitzer
dl'n kazand.
Eserleri:

Tfek, Mikrop ve elik (2002)

Jack ve Ann Hirschy,

Jill Hirschy Eliel ve John Eliel,
Joyce Hirschy McDowell,
Dick Hirschy (1929-2003) ve Margy Hirschy
ve onlarn Montana gklerine sahip kan
tm Montanal dostlarna...

Antik diyardan gelen bir seyyaha rastladm,

Dedi ki:
"ln ortasnda,
Gvdesiz, kocaman iki ta bacak,
Ve hemen yaknnda yar beline kadar kuma gmlm,
atk kalar, krm dudaklar
Ve buz gibi souk alayc grnmyle,
Para para olmu,
Tatan bir surat vard...
Onlara ekil veren o eller ve ruhlarn besleyen o kalp,
Cansz eylere kaznan tutkular ne kadar da canl gstermiti!
zerinde ise u szler yazlyd:
Ben krallarn kral Ozymandias ...
u yaptklarma bakn da,
Haddinizi bilin!
Ama koca ykntlar arasnda sakl kalm bir harabe,
Ve ucu buca grlmeyen, plak ve yapayalnz kumlardan baka,
Artk ne kald geriye?
Hibir ey!.."

"Ozymandias"
Percy Bysshe Shelley ( 1 817)

llNDEKlLER

Haritalar Listesi

13

Trke Bask in nsz

15

Giri: ki iftliin Hikayesi

ki iftlikkler, gemi ve gelecek Ortadan yok olan
cennetler? Be noktal ereve ve evre Karlatrmal
yntemKitabn plan

19

1. KISIM: MODERN MONTANA

43

45
1. Blm: Montana Semalar Altnda
Stan Falkow'un hikayesi Montana ve ben Hikaye neden
Montana ile balyor? Montana'nn ekonomik tarihiMadencilik
Ormanlar ToprakSu Yerel ve yerel olmayan trlerFarkl
grlerDzenlemeler karsndaki tavrlar Rick Laible'nin
hikayesiChip Pigman'n hikayesiT im Hul'n hikayesiJohn
Cook'un hikayesiMontana: Bir dnya modeli
2. KISIM: GEM TOPLUMLAR

99

101
2. Blm: Paskalya Adas'nda Alacakranlk
Taocann gizemleriPaskalya Adas'nn corafyas ve tarihi
nsanlar ve gdaKabile reisleri, kabileler ve sradan vatandalar
Platformlar ve heykellerOymaclk, nakliyat ve heykellerin
dikilmesi Ortadan yok olan ormanToplum iin sonular
Avrupallar ve aklamalarPaskalya neden krlgand?
Bir benzetme olarak Paskalya
3. Blm: Yaayan Son nsanlar: Pitcairn ve Henderson Adalar
Bounty ncesi PitcairnBirbirinden farkl adaT icaret
Filmin sonu

145

4. Blm: Eskiler: Anasazi ve Komular

163

l iftileri Aa halkalar Tarmsal stratejilerChaco'nun

sorunlarBlgesel entegrasyonChaco'nun d ve sonu
Chaco'nun mesaj

10

185
5. Blm: Maya kyor
Kayp ehirlerin srlarMaya evresiMaya tarmMaya
tarihi Copanklerin karmaklSavalar ve kuraklklar
Gney ovalarnn kMaya'nn mesaj

6. Blm: Viking Preld ve Fgleri

209

Atlantik'deki tecrbelerViking patlamasOtokataliz Viking

taarmDemirViking liderleriViking dini Orkniler,
Shetlandlar, Faeroelar Izlanda'nn evresi Izlanda'nn tarihi
lzlanda'nn genel durumuVinland
7. Blm: skandinav Grnland'nn Yeermesi
245
Avrupa'nn karakolu Grnland'n bugnk iklimi Gemite
iklim Yerel bitkiler ve hayvanlar skandinav yerleimi
iftilik Avclk ve balklk Birleik bir ekonomi Toplum
Avrupa ile ticaret maj
8. Blm: skandinav Grnland'nn Sonu
285
Sona giri Ormanlarn tahrip olmas Topraklara yaplan
tahribat Eskimolar'n atalar Eskimolar'n yaamlarn devam
ettirmeleri Eskimolarla skandinavlarn ilikileri Son Sonun
kanlmaz sebepleri
9. Blm: Aykr Yollardan Baarya Doru
Aadan yukarya, yukardan aayaYeni Gine tepeleri
TikopyaTokugawa sorunlarTokugawa zmleri
Japonya neden baarl oldu?Dier baarlar

341

3. KISIM: MODERN TOPLUMLAR

381

10. Blm: Afrika'da Malthus Kuram: Ruanda'nn Soykrm

383
kilemRuanda'daki olaylarEtnik nefretten daha fazlas
Kanama'nn GelimesiKanama'da patlama Bu neden oldu?
1 1. Blm: Bir Ada, ki Halk, ki Tarih:

Dominik Cumhuriyeti ve Haiti

405
FarkllklarTarihlerFarkllklarn sebepleriDominik'in
evresel etkileriJoaquin BalaguerDominik'in bugnk
evresel durumuGelecek
435
12. Blm: Sendeleyen Dev: in
in'in nemiGemiiHava, su, toprakBitki rts, trler,
megaprojelerSonular Balantlar Gelecek

 indekiler

11

459
13. Blm: "Madenci" Avustralya
Avustralya'nn nemiTopraklarSuUzaklkErken Tarih
thal edilen deerler Ticaret ve g Topran bozulmasDier
evresel problemlermit iaretleri ve deiim
4. KISIM: ALINACAK DERSLER

507

509
14. Blm: Baz Toplumlar Niin Ykc Kararlar Alr?
Baar iin yol haritasngrde baarszlkAlglamada
baarszlkRasyonel kt davranYkc deerlerDier
irrasyonel baarszlklarBaarl olmayan zmlermit
aretleri
15. Blm: Byk irketler ve evre:
535
Farkl Koullar, Farkl Sonular
Kaynak karmaki petrol alanPetrol irketi motivasyonlar
Metal madencilii operasyonlar Maden irketi motivasyonlar
Maden irketleri arasndaki farkllklarOrman kesme endst
risi Orman Koruma Konseyi Deniz mahsulleri endstrisi
irketler ve halk
16. Blm: Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan Dnya Bizim
589
in Ne fade Ediyor?
Tantm En ciddi problemler Eer onlar zemezsek...
Los Angeles'da hayat Tek cmlelik itirazlar Gemi ve bugn
mit etmek iin sebepler

Teekkr

637

Ek Bilgiler

641

ndeks

681

HARTALAR LSTES
Dnya: Tarih ncesi, Tarihi ve ada Toplumlar

22-23

ada Montana
Pasifik Okyanusu, Pitcairn ve Easter Adas

48
106-107

Pitcairn Adalar

1 47

Anasazi Blgeleri

1 66

Maya Blgeleri

1 89

Viking Genilemsi

2 12-2 1 3

ada Hispanyola

407

ada in

439

ada Avustralya

468

ada Dnyann Siyasi atma Noktalar; ada Dnyann

evresel atma Noktalar

59 1

Trke Bask in nsz

Trkiye'nin Dnya Tarihine Katklar
Beni milyonlarca Trk okuyucusuna ulatracak kitabmn Trke
basks iin nsz yazmak benim iin byk zevk ve onurdur. Trkiye
dnya tarihinde oynad nemli rol ve Avrupa ile Asya arasnda bir
gei noktas olduu iin beni hep ok etkilemitir. Bu ksa yazmda si
ze Trkiye'nin stlendii drt nemli rolden bahsedeceim: Bunlar
medeniyetin gelimesi, Avrupa ve Asya dil haritasnn yeniden biim
lenmesi, Avrupa ve Asya arasnda bir kpr grevi stlenmesi ve ev
re problemlerine getirdii zmlerle dnyann dier lkeleri iin r
nek tekil etmesidir.
Medeniyetin ykseliiyle ifade edilen unsurlar olaan kabul ederiz
ve gnmzde yaayan her canl da "medenidir:' Mesela hepimiz ye
mek ihtiyacn karlamak iin tarma ve hayvancla muhtacz. Baz
larmz bahelerimizde kendi rnlerimizi yetitirip, meralarmzda
mallarmz gderken, geri kalanlarmz da ifti ve obanlarn yetitir
dii yiyecekleri satn almak iin marketlere gideriz. Artk yiyecekleri
mizi avclar/toplayclar gibi yabani hayvanlar avlayarak ya da doal
yerlerindeki yabani bitkileri toplayarak elde etmiyoruz. Atalarmzn
kulland ta, kemik ya da odunun yerini metal ya da plastikten yapl
ma aralar ald. imdi okuyup yazabiliyoruz. Tm dnya, devletlere
ayrld ve bu devletler profesyonel brokratlarn yardm ettii devlet
bakan, kral gibi liderler tarafndan ynetiliyor. Ynetimlerin olmad
, bunun yerine toplumun tm yelerinin birlikte oturup yz yze
konutuu gemiin artlar kendi iimizde onad ya da yirmierli
gruplar olarak blndmz mddete mmknd. Ama gn
mzde yetmi milyonluk Trkiye ya da yz milyonluk ABD'yi bu
ekilde ynetmek imkanszdr. Kanunlar yazl hukuka gre belirlenir
ve gvenlik birimlerinin destekledii yarglarn ynetimi altndaki
mahkemeler tarafndan uygulanr. Her bireyin kendini ve haklarn sa
vunmak zorunda kalmas artk gemite kald. Kendi yiyeceimizi ye
titirmek, metal ara ve gereleri kullanmak, yazmak, ynetimler altn
da yaamak ve kanunlar tarafndan ynetilmek bizim medeniyet diye
tanmladmz kavram iin elzem olan eylerdir.
Tm bunlar medeniyetin her zaman var olmadn, daha sonra
ortaya ktn kolay um tuumuzu ortaya koyuyor. Tarm (iftilik

16

ve hayvanclk) "sadece" yaklak 1 0.500 yl, metal ara ve gereleri

7.500 yl ve yaz 5.400 yl nce ortaya kt. Bu deiimler, modern in
san yaamnn 80 yllk zaman dilimiyle karlatrldnda ok uzun
zaman dilimi gibi grnyor, ama insanlk tarihiyle kyaslandnda
daha ok yeniler. Avclktan iftilie, tatan metal ara ve gerelere, ce
haletten okuma-yazmaya, bireylerin kendini savunmasndan devletin
ynetim ve adaleti gibi tm bu deiiklikler insanlk tarihinin ok k
k paralardr.
Medeniyetin ykseliini oluturan tm bu deiiklikler nerede
balad? Dnyann her yerinde ayn anda balamad, sadece birka k
k blgeden balad. Buralardan da dier yerlere yayld. Medeniyetin
ykseliinin en erken ve en nemli blgesi Trkiye'nin dousunda yer
alan Gneydou Asya'daki kk, hilal grnml blgedir. Tarmn
ortaya kmasnda oynad rolden tr tarihiler bu blgeye Bere
ketli Hilal ad vermitir. Trkiye'nin dousundaki bu noktadan dou
ya doru genileyen boynuzlardan biri bugnk ran ve lrak'tr. Gne
ye doru genileyen dier boynuz ise bugnk Suriye, Lbnan, rdn,
srail ve Filistin'dir.
Tarm ve medeniyet Bereketli Hilal'in baz blgelerinde e zamanl
olarak grnrken, dierleri ilk olarak hilalin belirli blgelerinde orta
ya kt. Mesela, dk kaliteli buday, nohut ve inein dnyaya yayl
d yer Trkiye'nin dousudur. Trkiye gnmzde dnya tarmnda
nemli bir rol oynamaya devam ediyor: ABD'de ne zaman kurutulmu
kays yesem ve kays ambalajlarnn zerindeki etiketlere baksam,
bunlarn Trkiye'de yetitirilip oradan ihra edildiini gryorum.
Tabii ki baz deerli mahsullerin ve hayvanlarn kkeninin Bereket
li Hilal'in haricindeki dnyann baka blgelerinin olduu dorudur.
in'den pirin ve tavuk, Meksika'dan msr, And Dalarndan patates
dnyann dier blgelerinin salad katklardr. Ama 10 bin yllk ol
malarna ramen Trkiye ve komularnn yetitirdii en eski mahsul
ler ve evcilletirdii hayvanlar hala modern dnyann en deerli yiye
cekleridir. Trkiye ve Bereketli Hilal' in dnyaya kazandrd drt de
erli gda buday, arpa, bezelye ve mercimek; evcilletirdii drt hay
van ise inek, domuz, koyun ve keidir. Sadece at, Bereketli Hilal'in d
nda evcilletirilmitir.
Avrupallar gnmzde hemen her konuda kendilerini dnyann
lideri konumunda dnme eilimindeler ve ou eyin Avrupa k
kenli olduunu sandar. Aslnda arkeologlar tarm ve Avrupa medeni-

T rkiye'nin Dnya Tarihine Katklar

17

yetinin dier eski, ama nemli maddelerinin kkeninin Bereketli Hilal

olduunu ve Trkiye'den Avrupa'ya nasl getiini ayrntlaryla tespit
ettiler. Trk iftileri ve obanlar M 8.000 ylnda tarm gelitirip
mahsul elde ettiler ve bunlar M 7.000 ylnda Yunanistan'a gtrd
ler. O tarihlerde de Yunanl iftilerle kz alp vermeye baladlar. Yu
nanllar da Mahsullerini M 5.SOO'de Balkanlara, oradan Danube
Nehrinden Almanya ve Hollanda'ya, ayn tarihlerde de Akdeniz'den
talya, Fransa ve spanya'ya tadlar. Trk tarm M 4.000'de ngilte
re'ye, M 3 .000'de lsvire'ye dalga dalga gelmiti.
Medeniyetin bu nemli unsurlarnn yaylmasn - tarm, metal ara
ve gereler, yaz, ynetim ve kanun- ilk dnem iftilerin kulland dil
ler takip etti. zellikle Trkiye, Avrupa'ya sadece buday ve inei deil
nemli Avrupa dillerini de vermitir. Bu nokta aada ortaya koydu
um birok sebepten tr gnmzde pek dikkate alnmaz. 3.000 yl
nce Trkiye'de konuulan diller gl Hitit mparatorluu'nun dili
Hitite ve buna ilaveten Lidya, Likya, Luvian Palaic dilleriydi. Bu kaybol
mu dilleri korunmu eski yazlardan biliyoruz, zellikle arkeologlarn
T rkiye'nin Anadolu blgesinde bulunan, bakente yakn Yozgat'ta
kefettii Hitit mparatorluu arivlerinden. Bu arivler Hitit krallarnn
Msr'daki firavunlar ve lran ve Irak'n krallaryla yaplan diplomatik
mektuplamalar ieriyor. Los Angeles'daki Kaliforniya niversite
si'nden bir meslektam yeniden kefedilen bu Hitit arivlerinin deifre
edilmesi iinde yer alan aratrmaclarn arasnda yer alyor.
Sonu u ki, Hitite ve akraba dilleri gnmz Avrupa'snda konu
ulan dillerin nemli bir ksmn oluturan Hint-Avrupa dil ailesinin
en farkl ve en eski daln oluturuyor. Sadece ngilizce, spanyolca,
Franszca, Almanca, Yunanca, Rusa ve dier Avrupa dillerini deil, ay
n zamanda Ermence, Farsa, Hindistan ve Pakistan dillerinin ounu
ve uzak bat in'in u anda kaybolmakta olan dillerini de ieriyor. Bu
yzden Hititlerin atalar olduu diller Trk iftiler tarafndan Trki
ye'nin kuzeybatsndan Avrupa'ya, daha sonra dousundan Ukrayna
ve Orta Asya'ya, oradan da ran, Hindistan ve Bat in'e tanmtr.
Bask - spanya ile Fransa arasndaki engebeli Pirene Dalarnda hayat
ta kalan dil- dndaki eski, orijinal Avrupa dillerinin tamam kkn
T rkiye'den tremi Hint-Avrupa dillerinden almtr. Trkeye ev
rilecek olan bu nsz yazarken (Trke bilmediim iin), sadece
Trk tarm ve metalrjisine deil, ayn zamanda modern ngilizcenin
de yan kolu olduu eski Tr , dillerine hrmetlerimi gnderiyorum.

18

Ne var ki bugn siz Trkler ne Hitite ne de bir baka Hint-Avru

pa dilini yazp konuabiliyorsunuz. Sizin yazp konutuunuz Trke,
Moolcay ieren Asya dil ailesine ait bir dil ve 1000 yl nce Orta As
ya'dan gelen fetihlerin bir sonucudur. Bu yzden, Trkiye'de konuu
lan eski diller ve Avrupa'nn orijinal dillerinin yerini alan Hitite gibi,
modern Trkenin atas olan bir Asya dili Trkiye'de Hint-Avrupa
dillerinin yerini almtr.
Ama mesele, Moollarla ibirlii yapan Asyal fatihlerin Trki
ye'nin orijinal Hint-Avrupa halkn bertaraf edip genlerini yok etmesi
deildir. Genetik aratrmalar bugnk Trklerin genlerini te ikisi
nin tarm Avrupa'ya getiren eski Trklerden, te birinin de modern
Trk dilini getiren Asyal istilaclardan aldn ortaya koyuyor. Bu
yzden Trkiye, Avrupa ve Asya'y genetik olarak etkilemitir, tpk u
anda bulunduu blge itibariyle etkiledii gibi. ilk zamanlardan gn
mze modern Trkiye'nin jeopolitik, kltrel ve ekonomik rolnn
ortaya kard bu genetik ve corafi gerekler, onun Asya ve Avrupa
Birlii ile Mslman ve Hristiyan dnya arasnda bir kpr vazifesi
grmesini salamtr.
Sonu olarak, Trkiye, tm dnyann ilgi gstermesi gereken ok
zel bir lkedir. Elinizdeki bu kitapta evresel problemlerini zeme
dii iin ken birok toplum hakkndaki aratrmalar okuyacaks
nz. Son birka yzyla yle bir baktnzda medeniyetlerin tarma
elverili topraklarn yok ettiklerini, kendi nfuslarn artk besleye
meyecekleri bir noktaya ulatklarn greceksiniz. Kitabm sadece y
klm toplumlarn sknt verici durumlarn anlatmyor, nk ev
re problemlerini zm toplumlar da tartyor. Trkiye uzun d
nemli evresel baar hikayesinin sra d bir rneidir. insanlar uzun
zamandr Trkiye'de mahsul yetitirip hayvan besliyorlar. Hala da bu
ii yapmaktalar. Trkiye'nin topraklar bat Avrupa'nn daha nemli ve
daha verimli topraklarna nazaran daha krlgan ve srlmesi daha
zor olmasna ramen, Trk iftiler bu zorlu evrede hayatlarn sr
drmek iin zmler retmeyi baarmlardr.
Bu, hepimizin renebilecei byk bir baardr. Kitabmn Trk
eye evrilmesini nemli bulduum sebeplerden biri de budur ve bu
yzden Trk okuyucular iin Trk baarlarn yazmak bana ayr bir
haz veriyor.
Los Angeles, 14 Ocak 2006

Gi ri

iki iftlik
irka yaz nce st rnleri reten Huls ve Gardar isimli iki ay
r iftlie gitmitim. lki iftlik arasnda yzlerce kilometrelik
mesafe olmasna ramen, gl ve zayf ynleri asndan birbirlerine ok benziyorlard. Her ikisi de kendi blgelerindeki en byk,
en zengin ve teknolojik adan en gelimi iftliklerdi. evrelerinde,
ineklerin korunmasnda ve st samnda kolaylk salayan son tekno
loji rn modern ahrlar bulunuyordu. Her iki iftlik de ineklerin kar
karya dizilerek dzenli bir ekilde durabilecekleri blmlerden mey
dana geliyordu. kisi de ineklerini yaz aylar boyunca verimli otlaklarn
da otlatyor, k iin gerekli saman kendileri retiyor ve tarlalarn yine
kendileri sulayarak yaz iin taze ot, k iin saman retimlerini arttr
yorlard. Ayrca her ikisinin de zerine kurulduklar arazilerin genilii
ve ahrlarn bykl aynyd. Aradaki tek fark Huls iftliinde Gardar
iftliine oranla biraz daha fazla inek (Huls'da 200, Gardar'da ise 165
inek bulunuyordu) olmasyd, o kadar. .. Her iki iftliin sahipleri de
kendi topluluklar iinde lider kabul edilen koyu dindar insanlard. Ay
rca iftliklerin her ikisi de turistlerin ilgisini eken harika birer doa
parasnn ortasna kurulmulard. Srtlarn, doruklar karla kapl da
lara dayam her iki iftlik de iinde balk kaynayan nehirlerle (Huls ift
lii hemen aasndaki bir nehirle ve Gardar iftlii de aa taraflarn
daki fiyorda dklen bir baka nehirle) besleniyordu.
Bunlar iftliklerin sahip olduklar iyi zelliklerdi. Zayf ynlerine ge
lince... Her ikisi de st rnleri retimi iin ekonomik adan olduka
"marjinal" saylabilecek blgelerde kurulmulard. Bunun nedeni, i
men ve samann yetiebilecei yaz aylarnn kuzeyin bu yksek blgele
rinde olduka ksa olmasyd. Ayrca her iki iftlik de iklim deiiklikle
rinden fazlaca etkileniyordu. Nitekim havalarn iyi olduu yllarda bile,
daha alak blgelerdeki st rnleri iftliklerine kyasla hibir zaman

20

retim iin gereken ideal iklim olumazd. Bu nedenle kuraklk ve souk

hem Huls hem de Gardar iin endie uyandran konulard. Tm bunla
rn yannda her iki blge de rnlerin pazarlanabilecei youn nfuslu
yerleim blgelerine uzakt. Bu durum onlar, nakliye creti ve dier ba
z riskler bakmndan daha merkezi yerlerdeki iftliklere gre dezavan
tajl bir konuma sokuyordu. te yandan her ikisinin de ekonomisi,
(mterilerin ve komularn satn alma gleri ya da beenilerindeki de
iimler gibi) iftlik sahiplerinin kontrol dnda gelien kimi unsurla
rn tehdidi altndayd. Daha geni bir adan bakldnda, her iki iftli
in de iinde bulunduklar eyaletlerin ekonomileri, rakip toplumlarn
bymeleri ve zayflamalarna gre ykseliyor veya dyordu.
Ama hepsi bir yana, Huls ile Gardar arasndaki asl nemli fark ha
lihazrdaki durumlardr. Huls iftlii Bat Amerika'da, Montana'nn
Bitterroot Vadisi'nde, be karde tarafndan iletilen ve hala bymek
te olan bir aile giriimidir. iftliin ierisinde bulunduu Ravalli ise
Amerika'daki en yksek nfus art hzna sahip olan yerlerden biridir.
iftliin sahiplerinden olan Tim, Trudy ve Dan Huls beni yksek tek
nolojiyle donatlm ahrlarnda gezdirirken, Montana'daki st rn
leri reticiliinin cazip ynlerini ve bu alandaki son gelimeleri bir bir
anlattlar. Geni anlamda ABD'nin, dar anlamda ise Huls iftliinin
pek de uzak olmayan bir gelecekte kecek olmas gerekten de olas
bir durum deil! Gneybat Grnland'daki skandinav bir piskoposun
eski malikanesi olan Gardar iftlii ise yaklak 500 yl nce sahipleri
tarafndan terk edilmi. Grnland skandinav toplumundan bugn
geriye tek bir kii bile kalmam. Topu topu bin kiiden oluan toplu
luun yeleri ya alktan lm ya da i karklklar ve sava srasnda
ldrlm. Kalanlar ise buralardan g edip gitmi. Gardar ahr ve
hemen yanndaki katedralin gl ta duvarlar arasnda ineklere ayr
lan blmler hala dimdik ayakta olsalar da artk buralarda hibir ya
am belirtisi yok. Bugn pssz olan bu iftliin ve yrenin eski sakin
leri olan Grnland'deki skandinavlar'n en parlak dnemlerini yaar
ken bir gn ortadan yok olup gidecekleri dncesi, o zamanki insan
lara da, tpk Huls iftliinin ve ABD'nin knn u an bize uzak
geldii kadar uzak ve anlalmaz gelmitir.
Yalnz ncelikle unu hemen akla kavuturaym: Huls ve Gardar
iftlikleri arasndaki benzerliklere dikkat ekerken, Huls iftlii ve Ame
rikan toplumunun mutlaka de geeceini iddia etmiyorum. Hatta
u anki veriler tam tersi .)ir duruma iaret ediyor. Huls iftlii tam an-

iki iftli k

21

lamyla byme srecinde. Gelimi teknolojisi komu iftlikler tara

fndan kullanlmak zere inceleniyor. Dier taraftan, ABD'ye bakacak
olursak, o da dnyadaki en gl lke durumunda. Burada iftliklerin
ve toplumlarn genelde kmeye yatkn olduklar iddiasnda da bulun
muyorum. Zira Gardar gibi baz iftlikler km de olsa, bazlar yz
yllarca ayakta kalmay baarabiliyor. Birbirlerine kilometrelerce uzaK
lktaki Huls ve Gardar iftliklerine ayn yaz iinde yaptm seyahatler
eve u sonula dnmeme neden oldu: En zengin, teknolojik adan en
gelimi toplumlar bile gnmzde gitgide byyen ve hi de km
senmeyecek nitelikteki evresel ve ekonomik sorunlarla kar karya.
Ve sorunlarn byk bir ksm, Gardar iftlii ile Grnland'daki lskan
dinavlar'n sonunu getiren ve gemite dier toplumlar tarafndan
zlmeye allan sorunlarla hemen hemen ayn. Grnland-lskandinav
toplumu gibi eski toplumlardan bazlar kurtulmay baaramazken, Ja
pon ve Tikopyallar gibi baz halklar da kendilerini kurtarmay bilmi
ler. Grld gibi gemi, baarmaya devam edebilmemiz iin bizlere
kendisinden ders alabileceimiz zengin bir veritaban sunuyor.

kler, Gemi ve Gelecek

Grnland'daki skandinav toplumu, arkasnda Shelley'nin "Ozy
mandias" iirinde hayal ettii tarzda heybetli kalntlar brakarak kp
giden pek ok eski toplumdan sadece bir tanesi. Burada k kelime
siyle uzun bir zaman diliminde ve geni bir alan zerinde insan nfu
sunda ve/veya siyasi, ekonomik, sosyal anlamda etkin bir d kaste
diyorum. k kelimesini ksaca "lml dlerin en u hali" olarak
tanmlayabiliriz. Bir toplumun inie geiini d olarak nitelendirme
den nce, bu dn iddetinin duruma gre gelitiini gz nnde
bulundurmak gerekir. "Ilml de geme" trleri arasnda herhangi
bir toplumun servetinde yaanan nemsiz art veya dler, siyasi,
ekonomik, sosyal yeniden yaplanmalar, bir toplumun yakn bir komu
su tarafndan istilas, nfus hacminde ya da blgenin gcnde herhan
gi bir deiiklik olmakszn komu lkedeki ykselie bal olarak inie
geme ve iktidarn baka glerce ele geirilmesi saylabilir. Bu kriterle
ri gz nnde bulundurarak dndmzde adlarn sayacamz
gemi toplumlarn gerek anlamda bir k yaam olduklar dnce
sini kanmca pek ok kii paylaacaktr: Modem Amerika snrlan ierisinde
yaam olan Anasazi ve Cahokia, rta Amerika'daki Maya Medeniyeti'ne

45

30
15

'

.
; ,

Tikopya

Pitcarin

'

30

A/as

45'

60'

Mil !

2000

4000

==
]i-==:=

,o

4000
Ekvator Derecesi

kilometre

so

. :!f

i
'."'

--'{

6or

45'

a-

Tarih ncesi, Tarihi ve

ada Toplumlar
z landa

+Tarihi ve tarih ncesi toplumlar

o ada

toplumlar

150

24

ait ehirler, Gney Amerika'daki Moche ve Tiwanaku toplumlar, Yuna

nistan'da Miken ehri ve Girit'teki Minos medeniyeti, Afrika'da Byk
Zimbabve, Angkor Wat ve Asya'daki Harappan Indus Vadisi'ndeki ehir
ler, Pasifik Okyanusu'ndaki Paskalya Adas (harita, sayfa 22-23 ). Bu eski
toplumlarn arkalarnda braktklar etkileyici kalntlar kukusuz hepi
miz iin inkar edilmez bir ekicilie sahip. Bu esiz kalntlar ocukken
resimlerde grp hayran olmuuzdur. Byyp hayata atldmzda
onlar yakndan grmek iin seyahat planlar yaparz. Gidip grd
mzde ise hafzalardan silinmeyecek gzellikteki o kalntlara kendimi
zi kaptrr, elimizde olmadan gizemlerine saplanr kalrz . Kalntlarn
boyutu kendilerini ina edenlerin o aaal g ve zenginliini sergiler
ken, Shelly'nin ifadesiyle, "u yaptklarma bakn da, haddinizi bilin!"
diye gururlanr. Ne var ki binbir emek sarf ederek bu dev eserleri ortaya
koyanlar her eyi geride brakp yok olmulardr. yi, ama bir zamanlar
o kadar gl olan bir toplum ne olmu da byle bir kle yz yze
gelmitir? O toplumdaki insanlara ne olmutur? Baka bir yere mi tan
mlardr yoksa insann dnmek bile istemeyecei bir ekilde lm
ler midir? te tm bu gizemin ardndan bamz artan o soru gelir:
Yoksa bizim zengin toplumumuzun da gelecei bu mu? Evet, acaba bir
gn turistler New York'un hurdaya dnm pasl gkdelenlerinin iske
letlerine, bugn bizim stlerine orman brm Maya harabelerine
baktmz gibi mi bakacaklar?
Uzun zamandr toplumlarn gizemli bir ekilde terk edilmelerinde
ekolojik problemlerin ksmen rol oynadklarndan phelenilmektedir.
te yandan bununla balantl olarak insanlarn toplumlarnn bel ba
ladklar evresel kaynaklar hesapszca kullanmalar sonucunda kendi
elleriyle sonlarn hazrladklarna inanlmaktadr. Kasti olmayan bu
ekolojik intihar, yani eko-intihar, arkeolog, klimatolog, tarihi, paleon
tolojist ve polenleri inceleyen bilim adamlarnn son yirmi otuz ylda
yaptklar birtakm keiflerle de teyid edilmitir. Eski uygarlklarn ev
relerine verdikleri zararla kendilerini yok etme sreci, nemi greceli
olarak deien sekiz snfa ayrlr: Ormanlarn yok oluu ve yerleim
alanlarnn ortadan kalkmas, toprak sorunlar (erozyon ve toprak gb
re kayplar), su ynetimi sorunlar, gereinden fazla avlanma, balk av
lama, yerel hayvan cinslerinin yanna dardan baka hayvan cinslerinin
katlmas, insan nfusunun art ve insanlarn gittike artan etkisi.
Gemite yaanan bu kler hep benzer alametler vermekle birlik
te, temelde baz farkllklar oluturmulardr. Nfus artq insanlar sula-

iki iftlik

25

ma, ift rn alma veya teraslama gibi yeni tarm yntemlerini benim
seye ve a kitleleri doyurabilmek iin ekip bime faaliyetlerini ilk plan
da tarm yaplabilecek topraklardan marjinal alanlara doru geniletme
ye zorlamtr. Onaylanmayan uygulamalar yukarda saylan sekiz tip
evresel ykmdan bir veya daha fazlasna yol aarak tarmsal anlamda
marjinal topraklarn yeniden terk edilmesiyle sonulanmtr. Bu ykm
larn toplumsal sonucu ou kez ktlk, alk, az bulunan kaynaklar ele
geirmek iin ok sayda kiinin birbirleriyle savaa girmesi ve hayal k
rklna uram kitlelerce devrilen iktidarlar olmutur. Sonu olarak
nfus, alk, sava ya da hastalklar sonucunda azalm ve toplum zirve
deyken ulat siyasi, ekonomik ve kltrel seviyesini kaybetmitir. Ya
zarlar toplumlarn trajedi hikayeleri ile insanlarnki arasnda bir benzer
lik kurmay cazip bulurlar. Bu anlamda toplumlarn da doup by
dklerini, genlik, yallk dnemleri geirdikten sonra ldklerini d
nrler. zellikle en verimli yllarla lm arasnda geen o uzun soluk
lu yallk dneminin toplumlarn hayatnda da var olduu dncesin
dedirler. Ne var ki bu benzetme birok eski toplum-ve ada Sovyet
ler Birlii-iin doru deildir: Onlar say ve g asndan zirveye ula
tktan sonra hzl bir biimde inie gemilerdir ve bu hzl gerileme ken
di vatandalarnda ok etkisi yaratt gibi bizim iin de srpriz olmal
dr. Tam anlamyla bir kn yaand en kt drumlarda toplum
daki herkes ya lm ya da g etmitir. Neyse ki bu rktc son, ge
miteki tm toplumlarda yaanmamtr, farkl toplumlar k farkl
derecelerde ve farkl gelimeler dorultusunda yaarken, birok toplum
byle bir sonla hibir zaman kar karya gelmemitir.
Gnmzde bu tr bir ke doru gitme riski herkesi giderek da
ha fazla endielendirmektedir. Gerekten de Somali, Ruanda ve baz
nc Dnya lkeleri iin k imdiden gereklemitir. Birok kii
kresel medeniyetin bir tehdit unsuru olan eko-intiharn nkleer sava
ve hastalklar glgede brakacandan korkmaktadr. Gnmzde kar
karya kaldmz evresel sorunlar, gemiteki toplumlar zayflatan
sekiz unsura ek olarak drt yeni unsuru daha gndeme getirmitir: n
sanlarn sebep olduu iklim deiiklii, zehirli kimyasallarn evrede
oluturduu birikim, enerji ktl ve dnyann fotosentez yapma kapa
sitesini insanlarn sonuna kadar kullanmas. ddialara gre bu oniki
unsur ya da bu unsurlarn birou nmzdeki yirmi otuz yl ierisin
de kresel anlamda kritik bir noktaya ulaacaktr. Ya bu sorunlar o za
mana kadar zeriz ya da sorunlar sadece Somali'yi deil, Birin.:i Dn-

26

ya lkelerinin de ayan kaydrr. Bu, insanln veya endstriyel mede

niyetin ortadan kalkmasyla sonulanacak bir kyamet senaryosundan
ok, sadece hayat standartlarnda gzle grlr bir d, devaml yk
sek riskler ve u an temel deerler olarak grdmz unsurlarda yo
kolu olarak tanmlayabileceimiz bir deiime neden olacaktr. Byle
bir k, eninde sonunda evresel kaynaklarda yaanacak ktln te
tikleyecei hastalk veya savalarn dnya apnda yaylmas gibi farkl
biimlerde meydana gelebilir. Eer byle bir karm doruysa, o za
man bugnk abalarmz imdiki ocuklarn yetikinlik ve yallk d
nemlerini geirecekleri dnyann durumunu belirleyecektir.
Ne var ki ilgili evreler mevcut evresel sorunlarn ciddiyeti hakkn
da youn olarak tartmaktadr. Peki, ama sz konusu riskler acaba ok
mu abartlmaktadr? Yoksa tam tersine, gereinden az m nemsen
mektedir? Acaba elindeki etkili modern teknolojiyle neredeyse yedi
milyara ulam gnmz nfusu, gemiin daha az imkanlara sahip
olan birka milyonluk nfusuna gre kresel evre paralanmasna da
ha m ok katkda bulunuyor? Modern teknoloji sorunlarmz zebi
liyor mu? Yoksa mevcut sorunlar zerken, bir yandan da byk bir
hzla baka sorunlar m beraberinde getiriyor? Orman, ya veya okya
nus balklar gibi kaynaklar tketip yerlerine plastik, rzgar ve gne
enerjisi veya iftlik balklar gibi yeni kaynaklar koymaya ne kadar g
venebiliriz? Dnya nfusunu idare edilebilir bir seviyede tutmaya y
nelik abalar srerken, insan nfusu art hz de gemedi mi?
Tm bu sorular gemi medeniyetlerin maruz kald klere
neden masals birer gizemden daha fazla anlam yklendiini izah edi
yor. Belki de tm bu dlerden karacamz nemli dersler var.
Gemiteki baz toplumlar kerken, bazlar byle bir sonla karla
mad. yleyse baz toplumlar byle krlgan yapan ey neydi? Gemi
teki toplumlar eko-intihara srkleyen sre tam olarak nasl olutu?
Baz gemi toplumlarn (gnmzden gemie bakldnda) fark
edilmemesi imkansz olan o kaosu gremeyip iine srklenmelerinin
sebebi neydi? Bunlarn yannda, gemite ie yaram zmler neler
di? Eer tm bu sorulara cevap verebilirsek, Somali gibi baka k
lerin olmasn beklemeden, u an hangi toplumlarn risk altnda ol
duklarn ve hangi tedbirlerin en fazla ie yarayacan tespit edebiliriz.
Bununla birlikte modern dnya ve sorunlaryla gemi toplumla
rn kendi sorunlar arasnda da farklar mevcut. Gemii inceleyerek
vardmz sonular dorudan gnmze uyarlayarak koL yca z-

iki iftlik

27

me ulaabileceimizi dnecek kadar saf olmamalyz. Gemi top

lumlardan farkl olduumuz baz ynler bizleri daha az riske sokmak
tadr. Bunlardan bazlar ileri teknoloji (ve yararl etkileri), kreselle
me, modern tp ve gemi toplumlar ile uzak modern toplumlar hak
knda daha fazla bilgimizin olmas... Bunun yan sra gemi toplum
lardan farkl olduumuz baz ynler de var ki, bunlar bizleri daha faz
la risk altna sokmaktadr. Bunlardan bazlar ise yine teknoloji (ve is
tenmeyen ykc etkileri), kreselleme (ki bunun bir rnei dnyann
bir ucundaki Somali'de yaanan kn ABD ve Avrupa'y bile etki
lemesidir) hayatta kalmamz iin milyonlarca (hatta yakn gelecekte
milyarca) insann modern tbba bel balam olmas ve artk ok daha
fazla olan insan nfusu .. . Belki de hala. gemiten ders alabiliriz. Ama
tabii bu, dnce tarzmza bal!

Ortadan Yok Olan Cennetler?

Gemiteki kleri anlama abalarmzn yannda bir ihtilaf ko
nusu ve drt de byk engel bulunmaktadr. ihtilaf konusu gemite
ki insanlarn ( ki bunlarn bazlar bugn yaayan halklarn atalardr)
kendi dlerine yol aacak eyler yapm olup olmadklardr. u an
bizler evreye verdiimiz zararlar konusunda birka on yl ncesine
oranla ok daha fazla bilinlenmi durumdayz. Otel odalarna evre
ye zarar vermemeyle ilgili konulan uyar yazlar bile vicdanmzn ha
rekete gemesine yardmc olmaktadr. evreyi kirletmek artk gn
mzde ahlaki bir konu olarak deerlendiriliyor.
Hawaii yerlileri ve Maoriler paleontolojistlerin kendilerine atalarnn
Hawaii veya Yeni Zelanda'daki ku trlerinin yarsn yok ettiklerini sy
lemelerinden hi holanmazlar. Ayn ekilde Kzlderililer de arkeolog
lardan Anasaziler'in Amerika'nn gneybatsndaki baz ormanlar yok
ettiklerini duymaktan rahatsz olurlar. Paleontolog ve arkeologlarn or
taya kardklar bu keifler bazlarna, beyazlarn yerlilerin topraklarn
kamulatrmak iin icad ettikleri rk bahanelerden biri gibi gelir. San
ki bilim adamlar, "Atalarnz topraklarna kt davranmlar, bu neden
le de balarna geleni hak etmiler" demektedirler. Amerika yerlilerine ve
Avustralya'daki Aborijinler'e yaplan hkmet demelerini ve toprak
cezalarn az bulan baz Amerikal ve Avustralyal beyazlar da iddialar
n daha ileriye tamak iin bilim adamlarnn bu sylemlerini benimse
mektedirler. Bu a!.da yerli halklarla birlikte bu toplumlar inceleyen re

28

onlarla gnl birlii yapan baz antropolog ve arkeologlar da bilim

adamlarnn bu szde keiflerini birer rk yalan olarak grmektedirler.
Ancak bu yerli halklardan bazlar ve onlarn davalarna gnl ve
ren antropologlar ii baka ulara gtrdler ve gemiteki insanlarn
(ve gnmzdekilerin de) evre bilinci gelimi, doay iyi tanyan ve
ona sayg gsteren insanlar olduklarn, gayet masum bir ekilde Cen
net Bahesi'nde yaadklarn ve bu nedenle iddia edilen kt eylerin
hibirini yapm olamayacaklarn sylediler. Yeni Gineli bir avc bana,
"Eer bir gn kymzn belli bir yerinde byk bir gvercin avla
dysam, tekrar gvercin avna kmak iin en az bir hafta bekler, sonra
da daha nce hi avlanmadn bir yere giderim" demiti. Oysa gn
mzn Birinci Dnya sakinleri doay tanmyor, evreye sayg gster
miyor ve onu harap ediyor.

Aslna baklrsa bu tartma konusunun iki ucundaki taraflar, yani

rklar ve eski Cennete inananlar, gemiteki yerli halklarn gnm
zn Birinci Dnya halklarndan temelde farkl (stn veya daha aa)
olduklar yanlgsndalar. reticilik, etkinlik ve avclk faaliyetlerinin
balad zamanlardan beri evre kaynaklarnn ynetimi hibir zaman
kolay olmamtr, ki bu da yaklak 50 bin yl demektir. Yaklak 46 bin
yl nce Avustralya ktasna ilk insan kolonileri yerleti ve bununla bir
likte Avustralya'daki keseli ve baz dier byk hayvanlarn nesli t
kendi. Bu tarihlerden itibaren daha nce Avustralya, Gney Amerika,
Kuzey Amerika, Madagaskar, Akdeniz, Hawaii, Yeni Zelanda ve dier
Pasifik adalar gibi insanlarn yaamad toprak paralarna insan ko
lonilerinin yerlemesiyle beraber, eskiden zgrce yaam, avlanmas
kolay byk hayvanlarn da nesli tkenmeye ve eitli haere trleri ile
bunlarn getirdii hastalklar ortaya kmaya balad. Her yerde kar
mza kan ve bu kitapta ele alacamz baz nedenlerden dolay insan
lar evre kaynaklarn fazlaca tketme tuzana debilir. Bu nedenler
den bazlar, ilk bakta bu kaynaklarn insana hi tkenmeyecekmi
gibi gelmesi, kaynaklarn balangtaki azalma iaretlerinin yllar iin
deki normal dalgalanmalardan dolay maskelenmesi, insanlarn ortak
kullanmda olan kaynaklar tketmemeye ikna edilememesi ve eko
sistemlerin karmakl yznden insanlarn sebep olduu baz skn
tlar profesyonel bir ekoloun bile tahmin etmesinin imkansz oluu
dur. Gnmzde zm getirilmesi hala olduka zor olan evresel so
runlara are bulmak gemite de hi kolay deildi. zellikle toplumsal
kleri tahlil edemeyen gemiteLi cahil halklar iin ekolojik hasar

i ki iftlik

29

ngrlemeyen, kast barndrmayan, ama bir o kadar da trajik sonu

lar dourmutur. Mayalar gibi bir k sonucunda sonlar gelen top
lumlar, zamanlarnn en dk akll ve ilkel toplumlar deil, tam ter
sine en retken, en gelimi ve en baarl toplumlarydlar.
Gemiteki insanlar yok edilmeyi, her ynden yoksun braklmay
hak eden cahil ve kt yneticiler deildi. Ama bizlerin bugn ze
medii sorunlar zebilen bilinli evreciler de deillerdi. Onlar da
ayn bizler gibiydiler ve aa yukar bizim bugn karlatmz so
runlarla kar karyaydlar. Bugnk artlar bizi nasl baarya veya
baarszla gtryorsa, onlarn karlatklar artlar da onlarn ba
ar ve baarszlklarna sebep oluyordu. Elbette bugnk artlarla on
larnkiler arasnda birok fark olabilir, ama hala gemiten ders alabi
leceimiz yeterli sayda benzerlik mevcut .
Ama hepsinden nemlisi, yerli halklara kar drst davranmay
hakl karmak adna onlarn evresel uygulamalar konusunda tarihi
varsaymlarda bulunmak yanl ve tehlikeli olacaktr. Tarihi ve arke
ologlar bu kannn (Cennet benzeri evrecilik hakknda) yanl oldu
una dair ok kuvvetli deliller ortaya koymaktadrlar. Yerli halklara
kar adaletli davranmay meru gstermek iin bu kany uyandr
makla eer bu kan rtlrse onlara kar davranmz deitirece
imizi ima etmi oluruz. nsanlarn bakalarn haklarndan yoksun
brakmalar, bu insanlarn boyun edirilmeleri veya kklerinin kazn
mas evreyi ilgilendiren bir konudan ok ahlaki bir konudur.

Be Noktal ereve
Gemiteki ekolojik kler hakkndaki tartmalar bunlardan
ibarettir. Sorunlara gelince .. . Tabii ki tm toplumlarn evresel ykm
dan dolay kecei tezi doru olamaz. Daha nce de belirttiimiz gi
bi, gemite baz toplumlar kerken, bazlar byle bir sonla karla
mamtr. Burada asl soru neden baz toplumlarn daha zayf olduklar
ve bazlar kerken dierlerinin nasl dimdik ayakta kalabildiidir. Bu
rada ele alacamz lzlandallar ve Tikopyallar gibi baz toplumlar s
tesinden gelinmesi ok zor olan evresel sorunlar zmeyi baarm
ve bylece gnmze kadar varlklarn koruyabilmitir.
rnein zlanda'ya yerleen Norve kolonileri yzeysel olarak Nor

ve'e ok benzemesine ramen aslnda ok farkl olan evre ile ilk kar

latklarnda zensiz kullanmlarndan dolay blgenin st tabakasn

ve ormanlarnn byk bir blmn tahri; etmilerdi. zlanda uzun

30

sre Avrupa'nn en fakir ve ekolojik ynden tahrip edilmi lkesi ola

rak kald. Ne var ki lzlandallar tecrbelerinden ders aldktan sonra
evreyi korumak iin ok sert nlemler aldlar. Gnmzde lzlanda ki
i bana den en yksek milli gelir ortalamasna sahip lkelerden bi
ri haline geldi. T ikopya Adas sakinleri ise komularndan o kadar uzak
bir adackta oturuyorlard ki, zorunlu olarak her konuda kendi kendi
lerine yetmeleri gerekiyordu. Bylece kaynaklarn en ince detayna ka
dar profesyonelce ynettiler ve nfuslarn ok dikkatli ekilde kontrol
altnda tuttular. Bu nlemler sayesinde adack bin yl sonra bile ha
la bol rn alnan bir yer. Bu nedenle elinizdeki kitap sadece insan
mitsizlie sevk eden baarszlklar deil, kendilerinden rnek alna
cak ve mit alayacak baar hikayelerini de sizlere aktaracaktr.
Buna ek olarak, bir toplumun knn sadece evresel nedenlere
balanabilecei bir vakayla imdiye kadar hi karlamadm. Toplumla
rn kne neden baka unsurlar da vardr mutlaka. Bu kitap tizerin
de almaya baladmda bu unsurlar fazlaca gz nnde bulundur
mam, kitabn sadece evresel hasar hakknda olacan dnmtm.
Ama daha sonra evresel klerde pay olduuna inandm be set
unsur tespit ettim. lk drt set, yani evresel hasar, iklim deiimi, saldr
gan komular, ticaret yaplan taraflar baz toplumlar iin nemli olur
ken, dierleri iin olmayabilir. Ancak tespit ettiim beinci set, yani "top
lumun evresel sorunlara olan tepkileri" bal altnda incelenmesi ge
reken unsur, bu noktada ok byk bir neme sahip. Ele alnacak ilk set
teki unsurlar insanlarn umursuzluktan dolay evreye verdikleri zarar
lar kapsyor. Bu hasarn boyutlar ve tamir edilemez olmas ksmen in
sanlarn yaptklarna, rnein her yl kilometre kare bana ka aa kes
tiklerine, ksmen de evrenin zelliklerine, rnein kilometre kare ba
na ka fidenin filiz verdiine baldr. Bu evresel zelliklere krlganlk
(hasara duyarllk) veya elastikiyet (hasardan kurtulma potansiyeli) de
nir. Bir blgenin orman, toprak, balk poplasyonu vb:nin krlganlk
veya elastikiyetinden bahsetmek mmkndr. Bu nedenle neden sade
ce belli toplumlarn evresel kler yaadna dair sorulan sorunun
cevab prensipte ya halklarnn ihtiyatszlklar ya da evrelerinin istisnai
derecede krlgan olmas veya her ikisinin de olmasdr.
Beli erevedeki dier bir unsur da iklim deiiklikleridir ki, gn
mzde bu terimi genellikle insanlarn sebep olduu kresel snma ile
zdeletirme eilimindeyiz. Aslna baklrsa, iklim stnde etkili olan

iki iftlik

31

doal kuvvetlerin deiiminden dolay iklim daha scak veya souk, da

ha kuru veya nemli veya aylar ve yllara gre daha az veya ok deiken
olabilir. Btn bunlar zerinde insan unsurunun hibir etkisi yoktur.
Gneten gelen sdaki deiiklikler, atmosfere kl pskrten volkanik
patlamalar, dnyann yrngesine gre ekseninde meydana gelen dei
iklikler ve dnya zerindeki kara ve okyanuslarn orannda meydana
gelen deiiklikler bu tarz kuvvetlere rnek gsterilebilir. Doal iklim
deiiklikleri dendiinde genellikle Kk Buz a (M.Sl400-1800
yllar aras) olarak tanmlanan yaklak iki milyon yl nceki zaman di
liminden itibaren ktasal buz tabakalarnn ilerlemesi ve geri ekilmesi
ile 5 Nisan 1815'de Endonezya'nn Tambora Da'nda meydana gelen
volkanik patlama sonrasnda oluan kresel souma akla gelir. Sz ko
nusu patlama st atmosfere o kadar ok tf frlatmtr ki, bu tfler ka
raya oturana kadar dnyaya ulaan gne miktarn azaltmlardr.
Hatta havann soumas ve kaytlara yaz olmayan yl olarakgeen 1816
ylnn yaznda rnlerde azalma meydana gelmesi sebebiyle Kuzey
Amerika ve Avrupa'da ktlklar meydana gelmitir.
klim deiiklii yaam ortalamasnn ksa olduu eski toplumlar
da ok daha nemli bir sorundu, nk o zamanlar dnyann birok
blgesindeki iklim yldan yla deil, birka on yllk periyotlarda dei
me eilimi gsteriyordu. rnein nemli birka on yl kurak bir yarm
asr izliyordu. Tarih ncesi birok toplumda ortalama insan mr, ya
ni ebeveynlerin doumundan ocuklarn doumuna kadar geen sre
sadece birka on yld. Bu nedenle kurakln olmad bir dizi yln
sonlarnda yaayan pek ok insan kurakln yaand bir nceki d
neme ait hibir ey bilmiyordu. Bugn bile insanlar geirdikleri iyi za
manlarn bir gn bitebileceini hi dnmeyerek (ya da gemi top
lumlarda hi farkna varmayarak) rn ve nfuslarn olabildiince
artrma eilimindedirler. Oysa bu iyi dnemler bittiinde toplum ya
gereinden daha fazla nfusa ulam ya da yeni iklime uygun olma
yan kkl alkanlklara kendini kaptrm olur. ( ABD'nin batsnn
bugnk kurakln ve geneli temsil ettii dnlerek kurak olma
yan onyllara gre ekillendirilmi ehirlerde veya krsal kesimde sa
vurganla dayal su kullanm politikalarn dnn.)Bu iklim dei
iklikleriyle ilgili sorunlar incelerken, gemiteki toplumlard<; gda
ktl eken blgelere herhangi bir gda yardm yaplmadn da gz
nnde bulundurmak gerekir. Tm bu unsurlar gemi toplumlar ik
lim deiiklikleri karsnda daha fazla riskle kar karya brakmtr.
Doal iklim deiiklikleri herhangi bir ins::n topluluu iin durumu

32

daha iyi veya daha kt hale getirebilir ve bir topluma yarar salarken
dierini umulmadk zararlara uratabilir. Konuyla ilgili Kk Buz a
'nn Grnland skandinavlar iin kt sonular getirdiini, fakat ay
n yerdeki Eskimolar iin gayet iyi bir dnem olduunu ele alacaz.
Birok tarihi vakada gryoruz ki, evresel kaynaklarn tketen bir
toplum kaybettii her eyi hava artlar iyiyken geri kazanm, havala
rn daha kuru, souk, scak, nemli veya daha deiken olduu dnem
lerde ise kn eiine gelmitir. Bu durumda k insann evreye
etkisiyle mi, yoksa iklim deiiklikleri sebebiyle mi meydana gelmekte
dir? Cevap: Her ikisi de deil. Eer toplum evresel kaynaklarn henz
tam olarak tketmediyse, iklimsel deiikliin neden olduu kaynak
yokluuna kar hayatta kalmay baarabilir. Bununla beraber, iklim de
iikliklerinden dolay kaynaklarm iyice tketinceye kadar kendisinin
sebep olduu kaynak tketiminden sa salim kurtulabilir. Kukusuz tek
bir sebep bal bana etkili deildir; evresel etkilerle iklim deiiklik
lerinin kombinasyonu lmcl sonular dourabilmektedir.
nc bir unsur saldrgan komulardr. Aralarnda birka hari
tarihteki toplumlarn hemen hepsi corafi olarak birbirleriyle balant
kurabilecek kadar yaknlard. Komu toplumlarla balantlar kronik e
kilde dmancayd. Bir toplum gl olduu srece komularn ken
dinden uzak tutabilir. evresel tahribat da dahil olmak zere, herhan
gi bir nedenle zayf dtnde ise teslim olmaya mahkumdur. Bu du
rumda k tetikleyen sebep askeri istila gibi gzkse de, asl sebep,
yani ke neden olan gerek sebep, zayflamaya neden olan unsur
dur. Bu nedenle ekolojik veya dier sebeplerden dolay meydana gelen
kler askeri hezimetler olarak grlerek gerek nedeni maskelerler.
Bu tr olas maskeleme iddialarnn olduu en nl tartma Bat
Roma lmparatorluu'nun kdr. Roma, imparatorluun k
saylan "son imparatorun tahttan inii" olay esnasnda (MS 476) ok
fazla barbar istilasna maruz kalmtr. te yandan Roma (ve o zaman
ki in ve Hindistan uygarlklar) daha ykselie gemedii dnemler
de bile Kuzey Avrupa ve Orta Asya'da, yani "medeni" Akdeniz Avrupa
s'nn snrlar dnda yaayan "barbarlar" tarafndan dnem dnem
saldrlara maruz kalyordu. Bin yldan fazla bir sre boyunca Roma
barbarlara baarl bir biimde kar koymay bildi. rnein M 101
ylnda Campi Raudii Sava esnasnda kuzey Italya'y istila eden b
yk Cimbri ve Teuton kuvvetlerini kltan geirmilerdi.
Ama sonunda sava kazanar.. Romallar deil, barbarlar oldu. Peki,

iki iftlik

33

ama byle bir sonuca nasl gelindi? Barbarlarn nfuslar m artmt

yoksa askeri birliklerini daha m iyi organize etmilerdi? Yoksa bu ge
limenin sebebi barbarlarn daha iyi silahlar edinmeleri, daha iyi atla
ra sahip olmalar ya da Orta Asya'daki iklim deiikliklerinden daha iyi
yararlanmalar myd?
Eer yleyse, Roma'nn dnde temel sebep olarak barbarlarn
olduunu syleyebiliriz. Yoksa durumlarnda hibir deime olmama
sna ramen, barbarlar her zaman olduu gibi Roma snrlarnda pusu
daydlar da, Roma'nn ekonomik, siyasi, evresel ve dier birtakm so
runlarndan dolay zayflamasyla m byle bir frsat yakalayabilmiler
di? yleyse Roma mparatorluu kendi kn kendi elleriyle hazr
lad da, son darbeyi barbarlar m vurdu? Bu, gnmzde hala tartlan
bir konudur. Ayn soru Tayland'daki komular tarafndan istilaya u
rayan Angkor Wat'daki Kimer mparatorluu yerlileri, Aryan istilalar
ile de geen Harappan ndus Vadisi medeniyeti, Miken ehrinin ve
dier Bronz a Akdeniz toplumlarnn d iin de geerlidir.
Drdnc kme olarak adlandracamz unsurlar nclerin tam
tersidir: Dman komularn saldrlarna karlk dost komularn ver
dikleri destei azaltmalar. Aralarnda birka hari tarihteki toplumla
rn hemen hepsi dman komularn yan sra dostluk erevesinde ti
caret yaptklar komulara da sahiptiler. llgintir ki, dman komu ay
n zamanda ticaret orta da olabiliyor, menfaatleri dorultusunda kimi
zaman dman kimi zaman da dost yzn gsteriyordu. Toplumlarn
pek ou temel ticaret malnn ithalat iin (bugn ABD'nin petrol, Ja
ponya'nn petrol, aa ve deniz rnleri ithalat yapt gibi) dost bir
komuya byk apta ihtiya duyuyor veya kltrel balar uruna o
toplumla birleiyordu ( Avustralya'nn kltrel kimliini yakn zamana
kadar Britanya'dan almas gibi) . Bu nedenle eer ticaret ortanz, evre
sel tahribat da dahil olmak zere, herhangi bir sebepten dolay zayf d
p ihra ettii temel maddeyi salayamaz hale gelirse, sizin toplumu
nuz da bundan zarar grebilir. Bunun rneine yakn gemite bizler de
ahit olduk: Birinci Dnya 1 973 ylnda petrol ambargosu uygulayan
nc Dnya lkelerine bal kald. Ambargo uygulayan bu lkeler
ekolojik adan krlgan, siyasi adan ise skntl dnemler geiren lke
lerdi. Gemie baktmzda Grnland skandinavlar, Pitcairn Adas
halk ve dier toplumlarda benzer sorunlarn ortaya ktn grrz.
Be noktal erevedeki son unsurlar ise, evresel olsun olmasn,

34

toplumlarn sorunlara verdikleri tepkileri oluturuyor. Farkl toplumlar

farkl sorunlara farkl ekillerde tepki vermektedir. rnein ormanlarn
yok olmas Yeni Gine, Japonya, Tikopya ve Tonga'da baar ile stesin
den gelinen bir sorunken, Paskalya Adas, Mangareva ve Grnland s
kandinav toplumunun kne zemin hazrlamtr. Bu durumda bir
birinden ok farkl bu sonulan nasl yorumlamalyz? Bir toplumun
tepkileri siyasi, ekonomik ve sosyal kurumlarna ve kltrel deerleri
ne baldr. Bu kurumlar ve deerler toplumun sorunlarn zp ze
memesini etkilemektedir. Bu kitapta bu be noktadan oluan ereveyi,
yok olan veya varln koruyan toplumlar iin ayr ayr ele alacaz.
Tabii ki bu noktada, tpk iklim deiikliinde olduu gibi, dman
komular ve ticaret ortaklar da toplumun knde etkili olabilir ve
ya olmayabilir. evresel tahribatn tm klerde balca etken oldu
unu sylemek olanakszdr. Yakn tarihte Sovyetler Birlii'nde yaanan
k buna rnek tekil ediyor. Kartaca ehrinin Roma tarafndan M
1 46'da yklmas da bu tezi dorulayan tarihi bir rnek. Askeri veya
ekonomik faktrlerin tek balarna yeterli olabilecekleri dorudur. Bu
nedenle bu kitabn ismi, "evresel unsurlarn, duruma bal iklim de
iikliklerinin, dman komularn, ticaret ortaklarnn ve sosyal tepki
lerin toplumsal ke katks" olmal. Bu ereve bizlere gzden gei
rilmesi gereken ok sayda eski ve ada malzeme sunmaktadr.

ve evre
nsanlarn evresel etkideki paylar ihtilafl bir konudur ve bu konu

daki dnceler iki zt kutup arasnda kalmtr. Kutuplardan birini te

kil eden ve "evreci" veya "evre yanls" olarak anlan taraf, gnmz
de karlatmz evre sorunlarnn ciddi olduunu ve bir an nce ele
alnmas gerektiini, aynca gnmzn ekonomik geliiminin ve nfus
artnn bu ekilde devam ettirilemeyeceini savunmaktadr. Dier ku
tupta yer alanlar ise evrecilerin dile getirdii endielerin abartldn ve
ekonomik gelime ile nfus artnn makul ve makbul olduunu dile
getirmektedirler. kinci kutup taraftarlarna atfedilmi ksa bir isim bu
lunmamaktadr, bu nedenle ben onlar burada ksaca "evreci kartla
r" olarak adlandracam. Bu grupta zellikle byk i ve ekonomi
dnyasndan kiiler bulunur, ama "evreci kartlar" eittir "i taraftar
lar" demek yine de eksik bir karm olacaktr. Birok iadam kendisi-

i ki iftlik

35

ni evreci olarak grrken, evrecilerin iddialarn pheyle karlayan

pek ok kii de i dnyasnda yer almamaktadr. yleyse ben bu kitab
yazarken acaba bu kutuplardan hangisine yakn durmaktaym?
Yedi yandan beri kular gzlemlerim. Biyoloji dalnda eitim
grdm ve Yeni Gine yamur ormanlarndaki kular zerinde son 40
yldr aratrma yapmaktaym. Kular severim ve onlar seyretmekten
byk keyif alrm. Dier hayvan, bitki ve canllarn doal ortamlarna
da sayg duyarm. Yeni Gine ve dnyann dier blgelerinde hayvan
trleri ve onlarn doal ortamlarn korumak iin ok aba harcadm.
Son 1 2 yldr dnyann en byk uluslararas evre organizasyonlarn
dan biri olan ve en snrlar tesi karlar temsil eden ABD Dnya Vah
i Hayat Fonu'nun yneticiliini yapyorum. Bu zelliklerimden dola
y evreci kartlar benim bir "felaket tellal" olduumu, sorunlar
abarttm ve soylar tkenen bitki trlerini insanlarn ihtiyalarndan
daha nemli grdm sylediler. Ne var ki ben Yeni Gine'nin ku
larn seviyorum, ama onlardan ok daha fazla sevdiim eyler de var;
karm, oullarm, dostlarm, Yeni Gineliler ve dier tm insanlar. ev
resel sorunlarn kulardan ok insanlara zarar verdiini grdm
iin bu kadar duyarl davranyorum.
Dier yandan, evresel kaynaklar tketen byk i alanlar ve di
er unsurlar konusunda da deneyim sahibiyim ve bu nedenle ou za
man evreci kart olarak da grldm. Genken Montana'da byk
hayvan retme iftliklerinde altm. imdi de karm ve ocuklarm
dzenli olarak yazlar Montana'ya tatile gtryorum. Bir yaz boyun
ca Montana'da bakr madenlerinde grev yapan bir ekibe katldm.
Montana'y ve oradaki ifti dostlarm seviyorum; onlarn tarm ze
rine kurduklar ilerini ve hayat tarzlarn anlyor, takdir ediyor ve
sempati duyuyorum. Bu kitab ithaf ettiim kiiler de onlar. Son yllar
da madencilik, balklk, petrol ve doal gaz endstrilerindeki byk
irketleri gzlemleme ve bunlara yaknlama frsatm oldu. Son yedi
senedir Papua Yeni Gine'nin en byk petrol ve doal gaz retilen bl
gesindeki evresel etkileri izliyorum. Bu blgede petrol irketleri Dn
ya Vahi Hayat Fonu'ndan evre hakknda bamsz bir deerlendirme
yapmasn istemiti. Bu nedenle sz konusu irketlere sk sk ziyaretle
rim oldu. Ynetici ve alanlar ile yaptm fikir alverileri srasnda
onlarn bak alarn ve sorunlarn anladm.
Byk irketlerle kurduum ilikiler esnasnda neden olduklar
evre tahribatyla ilgili nemli grler edinirken, byk irketlerin

36

ulusal parklardan bile daha kat ve etkin evre koruma prensipleri be

nimsediklerine ahit oldum. Bu farkl i alanlarnda neden farkl evre
politikalar benimsendiini merak ettim. Bu arada zellikle byk
petrol irketleriyle kurduum ilikiler nedeniyle baz evreciler beni
kendimi petrol irketlerine satmakla suladlar.
Aslnda byk i evreleri bana i vermedi; ben sadece ziyareti
olarak gittiim irketlerde grdklerimi hibir ekilde yalan dolana
bavurmadan drste anlattm. Baz petrol ve aalar tomruk haline
getiren irketlerin evreye zarar verdiini grdm ve bunu dile getir
dim; dierlerinin ise ok dikkatli olduklarna ahit oldum ve bunu da
aka ifade ettim. Eer evreciler dnyada byk g sahibi olan ir
ketlerle ayn masaya oturup sorunlar konumaya yanamazlarsa, dn
yann evre sorunlarn zmek sadece bir hayal olarak kalacak. Bu ne
denle bu kitab hem evresel sorunlar hem de irket gerekleri konu
sunda deneyimi olan orta yolu benimsemi biri olarak yazyorum.

Karlatrmal Yntem
Toplumlarn k "bilimsel" olarak nasl incelenebilir? Bilim "la
boratuvarda yaplan kontroll deneylerle elde edilen bilgiler btn"
olarak tarif edilse de gerekte bundan ok daha geni bir tanm var
dr: Dnya hakknda gvenilir bilgi edinimi. Kimya ve molekler bi
yoloji gibi baz alanlarda laboratuvara girip kontroll deneyler yap
mak mmkndr ve bu, bilgi toplamak iin en gvenilir yoldur. Ben
lisans eitimimi biyoloji ve biyokimya dalnda yaptktan sonra dokto
ram fizyoloji dalnda yaptm. 1 95 5-2002 yllar arasnda fizyoloji ko
nusunda Harvard ve Los Angeles Kaliforniya niversiteleri'nde de
neysel aratrmalara katldim.
1964 ylnda Yeni Gine'nin yamur ormanlarnda kular inceleme
ye baladmda gerek laboratuvarda gerekse doal ortamda kontroll
deneylerle gvenilir bilgi alma yntemini kullanamadm iin baz
sorunlarla karlatm. Bir yandan ku nfuslarnn deneysel olarak
soylarn tketmek veya manipule etmek, dier yandan manipule edil
memi kontrol yntemleriyle bu nfuslarn bakmn salamak bu
kular hakknda bilgi toplamay mmkn klmyordu. Ayrca bunlar
ne hukuksal ne de etik yntemlerdi. Bu nedenle farkl yntemler kul
lanmak zorunda kaldm. Astronomi, epidemioloji, jeoloji ve paleonto
loji dallarnda olduu gibi poplasyon biyolojisinin dier birok da
lnda da benzer yntemsel sorunlar ortaya kyor.

i ki iftlik

37

En fazla bavurulan zm "karlatrmal yntem" veya "doal

deney" denen yntemi uygulamak. rnein ben bir kubilimci olarak
Yeni Gine'ye zg Medicester yresi bal yiyici kularnn dier bal yi
yici ku nfuslar zerindeki etkilerini incelerken, Medicester bal yiyi
ci kularn barndrabilen ya da uygun koullar salayamayan dalar
daki tm ku topluluklarn birbirleriyle kyaslam oluyorum.
Bu kitapta evresel sorunlarn etkin olduu toplumsal kleri anla
mak iin karlatrma yntemini kullandk. Daha nceki kitabmda
( Tfek, Mikrop ve elik: lnsan Topluluklannn Yazglan) karlatrma
yntemini bu konunun tam tersini ele alan bir konuya, yani 13 bin yl
nce farkl ktalardaki insan topluluklarnn farkl oluum hzlarna uy
gulamtm. Elinizdeki kitapta ise oluumlar yerine klere odaklana
rak evresel krlganlk, komularla ilikiler, siyasi kurumlar ve bir toplu
mun istikrarn etkileyecek "girdi" deikenlerini ele alacaz. ncelediim
"kt" deikenleri k ve hayatta kalma ve eer k gereklemise
k eklidir. kt deikenleri ile girdi deikenleri arasnda balant
kurduktan sonra olas girdi deikenlerinin etkisini irdeleyeceiz.
Bu yntemin kapsaml, zenli ve nicel bir uygulamas Pasifik Ada
lar'nda ormanlarn yok olmasna bal olarak gerekleen k so
runlar iin de geerliydi. Tarih ncesi Pasifik insanlar, orta dereceli
orman tahribatndan ormanlarn tamamen yok etmeye kadar pek ok
ekilde adalarndaki ormanlara zarar vermilerdi. Bu durum, uzun va
deli direniten ke kadar pek ok toplumsal soruna neden olmu
tu. Meslektam Barry Rolett ile 81 Pasifik adasnda gerekleen orman
tahribatn numaralandrarak dokuz girdi deikenini (yamur dme
miktar, izolasyon, toprak verimliliinin restorasyonu) snflandrdk.
statistiksel bir analiz sonucunda her bir girdi deikeninin ormanla
rn yok olmasnda ne derece etkili olduunu hesaplayabildik. Dier bir
karlatrmal deneyi Kuzey Atlantik'de Norve'ten gelen Ortaa Vi
kingleri'nin koloniletii alt ada veya kara paras zerinde gerekle
tirdik. Bu topraklar tarm, Norve ile ticaret balantlar asndan ko
laylk ve dier girdi deikenleri asndan farkl olduklar gibi ortaya
kan sonular bakmndan da birbirleriyle benzemiyorlard; bazlar
hemen terk edilmi, bazlarnda 500 yl sonra yaayan kimse kalma
m, bazlarnda ise 1200 sene sonra hala gelien toplumlar olumutu.
T m bu karlatrmalar arkeologlar, tarihiler ve dier bilim
adamlar tarafndan her toplum iin ayr ayr toplanan detayl bilgile
re dayanmaktadr. Bu kitabn sonunda eski Maya ve Anasazi toph::m-

38

lan, modern Ruandallar, inliler ve karlatrdm dier eski ve a

da toplumlar hakknda yazlm mkemmel kitap ve tezlerin bir liste
sini verdim. Bu almalar kitabm iin vazgeilmez bir veri taban
oluturmaktadr. Bu toplumlar arasndaki karlatrmalardan kar
labilecek yle sonular da var ki, bunlar tek bir toplum zerinde yap
lacak detayl bir almayla asla elde edilemezdi. rnein nl Maya
kn anlamak, Maya tarihini ve evre artlarn iyi bilmekten ok
daha fazlasn, Maya'y daha geni bir balam iine oturttuktan sonra,
onu kendisine baz ynlerden benzeyen ve benzemeyen, ken ve ya
amn devam ettiren dier toplumlarla karlatrabilmeyi gerektirir.
Bu gereklilii kendi kategorilerinde ok iyi olan almalarn yan s
ra karlatrmalarla da ok iyi harmanlamaya altm. Tek bir yakla
m benimseyen bilim adamlar dier yaklamlarn yaptklar katklar
genelde grmezden gelirler. Bir toplumun tarihi zerine uzmanlam
bilim adamlar karlatrmalar yzeysel bulduklar iin onlara itibar
etmezler. Bunun yannda, karlatrma yapanlar da toplumlarn tek tek
incelendii almalar dar grl bulur ve dier toplumlar anlamak
asndan fazla bir deere sahip olmadklarn dnrler. Oysa biz g
venilir bilgiler zerinden ilem yapmak iin her iki trden almaya da

ihtiya duymamz gerektiini ve tek bir topluma dayanarak yaplan,

hatta tek bir k yorumlayarak elde edilen genellemelerin olduka

tehlikeli olacan dnyoruz. Bu balamda, birok toplum zerinde

gerekletirilecek karlatrmal bir almadan elde edilecek veriler so
nucunda ikna edici sonulara varabileceimizi umuyoruz.

Kitabn Plan
Bu durumda okuyucu nereye doru gittii konusunda nceden bir
fikre sahip olacaktr. lte kitap da bu plan zerine kurulmutur. Plan,
ok byk iki koyun yutan bir boa ylanna benzer; ada dnya ve
gemi dnya hakkndaki grlerim tek bir toplum iin olduka
uzun, dier drt toplum iin ise daha ksa aklamalardan ibarettir.
nce birinci byk koyundan balayacaz. 1. Ksm Huls iftlii ve
bu kitab kendilerine ithaf ettiim Hirschyler'in hayvan reme iftlik
lerinin bulunduu Gneybat Montana'nn evre sorunlar hakknda
uzun bir blm ( 1 . Blm) . . .
Birinci Dnya toplumlarna has evresel sorunlara ve nfus sorun
larna ramen Montana, bu sorunlarn dier Birinci Dnya toplumla-

i ki iftl i k

39

rna gre nispeten daha az yaand bir blgedir. Bunlardan daha da

nemlisi, Montanallar iyi tandm iin Montana toplumunun poli
tikalarn insanlarn genelde birbiriyle atan motivasyonlarna bala
yabilme imkanna sahibim. Montana'nn bu aina olduum perspekti
finden yola karak, ilk bakta egzotik olduunu dndmz uzak,
gemi toplumlarn bana neler geldiini kolaylkla hayal edebiliriz.
Drt adet daha ksa blm ile balayan 2. Ksm'da ksaca, be nokta
l ereveye gre karmakl gittike artan bir ekilde sralanm ve
k yaam drt eski toplumu inceleyeceiz. Burada detayl olarak ze
rinde duracamz gemi toplumlarn byk blm kk ve merkezi
olmayan yerlerde kurulmutur. Ancak bir blm corafi adan baka
yerlere balanan ya da sosyal olarak izole olmu veya krlgan ortamlar
da kurulmu yerlerdir. Eer bu toplumlarn gnmz toplumlar iin
model oluturamayaca dncesindeyseniz, unu belirteyim ki, belli
sreler bu tip kk toplumlarda daha hzl geliip u noktalara ulat
iin zellikle bu tr toplumlar model olarak setim. te yandan bu,
komularyla iyi ticari ilikilerde bulunan, grbz ortamlarda kurulu ge
limi merkezi toplumlarn gemite kmedii ve ayn ekilde gn
mzde de kmeyecei anlamna gelmemektedir. Detayl olarak zerin
de durduum toplumlardan biri olan Mayalar milyonlarca, hatta on mil
yonlarca nfusa sahiptiler ve Avrupallar'n ticaret faaliyetleriyle birlikte
blgedeki dier gelimi yerlerden etkilenmeden nce Yeni Dnya'nn
(Mezoamerika) kltr asndan en fazla gelimi iki medeniyetinden bi
riydiler. 9. Blm'n okunacaklar listesine bu anlamda Mayalar'a benze
yen ve ykllarnda evresel faktrlerin arlkl olarak etkili olduu di
er nl eski toplumlar-Eski Islam toplumlar, Angkor Wat, Harappan
Indus Vadisi insanlar ve dierleri-hakknda zet bilgiler koyduk.
Eski toplumlarla ilgili ilk vaka incelememiz olan Paskalya Adas'nn
tarihi (2. Blm) "saf "bir ekolojik ke rnek. Ormanlarn tama
men yok olmas savalara, elitlerin ve nl ta heykellerin devrilmesi
ne neden olmu ve sonunda ok byk bir nfus ortadan silinmitir.
Bildiimiz kadaryla Paskalya'daki Polinezyal toplum ilk kuruluun
dan sonra izole olmu, bylece Paskalya dmanlarndan veya dostla
rndan herhangi bir ekilde etkilenmemiti. ileride yaplacak alma
lar aksi ynde kantlar ortaya karabilir, ancak imdiye kadar yaplan
larda Paskalya'da herhangi bir iklim deiiklii olduuna dair bir ipu
cu elde edilememitir. Barry Rolett ve benim yaptm karlatrmal
analizler tm Pasifik adalar ierisinde neden Paskalya'n byle bir

40

sonla karlatn anlamamza yardmc olmaktadr.

Yine Polinezyallarn yerletii Pitcairn Adas ve Henderson Adas

(3. Blm) be noktal erevemdeki drdnc enin, dier bir de

yile, komularn olumlu desteklerinin ortadan kalkmasyla ilgilidir.
Hem Pitcairn hem de Henderson Adalar evre hasar grm adalar
dr. Ancak asl ldrc darbeyi vuran, en nemli ticaret ortaklarnn
evresel nedenlerden dolay ortadan kalkmas olmutur. Bu adalara
kar komularn dmanca bir tutum takndklarna veya iklimde bir
deiiklik yaandna dair bir veri bulunmamaktadr.
Aa halkalarndan edinilen detayl bir iklim kayd sayesinde G
neybat Amerika'daki Anasazi Yerel Amerikan toplumu, (4. Blm)
evresel hasarn nfus art ve iklim deiiklii (kuraklk) ile birleti
inde ortaya nasl sonular kardna dair gzel bir rnek sunmakta
dr. Anasazi'nin knde ne iyi ya da dman komular, ne de sava
nemli birer unsur tekil etmemitir.
Toplumsal k zerine yazlm hibir kitap Yerel Amerikan top
lumunun en gelimii saylan Maya Medeniyeti'ne (5. Blm) ayrlm
bir blm olmadan tamamlanm saylamaz. Anasazilerde olduu gi
bi Mayalar da, dost komularn belirleyici bir etkisi olmakszn, evre
sel hasar, nfus art ve iklim deiikliklerinin etkilerinden nasibini
almtr. Anasazi knn tersine, dman komular ilk evrelerin
den itibaren Maya ehirleri iin nemli bir sorun olmutur. 2. ve 5. b
lmler arasnda irdelenen toplumlar arasnda sadece Mayalar ifresi
zlm yazl belgeler sunmaktadrlar.
Iskandinav Grnland (6 ve 8. Blm) bizlere (okumu bir Avru
pal toplum olduu iin) hakknda en ok bilgiye sahip olduumuz en
karmak tarih ncesi k servenini sunmaktadr. Bu nedenle de en
ok tartlan toplum olmulardr. Bu anlamda boa ylannn yuttuu
ikinci koyun olarak grlebilirler. Be noktal erevemdeki tm bi
rimler, yani evre hasar, iklim deiiklikleri, Norve ile dostluk bala
rnn kopmas, Eskimolarn saldrgan tutum taknmas ve Grnland'n
siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel dokusu ok iyi belgelenmilerdir.
Grnland bu anlamda bizlere klerin incelenmesinde en yakn
kontroll deney ortamn salyor. Ayn aday paylaan ve birbirlerin
den tamamen farkl kltrlere sahip iki toplumdan (skandinavlar ve
Eskimolar) biri tamamen ortadan kalkarken dieri hayatta kalyor. Bu
nedenle Grnland tarihi, zor evre artlar iinde bile kn kanl
maz bir sonu olmadn, bunun toplumun seimlerine babJ olduu

 k i iftlik

41

mesajn iletmektedir. Grnland skandinavlar ile yine skandinav ko

loniler tarafndan kurulmu dier be Kuzey Atlantik toplumu arasn
da yaplacak bir karlatrma sayesinde, Orkni Iskandinav kolonileri
hayatta kalrken, Grnland'daki kuzenlerinin neden ortadan kalkt
n anlamamz kolaylaacaktr. Dier be Iskandinav toplumundan biri
olan lzlanda krlgan bir ortamda son derece nemli bir refah seviye
sine ulaarak dikkatleri eken bir baar hikayesi sunuyor.
Toplumlarn neden baarszla srklendiklerini anlamamz iin
tezat oluturmas amacyla 2. Ksm'da (9. Blm) lzlanda gibi baar
ya ulam farkl toplum ele alnmtr. zlanda veya baarya ulaa
mam toplumlardan biraz daha baa klabilir evre sorunlaryla kar
laan bu toplumun hikayesini renirken, baarya giden iki yol
olduunu greceiz: T ikopya ve Yeni Gine dalk arazilerinde yaayan
toplumlar gibi aadan yukarya doru yaklam ve Tokugawa a
'ndaki Japonya gibi yukardan aaya doru yaklam.

3. Ksm'da ise modern dnyaya dnyoruz. 2. Blm'de modern

Montana'y ele aldktan sonra imdi de ikisi kk ikisi olabildiince
byk drt farkl gnmz toplumunu inceleyeceiz: Bir nc
Dnya facias olan Ruanda, ayakta kalabilmi bir nc Dnya lke
si olarak Dominik Cumhuriyeti, Birinci Dnya'ya yetimek iin byk
bir yar iinde olan in ve bir Birinci Dnya lkesi olan Avustralya.
Byk bir nfusa sahip olan Ruanda ( 1 0. Blm) , gemite Mayala
rnkine benzer ekilde toplumsal bir k felaketi ile karlat. Ruan
da ve komusu Burundi deyince Hutu/Tutsi kabileleri arasndaki etnik
iddet akla geliyor, ancak biz burada fnyesi nfus art, evre tahri
bat ve iklim deiiklikleri ile ekilen bir etnik iddeti ele alacaz.
Hispanyola Adas'n paylaan Dominik Cumhuriyeti ve Haiti ( 1 1.
Blm), Grnland'deki Iskandinav ve Eskimo toplumlar gibi birbiri
ne tezat iki toplumdur. On yllar b oyunca ayn derecede kt diktatr
lerce ynetildikten sonra Haiti, Yeni Dnya'nn en acnacak konumda

ki lkelerinden biri haline gelirken, Dominik Cumhuriyeti umut vaad

eden bir yapya kavumutur.
in ( 1 2. Blm) ise gnmzde karlalan on iki tr evresel so
runun tamamyla yzlemi olan bir lke. in ekonomik, nfus ve
alan asndan devasa bir lke olduu iin lkenin evresel ve ekono
mik etkisi de yalnz kendi halk iin deil, tm insanlar iin nem te
kil etmektedir.
Avustralya ( 1 3. Blm) Montana'nn tam tersine, Birinci Dnya
toplumu olarak er, krlgan evreye sahip ve en iddetli evre sorunlc..-

42

ryla kar karya olan bir lke. Sonu olarak, sorunlarn zmek iin
toplumunun en radikal ekilde tekrardan yaplanmasn gerekletir
meye alan lkelerden bir tanesi.
Bu kitabn sonu blm (4. Ksm) bugn bizim iin pratik dersler
sunmaktadr. 14. Blm'de kendi sonunu kendi getiren gemiteki tm
toplumlar iin geerli olan ve onlarn yolunun takip edilmesi halinde g
nmz toplumlar iin de geerli olan o zihin kartrc soru sorulmak
tadr: Sz konusu tehlikeleri o zamanki toplumlar nasl olmu da fark
edememiler? Balarna gelenler halklarn kendi hatalarndan m kaynak
lanyordu, yoksa zm bulunamayan sorunlarn trajik birer sonucu
muydu? Verilen evresel hasarn ne kadar kastsz ve hissedilemez dere
cedeydi? Sonular tam olarak fark edildii halde insanlarn ahlakszca
davranmalarnn bu sonulara katks ne olmutu? rnein Paskalya hal
k adalarndaki son aac kestiklerinde ne dnyorlard? Grlyor ki
grup karar verme mekanizmas, bir sorunun sezilmesi veya anlalmasn
daki baarszlkla balayan ve baz grup yelerinin kiisel kar edinirken
geri kalanlar iin kt sonular ortaya kmasna neden olan baz ihtilaf
l durumlarla devam eden bir dizi faktrle geri alnabilir.
15. Blm'de gnmzde bir ksm en ileri dzeyde tahribata ne
den olan ve bir ksm da en etkin evre koruma iin kollar svayan
modern iletmelerin rol ele alnmaktadr. Neden baz iletmeler ev
re korumay byk bir evkle stlenmitir? Dier iletmelerin de bu
evki kazanmalar iin ne gibi deiiklikler yapmak gerekir?
Son olarak 16. Blm'de modern dnyay tehdit eden evresel so
runlar, bu sorunlarn ciddiyetine dikkat ekenlere kar yaplan itiraz
lar ile bugnk ve gemiteki evresel tehlikeler arasndaki farklar ele
alnmaktadr. Grlen 6 ki, bugn karlatmz sorunlar zme ko
nusunda mitvari ya da ktmser olmamza yol aan balca sebep
kresellemedir. Bugn kreselleme, gemiteki Grnland skandi
nav toplumu ve Paskalya Adas'nda olduu gibi, ada toplumlarn
dier toplumlardan izole olup kendi iinde kmesini imkansz hale
getirmektedir. Bugn karklk yaayan herhangi bir toplum, ne kadar
uzak olursa olsun-Somali ve Afganistan rneini dnn-dier
ktalardaki zengin toplumlar iin de sorun oluturabilmekte ve ayn
zamanda onlarn etkilerine de maruz kalabilmektedir. Tarihte ilk defa
kresel bir d riski ile kar karyayz. Bununla birlikte dnyann
dier yerlerindeki toplumlarn balarna gelenlerden hzla ders alma ve
gemiteki toplumlarn neler yaadn renme frsatna da sahibiz.
te bu kitab yazmam11 balca amac da budur.

1.

KISIM

MO D E R N M O N TA M A

Birinci Blm

MONTANA SEMALARI ALTINDA

Stan Falkow'un Hikayesi

s
.

an Fransisco yaknlarndaki Stanford niversitesi'nde mikro

biyoloji profesr olan 70 yandaki dostum Stan Falkow'a,

l../ kendisine neden Montana'nn Bitterroot Vadisi'nde ikinci bir

ev aldn sorduumda, bu davrannn kendi hayat hikayesiyle iliki
sini yle anlatmt:
"New York'ta dnyaya geldim. Daha sonra Rhode Island'a tan
dk. Dolaysyla ocukken dalar grme frsatm hi olmad. 20'li ya
larmn banda niversiteye birka yl ara verip, bir hastanenin otop
si servisinde gece nbetlerinde altm. Bu, benim gibi daha nce
lmle fazla har neir olmam gen biri iin olduka stresli bir iti.
Kore Sava'ndan yeni dnm ve savan tm gerginliini fazlasyla
zerinde tayan bir arkadam bile bana bakp, 'Stan, ok gergin g
rnyorsun; biraz rahatlamaya ihtiyacn var. En iyisi, yapay sinekle
balk avlamay dene!' demiti.

"Fly Fishingad verilen, yapay sinekle balk avlama tekniiyle lev

rek avlamaya ite byle baladm. Yapay yemin oltaya nasl taklaca
bata olmak zere iin tm inceliklerini renince, her gn iten son
ra bala gider oldum. Arkadam haklyd; balk avlamak stres atmak
iin birebirdi. Ne var ki bir sre sonra yksek lisans renimime de

46

vam etmek zere Rhode Island'a dnmek zorunda kaldm. Benim iin
yeni bir stresli dnem balyordu. Ancak bir sre sonra snftan bir ar
kadam levrek dnda baka balklarn da yapay yemle avlanabildii
ni syledi. Alabalk da bunlardan biriydi. Ve Massachusetts yaknlarn
da da bol alabalk vard. Bu frsat karamazdm. Tez danmanm ba
lk yemekten holand iin bala kmama bir ey demiyor, hatta bu
ynde beni tevik ediyordu. Laboratuvar almalarna ksa sreliine
ara vermek iin kendisinden izin istediim zamanlarda, sadece, 'bala
gidiyorum' dediimde kalarn atmazd.
"SO'li yalarmn ba, sorunlu bir boanma ve beraberinde gelen
skntlardan dolay benim iin yine zor bir dnem olmutu. O zaman
lar ylda ancak kez bala kardm. Ama insan elli yana basnca,
ister istemez, mrnn kalan ksmnda ne yapmak istediini dn
meye balyor. Babam 58 yanda lmt; kabaca yaptm hesaba g
re, eer ben de onun kadar yaayacak olsam, sadece 24 kez daha bal
a kabilecektim. Bunu dnnce iim burkuldu. ok sevdiim bir
ura iin bu say hi yeterli deildi. Tm bunlar beni bala kmak da
dahil olmak zere, sevdiim eylere daha fazla nasl zaman ayrabili
rim, diye dnmeye sevk etti.
"O sralarda Gneybat Montana'daki Bitterroot Vadisi'ndeki bir
aratrma laboratuvarn denetlemem istenmiti. Daha nce Monta
na'ya hi gitmemitim. Aslna baklrsa, 40 yama kadar Missisippi Ir
ma'nn bat tarafna bile gememitim. Missoula Havaalan'na indi
imde bir araba kiralayp laboratuvarn bulunduu Hamilton ehrine
gneye doru yola ktm. Missoula'nn birka kilometre gneyindeki
yol vadi boyunca uzanyordu. iftlik arazileriyle kapl dz vadi taba
nnn batsnda aniden doruklar karla kapl Bitterroot Dalar, dou
da ise Safir Dalar beliriyordu. Grdm manzarann gzellii ve
boyutlar karsnda derinden etkilendim. Byle bir gzellikle daha
nce hi karlamamtm. Bu manzara karsnda hayatmda ilk defa
evrenin yannda kendi varlmn ne kadar da kk olduunu hisset
tim ve iimi tarifsiz bir huzur kaplad.
"Laboratuvara gittiimde orada alan ve bala merakm bilen
eski bir rencime rastladm. Bana baz deneylerde bulunmak iin ge
lecek yl laboratuvara tekrar gelmemi ve bu arada alabal ile nl Bit
terroot Irma'nda bala kmam nerdi. Yaz aylarnda Montana'ya
gidip gelmelerim ite byle balad. Ilk sefer sadece iki haftalna git-

Montana Sema l a r Altnda

47

meme ramen Montana'da tam bir ay kalmtm. Bir sonraki yaz ise
bir aylna gitmi, ama tm sezonu orada geirmitim. Yaz sonunda
ise karmla vadide bir ev satn aldk. O zamandan beri yln byk b
lmn Montana'da geiririz. Bitterroot'a her geliimde Missoula'nn
gneyindeki yolda ilerlerken vadiyi ilk grdmde ruhumu kaplayan
o huzur duygusu tm benliimi yeniden etkisi altna alr ve evrenin ih
tiam karsnda kapldm kklk hissini ayn ekilde iin iin
hissederim. Bu duygulara kaplmak, dnyann herhangi bir yerine k
yasla, Montana'da ok daha kolaydr."

Montana ve Ben
lte Montana'nn gzellikleri insan byle yapyor. Buradan ok
farkl yerlerde bym olan Stan Falkow ve ben, hayatn Bat Ame
rika'nn dier dalk alanlarnda geirmi, ama yine kendini Monta
na'da bulmu dostumuz John Cook ve doma byme Montanal olan
ve hep burada kalmay isteyen Hirschy ailesi... Hepimiz onun gl ca
zibesine kaplm durumdayz.
Stan Falkow gibi ben de ABD'nin kuzeydousunda, Boston'da do
dum. 1 5 yama girdiim sene ailemle birka haftalna Bitterroot Va
disi'nin gneyindeki Big Hole Hav,zas'na tatile gittik. Bu Mississipi
Nehri'nin batsna ilk geiimdi. ocuk hastalklar uzman olan ba
bam ok nadir grlen bir hastala yakalanm olan Johnny Eliel'in
doktoruydu. Johnny'nin ailesi Montana'da iftilik yapyordu ve aile
doktorlar ocuu Boston'da uzman bir kiinin grmesini tavsiye et
miti. Bu vesileyle tantmz Johnny'nin lsve'ten g etmi olan b
yk byk babas Fred Hirschy, 1 890'1arda Big Hole'un nc iftlik sa
hiplerinden biri olmutu. Onu ilk grdmde o zamanlar 69 yanda
olan olu Fred Jr., iki olu Dick ve Jack ile kzlar Jill Hirschy Eliel
( Johnny'nin annesi) ve Joyce Hirschy McDowell ile birlikte hala iftli
in bandayd. Babamn uygulad tedavi Johnny'nin salna ka
vumasna vesile olunca ailesi bizi iftliklerine davet ettiler.
Stan Falkow gibi Big Hole'un doas da bana tarif edilmez duygu
lar yaatt; doruklar karlarla kapl dalarla epeevre sarlan geni bir
vadi ve bu vadinin tamamn kaplayan allar ve kvrla kvrla akan
kk dereler... Montanallar buraya "byk gkyzne sahip eyalet"
derler. Bu gerekten de doru. Yaadm dier yerlerde gkyz ya e
hirlerde olduu gibi binalarla kesilmitir ya da Yni Gine ve Alpler'de-

ada Montana
r i t i s h ..,
Co 1 umb ia " :
. . -r . - - - - - :-:;B

..

. .

. .

. .

. .

. .

<...

z.,_

\,,

;: ,
.. .

Kara Hatt

Montana

Am:!rika Birleik Devletleri

X Zortma

Landusky

Meksika

Meksika
Krfezi

I
!
..
+J
o

...

M o n t a n a

: Mssou :,a .
Mill town
,

:
c "\ Helena

(
p
e
erlddge
j eami to:ffati 01--'
._:;oa;Y <
J.'9._,}9. Anayol
v,: .f.: ";.?
j Butte
l
q
:
. . .\:
( RA:f: -; 1,(8'9
,
.
a

- .- .

creat Falls

._

'W:k.._._
....-

Dam

. .

Zortman-Landusky Madeni

.... ... .
.. .. .
--q.r.{ ,:

Mi ll town

:":. .-- :-J"'

katchewa n
" "'.

. ..

'y.

S a s

<'

, 't

..

1
:

- . . - . . - . . - . . - . . - . . - . . - . . - . . - . . _. . - . . - . . - . . -

Plathead L .

Kanada

A 1 b e r t a

..
Q

;..
..
N

1--

'

".-

\./

Big Hole 8'

8.si
Jt

: ...
.

2004

Jeffrey

L.

Wa.rd

.J
4
i

Beaverhead
Nat .

Forea t

Biq Bole Geidi

.
.

i.

._

"
.

"

(\.

... .. .. .

"
.,
o
...

..
Q

. _/\.

- - - -

.
(

Kara Hatt

Bozeman
.

.rac so n
., ,

Id ah o

.
..

,,- ; wisd,om
..

"
"'

..

- -

w y o m i n g

..

- - - - - -

Mil

40

Kilometre

- - - - - - - -

-;

60
100

80

;..
..

c:
'"
t!>
100

M o nta na Semalar Altnda

49

ki gibi dalarla glgelenmitir. Iowa ve Nebraska gibi yerlerde geni bir

gkyz olmasna ramen utku ayrt edici dalar olmad iin insana
grdkleri fazla ilgin gelmez. yl sonra niversiteden iki arkada
m ve kzkardeimi de yanma alarak Dick Hirschy'lerin iftliine a
lmaya gittim. Ben bime makinesini kullanrken kzkardeim de be
nim kestiklerimi biraraya getiriyor, iki arkadam ise toplanan otlar
dan balya yapyorlard.
1 956 ylnda Montana'da geirdiim o yazdan sonra uzun sre ora
ya tekrar gitmedim. Yazlarm baka ynlerden gzel bulduum Yeni
Gine ve And Dalar'nda geirdim, ama Montana'y ve Hirschyler'i
hibir zaman unutmadm. Sonunda 1998 ylnda Bitterroot Vadi
si'ndeki kar amac gtmeyen bir vakf olan Teller Doal Hayat Barna
'ndan davet aldm. Bu davet Montana'y ilk grdmdeki yamda
olan ikiz oullarm oraya gtrmek ve onlara yapay sinekle balk tut
may retmek iin karlmaz bir frsatt. Oullarm balktan ok ho
land; hatta bir tanesi balk turlarnda rehberlik yapmaya bile balad.
Montana'ya yllar sonra ilk defa geliyordum. Ve 70-80 yalarna gelmi
olmalarna ramen iftlii hala eskisi gibi ekip eviren Dick Hirschy
ve kardelerini 45 sene sonra tekrar gryordum. Bu ziyaretten sonra
her sene eimi ve oullarm Montana'ya gtrmeye baladm. Monta
na'nn unutulmaz gzellikteki semalar, dier dostlarm olduu gibi
beni de peinden srklemiti (Resim 1-3).
O byk gkyz sonralar bende bir alkanla dnt. Baka
yerlerde geirdiim onca zamandan sonra Montana'ya st ste yaptm
ziyaretlerde o usuz bucaksz gkyzne, utku evreleyen yksek dala
ra ve aadaki vadi tabanna adeta ak oldum. Bu manzaray grmeden
edemez olmutum. Yln belli zamanlarn buralarda geirme fikri ise
hayatm kkten deitirdi. Geri yllardr oturduumuz Los Angeles'da
yaamak ailem iin pek ok adan uygun; iim, ocuklarn okulu, yllar
dr oturduumuz evimiz Los Angeles'da. Ama Montana, Los Ange
les'dan ok daha gzel ve Stan Falkow'un da dedii gibi, huzur dolu.
Evet, dnyada grdm en gzel manzarann Jill ve John Eliel'in ift
lik verandalarndan grlen Big Hole'un bayr aa allklar ve Conti
nental Divide'n karla kapl doruklar olduunu syleyebilirim.

Hikaye Neden Montana ile balyor?

Genel olarak Montana ve gneybatsndaki Bitterroot Vadisi tam

50

anlamyla bir elikiler diyar. 48 eyalet arasnda arazi asndan en b

yk nc eyalet olmasna ramen nfusu en az olan altnc eyalet.
Bu nedenle de nfusu en az youn olan ikinci eyalet durumunda. Bit
terroot Vadisi doal bitki rts olan ksa allarla bereketli bir vadi
grnmndedir. Vadinin iinde bulunduu muhteem Ravalli blge
si Amerika'nn dier blgelerinden, hatta Montana'nn baka yerlerin
den o kadar fazla gmen kabul ediyor ki, bu yzden lkenin en hzl
byyen yerlerinden biri haline gelmi durumda. Ancak iin ilgin ya
n, buradaki lise mezunlarnn yzde 70'i vadiyi brakarak Montana'y
terk ediyor. Bitterroot'da nfus artarken Dou Montana'da dyor,
bylece eyalette nfus genel olarak sabit bir grafik iziyor. Geen on yl
ierisinde SO'li yalardaki Ravalli sakinlerinin says hzla artarken
30'lu yalardakiler azalm. Vadide son zamanlarda ev yaptran insan
lardan bazlar Charles Swab ve Intel'in bakan Craig Barrett gibi ola
anst zengin insanlar. Bununla birlikte Ravalli, ABD'nin neredeyse
en fakir eyaleti olan Montana'nn en yoksul blgesi. yle ki burann
sakinleri iki ite birden almalarna ramen hala ABD fakirlik s
nrnn altnda yayorlar.
Montana demek doal gzellik demektir. Gerekten de 48 eyalet
iinde doal ortam en az hasar grm eyalet belki de Montana. in
sanlarn Ravalli'ye akn akn gelmelerinin bir sebebi de bu sanrm.
Federal hkmet eyaletteki topraklarn drtte birine sahip, kalan
drte ise genelde ulusal parklar kapsam iinde. Ancak Bitterroot
Vadisi ABD'nin geri kalan ksmn kasp kavuran evresel sorunlarn
grld kk bir rnek; artan nfus, g, ktlk tehdidi ve azalan
su kalitesi, yerel ve mevsimsel adan hava kalitesinin d, toksik
atklar, artan orman yangnlar, ormanlarn yok oluu, toprak veya
topraklarn kalite ieriklerinin kayb, yeni ortaya kan haerelerin ver
dii zarar ve, iklim deiikliklerinin etkileri. ..
Montana gemiteki ve gnmzdeki evre sorunlarnn incelen
mesi iin mkemmel bir vaka analizi olabilecek zelliklere sahip. Bu
kitapta inceleyeceim gemi toplumlarn-Polinezya, Anasazi, Maya,
Grnland Iskandinav toplumu ve dierleri-iinde bulunduklar ev
reye kar tutumlarnn onlara ne gibi sonlar hazrladklarn biliyoruz;
ancak bu toplumlar oluturan ahslarn ne isimlerini ne de kiisel hi
kayelerini bilmediimiz iin davranlarnn arkasnda yatan itici g
leri ancak tahmin ederek belirleyebiliriz. Ne var ki modern Monta-

Montana Semalar Altnda

51

na'da yaayanlarn adlarn, hayatlarn ve onlar belli davranlara

ynlendiren itici gleri ok iyi biliyorum; buradaki insanlardan baz
lar benim 50 senedir tandm dostlarm. Montanallar'n davran
larnn altnda ne yattn anlamamz gemi toplumlar anlamamza
da k tutabilir. Eer byle bir alma yaplmam olsayd byk ihti
malle soyut kalm olacak olan bu konu, u an okuduunuz bu blm
sayesinde kiisel bir ehre kazanacaktr.
Buna ek olarak Montana krlgan ortamlarda yaayan kk, fakir,
merkezin dnda kalan gemi toplumlarn bir sonraki blmde ele
alnacak hikayelerine de ainalk kazandracaktr.Bu toplumlar, evre
sel hasarn en ciddi sonularyla yzleen ve bu nedenle kitabmzn
konusunu oluturan sreleri ok iyi betimleyen zelliklere sahip ol
duklar iin zellikle setim. Ancak Montana rneinde olduu gibi,
ciddi evresel sorunlarla kar karya kalan tek toplum tr tabii ki
bunlar deil. Montana modern dnyann en zengin blmlerinden bi
ri; nispeten doas bozulmam ve lkenin en az nfusa sahip olan yer
lerinden bir tanesi. Ayrca ABD'nin geri kalan yerleriyle kyaslandn
da ok daha az evre ve nfus sorunu var. phesiz Montana halk, Los
Angeles ve Amerika'nn dier ehir merkezlerinde yaayan insanlar
ciddi anlamda rahatsz eden kalabalk, trafik, egzos duman, su kalite
si ve nicelii, toksik atklar gibi sorunlarn ok daha hafifletilmi haliy
le karlamaktadrlar. Bu kadar iyi artlarda bile Montana'nn evre ve
nfus sorunlaryla boumas, ABD'nin dier blgelerinde ne gibi so
runlarn yaand konusunda bir fikir vermektedir. Montana bu kita
bn be nemli temasn birarada bulundurmaktadr: nsanlarn evre
zerindeki etkisi, iklim deiiklii, bir toplumun komularyla kurdu
u dostluk ilikileri (Montana'nn dier ABD eyaletleriyle ilikileri),
potansiyel adan dman toplumlarn davranlarna maruz kalma
(denizar lkelerden gelen terristler ve petrol reticileri) ve bir top
lumun bu sorunlara verdii tepkiler.

Montana'nn Ekonomik Tarihi

Amerika'nn batsndaki dalk arazilerde besin retimini kstla
yan evresel zellikler Montana'da da tarmsal rn ve hayvan yetiti
riciliini snrlamaktadr. Blgenin dk rekolteye neden olan nispi
dk ya miktar, yksek bir paraleldeki konumu ve yksek rakm,
rn yetitirme mevsiminin ksalna ve yaz aylarnn daha uzun ge-

52

tii blgelere kyasla daha az rn alnmasna (ou yerde ylda iki ke

re rn alnrken burada bir kere rn alnabilmektedir) neden ol
maktadr. Dier bir dezavantaj da, blgenin rnlerin satlaca youn
nfuslu blgelere olan uzakldr. Ksacas Montana'da yetitirecei
niz herhangi bir rn Kuzey Amerika'nn baka bir yerinde retse
niz, ok daha ucuza mal eder, daha fazla rn alr ve malnz ilgili pa
zara ok daha az nakliye cretiyle ve daha hzl sevk edersiniz. Bu ne
denle, bu gzel, fakat tarmsal adan rekabet edemeyen blgede nasl
yaanaca tarih boyunca sorulan bir soru olmutur.
Montana'ya insanlarn yerlemesinden itibaren birka ana ekono
mik gelime dnemi yaanmtr: ilk dnem yaklak 13 bin sene nce
buralara gelen Amerikan yerlileriydi. Kuzey Amerika'nn dou ve g
ney blgelerinde kurduklar tarma dayal toplumlarn tersine, Avru
pallarn geliinden nce Montana'daki Amerikan yerlileri bugn ta
rm ve hayvancln yapld yerlerde bile avcla dayal toplumlar
kurmulardr. Bunun bir sebebi, Montana'ya zg doal bitki ve hay
van trlerinin evcilletirmeye msait olmamasdr. Bu nedenle Mon
tana'da, Kuzey Amerika'nn dousu ve Meksika'daki durumun tersine
orijinal tarm rnleri yetimiyordu. Dier bir sebep de, Montana'nn
orijinal tarm rnlerinin yetitirildii iki Yerel Amerikan merkezine
ok uzak kaldr. Bu nedenle Avrupallar'n geliine kadar bu merkez
lerde retilen rnler Montana'ya ulamamtr. Montana'da kalm
Amerikan yerlilerinin drtte gnmzde hala otlak dnda doal
kaynaklar asndan fakir olan yedi blgede yaamaktadr.
Kaytlardan anlaldna gre, Montana'ya Avrupa'dan gelen ilk zi
yaretiler { 1 804- 1 806) ktalararas Lewis ve Clark Keif Heyeti ile ge
len kiilerdir. Bu heyet gittikleri yerler arasnda en ok Montana'da
kalmlardr. !kinci ekonomik dnem Kanada ve Amerika'nn dier
blgelerinden gelen "da adamlar': yani krk avclar ve tacirlerle ya
anan dnemdir. 1 860'larda balayan bir sonraki dnem Montana
ekonomisinin temel gelir kayna zerine yaplanmtr: zellikle
bakr ve altn madencilii, gda retimi, sr yetitiricilii, tahl, sebze
ve meyve tarm. Montana'nn Butte'daki byk bakr madenine akn
eden madenciler i piyasa ihtiyalarn karlayacak dier sektrleri de
canlandrd. zellikle yakndaki Bitterroot Vadisi'nden madenin ener
ji gereksinimini karlamak ve madencilerin evlerini ina etmek iin
ok fazla kereste alnmaya baland. Yine madencilerin gda ihtiyala-

Montana Semalar Altnda

53

rn karlamak iin vadide ok fazla tarm rn yetitiriliyordu.

Montana standartlarna gre nispeten lman olan ikliminden ve g
neye doru olan konumundan dolay bu blgeye "Montana'nn Muz
Kua" deniyordu. Vadiye den dk ya miktarna (ylda 32.5
cm) ve ksa allardan ibaret olan doal bitl<l rtsne ramen
1 860'lardaki ilk Avrupal yerleimciler vadinin bat tarafndaki Bitter
root Dalar'ndan beslenen rmaklarla kk sulama kanallar ina
ederek bu dezavantajn stesinden gelmeye balamlard. Daha sonra
lar ise ilki 1 908- 1910 yllar arasnda vadinin batsnda Como G
l'nden su eken, dieri ise suyunu Bitterroot lrma'ndan salayan
birok kanaldan oluan byk apl ve pahal sulama sistemleri saye
sinde bu sorun byk apta zlm oldu. Sulama sistemleri sayesin
de 1 880'lerde elma aac baheleri Bitterrroot Vadisi'nde byk bir
hzla artmaya balad ve yirminci yzyln balarnda rekor sayya ula
t. Ancak gnmzde bu elma bahelerinin ok az ticari hayatta faali
yetlerine devam etmektedir.
Montana ekonomisinin temelini oluturan avclk ve balklk bu
rann balca geim kayna iken, gnmzde turizm amal olarak
devam etmektedir. Buna ek olarak, krk ticareti tamamen yok olmu,
aada detayl olarak ele alacamz ekonomik ve evresel nedenler
den dolay madencilik, kerestecilik ve tarm gittike nemini kaybet
mitir. Bu sektrlerin yerine gnmzde turizm, elence, emeklilere
ynelik faaliyetler ve salk sektrleri gemitir. Bitterroot Vadisi'nin
son ekonomik dnm 1 996 ylnda, eski Montana bakr baronu
Marcus Daly'nin 2,600 akrelik arazisi zerine kurulu Bitterroot iftli
inin milyoner Charles Schwab tarafndan satn alnmas ve bu gzel
vadide balk tutma, avlanma, binicilik ve golf iin kendilerine ikinci
(belki de nc veya drdnc) bir ev satn almak isteyenler iin bir
zenginler kulbne dntrlmesi ile gereklemitir. Bu kulpte 1 8
delikli bir golf sahas ve 6 yatak odal ve 800 bin dolardan balayan fi
yatlarla satlan ve mecazi olarak "kabin" olarak tanmlanan yerlere ay
rlm 125 blm bulunmaktadr. Bu klpten ev satn almak isteyenle
rin ok yksek gelir sahibi olduklarn ve Ravalli'de oturan yerli halkn
aylk gelirinin yaklak yedi kat olan 1 25 bin dolarlk ye giri aidat
n deyebileceklerini kantlamalar gerekmektedir.
Klbn evresi tamamen tellerle evrili olup giri kapsnda, "SADE
CE YELER VE KONUKLAR G1REB1L1R" yazs bulunmaktadr. B..ra-

54

da daire sahibi olanlarn ou zel jetleriyle gelirler ve yemeklerini genel

de klbn tesislerinde yerler. htiyalar genelde Hamilton'dan kulpte
alan personel tarafndan alnr, kendileri ise nadiren alverie veya
gezmeye inerler. Hamilton'n yerlilerinden birinin buruk bir ekilde an
latt gibi, "Bu aristokrat gruplar, yabanc turistler gibi birbirlerine so
kulup ehri seyretmeye indiklerinde hemen tehis edebilirsiniz:'
Kulbn gelime planlar aklandnda sz konusu planlar, vadi
arazisi iin bu kadar ok paray kimsenin vermeyeceini dnen ba
z Bitterroot Vadisi sakinlerine imkansz gelmi ve Bitterroot Vadisi sa
kinleri evlerin ounun satlamayacan dnmlerdi. Ama uzun
vadede hakl kanlar onlar olmad. Eyalet dndan gelen zenginler va
diye gelip de evleri satn almaya balaynca bu, Bitterroot topraklar
iin bir dnm noktas oldu, nk o zamana kadar ayn anda hi bu
kadar ok toprak satn alnmamt. Her eyden nemlisi, kulbn
almasyla o gne kadar sadece inek ve elma yetitirilen vadi toprak
lar inanlmaz derecede deerlendi.

Madencilik
Montana'nn bugnk evresel sorunlar gemite endstri nce
si toplumlar baltalayan veya dnyann baka yerlerindeki toplumla
r tehdit eden sorunlarn hemen hepsini kapsamaktadr. zellikle
Montana'da ortaya kan sorunlar toksik atklar, ormanlar, toprak,
su, bazen hava, iklim deiiklii, biyo deiiklerden ortaya kan ka
yplar ve haerelerdir. Konuya en effaf olduuna inandmz toksik
atklarla balayalm.
Montana'da gbre, septik depo ierikleri ve bitkileri yok edici mad
delerin yayd toksik atklar konusundaki endie gittike artarken, asl
tehdit oluturanlar bir ksm geen yzyldan kalma dierleri ise gn
mz metal madenciliinin atklardr. Metal madencilii-bata bakr
olmak zere kurun, molibden, paladyum, platin, inko, altn ve g
m-Montana'nn geleneksel ekonomisini ayakta tutan unsurlardan
biridir. Modern medeniyet ve gerektirdii kimya, inaat, elektrik ve
elektronik endstrileri metal sanayi zerine kuruludur. Bu anlamda
kimse madenciliin nemini sorgulamamaktadr, ancak madenciliin
nerede ve hangi artlarda yapld nemlidir.
Montana madenlerinden karlan maden filizlerinin ortaya k
mas iin nce kaya, artk ve tortularndan temizlenmesi gerekir ki,

Montana Sema lar Altnda

55

bunlar hala iinde bakr, arsenik, kadmiyum ve inko barndran un

surlardr. Hayli toksik olan atklarn insan hayatna (ve tabii ki vahi
hayata, balk ve iftlik hayvanlarnn hayatna) girmesi ve dolaysyla
yeralt suyuna, rmaklara ve topraa karmas asl endie verici konu
dur. Buna ek olarak Montana'daki maden filizleri kkrtl aside d
nen demir slfata zengindir. Bu evrede yaklak 20 bin terk edil
mi maden bulunmaktadr. Bunlardan bazlar yeni olmakla birlikte
byk bir ksm yzyllk olup srekli yer altna byk miktarda asit
ve toksik metal sznts yapmaktadr. Bu madenlerin ounun sahibi
hayatta olmad iin mali sorumluluu stlenecek kimse bulunma
maktadr. Bulunsa bile bu kiiler madenlerini slah edecek ve asit szn
tsn kurutacak mali gce sahip deillerdir.
Madenciliin sebep olduu toksik sorunlar bundan bir yzyl nce
Butte'daki dev bakr madeni ve hemen yanndaki dkmhane nede
niyle iftilerin srlar lmeye balaynca patlak vermiti. Bu gelime
zerine iftlik sahipleri madenin sahibi oba Anaconda Bakr Maden
leri lletmecilii'ne dava atlar. Anaconda sorumluluu stlenmedii
gibi davay da kazand. Buna ramen 1 907 ylnda zehirli atklar iin
ilk havuzlar ina ettirmiti. Maden atklarnn ayr tutulmasyla so
runlarn azaltlabilecei uzun zamandr bilinen bir yntem. Bugn
dnyada faaliyet gsteren baz modern madenler ina ettirdikleri ha
vuzlar en son teknoloji ile donatrken, bazlar bu konuyu grmezden
gelmektedirler. Bugn ABD'de madencilik ruhsat alan her irketin ya
sa gerei bir de atk temizleme ilemleri iin tahvil alma zorunluluu
vardr. Ayrca bu tahvilleri elinde tutan baka bir mali irket maden
irketinin iflas etmesi durumunda atk temizleme giderlerini demeyi
stlenir. Oysa bu irketlerin aldklar tahviller genellikle atk temizle
me ilemlerini karlayamayacak kadar azdr. Eski maden irketleri iin
byle bir zorunluluk olmadndan, onlar da evreyi kirletmeye de
vam etmektedirler.
Baka yerlerde olduu gibi, Montana'da da eski madenleri satn alan
irketler atk temizleme zorunluluklarndan iki ekilde kamaktadr:
zellikle kk irket sahipleri irketlerinin iflas ettiini duyurup baz
durumlarda mal varlklarn gizlemekte ve ilerini eski madeni temizle
me sorumluluu olmayan dier irketlere veya yeni bir irkete naklet
mektedir. Eer irket atk temizleme ilemlerinden dolay iflas edeme
yecek kadarsalam ve byk bir irketse (daha sonra anlatacam AR-

56

CO irketi gibi), bu sefer irket sorumluluunu kabul etmemekte ya da

masraflar en aza ekmeye almaktadr. Her iki durumda da ya maden
alan ve aasnda kalan alanlar zehirlilenip insan hayatn tehlikeye
sokmakta ya da ABD Federal Hkmeti veya Montana Eyaleti Hk
meti (dolaysyla tm vergi mkellefleri) federal fon veya buna karlk
gelen Montana Devlet Fonu'ndan giderleri demektedir.
Maden irketlerinin kulland bu yntemler, kitap boyunca yine
leyeceim gibi, "Neden baz insan veya insan gruplar kasten insan ha
yatn tehlikeye sokacak iler yapmaktadr?" sorusunu gndeme getir
mektedir. Sorumluluktan kama veya sorumluluklar en aza indirge
meye alma bir maden irketi iin ksa vadede mali adan ekici ola
bilir, ancak bu uzun vadede hem irketin hem de genel olarak maden
cilik sektrnn karlarna ters dmektedir. Montanallar eskiden
beri madencilii eyaletin geleneksel kimlii ile btnlemi bir sanayi
kolu olarak grmelerine ramen, son zamanlarda bu konuda byk
hayal krklna uramlar, hatta sektrn tamamen ortadan kalkma
s iin aba gstermeye balamlardr. rnein 1 998 ylnda madenci
lik sektrndekileri ve bu sektr destekleyen ve sektrce desteklenen
siyaset adamlarn ok eden bir gelime yaand. Montanal semenler
ok zararl bir altn karma yntemi olan siyanr zc kullanmay
yasaklayan bir yasa karlmasna n ayak oldular. Montanal dostlar
mn bir ksm konuyla ilgili yle diyor: "imdi geriye dnp bakt
mzda, biz vergi mkelleflerinin cebinden kan milyarlarca dolarlk
atk temizleme giderleriyle kar pay dorudan Dou Amerika veya Av
rupal hissedarlara giden madenlerden kazanlan paralar yanyana kon
duunda, 'Bu ie hi girimeseydik' diyoruz. Bugn anladk ki, bura
larda hi bakr madeni karlmasayd ve ihtiyacmz ili gibi bir lke
den ithal edilseydi, bugn Montana ok daha iyi bir durumda olur,
btn sorunlar ili'de kalrd!"
Aslna baklrsa iin ahlaki yn ok daha karmak. Burada bir ki
taptan alnt yapmak istiyorum: "... ASARCO (dev bir madencilik ve
maden arndrma irketi olan Amerikan Arndrma ve Rafine irketi)
sahip olduu toksik madde reten madenini temizlemedii iin kna
namaz. Amerikan irketleri hissedarlarna para kazandrmak iin var
dr, bu Amerikan kapitalizminin alma eklidir. Para kazanma sreci
bu paray gereksiz yerlere harcamamay gerektirir. Byle "sk-yumruk
lu'' bir felsefe yalnz maden irketlerine has deildir; baarl iletmeler,
faaliyetlerine devam edebilmek iin gereken giderler ile "ahlaki zorun-

Montana Semala r Altnda

57

luluklar" olarak snflandrlan grevler arasnda ayrm yapabilenlerdir.

Bu ayrm anlama ve kabul etmedeki zorluklar veya isteksizlikler, zorla
kabul ettirilen evre programlar savunucular ile i camias arasnda
gerilime yol amaktadr. l dnyasnn patronlar, din adamlndan
ok muhasebeci veya avukat olmaya eilimli kiilerdir:' llgintir ki, bu
aklama ASARCO Bakan'nn deil, Wounding the West: Montana,
Mining and the Environment (Bat'y Yaralamak: Montana, Madencilik
ve evre) adl kitabnda Montana'nn madenlerinde atk sorunlarnn
nasl ortaya ktn ve toplumun bu sorunlar gidermek iin neler
yapmas gerektiini ileyen evre danman David Stiller'a aittir.
Eski madenleri temizlemek iin basit ve ucuz bir zmn olma
mas ac bir gerek. Eski maden sahiplerinin sorumsuz davranmas
nispeten normal karlanabilir, nk o zamanlar hkmet onlardan
bu ynde bir talepte bulunmuyordu. Ayrca bu irketler David Stil
ler'n anlatt prensipler dorultusunda iletilen yerlerdi. 1971 ylna
kadar Montana eyaleti maden irketlerine kapattklar madenlerini te
mizleme zorunluluu getirmedi. ARCO ve ASARCO gibi temizlemeye
gnll olabilecek zengin irketler bile kendilerinden imkansz baar
malar beklendiini, giderlerin ok fazla olacan veya elde edilecek
sonularn halkn beklentilerinin ok altnda kalacan anladklarn
da isteklerini yitirmektedirler. Maden sahibi bu giderleri demediin
de veya deyemediinde, vergi mkellefleri devreye girerek bu atklar
ortadan kaldrmak iin milyarlarca dolar demeye yanamamaktadr.
Sz konusu sorunlarn uzun zamandr mevcut olduunu, ayrca gz
den rak olduklar iin sineye ekilebileceklerini dndklerinden
dolay vergi mkellefleri de ortaya bir kriz kmadka deme yapma
ya yanamamaktadr. Ayrca yine vergi mkellefleri toksik atklardan
ikayeti olmamaktadr. Bu anlamda Amerikan kamuoyu da en az ma
denciler ve hkmet kadar suludur. Tabii bu durumda sonulara kat
lananlar da ou zaman halk olmaktadr. Ancak u da var ki, halkn si
yasetilere gerekli yasalar kartmalar iin bask yapmalar durumun
da irketler tutumlarn deitirecektir. Aksi takdirde irketler hayr
kurumlar gibi iletilecek ve hissedarlarna kar sorumluluklarn ih
mal edecektir. imdiye kadar grlen dava bu elikilerin farkl so
nularn gstermek asndan faydal olacaktr. Bunlar Clark Fork,
Milltown Baraj ve Pegasus Zortman-Landusky Madeni davalardr.
Daha sonra Anaconda Bakr Maden irketi'ne dntrlen ma
den irketleri 1 882 ylnda Butte'da Kolombiya Irma'ndaki Clark

58

Fork'da iletmeye ald. 1 900 ylna gelindiinde Amerika'nn toplam

bakr madenlerinin yars Butte'dan karlr olmutu. 1 955 ylna ka
dar Butte'daki madenler yeralt m adenlerinden ibaretti. Ancak 1 955
ylnda Anaconda 1 . 5 kilometre apnda 550 metre derinliinde Berke
ley ukuru ad verilen ak bir ukur madeni kazmaya balad ve Clark
Fork Nehri'nde korkun miktarlarda asidik toksik metal tortular bi
rikmeye balad. Tam da bu dnemde Anaconda'nn mali durumu da
ha dk fiyatlarla rekabet eden yabanc rakiplerin ortaya kmas, i
li'deki madenlerine el konmas ve ABD'de evresel yaptrmlarn art
mas nedeniyle zayflamt. 1 976 ylnda Anaconda byk petrol ir
keti ARCO tarafndan satn alnd. (Kendisi de daha sonradan BP tara
fndan satn alnd.) ARCO 1 980'de dkmhaneyi kapatt ve maden
1 983'de tasfiye edildi. Bylece binlerce ii iinden olurken, Butte eko
nomisinin drtte nn dayand temel de yok olmu oldu.
Berkeley ukuru da dahil olmak zere Clark Fork Irma u an
ABD'nin giderleri federal fondan karlanan en byk ve en ok paha
lya mal olan temizleme alan. ARCO'ya gre, daha fon yasasnn bile
olmad zamanlarda madenin eski sahibi tarafndan verilen hasardan
ARCO'nun sorumlu tutulmas haksz bir uygulama. Ancak federal ve
devlet hkmetlerine gre ARCO Anaconda'nn malvarln alarak
Anaconda'nn sorumluluklarn da devralm oldu. En azndan ARCO
ve BP iflas duyurusunda bulunmuyor. Bir evreci arkadamn syle
diine gre, "Olabilecek en az miktar deyerek bu iten kurtulmaya
alyorlar, ama ARCO'dan daha beter irketler de var." Berkeley u
kuruna szan asitli su dar pompalanarak arndrlacak. ARCO Clark
Fork'un restorasyonu iin Montana Hkmeti'ne imdiden yzlerce
milyon dolar deme yapt. irketin toplam borcunun bir milyar oldu
u sanlyor, ancak temizleme ilemlerinde ok fazla enerji harcand
iin gerek rakam tam olarak tahmin edilemiyor.
ikinci dava Millton Baraj davas. Bu baraj 1 907 ylnda yakndaki
bir kereste fabrikasna g salamas iin Butte'da Clark Fork Irma
'nda kurulmutu. Bu zamandan beri Butte madenlerinde arndrlan
arsenik, kadmiyum, bakr, kurun ve inko ile kirlenen 6,000,000 met
re kp tortu barajn bentlerinde birikmi. Bir "ufak" sorun da barajn
Clark Fork ve Blackfoot rmaklar boyunca g eden balklara geit
vermeyii. (Blackfoot Irma Norman Maclean'n nl ksa yks ve
Robert Redford'un A River R uns 11rough lt (Bizi Ayran Nehir) adl

Montana Semalar Altnda

59

filmiyle nlenen ve iinden alabalk avlanan rmaktr). 1 98 1 ylnda or

taya karlan en byk sorun ise yre halknn kuyulardan aldklar
ime sularnda kt bir tat olumasyla ortaya kan ime suyundaki
arsenik seviyesi. Bu oran federal su standartlarnn belirledii orann
tam 42 kat. Baraj bugn olduka eskimi durumda, zorlukla ayakta
duruyor. Dolaysyla kapsaml bir tamire ihtiyac var. stelik deprem
blgesinde yer alyor. 1 996 ylndaki bir kaza sonucunda neredeyse y
klacak duruma gelmi. Ancak bugn kimse bylesine harap durum
daki bir baraj elden geirmek istemiyor. Eer baraj yklp da toksik
tortularn rmaa brakrsa, Gneybat Montana'nn en byk ehri
olan Missoula'nn suyu iilemez hale gelecek ve Clark Fork Irma'nn
aa ksmnda balk avlamak artk hayal olacak.
ARCO toksik tortularn barajda birikmesine sebep olan Anaconda
Bakr Maden lletmesi'ni satn aldnda bu toksik maddeleri temizle
me sorumluluunu stne almt. 1 996 ylnda meydana gelen kaza
ve 1 998'de toksik bakr ierikli sularn rman alt ksmlarnda birik
mesiyle meydana gelen balk lmleri baraj konusunun yeniden ele
alnmas gerekHliini ortaya koydu. Federal ve devlet mhendisleri ba
rajn kaldrlmasn ve biriktirdii toksik maddelerin temizlenmesini
tavsiye ettiler. Bunun ARCO'ya maliyeti yaklak 1 00 bin dolar olarak
belirlendi. Uzun zamandr ARCO toksik atklarn balk lmlerine se
bep verdii grn kabul etmiyor, Milltown'daki kuyu sularnda or
taya kan arsenik seviyelerini veya Milltown blgesindeki kanser va
kalarndaki sorumluluunu reddediyordu. Bu nedenle Bonner adl ya
kn bir kasabada barajn kaldrlmasn protesto etmeye ynelik bir
halk gsterisi finanse etti. irketin nerisi baraj kaldrmak yerine sa
dece 20 milyon dolarlk bir masrafla barajn salamlatrlmasyd. An
cak daha nceleri barajn kaldrlmasna iddetle kar kan Missoula
l siyasetiler, i adamlar ve halk birdenbire fikir deitirerek baraj
kaldrma dncesine destek vermeye baladlar. Bunun zer:ne 2003
ylnda Federal evre Koruma Dairesi neriyi benimseyerek barajn
kaldrlmasna karar verdi.
Son dava ise dier madencilik irketlerinden olan kiilerin biraraya
gelerek kurduu kk bir irket olan Pegasus Gold'un Zortman-Lan
dusky Madeni davas. Bu madende 50 tonluk filizden sadece bir ons al
tn karlabilen dk dereceli altn filizlerinin arndrlmasnda siya
nr yn-filtreleme yntemi olarak bilinen bir yntem kullanlyordu.
Ak bir ukurdan karlan filizler yaklak kk bir da bykl-

60

nde bir yn haline getirilir ve zerine siyanrl bir solusyon ps

krtlr. Sz konusu siyanr hem Nazi esir kamplarnda hem de
Amerikan hapishanelerindeki gaz odalarnda hidrojen siyanr gaz
yapmak iin kullanlan zehirdi. Bu madenlerde ise siyanr altn bira
raya toplamak iin kullanlr. Siyanr ierikli solusyonlarn filiz yn
iinde szlrken altn biraraya getirme zellii vardr. Bu aamada
siyanr altn toplamak zere ilem yaplacak tesise pompalanarak ya
kndaki bir glce aktlr. llem sonrasnda arta kalan ve iinde tok
sik metaller ihtiva eden siyanr solusyonu yakndaki ormanlara veya
iftlik alanlarna pskrtlerek ortadan kaldrlr veya zerine daha
fazla siyanr eklenerek tekrar ynlara sklr.
Aktr ki, bu yn arasnda yaplan ilem birok aamada sekteye
urayabilir. Nitekim Zortman-Landusky Madeni'nde bu ilemin her
aamas istenmeyen ekilde gelimitir (Resim 4). Ynn altna zararl
maddeleri szdrmasn diye konan astar o kadar incedir ki, ister istemez
ar makineler tarafndan itilen milyonlarca tonluk filizlerin arlna
dayanamayarak szdrma yapmtr. Glcn sala zararl sularnn
tamas byle bir srete byk risktir. Zortman-Landusky Madeni'nde
bu tarz bir risk bir yamur frtnas esnasnda gerekleti. stelik siya
nr de bal bana tehlikeli bir maddedir. Maden sahiplerinin solsyo
nu yakndaki ormanlk alana pskrtme izinleri vard. Ancak pskrt
me ileminin yanl yaplmas baz iilerin neredeyse lmne sebep
olacak ekilde siyanr gaz toplanmasna sebep oldu. Pegasus Gold so
nunda iflas etti ve devasa ak ukurunu, ynlarn ve kesintisizce asit
ve siyanr sznts yapacak olan glcklerini babo brakp gitti. Pega
sus'un teminat tahvilleri temizleme ilemlerini karlayamayacak kadar
yetersizdi. Bu durumda kalan yaklak 40 milyon dolarlk faturalar ver
gi mkelleflerinin demesi gerekiyordu. Burada incelediimiz maden
lerden kan toksik atk sorunlar ile ilgili vaka analizi ve daha baka
binlerce vaka Almanya, Gney Afrika, Moolistan ve dier lkelerde
madencilie yatrm yapmak isteyen kiilerin niin son zamanlarda k
t madencilik uygulamalar ve onlarn sonular hakknda birinci elden
bilgi edinmek iin Montana'ya geldiklerini gstermektedir.

Ormanlar
Montana'daki ikinci bir evresel sorunlar grubu ormanlardan aa
kesilmesi ve orman yangnlardr. Madencilik konusunda olduu gibi

Montana Semalar Altnda

61

herkes aa kesmenin kat retimi ve kereste iin gerekli olduu ko

nusunda hemfikir. Aa kesmede bir mahsur grmeyen Montanal
dostlarm u soruyu yneltiyorlar: Eer Montana'da aa kesmeye kar
ysanz, o zaman gerekli aac nereden elde edebileceimizi bize sy
ler misiniz? Montana'daki aa kesme tartmasna Rick Laible: "Ya
mur ormanlarn kesmek insann iini actyor" diyerek katlyor. Jack
Ward Thomas'n syledikleri de farkl deil: "Kurumu aalarmz
kesmeyi reddederek Kanada'dan daha kurumadan kesilmi aalarn
ithal edilmesi ile hem aa kesmenin evresel etkilerini hem de ekono
mik yararlarn Kanada'ya ihra etmi oluyoruz." Dick Hirschy ise u
yorumda bulunuyor: "Bir laf vardr, 'Aa keserek arazilere zarar ver
meyin', ite biz de kendi lkemize deil de Kanada'ya zarar vermi olu
yoruz." Bitterroot Vadisi'nde ticari aa kesme faaliyetleri ilk defa 1 886
ylnda Butte'daki madencilere Ponderosa am kerestesi salamak
amacyla balam. kinci Dnya Sava sonrasnda ABD'de inaat sek
tr birdenbire patlam ve ilerleyen senelerde dalga dalga artan talep
1 972 ylnda ABD Ulusal Orman topraklarndan yaplan kereste sat
nn 1945 satlarnn alt katna kmasyla sonulanm. Aalar ha
erattan korumak iin uaklarla aalarn zerine DDT pskrtl
m. Seilen aa trlerinden ayn yataki tek tip aalar tekrar olu
turmak, bylece kereste rnn en yksek kaliteye ykseltmek ve
aa kesme verimliliini arttrmak iin yalnzca seilmi aalar deil,
ormandaki tm aalar kesiliyordu. Oysa bu yntemin birok deza
vantaj var; rmaklar aa yapraklar ile glgelenmedii iin su ss ba
lklarn yumurtlamasna izin vermeyecek kadar sour, aalarn kk
tutmad plak topraklar zerindeki kar bahar aylarnda ok hzl
erir ve hemen kaybolur. Aalarn olduu yerlerde ise karlar yava ya
va erir ve yaz boyunca iftliklerin sulama ihtiyacn karlar. Baz du
rumlarda toprak yamuru ekmez ve sel ihtimali artar. Buna ek olarak
su kalitesi der. Topraklarnn gzelliine nem veren vatandalar
iin ormanlarn tamamen kesilmesinin en olumsuz etkisi ise aa ke
silen da eteklerinin plak ve estetik d gzkmesidir.
te tm bu olaylardan dolay kamuouyunda ormanlarn toptan
kesilmesi tartmalar alevlendi. Kzgn iftlik sahipleri, toprak sahip
leri ve halk protesto gsterilerinde bulundu. ABD Orman Hizmetleri
yneticileri aa kesme iini kendilerinin bildiini, cahil halkn bu ie
karmamas gerektiini syleyerek en byk yanl yaptlar. Orman

62

Hizmetlerine bal olmayan orman mhendisleri tarafndan hazrla

nan 1 970 Bolle Raporu Orman Hizmetleri'nin uygulamalarn eletir
di ve Bat Virginia ulusal ormanlarnn kesimi konusunda yaplan tar
tmalarn meydana getirdii etkiyle ormanlarn geliigzel kesilmesi
yasakland. Ormanlar artk kereste retimi dnda ok farkl amalar
iin tekrar dzenlenecekti. Bu zaten 1 905 ylnda Orman Hizmetleri
ilk kurulduunda ngrlen uygulamayd.
Ormanlarn toptan kesilmesi tartmalarnn ardndan geen on
yllar boyunca Orman Hizmetlerinin yllk kereste satlar %80'den
fazla azalma gsterdi. Bunun bir sebebi Koruma Altna Alnan Trler
Yasas, Temiz Su Yasas ve ulusal ormanlarn tm trlere doal yaam
alan salama zorunluluu iken, bir dier sebebi ise kolayca ulalabi
len byk aalarn saysnda aa kesme yznden azalma olmasdr.
Artk Orman Hizmetleri kereste sat nerdiinde evre organizas
yonlar zme kavuturulmas on sene sren mahkeme protestolar ve
mracaatlar yapmaktadrlar. Orman Hizmetleri'nin nndeki bu en
geller, mracaatlar sonunda reddedilse bile, aa kesmeyi cazip bir fa
aliyet olmaktan karmaktadr. Hemen hemen tm Montanal dostla
rm, hatta kendilerini evrecilie adam olanlar bile, sarkacn aa
kesme ynnden ok fazla uzaklatn sylyorlar. Hakl sebepler
iin gerekletirilecek aa kesme faaliyetleri iin bile mahkemelerde
ok fazla beklendii iin gerilim yaanr olmu .. Ancak evre kurulu
lar aa kesme talebinde bulunanlarn ticari amalarn masum gr
nen bahanelerle gizleyebilecekleri ihtimalini dnerek bu tarz talep
lere hakl olarak kukuyla yaklayorlar. Montana ormanlarndan artk
ok az miktarda kereste kt ve vadinin zel ormanlk arazisi oktan
kesip bitirildii iin Bitterroot Vadisi'ndeki eski kereste imalathanele
rinin tm kapanm durumda. malathanenin kapanmas dolgun
maal pek ok iin kaybedilmesi ve geleneksel Montana imajnn or
tadan kalkmas anlamna geliyor.
Montana'da, Bitterroot Vadisi dndaki dier yerlerde zel mlki
yet olan ok fazla ormanlk arazi mevcut. Bunlarn byk bir blm
ktay boydan boya geecek demiryolunun yapmna zendirmek iin
1 860'larda hkm et tarafndan yaplan Byk Kuzey Demiryolu ba
arazileri. 1 989 ylnda bu topraklar demiryollarndan, merkezi Seatt
le'da bulunan ve gayrimenkul yatrm irketi olarak daha ok bal ol
duu irketin vergilerini drmek iin kurulmu Plum Creek Keres-

Montana Semalar Alt nda

63

te irketi'ne gemi. u anda bu irket Montana'daki en byk, ABD

iindeki ikinci zel orman arazisi sahibi konunumda. Plum Creek'in
kartt yaynlar okudum ve irketin evre politikalarn ve orman
clk uygulamalarn savunan irket yneticisi Bob Jirsa ile grtm.
Montanal dostlarmdan ounun da Plum Creek hakknda iyi eyler
sylemediklerine ahit oldum. Sylediklerinden bazlar unlar: "Plum
Creek sadece kendi iini dnyor", "Orman koruma ynnde bir
politikalar yok", "Onlarn kendilerine gre bir irket kltr var; he
defleri 'daha fazla kereste' karmak", "Plum Creek para kazanmak iin
her trl yola bavuruyor' "Yabani otlar ancak biri ikayet ederse
kontrol altna alyorlar:'
Bu ikayetler size madencilikle ilgili grleri hatrlattysa hakls
nz. Plum Creek ticari bir irket, bir hayr kurumu deil. Montanallar
Plum Creek'in karlarn azaltacak ekilde faaliyet gstermesini istiyor
larsa, o zaman siyasetilerine bask yapp gerekli yasalar kartmalar
n salamal ya da irketin elindeki arazileri satn alarak kendileri iste
dikleri gibi buralar ynetmeliler. Bu tartmayla birlikte nem kaza
nan bir gerek de u: Montana'nn souk kuru iklimi ve yksek rak
m ormancl nispeten dezavantajl bir konuma sokuyor. ABD'nin
gneydou ve kuzeydousundaki aalar Montana'dakilerden ok da
ha hzl byyor. Plum Creek Montana'da en fazla topraa sahip. Bu
na ramen dier eyaletlerin (Arkansas, Georgia, Maine ve Mississippi)
her biri Plum Creek iin ok daha fazla kereste retiyor. Plum Creek
Montana'daki kereste iinden fazla kar etmiyor. Aalan kesmek iin

60-80 yl beklemesi gerekiyor ve bu zaman zarfnda vergi demesi ve

yangndan korumak iin masraf yapmas gerekiyor. Gneydoudaki
arazilerindeki aalar iin ise sadece 30 sene beklemesi yeterli. Plum
Creek ekonomik gereklerle yzleip Montana'daki topraklarn, zel
likle de rmak ve gl kenarndaki blgelerini, kereste yerine gayri men
kul ileri iin kullanmakta daha fazla kar grrse, bu, gzel mekanlar
da ev sahibi olmak isteyen mterilerin etkisiyle gerekleecektir. Bu
mteriler genelde hkmet de dahil olmak zere muhafazakar kana
d temsil etmektedir. Tm bu nedenlerden dolay Montana'da kereste
ciliin gelecei madencilik gibi belirsiz.
Orman denince akla gelen dier bir konu son yllarda olduka ar
tan orman yangnlar. zellikle 1988, 1 996, 2000, 2002 ve 2003 ylla
rnda orman yangnlar gerek Montana'da gerekse Bat Amerika'da

64

hem younluk hem de yanan arazilerin ap asndan ok fazla art

gsterdi. 2000 ylnn yaznda Bitterroot Vadisi'ndeki ormanlk arazi
nin bete biri yand. Bugnlerde Bitterroot'a dnerken uan pence
resinden baktmda hemen ka yangn olduunu sayyorum. 1 9
Austos 2003'de Missoula Havaalan'na doru uarken dumanlar
yaklak 1 .5 kilometreye yaylm bir dzine yangn grdm. 2000 y
lnn yaznda John Cook oullarm bala gtrmek istedii gnlerde,
hangi rmakta avlanacaklarn o gnk yangnlarn yerlerine gre
ayarlyordu. Bitterroot'daki baz dostlarm yaklaan yangnlardan do
lay evlerini birok kere boaltmak zorunda kaldlar.
Yangnlardaki bu artta iklim deiikliklerinin (scak kuru yazlar)
olduu gibi ormanclarn karmak sebeplerden dolay 30 sene nce
tespit ettii fakat nemi hala tartlan insan faktrnn de etkisi var.
Orman yangnlarna sebep olan unsurlardan biri ormanlara tututu
rucu zellik kazandran aa kesme faaliyetleridir. Aalar kesilmi
bir ormandaki zemin, kesilen deerli aa gvdeleri kaldrldnda ke
silmi dallarla kapl kalr ve aa kesiminden sonra ortaya kan yeni
youn bitki rts ormann tututurucu zelliini arttrr. Kesilip or
mandan karlan ana aa gvdeleri yangna en dayankl unsurlardr.
Bunlar karldnda geriye kolayca tutuabilen kk aalar kalr.
1 900- 1 9 1 0 yllar arasnda ABD Orman Hizmetleri bir yangn sndr
me politikas benimsedi. Deerli aalarn, ormandaki evlerin ve insan
hayatlarnn kaybedilmemesi iin benimsenen bu politikaya gre,
kan her yangn, yangnn ihbar ediliinden sonraki sabah saat l O:OO'a
kadar sndrlmek zorundadr. Yangn sndrme uaklarnn kulla
nma girmesi, itfaiye aralarnn geiine izin veren yollarn yaplmas
ve kinci Dny Sava'ndan sonra yangn sndrme teknolojisinin
gelimesiyle birlikte itfaiye bu hedefe daha kolay ekilde ulaabildi.
kinci Dnya Sava'ndan sonraki birka on sene iinde arazi yangn
lar %80 orannda azalma gsterdi.
Bu umut verici tablo 1 980'lerde ortaya kan ve yamur ve hafif
rzgar yardm olmakszn sndrlmesi imkansz olan dev yangnla
rn ortaya kyla bozuldu. nsanlar ABD Federal Hkmeti'nin koy
duu yangn sndrme kurallarnn ve imeklerin byle byk yan
gnlara katkda bulunduunu ve imeklerin sebep olduu doal yan
gnlarn orman yapsn muhafaza etmede nemli bir role sahip oldu
unu fark ettiler. Bu doal rol, rakm, aa tr ve orman tipine gre

Montana Sema l a r Altnda

65

deimektedir. Bitterroot'un dk rakmlarda yaayan Ponderosa a

m ormann ele alacak olursak, tarihi kaytlar, aa gvdelerindeki
halkalar ve aa ktklerindeki yangn izlerinin gsterdiine gre
Ponderosa am orman doal artlar altnda on ylda bir imeklerin
kard yangna maruz kalyor (rnein 1 9 1 0'larda yangnn bastrl
mas balamadan nce ve 1 945'ten sonra yangnn etkin olmas). Ol
gun Ponderosa aalarnn be santimetrelik bir kabuu vardr ve bu
kabuk nispeten yangna dayankldr. Bu nedenle bir yangn esnasnda
atee hi dayanmayan ve son yangndan beri gelimi olan fideler ya
nar. Ancak son yangnn stnden on yllk sre gemi olmasna ra
men, yangnn sz konusu fidelerden sapla kkn birletii yere sra
mas iin fideler ok ksadr. Bu nedenle yangn yerle snrl kalr. So
nu olarak birok doal Ponderosa am orman nispeten temiz zemi
niyle park grnmndedir.
Byk, yal, deerli ve yangna dayankl tm Ponderosa amlar
nn kesilmesine ramen, on yllar boyunca uygulanan yangn koruma
tedbirleri sayesinde ormann alt tabakas, bydklerinde deerlenen
fidanlarla dolmutur. Bu ekilde yaklak 3,5 metrekare bana aa yo
unluu 30 aatan 200 aaca km, ormann yakt yk 6 kat art
mtr. te yandan Kongre fidanlarn seyreltilmesi iin gereken para
tahsisini birok kez geciktirmitir. Baka bir faktr de ormanlarda hay
van atlatlmasdr. Bu ekilde orman tabannda oluan yangnn id
detlenmesini salayan rt seyreklemektedir. lnsan hatas veya kun
daklk sonucu kan bir yangnda fidanlara boulmu orman taba
nndaki uzun boylu fidanlar merdiven ilevi grerek yangnn aala
rn st dallarna sramasna neden olmaktadr. Byle durumlarda so
nu ou zaman alevlerin 1 20 metre havaya srad, scakln yz
lerce dereceye ulat ve bu korkun tablo ierisinde topraktaki tm
aa tohum depolarnn yok olduu bir felakettir. Bu felaketleri ou
zaman toprak kaymalar ve byk erozyonlar takip eder.
Ormanclar batdaki ormanlar korumada yaanan en

byk soru

nun, son yzylda alnan tedbirlerle gittike artan ve yangnlara adeta

yakt salayan bitki rts olduunu kefettiler. Nispeten daha nemli
olan Dou Amerika'daki kuru aalar, havann daha kuru olduu Ba
t Amerika'ya gre daha abuk rr. Batda ise kuru aalar uzun s
re dayanrlar; dev birer kibrit p gibi ... Orman Hizmetleri'nin gre
vi ormanlarn bakmn yapmak, aalar seyreltmek, kesmek veya

66

kontroll yangnlar yardmyla youn taban rtsn kaldrmaktr.

Ancak Bat Amerika ormanlar iin byle bir bakmn masraf yaklak
3,5 metrekare bana bin dolardr. Bu, yz milyon akre alana sahip Ba
t Amerika ormanlar iin toplam 1 00 milyar dolar demektir. Hibir si
yaseti veya semen byle bir paray gzden karamaz. Maliyet dk
olsa bile halk bunun gzelim ormanlar tekrar kesmeye balamak iin
bir bahane olduundan kukulanr. Federal Hkmet bat ormanlar
n dzenli bir deme program dahilinde yangnlardan daha az etkile
nir bir konuma getirmek yerine onlar yangna ak halde muhafaza
edip bir yangn ktnda para harcamay tercih etmcl<.tedir. Bu poli
tika yznden 2000 ylnn yaznda orman yangnlar ile mcadele
kapsamnda 1 .6 milyar dolar harcanmasna ramen 25 bin 899 kilo
metrekarelik bir orman yok oldu.
Montanallarn kendileri de ormanlarn ynetimi ve orman yan
gnlaryla ilgili farkl ve hatta kendi iinde elien grlere sahip.
Halk, Orman Hizmetleri'nin sndrmeye almann tehlikeli veya
imkansz olduu yangnlar karsnda gstermek zorunda kald, "B
rakn yansn! " tepkisinden endie duyuyor ve bundan holanmyor.
1 988 ylnda Yellowstone Milli Park'nn byk bir ksm yanmaya terk
edildiinde halk youn protesto eylemlerinde bulundu. Halbuki ya
mur veya kar yamas iin beklemekten baka yaplacak bir ey yoktu.
Dier yandan halk, ormanlarn daha az yanc olmasn salayan sey
reltme programlaryla ilgili nerilerden de pek holanmamaktadr.
Bunun sebebi seyreltmenin ormanlarn doal dokusunu bozarak on
lara doal olmayan bir grnm kazandracan dnmeleri ve bu
ilemlerin getirecei mali ykn altna girmek istememeleridir. Birok
ormanc gibi halk da yangn tedbirleri, a kesme ve hayvan otlatma
nedeniyle batdaki ormanlarn oktan doal olmayan bir grnme
brndn kabul etmek istemiyor.
Bitterroot'da insanlar yanma riski altnda olan ormanlarn iine
veya ok yaknna evler ina edip sonra da hkmetten bu evleri yan
gnlara kar korumasn bekliyorlar. 2001 ylnn Temmuz aynda ka
rmla birlikte Hamilton'n batsnda Blodgett Orman olarak bilinen
yerde yrye ktmzda kendimizi 2000 yaz yangnnda kmr
haline gelen aalarn bulunduu bir yerde bulduk. Daha nce Orman
Hizmetlerinin orman seyreltme nerilerine kar gelen Blodgett sa
kinleri sz konusu yangn ktnda evlerinin zerine su dkmesi iin
ayn kurulutan saati 2000 dolara 1 2 byk itfaiye helikopteri kirala-

Montana Semala r Altnda

67

masn istemilerdi. Ancak hkmetin emirleri dorultusunda Orman

Hizmetleri yanmakta olan orman arazilerini yardm bekleyen evler
den ok daha ncelikli grd. Bunun ardndan Orman Hizmetleri bir
duyuru yaparak zel mlkleri korumak iin artk fon ayrmayacan
ve itfaiyecilerin hayatn bu i iin tehlikeye atmayacan bildirdi. Bir
ok m esken sahibi evlerinin bir orman yangnnda veya orman yang
nn sndrmek iin alan kontroll bir yangnda yanmas, hatta ken
di evleri yanmasa bile evlerinin verandasndan grlen gzel bir or
man arazisinin yanmas durumunda Orman Hizmetleri'ne dava a
yor. Hatta baz Montanallar hkmet kart tutumlarn ok ileri bo
yutlara gtryorlar; hem itfaiye giderleri iin vergi demek istemi
yorlar, hem de hkmetin topraklarnda yangn nleme tedbirleri al
masn istiyorlar.

Toprak
Montana'daki bir dier evre sorunu toprakla ilgili. "nemsiz" ve
spesifik toprak sorunlarndan bir tanesi Bitterroot Vadisi'ndeki nce
leri ok karl ve parlak bir ticari faaliyet olan elma bahelerinin, elma
aalarnn topraktaki nitrojeni tketmesi sebebiyle deer kaybetmesi
dir. Daha genel bir toprak sorunu ise, birok deiikliin normalde
topra koruyan bitki rtsn kaldrmasndan dolay meydana gelen
erozyon. Bu deiiklikler; hayvanlarn gereinden fazla otlatlmas, za
rarl yabani otlarn istilas veya topran st katmanlarn verimsiz ha
le getiren ar scak orman yangnlar. Uzun zamandr iftlik ileten
aileler ayrlarda fazla hayvan otlatmann zararlarn herkesten iyi bi
liyorlar. Dick ve Jack Hirschy konuyla ilgili yle diyorlar: "Topraklar
mza iyi bakmalyz, yoksa bu sonumuz olur." Bunun yan sra
Hirschyler'in buralara sonradan gelen bir komusu arazilerine yapt
yatrm parasn bir an nce geri alabilmek iin ileriyi dnmeden
hayata geirdii bir uygulamayla ayrlarn ok fazla hayvanla doldur
mu. Dier komular ise abuk kar etmek iin hayvan otlatma hakla
rn yllna otlaklarn ok fazla hayvanla dolduran, fakat bunun
uzun vadeli sonularn dnmeyen kiraclara kiralamlar. Tabii bu
nu yaparken sz konusu kiraclarn yaptklar eyin uzun dnemde ge
tirecei zararlar hi dnmemiler. Bu uygulamalar sonucunda bu
gn Bitterroot'daki iki nehir havzas arasndaki sette bulunan toprak
larn te biri iyi durumda, te biri erozyona ak, kalan te biri ise
imdiden erozyona uram ve yenilenmesi gerekiyor.

68

Montana'daki bir baka toprak sorunu ise toprakta ve yeralt suyun

da tuz birikimini salayan sre, yani salinizasyon (tuzlanma). Baz ara
zilerde bu birikme sreci kendi kendine oluurken son zamanlarda sz
konusu srecin byk iftlik arazilerinde, aadaki paragraflarda ve 13.
Blm'de anlatacam doal bitki rtsnn kaldrlmas ve sulama a
lmalarndan oluan faaliyetleri nedeniyle hasara neden olduu konu
sunda endieler yaanmaktadr. Montana'nn belli yerlerinde toprak su
yundaki tuz konsantrasyonu deniz suyunun iki katna erimitir.
Ekinler zerinde toksik etkisi olan belli tuzlarn yan sra, yksek
tuz konsantrasyonlar toprak suyunun osmotik basncn arttrd
iin (daha dorusu bitki kklerinin osmoz ile su emme kapasitesini
azaltt iin) ekinlere en az kuraklk kadar zarar vermektedir. Tuzlu
yeralt suyu kuyu ve nehirlere ulatktan sonra buharlatnda geride
bir tuz tabakas brakr. Deniz suyundan daha youn bir "su" itiinizi
dnrseniz, suyun tadnn ne kadar kt olduunu ve bu suyla ift
ilerin rnlerini sulayamayacan anlarsnz. Ayrca erimi bor, se
lenyum ve dier toksik ierikler insan salna zararldr. Salinizasyon
gnmzde ABD'nin yan sra Hindistan, Trkiye ve zellikle Avust
ralya dahil dnyann pek ok lkesinde nemli bir sorun (bkz. 1 3. B
lm) . Gemite dnyann en eski medeniyeti olan Mezopotamya'nn
kmesine neden olmutu. Salinizasyon eskiden dnya tarm merkezi
olan ve "Bereketli Hilal" ad verilen Irak ve Suriye blgesinin bugn
neden ayn verimlilikte olmadn en iyi aklayan unsurlardan biri.
Montana'da meydana gelen salinizasyon byk kuzey ovalarnda
birka yz kilometrekare tarm arazisini harap etmi. Buna Kuzey, Do
u ve Orta Montana'daki yzlerce kilometrekarelik araziyi de eklemek
gerek. Yukar doru kmeleen tuz toprak iinde meyilli bir yere gelir
ve yedi yz metre veya daha uzun bir yol boyunca szar. Bu nedenle bu
tr salinizasyona "tuz sznts" denir. Tuz szntlar komu iftiler
arasnda sk sk anlamazlk kmasna sebep olur; iftilerden biri
topran yukar doru ekip bimek zorunda kaldnda, bu durum,
arazisi daha aada kalan iftinin topraklarna doru tuz szntsna
neden olabilmektedir.
Tuz sznts nasl olur? Dou Montana'da suda eriyen ok fazla
miktarda tuz (zellikle sodyum, kalsiyum ve magnezyum sulfat) bu
lunmaktadr. Bunlar kaya ve topraklarn muhteviyatnda ve daha nce
blgenin byk bir blm deniz olduundan belli tabakalarda skp

Montana Semalar Altnda

69

kalan tuzlardr. Toprak katmannn altnda su geirgenlii dk bir

katman mevcuttur. Blgeye has yerel bitki rts ile kapl olan kuru
Dou Montana ortamnda, yamurun byk ounluu bitkilerin
kkleri tarafndan hemen emilir ve atmosfere geri braklr. Bylece
kklerin altnda kalan toprak tabakas kuru kalm olur. iftiler tarm
yapmak veya topra nadasa brakmak iin bu bitkileri temizlediklerin
de nadasa braklan yl sresince yamur sularn ekecek bitki kkleri
kalmam olur. Bu yamur suyu toprak iinde birikir, kk seviyesi al
tnda yolu kesilir ve kk blgesine ykselen tuzlar zer. Su geirmez
tabaka nedeniyle tuzlu su topran derinliklerine slmez; aa do
ru bir yerlerde tuz sznts olarak ortaya kar. Sonu olarak; hem soru
nun ortaya kt yksek yerlerde hem de szntnn olduu daha aa
blgelerde ekinler ya ok clz bir ekilde byr ya da hi bymez.
1 940'lardan sonra tarmsal faaliyetlerdeki deiikliklerle birlikte,
zellikle traktrlerin, etkili toprak ileme aralarnn ve nadas dne
minde yabani otlar ldrmede kullanlan ilalarn devreye sokulma
syla Montana'nn byk bir blmnde tuz szntlar olduka art
gsterdi. Sorunun stesinden gelmek iin aa doru sznt olan ara
zilerde tuza dayankl bitki ekimi, yukar arazilerde nadas dnemimin
sresini esnek ekim yntemleriyle ksaltma ve derin kkleri sayesinde
fazla suyu topraktan eken bitkilerin ekimi gibi etkin ekim yntemle
ri kullanlmaldr.
Montana'nn, tarm tamamen yamura dayal olan blgelerindeki
tarm arazilerine zarar veren balca sebep tuz szntlardr. Ne var ki
bu tek biimde gereklemiyor. Suyunu yamur suyundan ziyade sula
ma kanallarndan alan yzlerce kilometrekarelik tarm arazileri eyale
tin her yerine geliigzel ekilde dalmtr. Bunlar arasnda benim
yazlarm geirdiim Bitterroot Vadisi ve Big Hole Havzas da bulunu
yor. Salinizasyon, sulama suyunun tuz ihtiva ettii yerlerde de ortaya
kmaya balam durumda. Dier bir salinizasyon tr ise kmr ya
taklarndan metan elde etmek iin kullanlan bir sanayi metodu. Bu
yntemde kmre delik alarak metan yukar tamas iin iine su
pompalanr. Ancak bu ilem srasnda su sadece metan deil, tuzu da
eritir. 1 988 ylndan beri Montana kadar fakir olan Wyoming eyaleti
ekonomisini canJandJTmak iin bu yntemle metan karlmasna
arlk veriyor. Fakat bu programn sonucunda tuzlu sular Wyo
ming'den Gneydou Montana'nn Powder River Havzasna akyor.

70

Su
Bat Amerika'nn dier kuru alanlarnda olduu gibi Montana'nn
da bana dert aan zm g su sorunlarn anlamaya balamak
iin Bitterroot Vadisi'nin iki ayr byk su salama yeri olduunu d
nn; tarm arazilerini sulamak iin dalardan gelen rmaklar, gller
veya Bitterroot Irma'nn kendisinden beslenen sulama hendekleri ve
evlerde kullanm iin gerekli suyun byk bir blmn salayan ye
ralt su hazneleri. Vadinin daha byk kasabalar sularn belediyeler
araclyla salarken bu byk yerleim yerleri dnda kalan evler su
larn kendilerine ait olan kuyulardan alyorlar. Hem sulama suyu sa
layan yerler hem de kuyulardan alnan sular ayn temel eliki ile kar
karya; su miktar azaldka kullanc says artyor. Bitterroot Su l
leri'nde grevli Vem Woolsey'in ksaca zetledii gibi, "Nerede bir su
kayna ve ondan istifade eden ikiden fazla kii varsa ortaya bir sorun
kar. Ama su iin neden kavga edilsin ki? Kavga daha fazla su oluma
sna yardmc olmuyor:'
Gittike azalan su miktarnn balca sebebi iklim deiiklii. Nite
kim Montana eskiye gre daha scak ve kurak. Kresel snma dnya
nn farkl yerlerinde yeni kazananlar ve kaybedenler ortaya karmaya
devam ediyor, ama Montana hep kaybedenlerden olmaya mahkum,
nk ya miktar bugnlerde bile tarma zor yetiyor. Kuraklk y
znden komu Alberta ve Saskatchewan'da olduu gibi Montana'nn
dou kesimlerinde de iftiler byk iftlik arazilerini terk etmek zo
runda kald. Yazlar geirdiim Bat Montana'da kresel snmann
gzle grlr etkileri karn sadece yksek yerlerle snrl kalmas ile
kendini gsteriyor. Ayrca buraya ilk geldiim 1953 ylnda olduu gi
bi, artk yaz boyunca Big Hole Havzas'n evreleyen dalarda kar gr
mek mmkn deil.
Montana'da kresel snmann en ak etkisi Buzul Ulusal Par
k'nda grlr. Dnyann her yerinde buzullar-rnein Kilimanjaro
Da, And Dalar, Alpler, Yeni Gine Dalar ve Everest'in evresinde
kiler-geri ekiliyor. Montaa buzullarnda da grlen bu eilim, bl
genin klimatolog ve turistlerin kolaylkla eriebilecei bir yer olmas
nedeniyle ok iyi gzlemlenebilmektedir. Buzul Ulusal Park 1800'le
rin sonunda doa bilimcileri tarafndan ilk ziyaret edildiinde burada
150'nin zerinde buzul vard. Gnmzde ise bunlardan geriye sade
ce 35 tanesi kald. Mevcut erime hzyla dnldnde 2030 ylna

M o ntana Semalar Altnda

71

gelindiinde Buzul Ulusal Park'nda hi buzul kalmayacak. Dalarn

karl blgelerindeki bu gidiat, suyu yazlar dalarn doruklarnda ka

lan karlarn erimesiyle elde eden sulama sistemleri iin hi de iyi sayl
maz. stelik bu durum Bitterroot Irma'nn haznelerinden gelen su
yu kullanan kuyu sistemleri asndan da endie vericidir. Son kurak
lklarla buralardaki suyun hacmi de olduka azalmtr.
Eer Bitterroot Vadisi'nde sulama sistemi uygulamas olmasayd,
Bat Amerika'nn dier kurak alanlarnda olduu gibi burada da yllk
ya miktar ylda sadece 33 santimetre olduundan blgede tarm ya
plmas imkansz olurdu. Sulama yaplmasayd Lewis ve Clark'n 18051 806'da kaytlara geirdii gibi vadinin bitki rts yalnzca ksa al
lardan ibaret olacakt. Bugn bu bitki rts vadinin dou ksmnda,
sulama hendeklerinin hemen bittii yerlerde grlmektedir. Vadinin
bat ksmn oluturan dalarda eriyen kar sularyla beslenen sulama
sistemlerinin yapmna 1 800'lerin sonlarnda balanmtr. 1 908- 1 9 1 0
yllarnda d a almalarda iyice hz kazanlmtr. Sulama blgelerinde
arazi sahibi veya arazi sahiplerinden oluan gruplar kendi arazileri iin
belirli bir miktar su alma hakkna sahiptir.
Ne var ki Bitterroot sulama havzalarnn ounda su "fazlaca tahsis
edilmitir." Bu durum benim gibi bural olmayan biri iin olduka il
gin bir durum. "Fazla tahsis edilmesi" arazi sahiplerine tahsis edilen
su hakk toplamnn birok yl iin mevcut toplam su miktarndan faz
la olmas demektir. Bunun sebebi, mevcut olan su miktarnn iklime
bal olarak yldan yla deimesine ramen, su tahsislerinin sabit bir
su miktar zerinden yaplmasdr. Bu arada sabit su miktarnn nispe
ten yamurlu bir yla gre tespit edildiini unutmamak gerekir.
Bu durumda bulunan zm, su hakknn suyun talep edildii ta
rihe gre arazi sahiplerine datlmas ve hendeklerdeki su miktar
azalnca ncelikli olarak yeni hak talebinde bulunan arazi sahiplerinin
suyunun kesilmesi olmutur. llk su talebinde bulunan iftilerin top
raklar genelde aada olduu iin bu uygulama sonucunda iftiler
arasnda kavgalar kmtr. Topraklar yukarda olup sadece sonradan
su talebinde bulunduklar iin ncelikli olarak su alamayan iftiler
iin, suya ok ihtiyalar olduu halde suyun nlerinden akp gitmesi
ve bu sudan faydalanamamalar zor olmaktadr. Suyu almaya kalkr
larsa aadaki komular kendilerine dava aabilirler.

72

Baka bir sorun da topraklarn parsellenmesinden kaynaklanmak

tadr; balangta byk arazilerin tek bir sahibi vard ve bu kii su al
d kayna hemen bitirmemek iin bahelerinin hepsini ayn anda de
il srayla sulard. Daha sonra bu 535'er metrekarelik toprak bloklar
parsellere ayrlarak krk ayn kiiye satld. Bu krk kiinin her biri bah
esini kalan 39 kiiyle ayn anda sulamaya kalknca su sknts sorunu
bagsterdi. Baka bir sorun da, suyun, sadece sulama hakkna sahip
olunan toprak paras zerinde ve "yararl" ekilde kullanlmasyla ilgi
lidir. Daha anlalr ekilde ifade edecek olursak, suyun nehirde balkla
rn yaamas veya turistlerin rafting yapmas iin braklmas "yararl"
bir hak olarak grlmemektedir. Big Hole Irma'nn baz blgeleri ge
en yaz aylarnda tamamen kurudu. 2003 ylna kadar devam eden su
tartmalarnn byk blm, herkesin sayg duyduu 82 yandaki
Devlet Su leri Mdr Vern Woolsey'n zmleriyle sona eriyordu.
Ancak Bay Woolsey'in grevini brakmasyla Bitterroot'daki dostlarm
ortaya kabilecek potansiyel atmalardan yine ekinir hale geldiler.
Bitterroot sulama sistemleri dadan gelen sularla beslenen nehirle
rin zerine kurulmu 28 baraja sahip. zel mlk olan bu barajlar ba
harda eriyen kar sularn toplayp yaz aylarnda tarlalara datmak
zere ina edilmi. Ne var ki bu barajlar gnmzde zaman ayarl bi
rer bombaya dnmler; her biri yaklak yz yl nce ina edildii
iin ilkel ve tehlikeli yaplar haline gelen bu barajlar yklma riski ile
kar karya. imdiye kadar doru drst bir bakm grmemiler. Ba
rajlarn yklmas durumunda alt tarafta kalan yerleim yerlerinin hep
si sular altnda kalacak. Krk elli yl nce iki barajn sebep olduu sel
felaketinden sonra Orman Hizmetleri, barajlarn sebep olaca ykm
larda hasar sz konusu barajn sahibi ve o barajn yapmnda grev
alan mteahhitin karlamasna karar vermi. Barajlarn tamirinden
veya ykmndan baraj sahibi sorumludur.Bu karar akla uygun gelse de
farkl sebep dolaysyla kiilere mali klfet getirmektedir.
1 -Halihazrdaki baraj sahipleri barajlarndan ok az gelir elde et
mekte ve barajlarnn iyi durumda olmas ile artk fazla ilgilenmemek
tedirler. (nk artk araziler kk bahelere blnm durumda ve
artk iftilik yaparak geimlerini salamadklar iin barajlarndaki
suyu sadece imlerini sulamak iin kullanyorlar). 2- Federal kurum
lar ve devlet messeseleri barajlar ortadan kaldrmaktan ok barajla
rn tamiri iin maliyet blme esasna gre fon salamaktadrlar. 3-

Monta n a Sema l a r Alt nda

73

Barajlarn yars el dememi blge kapsamna sokulan topraklarda

yer alyor. Bu blgelere yol yapm yasak olduu iin onarm iin gere
ken makineler blgeye ancak pahal helikopterlerle tanabilmektedir.
Bu zaman ayarl bombalardan biri de, yklmas durumunda G
ney Bitterroot Vadisi'nin en byk kasabas olan Darby'nin sular al
tnda kalmasna neden olacak olan Tin Cup Baraj. Barajda 1998 sene
sinde ciddi szntlar tespit edilince, baraj sahipleri, Orman Hizmetle
ri ve evre gruplar arasnda barajn nasl tamir edilecei konusunda
uzun tartmalar kt. Fakat baraj sahiplerinin baraj haznesini kurut
mak iin grevlendirdii mteahhit almalara baladktan ksa sre
sonra, kaldrlmas iin ok byk makinelerin gerektii kayalarla kar
lat. Bu makinelerin nakliyesi ancak helikopterle yaplabilirdi. Bu
noktada baraj sahipleri paralarnn bittiini duyurdu. Bu arada hem
Montana hem de Ravalli belediyeleri baraja para harcamama karar al
d, ancak durum Darby iin hala hayati tehlike arz ediyordu. Bu ne
denle Orman Hizmetleri helikopter ve gerekli tehizat kendisi kirala
yarak faturalar baraj sahiplerine yollad. Baraj sahipleri bu faturalar
demeyince konu ABD Adalet Bakanl'na intikal etti. u an baraj sa
hiplerine giderleri karlamalar iin dava alm durumda.
Karlarn erimesiyle beslenen sulama sistemlerinin yan sra Bitter
root'a su salayan dier bir kaynak, yerleim yerlerinin su ihtiyalarn
karlayan artezyen kuyulardr. Artan talep karsnda su miktarnn
azalmas artezyenlerde de yaanmaktadr. Dalardaki karlar ve yeralt
su hazneleri farkl konular gibi gzkse de aslnda dorudan balant
ldr; sulama suyunun toprak tarafndan ekilmeyen ksm sz konusu
haznelere szlr ve katmandaki sularn bir ksm kar suyuyla dolar.
Bu nedenle Montana'da kar sularnn srekli azalmas haznelerdeki
suyun da azalmas anlamna gelmektedir.
Artezyen kuyularndaki suya gittike artan bir talep var, bunda hi
kuku yok. Bitterroot'daki nfus patlamas sonucunda daha fazla kii

su tketiyor. Bitterroot Su Forumu koordinatr Roxa French yeni ev

ina ettirenlere kuyularn derin atrmalarn tavsiye ediyor, nk ar

tk pastay paylaanlarn says artm durumda. Dier bir deyile, ayn

hazneden beslenen kuyu says artt. Evlerde tketilen sularla ilgili
Montana kanunlar ve kasaba ynetmelikleri bu gelimeler karsnda
yetersiz kalyor. Yeni bir ev sahibinin at kuyu yandaki komunun su
seviyesini drrken, kuyusundaki suyun seviyesi den komunun

74

bu konuda yapabilecei bir ey yok. Belli bir yeralt su haznesinin ne

kadar su tuttuunu hesaplamak iin nce haznenin plann karmak,
daha sonra da suyun buraya ne kadar hzl aktn lmek gerekiyor.
Ancak bu iki temel prosedr Bitterroot Vadisi'ndeki hibir hazne iin
uygulanmam. Kasaba elindeki su haznelerini izleyecek tehizattan
yoksun ve belediye yeni ev ina etmek iin izin isteyenlere ruhsat ve
rirken kendisi incelemede bulunmuyor; sadece yeterli kuyu suyu bu
lunduuna dair mimarn verdii beyanat yeterli gryor.
Bu anlattklarmzn hepsi suyun miktaryla ilgiliydi. Bat Monta
na'nn en deerli doal varl olan rmaklardaki su, erimi kar sulary
la beslenmektedir. Suyun kalitesi asndan bu avantajl bir durum ol
masna ramen, pek ok adan su kalitesinde problemler yaanmak
tadr. ncelikle Bitterroot Irma pek ok nedenden dolay imdiden
Montana'nn "hasar grm" rmaklar listesine girmi durumda. Bu
nedenlerden en nemlisi erozyon, yol yapm, orman yangn, aa
kesme ve suluma kanallarnda kullanm nedeniyle hendek ve dereler
de su seviyelerinin dmesi ve kelti olumas. Bitterroot setlerinin
byk bir blm imdiden ya erozyona uram ya da risk altndaki
yerler listesinde. kinci bir problem de gbre kaa. . . Arazisinde sa
manlk ot yetitiren iftiler topraklarnn her akresine 200 pound (91
kg) gbre atyorlar. Ancak bu gbrenin ne kadarnn rmaklara kar
t bilinmiyor. Su kalitesinin baka bir dman da mikroplu su depo
larndan gelen artk besin maddeleri. Son olarak, daha nce de zerin
de durduum gibi madenlerden szan toksik mineraller Bitterroot'da
grlmemesine ramen Montana'nn baz blgelerindeki en ciddi su
kalitesi ile ilgili sorundur.
Bu noktada hava kalitesi hakknda da bir eyler sylemekte yarar
var. En kirli havaya sahip olan Los Angelesl biri olarak Montana'nn
havasna laf sylemek bana dmeyebilir, fakat Mortana'nn baz ke
simlerinde mevsimsel olarak youn hava kirlilii grlyor. zellikle
Missoula'nn havas, 1980'lerden itibaren byk apta iyileme olma
sna ramen Los Angeles kadar kt olabiliyor. Missoula'nn k ayla
rndaki s deiimleri ve havay tutan vadi iindeki konumu nedeniy
le iyice artan hava kirlilii yl iinde biriken ara egzoslarndan kan
duman, kn yaklan sobalar, yazn kan orman yangnlar ve aa
kesme faaliyetleri ile birlikte daha da ciddi boyutlara ulayor.

Montana Sema lar Alt nda

75

Yerel ve Yerel Olmayan Trler

Montana'nn evreyle ilgili dier sorunlar bu yreye ait olmayan
zararl trlerin blgeye gelmesi ve bunun yannda zellikle balk, ge
yik, Kanada geyii, yabani ot gibi blgeye has trlerin yok oluudur.
Montana'da zamannda yreye zg Cutthroat alabal, boa alabal
, tatl su alabal ve beyaz balk avcl yaplrd. Trl sebeplerden
dolay gnmzde beyaz balk dnda bu trlerin hepsi yok olmu
durumda. Sularn bir ksmnn sulamaya ayrlmas nedeniyle balkla
rn reyip gelitikleri da rmaklarndaki sularn azalmas, aa kesme
nedeniyle bu rmaklarda daha fazla kelti birikmesi, sularn snmas,
snrsz balk avlama, nehirlere sonradan braklan gkkua alabal,
dere alabal ve kahverengi alabalk ile buraya ait alabalklarn rekabe
te girmesi ve baz durumlarda melezletirme, kuzey turna bal ve gl
alabalnn dier balk trleri iin tehdit oluturmas, hastala ve en
feksiyona sebep olan bir tr parazitin bu rmaklara sonradan bula
mas bu trlerin yok olmasnda etkili olmutur. rnein turna bal
avlamaya merakl balklar tarafndan yasalara aykr olarak Montana
gl ve rmaklarna braklan kuzey turna bal sayesinde boa alabal
ve Cutthroat alabal tamamen ortadan kalkmtr. Ayn ekilde,
daha nce ok nemli bir balk kayna olan Flathead Gl'ne brak
lan dere alabal sayesinde birok yerel balk tr yok olmutur.
1958 ylnda Pensilvanya'daki bir balk retme iftliinin Danimar
ka'dan hastalkl balk ithal etmesiyle alabalklar etkileyen bir hastalk
ABD'ye gelmi oldu. Gnmzde bu hastalk kular vastasyla Bat
Amerikann ok byk bir ksmna bulatrlm durumda. Ne var ki
hastaln bulatrlmasnda kularn yan sra gl ve rmaklara bir ba
ka gl veya rmaktan getirdikleri hastalkl balklar brakan insanla
rn(hkmet kurumlar ve zel balk retme iftlikleri de dahil) da ok
byk pay var. Hastala neden olan parazit bir suya bulatnda artk
sz konusu parazitin kkn buradan kazmak mmkn olmamakta
dr. 1 994'de Madison Irma'ndaki Montana'nn en nl alabalk tr
olan gkkua alabalnn %90' bu hastalk yznden yok oldu.
Neyse ki bu hastalk insanlara gemiyor; sadece balkla dayal tu
rizm yaplan yerler iin tehlikeli. Geyik ve Kanada geyiklerinde grlen
ve Kuzey Amerika'da rastlanan CWD (Kronik Atk Hastal) hastal
ise insanlara bulat takdirde lmcl sonular dourabildii iin ok
daha ciddi bir hastalk. CWD dier hayvanlarda grlen bulac prote-

76

in parac hastalklarnn geyik ve Kanada geyiklerinde grlen hali.

Bu hastalk grubuna insanlarda grlen Creutzfeldt-Jakob hastal,
ineklerde grlen deli dana hastal ve koyunlarda grlen uyuz has
tal dahildir. Bu hastalklar sinir sisteminde geri dn olmayan bir
hasara neden olmaktadr. Creutzfeldt-Jakob hastalna yakalanm
hibir insan imdiye kadar kurtarlamamtr. CWD nce 1 970'lerde
Bat Kuzey Amerika geyiklerinde grlmt. Baz kiiler bunun nede
ninin batdaki bir veterinerlik niversitesindeki almalarda kullanlan
geyiin uyuz hastal olan bir koyunun alnda tutulmas ve sz ko
nusu geyiin daha sonra vahi doaya salnmas olduunu iddia edi
yorlar. (Gnmzde byle bir ey cinayet olarak kabul edilir.) Hastal
n eyaletten eyalete tanmas hastala yakalanm geyik ve Kanada
geyiklerinin bir ticari iftlikten dierine nakledilmesiyle gereklemi.
Henz CWD hastalnn deli dana hastal gibi geyiklerden insanlara
geip gemediini kesin olarak bilemiyoruz, ancak baz geyik avclar
nn son zamanlarda Creutzfeldt-Jakob hastalndan lm baz evre
leri alarma geirdi. CWD hastalnn, eyaletin ylda bir milyon dolar
getiren geyik avcl endstrisini felce urataca korkusuyla olay
kontrol altna almak iin Wisconsin'de 25 bin geyik ldrld. (Bu s
rece dahil olan herkes bu durumdan son derece rahatsz oldu.) Bu ted
bire mecburen uyulmak zorunda olunmas, insanlarn hastalk kar
snda ne kadar aresiz kaldn bir kez daha gstermektedir.
CWD, Montana'nn blgeye sonradan bulaan zararl bcekler ne
deniyle ortaya kan en korkutucu sorunu olmasna ramen sonradan
getirilen ot trlerinin sebep olduu sorunlar blgeye en pahalya mal
olan sorunlardr. ou Avrupa kkenli yaklak 30 zararl ot tr Mon
tana'ya ya saman balyalar iinde ya da tohumlar rzgarlarla tanarak
gelmi olmal. Aralarnda sadece tek bir tr, douraca tehlikeler d
nlmeden, ss bitkisi olarak getirilmi. Bu otlar pek ok ekilde evre
ye zarar veriyor; iftlik hayvanlar veya vahi hayvanlar bu bitkileri ye
miyor, ama sz konusu bitkiler hayvanlarn yedii bitkilerin etrafn sa
rarak bu bitkileri de yenemez hale getiriyorlar. Bu ekilde hayvanlarn
besinleri yzde doksan orannda azalm oluyor. stelik bu bitkilerin
bir blm zehirliler ve erozyon ihtimalini kat arttryorlar, nk
kkleri, blgeye has bitkilere kyasla topra daha az tutuyor.
Ekonomik adan bu otlarn en nemli ikisi benekli yarma otu ve
yaprakl stleen. Bunlarn her ikisi de Montana'nn her yerine yayl
m durumda. Benekli yarma otu bir kimyasal madde salglayarak ye-

Montana Sema lar Altnda

77

rel otlar ldryor ve hemen ardndan ok fazla sayda tohum rete

rek ldrd otlarn yerine geiyor. Bunlar kk tarlalardan elle s
klerek temizlenebiliyor. Ancak bu otlar sadece Bitterroot Vadisi'nde
2.290 kilometrekarelik, Montana'nn genelinde ise 20 bin 235 kilomet
rekarelik bir alana yayldklar iin bunlarn elle sklmesi mmkn
deildir. Benekli yarma otunu birtakm bitki yok edici maddelerle
kontrol almak mmkn. Fakat bu maddeler benekli yarma otuyla bir
likte dier otlar da ldrmektedir. Sadece benekli yarma zerinde et
ki eden zel bir madde var, ancak bu maddenin 4.5 litresi 800 dolar ol
duu iin iftilerin bu maddeyi ihtiyalar kadar satn alabilmeleri
pek mmkn deil. Bunlara ek olarak, bu kimyasallar zndnde
Bitterroot Irma'na veya ime suyu elde edilen yeralt haznelerine ka
rp karmayaca ve maddelerin sala ne gibi zararlar olabilecei
bilinmemektedir. Benekli yarma otu ayrlarda olduu gibi milli or
manlarn byk alanlarnda da barnd iin evcil hayvanlar kadar or
manlarda otlanan hayvanlarn da besinlerini azaltmakta ve bu neden
le geyik ve Kanada geyikleri ormanlardan ayrlara inmektedir. Yap
rakl stleen u anda benekli yarma otundan daha az yaygn olmakla
birlikte bu bitkinin kontrol altnda tutulmas daha zordur. stelik
bunlar elle sklmez, nk yeraltna 6 metre kk salarlar.
Bu ve dier otlarn Montana'ya verdikleri ekonomik hasar ylda
1 00 milyon dolar civarndadr. Ayrca bu otlarn bulunduu yerlerde
gayri menkul deerleri ve tarlalarn retkenlii de azalmaktadr. Hep
sinden nemlisi, bu, iftiler iin ok byk bir sorundur. nk bu
otlarn kontrol altna alnmasnda yalnzca tek bir yntem yeterli ol
mamakta, beraber uygulanmas gereken pek ok sistemden faydalanl
mas gerekmektedir. Ayrca iftileri, yabani otlar kklemek, bitkileri
yok edici madde kullanmak, topraa otlarn dman olan mantar ve
bcekleri brakmak, kontroll yangn karmak, trpanlama izelgele
rini ve ekin rotasyonlarn deitirmek gibi pek ok uygulamay ayn
anda yapmaya mecbur brakmaktadr. Tm bunlar, zamannda tehli
keleri ngrlemeyen ve tohumlar farknda olunmadan gelen birka
kk bitki nedeniyle olmaktadr.

Farkl Grler
Grld gibi, grnte hi bozulmam gibi duran Montana
toksik atklar, orman, su, hava, iklim deiiklii, biyo-eitlilik kaypla-

78

r ve blgeye sonradan gelen yabani ot ve hayvanlar gibi pek ok ciddi

evresel sorunla mcadele etmektedir. Bu sorunlarn hepsi ekonomik
sorunlara neden olmakta ve Montana ekonomisinin son yirmi otuz
ylda neden de getii ve bir zamanlar en zengin eyaletlerden bi
riyken neden u an en fakirlerden biri haline geldiini aklamaktadr.
Bu sorunlarn nasl zleceini Montana halknn tutumu ve de
erleri belirleyecektir. Ama Montana nfusu gittike daha heterojen
hale geldiinden, eyaletin gelecei ve evresel durumu hakknda tek
bir grte birlemek mmkn olmamaktadr. Dostlarmn ou fi
kirlerin gittike daha da kutuplamasndan ikayet etmektedir. rne
in bankac Emil Erhardt yle diyor: "Burada srp giden ok tatsz
tartmalar yaplyor; 1 950'lerin zenginliinde hepimiz fakirdik ya da
kendimizi fakir hissediyorduk. O zaman ok zenginler yoktu; en azn
dan zenginlik gzle grlr deildi. imdi ise hayat mcadelesi veren
dk gelirli aileler var ve en st seviyelerde yaayan yeni gelen zengin
ler kendilerini izole edebilecekleri yeterli miktarda topra satn alabi
liyorlar. Sonuta blgelerimiz toprak parselleriyle deil, para ile ayrl
m durumda:'
Dostlarmn bahsettii kutuplama pek ok adan yaanyor; zen
gin-fakir, eski-yeni, geleneksel yaam tercih edenler-yenilikiler, b
yme yanllar-byme kartlar, hkmet planlamas taraftarlar
kartlar, okula giden ocuu olanlar-olmayanlar... Bu blmn ba
nda bahsettiim tm bu kartlklar besleyen Montana paradoksla
rn da unutmamak gerekir. Nitekim liseyi bitirir bitirmez fakirlikten
eyaleti terk etmek zorunda kalan insanlarn yaad bu eyalet, ne ga
riptir ki, sper zenginler iin son derece cazibeli bir mekan.
nceleri btn bu evre sorunlar ve kutuplama tartmalar
Montana toplumunun zararna olacan bile bile kendi karlarn n
planda tutan insanlar yznden mi ortaya kyor diye merak ediyor
dum. Baz madencilik irketi idarecilerinin zehirli maddelerin olua
can bile bile gvenli olmayan siyanr yntemini kullanma nerile
ri, baz iftlik sahiplerinin kronik hastalk bulama riskine ramen ge
yikleri bir iftlikten dierine nakletmesi, baz balklarn kanunen ya
sak olmasna ramen kendi balk zevkleri yznden gl ve rmaklara
deiik trde balk brakmalar bunlar arasnda saylabilir. Yine de be
lirtmeliyim ki, sz konusu kiilerle ahsen konumu deilim ve bu ne
denle de bu kiilerin vicdanen doru davrandklarn dnp dn-

Montana Sema l a r Altnda

79

mediklerini bilemiyorum. Ne var ki konutuum Montanallar'n ey

lemleri ile kendi deerleri arasnda-ki bu deerler benim deerlerim
veya dier Montanallar'n deerleri ile atsa bile-tutarllk olduu
nu grdm. Dier bir deyile, Montana'nn iinde bulunduu sknt
lar, srf kendi menfaatleri iin komularn bilerek ve isteyerek tehlike
ye sokacak uygulamalar yapan kt niyetli insanlara atfedilemez. An
cak bu skntlar, kendi gemileri ve deerleri arasnda atma olan
kiilerin farkl seim ve uygulamalar nedeniyle ortaya km olabilir.
Montana'nn geleceini ekillendirmek zere ortaya atlan ve birbiriy
le elien pek ok fikirden bazlar unlar:
atmalardan biri "yerel halk" ile "yeni gelenler" arasnda. rne
in Montana'da doup byyen ve nesillerdir aileleri burada yaayan
insanlar Montana'nn geleneksel geim kaynaklar olan madencilik,
kerestecilik ve tarm zerine kurulmu bir yaam biimini ve ekono
miyi savunmaktadrlar. Kar gr savunanlar ise genellikle buraya
sonradan yerleenler ya da yazdan yaza Montana'ya gelenler. Monta
na'nn geleneksel ekonomik kaynaklarnn de byk bir inie ge
ti; zehirli atk maddeler ve rekabet nedeniyle birka dnda btn
madenler kapatld. Kereste satlar eskiye gre %80 orannda azald.
malathane ve kereste iletmeleri ise, halkn ormanlara daha fazla za
rar verilmemesini istemesi, orman idaresi ve yangn kontrollerinin ok
pahalya mal olmas ve daha scak ve nemli iklimlerdeki kerestecilik fa
aliyetlerinin Montana'ya gre ok daha karl olmas sebebiyle kapan
d. Ekonomi iin nc nemli unsur olan tarm da nemini yitirdi.
rnein Bitterroot Vadisi'nde 1964 ylnda iletilen 400 st rn ift
liinden geriye sadece dokuz tanesi kald. Geri planda Montana'nn
souk-kuru iklimi tarm rn, inek ve aa yetitirilmesinde temel
bir rekabetse! dezavantaj sergiliyor olmasna ramen, Montana tarm
nn gerilemesinin arkasnda yatan sebepler, kerestecilik ve madencili
in gerilemesinin arkasnda yatan sebeplerden ok daha karmak.
Gnmzde ilerlemi yalarna ramen iftilie devam eden
Montana iftileri bu hayat tarzn sevdikleri ve yaptklar ile gurur
duyduklar iin ilerine devam ediyorlar. Tim Huls bir keresinde bana,
"Daha gne domadan kalkmak ve gnein douunu grmek, atma
calarn banzn stnden umalarn seyretmek ve geyiklerin saman
balyalarnzn zerinden zpladklarn grmek harika bir ey" demi
ti. 1 950 ylnda o daha 29 yanda iken tantm iftlik sahibi Jack

80

Hirschy bugn 83 yanda ve hala iftliinde alyor. Babas Fred'i ise

hala at srtnda grebilirsiniz. Ama Jack'in kendisi gibi ifti olan kz
kardei Jill'e gre "iftilik ve iftlikte yaamak tehlikeli ve ar ileri
gze almay gerektiriyor." rnein Jack 77 yandayken traktrden d
p kaburgalarn krm. Fred ise 58 yandayken aatan dp nere
deyse lyormu. Tim Huls ise bu yaam biimi hakknda gururla
unlar sylyor: "Ara sra da olsa bazen sabah 3'de kalkp akam l O'a
kadar alrm. Bu kesinlikle sabah 9 akam 5 ii deildir. Ama her gn
sabah 3'den akam l O'a kadar allsa, ocuklarmzdan hibiri ifti
olmaya gnll olmaz:'
Tim'in bu szleri Montana iftiliinin sonradan neden d gs
terdiini aka ortaya koyuyor; eski nesil bu yaam biimine ok de
er veriyordu, ama birok ifti ocuunun bugn deer verdii eyler
bambaka. Saman balyalarn istiflemek yerine bilgisayarlar nne
oturup ofis ii yapmak istiyorlar. Akamlarn ve haftasonlarn st sa
arak ve im bierek geirmek istemiyorlar. Hirschy kardelerin hala
yaptklar gibi, 80'lerine geldiklerinde hala bel bken iler yapmalarn
gerektiren bir hayat onlara gre deil.
Steve Powell bana unlar anlatt: "Eskiden insanlar karnlarn do
yurmaktan baka bir ey istemezlerdi. imdi ise hayattan ok daha faz
la eyler bekleniyor; ocuklarn niversiteye yollamak bunlarn ban
da geliyor:' John Cook iftlikte geirdii ocukluunu hatrlarken un
lar anlatt: "Yemek zaman geldiinde annem baheye kp kukon
maz toplar, ben de gidip balk avlardm. Bunlar bizim iin zevkli iler
di. imdiki ocuklar hamburger ve video oyunlar istiyorlar ve aileleri
bunlar veremiyorsa kendilerini arkadalarnn yannda ezik hissedi
yorlar. Benim zamanmda gen bir yetikin hayatnn ilk 20 senesini fa
kir geirmeyi gze alr, sonra Tanr'nn yardmyla yallnda daha ra
hat etmeyi umut ederdi. Oysa imdiki genler hayatlar boyunca rahat
yaamak istiyorlar. le bavurduklarnda sorduklar ilk soru, "Paras na
sl?" ya da "Haftasonlar almak gerekiyor mu?" Tandm btn
Montanal iftiler ocuklarnn iftilie devam edip etmeyeceini
merak ediyor ya da hibir ekilde devam etmeyeceklerinden eminler.
iftlik giderlerinin gelirlerden ok daha hzl artmas nedeniyle
iftilerin bu iten para kazanmas gittike zorlayor. Bir iftinin bu
gn et ve st iin ald fiyat 2 0 yl nceki ile hemen hemen ayn, an
cak mazot, iftlik makinalar, gbreler ve dier irket ekipmanlarnn

Montana Semalar Altnda

81

fiyatlar srekli artyor. Rick Laible bu konuda bir rnek verdi: " Elli se
ne nce yeni bir kamyon almak isteyen bir ifti iki inek satard. G
nmzde yeni bir kamyon yaklak 1 5 bin dolar ediyor, ama bir inek
hala 600 dolara satlyor. Dier bir deyile, bir kamyon iin iftilerin
artk 25 inek satmas gerekiyor." Bu, Montanal bir iftinin bana an
latt u anektodu da aklyor: "Soru: Bir milyon dolarn olsayd ne
yapardn? Cevap: iftilii seviyorum. Bu yzden 1 milyon dolar t
ketene kadar iftliimde kalrdm!"
Gittike azalan kar marjlar ve artan rekabet, Bitterroot Vadisi'nde
ki kendi kendine yetebilen yzlerce iftlii para kazanmayan iletme
ler haline getirdi. nce iftiler geinmek iin baka ilere ihtiya du
yar hale geldi. Bu durumda iftlikle ilgilenmek iin geriye sadece ak
am saatleri ve hafta sonlar kalyordu. Nitekim zaman iinde iftlikle
rini tamamen braktlar. rnein 60 sene nce Kathy Vaughn'n by
kannesi ve bykbabas 1 60 kilometrekarelik iftlikleri sayesinde rahat
geinebiliyorlard, bu nedenle Kathy ve Pat Vaughn da 1 977 ylnda
kendilerine bu boyutlarda bir iftlik satn aldlar. Alt inek, alt koyun,
birka domuz beslemenin yan sra Kathy retmen, Pat ise suluma
sistemi mteahhiti olarak altlar. iftliklerinde ocuk yetitirdi
ler, ama ne sigortaya sahip olabildiler ne de emeklilik haklarna. Dola
ysyla sekiz sene sonra iftlii satp kasabaya tanmak zorunda kald
lar. Ardndan ocuklarnn hepsi Montana'y terk etti.
Amerika apnda kk iftlikler azalan kar marjlarna ramen
ayakta kalabilen tek iletmeler olan byk iftlikler tarafndan yutulu
yor. Ancak Gneybat Montana'da kk iftiler iin daha fazla top
rak satn alarak byk bir iftlik sahibi olmak imkansz. Allen Bjergo

bunun nedenlerini ksaca anlatt: "Montana gibi doal gzelliklere sa

hip olmad iin Amerika'da tarm kimsenin zevk iin gidip yaama
yaca Iowa ve Nebraska gibi yerlere kayyor! Burada, Montana'da ya
amak insanlar iin bir zevk. Bu nedenle insanlar arazilere arazilerde
ki tarmn gerektirdiinden daha fazla para yatrmaya istekli. Bitterro
ot adeta atlarn hkm srd bir vadiye dnyor. Atlar ekono
mik, nk tarmsal rnlerin fiyat rnn kendisine bal ve smr
sz deil. Buna ramen ekonomik adan hibir ekilde karl olmama
sna ramen, birok insan atlar iin para harcamaya hazr."
Bitterroot'daki arazi fiyatlar u an yirmi-otuz yl ncesinin fiyatla
rndan 1 0-20 kat daha yksek. Bu fiyatlarla iftEk ileterek arazi satn

82

almak ok zor. Nitekim kk iftilerin Bitterroot'da byyerek

ayakta kalamamalarnn ve iftliklerin baka faaliyetler iin satlmala
rnn balca sebebi de bu. Yal bir ifti ldnde miraslar len
iftinin hayat boyunca artan emlak vergilerini deyebilmek iin ara
ziyi baka bir iftiye satmaktansa, daha fazla para deyen mteahhit
lere satmay tercih ediyorlar. Hatta ou yal ifti lmeden iftliini
satyor. 60 sene boyunca sevip iledii topraklarn kk parsellere
ayrp satmak her ne kadar insann iini actan bir duyguysa da, kk
bir iftliin milyonlarca dolara satlmas bu burukluu giderebiliyor.
ocuklar iftilie devam etmek istemedikleri iin iftilerin emekli
olduktan sonra geinecek paray bulmak iin baka areleri yok. Rick
Lailble'nin dedii gibi, "bir ifti iin arazisi onun emekli maadr."
Peki arazi fiyatlarndaki bu ani artn sebebi ne? Temelde Bitterro
ot'un muhteem manzaras zenginleri kendine ekiyor. Eski iftlikleri
satn alanlar ya yeni gelenler ya da buralar daha kk parsellere b
lerek yeni gelenlere veya vadiye daha nce yerlemi zenginlere satan
arazi speklatrleri. Vadinin yllk %4'lk nfus art vadideki do
umlarn lmlerden fazla olmasndan deil, baka yerlerden vadiye
yeni gelenlerden kaynaklanyor. Stan Falkow, Lucy Tompkins ve oul
larm gibi balk avlamak, golf oynamak ve avlanmak iin eyalet dn
dan gelenler mevsimsel turizmi canlandryor. Ravalli Belediyesi tara
fndan yaptrlan bir ekonomik analize gre, "Bitterroot Vadisi'ne ne
den bu kadar fazla insann geldiini anlamak zor deil. Dalar, or
manlar, rmaklar, vahi doas, manzaralar ve nispeten lman iklimi
ile buras ok ekici bir yer."
Buraya sonradan yerleen en byk grubu "yar-emekliler" veya 4559 ya grubundaki erken emekliler oluturuyor. Bu kiiler geimlerini
geldikleri yerlerde sattklar gayri menkullerin tahvilleri veya eyalet d
ndan yrttkleri ya da internet zerinden yaptklar ilerle kazan
yorlar. Yani kazanlar Montana'nn evresiyle alakal ekonomik sorun
lardan etkilenmiyor. rnein Kaliforniya'daki kk evini 500 bin do
lara satan biri bu parayla Montana'da geni bir arazi, byk bir ev ile at
alabilir ve diledii zaman bala gidip erken emekliliin tadn kara
bilir. Bu nedenle Bitterroot'a dardan gelenlerin neredeyse yars Kali
forniyal. Bu kiiler arazilerini sadece gzel manzaralar nedeniyle al
dklar iin iftlikte eer inek veya elma yetitirilse arazinin deerinin
ne olaca onlar iin bir ey ifade etmemekte. Fakat konut fiyatlarnda-

Montana Sema lar Altnda

83

ki muazzam art, alarak geinmeleri gereken Bitterroot Vadisi sakin

leri iin konut sorunlarna neden oldu ve birounun btesi ev alma
ya yetmemeye balad. Bunun sonucunda karavanlarda veya anne-ba
balarnn yannda oturmaya baladlar. Bu artlarda bile geinebilmek
iin ayn anda iki veya ite almak zorunda kalyorlard.

Bu zor ekonomik gerekler yrenin eski sakinleri ile San Fransisco,

Paln Springs ve Florida'daki evlerine ek olarak aldklar Montana'da
ki ikinci, nc, hatta drdnc evlerine avlanmak, balk avlamak ya
da kayak yapmak iin yln sadece belli zamanlarnda ok ksa bir s
reliine gelen zenginler arasnda dmanlk oluturdu. Burann eski
sakinleri, sadece birka saatliine golf oynamak iin gelen zenginlerin
Hamilton Havaalan'na srekli ini kalk yapan zel jetlerinin yapt
grltden ikayeti. Eski sakinler, zenginlerin byk paralar verip ra
i fiyatlarn ykseltmeleri sebebiyle artk ev satn alamyorlar ve eski
den diledikleri gibi balk avladklar yerleri zenginlerin satn alp halka
kapatmalarna ok ierliyorlar. Grld gibi tm anlamazlklar de
erlerin ve beklentilerin atmasndan kaynaklanyor. rnein yeni
gelenler geyiklerin kolay avlanmalarn veya ak alanlada gzel g
rnt oluturmalar iin dalardan inip iftliklerde dolamalarn isti
yorlar, ancak eski sakinler geyikler samanlarn yedikleri iin bu duru
ma scak bakmyorlar.
Eyalet dndan gelen zenginler Montana gelir vergisine dahil olup
yerel hkmet ve okul giderleri iin para dememek iin burada ylda
180 gnden az kalmaya zen gsteriyorlar. Eskilerden biri bana yle
demiti: "Dardan gelenlerin ncelikleri bize gre ok farkl. Bu nce
likler; mahremiyetlerinin salanmas ve bizlerden olabildiince izole
bir ekilde kendi lks yaamlarn yaamak. .. Vahi hayat, balk avla
may, avlanmay ve manzaray seviyorlar, ama yerel halkn bir paras
olmak istemiyorlar. Gelen misafirlerine tara hayatn ve eski moda ka
saba insanlarn gstermek iin bizim gittiimiz barlara gelmenin d
nda yerel hayata karmak istemiyorlar." Ya da Emil Erhardt'n syle
dii gibi: "Tavrlar tam olarak yle: Ben buraya ata binmeye, dalar
seyretmeye ve balk avlamaya geldim. Katm sorunlarla burada da
yzletirmeyin beni!"
Ancak madalyonun bir de dier yz var: Emil Erhardt unlar ek
liyor: "Zenginler kulbnn almasyla kasaba halk yksek gelirli i
ler bulmaya balad. Tm Bitterroot Vadisi iin yksek mal vergileri

84

alnr oldu. Ayrca bu kulp yerel toplum veya yerel hkmet hizmet
lerinden fazla bir talepte bulunmuyor. Burada, kulp barnda kan
kavgalar ayrmas iin erif arlmyor; kulp sakinleri de ocuklar
n buralardaki okullara gndermiyorlar:' John Cook ise kulbn art
larn yle anlatyor: "Eer Charles Schwab tm bu araziyi satn alp
kapatmasayd, buradaki korunmu doa paras oktan parsellere b
lnp mteahhitlere satlm olacakt."
Zenginler Montana'y gzel doas nedeniyle tercih ettikleri iin ba
zlar evlerine iyi bakyorlar ve evre koruma ile arazi planlamalar ko
nularnda liderlik yapyorlar. rnein ben yedi senedir Hamilton'un
gneyinde Bitterroot Irma'nda Teller Vahi Yaam Barna'na ait
olan bir evi yazlk olarak kiralyorum. Otto Teller Montana'ya balk iin
gelen zengin bir Kaliforniyal. Bir gn Gallatin Irma'nda en sevdii
avlanma sahasna byk i makinelerinin amur ydn grnce si
nirlenmi. 1950'li yllarda kereste irketlerinin en sevdii alabalk r
maklarn nasl harap ettiini ve su kalitelerini azalttn grdnde
kzgnl daha da artm. Bunun zerine Otto 1984 ylnda Bitterroot
Irma kysndaki ana balk avlama alanlarn satn almaya balam ve
bunlar yerel halkn da gelip avlanabilecei bir zel vahi yaam barna
na dndrmeye balam. Bir sre sonra bu arazilerin evresel kalite
lerinin uzun sre korunmas iin koruma irtifak haklarn kar gtme
yen bir kurum olan Montana Arazi timat Fonu'na devretti. Eer bu
Kaliforniyal yzlerce kilometrekarelik araziyi satn alarak korumaya
almam olsayd, imdi yzlerce parsele blnm olacakt.
Montana'ya akn akn yeni insanlarn gelmesi, toprak fiyatlarndaki
art, Montana'nn eski sakinlerinin fakirlii ve aada anlatacam gi
bi hkmet ile vergilere kar muhafazakar tutumlar, byk oranda
vergilerle ayakta duran Montana'daki okullarn durumuna katkda bu
lunmaktadr. Ravalli kasabasnda endstriyel veya ticari mal az olduu
iin vergilerin ana kayna konut vergileri ve deeri artan arazi vergile
ridir. Mal vergilerindeki artlar eski sakinlere ve dar bir bteyle gein
mek zorunda olan daha az varlkl yeni sakinlere yk olmaktadr. On
lar da nerilen okul tahvilleri ve okullar iin tamamlayc yeni yerel mal
vergilerindeki artlara kar, sanda giderek cevap vermektedirler.
Sonu olarak kamu okullar Ravalli yerel hkmet harcamalarnn
te ikisini olutursa da, kiisel gelirin yzdesi olarak dnldnde
bu harcama Bat Amerika'nn 24 tara blgesinin okul harcamalarnn

Montana Semalar Altnda

85

en ddr. Bteden okullara ayrlan fon son derece dk. Raval

Ji'deki okullarn byk bir blm Montana devlet yasalar uyarnca
harcamalarn en az dzeyde tutuyor. Montana okul retmenlerinin
ortalama maalar Amerika Birleik Devletleri snrlar dahilindeki me
murlara denen en dk maa ve zellikle Ravalli'de ykselen konut
fiyatlar karsnda bu dk maalarla retmenler ev alamyorlar.
Montana'da doan ocuklar, Montana dndaki hayat tarzlarna
zendikleri ve byle bir hayat peinde olanlar Montana'da i bulama
dklar iin yurtlarn terk ediyorlar. rnein Steve Powell'n Hamilton
Lisesi'nden mezun olduundan beri geen sre zarfnda snf arkada
larnn %70'i Montana'y terk etti. Montana'da kalmay tercih eden
dostlarmn hepsi istisnasz ocuklarnn ehri terk edip etmeyecekleri
ni veya terk ettilerse geri dnp dnmeyeceklerini dnyor. Allen ve
Jackie Bjergo'nun sekiz ocuunun sekizi de Montana'y terk etmi. Jill
ve John Eliel'in ise sekiz ocuundan sadece ikisi Montana'da kalm.
Emil Erhardt bu konuda unlar sylyor: "Bizler Bitterroot Vadi
si'nden ocuk ihra ediyoruz. Televizyon gibi d etkenler ocuklarm
zn vadi dnda neler olduunu ve burada da nelerin olmadn
renmelerini salad. insanlar ak havas ve gzellii nedeniyle ocuk
larn buraya getiriyorlar; gerekten de buras ocuk yetitirmek iin
harika bir yer, ama bir sre sonra ocuklar bunla yetinmek istemiyor
lar." Ben de kendi oullarmdan biliyorum; her sene iki haftalna ba
lk avlamaya buraya gelmekten ok holanyorlard, ama ehir hayat
na alk olduklar iin buray fazlasyla yadrgadklar da oluyordu. Bir
keresinde Hamilton'da gittikleri bir hamburgerciyi Los Angeles'daki
lerle kyaslamlar ve buradaki genlerin ne kadar az imkanlar oldu

unu ifade etmilerdi. Nitekim Hamilton'da toplam iki sinema ve en

yakm Missoula'ya 80 kilometre uzaklkta olan tek bir ar vard.

Dzenlemeler Karsndaki Tavrlar

Genelde taral Batl Amerikallar gibi Montanallar da muhafaza
kardr ve hkmet uygulamalarna pheyle yaklarlar. Bu tutum ta
rihsel olarak gelimitir, nk buralara ilk yerleenler hkmet mer
kezlerinden uzakta, nfusun dk olduu yerlerde yaamlardr. Bu
nedenle kendi kendilerine yeten bir sistemleri vard ve sorunlarnn
zm iin hkmetten yardm beklemezlerdi. Montanallar zellik
le hem corafi hem de psikolojik adan onlardan uzak olan Washing-

86

ton D.C:deki federal hkmete onlara ne yapacaklarn sylemelerine

sinirlenirler. (Fakat Montana'dan Washington'a gnderilen her bir do
lar iin Washington'dan geriye gnderilen ve federal hkmete ait
olan bir buuk dolara sinirlenmemektedirler). Montanallar'a gre fe
deral hkmette grev yapan kentli Amerikallar Montana'nn artla
rn bilmiyorlar. Federal hkmet yneticileri ise Montana'nn doal
gzelliklerinin tm Amerikallara ait bir hazine olduunu ve sadece
Montanallar'a tahsis edilmi bir mlk olmadn dnyorlar.
Montana standartlarnda bile Bitterroot Vadisi daha muhafazakar
ve hkmet kart. Bu durum Bitterroot'un ilk sakinlerinin konfede
re eyaletlerden gelmi olmalarndan ve ehre sonradan gelenlerin o
unluunu Los Angeles'daki rk ayaklanmalarndan sonra ehre akn
eden sa cenah muhafazakarlarnn oluturmasndan kaynaklanyor.
Chris Miller'in syledii gibi, "Burada yaayan Liberaller ve Demok
ratlar her seim sonunda sonular grnce alarlar, nk ortaya
kan sonu ok muhafazakardr." Bitterroot'daki sa kanat muhafaza
karln ar savunucular silah biriktiren, vergi demeyi reddeden,
herkesi topraklarndan uzak tutan ve dier vadi sakinleri tarafndan
paranoyak olarak grlen szde milis yeleridir.
Bitterroot'daki bu siyasi tutumlarn bir sonucu, hkmetin imar du
rumu planlamasna kar koyma talebinin ve toprak sahiplerinin zel
mlkiyetleriyle istedikleri her eyi yapabilecekleri dncesinin ortaya
kmasdr. Ravalli'de ne bir eyalet inaat kodu ne de bir eyalet imar ka
nunu bulunmaktadr. Bununla beraber eyalet apnda imar durumu da
kartlmtr. !ki ile ve yerel semenler tarafndan gnll olarak imar
lar karlan blgeler dnda arazilerin kullanm konusunda herhangi
bir kstlama bile yoktur. rnein Bitterroot'a gittiim akamlardan bi
rinde kk olum Joshua gazetede Hamilton'daki sinemalardan birin
de grmek istedii bir filmin oynadn grd. Sinemaya nasl gidilece
ini renip oraya vardmda ok ardm, nk buras ksa bir sre
nce iftlik arazisi olarak kullanlyordu. Arazinin daha dorusu sine
mann hemen yannda byk bir biyoteknoloji laboratuvar bulunuyor
du. iftliin byle bir ama iin kullanlmasna dair herhangi bir imar
mevzuat yoktu. Oysa ABD'nin birok yerinde iftlik arazilerinin bu e
kilde kullanlmalarn kstlayan ve ticari mlke dntrlmesini ya
saklayan imar mevzuat bulunur. stelik semenler de potansiyel olarak
d etkenlerden etkilenecek bir biyoteknoloji tesisinin yannda byk
trafik oluturacak bir tesis yaplmasna byk tepki gsterirler.

Monta n a Sema lar Altnda

87

Montanallar en deer verdikleri iki eyin birbirine tama men ters

olduunu fark etmeye baladlar: Insan haklar yanls ve hkmet-kar
t tutumlar ve yaam kaliteleri konusundaki hakl gururlar. Bu "ya
am kalitesi" sz Montanallar'la gelecekteki yaamlarna dair yapt
m her sohbette duyduum bir szd. Bu deyim benim buraya ylda
bir iki hafta gelip yrenin doal gzelliklerinden istifade ettiim gibi,
Montanallar'n da hayatlarnn her annda bu ayrcalktan faydalana
bilmelerini ifade ediyor. Ayrca eski zamanlarda buraya yerleen ilk
Montanallar'dan miras kalan dk nfuslu tara tipi hayattan Mon
tanallar'n duyduu gururu anlatyor. Emil Erhardt bana, "Bitterroot
insan herkesin hi deimeden yaamn srdrd kk, sessiz,
tara toplumunu muhafaza etmek istiyor" demiti. Veya Stan Fal
kow'un dedii gibi, "Eskiden Bitterroot'dan aa doru arabam srer
ken herkesi tandm iin grdm her arabaya el sallardm" diyor.
Snrlandrlmam arazi kullanmna izin verilmesiyle Montana
yeni sakinlerin akmna uramtr ve bu srete Montanallar'n h
kmet ynetmeliklerine eskiden beri kar kmalar, doal gzellikle
rin ve sevdikleri hayat tarznn bozulmasnda en nemli etken olmu
tur. Bunu bana en iyi Steve Powell aklad: "Emlakma ve mteahhit
arkadalarma hep unu sylyorum: Arazinin gzelliini, vahi haya
t ve tarmsal arazileri korumalsnz. Gayri menkule deer kazandran
asl unsurlar bunlardr. Planlama yapmak iin ne kadar beklersek eli
mizde o kadar az doa paras kalacak. Deerli olan doal konumunu
koruyan arazidir; doal arazinin insanlarn bu blgeye ynelmelerini
salayan yaam kalitesinde byk rol vardr. Gittike artan nfus
basks nedeniyle hkmet kart olan insanlar imdi bymeden en
dieli. En sevdikleri dinlenme yerlerinin kalabalklatn sylyorlar
ve artk birtakm kanunlarn olmas gerektiini onlar da kabul ediyor
lar." Steve 1 993 ylnda Ravalli'de komisyon yesiyken bu konulara
dikkat ekmek ve halkn arazi kullanm planlamalar hakknda tart
masn salamak iin halk toplantlarna sponsorluk yapard. Sert g
rnml milis yeleri bu toplantlar datmak iin gelirler, ak ak
gsterdikleri tabancalaryla insanlar korkuturlard. Steve giriimleri
nedeniyle bir sonraki seimde aday olamad.
Hkmet planlamalarna kar olmakla beraber onlara ihtiya
duymak ciddi bir ikilem. Acaba bu ikilem nasl zlecek? Steve Powell
bu konuda unlar sylemiti: "nsanlar Bitterroot'u bir tara toplumu

88

olarak muhafaza etmeye alyor, ama ekonomik adan ayakta kala

rak bunu nasl yapacaklar byk bir sorun:' Land Lindbergh ve Hans
Goetz ayn noktaya temas ettiler: "Buradaki asl sorun u: Bizi Monta
na'ya srkleyen bu cazibeyi elimizden karmadan, hala nne gei
lemeyen deiimle nasl uraacaz?"

Rick Laible'nin Hikayesi

Montana hakkndaki bu blm bitirmeden nce Montanal drt
dostumun nasl Montanal olduklarna ve Montana'nn gelecei konu
sundaki endielerine kendi kelimeleriyle yer vereceim. Rick Laible
buraya yeni yerleenlerden ve imdi eyalet senatr. Chip Pigman bu
rann eskilerinden ve mteahhitlik yapyor. Yine burann eskilerinden
olan Tim Huls'n bir st rnleri iftlii var. John Cook ise buraya ye
ni yerleti ve balk rehberlii yapyor. Ite Rick laible'in hikayesi:
"Kalifornia Berkeley'de doup bydm. Ahap mobilya retimi
yapan bir atlyem var. Eim Frankie ve ben, ikimiz de ok fazla al
yorduk. Bir gn Frankie bana bakp yle dedi: 'Haftann yedi gn
gnde 10- 1 2 saat alyorsun: O gnden sonra kendimi yar zamanl
emeklilie ayrmaya karar verdim. Bat'da 4 bin 600 mil gezip, kendi
mize yerleecek bir yer aradk. 1 993 ylnda Bitterroot'un uzak bir k
esinde ilk evimizi aldk. 1 994'de de Victor kasabasna yakn bir yerde
ki iftlie tandk. Eim iftlikte Msr Arap at yetitiriyor, ben de ay
da bir kere Kaliforniya'da iler halde braktm atlyemde ne olup bit
tiine bakmak iin geri dnyordum. Be ocuumuz var. En byk
olum her zaman Montana'ya tanmak istemitir; imdi bizimle ift
lii idare ediyor. Dier drt ocuumuz ise Montana'daki yaam kali
tesini, Montana tr yaam ve bizim buraya niin geldiimizi kesin
likle anlamyor.
"Bugnlerde Kaliforniya'ya yaptm her ksa ziyarette, bir an nce
oradan ayrlmak iin can atyorum. Oradakiler sanki bana bir kafeste
skp kalm gibi geliyor. Eim Frankie Kaliforniya'ya ylda iki kez to
runlarmz grmeye gidiyor ve bu kadar ona yetiyor. Kaliforniya'da
neyi sevmediime gelince... yle bir rnek vereyim . . . Geenlerde bir
toplant iin gitmitim. Bir ara ksa bir bo vaktim oldu. Ben de biraz
caddede yryeyim dedim. Kardan gelen insanlarn benimle gz te
mas kurmamak iin balarn yere indirdiklerini fark ettim. Nitekim
Kaliforniya'da tanmadnz insanlara 'Gnaydn' derseniz arrlar.

Monta n a Sema lar Altnda

89

Bitterroot'da ise tanmadnz birinin yanndan geerken onunla gz

temas kurmak neredeyse olmazsa olmaz bir arttr.
"Politikaya nasl girdiime gelince... Eskiden beri siyasi dncele
rim vard. Bitterroot'daki bir blge meclis yesi seime girmemeye ka
rar verdi ve onun yerine benim seimlere girmemi istedi. Uzun sre
eimle beraber beni ikna etmeye altlar. Ve ben de sonunda seimle
re girmeye karar verdim. Neden mi? 'Geriye bir eyler brakmak iin:
Yaam bana gzel eyler verdi, ben de buradaki yerli halk iin yaam
daha iyi bir hale getirmek istedim.
"Yasa karlmasn istediim ve ilgilendiim ncelikli konulardan
bir tanesi orman idaresi, nk bulunduum blge ormanla kapl ve
semenlerim orman iileri. Blgemde bulunan Darby kasabas eski
den kerestecilik yaplan zengin bir kasabayd ve orman idaresi vadi iin
yeni iler oluturacakt. Blgede eskiden kurulmu alt kereste imalat
hanesi vard, ancak imdi hi kalmad, bu nedenle vadide artk ne i
var ne de altyap. Burada orman ynetimi hakkndaki kararlar artk
evre gruplar ve federal hkmet tarafndan veriliyor ve devlet ve il
kararlar tamamen dta braklyor. Ben devlet iinde, federal, devlet
ve il organlar arasnda ibirlii salayacak bir orman idaresi yasas
zerinde alyorum.
"Birka on yl nce Montana kii bana gelir asndan ABD'deki en
iyi on eyalet arasndayd; gnmzde ise kereste, kmr, madencilik,
petrol ve doal gaz endstrilerindeki dten dolay 50 eyalet arasn
da 49. srada. Kaybedilen iler yksek maal sendika ileriydi. Tabii ki,
eski gnlerdeki bu ilere geri dnmemeliyiz. Burada Bitterroot'da aile
ler geinebilmek iin kan-koca almak zorundalar. stelik her ikisi de
iki farkl ite olacak ekilde ... Biz burada tek bir balta vurulmam bir
ormanla evriliyiz. evreci olsun olmasn, burada herkes ormanlarn
biraz seyreltilmesinden yana. Ormann elden geirilmesi ormanlarn
ferahlamasn, zellikle de bodur aalarn ortadan kaldrlmasn sa
layacaktr. Byle bir alma yapldnda, bu sadece kontroll yangn
larla gerekletirilmektedir. Federal Hkmetin Ulusal Yangn plan
ktklerin mekanik olarak karlmasyla bunu yapmaya alyor;
ama aalarn biyo-yakt olma zelliini azaltmak. Bizim Amerikan
kerestemizin ok byk bir blm Kanada'dan geliyor. Ne var ki ulu
sal ormanlarmzn ilk amac dzenli kereste akn salamak ve su set
lerinin korunmasn salamakt. Eskiden ulusal ormanlardan salanan

90

gelirin %25'i okullara giderdi, ancak bu son zamanlarda ok azald. Da

ha fazla kerestecilik okullara daha fazla para ak anlamna gelecektir.
"u anda Ravalli'yi kapsayan herhangi bir gelime politikas mev
cut deil! Vadinin nfusu son on yl iinde %40 orannda artt ve n
mzdeki 10 yl iinde %40 daha artabilir. Bu %40 nereye gidecek pe
ki? Gelen insanlara kaplar m kapatacaz? Kaplar kapatmaya hak
kmz var m? iftinin arazisini kk blmlere ayrarak mlknn
deerini arttrmasn yasaklayacak myz? Onu bir mr boyu iftilik
yapmaya m mahkum edeceiz? ifti emekliliinde geinebilecei pa
ray sadece arazisini satarak bulabiliyor. Eer onun da mteahhite sa
tlmasn yasaklarsanz ifti ne yapacak?
"Bymenin uzun vadeli etkilerine gelince... Gemite olduu gibi
gelecekte de burada belli dngler olacaktr ve bu dnglerden birin
de yeni gelenler evlerine geri dneceklerdir. Montana hibir zaman
ok fazla gelimeyecek, ancak Ravalli gelimeye devam edecektir. Bu
rada kamunun sahip olduu muazzam miktarda arazi var. Arazilerin
fiyatlar sonradan iyice artacak. Sonuta vadideki tm iftlik arazileri
imara alacak."

Chip Pigman'in Hikayesi

Chip Pigman'in hikayesi ise yleydi: "Annemin bykbabas bura
ya 1 925'lerde Oklahoma'dan gelmi ve elma yetitirmeye balam.
Annem iftlikte bym; imdi ise ehirde bir emlak acentas var. Ba
bam buraya ocukken gelmi; madende, ekerpancar tarlalarnda a
lm ve tm bunlar yaparken bir yandan da ikinci bir ite, inaatta
alm. Ben de burada dodum ve okudum. Sonra Missoula'daki
Montana niversitesi'nde muhasebe okudum.
" yl Denver'da oturdum, ama ehirde yaamaya hibir zaman
alamadm ve geri dnmeye karar verdim. Ayrca Bitterroot ocuk ye
titirmek iin harika bir yer. Denver'a gittiim ilk hafta bisikletim a
lnmt. ehrin trafiini ve kalabaln hi sevmedim. Burada tm ih
tiyalarm karlayabiliyorum. Denver'in "kltrn" zaten hibir za
man almamtm ve ona ihtiyacm olduunu da dnmyorum.
Denver'da altm irketin hisse senetlerinden almaya hak kazann
caya kadar altm. Bu sre dolar dolmaz hemen buraya dndm. Bu,
Denver'da ylda kazandm 35 bin dolar ve bir sr ek olana bra
kp, herhangi bir ek olanaa sahip olmakszn ylda sadece 17 bin do-

M o ntana Sema l a r Altnda

91

lar kazanmam anlamna geliyordu. Buna ramen uzun yrylere

kabileceim bu vadide yaamak iin Denver'daki harika iimi seve se
ve braktm. Bitterroot'da hep mali sknt iinde yaadm, ama eim
bu duyguyu hi yaamam. Burada Bitterroot'da geinebilmek iin
her zaman iki ite birden almak gerekir. Annemle babam her zaman
iki ite almlardr. Ben de buraya gelirken ikinci bir ite almay
gze almtm. Nitekim Denver'daki gelir seviyeme ulamak iin bura
da be yl almak zorunda kaldm. Salk sigortas alabilmek iin bu
na ek olarak bir yl daha almam gerekti.
"Benim iim esasen inaat zerine. Pahal parselleri alp zerinde
inaat yapamadm iin nispeten ucuz olan bo arazilere inaatlar ya
pyorum. nceleri iftlikleri alyordum, ama ben onlar satn aldm
da daha nce birok kere satlm ve byk ihtimalle defalarca parsel
lere ayrlm olan bu topraklar yllardr ilenmemi durumdaydlar. Bu
nedenle her yeri yabani otlar brmt.
"Ne var ki son projem, yani 16 dnmlk Hamilton Dalar iftlii
byle deil. Bu iftlii ilk satan alan ve parsellere blen kii benim. Be
lediyeye aamal onay gerektiren detayl bir imar plan sundum. llk
iki onay almay baardm. nc ve son onay aamas yakn civarda
oturan 80 kiinin katld kamuya ak bir oylama ile verilecekti. Bu ki
iler iftlii parsellere blmenin tarmsal arazi kayb olacan syleyip
planm protesto ettiler. Arazi topraklarnn tarmsal adan iyi olduu
bir gerek eskiden buras verimli bir tarm arazisiydi, ama oray satn
aldmda uzun zamandr tarm yaplmyordu. O 40 akrelik arazi iin
225 bin dolar verdim. Oysa byle bir paray tarmdan karmam mm
kn deildi. Ama kamuoyu ekonomiye gre olumuyor. Hatta komu
larm, 'Biz evremizde ya iftlik ya da ormanlk ak arazi grmek isti
yoruz' diyorlar. Ama bu arazinin sahibi emekliye ayrlmak iin arazisi
nin satndan gelecek paray bekleyen altmlarnda biri ise ne olacak?
Komular buray ak arazi olarak korumak istiyorlarsa, o zaman arazi
yi kendileri satn almallar. Alabilirlerdi, ama almadlar. imdi ise sahi
bi olmadklar halde buray kontrol etmek istiyorlar.
"Ak oylamada istediim onay alamadm, nk belediye planla
maclar seimden hemen nce 80 semeni karlarna almak istemi
yorlard. Planm nermeden nce komularmla konuyu grme
mitim; ben dedii dedik bir insanmdr, hakkm olan eyi yapmak is
terim ve ne yapmam gerektiinin sylenmesinden hi holanmam.

92

Ayrca insanlar bunun gibi kk bir projede bu kadar ok tartma

nn bana zaman ve para kayb getirdiini hi nemsemiyorlar. Bir da
ha byle bir projeye girersem, nce komularmla konuacam, ama
toplantya yanmda alan 50 iimi de getireceim. Bylece belediye
temsilcileri projeye destek veren kiilerin olduunu da grecektir. Bu
tartmalar devam ettii srece ie balayamadm arazinin tm mas
raflarn demek zorunda kaldm. Komular arazinin, zerinde hibir
ey yaplmakszn, bombo durmasn istiyorlar!
"insanlar buralarn fazlasyla imara aldn ve vadinin sonunda
ok kalabalklaacan syleyerek bundan beni sorumlu tutmaya al
yorlar. Btn bunlara cevabm u: Benim ortaya kardm rne
talep var. Hi kuku yok ki, talep benim ortaya kardm bir ey de
il. Vadide her yl ev says ve trafik younluu daha da artyor. Yr
ye ktmda ya da uaktan aa baktmda daha ok bo arazi ol
duunu gryorum. Medya vadideki nfus artnn son 10 yl iinde
%44 olarak gerekletiini belirtiyor, ancak bu, nfusun sadece 25 bin
den 35 bine kt anlamna geliyor. Genler vadiyi terk ediyor. Iye
rimde 30 kii altryorum ve hepsine salk sigortas, izinli tatil ve
kar paylam salyorum. Hibir benzeri irket alanlarna byle bir
paket sunmuyor. Bu nedenle iimden elde ettiim kar fazla deil. ev
reciler beni vadideki sorunlarn ba sorumlusu olarak gryor, ama
sylediim gibi, talebi oluturan ben deilim; ben yapmazsam, bir ba
kas bu ii yapacaktr.
"Niyetim bu vadide hayatmn sonuna kadar kalmak. Ben buraya
aitim ve birok cemiyet projesini destekliyorum. rnein yerel beyz
bol, yzme, futbol takmlarn destekliyorum. nk ben buralym ve
burada kalmak istiyorum; zengin olup buradan kaaym sendromuna
tutulmu deilim. Daha 20 sene buralarda projelerimle uramak isti
yorum ve yalandmda gemie bakp 'Yaptklarm hi de iyi deil
mi!' demek istemiyorum."

Tim Huls'un Hikayesi

Ailesi eskiden beri burada st rnleri iftlii ileten Tim Huls ise
unlar anlatt: "Byk bykbabamlar buraya ilk defa 1 9 12'de gelmi
ler. Buralar daha ok ucuzken 40 akrelik bir arazi satn alnlar. 1 2 inek
leri varm ve bunlar sabah iki, akam iki olmak zere gnde drt saat
saarlarm. Bykbabamlar daha sonra ok ucuz fiyata yeni araziler sa-

Montana Sema lar Altnda

93

tn almlar ve bu topraklar erinde peynir retip elma ve samanlk ot

yetitirmiler. Fakat zaman zor zamanm ve geinebilmek iin, deyim
yerindeyse, trnaklaryla yeri kazmak zorundalarm. Babam niversite
ye gitmeyi ok istemi, ama artlar el vermediinden iftlikte kalm.
Sonra da yeniliki bir bak asyla ilerinde dnm noktas olacak ka
rar vererek iftlii tamamen st rnleri iftliine dntrm ve bu
nun iin 1 50 inein barnabilecei bir ahr yaptrm.
"Kardelerim ve ben iftlii anne ve babamzdan satn aldk, nk
bize vermediler. Satmay istemelerinin sebebi ise her eyiyle sorumlu
luunu stlenecek kadar iftlii kimin en ok istediini grmekti. u
an tm kardeler ve elerimiz kendi arazimize sahibiz ve paylarmz
aile irketine kiraya veriyoruz. iftliin iletilmesi ii biz kardelere, e
lerimize ve ocuklarmza ait; aileden olmayan ok az sayda alan
mz var. Bizim gibi aile irketiyle idare edilen ok az iftlik var. Baar
mzn bir sebebi hepimizin dindar kiiler olmas; oumuz Corval
lis'deki cemaat kilisesine gidiyoruz. Aramzda baz ailevi srtmeler
olmuyor deil. Ama gndz kavga etsek de akam yine baryoruz;
annemle babam da da kavga ederlerdi, ama gne batmadan meseleyi
aralarnda konuup halletmi olurlard. Nelerin nemli olup nelerin
olmadn ok iyi biliyoruz.
"Nasl olduysa bu aile ruhu iki oluma da geti. Daha ocukken
aralarnda yardmlamay rendiler. En k daha yedi yanday
ken 16 paradan oluan 120 cm foot apndaki borulardan oluan su
lama sistemlerinin yerini deitirirlerdi. Evden ayrldktan sonra okul
da ayn odada kaldlar, imdi de ok iyi dostlar. Dier aileler de ocuk
larn bizimkiler gibi, aile balarn koparmayacak ekilde bytmeye
altlar; ama ocuklarmz ayn ekilde bytm gibi grnsek de
bu ailelerin ocuklar birarada olmaya dayanamyorlard bile.
"iftlik ekonomisi zorludur, nk burada, Bitterroot'da araziye
biilen en yksek deer evler ve imar iin verilir. Bizim blgemizdeki
iftiler hep u karar vermek zorundadr: iftilie devam m edelim,
yoksa arazimizi satp emekliye mi ayrlalm? Arazi fiyatlaryla rekabet
edebileceimiz bir rn yok ki yetitirelim. Bu nedenle yeni arazi de
satn alamyoruz. Geinebilmemizi belirleyen tek l, sahip olduu
muz ya da kiraladmz 307 dnmlk araziyi en etkin biimde ekip
bimek. Kamyonet gibi kullandmz aralarn maliyetleri ykseldi,
ama biz hala 20 sene ncesinde olduu gibi st 100 pounda satyo-

94

ruz. Daha sk bir kar marjininde nasl kar edebiliriz? Sermaye gerek
tiren yeni teknolojileri benimseyip bu teknolojileri kendi artlarmza
uygulamak iin kendimizi eitmemiz gerek. Babadan kalma yntem
leri brakmaya istekli olmalyz.
"rnein bu sene bilgisayarla takip edilen 200 ineklik bir sam
hangar ina ettirmek iin byk para harcadk. Hangarn iinde oto
matik gbre toplama sistemi var. Ayrca inekler otomatik sam maki
nelerine hareket eden bir it sayesinde ynlendiriliyorlar. Her bir inek
bilgisayar tarafndan tannyor ve ahr blmesinde bilgisayarla birlikte
salyor. Herhangi bir enfeksiyonu erken tehis etmek iin stn nite
likleri tespit ediliyor. Her samda inein sal kontrol edilip beslen
me ihtiyalar tespit ediliyor. Bilgisayar inekleri kriterlerine gre snf
landrlyor. iftliimiz u an Montana'daki tm iftlikler iin bir r
nek tekil ediyor. Dier iftiler ise bu sistemin ileyip ilemeyeceini
grmek iin bizi dikkate izliyorlar.
"Aslna bakarsanz bizim de bu konuda phelerimiz yok deil,
nk iki riskli konu var ki, bunlar kontrolmz dnda. Ama bu ite
kalmak istiyorsak, byle bir yenileme almas yapmak zorundayz.
Yoksa biz de mteahhit olup kacaktk. Nitekim burada ya inek yeti
tirirsin ya da birinin arazisinde bina ina edersin. Kontrolmz dn
daki risklerden bir tanesi satn almak zorunda olduumuz iftlik ma
kineleri ve sattmz st fiyatlarnda meydana gelen dalgalanmalar.
St reticilerinin st fiyatlar zerinde herhangi bir kontrol yoktur.
St abuk bozulur, sadktan sonra iki gn iinde alcnn eline geme
lidir. Bu nedenle pazarlk yapma lksne sahip deiliz. Biz sadece s
t satarz, ne kadar para getireceini belirleyen alclardr.
"Kontrolmz dndaki dier risk ise, atk kontrol ve bununla
seyreden koku problemi gibi konular ieren evresel konular. Bu un
surlar elimizden geldiince kontrol altnda tutmaya alyoruz, ancak
bu abalarmz her kesimi tatmin etmiyor. Bitterroot'a yeni gelenler bu
raya manzaras iin geliyor. nekleri ve st ste ylm saman balyala
rn grmek holarna gidiyor, ama bu grnty ortaya karanlarn
tarmsal iletmeler, zellikle de st reten iftlikler olduunu bazen an
lamayabiliyorlar:'St iftlikleriyle inaat sektrne ait yaplarn yanya
na olduu blgelerde st rnleri iftliklerine yaplan itirazlar genellik
le koku, gece ge saatte alan makinelerin grlts, tenha tara yol
larnda kamyon trafii olumas gibi konularla balantl. Hatta bir ke-

M o ntana Sema lar Altnda

95

resinde komulardan biri beyaz kou ayakkablarna inek gbresi bula

t diye ikayette bulunmutu. Endielerimizden biri hayvancla scak
bakmayan baz insanlarn blgemizde iftliklerin kstlanmas veya ya
saklanmas ynnde bir yasa teklifinde bulunma olasldr. rnein
iki yl nce byle bir yasa teklifi sonucunda Bitterroot'daki bir geyik
iftlii kapanmak zorunda kalmt. Byle bir eyin olabileceini o g
ne kadar hi dnmemitim dorusu. imde bir his, eer ihtiyatl ol
mazsak, ayn eyin bizim de bamza gelebileceini sylyor. Hogr
nn son derece nemsendii bir toplumda baz insanlarn tarm ve
hayvancla kar bu kadar tahammlsz olmas ok artc:'

John Cook'un Hikayesi

Kiilerin kendi azlarndan anlattm bu hayat hikayelerinden so
nuncusu o zamanlar 1 0 yanda olan iki oluma byk bir sabrla ba
lk avlamay reten ve son yedi senedir de onlar dzenli olarak Bit
terroot Irma'na bala gtren John Cook'a ait. "Washington'un We
natchee Vadisi'nde bir elma bahesinde bydm. Liseyi bitirdiimde
hippilie merak saldm ve motorsikletimle Hindistan'a doru yola k
tm. ABD'nin dou kysna vardmda Amerika'nn her yerini dola
mtm. Eim Pat ile tantktan sonra Washington'un Olimpik Yar
madas'na tandk. Sonra da 1 6 sene boyunca Alaska'daki Kodiak
Adas Milli Park'nda korucu olarak altm. Sonra Pat'in bykanne
si ve bykbabas hastaland; onlara bakmak iin Portland' e tandk.
Ksa bir sre sonra bykannesi vefat etti. Bir hafta sonra da byk
babas lnce Portland'dan buraya, Montana'ya geldik.
"Montana'ya ilk defa 1 970 ylnda gelmitim. O zamanlar Pat'in ba
bas Montana snnndaki Idaho'nun Selway-Bitterroot koruma alann
da alyordu. Pat ve ben onun yannda part-time almaya baladk.
Pat yemekleri piiriyor, ben de rehberlik yapyordum. Pat Bitterroot Ir
ma'n ok sevmiti. Buraya yerlemek istiyordu. Ama o zamanlar da
bir akrelik arazi bin Dolar'a satlyordu. iftilik yaparak bu paray
karamazdk. Tam 1 994 ylnda Portland'den ayrlmak zereydik ki,
ucuz fiyata bir arazi bulduk. iftlik evinin biraz tamire ihtiyac vard;
bir iki ylda evi dzelttik. Sonra ben balk rehberi olarak sertifika aldm.
"Dnyada iten ballk hissettiim iki yer var ise bunlardan biri
Oregon kylar, dieri ise buras, yani Bitterroot Vadisi'dir. Bu iftlii
aldmzda burann hayatmzn sonuna kadar yaamak isteyeceimiz

96

yer olduuna karar vermitik. iftliimizde sln, bldrcn, rdek ve

iki atmza yetecek kadar ayrmz var.
"Baz insanlar yaadklar yeri ve zaman baka bir zamanda yaa
mak istemeyecek kadar severler. te biz bu kiilerdeniz. Bu vadiyi 30
sene nce nasl seviyorsak, imdi de ayn ekilde seviyoruz. O zaman
dan beri buras yabanclarla doldu. Eer Missoula ile Darby arasnda
ki vadi taban alveri merkezleri ve milyonlarca kiiyle dolsa burada
oturmak istemezdim. Benim iin alabildiine aklk ok nemli. Evi
min karsnda tamam ayr kapl, iki mil uzunluunda, yarm mil ge
niliinde ve zerinde sadece bir iftlik eviyle iki ahr bulunan bir ara
zi var. Buras bir arkc ve aktr olan Huey Lewis'e ait. Kendisi bura
ya ylda bir kez balk avlamaya gelir ve sadece bir ay kalp dner. Yln
geri kalan zamannda iftliinde alan yardmclar arazide inek ye
titirip saman hasat yaparlar. Arazinin bir ksmn da iftilere kiralar
lar. Eer Lewis'in arazisi parsellere blnp imara alsa bu manzara
ya dayanamaz ve hemen tanrdm.
"Her zaman nasl lmek istediimi dnmmdr. Babam akci
er kanserinden yeni ld. Son yllarnda kendi bana hibir ey ya
pamaz olmutu ve zellikle son yl ac iinde geti. Ben yle lmek is
temiyorum. Garip gelebilir, ama eer seeneim olsayd Pat'in benden
nce lmesini isterdim, nk evlendiimizde onu hayatmn sonuna
kadar seveceime ve koruyacama sz verdim. Bu yzden ancak nce
o lrse bu szm yerine getirebilirim. Ama ben lrsem Pat'in ge
inebilecei bir hayat sigortam yok, bu yzden benden sonra yaam
n devam ettirmesi ok zor olur. Pat ldkten sonra evimin tapusunu
olum Cody'nin zerine yapmak, sonra da salm el verdiince bal
a gitmek istiyorum. Artk gten dtmde ise lmemek iin bir
sebebim kalmam olacak sanrm. Ama lrken de Montana'nn ha
trlamak istediim gzel manzarasn grmek isterim:'

Montana: Bir Dnya Modeli

Grld gibi, bu drt hayat hikayesi Montanallar'n da farkl
deer ve hedeflere sahip olduunu gsteriyor. Nfus artnn ok faz
la olmamasn, hkmet mdahalelerinin yerinde olmasn, imar fa
aliyetlerinin ancak kk apl olmasn, tarm arazilerinin blnme
sinin yannda tarm faaliyetleri iin de yer braklmasn ve turizme

Montana Sema l a r Altnda

97

nem verilmesini istiyorlar. Ancak bu hedefler arasnda grld gi

bi biroiriyle elienler de var.
Bu blmde daha nce Montana'nn evre sorunlarnn nasl eko
nomik sorunlara dntn grmtk. Bu farkl deer ve hedefle
rin uygulanmas evresel sorunlara farkl yaklamlarla sonulanacak
tr, ki bu yaklamlarn da sorunlar zme kavuturma seenekleri
farkl olacaktr. En iyi yaklamn ne olaca konusunda fikir ayrlkla
r var. Montana vatandalarnn hangi yaklam benimseyeceini ve
Montana'ya has evresel ve ekonomik sorunlarn daha iyiye mi yoksa
ktye mi gideceini bilemiyoruz.
Toplumsal kleri konu alan bu kitabn ilk blmnde Monta
na'y ele almamz ilk bakta anlamsz grnebilir. Nitekim ne Monta
na ne de genel olarak ABD yakn bir zamanda kme tehlikesiyle kar
karya. Yalnz unutmayalm ki, Montana'da yaayanlarn ihtiyala
rnn yars altklar ilerden deil, dier ABD eyaletlerinden gelen
para ile karlanyor: Bunlar sosyal sigorta, federal hkmet transfer
demeleri ve yoksulluk yardmlar gibi hkmet demeleri ile zel
sektre ait eyalet d fonlar. Montana ekonomisi kendine yetemiyor
ve bu nedenle dier ABD eyaletlerine baml durumda. Eer Monta
na Avrupallar gelmeden nce (Polinezya zamannda) Paskalya Ada
s'nda olduu gibi Pasifik Okyanusu'nda izole bir ada olmu olsayd,
kukusuz sahip olduu Birinci Dnya ekonomisi imdiye kadar k
m olurdu. Daha dorusu, hibir zaman bir ekonomisi olamazd.
Unutmayn ki, Montana'nn zerinde durduumuz evresel sorun
lar, ok ciddi olmakla birlikte, ABD'nin dier yerlerindeki sorunlar
dan ok daha nemsiz. Gerekten de dier eyaletlerin nfus younlu
u Montana'ya gre ok daha fazla. nsanlarn evreye verdikleri zarar
ve bununla balantl evre sorunlar ise Montana'dan ok daha ciddi
boyutlarda. Buna karlk ABD temel kaynaklar, ekonomik, siyasi ve
askeri adan ABD'den ok daha ciddi evre sorunlaryla mcadele
eden ve ok daha byk bir de gemi baka lkelerle ibirlii
iindedir.
Kitabn kalan ksmnda gemi ve modern toplumlarn Monta
na'ya benzer evre sorunlarn ele alacaz. Gemi toplumlar inceler
ken greceiz ki, Montana'daki insanlara kyasla bu gemi toplumla
rn deer ve hedefleri hakknda ok az ey biliyoruz. Ben modern top
lumlarn deer ve hedefleri hakknda ok ey biliyorum, ama asl

98

nemlisi Montana'y ok iyi tanyorum. Bu nedenle kitaptaki toplum

larn genel evre sorunlarn kiisel olmayan ereveler ierisinde ele
alp anlamaya alrken, bu sorunlar sanki Stan Falkow, Rick Laible,
Chip Pigman, Tim Huls, John Cook ve Hirschy kardeler gibi oralarda
yaayan kiiler zerinden dnn. rnein bir sonraki blmde Pas
kalya Adas'ndaki homojen toplumu ele aldmzda, Paskalya Ada
s'ndaki bir iftiyi, ta oymacsn ya da yunus avcsn gznzn
nne getirerek, Montanal dostlarm gibi onlarn da deerleri, hika
yeleri ve hedefleri olduunu unutmayn.

2. KISIM

G EM i TO P L U M LA R

kinci Blm

PASKALYA ADASl'NDA ALACAKARANLIK

Taocann Gizemleri
imdiye kadar gittiim hibir yer bende, oyulmu tatan dev
heykelleri ile nl Rano Raruku taoca gibi derin bir manevi
\,,""' iz brakmad (Resim 5). Paskalya Adas dnyann zerinde in"
san yayan en cra toprak parasdr. En yakn kara 3.700 kilometre
doudaki ili kys ile 2.000 kilometre batdaki Polinezya'ya ait Pitcairn
Adalar. 2002 ylnda ili' den kalktktan sonra be saatten fazla usuz
bucaksz Pasifik Okyanusu zerinde utuk. En sonunda hava tam karar
maktayd ki, alacakaranlkta zar zor seilen ufack bir kara paras gr
dk. Ada gerekten de o kadar kkt ki, "Ya uak aday skalarsa ya
da yerini kaybederse!" diye dndm, "Acaba ili'ye dnecek yeterli
yaktmz kald m?" Son yzyllarda Avrupa' dan yaplan seferler nce
sinde insanlar byle bir yeri nasl kefedip yerlemiler, hayret ettim.
Rano Raraku yaklak 548 metrelik ekli daireye yakn, volkanik bir
krater. Kraterin kenarna aadaki ovadan uzanan dik bir patika yo
luyla klp sonra yine dik olarak krater tabannda bataklk halindeki
gle iniliyor. Buraya komu yerlerde bugn hi kimse yaamyor. Kra
terin i ve d duvarlarna serpitirilmi yaklak 397 ta heykel var.
Bunlar 4-6 metre boyunda, uzun kulakl ve bacaksz insan gvdesi
heykelleri. En bykleri modern be katl binalardan daha uzun ve
270 ton arlnda. Kraterin dar geitinden geen ve tamaclk iin

1 02

lanlan yolun izleri bugn hala grlebiliyor. Bu geitten ayrca 7 met

re geniliinde ayr yol kp 14 kilometre boyunca kuzey, gney ve
batya doru uzanyor. Yolun deiik yerlerine 97 heykel daha serpiti
rilmi. Bunlar daha ok zellikle ta ocandan buraya nakil srasnda
terk edilmi gibi grnyorlar. Ky boyunca ve nadir olarak i taraf
larda yaklak 300 ta platform bulunuyor. Bunlarn te biri 393 fark
l heykeli destekliyor veya bunlarla balantl. Birka sene ncesine ka
dar bunlar ylesine frlatlp atlmt. Birou da kasti olarak boyun
larndan devrilmek suretiyle krlmt.
Kraterin kenarndan Ahu Tongariki denen en yakn ve en byk
platformu grebiliyordum. Arkeolog Claudio Cristino buradaki 1 5 y
kk heykelin 1 994 ylnda 55 ton kaldrabilen bir vin yardmyla yeni
den dikildiini anlatt. Heykelin kaldrlmas eldeki modern makinele
re ramen zor olmu, nk Ahu Tongariki'deki en byk heykel 88
ton arlndaym. Paskalya Adas'nda ok eski zamanlarda yaayan
Polinezya halknn vin, tekerlek, makine gibi aralar ya da ekmek
iin hayvanlar yoktu. Heykelleri nakledip dikmek iin sahip oldukla
r tek ey insan gcyd.
Ta ocandaki heykellerin hepsi tamamlanma aamasndayd. Ta
yatan zerinde hala bir ksmnn detaylar tamamlanmam el ve ku
laklar yatyordu. Bir blm ise tam olarak bitirilmi, yerinden skl
m ve kraterin yamalarnda uygun yerlere yerletirilmiti. Bazlar da
kraterin iine dikilmiti. Taocann bende oluturduu derin etki, ken
dimi tm iilerinin gizemli bir nedenden tr aniden ii brakp git
tii bir fabrikadaymm gibi hissetmemden kaynaklanyordu. Ne ol
musa olmu, sanki iiler ara gerelerini apar topar bir yerlere frlat
m, heykellerinin bitip bitmediini grmek iin arkalarna bile bakma
dan ekip gitmilerdi. Yerlerde hala talarn oyulduu aletler ve ekiler
duruyordu. Kaidelerinden ayrlmam heykellerin evresinde heykelt
ralarn durduu oyuk o gn naslsa bugn de aynen duruyordu. Kaya
duvarna oyulan entiklere belli ki su kaplarn asyorlard. Kraterdeki
baz heykellerde, sanki rakip heykeltralar tarafndan yaklp ykldklar
izlenimini veren tahribatlar gzkyordu. Bir heykelin altnda insana
ait bir parmak kemii bulunmutu; belki de heykeli tayan ekibin dik
katsizlii sonucu meydana gelmi bir kazann eseriydi. Bu heykelleri kim
oymutu, neden byle bir eye gerek duymulard, bunlar nasl tayp
dikmilerdi ve tm bunlar yaptktan sonra neden devirmilerdi?
Paskalya'n birok gizemi, aday bir Paskalya gn (5 Nisan 1 722)

Paskalya Adas' nda Alacakara n l k

1 03

kefeden ve dolaysyla adaya Paskalya, yani Paskalya ad veren Hollan

dal kaif Jacob Roggeveen'in de dikkatini ekmiti. Roggeveen b
yk Avrupa gemisinden oluan filosuyla ili'den kalkm, Pasifik'te 1 7
gn yol aldktan sonra Paskalya Adas'na varmt. Peki ama, burada
kendisini karlayan Polinezya halk bylesine cra bir adaya nasl ge
lip yerlemi olabilirdi? Bugn biliyoruz ki, batdaki en yakn Polinez
ya adasndan Paskalya'a yaplacak bir yolculuk gnlerce srer. Bu ne
denle Roggeveen ve kendisinden sonra gelen Avrupal ziyaretiler, ada
sakinlerinin tek deniz tatlarnn 4 metreden daha byk olmayan,
ancak bir iki kii tayabilen, kk ve su geiren kanolar olmasna ok
armlard. Roggeveen kendi szleriyle bu olay yle anlatmtr:
"Tekneleri olduka kullansz ve zayft, nk buraya zg bir
bitkiden elde edilen deiik uzun tahtalar ve i kiriler kullanlarak ya
plm ve narin ipliklerle birbirine tutturulmulard. Adallar kalafatla
ma ve salamlatrma zanaatna vakf olmadklar iin kanolar su ge
iriyor, srekli su boaltmak zorunda kalyorlard." Bir grup insan,
hayvanlar ve ime suyuyla birlikte iki buuk haftalk bir deniz yolcu
luunu byle bir tekne ierisinde nasl geirebilirdi?
Ben dahil sonradan gelen tm ziyaretiler gibi Roggeveen de bu hey
kelleri grdnde hayrete dm ve gnlne u notlar almt:
"Ta heykelleri ilk grdmzde ne diyeceimizi ardk; makine yap
malar iin ar, kaln keresteleri ve halatlar olmayan bu insanlar nere
deyse 9 metre uzunluundaki bu heykelleri nasl dikebilmilerdi?" Ada
llar bu heykelleri dikmek iin hangi yntemi kullanm olurlarsa olsun
lar, byk aalardan elde edilmi kaln kereste ve halatlara ihtiyalar
vard. Oysa Paskalya Adas, gzlemlediine gre, bodur allardan baka
tek bir aacn olmad bir yerdi ( Resim 6-7). Roggeveen yle devam
ediyordu: "Uzakdan bakarken ilk nce Paskalya Adas'nn sadece kumla
kapl olduunu dndk, nk kuruyan imler, saman veya dier
kavrulan ya da yanan bitki rtsn uzaktan kum zannetmitik. Harap
olmu bu grnt ktlk ve verimsizlikden baka bir ey akla getirmiyor
du." Peki buralarda olmas gereken onca aaca ne olmutu?
Heykellerin oyulmas, nakli ve dikilmesi toplumu destekleyebilecek
kadar zengin bir evrede yaayan kalabalk bir toplumun iiydi. Hey
kellerin says ve bykl, 1 8 ve 1 9. yzylda Avrupallarn karla
t birka bin kiilik insan toplululuundan ok daha fazlasn gerek
tiriyordu. Burann ok saydaki eski ahalisi:e ne olmutu? Oyma, nak-

1 04

liyat ve heykellerin dikilmesi ilemleri iin bu konularda uzmanlam

iiler lazmd. Fakat Roggeveen'in grd adada bcekten byk
hayvan bulunmazken ve tek evcil hayvan tavukken, bu kadar insan na
sl doyurulmu olabilirdi? Karmak bir toplumun gereklilii ayn za
manda Paskalya'n farkl yerlere dalm kaynaklar ile de kendini
gstermektedir; taaca adann dou ucunda, ara gere yapmak iin
gereken en iyi talar gneybatda, balk avlamak iin gidilebilecek en
iyi ky kuzeybatda ve en iyi tarm arazileri gneydeyken, tm bu
rnlerin biraraya getirilip tekrardan datlmas iin adann ekono
misini entegre edebilme kapasitesine sahip bir sistem gerekecektir. Pe
ki, ama bu fakir, plak yerde byle bir sistem nasl geliebilirdi?
Tm bu cevaplanamayan sorularla ilgili yaklak asrdr onlarca
speklasyon karlmtr. Birok Avrupal, "medeniyet grmemi" Po
linezyallarn bu heykelleri veya harika ta platformlar yapabilecekle
rine kukuyla bakt. Asya'dan gelmi Polinezyallara byle yetenekleri
atfetmek istemeyen Norveli kaif Thor Heyerdahl, nceden buraya
yerlemi Gney Amerika yerlilerinin Atlantik'in br ucundaki Eski
Dnya'nn ileri medeniyetlerinden rendiklerini burada uyguladkla
rn ne srd. Heyerdahl'n nl Kon-Tiki seferi ve salla yapt dier
seyahatler bu tr tarih ncesi okyanusar balantlarn mmkn ola
bileceini ve eski Msr piramitleri ile Gney Amerika'daki 1nkalarn
dev ta mimari eserleriyle Paskalya'daki dev ta heykeller arasndaki
balanty gstermek iindi. Benim Paskalya'a duyduum ahsi ilgi
bundan 40 yl nce Heyerdahl'n Kon-Tiktsini ve Paskalya tarihini ro
mantik bir dille yorumlad eserini okumamla alevlenmiti; o zaman
lar hibir yorumun beni daha fazla heyecanlandramayacan dn
mtm. Uzayllara inanan sveli yazar Erich von Daniken ise daha
da ileri giderek bu heykellerin ultra modern aralara sahip zeki uzay
llarca yaplm olduunu ve bu uzayllarn daha sonra dnyadan kur
tarldklarn ileri srd.
Gnmzde bu heykellerin Rana Raraku talarna kolaylkla ekil
verebilen tatan yaplm kesici aletler ve dier aralar sayesinde insan
lar tarafndan yapld aklamas rabet grmektedir. Ayrca bu hey
kelleri yapanlar uzaydan gelen bilinmeyen yaratklar 1nkalar veya M
srllar deil, Paskalya'n bilinen kendi halkdr.
Bu tarih Kon-Tiki sallar veya uzayllarn ileri srlen ziyaretleri
kadar romantik ve heyecan verici olduu kadar bugn modern dn-

Paskalya Adas' nda Alacakara nlk

1 05

yada olup bitenlerle de ok yakndan ilgili. Bu ayn zamanda gemi

toplumlar hakknda yazdm bu blmlere balamak asndan da ol
duka uygun, nk insanl tam bir izolasyona gtrecek ekolojik
bir felakete doru srklendiimizi kantlayan ok gereki bir rnek.

Paskalya Adas'nn Corafyas ve Tarihi

Paskalya farkl zamanlarda birka milyon yl ierisinde birbirlerine
yakn yerlerden deniz iinde ykselmi volkanik dadan ibaret
gen eklinde bir ada. Bu volkanik dalar adann insanlarla tant za
mandan beri hi faaliyete gememi. En eski yanarda, yani Poike,
bundan yaklak 600 bin yl nce (belki de 3 milyon yl nce) patlaya
rak imdiki genin gneydou kesini, ardndan patlayan Rana Kau
ise gneybat kesini oluturdu. Yaklak 200 bin yl nce genin ku
zey kenarnn ortalarnda bulunan en gen yanarda Terevaka'nn pat
lamasyla bugnk ada yzeyinin % 95'i meydana geldi.
Paskalya'n yzlm 1 70 kilometrekare, deniz seviyesinden yk
seklii ise 5 1 0 metre. Bunlar Polinezya standartlarna gre gayet makul
rakamlar. Adann yeryz zellikleri genelde yumuak, Hawaii adala
rnda grlen derin vadiler burada yok. Dik kenarl kraterler ve kl
den olumu konik da zirveleri dnda ada bir yerden bir yere 'yr
yerek gitmek asndan gayet gvenli. Hawaii veya Markiz Adalar'nda
(Marquesas) olduu gibi yolunuz uurumlarla blnmyor.
Paskalya'n 27. paralel gneyinde yer alan - Miami ve Taipei ekva
torun ne kadar kuzeyinde kalyorsa buras da yaklak ayn derecede
gneyinde kalyor- astropikal konumu bu adaya lman bir iklim verir
ken, volkanik yaps blgeye verimli topraklar kazandrmaktadr. Sa
dece bu zelliklerin dnyann geri kalan blmne rahat vermeyen
sorunlar yok edip Paskalya'a minyatr bir cennet grnm kazan
drmas gerekir. Ne var ki Paskalya'n corafyas buraya yerleen kolo
nilere trl trl sorunlar karm. Astropikal iklim, Avrupa ve Kuzey
Amerika klarna gre scak iken, Polinezya'nn tropikal iklimine g
re souktur. Yeni Zelanda, Chathamlar, Norfolk ve Rapa dndaki Po
linezyallar'n yerletii tm dier adalar ekvatora Paskalya'dan daha
yakn. Bu nedenle Polinezya'nn baka yerlerinde nemli olan hindis
tan cevizi gibi baz tropikal tarm rnleri Paskalya'da fazla yetimiyor.
Aday evreleyen okyanus da mercan kayalklarnn ve onlarla birlikte
yaayan balk ve kabuklularn yzeye kmas iin ok souk. Paskalya

Pitcairn

30

Pas i f ik

Adalar

Okyanusu,
ve

Easter

Ada l ar

Fil ipinler

o
Yeni
Gine

B i smarck Ada l a r
S o l omon Ada la r
T i k opya

Vanuatu

Sam(".;
Fiji

Yeni Ka ledonya

Avu s t u r a l y a

,P

Tonga

30

Yeni Z e llanda

irn Ada ar
P__
c a
_t_
-
_-_----
Mangareva

Oeno Mercan !\das

"

Ducie an Adas
"

Henderson Adas

25

'- Pitcai.m Adas

60"

Mil

Kilometre

250
250

135

120

uo

135

150"

12s"

1 6 5

so

Hawaii

Mil

flJ

(
ok

1000

Kilometre

2000

2000

Peru

Ekvator Derece s i

9..,,

Society Ada l a r
-..,

Ada lar

%0
-1'

..,

:-J

Easter Ada s

Pitcairn Ada l a r
- E a s t e r Ad a s
ili

J T" tS'

..

Poike

Reno Rara)Q(

Oron'

Motu

150

X Puna Pau
..

..

.t

.
. . . .. .. ::::.

.:

.
...
.. .. ..

Kil

.i
Ahu Tongarik

Kilometre

R ano Kau '-vnapu A l a n

Iti X

'x

Hl!l"2!i
135

l09 10
10 5 "

9,

75

1 08

ok rzgar alan bir yer; Teravaka ve Poike'de evreyi dolarken Barry

Rolett ile buna bizzat ahit olduk. Bu durum gemite olduu gibi g
nmzdeki iftiler iin de byk bir sorun; rzgar adada yeni yeni
yetimeye balayan ekmek meyvelerinin olgunlamadan yere dmesi
ne neden oluyor. Paskalya sadece mercan kayalklarna zg balklar
dan deil, genel olarak her eit balktan yoksun bir ada; rnein Fi
ji'de bin eit balk tr varken, Paskalya'da bu say sadece 1 27. Bu
corafi unsurlarn her biri dier Pasifik adalarna kyasla Paskalya Ada
s'nda daha az besin kayna olumasna neden olmu.
Paskalya'n corafi konumuyla ilgili sorunlardan bir dieri ylda sa
dece ortalama 1 27 cm olan ya miktar; Akdeniz Avrupas ve Gney
Kaliforniya ile kyaslandnda olduka bol olan bu miktar Polinezya
standartlarna gre olduka dk. Ya miktarnn az olmasnn yan
sra, den yamurlar da Paskalya'n su geirgen volkanik topraklarn
da hzla yeraltna szlr. Tm bunlar nedeniyle ime suyu kaynakla
r ok snrldr. Teravaka Da yamalarndan kesik kesik akan tek bir
rmak vard, ki o da ziyaret ettiim srada tamamen kurumutu. Bu
nun dndaki su kaynaklar yanarda kraterinin gllerinde biriken
sular, su izgisinin yzeye yakn olduu yerlerde alan kuyular ve ok
yanus tabannda kaynayan ve gel-gitler esnasnda ortaya kan ime
suyu kaynaklar. Bu kstl imkanlara ramen Paskalya halk ime, ye
mek piirme ve rnlerini yetitirme iin yeterli suyu bulabilmiler,
ama bu olduka aba gerektirmi.
Hem Heyerdahl hem de Daniken, Paskalya Adas sakinlerinin
Amerikallardan deil, Asyallardan treyen tipik Polinezyallar oldu
unu ve geleneklerinin (hatta heykellerinin bile) tamamen Polinezya
kltrnden kaynaklandn gsteren ok nemli delilleri grmezden
gelmiler. Paskalya' a 1 774 ylnda yapt ksa ziyaret srasnda kendisi
ne elik eden Tahitili bir tayfann Paskalya'daki insanlarla konuabildi
ini grdnde Kaptan Cook burada konuulan dilin Polinezya dili
olduu sonucuna varm. Adada Hawaii dili ve Marquesan'da konuu
lan dille balantl bir Dou Polinezya diyalektii konuuluyordu. Bu
dil en ok eski Mangarevan olarak bilinen bir diyalektie benziyordu.
Olta ineleri, tatan keserleri, zpknlar, mercandan yaptklar trp
leri ve dier aletleri tipik Polinezya aralaryd ve eski Markiz (Marqu
esan) modellerine ok benziyordu. Kafataslar da "roku ene" diye bi
linen Polinezyallar'a has zellikler tayordu. Paskalya'n ta platform-

Paska lya Adas'nda Alacaka ra n l k

1 09

larnda bulunan 12 iskeletin DNA testinde Polinezyallara zg dizi

limlere rastlanm. Bu zellikler Amerikan yerlilerinde kesinlikle bu
lunmuyor, bylece Heyerdahl'n Paskalya'daki gen havuzunda Ameri
kan yerlilerinin de pay olduu iddias rm oluyor. Ayrca muz,
kulkas, tatl patates, eker kam ve dut gibi Paskalya'da yetien tarm
rnleri, tamamen Gneydou Asya kkenli Polinezya rnleri. Pas
kalya'daki tek evcil hayvan olan tavuk da, ilk yerleimcilerin sandalla
rnda kaak yolcular gibi gelen fareler gibi, yine Asya kkenli ve Poli
nezya'ya zg bir hayvan.
Tarih ncesi Polinezya yaylmas, tarih ncesi tarihin en arpc su
st kefidir. M 1 200 ylna kadar insanlarn Asya anakarasndan En
donezya adalar, Avustralya ve Yeni Gine'ye doru yaylmas, Yeni Gi
ne'nin dousundaki Solomon adalarna kadar gerekleebilmitir. An
lalan Yeni Gine'nin kuzeydousundaki Bismarck Takmadalar'ndan
kan ve iftilikle urap Lapita denen seramikler yapan insanlar So
lomonlar'n dousundaki ak okyanuslarda yaklak 1 600 kilometre
katederek Fiji, Samoa ve Tonga'ya ulam ve Polinezyallar'n atalar
olmulardr.
Polinezyallarn pusulalar, yaz yazmak iin aletleri ya da metal ak
samlar yokken bu insanlar seyrsefer sanatnda ustaydlar. Radyokar
bonla tarihlendirilmi yerlerde bulunan ok sayda arkeolojik delil
mlek, ta aletler, ev ve tapnak kalntlar, dkntler ve insan iske
letleri gibi-yaylma yollarn ve tarihlerini teyid etmektedir. MS 1 200
yllarnda Polinezyallar, ular Hawaii, Yeni Zelanda ve Paskalya Ada
s'ndan meydana gelen gen eklindeki okyanus paras ierisinde
yerleilebilecek her noktaya ulamlard.
Tarihiler nceleri tm bu Polinezya adalarnn, balk kanolar
mn esen rzgarlarla rotalarndan karak tesadfen kefedilmesi sonu
cu buralara yerleildiini sanrlard. Oysa hem keifler hem de yerle
imler zenli bir plan sonucunda gerekletirilmitir. Aka grl
mektedir ki, bu adalarn kazara srklenerek kefedilmi olmas ola
nakszdr; Polinezya'nn byk bir blmne hakim olan dou-bat
aknt ve rzgarlarnn tersine, yani batdan douya doru hareket
edilmitir. Belki yeni adalar bilinmezlik iinde rzgara kar seyahat
eden veya en ok esen rzgarlarn geici olarak tersine dnmesini bek
leyen gemiciler tarafndan kefedilmi olabilir. Tarodan* muza, do*

tara: tropikal blgelerde yetien ve yumrular besin maddesi olarak kullanlan

bitkilerin ortak ad.

1 10

muzdan kpek ve tavua trl rn ve iftlik hayvannn nakli, kolo

nicilerin yerleim iin ok titiz bir ekilde hazrlandn gstermekte
dir. nk anayurttan getirilen her ey yeni koloninin yaamn sr
drebilmesi iin vazgeilmez eylerdir.
Polinezyallar'n atalar olan Lapita mlekilerinin ilk yaylma
dalgas Pasifik'te douya doru olmutur. Bu gelime esnasnda birbir
lerinden en fazla birka gnlk uzaklkta olan Fiji, Samoa ve Tonga
adalarna kadar gidilmitir. Bat Polinezya adalar ile Dou Polinezya
adalar [Cook adalar, Sosyete (Society) adalar, Markiz Adalar (Mar
quesas) , Gney(Austral) adalar, Tuamotu Adalar, Hawaii, Yeni Ze
landa, Pitcairn grubu ve Paskalya) ] arasndaki okyanus ise ok daha
genitir. Ancak 1 500 yllk "uzun bir aralktan" sonra bu okyanus gei
lebilmitir. Bunda Polinezya'da kullanlan kanolarn ve denizciliin
ilerlemesinin, okyanus akntlarnn deimesinin, deniz seviyesindeki
d nedeniyle uranabilecek kk adacklarn ortaya kmasnn
veya sadece talihli bir deniz yolculuunun etkisi olmu olabilir. M. S
600-800 yllar arasnda (henz tarihler zerinde tam bir mutabakata
varlamamtr) Bat Polinezya'ya en yakn mesafedeki Dou Polinez
ya adalarndan olan Cook adalar, Sosyete (Society) adalar ve Markiz
Adalar (Marquesas) kolonileti, hatta dier adalarn da kolonilemesi
iin kullanlmaya baland. Yeni Zelanda'nn MS 1 200 yllarnda igal
edilmesiyle 3 bin 200 kilometreden fazla bir su ktlesi zerindeki Pa
sifik adalarna yerleim tamamlanm oldu.
En doudaki Polinezya adas olan Paskalya nasl kolonilemiti?
Rzgar ve akntlar ok fazla nfus barndran ve Hawaii'ye yerleim
de de byk rol oynayan Markiz'den (Marquesas) Paskalya'a doru
dan bir yolculuk yaplabilmesini imkansz klm olmalyd. Markiz
Adalar (Marquesas) ile Paskalya arasnda kalan Mangareva, Pitcairn
ve Henderson adalar, Paskalya'n kolonilemesi iin, byk ihtimalle
srama tahtas grevi grmt. Bu adalardaki insanlarn bana ge
lenler de bir sonraki blmn konusunu oluturmaktadr. Paskalya'n
dili ile eski Mangarevan dillerinin benzerlii, bir Pitcairn heykeli ile
baz Paskalya heykellerinin arasndaki benzerlik, Paskalya'da kullan
lan aletlerin Mangarevan ve Pitcairn'dekilere benzerlii ve Paskalya
Adas'nda bulunan kafataslarnn Henderson Adas'nda bulunan iki
kafatasna benzerlii Mangareva, Pitcairn ve Henderson'un Paskalya'a
yerleimde srama tahtas grevi grdn ispatlamaktadr. 1 999 y-

Paska lya Adas'nda Alacaka ra nlk

111

lnda gnmzde tekrar ina edilmi Polinezya tipi kano Hokule,

Mangareva'dan aldktan 1 7 gn sonra Paskalya'a varmay baard.
Denizler hakknda pek bir ey bilmeyen bizler iin, Hokule'nin byle
uzun bir yolculuktan sonra gneyden kuzeye genilii sadece 14 kilo
metre olan bir adaya ulaabilmesi akl almaz bir eydir. Fakat Polinez
yallar daha kara gzkmeden, yaknlarda kara olduunu nasl tahmin
edeceklerini ok nceden renmilerdi; adalarda yuva yapan su ku
lar 1 60 kilometre apnda bir daire iinde avlanrlard, dolaysyla bu
kular grmek karaya yaklaldna iaretti. Bu nedenle bir zamanlar
tm Pasifk'teki en byk su kuu kolonisine ev sahiplii yapan Pas
kalya'n bu durumu, Polinezyal kanocularn aday fark etmesinde et
kin olmutur.
Anlatlanlara gre, Paskalya Adas'na yaplan ilk kefin lideri olan
Hotu Matu'a (Byk Baba) buraya iki byk kano iinde kars ve al
t olu ile gelmiti. ( l SOO'lerin sonunda ve 1 900'lerin banda Avrupa
l ziyaretiler hala hayatta olan ada halkndan, adaya ilk yerleenlerin
buradaki hayatlaryla ilgili pek ok detay renmiler ve bu detaylar
yzylda veya Avrupallarn geliinden nce Paskalya'daki yaama dair
gvenilir bilgiler ieriyordu. Ancak bin sene ncesindeki hayatla ilgili
pek bir ey renilememi. ) 3. Blm'de greceimiz gibi adalarn ilk
kefedilip buralara yerleilmesinden sonra dier Polinezya adalarnda
ki halklarn birou karlkl ziyaretler yaparak birbirleriyle balant
halinde kalmlar. Acaba Paskalya iin de ayn durum sz konusu
muydu? Hotu Matu'a'dan sonra buraya baka kanolar da gelmi olabi
lir miydi? Arkeolog Roger Green, Paskalya'a yerleildikten birka yz
yl sonra buradaki alet edevatlarn Mangarevan'dakilerle benzer olma
sndan dolay bu olasl ileri srmt.
Ancak Paskalya'da eskiden beri kpek, domuz ve baz Polinezya'ya
zg rnlerin olmay kafalar kartryor; Hotu Matu'a'nn kano
suyla gelen hayvan ve rnler bir ekilde yaayamamsa bile, sonra
dan gelenlerin getirmi olmas gerekir. Ayrca bir sonraki blmde g
receimiz gibi, bir adaya zg tatan yaplm ok sayda ara gerecin
kimyasal bileiminin dier adalarda da grlyor olmas, Markiz Ada
lar (Marquesas), Pitcairn, Henderson, Mangareva ve Sosyete (Society)
adalar arasnda seyahatler yapldn pheye yer brakmayacak e
kilde kantlamaktadr. Ne var ki, dier adalarda Paskalya tana ya da
Paskalya'da dier adalarn tana hibir ekilde rastlanmamtr. Bu ne-

1 12

denle Paskalya Adas halk bin yldan fazla bir sre veya Roggeveeen'in
geliini Hotu Matu'a'nn geliinden ayran sre boyunca dnyann bir
ucunda, dier yerlerden tam olarak izole kalm olabilir.
Dou Polinezya'nn ana adalarna MS 600-800 yllar arasnda yer
leildii dnlrse, Paskalya'a ilk defa ne zaman gelinmi? Ana ada
lara yerleim konusunda olduu gibi Paskalya'a da ne zaman yerleil
dii konusunda belirsizlik mevcut. zellikle glotokronoloji denen tek
nik sayesinde yaplan dil farkllklar incelemesine ve Poike hendein
deki Ahu Te Peu odun kmr zerinde yaplan radyokarbon ta
rihlemesine gre yerleimin MS 300-400 yllar arasnda olduu sanl
maktadr. Ne var ki Paskalya Adas tarihi zerine uzmanlam kiiler
bu tarihleri pheyle karlamaktadr. Glotokronolojik hesaplamalar
zellikle (Tahitili ve Markizli (Marquesan) kiilerin anlatmlaryla bil
diimiz ve bu kiilerin yanl ynlendirebildii) Paskalya'nki kadar
karmak tarihe sahip dillere uygulandnda gvenilir bulunmamak
tadr. Ayrca radyokarbon tarihlemelerinin her de artk kullanl
mayan yntemlerle tarihlenmi tek bir numune zerinden elde edil
mitir ve tarihlenmi odun kmr nesnelerinin aslnda insanlarla
ilikili olduuna dair bir delil yoktur.
Paskalya'ya ilk yerleimle ilgili en gvenilir tarihler paleontolojist
David Steadman ve arkeolog Claudio Cristino ve Patricia Vargas'n
odun kmr zerinde MS 900' gsteren radyokarbon tarihlemele
ri ve Anakena sahilinde Paskalya'daki ilk insan varln gsteren en
eski arkeolojik katmanlarda bulunan yunus kemikleri zerinde yap
lan almalardan elde edilebilmitir. Anakena adada kanolarn en ko
lay kabilecei sahil; bu nedenle de ilk yerleimcilerin ilk geldikleri
yer. Yunus kemiklerinin tarihlemesi en son teknoloji radyo karbonla
ma yntemi olarak bilenen AMS (hzlandran ktle tayf lm) kul
lanlarak yaplm ve deniz hayvanlar kemikleri zerinde yaplan
radyokarbonlama yntemi iin bir deniz rezervuar dorulamas ka
baca yaplabilmitir. Bu lmlerden elde edilen tarihlerin ilk yerle
im tarihlerine yakn olduu dnlmektedir; nk bunlar Paskal
ya'da ve dier birok Pasifik adasnda nesilleri hzla tketilen yerel ka
ra kularnn kemiklerini bulunduran arkeolojik katmanlardan elde
edilmitir ve yunus avlanan kanolar bir sre sonra ortadan kalkm
tr. Bu nedenle Paskalya'n yerleimi iin en doru tarihlerin M.S 900
olduu sanlmaktadr.

Paska lya Adas' nda Alacakaranlk

113

insanlar ve gda
Ada halk ne yiyiyorlard ve ka kiiydiler? Avrupallar'n geldii za
manlarda ada halk iftilik yapyor, tatl patates, taro, muz ve eker ka
m yetitiriyorlard. Besledikleri tek evcil hayvan tavuktu. Paskalya'da
mercan kayalklarnn bulunmamas nedeniyle dier Polinezya adala
rna gre burada ok daha az balk ve kabuklu deniz rnleri vard.
Deniz kular, kara kular ve yunuslar ilk yerleimcilerin ana gdala
ryd, ancak bunlarn da daha sonra azaldn ve tamamen yok oldu
unu gryoruz. Bunun sonucunda ada halk ok yksek karbonhid
rat ieren yiyecekler yemeye ve adann kstl ime suyunu fazla tket
memek iin ekerkam suyu imeye zen gsteriyordu. Byle bir bes
lenme tarz sonucunda halkn ounda di rkleri meydana gelme
sine amamak lazm; ocuklar daha ondrt yana gelmeden rkle
ri oluyor, yirmi yanda ise r olmayan kalmyordu. Bu zellikle
riyle di sal en bozuk olan tarih ncesi topluluktu.
Paskalya'n nfusu, ev bana be ile onbe kiinin dt gz
nne alnarak ev temellerinin saylmas (bu evlerinin te birinin ay
n zamanda kullanld dnlerek) ile veya dikilen heykellere bakp
ka kabile reisi olduunu ve bu kabile reisinin ka taraftar olduunu
tahmin ederek tespit edilmeye allmtr. Ortaya kan tahminler al
t bin ile otuz bin kiiyi gstermitir. Bu da 2,5 kilometrekare bana 90
ile 450 kiiye denk gelmektedir. Poike Yarmadas gibi adann baz bl
geleri ve rakm yksek olan yerler tarma elverili deildi. Bu nedenle
de nfus younluklar buralarda daha azd. Ancak nfusun youn ol
duu yerlerle az olduu yerler arasnda byk farkllklar yoktu, n
k arkeolojik aratrmalar kara yzeyinin byk blmnn kullanl
dn gstermektedir.
Dnyann her yerinde olaan grld gibi, tarih ncesi nfus
younluklar zerine yaplan arkeolojik tartmalarda dk tahmin
leri tercih edenler yksek tahminlerin ok fazla abartldn iddia
ederler. Ayn ey kar gr savunanlar iin de geerlidir. Ben ahsen
yksek tahminleri daha doru buluyorum, nk bu tahminler Cla
udio Cristion, Patricia Vargas, Edmundo Edwards, Chris Stevenson ve
Jo Anne Van Tilburg gibi Paskalya konusunda derin tecrbeye sahip
arkeologlarca ne srlen rakamlar. Buna ek olarak, Paskalya'n nfu
suna dair yaplan en eski ve gvenilir tahmin iki bindir ve bu rakam,
adaya 1 864 ylnda gelen misyonerler tarafndan iek hastal salgn

1 14

sonucu nfusun byk bir ksmnn lmesinden hemen sonra veril

mitir. Bu rakam ayn zamanda 1 862- 1 863'de Perulu kle gemileri ta
rafndan adadan 1 500 kiinin karlmas, 1 836'larda gerekleen iki
iek hastal salgn, 1 770'lerden itibaren Avrupal ziyaretilerin d
zenli gelip gidileri esnasnda bulatrdklar ve kaytlara gemeyen di
er salgnlar ve aada daha detayl olarak ele alacamz 1 600'lerdeki
nfus knden sonrayd. nc iek salgnn getiren ayn gemi
Markiz Adalar'na (Marquesas) getiinde burada sebep olduu salgn
sonucunda ada halknn sekizde yedisi hayatn kaybetti. Bu nedenler
le, onca icek salgn, karlma olay, bagsteren dier salgnlar ve 17.
yzyldaki nfus k sonrasnda hala iki bin olan nfusun ilk ba
ta alt bin-sekiz bin olmas bana pek inandrc gelmiyor. Paskalya'da
ki tarih ncesi youn tarm faaliyetleri gz nne alndnda Claudio
ve Edmundo'nun 1 5 binlik tahminini hi de fazla bulmuyorum.
Tarmn youn olarak yapldna dair elimizde ok fazla kant
mevcut. rnein talarla evrelenmi 1 .5 metreye 2.4 metre apnda
ve 1.2 metre derinliindeki ukurlar byk ihtimalle fermentasyon
ukurlan olarak kullanlmt. Dier bir kant da, Terevaka Da'nn
gneydou bayrlarndaki bir dere yatana yaplm iki ta baraj. Bu
baraj sayesinde su geni ta platformlara aktarlabiliyordu. Bu su yolu
deitirme sistemi Polinezya'nn dier yerlerinde taro tarmnda kulla
nlan sulama sistemlerine benzemektedir. Dier bir kant da, genelde 6
metre uzunluunda, 3 metre geniliinde ve 1.8 metre yksekliinde
ina edilmi hare moa ad verilen tavuk kmesleri. Bu kmeslerin giri
klarn salayan kk birer kaplar vard ve tavuklarn kamama
s veya alnmamas iin evreleri tatan duvarlarla evrilmiti. Eer
Paskalya'daki byk ta platform ve heykeller bu ta kmesleri glge
lemeseydi, turistler buray ta kmesleriyle hatrlayacakt. Bu tatan
kmesler kylardaki manzarann byk bir ksmna hakim, nk in
sanlarn kulland tarih ncesi evlerin sadece tatan temelleri veya te
raslar vard, ama kmesler gibi duvarlarla evrili deildi.
Bunun yannda tarm gelitirmek iin benimsenen en yaygn yn
tem arkeolog Chris Stevenson'n ortaya kard ve lav kayalarnn
kullanlmasyla uygulanan yntem. Byk kopmu kayalar, Paskal
ya'da sk sk grlen gl frtnalardan rnleri korumak iin st s
te ylarak rzgar iti haline getirilmiti. Daha kk kaya paralar
ise istif edilerek ukur yerlerdeki baheleri korumak iin kullanlyor-

Paskalya Adas'nda Alacakara n l k

115

du. Buralarda muz ya da iyice bydkten sonra baka yere nakletmek

zere fide yetitiriliyordu. Geni alanlar ksmen yzeye ksa aralklarla
yerletirilmi kayalarla kaplyd. Bu ekilde bitkiler kayalarn arasndan
kabiliyordu. Dier byk alanlar "tala rtme': yani kayalarn yer y
zne yakn olduu yerlerden alnarak topran ksmen bunlarla dol
durulmas yntemiyle deitirilmiti. Taro yetitiricilii iin ise ukur
luk blgeler kazlarak ortaya doal tarlalar karlmt. Bu kayalardan
yaplan rzgar itlerini ve baheleri ina etmek iin olduka fazla emek
harcanmas gerekiyordu, nk bunlar iin milyonlarca ve hatta mil
yarlarca kaya bir yerden farkl bir yere tanyordu. Polinezya'nn dier
yerlerinde de aratrmalar yapm olan arkeolog Barry Rolett ile bera
ber Paskalya'a yaptmz ilk ziyaret srasnda bana, "Polinezya'nn hi
bir adasnda insanlarn bu kadar aresiz olduunu grmedim. Birka
bitli taro yetitirebilmek iin kk kk talardan rzgar iti yap
mlar! Taro yetitirilen Cook adalarnda insanlar asla bu kadar aba
gstermezlerdi" demiti. Gerekten de Paskalya'daki iftiler neden bu
kadar zahmete girmilerdi? ocukluumda yazlar geirdiim
ABD'nin kuzeydousundaki iftliklerde iftiler tarlalarndaki talar
ayklamak iin byk aba sarf ederlerdi. Kastl olarak tarlalarna ta
getirilmesi fikri karsnda dehete dyor olmalydlar. Kayalarla do
lu bir tarlann ne gibi bir yarar olabilirdi?
Buna verilecek cevap Paskalya'n rzgarl, kuru ve lman iklimiyle
yakndan ilgilidir. Kayal bahe veya tala rtme tarm, lsrail'in Necef
l, gneybat ABD lleri ve Peru, in, talya, Maori Yeni Zelanda
s gibi dnyann dier kuru iklimli yerlerindeki iftiler tarafndan
kefedilmi ve uygulanmtr. Kayalar topra kaplayarak nemin ieri
de kalmasn salyor, gne ve rzgarla suyun buharlamasn, gn
boyunca gne ssn emerek akamlar da geri vererek toprak ssn
daki dalgalanmalar azaltr. Ayrca yamur nedeniyle topran erozyo
na uramasn engeller. Ak renkli topraktaki koyu renkli kayalar da
ha fazla gne ss toplayarak topra str. Kayalar ayrca ilerinde ba
rndrdklar mineralleri yava yava topraa verdikleri iin uzun vade
de gbre verici tablet grevi yapar. Gneybat ABD'de eski Anasazi
lerin ( 4. Blm) tala rtme yntemini neden kullandklarn anlamak
iin yaplan modern tarm deneylerinde bu yntemin iftilere byk
yararlar olduu tespit edilmitir. Tala rtlm topraklarda nemin
iki kata kt, gn boyunca en yksek, geceleri ise en dk toprak

116

ssn dengeledii ve yetitirilen 1 6 eit rnden-1 6 trden drt kat

daha fazla verim alnm-en fazla verimin alnd grlmtr. Bun
lar kukusuz muazzam getirilerdir.
Chris Stevenson yapt almalarn Paskalya'daki kaya-destekli
youn tarmn yaygn olduunu kantladn dnyor. Stevenson'a
gre, Polinezya'daki yerleimin ilk 500 ylnda insanlar iecek su kay
naklarna daha yakn olabilmek ve balklk yapabilmek iin kydan
fazla uzaklamamlar. MS 1 300 ylna ait kaya bahelerle ilgili Steven
son'n bulduu ilk kant yksek rakmlardaki i blgelerden. Bu yerler
ky blgelere gre daha fazla ya alan, fakat daha souk yerler. Pas
kalya'n i blgelerinin byk bir ksm kaya bahelerine dntrl
m. tlgintir ki, iftilerin kendileri bu i blgelerde yaamamlar,
nk buralarda az sayda halk tipi eve rastlanm. Bu evlerin de tavuk
kmesleri yok, fakat kk frnlar varm. Ancak bu blgelerde az sa
yda elit tipi evler mevcut; belli ki bunlar byk tarm alanlarna sahip
st snf insanlara aitmi. Onlar bu evlerde yaarken kyller de tarla
larda almak iin ky tarafndaki evlerinden sabah gelip akam d
nyorlarm. Gidip gelirken kullandklar yollar yksek yerlerle kyy
birbirine balayan ta kenarlkl 4.5 metre geniliindeki yollarm.
Byk ihtimalle st taraflardaki tarm alanlarnda yl boyu almak
gerekmiyormu; kyller baharda taro ve dier kk bitkileri ektikten
sonra yln sonlarna doru gelip hasat yapyorlarm.

Kabile Reisleri, Kabileler ve Sradan vatandalar

Polinezya'nn baka yerlerinde olduu gibi, Paskalya Adas toplu
mu kabile reisleri ve halk olmak zere ikiye ayrlyordu. Bugnk ar
keologlar evlerdeki farkllklardan dolay toplumun bu iki kesimi ara
sndaki fark ok iyi ayrt edebilmektedir. Kabile reisleri ve elit kesime
mensup kiiler uzun ve ince, altst edilmi bir kano grnmndeki
hare paenga ad verilen evlerde yayorlard. Bunlar genelde 12 metre
uzunluunda (bir tanesinin 94 metre olduu da grlmt) ve 3
metre geniliinde olan, iki ucu kvrlm gibi grnen yaplard. Evle
rin duvar ve atlar kat kamla rlm olmasna ramen de
meler dzgn bir ekilde kesilmi b azalt temel talarna oturtulmutu.
zellikle iki utaki kvrml ve eimli talar ilemesi zordu ve rakip
kabileler arasnda bir ekime konusuydu. Birok hare paengann
nnde ta demeli bir teras bulunuyordu. Hare paengalar 1 80 met-

Paskalya Adas'nda Alacakara nlk

117

relik geni ky eridinde, her byk yerleim yerinde 6- 1 O tane olmak

zere ina edilmilerdi. Bunun tersine halk tipi evler daha ilere do
ru itilmi, daha kk ve tavuk kmesleriyle balantlar olan evlerdi.
Hepsinin frn, tatan bir bahe iti ve p ukuru bulunuyordu. Bu
yaplar platformlarn ve gzel hare paengalarn bulunduu kylarda
ina etmek dinen yasaklanmt.
Hem ada halknn yazl olmayan gelenekleri hem de arkeolojik
aratrmalar Paskalya'nn kara yzeyinin on bir-on iki blgeye ayrld
n gsteriyor. Bu blgelerin her biri bir kabileye veya soya ait olup k
y kesiminden ilere doru uzanyordu. Bu haliyle Paskalya sanki oni
ki dilime ayrlm bir pasta grnmndeydi. Her bir blgenin kendi
kabile reisi ve kendine zg ayin trenlerinde kullanlan heykelleri
vard. Kabileler arasnda daha gzel platform ve heykeller dikme ko
nusunda sessiz bir yar vard, ama sonradan bu yar vahi kavgalara
dnt. Adalarn radyal dilimler eklinde blgelere ayrlmas dier
Polinezya adalarnda da grlyordu. Ama Paskalya'a zg olan ey
birbiriyle yar iinde olan kabile blgelerinin en byk kabile lideri
altnda dinsel anlamda ve bir dereceye kadar ekonomik ve siyasi ola
rak btnlemi olmalardr. Bunun tersine hem Mangareva hem da
ha byk olan Marquesan adalarnda her bir byk vadi bamsz bir
kabile reislii olup dier kabile reislerine kar bitmek tkenmek bil
mez bir sava halindeydiler.
Paskalya'da byle bir btnleme nasl izah edilebilir ve bu durum
arkeolojik olarak belirlenebilir mi? Belli ki "Paskalya pastas" tamamen
eit olan oniki dilimden olumuyordu ve farkl blgelerde deerli kay
naklar mevcuttu. En belirgin rnek Rana Raraku kraterinin bulundu
u Hotu Iti denen Tongariki blgesiydi. Burada heykel yapmak iin ge
rekli olan talarn en iyisi ve kanolar kalafatlamak iin gerekli yosun
bulunuyordu. Baz heykellerin stndeki krmz ta silindirler Hanga
Poukura blgesindeki Puna Pau ta ocandan gelmiti. Vinapu ve
Hanga Poukura blgeleri iinde ise keskin aletler yapmak iin gereken
volkanik talarn bulunduu byk taaca yer alyordu. Vinapu ve
Tongariki'de ise hare haengalar iin en iyi volkanik talar mevcuttu.
Kuzey kydaki Anakena kanolarn kmas iin en uygun iki kumsala
sahipti. Ayn kydaki komu Heki'i en iyi nc kumsala sahipti. So
nu olarak burada balklk iin gerekli her ey vard. Ancak kuzey k
ylar tarma uygun deildi, tarm iin en uygun yerler gney ve bat k-

118

ylaryd. On iki blgeden sadece beinde kayal bahe tekniiyle tarm

yaplabilecek uygun i yaylalar mevcuttu. Yuva yapan deniz kular g
ney kysna, zellikle de Vinapu blgesinin aklarndaki birka adac
a snmlard. Krmz toprak boya, trp yapmak iin kereste, mer
can gibi dier kaynaklar da eit olmayan bir ekilde adann farkl yer
lerine dalmt.
Birbiriyle kyasya mcadele iinde olan kabileler arasndaki birle
meyi gsteren en net arkeolojik kant ta heykeller ve bunlarn krm
z silindirleridir. Bunlar Tongariki ve Hanga Poukura kabilelerinin
blgelerinden karlmasna ramen adann her yerine dalm 1 1 ve
ya 1 2 blgedeki platformlarda mevcuttu. Bu nedenle yollarn birok
blgeyi bir utan dierine gemesi ve taocandan uzakta yaayan bir
kabilenin aradaki pek ok kabileden gei izni almas gerekiyordu. Do
al cam, en iyi tr bazalt, balk ve dier rnlerin de ayn ekilde Pas
kalya'n her tarafna datlmas gerekiyordu. Ilk bakta byle bir e
yin ancak ABD gibi siyasi btnle sahip modern lkelerde olmasn
normal karlarz. lkenin bir ucunda karlan kaynaklarn dier ucu
na tanmas ve arada birok eyalet ve blgeden geilmesi bizim iin
olaan bir eydir. Ancak ou zaman tarihte bir blgenin baka bir
blgenin kaynaklarndan yararlanabilmesi iin ne kadar zorlu mza
kereler yaplmas gerektiini unutuyoruz. Marquesan adalarnda sz
edilen btnln hibir zaman olumamasna ramen Paskalya'da
bunun gereklemi olmasn Paskalya'n dz arazilerine balayabili
riz. Marqueasan'n etraf ok dik vadilerden olutuu iin insanlar bir
birleriyle kara yoluyla deil, deniz yoluyla iletiim kurmular ya da bir
birlerine yine deniz yolundan saldrmlardr.

Platformlar ve 1-leykeller
imdi Paskalya Adas'ndan bahsedildiinde insann aklna ilk gelen
konuya dnyoruz: Dev tatan heykeller ( moai) ve zerlerinde dur
duklar ta platformlar (ahu). Bir ksm kk boyutlarda ve moaiden
yoksun olan yaklak 300 ahuya karlk sadece 1 1 3 moai belirlenebil
mi. Bu moa1erden zellikle 25 tanesi olduka byk ve gsterili.
Adann her bir on iki blgesinde bir ile be adet aras bu byk ahu
Iardan bulunuyor. stlerinde heykel bulunan ahular kyda yer alyor;
bunlar ahu ve heykelin yz i tarafa bakacak ekilde yerletirilmi.
Heykellerin hibiri denize bakmyor.

Paskalya Ada s ' nda Alacakara n l k

1 19

Ahu dikdrtgen bir platform olup tek para deil; fakat volkanik
tatan yaplm drt istinat duvarnca tutulmu moloz yndr. Ahu
Vinapu'da bulunan duvarlarn bazlarnda talarn kullan tarz lnka
mimarisine benzedii iin Thor Heyerdahl ahularla Gney Amerika
arasnda balant kurmaya almtr.
Ancak Paskalya'daki ahularn duvarlar Inka mimarisindeki duvar
larda olduu gibi byk ta bloklardan yaplmamtr. Paskalya'da
heykellerde kullanlan ta levhalarn tek bir tanesi 10 ton arlnda
dr. Bu arlk Inka Sacsahuaman kalelerinde kullanlan ve arl 361
tona ulaan levhalar kadar olmasa da, olduka etkileyici bir bykl
e sahip. Ahular 4 metre yksekliinde olup birounun genilii yan
lardaki kanatlarla 152 metreye kadar uzatlmtr. Bu nedenle, bir ahu
nun toplam arl-kklerin 300 ton olmalarnn yan sra Ahu
Tongariki'dekiler 9 bin tona kadar kmaktadr-zerinde bulunduu
tan klmesine neden olmaktadr. Bu konunun nemine Paskal
ya'daki ahu ve moa1erin yaplmas iin sarf edilen abay ele alrken
tekrar deyineceiz.
Bir ahu'nun denize bakan arka duvar dikeye yakndr, ancak n
duvar eimleri her iki tarafta 48 metredir. Bir ahu'nun arkasnda bin
lerce cesedin kalntlarn barndran krematoryumlar bulunmaktadr.
Cesetlerin topraa gmld Polinezya adalar iinde sadece Paskal
ya'da cesetler yaklyordu. Bugn ahular koyu gri bir renk almtr, an
cak orijinal renkleri ok daha canl bir beyaz, sar ve krmzyd: Yz
tarafnn bulunduu yerler beyaz mercan ile kaplyd, yeni kesilen bir
moai'nin ta saryd ve moainin tac ve baz ahularn n duvarnda
bulunan yatay ta kemeri krmzd.
lleri gelen atalar temsil eden moa1er Jo Anne Van Tilburg'un kar
d envantere gre toplam 887 tane. Bunlarn neredeyse yars hala Ra
no Raraku ta ocanda. Dier blgelere nakledilmi olanlarn ou bir
ahuya 1 ile 1 5 tane gelecek ekilde ahular zerine yerletirilmi. Ahu
zerine yerletirilenlerin hemen hepsi Rano Raraku sngertandan ya
plm olmasna ramen yaklak 53 tanesi adann baka yerlerinden el
de edilmi volkanik talara (genelde bazalt, krmz maden crufu, gri
maden crufu ve trakit) oyulmu. "Ortalama" bir heykel 4 metre bo
yunda ve 1 1 O ton arlnda. Para olarak bilinen ve bulunduu yere di
kilebilmi en uzun heykel 9.7 metre uzunluunde ve kaln olmad
iin sadece 75 ton arlnda. Ada halk Paro'dan sekiz santimetre daha

1 20

uzun olan bir heykeli Ahu Hanga Te Tenga'ya baarl bir ekilde nakle
debilmiler, ancak heykelin dikilmesi esnasnda heykel dm. Rano
Raraku taocanda bunlardan daha byk bitmemi pek ok heykel
bulunmaktadr. Bunlar arasnda 2 1 metre uzunluunda 270 ton arl
nda olana bile rastlanmtr. Paskalya Adas'nn o zamanki teknoloji
si dnldnde bu heykelin herhangi bir yere nakledilebilmesi ve
yerine dikilmesi mmkn grlmemektedir ve bunlar oyanlarn ne
tr bir byklk hezeyan ierisinde olduklarn merak etmeliyiz.
Uzaydan gelen varlklara inanan Erich von Daniken ve dierlerine
gre Paskalya Adas'ndaki heykel ve platformlar emsalsiz ve zel ola
rak aklanmas gerekiyor.
Gerekte Polinezya, zellikle de Dou Polinezya'da bunlarn rnek
lerine rastlanmaktadr. Marae ad verilen ta platformlar tapnak ola
rak kullanlmaktayd ve olduka yaygnd. Bunlardan tane daha n
ce Pitcairn Adas'nda vard ve byk ihtimalle Paskalya'da koloni ku
ranlar da buradan gelmilerdi. Paskalya'daki ahular maraedan daha
byk olmas ve tapnak olarak kullanlmamas ile ayrlr. Markiz Ada
lar (Marquesas) ve Gney(Austral) adalar halklarnn da byk ta
tan heykelleri vard. Markizliler (Marquesalar), Gney (Austral) ada
llar ve Pitcairnliler Paskalya heykellerinde kullanlan malzemeyle
benzerlikler gsteren krmz crufdan oyulmu heykeller yapyorlar
d. Ayrca sngerta denen bir eit volkanik ta (Rano Raraku ta ile
ilgili) da Markiz Adalar'nda (Marquesas) kullanlmt. Mangareva ve
Tonga'da (yatay bir ta tutan ve her bir stunu 40 ton arlnca olan
bir ift dikey tatan meydana gelen nl yapt da dahil olmak zere)
da heykeller bulunmaktadr. Ayrca Tahiti ve dier yerlerde tahtadan
heykeller de bulunmaktadr. Bu nedenle, Paskalya Adas mimarisi bili
nen bir Polinezya geleneinden tremitir.
Tabii ki Paskalya Adas'ndakilerin ilk heykellerini tam olarak ne za
man diktiklerini ve bunlarn zaman iinde nasl bir deiim gsterdi
ini bilmek ok iyi olacaktr. Fakat talarda radyokarbonlama teknii
kullanlamad iin dolayl yntemlere bavurmak durumunda kal
yor ve ahularda bulunan odun kmrn radyokarbonlama teknii
ne tabi klyoruz. Bu teknik, atlam doal cam yzeylerde, en eski d
nemlere ait olduu tahmin edilen heykellerin sahip olduklar tarzn
ortaya karlmasnda ve baz ahularn daha sonraki rekonstrksiyon
aamalarnda kullanlan doal cam-hidrasyon tarihleme olarak bili-

Paska lya Adas'nd a Alacakara nl k

121

nen yntem. Daha sonraki tarihlerde yaplan heykellerin daha ar ol

masa da daha uzun olduklar biliniyor. Ayrca en byk ahunun daha
da bytlmesi ve daha gsterili hale getirilmesi iin zaman iinde
birok yenilemelerden geirildii ak. Ahularn yapld tarihlerin
MS 1 000- 1 600 yllar olduu zannediliyor. Dolayl olarak elde edilen
bu tarihler son zamanlarda heykellerin gzlerinde kullanlan mercan
lar zerindeki karbonlara radyokarbonlama uygulama gibi aklc bir
ynteme bavuran J. Warren Beck ve arkadalar tarafndan da destek
lenmektedir. Dorudan tarihleme yntemleri ise Anakena'daki Ahu
Nau Nau yaplarnn inas ve yeniden yaplanmasnn aamada ya
pldn gstermektedir. Buna gre ilk aama MS l l OO'de balam,
son aama ise 1 600 dolaylarnda sona ermitir. Dier yerlerdeki Poli
nezya maraelerinde olduu gibi en eski ahular byk ihtimalle heykel
leri olmayan byk platformlard. Eski olduu dnlen heykeller
sonraki ahularn ve dier yaplarn duvarlarnda tekrar kullanlmtr.
Bunlar sonrakilere nazaran daha kk, daha yuvarlak ve daha insani
anlam tayorlard. Ayrca bunlar Rana Raraku sngertalarnn dn
da trl eitte dier volkanik talardan da yaplyordu.
En sonunda, Paskalya Adas halk heykellerin oyulmas iin ok uy
gun olmas nedeniyle Rano Raraku evresindeki volkanik alana yerle
tiler. Buradaki sngertann yzeyi sertti, ancak iindeki klms ie
rik zerinde oymaclk yaplmasn kolaylatryordu. Krmz maden
crufu ile karlatrldnda sngerta daha az krlgan ve daha kolay
cilalanabiliyor. Ayrca bu ta zerinde detaylar ok daha kolay oyulabi
liyor. tlgili tarihler ortaya ktka Rano Raraku heykellerinin gittike
bydn, daha dikdrtgenimsi yaplara dntn, kendilerine
zg tarz kazandn ve her bir heykel dierinden farkl olsa da, nere
deyse fabrikasyon eklinde yapldn gryoruz. Dikilen en uzun
heykel olan Paro da son zamanlara ait heykellerden biri.
Zaman ierisinde heykel ebatlarnda grlen art kabile reislerinin
birbirleriyle girdikleri rekabetin bir rn. Bu netice ayn zamanda
sonradan kazanlan zelliklerden olan pukaoda da kendini gstermek
tedir. Pukao, moainin dz kafas zerine yerletirilen ve 12 ton arla
varan krmz cruftan bir silindir (Resim 8). (Bunu okuduunuzda
kendi kendinize u soruyu sorun: Vinleri olmayan ada halk 1 2 tonluk
bir blou 1 O metre yksekliindeki heykelin bana dengeli bir ekilde
nasl yerletirebildi? Ite Eric von Daniken'in bunun ancak bir uzayl ii

1 22

olabilecei sonucuna varmasna neden olan gizemlerden bir tanesi bu.

Son deneylerin ortaya koyduu sradan cevap, pukao ve heykelin ayn
anda beraber dikildiidir.) Pukaonun neyi tasvir ettiini henz bilmi
yoruz; yapabileceimiz en iyi tahmin, bunlarn krmz bir tr kuun
tylerinden yaplan ve kabile reislerine zg bir ssleme ya da tyler
den yaplan bir balk olduudur. Bir spanyol keif gemisi Pasifik ada
larndan Santa Cruz'a vardnda buradaki yerel halk etkileyen ey s
panyol gemisi, kllar, tfekler ya da aynalar deil, krmz kumalard.
Tm pukao tek bir ta ocandan (Puna Pau) kma krmz maden c
rufundan yaplyordu. Puna Pau ta oca benim bitmemi pukao ve
nakil iin bekleyen bitmi olanlarn gzlemlediim yerdir.
Paskalya'n tarih ncesi dnemlerinin sonlarnda yaplan en byk
ve zengin ahular zerindeki heykeller iin yedekte tutulmu pukaola
rn says yz gemez. Bunlarn bir g gsterisi olarak kullanld da
dnlmektedir. Bunlarn sanki, "Tamam, belki sen dokuz metre
yksekliinde bir heykel dikmi olabilirsin, ama ben kendi heykelimin
zerine bir de 12 tonluk pukao koydum. Kolaysa bunu yap! " der gibi
bir halleri var. Grdm pukaolar bana Los Angeles'daki evimin ci
varnda gsterili, ssl, byk evler yaptrarak zenginliklerini ve g
lerini sergileyen Hollywood kodamanlarn hatrlatt. Bu kodaman ev
lerinin vermek istedikleri g ve zenginlik mesajnn tek eksii, evin en
yksek kulesi zerine vin yardm olmadan yerletirilmi 1 2 tonluk
krmz pukaolar.
Bu platform ve heykellerin Polinezya'nn hemen her yerinde grl
d dnldnde, neden sadece Paskalya Adas'ndaki insanlarn
tm sosyal kaynaklarn bunlar ina etmek ve en uzunlarn dikmek
iin harcadklarn dnmek lazm. Bunun iin en azndan drt fakl
faktr etkili olmu olmal. Bunlardan birincisi Rano Raraku'daki sn
gertann Pasifk'teki oymacla en uygun ta olmas. Bazalt ve krm
z maden crufunun yannda bu sngerta heykeltralara adeta, "Be
ni ekillendir!" diye seslenmektedir. kincisi, Pasifik'teki dier adalarn
toplumlar zaman, igc ve enerjilerini adalar aras ticaret, istila, ke
if, smrgeletirme ve ge harcam olmalar. Fakat corafi konumu
nedeniyle dier adalara uzak kalan Paskalya bu faaliyetlere girieme
mi. Pasifik adalarndaki kabile reisleri birbirlerine bu adalar aras fa
aliyet alanlarnda stn gelmeye alrken, rencilerimden birinin
syledii gibi, "Paskalya Adas'ndaki ocuklarn bu oyunlar oynaya-

Paska lya Adas ' nd a Alacakara n l k

1 23

cak imkan yoktu:' nc olarak Paskalya Adas'nn sorun karma

yan arazisi ve deiik blgelerden gelen tamamlayc kaynaklan, daha
nce deindiimiz gibi, adann btnlemesine neden olmu. Bylece
adadaki kabilelerin Rano Raruku'dan ta alarak oymaclk iine ynel
mesi mmkn olmu. Eer Paskalya Adas Markiz Adalar (Marqu
esas) gibi siyasi adan blnm olsayd, Rano Raraku'daki Tongariki
kabilesi buradaki talan tekeline alabilir veya komu kabileler talarn
nakliyat iin topraklarndan geilmesine izin vermeyebilirdi. Nitekim
byle de oldu. Ksacas greceimiz gibi, platform ve heykellerin ina
s ok sayda insann karnnn doyurulmasn gerektiriyordu ve bunun
iin adann nde gelenlerinin kontrolnde olan tarm rnleri fazlas
nn kullanlmas artt.

Oymaclk, Nakliyat ve Heykellerin Dikilmesi

Vinci olmayan Paskalya insanlar oymaclk, nakil ve heykellerin di
kilmesi konusunda nasl baarl oldular? Hibir Avrupal bu srece a
hit olmad iin elimizde yazl bir kaynak yok. Ancak ada halknn sz
l anlatmlarndan, farkl aamalarda kalm heykellerden ve farkl nakil
yntemlerinin son deneysel testlerinden baz karmlar yapabiliriz.
Rano Raraku taocanda yzleri hala kaya halinde kalm, tamam
lanmam heykeller bulunmaktadr. Bunlar, sadece 60 santim genili
indeki dar oyma kanallar ile evrelenmi heykellerdir. Oymaclarn
kulland sivri kazmalar hala taocanda duruyorlar. Yarm kalm
heykellerden bazlar sadece en bariz hatlar belirlenmi kaya parala
rndan ibaret. kinci etapta oyulacak yerler ba, burun, kulaklar, daha
sonra da eller ve kollar. Bu aamada heykelin srtn aaya balayan
omurga ksm yontuluyor ve heykel oyuundan alnarak tanmasna
balanyor. Tanma srecindeki heykellerin gz olmuyor; gzler, an
cak heykel ahuya kadar tanp oraya dikildiinde yerletiriliyor. Hey
kellerle ilgili en son olarak 1 979 ylnda Sonia Haoa ve Sergio Rapu
Haoa tarafndan bir ahunun yannda gml olarak bir ift beyaz
mercandan gz bulundu. Bunun ardndan farkl yerlerden benzeri
gzlere ait ufalanm paralar karld. Bu gzler heykele takldnda
insan rperten etkili ve kr edici dik baklar ortaya kyor. Bu gz
lerden az bulunmas bunlardan gerekten az sayda yaplm olabilece
ine bir iaret. Bu tr gzlerin rahiplerin emanetinde durduu ve t
renler esnasnda gz ukurlarna yerletirildii sanlyor.

1 24

k
Heykellerin taocaklarndan dikilecekleri yerlere tanmasn sala

yan yollar gnmzde hala salam. Bu yollar heykellerin dalara ka

rlmasn ya da indirilmesini engellemek iin yatay olarak tasarlanm.
En uzak olan Rano Raraku'ya 14.5 kilometre. Heykellerin nasl tana
bildiini tam olarak anlayamamakla birlikte, tarih ncesi birok toplu
mun Stonehenge, Msr piramitleri, Teotihuacan, lnka ve Olmecs r
neklerinde olduu gibi, bu tr ilere giritiklerini biliyoruz. Gnmz
de birok bilimadam bu talarn nasl tandklarna dair ileri srdk
leri teorileri deneysel olarak kantlamaya almaktadrlar. Bu kiilerin
ilki olan Thor Heyerdahl'n teorisinin yanl olduu, deney srasnda
heykeli dnce kantlanm oldu. Sonraki deneylerde heykeller yatk
veya dik olarak, tahta kzaklarla veya bu kzaklar olmadan, yalanm
veya yalanmam silindirler zerinde ya da sabit balama ubuklary
la trl ekillerde hareket ettirildiler. Bu teorilerden bana en makul ge
leni Jo Anne Van Tilburg'a ait olandr. Bu teoriye gre Paskalya'daki
insanlar Pasifik Adalar'nda ar ktkleri tamak iin yaygn olarak
kullanlan ve kano kzaklar denen yaplar zerlerinde birka deiik
lik yaparak bu ite kullanmlar. Bu kzaklarda bir ift paralel ahap
ray, tahtadan sabit apraz paralarla birbirlerine tutturulmu. Yeni Gi
ne'de bu kzaklarn kilometrelerce denmi olanlarndan grm
tm; bunlar kydan yzlerce metre yukarya karlyor, zerlerine or
manlardan dev ktkler kesilip konduktan sonra raylarla aaya indi
riliyor ve bu ktklerden bir kano gvdesi oluturuluyordu. Hawaiili
lerin bu yntemle tadklar en byk kanolarn Paskalya Adas'ndaki
ortalama bir moaiden daha ar geldiini biliyoruz. Bu nedenle bu
yntemin kullanlm olmas ihtimali gerekten de ok fazla.
Jo Anne Paskalya halkndan baz gnlllerin katlmyla teorisini
snad. Bu deney kapsamnda yukarda anlatlan kano kza ina edil
di ve bir heykel bu tahta kzaa yatay olarak balanarak halatlarla e
kildi. Gnde 50-70 gll alyordu. Her ekite kza 4.5 metre
ilerletiyorlard. Ve 1 2 tonluk ortalama byklkteki bir heykeli bir
haftada sadece 14 kilometre ekebildiler. Jo Anne ve adallarn kefet
tii bir gerek vard; eski zamanlarda gemiciler nasl krekleri senkro
nize ekilde ayn anda ekiyorlarsa, ip de ayn anda ekildiinde orta
ya muazzam bir g kyordu. Eldeki verilere gre yaplacak bir tah
minle, bu yntem kullanldnda Paro gibi byk heykellerin nakli
bile ancak 500 kiiden oluan bir ekiple baarlabilirdi. O zamanki Pas-

Paska lya Adas' nda Alacakara n l k

1 25

kalya nfusunun bin-iki bin kii olduu dnlrse, bunun mfun

kn olabilecei sonucuna varlabilir.
Paskalya halk atalarnn heykelleri ahu zerine nasl diktiklerini
Thor Heyerdahl'e anlatmlar. Arkeologlarn bu soruyu kendilerine
sormaya tenezzl etmemelerine ierleyen halk, vin yardm olmadan
Heyerdahl'n gzleri nnde bir heykel dikerek anlattklarn da kant
lamlar. Daha sonra Willian Mulloy, ]o Anne Van Tilburg, Claudio
Cristino ve dierleri tarafndan yaplan deneylerde heykellerin yapm
ve dikilmesiyle ilgili ok daha fazla bilgi topland. Ada halk nce plat
form.un nne uzanan hafif eimli tatan bir rampa ina ederek ve y
zkoyun yatrlm heykeli taban ksm rampaya doru gelecek ekilde
ekerek ie baladlar. Heykelin taban ksm platforma ulatnda k
tkler yardmyla heykelin ban 2.5-5 santim yukar kaldrp, ba ye
ni pozisyonunda tutabilmek iin altna talar yerletirdiler. Sonra ba
yukar doru kaldrmaya devam ettiler. Bu, heykel dikey konuma gele
ne kadar devam etti. Geriye yalnzca uzun bir ta rampa kalmt. Bu
rampa, ii bittiinde paralara ayrld ve ahunun yan kanatlarn olu
turmak zere yeniden kullanma sokuldu. Pukao da byk ihtimalle
heykelle ayn anda dikiliyordu.
lemin en tehlikeli ksm heykelin ok dik bir adan dikey pozisyo
na doru devrilmesiydi. nk heykel bu son eimde ald hzla dikey
konumu da geerek br tarafa devrilebilirdi. Belli ki heykeltralar bu
riski azaltmak iin heykel kaidesini dimdik deil, biraz daha eik gele
cek ekilde, yani 90 derece yerine 87 derece yapmlar. Bu ekilde kaide
yi platforma tam oturacak ekilde sabitlediklerinde gvde hafife ne
doru eiliyor, fakat bu arkaya yatma riski oluturmuyordu. Bylece
yavaa ve dikkatli bir ekilde kaidenin n ksmn kaldrdklarnda,
heykel dik konuma gelene kadar kaidenin n tarafnn altndaki talar
dyordu. Ancak Paro'dan da uzun olan bir heykeli Ahu Hanga Te
Tenga'da dikerken olduu gibi, bu son aamada da trajik kazalar olabi
liyormu. Bir kaza sonucu sz konusu heykel dp krlmt.
Heykel ve platformlarn yapm srecinde yemek, istifleme, nakil ve
teslimat ileri iin ok fazla para gerekiyordu. Her eyden nce, yirmi
civarnda oymacnn bir ay boyunca ihtiyalarnn karlanmas, cret
lerinin denmesi lazmd. Ayrca ar fiziksel i yapan 50-500 kiilik
nakliye ekibi ve ayn saydaki heykel dikme ekibinin yiyecek ihtiyala
rnn karlanmas gerekliydi ki, bu her zamankinden fazla erzaa ihti-

1 26

ya olduu anlamna geliyordu. Ayrca ahunun sahibi olan kabilenin

tmne ve heykelin nakli srasnda blgelerinden geilen dier kabile
lere ziyafet vermek bir gelenekti. Yaplan ii, bu sre ierisinde insan
larn ihtiya duyduu kaloriyi ve tketilen gda miktarn hesaplayan
arkeologlar heykelin aslnda tm operasyonun kk bir ksmn te
kil ettiini ortaya kardlar. Ahu, heykelden 20 kat daha ard ve bu
nun iin gereken tan da ayrca nakledilmesi gerekiyordu. Jo Anne
Van Tilburg ve Los Angeles'da byk modern binalar ina eden ve bu
inaatlarda asansr ve vinlerin iykn hesaplayan mimar ei Jan
Paskalya'da bu srecin neye mal olduunu kabaca hesaplamaya giri
tiler. Vardklar sonuca gre, Paskalya'daki ahu ve ve moa1erin saylar
ve byklkleri gz nne alndnda, bunlarn inas esnasnda her
zamanki gda ihtiyacnn o/o 25'inden daha fazlasna ihtiya duyuluyor
du. Ayrca bu inaat sreci 300 yl srmt. Ilgintir ki bu dnem,
Chris Stevenson'n da fark ettii gibi, Paskalya'n i arazilerinde tarm
faaliyetlerinin en st seviyeye kt 300 yl olmutur.
Bu arada baka bir sorunu gz ard etmi olduk: Heykel operasyon
lar srasnda ok miktarda gdann yannda Polinezya'nn lifli aa ka
buklarndan yaplan uzun ve kaln halatlar da gerekiyordu. Bu halatlar
la 1 0-90 ton arlndaki heykeller, kzaklarn kereste ihtiyac iin kesi
len byk aalar ve manivelalar 50-500 kii tarafndan ekiliyordu. An
cak Roggeveen ve sonraki Avrupal ziyaretilerin grd Paskalya'da
ok az aa bulunuyordu. iin ilgin yan, bu aalarn hepsi boylar 3
metreden az olacak ekilde kklerdi. Buras Polinezya'nn eri plak
adasyd. Gerekli halat ve keresteler iin gerekli aalar neredeydi?

Ortadan Yok Olan Orman

20. yzylda Paskalya'daki bitkileri inceleyen botanik aratrmalar
sonucunda adaya zg 48 eit bitki tespit edildi. En uzunu olan toro
mironun bile sadece 2 metre uzunluunda olduu dnlrse, bu
bitkilere aa demek zordu. Geri kalanlar da ereltiotlar, im, hasrot
lar gibi kk aalard. Fakat ortadan kaybolan bitkilerin kalntlar
n tekrar canlandrabilen birok yntem son on yllar iinde Paskal
ya'n, insanlar buraya yerlemeden nce ve onlar yerletikten sonra
uzun bir dnem boyunca uzun aalardan oluan astropical ormanlar
ve ormanlk allarla kapl yeil bir ada olduunu gstermektedir.
Sz konusu yntemlerden biri polen analizi teknii idi. Bu yn-

Paskalya Adas'nda Alacaka ra n l k

127

temle bataklk veya glcklerden bir stun kelti karlyordu. Sar

slmamas veya eklinin bozulmamas artyla alnan stun ierisinde
yzeyde kalan amur, son zamanlarda kelmitir. Diplerdeki amur
ise daha eski zaman tabakalarna aittir. Her tabakann gerek ya rad
yokarbonlama yntemi ile belirlenir. te bu etapta stun ierisindeki
on binlerce polen tohumunun bir mikroskop altnda incelenmesini
kapsayan zorlu bir alma balar. Bu tohumlar tek tek sayldktan son
ra her biri gnmzde bilinen bitki trleriyle karlatrlmak suretiy
le belirlenir. Paskalya Adas iin bu teknii kullanan ilk bilimadam s
vireli polen analisti Olof Selling, Heyerdahl'n 1 955 keif gezisi esna
snda Rano Raraku ve Rano Kau'daki kraterlerdeki bataklklardan top
lad bitki ekirdeklerini incelemi ve bugn Paskalya'da olmayan ok
sayda am aac tr belirlemitir.
1 977 ve 1 983'de John Flenley toplad ok sayda bitki ekirdei
iinden palmiye polenleri buldu. Yine ayn yl ierisinde Fransz maa
ra aratrmaclarnn bir lav maarasnda bulduu fosil am kozalakla
r dnyann nde gelen am uzmanlarna gnderildi. Yaplan aratr
malarda bu kozalaklarn, boyu 1 9 metre, gvde ap yaklak 1 metre
yi bulan dnyann en byk am aac olan ili amna ok benzer,
hatta ondan biraz daha uzun bir am cinsine ait olduu belirlendi.
Paskalya'a yaplan sonraki ziyaretlerde bu ama ait daha fazla kant el
de edildi; birka yz bin yl nce Terevaka Da'nn lavlar arasnda s
kp kalm bu aacn gvde kalb, sz konusu amn apnn 2 met
reyi getiini gstermitir. Bu haliyle ili am Paskalya amnn ya
nnda kck kalmt. Bylece Paskalya amnn dnyann en byk
am olduu anlald.
ili am gnmzde ok deerli bir aa. Byk ihtimalle Paskal
ya Adas halk da aac ok iyi deerlendirmi olmallar. Bu aacn
gvdesinden kan tatlms bir zsu ikilerin fermente edilmesinde
kullanlr veya kaynatlarak bal veya eker haline getirilebilir. Kozalak
larn yal ekirdekleri ok lezzetlidir. Bileik yapraklar dam rtle
rinde, sepet yapmnda, rt ve tekne yelkeni yapmnda kullanmak
iin idealdir. Ve phesiz salam gvdeleri moa1erin nakli ve dikilme
sinde ve belki de sal yapmnda kullanlyordu.
Flenley ve Saral King keltiler ierisinde u anda soyu tkenmi
olan dier be aacn polenlerini ayrt ettiler. Daha yakn bir zamanda
ise Fransz arkeolog Catherine Orliac Paskalya Adas'ndaki frn ve p

1 28

ynlarnda yaklp kmr haline gelen 300 bin kmr parasn ele
meden geirdi. Selling, Flenley ve King gibi byk bir sabr rnei gs
tererek bu rnekleri bugn Polinezya'nn farkl yerlerinde bulunan 2
bin 300 kmrlemi aa paras rnei ile karlatrd. Bu yntem
le, ou bugn Dou Polinezya'da hala yaygn olan 1 6 farkl tr belir
ledi. Bunlar belli ki eskiden Paskalya'da da yetiiyordu. Tm bu al
malar sonucunda, Paskalya'in eitli bitkilerden meydana gelen bir or
man rtsne sahip olduunu renmi oluyoruz.
amn yan sra soyu tkenen 2 1 eit bitki ada halk tarafndan
farkl amalar iin kullanlyor olabilirdi. En uzun aalardan iki tane
si olan Alphitonia cf. Zizyphoides (30 metre) ve Elaecarpus cf. Raroton
gensis ( I S metre) Polinezya'nn dier yerlerinde kano yapm iin kul
lanlyor. stelik bunun iin am aacndan ok daha elverili aalar.
Polinezya'nn her yerinde Triumfetta semitriloba aacnn sert kabuk
larndan halat yaplyor; Paskalya'daki insanlar da byk ihtimalle
heykellerini bunlarla ekiyorlard. Broussonetia papyrifera, yani dut
aacnn i kabuundan kuma, Psydraw odoratann esnek dz gvde
sinden zpkn ve skarmoz imal ediliyordu. Syzygium malaccense, yani
Malaya elmas aacnn yenebilir zellikte meyveleri vard. Okyanusta
yetien bir gl aac olan Thespeca Populanea ve en az sekiz baka aa
tr oymaclk ve inaat iin uygun sert kabuklu aalard. Toromiro,
akasya gibi ate yakmakta kullanlyordu. Ancak Catherine Orliac'n
bu aa trlerini yaklm olarak bulmas, tm bu deerli aalarn
ate yakmak iin kullanldn gsteriyor.
llk yerleimcilerin Paskalya'da ilk yerletikleri yer olan Anakena k
ysndaki fosil katmanlarnda bulunan 6 bin 433 adet ku ve dier
omurgallara ait kemik arasnda titiz bir inceleme yapan hayvan-arke
ologu David Steadman idi. Kendim de bir kubilimci olduum iin,
David'in bu almada gsterdii belirleme ve ayrtrma yeteneine
sayg duydum. Ben bir blbln kemiini gvercin kemiinden, hatta
bir fare kemiinden bile ayrt edemezken, Steadman birbirine ok
benzer bir dzine frtna kuu trnn kemiklerini birbirlerinden
ayrt edebiliyor. Bu almalar sayesinde bugn kendine zg tek bir
kara kuu olmayan Paskalya'da aslnda ilerinde balkl, iki eit su ta
vuuna benzer bir ku, iki eit papaan ve bir samanlk baykuu da
olmak zere en azndan alt tr kara kuuna ev sahiplii yapt orta
ya kt. Bundan daha etkileyici olan ey ise Paskalya'n gemite en az

Paska lya Adas' nda Alacaka r a n l k

129

25 deniz kuu trne ev sahiplii yaparak tm Polinezya, hatta btn

Pasifik'de en zengin reme alan olmasdr. Paskalya Adas, insanlarn
burada yerlemesine kadar yrtc hayvanlarn olmamas nedeniyle i
lerinde albatros, smskkuu, frkateyn kuu, kutup frtna kuu, yel
kovan, denizkrlangc ve tropik kular da dahil olan pek ok ku ei
di iin cazip bir reme alan olmutur. Dave ayrca gnmzde Gala
pagos ve Paskalya Adas'nn dousundaki Juan Fernandez adalarnda
yaayan birka tr martya ait kemik de bulmutur. Ancak Paskalya'da
ki bu mart kemiklerinin buray reme alan olarak kullanan kulara
m, yoksa adaya urayan martlara m ait olduu bilinmemektedir.
Mart kemiklerinin bulunmasn salayan Anakena kazlar ayn za
manda Paskalya'n ilk yerleimcilerinin nasl beslendiklerinin ve hayat
tarzlarnn nasl olduunun anlalmasna da yardm etmektedir. p
kalntlar iinde belirlenen 6 bin 433 omurgal kemiinden te biri
Paskalya Adas'nda bulunan en byk hayvana, yani 75 kilogram ar
lndaki yunusa ait. Bu, hayret verici bir durum, nk Polinezya'nn
hibir yerinde, bulunan yunus kemikleri toplam kemiklerin % ! 'in
den fazlasn oluturmaz. Yunus genellikle ak denizde yaar ve bu ne
denle kydan olta veya zpknla yakalanamaz; denizde iyice almak ve
Catherine Orliac'n belirledii byk aalardan yaplm, ak denize
dayankl kanolarda zpknla avlanmak gerekir.
p kalntlar iindeki balk kemikleri tm kemikler iinde %
23'lk bir paya sahip. Bu oran Polinezya'nn dier blgelerinde % 90
veya daha fazla olup, baln halklarn ana besin kayna olduunu gs
termektetir. Paskalya'da bu kadar az balk tketilmesinin sebebi kaya
lkl kylar ve deniz dibindeki dik uurumlar olabilir; bu ky yapsn
dan dolay a veya olta ile balk avlayacak ok az yer kalyordu. Ayn se
beplerden dolay Paskalya'daki insanlar yumuakalar ve deniz canlla
rn fazla tketemiyorlard. Bunun yerine sofralarnda bol miktarda de
niz kuu ve kara kuu vard. Ku yahnisi bazen Polinezyallar'n kano
laryla Paskalya'a kaak olarak gelen byk farelerle de enilendirili
yordu. Paskalya, Polinezya adalar arasnda arkeolojik alanlarnda fare
kemiklerinin balk kalntlarndan daha fazla olan tek yer. Eer farelerin
yenilemez olduunu dnyor ve bu fikirden ireniyorsanz, size u
nu syleyeyim: 1 950'lerin sonunda Ingiltere'de geirdiim yllarda, la
boratuvarlarnda yaptklar deneyler iin kobay bulunduran biyoloji
rencisi ngiliz arkadalarm, sava srasndaki ktlk gnlerinde sofra
larn fare etiyle zenginletirmilerdi. Paskalya'n ilk yerleimcilerinin

1 30

menlerindeki protein kaynaklar yunus, balk, kabuklular, kular ve

farelerle bitmiyordu. Bulunan dier kemikler ara sra da olsa fok bal,
deniz kaplumbaas ve belki de byk kertenkelelerin de yendiini gs
teriyor. Tm bunlar Paskalya'n daha sonradan yok olan ormanlarn
dan gelen aalarla yaklan ateler zerinde piiriliyordu.
Bu eski p kalntlarnn tarih ncesi kalntlarla veya gnmzn
Paskalya'yla karlatrlmas sonucunda eskiden ok bol olan bu gda
kaynaklarnn yok olduu grlmektedir.
Yunuslar ve ton bal gibi ak deniz balklar aada deinecei
miz sebeplerden dolay Paskalya Adas'nn menlerinden kalkt. Hala
avlanabilen balklar ise kyya yakn yerlerde bulunabilenlerdi. Kara
kular, fazla avlanma, ormanlarn yok olmas ve fare saldrlarndan
dolay tamamen yok oldular. Bu, Pasifik adalarndaki kularn bana
gelen en byk felaketti; Yeni Zelanda ve Hawaii'de bile moalar ve ua
mayan kazlar yok olmasna ramen hala yok olmayan pek ok tr bu
lunuyordu. Paskalya dnda hibir Pasifk adasnda yerel kara kular
nn tamamen ortadan kalkmas gibi bir durum yaanmamt. Deniz
kularna gelince, nceleri 25'den daha fazla tr adalarda yavrularken
artk ar avlanma ve fare saldrlar nedeniyle sadece bir tr adada so
yunu devam ettiriyor. Dokuz tr, ok az sayda da olsa, Paskalya ky
larndaki birka kayalktan oluan adackta yavrulamaya devam edi
yor. 1 5 tr ise artk bu adacklarda grlmyor. Kabuklular ok fazla
topland iin sonunda insanlarn yiyebilecei tek ey olarak kk
boylardaki salyangozlar kalmt.
Dev palmiyeler ve Catherine Orliac, John Flenley ve Saral King ta
rafndan belirlenen dier soyu tkenen tm aalar yarm dzine se
bepten dolay ortadan yok olmu. Orliac'n frnlardan ald tm
odunkmr numuneleri aalarn yakacak odun olarak kullanld
n dorudan kantlyor. Aalar ayrca lleri yakmak iin de kullanl
yorlard. Paskalya krematoryasnda binlerce ceset kalnts ve muazzam
miktarda insan kemii kl vardr ki, bu da yakma ilemleri iin ok
fazla sayda aa kullanldn gstermektedir. Aalar bahe amak
iin kesiliyordu. Bunun sebebi Paskalya'n en yksek yerleri dndaki
tm arazilerinin hemen hepsinin tarma ayrlmasdr. Ak deniz yu
nuslar ve ton bal kemiklerinin eski p ynlarnda ok fazla bulun
masndan Alphitonia ve Elaeocarpus gibi byk aalarn ak denize
dayankl kano yapm iin kesildii sonucunu karyoruz; kk deniz
aralarnn ak denize kmak veya avlanmak iin uygun olmad ak

Paska lya Adas ' nd a Alacakara n l k

131

bir gerek. Sonu olarak aalar, genel kullanmlarnn dnda heykel

lerin tanmas ve dikilmesi iin halat ve kereste yapmnda da kullanl
m. Bu arada deniz aralaryla "kaak yolcu" olarak adaya gelmi olan
fareler de palmiyeleri ve dier aalar kendi amalar iin "kullanm
lar"; Paskalya'da bulunan her palmiye kozalanda farelerin di izlerine
rastlamak mmkn. Belli ki aalar bu nedenle filiz verememiler.
Ormanlarn yok olmas insanlarn adaya geldii M.S 900 ylndan
bir sre sonra balam olup Roggeveen'in adaya gelip de 3 metreden
uzun aa gremedii 1 722 ylnda tamamlanm olmal. Peki bu ta
rihler arasnda, yani 900 ile 1 722 yllar arasnda ormanlarn tam ola
rak ne zaman yok olduunu belirlememiz mmkn m? Bu konuda
bize rehberlik yapacak be tr kant var. Palmiye kozalaklar zerinde
ki radyokarbon tarihlemeleri l SOO'l yllardan nceki tarihleri veriyor.
Bu demektir ki, palmiye bu tarihten sonra azalm veya tamamen or
tadan kalkm. Paskalya'n en verimsiz topraklarnn bulunduu ve bu
nedenle belki de ormanlarm ilk kaybeden yer olan Poike Yarmada
s'nda palmiyeler yaklak 1 400 ylnda yok oldu. Daha sonraki tarm
sal iaretler buralarda insan varlnn srdn gsterse de orman
lardaki odun kmr 1440 senesi civarnda yok olmu. Orliac'n frn
ve p ukurlarndan ald radyokarbon tarihlemesi yaplm odun
kmr nmunelerine gre, zenginlerin evinde bile 1 640'lardan son
ra yakacak olarak saman kullanlmaya balanm. Flenley'in polen z
leri, 900 ile 1 300 yllar arasnda palmiye, aa papatyas, toromiro ve
al polenlerinin yok olduunu ve bunlarn yerlerini samann aldn
gstermektedir; ancak kelti polenlerinde yaplan radyokarbon ta
rihlemeleri, ormanlarn nasl tahrip olduu konusunda palmiye ve ko
zalaklar zerinde yaplan tarihlemelerden daha dolayl sonular ver
mektedir. Son olarak Chris Stevenson'n yayla arazilerinde srdrd
almada bulduu tarihler, heykeller iin en fazla kereste ve halat
kullanlan tarihlerle parelellik gstermektedir: 1 400'lerin balaryla
1 600'ler. Btn bunlar ormanlarn yok ediliinin insann dnyaya ge
liinin hemen ardndan baladn, 1400'lerde zirveye ulatn ve he
men hemen yerel olarak farkllk gsteren 1400'lerin ba ve 1 600'ler
arasnda tamamlandn gstermektedir.

Toplum in Sonular
Paskalya'n genel grnm Pasffk'teki orman tahribatlarnn en

1 32

u rnei. Hatta dnya apnda ei benzeri grlmemi tahribatlardan

bir tanesi. Tm orman yok olmu ve tm aa trlerinin soyu tken
mi. Bunun ada halk iin ilk etaptaki sonular ham maddelerin, ya
bani ortamdan elde edilen besinlerin yok olmas ve tarm rnlerinin
azalmas olmutur.
Kaybedilen ya da artk ok az miktarlarda elde edilebilen ham mad
delere bitki ve kulardan elde edilen her ey dahildi. Bunlar arasnda
aatan elde edilen halatlar, kuma yapmnda kullanlan aa kabuu
ve tyler de vard. Byk kereste ve halatlarn olmamas heykel nakli
yat ve bu heykellerin dikilmesi ile birlikte kano yapmna da son ver
mi. 1 838 ylnda Paskalya aklarnda demir atan bir Fransz gemisiyle
mal dei tokuu yapmak iin iki kiilik su alan kanolaryla geminin ya
nna yaklaan yerliler, geminin kaptannn sylediine gre srekli mi
ru kelimesini tekrarlyorlarm. Bu kelime Polinezya'da kano yapmn
da kullanlan keresteye verilen ad. Yani Paskalya halknn en ok istedi
i ve ihtiya duyduu ey, kano yapmnda kullanacaklar keresteydi.
Paskalya'n en byk ve en yksek da iin kullanlan Terevaka ke
limesi, "kano elde edilecek yer" anlamna gelmektedir. Dan eteklerin
deki btn aalar tarm alanlarna dntrlmek zere kesilmeden
nce kereste elde etmek iin kullanlrd ve buralarda hala o devirden
kalma matkap, kazma aletleri, baklar, iskarpelalar ve dier tahta oyma
ile kano yapma iin gerekli malzemeler bulunmaktadr. Ayrca byk
kerestelerin olmay, insanlarn Paskalya'nn souk k gecelerinde sn
mak iin odunsuz kalmalar demekti. Odun olmad iin halk l 650'ler
den sonra yakacak olarak ekerkam art, saman ve dier tarm r
n artklarn kullanyorlard. Kalan kk aalar ev yapm gibi temel
ihtiyalarda kullanmak iin insanlar birbiriyle adeta yar ediyorlard.
Hatta odun yokluundan dolay cenazelerin yaklmasndan da vazgeil
miti. Bunun yerine cesetler mumyalanyor veya gmlyorlard.
Vahi doal ortamlardan elde edilen yiyeceklerin ou kaybedil
miti. Ak denizlere kabilen kanolar olmaynca ilk yzyllardaki ana
yiyecek olan yunus ve ton balklar l SOO'lerde p ynlarndan kay
boldu. Bu dorultuda olta ve balk kullanmnda kullanlan kamlar
da genel olarak azald. Bu dnemden sonra balklar sadece s kylar
da ve kumsallarda yakalanmak zorunda kald. Kara kular tamamen
yok oldu, kalan deniz kularnn says ise orijinal saynn te birine
indi. Palmiyeden elde edilen kabuklu yemiler, Malaya elmas ve tm

Paska lya Adas ' nda Alaca kara n l k

1 33

dier yaban meyveleri tkendi. Kabuklu deniz rnleri gittike azald

ve en sonunda tamamen ortadan kalkt. Doal ortamdan elde edilen
tek gda kayna yine farelerdi.
Bu yiyecek kaynaklarndaki kesin de ek olarak tarm rnle
rinde de birok sebepten dolay azalma gzkt. Ormanlarn yok ol
mas yamur ve rzgarla toprak erozyonuna sebep oldu. Bu durum
Flenley'in bataklk keltilerine ok miktarda toprak kaynakl metal
iyonlar bulunmasyla ispatlanmtr. rnein Poike Yarmadas'nda
yaplan kazlar nceleri buralarda yetitirilen rnlerin ayakta kalabil
mi palmiyelerle birlikte topra ve rnleri scak gne, buharlama,
rzgar ve dorudan yamurun etkilerine kar koruduunu gster
mektedir. Palmiyelerin kesilmesi ile meydana gelen byk apl eroz
yonda ahular ve bayr aa olan evler topraa gmld ve bunun so
nucunda Poike'nin tarlalar 1 400 yl dolaylarnda boaltlmak zorun
da kald. Poike'de doal bitki rts tekrar olumaya balaynca
l SOO'l yllarda burada tekrar tarma balanm. Ancak yine bir yzyl
sonra meydana gelen erozyonla buras tekrar boaltlm. Ormanlarn
yok olmasndan dolay topraa verilen dier zararlar ve tarm rnle
rinin azalmasna neden olan sebepler arasnda gbre miktarndaki
azalma da vardr. iftilerin gbre olarak kullandklar pek ok yaba
ni bitki yapra, meyve ve srgn de tamamen yok olmutu.
Bunlar ormanlarn yok olmasnn ve dier evresel etkilerinin sa
dece ilk etapta grlen sonularyd. Alk, nfus kmesi ve yamyam
ln balamas daha ileri zamanlarda grlen sonular oldu. Hayatta
kalan ada insanlarnn al, moai kavakava denen kk avurtlu, ka
burgalar km alk eken insanlar temsil eden kk heykellerle de
dorulanmtr. 1774'de adaya urayan Kaptan Cook ada halkn "k
k, sska, mahup ve sefil" olarak tanmlamtr. nsanlarn ounun
yaad ky eridi en ok nfusun olduu l 400- I 600'l yllardan son
ra 1 700'lerde % 70 orannda azald. Bu ayn zamanda genel nfusta da
bir azalma olduunu gstermektedir. Eskiden beri kullandklar et
kaynaklar ortadan tamamen kalknca ada halk o zamana kadar hi
akla gelmedik bir kaynaa, insana yneldiler. lnsan kemiklerine artk
sadece uslne uygun olarak gmlen mezarlklarda deil, Paskalya
Adasnn plklerinde de rastlanr oldu. Oysa ada halknn yzyllar
dr azdan aza aktarlan hikayelerinde yamyamlk olabildiince ye
rilmektedir; hatta insann karsndakine kzgnlk annda savurabilc-

1 34

cei en kt sz, "Annenin eti dilerimin arasnda kald" lafdr.

Paskalya'n kabile reisleri toplumda kendilerine st bir konum
edinmilerdi. Bu konumlaryla adaya refah ve bol hasat getirmeyi va
ad ediyorlard. Bu ideolojiyi perinlemek iin kitleleri etkilemek zere
tasarlanm antsal mimariye ve trenlere bavuruyorlard. Kabile reis
lerinin vaadleri boa knca bu reislerin iktidar 1 680 civarnda mata
toa denen askeri liderlerce devrilmi ve Paskalya'n eskilere dayanan
btnlemi siyasi yaps yaygn bir i savala yklmtr. O zamann
savalarndan kalma mata'a denen doal camdan yaplma mzrak u
lar gnmzde de hala Paskalya'da parlamaktadr. Avam halk kulbe
lerini bu dnemden sonra eskiden sadece toplumun nde gelenlerinin
oturduu ky eridine kurdular. Gvenlik iin birok insan ileri ka
zlarak geniletilen ve girileri savunmann kolay yaplabilmesi iin dar
tutulan maaralarda yaamay tercih ettiler. Maaralarda bulunan yi
yecek artklar, oymaclkta ve kuma tamirinde kullanlan aletler bu
ralarn geici birer gizlenme yerinden ok daimi oturulan yerler oldu
unu gstermektedir.
Paskalya'n Polinezyal toplumunda yolunda gitmeyen ey sadece
eski siyasi ideolojileri deil, ayn zamanda sadece kabile reisinin imti
yaznda olan eski inanlaryd. Azdan aza aktarlanlara gre en son
ahu ve moai 1 620'de dikilmiti ve Paro (en uzun olan) bunlardan en
eskilerinden bir tanesiydi. Toplumun nde gelenlerinin sahip oldukla
r ve heykel almalarn yrten ekipleri besleyen yaylalardaki tarm
alanlar 1 600-1 680 yllar arasnda terk edildi. Heykellerin uzunluu
nun gittike artmas sadece kabile reislerinin birbirlerini yenme iste
inden kaynaklanmamaktadr. Bu davran biimi, yaanan evre kri
zi nedeniyle yaanan skntlarn ortadan kalkmas iin halkn atalarn
dan yardm isteme eklidir. Askeri darbenin yapld 1 680 ylnda
dman kabileler gittike daha uzun heykeller dikmektense birbirleri
nin heykellerini devirme iine giritiler. Bu nedenle 4. ve 5. Bln
ler'de Anasazi ve Maya'nn durumunda da greceimiz gibi, Paskalya
toplumunun k, toplumun nfus, ant dikme ve evresel etkileri
nin en fazla olduu bir dnemin ardndan yava yava gereklemitir.
Heykel devirme iinin Avrupallar'n ilk adaya geldii dnemde
hangi boyutlarda olduuna dair bir bilgimiz yok, nk Roggeveen
1 722 ylnda tek bir noktaya inmi ve spanyol Gonzales keif ekibi
1 770'de buraya geldiklerinde geminin seyir defterine aldklar not d-

Paskalya Adas'nda Alacakara n l k

135

nda burasyla ilgili hibir ey yazmamlar. 1 7 74 ylnda adaya gelip 4

gn kalan Kaptan Cook yannda Polinezya dilini anlayan bir Tahitili
getirdii iin ada halk ile iletiim kurabilmi.
Cook ald notlarda devrilmi heykellerin yannda devrilmemi
olanlarn da bulunduunu yazm. Avrupallar'n heykel dikiminden
bahsettii son tarih 1 838'dir. 1 868 ylna gelindiinde ise hibir dikili
heykelin kalmadndan bahsedilir. Anlatlanlara gre devrilen ( 1 840)
son heykel kocasnn ansna bir kadn tarafndan dikildii ne sr
len ve daha sonra ailenin dmanlar tarafndan devrilen Paro idi.
Ahularm kutsallklar, ahulara bitiik bahe duvar ( manavai) ina
snda veya mezar ta olarak kullanmak zere zerlerindeki baz levha
lar alndnda bozulmu oldu. Sonu olarak bugn ou restore edil
meyen ahular ilk bakta sadece anm kaya paralar olarak gzk
mektedir. Jo Anne Van Tilburg, Claudio Cristino, Sonia Haoa, Barry
Rolett ve ben Paskalya'n deiik yerlerinde gezerken ahularn birbiri
stne yklm ta ynlar haline geldiini grdk. Halbuki yzyl
larca bu ahularn yapmn, moa1erin zor nakliyesini ve dikilmesinde
harcanan abay dndkten sonra kendi atalarndan kalan bu mira
s kendi elleriyle ykann yine ada halk olduunu hatrlayarak bu tra
jedi karsnda iimiz burkuldu.
Paskalya halknn atalarndan kalma moa1eri devirmeleri bana,
Rusya ve Romanya'da komunist hkmetler devrildiinde halkn Sta
lin ve avuesku heykellerini devirmelerini hatrlatt. Rus ve Romen
halk gibi, ada halk da liderlerine kar uzun zamandr bastrdklar
byk bir kzgnlk duyuyor olmalyd. Paro rneinde olduu gibi,
heykel sahibine husumet besleyenler tarafndan heykeller nasl ykld,
merak ediyorum dorusu. insanlar galeyana gelip hepsini bir anda m
ykmt acaba? Bu durum karsnda 1 965 ylnda Yeni Gine'nin yk
sek yaylalarndaki Bornai kasabasnda grev yapan Hristiyan misyo
nerin gururla anlattklarn anmsadm: Misyoner bir gn paganlktan
Hristiyanlk'a dndrd kiileri toplayp, elleriyle yaptklar putla
r uak pistinde yakmalarn istemi, onlar da misyonerin bu isteini
yerine getirmilerdi. Belki de Paskalya Adas'nn matatoas da benzeri
bir arda bulunmutu.
Paskalya'da 1 680'lerden sonra meydana gelen sosyal gelimeleri ta
mamen negatif ve zararl olarak tanmlamak istemiyorum. Hayatta ka
lanlar yaamlarn hem varlk hem de dini adan iyi idame ettirmi-

1 36

lerdi. 1650 sonrasnda yamyamlkta byk bir patlama yaand; David

Steadman, Patricia Vargas ve Claudio Cristino'nun Anakena'da kart
tklar en eski p ynlarnda tavuk kemikleri toplam hayvan kemik
lerinin % O . l 'inden azn tekil ediyordu. Matatoa yaptklar darbeyi
dini bir tarikata balanarak merulatrma yoluna gitmiti. Tarikat Ra
no Kau gnn kenarndaki Orongo kasabasnda mevzilenmiti.
Buras deniz kularnn yuva yapt en byk adaca yukardan
bakan bir yerdi. Yeni din kendine has yeni sanat stilini gelitirmi,
Orongo'daki antlarn yan sra adann farkl yerlerindeki devrilmi
moai ve pukaolarn zerine kazlm ku ve kuadam resimlemeleriyle
kendini gstermiti. Her sene Orongo tarikat, ada ile dier adalar ara
sndaki, kpek balklaryla dolu olan ve 1 .6 kilometre geniliindeki
souk boazda erkekler arasnda bir yzme yarmas dzenliyordu.
Yarmaya katlanlar bu tehlikeli boazda yzdkten sonra adacktaki
Sooty Terns kuunun yumurtlad yumurtalardan birini alp krma
dan Paskalya'a getirmek zorundayd. Yar kazananlara "yln kuada
m" nvan veriliyordu. Son Orongo treni Katolik misyonerlerin de
katlmyla 1 867 ylnda dzenlendi. Ve Artk Paskalya'da ada halkn
tarafndan henz tahrip edilmemi eylerin d dnyadan gelenlerce
yok edilmeye baland bir dneme giriliyordu.

Avrupallar ve Aklamalar
Avrupa'nn Paskalya Adas halk zerindeki etkilerinin hazin yk
sn ksaca zetleyebiliriz. Kaptan Cook'un 1 774 ylndaki ksa misa
fiilii sonrasnda Paskalya'ya Avrupa'dan dzenli bir ziyareti ak ol
maya balad. Hawaii, Fiji ve dier Pasifik adalarnda belgelenmi ol
duu gibi, bu ziyaretiler Avrupa'da yaygn olan pek ok hastal, bu
hastalklardan haberi bile olmayan adalara bulatrmlard. Paskal
ya'da bilinen ilk yaygn hastalk 1 836 ylnda bagstren iek hastal
yd. Yine dier Pasifik adalarnda olduu gibi, Paskalya'da ada halk
nn amele olarak altrlmak zere karlmas 1 805 yllarnda bala
d ve 1 862-63 yllarnda doruk noktasna ulat. Paskalya tarihindeki
en korkutucu yl, iki dzine Peru gemisinin 1 500 kadar (hayatta kalan
ada halknn yars) ada insann kararak Peru'nun guano madenle
rine ii olarak sattklar yld. Bu karlan insanlarn byk bir bl
m esaret altnda ld. Uluslararas bask altndaki Peru Hkmeti
hayatta kalan bir dzine esiri Paskalya' a iade etti. Ancak bu iade edilen

Paska lya Adas' nda Alacaka ra nlk

137

kiiler adaya ikinci iek salgn dalgasn getirdi. Katolik misyonerler

1 864 ylnda kaldklar yerden ilerine devam ettiler. 1 872 ylna gelin
diinde adada sadece 1 1 1 kii kalmt.
Avrupal tacirler 1 870'lerde adaya ilk defa koyun getirdi ve adada
mlkiyet hakk iddia ettiler. 1 888 ylnda ili Hkmeti Paskalya'y ken
di topraklarna katt ve bu tarihten sonra Paskalya, merkezi ili'de bulu
nan bir sko irketi tarafndan ynetilen bir koyun iftlii haline geldi.
Tm ada halk tek bir kasabada oturmaya mecbur klnarak irket iin
altrld. demeleri nakit para yerine irketin elindeki mallarla yapl
yordu. 1 9 1 4 ylnda ada halknn ayaklanmas ili'den gnderilen askeri
gemiyle bastrld. irkete ait koyun, kei ve atlarn otlatlmas sonucun
da meydana gelen toprak erozyonunda adada kalan son yerel bitki tr
leri olan hauhau ve toromiro da 1 934 ylnda yok oldu. 1 966 ylna kadar
ada halk ili vatandalna geemedi. Bugn ada halknn kltrel mi
raslaryla tekrar gurur duymaya baladklarna ahit oluyoruz. Ekonomi
her hafta ili'nin milli havayoluyla Barry Rolett ve benim gibi kendisini
nl heykellerin bysne kaptrm kiileri Santiago ve Tahiti'den ada
ya tayan pek ok uakla biraz canlanm durumda. Ancak ksa bir zi
yaret srasnda bile ada halk ile ili'de doan fakat adada yaayan kiiler
arasnda bir gerilim olduunu grebiliyorsunuz.
Paskalya Adas'nn nl rongo-rongo yaz sistemi adadaki insanlar
tarafndan kefedilmi, ancak Katolik misyonerler 1 864 ylnda bahse
dinceye kadar bu yaz sisteminin varlndan hi kimsenin haberi ol
mamt. zerinde yaznn kaznm olduu 25 eya, Avrupallarn
adaya geliinden sonraki zamanlarda yapldklarn gsteriyor. Bu e
yalardan bazlar da yazya ilgi duyan ve rnek isteyen Tahitili Katolik
piskoposun temsilcilerine belki de zel olarak imal edilen tahta para
lar veya Avrupa gemilerinin krekleriydi. 1 995 ylnda dilbilimci Ste
ven Fischer bir rongo-rongo metnini deifre ettiini ilan etti, fakat bu
yorumun doruluu dier dilbilimciler tarafndan pheyle karlan
d. Fischer da dahil olmak zere Paskalya Adas uzmanlarnn birou,
rongo-rongonun kefinin adallarn yazyla ilk defa 1 770 ylnda span
yollarn adaya geliiyle tanmalar veya szl gelenei devam ettiren
pek ok kiinin lmne neden 1 862- 1 863 'de Perulularn kle topla
mak iin yaptklar saldrnn oluturduu travma esnasnda yapld
zerinde fikir birliine varmlardr.
Burada zetlediim btn kantlara ramen, ksmen bu smr ve
bask tarihi nedeniyle, hem ada halk hem de alimler adaya yerel halk

1 38

tarafndan verilen evresel tahribat ( 1 722 'de Roggeveen'in adaya gel

mesine kadar) kabul etmediler. Adallar temelde, "Bizim atalarmz
byle bir ey yapm olamazlar" derken aday ziyaret eden bilim adam
lar da, "Buraya gelip yakndan tandmz bu iyi insanlar kesinlikle
byle bir ey yapamaz" diyor. rnein Michel Orliac Tahiti'deki ev
resel deiime dair benzeri sorular hakknda unlar sylyorlar: "... en
azndan evresel deiimler insanlarn davranlarndan ok doal se
beplerden kaynaklanm" diyebiliriz. Her ne kadar Polinezya halkna
duyduum sempatiden dolay tahribatn nedenini doal sebeplere (r
nein kasrgalara) balama eiliminde olsam da, bu, kesin bir yargya
varlamayan ve zerinde ok tartlan bir konu (McFadgen 1 985;
Grant 1 985; McGlone 1 989). Bu konuda alternatif teori gelitirildi.
Birincisi, Roggeveen'in 1 722'de ahit olduu, ormanlarn yok ol
mas ile ilgili durumun ada halk tarafndan deil, Roggeveen'den n
ce adaya gelmi, fakat kaytlara gememi Avrupallar'n sebep olduu
karklklar esnasnda meydana geldii. Gerekten de en az bir iki ta
ne bu tr kayda gememi ziyaret olmu olmas mmkn: 1 500 ve
1 600'l yllarda spanyol kalyonlar Pasifik'e yaylmlard. Adallarn
Roggeveen'den tedirgin olmamalar, hatta ona kar kaytsz kalmalar
bunun ispat, nk o gne kadar izole bir ekilde yaayan ve dnya
daki tek insan topluluunun kendileri olduu zanneden insanlardan
byle bir durumda ok daha arm bir tepki beklenir. Ne var ki ne
1722'den nce yaplan ziyaretler ne de bu ziyaretlerin ormanlarn yok
olmasna nasl sebep olduu konusunda elimizde somut bir bilgi yok.
Buna karn, Pasifik'i geen ilk Avrupal olan Macellan'n bu yolculu
u yapt 1 5 2 1 ylndan nce bile Paskalya'ya insan eliyle zarar veril
diine dair ok fazla delil mevcut: Tm kara kularnn, yunus ve ton
balklarnn ortadan kalkmas, Flenley'in yapt kelti aratrmala
rnda ortaya kt zere, 1 300'lerden nce orman aalarnn polen
lerinin bitmi olmas, Poike Yarmadas'ndaki bitki rtsnn
1400'lerde tamamen kaybolmas ve dierleri ...
ikinci bir itiraz ormanlarn yok olmasnn kuraklk veya El Nino ha
diseleri gibi iklim deiikliklerinden olabilecei. Dorusu Paskalya'daki
talann herhangi bir iklim deiikliinden kaynaklanm olmas benim
hi de uzak grmediim bir ihtimal, nk Anasazi ( 4. Blm), Maya
(5. Blm), Grnland-Norve (7 ve 8. Blm) ve muhtemelen birok
dier toplumda bu faktr sz konusu olmu. u anda Pa,kalya'da MS

Paskalya Adas' nda Alacaka r a n l k

1 39

900- 1 700 yllar arasnda yaanm olas bir iklim deiiklii konusun
da elimizde herhangi bir delil yok. lklim daha m kurak, yoksa daha m
nemli bir hale gelmi, adaya frtnal bir hava m hakim olmu ya da or
manlarn ayakta kalmas iin gerekli koullar ortadan m kalkm; bun
lar bilemiyoruz. Dier yanda sadece iklim deiikliklerinin ormanlar
ortadan kalkmasna ve ku soylarnn tkenmesine neden olamayaca
ynnde inandrc deliller var. Terevaka Da'nn lav fosilleri arasnda
bulunan palmiye gvdesi izleri bu dev palmiye trnn Paskalya'da
ok uzun bir sre yaadn gsteriyor. Flenley'in keltiler zerinde
yapt aratrma palmiye, toromiro ve yarm dzine farkl trden aa
cn 38 -2 1 bin yl nce Paskalya'da yaadn kantlyor. Bu nedenle
Paskalya'n bitkileri saysz kuraklk ve El Nino atlatm diyebiliriz. Bu
kadar uzun sre dayandktan sonra, tam da "masum" insanlarn adaya
gelmesinden ksa bir sre sonra bu aalarn bir kuraklk veya El Nino
sonucunda lp gitmi olmas biraz uzak bir olaslk. Aslnda Flenley'in
kaytlar 26 bin - 1 2 bin yl nce son bin ylda dnyann herhangi bir ye
rinde grlm herhangi bir souk-kurak dnemden daha iddetli bir
kurakln Paskalya' esir alm olmas durumunda, sadece yksek ra
kml yerlerdeki aalarn, aalarn izlerinin bulunduu daha aa
yerlere ekilmesine neden olduunu gstermektedir.
nc bir itiraz da Paskalya halknn, bunun sonularnn neler
olabilecei aka belli olduktan sonra aa kesmeye devam etmi ola
mayacaklardr. Catherine Orliac'n da dedii gibi, bu gibi yerlerde, "ln
sann, rnein Paskalya halknn, neredeyse hayatta kalmas iin gerek
li olan her eyi kendisine salayan orman yok etmesi iin ne gibi bir se
bebi olabilir?" Bu gerekten de yalnz Catherine Orliac'n deil, benim
ve Kaliforniya niversitesi'ndeki rencilerimle birlikte toplumlarn
kendi kendilerine verdikleri evresel zararlarn nedenlerini anlamaya
.
alan herkesin akln kurcalayan bir soru. Her zaman kendime sor
muumdur, "Adadaki son palmiye aacn kesen kii, o an ne demiti
acaba?" Gnmzdeki ormanclar gibi, "Her_eyden nce i" mi demi
lerdi acaba? Ya da yle demi olabilir mi?: "Teknoloji sorunlannmz
zecektir. Korkmaya hi gerek yok, nasl olsa aacn yerine geebilecek
bir ey buluruz!" Ya da "Paskalya'n baka herhangi bir yerinde palmiye
aac olmadna dair elimizde bir kant yok. Biraz daha aratralm. u
aa kesmeyi yasaklayan kararnz da bir daha gzden geirin; bu yap
tnz felaket haberciliinden baka bir ey deil!" Kastsz olarak ;:ev-

1 40

reye zarar veren her toplumda benzeri sorular sorulmutur. 1 4. B

lm'de toplumlarn neden byle hatalar yaptklarn tekrar ele alacaz.

Paskalya Neden Krlgand?

Paskalya Adas'nn ormanlarn yok etme konusunda neden bu ka
dar u bir rnek tekil ettii konusuna henz hi girmedik. Her eyden
nce Pasifk'te insanlarn aa kestii, tarm arazisi amak iin bitki r
tsn kaldrd, ate yakmak iin orman kulland, kano yapt ve
ev yapm ve dier birok ey iin halat ve tahta kulland binlerce ada
var. Tm bu adalar ierisinde sadece Hawaii adalar kmesi ierisinde
ki ada-Paskalya'dan ok daha kurak olan Necker ve Nihoa adack
lar ile daha byk olan Niihau Adas-ormanlarn tahrip olmas ko
nusunda Paskalya'a yaklam durumdadr. Nihoa'da hala tek bir byk
palmiye tr var. 1 6 kilometrekarelik yzlmne sahip kk Nec
ker Adas'nda nceden hi aa var mym, bilinmiyor bile. Paskalya
Adas'ndakiler neden aalara zarar verme konusunda bu kadar ileriye
gitmiler? Kimi zaman buna u cevap verilir: "nk Paskalya'n pal
miye ve toromiro aalar ok yava byyen aalardr." Ancak bu ce
vap Dou Polinezya adalarnda da yaayan en az on dokuz dier tr
aacn neden bu adalarda deil de, yalnzca Paskalya'da soyunun tken
diini aklamyor. Sanrm bu soru Paskalya Adas'ndaki orman tahri
batna kendilerinin sebep olduunu kabul etmek istemeyen ada halk
nn ve bilim adamlarnn pek houna gitmiyor, nk bu sonu biraz
da Pasifik insanlarnn dncesiz ve tedbirsiz olduu anlamna geliyor.
Barry Rolett ve ben Paskalya'n bu zellii karsnda ardk kal
dk. Aslnda bu, daha byk bir soruyu akla getiriyor. Pasifik adalarn
daki orman tahribatlar arasnda neden bu kadar ok fark oluyor? r
nein bir sonraki blmde ele alacamz Mangareva ile Cook ve G
ney (Austral) adalarnn byk bir blm ile Hawaii ve Fiji adalar
nn baz blmlerinin ormanlar byk apta tahrip edilmi, fakat
Paskalya'da olduu gibi hepsi ortadan kalkmamt. Sosyete (Societies)
adalar ve Markiz Adalar (Marquesas) ile Hawaii ve Fiji adalarnn
yksek yerlerindeki ana ve ikincil o rmanlar ile alak yerlerdeki erelti
otu ve imlerden oluan bitki rts korunmutu. Tonga, Samoa, Bis
marck ve Solomon ile Makatea (Tuamotu adalarnn en by) ada
larnn byk bir ksmnda ormanlar her adan korunmutu. ite
byle bir farkllk nasl aklanabilirdi?

Paskalya Adas' n d a Alaca kara n l k

1 41

Barry, Pasifk'i kefeden ilk Avrupal kaiflerin seyir defterlerini ince

leyerek o zamanlar adalarn nasl bir durumda olduklarn anlamak iste
di. ncelemesinde Avrupallarn adalar ilk grdkleri zamanla karlat
rarak, 8 1 adadaki orman tahribatnn derecesini anlamaya alacakt. 8 1
adadaki ormanlarn maruz kald tahribat aklamaya yardmc olacak
dokuz fiziksel unsurun izelgesi yapld. Verilere yle bir gz gezdirdii
mizde baz eilimler hemen ortaya kt. Ama eilimleri numaralandra
bilmek iin bu verileri pek ok istatiksel analizden geirdik.

Pasifik Adalarndaki Ormanlarn Tahrip Oluunu Ne Etkilemektedir?

u zelliklerin olduu yerlerde orman tahribat daha yaygndr:
1 . Nemli adalardan ok kuru adalarda,
2. Scak ekvator adalarndan ok souk yksek paralellerde bulunan adalarda,
3. Yeni volkanik adalardan ok eski volkanik adalarda,
4. Havadan kl yaan adalardan ok yamayan adalarda,
5. Orta Asya'nn toz ya olan yerlerine yakn olan adalardan ok
uzak olan adalarda,
6. Makatea olan adalardan ok olmayan adalarda,
7. Yksek adalardan ok alak adalarda,
8. Yakn komular olan adalardan ok uzak adalarda,
9. Byk adalardan ok kk adalarda.
Grlen o ki, bu dokuz fiziksel deikenden her biri sonuca katk
da bulunmu. En nemlisi de ya ve enlemlerdeki farkllklar; kuru
adalar ve ekvatordan uzak olan daha serin adalar, daha nemli ekvator
adalarndan daha ok orman tahribatna maruz kalm. Bu tam da
beklediimiz sonularla rtyor, yani bitki byme ve fide oluma
hz ya ve scaklkla artyordu. Yeni Gine yaylalar gibi nemli ve scak
bir yerde aa kesildiinde bir yl iinde 6 metre boyunda yeni aalar
kmaktadr, ancak souk, kuru bir lde aa byme hz ok daha
yavatr. Bu scak nemli adalarda aalar normal bir hzda kesildiinde
yine de ada byk apta aala kapl kalmaktadr.
Dier deiken-ada ya, kl ya ve toz yann-beklene
nin tesinde etkileri kt, nk toprak verimliliinin korunmas ko
nusunda bilimsel literatre aina deildik. Yaklak bir milyon yldr
volkanik aktivite grlmeyen eski adalarda gen ve volkanik adalardan

1 42

daha ok orman tahribat meydana gelmiti. Bunun nedeni taze lav ve

klden oluan toprakta bitki geliimi iin gerekli besinlerin bulunma
sdr. Bu besinlerin Pasifik Adas'nda yenilenmesinin iki yolundan biri
volkanik patlamalarla oluan ve hava ile tanan kl yadr.
Pasifik Okyanusu jeologlarn iyi bildii ve Andesit hatt olarak bili
nen bir hat ile ayrlr. Gneybat Pasifik'de bu hattn Asya tarafnda ya
nardalar rzgarlarla yzlerce kilometre ileriye tanan kller pskrtr
ve bu kller Yeni Kaledonya gibi kendi yanarda olmayan adalarn bile
verimli olmasn salar. Andesit Hatt'nn gerisindeki Orta ve Dou Pa
sifik'de besinlerini havadan elde eden ana unsurlar Orta Asya steplerin
den atmosferde rzgarlarlarla tanan tozlar iinde gelir. Bu nedenle An
desit Hatt'nn dousunda kalan adalar ve Asya'nm toz tanma etkisine
uzakta kalanlar, Andesit Hatt'nn iinde veya Asya'ya daha yakn olan
adalardan daha fazla orman tahribatna maruz kalmlardr.
Temelde mercan kayal olan Makatea denilen kayadan meydana
gelen yarm dzine ada iin ise farkl bir deiken sz konusu. Bu isim
aslnda Makatea Tuamotu Adas'nn ismidir ve sz konusu mercan ka
yalklar bu adada ok fazla olduu iin kayalarn genel ad olmutur.
Makatea bulunan yerler zerlerinde yrmek iin hi de uygun deil
dir; zerinde derin yarklar bulunan jilet keskinliindeki mercanlar in
sann botlarn, ayaklarn ve hatta ellerini kesecek gtedir. Maka
tea'lar ilk defa Rennell Adas'nda grmtm ve sadce 90 metrelik bir
mesafeyi 10 dakikada yryebilmitim. Bu arada dengemi salamak
iin olur da mercandan oluan kaya paralarna elim deer diye dm
kopmutu. Nitekim Makatea en salam botlar bile birka gn iinde
dilim dilim paralar. Makatealar zerinde yrmenin eziyetini bilen
herkes bu kayalklara sahip adalarn, olmayanlardan daha ok orman
tahribatna ak olmasna amamaktadr.
Bu durum bizi daha karmak olan deikenle kar karya b
rakmaktadr: Ykseklik, mesafe ve alan. Yksek adalar alak adalara
gre orman tahribatna daha az maruz kalmaktadr, nk dalar bu
lut ve ya getirir, ki bunlar da alak yerlere buhar olarak oturur ve
bitki geliimine katkda bulunurlar. Eer dalar ok yksek ya da ta
rm yaplamayacak kadar dikse, her halukarda ormanlar korunur.
Uzaktaki adalar komularna yakn olanlardan daha abuk ormanlar
n kaybetmektedir; byk ihtimalle ada halk komu adalar istila et
mek, ticaret yapmak ya da. oralara yerlemekten ok kendi adalarnda

Paskalya Ad as'nda Afacakaran!k

1 43

daha fazla bulunduklar iin kendi evrelerini de daha fazla tahrip et

mektedirler. Byk adalar kk adalara oranla ormanlarn daha iyi
koruyabilmektedirler; nfus younluu dk olan byk adalarda
ormanlarn yok olmas iin yzyllar gerekmektedir. Ayrca kk ada
larda tarm iin az alan kald iin insanlar tarm alan amak iin or
manlar yok etmektedir.
Paskalya ormanlarnn yok olmas bu dokuz deiken asndan de
erlendirildiinde ortaya nasl bir tablo kmaktadr? En yksek nc
enlemde, en dk yaa sahip, en dk yanarda kl yana sahip,
en dk Asya toz yana sahip, makateas yok ve komu adalardan en
uzak ikinci ada. Barry Rolett ve benim zerinde alma yaptmz 8 1
adadan en ala ve en k. B u deikenlerin sekizi d e Paskalya' or
man kaybna aday bir ada haline getirmektedir. Paskalya'n yanardala
r orta yatadr ve muhtemelen 200 bin ile 600 bin aras bir yatadr. Pas
kalya'n en eski yanarda olan Poike Yarmadas ayn zamanda Paskal
ya'n ormanlarnn ilk kaybolduu yer. Bugn en etkili toprak kaymas
da bu alanda yaanyor. Tm bu deikenlerin etkileri biraraya getirildi
inde Barry ile birlikte oluturduumuz istatiksel model Pasifik'te en
fazla orman tahribatna maruz kalacak adalarn Paskalya, Nihoa ve Nec
ker olmas gerektiini ortaya kard. Bu sonu gereklerle de rtmek
tedir: Nihoa ve Necker'da bugn insan yaamamaktadr. Dier taraftan
Nihoa'da tek bir palmiye tr dnda bitki rts de kalmamtr. Pas
kalya'da ise hi aa kalmam, nfusunun % 90' da gitmitir.
Ksacas Paskalya ormanlarnn olaand bir ekilde ortadan kalk
mas, halknn ok kt ya da ar derecede ihtiyatsz olmasndan kay
naklanmyordu. Tm Pasifik adalan ierisinde ormanlar en fazla risk
altnda olan ve ok krlgan bir evrede yaadklar iin bu sonla kar
lamlard. Paskalya Adas iin evresel krlganl oluturan unsurla
r detaylaryla belirleyebiliriz.

Bir Benzetme Olarak Paskalya

Paskalya halk bir toplumun kendi kaynaklarn adeta smrrcesi
ne kullanarak kendi kendine nasl zarar verdiini gsteren en iyi rnek
tir. evresel klerle ilgili gelitirdiimiz be noktal kontrol listemiz
deki unsurlar gzden geirecek olursak, bu unsurlarn ikisi-dman
komularn saldrlar ve dost komularn desteini kaybetme-Paskal
yann knde herhangi bir etk:ye sahip olmamtr, nk Paskal-

1 44

yann kuruluundan itibaren dost ya da dman herhangi bir toplum

la ilikisi olduuna dair herhangi bir delil bulunamamtr. Zaman za
man adaya baz kanolar gelse de, bunlar ciddi bir tehdit veya nemli bir
destek salayacak apta deildi. lklim deiikliine gelince, ileride bu
konuda delillere ulaabiliriz, ancak u anda iklim deiikliinin Paskal
ya zerinde etkili olduuna dair herhangi bir delilimiz bulunmamakta
dr. Bu durumda Paskalya'nn knde geerli olabilecek iki tip un
surla kar karya kalm bulunuyoruz: nsann evre zerindeki etki
leri, zellikle ormanlarn ve kularn yok edilmesi; siyasi, sosyal ve dini
unsurlar. Bu unsurlar arasnda Paskalya'nn dier adalardan izole ol
mas nedeniyle dier adalara g edememe durumu, nceki sayfalarda
anlatlan heykel yapm zerinde younlalmas, kabileler ve efler ara
sndaki daha byk heykel dikme konusundaki rekabet ve bu rekabet
nedeniyle daha fazla ahap, halat ve gda gereksinimi.
Sanrm endstri-ncesi halklar iinde zellikle Paskalya'nn k
nn bizleri derinden etkilemesine bir aklama getirmi bulunuyo
rum: Paskalya'n dier adalardan uzak olmas. Paskalya Adas ile mo
dern dnya arasndaki benzerlikler insann tylerini rpertecek kadar
ak. Kreselleme, uluslararas ticaret, jet uaklar ve Internet sayesin
de bugn dnyadaki tm lkeler, ayn Paskalya'daki kabileler gibi, kay
naklarn paylamakta ve birbirlerini etkilemektedir. Polinezya'daki
Paskalya Adas Pasifik Okyanusu'nda nasl herkesten uzak ve yalnzsa,
bugn dnyamz da uzayda ayn ekilde yalnz. Paskalya halknn s
kntya dtklerinde kaabilecekleri bir yer ya da yardm isteyebile
cekleri komular yoktu. Ayn ekilde bugn biz dnya halknn da ba
mz sktnda yardm isteyebileceimiz kimsemiz yok. Bu nedenle
insanlar Paskalya toplumunu metaforik olarak dnyann gelecekte ii
ne debilecei en kt durum olarak gryor.
Tabii ki bu benzetme baz ynlerden eksik. Bugn iinde bulundu
umuz durum 1 7. yzyldaki Paskalya halkndan baz nemli alar
dan ok farkl. Bu farkllklardan bir ksm bizim iin tehlikenin boyut
larn da arttrmaktadr: rnein, eer az saydaki Paskalya halk sade
ce ellerindeki gelimemi aletlerle ve kendi kas kuvvetleriyle evreleri
ne bu kadar tahribat vermilerse, milyarlarca insann gnmz
imkanlar ve makine gc ile neler yapabileceini dnebiliyor mu
sunuz? Ancak bizim yararmza olan farkllklar da yok deil. Bu fark
llklara son blmde deineceiz.

nc Blm

YAAYAN SON NSANLAR: PTCARN VE

MENDERSON ADALARI

Bounty ncesi Pitcairn

zlerce yl nce gmenler, doal kaynaklan asla tkenmez
denen verimli topraklara ulatlar. Bu topraklarda sanayi iin
gereken birka hammadde eksikti ve bu eksik maddeler deniz ticareti ile sz konusu maddelerin bol bulunduu, fakat daha fakir
olan yerlerden salanyordu. Bir sre iin topraklar zenginleti ve n
fuslar artt.
Ancak zaman iinde bu zengin topraklarn nfusu, bol kaynaklarn
destekleyebileceinin de tesinde artt. Bir yandan ormanlardaki aa
lar kesilirken bir yandan da erozyonla topraklar kaybediliyor ve bu du
rumda tarmsal verimlilik artk ihra edecek mal retmek, gemi yapmak
ve hatta kendi nfusunu beslemek iin yeterli olmamaya balad. Tica
retteki gerileme ile birlikte ithal edilen hammaddelerde de azalma oldu.
Birtakm karmak nedenlerden dolay yerel askeri liderler ard ardnca
deiirken i sava patlak verdi. Bu zengin topraklarn alk eken halk
yamyamlk yaparak hayatta kalmaya aht. Eski ticaret ortaklarnn ise
durumu ok daha ktyd: Bal olduklar ithal maddeler kesilince
kimse hayatta kalmayncaya kadar kendi evrelerine zarar verdiler.
Bu ackl senaryo ABD ve ticaret ortaklarmzn geleceini mi anla-

1 46

tyor acaba? Henz bu sorunun cevabn bilmiyoruz, ama sz konusu

senaryo Pasifik Okyanusu'ndaki tropik adada gerekleti bile. Bun
lardan bir tanesi "zerinde insan yaamayan ada" olarak nlenen ve
1 790 ylnda Kralie'nin gemisi Bounty'den kaan isyanclarn snd
Pitcairn Adas. Bu ssz ada intikam almak isteyen ngiliz donanma
sndan saklanmak iin ideal bir yerdi. Ama isyanclar burada eskiden
yaayan yerli bir Polinezya halk olduunu gsteren tapnak platform
lar ve tatan aletler buldular. Pitcairn'in dousundaki Henderson
Adas'nda ise bugne kadar hi oturan olmam.
Bugn bile Pitcairn ve Henderson dnyadaki gidilmesi imkansz
olan yerler arasnda; buraya tarifeli hava ve deniz tatlar iletilmiyor,
ancak arada zel yatlar veya seyahat gemileri uruyor. Ne var ki Hen
derson'da da eskiden burada bir topluluun yaadna dair bol bol
iaret bulunmaktadr. Peki Pitcairn Adas'ndaki halka ve Hender
son'daki kuzenlerine ne olmutu?
Pek ok kitap ve filmde anlatlan Pitcairn'deki Bounty kaaklarnn
bana gelenler kendilerinden nce adada yaayan halk ile hemen hemen
ayn. Yeni Zelanda'daki Otago niversitesi'nden arkeolog Marshall We
isler'in adada 8 ay kalarak yapt kazlarda kaaklarla ilgili birok yeni
bilgi elde edilmitir. Elde edilen bilgilere gre Pitcairn ve Henderson
adalarnda yava yava ilerleyen evre felaketi yzlerce kilometre ileride
ki daha kalabalk ticaret ortaklar olan Mangareva'nn durumu ile ba
lantl. Mangareva'da nfus tamamen ortadan kalkmasa da halkn ya
am standartlar olaanst dmt. Bu nedenle Paskalya Adas nasl
ki insanlarn kendi evrelerine zarar verdiini gsteren net bir rnek ise,
Pitcairn ve Henderson da evresel adan zor duruma dm bir tica
ret ortann sebep olduu ke en net rneklerdir. Ayrca bu adala
rn yks modern kreselleme ile birlikte gnmzde etkisi altnda
olduumuz riskleri sergilemektedir. Pitcairn ve Henderson'daki evresel
tahribat da klerine mutlaka katkda bulunmutur, ancak iklim de
iiklii ve dmanlar olduuna dair bir delilimiz yok.

Birbirinden Farkl Ada

Mangareva, Pitcairn ve Henderson Gneydou Polinezya olarak
bilinen blgede iinde srekli oturulmaya elverili tek yerlerdir. Bura
lardaki dier yaplamalar, zerinde geici olarak veya misafir olarak
oturulabilecek -ancak srekli bir yerleimi destekleyemeyecek atollerdir

Yaaya n Son nsanlar: Pitcairn ve Henderson Adalar

1 47

- Pitcairn Ada l a r 20

Mangareva

Oneo Mercan Adas

'
s

'
Mil

:ilometre

250

Ducie Mercan Adas

'
Henderson Adas

Pitcairn Adas

250

135

uo

125

(mercan adas). Bu adaya M S 800 yllarnda bir nceki blmde an

lattmz dou ynndeki Polinezya yaylmas esnasnda yerleen kii
ler olmu. adann en batsndaki ve bu nedenle Polinezya'nn daha
nceden yerleilmi blgelerine en yakn olan Mangareva bile batda
Sosyete (Societies) adalar (Tahiti de dahil olmak zere) kuzeybatda
Markiz Adalar (Marquesas) gibi en yakndaki byk ve yksek adala
ra 1 600 kilometre uzaklktadr. Dou Polinezya'nn en byk ve kala
balk adalar olan Sosyete (Societies) adalar ve Markiz Adalar (Mar
quesas) ise Bat Polinezya'nn en yakn yksek adalarnn 1 600 kilo
metreden daha fazla dousundadr ve byk ihtimalle Bat Polinez
ya'ya yerleimden sonraki 2 bin yl ierisinde bu adalar bo kalmtr.
Bu nedenle Mangareva ve komular Polinezya'nn en uzak dou bl
gesi ierisinde olabilecek en uzak noktalardadr. Bu adalara byk ih
timalle Markiz (Marquesas) veya Sosyete (Societies) adalarnn Hawa
ii'nin en uzak adalarna ve Paskalya'a kadar ulaan kolonileme teeb
bsleri srasnda gelinmitir ve bu Polinezya yerlemesini tamamla
mtr (bkz. sf. 97 ve bu sayfa).

1 48

Gneydou Polinezya'daki bu yaanabilir ada arasnda en fazla

insan nfusu barndrmaya msait ve insanlar iin nemli olan doal
kaynaklara en fazla haiz olan Mangareva idi. Adada d mercan resif
leriyle korunakl 24 kilometre apnda bir krfez, iki dzine snm
yanarda ve toplam 25 kilometrekareye yaylm birka mercan adas
bulunuyordu. Krfez, mercan resifleri ve krfez dndaki okyanus ba
lk ve kabuklu deniz canllar asndan ok boldu. Kabuklu canllar
arasnda zellikle en deerli olan ok byk bir istiridye eidi olan
kara dudakl inci istiridyesi idi. Gnmzde de bu istiridyeden nl
siyah kltr incileri retilmektedir. Bu istiridye yenilebilir olduu gi
bi, 20 santimetreye yaklaan kaln kabuklarndan balk oltas, rende,
soyma ba gibi mutfak ve ss eyalar yaplabiliyordu.
Mangareva Krfezi'nin yksek blmleri dereler oluturacak ka
dar yamur alyordu ve bu alanlar ormanlarla kaplyd. Polinezyal ilk
yerleimciler evlerini kylardaki dar ve dz alanlarda kurmulard. Ka
sabalarn arka yamalarnda tatl patates gibi rnler yetitiriyorlard.
Terasl yamalarda ve sulama yaplan derelerin aalarndaki dz
alanlarda tara ekimi yaplyordu; daha yksek alanlarda ise ekmek
meyvesi ve muz gibi meyveler yetitiriliyordu. Tarm, balklk ve ka
buklu deniz rnleri toplamacl sayesinde eski alardaki Pitcairn
ve Henderson adalarnn nfusunun onlarca kat olan binlerce kiilik
Mangareva nfusu beslenebiliyor olmalyd.
Bir Polinezyal'nn bak asna gre Mangareva'nn en nemli de
zavantaj kese ve benzeri ta aletleri yapmak iin yksek kaliteli tala
rn olmamasyd. (Bu, ABD'nin iyi snf demir rezervleri dnda tm
nemli doal kaynaklara sahip olmas gibi bir durumdu). Mangareva
Krfezi'ndeki mercan adalarnda iyi kalitede ham ta bulunmuyordu;
hatta yanardalardan salanabilen tek ey sadece nispeten yontulma
m damarl bazalt idi. Bu ta ev-bahe duvar, frn ta ve kano apa
s yapmak iin yeterliydi, ancak sz konusu bazalttan sadece keser ya
plabiliyordu.
Neyse ki bu eksiklik Mangareva'nn 482 kilometre gneydousun
daki kck ve snm bir volkanik ada olan Pitcairn Adas'ndan ye
terli bir ekilde karlanabiliyordu. Bir kano dolusu Mangarevarlnm
ak okyanusta yaptklar birka gnlk seyahatten sonra Pitcairn'i
kefettiklerinde duyduklar sevinci tahmin etmek zor deil. Belli ki bu
heyecan, adann kanolarn yanamas iin uygun tek kysna ktktan

Yaayan Son nsanlar: Pitcairn ve Henderson Ada l a r

1 49

sonra dik dalarna trmanp Gneydou Polinezya'nn tek kullanla

bilir volkanik canma rastladklarnda daha da artmtr. Bu camdan
makas veya bistri yerine geecek kesme aletleri elde edilebilirdi. Ky
nn 1 .6 km kadar batsnda kefettikleri ince damarl siyah mermer
madeni ise Gneydou Polinezya'nn keskin alet yapmak iin en b
yk kayna haline geldi.
Dier ynlerden Pitcairn'in sunabildii kaynaklar Mangareva'nm
yannda olduka snrlyd. Az da olsa dereleri vard. stelik ormanla
rndaki aalar kano yapm iin yeterliydi. Ama adann dik yaps ve
kk toplam alan nedeniyle tarm yaplabilecek yerler olduka azd.
Ayn derecede ciddi bir dezavantaj da Pitcairn'in kylarnda resif bu
lunmamas ve bu denizin birdenbire derinlemesiydi. Bu durumda ba
lk ve kabuklu deniz rnleri avcl Mangareva'da olduundan ok
daha zor bir ekilde yaplabiliyordu. Ayrca Pitcairn'de gda ve ara ya
pmnda kullanllan kara dudakl inci istiridyelerden de yoktu. Bu ne
denle Pitcairn'in toplam nfusu byk ihtimalle yz kiiden fazla de
ildi. Bounty'den kaanlar ve buradaki yerli Polinezyallarn neslinden
olup bugn adada yaayanlarn says sadece 52.
Pitcairn'in nfusu 1 790 ylnda 27 iken 1 856 ylnda 1 94'e ykseldi. Bu nfus Pitcairn'in tarmsal potansiyelini ypratt ve nfusun b
yk bir ksm Britanya Hkmeti tarafndan uzaktaki Norfolk Ada
s'na gtrld.
Gneydoudaki Polinezya adalarnda kalan dier yaanabilir ada
olan Henderson en byk ada olmasna ramen ok uzak. Ada, Pitca
irn'in 1 60 kilometre kuzeydousunda ve Mangareva'nn 643 kilomet
re dousunda. Mangareva veya Pitcairn'in tersine Henderson volkanik
bir ada deil. Bu ada mercan kayalklarnn deniz seviyesinden 30 met
re yukarya kmasyla meydana gelmitir. Bu nedenle Henderson'da
ara-gere yapm iin uygun nitelikte bazalt veya kaya yoktur. Bu, ta
tan ara yapan bir toplum iin olduka byk bir eksiklik. nsanlar
iin zorlayc olacak dier bir zellii de adann gzenekli kiretan
dan olumas nedeniyle burada dere olmamas ve temiz suyun ok az
bulunmas. En iyi ihtimal, yatan sonraki birka gn sresince ma
aralarn tavanlarndan suyun damlamas ve yerlerde su birikintileri
nin olumasdr. Ayrca kydan 6 metre uzakta deniz tabannda fokur
dayan bir temiz su kayna bulunmaktadr. Marshall Weisler, Hender
son'da geirdii aylar boy.nca elindeki modern tentelerle bile kullan-

1 50

ma suyu biriktirmekte zorlanm; yemek, bulak, amar ve banyo

iin hep tuzlu su kullanmt.
Henderson'da toprak bile kireta arasndaki kk ceplere hapse
dilmitir. Adann en uzun aalar sadece 1 5 metre yksekliinde olup
kano yapm iin uygun deildir. Bodur kalm ormanlar ve orman ta
banndaki kaln yabani bitki rts o kadar youndur ki, yrrken pa
la ile yol amak gerekir. Henderson'un kylar dar ve kuzeydeki uca s
ktrlm durumdadr. Gney kys ise botlarn yanamasnn mm
kn olmad dik uurumlardan ibarettir; adann gney ucu ustura kes
kinliinde kiretamdan olumu resif ve atlaklardan olumutur. Ada
nn bu gney ucuna Avrupal gruplar tarafndan sadece kez ulal
mtr. Bunlardan bir tanesi Weisler'in grubu idi. Weisler'n salam y
ry botlaryla adann kuzey kysndan gney kysna uzanan 8 kilo
metre yolu yrmesi be saat srmt. Bu yolculuk esnasnda Weisler
daha nce yerli halk tarafndan kullanlan bir snak da kefetmiti.
Tm bu gz korkutucu dezavantajlar bir yana, Henderson'n cazip
ynleri de var. Mercan ve s sularda yenge, istakoz, ahtapot ve kstl
sayda balk ve kabuklu deniz hayvan yaamaktadr. Ancak bunlarn
arasnda kara dudakl inci istiridyesi bulunmamaktadr. Henderson'da
Gneydou Polinezya'nn bilinen tek kaplumbaa yumurtlama kum
sal bulunmaktadr. Her yln Ocak ile Mart aylar arasnda buraya ye
il kaplumbaalar gelmekte ve yumurtalarn brakmaktadr. Hender
son'da nceleri frtna kular da dahil 1 7 eit su kuu eidi vard. Yu
valarndayken yakalanmalar ok kolay olan bu kular yz kiilik n
fusu beslemek iin fazla fazla yettii gibi, kularn neslinin tkenmesi
asndan da bir sorun tekil etmiyordu. Ada ayn zamanda dokuz e
it kara kuuna ev sahiplii yapyordu ve bunlarn bei uamayan ku
tu. Bu nedenle zellkle lezzetli olan eit gvercin de dahil bu ku
lar yakalamak sorun oluturmuyordu.
Tm bu zellikler Henderson' kyda yaplacak bir piknik veya de
niz kabuklularndan kendinize ziyafet ekeceiniz ksa bir tatil iin ha
rika bir yer yapyordu. Ancak buras kesinlikle devaml oturulacak bir
yer deildi. Geri Weisler'n yapt kazlar Henderson'da az da olsa bir
nfusun barndn gstermektedir. Iki dzine kadar kiiden oluan
bu kk topluluk adada yaayabilmek iin belli ki ok fazla skntya
girmi. Adada yaadklarna dair delil, adada bulunan 98 insan kemii
ve dii. Bu kemiklerden adada, bazlar 40 yan zerinde kadn ve er-

Yaayan Son nsanlar: Pitcairn ve Henderson Adalar

151

kek olan 1 0 yetikin, ergenlik anda alt kz ve erkek ocuu ve drt

de 5 - 1 O yalar arasnda ocuk olduu tespit edildi. ocuk kemikleri
bulunmas zellikle bu kemiklerin adada yaayan eski bir toplulua ait
olduunu gstermektedir, nk Pitcairn'in gnmzdeki sakinleri
Henderson'a odun veya deniz rnleri toplamaya giderken yanlarna
ocuklarn almamaktadrlar.
Henderson'n bir zamanlar bir nfus barndrdna dair baka bir
delil de adann kuzey kysnda 275 metre uzunluunda, 27 metre ge
niliinde Gneydou Polinezya'nn en byk genel pne sahip ol
mas. Nesiller boyu insanlarn braktklar artklar barndran bu p
yn ierisinde Weisler ve arkadalarnn yaptklar testlerde ok faz
la sayda balk kemii (ki sadece bir 9 decimetrekpn te birinde 14
bin 751 balk kemii bulunmutur), 42 bin 213 ku kemii ve binlerce
kara kuu kemii bulunmutur. Bu rakamlar baz alnarak yaplan he
saplamalara gre, Henderson Adas'ndaki insanlarn onlarca milyon
ku ve balk kemiini buraya att anlalyor. Henderson'da insanlar
la ilgili yaplan en eski radyokarbonlama bu plerden km. !kinci
en eski tarihleme almas ise kamlumbaalarn yumurtalarn brak
tklar kuzeydoudaki kumsalda yaplm. Bu, insanlarn nceleri bu
ralarda yerletiklerini gstermektedir.
Her yeri alak aalarla kapl mercan kayalndan baka bir ey ol
mayan bir adada insanlar nerede yaayabilirdi? Henderson, Polinez
ya'daki meskun adalar arasnda zerinde hibir bina olmayan tek ada
dr. Adada inaat yapldna dair sadece iz bulunmaktadr: bir ev ve
ya snan temeli olduu dnlen direkler ve ta bir kaldrm, rz
gardan korunmak iin yaplm ksa bir duvar ve mezar kemeri olarak
kydan alnm birka plaka ky ta. Bunun yannda, kydaki hemen
hemen her bir maara ve kaya iine oyulmu, 2.7 metre geniliinde ve
1 .8 metre derinliindeki ve gneten korunmak iin en fazla iki kiinin
snabilecei snakta insanlarn yaadn ispatlayan moloza rastlan
mtr. Weisler bu snklardan onsekiz tane buldu. Bunlardan onbei
daha ok kullanlan kuzey, kuzeydou ve kuzeybat kylarnda, dierle
ri ise dou veya gney uurumlarndayd. Henderson Weisler'n tm
aday incelemesine imkan verecek ekilde kk olduu iin, bu onse
kiz maarann yannda kayadan snaklar ve kuzeydeki snak Hen
derson'daki btn nfusun barnd "meskenleri" oluturuyordu.

1 52

Odun kmr, ta istifleri ve nesli tkenmi bitki trleri adann ku

zeydou tarafnn yandn ve byk emek sonucunda doal toprak
cepleri ierisinde bitkilerin yetiebilecekleri bahelere dntrld
n gstermektedir. Yerleimciler tarafndan zel olarak adada yeti
tirilen Polinezya bitkileri ve ifal bitkiler, Henderson'da yaplan arke
olojik kazlarda ortaya karlanlar ve bugn hala yabani olarak yetien
bitki rts hindistan cevizi, muz, tatl patates, taro, birka aa tr,
halat yapmnda kullanlan bir lifli aa ve fundalklardr. Amberiei
nin ekerli kkleri genelde Polinezya'nn dier blgelerinde gda takvi
yesi olarak kullanlr. Bu, belli ki Henderson'da ana gdalardan birini
oluturuyordu. Fundalk yapraklar giyecek yapmnda, ev damlarnn
kaplanmasnda ve gda saklanmasnda kullanlyordu. Bol ekerli ve ni
astal bu rnlerin hepsi yksek karbonhidrat ieren bir beslenme bi
imi oluturuyordu. Bu durum Weisler'n, adada bulduu ene ve di
lerde neden bol miktarda di anmas, di kayb ve di hastalklarna
rastladn aklyor. Ada nfusu protein ihtiyacnn ounu vahi ku
lar ve deniz rnlerinden salyor olmalyd, ancak bulunan birka do
muz kemii az da olsa domuz beslediklerini gstermektedir.

Ticaret
Tm bu nedenlerden dolay, Gneydou Polinezya'da koloni kuru
labilecek ancak birka yaanabilir ada bulunuyordu. En byk nfusu
barndrabilen Mangareva, iyi kaliteli ta dnda, Polinezya hayatn sr
drebilmek iin gerekli ihtiyalarn ounu kendisi karlayabiliyordu.
Dier iki adaya gelince Pitcairn ok kk, Henderson da ekolojik
adan ok marjinaldi. Her ikisi de uzun dnemde yaayabilir bir n
fusu barndrabilme zelliinden ok uzakt. Yine her ikisi de ok
nemli kaynaklar asndan yetersizdi. Birka gnlk bir seyahat iin
yanmza koca bir kutu dolusu ime suyu ve deniz rnleri dnda yi
yecek almadan oraya gitmeyi hayal edemeyen biz modern insanlar,
Polinezyallar'n orada srekli oturarak nasl yaadklarna hayret edi
yoruz. Ancak hem Pitcairn hem de Henderson Polinezyallar'a cazip
gzkecek birtakm eyler de sunuyor: Yksek kaliteli ta, bol miktar
da deniz rn ve ku.
Weisler'n arkeolojik kazlar ada arasnda geni bir ticaret oldu
unu ortaya kard; her adann eksii dierinin rn fazlalaryla tela
fi ediliyordu. Radyokarbon tarihleme yntemi iin uygun olan orga-

Yaayan Son nsanlar: Pitca irn ve Henderson Adalar

1 53

nik karbona sahip olmayan ticaret mallan bile ayn arkeolojik kat
mandan karlan odun kmr zerinde yaplan radyokarbon l
mlerle tarihlendirilebilir. Weisler'n yapt aratrmalara gre tica
ret MS 1 000 yllarnda, yani byk ihtimalle insanlarn ilk defa bura
lara yerletiklerinde balam ve yzyllarca devam etmi. Hender
son'daki baz eyalarn ithal edildii hemen anlalabiliyor, nk bun
lar Henderson'da bulunmayan eyler; istiridye kabuklarndan yaplm
balk oltas ve sebze meyvesi, volkanik camdan yaplma kesici aletler,
bazalt keserler ve frn talar ...
Bu ithal mallar nereden gelmiti? Balk oltas ve rendenin yapld
istiridyelerin Mangareva'dan geldii dnlebilir, nk bu istiridye
ler orada bol bol bulunmasna ramen Henderson ve Pitcairn'de yok.
lstiridye yataklar olan dier adalar da Mangareva'ya ok uzak. Pitca
irn'de de birka istiridye kabuundan yaplm ey bulunmu ve bun
larn da ayn ekilde Mangareva'dan geldii dnlebilir. Ancak Hen
derson'da bulunan volkanik talardan yaplma eyalarn nereden gel
diini belirlemek daha zor, nk Mangareva ve Pitcairn'in yan sra
pek ok Polinezya adasnda bu volkanik talardan mevcut.
Bu nedenle Weisler farkl kaynaklardan alnan farkl volkanik ta
lar birbirinden ayrt etmek iin yeni teknikler bulmu. Volkanlar bir
ok farkl tipte lav pskrtr. Mangereva ve Pitcairn'de bulunan tr
deki volkanik talar (bazalt) kimyasal oluumlar ve renkleri ile de ta
nmlanyorlar. Fakat deiik adalardan alnan bazaltlar, hatta ayn ada
daki farkl maden ocaklarndan alnanlar bile kimyasal bileimlerinde
ierdikleri silikon ve alminyum gibi ana elementler ve niobiyum ve
zirkonyum gibi ikincil elementlerdeki farkllklar gibi ince detaylar ne
deniyle birbirlerinden farkllar.
Daha da ince bir ayrt edici detay, kurun elementinin doal olarak
birok izotopuyla birlikte bulunmasdr, ki bunlarn oranlar da bir ba
zalt kaynandan dierine deimektedir. Jeologlara gre bu bileimle
rin tm detaylar, herhangi bir tatan yaplm aletin hangi ada veya
maden ocann tandan yapldn belirlemesini salayan parmak izi
zellii tayor.
Weisler bir meslektayla birlikte Henderson'n tarihlendirilmi ar
keolojik yerleim yerlerinden karlan bir dzine kadar ta eya ve b
yk ihtimalle ta aletin yaplmas veya tamir aamasnda krlm ta
larn kimyasal bileiminin analizini yapt ve her birindeki ku;un izo-

1 54

topu oranlarna bakt. Karlatrma iin de Mangareva ve Pitcairn'de

ki maden ocaklar ve kaya katmanlarndan karlan volkanik kayalar
inceledi. Bu kayalar Henderson'a ithal edilmesi ihtimali en fazla olan
laryd. Emin olmak iin ayn zamanda Polinezya adalarndan olduka
uzak olan ve bu nedenle Henderson'a gelmesi zor olan volkanik kaya
lar inceledi. Bu adalar arasnda Hawaii, Paskalya, Markiz (Marqu
esas ), Sosyete (Societies) ve Samoa vard.
Bu incelemelerden kan sonular olduka kesindi. Henderson'da
incelenen volkanik cam paralarnn hepsi Pitcairn'deki Down Rope
maden ocandan karlmt. Bu sonu paralarn grsel olarak ince
lenmesinden, hatta kimyasal analizinden nce de bulunabilecek tr
dendi, nk Pitcairn volkan cam renkli olup zellikle siyah ve gri b
lmleri baskndr. Henderson'da bulunan bazalttan yaplm keserler
ve bazalttan kesilmi ince paralar byk ihtimalle Pitcairn'den, baz
lar da Mangareva'dan gelmitir. Henderson'a gre Mangareva'da ta
aletler zerinde daha az inceleme yaplm olmasna ramen, burada
ki keserlerin bazlarnn da Pitcairn'de yapld ortaya kt. Bunlar
byk ihtimalle Mangareva'nn bazaltndan daha kaliteli olduu iin
ithal edilmiti. Bunun tersine, Henderson'dan karlan damarl bazalt
talarn ou Mangareva'dan, biraz da Pitcairn'den gelmiti. Bu tip
talar Polinezya'nn her tarafnda modern barbeklerde kullanlan k
mr tulalar gibi frn talarnda stma ta olarak kullanlyordu. Bu
frn talarndan Henderson'da piirme ukurlarnda bulunmutu. Is
tlm olduklarna dair pek ok iaret bulunmu, bu da tahmin edilen
fonksiyonlarn bir kere daha kantlamtr.
Ksacas arkeolojik almalar adalar arasnda geni apl bir ham
madde ticareti, belli bir seviyede de rn ticareti olduunu gstermitir:
Mangareva'dan Pitcairn ve Henderson'a istiridye kabuu; Pitcairn'den
Mangareva'ya ve Henderson'a ve Mangareva'dan Henderson'a bazalt.
Buna ek olarak Polinezya'nn domuz ve muz, taro ve dier ana rnleri
insanlar adalara yerlemeden nce adalarda bulunan rnler deildi.
Eer Mangareva'ya Pitcairn'den ve Henderson'dan nce yerleildiy
se-ki ada ierisinde Polinezya adalarna en yakn olan Mangareva
olduu iin bu muhtemel grnmektedir-o zaman Mangareva'dan
yaplan ticaret ile vazgeilemeyen rnler ve domuzlar da Pitcairn ve
Henderson'a getirilmi olmaldr. zellikle Pitcairn ve Henderson'a
Mangareva kolonileri yerlei:ken Mangareva'dan mal getiren kanolar

Yaayan Son nsanlar: Pitca irn ve H e nderson Adala r

1 55

daha sonra adalarda kalc bir yaam salamadaki rollerine ek olarak

yeni kolonilerin yerlemesi iin adeta bir gbek ba grevi gryordu.
Henderson'dan Pitcairn ve Mangareva'ya hangi rnlerin ihra
edildiine gelince, bunlar sadece tahmin edebiliriz. Bunlar, Hender
son'da ihra edilmeye deer ta veya kabuk olmad iin Mangare
va'nn arkeolojik alanlarnda gnmze kadar korunamayacak nite
likte, dayanksz eyler olmal. Bu rnlerden biri gnmzde Gney
dou Polinezya'da sadece Henderson'da yavrulayan ve gnmzdeki
havyar gibi ok lks gda maddesi snfna giren canl deniz kaplumba
as olabilir. kinci bir aday ise Henderson'daki papaan, gvercin ve
krmz kuyruklu tropik kuundan elde edilen krmz tylerdi ki, bu
da gnmzdeki altn ve samur krk gibi Polinezya'da ss eyalarnda
kullanlan lks saylabilecek nitelikte bir rnd.
Ancak gnmzde olduu gibi o zamanlar da hammadde, retil
mi rn ve lks mallarn dei tokuu trans-okyanus ticareti ve seya
hatlerinin tek nedeni deildi. Pitcairn ve Henderson'n nfusu maksi
muma ulatktan sonra bile saylar o kadar azd ki-Pitcairn'de yz ve
Henderson'da ise birka dzine-evlenme yana gelenler adada ken
dilerine evlenmek iin aday bulmakta zorlanyorlard. Bu adaylardan
ou da evlenemeyecek kadar yakn akrabalaryd. Bu nedenle ticare
tin yan sra evlenebilecek elerin dei tokuu da Mangareva ile iliki
lerin bir blmn tekil ediyor olmalyd. Ayrca Mangareva'nn yo
un nfusunda fazla olan teknik yeteneklere sahip zanaatkarlarn Pit
cairn ve Henderson'a getirilmesi ve bu iki adann az olan tarm alan
larnda artk yetitirilemeyen rnlerin yetitirilip tekrar ithal edilme
si aradaki ilikileri canl tutuyordu. Ayn ekilde, Avrupa'dan gelen er
zak filolar yalnz adalara yerleilmesi ve gerekli malzemelerin getiril
mesi iin deil, ayn zaman da Avrupa'nn Amerika ve Avustralya'daki
kolonilerini yerinde tutmak iin de gerekliydi.
Mangareva ve Pitcairn adalarndaki kiiler asndan Henderson ile
ticareti ayakta tutmaya deer baka bir sebep daha vard. Mangareva'dan
Henderson'a yaplan bir yolculuk Polinezya kanolaryla yapldnda
drt veya be gn sryordu; Pitcairn'den Henderson'a ise bir gn.
Pasifk'te yerel kanolarla yaptm deniz yolculuklar ok daha ksa
tecrbelerdi. Buna ramen her zaman kanonun devrilip ters dnme
sinden veya krlmasndan endie duymuumdur. Hatta bir keresinde
bir kaza geirmitim ve az kalsn hayam kaybediyordum. Bu nedenle

1 56

ak okyanusta yedi gn srecek bir yolculuk bana dayanlmaz geliyor.

Byle bir maceraya ancak ok aresiz kalrsam atlrm herhalde. Ama
gnmzde, sadece sigara almak iin Pasifk'te be gn boyunca kano
laryla deniz yolculuu yapan insanlar iin bu yolculuklar hayatlarnn
bir paras. Mangareva veya Pitcairn'in nceki Polinezyal sakinleri iin
Henderson' a piknik iin yaplacak haftalk bir gezi harika bir frsatt. Bu
ekilde Henderson'daki kaplumbaalar ve yumurtalarndan bol bol yi
yebilir, istedikleri deniz kularndan kendilerine ziyafet ekebilirlerdi.
zellikle Pitcairn Adas'ndakiler iin Henderson'n kumsal cazipti.
Hapishane gibi ufack adalarndan bunalan Bounty isyanclarnn bu
gnk torunlar da ayn sebepten tr biraz uzaktaki mkemmel plaj
dan istifade etme ve "tatil" yapma imkanna hayr demiyorlar.
Margareva'ya gelince, bu ada ok daha byk bir ticaret ann
corafi adan cazibe merkeziydi. Bu a ierisinde gneydouya 1 60
kilometrelik bir yolculuktan sonra varlabilen Pitcairn ve Henderson
en ksa etab oluturuyordu. Her biri 1 600 kilometre olan daha uzun
etaplar Mangareva'y kuzey-kuzeybatda Markiz Adalar'na (Marqu
esas), bat-kuzeybatda Sosyete (Society) Adalar'na batda ise muhte
melen Gney Adalar'na (Australs) balyordu. Tuamotu takmadala
rnn dzinelerce bodur mercan adas bu yolculuklarda atlama ta g
revi yapyordu. Mangareva'nn birka bin kiilik nfusu nasl ki Pitca
irn ve Henderson'n gelimesini engellediyse, Sosyete (Societies) ve
Markiz Adalar'nm (Marquesas) da her biri yaklak yz bin kii olan
nfuslar Mangareva'nnkileri engellemiti.
Bu byk ticaret ann somut delilleri Weisler'n bazalt zerinde
gerekletirdii kimyasal almalar esnasnda ortaya kt. Weisler bu
almalar esnasnda Mangareva'da bulunan 1 9 keser arasnda Markiz
Adalar'ndaki (Marquesas) bir madenocandan karlan malzemeyle
yaplm iki keser ve Sosyete (Societies) Adalar'ndan ise bir keseri
ayrt edebilmitir. Aletlerden elde edilen dier kantlar arasnda stille
ri adadan adaya deien keser, balta, olta, ahtapot tuza, zpkn ve tr
pler bulunuyor. Adalar arasndaki stil benzerlikleri ve bir adadaki alet
trnn dier adadakini anmsatr ekilde olmas, ayrca Markiz
(Marquesas) ve Mangareva arasndaki ticaretin Markiz (Marquesas)
stili aletlerin Mangareva'da zellikle MS 1 1 00- 1 300 arasnda ok fazla
olmas bu tarihlerde sz konusu adalar arasnda ticaretin doruk nok
tasna ktn gstermektedir. Bu konudaki bir baka delil, gnmz-

Yaayan Son nsanlar: Pitcairn ve Henderson Adalar

1 57

de konuulan Mangareva dilinin, Mangareva'ya ilk gelen yerleimciler

tarafndan getirilen orijinal dilin, daha sonra Gneydou Markiz'le
( Marquesas) etkileimiyle bugnk haline geldiini kantlayan dilbi
limci Steven Fischer tarafndan bulundu.
Daha byk a ierisindeki ticaret ve balantlarn fonksiyonlarna
gelince, bir tanesi, daha kk Mangareva/Pitcairn/Henderson'da ol
duu gibi kesinlikle ekonomikti, nk bu an rnleri kaynaklar a
sndan birbirlerini tamamlyorlard. Markiz Adalar (Marquesas) b
yk karasal alan, bazalt madeni ve insan nfusu ile "anakara" idi, an
cak krfez ya da mercanlar olmad iin deniz rnleri asndan fa
kirdi. Mangareva "ikinci anakara" idi; byk ve zengin bir krfezi, ok
az bir yzlm ve nfusu olmasna ramen ilenecek tarzda taa sa
hipti. Mangareva'nn Pitcairn ve Henderson'daki kendisinden treme
kolonileri ufack bir yzlm ve nfusa sahiptiler, ancak Pitcairn'de
ok deerli ta, Henderson'da ise yukarda bahsettiimiz yiyecek ve sa
hil imkan vard. Sonu olarak Tuamotu takmadalarnn az bir yzl
m vard ve neredeyse hi ta yoktu, ancak iyi deniz rnleri bulu
nuyordu ve uzun yolculuklarda atlama ta grevi yapyorlard.

Filmin Sonu
Gneydou Polinezya ierisindeki ticaret, Henderson'daki radyo
karbon tarihli arkeolojik katmanlarda yaplan incelemelere gre MS
1000 yllarndan 1450 yllarna kadar devam etti. Ancak MS l SOO'de
hem Gneydou Polinezya'da hem de Mangareva merkezli dier yer
lerde aniden sona erdi. Henderson'daki bu tarihten sonraya denk gelen
arkeolojik katmanlarda artk Margareva'nn istiridye kabuuna, Pitca
irn'in volkanik camna ve bazalt frn tana rastlanmad. Belli ki Man
gareva veya Pitcairn'den gelen kanolar artk uramyorlard. Hender
son'daki aalar kano yapmak iin ok kk olduundan birka dzi
nelik Henderson halk dnyann en uzak ve yldrc noktasndaki bu
adada kslp kalmlard. Henderson Adas'ndakiler bugn bizim iin
iinden klmaz grnen bir sorunla kar karya kaldlar: Bir kireta
kayalndan oluan bu adada herhangi bir metal, kiretandan ba
ka bir ta ve herhangi bir ithal mal olmadan nasl hayatta kalacaklard?
Hayatta kalmak iin yaptklarn dnnce onlara kar kark
duygular hissettim. Onlarn dahice dndn kabul etmeme ra
men aresizliklerine ve acnaca hallerine zldm. Keser yapabilmek

1 58

iin ta yerine dev deniz taraklar, delik amak iin ku kemikleri, frn
ta iin kireta, mercan veya dev istiridyeler kullandlar, ki bu malze
melerin hepsi sy ok daha az sre tuttuu iin bazalta gre olduka
kullanszd. Ayrca sttktan sonra krlyordu. Bu nedenle sk sk de
itirmek gerekiyordu. Artk oltalarn siyah dudakl inci istiridyesi ka
buundan daha kk olan sradan deniz kabuklarndan yapyorlard,
ki bu durumda istiridye kabuunda bir dzine engel taklabilirken
bunda tek bir engel taklabiliyordu. Yaplan radyokarbon tarihlemele
rine gre Henderson'n birka dzinelik nfusu Mangareva ve Pitcairn
ile balants koptuktan sonra birka nesil boyunca, muhtemelen bir
yzyl veya daha fazla bir zaman, bu artlarda yaayabildi. Ne var ki
Henderson'n Avrupallar tarafndan "kefedildii" MS 1 606'da, civar
dan geen bir spanyol gemisi adada artk kimsenin yaamadn gr
d. Pitcairn'in nfusu muhtemelen Bounty isyanclarnn adaya gelip
kimseyi bulamad 1 790 ylndan ok nceleri yok olmutu.
Henderson'n d dnya ile balants neden birdenbire kopmutu?
Bu sonu Mangareva ve Pitcairn'deki korkun evre deiikliklerinin
bir sonucuydu. Polinezya'nn her kesinde insanlarn olmad mil
yonlarca yl boyunca ortaya kan adalar insanlarn buralara yerleme
siyle beraber doann tahrip edilmesine, bitki ve hayvan trlerinin soy
larnn tkenmesine neden olmutu. zellikle Mangareva bir nceki
blmde Paskalya Adas'nn orman tahribatnda etkili olmu olan se
beplerle kar karya idi; yksek rakm, az yamur almas vb... Manga
reva'nn tepelik i blgelerinin byk bir ksmnda ada halk tarm ala
n amak iin aalar kesmiti. Sonu olarak yamur tepedeki toprak
lar dik yamalara tam ve orman aasz byk ovalara dnm,
ortada kala kala sadece ereltiotlar kalmt. Tepelerde meydana gelen
erozyon ayn zamanda Mangareva'nn tarm rnlerini ve aalardan
elde edilen rnleri de yok etmiti. Ormanlarn ortadan kalkmas do
layl yoldan balkl da etkilemiti, nk artk kano yapacak byk
aa kalmamt. Avrupallar Mangareva'y 1 797'de kefettiinde ada
daki insanlarn kanolar yoktu; ortada sadece sallar kalmt.
ok fazla nfusa karlk ortada ok az sayda yiyecek olunca Man
gareva toplumu bir i sava ve kronik aln iine ekildi. Bu duru
mun sonular adadaki halk tarafndan hala detaylaryla hatrlanyor.
Protein iin insanlar yamyamla balamlard; sadece yeni len in
sanlar yenmiyor, mezarlardaki cesetler de kazlp karlyordu. Hi

Yaayan Son nsa nlar: Pitca irn ve Henderson Adalar

1 59

bitmeyen savalar geride kalan son tarm alanlarnn zerinde yapl

yor, kazanan taraf kaybedenlerin topraklarn kendi aralarnda payla
yordu. Kabile reisliinin nesilden nesile getii dzenli bir siyasi sis
tem yerine savalar liderlii stlenir oldu. Sadece 8 kilometre uzun
luundaki adann kontroln ele geirmek iin Mangareva'nn dou
ve batsndaki kck askeri diktatrlklerin birbirleriyle srekli sa
vamalar trajikten te komikti.
Tm bu siyasi kaos okyanusta tek bana kano yolculuu yapmak
iin gerekli olan insan gc ve gerekli tehizat biraraya getirmeyi ola
naksz klyordu. Bu artlar altnda, kano yapacak aalan bile olsa, bir
ay boyunca okyanusa kp insanlarn bahelerini savunmasz brak
malar olmayacak bir eydi. Mangareva'nn kmesi ile birlikte tm
Mangareva'y Markiz Adalan (Marquesas) , Sosyete (Societies) Adala
r, Tuamotu Adalar, Pitcairn ve Henderson'a balayan Dou Polinez
ya ticaret a, Weisler'n bazalt keserler zerinde yapt almalarda
belgelendii gibi dalmt.
Pitcairn'deki evresel deiiklikler hakknda elimizde ok az bilgi
mevcut olmasna ramen, Weisler tarafndan yaplan kstl arkeolojik
kazlar bu adada byk apta orman tahribat ve toprak erozyonu ol
duunu ortaya karmtr. Henderson'n evresel tahribat da insan
tama kapasitesini azaltmt. 9 kara kuundan beinin (tm byk
gvercin eitleri) ve alt deniz ku trnn soyu tkenmiti. Bunun
sebebi byk ihtimalle kularn ada halk tarafndan yiyecek olarak
grlp ldrlmesi, kularn yuva yapt aalarn tarm alanlar or
taya karmak amacyla kesilmesi ve Polinezyallar'm kanalarnda ada
ya gelen farelerin yapt tahribatlardr. Bugn bu fareler hala geri ka
lan deniz kularnn yavrularn avlamaya devam etmektedir. Arkeolo
jik kantlarn gsterdiine gre ada halk ana besin kaynaklar olan bu
kularn soylar tkendikten sonra tarma ynelmi. Henderson'n ku
zeydousundaki kylarnn arkeolojik katmanlarndaki yenebilir de
niz kabuklularnn yok oluu da bu kabuklularn ok fazla tketildii
ni gstermektedir.
Bu nedenle, sosyal ve siyasi kaos ile birlikte, kanolar iin gereken
kerestelerin ortadan yok olmasna sebep olan evre hasar, adalararas
Polinezya i ticaretinin sonunu getirmitir. Artk alet yapmak iin Pit
cairn, Markiz (Marquesas) ve Societies'in yksek kaliteli hammadde
lerinden mahrum kalan Mangarevallar iin ticaretin sona ermesi, var
olan sorunlarn daha da arttrm olmal. Pitcairn ve Henderson sa-

1 60

kinleri iin sonular daha da korkutucu idi: Sonunda bu adalarda ya

ayan kimse kalmad.
Pitcairn ve Henderson nfuslarnn ortadan yok olmas Mangare
van ile kurmu olduu ticaret balantsnn kesilmesi sonucunda ol
mu olmal. Henderson'da her zaman zor olan hayat ithal edilen vol
kanik talarn yok olmasyla muhtemelen daha da zor bir hale gelmi
ti. Acaba herkes meydana gelen byk bir felakette ayn anda m l
mt, yoksa herkes ldkten sonra yllarca adada tek bana yaam
olan biri var myd? nanlmaz gibi grnen bu olay Los Angeles ak
larndaki San Nicolas Adas'ndaki Kzlderili halkn bana gelmiti.
Halktan geriye yalnzca bir kadn kalm, kadncaz 1 8 yl adada tek
bana yaamt.
Henderson Adas'nda kalan son halk zamannn ounu 'belki bir
kano gelir' umuduyla kyda geirmi ve bu bekleyi nesilden nesile de
vam etmi ve bu, kanonun nasl bir ey olduu unutulana dek srm
olabilirdi.
Pitcairn ve Henderson'da insan hayatnn nasl sndne dair de
taylar bilinmezken, ben bu gizemli dram dnmeden edemiyorum.
Dier adalarda olanlardan yola karak kafamda bu sona dair alterna
tif sonlar canlanyor. nsanlar g etme imkan kalmayp bir yere ks
lp kaldnda, dmanlar, aralarnda kan sorunlar birbirlerinden
ayrlp halletme yoluna gidemiyorlar. Bu gerilimler Pitcairn'deki Bo
unty kaknlarnn neredeyse hepsinin lmne neden olan toplu kat
liamlara kadar varabiliyor. Ayn zamanda Mangarevan ve Paskalya'da
olduu gibi ktlk ve yamyamlk da cinayetlere sebep olabiliyor. San
Diego, Kaliforniya'da Cennet'in Kaps tarikatnn 39 yesine olduu
gibi insanolu aresiz kald durumlarda toplu intihara kalkabiliyor.
aresizliin insanlarn delirmesine neden olduu bilinen bir durum;
gemileri 1 898- 1 899 yllarnda buzlarn arasna skan Belikal Gney
Kutbu keif heyetinin baz yelerinin bu sonla karlat biliniyor.
Dier yandan kinci Dnya Sava esnasnda Wake Adas'nda garnizon
kuran Japon askerleri kuraklk, tayfun, tsunami gibi evre felaketleriy
le durumlar iyice ktye gittikten sonra alktan lmler.
Aklmda bu kadar korkun olmayan senaryolar da var. Tamamen
izole ekilde yaam birka nesilden sonra Pitcairn veya Henderson'da
yz veya birka dzine insandan oluan mikro toplum ierisinde her
kes herkesle akraba olduu iin kimse kimseyle evlenemez hale gelmi.

Yaayan Son nsanlar: Pitcairn ve Henderson Ada l a r

161

Byle bir durumla karlaan Kaliforniya Yahi Kzlderilileri gibi bu ada

halk da birlikte yalanp oluk ocuk sahibi olmadan lm olabilir.
Pitcairn ve Henderson'n sonunun nasl geldiini hibir zaman
renemeyebiliriz. Bu sonun detaylarn gzard edersek, olanlar aslnda
son derece ak. Mangareva, Pitcairn ve Henderson halklar evreleri
ne zarar vermi, hayatlarn idame ettirmek iin gereken kaynaklar t
ketmiler. Mangareva Adas'ndaki halk yaadklar korkun koullar ve
gittike den yaam standartlarna ramen saylar fazla olduu iin
hayatta kalmay baarmlar.
Pitcairn ve Henderson sakinleri en batan itibaren, hatta evre tah
ribatnn olumasndan nce, anakara saylan Mangareva'dan gelen ta
rm rnleri, teknoloji, ta, istiridye kabuu ve insanlara tamamen ba
ml olarak yaadlar. Mangareva'nn zayflamas ve artk ihracat ya
pamaz hale gelmesiyle Pitcairn ve Henderson halklar kendi kendileri
ne yetmek iin ne kadar aba sarf ederlerse etsinler hayatta kalama
mlar. Eer bu adalarn durumu gnmz toplumlarndan zaman ve
mekan asndan ok uzak diyorsanz, kreselleme ve gnmz top
lumlarnn ekonomik adan gittike artan birbirine bamlln ge
tirdii riskleri bir dnn. Ekonomik adan nemli, fakat ekolojik
anlamda krlgan alanlar Mangareva, Pitcairn ve Henderson rnein
de olduu gibi hepimizi etkilemeye balad bile.

Drd n c Bl m

ESKLER: ANASAZ VE KOMULARI

l iftileri
u kitapta ele alnan toplumsal k hikayeleri arasnda en
uzak konumda bulunan yerler bir nceki blmde ele ald
mz Pitcairn ve Henderson Adalardr. Ancak Anasazi Chaco
Kltr Ulusal Tarihi Park (Resim 9-10) ve ABD'nin gneybatsnda
New Mexico

57. otoyolda bulunan ve evimin bulunduu Los Angeles'a

sadece 600 kilometre uzaklktaki Mesa Yerde Ulusal Park Amerika'ya

en yakn yerlerdir Bir sonraki blmn konusu olan Chaco'nun d
ve sonu Maya ehirleri gibi Amerika'nn yerli halkna ait bu ve dier
eski harabeler, her yl modern dnyadan binlerce turist ekiyor. Eski
gneybat kltrlerinden biri olan Mim breler (Mimbres) gereki e
killer ve geometrik desenler tayan gzel mlekleri ile sanat koleksi
yonu yapanlarn gzdesi. Sadece drt bin kiiden oluan bir toplumun
esiz kltr birdenbire ortadan kalkmadan nce birka nesil boyunca
ayakta kalabilmi.
ABD'nin eski gneybat toplumlarnn milyonlar deil, ancak bin
leri bulan nfuslar ile Maya ehirlerinden ok daha kk apta faali
yet gsterdiklerine inanyorum. Maya ehirleri ok daha fazla bir ala
na yaylm, bitmez tkenmez ese rlerle bezenmi, krallarn ynettii
yerlerdi. Ayrca Mayalar ' n kendilerine has yazlar da vard. Fakat

1 64

Anasaziler 1 880'lerde Chicago'da ilk elik gkdelenler yaplana kadar

rekoru krlamayan Amerika'nn en yksek ve byk binalarn ina
etmeyi baarmlard. Anasaziler, Mayalar'n kltrn en ince detay
na kadar renmemizi salayan yazlar gibi bir yazya sahip olmasalar
da, Amerika'nn gneybatsndaki bu medeniyetlerin geride braktk
lar yaplarla yakn zamanda arkeologlar tarafndan zleceine ve
Paskalya, Pitcairn ve Henderson'dan ok daha iyi bir ekilde anlala
cana inanyorum.
Amerika'nn gneybatsnda tek bir kltr ve ke deil, bir dizi
kltr ve ke rastlyoruz (harita 1 42 ) . Deiik zaman ve deiik
yerlerde blgesel k geiren gneybat kltrleri arasnda Mimbre
ler (MS 1 1 30), 12. yzyln ortasnda veya sonlarnda yaam olan
Chaco Kanyon, Kuzey Siyah Mesa ve Virjin Anasazileri'ni sayabiliriz.
1 300'lerde Mesa Yerde ve Kayenta Anasazi, 1 400'lerde Mogollonlar ve
1 5. yzylda da gelimi sulama sistemlerine sahip olan Hohokamlar
vard. Bu ani kler Kristof Kolomb'un Yeni Dnya'ya geliinden
( 1 492) nce olmasna ramen Anasaziler'den hala arta kalanlar var:
Hopi ve Zuni kzlderilileri gibi dier gneybat yerli Amerikan top
lumlar torunlaryla birlikte bugne kadar varlklarn srdrmekte
dirler. Peki birbirine komu olan bu toplumlarn birdenbire ortadan
kalkmasnn ya da byle ani dler gstermesinin sebebi neydi?
Bu soru karsnda hemen aklmza tek-unsur sebepleri geliyor:
evre tahribat, ktlk, sava veya yamyamlk. Gerekte Gneybat
ABD tarih ncesi dnem neredeyse tek-unsur aklamalar ile dolu bir
mezarlk. Burada pek ok unsur etkili olmu, ama en nemlisi bu bl
genin-dnyann geri kalan ksm gibi-tarm iin krlgan ve elveri
siz bir evre olmas. Az ve dzensiz ya alyor, topraklar abuk ve
rimsizleiyor ve ormanlar ok uzun srede tekrar geliiyor. evresel
sorunlar, zellikle de byk kuraklk ve erozyonlar, insan hayatndan
ok daha uzun aralklarla meydana geliyor. Tm bu zor koullar d
nldnde buradaki eski Amerikan toplumlarnn gelimi tarm
toplumlar kurmu olmalarn dnmek etkileyici. Baarlarnn bir
delili bugn bu topraklarda hala tarm yaplyor olmas. Aralarda eski
Anasazi ta evleri, baraj ve sulama sistemlerinden kalma kalntlarn
grld llk alandan gemek benim iin etkileyici ve unutulmaz
bir tecrbeydi. Anasazi ile birlikte Amerika'nn gneybatsndaki dier
kler, srkleyiciliklerinin yan sra bu kitabn hedefleri asndan

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 65

retici bir yan barndryor. Bunlar insanlarn evre zerindeki etkisi

ile iklim deiikliklerinin kesime noktasn, kendi kendine yeterli ola
mayan kompleks toplumlarn ithalat ve ihracata balln ve nfus ve
g asndan zirveye ulatktan sonra yava yava ke doru yol
alan toplumlar ok iyi anlatmaktadr.

Aa l-lalkalar
Gneybat'nn tarih ncesine ilikin bilgilerimiz arkeologlarn bu
alanda sahip olduu iki avantajdan tr olduka detayl. Birincisi
aada izah edeceim gbrelik yntemi. Bu yntem 1 0-20 metrelik
bataklk ierisinde birka on yl ierisinde yetien bitkiler hakknda
bilgi veren sanal bir zaman kapsl gibi almaktadr. Bu yntem sa
yesinde paleobotanikiler yerel bitki rtsnde meydana gelen dei
imleri yeniden kurabilmilerdir. Yntemin sunduu dier bir avantaj
ise, arkeologlar tarafndan dier yerlerde kullanlan ve 50- 100 yllk
hata pay bulunan radyokarbon yntemi yerine sz konusu alandaki
aalarn halkalarna bakarak yaplarn yalarnn bulunabilmesi.
Aa halkas yntemi gneybatda ya ve snn mevsimden mev
sime deimesine bal olarak gelitirilmi bir yntemdir. Bu geree
bal olarak aa geliim oranlan da mevsimden mevsime deiim
gstermektedir. Bu nedenle lml alanlarda yetien aalarda tropikal
yerlerde yetienlerin tersine-buralarda geliim mevsime bal deil,
sreklidir-her sene geliimini gsteren bir halka eklenmektedir. Ancak
gneybat bu yntemin lman iklime sahip olan dier yerlerden ok
daha iyi uyguland bir yerdir.
Bilimadamlar arasnda dendrokronoloji ( Yunanca'da dend
ron=aa, kronos=zaman) olarak bilinen aa halkasna gre tarih be
lirleme yntemi u ekilde almaktadr: eer bugn bir aa keserse
niz, halkalar en dtaki halkadan (bu yln halkas) ie doru kolayca
sayabilirsiniz. Eer 1 77 tane halka saymsanz, bugnn tarihi olan
2005'den 1 77'yi karrsnz ve aacn 1 828'de dikildiini anlarsnz. Ne
var ki Anasazi devrinden kalma bir aaca baktnzda tarih belirlemek
daha zordur. Bir kere en bata aacn kesildii tarihi bilmiyorsunuz.
Aalarn byme halkalarnn genilii o yln kurak veya yal
olmasna gre yldan yla deimektedir. Bu nedenle bir aa kesitin
deki halkalarn dizilimi eskiden telgraf gndermek iin kullanlan
Mors alfabesindeki ifreler gibi bir mesaj tam.ktadr; Mors alfebesin-

Blgeleri -

- An a s a z i

U TAH

,-;/,('

.'
"

ti'

K O L O R A O O

- ' - _- _ _ _ _ _ _ _ _ _ ..

....,.: ..

l
I

'

,;_

-#

iP

'

--

'

'-: - ,

Chu.u,

Mesa
Do ' ,
:Z....,\ "

"" ay
e
lJ 't:q
Puebl Boito'
,
,
\------,Long
House Vadi\i
'
+
'\>
Chac? ::.anyon
\
- - - <' , Black Mest
'
Santa Fe
,
--,--_ "t.. """

'
-

' \, -:::: :

A R I Z O N A -\-' \ - > q,.

-' ,
-"'b '!: '
.
-'
-,
--': _ _ _

'

,/

0
1
o
.f
0
- -

'\"'
,
\
\

\!

- - - - - - -

'
':

.,
"9'
,1
_ "
... fi

-= ===::.-_:--- - - .
e ;

\
\_

'>- :,'
..

,,,.
I
N
:
,

..,

o
90

E w

- - - - -

'
'
'
'

:
'
:c

"El Paso

TEKSAS

...

E K S

... .. ..
'

K A

200
300
C 2004 Jeffrey L . WArd

300

Eskiler: Anasazi ve Komu lar

1 67

deki nokta-nokta-tire-nokta-tire kodu aa kesitinde geni-geni-dar

geni-dar olarak bulunmaktadr. Aslnda aa kesitindeki bu bilgiler
Mors alfebesinden ok daha zengin ve belirgindir, nk Mors alfebe
sinde bulunan nokta ve tirenin tersine aa kesitlerinde ok farkl ge
nilikte halkalar bulunmaktadr. Dendrokronolog olarak bilinen aa
halkas uzmanlar bilinen bir senede kesilen aataki daha geni ve da
ha dar dizilimleri ve gemite bilinmeyen bir tarihte kesilen aacn di
zilimlerini incelerler. Bir noktada tehis ettikleri ayn geni/dar ekil ve
sralamalar farkl olanlarndan ayrrlar.
Diyelim ki bu yl (2005) 400 halkaya sahip olan, yani 400 yanda
olan bir aa kestiniz. Bu aata 1 643'den geriye doru 1 63 l'e kadar
zellikle be geni halka, iki dar halka ve alt geni halka dizilimi olsun.
Eer ayn belirleyici dizilime kesim tarihi bilinmeyen 332 halkal bir
aacn d halkasndan itabaren 7. halkasnda rastlarsanz, bu durumda
bu aacn 1 650'de ( 1 643'den 7 sene sonra) kesildii ve aacn 1 3 1 8'de
( 1650'den 332 sene nce) bymeye balad sonucuna varabilirsiniz.
Bu noktada bu 1 3 1 8 ile 1 650 yllar arasnda yaam aala daha nce
ki tarihlerde yaam aalar karlatrarak daha nceki yllara uzana
bilirsiniz. Bu ekilde dendrokronologlar dnyann baz blgelerinde
binlerce yl geriye gidebilmiler. Bu tr kaytlar yerel hava durumu ile
yakndan balantl olarak belli bir corafi alan iin geerlidir, nk
hava ve bu nedenle aa byme eilimleri corafi konuma gre dei
mektedir. rnein Amerikan gneybat temel aa halka kronolojisi
kuzey Meksika ile Wyoming arasndaki blge iin geerlidir.
Dendrokronolojinin fazladan salad bir avantaj her bir halkann
genilik ve altyapsnn yaan yamur miktarn ve o yl boyunca ya
murun yad mevsimi yanstmasdr. Bu nedenle aa halkalarnn
incelenmesi gemiteki iklimlerin de tahmin edilmesine olanak sal
yor. rnein bir dizi geni halka nemli bir dneme, bir dizi dar halka
ise kurakla iaret etmektedir. Aa halkalar, bu nedenle, gneybat
da alma yapan arkeologlara doru tarihleme yapmalarn ve yldan
yla detayl evresel bilgi edinmelerini salamaktadr.

Tarmsal Stratejiler
Amerika'da toplayclk-avclk yaparak yaamlarn srdren ilk
insanlar Amerika'nn gneybatsna M 1 l .OOO'de geldiler. Ne var ki
tahminen bu tarihten daha da nce, bugnk modern Yerel Amerikal-

1 68

larn atalar olan Asyallarca Yeni Dnya'nn koloniletirilmesinin bir

paras olarak Asya'dan Yeni Dnya'ya insanlar gt. Amerika'nn bu
blgesinde evcilletirilebilir yabani bitki ve hayvan trlerinin azlndan
dolay tarm kendiliinden gelimedi. Meksika'dan getirilen msr, ka
bak, fasulye ve dierleri-msr M 2000'de, kabak M 800'de gelme
sine ramen, pamuk ancak MS 400'de gelmiti-bu blgede tarm can
landran rnler oldu. Bu blgedeki insanlar ayrca hindi evcilletirdi.
Ancak hindiler ilk defa Meksika'da evcilletirilip sonradan Amerika'nn
bu blgesine mi getirilmi yoksa tersi mi olmu, bu konuda tartmalar
srmektedir.
Apailer'in 18. ve 19. yzyllarda yapt gibi gneybatnn yerli
Amerikallar da toplamaclk-avcla dayanan yaam biimlerine ta
rm da dahil etmilerdi. Apailer rnlerin yetitii mevsimlerde g
ebelii brakp ekin ekiyor ve hasat yapyorlar, yln geri kalan ksmn
da da toplayc-avc olarak gebe hayat yayorlard. MS 1 . yzylda
baz gneybatl yerli Amerikallar kylere yerlemi ve su yollar aa
rak oluturduklar sulama sistemlerine dayal tarma balamlard.
Bundan sonra nfuslar patlama gsterdi ve MS 1 1 1 7 yllarndan ba
layarak ehirler kale ilerine hapsoluncaya kadar genilemeler oldu.
Buralarda gneybatnn temel sorununa farkl zmler getiren
tip tarm ortaya kt: Gnmzde hemen hemen hi tarm yaplama
yan, nceden tahmin edilemeyen az ya miktarl bu yerlerde tarm
yapmak iin su nasl bulunacakt? zmlerden biri szde kuru ta
rmd. Bu yntemde yksek yerlere yaan yamurlardan istifade edili
yordu. Bulunan ikinci zmde tarlalara dorudan yaan yamura ge
rek yoktu, bunun yerine yerin altndaki suyun bitki kklerinin ekebi
lecei seviyeye kadar gelmesi gerekiyordu. Bu metod kanyon tabanla
rnda kesik kesik veya devaml akan rmaklarda ve Chaco Kanyon'da
ki gibi s alvyonlu yeralt suyu seviyelerinde uygulanyordu. nc
zm zellikle Hohokamlarca ve ayn zamanda Chaco Kanyon'da
kullanlyordu. Bu yntem hendek veya kanallarda sularn biriktirile
rek sulanacak tarlalara aktarlmasndan ibaretti.
Gneybatda rnleri yetitirmek iin gerekli suyun toplanmasnda
bu yntemin farkl versiyonlar kullanlrken, farkl yerlerdeki insan
lar bunlarn uygulanmas iin alternatif stratejiler gelitirdiler. Deney
ler neredeyse bin yldan fazla srd ve birou yzyllar boyunca baa
ryla uyguland. Ama bir tanesi dnda hepsi insanlarn veya iklim de-

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 69

iikliklerinin neden olduu evresel sorunlar karsnda iflas etti. Her

bir alternatifin kendine gre tad farkl riskler vard. Stratejilerden
bir tanesi Mogollonlar'n, Mesa Verde'deki insanlarn ve Pueblo I a
olarak bilinen erken tarm andaki insanlarn yapt gibi yan da
ha fazla olduu yksek yerlere tanmakt. Ama bu yksek yerlerin bir
dezavantaj vard; buralar ok souktu ve zellikle souk geen dnem
lerde rnlerin yetimesi mmkn olmuyordu. Bunun tam tersine da
ha scak olan alak yerlerde de tarm yaplyordu, ancak ya buralar
da kuru tarm yaplmas iin yeterli olmuyordu. Hohokam bu soruna
Peru dndaki Amerika topraklarnda yzlerce kilometrelik ikincil ka
nallara sahip ok geni bir sulama sistemi ina ederek zm buldu.
Bunlar ana kanallardan 20 km uzunluunda, 490 cm derinliinde ve
2438 cm geniliinde ayrlan ikincil kanallard. Ne var ki sulamann yol
at bir risk de sz konusuydu: nsan yapm su hendekleri ve kanal
lar, doal su hendei ve kanallar meydana getiren ani ve iddetli ya
mur sularnn kamasna neden oluyor ve kuru vadi denen derin kanal
lar oyuyordu. Buralarda su seviyesi tarla seviyesinin altna dyor ve
pompas olmayan iftiler iin sulamay imkansz hale getiriyordu. Ay
rca Hohokam'da olduu gibi, sulama zellikle iddetli yamur ve sel
lerin baraj ve kanallar ykmasna da neden olabiliyordu.
Daha konservatif bir strateji sadece suyu tkenmeyecek kaynak ve
yer sularnn bulunduu yerlerde tarm yapmakt. Bu, bata Mimbre
lerin ve Chaco Kanyon'da Pueblo II olarak bilinen ada yaayan insan
larn benimsedii bir zmd. Ancak daha sonra, tarm iin ok elve
rili olan nemli yllarda tarm fazla gvenilir olmayan kaynak ve yer al
t sularnn bulunduu alanlara doru geniletmek tehlikeli derecede
cazip hale geldi. Tehlikeli diyoruz, nk birdenbire iklim deiiklii
olup da her yer kuraklanca, nfusu oalan bu alanlardaki halk artk
rn yetitirememeye balad. Mimbreler'in bana gelen de buydu;
nceleri gvenli bir ekilde sulak yerlerde tarm yaplrken, nfusun
artmasyla birlikte daha kurak olan yerlere de ihtiya duyuldu. Bu ce
sur giriim sayesinden yan bol olduu zamanlarda nfus iin gerek
li tarm rnlerinin yars kurak blgelerden elde edilebiliyordu. Ancak
yalar kesilip de kurak dnem balaynca iler tersine dnd; sulak ta
rm alanlarndan elde edilen rnlerle beslenemeyecek kadar oalm
nfus nedeniyle Mimbre toplumu birdenbire ortadan kayboldu.
Bavurulan baka bir zm toprak verimsizleip yorulana kadar
ayn: alan birka on yl boyunca kullanmak, sonra da baka bir yere ta-

1 70

nmakt. Bu yntem nfus younluunun az olduu zamanlar iin

geerliydi. Nfus az olduu iin tanacak ok yer oluyor, geride bra
klan yerlerin tekrar glenip verimli hale gelmelerine yeterince za
man tannabiliyordu. Bugn dikkatimiz Chaco Kanyon'daki Pueblo
Bonito gibi iinde genelde birka yzyl boyunca kesintisiz olarak otu
rulmu birka byk ehre ekilse bile, gneybatdaki arkeolojik alan
larn pek ounda sadece birka on yl oturulmutur. Ne var ki nfus
lar artnca bu yer deitirme olay da yaplamamaya balamt.
Dier bir strateji de ya yerel olarak tahmin edilemez olsa da bir
ka yere birden ekin ekmek ve bu ekilen yerlerden hangisi yeterli ya
mur alrsa oradan hasat toplamakt. Hasatn bir blm o sene yeter
li yamur almayan yerlerdeki insanlara datlyordu. Bu Chaco Kan
yon'da benimsenen yntemlerden bir tanesiydi. Ancak bu datma ii
nin yaplabilmesi iin farkl siteler arasnda karmak birtakm siyasi ve
sosyal sistemlerin oluturulmas gerekiyordu ve bu karmak sistemler
kullanlmaz hale geldiinde ok fazla insan alktan lm oluyorlard.
Son strateji de daimi veya gvenilebilir su kaynaklar etrafnda yer
leip buralarda tarm yapmakt, ancak buralar sel yollarnn st tara
fnda kalmalyd. Yoksa tarla ve kyler sular altnda kalabilirdi. Ayrca
her bir yerleim yerinin kendine yeterli olabilmesi iin farkl ekonomi
ler uygulanmalyd. Gnmzde gneybatnn Hopi ve Zuni Pueblo*
su'nda yaayan insanlarn atalar olan insanlarca benimsenen bu zm bin yldan fazla bir sre olduka ie yarad. evrelerindeki ms
rif Amerikan toplumunu gren ada Hopi ve Zunililer bugn kafa
larn sallayarak, "Biz sizler gelmeden ok nce de buradaydk ve siz
gittikten sonra da buralarda olmak istiyoruz" diyorlar.
Tm bu alternatif zmler benzeri bir risk tayor: iyi ya alan
ve yeralt kaynaklarnn iyice dolduu bir dizi iyi geen yldan sonra
nfus artyor ve sonuta toplum karmak hale gelip dier toplumlara
baml hale geliyor. Byle bir toplum, daha az nfusa sahip ve dier
toplumlara daha az baml toplumlara gre, yan azald bir dizi
kt yldan sonra artk kendini toparlama yeteneini kaybediyor. tler
leyen satrlarda greceimiz gibi, Long House vadisindeki Anasazi yer
leimlerinin sonunu getiren ey bu ikilem oldu.
*

Pueblo: ABD'nin gneybatsnda Kzlderili ky.

Eski ler: Anasazi ve Komular

171

Chaco'nun Sorunlar
zerinde en youn alma yaplan yerlerden bir tanesi Kuzeybat
New Mexico'da Chaco Kanyonu'ndaki Anasazilerdir. Chaco Anasazi
toplumu MS 600'den sonra ortaya kt ve 1 1 50-1200 yllar arasnda or
tadan kayboluncaya kadar 500 yl boyunca hkm srd. Anasaziler
Kolombiya ncesi Kuzey Amerika'da en byk binalar ina eden, ol
duka karmak bir rgtsel yapya sahip, corafi adan ok byk bir
alana yerlemi bir toplumdu. Bugn pssz, hibir yerinde aaca rast
lanmayan ve tuza dayankl allardan baka hibir eyin yetimedii
Chaco Kanyon Milli Park'ndaki birka korucu barnandan baka hi
bir yerleimin olmad grntsyle korkutucu bir grnme sahip.
Bylesine orak topraklarda neden byk bir ehir kurulmu olsun
ki? Yoksa btn bu byk binalar ina ettikten sonra buralar terk
edip gitmiler miydi? MS 600 yllarnda buralarn yerlisi olan Ameri
kal iftiler Chaco Kanyon'a geldiklerinde adalar olan dier G
neybat yerel Amerikallar gibi nceleri yerin altna oyulmu evlerde
yayorlard. MS 700 yllarnda kendilerinden 1 60 0 kilometre ileride
ta yaplar ina eden yerel Amerikan toplumlarndan bihaber, Chaco
Anasaziler kendi balarna talardan inaat yapma teknikleri gelitirdi
ler (Resim 1 1 ). tk etapta bu yaplar sadece tek katlyd, ancak MS
920'de iki kata ktlar. Daha sonraki iki yzyl boyunca bu yaplar be
alt katl iinde 600 oda bulunan, tavanlar 490 cm uzunluunda, 3 1 8
kg arlnda keresteler tayan devasa yaplar haline gelecekti.
Tm Anasazi yerleim yerleri ierisinde neden sadece Chaco Kan
yon'da yap teknikleri ve siyasi, sosyal glkler dorua kmt? Muh
temel sebepler Chaco Kanyon'un sahip olduu birtakm evresel avan
taj lard ki, bunlar nceleri kuzeybat New Mexico ierisinde bir vaha et
kisi yapmt. Dar olan kanyon birok yan-kanaldan ve yksek platolar
daki su fazlasn kendisine ekiyor ve bylece yksek alvyonlu yeralt
seviyelerindeki arazide yerel yaa bal kalnmakszn tarm yaplabi
liyordu. Buralarda ayrca yksek oranda toprak yenilenmesi de gerek
leiyordu. Kanyondaki byk oturulabilir alan ve evresindeki 80 kilo
metrelik blge bylesine kurak bir alan iin nispeten yksek bir pop
lasyona ev sahiplii yapyordu. Chaco Blgesi birok yararl yabani bit
ki ve hayvan trlerini barndryor ve bulunduu alak rakm nedeniy
le yl ierisinde nispeten uzun bir dnem boyunca tarm yaplabilmesi
ni olanak salyordu. Balangta yakndaki ard ormanlar inaatlar

1 72

iin kereste ve yakmak iin odun salyordu. Aa halkalarndan tehis

edilen ilk at kirileri-ki bunlar gneybatnn kuru iklimi nedeniyle
ok iyi bir ekilde muhafaza edilmi-buradaki yerel aalardan yapl
m. Anasazi'de insanlar byk apta msr, kabak, faslye ile besleni
yorlarm, fakat eski arkeolojik katmanlar ayn zamanda yabani bitkile
rin (% 75 protein) tketildiini ve geyik avlandn da gsteriyor.
Chaco Kanyon'un sahip olduu tm bu doal avantajlar gneyba
t ortamnn krlganlndan kaynaklanan iki byk dezavantaj ile
ntr hale geliyordu. Bunlardan birincisi suyun idaresi ile ilgili sorun
lard. ilk balarda yamur fazlas, hem su fazlas hem de yksek alv
yonlu yeralt suyu seviyesi nedeniyle kanyonun dz zeminine geni bir
kat gibi yaylarak tarma izin veriyor olmalyd. Anasaziler suyu sula
ma iin kanallara ynlendirmeye balaynca kanallardaki su fazlasnn
konsantrasyonu ve bitki rtsnn temizlenmesi doal olaylarla bir
lemi ve MS 900 civarnda su seviyeleri tarla seviyelerinin altnda olan
derin kuru vadilerin kesilmesine neden olmu. Bu durum yeralt suyu
na bal tarm kuru vadiler tekrardan dolana kadar imkansz hale ge
tirmitir. Kuru vadilerin bu ekilde kesimi ok ani olarak meydana ge
lebilir. rnein 1 880'lerin sonunda Arizona'daki Tuscon'da Amerikan
yerleimciler s yeralt suyu seviyesi ile kesimesi iin szde bir kesi
me hendei kestiler ve suyunu aa doru akttlar. Maalesef 1890 ya
znda youn yala birlikte ortaya kan seller bu hendein ban kes
mi ve sadece gn ierisinde kendisini 6 mil uzatarak Tuscon civa
rnda zemin seviyesinden aada, tarmsal adan kullansz bir hale
getirmitir. Gneybat Amerika'nm ilk sakinleri muhtemelen ayn
ynteme bavurmu ve ayn sonularla karlamlardr. Chaco Ana
sazi kanyonlardaki kuru vadilerle bir ka ekilde baa kmaya alt
lar: ana kanyon seviyesinin zerkinde yamur suyunu depolamas iin
yan kanyonlar ierisinde barajlar ina ederek, yamur suyunun sulaya
bilecei tarla sistemleri kurarak, kanyonun kuzey kenarn eviren
uurumlarnn zerinden gelen yamur suyunu tutarak ve ana kanyo
nun karsnda kayadan bir baraj ina ederek.
Su idaresinin yan sra dier bir ciddi evresel sorun ormanlarn or
tadan kalkmasyd. Bu durum kemirgen gbrelerinde yaplan analiz ile
ortaya kmt. imdiye kadar hi kemirgen gbrelii grmemi ve bu
nedenle kavrama yabanc olabilirsiniz. Bu gbreliklerin Anasazi tarihi
ile ne gibi bir balants var diyorsanz, size hemen anlataym. 1 849 y-

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 73

lnda Nevada l'n geen a altn maden iileri bir uurumun ba

nda ekere benzeyen parltl kk toplara rastladlar. Bunlar yedik
lerinde ekerli bir tada sahip olduklarn grdler. Ne var ki bu kk
eylerden yiyen herkeste mide bulants balad. Sonunda bu toplarn
evreden topladklar bitki dkntleri, hayvan ve yiyecek artklar, ke
mik kalntlar ve kendi atklaryla yaptklar yuvalarla kendilerini koru
yan kk kemirgen hayvanlarn sertlemi atklar olduu ortaya kt.
Kemirgenler yuvalar dndayken yrtc bir hayvana yem olma
mak iin yuvalarndan yalnzca 1 0-20 metre uzaklayor ve ancak bu
blgeden yemek topluyorlard. Yirmi-otuz yl sonra kemirgenlerin ye
ni nesilleri bu eski yuvay brakarak baka bir yere yuva yapyorlard.
Bu arada kristallemi sv atklar eski yuvadaki maddenin para
lanmasn engeller. Bu tr yuvalardaki atk sayesinde peleobotanikiler
kabuk balam onlarca bitki artn tehis etmek suretiyle kemirgen
lerin yuvalarn yaparken kullandklar bitkileri belirleyebilir. Zoolog
lar ise bu yuvalardan bulduklar evredeki bcek ve omurga artklar
ile o zaman yaam hayvanlar belirleyebiliyorlard. Dorusu bir ke
mirgen yuvas her paleontoloun ryasdr: Birka on yllk bir zaman
dilimine ait yerel bitki rtsn zaman kapsl gibi iinde barndran
bir yaps vardr.
Paleontolog Julio Betancourt 1 975 ylnda New Mexico'ya turist
olarak giderken Chaco Kanyon'u da ziyaret etti. Pueblo Bonito evre
sindeki aasz yerlere bakarken kendi kendine, "Buralar Mool boz
krlarna benziyor, bu insanlar kerestelerini ve ate yakmak iin odunu
nereden temin etmiler acaba?" diye dnmt. Harabeleri incele
yen arkeologlar da kendilerine hep ayn soruyu soruyorlard. yl
sonra bir arkada tamamen baka sebeplerden dolay kemirgen yuva
larn incelemesi ile ilgili bir neri yazmasn istediinde Julio birden
burayla ilgili ilk izlenimlerini hatrlad. Kemirgen yuvalar konusunda
uzman olan arkada Tam Van Devender'e telefon atnda Tom'un
oktan Pueblo Bonito yaknndaki Milli Park'taki kamp alanndan bir
ka yuva topladn rendi. Yuvalarn hemen hepsinde artk civarda
yetimeyen, ancak Pueblo Bonito'nun ilk yaplarndaki atlarda,
ocaklarda kalan kmrlerde ve p ynlarnda bulunan inesiz am
lara rastland. Julio ve Tom bunlarn amlarn bu blgede yetitii es
ki bir dnemden kaldn anladlar, ancak ne kadar eski olduklarna
dair bir fikirleri yoktu: Belki bunlar sadece bir yzyl nceye ya da da-

1 74

ha eskiye aitti. Bu nedenle ellerindeki rnekleri radyokarbon tarihle

mesi iin labratuvara verdiler. Test sonular geldiinde Julio ve Tom
gbreliklerin bir yldan eski olduunu renerek olduka ardlar.
Bu beklenmedik gzlem kemirgen yuvalarnn incelenmesi konu
sunda bir patlamaya sebep oldu. Bugn gneybatnn kuru iklimi ne
deniyle yuvalarn ok yava rdn biliyoruz. Eer bir knt ve
ya maara ierisinde olup d etkilerden iyi korunmusa, yuvalar 40
bin yl kadar, yani tahmin ettiimizin ok tesinde bir sre dayanabi
liyorlar. Julio bana Kin Kletso'nun yaknndaki Chaco Anasazi'de gr
dm ilk yuvay gsterdiinde bu taze grnml yuvann mamut
larn, Amerikan aslanlarnn, hatta Buz a'nda yaam hayvanlara
ait olabileceini dnerek armaktan kendimi alamadm.
Chaco Kanyon'da Julio 50 kadar yuva toplayarak radyokarbonlama
yntemiyle tarihlerini belirletti. Sonular etkileyiciydi: Anasazi mede
niyetinin douu ve kn, yani MS 600 ile 1 200 arasndaki tm
dnemi kapsyorlard. Bu ekilde Julio, Anasazi dnemi boyunca Cha
co Kanyon'nun bitki rtsndeki tm deiimleri tespit edebiliyordu.
Bu incelemeler sonucunda MS 1 000 civarnda Chaco Kanyon'da artan
nfusun sebep olduu iki evre sorunundan birinin ormanlarn yok ol
mas olduu ortaya kt. Bu tarihten nceki yuvalarda Julio'nun ilk in
celedii yuva ve bana gsterdii yuvadaki gibi hala am ve ard inele
rine rastlanmt. Bu nedenle Chaco Anasazi yerleim yerleri ilk defa
bugn plak olan am ormanlarnn iine kurulmutu. Ne var ki MS
l OOO'den sonraki yuvalarda am ve ardca rastlanmyordu. Bu da sz
konusu tarihlerde ormanlarn tamamen ortadan kalktn ve yrenin
bugnk aasz halini aldn gsteriyordu. Chaco Kanyon'un bu ka
dar abuk ormanlarn kaybetmesinin sebebi, 2. Blm'de anlattmz
Paskalya Adas ve dier kuru Pasifik adalarnn ormanlarn kaybetme
sebebi ile hemen hemen ayn: Kuru iklimde aalarn tekrardan by
me hz, aalarn kesilme hzna ayak uyduramayacek kadar yava.

Blgesel Entegrasyon
Ormanlarn yok oluu ile sadece yerel halkn gdas olan am koza
laklarndaki yemiler ortadan kalkmam, ayn zamanda Chaco halk
inaat ihtiyalar iin baka bir kereste kayna bulmak zorunda kal
mlard. Chaco halk bunun iin yaadklar yerden 80 kilometre te
de ve 600-900 metre ykseklikteki pandorasa am, ladin ve kknar

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 75

ormanlarna gitmek zorunda kald. Yk hayvan olmayan halk, her bi

ri 3 1 7 kg arlndaki 200 bin keresteyi insan gcyle tamak zorun
da kaldlar.
Julio'nun rencisi Nathan English'in Julio, Jeff Dean ve Jay Quade
ile ortaklaa yapt bir alma bu byk ladin ve kknar aalarnn
gerekten nereden geldiini ortaya kard. Chaco'da bunlarn bulundu
u yer var; bunlar Chuska, San Mateo ve San Pedro dalar. Chaco
Anasazileri kozalakl aalarn gerekten nereden getirmilerdi? da
da bulunan aalarn hepsi ayn trden ve birbirleriyle ayn grnyor.
Tanmlama amacyla Nathan, kalsiyuma benzeyen kimyasal bir ele
ment olan stronsiyum izotoplar kullanarak bitki ve hayvanlara kalsi
yum verdi. Doada en fazla stronsiyum-87 ve stronsiyum-86 izotopla
r bulunmaktadr. Ancak stronsiyum-87/stronsiyum-86 oran kaya ya
ve kaya rubidyum ieriine bal olarak deimektedir, nk stronsi
yum rubidyum izotopunun radyoaktif rmesiyle olumaktadr. n
celeme sonucunda dadaki canl kozalakl aalar birbirlerinden
stronsiyum 87/stronsiyum 86 oranna gre kesin hatlaryla ayrlyorlar
d. Nathan alt Chaco harabesinden aa halkalarna gre MS 974- 1 104
tarihleri arasnda kesilmi toplam 52 kozalakl aa numunesi belirledi.
Stronsiyum testi sonularna gre kerestelerin te ikisi Chuska Dala
r'ndan, te biri San Mateo Dalar'ndan elde edilmiti. Grld gi
bi, kerestelerin hibiri San Pedro Dalar'ndan alnmamt. Belli bir
Chaco binasnda ayn yl ierisinde her iki dadan da alnm keresteler
kullanld olmutu. Baz durumlarda ise bir ylda belli bir dadan, di
erinde ise dier dadan keresteler kullanlmt. Ayn dadan alnan
kerestelerin ayn yl ierisinde farkl yaplarda kullanld da olmutu.
Bu nedenle burada Chaco Kanyon'da iyi rgtlenmi, uzun yol kateden
bir tedarik a olduuna dair kesin deliller mevcut.
Chaco Kanyon'daki rnleri azaltan ve kereste kaynaklarn kuru
tan bu iki evresel sorunun gelimesine paralel olarakAnasazi'nin bul
duu zmlerden dolay, kanyonun nfusu, zellikle de MS 1029'da
balayan inaat hamleleri esnasnda artmaya devam etti. Bu hamleler
zellikle iyi ya alnd bu nedenle de daha fazla nfus, daha fazla yi
yecek ve daha fazla bina olduu iyi geen on yllar boyunca devam et
ti. Youn nfus Chaco Kanyon'daki nl Byk Evler ile birlikte kan
yonun gney ksmndaki yzlerce kk yerleim yeri ile kendini gs
termektedir. Kanyon'un toplam nfus hacmi bilinmemektedir ve bu

1 76

konu zerinde tartlmaktadr. Birok arkeolog nfusun 5 binden az

olduunu sylemektedir. Bu byk binalarda rahiplerden bakasnn
bulunmadn, sadece ayinler esnasnda ziyaret edildiini iddia edi
yorlar. Dier arkeologlar Chaco Kanyon'daki byk evlerden sadece
biri olan Pueblo Bonito'nun 600 odal bir bina olduunu ve genel n
fusun 5 binden fazla olmas gerektiini sylemektedirler. Tahmini n
fus hacmi zerinde yaplan tartmalar Paskalya ve Mayann duru
munda olduu gibi gittike daha sk yaplmaya balanmtr.
Say ne olursa olsun bu youn nfus kendi kendine daha fazla ba
kamamaya balam. Bunun zerine bugn hala grlebilen yzlerce
kilometrelik yollarla birbirine balanm blgesel bir a oluturan
Chaco Kanyon benzeri mimari stillerde ina edilen uydu yerleim yer
leri tarafndan destek grm. Bu yerleim yerleri tahmin edilemeyen
zamanlarda yaan yamuru tutmak iin barajlar ina etmiler. Yerle
im merkezlerinden biri frtnayla birlikte bol bol yamur alrken, sa
dece 1 . 5 kilometre tedeki baka bir yerleim yerine hi yamur ya
mayabiliyordu. Barajlar sayesinde iyi yamur alnan yllarda su depo
lanabiliyor, bylece buralardaki halk hemen rn ekiyor ve bol bol ha
sat alabiliyorlard. Daha sonra buralardaki rn fazlas yamur alma
yan dier yerleim yerlerine gnderiliyordu.
Chaco Kanyon zaman iinde her trl maln ithal edildii ancak el
le tutulur hibir eyin ihra edilmedii bir karadelik haline geldi. Cha
co Kanyon'a New Mexico'nun dier blgelerinden gelen mallar arasn
da inaat iin on binlerce byk aa, anak mlek ( Chaca Kanyon'da
son dneme ait tm anak mlekler byk ihtimalle yerel ate yaka
cak malzemelerin tkenmesi nedeniyle dardan ithal ediliyordu), ta
tan aletler yapmak iin en iyi kalitede ta, ss eyas yapmak iin tur
kuaz vard. Hohokam ve Meksika'dan papaan trleri, kabuklulardan
yaplm mcevherler, bakr anlar gibi lks eyalar ithal ediliyordu.
Pueblo Bonito'dan karlan msr koanlar zerinde yaplan son a
lmalarn gsterdii gibi gda bile dardan ithal ediliyordu. Grnen
o ki, 9. yzylda msr Chuska Dalar'ndan 80 kilometre batya ithal
ediliyorken msr koan Pueblo Bonito'nun son yllar olan 12. yzyl
da San Juan Irma'ndan 96 kilometre kuzeye ithal ediliyormu.
Chaco toplumu iyi beslenen ve lks iinde yaayan elit tabaka ile
kt artlar ierisinde iyi beslenemeyen ve tarmla uraan kyller
den oluan mini bir imparatorlua dnm. Yol sistemi ve standart-

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 77

lam mimari Chaco ekonomisi ve kltrnn geni bir blgeye ya

yldn ve yukarda bahsedilen yerleim blgelerinin entegre olduu
nu gsteriyor. Bina stilleri aamal bir hiyerariye iaret ediyor: Re
islerin evleri olduu sanlan en byk binalar; kanyon dndaki yerel
bakentlerdeki ikinci derece reislerin evi olduu sanlan byk evler ve
kyllere ait olduu sanlan birka odal daha kk evler.
Byk Evler kk evlerden daha gzel kaplamalar, dini ayinler
iin kullanlan Byk Kivas denen yaplar (bugn modern Pueblos'da
da hala kullanlyor) ve depo yerleriyle ayrlyorlar. Byk Evler yukar
da sz edilen turkuaz, kabuklu ss eyalar, bakr anlar gibi evlerde
kullanlan lks malzemeleri ve Mimbre ve Hohokam'dan ithal edilen
mlekleri ile ilgi ekiyordu. imdiye kadar bulunan en lks malzeme
ler Pueblo Bonito'nun 33 no'lu odasndan karlanlard; 14 cesetle bir
likte 56 bin para turkuaz ve ilerinde 2 bin turkuaz boncuundan
olumu bir kolye ve turkuaz mozaii ile kapl ve iinde turkuaz ve ka
buklar bulunan bir sepetin de bulunduu binlerce ss eyas... Byk
Ev yaknnda karlan pler kabile reislerinin kyllerden daha iyi
beslendiini gsteren bir delil. Bu pte yksek miktarda geyik ve anti
lop kemikleri bulundu. Bunun yannda Byk Ev yaknndaki cesetler
daha uzun, iyi beslenmi, daha az anemik yaplar ile dikkat ekiyor.
Dier merkezler Chaco'ya neden yardm yapyordu? Neden karl
nda bir ey almadan, itaatli ve dzenli bir ekilde kereste, mlek, ta,
turkuaz ve gda gnderiyordu? Bunun cevabn gnmz toplumla
rndan grebiliriz: talya ve ngiltere gibi lkelerde Roma ve Londra
gibi byk ehirler herhangi bir retim yapmyorlar, fakat buralar si
yasi ve dini merkezler. Bu nedenle ilgili lkelerdeki dier blgeler bu
ehirleri besliyorlar. Gnmzn ltalyan ve ngilizleri gibi Chacoan
halk da karmak ve dier toplumlara bal bir hayat sryorlard. Bir
noktadan sonra kendi kendilerini besleyebilen, hareketli kk top
lumlarna dnemediler, nk kanyondaki aalar gitmi, gittike ar
tan nfus blgeyi tamamen doldurmu ve artk tanabilecek baka
uygun bir yer kalmamt. Ard aalar kesildiinde aalarn altnda
kalan erp ynlarnn altndaki besinler tamamen yok olmutu.
Bugn, yani 800 yl sonra bile, ormanda yetien aalarn ince dallar
nn bulunduu kemirgen yuvalarnn evresinde ard aac yetime
mektedir. Arkeolojik blgelerin evresindeki yiyecek kalntlar kan
yon halknn kendilerini besleme konusunda karlatklar sorunlar

1 78

teyid eder niteliktedir: Sofralarndan geyik eti kalkm, bunun yerini

tavan ve kemirgenler almtr. Aratrmalardan anlaldna gre, in
sanlar tarlalarda kemirgen yakalyorlar, kafalarn kestikten sonra b
tn btn yutuyorlard.

Chaco'nun D ve Sonu
1 1 1 O'dan sonraki on yl ierisinde Pueblo Bonito'da belirlenen son
yap, meydann gney tarafn evreleyen bir mekann duvaryd. Bu
ras daha nce darya akm. Bu da ortada atma olduunu gs
teriyor: Belli ki insanlar artk Pueblo Bonito'ya sadece dini ayinlere ka
tlmak ve sipari almak gibi ticari amalarla deil, olay karmak iin
geliyorlard. Pueblo Bonito ve yaknndaki Chetro Ketl Byk Evi'nde
kullanlan aalarn halkalarna bakldnda belirlenen son tarih MS
1 1 1 7. Chaco Kanyon'da herhangi bir yerde kullanlan aa ya ise MS
1 1 70. Dier Anasazi blgelerinde yamyamlk da dahil kan atmala
r gsteren baka deliller de var; tarlalar ve su kaynaklarndan ok
uzakta, dik uurum kenarlarna kurulmu Kayenta Anasazi yerleim
yerleri, buralarn savunma amal kurulduklarn gsteriyor. Gney
bat blgelerinde Chaco'dan daha fazla dayanp MS 1 250'ye kadar
ayakta kalabilmi olan yerleim yerlerinde daha youn atma izleri
ne rastlanyor. Artan savunma duvarlar, hendek ve kuleleri, ilerinde
gmlmemi cesetler bulunan kasten yaklm kasabalar, zerlerinde
kesikler bulunan kafataslar, ok saplanm iskeletler atmalarn vah
i savalara dntne iaret ediyor. I ayaklanma ve sava eklinde
ortaya kan evre ve nfus sorunlarndaki patlama bu kitapta gemi
toplumlarda (Paskalya Adas, Mayalar, Mangareva ve Tikopya) olduu
kadar modern toplumlarda da (Ruanda, Haiti, ve dierleri) sk sk
rastladmz bir tema.
Anasaziler arasndaki savala balantl yamyamln iaretleri ba
l bana ilgin bir hikaye. Herkes yamyamln insanlarn ok zor du
rumda kaldklar zamanlarda bavurduklar bir olay olduunu bilir.
Bunun rneklerini 1 846-47 knda Kaliforniya'ya giderken Donner
Geidi'nde skp kalan insanlarda ya da !kinci Dnya Sava'ndaki
Leningrad kuatmas esnasnda alk eken Rus askerlerinde gryo
ruz. Fakat herhangi bir zorunluluk olmadan bavurulan yamyamlk
tartmal bir durum arz ediyor. Aslnda gemi yzyllar ierisinde
Avrupallar ilk defa balant kurduklar Avrupal olmayan toplumlar-

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 79

dan bu olaylarn yzlercesini dinlemiler. Duyduklarna gre yamyam

lk iki ekilde oluyormu; ya sava esnasnda len dman askerlerinin
cesetlerini yiyiyorlarm ya da doal nedenlerden dolay len akraba
larn cesetleri yeniyormu. Son 40 yl ierisinde birlikte altm Yeni
Gineliler llerinin etlerini nasl yediklerini bana da anlatmlard.
Hatta bu insanlar biz batllarn len yaknlarmzn etlerini yiyerek
onlara olan saygmz gstermeyiimizi hayretle karlyorlard. nan
mayacaksnz ama, 1 965 ylnda yanmda alan en iyi iilerimden
bir tanesi len damadn yakn akrabalaryla birlikte yemek iin iten
izin almt. Bulunan eski insan kemikleri yamyamlk yapldna dair
birok delil barndrmaktadr.
Ancak toplumlarnda yamyaml korku ve dehetle karlamaya
alm olan Avrupal ve Amerikal antropolojistlerin bazlar-veya
pek ou-inceledikleri veya hayranlk duyduklar toplumlar tarafn
dan yamyamlk yaplm olduu gereini kabul edememekte ve bu ne
denle bu tr iddialar rk iftiralar olarak nitelendirmektedirler. Bu bi
lim adamlar Avrupal olmayan toplumlarn kendileri veya eski Avru
pal kaifler tarafndan anlatlan tm yamyamlk hikayelerini "bunlar
inanmas g sylentiler" diyerek kabul etmek istemiyorlar. Bu insan
lar yamyamlk uygulamalarna ancak bir hkmet grevlisi veya antro
polog tarafndan ekilmi bir video kasedinde grseler inanrlar. Bu tr
insanlarla karlaan ilk Avrupallar bu uygulamadan ne kadar tiksin
diklerini srekli dile getirdikleri ve hatta bunun uygulandn grdk
lerinde ilgili kiileri tutuklayacaklarn syledikleri iin de gzlerinin
nnde bu uygulamann yaplmam olmas ihtimali olduka fazla.
Bilim adamlar bir tarafta yamyaml kabul etmezlerken, Anasazi
yerleim blgelerinde bulunan deliller yamyaml inkar edilemez e
kilde belgelemektedir. En kuvvetli deliller bir sava esnasnda baslp
darmadan edilmi bir evde bulundu; buradaki yedi cesede ait kemik
ler gmlmek yerine evin her tarafna dalm bir halde bulundu. Ke
miklerden bazlarnn iliklerinin karld anlalyordu. Anasazi yer
leim yerlerinde bulunan krk mleklerin iinde insan kas proteini
nin bir kalnts olan miyoglobin bulundu. Bu da mleklerde insan eti
piirildiini inkar edilmez ekilde ispatlamaktadr. Ne var ki pheci
kimseler mleklerde insan eti kaynatlmasnn ya da kemiklerinin k
rlmasnn insan eti yendiine dair bir delil oluturmayacan ne srebilirler. (Geri yenmeyecekse bunca ie niye giriilir ki?) Bununla

1 80

birlikte yamyamln en kesin kant evlerin lamlarnda bulunan in

san atklar. Kuru iklim nedeniyle yaklak bin yl boyunca iyi korun
mu olan bu kalntlarda normal insan atklarnda bulunmayan insan
kas proteinine rastlanmtr, ki bu protein barsak kanamas olan ve
ya barsanda yara bulunan insanlarn atklarnda bile bulunma
maktadr. Bu durum bize unu gstermektedir: Bu yerleim merkezi
ne kim saldrmsa, evlere girmi, darmadan etmi, evlerdeki insan
lar ldrp etlerini mleklerde piirmi ve sonra da kemiklerini ora
ya buraya atm.
Chacoanlar'a son darbeyi vuran, aa halkalarnn gsterdiine g
re, MS 1 1 30'da balayan kuraklk olmu. Daha nce de MS 1 090 ve
1 040'da benzeri kuraklklar olmu, ancak bu son kurakln farkll
Chaco Kanyon'da artk daha fazla insann olmas, dardaki yerleim
yerlerine daha baml olmas ve tanacak baka bir yer kalmamasyd.
Byle bir kuraklk sonucunda yeralt sular bitki kklerinin suyu
ekebilecekleri seviyenin altna dm olmal. Ayrca kuraklk yaa
bal olarak yaplan kuru iklim tarmnn yan sra sulamaya bal olan
normal tarm yaplamaz hale getirmitir. yldan fazla sren bir ku
raklk lmcl olmal, nk modern Pueblo halk bile msrlar r
d iin rnlerini sadece iki- sene muhafaza edebiliyorlar. Byk
ihtimalle Chacoanl rahiplerin vaad ettikleri yamurlar yamaynca,
civardaki insanlarn onlara olan inanc tkenmi ve yardm yapmay
brakmlard. Muhtemelen Avrupallarn grmedii Chaco Kan
yon'daki Anasazi yerleim yerlerinin sonu, Avrupallar'n 1 680'de ahit
olduklar Pueblo Kzlderilileri'nin lspanyollar'a bakaldrna benzi
yordu. Chaco Anasazi merkezlerinde olduu gibi spanyollar burada
ki yerli iftileri vergiye balamt. Ancak kuraklk sonucunda ifti
ler vergilerini deyemez hale gelince spanyollara kar ayaklanmaktan
baka areleri kalmamt.
MS 1 1 50 ile 1 200 yllar arasnda Chaco Kanyon tam olarak terk
edilmi ve 600 sene sonra Navajo obanlar buraya tekrar dnnceye
kadar byk apta bo kalmt. Navajolar burada bulduklar kalnt
lar kimlerin ina ettiini bilmedikleri iin burann ortadan kalkm
eski sakinlerine Anasaziler, yani "eski halk" adn takmlardr. Binler
ce Chaco sakinine gerekte ne olmutu? 1 670'lerde meydana gelen
benzeri bir kuraklk model olarak alnrsa, muhtemelen birok insan
alktan lm, bazlar birbirini ldrm ve geride kalanlar gney-

Eskiler: Anasazi ve Komular

1 81

batda baka yerlere gmt. Bu planl bir g olmal, nk yuka

rda anlatlan saldrya uram evlerin tersine, Anasazi yerleim yerle
rindeki evlerin ounda mlek gibi kullanlabilir eyalar ortadan yok
olmutu. Chaco Kanyon'daki evlere benzer mimariye sahip evler ve i
lerinde bulunan Chaco stili mleklere baklrsa, Chaco'dan kurtulabi
lenlerin bir ksm bugnk Zuni Kzlderili kylerinin kurulu olduu
yerlere g etmiler.
Jeff Dean ve meslektalar Rob Axtell, Josh Epstein, George Gumer
man, Steve McCarroll, Miles Parker ve Alan Swedlund kuzeydou Ari
zona'daki Long House Vadisi'ndeki yaklak bin kiilik bir gruba ne ol
duunu ortaya karmak iin detayl bir alma yaptlar.
MS 800 ile 1 350 yllar arasndaki muhtelif zamanlarda vadinin
gerek nfusunu, ierisinde zaman iinde stilleri deien mlek bu
lunan yerleim yerlerinin saysna bakarak hesapladlar. Bu arada vadi
nin yllk msr hasatn, yllk ya miktar iin bir l saylan aa
halkalarndan ve yeralt su seviyesinin d ve ykselii hakknda bir
fikir veren toprak almalarndan karttlar. Tm bunlarn sonucun
da MS 800'de nfustaki gerek d ve artlarn yllk msr hasatn
tamamen yanstmasyd. Tek istisna MS 1300'deki msr hasatnn va
di nfusunun te birini ( 1 070 kiiden 400') beslemeye yeterli olma
sna ramen, Anasazi'nin tamamen terk edilmi olmasyd.
Acaba Long House vadisindeki son 400 Kayenta Anasazisi neden
ou akrabalar giderken kalmamlard? Belki de azalan tarm rn
lerinin yannda MS 1 30'de vadide baka deiiklikler de olmutu. r
nein tarmn verimlilii azalm, ormanlar tamamen yok edilerek ye
ni binalarn yapm iin gerekli hammadde kalmam olabilirdi, ki bil
diimiz gibi Chaco Kanyon'da gerekte bu olmutu. Baka bir akla
ma da u olabilir, gelimi insan topluluklar vatandalarnn vazgeil
mez grd kurumlar iletebilmek iin belli bir oranda nfusa ihti
ya duyuyordu. Gnmzde New York'da yaayan ka kii evrelerin
deki insanlarn te ikisi ehirden ayrlm, metro ve taksiler alm
yor ve tm daireler ve maazalar kapanm olsa hala New York'da ya
amn srdrmek isterdi?

Chaco'nun Mesaj
Bu blmn banda Chaco Kanyon Anasazileri ve Long House
Vadisi Anasazileri dnda baka gneybat toplumlarndan da sz et-

1 82

mitim. Mimbreler, Mesa Yerdeler, Hohokam, Mogollon ve dierleri .

Bu toplumlarn hepsi MS 1 1 00 ile 1 500 arasnda klere sahne ol
mular. Belli ki bu klerin her birinde farkl evresel sorunlar etki
li olmu ve farkl yerlerde farkl unsurlar bu klere ve yurtlarn terk
edilmesine neden olmu. rnein evlerinin at kirilerinde kereste
kullanan Anasaziler iin ormanlarn yok olmas bir sorunken bu kiri
lerden kullanmayan Hohokamlar iin bu bir sorun tekil etmiyordu.
Ancak tarlalarn sulamak zorunda olan Hohokamlar iin de sulamal
tarmn neden olduu tuz oluumu bir sorundu.
Yksek rakml yerlerde oturan ve bu nedenle tarm yapamayan
Mogollan ve Mesa Verdeanlar iin Hohokamlar'a zorluk karan so
runlar hibir ekilde bir sorun tekil etmezken, onlarn da ban ar
tan bir dert vard: Souklar. Mogollan rneinde olduu gibi baz g
neybat toplumlar iin topraktaki besinlerin tkenmesi nne geil
mesi gereken bir durumdu.
nsanlarn yurtlarn terk etmesine neden olan bu sebeplere ra
men sonuta hepsi ayn temel nedenden kaynaklanyordu: Krlgan ve
zor evrelerde yaayan insanlar "ksa vadede" parlak bir baar getiren
ve anlalabilir zmler benimsiyorlard, ancak bunlar d evresel
deiiklikler veya insanlarn neden olduu evresel deiikliklerle bir
letiinde uzun vadede ykc ya da lmcl olabiliyordu. "Ksa vade
de" kelimesini trnak ierisine aldm; nk Anasaziler Chaco Kan
yon'da yaklak 600 yl yaadlar. Kolomb'un Yeni Dnya'ya MS
1 492'de gelmesinden sonra hibir Avrupal herhangi bir yerde bu ka
dar fazla kalamamt. Varlklarn srdrdkleri zaman boyunca bu
eitli gneybatl Amerikan yerlileri yarm dzine farkl ekonomi t
r denediler. zellikle Chaco toplumunun en parlak dnemi olan MS
1 1 1 0- 1 1 2 0 tarihlerinden sonra ne kadar hzl kt ve bu parlak d
nemde hibir Chaco sakininin k aklna getirmemi olduu d
nlrse, biz ada Amerikallar'm Birinci Dnya ekonomimize faz
la gvenmememiz aklc olacaktr.
Toplumsal kleri anlamak iin kullandmz be unsurlu ere
vemiz ierisindeki drt unsur Anasazi knde etkin bir rol oyna
m. insanlarn sebep olduu evresel sorunlarn trl eitleri var, ki
bunlarn iinde en bilindik olan ormanlarn tahrip olmas. Ayrca
yamur yalar ve s deiiklii gibi iklim deiiklikleri de insanlarn
evre zerindeki etkileriyle birleerek belli bir etki oluturmu. Kom-

Eskiler: Anasazi ve Kom u l a r

1 83

u blgelerle ticari ilikiler de kte nemli bir rol oynam; farkl

Anasazi gruplar birbirlerine gda, kereste, mlek, ta ve lks rnler
salam, birbirlerlerine baml birer kompleks toplum haline gelmi
ler. Ancak bu tm toplumu kme riskiyle kar karya getirmi.
Kompleks toplumu ayakta tutmada dini ve siyasi unsurlar belli ki, esas
bir rol oynam; mallarn deiimi ve evredeki blgelerce dini ve siya
si merkezlere gda, kereste, mlek salanmas dini deerler kullanla
rak yaptrlm. Anasazi'nin durumunda etkin olmayan tek unsur d
dmanlar gibi gzkyor. Anasazi'de toplumlar nfuslar arttka ve
iklim ktltke birbirlerine saldrm olsalar da, Amerika'nn g
neybatsndaki medeniyetler d dmanlarn tehdidi altna giremeye
cek kadar uzaktlar.
Bu bak asyla bakldnda, yaplan uzun tartmalara basit bir
cevap verebiliriz: Chaco Kanyon'daki insanlar kuraklk nedeniyle mi
yoksa evresel nedenlerden dolay m yurtlarn terk edip gitmilerdi?
Cevap: Her iki nedenden dolay. Alt yzyl boyunca Chaco Kanyon'da
insan nfusu srekli artt, evrenin sunduu olanaklar gittike azald
ve insanlar evrenin sunduu olanaklarn snrnda yaamlarn sr
drmek zorunda kaldlar. te bu yurtlarn terk etmeleri iin kesin bir
neden oluturdu. Barda taran son damla ise iyice azalm nfusun
atlatabilecei kuraklk oldu. Chaco toplumu ktnde burann in
sanlar Chaco'ya ilk gelenlerin kurduklar gibi toplumlarn tekrardan
kuramadlar, nk ilk zamanlarda evredeki bol miktarda bulunan
aalar ve yksek yeralt suyu seviyesi yok olmutu.
Bu tr bir sonu, Mayalar da dahil olmak zere, gemiteki top
lumlarn ouna ve bizim toplumumuza da uygulanabilir niteliktedir.
Biz modern insanlar-ev sahipleri, yatrmclar, siyasetiler, niversi
te yneticileri ve dierleri-ekonomi iyi durumdayken artklarmz
dan kurtulabiliyoruz. Ancak artlar deiebilir ve artlarn ne zaman
deieceini tahmin edemiyoruz. Bu zaman geldiinde pahal yaam
biimlerimize fazlaca altmzdan hayat kalitemizdeki zorunlu bir
d veya hepten bir iflas dnmek bile istemeyebiliriz.

Beinci Bl m

MAYA KYOR

Kayp ehirlerin Srlar

imdiye dek milyonlarca modern turist Meksika'nn Yukatan
Yarmadas'nda ve Orta Amerika'nn komu blgelerinde
'r binlerce yl nce km eski Maya uygarlnn kalntlarn
ziyart't etmitir. Romantik gizemleri herkes sever ve Maya bize tam
kap eiimizde, Amerikallar iin Anasazi kalntlar kadar yaknda bir
gizem sunuyor. Eski bir Maya ehrini ziyaret etmek iin sadece Ame
rika'dan modern Meksika'nn bakenti Merida'ya dorudan bir uu
yapp, kiralk bir araba ya da minibse atlayp, asfalt deli ana yolda
bir saat yolculuk etmemiz gerekiyor (bkz. Harita s. 189).
Bugn byk tapnaklar ve antlaryla pek ok Maya kalnts hala
insan yerleiminden uzakta, ormanlk alanla evrili duruyor (Resim 1 2).
Oysa bunlar Avrupallar gelmeden nce Yeni Dnya'nn ileri Yerel
Amerikan uygarlnn birer paras ve anlalabilir yazl metinlere sa
hip tek kltrydler. Peki, ama bugn az sayda iftinin glkle ge
imlerini saladklar alanlarda eski insanlar nasl olmu da kentsel top
luluklar kalkndrmlard? Maya ehirleri sadece gizem ve gzellikle
riyle deil, ayn zamanda "saf' arkeolojik kaz alanlaryla da bizi by
lyor. Yani bulunduklar yerlerde nfus yok olmu ve Aztek'lerin ba
kenti Tenochtitlan (imdi modern Meksika ehrinin altnda yatyor) ve

1 86

er pek ok eski ehirde olduu gibi binalarla kaplanmamlardr.

Maya ehirleri terk edilmi bir halde aalarn arasnda sakl kalm
ve zengin bir Amerikal avukat olan John Stephens ve lngiliz teknik res
sam Frederick Catherwood tarafndan 1 839 ylnda yeniden kefedile
ne dek fiilen d dnyaca bilinmez durumdayd. Ormann iindeki ka
lnt dedikodularn duyan Stephens, arkeolojik aratrmalarna bir pa
ravan olarak, Bakan Martin Van Buren'in kendisini, o zaman modern
Guatemala'dan Nikaragua'ya kadar uzanan bir politik varl olan Orta
Amerika Cumhuriyeti Konfederasyonu'nun elisi olarak atamasn sa
lad. Stephens ve Catherwood toplam 44 yerleim birimi ve ehir ke
fetti. Binalardaki ve sanat eserlerindeki olaanst kalite, kendi deyim
leriyle "vahilere" deil, yksek bir medeniyete sahip insanlara iaret
ediyordu. Ta antlardaki baz oymalarda yazlarn bulunduunu fark
ettiler ve bunlarn birtakm tarihi olaylar ve insan isimleriyle ilikili ol
duunu tahmin ettiler. Dnlerinde Stephens, Catherwood tarafndan
yaplan kalntlar resmeden anlatmlarn bulunduu iki seyahat kitab
yazd ve bunlar en iyi satan kitaplar arasna girdiler.
Stephens'n kitaplarndan alnan birka alnt Maya'nn romantik
cazibesi ile ilgili bir fikir verebilir: "ehir psszd. Babadan oula, bir
kuaktan bir sonrakine geen gelenekleriyle bu rktan geriye kalan hi
bir ey yoktu. Okyanusun ortasnda enkaza dnm kk bir yelken
li gibi nmzde uzanyordu. Direi krlm, ismi silinmi, tayfas kay
bolmu, nereden geldii, kime ait olduu, ne kadar zamandr denizde
olduu ve yok olmasna neyin neden olduunu bilmediimiz bir yel
kenli gibi... Mimari, heykel ve resim, hayata renk katan tm sanatlar bu
fazlasyla gelimi ormann iinde yeermiti; hatipler, savalar, devlet
adamlar, gzellik, hrs ve zaferler burada yaam ve yok olmutu ve
kimse bunlarn varolduunu ve gemite yaadn bilemezdi ... Ulus
larn ykselii ve dne ait tm aamalar yaam, medeni, cilal,
sekin insanlarn kalntlar buradayd; altn alarna ulam ve yok
olmulard... Issz tapnaklarna ve yklm mihraplarna ktk; nereye
gidersek onlarn olaanst zevklerini ve sanatsal maharetlerini gr
dk... Duvardan zntyle bakan yabanc insanlar yaama geri ar
dk; onlar rengarenk sslerse bezenmi byleyici kyafetleri iinde,
sarayn terasna ve tapnaa giden gsterili merdivenlerden karken
gzmzde canlandrdk... Dnya tarihinin cazibesi iinde beni bir za
manlarn bu byk, harika ehri kadar etkileyeni yoktur; alt stne

Maya k yor

1 87

gelmi, terk edilmi ve kaybolmutu... Etrafnda kilometreler boyunca

uzanan aalar arasnda, arkasnda kendisini dier ehirlerden ayrt et
memizi salayacak bir isim bile b rakmadan kaybolmutu . . . " Bunlar,
bugn Maya kalntlarn gren turistlerin hala yaadklar ve Maya'nm
kn bu kadar byleyici bulmamza neden olan duygulardr.
Maya hikayesinin, tarih ncesi ykllarla ilgilenen bizler iin eit
li avantajlar bulunmaktadr. ncelikle, eksiklikleri olsa da, elimizde
Maya'nn tarihini, Paskalya Adas ve Anasazi tarihinden ok daha de
tayl ekilde ortaya karmamz salayacak yazl kaytlar mevcuttur.
Eer Mayalar sadece avclkla uraan ve mimari adan hibir ey ret
memi bir toplum olsayd, u an byk sanat ve mimariye sahip Maya
ehirlerini inceleyen bu kadar fazla arkeolog olmazd. Iklimbilimciler
ve paleoekologlar son zamanlarda Maya'nn kne katkda bulunan
eski iklim ve evre deiikliklerine ilikin birok iaret grmlerdir.
Son olarak gnmzde, eski yurtlarnda yaayan ve Maya dillerini ko
nuan pek ok Maya insan bulunmaktadr. ou Maya kltrnn
k yaamas nedeniyle, anayurda gelen Avrupal ziyaretiler, eski
Maya toplumunu anlamamzda nemli rol oynayan ada Maya top
lumu hakknda bilgileri kayda gemilerdir. Maya'nn Avrupallar'la ilk
karlamas 1 502'de, Kristof Kolomb'un Yeni Dnya'y "kefinden" 1 0
yl sonra, Kolomb'un drt seyahatinden sonuncusunda Maya'ya ait
olabilecek bir ticaret kanosunu ele geirdii yl gereklemitir. 1 527'de
spanyollar Maya'y fethetmeye ok hevesliydiler, ancak bu 1 697'de son
eyalete boyun edirene kadar gereklemedi. Dolaysyla Ispanyollarn
yaklak iki yzyllk bir dnem bamsz Maya toplumlarn gzlemle
mek iin imkanlar oldu. Bu bakmdan, 1 549 ile 1 578 yllar arasnda
Yukatan Yarmadas'nda bulunan piskopos Diego de Landa'nn etkileri
hem iyi hem de kt ynde olmutur. Bir yandan tarihin en kt kl
trel barbarl olarak "putperestlii" yok etme adna tm Maya elyaz
malarn yakmtr. yle ki bunlardan geriye gnmzde sadece drt
tanesi kalmtr. Dier yandan Maya toplumu ile ilgili detayl bilgiler
yazmtr ve bir bilgi kaynandan edindii Maya yazlaryla ilgili arp
tlm aklamalar yaklak drt yz yl sonra Maya yazlarnn zm
iin ipular salayan bir kaynak olmutur.
Maya'ya bir blm ayrmamzn dier bir nedeni, orantsz ekilde
kk topluluklardan oluan, her naslsa krlgan ve corafi olarak izo
le edilmi evrelerde bulunan ve ada teknoloji ve kltrn gerisin-

1 88

de kalm gemi toplumlarla ilgili dier blmlere bir panzehir olma

sdr. Maya byle bir toplum deildi. Aksine kltrel olarak Kolombi
ya ncesi Yeni Dnya'nn en ileri toplumuydu (ya da en ileri olanlar
arasndayd), bugne kadar korunmu geni bir yaz arivine sahipti ve
Yeni Dnya medeniyetinin (Mezoamerika) iki kalbinden birinde yer
lemiti. Bulunduklar evre, karst araziyle ve beklenmedik ekilde ya
an yamurlarla balantl birtakm problemler arz etse de, dnya
standartlarnca dikkat eken bir krlganl yoktu ve kesinlikle eski
Paskalya Adas, Anasazi Blgesi, Grnland ve modern Avustralya'ya
gre ok daha az krlgand. klerin sadece krlgan blgelerdeki
kk evre toplumlar iin bir risk olduunu dnmek gibi bir hata
ya dlmemesi iin, Maya bizi klerin en ileri ve yaratc toplum
larda da olabilecei konusunda uyarmaktadr.
Toplumsal kleri anlamak asndan be-noktal perspektifi
mizden bakldnda, Maya drt noktay rneklemektedir. Mayalar
zellikle orman ykm ve erozyon ile evrelerine zarar verdiler. klim
deiiklikleri (kuraklk) Maya'nn kne ok fazla katkda bulun
du. Maya'nn iindeki dmanlklar byk bir rol oynad. Son olarak,
kltrel faktrler, zellikle ana problemlerin zm yerine savaa
odaklanp, antlarn dikilmesine yol aan krallar ve soylular arasnda
ki rekabet de ke katkda bulundu. Be maddelik listemizdeki geri
kalan madde, yani ticaret ya da dardaki dost toplumlarla ticaretin
durmas Maya'nn bozguna uramasnda ve dnde hayati bir rol
oynam grnmyor. Doal cam (ara gere yapmnda tercih ettik
leri hammadde), yeim, altn ve istiridye Maya'ya ithal edilirken, say
dmz son madde hi de hayati olmayan lkslerdi. Doal camdan
yaplm ara gereler siyasi kten ok sonra bile Maya'da yaygn
ekilde kullanlyordu. Dolaysyla anlalan hibir zaman doal cam
sknts ekilmedi.

Maya evresi
Maya'y anlamak iin "balta girmemi orman" ya da "tropik ya
mur orman" olarak nitelendirdiimiz doal evrelerini incelemekle
ie balayalm. Bu nitelendirmelerimiz aslnda doru deil. Bunlarn
neden doru olmadklar da olduka nemli. Teknik olarak deerlendi
rirsek, tropik yamur ormanlar yamurlarn sk yad ekvator kuak
larnda yer alr ve yl boynca slak ve nemli kalrlar. Ancak Maya ana-

M a y a

B l g e l e r i

o Merida
Chichen

Puuc

20

rtza

Coba

Blgesi

Campeche
Koyu

Meks ika

El

c.

P a lenque

Bonampak +

16
I

Meksika

Mirad

o*r

Peten

Blgesi

"'

....

Be l i ze
Tikal

Lake

Peten

Itza

Caracol

,,,.

..

Qui r i gua

C a l akmu l

G u a t ema l a

.r

+ Copan

Honduras

le

-' '-"

J
.
,'::

c /) .
s .

-airleik Devletler

Atla:t
.:.Jr

Kr f e z i

_ .,,

q"q

Mil .5 0

100

Kilometre

92

90

88

150

150

2004 Jeffrey L

1 90

yurdu, 1 7 ve 22 derece kuzey enlemleri arasnda, ekvatordan binlerce

kilometre uzakta "mevsimlik tropik ormanlar" olarak adlandrlan bir
doal ortamda bulunuyor. Baka bir deyile, Mays'la Ekim arasnda
yamurlu bir dnem geiren blgede ayn zamanda Ocak'la Nisan ay
lar arasnda kuru bir mevsim yaanyor. Eer yal aylara odaklana
cak olunursa, Maya anayurdunun "mevsimlik tropik orman" iklimine
sahip olduu sylenebilir, ancak kuru aylara odaklanlrsa, bu durum
da buray "mevsimlik l" olarak tarif edebiliriz.
Yukatan Yarmadas'nda kuzeyden gneye doru yamur ylda 1 8250 cm'lik bir art gsterir, toprak daha kalndr ve dolaysyla yar
madann gneyi tarmsal olarak daha verimlidir ve daha youn bir n
fusu barndrmaktadr. Ancak Maya anayurdunda yalar yllar ara
snda tahmin edilemez bir ekilde deiiklik gsterir; son yllarda n
ceki yllara gre , drt kat daha fazla ya olmutur. Ayn zamanda,
yl iinde de yalarn nasl olacan tahmin etmek zordur, bu neden
le iftilerin yamur beklentisiyle ekinlerini ekmeleri ve bekledikleri
yamurun yamamas kolayca karlaabileceimiz bir durumdur. So
nu olarak, eski Maya anayurdunda msr yetitirmek isteyen modern
iftiler, zellikle kuzeyde sk sk mahsul alamadklar olmutur. Eski
Maya, tahmin ediyoruz ki, daha tecrbeliydi ve daha iyi sonu alyor
lard, yine de onlar da kuraklk ve kasrgalardan dolay mahsul alama
ma riskiyle kar karya kalm olmalydlar.
Gney Maya blgeleri, kuzeydeki blgelere gre daha fazla ya al
makla beraber, su problemleri paradoksal olarak yal gneyde ok
daha iddetliydi. Bu, gneyde yaayan eski Mayalar iin ileri gleti
rirken, eski kuraklklarn yal gneyde kurak kuzeye gre neden da
ha byk problemler yarattn anlamakta glk eken modern ar
keologlar iin de ayn ekilde ileri gletirmitir. Olas bir aklama
Yukatan Yarmadas'nn altndaki taze su kaynaklar olabilir. Ancak y
zey ykseltisi kuzeyden gneye doru artar. Dolaysyla gneye gidil
dike kara yzeyi yeralt su katmannn ok daha zerinde kalr. unu
gz nnde bulundurmak gerekiyor ki, yarmadann kuzeyinde yzey
ykseltisi yeterince alakt ve Mayallar anak ad verilen derin ukur
lar yardmyla suya ulaabiliyorlard. Maya ehri Chichen ltza'y ziya
ret eden turistler buralardaki byk su anaklarn hatrlayacaklardr.
ukurlar olmayan alak kuzey ky blgelerinde Mayallar 23 metre
derinliinde su kuyular aarak suya ulaabiliyorlard. Batda Usuma-

M aya k yor

191

cinta Nehri, gneydeki Peten Blgesi'nde birka gl ile evrili bulunan

Belize'nin pek ok blgesinde su mevcuttu. Ancak gney, su anaklar
ya da su kuyular ile suya ulaamayacak kadar yeralt su kaynaklarnn
stnde, yksekte bulunuyordu. Bu durumu daha da gletiren ey
ise Yukatan Yarmadas'nn byk blmnn, yamur sularnn di
rek topran altna szlmesine sebep olan ve yzeyde ok az su biri
kintisine olanak veren karst ad verilen gzenekli, snger benzeri kire
tandan oluan bir araziye sahip olmasyd.
O halde gneydeki youn Maya nfusu su problemiyle nasl baa
kmt? Balangta pek ok Maya ehrinin az saydaki nehirlerinin
yannda deil de, dalk blgelerde kurulmu olmas bizi artr. Bu
nun aklamas, Mayalar'n derin ukurlar kazmalar, doal ukurlara
biim vermeleri ve bu ukurlar sarn ve rezervuar haline getirmek
*
iin ukurlarn i yzeylerine sva yaparak karst iindeki kaaklar
kapatm olmalardr. Bu sarnlarda yamur sular birikir ve kurak
mevsimde kullanlmak zere saklanrd. rnein Maya ehri Tikal'da
bulunan su sarncnda 1 8 ay boyunca 1 0 bin insann ime suyu ihtiya
c1rn kar1Jayacak miktarda su depolanabiliyordu. Coba ehrinde Ma
yalar gln etrafna set ekerek su seviyesini ykseltmi ve su kaynak
larn daha gvenilir hale getirmilerdi. Ancak Tikal'da ve dier ehir
lerde, ime suyu iin sarnlara baml ehir halknn, kurakln ya
mur yamadan 1 8 aydan daha fazla srd durumlarda hala ba b
yk dertteydi. Yiyecek rezervlerini tkettikleri daha ksa sren bir ku
raklk onlar alk tehlikesiyle kar karya brakyordu, nk yetien
ekinin rezervuar sularna deil, yamura ihtiyac bulunuyordu.

Maya Tarm
Amacmza ynelik olarak asl nemi, Meksika'da slah edilen ekine,
zellikle msra ve ikinci dereceden neme sahip olan fasulyeye daya
nan Maya tarmnn detaylarna veriyoruz. Eski Maya iskeletlerinde ya
plan izotop analizlerinden edinilen bilgiye gre, sradan vatandalar
kadar sekinler arasnda da Maya diyetinin en az % 70'ini msr olutu
ruyordu. Balca evcil hayvanlar arasnda kpek, hindi, rnek, balans
bulunurken, en nemli et kaynaklar avladklar geyikler ve baz blge
lerde balkt. Bununla birlikte Maya arkeoloji kaz alanlarnda grlen
*

karst: kayalarn erimesiyle yer alt akntlar olan kireta ve dolomit blgesi

1 92

az miktardaki hayvan kemikleri Maya'da et tketiminin az olduuna

iaret etmektedir. Karaca eti sekinlere has balca lks yiyecekti.
nceleri Maya iftiliinin swidden, yani bi-yak tarmna dayal ol
duuna inanlyordu ve bu ynteme gre ormanlk alan kesilerek ve ya
klarak alyor, burada birka yl toprak verimsizleene kadar ekin eki
liyor, daha sonra bu alan vahi bitkiler topra kaplayp topra yeniden
verimli hale getirene kadar 1 5-20 sene boyunca terk ediliyordu. Bu ta
rm ynteminin uyguland topraklar ou zaman nadasta olduun
dan sadece makul nfus younluklarnn talebini karlayabilir. Dolay
syla arkeologlarn, iftlik evlerine ait ta temellerin saysndan kar
dklar Maya nfus younluunun, bu yntemin kalkndraca nfusa
gre ok daha fazla olmas artcyd. Gerek deerler tartmaya ak
tr ve blgelere gre deiir, ancak sklkla elde edilen tahminlere gre
milkareye 250-750 aras, hatta 1 500 kii dmektedir. (Kyas yapmak
asndan bugn bile Afrika'nn en youn nfuslu iki lkesi Ruanda ve
Burundi'de nfus younluunun milkareye Ruanda'da 750, Burundi'de
540 kii dmektedir.) Dolaysyla eski Maya'da swidden tarm yan s
ra baka gda kaynaklarnn da olmas gerekiyordu.
Pek ok Maya kaz alannda, toprak ve nem tutmak iin tepe yama
larnda set yaplmas, sulama sistemleri ve kanallar gibi retimin art
mas iin tasarlanm tarmsal yaplara ait kalntlar bulunmutur. Su
lama sistemleri ve kanal yaplar dnyann neresinde olursa olsun ina
s ok fazla iilik gerektiren, ancak i gcn gda retiminin artmas
ile dllendiren ilerdir ve su fazlas olan alanlardan su ekmek iin ka
nallarn kazlmas, kanallardan gelen amur ve mineral deeri yksek
suyun kanallar arasndaki alanlara boaltlarak bu alanlarn seviyeleri
nin ykseltilmesi ve verimlerinin arttrlmas ve bu sayede tarm alan
larnn su altnda kalmasnn nlenmesini ierir. Tarm alanlarnda
mahsul yetitirmenin yan sra iftiler ek gda kayna olarak kanallar
da balk ve kaplumbaa "yetitirirler". Daha dorusu kendi kendilerine
yetimelerine izin verirler. Bununla birlikte Copan ve Tikal gibi iyi in
celenmi dier Maya blgelerinde set yapm, sulama sistemleri ve ka
nal sistemlerine ynelik az sayda arkeolojik delile rastlanmtr. Bu
blgelerde yaayan halk, gda retimin arttrmak iin topra kuru yap
raklarla rtmek, sel sularyla iftilik yapmak, topran nadasa brakl
ma sresini ksaltmak ve topran verimliliini arttrmak iin topra
srmek ya da nadas amamen brakarak her yl rn ekmek veya nem-

M aya kyor

1 93

li blgelerde toprakta ylda iki mahsul yetitirmek gibi arkeolojik ola

rak tespit edilemeyecek yntemler kullanm olmaldrlar.
Modern Amerika ve Avrupa toplumlar dahil olmak zere sosyal
olarak katmanlam toplumlar, yiyecek reten iftilerden ve yiyecek
retmeyen, sadece tketen ve iftiler zerinde birer parazit olan b
rokrat ve asker gibi sivillerden olumaktadr. Dolaysyla katmanlam
toplumlarda iftiler sadece kendi ihtiyalar iin deil, ayn zamanda
dier tketicilerin ihtiyalarn karlamak zere yeterince gda kayna
salamaldrlar. htiyalar karlanan retici olmayan tketicilerin
says toplumun tarmsal verimliliine baldr. Bugn tarmsal olarak
olduka verimli olan Amerika Birleik Devletleri'nde iftiler toplam
nfusun sadece % 2'sini olutururlar ve her bir ifti ortalama 125 ki
iyi daha besleyebilir. Bu kiiler retici olmayan Amerikallar ile gda
ihracat yaplan deniz ar lkelerdeki tketicilerdir. Eski Msr tarm,
makinelemi modern tarmdan ok daha az verimli olmakla beraber,
bir Msrl kylnn kendisi ve ailesi iin gerekli gdann be kat re
tebilecei kadar verimliydi. Ancak bir Maya kyls kendisi ve ailesi
nin ihtiyac olan gdann ancak iki katn retebiliyordu. Maya toplu
munun en az o/o 70'i kyllerden oluuyordu. Bunun nedeni Maya ta
rmnn eitli kstlamalara maruz olmasyd.
ncelikle ok az protein retilebiliyordu. Ezici bir farkla en fazla
retilen msr, Eski Dnya'nn iki nemli tahl, buday ve arpaya gre
ok az protein iermektedir. Yukarda bahsettiimiz az saydaki hav
yanlar byk ba hayvan deillerdi ve Eski Dnya'nn inekleri, koyun
lar, domuzlar ve keilerine gre ok daha az et salyorlard. And ift
isine gre Maya daha az eitlilikte bir tahl retimine sahipti. Eski
*
Dnya iftisi msra ek olarak patatese, yksek proteinli quinoaya ve
pek ok dier bitki ile et olarak lamaya sahipti. in ve Bat Avrasya
iftisine gre ise ok daha az bir eitlilii vard.
Baka bir kstlama Maya msr tarmnn Aztek'lerin chinampas
(ok verimli bir ykseltilmi tarla tarm eidi), And dalarndaki Ti
wanaku medeniyetinin ykseltilmi tarm, Peru kysndaki Moche
sulamas ve Avrupa ve Asya'da hayvanlarla srlen tarlalardan daha az
youn ve verimli olmasdr.
Dier bir kstlama Maya B1gesi'ndeki nemli iklimden kaynaklan
yordu; Gneybat Amerika'nn kurak ikliminde yaayan Anasaziler
*

quinoa: yenilebilir tohumlar iin yetitirilen, Ande'lere zg bir bitki.

1 94

msr yl saklayabilirken, Mayalar msr bir yldan fazla muhafaza

edemiyorlard.
Son olarak, lamalar olan And yerlilerinin aksine ve atlar, kzle
ri, eekleri ve develeri olan Eski Dnya insanlarnn aksine Mayalar'n
hayvan gcnden yararlanlan tama aralar ve sabanlar yoktu. Ma
yalar'n tm tama aralarnda insan gc kullanlyordu. Eer sava
meydanndaki bir orduya yiyecek gtrlmesi gerekiyorsa, msr y
knn bir ksm gidi yolcuunda hamaln kendisini beslemek iin ge
rekiyor, bir ksm dn yolculuu iin ayrlyor ve orduyu beslemek
iin ykn ancak kk bir paras kullanlabiliyordu. Yolculuk ne ka
dar uzunsa hamaln ihtiyacndan arta kalan miktar o kadar az oluyor
du. Birka gnlk ya da bir haftalk yolculuklar dnda orduya erzak
salamak iin hamallarn msr tamalar ekonomik olmaktan k
yordu. Dolaysyla Maya tarmnn mtevaz retimi ve binek hayvan
larnn olmay askeri glerini hem mesafe hem de sreklilik olarak
ciddi ekilde kstlyordu.
Askeri baarnn yiyecek kaynaklarndan ziyade silah gcyle ba
lantl olduunu dnmeye alzdr. Ancak yiyecek kaynaklarnda
ki gelimenin askeri baary belirleyici lde nasl etkilediinin ak
bir rneini Yeni Zelanda'nn Maori tarihinde grebiliriz. Maoriler Ye
ni Zelanda'ya ilk yerleen Polinezyallar'dr. Geleneksel olarak sk sk
birbirleriyle sert savalara giritiler, ancak sadece yakn komu kabile
lere kar savatlar. Bu savalar, balca gda maddeleri tatl patates
olan tarmlarnn mtevaz verimliliiyle snrlyd. Uzun sre birlikler
iin orduyu beslemek zere yeterli tatl patates yetitirme imkanlar
yoktu. 1 8 1 5'li yllarda Avrupallar Yeni Zelanda'ya geldiklerinde yanla
rnda patates getirdiler ve bu Maoriler'in mahsullerini nemli lde

arttrd. Sonu, Maori tarihindeki 1 5 yllk bir dnemde, 1 8 1 8 ile 1 833

yllar arasnda ngilizlerden aldklar silah ve patates ile henz silah ve

patatese sahip olmayan kilometrelerce uzaktaki kabilelere ordular
gndererek aknlarda bulundular. Baka bir deyile, patatesteki verim
liliin artmas, dk verimlilikteki msr retiminin Maya sava gc
ne getirdii kstlamalara benzer ekilde, Maori sava gcndeki kst
lamalar rahatlatmt.
Yiyecek kaynaklaryla ilgili bu anlay Maya toplumunun siyasi ola
rak neden srekli olarak birbiriyle sava halinde olan kk krallkla
ra blnd ve neden hibir zaman Meksika Vadisi'nin Aztek lmpa-

Maya kyor

195

ratorluu (chinampa tarmlarnn yardmyla beslenen) ya da And

Dalar'nn lamalar tarafndan iyi ina edilmi yollarda tanan ok e
itli tahllaryla beslenen Inka mparatorluu gibi byk birleik bir
imparatorluk olmadna bir lde aklama getirebilir. Maya ordu
lar ve brokrasisi kk kald ve uzun mesafelere uzun sreli seferler
dzenleyemiyorlard. ok daha sonra bile, 1 848'de Mayalar Meksikal
efendilerine kar ayaklandklar ve bir Maya ordusu zaferin eiine
geldiinde, ordu savatan ekilmek ve yeni msr mahsuln almak
iin eve dnmek zorunda kald. Pek ok Maya krallnda nfus yarm
milyonu gemedi ve yaklak 25-50 binlik bir nfus, kraln sarayndan
iki, gn yrme mesafesindeki bir emberin iinde yaad. Bu ra
kam yine arkeologlar arasnda son derece tartmal konulardan biri
dir. Baz Maya krallklarnn tapnaklarnn tepesinden, yakndaki
kralln tapnaklarn grmek mmknd. Maya ehirleri, Meksika
Vadisi'ndeki Teotihuacan ve Tenochtitlan'n ya da Peru'daki Chan
Chan ve Cuzco'nn byk pazar yerleri ve byk nfuslarna sahip ol
mayan ve eski Yunan ve Mezopotamya'ya zg devlete idare edilen
gda depolama ve ticaret faaliyetlerine dair arkeolojik verilere sahip ol
mayan kk ehirler olarak kaldlar. ou bir kilometrekarelik bir
alandan bile daha kk bir alana sahipti.

Maya Tarihi
imdi Maya tarihine ksa bir gz atalm. Maya blgesi Orta Meksi
ka'dan Honduras'a kadar uzanan Mezoamerika olarak bilinen eski Ye
rel Amerikan kltr blgesinin bir parasdr ve Avrupallarn gelme
sinden nce Yeni Dnya'nn iki yenilik merkezinden birini (Gney
Amerika'nn Andlar ile beraber) meydana getiriyordu. Maya, sadece
sahip olduklar konusunda deil, sahip olmadklar konusunda da di
er Mezoamerikan toplumlaryla benzerlik gsterir. rnein Eski
Dnya medeniyetleri ile ilgili beklentileri olan modern Batllar ar
tacak ekilde, Mezoamerikan toplumlar metal ara gerelerden, saban
ve dier makinalardan, tekerlekten, yelkenli gemilerden ve byk yk
leri ya da saban ekecek byklkte hayvanlardan yoksundular. Tm
byk Maya tapnaklar ta ve ahap ara gerelerle, sadece insan g
c kullanlarak ina edilmilerdir.
Maya uygarln oluturan elerin ou Mezoamerica'nn dn
dan gelmitir. rnein Mezoamerikan tarm, ehirler ve yaz ilk ola
rak Maya Blgesi'nin dnda, M 3000'lere doru, msr ve fasulyenin

1 96

ekilmeye balad ve nemli gda maddeleri haline geldii bat ve g

neybatdaki vadilerde ve ky ovalarnda ortaya kmtr. mlekilik
M 2500 yllarnda, kyler M 1 500'lerde, Olmecs'deki ehirler M
1 200'lere doru ortaya kt. Yaz M 600 yllarnda Oaxaca'da Zapo
tekler arasnda grld ve ilk devletler M 300 yllarnda ortaya kt.
Birbirini tamamlayan iki takvim, 365 gnlk gne takvimi ve 260

gnlk ayin takvimi de Maya Blgesi dnda ortaya kt. Maya uygar

lnn dier unsurlar ise Mayalar tarafndan kefedildi, iyiletirildi ve

slah edildi.
Maya Blgesi'nde kyler ve mlekilik M 1 000 yllarnda,
nemli binalar M yaklak 500 yllarnda, yaz ise M 400 yllarnda
ortaya kt. Yaklak 1 5 bin yazttan oluan korunmu tm Maya yaz
lar ta ve mlek zerindedir ve sadece krallar, soylular ve zaferleri
ni konu almtr (Resim 13). Halkla ilgili tek bir kelime yoktur. span
yollar geldiinde Mayalar kitap yazmak iin plasterle kapl aa kabu
undan kat kullanyorlard. Maya kitaplarn yakan piskopos Lan
da'nn elinden kurtulan drt kitap da astronomi ve takvimle ilgili ki
taplardr. Eski Mayalar'n da genellikle mlekleri zerinde resmedil
mi bu tip aa kabuu katlardan kitaplar vard, ancak mezarlarda
sadete bozulmu kalntlarna rastlanmtr.
Maya'nn mehur uzun devirli takvimi M 1 1 Austos 3 1 14'de
balar; ayn bizim takvimimizin Hristiyan dneminin ilk ylnn 1
Ocak tarihinde balad gibi. . . Takvimimizdeki sfr gnnn nemi
ni biliriz: Bu Hz. Isa'nn doduu kabul edilen gndr. Tahmin ediyo
ruz ki, Mayalar'n da kendi sfr gnlerinin bir nemi vard, ancak bu
nun ne olduunu bilmiyoruz. Maya takvimine ait bugne gelen ilk ta
rih Maya Blgesi'ndeki bir antta grlr ve MS 1 97'e uzanr. Bu Ma
ya takviminin sfr gnnn M 1 1 Austos 3 1 14'e kadar uzandna
iarettir ki, Yeni Dnya'da bu kadar eskiye ait baka bir tarihi kayt
yoktur ve bu tarihten 2 bin 500 yl sonrasna kadar da olmayacaktr.
Bizim takvimimiz gnlere, haftalara, aylara, yllara, on yllk, yz
yllk ve bin yllk dnemlere ayrlr. rnein bu paragrafn ilk tasla
n yazdm 1 9 ubat 2003, Hz. lsa'nn doumuyla balayan nc
bin yln ilk yzylnn ilk on ylnn nc ylnn ikinci aynn 19.
gn anlamna gelir. Benzer ekilde Maya takvimi gnlere (kin) 20
gnlk (uinal), 360 gnlk (tun), 7 bin 200 gnlk ya da yaklak 20

M aya kyor

197

yllk (katunn) ve 144 bin gnlk ya da yaklak 400 yllk (baktun) d

nemlere ayrlr. Tm Maya tarihi 8, 9 ve 1 0. baktunlarda yaanmtr.
Maya uygarlnn Klasik Dnem olarak adlandrlan dnemi, ilk
kral ve hanedanln ortaya kt, MS 250 yllarna denk gelen 8. bak
tun'da balar. Maya yazlarn inceleyen renciler, Maya antlar ze
rinde birka dzine glif (yazl iaret) tespit etmilerdir ki, bunlarn
her biri kendi corafi blgesine odaklanmtr ve bugn hanedanlk ve
krallklara ait olduu dnlen bilgiler vermektedir. Kendi glifleri ve
saraylar bulunan krallarn yan sra pek ok soylunun da kendi yazt
lar ve saraylar bulunuyordu. Pek ok Maya toplumunda kral ayn za
manda astronomik ve takvimsel ayinlere katlma sorumluluu olan,
yksek rahip konumundayd. Bu yamur ve bereket getirecekti, nk
kraln szde Hahlarla olan aile ilikisi nedeniyle doast gleri oldu
u iddia edilirdi. Dier bir deyile, denen bir bedel vard: Kyllerin,
krallarn ve saray halknn lks hayat standartlarn desteklemelerinin,
onlar m1sr ve karaca etiyle beslemelerinin ve onlar iin saraylar ina
etmelerinin nedeni kraln onlara byk vaadlerde bulunmasyd. ller
de greceimiz gibi kuraklk olduunda, bu verdii sz bozmas an
lamna geldii iin kraln kyllerle ba derde giriyordu.
,

MS 250'den sonra, Maya nfusu (arkeolojik olarak teyit edilen ev

kalntlarndan karlan rakama gre), ant ve binalarn says ile ant
ve mleklerin zerinde yer alan Maya takvimine gre verilmi tarih
ler nemli lde artt ve MS 8. yzylda doruk noktasna ulat. En
byk antlar bu Klasik dnemin sonuna doru dikildiler. Kark bir
toplumun bu gstergesine ait rakamlar 9. yzyl boyunca, bilinen
son Maya takvim tarihinin MS 909'de her hangi bir an1tta 1 0. baktu
nu gstermesine kadar d gsterdi. Maya nfusu, mimarisi ve tak
vimindeki bu d Klasik Maya k olarak bilinen ddr.

Copan
Ykln bir rnei olarak, kk fakat youn ekilde ina edilmi,
Bat Honduras'taki Copan olarak bilinen sitede kalntlar yer alan ve
arkeolog David Webster'n son iki kitabnda tarif edilmi ehre daha
detayl olarak bakalm. Copan'da tarmsal amala kullanlan en iyi ka
ra paras, nehir vadisi boyunca uzanan, verimli alvyonlu topraa sa
hip be adet cepten meydana gelir ve toplam 1 0 milkarelik bu ceplerin
en by Copan cebi olarak bilinir ve 5 milkaredir. Copan' evrele-

1 98

yen alann byk ksm dik tepelerden oluur ve tepelik alann yakla
k yarsnn % 16'lk bir eimi bulunur, ki bu da Amerika'da bir oto
banda karlaacanz en dik tepenin yaklak iki kat bir eimdir. Te
pelerdeki toprak daha az verimli ve vadi toprana gre daha asitli ve
fosfat bakmndan da daha fakirdir. Bugn vadi zemininde elde edilen
msr, hzl erozyondan etkilenen ve 10 yllk dnemlerde verimlilii
nin drtte n kaybeden tepe yamalarnda yetitirilen msrn iki,
katdr.
Ev kaz alanlarnn saylarndan tahmin edildii kadaryla, Copan
Vadisi'ndeki nfus art 5. yzyldan itibaren hzl ekilde artm ve
MS 750-900 yllarndan yaklak 27 binlik bir nfusla doruk noktas
na ulat. Copan'da Maya yazl tarihi MS 426'ya karlk gelen bir Ma
ya takvim tarihiyle balar ve sonraki yllarda antlarda Tikal ve Teoti
huacan'daki soylularla ilgili kaytlara rastlanmtr. Krallar ven saray
antlarnn inas zellikle MS 650-750 tarihleri arasnda ok fazlayd.
MS 700'den sonra krallarn dnda soylular da harekete getiler ve
kendi saraylarn ina etmeye baladlar. MS 800'e kadar her biri yak
lak 250 kiiyi alacak odalardan oluan 50 binadan meydana gelen
yaklak 20 kadar saray bulunuyordu. Tm bu soylular ve aileleri, kral
ve saray halknn kyllere ykledii yk arttryordu. Copan'daki
son byk binalar MS 800 civarnda yaplmtr ve olaslkla bir kraln
adn tayan bitmemi bir mihraptaki son Maya tarihi, miladi takvim
deki MS 822'ye denk gelir.
Copan Vadisi'nde farkl tipteki doal ortamlarda yaplan arkeolo
jik aratrmalar bu blgelerde dzenli bir srada yerleim yapldn
gsterir. iftilik yaplan ilk alan, vadi tabanndaki byk Copan ce
biydi ve buray dier drt cep takip etti. Insan nfusunun artt bu
dnemde, tepelerde bir nfus olumad. Bu artan nfus, vadi tabann
daki retimin ksa nadas dnemleri, ifte ekim ve sulamayla gelime
siyle kalkndrlm olmaldr.
MS 650'ye doru insanlar tepe yamalarna da yerlemeye balad
lar, ancak bu tepeler sadece bir yzyl boyunca ekildiler. Tepelerde yer
leen nfusun Copan'n toplam nfusuna oran maksimum % 4 l 'e
ulat ve bu oran daha sonra derek nfus yine vadi ceplerinde yo
unlamaya balad. Nfusun tepelerden ekilmesine ne sebep olmu
tu? Vadi zeminindeki bina kalntlarnda yaplan kazlar, buralarn 8.
yzylda tortuyla kaplandn gstermitir. Bunun anlam, tepe ya-

Maya k yor

1 99

malarnn erozyona urad ve muhtemelen topran verimliliini

kaybetmesidir. Bu asitli, verimsiz tepe topra vadiye tanm ve daha
verimli vadi toprann stn rterek tarmsal retimi olumsuz yn
de etkilemiti. Tepelerin bu eski terk edilii, dk verimlilii olan ve
topraklar ksa zamanda tkenen tepelerde tarlalar olan modern Ma
ya tecrbesiyle benzerlik gstermektedir.
Tepe yamalarndaki erozyonun nedeni aktr: nceden topraklar
rten ve koruyan ormanlar kesilmitir. Tarihi polen rnekleri tepelerin
st ykseltilerini kaplayan am ormanlarnn bir sre sonra tamamen
yok olduunu gstermektedir. Hesaplamalar kesilen bu am aalar
nn ounun yakt olarak yakldn, geri kalann ise inaatlarda ya da
al yapmnda kullanldn vermektedir. Klasik dnem ncesi Maya
yerleim alanlarnda bina yapmnda bol miktarda al kullanld d
nemde, al retimi orman alanlarnn yok olmasnn balca nedeni ol
mu olabilir. Vadilerde tortu birikimine yol amas ve vadide yaayan
larn aa kaynaklarn tketmesi yan sra, ormanlarn yok edilmesi
vadi tabannda "insan yapm bir kurakla" neden olmu olabilir. Zira
ormanlar su evriminde nemli bir rol oynamaktadr ve orman alanla
rnn azalmas yamur yanda da azalmaya yol amaktadr.
Copan arkeolojik kaz alanlarnda bulunan yzlerce iskelet, gze
nekli kemik yaplar ve dilerdeki hastalk izgileri gibi ip ularndan
herhangi bir hastalk ve beslenme bozukluu yaayp yaamadklarna
dair belirtiler asndan incelenmitir. iskeletlerden edinilen bilgilere
gre, Copan sakinlerinin salklar MS 650'den 850'e kadar hem se
kinlerin hem sradan halkn arasnda bozulma gstermitir, ancak s
radan halkn salk durumu daha ktdr.
Copan nfusunun tepelerde yaad dnemde nemli lde art
tn hatrlayn. Daha sonra tepelerdeki tm o yerleim birimlerinin
terk edilmesi daha nce tepelere baml olan ekstra nfusun beslen
me yknn imdi vadi tabanna binmesi ve 10 milkarelik vadi zemi
nindeki gda kaynaklar iin ok daha fazla insann rekabet etmesi an
lamna geliyordu. Bu ayn modern Ruanda'da olduu gibi iftilerin en
iyi toprak paras iin birbirleriyle savamasna sebep olacakt. ( 1 O.
Blm) Copan kral istedii g ve lkse karlk olarak vaat ettii ya
mur ve zenginlii veremedii iin tarmsal baarszln suu ona at
lacakt. Bu, MS 822 'de bir Copan kralndan son kez bahis gemesinin
ve MS 850'de kraliyet saraynn yklmasnn bir aklamas olabilir.
Bmunla birlikte baz lks tketim rnlerinin hala retiliyor olmas

200

baz soylularn, kraln dnden sonra MS 975'lerde hala yaam

tarzlarna srdrmeyi baardklarn gstermektedir.
Doal camdan eyalardan hesap edildiinde, Copan'n toplam n
fusunun krallara ve soylulara ait paralardan edinilen bilgilere gre ok
daha hzl artt grlmektedir. MS 950'lerde tahmini nfus yaklak
1 5 bin ya da ulalan en yksek nfus olan 27 binin % 54'yd. Bu n
fus, Copan Vadisi'nde yaandna dair hibir iaretin kalmad MS
1 250 yllarna kadar klmeye devam etti. Orman aalarnn polen
lerinin yeniden belirmesi, blgede insanlarn kalmad ve ormann ye
niden yeermeye baladna dair bamsz bir delil tekil etmektedir.

klerin Karmakl
Buraya kadar anlattm Maya tarihinin genel erevesi ve detayl
Copan rnei "Maya'nn kn" neden ele aldmz aklyor.
Ancak hikaye daha karmak bir hal alyor ve bunun en az be tane se
bebi var.
Birincisi, tek bir byk klasik k yerine, biri El Mirador ve di
er baz Maya ehirlerinin kt MS 1 50 yllarnda (pre-klasik
k), dieri Tikal'da hi antn dikilmedii 6. yzyln sonu ve 7. yz
yln balarndaki dnemde (Maya kesintisi olarak bilinen) olmak ze
re baz blgelerde iki daha kk kn yaanmasyd. Ayn zaman
da klasik kte var olmaya devam eden ve sayca artan nfus toplu
luklarnn bulunduu blgelerde baz post-klasik kler yaanm
tr; 1 250 yllarnda Chicken Itza'nn d ve 1450 yllarnda Maya
pan'n d gibi...
kincisi, klasik k tam olarak tamamlanmamt, nk span
yollarla savaan yz binlerce Maya vard. Bu klasik doruk dnemdeki
Mayalar'dan sayca daha azd, ancak bu kitapta detayl ekilde anlatlan
dier eski topluluklardan ok daha fazla insan demekti. kten sa
kalanlar sabit su kaynaklarnn bulunduu kuzeyde sarnl blgelerde,
kuyu bulunan ky alanlarnda, gneydeki gl yaknnda ve alak alan
lardaki nehir kenarlarnda younlatlar. Bununla birlikte nceleri Ma
ya'nn can damar olan gney blgelerde nfus tamamen yok olmutu.
ncs, nfusun k (kaz blgelerindeki ev ve cam eyalarn
saysndan karld kadaryla) Copan rneinde olduu gibi baz du
rumlarda Maya takvimindeki tarihlere gre ok yava gereklemitir.
Klasik k srasnda ilk planda yklan ey krallk kurumuydu.
Drdncs, ehirlerin k aslnda bir "g dngsnden"

Maya k yor

201

baka bir ey deildi. Baz ehirler daha gl hale geliyor, daha sonra
de geip baka bir ehir tarafndan alnyor, sonra yeniden ka
geip komu ehri alyor ve toplam nfusta bir deiiklik yaanmyor
du. rnein 562 ylnda Tikal ehri rakip ehirler Caracol ve Calakmul
tarafndan yenilgiye urad. Tikal Kral yakaland ve ldrld. Bu
nunla birlikte Tikal yeniden g kazand ve 695 ylnda, Tikal pek ok
dier ehirle beraber klasik k yaamadan nce (son Tikal antla
r MS 869 tarihlidir) rakip ehirlere kar yine stnlk salad. Ben
zer ekilde Copan ehri de 738 ylna kadar, Kral Waxaklahuun Ub'aah
K'awil (unutulmaz " 1 8 tavan" evirisi sayesinde Maya merakllar ta
rafndan tannan bir isimdir) rakip ehir Quirigua tarafndan yakala
np ldrlene kadar glyd ve yenilgilerinin ardndan yarm yz
yl boyunca daha gl krallarn ynetimi altnda baarlar kazand.
Son olarak, Maya'nn farkl blgelerindeki ehirler farkl yrnge
lerde ka ve inie getiler. rnein Kuzeybat Yukatan Yarmada
s'ndaki Puuc Blgesi 700 yllarnda neredeyse hi insan barndrmaz
ken, gney ehirlerinin ykld 750 ylndan sonra nfus patlamasna
urad. 900 ve 925 yllar arasnda nfus asndan dorua ulat ve
950- 1000 yllar arasnda yeniden kt. Maya'nn merkezinde byk
bir yerleim birimi olan ve dnyann en byk piramitlerinden birine
sahip olan El Mirador M. 200 yllarnda kuruldu ve Copan'n ykse
liinden uzun zaman nce MS 1 50 yllarnda ykld. Kuzey yarmada
sndaki Chichen Itza MS 850 yllarnda byd ve 1000 yllarnda ku
zeyin ana merkezi olan ehir 1 250 dolaylarnda bir i sava ile ykld.
Baz arkeologlar bu be karmak durum nedeniyle bir Klasik Ma
ya kn kabul etmezler. Ancak bu, aklama bekleyen u gerek
leri grmezden gelmek olur: MS 800 yllarnda Maya nfusunun, zel
likle gneyde nfusun en fazla younlat ovalarda, % 90-99 orann, da yok olmas, krallarn, "Uzun Hesap" takvimlerinin ve dier baz
kompleks politik ve kltrel kurumlarn yok olmas. Burada sz konu
su olan klasik bir Maya k; yani zerinde duracamz konu hem
bir nfus hem de bir kltr k...

Savalar ve Kuraklklar
Maya klerine bal olarak ksaca bahsettiim iki konunun da
ha tartlmas gerekiyor: Sava hali ve kuraklklarn rol.

202

Arkeologlar uzun zaman Mayalar'n kibar, barl insanlar oldu

una inandlar. Artk Maya'da sava halinin ciddi, kronik ve zlmez
olduunu biliyoruz, nk gda kaynaklar ve tamaclktaki kstllk,
herhangi bir Maya prensliinin, Aztekler'in Orta Meksika'da ve lnka
lar'n Andlar'da yaptklar gibi btn blgeyi bir imparatorluk altnda
birletirmesine imkan vermemitir. Arkeolojik kaytlar klasik k
dnemine doru savalarn ok daha iddetli ve sk olduunu gster
mektedir. Bunun delili son 55 ylda eitli alanlarda yaplan keiflerden
gelmektedir: Pek ok Maya yerleim birimini evreleyen dev surlarda
yaplan arkeolojik kazlar, ta antlar, vazolar (Resim 14), 1946'da Bo
nampak'da kefedilmi nl duvar resimleri zerindeki canl sava ve
esir betimlemeleri, pek ounda zaferleriyle vnen kraliyet yazlar
nn bulunduu Maya yaztlarndaki deifreler. Maya krallar birbirleri
ni esir almak iin savatlar ve kt ekilde yenilgiye urayan krallar
dan biri Copan Kral 1 8. Tavan'd. Esirlere feci ekilde ikence edilme
si (parmaklarn koparlmas, dilerin ekilmesi, alt enenin kesilmesi,
dudaklarn ve parmak ularnn kesilmesi, trnaklarn ekilmesi ve du
daklarn ivilenmesi gibi) ve esirin yine en feci ekilde infaz edilmesi
(esiri kollarndan ve bacaklarndan byk bir topa balanmas ve ba
lanan esirin bir tapnan dik ta merdivenlerinden aa yuvarlanma
s gibi) antlarda ve duvar resimlerinde ak ekilde resmediliyordu.
Mayalar'da sava hali iyi belgelenmitir ve iddet farkl trde orta
ya kar; eitli krallklarn birbiriyle olan savalar, bir krallk iindeki
ehirlerin bamszlklar iin merkeze bakaldrmalar, taht ele geir
meye alan szde krallarn meydana getirdii iddetten kaynaklanan
i savalar. Tm bu savalar, krallar ve soylular kapsad iin antlar
da tarif ve resmedilmitir. Bahsedilmeye deer grlmeyen bununla
birlikte ok daha sk meydana gelmi olabilecek savalar ise sradan
halkn toprak iin yapt savalard, nk nfus art aryd ve top
rak az bulunur olmutu.
Maya'nn kn anlamada nemli bir dier konu sklkta tek
rar eden kuraklkt ve bu konu zellikle Mark Brenner, David Hodell,
Edward Deevey ve Florida niversitesi'ndeki alma arkadalar tara
fndan incelenmi Richardson Gill'in son kitabnda konu edilmitir.
Maya gllerinin zeminindeki tortu katmanlar arasnda saklanm ya
p maddeleri bize meydana gelen kuraklk ve evresel deiiklikler
hakknda fikir vermektedir. rnein al ta (kalsiyum slfat), gl su-

Maya k yor

203

yu bir kuraklk srasnda buharlaarak younlatnda gln tortu

katman iine kelir. Oksijen 1 8 izotopu olarak bilinen oksijenin ar
formunu ieren su da kuraklk srasnda younlarken, daha hafif
formdaki oksijen 1 6 izotopu ieren su buharlap gider. Gldeki yu
muakalar ve kabuklu snfndan hayvanlar kabuklar iine oksijen
alrlar ve gln tortu katmanlar arasnda korunurlar, ta ki iklim bi
limciler bu kk hayvanlarn lmnden ok sonra ilerindeki oksi
jen izotoplarn inceleyene kadar. Bir tortu katmannn radyo-karbon
tarihi, al ta ve oksijen izotop analizlerinden elde edilen kuraklk ve
yamur artlarnn grld yaklak yl belirler. Ayn gl tortu kat
*
manlar palinolojistlere de ormanlarn yok edilmesi (orman aalar
nn polenlerinde bir azalma olurken imen polenlerinde bir art gz
lenir) ve toprak erozyonu (kaln amur birikintisi ve ykanan toprakta
mineraller gzlenir) hakknda bilgi vermektedir.
Gl tortu katmanlarndaki radyo-karbon tarihi almalarna da
yanarak, iklim bilimciler ve evre bilimciler Maya Blgesi'nin M.
5500-500 yllar arasnda nispi olarak daha sulak olduu sonucuna
vardlar. M 475 ile M 250 yllar arasndaki dnemde, klasik d
nem ncesi Maya uygarlnn ykseliinden hemen nce bu topraklar
kuruydu. M 250'den sonra daha slak bir iklimin geri gelii klasik
k ncesi ykselii kolaylatrm olabilir ve daha sonra MS 125 ve
250 yllar arasndaki kuraklk El Mirador ve dier yerleim birimle
rindeki klasik k ncesi ile balantl olabilir. Bu k sonrasnda
yeniden nemli bir iklim yaand ve klasik Maya ehirleri kuruldu. Bu
k MS 600'de Tikal ve dier baz yerleim birimlerindeki de
rastlayan geici bir kuraklk dnemi srasnda kesintiye urad. Son
olarak MS 760 yllarnda son yedi bin yln en kt kurakl yaand.
MS 800 civarnda doruk noktasna ulaan kuraklk byk olaslkla
klasik kle ilikilidir.
Maya Blgesi'ndeki kuraklklarn dikkatli bir analizi bu kuraklkla
rn yaklak 208 yllk aralklarla meydana geldiini gstermektedir. Bu
kuraklk dngleri gneten gelen radyasyondaki kk varyasyonlar
dan dolay olabilir ve olaslkla Yukatan'da gneye doru kayan yamur
erisi nedeniyle (kuzeyde daha kurak, gneyde daha nemli) Maya Bl
gesi'nde daha iddetli yaanmtr. Gneten gelen radyasyondaki dei
iklerin sadece Maya Blgesi'nde deil, deiiklik gstermekle birlikte
*

palinolojist: polen ve sporlar inceleyen bilim adam.

204

tm dnyada etkili olmas beklenebilir. Gerekte iklim bilimciler Ma

ya'dan ok uzaktaki baz tarih ncesi uygarlklarda yaanan dier baz
klerin, rnein M 2 170 dolaylarnda dnyann ilk imparatorlu
unun knn (Mezopotamya Akad imparatorluu), MS 600'lerde
Peru kylarndaki 4. Moche uygarlnn knn ve MS 1 100 dolay
larnda Andlar'daki Tiwanaku uygarlnn knn bu kuraklk
dnglerinin dorua ulat tarihlere rastladn belirtmilerdir.
Kurakln klasik ke katkda bulunduunu varsayan en safiya
ne hipoteze gre MS 800 dolaylarnda meydana gelen tek bir kuraklk
tm blgeyi etkilemitir. Tm Maya merkezlerinin ayn zamanda d
t ne srlebilir. Gerekte, daha nce grdmz gibi, klasik
k MS 760-910 yllan arasnda baz ehirlere dokunmazken farkl za
manlarda farkl merkezleri vurmutur. Bu gerekten tr pek ok
Maya uzman kurakln rolyle ilgili olarak pheci bir yaklam iin
dedir. Ancak gerektii gibi dikkatli olan bir iklim bilimci kuraklk hi
potezini byle makul olmayan, son derece basitletirilmi bir ekilde
ifade etmeyecektir. Yamur yann bir yl ile bir sonraki yl arasnda
deien hassas younluk varyasyonlar nehirlerin okyanus tabanna
dkld kylarda yllk tortu analizleriyle hesaplanabilmektedir. Bu
alma MS 800 civarndaki "kurakln" drt kez dorua ulat ve il
kinin daha az iddetli olduunu gstermitir: MS 760 yllarnda iki ku
ru yl, daha sonra MS 8 1 0-820 arasndaki on yllk dnemde daha b
yk bir kuraklk, MS 860'larda yllk bir kuraklk ve MS 91 O'larda 6
kurak yl daha. Ilgintir ki, Richardson Gill eitli byk Maya mer
kezlerindeki ta antlardan elde edilen son tarihlerden, kn farkl
yerleim birimlerinde aamada gerekletii sonucuna varmtr:
MS 810, 860 ve 9 1 0 yllarnda, ki bu en iddetli kurakln yaand
tarihlerdir. Herhangi bir yldaki kurakln iddet olarak farkl bl
gelerde deiiklik gstermesi, dolaysyla bir dizi kurakln farkl yl
larda farkl Maya merkezlerinin yklmasna yol aarken, sarn, kuyu
ve gl gibi gvenilir su kaynaklar olan merkezlerin ayakta kaldn
dnmek artc olmayacaktr.

Gney Ovalarnn k
Klasik kten en ok etkilenen blge, byk olaslkla, daha n
ce bahsettiimiz iki nedenden tr gney vadileriydi: Bu blge yo
un nfusa sahipti ve yamur yadnda sarnlar ve kuyularla suya

Maya kyor

205

ulalamayacak kadar su katmannn zerinde olduu iin ok ciddi su

problemi yaanyordu. Gney vadileri klasik k dneminde nfu
sunun % 99'undan fazlasn kaybetti. rnein Merkez Peten'in nfu
su klasik Maya knn doruunda tahmini olarak 3-14 milyon
arasndayd. Oysa spanyollar blgeye vardnda burada sadece 30 bin
insan vard. Cortes ve spanyol ordusu 1 524- 1525'de Merket Peten'i
getiinde msr bulabilecekleri o kadar az kyle karlatlar ki, nere
deyse alktan leceklerdi. Cortes byk klasik Maya ehirleri olan Ti
kal ve Palenque'nin birka millik kalntlarn atnda hibir ey duy
mad ve hibir ey grmedi, nk ve blge tamamen ormanla kap
lanm burada yaayan kimse kalmamt.
Nasl olmutu da byle milyonluk byk bir insan nfusu ortadan
kaybolmutu? Kendimize ayn soruyu 4. Blm'de Chaco Kanyo
nu'ndaki Anasazi nfusu iin de sormutuk. Amerika'nn gneybat
sndaki kuraklklar srasnda yaanan Anasazi vakas ve bunu mte
akip Pueblo Kzlderili topluluklar ile bir benzetme yapacak olursak,
Gney Maya vadilerindeki bir blm nfusun, Maya k srasnda
byk bir nfus art yaayan, sarn ve kuyulara sahip kuzey Yuka
tan'a g ederek hayatta kaldklar sonucuna varrz. Ancak nasl bin
lerce Anasazi mltecinin Pueblolar'n arasna gmen olarak kabul
edilmesine dair hibir delil yoksa, Maya'daki milyonlarca gney vadi
halknn kuzeyde gmenler olarak yerletirildiklerine dair de hibir
iaret bulunmamaktadr. Kuraklklar srasnda Amerika'nn gneyba
tsnda olduu gibi, Maya nfusundaki azalmann bir blm elbette
alktan, susuzluktan lmelerini ya da az miktarda bulunan kaynaklar
iin birbirlerini ldrmelerini iermektedir. Azalmann dier bir b
lm doum oranlarndaki d veya ocuk lmlerindeki art
yanstyor olabilir. Baka bir deyile, nfus azalmas byk olaslkla
yksek lm oranyla dk doum oranlarn iermektedir.
Baka yerlerde olduu gibi Maya blgesinde de gemi tarih, u an
iin bir derstir. spanyollarn blgeye gelmesiyle birlikte Merkez Peten
nfusu, hastalklardan ve lspanyollar'n igaliyle ilgili dier sebeplerden
tr, MS 1714'de toplam 3 bin kiiye kadar dt. 1960'lara kadar
Merkez Peten'in nfusu sadece 25 binlere kadar ykseldi, ki bu klasik
Maya nfusunun dorua ulat rakamn hala % 1 'inden azd. Daha
sona gmenler Merkez Peten'e akn ettiler, burann nfusun 1 980'1er
de yaklak 300 bine kararak yeni bir orman yok etme ve erozyon d-

206

nemine elik ettiler. Bugn Peten'in yars bir kez daha ormanlar yok
olmu ve ekolojik olarak deerden dm haldedir. Honduras'n tm
ormanlarnn drtte biri 1964 ve 1 989 yllar arasnda tahrip edilmitir.

Maya'nn Mesaj
Klasik Maya kn zetleyecek olursak, be tane glk belirle
yebiliriz. Bununla birlikte bunlar hakknda Maya arkeologlarnn ken
di aralarnda iddetle kart grte olduklarn biliyorum, nk bu
faktrler Maya'nn farkl blgelerinde farkl neme sahip oldular; de
tayl arkeolojik aratrmalar Maya'nn sadece baz yerleim birimleri
iin yapld ve Maya'nn can damarnn ou ksm nfustan neredey
se yoksun olup, k sonras ormanlar yeniden yeerdikten sonra ne
den yeniden canlanmamas hala artcdr.
Bu uyarlar bir yana, bana yle geliyor ki, glklerden biri mevcut
kaynaklarn yetiemedii nfus bymesiydi. Bu, Thomas Malthus'un
1798'de ngrd ve bugn Ruanda'da ( 10. Blm), Haiti'de ( 1 1 .
Blm) ve baka yerlerde nemli rol oynayan bir kmazdr. Arkeolog
David Webster'n ksaca belirttii gibi, "ok sayda ifti, topran o
unda ok fazla ekin yetitirmitir." Nfusla kaynaklar arasndaki bu
uyumsuzluu daha da ktletiren ikinci bir glk bulunuyordu: Or
man katliamlarnn ve tepe erozyonlarnn etkileri kullanlabilir iftlik
alanlarnda azalmaya sebep olmu, muhtemelen ormanlarn yok edil
mesi nedeniyle ortaya kan kuraklk, topran besin kalitesinin azal
mas, dier toprak problemleri ve tarlalar saran ereltiotlaryla mca
dele bu sorunu iddetlendirmitir.
nc glk az saydaki kaynaklar iin ok daha fazla insann
savamas ile artan savalard. Kronik hale gelen Maya sava hali
kten hemen nce doruk noktasna ulat. En az be milyon insann,
belki de daha fazlasnn, prenslikler arasnda iftilik iin gvenli ol
mayan alanlar yaratp, Kolorado eyaletinden (104 bin milkarelik) da
ha kk bir alanda sktn dnecek olursak, bu hi de artc
bir durum deildir. Bu sava hali, prenslikler arasnda "kimseye ait ol
mayan araziler" ortaya kararak tarm iin ayrlan arazileri daha da
azaltm olmal. Dier bir glk iklim deiikliiydi. Klasik k s
rasndaki kuraklk Maya'nn yaad ilk kuraklk deildi, ancak en id
detli olanyd. nceki kuraklklar dneminde Maya topraklarnn ha
la yerleim yaplmam blmleri vard ve kuraklktan etkilenen yer-

M aya kyor

207

lerde yaayan halk yer deitirerek kendilerini kurtarabiliyorlard. Bu

nunla birlikte klasik ke kadar topraklar tamamen doldu. Civarda
bo, faydal topraklar yoktu ve tm nfusun gvenilir su kaynaklarna
sahip az miktarda alanda barndrlmas sz konusu deildi.
Beinci glk olarak, neden krallarn ve soylularn toplumlarn
temelinden sarsan bu ok ak problemlere bir zm getiremedikle
rini merak etmeliyiz. Grne gre balca konular, kendilerini zen
gin etmek, savamak, ant dikmek, birbirleriyle rekabet etmek ve bu
faaliyetleri desteklemek amacyla kyllerden yeterince gda alabilmek
gibi ksa vadeli amalar zerinde younlayordu. nsanlk tarihindeki
pek ok lider gibi Maya krallar ve soylular da uzun vadeli problem
lerle uramadlar. Bu konuya 14. blmde yeniden dneceiz.
Son olarak, dikkatimizi modern dnyaya evirmeden nce hala bu
kitapta ele almamz gereken baz gemi toplumlar bulunuyor; Maya
ve 2-4. Blmler'de tartlan gemi toplumlar arasndaki paralellik
ler bizi oktan etkisi altna alp aknla srklemi durumda. Pas
kalya Adas, Mangareva ve Anasazi'de olduu gibi Maya'nn evre ve
nfus problemleri artan sava hali ve sivil ekimelere yol amtr.
Paskalya Adas ve Chaco Kanyon'unda olduu gibi, Maya nfusu do
rua ulatktan sonra politik ve sosyal kler yaanmtr. Paskalya
Adas'nn ky tarm alanlarnn yksek alanlara genilemesi ve Mimb
reler'in de tarmn dzlklerden tepelere kmasna paralel olarak, Co
pan halk da dzlklerden yksekteki tepe yamalarna yaylm, tepe
lerdeki tarmsal patlama iflas ettiinde geride beslenmesi gereken ok
daha byk bir nfus brakmtr. Paskalya Adas'ndaki yneticilerin
ok daha byk heykeller dikmesi ve Anasazi sekinlerinin kendileri
ni iki bin turkuaz boncuktan oluan kolyelerle dllendirmesi gibi,
Maya krallar da, modern Amerika CEO'larnn msrif tketimlerini
hatrlatr ekilde, birbirlerine daha ve daha kaln alyla kapl, ok da
ha etkileyici tapnaklarla stn gelmeye almlardr. Paskalya lider
lerinin ve Maya krallarn toplumlarna ynelik gerek byk tehditler
karsndaki pasiflikleri de, aralarndaki paralelliklerden bir dieri.

Alt n c Bl m

VKNG PRELD VE FGLER

Atlantik'deki Tecrbeler
enim jenerasyonumun sinemaseverleri "Viking" kelimesini
duyduklarnda, gzlerinde 1 958'in unutulmaz epik filmi Vi
kinglenn yldz kabile reisi Kirk Douglas canlanr; akn, tecavz ve lm yolculuklarnda sakall barbarlarn ncs, anm deri
ceketli reis. Bu filmi niversiteden bir kz arkadamla yaklak yarm
asr sonra yeniden izlediimde, Viking savalar ato kapsn darbe
lerle indirirken ato halknn her eyden habersiz iki alemi yapt, Vi
kinglerin ieri girip ato halkn kltan geirirken ato halkndan
lklarn duyulduu ve Kirk Douglas'n gzeller gzeli esiri Janet Leigh
ile grld al sahnesini hayalimde hala canlandrabiliyorum.
Tyler rperten bu sahnelerde doruluk pay yok deil. Gerekten de
Vikingler Orta Avrupa'da birka yzyl boyunca terr estirmitir. Ken
di dillerinde (Eski Norve dili), vikingarkelimesinin anlam bile "akn
c" anlamna geliyordu.
Ancak Viking hikayesinin dier blmleri eit derecede duygusal
ve kitabmzla daha ilikilidir. Korkak korsanlar olmalar yan sra Vi
kingler ifti, tccar, smrgeci ve Kuzey Atlantik'in ilk Avrupal ka
ifleriydiler. Kurduklar yerleim birimlerinin tarih iindeki gidiatla
r farkl oldu. Ktasal Avrupa'nn ve ngiliz adalarnn Viking yerleim-

210

leri sonunda yerel halkla birletiler ve Rusya, lngiltere ve Fransa gibi

baz ulus devletlerin kurulmasnda rol oynadlar. Avrupa'nn Kuzey
Amerika'ya yerlemek iin ilk teebbslerini temsil eden Vinland s
mrgesi ksa zamanda terkedildi; Avrupa toplumunun 450 yl boyun
ca en uzak karakolu olan Grnland kolonisi sonunda yok oldu; lzlan
da kolonisi yzyllarca fakirlik ve politik glklerle mcadele etti ve
Orkni, Shetland ve Faeroe kolonileri fazla glk ekmeden ayakta
kald. Tm bu Viking kolonileri ayn atadan geldiler. Bu toplumlarn
gidiatlarnn farkl olmas, smrgecilerin kendilerini iinde bulduk
lar farkl ortamlardan ileri geliyordu.
Dolaysyla Vikingler'in Kuzey Atlantik boyunca batya doru geni
lemesi bize retici, doal bir deneyim sunar, ayn Pasifik boyunca do
uya doru ynelen Polinezya genilemesi gibi (bkz. Harita sayfa 2 122 1 3) . Bu byk, doal deneyimle yorulan Grnland da reticidir. Vi
kingler orada baka insanlarla karlatlar. Eskimolar'n Grnland'n
evresel problemlere getirdii zmler Vikingler'inkinden ok farkly
d. Bu kk deneyim be yzyl sonra sona erdiinde, Grnland'n Vi
kingleri, Grnland' Eskimolar'n eline brakarak yok olmutu. Dolay
syla Grnland Iskandinavlar'nn trajedisi mit verici bir mesaj ierir:
Zor evresel artlar altnda bile, insan topluluklarnn k kanl
maz deildir; insanlarn nasl tepki verdiine baldr.
Viking Grnland'nda evresel artlarn tetikledii k ve Izlan
da'nn mcadelesi, evresel artlarn tetikledii Paskalya Adas, Man
gavera, Anasazi, Maya ve dier birok endstri ncesi toplumun k
yle paralellik tar. Bununla birlikte, Grnland'n k ve lzlan
da'nn sorunlarn anlama konusunda sahip olduumuz avantajlar bi
ze birok konuda k tutmaktadr. Grnland'n ve zellikle lzlanda ta
rihi iin hem bu topluluklardan hem de ticaret yaptklar ortaklarn
dan kalan ok sayda ada yazl metin bulunmaktadr. Bunlar can
skc ekilde para para, tamamlanmam kaytlar olsa da, dier en
dstri ncesi toplumlarda olduu gibi grg ahitlerinin yazd kayt
skntsnn yaanmasndan ok daha iyidir. Anasazi ld ya da dal
d ve geride kalan az sayda adaldan oluan toplum dardan gelen
lerle dnm yaad, ancak ou modern lzlandal hala lzlanda'ya ilk
yerleen Vikingli erkeklerin ve onlarn eltik elerinin torunlardr.
zellikle Izlanda ve skandinav Grnland gibi dorudan modern Av
rupa Hristiyan toplumlar haline gelen Ortaa'n Avrupa Hristiyan

Viking Prel d ve Fg leri

21 1

toplumlar. Bundan dolay, dier toplumlarn arkeolojik kalntlarnn

yorumlanmas fazlasyla varsaym gerektirirken, kilise kalntlar, ko
runmu sanat yaplar ve arkeolojik almayla kazp ortaya karlan
ara gerelerin ne anlama geldiini biliyoruz. rnein Grnland'deki
Hvalsey'de MS 1 300 dolaylarnda ina edilmi ve iyi korunmu ta bi
nann bat duvarndaki aklkta durduum zaman, baka yerdeki H
ristiyan kiliselerle mukayese ederek biliyordum ki, bu bina da bir H
ristiyan kilisesiydi. Bu kilise Norve, Eidfjord'daki kilisenin tam bir
kopyasyd ve bat duvarndaki bu aklk dier kiliselerde olduu gibi
kilisenin ana giriiydi (Resim 15). Ne var ki Paskalya Adas'nn ta hey
kellerinin nemini bu detaylarla anlamlandramyoruz.
Viking lzlandas'nn ve Grnland'n gidiatlar, Paskalya Adas,
Mangareva'nn komular, Anasazi ve Maya'nn gidiatna gre ok da
ha karmak, dolaysyla ok daha retici bir hikayedir. nszde ak
lanan tm be setlik faktr bir rol oynamtr. Vikingler evrelerine za
rar verdiler, iklim deiikliklerinden sknt ektiler, tepkileri ve klt
rel deerleri sonucu etkiledi. faktrden ilki ve ncs Paskalya
ve Mangareva'nn komularnda tesir ederken, Anasazi ve Maya'da
birden etkili oldu. Fakat buna ek olarak, yabanc dostlarla ticaret Pas
kalya Adas ve Maya tarihinde olmasa da, Mangareva'nn komular ve
Anasazi'de olduu gibi, lzlanda ve Grnland'n tarihinde nemli bir
rol oynad. Son olarak bu toplumlar arasnda yalnzca Viking Grn
land'na dmanca yaklaan yabanclarn (Eskimolar) kritik bir etkisi
oldu. Yani, eer Paskalya Adas'nn ve Mangareva'nn komular, Jo
hann Sebastian Bach'n baz fglerinde olduu gibi birarada iki, te
ma oluturan fglerse, lzlanda'nn meseleleri ayn Bach'n lrken ta
mamlamak istedii son byk kompozisyonu olan the Art of the Fu
gue'ndeki olaanst bitmemi fg rneinde olduu gibi drt
misli bir fgdr. Sadece Grnland'n lm bize Bach'n asla deneme
dii bir eyi brakmtr, tam bir beli fg. Tm bu nedenlerden tr,
Viking toplumu bu blmde ve sonraki iki blmde bu kitaptaki en
detayl rnek olarak ele alnacaktr: Boa ylanmzn yuttuu iki ko
yundan ikincisi ve daha byk olan.

Viking Patlamas
lzlanda ve Grnland fglerinin preld MS 793'den sonra, rlanda
ve Baltk'dan Akdeniz ve Konstantinapol'a kadar uzanan Ortaa Av-

75

"
Q)
"
.,

Grnland

Disko Bay
.r.,h
Krfezi
O

Cape Dorset

,r-

--- ,,,.,Godthab

Bat Yerleim Blgesi

("'Nuuk)

: rsuaq

Nars

60

Qaqort

K a n a d a

L ' Anse aux Meadows

DoOu Yerleim

,/

Blgesi

Newfoundland
45

Yeni
Brunswick

Nova Scotia

Mil
Ulometre

500

500

30

60

r: 2004

Jetfrey

L . Wacd

45

30

- Viking Gen i l eme s i

Iceland
-

Faeroe
Adalar

Viking Genilemesi

'..

Trondheim

Shetland
Adalar

Orkney

Bergea

Norve

sve
_ .;,..,
.,

Adas

""

Lindisf arne

Ada

r l a n d a

'"'''

Danimarka

A v r u pa

A
s

f
o

k a
s

214

rupas'na isabet eden Viking patlamasyd. Ortaa Avrupa medeniye

tinin tm temel elemanlarnn nceki 10 bin sene iinde, rdn'n
kuzeyinden Trkiye'nin gneydousuna ve ran'n dousuna kadar
uzanan Gneybat Asya'nn hilal eklindeki blgesi olan Bereketli
Hilal'in iinde ya da yaknnda doduunu hatrlayn. Dnyann ilk
ekini, evcilletirilmi hayvanlar, tekerlekli tama aralar, bakr ve da
ha sonra bronz ve demir ilemecilii ile kasabalarn, ehirlerin, kabile
lerin ve krallarn, dinlerin douu hep bu blgede meydana gelmitir.
Tm bu eler derece derece buradan yaylm ve gneydoudan ku
zeybatya Avrupa'y yeniden yaplandrmtr. M 7000 yllarnda
Anadolu'dan Yunanistan'a tarmn gelmesiyle balayan dnm en
son M 2500 ylnda tarmn ulat, Bereketli Hilal'den ok uzakta,
Avrupa'nn en uzak kesinde yer alan skandinavya'da yaanmtr.
Buras ayn zamanda Roma medeniyetinin etkisinden de en uzak k
eydi. Modern Almanya blgesinin aksine, Romal tccarlar buraya hi
ulamadlar ya da buras Roma mparatorluu ile bir snr paylama
d. Dolaysyla Ortaa'a kadar skandinavya Avrupa'nn durgun suyu
olarak kald.
Yine de skandinavya'nn smr bekleyen iki set doal avantaj
bulunmaktadr: Kuzey orman hayvanlarnn krkleri, fok derisi, Av
rupa'nn geri kalannda lks ithalat mal olarak fiyatlandrlan balmu
mu; denizden seyahati potansiyel olarak kara seyahatinden daha hzl
hale getiren ve gemicilik tekniklerini gelitirenleri dllendiren ve Yu
nanistan'da olduu gibi, Norve'de de grlen, dantel gibi ilenmi k
y eridi... Ortaa'a kadar, skandinavyallarn sadece krekle yryen
yelkensiz gemileri vardr. Yelkenli gemi teknolojisi, iklimsel snma ve
sabann gelmesiyle skandinavya'da gda retiminin artmas ve insan
nfusunun patlamasna rastlayan bir dnemde, Akdeniz'den skandi
navya'ya MS 600 yllarnda geldi. Norve'in byk ksm diklik ve da
lk olduu iin karann sadece % 3'lk bir ksm tarm iin kullanla
bilir ve bu ekilebilir alan MS 700 ylnda zellikle Bat Norve'te artan
nfusun basks altna girmitir. Yeni iftlikler kurulmas iin imkanla
rn azalmas ile skandinavya'nn byyen nfusu deniz ar genile
meye balamtr. Yelkenlilerin gelmesiyle skandinavyallar, Avrupa ve
ngiltere'deki istekli alclara lks ihracat mallar tamak iin ideal,
hzl, yksek manevra kabiliyeti olan yelkenli ve krekli gemiler geli
tirdiler. Bu gemiler okyanusu amalarna imkan verdii gibi az sayda-

Viking Preld ve Fg leri

215

ki derin limana bal kalmadan s kylarda seyretmelerine ve krek

kullanarak yksek rmaklarda yol almalarn salad.
Ancak tarihteki dier gemiciler gibi Ortaa Iskandinavyallar iin
ticaret bir sre sonra yamacln yolunu at. Baz Iskandinav tccar
lar krke karlk gm ve altn veren zengin insanlara giden deniz ro
talarn kefettiler, daha sonra bu tccarlarn hrsl, gen kardeleri ay
n gm ve altn karlk demeden elde edebileceklerini fark ettiler.
Ticaret iin kullanlan gemiler ayn deniz rotalarn kullanarak hem de
niz ve nehir kysndaki, hem de nehirin ierisindeki kasabalara ulaa
biliyordu. Iskandinavyallar Vikingler, yani aknclar haline geldiler. Vi
king gemileri ve denizcileri Avrupa'nn baka yerlerindekilere gre ye
terince hzlydlar. Baka gemiler onlar ele geirmeden kamay baar
yorlard ve Avrupallar hibir zaman Vikinglerin anayurtlarna kar
aknlarda bulunmadlar. Norve ve Isve topraklar henZ bir kral altn
da birlememiti ve hala takipilerini ekecek ve dllendirecek deniz
ar ganimetler iin rekabete hevesli reisler ve krallar arasnda bln
mlerdi. zellikle kendi evinde dier reislere kar mcadelesini kay
beden reis baary denizar seferlerde aramaya balyordu.
Viking aknlar ani olarak MS 8 Haziran 793'de kuzeydou Ingiliz
kys aklarndaki zengin ve savunmasz Lindisfarne Adas manastr
na yaplan bir saldr ile balad. Daha sonra denizin daha sakin olup
yelkenli seyahate daha elverili olduu yaz dnemlerinde aknlar de
vam etti, ta ki birka yl sonra Vikingler sonbaharda eve dnmekten
vazgeip k hedef kylarda kurduklar kolonilerde geirmeye bala
yana kadar, bylece aknlara bir sonraki bahar erkenden balayabili
yorlard. Bu gelimelerden, Viking donanmalarnn ve hedeflenen bl
gelerin gcne bal olarak, servet kazanmak iin esnek, alternatif me
totlar ortaya kt. Vikinglerin gc ve says arttka, metotlar barl
ticaretten, akn yapmayacaklarna dair verilen sze karlk aldklar
armaanlar, saldr ve geri ekilme ve deniz ar Viking ehirleri kurul
mas eklinde deiti.
Iskandinavya'nn farkl blgelerinden Vikingler farkl ynlerde
aknlarda bulundular. Varangian olarak adlandrlan, modern Isve bl
gesinden Vikingler douya, Baltk Denizi'ne doru yelken atlar. Ar
dndan Volga'ya ve Karadeniz ile Hazar Denizi'ne dklen dier nehir
lere ulamak iin gneye doru devam ettiler, zengin Bizans imparator
luu ile ticaret yaptlar ve modern Rusya'nn selefi olan Kiev Prenslii'ni

216

kurdular. Gnmz Danimarkas(ndan olan Vikingler batya, Kuzeyba

t Avrupa kylarna, ngiltere'nin dou kysna doru ynelip Ren ve
Loire nehirlerine ulatlar, Normandiya ve Bretanya'da yerletiler, Dou
ngiltere'de Danelaw devletini ve Fransa'da Normandiya Dkal'n
kurdular. Cebelitark Boaz'ndan Akdeniz'e girmek iin spanya'nn
Atlantik kylarn dolatlar ve ltalya'ya aknlarda bulundular. Modern
Norve'ten Vikingler rlanda'ya, Britanya'nn kuzey ve bat sahillerine
yelken atlar ve Dublin'de nemli bir ticaret merkezi kurdular. Viking
ler Avrupa'nn her tarafna yerleip bulunduklar yerin halkyla evlen
diler ve derece derece yerel nfusun iinde asimile oldular. Sonuta s
kandinav dili ve snrlar belli skandinav yerleim birimleri ortadan
kayboldular. Isve Vikingleri Rusya nfusuna, Danimarkal Vikingler
ise ngiltere nfusuna karrken Normandiya'ya yerleen Vikingler so
nunda Eski Norve dillerini terk ederek Franszca konumaya balad
lar. Asimilasyon sreci boyunca, skandinav genleri gibi Iskandinav ke
limeleri de bulunduklar blgeye nfuz etti. rnein modern Ingiliz di
li "awkward" (sakar), "die (lmek), "egg" (yumurta), "skirt" (etek) gibi
dzinelerce kelimeyi skandinav istilaclara borludur.
Yaanlan Avrupa topraklarna yaplan bu seyahatler srasnda pek
ok Viking gemisi rotalarndan karak Kuzey Atlantik Okyanusu'na
srklendiler, sonradan gemicilik iin bir engel tekil edecek ve Iskan
dinav Grnland kolonisi ile Titanic'in sonunu belirleyen buz dalar, o
dnemin scak ikliminde o sularda bulunmuyordu. Bu rotadan km
gemiler, daha nce ne Avrupallar ne de baka insanlarca bilinmeyen
yeni karalar kefettiler ve buralara yerletiler. MS 800'den sonra ssz
Faeroe Adalar ve 870 yllarnda Izlanda, MS 980 yllarnda, o dnem
kuzeyi Eskimolar'n Dorset insanlar olarak bilinen Amerikan yerlisi
atalarnca mekan edinilmi Grnland, MS IOOO'de Newfoundland, St.
Lawrence krfezi ve Amerikan yerlilerince dolup tamas Vikingler'i on
yl kadar sonra buralar terk etmeye zorlayan Kuzey Amerika'nn baz
kuzeydou ky blgelerini evreleyen bir keif blgesi olan Vinland . . .
Vikingler'in Avrupa'ya yaptklar aknlar, Avrupal hedeflerinin
kendilerini savunmaya balamasyla, Ingiltere ve Fransz krallar ile Al
manya Imparatoru'nun gcnn artmasyla, Norve Kral'nn artan
gcnn yamac, babo etelere boyun edirmeye balamas ve say
gdeer bir ticaret lkesi haline gelmesiyle azalmtr. Franklar MS
857'de Vikinleri Sen Nehri'nden srdler, modern Belika'da 891 y-

Viking Preld ve Fgleri

217

lnda Louvain Sava ile nemli bir zafer kazandlar ve 939'da Viking
ler'i Bretanya'dan kardlar. Vikingler MS 902'de Dublin'den karld
lar. ngiltere'deki Danelaw krallklar 954 ylnda paraland. Bununla
birlikte 980 ve 1 0 1 6 yllar arasndaki yeni aknlarla yeniden kuruldu.
Normandiyal William ile yaanan savata nceki Viking aknclarnn
Franszca konuan atalar ngiltere'yi fethetme imkann yakaladlar.
Hastings Sava olarak bilinen bu nl savan yaand 1066 yl Vi
king aknlarnn sona erdii tarih olarak grlebilir. William'n lngil
tere'nin gneydou kysnda, Hastings'de 14 Ekim'de ngiliz Kral'n
yenebilmesinin nedeni Harold ve askerlerinin yorgunluktan tkenmi
olmalaryd. Son Viking aknc ordusunu bozguna uratp krallarn
25 Eyll'de lngiltere'de Stamford Kprs'nde ldrmelerinden son
ra haftadan daha ksa bir srede 354 km yol yrmlerdi. Daha
sonra skandinav krallklar dier Avrupa topluluklaryla ticaret yapan
normal devletlere dntler ve srekli aknlara son verip sadece na
diren savar oldular. Ortaa Norvei korku duyulan aknclaryla de
il, kurutulmu morina bal ihracatyla anlr oldu.

Otokataliz
Anlattm bu tarihi gelimelerin nda, Vikingler'in anavatanla
rn brakarak savalarda ya da Grnland'da olduu gibi son derece zor
evresel artlar altnda hayatlarn tehlikeye atmalarn nasl aklaya
biliriz? lskandinavya'da geirdikleri bin yllk dnemleri ve Avrupa'nn
geri kalann terk etmelerinden sonra, neden 793'de dorua ulaan ya
ylmalar bu kadar hzl gerekleti ve daha sonra yzyldan daha az
bir srede tamamen bir duraklama iine girdiler? Herhangi bir tarihi
yaylmadan sonra, bunun bir "itme" (nfus basks ve kstl kaynaklar)
ya da "ekme" (deniz ar smrgeciliine uygun frsatlar ve bo top
raklar) nedeniyle veya her ikisi nedeniyle olup olmadn sorabiliriz.
Pek ok yaylma dalgas her iki itme ve ekme etkileriyle olmutur ve
Vikinglerde de durum budur: Nfus bymesi ve sarayn gcnn
artmasyla itilmi ve denizar yamalanacak, henz kimsenin yerle
medii yeni topraklar ile yerleimin olduu, ancak savunmasz zengin
topraklarca ekilmilerdir. Benzer ekilde Avrupal gmenlerin Kuzey
Amerika'ya yerlemesi 1 800'lerde ve 1 900'lerin banda bir itme ve
ekme etkisiyle dorua ulamtr. Avrupa'daki nfus bymesi, alk
ve politik basklar gmenleri anavatanlarndan iterken, Birleik Dev-

218

letler ve Kanada'daki usuz bucaksz verimli topraklar ve ekonomik

frsatlar onlar ekmitir.
tme/ekme kuvvetlerinin birleiminin MS 793'den sonra neden
aniden ekici hale geldii ve daha sonra 1 066'lara doru hzla kt
ne gelince, Viking'in yaylmas, otokatalitik sre olarak tanmlanan s
rece iyi bir rnektir. Kimyada kataliz terimi, enzim gibi ek bir madde ek
leyerek kimyasal bir srecin hzlanmas anlamna gelmektedir. Baz
kimyasal reaksiyonlar ayn zamanda katalizr grevi gren bir rn re
tir, bylece reaksiyonun hz balangta belirli bir seviyedeyken bu rn
olutuunda hzlanr, hzlanan reaksiyon daha fazla rn retir ve bu re
aksiyonu ok daha fazla hzlandrr. Bu tip bir zincirleme reaksiyon oto
kataliz olarak adlandrlr ve balca rnei, bir uranyum ktlesindeki
ntronlarn uranyum ekirdeini paralayarak enerji ve daha fazla say
da ntron oluturmas ve bu ntronlarn daha fazla ekirdei parala
mas olarak zetlenebilecek atom bombasnn patlamas olaydr.
Benzer ekilde insan nfusunun otokatalitik bymesinde, insan
larn balangta sahip olduu baz avantajlar (teknolojik avantajlar gi
bi) onlara birtakm kazanlar ve keifler salar ki, bu daha fazla sayda
insann yeni kazanlar ve keifler aramasn tevik eder, daha fazla ka
zanlar ve keiflerin gelmesi daha fazla sayda insann harekete geme
sine sebep olur, ta ki insanlar bu avantajlar getiren tm imkanlar t
ketip, otokatalitik byme kendini kataliz etmeyi durdurup sona ere
ne kadar. Viking yaylmasn harekete geiren iki nemli olay vardr:
Byk bir ganimet getiren ve bir sonraki yl daha fazla ganimet iin
yeni aknlar yaplmasna neden olan, MS 793'de Lindisfarne Manast
r'na yaplan akn ve daha byk ve daha uzaktaki Izlanda'nn kefini
getiren, bunun da ok daha byk ve ok daha uzaktaki Grnland'n
kefini getirdii, koyun yetitiriciliine elverili, nfusu olumam Fa
eroe Adalar'nn kefi. Vikingler'in eve ganimet ve yerleime uygun
adalara dair haberlerle dnmeleri, ok daha fazla Viking'in daha ok
ganimet ve daha ok bo ada bulma hayallerini ateledi. Viking yayl
masnn yan sra otokatalitik yaylmann dier rnekleri arasnda,
M 1 200'lerde douya, Pasifik Okyanus'a alan Polinezyallar'n ya
ylmas ve 1 400'lerde balayan, zellikle Kolomb'un 1 492'de Yeni Dn
ya'y "kefiyle" devam eden, Portekizlilerin ve Ispanyollarn dnya ya
ylmas bulunmaktadr.
Polinezya ve Portekiz/lspanyol yaylmalar gibi Viking yaylmalar
gemilerinin
ulat yerleri oktan smrgelemi bulduklar ve eve
da

Viking Prel d ve Fgleri

219

dnen Vikingler'in denizlerin tesinde akn yaplabilecek, ssz kara

larla ilgili hikayeleri kalmad zaman suya dmeye balad. Viking
zincirleme reaksiyonunu balatan iki belirli olayda olduu gibi, iki di
er olay da bu reaksiyonu boan olaylar oldu. Biri, Vikingler'in uzun
sredir yaadklar malubiyetleri glgede brakan 1066'daki Stamford
Kprs Sava'yd. Dieri MS 1000 yllarnda Vikingler'in, en uzakta
ki kolonileri olan Vinland'i 1 0 yl sonra terk etmeye zorlanmalaryd.
Vinland'i anlatan iki eski Viking efsanesi, Vinland'in o zamann gemi
leriyle Atlantik'i ap youn nfuslu yerli Amerikallar'la savaldn
dan dolay terk edildiini aka anlatyordu. Viking yerleim birimle
riyle dolu Faeroes, lzlanda ve Grnland'dan sonra sra son derece teh
likeli Vinland'e geldiinde Vikingler dalgal Kuzey Atlantik'de hayatla
rn tehlikeye atan nc kaifler iin artk herhangi bir mkafatn ol
madn grdler.

Viking Tarm
Denizar bir lkeden gelen gmenler yeni bir yurtta koloni kur
duklarnda, kurduklar yaam tarz genellikle kendi ana vatanlarnda ya
adklar alkanlklar barndrr. Bu alkanlklar arasnda bilgi ve inan
cn oluturduu "kltrel kapital': geim yntemleri ve anayurtlarnda
oluturduklar sosyal rgtler bulunmaktadr. Bu, zellikle Vikingler'de
olduu gibi, hentiz nceden kimsenin yerlememi olduu ya da kolo
nicilerin fazla balantl olmadklar insanlarn yaadklar bir yere git
tiklerinde sz konusu olmaktadr. Bugn yeni gmenlerin yerleik bir
Amerikan nfusuyla kar karya kaldklar Birleik Devletler'de bile
her bir gmen grup kendi orijinal zelliklerini muhafaza etmektedir
ler. rnein yaadm ehir Los Angeles'a son zamanlarda yerlemi Vi
etnamllar, 1ranhlar, Meksikallar ve Etiyopyahlar gibi gmen gruplar
arasnda kltrel deerler, eitim seviyesi, alma olanaklar ve zengin
lik asndan byk farklar bulunmaktadr. Farkl gruplarn, Amerikan
toplumuna adapte olmalar, ksmen beraberlerinde getirdikleri yaam
tarzna bal olarak, daha kolay ya da daha zor olmaktadr.
Viking rneinde de Kuzey Atlantik adalarnda meydana getirdik
leri toplumlarda, gmenlerin arkalarnda braktklar ktasal Viking
toplumlar model alnmtr. Kltrel tarih miras zellikle tarm, de
mir retimi, snf yaps ve din konularnda nemlidir.
Biz Vikingleri aknclar ve gemiciler olarak dnrken, onlar ken
dilerini ifti olarak grrler. Gney Norve'de yetitirdikleri belirli

220

hayvan ve ekinler deniz ar Viking tarihinde nemli bir faktr olmu

tur. Bunun nedeni sadece bu hayvan ve bitki trlerini Vikingli smr
gecilerin lzlanda ve Grnland'a beraberlerinde gtrmeleri deil, ayn
zamanda bu trlerin Viking sosyal deerleri iinde olmalardr. Farkl
yiyecek ve yaam tarzlarnn farkl insanlar arasnda farkl statleri bu
lunmaktadr. rnein bat Amerikan iftileri arasnda sr yksek sta
tdeyken kei dk statye sahiptir. Bu nedenle gmenlerin eski
yurtlarndaki tarmsal uygulamalar yeni evlerindeki tarmsal standart
larla uyumaynca birtakm problemler ortaya kt. rnein Avustral
yallar bugn ngiltere'den beraberlerinde getirdikleri koyun cinsi, ev
reci yaklam asndan Avustralya'ya yarardan ok zarar m getirdi, bu
soruyla boumaktadr. lerleyen blmlerde greceimiz gibi, eski ve
yeni yurtlar iin neyin uygun olduu konusunda benzer bir uyumsuz
luun Grnland 1skandinavyas'nda ar sonular olmutu.
iftlik hayvanlar Norve'in serin ikliminde ekinlere gre daha iyi
yetiir. iftlik hayvanlar binlerce yldr Bereketli Hilal'in ve Avrupa g
da retiminin temeli olan hep ayn be hayvan cinsiydi: nek, koyun,
kei, domuz ve at. Bu cinsler arasnda Vikingler tarafndan en yksek
statde grlen etinden faydalandklar domuz, peynir gibi st rn
leri elde ettikleri koyun ve tamaclk ve prestij iin kullandklar att.
Eski skandinav efsanelerinde domuz, savalarn lmnden sonra
sava tanrs Odin'e Valhalla'daki ziyafette sunulan etti. ok daha az
prestijli, ancak ekonomik olan koyun ve keiye ise st rnleri ve krk
iin sahip olunurdu.
9. yzylda Gney Norve'te kabile liderinin iftlik evindeki p
ynnda yaplan arkeolojik kazlarda bulunan kemik saylar o d
nem kabile liderinin evinde tketilen hayvan trleri hakknda fkir
vermektedir. Hayvan kemiklerinin yaklak yars ineklere, te biri
domuzlara, bete biri koyun ve keilere aitti. Olaslkla hrsl bir Vi
king reisi denizar iftliinde hayvanlara benzer oranda sahip olma
y gaye edinmiti. Gerekten de Grnland ve lzlanda'daki eski Viking
iftliklerindeki p ynlarnda hayvan trlerine yine ayn oranda
rastland. Bununla birlikte burada daha sonra kurulan iftliklerde ke
mik saylarndaki oran baz trlerin Grnland ve lzlanda'daki artla
ra daha zor adapte olmalar nedeniyle deimitir. nek says zaman
la azalrken, domuz retimi neredeyse tamamen sona ermi, koyun ve
kei says artmtr.

Viking Preld ve Fgleri

221

Norve'te, daha kuzeyde yaayan birisi iin kn iftlik hayvanlar

n yiyecek bulmalar iin darda kendi balarna brakmak yerine, on
lar ieri, ahrlara alp yem vermek ok nemlidir. Bundan dolay kah
raman Viking savalar, sava meydanlarnda savamak yerine yaz ve
sonbahar aylarnda zamanlarnn ounu, kn hayvanlarnn beslen
mesi iin saman kesmek, kurutmak ve harmanlamak gibi ev ileriyle
harcamak zorunda kalyorlard.
Bahecilie elverili daha yumuak bir iklimin olduu yerlerde Vi
kingler soua dayankl ekin, zellikle arpa yetitiriyorlard. Arpadan
daha nemsiz dier ekinler (daha dayanksz olduklar iin) yulaf, av
dar, buday ve pirin; sebze olarak lahana, soan, bezelye ve fasulye;
keten kuma yapm iin keten; bira yapm iin malt. Norve'in daha
kuzeyindeki iftliklerde ekin, canl hayvancla gre nem kaybetmi
tir. Et, zellikle de balk eti, protein kayna olarak evcil iftlik hayvan
larnn beslenmesinde nemli bir gda kaynadr ve Norve'in Viking
mezbelelerinde bulunan hayvan kemiklerinin yarsndan ounu bun
lar oluturur. Av hayvanlar arasnda fok ve dier deniz hayvanlar, ren
geyii, Kanada geyii ve kk kara canllar, deniz kular, rdek ve
dier su kular bulunmaktadr.

Demir
Viking kaz alanlarnda arkeologlar tarafndan bulunan demir te
hizat bize Vikingler'in demiri eitli amalar iin kullandklarn gs
termektedir; saban gibi ar tarm makineleri, krekler, balta ve orak;
bak, makas, diki inesi gibi kk ev aletleri; ivi, perin ve dier in
aat ara gereleri; askeri aletler, zellikle de kl, mzrak, sava balta
s ve zrhlar. Maden atklar ve demir ilenen yerlerdeki odun kmr
ocak kalntlar bize Vikinglerin nasl demir elde ettiklerine dair fikir
vermektedir. Bu, merkezi fabrikalarda endstriyel lekte yaplan bir
retimden ziyade bireysel iftliklerde kk lekte yaplan bir re
timdi. Hammadde Iskandinavya'da yaygn bulunan bataklk demiri
ad verilen bir maddeydi. Yani suda zlen demiroksitin, bataklk ya
da gl katmanlarndaki asitik artlar veya bakteri nedeniyle kmesiy
le meydana geliyordu. Modern demir irketleri % 30-95 orannda de
miroksit ieren maden cevheri kullanrken, Vikingli demirciler % 1
kadar az oranda demiroksit ieren dk kalitede maden cevheriyle
alyorlard. "Demirce zengin" bir katman bulunur bulunmaz demir

222

cevheri kurutuluyor, yabanc maddelerden (maden posas) ayrmak

iin bir ocakta erime derecesinde stlyor, ekile dvlyor ve daha
sonra istenilen ekil veriliyordu.
Aa yakmak demirle almak iin gerekli sy salamyordu. Bu
nun yerine odun nce yeterli scaklkla ate oluturan odun kmr
meydana getirmek iin yaklmaldr. eitli lkelerde yaplan lmler
453 gr. kmr elde etmek iin 1 ;8 kg odun kullanldn gstermitir.
Bu gereklilik nedeniyle, bataklk demirinin dk demir ierii de ek
lenince, Viking demir karma ve ara gere retimi, hatta demir ara
gerelerin onarm bile, ormanlk alann az olduu Viking Grnland
tarihinde kstlayc bir faktr haline gelen, anormal miktarlarda odun
tketimine sebep oluyordu.

Viking Liderleri
Vikingler'in Iskandinavya'daki anayurtlarndan deniz ar lkelere
beraberlerinde gtrdkleri sosyal sisteme gelince bu, aknlarda ele
geirdikleri klelerden oluan en dk seviyeden, zgr insanlara ve
kabile reislere doru hiyerarik bir sistemdi. Viking yaylmas srasn
da lskandinavya'da byk birleik krallklar (kabile reislerinin idare
sindeki kk kabilelere kar) yeni yeni ortaya kyordu ve deniz a
r lkelerde yerleim kuran Vikingler bir sre sonra Norve Kral ve
daha sonra Danimarka Kral'yla uramak zorunda kalacakt. Bunun
la birlikte deniz ar yerleimciler ortaya kan Norve krallarnn n
fuzundan kamak iin bulunduklar lkelere g ettiler ve ne lzlanda
ne de Grnland topluluklar kendi krallklarn oluturmadlar. Bunun
yerine g bir grup askeri aristokrat kabile reislerinin elinde kald.
Bunlarn sahip olduklar tek ey kendi gemileri ve deerli, az bulunur
ineklerle, daha az deerli koyun ve keilerden oluan bir miktar canl
hayvand. Reislere bal kiiler ve destekileri arasnda kleler, zgr
iiler, kirac iftiler ve bamsz iftiler bulunuyordu.
Reisler hem bar hem sava yoluyla srekli olarak birbirleriyle re
kabet halindeydi. Barl rekabet reislerin birbirlerine hediyeler vere
rek ve ziyafetler dzenleyerek stn gelme abalarndan oluuyordu.
Bylece bir yandan prestijleri artyor, bir yandan da destekilerini
dllendiriyor ve dost kazanyorlard. Reisler zenginliklerini, ticaret,
aknlar ve kendi iftliklerindeki retim yoluyla arttryorlard. Ancak
Vikingler ayn zamanda sava bir toplumdu. Reisler ve adamlar hem

Viking Prel d ve Fgleri

223

anayurtta birbirleri arasnda hem de denizi ar lkelerde dier insan

larla sava halindeydiler. nsanlarn krlp geirildii bu savalarda
kaybedenler daha sonra anslarn deniz ar lkelerde arayp bu iten
en karl kanlar oldular. rnein MS 980'lerde Kzl Erik olarak bili
nen tzlandal, malup edilip srldnde Grnland' kefe kt ve
bir grup destekisiyle birlikte buralarda en iyi iftlikleri kurdu.
Viking toplumunda nemli kararlar, btn olarak mevcut toplu
mun ve gelecek jenerasyonun iyiliiyle att durumlarda dahi olsa
prestijlerini arttrma kaygs iinde olan reisler tarafndan verilirdi.
Paskalya Adas reisleri ve Maya krallar arasndaki kar atmalarn
nceki blmlerde grdk. (2. ve 5. Blm) Bu kar atmalar
Grnland skandinav toplumunun gidiatnda da ar sonulara sebep
olmulard (8. Blm).

Viking Dini
MS 800'lerde Vikingler deniz ar yaylmasna baladnda hala
Germen dininin geleneksel ilahlarna tapnan "putperest" bir toplum
du. Viking aknlarna hedef olmu Avrupal toplumlar en ok korku
tan ey Vikingler'in Hristiyan olmamalar ve Hristiyan toplumunun
tabularna riayet etmemeleriydi. Tam tersine, kilise ve manastrlara
saldrmaktan sadiste bir zevk alyorlard. rnein MS 843 ylnda b
yk bir Viking donanmas Fransa'daki Loire Nehri'ne yamaya gitti
inde, aknclar nehir azndaki Nante Katedrali'ni ele geirip, pisko
pos ve tm rahipleri ldrmekle ie balad. Aslnda Vikingler'in kili
seleri yamalamaya ynelik sadist bir yaklamlar yoktu. Laik ganimet
kaynaklarna kar bir nyarglar da bulunmuyordu. Savunmasz kili
se ve manastrlar onlar iin kolay zenginlik kayna iken de, Vikingler
imkan bulduklarnda zengin ticaret merkezlerine saldrlar dzenle
mekten holanrlard.
Deniz ar Hristiyan lkelerde yerletiklerinde Vikingler bu blge
lerin insanlaryla evlenip, yerel adetlere uyum salamaya razydlar.
Hristiyanlk da buna dahildi. Deniz ar yaayan Vikinglerin Hristi
yanla dnmeleri anayurtlar Iskandinavya'da Hristiyanln dou
una katkda bulundu. Anayurdu ziyaret eden Vikingler yeni din hak
knda bilgi getiriyorlar, bylece Iskandinavya'daki kabile reisleri ve
krallar Hristiyanlk'n onlara baz politik avantajlar kazandracan
dnmeye balyorlard. Baz skandinav reisler Hristiyanl gayri

224

resmi olarak, hatta kendi krallarndan kabul etmilerdir. Hristiyanl

n Iskandinavya'ya yerlemesindeki belirleyici olaylar, MS 960 ylla
rnda krallar Harald Bluetooth altnda Danimarka'nn, MS 995'lerde
Norve'in, sonraki yzylda ise Isve'in resmi dn olmutur.
Norve Hristiyanlk'a dnmeye baladnda, deniz ar Viking
kolonileri Orkni, Shetland, Faeroe, lzlanda ve Grnland bunu takip et
ti. Bunun ksmen nedeni kolonilerin kendilerine ait az sayda gemileri
olmalar, ticaret iin Norve gemiciliine bal olmalar ve Norve'in
Hristiyan olmasndan sonra putperest kalmalarnn imkanszln
fark etmi olmalardr. rnein Norve Kral I. Olaf Hristiyan olduk
tan sonra putperest lzlandallarn Norve'le ticaret yapmasn yasakla
d. nde gelen putperest lzlandallarn akrabalar da dahil olmak ze
re, Norve'e gelen lzlandallar tutuklad ve lzlanda putperestlikten
vazgemezse bu esirleri ldrmekle onlar tehdit etti. MS 999'da Izlan
da Millet Meclisi'ndeki bir toplantda lzlandallar kanlmaz olan ka
bul ettiler ve Hristiyan olduklarn duyurdular. Ayn yl Grnland ko
lonisini kuran Kzl Erik'in olu Leif Eriksson'un Hristiyanlk' Grn
land'a sunduu sylenir.
MS lOOO'den sonra lzlanda ve Grnland'da kurulan kiliseler, gn
mz modern kiliseleri gibi kendi topraklar ve binalar olan bamsz
kurumlar deildi. Daha ziyade, toprak sahibi ileri gelen bir ifti/reis ta
rafndan ina edilen bu kiliseler onlara ait oluyor ve bu kiiler kilise ta
rafndan yre insanlarndan toplanan aar vergisinin bir ksmn alma
ya hak sahibi oluyorlard. Bu, sanki reisin McDonald's'la acentelik an
lamas yapmasna benziyordu; bu anlamaya gre sz konusu reis
McDonald's tarafndan bir bayi amaya hak kazanyor, kilise binasn
ina ediyor, McDonald's standartlarna gre hizmet sunuyor ve bir k
sm geliri kendisine saklarken, geri kalann merkeze gnderiyordu ki,
bu durumda merkez Nidaros'daki (modern Trondheim) bapiskopos
luk aracl ile Roma'daki papalkt. Katolik Kilisesi. doal olarak kilise
lerini ifti ve reis sahiplerden bamsz klmak iin mcadele etti.
1 297'de Kilise nihayet lzlanda'daki kilise sahiplerinin kiliselerini pisko
poslua devretmeleri konusundaki mcadelesinde baarl oldu. Ben
zer bir durumun Grnland'da da olduuna dair bir kayt yoktur, ancak
1 26 l 'de Grnland'n (en azndan ismen) Norve yasasn kabul etmesi,
Grnland kilise sahipleri zerinde bir bask yaratt. 134l'de Bergen pis
koposunun Ivar Bardarson isimli bir mfettii Grnland'a gnderdii
ni biliyoruz. Bardarson'un Norve'e Grnland'daki tm kiliselerin de-

Viking Prel d ve Fg leri

225

tayl bir listesiyle dnmesi piskoposluun lzlanda'da yapt gibi Grn

land'daki bayiliinde kontrol sklatrmak istediini gstermektedir.
Hristiyanlk'n kabul, Vikingler'in deniz ar kolonilerinde derin
kltrel krlmaya yol amtr. Hristiyanlk'n o zamanki hakimiyetin
den doan ayrcalk talebi putperest geleneklerin terk edilmesi anlam
na geliyordu. Sanat ve mimari ktasal modellere dayanan Hristiyan tar
zna dnd. Denizar Vikingler ok daha fazla nfuslu anayurt lskan
dinavya'dakilerle eit lde, ok daha az nfuslu destekileri iin dev
boyutta kilise ve katedraller ina etti. Koloniler Hristiyanl yeterince
ciddiye alyor, Roma'ya aar vergisi dyorlard. Elimizde Grnland
piskoposunun 1 282'de Papa'ya Hallar iin aar vergisi (para yerine
mors dii ve kutup ays postu olarak) gnderdiine dair kaytlar ve
1 327'de Grnland'dan gelen alt yllk aar vergisinin alndna dair
Papalk'tan gnderilen resmi alnd makbuzu bulunmaktadr. Grn
land'a atanan tm piskoposlarn yerel bir Grnlandl olmamas, ana
yurt lskandinavya'dan olmas sebebiyle, Kilise Avrupa'daki en son g
rlerin Grnland'a ulamas asndan balca ara haline geldi.
Kolonicilerin Hristiyanl benimsemesinin belki en nemli sonu
cu kendilerini nasl grdkleriyle ilgili olmutur. Bu sonu bana lngil
tere'nin Avustralya kolonilerinin kurulmasndan ok sonra Avustralya
llar'n kendilerini bir Asya ve Pasifk insan olarak deil, deniz ar n
giliz olarak grmelerini ve 1 9 1 5'de ngilizler Gelibolu'da Trkler'e kar
savarken Avustralya'nn hibir milli menfaati olmamasna karn
ngilizler iin lmeye hazr olmalarn hatrlatr. Ayn ekilde Kuzey At
lantik adalarndaki Viking kolonicileri kendilerini Avrupal Hristiyan
lar olarak grdler. Kilise mimarisi, defin gelenekleri ve l birimle
rinde anayurttaki deiiklikleri adm adm takip ettiler. Birka bin
Grnlandlnn birbirleriyle ibirlii yapmalarn, zorluklara gs ger
melerini ve drt yzyl boyunca zor evre artlar altnda mevcudiyet
lerini devam ettirmelerini salayan ortak bir kimlii paylatlar. Gre
ceimiz gibi bu ayn zamanda Eskimolardan yeni eyler renmelerini
ve drt yzyldan daha fazla bir sre hayatta kalmalarn salayacak ye
ni bir kimlik edinmelerini engelleyecek bir unsur haline gelmitir.

Orkniler, Shetlandlar, l=aeroelar

Kuzey Atlantik adalarndaki alt Viking kolonisi ayn atadan gelmi
toplumlar kurmada alt pan.lel deneyim sunmaktadr. Bu blmn

226

banda bahsettiim gibi bu alt deneyim farkl sonular getirmitir:

Orkni, Shetland ve Faeroe kolonileri ciddi bir tehlikeyle karlamadan
bin yldan fazla sre var oldular; zlanda kolonisi de varln srdr
d, ancak fakirlik ve ciddi politik zorluklarla baa kmak zorunda kal
d. Grnland skandinav kolonisi 450 yl kadar sonra yok oldu ve Vin
land kolonisi ilk on yl iinde ortadan kalkt. Bu farkl sonular phe
siz koloniler arasndaki evresel farkllklardan kaynaklanmt. Farkl
sonulara yol aan drt ana evresel faktr arasnda unlar olduu
sylenebilir: Norve ile ngiltere arasnda gemiyle okyanus mesafesi ya
da seyahat sresi; Vikingli olmayan yerleimcilerin gsterdii direni;
zellikle enlem ve yerel iklime bal olarak sahip olunan tarmsal ola
naklar; bata toprak erozyonu ve ormanlarn yok olmas olmak zere
evresel zafiyetler.
Alt deneysel sonu ve bu sonular aklayabilecek drt deikenle
8 1 sonuca ( 8 1 ada) karn sadece dokuz aklayc deikenin olduu
Pasifik rnei aratrmamz srdremeyiz. statistiki korelasyon ana
lizin baarl olmas iin test edilecek deikenlere karn ok daha faz
la bamsz deneysel sonuca ihtiya vardr. Dolaysyla bu kadar fazla
adann olduu Pasifik'te tek bana istatistiki analiz bu bamsz dei
kenlerin nispi nemini belirlemek iin yeterlidir. Kuzey Atlantik'te bu
amac gerekletirmek iin yeterli farkl doal deneyim bulunmamak
tadr. Sadece bu bilginin sunulduu bir istatistiki Viking sorunun
zmsz olduunu ilan ederdi. Bu karlatrmal metodu insanlk tari
hindeki problemlere uygulamaya alan tarihiler iin ska karla
lan bir amaz olacaktr: Kukusuz ok fazla potansiyel bamsz dei
ken ve bu deikenlerin istatiksel olarak nemini ortaya koyacak ok
az sayda bamsz sonu bulunmaktadr.
Ancak tarihiler insan topluluklar hakknda sadece evresel artlar
ve nihai sonulardan ok daha fazlasn bilmektedirler. Mevcut artlar
sonulara balayan bir dizi admla ilgili ok fazla miktarda bilgiye sahip
tirler. zellikle Viking aratrmaclar okyanus gemiciliinin nemini
kaytl gemi saylaryla ve gemilerin kaytl kargolaryla test edebilirler;
Vikingli istilaclarla yerel halk arasndaki savalarla ilgili tarihi kaytlar
dan yerel direniin etkilerini test edebilirler; yetitirilen bitki ve canl
hayvan kaytlarndan tarmsal uygunluu test edebilirler; ormanlarn
yok olmas ve toprak erozyonu ile ilgili tarihi iaretlerden (polen mikta
r ve fosillemi bitki kalntlar gibi) ve ahap ve dier ina malzemele-

Viking Preld ve Fg leri

227

rinin ne olduunun belirlenmesinden evre artlaryla ilgili bilgi edine

bilirler. imdi bu nedensel admlar ve sonular erevesinde alt Kuzey
Atlantik kolonisinden beini izolasyon ve fakirleme srasyla ksaca in
celeyelim: Orkni, Shetland, Faeroe, lzlanda ve Vinland. Sonraki iki b
lmde Viking Grnland'nn gidiat ayrntl olarak incelenecektir.
Orkniler ngiltere'nin kuzey ucunda, her iki dnya savanda da
ngiltere donanmas iin ana s olarak hizmet grm Scapa Flow li
manyla evrelenmi bir takmadadr. skoya ana karasnn en kuzey
ucu olan John O'Groats'dan en yakndaki Orkni Adas arasnda 17.7
km vardr ve Orkniler'den Norve'e Viking gemileriyle 24 saatlik bir
gemi yolculuuyla varlyordu. Bu Norve Vikinglerinin Orknileri ele
geirmesini, Norve ve ngiliz adalarnda ihtiyalar olan eyleri ithal
etmelerini ve kendi ihracat mallarn ucuza dar gndermelerini ko
laylatrmtr. Orkniler kta adalar olarak adlandrlrlar ve gerekte
1 4 bin yl nce Buz ann sonunda buzul erimesiyle deniz seviyesi
ykseldiinde ngiliz ana ktasndan ayrlan kara parasdr. Bu kara
kprsnn zerinden Kanada geyii (ngiltere'de kzl geyik olarak
bilinir), su samuru v yabani tavan dahil olmak zere birok hayvan
tr g etmiler ve av olmulardr. Vikingli istilaclar hzla Pict olarak
bilinen yerli halk boyun edirmitir.
Vinland dnda en gneydeki Viking Kuzey Atlantik kolonisi ola
rak ve Gulf Stream'de bulunmalar nedeniyle Orkniler lman bir iklim
yaarllar. Verimli, ar topraklar buzullarn etkisiyle yenilenmiti. Cid
di bir erozyon tehlikesi yoktu. Dolaysyla Orkniler ve Pictler Viking
ler'in gelmesinden nce tarmla urayorlard, Vikingler'in idaresinde
iftilii srdrdler. Bugn de iftilik olduka verimlidir. Modern
Orkni ihracat rnleri arasnda biftek, yumurta, domuz eti, peynir ve
baz tahllar bulunmaktadr.
MS 800 yllarnda Orknileri fetheden Vikingler adalar aknlar iin
ngiliz ve rlanda anakaralarnn yaknnda bir s olarak kullandlar ve
bir sre bamsz bir Norve Krall olarak kalan zengin, gl bir
toplum ina ettiler. Orkni Vikingleri'nin zenginliinin bir gstergesi
MS 950'de gmlen 7.7 kg'lk gizli gm hazinedir. Bu dier Kuzey
Atlantik adalarnda benzeri grlmeyen ve anakara skandinavya'nn
en byk gm hazinesine edeer bir zenginliktir. Dier bir gster
ge ngiltere'nin muhteem Durham Katedrali'nden esinlenerek 12.
yzylda dikilen St. Magnus Katedrali'dir. Orkni'in mlkiyeti MS

228

1472'de hanedanlk politikalar sonucunda herhangi bir fetih olmak

szn Norve'den Iskoya'ya geti. (sko Kral James, evlendii Dani
markal prensesin beraberinde kendisine denmesi vaad edilen draho
may demeyen Danimarka'dan tazminat talep etti.) Isko yasalarna
bal Orkni Adas halk 1 700'lere kadar bir Norve diyalekti konuma
ya devam ettiler. Bugn yerli Pictler'in ve Iskandinav istilaclarn Ork
nili torunlar Kuzey Denizi petrolyle zenginleen varlkl iftiler ola
rak kalmlardr.
Orkniler'le ilgili belirttiim konularn bazlar bir dier Kuzey At
lantik kolonisi olan Shetland adalar iin de geerlidir. Bu adalarda da
Pict iftileri yayordu. Adalar 9. yzylda Vikingler tarafndan ele ge
irildi. 1472'de Iskoya'ya devredilen bu adalarda bir sre eski skan
dinav dili konuulmaya devam etti. Burada son zamanlarda Kuzey De
nizi petrolnden kar elde edilmekte. Farkllklara gelince; bu adalar bi
raz daha kuzeyde ve uzakta (Orkni'nin 80 km, Iskoya'nn ise 209 km
kuzeyinde), daha rzgarl, daha fakir topraklara sahip ve tarmsal ola
rak daha az retkendir. Orkniler'de olduu gibi Shetland adalarnda
da yn iin koyun yetitirmek ekonomik olarak ana dayanak olmu
tur, ancak daha sonra hayvan yetitiriciliini brakm ve arl balk
la vermilerdir.
Orkni ve Shetland adalarndan daha izole olan sradaki ada Orkni
Adalar'nn 3 2 1 km kuzeyinde ve Norve'in 643 km batsnda olan Fa
eroe Adalar'dr. Bu, Faeroe Adalar'n yeni yerleimciler ve ticaret mal
lar tayan Viking gemilerinin kolaylkla ulaabildii adalar haline ge
tirirken, daha nceki tarihlerde sefer yapan gemiler iin uzak bir ko
numda brakmtr. Bundan dolay Vikingler Faeroe adalarn, varlk
laryla ilgili mulak hikayeler anlatlan, ancak arkeolojik delil bulun
mayan, az sayda lrlandal mnzevi dnda kimsenin yaamad bo
bir ada olarak buldular.
Kuzey Kutup Dairesi'nin 482 km gneyinde, Norve'in bat kysn
da iki byk kasaba olan Bergen ve Trondheim arasndaki enlemde bu
lunan Faeroe adalarna yumuak okyanus iklimi hakimdir. Bununla bir
likte Orkni ve Shetland'e gre daha kuzeyde olan konumlar bu adalar
daki ifti ve obanlar iin tarm mevsiminin daha ksa srmesi demek
tir. Adalarn kk bir alana sahip olmas sebebiyle, okyanustan gelen
tuzlu su tm yzeye yaylr ve kuvvetli rzgarlarla biraraya geldiinde
ormanlarn gelimesini imkansz hale getirir. Bitki rts ierisinde bo-

Viking Prel d ve Fg leri

229

dur st aac, hu aac, kavak ve ard aac da bulunmaktayd. Fakat

bu aalar ilk yerleimcilerle birlikte yok olmular ve hayvan otlatlmas
nedeniyle de bir daha kmamlar. Daha kurak bir iklimde bu, toprak
kaymas iin bir zm olabilirdi, ancak Faeroe adalar yln 280 gn
saanak ya alan olduka yamurlu bir iklime sahipti. Bu durumda
ada sakinleri toprak kaybn nlemek iin duvar ve teras ina etmek gi
bi erozyonu en aza indirecek zmler retti. Grnland'daki, zellikle
de zlanda'daki Vikingli yerleimciler erozyonu kontrol etme konusun
da ok daha az baarlydlar. Bu, Faeroe adalarndaki yerleimcilere g
re daha ihtiyatsz olmalarndan deil, lzlanda ve Grnland ikliminin
erozyon riskini arttrmasndan kaynaklanyordu.
Vikingler Faeroe adalarna dokuzuncu yzylda yerletiler. Arpa d
nda baka bir rn yetitirmekte baarl olamadlar. Bugn bile Fa
eroe adalarnn sadece % 6'snda patates ve dier sebzeler yetitirilebil
mektedir. Norve'te itibar gren inek ve domuzlar, hatta dk stat
ye sahip kei yetitiricilii bile ilk 200 yl boyunca ayrlar korumak
iin brakld. Bunun yerine Faeroe ekonomisi yn ihracat iin koyun
yetitiriciliine odakland. Daha sonralar yn ihracatna tuzlu balk
ihracat ve bugn ise kurutulmu morino bal, kalkan benzeri hali
but isimli bir balk ve somon bal ihracat eklenmitir. Yn ve balk
ihracatnn karlnda adallarn Norve ve ngiltere'den ithal ettikle
ri mallar Faeroe'da dalgalarn srkleyerek getirdii odun paralar d
nda hibir eidi bulunmayan aa, ara gere yapm iin adalarda
rezervi olmayan demir, ayrca zmpara ta, bilei ta ve mutfak ara
lar yapmnda kullanlan snger ta gibi ta ve minerallerdi.
Yerleimden sonra Faeroe tarihine gelince; adallar Hristiyanlk'a,
dier Viking Kuzey Atlantik kolonilerinde olduu gibi MS 1 000 ylla
rnda getiler. Gotik bir katedral ina etmeleri de bu tarihten sonras
na rastlar. Norve 1 1 . yzylda adalar haraca balad. 1 380'de Norve
Danimarka Krall altna girince adalar da otomatik olarak Danimar
ka'ya balanm oldu. 1 948 ylnda Danimarka'ya bal zerk bir h
kmet kurmay baardlar. Adalarda yaayan 47 bin kii bugn hala es
ki skandinav dilinden treyen ve modern zlanda diline ok benzeyen
Faeroe dilini konumaktadr; Faeroellar ve lzlandallar birbirlerinin
konumalarn ve eski skandinav metinlerini anlayabilmektedirler.
Ksacas Faeroe adalar skandinav lzlandas ve Grnland'a has
problemleri yaamyordu: lzlanda'nn erozyona ak topraklar ve ak-

230

tif volkanlar sorun tekil ediyordu. Grnland ise tarm yaplabilen

mevsimin ksal, kuru iklim, ok daha uzun deniz mesafeleri kat et
me zorunluluu ve yerli nfusun dmanca tutumu gibi sorunlarla
mcadele ediyordu. Orkni ve Shetland adalarna gre daha izole olma
sna ve zellikle Orkni adalaryla karlatrldnda yerel kaynaklar
asndan daha fakir olmasna karn, Faeroe adalar halk ihtiyalar
n ithal ederek karlad iin glk ekmeden yaamn srdrd.
Byle bir durum Grnland iin geerli deildi.

lzlanda'nn evresi
lzlanda'ya ilk defa ekolojik adan hasar grm evrelerin slah
konusunda NATO'nun sponsor olduu bir toplantya katlmak iin
gitmitim. NATO'nun konferans yeri olarak Izlanda'y semesi olduk
a yerinde bir davrant, nk lzlanda Avrupa'nn ekolojik adan en
ar hasar grm lkesidir. lnsanlarn buraya yerlemesiyle birlikte
lkenin ormanlk alanlar ve bitki rtsnn ou harap olmu ve
topraklarnn yaklak yars okyanusa akmtr. Bu hasarn bir sonucu
olarak, Vikingler geldiinde yeil olan lzlanda topraklarnn byk bir
blm gnmzde binalardan, yollardan ve insana ait herhangi bir
iaretten yoksun cansz, kahverengi l halindedir. Amerikan uzay
merkezi NASA, ilk ay inilerine hazrlanan astronotlarn pratik yap
malar iin dnya zerinde ay yzeyine benzer bir blge bulmak iste
diklerinde, bir zamanlar yeillik alan olan lzlanda'nn tamamen plak
blgelerini setiler.
lzlanda evresel artlarn oluturan drt unsur volkanik lavlar, buz,
su ve rzgardr. lzlanda, Kuzey Atlantik Okyanusu'nda, Norve'in yak
lak 965 km batsnda, Amerika ve Avrasya kta levhalarnn karlat
ve volkanlarn, en by lzlanda olan yeni kara paralar ymak
iin periyodik olarak okyanustan ykseldii, Orta-Atlantik Resifi ola
rak adlandrlan yerde uzanmaktadr. Ortalama olarak, lzlanda'nn ok
saydaki volkanlarndan en az biri her on ya da yirmi senede bir patlar.
Volkanlarn yan sra lzlanda'nn scak su kaynaklar ve kaplca alanlar
o kadar fazladr ki, bakent Reykjavik dahil lkenin byk bir bl
mnde evler petrol yerine volkanik syla alan sistemlerle stlr.
lzlanda'daki ikinci evresel unsur, Kutup Dairesi ierisinde olmas
nedeniyle lzlanda i platosunun buz tabakalar ile kapl olmasdr. Ya
mur ve kar olarak yaan su, dzenli olarak taan nehirler ya da bir gl

Viking Preld ve Fgleri

231

zerindeki doal bir lav tabakas ile birleerek buz tabakalar eklinde
okyanusa ular. Bunlarn yan sra lzlanda olduka rzgar alan bir
adadr. Izlanda'y erozyona bu denli ak yapan ite bu drt unsurun,
yani volkanlar, souk, su ve rzgarn biraraya gelmesiydi.
Ilk Vikingli yerleimciler Izlanda'ya ulatklarnda, volkanlar ve s
cak su kaynaklar onlar iin ilgin grntlerdi, nk bunlar Nor
ve'de ya da Ingiliz adalarnda grmeye alk olduklar eylere hi
benzemiyordu. Ne var ki dier birok adan manzara tandk ve ken
dileri asndan cesaret vericiydi. Neredeyse tm bitki ve kular tandk
Avrupa trlerine aitti. Ovalar, kolayca otlak alan amak iin kesilebi
len bodur hu aalar ve st ormanlaryla kaplyd. Bu ak alanlar
da, bataklk gibi alak, aasz blgelerde ve aalarn yetimedii yk
sek mevkilerde yerleimciler Norve ve Ingiliz adalarnda yetitirdikle
ri hayvanlara ok uygun sulu otlak imeni, ifal bitkiler ve yosun bul
dular. Toprak baz yerlerde 1 5 metre derinlie kadar verimliydi. Yk
sek yerlerdeki buz tabakalar ve Kuzey Kutup Dairesi'ne yaknlna
ramen, Gulf Stream scak su aknts gneydeki ovalarda arpa yetiti
riciliine imkan verecek lde iklimi yumuatmtr. Gller, nehirler
ve evre denizler balk ve daha nce hi avlanmam deniz kular ve
rdeklerle dolu idi. Kyda ise fok ve morslar yayordu.
Ancak Izlanda'nn Gneybat Norve ve Ingiltere'ye benzerlii
adan yanltcdr. Birincisi, Izlanda'nn Gneybat Norve'in ana ta
rm alanlarnn yzlerce kilometre kuzeyinde yer alan konumu, tarm
daha marjinal hale getiren daha serin bir iklim ve daha ksa tarm ya
plabilen bir mevsim anlamna gelir. Her eyden nce orta alarn so
nunda iklim daha souduka yerleimciler rn yetitiriciliini bra
kp ifal bitki retmeye baladlar. ikincisi, volkanik patlamalarn pe
riyodik olarak ortaya kard kller hayvan yemlerini zehirledi. Iz
landa tarihinde pek ok kereler bu tip patlamalar hayvanlarn ve in
sanlarn alk ekmesine neden oldu. Nfusun bete birinin alktan
ld 1 783'deki Laki patlamas bu felaketlerin en ktsyd.
Yerleimcileri aldatan en byk problemlerden biri Norve ve Bri
tanya'nn kuvvetli, bildik topraklaryla Izlanda'nn zayf, yabanc top
raklar arasndaki farkllkt. Yerleimciler bu farkllklar ksmen bun
larn bazlarnn belirsiz ve hala profesyonel toprak bilim adamlarnca
anlalmam olmalar dolaysyla gremediler. Bu farkllklardan biri
de ksmen ilk bakta grlememi, fark edilmesi yllar almt. Tam

232

olarak ifade etmek gerekirse, lzlanda topraklar Norve ve Britanya top

raklarna gre ok daha yava oluuyor ve ok daha hzl erozyona u
ruyordu. Aslnda yerleimciler lzlanda'nn verimli ve doal olarak kaln
topraklarn grdkleri zaman sanki dolgun bir banka hesabna "kon
mular" gibi sevinle karlamlard. Ancak lzlanda'nn topraklar ve
sk ormanlar gze ho gelse de bir banka hesabyla karlatracak olur
sak, toplam yekn, dk kar pay oranlar nedeniyle ok yava by
yordu. Yerleimciler sonunda lzlanda'nn ekolojik olarak verdii yllk
kar pay oranlaryla yaayamayacaklarn ve meydana gelmeleri binler
ce yl alm toplam toprak ve bitki rtsn birka on ylda iinde, hat
ta bir yl iinde tketeceklerini fark ettiler. Yerleimciler, kendilerini ye
nilemeye imkan bulamadan hzl ekilde hasat edildii takdirde sresiz
olarak var olamayacak bu toprak ve bitki rtsn ihtiyatl kullanm
yorlard. Tam tersine, kendilerini olaanst yava ekilde yenileyen ve
tamamen bitene kadar karlan petrol ya da mineral madeni bulmu
madenciler gibi toprak ve bitki rtsn hzla smryorlard.
lzlanda toprann bu kadar zayf olmasnn ve uzun zamanda olu
masnn nedeni neydi? Balca sebeplerden bir tanesi bu topraklarn
oluumuyla ilgilidir. Son zamanlarda aktif volkanlarn bulunmad ve
Buz a dneminde tamamyla buzullaan Norve, Kuzey Britanya ve
Grnland'da ar topraklar ya deniz amur katmanlarnn ykar k
masyla ya da alttaki kayalar bileyen buzullarn paracklar tamas ve
bunlarn buzlar eridii zaman kelti olarak birikmesi ile olumutur.
lzlanda'da ise sk sk meydana gelen volkanik patlamalar kl bulutlar
n havaya savurmutur. Bu kller gl rzgarlarn tm lkeye taya
bilecei hafif paracklar ierir ve bu kara yzeylerinde talk pudras ka
dar ince kl katmanlar olumasna neden olur. Bu zengin, verimli kl
lerin zerinde bitki rts oluur ve klleri kaplayarak erozyondan ko
rur. Ancak bitki rts yok olduunda (otlayan koyunlar ya da bunla
r yakan iftiler nedeniyle) kller yeniden ortaya kar ve erozyona
ak hale gelir. Kller ilk seferinde tandklar gibi yine rzgarla kolay
lkla tanabilecek kadar hafiftir. Bu rzgar erozyonuna ek olarak lzlan
da'nn yerel yamurlar ve sklkla meydana gelen sel basknlar da zel
likle dik yamalarda kllerin erozyona uramasna neden olur.
lzlanda topraklarnn zayf olmasnn bir dier nedeni bitki rts
nn zayfl ile ilgilidir. Bitki rts, topra kkleriyle tutmas, top
rak ieriine organik madde eklemesi ve hacmini arttrmas nedeniyle

Viking Preld ve Fgleri

233

topraklar erozyondan korur. Ancak lzlanda'daki bitki rts, kuzeyde

bulunmas, souk iklim artlar ve byme mevsiminin ksa srmesi
gibi nedenlerden dolay ok yava oluur. lzlanda'daki zayf toprak ve
yava bitki bymesi kombinasyonu erozyon asndan elverili bir k
sr dng oluturur. Koruyucu bitki rtsnn koyunlar ya da ifti
lerce yok edilmesinin ardndan toprak erozyonu balar ve bu koruyu
cu bitki rtsnn olumasn gletirir, bylece erozyon daha hzl
ekilde gelimeye balar.

lzlanda'nn Tarihi
lzlanda'nn smrgelemesi 870 yllar civarnda balar ve iftilie
uygun tm alanlarn igal edildii 930 yllarna kadar srer. Yerleim
cilerin byk bir ksm Bat Norve'den geri kalanlar ise daha nce
Britanya adalarna g etmi ve orada eltik elerle evlenmi Viking
ler'di. Bu yerleimciler Norve'te ve ngiliz adalarnda rendikleri ya
am tarzna benzer bir hayvanclk ekonomisi oluturmaya altlar.
Koyun stnden ya, peynir ve benim youn bir yourda benzettiim
Izlanda spesyali skyr elde ediliyordu. Izlandallar'n diyetlerinin geri
kalan, hayvan-arkeologlarnn sabrl almalar sonucu kaz alanla
rnda bulduklar 47 bin kemie gre av hayvanlar ve bala dayanyor
du. Mors srleri ksa zamanda silip sprld, deniz kular tketil
di ve avclarn dikkati foklara yneldi. Sonunda ana protein kayna
balk haline geldi. Alabalk ve somon gl ve nehirlerde bolca bulunur
ken, kod (morino tr bir balk) ve mezgit de kylarda bol miktarda
bulunuyordu. Kod ve mezgit balklar lzlandallar'n zorlu Buz a
sresince var olabilmelerinde hayati rol oynarken, bugn de Izlanda
ekonomisini srklemektedirler.
lzlanda'ya yerleimin balad yllarda lzlanda'nn drtte biri or
manlarla kaplyd. Yerleimciler otlak alanlar amak ve yakacak odun,
kereste ve mangal kmr olarak kullanmak zere bu ormanlar kes
meye baladlar. Ormanlarn % 80'i ilk birka on ylda, % 96's mo
dern zamanlar iinde yok edildiinden geriye lzlanda'nn sadece % I 'i
ormanlk alan olarak kald (Resim 16). Eski arkeolojik kaz alanlarn
da bulunan byk, yank aa ktleleri aalarn ounun alan amak
iin yakldn gstermektedir. Zaten btn bu almalar sonucunda
lzlandallar aasz kalmlardr. Aalarn yok edilmesi, koyunlarn
alan alanlarda otlamalar ve domuzlarn topra eelemeleri fidelerin

234

yeniden yeermesine engel oldu. Bugn lzlanda'da dolaacak olursa

nz, arada srada greceiniz aa kmelerinin ounlukla koyunlar
dan itlerle evrili olarak korunan blgeler olduunu fark edeceksiniz.
Izlanda'nn orman snr stnde kalan, verimli, s toprak zerin
deki ayrlarla kapl dalk alanlar, buralarda otlak alan amak iin
aa kesmek zorunda kalmayacak olan yerleimciler asndan son de
rece ekiciydi. Ancak dalk alanlar, alak ovalk alanlara gre daha so
uk ve kuru, dolaysyla bitkilerin yeniden oluma oranlarnn dk
olmas ve aalarla korunmam olmalar nedeniyle daha zayftr. Bu
ralardaki ayr alanlar ald ya da hayvanlarn otlamas nedeniyle
tkendii zaman yzeydeki kller rzgar erozyonuna ak hale gelir.
Buna ek olarak, yamur ya da erimi kar olarak tepelerden inen sular
da erozyonu glendirir. Yerleimden ksa bir sre sonra Izlanda top
raklar dalk alanlardan, alak ovalklara oradan da denize tanm
tr. Yksek, dalk alanlardaki bitki rts ve toprak yok olmu, lzlan
da'nn i blgelerindeki otlak alanlar, bugn grld gibi insan ya
pm (ya da koyun yapm) llere dnmtr ve erozyon ovalara
inmeye balamtr.
Bugn kendimize "neden" diye sormalyz: Neden bu sersem yerle
imciler topraklarn bu kadar zarara uratacak ekilde davrandlar?
Ne olacan grmyorlar myd? Evet, belki sonunda grdler, ama
ilk bata gremediler, nk toprak ynetimiyle ilgili tandk olmadk
lar bir problemle karlatlar. Volkanlar ve scak su kaynaklar dn
da, Izlanda, yerleimcilerin geldikleri Norve ve Britanya'ya ok ben
zer grnyordu. Vikingli yerleimcilerin lzlanda topraklarnn ve bit
ki rtsnn alk olduklar topraklara gre ok daha zayf olduunu
bilmelerine imkan yoktu. Yerleimcilere dalk alanlara kp lskoya
dalk alanlarnda yaptklar gibi buralara koyun srlerini salmak ok
doal grnmt: lzlanda dalk alanlarnn koyunlarn ilelebet ba
rndramayacan ve ovalarn bile bunu kaldramayacan nasl bile
bilirlerdi? Ksacas, lzlanda'nn ekolojik olarak Avrupa'daki en fazla za
rar gren lke olmasnn aklamas Norve ve Britanya'dan gelen ih
tiyatl gmenlerin Izlanda'ya gelince aniden ihtiyat elden brakmala
r deildi. Asl neden, kendilerini grnte sulak, ama gerekte zayf
evre artlarnda bulmu olmalaryd ve Norve ve Britanya tecrbele
ri onlar buna hazrlamamt.
Yerleimciler en sonunda ne olduunu fark ettiklerinde birtakm
tedbirler aldlar. Aalar kesmeyi braktlar, ekolojik olarak ykc etki-

Viking Preld ve Fgleri

235

leri olan domuz ve keileri durdurdular ve dalk blgelerin byk

ksmn terk ettiler. Komu iftlikler, koyun srlerinin imlerin by
meyi tamamlad bahar aylarnn sonunda yksekteki, dalk otlakla
ra gtrlmesi ve sonbaharda geri getirilmesi karar gibi erozyonu n
leyici kararlar almak iin ibirlii yaptlar. iftiler ortak olarak kulla
nlan bu otlak alanlarn her birinin maksimum ka koyunu besleyebi
lecei ve bu saynn kota olarak her bir iftlie nasl blnebilecei ko
n usunda anlamaya altlar.
Bu karar alma mekanizmas esnek ve hassast, ancak ayn zamanda
da tutucuydu. Izlandal arkadalarm bile bana toplumlarn tutucu ve
kat olarak tarif ederler. lzlanda'y 1 397'den sonra yneten Danimarka
Hkmeti lzlandallar'n durumunu iyiletirmeye altklarnda kar
latklar diren nedeniyle sk sk sknt yayordu. Danimarka'nn
iyiletirme almalarn ieren uzun listelerinde unlar vard: Tohum
slah, balk alarnn iyiletirilmesi, ak gemiler yerine gverteli ge
milerden balk avlanmas, ihra balnn kurutulmak yerine tuzlana
rak ilem grmesi, halat endstrisi, hayvan postu tabaklama endstri
si ve ihracat iin slfr madencilii. Deiim gerektiren bu ve bunun
gibi tekliflere kar Danimarkallar (ayn zamanda ilerici lzlandallar
da) salayaca potansiyel faydalar ne olursa olsun, Izlandallar'dan ay
n rutin cevab aldlar: "Hayr".
lzlandal arkadalarm bu tutucu bak asnn, !zlanda'nn evre
artlarndaki zayflk dnlecek olursa anlalr olduunu sylediler.
Izlandallar uzun tarihi deneyimlerine dayanarak ne zaman bir dei
iklik yapmay denediklerinde her eyin daha ktye gittiine artlan
mlardr. lzlanda'nn ilk dnemleri srasnda yaplan denemelerin ilk
yllarnda, yerleimciler aa yukar alan bir ekonomik ve sosyal sis
tem kurmay baarmlardr. Kukusuz bu sistem ou insann fakir
kalmasna, zaman zaman alktan lmesine neden oldu, ancak en
azndan toplum varln srdrebilmiti. lzlandallarn tarih boyunca
edindikleri dier tecrbeler ise ounlukla felaketle sonuland. Bu fe
laketlerin izlerini her yerde grmek mmkn, ay yzeyine dnm
dalk alanlarda, terk edilmi iftliklerde ve varolan, erozyona uram
iftliklerde. Tm bu deneyimlerden sonra lzlandallar bir sonuca var
dlar: Buras bizim denemeler yapma lksne sahip olduumuz bir l
ke deil. Zayf evre artlarnn olduu bir yerde yayoruz; kendi yn
temlerimiz en azndan bazlarmzn yaamn srmesine olanak veri
yor; bize deimemizi sylemeyin.

236

Izlanda'nn 870 sonras politik tarihi ksaca yle zetlenebilir. Bir

ka yzyl boyunca, 1 3. yzyln ilk yarsnda nde gelen be ailenin re
isleri arasnda pek ok insann lmne ve iftliklerin yaklmasna ne
den olmu savalar olana dek, Izlanda kendi kendini yneten bir poli
tik yapya sahipti. 1 262'de Izlandallar kendilerini ynetmesi iin Nor
ve Kral'n davet ettiler. Onlarn mantna gre uzaktaki bir kral on
lar iin daha az tehlikeli olacak, onlara daha fazla zgrlk tanyacak ve
muhtemelen iftliklerine komu reisler kadar zarar veremeyecekti. s
kandinav kraliyet aileleri arasndaki evlilikler Danimarka, lsve ve Nor
ve tahtlarnn 1 397 ylnda tek bir kral altnda birlemesiyle sonulan
d ve kral en zengin eyaleti olduu iin en fazla Danimarka ile, fakir ol
duklar iin en az Norve ve Izlanda ile ilgileniyordu. 1 874'de Izlanda
zerk bir hkmet kurmay baard, 1 904'de zerklik kazand ve 1 944
ylnda Danimarka'dan tamamen bamsz bir lke haline geldi.
Ortaa'n sonlarnda Izlanda ekonomisi, lzlanda sularnda yaka
lanan ve kent nfuslar yiyecee ihtiya duyan Avrupa'nn byyen e
hirlerine ihra edilen kod (morino tr bir balk) bal ticaretinin
ykselmesiyle hareketlendi. lzlanda, gemi inaatnda kullanlan byk
aalardan yoksun olduu iin balklar aralarnda zellikle Norve, n
giltere, Almanya, Fransa ve Hollanda gibi lkelerin bulunduu yaban
clara ait irketlerin gemileri ile yakalanyor ve ihra ediliyordu. 1 900
yl balarnda Izlanda nihayet kendine ait bir donanmaya sahip olma
ya balad ve endstriyel lekte balklk patlamas yaad. 1 950'ler
de lzlanda toplam ihracatnn % 90'dan fazlas deniz rnlerinden
oluurken nceleri baskn olan tarm sektr klmeye gitti. Daha
1 923 ylnda lzlanda'nn kent nfusu sayca krsal alandaki nfusu
gemiti. zlanda bugn nfusunun yarsnn bakent Reykjavik'de ya
ad, en kentlemi skandinav lkesidir. Krsal alandan kentsel alana
g bugn hala devam etmektedir. lzlanda iftileri iftliklerini ya terk
ediyor ya da yazlk eve dntrerek i, Coca-Cola ve kresel kltr
yaamak zere ehirlere yerleiyorlar.
Avrupa'nn gemite en fakir lkesi olan Izlanda, gnmzde bol
balk, jeotermal enerji, tm nehirlerden gelen hidroelektrik enerjisi ve
gemi yapmnda keresteye ihtiya kalmamas (artk metalden ina edil
dikleri iin) sayesinde kii bana den milli gelir asndan dnyann
en zengin lkelerinden biri, hatta kitabmzda ele alnan toplumsal
k hikayelerini dengeleyecek byk bir baar yksdr diyebiliriz.

Viking Prel d ve F gleri

237

lzlanda'nn Nobel dll romancs Halldor Laxness Saika Valka isim

li romannda sadece bir lzlandal'nn sarf edebilecei u lmsz
cmlelere yer verir: "Her ey sylendii ve yapld zaman, hayat artk
tuzlu balk gibidir". Ancak balk stoklar da ormanlar ve toprak gibi ba
z ynetim problemlerini getirir. lzlandallar imdi ormanlara ve top
raa verdikleri zarar telafi etmek ve ayn zarar balkla vermemek
iin aba harcyorlar.

zlanda'nn Genel Durumu

lzlanda'ya yaptmz bu tur aklmzn bir kesinde dururken, lz
landa'nn dier be Iskandinav Kuzey Atlantik kolonisi iindeki konu
muna bir bakalm. Bu kolonilerin farkl gidiatlarnn zellikle drt
unsur arasndaki farklla bal olduunu belirtmitim: Gemiyle Av
rupa'ya uzaklk, Viking olmayan yerleimcilerin gsterdii direni, ta
rmsal olanaklar ve evresel zafiyetler. Izlanda'da bu faktrlerden ikisi
olumluyken, ikisi soruna neden oldu. lzlanda'ya gelen yerleimciler
asndan iyi haber uydu ki, burada yaayan bir yerli halk yoktu ve Av
rupa'ya olan uzakl (Orkni, Shetland ve Faeroe adalarna gre uzak
ta olmakla beraber Grnland ve Vinland'e gre ok daha ksayd) Or
taa gemileriyle dahi byk miktarlarda ticarete imkan verecek kadar
yaknd. Grnlandllar'n aksine lzlandallar her yl Norve ve Britan
ya ile deniz yoluyla balantdaydlar, byk miktarlarda mal ithal etti
ler (zellikle kereste, demir ve anak, mlek) ve byk miktarlarda
ihracat yaptlar. Kurutulmu balk ihracat 1300'1erden sora Izlanda
ekonomisinin kurtulmasnda belirleyici oldu, ancak bu tip bir ticaret
ok daha uzakta olan ve Avrupa'ya olan deniz rotalar buz dalaryla
kesilen Grnland kolonisi iin pratikte mmkn deildi.
Olumsuzluklara gelince, lzlanda'nn kuzeyde yer alan konumu bu
ray Grnland'dan sonra gda retimi iin en elverisiz ikinci lke yap
mtr. Yerleimin ilk yllarndaki nispeten yumuak iklim artlar saye
sinde yaplan arpa retimi iklimin orta alarn sonlarnda daha sou
masyla tamamen terk edildi. Koyun ve inek retimine dayanan hay
vanclk zor yllarda, fakir iftliklerde ok az yaplabiliyordu. Bununla
beraber yerleimden sonraki birka yzyl boyunca koyun retimi,
yn ihracat lke ekonomisini ayakta tutacak lde iyi gitti. lzlan
da'nn en byk problemi evresel artlarn zayflyd: Iskandinav
kolonileri arasnda ak ara farkla en zayf topraklara sahip ve Grn-

238

land'dan sonra ikinci en zayf bitki rtsne sahip koloniydi.

Bu kitabn atsn oluturan be faktr asndan lzlanda tarihi
hakknda ne syleyebiliriz: Kendi kendine gerekleen evresel hasar,
iklim deiimi, dier toplumlarla yaanan dmanlklar, dier toplum
larla dosta yaplan ticari ilikiler ve kltrel durum. Bu faktrlerden
drd falanda tarihinde rol oynamtr; dier faktr olan yabanclar
dan gelen dmanlk ise bir dnem korsan saldrlarna uramalar d
nda nemsiz ldeydi. falanda drt faktr arasndaki etkileimi
aka rneklemektedir. lzlandallar Kk Buz a'ndaki iklimsel
soumayla daha da iddetlenen bir dizi evre problemleriyle kar kar
ya kaldlar. Bu evre problemlerine ramen varolabilmeleri iin Av
rupa ile ticaret yapmak nem kazanyordu. lzlandallar'n evre art
larna olan uyumlar kltrel davran biimleriyle ekillenmiti. Bu
davran ekillerinden bazlarn Norve'den getirmilerdi: Hayvanc
lk ekonomisi, inek ve domuzlara dknlkleri, Norve ve Britanya
topraklarna uygun olup lzlanda topraklarna uygulanamayacak ev
reyle ilgili uygulamalar bunlardand. Daha sonra lzlanda'da domuz ve
keileri brakp, zayf lzlanda evre artlaryla nasl daha iyi baa ka
caklarn ve tutucu bir bak as gelitirmeyi rendiler. Bu bak a
lar Danimarkal valilerini hayal krklna uratt ve baz durumlarda
Izlandallar'n kendilerine zarar verdi, ama yine de risk almadan var
olmalarna yardmc oldu.
Bugn lzlanda Hkmeti lkelerinin uzun sren fakirliinde b
yk bir rol oynayan toprak erozyonu ve koyunlarn kontrolsz otla
mas gibi lzlanda'nn tarihi sorunlar konusunda olduka endie du
yuyor. Bir hkmet departman topran korunmas, aalandrma,
bitki rts oluturma ve koyun yetitiricilii konularnda almala
rn srdryor. lzlanda dalklarnda, koruyucu bir bitki rts olu
turmak ve erozyonu nlemek gayretleriyle bu departman tarafndan
ekilen im alanlar grdm. Kahverengi bir panorama stndeki bu in
ce yeil hatlar ezici bir problemin stesinden gelmek iin acnas bir
gayret olarak grnyor. Yine de lzlandallar her eye ramen biraz da
olsun ilerleme kaydediyorlar.
Dnyann hemen her yerinde, arkeolog arkadalarm almalar
nn pratik deeri olduuna dair hkmetleri ikna etmek iin etin
mcadeleler vermitir. Fon salayan kurulularn, gemi toplumlarn
gidiatlarn incelemenin, bugn ayn blgede yaayan toplumlara ne

Viking Prel d ve F g leri

239

olacan ngrmeye yardmc olabileceini anlamalarna almlar

dr. zellikle gemite meydana gelen evresel hasarlarn imdi yine
meydana gelebileceini, bu nedenle ayn hatalarn tekrarlamamas iin
gemie ait bilgilerin kullanlmas gerektiini dnrler.
ou hkmet arkeologlarn bu nerisini dikkate almaz. Ancak
bu, erozyonun etkilerinin 1 1 30 sene nce grlmeye balad, bitki
rtsnn ounun, topran ise yarsndan ounun kaybedildii lz
landa'da sz konusu deildir. Ortaa lzlandas'nn yerleimlerine ve
erozyon tiplerine ait pek ok alma bugn halen devam etmektedir.
Arkeolog arkadalarmdan biri Izlanda Hkmeti'ne gidip, dier lke
lerde gerekli olan uzun aklamalar yapmaya baladnda, hkme
tin cevab u olmutu: "Evet, elbette Ortaa toprak erozyonunu anla
mann mevcut problemimizi anlamada yardmc olacann farknda
yz. Bizi ikna etmek iin vakit harcamanza gerek olmadn dn
yoruz. te para; gidip almalarnz yapn:'

Vinland
En uzakta kalan Viking Kuzey Atlantik kolonisi Vinland'in ksa
varl tek bana byleyici bir hikayedir. Kolomb'dan 500 yl nce
Amerika'y smrgeletirme yolunda Avrupal'nn ilk gayreti olarak
romantik speklasyonlara ve pek ok kitaba konu olmutur. Bu kita
bn amac gerei, Vinland macerasndan karlacak en nemli ders
baarszln ardndaki nedenlerdir.
Vikingler tarafndan ulalan Kuzey Amerika'nn kuzeydou kyla
r, Kuzey Atlantik'in karsnda, Viking gemilerinin direk ulaabilecei
mesafenin ok tesinde, Norve'den binlerce kilometre uzaklktadr.
Bu nedenle, Kuzey Amerika'ya gitmek isteyen tm Viking gemileri en
batdaki kolonileri Grnland'dan oraya yelken ayorlard. Yine de
Grnland bile Viking gemicilik standartlar iin Kuzey Amerika'dan
ok uzakta kalyordu. Ana Viking kamp Newfoundland, dorudan bir
seyahatle Grnland'dan yaklak 1 600 km uzakta bulunmaktadr, an
cak temel gemicilik kabiliyetleriyle gvenli bir yolculuk iin izilen ro
ta 3200 km'lik ve alt haftalk bir seyahati gerektiriyordu. Grn
land'dan Vinland'e yelken ap, elverili olan yaz aylar iinde tekrar
dnmek uzun vakit ald iin Vinland'i kefetmek iin geriye az vakit
kalyordu. Bu nedenle Vikingler, tm gelecek yaz aylarn keif iin

240

kullanmalarna olanak veren, kn kalabilecekleri Newfoundland'da

bir ana kamp kurdular.
Bilinen Vinland gemi seyahatleri, 984 ylnda Grnland kolonisini
kuran Kzl Erik'in iki olu, bir kz ve gelini tarafndan organize edil
mitir. Bu seyahatleri yapmalarnn sebebi ne tip rnlerin olduunu
grmek iin karay tanmak ve yerleime uygunluunu anlamakt. Vi
king efsanelerine gre bu ilk seyyahlar gemilerine canl hayvan aldlar,
bylece ada uygun grnd takdirde kalc bir yerleim kurabilecek
lerdi. Daha sonralar, Vikingler buraya yerleme umutlarn yitirdikten
sonra, Kuzey Amerika kylarn Grnland'da her zaman kstl miktar
da bulunan kereste ve demircilik iin mangal kmr elde edilecek
aalk alanlardan demir karmak iin 300 yl boyunca ziyaret ettiler.
Kuzey Amerika'ya yerlemeye ynelik Viking abalaryla ilgf iki bil
gi kaynamz bulunmaktadr: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlar. Yazl
kaytlar ilk Vindland keif seyahatlerini tarif eden, birka yzyl boyun
ca szl olarak aktarlan, nihayet 1200'lerde lzlanda'da yazya dklen
iki Viking efsanesine dayanmaktadr. Doruluklarn teyit eden bam
sz delillerden yoksun olduu iin aratrmaclar Viking efsanelerini dik
kate almama eilimindedir ve tartmalarn neticelendii 196l'de arke
ologlar Vikingler'in Newfoundland'daki ana kamplarn bulana dek Vi
kingler'in Yeni Dnyaya ulatklarndan phe etmilerdir. Aratrmac
lar detaylarn doruluu konusunda halen tartsalar da, Vindland ile il
gili Viking efsaneleri bugn Kuzey Amerika'yla ilgili en eski yazl ak
lamalar olarak kabul edilir. Grnlandllar'n Efsanesi ve Kzl Erik Efsane
si olarak adlandrlan iki ayr el yazmas eklinde mevcut olup, byk
benzerlik gstermekle beraber detaylarda pek ok farkllklar iermekte
dirler. On yllk ksa bir dnem iinde Grnland'dan Vindland'a, iki ya
da gemiyle yaplan son seyahat dnda her bir seyahatin tek gemiyle
yapld be gemi seyahati anlatlmaktadr.
Bu iki Vindland efsanesinde Vikingler tarafndan ziyaret edilen
balca Kuzey Amerika blgeleri ksaca tarif edilir ve skandinav isim
leri olan Helluland, Markland, Vinland, Lefsbudir, Straumfjord ve
Hop isimleri verilmitir. Aratrmaclar en ok bu isimleri tammlamak
ve ksa aklamalar yapmak iin uramlardr. ("Bu kara [Markland]
dz ve ormanlkt, yumuaka denize doru iniyor ve pek ok kumsal
alan ve beyaz kumla karlalyordu... Bu karaya grnmnden do
lay Markland [Ormanlk kara] ad verilmiti" gibi...) Aka grn-

Viking Preld ve Fgleri

241

mektedir ki, Helluland Kanada kutup blgesideki Baffn Adas'nn do

u kys anlamna geliyordu, Markland Baffn adasnn gneyinde
Labrador kys anlamndayd ve hem Baffn Adas hem Labrador
Grnland'in batsnda Grnland' Kuzey Amerika'dan ayrnn ince Da
vis Boaz'nn karsnda uzanmaktayd. Mmkn olduunca karadan
uzaklamamak iin Grnland Vikingleri dorudan Kuzey Atlantik'i
geerek Newfoundland'a gitmez, bunun yerine Davis Boaz'ndan
Baffn Adas'na ynelir, buradan kyy izleyerek gneye inerlerdi. Ef
sanelerdeki dier isimler, grne gre, Kanada'nn dier ky blge
lerine aittir ve bunlarn arasnda Newfoundland, muhtemelen St. Law
rence Krfezi, New Brunswick, Nova Scotia (ki Vinland olarak adlan
drlr) ve New England kylarndaki baz blgeler bulunmaktayd.
Grnland'da olduu gibi Vikingler Yeni Dnya'da da, yerlemek iin
en iyi otlak alanlarn bulunduu iki fiyordu semeden nce ie yarar
bir yer bulmak iin olduka fazla yer dolamlardr.
Yeni Dnya'daki Vikingler'le ilgili bir dier bilgi kaynamz arke
olojidir. Arkeologlar tarafndan ok fazla aratrma yaplm olmasna
ramen, sadece bir Viking kamp belirlenmi ve kaz almalar yapl
mtr, ki bu Newfoundland'n kuzeybat kylarndaki L'Anse aux a
yrlardr. Radyoaktif karbon izotopu tarih belirleme almalar, 984'de
Grnland yerleimini kuran ve efsanelere gre Vinland'e yaplan gemi
seyahatleri srasnda hala hayatta olan Kzl Erik'in yetikin ocuklar
nn yapt seyahat tarihleriyle mutabk olarak bu kampn MS 1 000 yl
larnda var olduunu gstermitir. Yeri, efsanelerin Lefsbudir olarak bi
linen kamp tariflerine uygunluk gsteren L'Anse aux ayrlar kaz ala
nnda, 80 insan alacak byklkte olan 8 bina kalnts, bir demir
ci dkkan, bir marangoz ve gemi tamir dkkan bulunmutur, ancak
bir iftlik evine ya da iftlik tehizatna rastlanmamtr.
Efsanelere gre Leifsbudir sadece yaz keiflerine kmadan nce k
geirmeye uygun bir kampt; Vikingler'in asl ilgilendii yer Vin
land'di. Bu, L'Anse aux ayrlarnda yaplan arkeolojik kazda bulunan
kk, ama nemli bir keifle teyit edilmektedir: Newfoundland'da
yetimeyen bir tr yabani ceviz olan Amerikan cevizinden L'Anse aux
ayrlarnda iki tane bulunmas. MS 1000 yllarnda yaanan daha yu
muak iklim koullarnda dahi Newfoundland'a en yakn ceviz aala
r St. Lawrence nehir vadisinin gneyinde bulunuyordu. Bu ayn za
manda efsanelerde yetitii tarif edilen vahi zmlerin bulunduu en

242

yakn yerdir. Muhtemeldir ki Vikingler bu zmlerden dolay blgeye

Vinland, yani "wine land" (arap diyar) adn vermilerdir.
Efsanelerde Vinland, Grnland'da bulunmayan kaynaklarca zengin
bir yer olarak tarif edilir.
Vinland'in sahip olduu avantajlar listesinin en stnde nispeten
daha yumuak bir iklime sahip olmas, ok daha alak rakm nedeniy
le Grnland'a gre daha uzun yaz dnemi ve tarm mevsiminin olma
s, uzun ayrlar ve k boyunca sr srlerinin ak havada otlama
sna olanak verdii iin halk kn srlerini ahrlarda beslemeleri iin
yaz aylarnda saman biriktirme zahmetinden kurtaran yumuak k
aylarna sahip olmas bulunmaktadr. yi kereste elde edilen ormanlar
her yerdeydi. Dier doal kaynaklar arasnda Grnland'da grlen en
byk somondan daha byk gl ve nehir somon balklar, geyik, ka
ribu, kulukaya yatan kular ve yumurtalar bulunuyordu.
Vinland seyyahlarnn Grnland'a getirdikleri gemiler dolusu ke
reste, zm ve hayvan postuna ramen bu seyahatler devam etmedi ve
L'Anse aux ayr kamp terk edildi. Kampta yaplan arkeolojik aratr
malar Vikinglerin gerekten Kolomb'dan nce Yeni Dnya'ya ulatk
larn kantlayan heyecan verici deliller olsa da, skandinavlar geriye
deerli hibir ey brakmad iin kazlar ayn zamanda hayal krkl
na sebep olmutu. Bulunan eyalar, 99 adet krk demir ivi, bir adet
salam ivi, bir bronz ine, bir bilei ta, bir mihver, bir cam boncuk
ve bir diki inesi gibi byk olaslkla atlan ya da kaybedilen kk
objelerden ibaretti. Belli ki blge alelacele terk edilmemi, tm deer
li eyalarn Grnland'a geri gtrld planl, kalc bir tahliye yapl
mt. Bugn Kuzey Amerika'nn eski skandinavlar tarafndan kefe
dilmi en deerli ve en uzak topraklar olduunu biliyoruz; kk bir
kara paras bile lskandinavyallar etkilemeye yetmitir. O halde ne
den Vinland'i, bu bolluk diyarn brakmlard?
Efsaneler bu soruya basit bir cevap getirmektedir: Vikingler'in iyi
ilikiler kurmay baaramadklar ve kendilerine kar dmanca bir
tutum sergileyen kalabalk Kzlderili gruplar. Efsanelere gre Viking
ler'in karlatklar ilk yerliler, sekizini ldrdkleri, birini ellerinden
kardklar dokuz kiilik bir gruptu. Bu karlama, dostluk kurmak
iin pek de mit verici bir balang saylmazd. armamak gerekir
ki, yerliler kk sandallardan oluan bir donanmayla geri dndler,
lskandinavyallara ok attlar ve liderleri, Kzl Erik'in olu Thorvald'

Viking Preld ve Fgleri

243

ldrdler. Thorval'n barsaklarndan oku karrken acyla yle in

ledii sylenir: "Zengin bir lke bulduk; belimin etraf olduka yal.
Zengin kaynaklar olan topraklar bulduk, ama bunlarn ounun tad
n karamadk:'
Bir sonraki skandinav seyyah grubu yerli halkla ticari ilikiler kur
may baard (Yerlilerin getirdii hayvan krk karlnda skandinav
kuma ve inek st veriyorlard). Ta ki bir Vikingli silahlarn almaya
alan bir yerliyi ldrene dek. Daha sonra meydana gelen savata pek
ok yerli ldrlmt ve bu Iskandinavyallar kar karya olduklar
kronik sorun konusunda ikna etmek iin yeterliydi. Kzl Erik Efsane
si'nin bilinmeyen yazarnn belirttii gibi, "O zaman Vikingler, bu top
raklarn onlara vaat ettii tm zenginliklere ramen, yerlilerden gelecek
olan srekli bir saldr tehdidi altnda olduklarn fark ettiler. lkeleri
ne (yani Grnland'a) dnmek zere hazrla baladlar."
Bylece Vinland'i Kzlderililer'e braktktan sonra Grnland s
kandinavlar, kereste ve demir bulmak iin daha az Kzlderili'nin ol
duu daha kuzeydeki Labrador kylarna gitmeye devam ettiler. Kana
da kutup blgesinde bulunan eitli kaz alanlarnda yaplan arkeolo
jik almalarda bulunan ok sayda skandinav objesi (erimi bakr
paralar, erimi demir ve iplik haline getirilmi kei yn) bu tr zi
yaretlere somut delil oluturmaktadr. Bu objelerin en dikkate deer
olan, Labrador'un yzlerce kilometre gneyinde, Maine kysndaki
bir Kzlderili yerleiminde bulunan, 1 065 ile 1080 yllar arasnda Kral
Sessiz Olav'n hanedanl dneminde baslm ve tak olarak kullanl
mak zere delinmi olan gm penidir. Maine kaz alan arkeologla
rn kazlarnda ta, ara-gere bulduklar byk bir ticaret ky ol
mutur. Byk olaslkla peni Labrador'a gelen Iskandinavyal bir tc
cardan dm ya da deme karl verilmi ve Maine'e bir yerli ta
rafndan getirilmitir.
Labrador'a yaplan srekli Iskandinav ziyaretlerinin dier bir kan
t, 1347 ylnda "Markland"dan dn yolculuunda apasn kaybe
den ve rotasndan kp lzlanda'ya ulaan 18 kiilik mrettebatl Grn
land gemisiyle ilgilidir. Tarih cetvelinde konuyla ilgili geen bahis ksa
ve olaandr, sanki aklama gerektiren olaan d hibir ey yokmu
ya da tarih cetvelini hazrlayan yazar konuyu son derece olaan ekil
de yazm gibidir. "Bu yln haberlerine gelince, her yaz Markland'i zi
yaret gemilerden biri apasn drd, Thorunn Ketilsdottir, Djupa-

244

dalur'daki iftliine byk bir ibrik st dkt, Bjarni Bollason'un ko

yunu ld, ite bu yln haberleri byleydi, sadece sradan eyler:'
Ksacas, Vinland kolonisi baaramad, nk Grnland kolonisinde
kereste ve demir ok az bulunuyordu, hem Avrupa hem Vinland'den ok
uzakt, byk donanmalara ekonomik olarak gc yetmedii iin ok
az sayda gemiye sahipti ve iki gemi dolusu Grnlandl bir husumet du
rumunda Nova Scotia ve St. Lawrence Krfezi yerlilerinden oluan g
ruha karlk veremeyecek gteydi. MS 1 OOO'lerde Grnland kolonisi
muhtemelen 500 kiiden fazla deildi. Dolaysyla Grnland'n mevcut
insan gc, L'Anse kampndaki 80 yetikinden ibaretti. 1 500'lerden son
ra Avrupal smrgeciler Kuzey Amerika'ya yneldiklerinde Avrupal
lar'n buralara yerleme abalarna dair tarih, Avrupa'nn en zengin ve
en kalabalk uluslarnca, Ortaa Viking gemilerinden ok daha byk,
silah ve bol miktarda demir ara gerele donatlm gemi donanmalar
gndererek desteklenmi olsalar da karlatklar zorluklar gstermek
tedir. nce Massachusetts, Virginia ve Kanada'daki ngiliz ve Fransz ko
lonicilerin yars ilk yl iinde alktan ve hastalktan ld. Daha sonra
Avrupa'nn en fakir uluslarndan biri olan Norve'in en uzaktaki s
mrge karakolundan 500 Grnlandlnn Kuzey Amerika'ya yerleip, ko
loni kurmay baaramamalar artc deildir.
Kitabmzn amac gerei, Vinland kolonisinin ilk on ierisinde ba
arsz olmasnn en nemli nedeninin 450 yl sonra Grnland koloni
sinde meydana gelen hatann hzlandrlm bir versiyonunu yaam
olmalar olduunu syleyebiliriz. skandinav Grnland, skandinav
Vinland'ndan daha uzun sre baki kald, nk Norve'e daha yakn
d ve dman yerliler ilk birka yzyl ortaya kmadlar. Ancak Grn
land, iddeti farkl derecede olmakla beraber yerlilerle iyi ilikiler ku
ramama ve izole olma konusunda Vinland ile tamamen ayn problem
leri yaadlar. Eer yerliler olmasayd, Grnlandllar ekolojik problem
leriyle bir sre daha baa kabilir ve Vinlandl yerleimciler olarak var
olmaya devam edebilirlerdi. Bu durumda Vinland'de skandinavlar'n
MS lOOO'lerden sonra Kuzey Amerika'ya yaylmasna neden olacak bir
nfus patlamas meydana gelebilir ve ben bu kitab 20. yzylda yaa
yan bir Amerikan vatanda olarak ngilizce deil, modern lzlanda ya
da Faeroe dilinde yazyor olabilirdim.

Yedinci Blm

SKANDNAV GRNLANDl'NIN YEERMES

Avrupa'nn Karakolu
rnland ile ilgili ilk izlenimim, isminde byk bir kullanm
olduudur, nk burada sadece renkten oluan
bir manzara grdm: Beyazn byk lde baskn olduu
beyaz, siyah ve mavi. Baz tarihiler bu ismin Grnland Viking yerlei
mini kuran Kzl Erik tarafndan dier Vikingler'i kendisine katlmaya
ikna etmek iin kurnazca verildiini dnmektedir. Kopenhag' dan
kalkan uam Grnland'n dou kysna yaklarken koyu m avi okya
nusun ardndan grlebilen ilk ey, gr alannn dna kan parlak
beyaz bir geniliktir, ki bu Antartika dnda dnyann en byk buz
doruudur. Grnland kylar dik ekilde, adann byk bir ksmn
kaplayan buzla rtl yksek platoya doru kar. Uamz yzlerce
kilometre boyunca bu beyaz manzara zerinde utu ve grlebilen tek
dier renk bu buz okyanusunun iinden kan ve siyah adalar gibi y
zeye dalm plak kayalklarn siyahlyd. Ancak uamz platodan
bat kysna doru alalrken buz tabakasnn kenarnda ince bir erit
oluturan iki renk daha grebildim; plak akl alanlarn kahvelii ile
yosun ve likenlerin oluturduu soluk yeil alanlarn yeillii.
Ancak gney Grnland'n ana havaalan olan Narsasuraq'a inip,
Kzl Erik'in iftliini kurmak iin setii Brattahlid' e getiimizde,
"yeil kara" anlamna gelen Grnland isminin buraya sahte bir reklam

246

amacyla deil, drste verildiini hayretle fark ettim. Aralarnda b

yk saat farklar bulunan, Los Angeles'den Kopenhag'a, oradan da
Grnland'e 13 zaman dilimini kapsayan uzun uak yolculuumdan
bitap dm bir halde skandinav kalntlar arasnda gezintiye bala
mtm ki, uykusuzlua daha fazla dayanamaz oldum. yle ki, srt an
tam braktm birka yz metre tedeki genlik yurduna dnemeye
cek kadar kendimi yorgun hissediyordum. Neyse ki kalntlar sar d
n iekleri, karahindiba bitkileri, beyaz yldz iekleri ve pembe s
t otlar ile bezenmi, yarm metreyi bulan yumuak imlerin arasn
da uzanyordu. Burada yatak, yorgana ihtiya yoktu. Hayal edilebile
cek en yumuak ve en harika doal yatakta derin bir uykuya daldm.
Norveli arkeolog arkadam Christian Keller'in ifade ettii gibi,
"Grnland'da hayat, faydal kaynaklardan iyi, kk paralar bulmak
tr:' Adann o/o 99' yerleim yaplamayacak siyah veya beyazdan olu
makla beraber, gneybat kylarndaki iki fiyort sisteminde yeillik
alanlar bulunmaktadr. Buralarda uzun, dar fiyortlar ierlere kadar so
kulur. yle ki ba ksmlar souk okyanus akmlarndan, buzdalarn
dan ve Grnland'n d kylarnda bitki oluumuna engel tekil eden
denizden pskren tuzlu su ve rzgardan uzaktr. Dik yamal fiyort
lar boyunca ara ara, benim uyuduum yer gibi canl hayvanlar iin de
uygun, bereketli dz araziler bulunmaktadr (Resim 1 7) . MS 984 ile
1400'ler arasnda yaklak 500 yl boyunca bu iki fiyort sistemi, skadi
navyallar'n Norve'den 24 1 4 km tede bir katedral ile pek ok kilise
ina ettikleri, Latin ve eski skandinav diliyle eserler meydana getirdik
leri, demir ara gereler imal ettikleri, iftlik hayvanlar yetitirdikleri,
Avrupa'daki moda akmlarn takip edip, sonunda yok olan Avrupa
medeniyetinin en uzak karakolunu ayakta tutmutur.
Bu kayboluun gizemi, Grnland turizmini tantan tm seyahat
brorlerinde fotoraflar yer alan, skandinav Grnland'nn en nl
binas olan Hvalsey'deki ta kilise ile sembolize edilmektedir. Uzun, ge
ni fiyordun ucundaki ayrlkta konumlanm kilise onlarca kilometre
karelik bir alan kaplayan harikulade bir manzaraya kar durmaktadr.
Duvarlar, bat k, ta istinat duvarlar hala sapasalam ayaktadr. Ki
lisenin etrafnda ikamet edilen oda, ahr, depo, kaykhane ve bu binala
r yapan insanlar muhafaza eden otlaklarn kalntlar uzanmaktadr.
Tm Ortaa Avrupa toplumlarnn arasnda, kalntlar en iyi durum
da kalm olan Iskandinav Grnland'dr, nk Britanya ve ktasal Av
. rupa'nn balca ehirlerinin hemen hemen tmnde yerleim devam

skandi nav Grnla nd'nn Yeermesi

247

etmi ve yeni yaplar yaplmken, Grnland yaplar olduu gibi terk

edilmitir. Bugn Hvalsey'i ziyaret ettiinizde bu binalardan Viking
ler'in yryerek kmasn beklersiniz. Fakat her tarafa sessizlik hakim
dir. Burada, 20 milkarelik alanda artk kimse yaamyor (Resim 15). Bu
kiliseyi kim ina ettiyse, burada bir Avrupa toplumunun nasl yeniden
oluacan ve yzyllar boyunca var olacan tahmin etmi.
Vikinglerin Grnland' Eskimolar ile paylamas bu gizemi derin
letirir. zlanda'nn zlanda'daki lskandinavlar'a kalm olmas sonu
cunda yaam koullarn zorlatran bu tr sorunlar yoktu. Vikingler
yok olurken Eskimolar buralarda var olmaya devam ettiler, ki bu
Grnland'da yaamann imkansz olmadn ve Vikingler'in burada
yok olmalarnn kanlmaz olmadn kantlamaktadr. Modern
Grnland iftliklerinde aday Ortaa'da paylaan bu iki nfusu yine
grebilirsiniz: Eskimolar ve skandinavlar. 1 72 1 'de, Ortaa Vikingle
ri'nin yok olmasndan yz yl sonra dier skandinavlar (Danimar
kallar) Grnland' kontrolleri altna almak iin geri dndler ve
1 979'a kadar yerli Grnlandllar lkenin ynetimini kazanamadlar.
Grnland seyahatim boyunca, orada alan mavi gzl, sar sal s
kandinavlar' grmek ve Hvalsey Kilisesi ve aratrdm dier kalnt
lar ina edenlerin ve sonra orada lenlerin bunlar gibi insanlar oldu
unu dnmek benim iin ok can skcyd. Neden Eskimolar baa
rrken, Grnland'n problemlerinin stesinden gelinmesi konusunda
ortaa skandinavlar baarl olamamlard?
Anasazi'nin gidiat gibi Grnland'n gidiat de eitli tek-faktr
l aklamalara baland ve bunlarn hangisinin doru olduuna dair
bir anlamaya varlamad. Gzde teorilerden biri, bir yn formlle
ortaya konulan, ancak ksaca (arkeolog Thomas McGovern'in ifade
siyle) "ok souk oldu, onlar da ldler" eklinde zetlenebilecek ik
limsel souma teorisidir. Dier tek-faktr teorileri arasnda skandi
navlarn Eskimolar tarafndan yok edilmesi, lskandinavlar'n anakara
Avrupallar tarafnda terk edilmesi, evresel hasar ve lskandinavlar'n
muhafazakar tutumlar bulunmaktadr. Gerekte Grnland lskandi
navlarnn yok olmas hadisesi bu kitabn giriinde zerinde durdu
um aklayc be faktrn tmne katkda bulunmas asndan ol
duka eiticidir. Bu sahip olduumuz mevcut bilgi bakmndan zengin
bir vakadr, nk skandinavlar Grnland ile ilgili yazl kaytlar b
rakmlardr (dier taraftan Paskalya Adas ve Anasazi halk okur yazar
deillerdi) ve Ortaa Avrupa toplumunu Polinezya ya da 1"nasazi top-

248

lumlarna gre daha iyi anlyoruz. Bununla beraber, en zengin belge

kaynana sahip bu endstri ncesi k hakknda hala cevaplan
mam sorular bulunmaktadr.

Grnland'n Bugnk klimi

Grnland skandinav kolonilerinin doduu, yeerdii ve ykld
evre artlar nasld? skandinavlar Grnland'n bat kysnda, kutup
dairesinin aasnda, 6 1 . ve 64. kuzey paralelleri arasdaki iki yerleim
biriminde yaamlardr. Bu blge lzlanda'nn byk bir ksmnn g
neyinde yer almaktadr ve Norve'in bat kysndaki Bergen ve Trond
heim'n paralelleriyle kyaslanabilir. Ancak Grnland, lzlanda ve Nor
ve'den daha souktur, nk lzlanda ve Norve gneyden gelen Gulf
Stream scak su aknts ile snrken, Grnland'n bat kys Kuzey Ku
tup blgesinden gelen Bat Grnland souk su akntsnn etkisi altn
dadr. Sonu olarak Grnland'n en yumuak ikliminin yaand eski
skandinav yerleimlerinde bile hava durumu drt kelime ile zetlene
bilir: Souk, deiken, rzgarl ve sisli.
Bugnk yerleimlerde yazn ortalama scaklklar d kylarda 5-6
oc, fiyortlarn ilerinde 10 0C'dir. Bu size fazla souk gelmeyebilir, ama
bir de bunun yazn en scak aylarna ait scaklklar olduunu dnn.
stelik Grnland'n buzul tepelerinden aalara esen gl, kuru rz
garlar, kuzeyden buz ktlelerini tayarak fiyortlar yaz aylarnda bile t
kar ve youn sislere neden olur. Grnland'a gerekletirdiim yaz ziya
reti srasnda karlatm, saanak yamurlar, sert rzgarlar ve sisin
dahil olduu ksa dnemli iklim dalgalanmalarnn ok sk yaandn
ve deniz seyahatini olanaksz hale getirdiini rendim. Ancak gemiler
Grnland'da balca seyahat aracyd, nk ky fiyortlarla dantel gibi
ilenmiti. (Bugn bile Grnland'n kara yoluyla birbirine balanm
ana nfus merkezleriyle balca yerleim birimleri ya ayn fiyordun ay
n kenarnda yer almakta ya da sadece alak bir dizi tepeyle birbirinden
ayrlm komu iki fiyordun kenarlarnda bulunmaktadr.) Hvalsey Ki
lisesi'ne yapmaya teebbs ettiim ziyaretim srasnda byle bir frtna
koptu: 25 Temmuz'da ho bir havada gemiyle Qaqortoq'a ulatm, 26
Temmuz'da Qaqortoq'dan dnte ise deniz trafii rzgar, yamur, sis
ve buz dalarnca felce uramt. 27 Temmuz'da hava yine yumuad
ve Hvalsey'e ulatk, bir sonraki gn Qaqortoq fiyordundan Brattah
lid'e seyrimizi mavi gry.z altnda yaptk.

skandi nav G r nland ' n n Yeermesi

249

Grnland havasn, en gneydeki bir skandinav yerleim birimin

de, yaz mevsiminin doruunda yaadm. Ilk, gneli gnlere alkn
bir Gney Kaliforniyal olarak orada yaadm havay "serinle souk
aras" olarak deerlendirebilirim. Her zaman t-shirt'm, uzun kollu
gmleim ve sweatshirt'mn zerine bir yamurluk giymem gerekti
ve Kutup'a ilk seyahatim srasnda edindiim kaln parkam da sk sk
zerime aldm. Hava ok abuk deiiyordu ve bu deiiklik saat hesa
b oluyordu. Bazen Grnland'da yrrken ana iimin bu sk hava de
iikliklerine uyum salamak iin parkam bir karp bir giymek ol
duunu dnyordum.
Modern Grnland'n ortalama iklimiyle ilgili izdiim bu resmi
daha da karmak hale getiren bir baka konu da havann ksa mesafe
ler arasnda ve yldan yla deiiklik gstermesidir. Ksa mesafeler ara
snda havann deimesi ksmen Christian Keller' in bana Grnland'da
iyi kaynaklar bulmann nemiyle ilgili yapt yorumu aklyor. Yl
dan yla grlen hava deiiklii ise ekonominin bal olduu odaklk
alanlarn geliimini etkiler ve ayn zamanda dolayl olarak Vikingler
iin nemli olan fok avcl ile ticaret amal deniz seyahatine etkisi
olan deniz buzu miktarn etkiler. Hem ksa mesafeler arasnda hem de
yldan yla hava deiiklii kritik nem arz eder. Bunun sebebi Grn
land'n lskandinavya'nn saman retimi iin nispeten uygun bir yerin
de bulunmasdr. Dolaysyla ortalama yllk hava scaklndan biraz
daha souk hava artlarnn olmas k boyunca iftlik hayvanlarn
besleyecek samann yeteri kadar retilememesi anlamna gelecektir.
Konuma gre deiikliklere gelince, nemli bir farkllk iki Viking
yerleim biriminden biri dierinin 482 km kuzeyinde yer alsa da, kafa
kartrc ekilde bunlarn Kuzey ve Gney yerleimleri yerine Bat ve
Dou yerleimleri olarak adlandrlmasdr. (Bu isimlerin yz yllar
sonra "dou yerleimi" ifadesi Avrupallar yanltp uzun zamandr ka
yp Grnland lskandinavlar' yanl yerde aramalarna, lskandinav
lar'n gerek yaad yer olan bat kys yerine Grnland'n dou k
ysnda aramalarna neden olmutur.) Yaz scaklklar daha kuzeydeki
bat yerleiminde, dou yerleiminde olduu kadar lktr. Bununla
birlikte yaz byme mevsimi bat yerleiminde daha ksa gemektedir.
Dou yerleimde yedi ayken, dondurucu souun zerindeki ortala
ma scaklyla sadece be aydr, nk kuzeye gidildike gneli ve lk
haval daha az sayda yaz gn yaanr. Konuma gre bir dier hava
deiiklii, souk Bat Grnland akmna dorudan maruz kalan fi-

250

yortlarn azndaki deniz kylarnda, denizden daha uzak i blgelere

gre havann daha souk, slak ve sisli olmasdr.
Grnland'a seyahatlerim srasnda fark ettiim bir dier deiiklik
baz fiyortlarn kylarnda buzullar birikirken bazlarnda buzullarn
olmamas idi. Bu buzullu fiyortlar yerel kaynakl buz dalarn alrken,
buzullar olmayan fiyortlar sadece buz dalarnn okyanustan srkle
diklerini alrlar. rnein Temmuz'da Igaliku fiyordunda (Viking
Grnland Katedrali'nin zerinde bulunduu fiyort) buraya giren bu
zul olmad iin buz da grmedim; Eirik Fiyordu'nda (Brattahlid'in
zerinde bulunduu fiyort) ise bu fiyorda giren bir buzul olduu iin
dank formlarda buz dalar grlr. Brattahlid'un kuzeyindeki fi
yord olan Sermilik Fiyordunda ise birok byk buzul bulunuyor ve
buras tamamen buzlarla kapl. (Buzdalar arasndaki byk ekil ve
boyut farkllklar, az sayda renge sahip olmasna ramen Grnland'n
ok ilgin bir manzaraya sahip olduunu dnmemin sebeplerinden
biridir. ) Christian Keller, Eirik Fiyordu'nda cra bir arkeolojik kaz
alannda aratrma yaparken, Sermilik Fiyordu'nda kaz yapan baz s
veli arkeolog arkadalarn ziyaret etmek iin tepeyi yryerek aard.
lsveliler'in kamp alan Christian'n kamp alanna gre ciddi ekilde
daha souktu, dolaysyla lsveliler'in aratrma yapmak iin setikleri
Viking iftlii Christian'n zerinde aratrma yapt iftlikten daha
fakirdi, nk lsveliler'in kaz alanlar daha souktu ve burada daha
az saman retimi yaplabilirdi.
Yldan yla hava deiiklikleri 1 920'lerle birlikte Grnland'da faali
yete geen koyun iftliklerindeki saman rekoltesi tecrbesi ile izah edi
lebilir. Daha yal yllar bitki rtsnn daha fazla bymesini sa
lamtr, bu da genellikle hayvan yetitiricileri iin iyi haberdir, nk
koyunlar beslemek iin daha fazla saman ve vahi karibular besleye
cek daha fazla imen, dolaysyla avlayacak daha fazla karibu anlamna
gelir. Bununla birlikte Austos ve Eyll'deki saman hasat zaman eer
ok fazla yamur yaarsa, saman rekoltesi azalr, nk samann kuru
mas zordur. Souk yazlar saman geliimini azaltt iin kt, uzun
klar ise hayvanlarn ahrlarnda daha uzun aylar boyunca kalmalar,
dolaysyla daha ok samana ihtiya duymalarna neden olur. Dier
yandan kuzeyden ok fazla buz srklenen yazlar ktdr, nk bu
youn yaz sislerine sebep olur ve dolayl olarak samanlarn gelimesi
ni engeller.. Modern Grnlandl koyun yetitiricileri iin hayat riskli

skandinav Grnla nd'nn Yeermesi

251

hale sokan bu tip yldan yla oluan hava farkllklar ortaada yaa
yan Iskandinavlar iin de hayat zorlatrm olmal.

Gemite klim
Bunlar bugn Grnland'da yldan yla ya da on yldan on yla gz
lemlenebilecek iklim deiiklikleridir. Peki ya gemiteki iklim deiik
leri nasld? rnein Iskandinavlar Grnland'a geldiklerinde hava nasl
d ve burada yaadklar be yz yl boyunca nasl deiiklikler gerekle
ti? Grnland'n eski iklimi hakknda nasl bilgi edinebiliriz? Bu noktada
bilgi kaynamz mevcut: Yazl kaytlar, polenler ve buz nveleri.
Birincisi, Grnland Iskandinavlar okur-yazar olduklar ve okur-ya
zar Izlandal ve Norveliler tarafndan ziyaret edildikleri iin o dnem
deki hava artlaryla ilgili kayt brakmalar bizim gibi Grnland Vi
kinglerinin geleceini merak edenler iin sevindirici olurdu. Ama ne
var ki brakmamlar. lzlanda'daki hava durumuyla ilgili ise an defter
leri, mektuplar, tarihsel kaytlar ve raporlar gibi pek ok kayta sahibiz.
Izlanda'nn iklimiyle ilgili sahip olduumuz bu bilgi Grnland iklimini
anlamak asndan da faydal olabilir, nk tpatp bir benzerlik kuru
lamasa da, Izlanda'da souk geen on yllk bir dnemde, Grnland'da
da iklimin souk olmas muhtemeldir. Izlanda'nn etrafndaki buzul
larla ilgili deerlendirmelerin Grnland asndan nemini yorumla
mada daha gvenilir bir zemin zerindeyiz. Zira Grnland'dan Izlanda
ve Norve'e deniz seyahatini gletiren bu buzullardr.
Grnland'n eski iklimiyle ilgili ikinci bir bilgi kayna, polenler
zerinde alan polenojistlerin inceledii, Grnland glleri ve batak
lklarndaki katmanlardan elde edilen polen rnekleridir. Bir gln ya
da batakln dibini delmek bizim iin pek heyecan verici bir olay de
ildir, ancak bu bir polenojist iin byk bir mutluluktur, nk de
rindeki amur katmanlar ok daha eskiden birikmi katmanlardr.
amur rneindeki organik maddelerle ilgili yaplan radyokarbon ta
rih belirleme testleri sz konusu amur katmann ne zaman meydana
geldiini gsterir. Farkl bitkilere ait polen tanecikleri mikroskop altn
da farkl grnrler, dolaysyla amur rneinizdeki polen tanecikle
ri gl ya da bataklnzn yaknnda o yl hangi bitkilerin yetitiini ve
polen dktn gsterir. Grnland'da gemi iklimler daha soua
gittiinden polenojistler lk iklim isteyen aa polenlerinden soua
dayankl imenler ve sazlklara doru gei gsteren farkl polenler

252

bulmulardr. Ancak polenlerdeki bu gei ayn zamanda Iskandinav

lar'n aalar kestii anlamna da gelebilir, ki polen uzmanlarnn bul
duklar aa polenlerindeki azalma buna da bal olabilir.
Son olarak Grnland'n gemi iklimleriyle ilgili en detayl bilgiler
buz nvelerinden gelmektedir. Grnland'n souk ve aralkl olarak
yal ikliminde aalar kkt ve sadece lokal olarak yetiiyorlard.
Ayrca bu aalardan elde edilen kereste ksa zamanda bozulduu iin
Grnland'da arkeologlarn, Anasazilerin yaad Amerika'nn kuru,
gneybat llerindeki yldan yla iklim deiikliklerini grmelerine
olanak veren halkalar korunmu ktkler gibi aa ktkleri bulun
mamaktadr. Aa halkalar yerine Grnland arkeologlar buz halkala
r ya da doru ifadeyle buz katmanlarn inceleme imkan bulunuyor.
Grnland buz tepelerine her yl den kar bir sonraki yaan karn
arl altnda skr. Kar ya da buzu meydana getiren su iindeki ok
sijen farkl izotoptan olumaktadr, yani oksijenin ekirdei iinde
elektriksel yk olmayan ntronlarn saylarndaki farkllklar nede
niyle atomik arlklar deien farkl tip oksijen atomu bulunmak
tadr. En yaygn formdaki doal oksijen (toplamn % 99.8'i orannda
bulunur) oksijenin 16 izotopudur, (atomik arl 1 6 olan oksijen an
lamna gelir) ancak daha az oranda bulunan oksijen 1 8 izotopu (% 0,2
orannda) ve oksijen 17 izotopu da mevcuttur. Tm bu izotop ka
rarldr ve radyoaktif deildir, ancak spektrometre ad verilen bir alet
ile birbirinden ayrt edilebilirler. Karn meydana geldii en yksek s
caklkta karn oksijenindeki oksijen 1 8 izotopu en yksek orandadr.
Dolaysyla her yl, yaz aylarnda yaan karn iindeki oksijen 1 8 izoto
pu oran, ayn yl kn yaan karn iindeki orana gre daha fazladr.
Ayn nedenden tr, scak bir ylda belirli bir ayda yaan kardaki ok
sijen 1 8 izotopu oran, souk bir yla ait sz konusu ayda yaan karda
ki orana gre daha yksektir.
Dolaysyla Grnland buzul tepelerini aa doru delerek ilerledi
inizde (Grnland'da buz tepesi delen bilim adamlar imdiye kadar
3.2 km'lik bir derinlie ulamlardr) ve derinlie bal olarak oksijen
1 8 izotopu orann ltnzde, scaklklar tahmin edilebilir. Mev
simsel deiikliklerden tr sz konusu oran, belirli bir yln yaz bu
zulundan, bir nceki k buzuluna, oradan da bir nceki yaz buzuluna
doru sondaj yaptka az miktarda aa yukar oynadn grrs
nz. Ayn zamanda, scaklklardaki beklenmeyen yldan yla dalgalan-

 ska ndinav Grnla nd'nn Yeermesi

253

malardan tr, oksijen 18 izotopu orannn farkl yaz aylar ve farkl

k aylar arasnda deitiini greceksiniz. Dolaysyla Grnland'n
buzul katmanlar bize, Anasazi'yi aratran arkeologlarn aa halkala
rndan edindikleri bilgiye benzer bilgiler vermektedir: Buzullar bize
her bir yln yaz ve k scaklklarn ve birbirini izleyen yazlar arasnda
(ya da birbirini izleyen klar arasnda) oluan buz katmannn kaln
lndan o yl yaan kar miktarn vermektedir.
Aa halkalarndan olmasa da buz katmanlarndan renebilecei
miz havayla ilgili bir dier zellik, havann frtnal olup olmamasdr.
Grnland' evreleyen okyanustan tuzlu su tayp, karaya pskrten
rzgarlar denizden uzak i ksmlarda buzul tepelerine esebilir ve de
niz suyundaki sodyum iyonlarn ieren donmu tuzlu suyu kar eklin
de brakabilirler. Buz tepelerinin zerine rzgarlar ayn zamanda, k
tann uzaktaki kuru, tozlu blgelerinden gelen atmosfer tozu da fler
ler ve bu tozda kalsiyum iyonlar bulunur. Saf sudan oluan karda bu
iki iyon bulunmaz. Buz tepelerindeki buz katmanlarnda yksek yo
unlukta sodyum ve kalsiyum bulunmas o senenin frtnal bir sene
olduu anlamna gelebilir.
Ksaca gemiteki Grnland iklimleri hakknda lzlanda kaytlarn
dan, polenlerden ve buz katmanlarndan fikir edinebiliriz ve buz kat
manlar bize yl baznda bilgi verir. O halde imdiye dek ne rendik?
Tahmin edilebilecei gibi, iklimin son Buz a'nn sonunda yak
lak 14 bin sene nce sndn, Grnland fiyortlarnn "yakc souk"
olmadn, ancak "serin" olduunu ve alak ormanlarn gelitiini
rendik. Bununla beraber Grnland'n iklimi son 14 bin yl iinde her
zaman ayn kalmad; baz dnemlerde daha souk oldu ve sonra yine
daha yumuad. Bu iklim dalgalanmalar Iskandinavlar'dan nce
Amerikan yerlilerinin Grnland'da yerlemesi asndan nemlidir.
Kutuplarda az sayda av hayvan tr bulunurken-rengeyii, foklar,
balinalar ve balk-bu trler bol miktarda bulunuyordu. Ancak bili
nen havyan trlerinin nesli tkendiinde, fazla tr eitliliinin olma
d alak enlemlerde bulunduklar iin bu avclar iin alternatif baka
bir tr bulunmuyordu. Bu nedenle Grnland dahil Kuzey Kutup Bl
gesi tarihi, buraya gelip yzyllar boyunca buralarda yerleen ve daha
sonra ortadan kaybolan ya da iklim deiiklikleri av hayvanlar mikta
rn etkiledii iin yaam tarzlarn deitirmek zorunda kalan insan
larn tarihi olmutur.

254

Grnland'de iklim deiikliklerinin yerli avclar zerindeki bu tip

sonular 20. yzyl boyunca dorudan gzlemlenmitir. Yzyln ba
nda deniz scaklndaki snma, Gney Grnland'da foklarn hemen
hemen yok olmasna neden olmutur. Hava yeniden souduunda fok
avcl geri dnd. Daha sonra 1 959 ve 1 974 yllar arasnda hava ok
souduunda, buzullar nedeniyle g eden fok trlerinin nfusu d
t ve yerli Grnland'l fok avclarnn toplam av miktar azald. Ancak
Grnlandllar alk tehlikesi yaamadlar, nk nefes almak iin buz
da halkalar aan halkal foklar zerinde younlatlar. Av havyan mik
tarna etkileri olan benzer iklim dalgalanmalar Amerikan yerlilerinin
M 2500'lerde blgeye yerlemeleri, M l SOO'lerde zayflamalar ve
ortadan kaybolmalar, sonra yeniden geri dnmeleri, sonra yine zayf
lamalar ve sonunda lskandinavlar'n MS 980'lerde blgeye gelmelerin
den bir sre nce Gney Grnland' tamamen terk etmelerini aklaya
bilir. Dolaysyla skandinav yerleimciler ilk zamanlar, nceki nfusa
ait baz kalntlar bulmakla beraber Amerikan yerlileriyle karlamad
lar. Ancak Iskandinavlar'n geldii dnemde blgeye hakim olan yu
muak iklim nedeniyle de Eskimolar Bering Boaz'n geerek Kanada
Kutup Blgesi'nden douya doru yaylmlard. Bunun nedeni souk
yzyllar boyunca kuzeydeki Kanada adalar arasndaki kanallar kalc
olarak kapayan buzullarn yazn erimeye balamas ve bunun Eskimo
lar'n avladklar balinalarn Kanada Kutup Blgesi su yollarna girme
lerine olanak vermesiydi. iklim deiiklii MS 1200 yllarnda Eskimo
lar'n Kanada'dan Kuzeybat Grnland'a girmelerine olanak salad. Bu
giriin daha sonra Iskandinavyallar iin byk sonular olacakt.
Buz katmanlar MS 800 ile 1 300 yllar arasnda Grnland ikliminin
bugnk Grnland'n iklimine benzer ekilde nispeten lman, hatta
biraz daha scak olduunu gstermektedir. Bu lman yzyllar "Orta
a Ilman Dnemi" olarak adlandrlr. Dolaysyla Iskandinavyallar
Grnland'a saman yetitirmek ve hayvan otlatmak iin iyi bir dnem
de gelmilerdir. Son 14 bin yl iinde Grnland ortalama iklim stan
dartlarna gre iyi bir dnem geirmektedir. Fakat 1 300 yllarnda Ku
zey Atlantik'de iklim soumaya ve yldan yla daha deiken olmaya
balad ve 1 800'lerde sona eren Kk Buz a olarak adlandrlan so
uk dnem balad. 1 420 yllarnda Kk Buz a son kertesindeydi.
Grnland, lzlanda ve Norve arasnda srklenen yaz dnemi buzulla
r Grnland Iskandinavyas ile d dnya arasdaki gemi balantsn ta-

ska ndinav G rnland ' n n Yeermesi

255

mamen kesti. Bu souk hava artlar Eskimolar iin dayanlabilir d

zeydeydi, hatta halkal foklar avlayabildikleri iin faydal bile oldu. An
cak saman yetitiriciliine baml olan skandinavyallar iin bunlarn
hepsi kt haberdi. Greceimiz gibi, Kk Buz a'nn balangc
Grnland skandinavlar'nn yok oluunun arkasndaki faktrdr. An
cak Ortaa lman dneminden Kk Buz a'na gei hayli karma
k olmutur. Bu kimi insanlarn syledii gibi, "Hava gittike soudu
ve skandinavlar'n lmesine sebep oldu" cmlesine indirgenebilecek
basit bir konu deildir. 1 300'den nce skandinavlarn var olmay sr
drdkleri souk dnemler oldu. MS 1400'den sonra ise onlarn kur
tulmasna yetmeyecek scak dnemler yaand. Her ey bir yana, kafa
mz kurcalayan soruyu hala cevaplayamam durumdayz: Neden s
kandinavyallar ayn zorluklarla karlaan Eskimolar'a bakarak Kk
Buz a'nn souk iklimi ile baa kamadlar?

Yerel Bitkiler ve Hayvanlar

Grnland evre artlaryla ilgili grlerimizi desteklemek iin
Grnland'in yerel bitkileri ve hayvanlardan bahsedelim. En iyi bitki
rtsnn yetitii yerler, Grnland'n gneybat kysndaki Bat ve
Dou yerleimlerindeki uzun fiyortlarnn ierisinde denizden rz
garlarla tanan tuzlu suyun etkisinden korunmu lman iklim alan
lardr. Buralarda canl hayvanlarn otlamad alanlardaki bitki rt
s mevkiye gre deiir. Souk olan yksek yerlerde ve bitki rts
nn souk, sis ve tuzlu su tayan rzgarlardan etkilendii denize ya
kn fiyort kylarnda hakim olan bitki rts imden daha ksa olan
ve otlayan hayvanlar asndan daha dk besin deeri olan sazlk
lardr. Sazlklar imlere gre kurumaya kar daha direnli oldukla
rndan bu verimsiz alanlarda yetiebilir, dolaysyla az su ieren top
ran bulunduu akllk alanlarda kendilerine yer bulabilirler. Tuzlu
su tayan rzgarlardan uzakta, i blgelerde, dik yamalar ve buzul
tepelerinin yaknnda souk rzgar alan yerler bitki rtsnn bu
lunmad plak kayalk grnmndedir. Daha yumuak artlarn
hakim olduu i blgelerde daha ok bodur aalarn bulunduu
fundalklar gze arpar. blgelerin en iyi alanlarnda, yani alak
ykseltisi ve iyi topra olan, rzgara kar korunakl, iyi sulanan ve
daha ok gne almasn salayacak ekilde gneye bakan bir ko
numa sahip, genellikle 5 metreden ksa, en iyi alanlarda 1 0 metrelik

256

hu aalarnn olduu bodur hu, ard ve aka aalarn bulunduu

st ormanlar bulunmaktadr.
Bugn koyunlarn ve atlarn otlad alanlarda bitki rts farkl
bir grnm iindedir. Bu grnm eski skandinav dnemleri iin
de farkl idi (Resim 1 7). Gardar ve Brattahlid'de olduu gibi yumuak
yamalardaki nemli otlaklarda bol iekli, boylar 30 cm'yi bulan sulu
imenler vardr. Koyunlarn otlad bodur st ve hu aalarnn
boyu ise sadece 50 cm'ye ular. Daha kuru olan, dik ve korunmasz
alanlarda sadece birka santimetrelik imlere rastlanr. Sadece Narsar
suaq Havaalan'na bitiik alanlarda olduu gibi otlayan koyunlarn ve
atlarn olmad yerlerde, yakndaki buzullardan gelen souk rzgarn
etkisiyle bymesi duraklayan, boyu 2 metre 10 cm'i bulan bodur s
t ve hu aalar grdm.
Grnland'n vahi hayvanlarna gelince, Iskandinavlar ve Eskimo
lar iin en nemli hayvanlar kara ve deniz canllar, kular, balk ve de
niz omurgaszlar idi. Eski Iskandinav alanlarnda, (kuzeydeki misk s
r dikkate alnmadnda) Grnland'n tek byk karasal et oburu,
Lapplar ve Asya ktasnn dier yerel halknn rengeyii gibi evcilletir
dii, ancak lskandinavlar'n ve Eskimolar'n evcilletirmedii karibu
*
dur. Kutup aylar ve kurtlar Grnland'da fiilen Iskandinav yerleim
lerinin kuzeyindeki blgelerde bulunur. Daha kk hayvanlar arasn
da yabani tavanlar, tilkiler, yabani kular (ki bunlarn en by kar
tavuu olarak adlandrlan bir tr ormantavuudur), tatl su kular
(en bykleri kuu ve kazdr) ve deniz kulardr; zellikle deniz rde
i. En nemli deniz canllar, nemleri Iskandinavlar ve Eskimolar iin
deien, aada dalmlar ve davranlar asndan farklarn akla
yacam alt farkl trde fok baldr. Bu alt trn en by mors
tur. Kyda grnen eitli trlerdeki balinalar Iskandinavlar tarafn
dan avlanmayp Eskimolar tarafndan baaryla avlanmlardr. Nehir
ler, gller ve okyanuslarda bolca balk olup, karides ve midye yenilebi
lir deniz omurgaszlarndan en deerli olanlaryd.

skandinav Yerleimi
Efsanelere ve Ortaa tarihi kaytlarna gre, 980 yllarnda Kzl
Erik olarak bilinen hiddetli bir Norveli cinayetten sulu bulundu ve
*

Karibu: Kuzey Amerika'da yaayan bir tr geyik.

skand i nav G r nland'nn Yeermesi

257

lzlanda'ya srld. Orada da eitli kavgalara karan ve baka insan

lar ldren Kzl Erik 982 ylnda lzlanda'dan da srld.
Erik onlarca yl nce, Gunnbjrn Ulfsson'un Izlanda'ya gelirken ro
tadan kp, batya srklendiini ve imdiki Grnland'n gneydou
kys aklarnda bulunan baz kk ve henz kimsenin yerlemedii
adalara rastladn hatrlad. Bu adalar 978 yllarnda Erik'in uzaktan
bir akrabas olan ve gemide kan bir kavgada ldrlen Snaebjrn
Galti tarafndan ziyaret edilmiti. Erik ne ile karlaacan grmek
iin bu adalara yelken at, ylda Grnland kylarnn ounu gezdi
ve fyortlarn ilerinde otlak alanlar kefetti. lzlanda'ya dnerken baka
bir kavgada yenilince 25 gemilik bir donanmayla Grnland adn ver
dikleri yeni kefedilmi karaya yerlemeye karar verdi. Grnland'da
yerleime uygun iyi iftlik alanlar olduu haberinin zlanda'ya ulama
s, sonraki on yl iinde zlanda'dan donanma yerleimciyi daha ha
rekete geirdi. Sonu olarak, MS 1 000 ylna kadar, Bat ve Dou yerle
imlerinde iftlik kurmaya uygun btn alanlar igal edilmiti ve bat
yerleiminde bin kii, dou yerleiminde 4 bin kii olmak zere toplam
yaklak 5 bin kiilik bir skandinav nfusu olumutu.
skandinavlar bulunduklar yerleimlerden bat kys boyunca ku
zeye, Kuzey Kutup Blgesi'nin kuzeyine doru keiflere ve yllk av se
yahatlerine ktlar. Bu seyahatlerden biri Kuzey Kutup noktasndan
sadece 1 1 25 km uzakta, elik zrh, marangoz tahtas ve gemi perinle
ri gibi skandinavyallara ait eitli el ilerinin bulunduu bir Eskimo
kaz alannn yer ald, 79 kuzey paraleline kadar ulat. Kuzeye do
ru yaplan keiflerle ilgili daha kesin bir delil 73 kuzey paralelinde yer
alan, zerinde Erling Sighvatsson, Bjarni Thordarson ve Eindridi
Oddson tarafndan 1 300 yl dolaylarnda Yalvar Gn'nden (25 Ni
san) nceki Cumartesi dikildii belirtilen bir rnik ta (skandi
navyallarn kulland rnik alfabeyle yazlm ta) bulunan hyktr.

iftilik
Grnland skandinavlar'nn varl hayvan yetitiricilii ve avcla
dayaldr. Kzl Erik beraberinde zlanda'dan canl hayvan getirmiti. Ne
var ki Grnland skandinavlar, Norve ve lzlanda'da olmad ekilde
yabani av hayvanlaryla beslenmek zorunda kaldlar. Bunun sebebi
Norve ve zlanda'daki lman iklim sayesinde bu lkelerde hayvanclk
ve (sadece Norve'de) baheciliin rahatlkla yaplabiliyor olmasyd.

258

Grnlandl yerleimciler zengin Norveli reislerin getirdii farkl

trdeki hayvanlar byk sevinle karladlar. Bu hayvanlarn arasn
da ok sayda inek ve domuz, daha az sayda koyun ve kei ve bunlara
ek olarak at, rdek ve kaz vard. Farkl yzyllardaki skandinav yerle
imlerine ait mezbelelerde yaplan radyo-karbon tarih testlerine tabi
havyan kemikleri analizlerine gre bu hayvanlarn pek ounun Grn
land'n souk hava artlarna dayankl olmad ortaya kt. Avlu r
dekleri ve kazlar derhal yok oldular; belki de henz Grnland'a yap
lan yolculuk esnasnda. Bu hayvanlarn Grnland'da yaadna dair
arkeolojik kant bulunmamaktadr. Domuzlar Norve ormanlarndaki
fndklarla beslendiler. Vikingler domuz etine ok deer veriyorlard,
ancak bu hayvanlar Grnland'n seyrek aal, hassas bitki rts ile
rtl topraklarna son derece fazla zarar verdiler. Ksa zaman iinde
saylar azald ve sonunda tamamen yok oldular. Arkeolojik kazlarda
bulunan semer ve kzaklar, atlarn ie koulduunu gstermektedir.
Hristiyan dininde at eti yemek haram olduu iin p ynlarnda at
kemiine fazla rastlanmamtr. Grnland ikliminde inek yetitirmek
inekler sadece karn yamad aylk yaz dneminde atlayabildii
iin koyun ve keiye gre ok daha fazla emek gerektiriyordu. Yln ge
ri kalan zamannda allarda barndrlmalar ve iftilerin yaz aylarn
da topladklar saman ile beslenmeleri gerekiyordu. Grnlandllar'n
bu ok iilik gerektiren ineklerden kurtulmalar daha iyiydi, nitekim
yzyllar iinde inek says azald, ancak skandinavyallar iin inek bir
stat sembol olduu iin tamamen yok olmadlar.
Grnland'de balca gda kayna souk iklime srdan daha iyi
adapte olan koyun ve kei trleri oldu. Bu hayvanlar ineklerin aksine
k aylarnda kar eeleyip altndaki imlere ulaabiliyorlard. Bugn
Grnland'da koyunlar yln dokuz ay darda barnabilmektedir; ya
ni ineklerin kat daha uzun bir sre. Sadece ar kar yalarnn ol
duu 3 aylk k dneminde barnaklara alnp beslenmeleri gerekir. lk
dnem Grnland yerleimlerinde koyun ve kei toplamlarnn inek sa
ysna eit olduu ve zamanla bu saynn inek saysnn 8 katna ulat
grlmtr. Koyun ve keiler arasndaki orana gelince zlandallar
alt koyuna kar bir kei yetitiriyordu. Bu oran geri yerleimin ilk
yllarndaki orandr; sonraki yllarda kei says koyun saysn at. Bu
nun nedeni keilerin fakir Grnland otlaklarnda yaygn olarak bulu
nan ince dallar, allar ve bodur aalar sindirebilmeleridir. Dolay
syla skandinavlar'n kafasnda Grnland'a gelirken koyun ve keiden

skandinav G rnland'nn Yeermesi

259

ok inek yetitirmek vard, ancak Grnland iklim artlar buna elveri

li deildi. Sonunda iftliklerin ounda (zellikle daha kuzeydeki ve
bylece daha marjinal Bat yerleimindeki iftliklerde) ok sayda kei,
az sayda inek yetitirilmeye baland. nek yetitiricilii ise sadece Do
u yerleimindeki en verimli iftliklerde gerekletirilebildi.
Grnland lskandinavlar'nn ineklerini dokuz ay boyunca tuttuk
lar ahrlarn kalntlar hala durmaktadr. Bu yaplar, Grnland'daki
inekler, koyun ve keiler kadar soua dayankl olmadklar iin, k
aylarnda ahr scak tutmak iin birka metre kalnlnda rlm ta
ve im duvarlardan oluan uzun, ince binalardan ibaretti. Her bir inek
kendine ait drtgen ahr blmesinde barnyordu ve her bir blme bi
tiik blmeden bugn bile kalntlar hala ayakta duyan ta duvarlarla
ayrlyordu. Blmelerin byklnden ve ineklerin ahra girip ktk
lar kaplarn byklnden ve elbette kazlarda bulunan inek iske
letlerinden, Grnland ineklerinin omuz hizasnda, 1 ,2 metreyi geme
yen boylaryla modern dnyada bilinen en kk inekler olduunu
anlyoruz. K aylarnda ahr blmelerinde kalan ineklerin gbreleri
bahara kadar etraflarnda ykselen bir tepecik olur ve bahar gelince
kreklerle dar atlr. K aylarnda biriktirilmi samanla beslenen
inekler iin miktar yeterli deilse bunun su yosunuyla takviye edilme
si gerekir. Ancak inekler su yosunu sevmedikleri iin iftlik iileri
ahrlarda ineklerle ve onlarn byyen gbre tepeleriyle birlikte yaa
mak zorunda kalm, giderek klen ve zayflayan inekleri yemee
zorlamlardr. Mays ay civarnda, karlar eriyip imenler kmaya
baladnda inekler nihayet dar karlr ve otlamaya balarlar. An
cak bu zamana kadar o kadar zayflamlardr ki, yryecek halleri kal
mamtr. Bu nedenle dar tanmalar gerekir. Saman ve su yosunu
stoklarnn bahar gelip imler kmadan tkendii iddetli klarda,
iftiler hayvanlarn alktan kurtarmak iin baharn ilk st ve hu
aac srgnlerini toplamlardr.
Grnland'da inek, koyun ve keiler etten ziyade stleri iin kulla
nlmtr. Hayvanlar Mays veya Haziran aynda doum yaptktan son
ra sadece yazn birka ay boyunca st vermektedir. skandinavlar daha
sonra stten peynir, ya ve skyr ad verilen yourt benzeri bir rn el
de ederler ve da derelerinde ya da im evlerde souk olarak muhafa
za ettikleri bu rnleri k aylar boyunca tketirler. Keiler ayrca bu
souk iklimde postlar iin ve stn kaliteli doal su geirmez ve dol
gun ynl koyunlar da ynleri iin yetitirilirler. skandinavlar hasat

260

zaman olan sonbaharda topladklar samana bakarak bununla k ay

larnda ka hayvan besleyebileceklerini hesap eder, eer ellerinde fazla
hayvan olduunu dnyorlarsa, bu fazla olanlar keserlerdi. iftlik
hayvanlarndan elde ettikleri et de snrl miktarda olduu iin, dier
hibir Viking lkesinde olmad ekilde, Grnland'da kesilen hayvan
larn hemen hemen tm kemikleri ayrlp iliklerine kadar deerlendi
rilmitir. skandinavlara gre ok daha iyi avc olan Grnland Eskimo
lar'nn arkeolojik kaz alanlarnda rm kemik ilii ve ya ile bes
lenen sinek larvalar bol miktarda bulunurken, Iskadinav kaz alanla
rnda bu sinekler yiyecek az ey bulabilmilerdir.
Ortalama bir Grnland k boyunca bir inei beslemek iin birka
ton samana ihtiya duyulurken, bir koyun beslemek iin bu miktarn
ok daha azna ihtiya vard. Bu nedenle ou Grnland'daki birok Is
kandinavyal'nn yaz aylarnda ii saman kesmek, kurutmak ve depola
maktr. Bu dnemde ne kadar saman topland ok nemlidir, nk
bu miktar k aylarnda ka tane hayvann beslenebileceini gsterir, ki
bu ayn zamanda daha nceden tam olarak belirlenemeyen, k aynn
ne kadar sreceine de baldr. Bu nedenle her Eyll aynda Iskandi
navyal, elindeki saman miktarna ve gelecek kn ne kadar sreceine
dair tahminine dayanarak, deerli iftlik hayvanlarndan ka tanesini
keseceine dair zor bir karar vermek zorundadr. Eer Eyll'de ok faz
la sayda hayvan ldrrlerse, Mays aynda kendilerini artm saman
ve kk bir sryle bulabilirler ve neden daha fazla hayvan besleme
riskini almadklar iin kendi kendilerini sulayabilirler. Eer Eyll'de
ok az sayda hayvan keserlerse, Mays aynda samanlar tkenip koca
bir sry alk tehlikesiyle kar karya brakabilirler.
Saman tip toprakta yetiir. En verimli topraklar, hayvanlarn gir
memesi iin itlerle evrili, im yetimesini glendirmek iin gbre
lenen ve sadece saman retimi iin kullanlan iftlik evinin etrafnda
ki i tarla alandr. Gardar katedral iftliinde ve b:ka Iskandinav ift
lik kalntlarnda, retimi arttrmak iin tarlaya da sularn vermek
iin yaplm sulama sistemleri ve kanallarnn kalntlarna rastlan
mtr. Saman retiminde ikinci derecede nemli topraklar, iftlik evi
nin ve itlerle evrili tarlann dnda kalan d tarla alanlardr. Son
olarak Grnland Iskandinavlar, Norve ve Izlanda'dan daha uzaktaki
yaylalarda yaplm binalardan oluan shielings (kk kulbe) ya da
saeters ad verilen bir sistem getirmitir. En kompleks shieling sistemi
aslnda, kn ana iftlie dnen, yaz aylarnda hayvanlara gz kulak

 ska ndinav G r nland' nn Yeermesi

261

olan ve saman toplayan iftlik iilerinin kald evleri olan, minyatr

iftliklerdir. Her sene, ilk olarak alak ykseltilerde daha sonra daha
yksek ykseltilerde karlar eriyip imler bymeye balar ve taze im
besin deeri bakmndan zengin, daha az-sindirilebilir lifler bakmn
dan dk deere sahiptir. Shieling sistemi dolaysyla skandinav ift
ilerinin Grnland'n kstl kaynaklara sahip olma problemini, da
lardaki geici olarak faydal seyrek alanlar smrerek ve yaz sresince
ykseklere kldka yeeren yeni imlerden faydalanmak iin iftlik
hayvanlarn tedricen yukarlara tayarak zmelerine yardmc olan
sofistike bir metottur.
Daha nce bahsettiim gibi, Christian Keller bana Grnland' be
raber ziyaret ediimizden nce, "Grnland'da hayat, faydal kaynaklar
dan iyi, kk paralar bulmaktr" demiti. Christian, Grnland'n
potansiyel olarak en iyi otlak yerlerine sahip iki fiyort sisteminde bile
en iyi alanlarn az olduu ve oraya buraya dalm olduunu syle
mek istemiti. Grnland fiyortlar boyunca aa yukar yrrken, tec
rbesiz bir ehir sakini olarak, iftlie dntrmeye uygun alanlar
seerken bir skandinavyal'nn gz nnde bulundurduu kriterleri
yava yava rendiimi hissediyorum. Grnland'a lzlanda ve Nor
ve'ten gelen yerleimciler tecrbeli birer ifti olarak bana kar b
yk avantaja sahiplerken, benim de olaylar geriye bakarak deerlendi
rebilme avantajm bulunuyor: Ben hangi alanlarda skandinav iftlik
lerinin denenip, baarszla uradn ya da zenginletiini biliyo
rum, ama onlar bunu bilemezlerdi. skandinavyallarn grnte iyi
olan alanlarn aslnda uygun yerler olmadklarn anlamalar iin yl
lar, hatta birka nesil gemesi gerekti. Bir ehir sakini olan Jared Di
amond'un iyi bir ortaa skandinav iftlii iin uygun grd kri
terler aadaki gibidir:
1 . Alan, verimli bir i tarla olarak gelimesi iin geni, dz ya da ha
fif eimli ovalk bir alan olmal, (deniz seviyesinden 2 1 3 metre yksek
likten alak bir ykseltide) nk ovalarn daha lman bir iklimi ve
kar ya olmayan byme mevsimleri vardr, ancak dik yamalarda
im geliimi daha zayftr. Grnland skandinav iftlikleri arasnda,
Gardar katedral iftlii dz ovalk alan zerindeki genilemesiyle n
de gelen bir iftliktir ve onu baz Vatnahverfi iftlikleri izler.
2. Bu byk ovalk i tarla gerekliliinin tamamlaycs, ek saman
retimi iin orta seviyede rakml (deniz seviyesinin 396 metre zeri
ne kadar ) bir arazidir. Ahr blmelerini sayarak ya da kalnts kalm

262

ahr alanlar llerek yaplan hesaplamalar ovalk alann tek bana

ou skandinav iftliinde, iftlik hayvanlarn beslemeye yetecek ka
dar saman retimi getirmediini gstermitir. Kzl Erik'in Brattah
lid'deki iftlii kullanlabilir d tarla alanyla nde gelen bir iftliktir.
3 . Kuzey yarmkrede, gneye bakan yamalar daha ok gne
alrlar. Bu nemlidir, nk bahar aylarnda karlar daha erken eri
yecek, saman retimi iin byme mevsimi daha fazla ay srecek ve
gn boyunca gneli saatler daha uzun olacaktr. Tm iyi skandinav
Grnland iftliklerinin-Gardar, Brattahlid, Hvalsey ve Sandnes-g
neye bakan cepheleri vardr.
4. Saman retimini arttrmak iin otlaklarn doal su ak ya da
sulama sistemleriyle sulanmas asndan su kaynaklarnn olmas
nemlidir.

5. iftliinizi im gelimesine engel olan ve youn ekilde havyan

otlayan otlaklarda toprak erozyonunu arttran souk rzgarlarn esti
i buzul vadilerine bakan ya da bu alanlarn yanna kurmak, fakirlik
iin birebir reetedir. Buzul rzgarlar Narssaq'da ve Sermilik fiyor
dundaki iftliklerin fakirlemesine ve sonunda Qoroq Vadisi banda
ve Vatnahverfi blgesinde daha yksek ykseltilerdeki iftliklerin terk
edilmesine neden olan bir sorundu.
6. Mmknse iftliinizi gemiyle mal giri kn dorudan yapa
bileceiniz iyi bir liman olan bir fiyort zerinde kurun.

Avclk ve Balklk
St rnleri Grnland'daki be bin yerleimciyi beslemeye yeterli
deildi. Baheciliin ortadaki a kapamaya ok az faydas vard,
nk Grnland'n souk iklimi ve ksa byme mevsimlerinde yeti
tirilebilen rnler son derece kstlyd. Gnmz Norve belgelerin
de ou Grnland skandinavyalnn hayatlar boyunca buday, bir so
mun ekmek ya da bira (arpadan elde edilen) grmediklerinden bahse
dilir. Bugn, gemite Iskandinavlar'n adaya ulatklar dnem ile ay
n zellikler gsteren gnmz Grnland ikliminde, gemite en iyi
iftlik blgelerinden bir olan Gardar'da iki bahede soua dayankl
baz rnlerin yetitirildiini grdm: Lahana, pancar, Ortaa Nor
vei'nde de yetien marul ve skandinav Grnland kolonisinin kurul
masndan sadece ksa bir sre sonra Avrupa'ya gelen patates. Tahmi
nen eski skandinavyallar da az saydaki bahelerinde bu sebzeleri

skandinav G r nland'nn Ye ermesi

263

(patates hari) ve belki de, zellikle lman yllarda, biraz arpayetitire

bilirlerdi. Gardar ve Dou yerleimindeki iki dier iftlikte, bahe ola
rak kullanlm olabilecek, gne ss alan kayalk diplerinde, koyun
lar ve rzgar darda tutmak iin duvarlarla evrilmi kk alanlar
grdm. Ancak skandinav Grnland'nda bahecilik yapldna dair
direkt delilimiz polenler ve Ortaa Avrupas'na has bir bitki olup
Grnlandllar tarafndan bilinmeyen dolaysyla adaya skandinavyal
lar tarafndan getirilmi olmas gereken, keten kuma ve keten tohu
mu ya retiminde kullanlan keten tohumlardr. Eer skandinavlar
baka rnler yetitirselerdi, bu gnlk diyetlerine sadece olaanst
kklkte bir katk yapacak, bu byk olaslkla az saydaki ef ve din
mensubu iin bir lks gda olacakt.
Bunun yerine Grnland skandinavyals'nn diyetindeki ana bes
lenme esi olan yabani hayvan eti, zellikle karibu ve fok, Norve ve
lzlanda'da olduundan ok df!ha fazla miktarda tketilmitir. Karibu
yaz aylarn dalarda geiren ve k aylarnda daha alak ykseltilere
inen byk srler halinde yaar. skandinav mezbelelerinde bulunan
karibu dileri bu hayvanlarn, muhtemelen kpek eliinde yaplan av
larda yay ve okla sonbaharda avlandklarn gstermektedir. Bu mez
belelerde ayrca tazlara ait kemiklere rastlanmtr. Avlanan balca
fok tr, tm yl boyunca Grnland'n etrafnda bulunan, baharda
yavrularn dourmak iin fiyort kylarna kan ve gemilerden atlan
alarla ya da sopayla vurularak avlanan, yaygn fok tr (liman foku)
ile Newfoundland'da reyen ve Mays ay civarnda, byk srler ha
linde, ou skandinav iftliinin bulunduu i fyortlardan ziyade k
ylar takip ederek Grnland'a gelen gmen foklar ve ibikli fokdenen
bir fok trdr. Bu gmen foklar avlamak iin skandinavlar d f
yortlarlarda, iftliklerinden kilometrelerce uzakta, mevsimlik sler
kurmulardr. Mays'ta foklarn gelii skandinavlar'n yaamas iin
hayatidir, nk yln o dneminde bir nceki yazdan depolanan st
rnleriyle, bir nceki gz avlanan karibu eti tkenmek zeredir, an
cak karlar henz erimedii iin iftlik hayvanlar henz iftliklerinde
karlp otlaklara salnmamtr, dolaysyla hayvanlar henz yavrula
mam ve st vermeye balamamtr. Greceimiz gibi bu, skandi
navlar' fok gndeki bir aksama ya da onlarn foklara ulamasn en
gelleyecek herhangi bir engel ( fyortlardaki ve kylardaki buzullar ya
da dman Eskimolar gibi) nedeniyle yaanacak alk tehlikesine kar
son derece hassas yapmtr. Bu tip buzul artlar zellikle skandi-

264

navlar'n souk yazlar ve dolaysyla dk saman retimi nedeniyle

zaten hassas olduklar souk yllarda ortaya kabilir.
Karbon izotop analizi ad verilen kemik lmlerinden, kemiklerin
ait olduu kiinin ya da hayvann hayat boyunca tkettii deniz rn
lerinin karada yetien gdalara oran hesaplanabilir. Grnland mezar
lklarndan elde edilen skandinav iskeletlerine bakldnda, bu me
tod, kurulu dneminde Dou yerleiminde tketilen deniz rn
orannn % 20 olduunu, ancak ilerleyen yllarda bu orann % 80'e
ktn gstermitir. Bunun nedeni muhtemelen kn iftlik hayvan
larn beslemek iin yeterince saman depolayamamalar ve artan insan
nfusunun hayvanlarn saladndan daha fazla gdaya ihtiya duy
mu olmalardr. Hangi dnem olursa olsun, deniz rnleri tketimi
Bat yerleiminde, Dou yerleimine gre daha fazlayd, nk daha
kuzeyde kalan Bat yerleiminin saman retimi daha dkt. skan
dinav nfusu fok tketimi bu hesaplamalarn gsterdiinden ok da
ha fazla olmu olmalyd, zira arkeologlar anlalr olarak kk, fakir
iftliklerden ziyade byk, zengin iftliklerde kazlar yapmlardr ve
mevcut kemik analizleri gstermektedir ki, tek bir inein bulunduu
kk, fakir iftliklerdeki insanlar zengin iftilere gre daha fazla fok
eti yemilerdir. Bat yerleimindeki fakir bir iftlikte p ynndaki
hayvan kemiklerinin % 70'i artc ekilde fok kemikleridir.
Fok ve karibuya bu kuvvetli bamllklar dnda, skandinavyal
lar yaban tavan, deniz kular, kartavuu, kuu, rdek ve balinalar
dan da az miktarda yaban eti elde ettiler. Balinalar muhtemelen ara s
ra avlyorlard, nk skandinav kaz alanlarnda zpkn ya da baka
bir balina avlama ara gereci bulunamamtr. iftlik hayvanlarndan
olsun, yabani hayvanlardan olsun, elde edilen et hemen tketilmiyor,
skemmur ad verilen, arasndan rzgar geiren ve eti kurutan imento
suz tatan yaplan ve kayalk tepeleri gibi rzgar alan yerlere ina edi
len depolarda kurutuluyordu. skandinav arkeolojik kaz alanlarnda
eksiklii dikkat eken unsur balk kalntlarna rastlanmamasdr, zira
Grnland skandinavyallar ou vakitlerini balk avlamakla geiren
ve memnuniyetle balk yiyen Norveliler'den ve lzlandallar'dan geli
yorlard. Grnland arkeolojik kaz alanlarnda bulunan hayvan kemik
lerinin sadece % O. l 'i balklara aitken, bu oran lzlanda, Kuzey Norve
ve Shetland kaz alanlarnda % 50-95 arasdr. rnein arkeolog Tho
mas McGovern balkla kaynayan gllerin yanndaki Vatnahverf ift
liklerindeki p ynlarnda toplam adet balk kemiine rastlarken,

ska ndinav Grnland'nn Yeermesi

265

Georg Nygaard, skandinav iftlii 34'n plndeki 35 bin hay

van kemiinden sadece iki balk kemii karmtr. En fazla sayda ba
lk kemii bulunan-toplam kemiklerin % O.?'sini tekil eden 1 66 adet
kemik-GUS kaz alannda bile bulunan kemiklerin 26's tek bir mo
rino balnn kuyruuna aittir ve tm balk trlerine ait toplam ke
mikler, 3'e 1 orannda tek bir ku trne (kartavuu) aitken, toplam
kemikler 1 44'e 1 orannda hayvanlara aittir.
Balk kemik saysndaki bu azlk Grnland'a baln ne kadar bol
olduunu ve tuzlu su balnn (zellikle mezgit bal ve morino) mo
dern Grnland'n en byk ihracat rn olduu dnldnde
inanlmazdr. Alabalk ve somon bal benzeri char bal Grnland
rmak ve gllerinde o kadar boldur ki, Brattahlid'de bir genlik yur
dundaki ilk gecemde mutfa, kk bir glckte eliyle yakalad 900
gr. arlnda ve 50 cm uzunluunda iki char baln piiren Dani
markal bir turist ile paylatm. phesiz skandinavlar da bu turist gi
bi elle balk yakalama konusunda becerikliydiler ve fiyortlarda ala fok
avladklar gibi balk da avlayabilirlerdi. skandinavlar bu kolayca ya
kalayabilecekleri balklar yemek istememi olsalar bile, bunlarla en
azndan kpeklerini besleyebilir, bylece kpekleri iin gerekli olan
fok eti ve dier etlerden tasarruf edip kendilerine ayrabilirlerdi.
Grnland'da aratrma yapmaya gelen btn arkeologlar nce
Grnlandllar'n balk yemedikleri iddiasna inanmay reddederler ve
tm balk kemiklerinin nerede olabileceine dair fikir retmeye ba
larlar. Acaba skandinavlar sadece deniz kysndan birka metre tede
balk yiyorlard da sonra bu kylar, toprak kmesi neticesinde sular
altnda m kalmt? Acaba btn balk kemiklerini byk bir inanla
yakt olarak ya da ineklerini beslemek iin mi kullanmlard? Acaba
kpekler balk iskeletlerini alp gelecekte arkeologlarn kaz yapmaya
caklar yerlere tamlard da, arkeologlar onlar bulamasnlar diye eve
ya da mezbeleye geri getirmemiler miydi? skandinavlar'n ok fazla
eti vard da, o nedenle mi balk yemeleri gerekmemiti? yleyse neden
son zerresine kadar iliklerini karmak iin kemikleri kryorlard? K
k balk kemikleri fyp toprakta kaybolmu olabilir miydi? Ama
Grnland mezbelelerindeki koruyucu artlar koyun bitlerini ve dk
topaklarn bile koruyacak kadar iyiydi. Grnland skandinavyas'nn
kaz alanlarnda balk kemii bulunmamasna dair tm bu bahaneler
deki sorun ayn artlarn bol miktarda balk kemii bulunan Grnland

266

Eskimosu, lzlanda ve Norve lskandinav kaz alanlar iin de geerli

olmasdr. Bu bahanelerin hibiri, dier skandinav yerleimlerinde
bol miktarda bulunan balk kancas, olta kurunu ya da balk alarnn
Grnland'da olmadna bir aklama getirememektedir.
Bunun yerine gerekleri nominal deerleriyle grmeyi tercih edi
yorum: Grnland halk balk yiyen bir toplumdan gelmi olsalar da,
balk yemee kar bir tabu gelitirmi olabilirler. Her toplumun ken
di keyfi beslenme tabular bulunur. Biz erdemli, temiz insanlar, o dier
kaba, ucubelerin tat aldklar iren eyleri yemeyiz. Bu tabularn b
yk bir ksm et ve balk yemekle ilgilidir. rnein Franszlar salyan
goz, kurbaa ve at yerken, Yeni Gineliler san, rmcek ve knkanatl
bcek larvas, Meksikallar kei ve Polinezyallar halkal deniz kurdu
yerler ki, bunlarn hepsi besleyici ve lezzetli olan, ama Amerikallar'n
yediklerini hayal bile edemedikleri yiyeceklerdir.
Et ve baln niye bu kadar tabu edildiinin nedenlerine gelince, bu
gdalar bitkisel gdalara gre insanlarda zehirlenmeye ya da parazitlere
yol aan bakteri ve tek hcreli hayvanlarn oluumuna ok daha ak
trlar. Bu, insanlarn lmcl botlizme neden olan bakterinin kulla
nld metodlar da dahil olmak zere, kokulu (skandinav olmayanla
rn "rk" diyebilecei) baln uzun sreli saklanmas iin pek ok
fermantasyon metodu kullandklar lzlanda ve skandinavya'da bilhas
sa sz konusudur. Hayatmn en acl hastal, stmadan daha kts,
ngiltere Cambridge'de satn alp yediim bozuk karidesten dolay ge
irdiim gda zehirlenmesiydi. Korkun bir mide bulants, youn bir
kas ars, ba ars ve ishal ile birka gn yataa hapsoldum. Bu, Grn
land lskandinavlar iin yle bir senaryo akla getiriyor: Bekli de Kzl
Erik Grnland'a yerletii ilk yllarda bozuk balk yedii iin korkun
ekilde zehirlenmiti. yiletikten sonra onu dinleyenlere baln onlar
iin ne kadar kt olduunu, Grnlandllar'n o pis, balk yiyen lzlan
dallar ve Norveliler'in salksz, kt alkanlklarna hibir zaman te
nezzl etmeyen, temiz, gururlu insanlar olduunu sylemiti.

Birleik Bir Ekonomi

Grnland'n canl hayvan yetitiricilii konusundaki marjinallii
Grnland lskandinavlar'nn ihtiyalarn karlamak iin kompleks, en
tegre bir ekonomi gelitirmek zorunda olduklar anlamna geliyordu. Bu
entegrasyon hem zaman hem mekan iine alyordu; farkl mevsimler

ska ndinav G r n l a n d ' n n Yeermesi

267

iin farkl faaliyetler planlanm ve farkl iftlikler dier iftliklerle pay

lat belirli rnlerin yetitiricilii konusunda uzmanlamtr.
Mevsimsel planlamay anlamak iin bahar mevsimiyle balayalm.
Mays sonu ve Haziran banda, ksa srmekle beraber, gmen fokla
rn ve ibikli foklarn srler halinde d fiyortlar boyunca hareket et
tikleri ve dier foklarn da doum yapmak iin kyya ktklar d
nemde fok avcl asndan youn bir av dnemi yaanr. Haziran
ayndan Austos'a kadar yaz aylar, havyanlar otlatmak iin otlaklara
karld, saklanabilir st rnleri elde etmek iin hayvanlardan st
sald, kimi denizciler gemileriyle kereste kesmek iin Labrador'da
alrken kimi gemilerin de mors avlamak iin kuzeye yneldii ve kar
go gemilerinin ticaret iin lzlanda ve Avrupa'ya ulat youn bir
mevsimdir. Austos ay ve Eyll ba, ineklerin otlaklardan alnp ahr
lara alnd, koyun ve keilerin barnaklarn yaknna getirildii Eyll
ayndan birka hafta ncesine kadar saman kesimi, kurutulmas ve
saklanmas ilerinin yapld telal haftalardr. Eyll ve Kasm aylar
karibu avnn yapld dnemken, Kasm'dan Nisan'a kadar geen s
re iinde hayvanlar barnaklarnda baklr, yaz aylarnda avlanan mors
larn dileri ilenir ve insanlar iin st rnleri ile kurutulmu et, hay
van yemi olarak saman ve snma ve piirme iin yakt k bitmeden
tkenmesin diye dua edilir.
Zaman iinde gelien ekonomik entegrasyonun yannda mekan
iindeki entegrasyon da gerekliydi, nk en zengin Grnland iftlii
bile yl boyunca ihtiya duyduu eyler konusunda kendine yeter bir
durumda deildir. Entegrasyon fiyortlarn i ve d blgeleri arasnda,
yksek yaylalardaki ve alak ovalardaki iftlikler arasnda, Bat ve Do
u yerleimleri arasnda ve zengin iftliklerle fakir iftlikler arasndaki
transferi ierir. rnein en iyi otlak alanlar i fiyortlarn bandaki al
ak ovalk blgelerde bulunurken, karibu av daha souk hava koul
lar ve ksa byme mevsimi nedeniyle otlak alanlar asndan ok el
verili olmayan yksek yaylalarda yaplr ve fok avcl da karaya tuz
lu su pskrten rzgarlarn, sis ve souk hava artlarnn iftilie im
kan vermedii d fiyort blgelerinde yaplr. Bu d fiyortlardaki av
blgeleri, fiyortlar donduu ya da buzdalaryla kapandnda i fi
yortlarda bulunan iftliklerce ulalmaz hale gelir. skandinavyallar bu
problemi d fiyortlardan i fiyortlara avlanm fok ve deniz kuu ve
yayla iftliklerinden ova iftliklerine karibu mafsallar getirerek z
mlerdir. rnein yksek ykseltiye sahip i blgelerdeki iftliklerin
plklerinde fok kemikleri bolca bulunmutur. Fok bedenleri onlar-

268

ca kilometre tedeki fiyort azlarndan buraya getirilmi olmaldr. i

blgedeki Vatnahverfi iftliklerindeki mezbelelerde bulunan fok ke
mikleri, koyun ve kei kemikleri kadar boldur. Dier taraftan karibu
kemikleri zengin, byk ova iftliklerinde, hayvanlarn kesilmi olabi
lecei daha fakir, yayla iftliklerinden ok daha fazla miktardadr.
Bat yerleimi, Dou yerleiminin 482 km kuzeyinde bulunduu
iin, burada saman retimi, otlak alandaki metrekare bana dou yer
leimine gre te bir oranndadr. Bununla birlikte Bat yerleimi
Grnland'n Avrupa'ya ba ihra rn olan mors ve kutup aylarnn
avland blgelere daha yakndr. Ancak ou Dou yerleimi arke
olojik kaz alannda da mors dileri bulunmutur. K boyunca mors
dileri buralarda ilenmi olmal ve esas olarak Gardar ve dier byk
Dou yerleim iftliklerinden Avrupa'ya gemi ticareti (mors dii ihra
cat dahil olmak zere) gereklemi olmaldr. Dolaysyla Dou yer
leiminden ok daha kk olmasna ramen Bat yerleimi skandi
nav ekonomisi iin hayatiydi.
Zengin ve fakir iftlikler arasndaki entegrasyon da gerekliydi, n
k saman retimi ve imen bymesi zellikle iki faktrn birleme
sine baldr: Scaklk ve gne alan saatler. Yaz aylarndaki by
me mevsimi srasnda daha scak derecelerin ve daha uzun gneli sa
atlerin olmas bir iftliin daha fazla imen ya da saman retebilmesi
dolaysyla daha fazla hayvan besleyebilmesi anlamna gelir, nk
hayvanlar yazn daha ok ot atlayabilecekleri gibi kn da yiyebilecek
leri daha fazla saman bulacaklardr. Dolaysyla iyi bir ylda, i fiyort
larda ya da gneye bakan, alak ykseltideki en iyi iftlikler saman ve
hayvan retimi bakmndan byk miktarda arz fazlas retim yapar
ken, d fiyortlara yakn ya da gneye bakmayan, daha ykseklerdeki,
kk, fakir iftliklerde daha az miktarda arz fazlas retim yaplm
tr. Kt bir ylda (daha souk ve/veya daha sisli) saman retiminin
her yerde azald bir dnemde, zengin iftlikler kk bir miktar olsa
da arz fazlas retim yapabilirler. Ancak fakir iftlikler k boyunca
hayvanlarn beslemeye yetecek kadar bile saman retemeyebilirler. Bu
nedenle sonbaharda baz hayvanlarn kesmek zorunda kalabilirler,
hatta daha kts baharda ellerinde hi hayvan kalmayabilir. En iyi
olaslkla srnn tm st retimini buzalar, kuzular ve dier yavru
hayvanlar iin kullanp, kendi beslenmelerinde st rnlerinden vaz
geerek fok ve karibu etiyle yetinmek zorunda kalabilirler.
iftlik kaliteleri, ahr ykntlarnda ineklere ayrlan yerin bykl-

skandinav G rnla n d ' n n Yeermesi

269

nden hesaplanabilir. neklere ayrlan yer asndan, ak ara farkla

en iyi iftlik, toplam 160 inek barndrma kapasiteli iki byk ahryla
Gardar iftliidir. kinci sray 30 inek kapasiteli ahryla Brattahlid, 50
inek kapasiteli ahryla Sandnes iftlii almaktadr. Ancak fakir iftlik
lerin sadece birka inek, hatta belki tek bir inek iin yeri oluyordu. So
nuta zengin iftlikler kt yllarda fakir iftliklere baharda srlerini
tekrar oluturmalar iin havyan vererek destek oluyordu.
Bu nedenle, Grnland toplumu ierisindeki karlkl dayanma ve
paylama, i blgelere fok ve deniz kular, aa blgelere karibu, g
neye mors dii ve zengin iftliklerden fakir iftliklere canl hayvan nak
liyle karakterize edilebilir. Ancak Grnland'da, zengin ve fakirin birbi
rine bal olduu dnyann herhangi bir yerinde olduu gibi, zengin
ve fakir insanlar ayn ortalama zenginlie kavumazlar. Bunun yerine,
plklerindeki farkl hayvan trlerine ait kemik saylarnn yanstt
gibi, farkl gruplar diyetlerinde farkl oranlarda yksek statde ve d
k statde gdalara sahip olurlar. Yksek stat inek kemiklerinin d
k stat koyun kemiklerine oran ve koyun kemiklerinin en dk
statde kabul edilen kei kemiklerine oran zengin iftliklerde, fakir
iftliklere gre daha yksek olup, dou yerleim iftliklerinde bat yer
leim iftliklerine gre daha yksektir. Karibu kemikleri ve zellikle
fok kemikleri bat yerleiminde dou yerliimine gre daha fazladr,
nk bat yerleiminde hayvan yetitiricilii nemsiz ldedir ve
buras byk karibu yaam alanlarna yakndr. ki yabani yiyecekten
karibu daha ok zengin iftliklerde (zellikle Gardar) grlrken, fa
kir iftliklerdeki halk daha ok fok yemitir. Grnland'da iken merak
tan kendimi fok etinin tadna bakmaya zorladm ve ikinci lokmay yi
yemedim, Avrupallar'n gemiten beri seme imkanlar olduunda
niye karaca etini fok etine tercih ettiini artk anlayabiliyorum.
Bu eilimleri baz gerek rakamlarla rneklemek gerekirse, W48 ya
da Niaquuusat olarak bilenen baz fakir bat yerleim iftliklerinin
mezbelelerinde bu zavall insanlarn % 85 orannda fok, % 6 orannda
kei, % 5 orannda karibu, % 3 orannda koyun ve % 1 (hatta % O ora
nnda) inek eti yedikleri gibi korkun bir manzara kyor. Ayn za
manda en zengin bat yerleim iftlii olan Sandnes'deki st tabaka %
32 orannda karibu, % 1 7 orannda inek, % 6 orannda koyun, % 6
orannda kei ve sadece % 39 orannda fok eti yiyordu. Beslenme a
sndan en mutlu kesim Kzl Erik'in Brattahlid'deki iftliinde yaa
yan, karibu ve koyun etine gre daha yksek oranda sr eti tketen

270

ve sadece ok nemsiz miktarlarda kei eti yiyen elit tabakayd.

lki can yakan anekdot, ayn iftlikte yaamalarna ramen yksek
stat insanlarnn, dk stat insanlarnn sahip olmad gdalara
nasl sahip olduklarn gstermektedir. ilk anekdota gre arkeologlar
Gardar'daki St. Nicholas Katedrali'nin ykntlar arasnda kaz yapar
ken, ta bir zemin altnda bir piskoposun eyalarn ve yzn ta
yan bir adamn, byk bir ihtimal 1 1 89 ile 1 209 yllar arasnda Grn
land piskoposu olarak grev yapm John Arnason Smyrill'in iskeleti
ni buldular. Kemiklere yaplan karbon izobotu analizleri bu kiinin di
yetinin o/o 75'inin toprak bazl gdalar iken (byk lde sr ve pey
nir) ve sadece o/o 25'inin deniz rnleri (byk lde fok) olduu an
lald. Piskopos'un hemen altna gmlen ve olaslkla yine yksek
statye sahip bir erkek ve kadna ait iskeletlere yaplan testler diyetle
rinde biraz daha yksek bir oranda (% 45) deniz rnleri olduunu
gstermitir, ancak bu oran dou yerleiminde bulunan dier iskelet
lerde o/o 78 ve bat yerleiminde bulunan iskeletlerde o/o 8 1 eklinde de
imektedir. kinci anekdota gre bat yerleiminin en zengin iftliin
de, Sandnes'de malikanenin dndaki plkte bulunan hayvan ke
mikleri, iftlik sakinlerinin fazla miktarda karibu ve iftlik hayvan, az
miktarda fok eti yediklerini gstermitir. Sadece 50 metre tede, hay
vanlarn kn tutulduklar ve iftlik iilerinin hayvanlar ve gbrelerin
yannda barndklar bir iftlik ambar bulunmaktadr. Bu ambarn d
ndaki plk, iftlik iilerinin fok etiyle yetinmek zorunda kaldkla
rn ve az miktarda karibu, sr ve koyun eti yediklerini gstermitir.
iftlik hayvan yetitiricilii, kara hayvanlar avcl ve fiyortlarda
deniz canllarnn avclna dayanan entegre ekonominin karmakl
Grnland Iskandinavyals'nn bu elerin tek bana hayatta kal
mak iin yeterli olmad bir ortamda hayatta kalmasn salamtr.
Ancak bu ekonomi ayn zamanda Grnland'n nihai knn olas
nedenine iaret etmektedir, nk Grnland bu elerden herhangi
birinin baarszlna akt. Muhtemel pek ok iklim olay alk kabu
suna neden olabilirdi: Saman retimini azaltacak ksa, souk, sisli bir
yaz ya da yal bir Austos ay; hem iftlik hayvanlar hem 'karibu'lar
iin iyi olmayan ve iftlik hayvanlarnn k sresince ihtiya duyduk
lar saman miktarn arttran uzun, karl bir k; balk miktarn dola
ysyla balk yiyen fok saylarn etkileyen okyanus scaklndaki bir
deiiklik ya da NewFoundland'dan ok uzakta, harp ve ibikli foklarn
reme blgelerini etkileyen bir iklim deiiklii. Bu olaylardan bazla-

skandinav G rn land'nn Yeermesi

271

r modern Grnland'de belgelenmitir: rnein 1 966-67 arasndaki

souk k ve youn kar ya 22 bin koyunu ldrm, 1959- 1974 ara
sndaki souk yllar sresince gmen harp foklarnn says nceki yl
lardaki saylarnn % 2'sine kadar dmtr. En iyi yllarda dahi Bat
yerleiminde saman retimi Dou yerleimindekine gre snra yakn
d ve yazn scaklklardaki 10C'lk bir d Bat yerleiminde saman
retiminin dibe vurmas iin yeterliydi.
Iskandinavyallar kt bir yaz ya da kt bir k nedeniyle yaadk
lar iftlik hayvan kayplaryla, srlerini yeniden ina edebilecekleri
iyi birka yl geirmeleri ve bu yllar sresince yeterince fok ve karibu
ya sahip olmalar artyla baa kabiliyorlard. Daha tehlikeli olan k
t yllarn birbirini takip ettii on yllk bir dnem ya da dk saman
retimi yaplan kt bir yazn ardndan gelen ahrlardaki iftlik hay
van iin ok daha fazla samann gerektii uzun, karl bir k dnemi
ve bunun beraberinde fok saylarndaki bir azalma ya da baharda d
fyortlara ulamaya engel olan herhangi bir aksaklktr. Greceimiz
gibi, bu nihayetinde Bat yerleiminde olmutur.

Toplum
Grnland Iskandinav toplumunu tam karakterize edebilmek iin
birbirbiriyle elien u be sfat belirtmek gerekir: Toplumsal, sert, hi
yerarik, tutucu ve Avrupa-merkezci. Tm bu zellikler atalar olan Iz
landa ve Norve toplumlarndan gelmi ve Grnland'da ar lde
kendini gstermitir.
Balangta 5 bin kadar olan Grnland Iskandinavlar'nn nfusu,
iftlik bana ortalama 20 kii olmak zere 250 iftlikte yayordu ve 20
iftliin bir kiliseye bal olduu yaklak 1 4 ana kilisenin bulunduu
organize topluluklar halindeydiler. Iskandinav Grnland bir kiinin
kp da tek bana geimini salamay ve hayatn srdrmeyi uma
mayaca, gl toplumsal bir yapya sahipti. Bir yandan, ayn iftlie
ya da cemiyete mensup kiilerin ibirlii, bahar aylarndaki fok av, yaz
aylarnda Nordrseta av (aada aklanacaktr), yazn son dnemle
rinde saman toplama ve sonbaharda karibu av ve inaat ileri iin ha
yatiydi ve bu ilerin tm pek ok insann beraber almasn gerek
tiren, bir kiinin tek bana altndan kalkamayaca ilerdi. (Vahi ka
ribu ya da fok srsn tek banza ember iine almaya altnz
ya da bir katedral inasnda 4 tonluk bir ta tek bana yerine koyma-

272

ya altnz bir dnn.) Dier yandan, iftlikler arasnda ve zel

likle topluluklar arasnda ekonomik entegrasyon da gerekliydi, nk
Grnland'da farkl blgelerde farkl rnler elde ediliyordu ve bu bl
ge halklar ellerinde olmayan rnler konusunda birbirlerine bam
lydlar. D fiyortlarda avlanan foklarn i fiyortlara nakil edilmesin
den, yaylalarda avlanan karibunun ovalara gtrlmesinden ve zorlu
k aylarndan sonra hayvanlarn kaybeden fakir iftlik sahiplerine
zengin iftliklerin iftlik hayvan takviyesinde bulunmasndan daha
nce bahsettim. Gardar ahrarndaki 1 60 sr, Gardar'n makul yerel
ihtiyacnn ok zerindedir. Aada greceimiz gibi, Grnland'n en
deerli ihra rn olan mors dileri Nordrseta av blgesinde az say
da bat yerleim avcs tarafndan elde ediliyor, ancak oradan ihra
edilmeden nce ilemden gemek zere bat ve dou yerleimlerinde
ki iftliklere gnderiliyordu.
Bir iftlie ait olmak hem hayatta kalmak hem sosyal bir kimlie
sahip olmak asndan nemliydi. Bat ve dou yerleimlerindeki fay
dal her bir para toprak ya ahsi bir iftlie aitti ya da bir grup iftlik
tarafndan mterek kullanlyordu. Dolaysyla otlaklar ve samann
yan sra, karibu, im, aa ilei, hatta dalgalarn srkleyerek kyya
att odun paralar dahil olmak zere, bu topraklardan gelen kay
naklara ait tm kullanm hakkn ellerinde bulunduruyorlard. Dola
ysyla tek bana hareket etmek isteyen bir Grnlandl, yle gidip av
lanamaz ve kendisi iin yiyecek arayamazd. lzlanda'da eer iftliinizi
kaybetmiseniz veya toplumdan dlanmsanz, bir baka yere gidip
yaamnz bir adada, terk edilmi bir iftlikte ya da dalk blgelerde
srdrmeyi deneyebilirsiniz. Ama Grnland'da bu seenee sahip de
ilsiniz, nk gideceiniz "baka bir yer" bulunmamaktadr.
Sonu, en zengin iftliklere sahip birka efin insanlar kendi kar
larn tehdit ettiini dndkleri herhangi bir eyden alkoyabilecek
leri-ki buna eflere yarar dokunaca belli olmayan bulular zerin
de almak da dahil-ok kontroll bir toplumdu. En tepede, bat
yerleimi en zengin ve d fiyortlara geii olan yegane iftlii Sandnes
tarafndan kontrol edilirken, dou yerleimi en zengin iftlii ve pisko
posun mekan olan Gardar tarafndan kontrol ediliyordu. Bu yakla
mn Grnland skandinav toplumunun nihai sonunu anlamamza
faydal olacan greceiz.
Bu toplumsalln beraberinde lzlanda ve Norve'den gelen bir di
er zellik gl bir iddet eilimidir. Delillerimizin bir ksm yazl:

 skandinav G rnla nd' n n Yeermesi

273

Norve Kral Sigurd Jorsalfar 1 1 24'de Arnald isimli bir rahipten pisko
pos olarak Grnland'a gitmesini istediinde, Arnald'n bu teklifi kabul
etmemek iin ne srd mazeretler arasnda Grnlandllar'n ge
imsiz insanlar olduu da vard. Kurnaz kraln buna cevab ise "insan
lardan zorluk grerek yaadn tecrbeler ne kadar byk olursa, kar
lk olarak kazanacan erdem ve mkafaat da o kadar fazla olacaktr"
demiti. Arnald olduka sayg gren, Einar Sokkason adl Grnland e
finin olunun kendisini ve kilise mallarn korumas ve dmanlar de
fetmesi artyla teklifi kabul etti. Einar Sokkason efsanesinde (aada
ki zeti okuyunuz) belirtildii gibi, Arnald Grnland'a gittiinde ola
an kavgalara karmad ve bunlarla yle maharetle baa kt ki, so
nunda balca tm davaclar (Einar Sokkason da dahil olmak zere)
birbirlerini ldrrken Arnald hayatn ve otoritesini muhafaza etti.
Grnland'daki iddetle ilgili dier bir delil daha somuttur. Brattah
lid'deki kilise mezarl, dikkatlice yerletirilmi iskeletlerin yer ald
pek ok kiisel mezarn yan sra, Grnland kolonisinin doduu ilk
yllardan kalm, muhtemelen bir kan davasnda yenik dm 1 3 ye
tikin insan ile dokuz yandaki bir ocua ait kemiklerin birarada bu
lunduu byk bir kabri ierir. Bu iskeletlerin be tanesinde keskin bir
aletle, tahminen bir balta ya da klla meydana getirilmi kafatas ya
ralar bulunur. Kafatas yaralarndan ikisi, kurbann darbeyi aldktan
sonra bir sre yaadna iaret eden kemik iyilemesi gsterirken, di
er yara iyileme gstermemektedir ve bu abuk bir lm gerek
letiine iaret eder. Bu sonu, birinde 7 cm boyunda ve 5 cm genili
inde bir yarn bulunduu kafataslar fotoraflarna bakldnda a
rtc deildir. Kafatas yaralar ya kafatasnn n tarafnn sanda ya
da arka tarafnn solunda yer alr, ki bu, nden ya da arkadan gelen, sa
elini kullanan bir saldrgan iin beklenendir. ou kl yaras bu e
kildedir, nk ou insan sa eliyle i grr.
Ayn kilise avlusunda bulunan baka bir erkek iskeletinin kaburga
lar arasndan bir bak kmtr. Sandness mezarlnda bulunan,
benzer kafatas yaralarn tayan iki kadn iskelet, erkekler kadar ka
dnlarnda bu tip kavgalarda ldn gstermektedir.
Grnland kolonisinin son dnemlerinde, demir azl nedeniyle
balta ve kllarn az sayda olduu bir dnemde, drt kadna ve sekiz
yandaki bir ocua ait, her birinde aka bir yayl tfek ya da ok ta
rafndan alm, bir ile iki buuk cm apnda bir ya da iki delik bulu
nan kafataslar. Gardar Katedrali'nde bulunan, adli tp patolojistleri-

274

nin kurbann elle boulduu eklinde yorumladklar, dil kemii ad

verilen boaz kemiinde kr bulunan 50 yandaki kadn iskeleti, ya
anan aile ii iddeti gstermektedir.

Grnland Piskoposunun Hayatndan Tipik Bir Hafta

Einar Sokkason Efsanesi
14 arkadala km avlanyorken, Sigurd Njalsson karaya oturmu
ve azna kadar deerli kargoyla dolu bir gemi buldu. Yakn bir kul
bede alktan len gemi kaptan Arnbjorn ve mrettabatnn koku
mu cesetleri vard. Sigurd bu len insanlarn ruhlarn ad etmek iin
gmmek zere cesetleri Gardar Katedraline geri getirdi ve gemiyi Pis
kopos Arnald'a teslim etti. Kargoya gelince, bulan ve emanete alan ki
i haklarn ne srerek tm ganimeti kendisi ve arkadalar arasnda
bltrd.
Arnbjorn'un kuzeni Ozur bu haberi duyunca yanna len mrette
batn akrabalarn alarak Gardar'a geldi ve Piskoposa gemideki malla
rn kendilerine verilmesi gerektiini syledi. Piskopos Grnland ka
nunlarna gre kargoyu bulanlarn ve emanete alanlarn bu hakka sa
hip olduklarn, kargo ve geminin len kiilerin kutsama ayinlerinin ya
plmas karlnda artk kiliseye ait olduunu ve kendisinin kargo ze
rinde hak iddia etmesinin haysiyetsiz bir davran olduunu syledi.
Bunun zerine Ozur, adamlar ve Grnland Yasama Heyetine bir dava
at. Yasama Heyeti Ozur'u hakl bulmayarak davay Ozur aleyhine so
nulandrd. Ozur bu karar beenmeyerek kendisini aalanm his
setti, bylece artk Piskopos Arnald'a ait olan Sigurd'un gemisine her

iki tarafndaki kalaslar boydan boya keserek zarar verdi. Bunun zeri

ne Piskopos o kadar kzd ki Ozur'un idam edilmesine karar verdi.

Piskopos kilisede Pazar ayinini verirken Ozur cemaatin arasnday

d ve Piskoposun hizmetisine Piskoposun kendisine ne kadar kt
davrandn anlatp ikayet etti. Einar civardaki bir adamn elindeki
baltay alarak Ozur'e lmcl bir darbe indirdi. Piskopos Einar'a, "Ei
nar, Ozur'un canna kast m ettin?" diye sordu. Einar da, "Aynen yle
efendim" diye cevap verdi. Bunun zerine Piskopos, "Bu tr cinayet gi
riimlerini hi bir zaman meru olamaz. Ama seni bu harekete sevk
eden bir ey olmu" dedi. Piskopos Ozur' e gmme ayini dzenlemek

skandinav G rnland' n n Yeermesi

275

istemedi, ancak Einar asl byk belann yolda olduunu syledi.

Aslnda, byk gl bir adam olan Ozur'un akrabas Simon bu
nun sadece konuma zaman olmadn syledi. Dostlar Kolbein
Thorljosson, Keitel Kalfsson ve Bat Yerleim Yerinden pek ok dier
adam toplad. Sokki Thorisson adnda yal bir adam Simon ve Einar
arasnda arabuluculuk yapmak istedi. Ozur'un ldrmesini telafi et
mek amacyla Einar iinde eski bir zrhn da olduu baz eyalar verme
yi nerdi, ancak Simon bunlarn pten baka bir ey olmadn sy
leyerek reddetti. Kolbein Einar'n arkasndan dolanarak, tam da Einar
kendi baltasn Simon'un kafasna isabet ettirmeye alrken,omuzlar
nn arasndan baltay Einar'a savurdu. Hem Simon hem de Einar lr
ken Einar'n son szleri unlar oldu: "Bu beklediim bir eydi."
Einar'n adamlar ve Kolbein'in adamlar daha sonra birbirleri ile
amansz bir savaa tututular. Steingrim adnda bir adam hepsini ba
r yapmaya ard, ama iki taraf da o kadar kzgnd ki, Steingrim'e
klla saldrarak ldrdler. Kolbein'in adamlarndan Krak, Thorir ve
Vighvat ld. lenler arasmda Simon da vard. Einar'n adamlarn
dan ise Bjorn, Thorarin, Thord ve Thorfnn Einar ile birlikte ld. Bu
na ek olarak Steingrim Einar'n tarafndan sayld. Adamlardan byk
bir ksm ar yaralyd. Hall adnda bir ifti tarafndan organize edi
len bat toplantsnda Einar'n daha fazla adam ld iin Kolbe
in'in tazminat demesi kararlatrld. Buna ramen Einar'in taraf ve
rilen karar zntyle karlad. Kolbein Norve'e yelken ap giderken
hala kendisine ne kadar zalimce davranldndan hayflanyordu. Kral
Harald, Kolbein'in hikayesinin tamamen yalan olduunu dnd.
Bunun zerine Kolbein Kral Harald'a saldrarak kral yaralad ve Da
nimarka'ya geti. Ama yolda ld. Bu da yknn sonudur.
Toplumsal ibirliine vurgu yaplan bir toplumda varolan bu id
det eiliminin yan sra, Grnland lskandinavyals lzlanda ve Nor
ve'den keskin ekilde tabakalam, hiyerarik olarak organize olmu
bir toplumsal organizasyon getirmitir ve bu yapda birka ef; kk
iftlik sahipleri, kendi iftliklerine bile sahip olmayan kiraclar ve (n
celeri) kleler zerinde hkmediyordu. Yine zlanda gibi Grnland
politik olarak bir devlet eklinde deil, para ya da pazar ekonomisi ol
mayan feodal artlar altnda ileyen gevek bir efler federasyonu ek
linde rgtlenmiti. Grnland kolonisinin ilk ya da ikinci yzylnda

276

klelik ortadan kalkt ve kleler zgr oldular. Bununla birlikte, lzlan

da'da iyi ekilde belgelenmi bir sre iinde, efin kiraclar olmaya
zorlanan bamsz iftlik says zaman iinde azald. Bu srecin Grn
land'da nasl olduuna dair kayt bulunmuyordu, ancak orada da ift
lik sahiplerini buna mecbur eden anlar lzlanda'ya gre Grnland'da
ok daha zorlu olmalyd. Bu artlar, kt yllarda fakir iftliklerin,
kendilerine saman ve iftlik hayvan dn veren zengin iftlik sahip
lerine borlanmasna sebep olan iklim dalgalanmalanyd. Bu iftlikler
arasndaki hiyerariye dair deliller bugn Grnland iftlik kalntlarn
da hala grlmektedir: Fakir iftliklere gre, en iyi konumlanm ift
liklerin daha geni otlak alanlan, daha fazla hayvan alan daha byk
sr ve koyun ahrlar, daha byk saman ambarlan, daha byk ev
leri, daha byk kiliseleri ve demirci dkkanlar vard. Bu hiyerari, fa
kir iftliklere kyasla zengin iftlik evlerindeki p mezbelelerinde bu
lunan sr ve karibu kemiklerinin, koyun ve fok kemiklerine orannn
daha yksek olmas sebebiyle bugn de grlmektedir.
Yine de lzlanda gibi Viking Grnland da Norve'de kalan Viking
toplumuna gre deiiklie direnli ve eski yntemlere bal kalan tu
tucu bir toplumdu. Yzyllar iinde ara gerelerin ve oyma eserlerin
stillerinde ok az deiiklik olmutur. Balklk koloninin ilk yllarn
da braklm ve Grnlandllar bu kararlarn toplumlarnn varolduu
drt buuk yzyl boyunca yeniden deerlendirmemitir. Sonuta a
lkla kar karya gelmelerine ramen, Inuit'lerden nasl halkal fok ya
da balna avladklarn renmemilerdir. Grnlandllann bu tutucu
bak alar arkasndaki nihai sebep lzlandal arkadalarmn kendi
toplumlarnn tutuculuunu baladklar neden ile ayn olabilir. Yani
Izlandallar'dan daha fazla, Grndlandllar kendilerin ok zor evre
artlar ile kar karya buldular. Topraklarnda pek ok nesil boyun
ca hayatta kalmalarna imkan veren bir ekonomi gelitirmekte baar
l olmakla beraber, bu ekonomideki sapmalarn yarardan ok felaket
getirebileceini grdler. Bu tutucu olmalar iin iyi bir sebepti.

Avrupa le Ticaret
Grnland skandinav toplumunu tanmlayan dier sfat "Avrupa
merkezci"dir. Grnlandllar Avrupa'dan ticaret mallar aldlar, ama da
ha nemlisi maddi olmayan ithal mallaryd: Hristiyan ve Avrupal
kimlikleri. nce maddi ticaret mallarn ele alalm. Grnland'e hangi

 ska ndinav G rnland'nn Yeermesi

277

ticaret mallar ithal edildi ve Grnlandllar bu ithal mallar karln

da ne ihra ettiler?
Ortaa'n yelkenli gemileriyle, Norve'ten Grnland'a yolculuk
bir hafta ya da daha fazla sryordu ve tehlikeliydi. Tarihi kaytlar sk
sk gemi enkazlarndan ya da denize alp bir daha haber alnamayan
gemilerden bahseder. Grnlandllar ylda en fazla birka, hatta bazen
birka ylda tek bir Avrupa gemisi tarafndan ziyar.:t edilirlerdi. Aynca
o yllarda Avrupal kargo gemilerinin kapasitesi kkt. Gemi seya
hatlerinin skl, gemi kapasiteleri ve Grnland nfusu ile ilgili tah
minler ile yaplan hesaplamalar, ylda ortalama kii bana 3 kg'lk bir
ithalat yapldn gstermektedir. ou Grnlandl ortalamann ok
daha altnda kalmtr, nk gelen kargo kapasitesinin ou kilise ve
elit snf iin alnan lks rnlerden oluuyordu. Dolaysyla ithalat
mallar sadece az yer kaplayan deerli mallar olmalyd. zellikle
Grnland gda konusunda kendine yetmeli ve tahl gibi hacimli itha
lat rnlerine baml olmamalyd.
Grnland'n ithalatyla ilgili iki bilgi kaynamz Norve kaytlarn
daki listeler ve Grnland arkeolojik kaz alanlarnda bulunan Avrupa
meneili mallardr. Bunlar zellikle gereksinimi iermektedir:
Grnland'n retmek iin g bela bulduklar demir; yine az miktar
da sahip olduklar, bina ve eya yapm iin gerekli kereste; ve yalay
c madde ve ahap koruyucu olarak kullanlan katran. Ticari olmayan
ithalatlara gelince, bunlarn ou, kilise anlar, renkli cam pencereler,
bronz amdanlar, cemaat arab, keten, ipek, gm ve din adam cp
peleri ile mcevherat gibi kilise iin alnan eyalard. iftlik evlerin
deki arkeolojik kazlarda bulunan dier lks eyalar arasnda kalay ala
m, anak mlek ve cam boncuklarla dmeler bulunuyordu. K
k hacimdeki lks gda rnleri ise muhtemelen ieceklerine kattk
lar bal ve koruyucu madde olarak kullandklar tuzdu.
Bu ithalatlara karlk olarak, Grnlandllar balk avlamaya istekli
olsalar da gemilerindeki kstl kargo kapasitesi, Ortaa lzlandas'nda
ve modern Grnland'da olann aksine, Grnlandllar'n balk ihra et
mesine imkan vermemitir. Bunun yerine Grnland ihracat da dk
hacimli, yksek deerli rnler olmalyd. Bunlar arasnda Avrupal
lar'n dier lkelerden de bulabilecekleri, ancak Ortaa Avrupas'nda
deri giysi, ayakkab ve kemer yapm iin byk miktarlarda gereken
kei, sr ve fok derisi bulunuyordu. lzlanda gibi Grnland da su ek-

278

meyen yn giysiler ihra etti. Ancak Norve kaytlarnda bahsedilen,

Grnland'm en deerli ihra rnleri Avrupa'da ok nadir bulunan ya
da hi olmayan kutup blgesi hayvanlarndan elde edilen be adet
rnd: Mors dii, mors postu (ok deerliydi, nk gemiler iin en
gl halat mors postundan yaplyordu), yksek stat sembol ola
rak canl kutup aylar ya da postlar, deniz gergedan (kk bir tr
balina) dileri ve canl Grnland ahini (dnyann en byk ahini) .
Mslmanlar'n Akdeniz'i kontrol altna almalar dolayyla Hristiyan
Avrupas'na fildii gnderilmesine son vermelerinden sonra Mors dii
Ortaa Avrupas'nda oymaclk iin sahip olduklar tek di oldu.
Grnland ahininin ne kadar deerli olduuna bir rnek vermek gere
kirse, 1 396'da Saracen'ler tarafndan esir alnan Burgundy dknn
olunun serbest kalmas iin fidye olarak bu kulardan 1 2 tanesinin
verilmesi yeterli olmutu.
Mors ve kutup aylar, iki skandinav yerleiminin kuzeyinden ok
uzakta, bat yerleiminin kilometrelerce dndan balayp, Grn
land'n bat kys boyunca daha kuzeye doru uzanan ve Nordrseta
(kuzey avlanma sahas) ad verilen bir blgeye skmtr. Bu nedenle
her yaz Grnlandllar, gnde yaklak 32 km yol alan ve her biri bir bu
uk ton yk alabilen, kk, st ak, alt krekli, yelkenli kayklarla
av gezilerine karlar. Avclar harp foku av mevsiminden sonra Hazi
ran'da yola karlar ve Nordrseta'ya var bat yerleiminden iki hafta,
dou yerleiminden ise drt hafta srer; dn ise Austos ay sonu
dur. Her biri yaklak 1 ton arlnda olan morslar ile yarm ton ar
lnda olan kutup aylarndan yzlercesini byle kk gemilerde ta
mak elbette imkanszd. Bunun yerine havyanlar yakalandklar yer
de kesiliyor, uzun k aylar sresince dilerin karlmas ve postlarn
temizlenmesi ilemleri iin sadece mors eneleriyle, aylarn postlar
(ara sra yakalanan canl aylar) eve getiriliyordu. Ayrca eve dz bir
ubua benzeyen ve yaklak 30 cm boyunda olan bir kemik getiriyor
lard. Bu kemik balta sap yapmak iin doru boy ve ekildeydi.
Nordrseta av pek ok bakmdan tehlikeli ve pahalyd. Her eyden
nce morslar ve kutup aylarn silah olmadan avlamak ok tehlikeliy
di. Sadece bir mzrak, ok ve yayla ya da sopayla (seiminizi yapn) do
nanm olarak byk, fkeli bir mors ya da kutup aysn o sizi ldr
meden nce ldrmeye altnz dnz. Ayrca kk bir sandal
da canl, skca balanm bir kutup ays ya da yavrularyla birka haf-

skandinav G rnland' nn Yeermesi

279

ta geirdiinizi dnn. Canl bir kutup aysnn refakati olmasa bile,

Bat Grnland'n souk, frtnal kylan boyunca yaplan, haftalar s
ren bir deniz yolculuu avclar souktan ya da batan sandal nedeniy
le lme riskiyle kaq karya brakyordu. Bu tehlikelerin dnda bu
yolculuk, pahal gemi kullanm, insan gc ve yaz aylarnda mesai ge
rektiriyordu ki, bu insanlar bu ne de ok az sahipti. Grnland'da
kereste az bulunduu iin az sayda Grnlandl'nn gemisi vard ve bu
deerli gemilerin mors avlamak iin kullanlmas, daha fazla kereste
elde etmek iin Labrador'a almak gibi dier olas gemi kullanmlar
pahasna oluyordu. Mors av, insanlarn k boyunca beslemek zorun
da olduklar iftlik hayvanlar iin saman depoladklar yaz aylarnda
oluyordu. Grnlandllar'n mors dii ve kutup ays postu karlnda
Avrupa'dan maddi olarak aldklar sadece kilise ve efler iin lks t
ketim mallaryd. Bugnk bak amzla, Grnlandllar'n bu gemi
lerle, i gc ve zamanla grnte daha nemli faydalar elde edebile
cekleri dnmeden edemiyoruz. Ama Grnlandllar'n bak asyla
avclk her bir avcya byk prestij getirmi olmalyd ve tm toplu
mun psikolojik olarak Avrupa'yla temasta kalmasn salyordu.
Grnland'n Avrupa ile ticareti esas olarak Norve'in Bergen ve
Trondheim limanlar vastasyla oluyordu. tk nceleri kargo okyanus
ta sefer yapan lzlanda ve Grnland gemileriyle tanyordu, ancak bu
gemiler eskidiinde yerlerine kereste ktl nedeniyle yenileri kona
mad ve ticaret Norve gemilerine kald. 1 200'lerin ortalarnda Grn
land'a hi geminin uramad birka yllk dnemler oluyordu.
1 257'de Norve Kral Haakon Haakonson, tm skandinav Atlanti
i'ndeki ada toplumlar zerinde otorite kurma gayretlerinin bir par
as olarak elisini o gne dek bamsz olan Grnlandllar' ege
menliini tanmaya ve vergi vermeye ikna etmek iin Grnland'a gn
derdi. Sonu anlamasnn detaylar gnmze dek korunmam olsa
da, baz belgeler Grnland'n 1261 'de Kral'n Izlanda'ya her yl alt ge
mi taahht ettii anlamasnda olduu gibi, kendilerine her yl iki ge
mi tashih etmesi karlnda Norve egemenliini kabul ettiklerini
gstermektedir. Daha sonra Grnland ticareti Norve krallnn teke
line gemitir. Ancak Grnland'n Norve'le ilikileri gevek kalm ve
Norve'in otoritesini uygulamas Grnland'n ok uzakta olmas sebe
biyle g olmutur. Kesin olarak bildiimiz ey, bir kraliyet vekilinin
1 300'lerde eiti dnemlerde Grnland'da ikamet ettiidir.

280

maj
Avrupa'nn Grnland'a yapt ihracat kadar nemli olan baka bir
ey Hristiyan ve Avrupal kimliini psikolojik olarak ihra etmesiydi. Bu
iki kimlik Grnlandllar'n neden hayatlar pahasna byle davrandkla
rn aklayabilir. Bu ekilde yzyllar boyunca en zor artlar altnda fa
aliyet gsteren bir toplum olarak nasl ayakta kaldklarn anlayabiliriz.
Grnland Hristiyanlk' MS 1000 ylnda kabul etti. Ayn tarihte
lzlanda, dier Viking kolonileri ve Norve de Hristiyanlk'a dnm
t. Bir yzyldan fazla bir sre boyunca Grnland kiliseleri iftlik top
raklarnda kk yaplar olarak kald. lzlanda da olduu gibi byk
ihtimalle bunlar iftilerin kendileri tarafndan ina edilmi ve ifti
lerin bizzat kendilerinin sahibi olduu kiliselerdi ve bu iftiler kilise
ye braklan balardan da pay alyorlard.
Ancak Grnland'da hala srekli oturan bir rahip yoktu. Vaftiz t
renleri ve kilisenin kutsanm olmas iin byle bir rahibin olmas ge
rekiyordu. Bu yzden 1 1 18 yl civarnda, Grnland sakinleri daha n
ce arkadan bir baltayla saldrlarak ldrldn grdmz destan
kahraman Einar Sokkason' kral buraya bir piskopos atamas iin ik
na etmek zere Norve'e yollad. lkna olmas iin Einar krala hediye
olarak deniz aygr ve fok derisi ve-hepsinden nemlisi-canl bir ku
tup ays gtrd. Btn bunlar ie yarad. Kral tm bu hediyelerin
karlnda Arnald' ilk piskopos olarak atad, Arnald'dan sonra da bir
biri ardna dokuz dier rahip atand. lsnisnasz hepsi Avrupa'da doup
bym olan bu kiiler Grnland'a sadece rahip olarak gelmilerdi.
Bu kiiler Avrupa'ya dnk yayor, fok yerine biftei tercih ediyor ve
Grnland toplumunun kaynaklarn Nordseta avlarna ynlendirerek
karlnda kendilerine arap, kiliselerine boyal cam satn alyordu.
Arnald'n geliinden hemen sonra Avrupa'y model alan kiliseler yapl
maya baland ve bu faaliyet 1 300'lerde Hvalsey'deki son kilisenin yap
mna kadar srd. Grnland'in dini yaplar bir katedral, 13 kadar ma
halle kilisesi, ok fazla sayda kk kilise ve bir rahibe manastrndan
oluuyordu. Kiliselerin byk bir ounluunun duvarlarnn sadece
alt ksmlar tatan yaplmasna ramen Hvalsey Kilisesi'nin ve en az
dier kilisenin duvarlar tamamen tatan yaplmt. Bu byk kiliseler
onlar ina edip barndran ufack toplumun says ile kyaslandnda
ortaya byk bir orantszlk olduu ortaya kyordu.
rnein Gardar'daki St. Nicholas Katedrali 32 metre boyunda ve

skandinav Grnland 'nn Yeermesi

281

16 metre geniliindeydi ve nfusu Grnland'n on kat olan lzlan

da'daki iki katedralden de daha bykt. Duvarn aa ksmnda kul
lanlan, birbirlerine uygun hale getirmek iin dikkatlice kesilmi ve en
az 1 mil tedeki ta madeninden getirilen talarn en bynn yak
lak 3 ton olduunu zannediyorum. Bundan daha da by, rahibin
evinin nnde bulunan geni kaldrm ta 1 O ton kadard. Yan yaplar
olarak 24,4 metre yksekliinde bir an kulesi ve 426 metrekarelik ze
mine sahip tren salonuydu. Bu Grnland'daki en byk salondu ve
neredeyse Norve'teki Trondheim bapiskoposunun salonunun drtte
byklndeydi. Ayn byk ller katedralin iki byk ba
hayvan ambarna da yansmt. Bunlardan bir tanesi olan 63 metre
uzunluundaki (Grnland'daki en byk ambar) ambard ve drt ton
arlnda tatan bir st eii bulunuyordu. Gelen ziyaretilere gr
kemli bir hogeldin demek iin katedralin yerleri yaklak 25 mors ve
be deniz gergedan kafatas ile sslenmiti ki, bunlar Grnland'da
muhafaza edilmi neredeyse tek kafataslaryd. Bunlarn dnda arke
ologlar, ok deerli olduklar ve neredeyse hemen hepsi Avrupa'ya ih
ra edildii iin sadece mors dilerinin krntlarn bulabilmilerdi.
Gardar Katedrali ve dier Grnland kiliselerinun duvar ve atlar
n ayakta tutabilmek iin muazzam miktarda deerli kerestelerden
kullanlm olmalyd. Bronz an, arap gibi kilise iin gerekli malze
meler de Nordseta avclarnn ok zor artlarda kazand paralarla al
nyordu. Ayrca gelen gemilerin kstl kargo ambarlarnda demir gibi
ok nemli ithal mallarnn yerini kaplyordu. Ayrca paras Grnland
halknn cebinden kan kilise masraflar arasnda her sene Roma'ya
denen yllk vergi ve tm Hristiyanlar'dan alnan Hal vergisi de bu
lunuyordu. Bu vergiler Bergen'e gnderilen ihra mallaryla deniyor
ve Bergen'de gme evriliyordu. 1 274- 1 280 yllar arasnda yaplm
bu tr bir gnderinin gnmze ulam makbuzunda 1 9 1 morsun
666 kg arlndaki diinin Norve bapiskoposunca 1 1 .7 kg arln
da saf gme satldn gstermektedir. Kilisenin bu tr vergileri
topluyor olmas ve dini yaplar ina edilebilmesi kilisenin Grn
land'daki nfusunu bir kez daha teyid etmektedir.
Kilise arazileri, dou yerleim yerlerindeki topraklarn te birini
kapsayan Grnland'n en deerli topraklaryd. Grnland'n kilise ver
gileri ve byk ihtimalle Avrupa'ya yaplan dier ihracatlar Gar
dar'dan yaplyordu. Bugn Gardar'daki katedralin hemen gneydou
kesinde yer alan byk deponun kalntlar hala grlebilir. Grn-

282

land'n en byk depo binalarna sahip olmann yan sra nemli bir
sr srsne ve en zengin topraklara sahip olmakla vnen Gardar
kimin elindeyse Grnland'da onun elinde demekti. Yalnz bilinmeyen
u ki, Gardar ve dier kilise iftliklerinin sahibi dorudan kilise miydi,
yoksa kiliseleri topraklarnda barndran iftiler miydi? Ne var ki
kontroln piskoposun ya da kabile reislerinin elinde olmas sonucu
deitirmiyordu: Grnland, kastlar arasnda byk zenginlik farkllk
larnn bulunduu ve bu farkn bizzat kilise tarafndan onayland hi
yerarik bir yapya sahipti. Biz modern insanlar Grnland halk daha
az bronz an, ara gere yapmak iin daha az demir, kendilerini Eski
molar'a kar savunmak iin daha az silah veya Eskimolar'dan et almak
iin daha az eya ithal etselerdi, daha iyi olmaz myd diye dnmek
ten kendimizi alamyoruz. Ama unu unutmayalm ki, biz u anda
olaylar geriye bakarak deerlendiriyoruz ve Grnland' bu seimleri
yapmaya zorlayan kltrel artlar bilemiyoruz.
Grnland Hristiyan kimliinin yan sra Avrupa kimliini de sr
dryordu. Avrupa'dan bronz amdan, altn yzk ve cam ithali de bu
kimliin bir parasyd. Yzlerce yl boyunca Grnlandllar deien
Avrupa geleneklerini detayl olarak takip ederek benimsediler. skan
dinavya ve Grnland kilise mezarlklarndan karlan cesetlerden de
belgelendii gibi bu durum defin ilemleri iin de geerliydi. Orta
a'daki Norveliler ocuklar ve yeni doan bebekleri kilisenin dou
duvarna gmyorlard. Bunu ayn ekilde Grnlandllar'n da uygula
d grlyor. Ortaa'n ilk dnemlerinde Norveliler cesetleri ta
butlarla birlikte, kadnlar kilisenin gney tarafna, erkekleri de kuzey
tarafna gelecek ekilde gmyorlard. Bir sre sonra Norveliler ta
buttan vazgetiler, cesetleri sadece kefene sarp kadn-erkek gzetme
den kilise bahesinin herhangi bir yerine gmer oldular. Zaman iin
de Grnlandllar da ayn deiimi takip ettiler. Ortaa boyunca kta
Avrupas'ndaki kiliselerde cesetler srtlar zerine balar batya, ayak
lar douya gelecek ekilde gmlyordu (bylece merhum douya
"bakabiliyordu") . Ne var ki kollarn durumu zaman iinde deimiti;
1250 ylna kadar kollar gvdeye paralel olarak uzatlyordu, daha son
ra 1250 yl civarnda hafif ekilde alt karna doru, daha sonra karn
zerine ve Ortaa'n sonunda da gs zerinde sk skya birlemi
ekilde yerletiriliyordu.
Grnland kilise yaplar da Avrupa Norve rneklerini ve bu r
neklerin zamanla deiimini yakndan izliyordu. Avrupa katedralleri-

skandinav G r nland'nn Yeermesi

283

ne aina olan herhangi bir turist bugn Gardar Katedrali'nin yknt

larnda Avrupa katedrallerine zg uzun kilise stununu, batya bakan
ana giri kapsn, kilise mihrabn ve kuzey-gney istikametindeki ha
eklindeki kilise kollarn grebilir. Hvalsey Kilisesi Norve'teki Eidf
yord Kilisesi'ne o kadar ok benzemektedir ki, bundan Grnlandl
larn kiliseyi ayn mimara yaptrdn ya da mimari planlar kopya et
tikleri sonucunu karabiliriz. 1200 ile 1 225 yllar arasnda Norveli
ler eski l birimlerini terk ederek (szde uluslararas Roma rakam
lar) daha ksa olan Yunan llerini benimsemiler. Grnland inaat
ustalar da ayn eyi yaptlar.
Yapmlarnda Avrupa modelleri rnek alnan kiliselerde pencere
lerde kullanlan petekler ve kumalar gibi Norve'e zg detaylar da
aynen alnm. Norve petekleri 1200'lere kadar tek taraflyd. Daha
sonra bu peteklerin modas geip de yerlerini iki tarafl modeller aln
ca Grnland halk da peteklerdeki bu deiimi aynen uyguladlar. (Bu
durum Walden isimli kitabnda yazar Henry Thoreau'nun uzak bir l
kedeki moda tasarmclarn aynen benimseyen insanlarla ilgili yoru
munu akla getiriyor: "Paris'teki ba maymun bana bir gezgin kasketi
takar ve Amerika'daki tm maymunlar aynsn yaparlar.") Kutup bl
gelerindeki donmu topraklarda bulunan Grnland kolonisinin son
zamanlarnda Herjolfsnes Kilisesi bahesinde gml olan cesetlere
sarlm ve ok iyi bir ekilde korunmu kyafetleri bizlere Grnland
halknn kyafet konusunda da Avrupa tarzn benimsediini gsteri
yor. Her ne kadar Grnland'n souk iklimine bu kyafetler uygun ol
masa da kadnlar uzun, dk yakal, dar korsajl elbiseler, erkekler de
houpelande denen spor paltolar giyiyorlard. Bu kyafetler, iklime ok
daha uygun olan Eskimo kyafetlerine gre ok kullansz giysilerdi.
Avrupa tarznn bu kadar yaygn olmas Grnlandllarn Avrupa mo
dasn ok yakndan takip ettiini gstermektedir. Tm bunlarn ister is
temez tek bir mesaj var: "Biz Avrupal'yz, Biz Hristiyan'z, bizi sakn
Eskimolar'la kartrmayn!" lngilizler'den daha ngiliz olan Avusturalya
gibi Avrupa'nn en cra kesi olan Grnland duygusal anlamda Avru
pa'ya balyd. Bu durum sadece kilise camlarnda kullanlan peteklerde
veya ceset kollarnn nasl yerletirileceinde kalsayd masum saylabilir
di. Ama "Biz Avrupalyz!" mesaj Grnland'n kutup ikliminde sr ye
titirmeye almak, Eskimo teknolojisinin yararl zelliklerini benimse
memek ve sonunda alktan lmek gibi ciddi bir boyuta ulamtr. Bu
gn bizler iin bu insanlarn nasl bir ruh hali iinde byle davrandkla-

284

rn anlamak ok g. Ama biyolojik yaamlar kadar sosyal yaamlary

la da son derece ilgili olan bu insanlar iin kiliselerine daha az yatrm
yapmak, Eskimolar'la evlenmek veya onlar taklit etmek, sadece dnya
da bir k daha geirmek iin Cehennem'de sonsuza kadar kalmak anla
mna geliyordu. Grnland halknn Avrupal Hristiyan kimliklerine
olan ballklar muhafazakar hayat tarzlarnda byk bir etkendi: Avru
pallardan daha Avrupal olan bu insanlarn kltrleri hayatta kalmala
rn salayacak hayat biimine gemelerine izin vermemiti.

Sekizinci Blm

SKANDNAV GRNLANDl'NIN SONU

Sona Giri
nceki blmde fskandinavlar'n Grnland'a vardklarnda
buradaki koullarn uygun olmas nedeniyle bir sre refah
ierisinde yaadklarn grdk. O zamana kadar hibir aa
cn kesilmedii, ayrlarnda hibir hayvann otlamad bakir toprak
lara gelmilerdi. Ayrca geldikleri dnemde otlarn yetimesine izin
veren lman iklimin hkm srmesi, denizlerin buzla kapl olmama
s ve !skandinav yerleim yerlerine yakn yerleri veya onlara ait avlan
ma sahalarnda yerel Amerikallar'n olmamas skandinavlar'n ok
iine yaramt.
Fakat ilk zamanlarda faydalandklar bu avantajlarn hepsi, kendi
elleriyle yaptklar birtakm hatalardan dolay sonradan skandinav
lar'n aleyhine dnmeye balad. klim deiiklii, Avrupa'dan mors
diine artk fazla talep olmamas ve Eskimolar'n gelii gibi faktrler
kendi kontrollerinde olmayan eylerdi, ancak !skandinavlar bu dei
ikliklerle baa kmak iin yntemler gelitirebilirlerdi. Doa ile olan
ilikileri tamamen kendi insitayatiflerinde olan bir konuydu. Bu b
lmde, avantaj dediimiz faktrlerde meydana gelen deiikliklerle
birlite, bu deiikliklere skandinavlarn verdikleri tepkilerin nasl bi
raraya gelerek koloninin sonunu getirdiini inceleyeceiz.

286

Ormanlarn Tahrip Olmas

Grnland skandinavlar evrelerine ekilde zarar verdiler: Do
al bitki rtsne zarar vererek, toprak erozyonuna neden olarak ve
ayrlar yok ederek. Blgeye gelir gelmez ayr amak iin orman
alanlarn yok ettiler, kalan aalar da kereste ve yakacak ihtiyalar
iin kestiler. stne stlk buralarda hayvan otlattklar ve yeri ayakla
ezdikleri iin zellikle k aylarnda aalar tekrardan yetiemiyordu.
Bu etkilerin doal bitki rts zerindeki tesiri gl ve bataklklar
dan toplanan keltilerin radyokarbonlama yntemiyle incelenmesiyle
hesaplanmtr. Bu keltilerde en az be evresel gstergeye rastlan
mtr: O zamanlar gl kenarnda yetien ve her ikisi de bitki trlerini
ayrt etmeye yarayan yaprak ve bitki polenleri; yaknda ate yakldn
gsteren kmrlemi paracklar; kelti ierisindeki manyetik demir
minerali miktarn yanstan manyetik duyarllk lmleri, ki Grn
land'da bunlar gl havzasna srklenen veya sellerle akan st katman
daki topraklardan oluur, ve ayn ekilde srklenen toprak miktar.
Gl keltileri zerinde yaplan bu almalar skandinav iftlikle
ri etrafnda yle bir tablo ortaya karmaktadr: Polen saymlar, son
Buz a sonunda scaklklar arttka, im ve sazlklarn yerini aala
rn aldn gsteriyor. Sonraki 8 bin yl boyunca bitki rtsnde ba
ka bir deiiklik meydana gelmedi. Orman tahribat ve erozyona gelin
ce, bunlar da Vikingler gelene kadar ya hi olmad ya da ok az mey
dana geldi. Ne var ki Vikingler'in iftlik hayvanlarna otlayacak yer a
mak iin ormanlar yakmalar erozyon ve orman tahribatlarnn da
balangc oldu. Bu sre ierisinde st ve hu aac polenleri azalr
ken skandinavyallarn hayvanlarn otlatmak iin kullandklar saz
lk, yabani ot, ayr bitkileri art gsterdi. Artan manyetik duyarllk
deerleri st tabakadaki topran gllere tandn gstermektedir.
Belli ki toprak erozyondan korunmasn salayan bitki kklerini bu
dnemde kaybetmi. Son olarak tm vadi bitki rtsn ve topran
kaybedince st tabakann altndaki kum da srklenmi. Tm bu de
iimler 1400'lerde Vikingler'in yok olmasyla tersine dnd, yani bit
ki rts tekrar eski grnmne kavutu. Son olarak skandinav
lar'n gelmesine elik eden deiimler Grnland'daki Danimarka H
kmeti'nin Vikinglerin zamanndan beri, yani tam be yz yldr ol
mayan koyun srlerini 1924'de tekrar Grnland'a sokmasyla tekrar
meydana gelmeye balad.

skandinav G rnla nd'nn Sonu

287

evre konusunda pheci davranan biri, "Eee, ne olmu?" diye so

rabilir. Bu, st aalar asndan pek i ac bir durum olmayabilir,
ama insanlar iin ne gibi bir dezavantaj olabilirdi ki? Orman tahriba
t, toprak erozyonu ve imenlerin kesiminin skandinavlar iin ok
ciddi sonular vard. Orman tahribatnn ilk etkisi skandinavyal
larn, ayn zlandallar ve Mangarevallar gibi kerestesiz kalmalaryd.
Geriye kalan st, hu aac ve ard aalarnn bodur ve ince gv
deleri sadece evde kullanlacak kk eyalar yapmaya uygundu. Ev,
gemi, f, duvar paneli kirilerinde ihtiya duyulan byk paralar
iin Iskandinavyallar kereste kaynana baml kaldlar: Kylara
srklenip vuran Sibirya aalar, Norve'ten ithal edilen ktkler ve
Labrador kysnda Grnland halk tarafndan kesilen aalar. Sonun
da kereste o kadar az bulunur bir madde haline geldi ki, tahta eyalar
atlmak yerine dntrlp tekrardan kullanma sokuluyordu. Bu
durum, Bat yerleim yerlerindeki skandinavyallarn son evleri hari,
Grnland'daki birok kalntda byk ahap panel ve mobilyaya rast
lanmamasndan anlalyor.
Donmu kum nehirlerinin altnda mkemmel bir ekilde muhafa
za olmu olan "Kumlarn Altndaki iftlik" adl nl bir arkeolojik
blgede bulunan kerestelerin byk bir ksm alt katmanlardan ok
st katmanlarda bulunmutur. Bu durum eski oda ve binalarn keres
telerinin skartaya karlamayacak kadar deerli olduunu ve odalar
tekrardan dekore edildike veya yeni odalar eklendike bu kerestelerin
tekrar tekrar kullanld anlamna gelmektedir. Iskandinavlar ellerin
de az miktarda kereste olduu iin duvar ve binalarda saman kullan
dlar. Ancak bu zmle birlikte baka birtakm sorunlar ortaya kt.
Ormanlarn tahrip olmasnn dier bir sonucu, yakacak odun bu
lunamamas idi. Isnma ve aydnlatma iin balina ya kullanmay
renen Eskimolar'n tersine skandinavlar'n ocaklarnda bulunan ka
lntlar onlarn hala st aac ve akaaa yaktn gsteriyor. Ayr
ca st rnleri ile uraan skandinavlar'n yakta daha fazla ihtiyala
r oluyordu. Bildiimiz gibi, st, mr ksa olan, potansiyel olarak teh
likeli bir gda kaynadr: nsanlara yararl olduu kadar bakterilerin
de gelimesine uygun bir ortam salar. Pastorize edilmez veya buzdo
labna konmazsa ksa srede bozulur. Ayrca modern alardan nce
yaam her kavim gibi eski skandinavlarn byle olanaklar da yoktu.
Onlar st toplayp sakladklar kaplar gnde iki kere kaynar su ile y-

288

kayarak dezenfekte ediyorlard. Dalardaki yaz iftliklerinde st ancak

395 metreye kadar olan yksekliklerde salabiliyordu. Ama bu rak
mn zerindeki yksekliklerde-750 metreye kadar-srleri otlat
mak iin ok iyi ot yetimesine ramen, st kaplarn ykamak iin ge
rekli suyu kaynatacak odun yoktu. Hem lzlanda hem de Norve'te ya
kacak odun bulunamad iin iftliklerin kapatlmak zorunda kald
n biliyoruz. Ayn eyin Grnland'da da olmu olma ihtimali ok faz
la. Odun yerine skandinavyallar hayvan kemii, gbre ve saman yak
ma yoluna gittiler. Ancak bu zmlerin de kendilerine gre dezavan
tajlar vard: Kemik ve gbreler gbre olarak kullanlabilir ve bylece
topran verimi arttrlabilirdi. Samanlarn yaklmas ise ayrlar orta
dan kaldrmak demekti.
Orman tahribatnn kereste ve odun eksikliine neden olmas d
ndaki dier bir ciddi sonucu demir ktlna sebep olmasyd. Iskan
dinavyallar demir ihtiyalarn dk demir ieriine sahip bataklk
keltilerindeki metali kararak, yani bataklklardan salyorlard. Iz
landa ve lskandinavya'da olduu gibi, Grnland'da da bataklk demiri
mevcuttu. Dou yerleim yerlerinde Gardar'da Christian Keller ile bir
likte demir renkli byle bir bataklk grmtk. Thomas McGoveren
da bu tr bataklklar Bat yerleim yerinde grm.
Sorun Grnland'da bataklk demiri bulmak deil, onu karmakt,
nk karma ilemi srasnda gereksinim duyulan odun kmrn
elde etmek iin muazzam miktarda oduna ihtiya oluyordu. Grnland
insanlar Norve'ten tomruk ithal ederek bu aamay geseler bile, de
miri ara gere haline getirme srecinde yine odun kmrne ihtiya
duyuluyordu.
Grnland halknn aletleri olduunu ve bu aletlerle altklarn bi
liyoruz. Grnland Iskandinavlar'na ait byk iftliklerde demirci alet
lerine ve demir crufuna rastlanmtr. Geri bu kalntlar buralarda it
hal demir mi ileniyordu yoksa bataklklardan demir mi karlyordu,
buna bir delil tekil etmiyor. Grnland'daki Vikingler'den kalma arke
olojik yerleim yerlerinde Ortaa Iskandinavya toplumunda bulun
mas beklenen demir alet rneklerine rastlanmtr. Bunlarn arasnda
balta ba, trpan, baklar, koyun krpma makas, gemi perini, maran
goz rendesi, delik amak iin aletler ve burgular bulunmaktadr.
Ancak ayn yerleim yerleri Grnland halknn, demirin bol olma
d Ortaa Iskandinavyas standartlarnn bile gerisinde kalarak de
mirden tamamen yoksun olduunu gstermektedir. rnein Grn-

skandinav G rnland'nn Sonu

289

land'deki yerleim yerleri ile karlatrldnda ngiltere ve Shetland

Viking yerleim yerleri, hatta lzlanda ve L'Anse auw Meadows'un Vin
land yerleim blgelerinin ivi ve dier demir objeler asndan Grn
land'a gre zengin olduklar grlmektedir. Iskartaya karlan iviler
L'anse auw Meadows'da en fazla bulunan demir malzemelerdir ve lz
landa'da tahta ve demir bulunmamasna ramen, lzlanda yerleim
blgelerinde bile bu objlerden ok sayda bulunmutur. Ne var ki
Grnland demir asndan fazlasyla fakirdi. En alttaki arkeolojik kat
manlarda birka demir iviye rastlansa da, demir skartaya atlmaya
cak kadar deerli olduundan sonraki katmanlarda hibir ekilde
bunlar grlmemitir. Grnland'da ne bir kl, ne de bir mifer bulu
nabilmitir. Bulunabilen tek ey, byk ihtimalle ayn zrhtan km
iki halkadr. Demir eyalar artk kullanlacak halleri kalmayncaya ka
dar kullanldktan sonra tekrar tekrar dkm yaplp keskinletirili
yordu. rnein Qorlortoq Vadisi'nde yaplan kazlarda keskin yeri ne
redeyse hi kalmam olmasna ramen, hala sapna monteli olarak
tekrar bilenmeyi bekleyen bir baa rastlamak hepimizi artmt.
Belli ki bu tamamen anm bak bile tekrar kullanma sokulacak ka
dar deerli grlyordu.
Grnland halknn demir ynnden fakirliini, tahtadan yaplm
ivi gibi, normalde Avrupa'da demirden yaplm olmas beklenen ob
jelerin baka malzemelerden yaplm olmas teyid ediyor. 1 1 89 yl
iin tarihi kaytlara den notlarda, rotasndan karak Izlanda'ya s
rklenen bir Grnland gemisinin demir ivilerle deil, tahta kazklar
la ivilendiini ve balantlarnn balina salyasyla yapld yazlm.
Ancak salladklar devasa baltalarla dmanlarn dehete drmekle
nam salan Vikingler iin silahlarn balina kemiinden yapmak zorun
da kalmak herhalde en kk drc ey olmal.
Grnland'n demirden yoksun olmas ekonomisinin temel srele
rini de etkilemiti. Demirden yaplm trpan, orak ve dier aletlerin
olmamas veya gerekli aletlerin balina kemii veya tatan yaplmas ha
sat, hayvan kesimi, koyun krpma gibi ilerin gerektiinden daha fazla
zaman almasna neden oluyordu. Ama daha ciddi bir sonu demirin
olmamasyla skandinavyallarn Eskimolara kar askeri stnlkleri
ni yitirmeleriydi. Dnyann baka yerlerinde yerli halklara kar yap
lan saysz savata elik kl ve zrhlar Avrupallara muazzam bir avan
taj salamt. rnein Peru'daki lnka lmparatorluu'nun fethi ( 1 5321 533) srasnda yaplan be ayr savata srasyla 1 69, 80, 30, 1 1 0 ve 40

290

spanyol binlerce, hatta on binlerce nka'y katletmiti ve tek bir span

yol askeri lmemiti. Bunun nedeni, spanyollarn elik kllar kar
snda lnkalarn pamuklu kumatan yaplm sava kyafetleri giymele
ri ve spanyollar'n giydikleri demir zrhlarn kendilerini nkalar'n ta
ve tahtadan yaplm silahlarndan mkemmel ekilde korumasyd.
Ancak Grnland lskandinavlar'nn ilk birka nesilden sonra elik si
lah veya elik zrha sahip olduuna dair elimizde bir delil yok. Blge
de bir zrha ait olduu dnlen paralar bulunmu, ancak bunun
bir Grnlandldan ok, blgeyi ziyaret eden bir Avrupalya ait olma ih
timali de var. Grnlandllar Eskimolar gibi ok, yay ve mzraklarla sa
vamlar. Yine Grnland skandin avlarnn Aztek ve nkalar'a kar s
panyol igalcilere byk avantaj salayan savata at kullanmalar gibi
at kullandklarna dair bir kant da mevcut deil. Belli ki lzlandal ak
rabalar da kullanmamlar. Grnland skandinavlar ayrca profesyo
nel askeri eitimden yoksundular. Bu nedenle Eskimolar'a kar hibir
ekilde askeri bir avantaj salayamadlar.

Topraklara Yaplan Tahribat

skandinavyallar doal bitki rtsne verdikleri zarar nedeniyle
aa, yakt ve demirden yoksun kalmlard. Toprak ve otlaklara ver
dikleri zarar sonucunda ise yararl tarm alanlarndan olmulard. 6.
Blm'de yumuak volkanik topraklar ile krlgan bir yapya sahip
olan zlanda'nn nasl erozyona maruz kaldn grmtk. Grnland
topraklar lzlanda'nnkiler kadar hassas olmasa da, dnya standartla
rna gre en krlgan yerlerden biridir, nk Grnland'n ksa souk
mevsimlerinde bitkiler yava geliiyor, toprak oluumu yava gerekle
iyor ve topran st katman ince bir tabakadan ibaret oluyordu. Ya
va bitki geliimi organik humus ve kil asndan fakir toprak ierii
demekti. Bu toprak bileenleri suyu tutup topran nemli kalmasn
salayan nemli unsurlardr. Bu nedenle Grnland topraklar kuvvetli
rzgarlarla ok abuk kuraklayordu.
Grnland'daki toprak erozyonlarnn sonucu, topra tutmak a
sndan imden daha etkili olan aa ve allarn kesilmesi veya yakl
mas ile balar. Aa ve allar yok olunca iftlik hayvanlar, zellikle de
koyun ve keiler imlerde otlar ki, Grnland artlarnda imin tekrar
kmas ok yavatr. im rts bir kere yok olup ortaya plak top
rak ktnda, zellikle kuvvetli rzgarlarda toprak baka yerlere s-

skandi nav Gr nland ' n n Sonu

291

rklenir. Yamurun ok kuvvetli olduu zamanlarda topraklar bir va

diden kilometrelerce teye tanabilir. Vadilerde olduu gibi ortaya
plak topran kt yerlerde kum rzgarla birlikte srklenir.
Gl ve toprak profilleri Grnland'a skandinavyallarn gelmesin
den sonra topraklarn ciddi erozyon geirdiini, stteki topran ve da
ha sonra kumun rzgar ve sel sular ile gllere aktn belgeliyor. r
nein Qorog Fiyordu'nda srtn bir buzula vermi ve terk edilmi bir
skandinav iftliinde kuvvetli rzgarlar nedeniyle o kadar fazla mik
tarda toprak srklenmiti ki, ortada sadece talar kalmt. skandinav
iftliklerinde rzgarn srkledii kumlar ok fazla bulunur: Vatnah
verf'deki terk edilmi baz iftlikler 3 metre kuma gmlmtr.
Toprak erozyonu dnda topraklar oraklatran baka bir etken
de, yakacak odun ve kereste az olduu iin imenlerin yakt olarak kul
lanlmasyd. Neredeyse tm Grnland binalar byk apta imenden
ina edilmiti. Bazlarnn tatan temeli, aty desteklemek iin de ah
ap kirileri vard. Garder'daki Aziz Nikolas Katedrali'nin duvarlarnn
sadece ilk 1 .8 metresi tatan yaplm, kalan ise imenden ina edilmi
ti. Kilisenin ats ahap kirilerle desteklenmiti. Hvalsey Kilisesi'nin
duvarlar istisnai olarak tamamen tatan yaplmt, ama yine de at i
menden rlmt. Grnland imen duvarlar dardaki soua kar
izolasyon salamas iin ok kaln (yaklak 2 metre) tutulmutur.
Byk bir Grnland evi iin yaklak 40468 metrekare imen gere
kiyordu. Dahas, bu miktar bir kereye mahsus deildi, nk imen
yava yava paralara blnyordu. Bu nedenle herhangi bir bina bir
ka on senede bir tekrardan "imlendiriyordu". skandinavyallar ina
atlar "tekrardan imlendirme" srecine "arazinin soyulmas" diyorlar
d, ki bu da ayrlara verdikleri zarar ok iyi anlatan bir tanmdr.
Grnland'da imlerin ok yava yetimesi bu hasarn ok uzun sre
devam ettiini gstermektedir.
Toprak erozyonu ve imenlerin kesilmesi konusuna iyimser bir
yaklam olanlar bunun ne gibi bir zarar olduunu sorabilir. Cevap
basittir: Atlantik'teki Iskandinavyallara ait adalar ierisinde, insanlar
yerlemeden nce bile en souk ada Grnland idi. Bu nedenle im ve
otlaklarn yetimesi asndan en uygun olmayan ve toprak erozyonu,
ar hayvan otlatma, zarar verme ve kesme sonucunda bitki rtsn
kaybetmeye en fazla maruz kalabilecek olan ada da yine burasyd. Bir
iftliin, bir sonraki uzun k aylar gelmeden minimum sayda hayva
n beslemeye yetecek kadar otla olmas gerekirdi. Yaplan tahminlere
gre Dou veya Bat yerleim yerlerindeki toplam ayrlk alann sade-

292

ce te birinin kaybedilmesi beslenebilen sr saysn kritik eiin al

tna ekebilmektedir. Bu, Bat yerleiminde, byk ihtimalle de Dou
yerleiminde meydana geldii tahmin edilen durumdur.
zlanda'da olduu gibi, Ortaa'daki skandinavlar kuatan evre
sel sorunlar bugn modern Grnland iin de birer sorun tekil etmek
tedir. Ortaa skandinavyallarnn yitip gitmesinden be yzyl son
ra ada Eskimo hakimiyeti altndayken ve daha sonra Danimarka kolo
nisiyken adada hala iftlik hayvan yoktu. Sonunda 1 9 1 5 ylnda Dani
markallar deneme mahiyetinde adaya lzlanda koyunu getirdiler ve ilk
iftlik 1924 ylnda Brattahlid'de ald. nek de getirildi, ancak ok faz
la i kard iin ksa srede inekten vazgeildi.
Bugn yaklak 65 Grnlandl aile koyun yetitirerek geimini sa
lyor. Bunun sonucunda ar otlatma ve toprak erozyonu sorunlar
tekrar ortaya kt. Grnland gllerinde yaplan testler, MS 984 sonra
s meydana gelen deiikliklerin 1924 sonrasnda da meydana geldii
ni gsteriyor. Bu sorunlar aa polenlerinde d, imen ve yabani ot
polenlerinde art ve gllere akp giden topraklar olarak zetlenebilir.
1 924 sonrasnda klarn nispeten lman getii zamanlarda koyunlar
kendileri yiyecek bulsun diye darda braklyorlard. Bu zellikle bit
ki rtsnn kendini yenileme kapasitesinin dk olduu zamanlar
da byk zarar veren bir uygulamayd. Baka yiyecek bir ey olmad
nda hem koyun hem de atlar bunlardan yedii iin zellikle ard
aalar tehlikedeydi. Christian Keller 1976 ylnda Brattahlid'e geldi
inde ard hala yetiiyordu, ancak 2002'de blgeye gittiimde sadece
kurumu ardlarla karlatm.
1 966-67 knda Grnland koyunlarnn yarsndan ou alktan
lnce hkmet koyunlarn etkisini aratrmak zere Grnland De
neysel stasyonunu kurarak bir alma balatt. Bu almada youn
olarak koyun otlatlan, otlatlmayan ve evresi itlerle evrilip ieri hi
hayvann girmedii araziler karlatrld. almann bir blm ar
keologlarn Vikingler zamannda meydana gelen ayr deiimlerini
incelemesini kapsyordu. Bu alma sayesinde Grnland'n krlgan
yapsnn kavranmasyla Grnland halk en fazla zarar grecek ayrla
rn itle evreleyip k boyunca koyunlarn ahrlara kapattlar. Doal
ayrlarn gbrelenerek veriminin arttrlmas iin abalar artarken
yulaf, avdar ve buraya sonradan getirilen baka tarm rnlerinin ye
titirilmesi iin ura veriliyor.
Tm bu abalara ramen toprak erozyonu bugn Grnland'da b-

 skandi nav Grnland ' n n Sonu

293

yk bir sorun. Dou yerleim fyordlar boyunca son zamanlarda ko

yun otlatlm olmasndan dolay plak tatan olumu araziler gr
dm. Son 25 sene ierisinde Qorlortoq Vadisi azndaki tarihi iftlie
ok yakn bir yerdeki modern iftliin topraklar ok kuvvetli rzgar
larn etkisiyle erozyona urad. Bu durum yedi yzyl nce bu iftlikte
neler olduunu anlamamz iin bir model oluturmaktadr. Hem
Grnland Hkmeti hem de iftiler uzun vadede koyunlarn sebep
olduu hasarn farknda olsalar da, isizliin hkm srd bir top
lumda i imkan oluturmaya alyorlar. Ne tezattr ki, Grnland'da
koyun yetitirmenin ksa vadede bile bir getirisi bulunmamaktadr:
Hkmet koyun reticisi ailelere kayplarn telafi etmek iin her yl
1 4 bin dolar demektedir. iftilere yaplan bu yardmla koyun yeti
tiriciliinin blgede canl tutulmas amalanmaktadr.

Eskimolar'n Atalar
Eskimolar Viking Grnland'nn knde nemli bir rol oynam.
Grnland ve lzlanda lskandinavlar'nn tarihleri arasnda en byk fark
Grnland'da Eskimolar'n olmasyd: lzlandallar Grnlandl kardeleri
ne gre daha lman bir iklime sahipti ve Norve'e daha yaknd. Ancak
sahip olduklar avantajlarn en nemlisi Eskimo tehditi altnda bulun
mamalaryd. Eskimolar aslnda onlar iin karlm bir frsatt: Grn
land Vikingleri eer Eskimolar'dan yol yntem renselerdi ve onlarla
ticaret ilikisine girselerdi, hayatta kalma anslar ok daha fazla olurdu.
Fakat bunu yapmadlar. Dier yandan, Eskimo saldrlarnn veya teh
ditlerinin Vikingler'in ortadan kalkmasnda dorudan bir rol olmu
olabilir. Eskimolar Ortaa Grnland'nda hayatta kalmann imkansz
olmadn bize kantlamaktadrlar. Peki Eskimolarn hayatta kalmay
baard bir ortamda Vikingler neden yitip gitmilerdi?
Bugn Eskimolarn Kanada Kuzey Kutup Blgesi'nin ve Grn
land'n gerek yerel halk olduunu dnyoruz. Gerekte ise Eskimo
lar, skandinavyallar buraya gelmeden nce yaklak 4 bin yl boyunca
Kanada boyunca douya uzanan ve Kuzeybat Grnland'a girmi, arke
olojik olarak tannm en az drt halkn en sonuncusu. Daha sonra Es
kimo dalgalar Grnland'a gelip burada yzyllarca kalm ve bir sre
sonra skandinavlar, Anasaziler ve Paskalya Adas halklar gibi geride
toplumsal klere dair benzer soru iaretleri brakarak ortadan yok
olmular. Ne var ki Vikingler'in kaderinin geri plan dnda eski zaman
larda meydana gelen bu yok olmalar kitabmzda tartacak kadar bilgi-

294

ye sahip deiliz. Arkeologlar bu eski kltrlere geride braktklar kaln

tlarn bulunduu yerlere gre Nokta Bamszl I, Nokta Bamszl
II ve Saqqaq gibi isimler vermiler. Ne var ki bu insanlarn konutuklar
diller, isimleri ve dier detaylar sonsuza dek yok olup gitmitir.
Eskimolar'n atalar, arkeologlarn Kanada'nn Baffn Adas'nda
Dorset Burnu denen yerde belirledikleri insanlardr. Bu nedenle bu in
sanlara Dorset halk ad verilmitir. Kanada Kutup Blgesi'nin byk
bir ksmn igal ettikten sonra M 800 yllarnda Grnland'a girdiler
ve gneybatdaki Viking yerleim yerleri de dahil olmak zere adann
pek ok blmnde yaklak bin yl boyunca yaadlar. Bilinmeyen se
beplerle MS 300 ylnda Grnland' ve Kanada Kutup Blgesi'nin bir
blmn terk ederek Kanada'nn baz blgelerine daldlar. MS 700
civarnda tekrar Labrador ve Kuzeybat Grnland'a doru genilediler.
Bu g esnasnda Viking yerleim yerlerinin gneyine tekrar yaylma
dlar. Bat ve Dou yerleim yerlerinde ilk Viking kolonileri, muhteme
len Vinland seyahatleri esnasnda Kuzey Amerika'da rastladklar yer
lilere benzer yerlilerce geride braklm,iinde insanlarn yaamad
ev ykntlar, kayk paralar ve ta aletler grdklerini anlatmlard.
Arkeolojik yerleim yerlerinde bulunan kemiklerden Dorset insan
larnn yerleim yerlerine ve zaman dilimlerine gre deiiklik gste
ren farkl avlar avladklarn biliyoruz. Bunlar arasnda deniz aygr,
fok, karibu, kutup ays, tilki, rdek, kaz ve deniz kular var. Birbirin
den bin kilometre uzaklktaki yerlerde ayn madenden karlm ta
tan yaplm aletlerin bulunmas da ispatlamtr ki, Kutup Kanadas,
Labrador ve Grnland'daki Dorset nfuslar arasnda uzun mesafeli
ticaret yaplyordu. Halefleri Eskimolar veya Kutuplar'daki atalarnn
tersine Dorset insanlarnn kpekleri (ve dolaysyla kpeklerin ekti
i kzaklar) yoktu ve ok-yay kullanmyorlard. Yine Eskimolar'n ter
sine bir iskelet zerine gerilmi deriden yaplan tekneleri yoktu ve bu
nedenle balina avna kamyorlard. Kzaklar olmadan fazla hareket
kabiliyetleri yoktu, ayrca balina avlamaynca ok byk insan toplu
luklarn besleyebilmeleri mmkn olmuyordu. Sadece iinde on kii
nin yaayabilecei bir iki evlik kk yerleim yerlerinde otururlard.
Bu onlar skandinavlarn karlat en yenilmesi kolay Yerli Ame
rikan kavminden biri yapyordu. Bu kavimler Dorsetler, Eskimolar ve
Kanada Kzlderilileri idi.
Bu durum, Grnland lskandinavlarnn, olduka saldrgan Kzlde
rili nfusu nedeniyle Kanada'nn gneyindeki topraklara neden git-

skandinav G r nland' n n Sonu

295

meyi braktklarnn da bir aklamasdr. lskandinavyallar, bu tarih

lerden sonra yzyldan fazla bir sre kereste almak iin Dorsetler'in
hakimiyetindeki Labrador kylarna gven iinde girip ktlar.
Acaba Vikingler ve Dorsetler birbirleriyle Kuzeybat Grnland'da
m karlamlard? Bu konuda elimizde kesin bir kant yok, nk
Dorsetler, skandinavyallar gneybatya yerletikten 300 yl sonra ha
la hayatlarn srdryorlard. Ayrca lskandinavyallar Dorsetlerin
topraklarnn sadece birka yz mil gneyindeki yerlere yldan yla av
lanmaya gidiyor ve daha kuzeylere keif yolculuklar yapyorlard. Aa
da lskandinavyallarn yerli halk ile karlamalarn anlatan bir hi
kaye aktaracam. Buradaki yerli halkn Dorsetler olabileceinden
kukulanyorum. Dier kantlar arasnda Vikingler'den kaynakland
belli olan baz eyalar bulunmaktadr. Bunlar Kuzeybat Grnland ve
Kanada Kutbu'na yaylm Dorset yerleim yerlerinde kefedilmitir.
Tabii ki, Dorsetler bu mallan lskandinavlarla yz yze balantlar so
nucunda barl yollardan m almlar, yoksa bunlar terk edilmi ls
kandinav yerleim yerlerinden mi bulup almlar, bunu bilmiyoruz.
Nasl olursa olsun, nispeten zararsz olan Dorsetlerle olan ilikilerinin
yannda, Iskandinavyallarn Eskimolar'Ia olan ilikileri olduka tehli
keli boyutlara ulama potansiyeline sahipti.

Eskimolarn Yaamlarn Devam Ettirmeleri

Ak sularda balina avlama gibi ustalklar da ieren Eskimo kltr
ve teknolojisi Bering Boaz blgesinde MS 1000 yllarndan nce do
du. Karada kpek kzaklar, denizde ise byk tekneleri Eskimolar'a
mallarn Dorsetler'den daha hzl tama imkan salad. Orta alar
da Kuzey Kutbu snnca ve Kanada Kutup adalarn ayran donmu su
yollar eriyince Eskimolar balina av iin Kanada'nn dou ilerine
doru girdiler. MS 1 200'de Kuzeybat Grnland'a, daha sonra Grn
land'n bat kySl boyunca gneye doru Nordrseta'ya ulamak zere
ilerlediler. MS 1300'de Bat yerleim yerlerinin yaknna, 1400'de de
Dou yerleim yerlerine ulatlar.
Eskimolar Dorsetler'in avladklar avlarn aynlarn avlyorlard ve
muhtemelen onlardan bu konuda daha baarlydlar, nk ellerinde
ok ve yaylar vard. Balina avlamakla Dorsetler'in veya lskandi
navyallarn elinde olmayan bir besin maddesine sahiptiler. Bu neden
le Eskimo avclar birden fazla sayda eleri ve ocuklaryla dzineler
ce insan barndrabilen byk evlerde yayorlard. Bu evlerde ayrca

296

10-20 erkek avc ve sava da yaayabiliyordu. Nordrseta'nn ana av

lanma yerleri ierisinde Eskimolar Sermermiut denilen yerde zaman
iinde yzlerce ikametgahdan oluan byk bir yerleim alan kurdu
lar. Saylar zar zor birka dzineyi bulan bir grup lskandinavyal'nn
Nordrseta'daki avlarda byk bir grup Eskimo tarafndan fark edildi
ini ve onlarla iyi ilikiler kuramadklarn bir dnn.
skandinavyallarn tersine Eskimolar, Kutup koullarnn stesinden
gelerek binlerce yllk bir kltrel geliim sergilediler. Grnland'da ina
at, snma ve aydnlatma ihtiyalar iin aa yoktu, ancak bu Eskimolar
iin hibir ekilde bir sorun tekil etmiyordu. Buzdan kubbe biiminde

igloo denen evler ina ediyorlar, lambalarnda ve snma amal olarak da

balina ve fok ya kullanyorlard. Tekne inas iin az m tahta vard? Bu,
Eskimolar iin hi sorun deildi: Kk kano erevelerinin zerine fok
derisi geriyorlar ya da yine ayn malzemeyle umiaq denen byk tekne
ler yapp ak denizlere balina avna gidebiliyorlard.
Eskimolar'n mkemmel tekneleri olan kayaklar hakknda ok ey
okumama ve gnmzde, zellikle 1 . Dnya'da modelleri bulunan,
plastikten yaplma modern kayaklar grmeme ramen yine de Grn
land'da ilk defa geleneksel bir Eskimo kayak grdmde ok ar
mtm. Bu tekneler ikinci Dnya Sava'nda ABD'nin yapt uzun,
dar ve hzl Iowa tipi sava gemilerini hatrlatt bana. Gvertelerindeki
bo alanlarn her bir santimetresi bombardman silahlar, uaksavarlar
ve dier silahlarla ykl olan bu gemilerle karlatrldnda bu Eski
mo tekneleri 5,8 metre uzunluu ile olduka kk olmasna ramen,
benim dndmden daha uzundu. lnce uzun kayaklarn gvertesi
de silah doluydu; frlatma uzantsyla birlikte monte edilmi bir zp
kn; 1 ,8 metre uzunluunda zpkn sapna taklabilir ayr bir zpkn ba
; kulara atmak iin oklar (bunun ucunda kua atmak iin bir okun
yansra, okun kuu skalamas durumunda devreye girecek ayr ok
ucu bulunuyordu); balinalar cezbetmek iin foklarn i organlarndan
yaplma yemler ve zpknlanan balinaya ldrc darbeyi vurmak iin
mzrak. Ayrca bildiim hibir sava gemisi veya deniz aracnda gr
mediim ekilde, kayak arac kullanan kiinin boy, kilo llerine ve
kol gcne gre, yani "stne gre" yaplmt. Bu tat adeta onu kul
lanan tarafndan "giyiliyordu" ve oturma yeri bu kiinin parkasna di
kilmi bir giysiydi. Christian Keller Grnlandl dostlarndan birine g
re yaplm modern kayaklardan birini "giymek" istedi. Ama bindiin-

skandinav G r nland'nn Sonu

297

de ayaklarnn smadn ve st bacaklarnn delikten giremeyecek

kadar byk olduunu grd.
Avlanma stratejileri ile Eskimolar Kutup tarihindeki en kullanl ve
karmak yntemleri gelitirmi olan avclard. skandinavlar gibi kari
bu, mors ve kara kular avlayan fakat bunun iin kendilerine has yn
temler kullanan Eskimolar foklar zpknlamak iin kayak kullanr ve
ak denizlerde ku arayp vurur, balina zpknlarlard. Tek bir Eskimo
kendi bana salkl bir balinaya ldrc bir darbe vuramayaca iin,
av, balinann baka bir umiaqdaki adamlar tarafndan zpknlanmasy
la balard. Sherlock Holmes'un "Kara Peter'in Maceras" adl kitabn
hatrlarsnz belki; kt kalpli emekli bir gemi kaptan duvarn ssle
yen zpkn vcudunu delmi bir ekilde evinde l bulunur. Sherlock
Holmes tm bir sabah bir kasap dkkannda bir domuza zpkn sapla
yarak geirir, ama bounadr. Bu gerekten zr bir itir. Tm bunlardan
Sherlock Holmes katilin zpkn profesyonel olarak kullanan biri oldu
u sonucunu karr, nk eitimsiz birinin ne yaparsa yapsn zpkn
derin olarak saplayamayacan anlamtr. Eskimolar'n bunu gerek
letirmesi iki ekilde mmkn oluyordu. Zpkn sk skya tutmay
salayan yakalama yeri sayesinde avcnn at gc ve etkisi artyordu.
Ayrca Eskimolar balina avlama eitimine ocuk yalarda balayarak
ok fazla pratik yapyorlard; bu durum atc kolun hiper-uzamas de
nen bir durum ortaya karyor, bir bakma avcnn vcuduna yerleti
rilmi, fazladan bir zpkn at mekanizmas salyordu.
Mzrak ba balinaya saplandnda akllca tasarlanm bir meka
nizma ortaya kyor ve avclarn balinaya saplanm mzraktan ayrlan
mzrak sapn geri almalarn salyordu. Eer mzrak mzrak bana
bal halat tutmaya devam ederse, kzgn balina umiaq ve tm Eski
molar' suyun altna ekebilirdi. Bu arada mzran ucuna takl ii ha
va dolu bir fok mesanesi balinann su stnde kalmasna yardmc
oluyor ve daldka daha da yorulmasn salyordu. Balina nefes almak
iin su yzne ktnda, Eskimolar, zerinde ucuna mesane takl
baka bir mzrak daha atarak balinay iyice yoruyorlard. Ancak balina
yeterince yorulduunda avclar balinann hemen yanna giderek ld
rc son darbeyi vurmaya cesaret edebiliyorlard.
Eskimolar Grnland'da en bol bulunan, ancak yakalanmas zor
olan halkal foklar avlamak iin de zel teknikler gelitirmilerdi.
Grnland'daki dier fok trlerinin tersine halkal foklar buzda kafas-

298

nn geecei byklkte (vcudunun geecei byklkte deil) de

likler aarak k Grnland'n ky sularnda geirirler. Bu delikleri bul
mak zordur, nk foklar delikleri kar ile kamufle ederler. Tilkiler ye
raltnda yaptklar yuvalarna girip kmak iin nasl ki pek ok delik
aarsa, foklar da nefes alma delikleri aarlar. Avclar fokun deliinin
zerindeki karlar temizlemezler, aksi takdirde fok deliin banda
kendisini birinin beklediini anlar. Bu nedenle avc Kuzey Kutbu'nun
karanlk k gnnde fok kendini gsterene kadar sabrla hi kprda
madan deliin banda bekler ve hayvan karn arasndan nefes almak
iin ktnda karn arasndan, onu neredeyse grmeden mzrak.lama
ya alr. Vcuduna mzrak saplanan fok yzp gittiinde, avc sapn
dan ayrlan, fakat halata bal kalan mzrak ban hayvan yorulana ka
dar eker ve en sonunda avlamay baarr. Bu yntemi renmek ve
baarl bir ekilde uygulamak olduka zordur: skandinavlar hibir
zaman bu yntemi uygulayamamlardr. Sonuta dier fok trlerinin
say olarak azald yllarda Eskimolar halkal foklara ynelmiler, an
cak skandinavlar bu seenei hi hayata geirmedikleri iin alktan
lme riskiyle kar karya kalmlardr.
Bu nedenle, Eskimolar hayatta kalma ans asndan lskandinavlar
ve Dorsetlere gre daha avantajl durumdaydlar. Eskimolar'n Kana
da ve Kuzeybat Grnland'a yaylmalarn kapsayan birka yzyl ie
risinde nceden her iki blgede de baskn durumda olan Dorset kl
tr yok oldu. Bu nedenle Eskimolarla ilgili bir deil, iki sr ile kar
karyayz: Eskimolar'n blgelerine gelmesinden hemen sonra, nce
Dorsetler'in, sonra lskandinavlar'n ortadan kalkmas. Kuzeybat
Grnland'da baz Dorset yerleim yerleri Eskimolar'n geliinden son
ra bir-iki yzyl daha hayatta kald. Bu esnada iki kavmin birbirlerin
den haberdar olmamas imkanszd; buna ramen Dorset yerleim
yerlerinde Eskimo yapm eyalar bulunmas gibi iki kavim arasndaki
ilikiyi gsteren net bir kant mevcut deildir. Elimizde bu ilikiyi bel
geleyen dolayl kantlar var: Grnland Eskimolar G,rnland'a gelme
den nce sahip olmadklar birok Dorset geleneini Grnland'a ge
lince benimsediler. Bunlar arasnda kar bloklarn kesmek iin kemik
ba, kubbeli kar evleri, sabunta teknolojisi ve Thule 5 denen bir tr
mzrak ba bulunmaktadr. Akas Eskimolar Dorsetler'den yalnzca
bir eyler renmekle kalmam, onlar ortadan yok olduktan sonraki
2 bin sene boyunca da bir eyler yapm olmallar. Her birimiz Dorset
ler'in nasl ortadan kalktna dair kendi kafamzdan bir senaryo yaza
biliriz. Benim tahminlerimden bir tanesi zorlu k artlarnda alktan

 ska ndinav G rnland' n n Sonu

299

len Dorsetliler arasndan birka kadnn erkeklerini terk ederek bali

na ve halkal fok etiyle ziyafet eken Eskimo kamplarna gittikleri ...

Eskimolarla skandinavlarn likileri

Eskimolar'la skandinavyallar arasndaki iliki ne seviyedeydi? 11gintir, fakat bu iki kavmin Grndland' paylat yzyllar boyunca
skandinavyallarn tarihinde Eskimolara sadece kere, o da ok ksa
bir ekilde yer verilmitir.
Bu nottan birincisi ya Eskimolar'dan, ya da Dorsetlerden bahse
diyor olabilir, nk Dorsetlerin Kuzeybat Grnland'da hala yaam
srd ve Eskimolar'n daha yeni yeni geldii 1 1 . ve 12. yzyllardan
bahsediliyordu. Norve Tarihi kitabnda yer alan 15. yzyldan kalma
bir el yazmasnda Iskandinavyallarn ilk defa Grnland yerlileriyle na
sl karlatklar anlatlr: "lskandinav yerleim yerlerinin kuzeyinde
avclar 'skraeling' dedikleri kk insanlarla karlarlar. Bu insanlar
ldrc olmayan yara aldklarnda yaralar beyaz bir renk alyor, ka
nama olmuyor, ancak ldrc yara aldklarnda yara hi durmadan
kanyor. Demirleri yok, ama mors diinden silah, keskin tatan ara ve
gereler yapyorlar:'
Bu ksa ve z aklamalardan anlald gibi, Iskandinavyallar
Grnland' paylatklar bu insanlara kar balangta pek de sevecen
bir tutum taknmamlar. Iskandinavyallarn Vinland ve Grnland'da
karlatklar grup Yeni Dnya yerlisine verdikleri "skraeling" ismi
eski skandinav dilinde yaklak olarak "gariban, sefil kimse" anlamna
geliyordu. Ayrca grdkleri ilk Eskimo veya Dorset insann hemen
baklamaya kalkp ne kadar kanamas olduuna baktklarna gre,
onlara fazla bar yaklamadklar anlalmaktadr. Ayrca 6. B
lm'de Iskandinavyallarn ilk defa Vinland'de bir grup Kzlderili ile
karlatklarnda dokuz kiiden sekizini ldrdklerini de unutma
mak lazm. Bu ilk balantlar skandinavyallarn Eskimolar'la neden
iyi bir ticaret ilikisi kurmadklarn aklamaktadr.
Ayn ekilde ksa olan ikinci not MS 1 360 civarnda Bat yerleim
yerlerinin harap edilmesinde "skraeling"lere bir rol atfediyor; bu roln
ne olduunu aada greceiz. Sz konusu "skraeling"ler sadece Eski
molar olabilirdi, nk o zamanlar Dorsetler Grnland'dan oktan si
linip gitmiti. Son not ise 1 379 yl iin Izlanda'nn tarihi kaytlarnda
yer alan bir cmle: "Skraelingler Grnlandllara saldrarak 1 8 erkei

300

ldrd, iki erkek ocuu ve bir kadn esir olarak ald:' Eer bu tari
hi yazlarda Norve'te Sami (Saami)halk tarafndan yaplan bir sald
r yanllkla Grnland'a atfedilmi deilse, o zaman bu olay tahminen
Dou yerleim yerinde gereklemi olmal, nk Bat yerleim yerle
ri 1379 ylnda ortadan kalkmt ve bir skandinavyal avc grubunun
ierisinde kadn olamazd. Bu durumda bu ksack hikayeyi nasl yo
rumlamamz gerekir? On milyonlarca insann ldrld savalarn
yapld yzylmzda 1 8 skandinavyal'nn ldrlmesi bize nemli
bir olay gibi gelmeyebilir. Tm bunlar dnrken Dou yerleim ye
rinin toplam nfusunun 4 binden fazla olmadn ve 1 8 kiinin erkek
nfusun % 2'sini tekil ettiini unutmayn. Eer bugn 280 milyon
nfuslu ABD'ye bir dman saldrs olsa ve ayn oranda erkek ld
rlm olsa, sonu 1 milyon 260 bin ABD'li erkein ldrlmesi olur.
1 380, 138 1 ve dier saldrlar gz nnde bulundurulmazsa, 1 379'da
belgelenmi bu tek olay bile Dou yerleim yeri iin bir felaket olmal.
Bu ksa metin skandinavyallarla Eskimolar'n ilikilerine dair
elimizde bulunan tek bilgi kayna. Arkeolojik bilgi kaynaklar Eskimo
alanlarnda bulunan skandinav yaplarn veya bu yaplarn kopyala
rn iermektedir. Eskimo yerleim yerlerinde skandinav meneli 1 70
para eya bulunmutur. Bunlarn arasnda bak, makas gibi eyalar
da bulunmaktadr, ancak byk bir ksm Eskimolar'n kendilerine e
ya yapmak iin sakladklar bakr, demir, bronz veya teneke gibi metal
paralardr. Bu tip skandinav meneli objeler sadece Vikingler'in ya
ad Eskimo yerleim yerlerinde (Dou ve Bat yerleimleri) veya sk
sk ziyaret ettikleri yerlerde (Nordrseta) deil, ayn zamanda Dou
Grnland ve Ellesmere Adas gibi skandinavyallarn hi gitmedii
yerlerde de bulunmutur. skandinav malzemeleri Eskimolar'n ol
duka ilgisini ekmi olmal ki, yzlerce kilometre uzaklktaki Eskimo
gruplar arasnda bunlarn ticareti yaplm. Bu objeleri Eskimolar
skandinavyallardan ticaret vastasyla m, yoksa onlar ldrerek, so
yarak veya skandinavyallar evlerini terk ettikten sonra buralar ya
malayarak m edinmilerdi? Dou yerleim yerlerindeki metallarin o
u kiliselerin anlarndan elde edilmiti ki, skandinavyallarn hibir
ekilde kiliselerinin anlarn ticaret konusu yapmayacaklar aktr.
Bu anlar byk ihtimalle skandinavyallarn yok olmasndan sonra
Eskimolar tarafndan alnmt.
ki kavmin yz yze balantsn gsteren daha kesin bir kant Es
kimolar tarafndan yaplm skandinavyal insan figrleridir. Bu fi-

 skandinav G rnland' nn Sonu

301

grlerdeki insanlarn sa ekli, giysileri veya d grnlerine bakld

nda Vikingler olduu anlalmaktadr. Avrupa ba veya testeresi
eklindeki Eskimo aletleri yama edilen skandinav yerleim yerlerin
den alnm olsa bile, Eskimo yapm tahta variller ve ok balar Eski
molarn skandinavyallar bizzat bu aletleri yaparken veya kullanrken
grdklerine iaret ediyor.
Dier yandan skandinav blgelerindeki Eskimo objesine hemen
hemen hi rastlanmamtr denilebfr: Bir geyik boynuzundan yapl
m tarak, iki ku sapan, bir mors diinden kulp ve gz kamatran bir
demir paras. Bu be para eya, yzyllarca birlikte yaayan skandi
nav-Eskimo topluluklarnn skandinav Grnland'nda brakt tek
izler. Bu be eya deerli ticaret eyalar olarak grlemez. Bunlar olsa
olsa baz merakl skandinavyallarn bir ekilde edindii eyalar olma
l. skandinavyallarn kendilerine yarar salayacak Eskimo teknoloji
sini rnek alp kullanmalar beklenirdi, ama bunu yapmamlar. rne
in herhangi bir skandinav yerleim blgesinde tek bir mzrak, zpkn
atc, umiaq veya kayaka rastlanmamtr.
Eer Eskimolar ile skandinavyallar arasnda ticaret gelimi olsay
d, ticaret mallar arasnda hi phesiz Eskimolarn avlamakta usta
olduklar, skandinavyallarn da Avrupa'ya satmak isteyecekleri en de
erli ey olan mors dii bulunurdu. Ama maalesef bizim iin byle bir
ticaretin varln grmek olduka ok zor, nk skandinav yerleim
yerlerinde bulunan mors dileri bizzat skandinavyallar tarafndan m
avlanm, yoksa bunlar Eskimolardan m alnm, bunu tespit etmek
imkansz. Ama u kesin ki, skandinav yerleim yerlerinde Eskimo
lar'n en deerli ticaret mal olarak grdkleri ey, yani halkal fok ke
miklerine hibir ekilde rastlanmamaktadr. Eskimolar tarafndan ba
aryla avlanan halkal foklar k aylarnda Grnland'da en bol bulu
nan fok tr olmakla birlikte, skandinavyallar tarafndan avlanam
yorlard, nk skandinavyallar yln bu zamannda depo ettikleri
klk yiyeceklerini av esnasnda tketip sonra da alktan lme riski ile
kar karya kalabilirlerdi. Btn bunlardan iki kavim arasnda-eer
varsa-ok kstl bir ticaret olduu sonucuna varyorum. ki kavmin
balantsn gsteren arkeolojik kantlar gz nne alndnda, Eski
molar skandinavyallarla ayn aday ve avlanma blgelerini payla
maktan ziyade, adeta baka bir gezegende yaar gibi yaamlarn sr
drmler. Eskimolarla skandinavyallar arasnda herhangi bir evlilik
yapldna dair iskelet veya genetik delil de bulunmamaktadr. Grn-

302

land skandinavlar'nn kilise mezarlklarnda gml kafataslarna

bakldnda bunlarn kta Iskandinavyas'ndaki kafataslarna benze
dii ve Eskimo-skandinav melezini andran bir oluumun olmad
grlmektedir.
Hem Eskimolar'la ticaretin gelitirilememesi, hem de onlardan ok
nemli eylerin renilmemi olmas, bizim bak amza gre, Iskan
dinavyallara ok ey kaybettirmi olsa da onlar bunu grememiler.
Bu baarszlklarnn nedeni ellerinde frsat olmamas deildi. Iskan
dinavyal avclar Nordrseta'da ve daha sonra Eskimolar Bat yerleim
yerlerinin dndaki fyordlara geldiinde Eskimo avclar grm ol
mallar. Ar ahap krekli tekneleri ve mors ve fok avlamak iin kul
landklar tekniklerinin yannda Eskimolar'n hafif deriden tekneleri
nin ve avlanma yntemlerinin kullanlln fark etmi olmallar: Es
kimolar Iskandinavyal avclarn baarmaya altklar her konuda
byk bir baar sergiliyorlard. Daha sonraki Avrupal kaifler
I SOO'lerin sonlarnda Grnland' kefetmeye balaynca, kayaklarn
hzna ve manevra kabiliyetine hayran kalm ve herhangi bir Avrupa
l tekneyle karlatrldnda, Eskimolar'n sularda yan-balk gibi bir
ok hzyla ilerledikleri yorumunu yapmlard.
Kaifler ayn zamanda Eskimo umiaqlar, atclk, dikilmi deri giy
si, bot ve tek parmakl eldiven, zpkn ve fok avlama yntemlerine hay
ran kalmlard. 1 72 l 'de Grnland' koloniletirmeye balayan Dani
markallar hemen Eskimo teknolojisini benimsediler ve Grnland k
ylarnda seyahat ederken Eskimo umiaqlarn kullanarak Eskimolar'la
ticaret yaptlar. Birka yl ierisinde Danimarkallar mzrak ve halkal
foklar konusunda lskandinavyallarn birka yzyl ierisinde ren
diklerinden daha fazla ey renmilerdi. Bunun yannda Danimarka
l smrgecilerin bir ksm da Ortaa'daki skandinavyallar gibi pa
gan Eskimolar hakir gren rklard.
Eer nyargsz biimde lskandinav-Eskimo ilikilerinin ne ekil
alm olabileceini tahmin etmeye alrsak, Ispanyol, Portekizli,
Fransz, Ingiliz, Rus, Belikal, Hollandal, Alman, talyan, Danimarka
l ve Isveliler gibi Avrupallarn daha sonraki yzyllarda dnyann
baka yerlerindeki yerli halklarla karlatklarnda neler yaptklarn
dnerek bunu tahmin edebiliriz. Bu Avrupal smrgecilerin biro
u arabulucu rolne soyunarak btnlemi ticaret ekonomileri geli
tirmilerdir: Avrupal tacirler bu blgelere yerlemi veya yerli halkla
rn bulunduu yerlere ziyaretlerde bulunmu, yerli halklarn ilgisini
eken mallar getirmi ve bunlarn karlnda Avrupallar'n zlemi-

 ska ndi nav G r nland ' n n Sonu

303

ni duyduklar yerel rnleri almlardr. rnein Eskimolar metal

aralara o kadar muhtatlar ki, Kuzey Grnland'a den Cape York
meteorundan kendilerine demir aletler yapmlard. skandinavyalla
rn Eskimolar'dan mors dii, yaban domuzu dii, fok derisi ve kutup
ays alarak karlnda giysi ve st rnleri sattklar bir ticaretin ge
limi olabileceini dnebiliriz. Geri Eskimolar bnyeleri laktozu
kaldramad iin st iemezlerdi, ama iinde laktoz bulunmayan te
reya ve peynir gibi rnleri kullanabilirdi ki, bugn de Danimarka
Grnland'a bu rnleri ihra etmektedir. Grnland'da yalnzca lskan
dinavyallar deil, zaman zaman Eskimolar da alktan lme riski ile
kar karya geliyorlard. Bu riski skandinavyallarla karlkl ticaret
yaparak azaltabilirlerdi. Nitekim Grnland'da skandinavyallarla Es
kimolar arasnda byle bir ticaret 1 72 1 ylndan sonra balatld: Peki
bu ticaret neden ortaalarda yaplamamt?
Sebeplerden biri iki kavim arasnda evlilik yaplmasn veya birbir
lerinden bir eyler renmelerini engelleyen kltrel engellerdi. Eski
mo bir kadn skandinavyal bir erkein iine yaramazd. nk s
kandinavyal bir erkein karsndan bekledii eyler iyi rg rmesi,
yn eirmesi, koyun ve inek samas, skyr, tereya, peynir yapmasyd
ki, bunlar skandinavyal kzlarn ok kk yalardan itibaren ren
dikleri eylerdi. skandinavyal bir avc Eskimo bir avc ile dostluk kur
sa bile, skandinavyallar bu Eskimo'nun kayakm dn alp onun na
sl kullanlacan renemezlerdi, nk kayak kullanmas ok zor bir
tekneydi ve tekneyi kullanan avcnn giydii fok derisinden giysi kar
s tarafndan zel olarak dikilirdi. Eskimo kadnlar fok derisinin nasl
dikileceini kk yalarda renirlerdi. Bu nedenle bir Eskimo kaya
k gren skandinavyal bir avc eve gelip karsna "Bana onlardan bir
tane dik" diyemezdi.
Eer bir Eskimo kadnn sizin iin bir kayak yapmaya veya kznn
sizinle evlenmesine ikna etmeyi umuyorsanz, onunla ncelikle dost
lua dayal bir iliki kurmanz gerekir. Ama grdmz kadaryla s
kandinavyallar Vinland'deki Kuzey Amerikal Kzlderililere ve Grn
land'daki Eskimolara "sefil" diyerek ve her iki kavimden insanlar ilk
grdklerinde hemen ldrerek daha en bandan "kt bir tutum"
sergilemiler. Ortaa Avrupallar olarak Hristiyan skandinavyallar
pagan Eskimolara her zaman tepeden bakmlardr.
Sergiledikleri kt tutumun .dier bir sebebi skandinavyallarn
kendilerini Nordrseta'daki yerli halk, Eskimolar da davetsiz misafir
olarak grmeleriydi. skandinavyallar Eskimolardan ok nce Nc.rdr-

304

seta'ya gelip burada yzyllar boyunca avlanmlardr. Eskimolar

Grnland'n kuzeybatsndan geldiklerinde skandinavyallar avlanma
nceliinin kendilerinde olduunu dndkleri mors dileri iin Es
kimolar'a deme yapmak istememiler. Eskimolarla ilk karlatklar
dnem skandinavyallarn Eskimolara nerebilecekleri en deerli mal
olan demire kendilerinin de ok ihtiya duyduklar bir dnemdi.
Amazon ormanlar ve Yeni Gine'nin en cra noktalarndaki birka
kabile dnda Avrupallar'la tanmam "yerel halkn" kalmad g
nmzde, ilk balant kurmann zorluklar pek bilinmiyor olabilir.
Nordrseta'da ilk defa bir Eskimo gren skandinavyal ne yapm olabi
lir? Yznde scack bir glmsemeyle "Merhaba" demi, sonra da el
gz iaretleriyle Eskimo'nun elindeki mors diini alp elindeki demir
levhalar ona m vermitir? Yeni Gine'deki biyolojik arazi almalarm
esnasnda bu tr "ilk balantlar" ben de ister istemez tecrbe ettim ve
olduka tehlikeli ve rktc buldum. Bu tip durumlarda "yerliler" Av
rupallar birer mtecaviz olarak alglar ve yaplan her trl hareketi
can ve mallarna yaplm bir saldr olarak grrler. Her iki taraf da bir
dierinin ne yaptn bilmez, her iki taraf da gergindir ve korkmutur.
Kamakla dier tarafa ate amak arasnda kalr, karar veremez ve pa
nikleyip kar tarafn ate ap amayacan anlamaya alan hareket
lerde bulunurlar. "lk balant"y dostane bir ilikiye evirmek iin ola
anst dikkat ve sabr gerekir. Daha sonraki Avrupal smrgeciler za
man iinde bu tr durumlarda ne yapacaklar konusunda uzmanlat
lar. Bu ilk ate aann skandinavyallar olduu anlamna geliyordu.
Ksacas Grnland'da yerel halkla karlaan 18. yzyl Danimarkal
lar veya dnyann baka yerlerinde ilk defa yerlilerle karlaan dier Av
rupal insanlar, skandinavyallarn karlat ayn sorunlarla karlat.
"lkel paganlar"a kar nyarglar vard; onlar ldrebilir, soyabilir, ti
caret yapabilir, evlenebilir, ellerinden topraklarn alabilirlerdi. Ayrca
onlar kamamaya veya ate etmemeye nasl ikna edeceklerdi. Sonraki
Avrupallar kendi durumlarnn ve ellerindeki seenekleri bir bir deer
lendirerek belli bir karara varyorlard; kendileri sayca az veya fazla my
dlar, Avrupal kolonistlerin yanlarnda eleri var myd, yerel halkn Av
rupa'da beenilecek yerli rnleri var myd ve yerli halkn topraklar bu
ralara yerlemek asndan Avrupallara cazip gzkyor muydu? Orta
a lskandinavyallar bu seenekleri grp deerlendirmeye batan red
dettiler. Eskimolar'dan bir eyler renmeyi reddeddikleri veya bunu ba
aramadklar ve onlara kar askeri stnle de sahip olmadklar iin
ortadan yok olanlar Eskim.olar deil, skandinavyallar oldu.

Resim 1 . Bitterroot rma , Montana.

Resi m 2. Bitterroot Vadisi 'nde sulama yap lan bir ayr.

Resim 4. Dk kalitedeki altn yataklarndan yn ztleme y ntemi ile siya

nr kullanlarak altn karld, bir zamanlar Amerika 'nn ilk maden yata
olan, a ncak u anda terk edilmi d u ru mdaki Montana'da bulunan Zortman-Lan
d usky madeni.

Resim 5. Paskalya Adas'nda bulunan tatan

bir platform (aliu) ve onun zerinde
iter (moai).
ykSelen kafplam t

Resim 6. Paskalya Adas' nn nceleri ormanlarla kapl olan u a nda ise ta ma

.
men aalar yok edilmi g rnts ve volka nik tepeleri. Byk krater, ana ta
oca b lgesi olan Rano Raraku'dur. Tabannda bulunan kk kare eklinde
ki orman a razisine yakn zamanda yerli olmayan aalar d i kilm itir.
Resim 7 . nceden orma nlk olan u anda ise tamamen aalar yok edilmi
arazi ve onun volka nik tepelerinin dier bir grnts.

Resim 8. Kafalarnn zerine muhtemelen

krm z tyl apkalar andran 1 2 ton
arlndaki krmz tatan ayr silindirler
ekilmi heykeller (moai).

Resim 9. u anda ormansz bir b lge olan Chaco Kanyonu'nun, be ya da a lt

katl binalara sahip ve kanyonun eski en byk Anasazi b lgesi olan Pueblo
Bonito harabeleriyle birlikte havadan g rn .

Resim 1 O. Chaco Kanyo

nu'nun u anda ormansz
arazisi olan bir Anasazi bl
gesindeki harabelerin ya
kndan eilmi fotoraf.
Resim 1 1 Gizlenmi moloz
dolgusunun zerinde bulu
nan imentolanmam ta
n yapm tekniklerini res
meden bir Anasazi kap
girii.
.

Resim 1 2 . Bin yldan da

ha uzun bir sre nce
terkedilmi ve ormanlar
la kaplanm, imdi ise
orman blgesi ksmen
temizlenmi Tikal'in Ma
ya ehrinde bulunan dik
kenarl bir tapnak.

Resim 1 3 . Tikal blgesin

de bulunan zeri yazlar
la kapl bir ta ant. Yeni
D'nya'da pre-Columbian
yaz sistemleri gelitiren
tek blge, Maya yurdu
nu da iine alan mezo
amerika blgesiydi.
Resim 1 4. zeri sava
resimleriyle boyanm bir
maya vazosu.

Resim 1 5 . Yaklak olarak MS 1 300 yllarnda G r nland skandinavlar

taraf ndan doudaki yerleim b lgesinde ta kullan lara k ina edilmi Hvalsey
ki lisesi.
Resim 1 6. O rmanlarn yok edilmesi ve koyunlarn otlamas nedeniyle harap
edilmi zlanda topraklar.

Resim 1 8. ki oldu ka etkin ve ustaca avlanma teknolojisi olan kk kano ve zpkn kullanara k avlanan bir eskimo. Bu avlanma teknolojisi G r nland skandinav
lar'nn Eskimola r kullanrken mutlaka g zlemlemi fakat hibir zaman benimse
memi olduklar bir teknolojidir.

Resim 1 9. Yen i Gine'nin dalk blgesinde yer alan Wa hgi Vad isi' ndeki olduk
a yo un nfuslu bir tarm alan. Ormanlk alanla r byk lde yok edilmiti,
fakat 1 2 00 yl nce insanlar kereste ve yakt kaynaklar salayabilmek iin bu
radaki kylerde ve bahelerde yerli demir aalar yetirtirmeye balamla rd .
Resim 20. Fujiya ma dan evreleyen ormanlk a lanlar. 400 yl nce balayan
yukardan aa ya orman ynetiminin sonucu olarak Japonya en yksek oran
da n fus yo unluklarndan birine sahip olmasna ramen % 74' 1k orma nlk
alan yla en yksek yzdeye sa hip olan Biri nci D nya lkesidir.

Resim 2 1 . 1 994 ylnda Ruanda' da katledilen yaklak olarak bir milyon insa nn
dzinelercesinin bir a rada ekilmi fotoraf.
Resim 2 2 . 1 994 ylnda gerekletirilen katliamlar sonucu yaadklar yerden
karlan iki milyon Ruandal m lteciden dokuzu.

Resim 2 3 . Dominik Cumhuriyeti'nin H is pa nyola Adas'nn do u blgesi ni iine

alan ve Heati'den ok daha zengin olan ksmen ormanlk tarm peyzaj .
Resim 2 4 . H ispa nyola Adas 'nn bat ta rafn kaplaya n, Yeni Dnya'nn en fa kir
lkesi olan H aiti'nin neredeyse tamamen ormansz grnts.

Resim 2 5 . Yzlerini kapatarak kendileri ni dnyann en kt hava kirliliine kar

korumaya alan in'deki ehir sakinleri.
Resim 26. i n'deki Loess platosu nun by k blmn harap eden etkin eroz
yon .

Resim 2 7 . i n 'deki ithal elektronik pler kirlili i n Biri nci Dnya'dan d i rek
ol a rak nc Dnya'ya tanmasn temsil etmektedi r :
Resim 28. Avusturalya 'nn en by k nehri olan Murray Nehri boyunca gzlem
lenen bir tr tuzlulama ekli olan yzeydeki tuz birikintileri.

Resi m 29. Avustu ralya'daki bitki rtsn yok eden ve erozyona neden olan
koyun felaketi.
Resim 30. Avusturalya'daki bitki rtsn yok eden ve erozyona neden olan
tavan felaketi.

Resim 3 1 . Bir Kuzey Amerika ormanndaki yerli bitki rtsnn bymesini

engelleyen ve hzl bir ekilde gelien bitki tr olan _ISudzu.
Resim 32. Kba Fze Krizi srasnda Domuzlar krfezinde yaptklarn hatalarn
farkna varan ve g rup halinde karar alara k daha etkin yntemler benimsemeye
alan Bakan John F . Kennedy ve danmanlrnn grmeleri.

Resim 3 3 . Son 20 y ln en ok ya nk uyandran ve en fazla maddi hasara neden

olan endstriyel felaketlerinden biri: 1 988 yl nda Kuzey Denizi' ndeki Occiden
tal Petroleum'un Piper Alpha petrol platformunda meydana gelen, 1 67 iinin
lm ne neden olan ve irketi byk maddi kay plara u ratan ya ngn.
Resim 34. Son 20 yln en ok yank uya ndran ve en fazla maddi hasara neden
olan endstriyel felaketlerinden bir d ieri: 1 984 ylnda H indistan'n Bhopal ken
tindeki ki mya irketinde meydana gelen gaz sz nts sonucu 4 bin kiinin lm
ne ve U nion Carbide irketinin varln bamsz bir irket olarak devam ettir
mesine yol aan kazann iki kurban.

Resim 3 5 . Her bir blge iin gece ekilmi uydu foto raflarnn birleimi. Baz
blgeler (zellikle de Amerika, Avrupa ve Japonya) dier blgelere (Afrika' n n
byk blm, G ney Amerika ve Avustralya) gre geceleyin ok daha fa rlak
ekilde ayd nlatlm olarak grlmekted i r. Gece aydnlatmas ve elektrik tketi
m indeki bu farkllklar genel olarak Biri nci ve nc D nyalar a rasndaki kay
nak tketi mi, atk madde reti mi ve yaam dzeyi ndeki farkllklara blantldr.
Peki, bu tr fa rkllklar srdrmek gerekten de mmkn olacak m ?

Resim 36. kamet edenlerin kendilerini Los Angeles'n baz problemlerinden

soyutlaya .b ildii ve etraf zel olara k evrilmi bir mahalle.

Resim 37. Yaadm ehrin byk ksmn kaplaya n evre yollar ve kentsel
yaylm.

Resim 38. Yaadm ehrin ktl yle n salm sisli grnts.

esim 39. 1 9 53 ylnn ubat aynda meydana gelen ve yaklak iki bin Hollanda
vata ndan n lmne neden olan sel bask n srasnda ky erid i ndeki dz
razilerde srdrlen baarsz su yntemi.
Resim 40. Hollanda'da deniz seviyesi n i n altndaki arazinin baarl su yntem iyle
rma elverili hale getirilmesi.

Resim 4 1 . Mohenjo Daro, gnmz Pakistan topraklarndaki lndus vadisinde

M 2 bin ylndan sonra km bir ehir medeniyetinin kalntlar. kme se
bebi iklim deiiklii, nehrin yer deitirmesi veya su ynetim sorunlar olabilir.
Resim 42. Angkor Wat, yani Kimer m paratorluu'nun tapnaklar. Bugn Kam
boya olara k bilinen yerdeki MS 1 400 ylndan sonra terk edilmi bir ehirde bu
lunur. kme sebebi impa ratorluun d manlarna kar koyma gcn azaltan
su ynetim sorunlar .

skandinav G rnland'nn Sonu

329

Son
Grnland Iskandinavlar'nn nasl yok olduklar genelde bir "sr"
olarak anlatlr. Bu dorudur, ancak ksmen dorudur, ill k nihai se
bepleri (rnein Grnland Iskandinav toplumunun yava yava geri
lemesinin ardnda yatan uzun vadeli faktrler) en yakn sebeplerden
(rnein iyice zayflayan topluma son vuran darbe) ayrmak gerekir.
Sadece yakn sebepler ksmen bir sr olabilir; nihai sebepler her zaman
ok kesin ve net olmutur. Iskandinavyallann k, imdiye kadar
detayl olarak zerinde durduumuz be faktr oluturmaktadr:
evre zerindeki Iskandinav etkisi, iklim deiiklikleri, Norve ile
dostluk ilikilerinde yaanan zayflama, Eskimolar'la dmanca ba
lantlardaki art, Iskandinavyallarn muhafazakar bak as.
Ksacas Iskandinavyallar istemeyerek de olsa, aa keserek, hay
vanlarn ok fazla otlatarak ve toprak erozyonuna sebep olarak bal
olduklar evresel kaynaklarn tketmilerdir. Balangta Grn
land'n doal kaynaklar Iskandinavyallara zar zor . yetiyordu, ayrca
verimlilik yldan yla deiiklik gsteriyordu. Bu nedenle verimin iyi
olmad yllarda evresel kaynaklarn tkenmesi toplumun varlna
bir tehdit oluturmaktayd. kincisi, Grnland buz nvelerinden al
nan iklim hesaplamalar Iskandinavyallarn geldii dnemde iklimin
olduka lman olduunu (gnmzdeki . kadar lman) , an.cak
1 300'lerde birok souk yl geirdiklerini ve daha sonra 1 400'lerin ba
ndan 1 800'lere kadar sren dnemde Kk Buz a denen ok so
uk bir dneme maruz kaldklarn gstermektedir. Bu souk dnem
ot retimini daha da azaltt gibi, Grnland ile Norve arasndaki de
niz buzla kapland iin ulama tamamen kapand. ncs, bu
engeller Norvelilerin demir, kereste ve kltrel kimliklerini bulmak
iin tek yollar olan Norve ile ticaretin sonunu getiren bir dizi sebe
bin sadece bir tanesiydi. Norve nfusunun yans 1349- 1 350'deki 'ka
ra lm' (veba) salgnnda ld. Norv,c, Isve ve Danimarka 1397'de
blgenin en fakiri olan -Norve'i ihmal eden tek bir kraln hkm
ranl altnda birleti. Grnland'n nemli bir ihra mal olan ve Av
rupal oyma ustalarnn fazlaca talep ettii mors diine, Hallar Akde
niz kylarndaki Arap hakimiyetine son verip de Asya ve Dou Afri
ka'dan Avrupa'ya tekrar fildii gndermeye balaynca fazla rabet gs
terilmemeye balad. 1 400'lerde Avrupa'da fildii ve mors diinden oy
maclk sanat tamamen g!den dt. Btn bu deiiklikler Nor-

330

ve'in kaynaklarn zayflatt ve Grnland'a gemi gndermek iin bir

sebebi kalmad. Grnland lskandinavlar dnda tarihteki baka halk
lar da en ok ticaret yaptklar ortaklarnn sorun yaadn grnce,
kendilerinin de ekonomik adan tehlikede olduklarn anladlar. Bu
halklara 1973 ylnda Krfez lkelerinin petrol ambargosu ile karla
an petrol ithalats Amerika, Mangareva'nn ormanlarnn tahrip
edilmesiyle zor duruma den Pitcairn ve Henderson adalar da dahil
dir. Modern kreselleme ile birlikte bu rnekler de mutlaka oala
caktr. Son olarak Eskimolar'n gelmesi ve skandinavyallarn deii
me kar direnmeleri Grnland'daki kolonilerin sonunu belirleyen
faktrler olmutur.
Bu be unsurun hepsi yava yava uzun bir dneme yaylarak orta
ya kmtr. Bu nedenle pek ok skandinavyal iftinin nihai felaket
ten nce farkl zamanlarda yurtlarn terk etmi olmalarna arma
mak lazm. Dou yerleim blgesindeki Vatnahverfi Blgesi'nin en b
yk iftliindeki byk bir evin tabannda, radyokarbon tarihleme
yntemiyle MS 1 275 ylna ait olduu saptanan, 25 yanda bir insana
ait bir kafatas bulundu. Bu demektir ki, tm Vatnahverfi Blgesi bu
tarihlerde terk edilmi ve bu kafatas da son kalanlardan kiilerden bi
rine ait. Ondan sonra hayatta kalan birileri olmu olmal ki, adam
gmmler. Dou yerleim yerlerindeki Qorlortoq Vadisi'nin iftlikle
rinden alnan son radyokarbon tarihleri MS 1300'leri gsteriyor. Bat
yerleim yerindeki "Kumlarn Altndaki iftlik" MS 1350 ylnda terk
edilmi ve buras daha sonra buzul altnda kalmt.
ki skandinav yerleim yerinden, ilk ortadan yok olan daha kk
olan Bat yerleim yeriydi. Buras Dou yerleim yerlerine kyasla ift
lik hayvan yetitirmek iin ok daha snrl olanaklara sahipti, nk
daha kuzeydeki konumu nedeniyle tarm yaplabilen mevsim daha k
sa sryor, daha az saman elde ediliyordu.
lklim asndan hman bir yl geirilse bile, Bat yerleim yerinden
her halukarda daha az verim alnabiliyordu. Bu nedenle souk veya
fazla yal bir yaz, hayvanlar besleyecek fazla bir ey olmad zor bir
k anlamna geliyordu. Bat yerleim yerinin baka bir krlgan yn
ise denize sadece tek bir fiyorddan almasyd. Kendilerine dman
bir Eskimo grubunun bu fiyordu tutmas sonucu bat yerleim yerin
deki skandinavyallarn bahara kadar tek yemek kaynaklarn olutu
ran foklara ulam yollar kapanm oluyodu.

 ska ndinav G rnland'nn Sonu

331

Bat yerleim yerinin akibetine dair iki bilgi kaynamz mevcut:

Yazl ve arkeolojik. Bunlardan birincisi Bergen piskoposunca Nor
ve'ten Grnland'a ombudsman olarak grev yapmas, vergi toplama
s ve Grnland'daki kilisenin durumu hakknda bilgi vermesi iin ata
nan Ivar Bardarson adnda bir rahibin yazd notlar. Bardarson Nor
ve'e 1362'de dnnden bir sre sonra Grnland hakknda bir ta
nmlama adyla bir rapor hazrlam. Bu raporun orijinali gnmzde
kayp olmasna ramen kopyalar mevcuttur. Muhafaza edilmi olan
kopyalarda Grnland kiliselerinin ve kilise mallarnn bir listesi bulun
maktadr. Bu metnin satr aralarnda bat yerleim yeri ile ilgili de ba
z detaylara rastlyoruz: "Bat yerleim yerinde Stensnes (Sandnes) Ki
lisesi adnda byk bir kilise bulunur. Bu kilise nce katedraldi ve pis
koposun emri altndayd. imdi ise "sefiller" (Eskimolar) tm bat yer
leim yerini ele geirdiler. Yukarda yazlanlarn hepsi yllarca Grn
land Gardar'daki piskoposa ait kurumlarn denetmenliini yapm
!var Bardarson tarafndan anlatlmtr. Kendisi tm bunlar grm
tr. Yine kendisi, hakimin bat yerleim yerine giderek sefillerle mca
dele etmesi ve onlar oradan karmas iin grevlendirdii kimsedir.
Dnlerinde Hristiyan veya dinsiz, kimseyi bulamamlar.. :'
Ivar Bardarson'un cevapsz brakt tm sorular karsnda hayal
krklna uruyorum. Oraya hangi yl ve hangi ayda gitmiti? Gitti
inde hi ot veya peynir bulmu muydu? Son bir kii kalmayana dek
bin kii ortadan nasl kaybolmutu? Herhangi bir atma izine, yan
m bir eve ya da cesede rastlam myd? Maalesef Bardarson bunlar
hakknda hibir ey yazmam.
Bu durumda birok bat yerleim iftliinin kalntlarn kazan arke
ologlarn kardklar ile yetinmek durumundayz. Kazlan ilk katman
lar buralarda oturan son lskandinavlar'n son aylar hakknda bizlere fi
kir vermektedir. Kalntlar arasnda kaplar, ksa direkler, at keresteleri,
mobilya, anak, halar ve dier byk ahap objeler bulunmu. Bu al
lmadk bir durum: Kuzey skandinavya'da herhangi bir iftlik binas
isteyerek terk edildiinde, ahap ok deerli bir malzeme olduundan,
bu deerli ahap objeler iftiler tarafndan g edilecek yerde kullanl
mak zere alnrd. Hatrlayacaksnz, byle planl bir tahliyeden sonra
New-Foundland L'Anse aux Meadows'daki skandinavyallarn kamp
terk edildiinde geride 99 krk ivi, 1 krlmam ivi, bir tane de t bu
lunmutu. Bu nedenle bat yerleim yeri ya alelacele terk edilmi ya da
r,akinleri hemen orada ldkleri iin eyalar orada <almt.

332

En st katmanlardaki hayvan kemikleri ise baka bir ackl hikaye

ye ahitlik ediyor. Normalde avlamak iin ok kk bulunup deer
verilmeyecek kk vahi kular ve tavan; insanlar bunlar ancak bir
ktlk zamannda yiyebilirler. Baharn son aylarnda domu buza ve
kuzu kemikleri; ahrdaki inek yerlerine denk gelen sayda inek toyna
-belli ki ahrdaki tm hayvanlar birer birer kesilerek toynaklarna
kadar yenmiler-ve kemiklerinde bak izleri grlen byk av k
pekleri. skandinavyallar kpek yemee merakl olmadklar iin s
kandinav evlerinde kpek kemii bulunmazd. Karibu avnda sa kol
lar olan av kpeklerini ve srlerinin gelimesini salayacak yeni do
mu iftlik hayvanlarn ldrp yemeleri, bu son Iskandinavyallarn
geleceklerini dnemeyecek kadar aresiz bir durumda kaldklarn
gstermektedir. Evlerin daha alt katmanlarnda bulunan kokmu et yi
yen sinekler scak seven trlerdir, ancak st katmanlarda bulunan si
nek trleri sadece soua dayankl olanlardr ki, bu da buradaki sa
kinlerin alk ekmelerinin yan sra soukla da mcadele ettiklerini
gstermektedir.
Tm bu arkeolojik detaylar bat yerleim yerlerindeki iftliklerin
son sakinlerinin bahar aynda alktan ldklerini ve donduklarn gs
termektedir. Ya g eden foklarn gelmedii ok souk bir yld ya da fi
yorddaki kaln buzlar ya da zamannda skandinavyallar tarafndan ne
kadar kanlarnn aktn grmek iin baklanan akrabalarnn cn
almak isteyen Eskimolar fiyorda giri yollarn kapatmlard. Souk bir
yaz, byk ihtimalle k boyunca tkenen besinlerin yerine yenilerinin
konulmasna olanak vermemiti. iftiler toynaklarna varncaya kadar
son kalan ineklerini, av kpeklerini ve normalde yzlerine bakmaya
caklar kular yemilerdi. Peki, eer durum byleyse arkeologlar ken
evlerin son sakinlerinin kemiklerini neden bulmamlard? Sanrm
Ivar Bardarson, dou yerleim yerlerinden gelen bir grubun buraya
sonradan gelerek akrabalarn Hristiyan geleneklerine uygun olarak
topraa verdiklerinden bahsetmeyi unutmu-veya Bardarson'n yaz
larn oaltan kii orijinal 111etni yazarken birok yeri atlam.
Dou yerleim yerlerinin sonu nasl gelmi? Norve Kral'nn sz
verdii son Grnland seferi 1 368 ylnda yaplmt, ancak ayn gemi
1 369 ylnda batmt. Bunun ardndan Grnland'a sadece drt kez da
ha sefer yapldna ( 1 381, 1382, 1 385 ve 1406) dair kaytlar mevcut.
zel gemilerle ynplan bu seferlerin kaptanlar asl var yerlerinin lz-

skandinav G r nland'nn Sonu

333

landa olduunu, ancak yolda youn sis nedeniyle rotadan karak

Grnland'a srklendiklerini belirtmiler. Norve Kral'nn Grnland
ile yaplan ticareti kraliyetin tekeline aldn ve zel gemiler tarafn
dan yaplan seferlerin kanun d ilan edildiini hatrlarsak, bu "kast
sz" ziyaretlerin aslnda tam anlamyla planl olduunu anlamakta ge
cikmeyiz. Kaptanlarn teessr iinde syledikleri "sise yakalanma" ve
"istemeden Grnland'a gelme" iddialar, asl niyetlerini saklayan bir
mazeretti. Kaptanlar Grnland'a ok az geminin geldiini ve bu ne
denle buradaki halkn getirdikleri mallara ok fazla ihtiya duydukla
rn, Norve mallannm burada byk bir karla satlabileceini phe
siz ok iyi biliyorlard. 1 406'daki geminin kaptan Thorstein Olafsson
yapt navigasyon hatasna fazla zlm olmamal, nk Norve' e
1 4 1 0'da dnmeden nce Grnland'da neredeyse drt sene kalm.
Kaptan Olafsson Grnland'dan yeni haberle dnd. lki, Thorg
rim Slvason'un kars, yarg Ravan'n kz olan Stienumm adndaki
bir kadn by ile kandrarak batan karan Kolgrim adndaki bir
adamn 1407 ylnda yakldna dairdi. !kincisi, Steinunn'un akln
karp ld idi. nc haber ise Olafsson ve Sigrid Bjornsdotter
isimli bir kzn Hvalsey Kilisesi'nde 14 Eyll 1408'de evlendiklerini ve
Brand Halldorsson, Thord Jorundarson, Thorbjorn Bardarson ve Jon
Jonsson'un trende ahit olarak hazr bulunduklaryd. Bu akln ka
rma, evlilik gibi raporlar herhangi bir Ortaa Avrupas'ndaki Hris
tiyan topluluk iin olaan durumlard ve herhangi bir sknt yaand
na dair bir ipucu vermiyordu. Bunlar skandinav Grnland'na dair
son yazl notlard.
Dou yerleim yerinin ne zaman ortadan kaybolduunu tam ola
rak bilmiyoruz. 1400 ile 1420 yllar arasnda Kuzey Atlantik'teki iklim
ok daha souk ve frtnal hale geldi ve Grnland'a deniz ulam ta
mamen durdu. Herjolfsnes kilise bahesinden karlan bir kadn elbi
sesine yaplan radyokarbon tarihlemesi elbisenin 1 435 ylna ait oldu
unu gsterdi. Bu da Grnland'a 1 4 1 0'da gelen son gemiden sonra in
sanlarn birka on yl daha hayatta kalabildiini gstermektedir. Ancak
radyokarbon yntemiyle tarih belirlemelerinde birka on yl hata pay
olabileceinden, 1435 yln kesin bir tarih olarak almayabiliriz. ngiliz
kaifler Martin Frobisher ve Jonh Davis'in 1 576- 1 587 ylnda Grn
land'a gelmelerine kadar buraya gelen baka Avrupal olmam. Bu ka
ifler ilk defa grdkleri Eskimolardan ve teknolojilerinden olduka

334

etkilenmi, onlarla ticaret yapm, hatta lngiltere'de sergilemek zere

birka Eskimo karmlard. 1 607'de bir Danimarka-Norve keif he
yeti zellikle dou yerleim yerini ziyaret etmek zere yola km, an
cak keif heyeti adndan dolay yanlarak burann Grnland'n dou
kysnda olduunu dnm ve bu nedenle gittikleri yerde skandi
navyallarn izine rastlayamamlard. Daha sonra 1 7. yzyl boyunca
baka Danimarka-Norve keif heyetleri ile Hollandal ve ngiliz bali
na avclar Grnland'a geldiler ve onlar da Eskimo karmay ihmal et
mediler. O zamanlar fiziksel grnmleri ve dilleri hibir ekilde ben
zemese de, Eskimolar, mavi gzl, kahverengi sal Vikingler'in torun
lar sanlyorlard.
Son olarak 1 72 1 'de Luther yanls, Norveli misyoner Hans Egede
byk umutlarla Grnland'a geldi. Egede karlan Eskimolar'n asln
da Reform'dan nce Avrupallar tarafndan terk edilen skandinavyal
Katolikler olduklarn, bu Katolikler'in daha sonra paganla getikle
rini, ancak kendilerini Luthercilik' e dndrecek bir misyoneri cokuy
la karlayacaklarn dnyordu. nce bat yerleim yerlerindeki f
yordlara gelen Egede burada skandinavyallar deil, kendisine skan
dinavya iftliklerinin harabelerini gsteren Eskimolar' buldu. Hala
dou yerleim yerinin Grnland'n dou kysnda olduunu inanan
Egede bu blgeleri incelediyse de hibir ize rastlayamad. 1 723 ylnda
Eskimolar Egede'ye dou yerleim yeri olarak bildiimiz gneybat k
yisndaki Hvalsey Kilisesi de dahil olmak zere daha kapsaml yknt
lar gsterdiler. Bunlar grdkten sonra Egede skandinavyallarn ger
ekten yok olduklarna inanmak zorunda kald ve bu gizemi zmek
iin almalar yapmaya balad. Egede, Eskimolar'dan eski skandi
navyallarla yaptklar mcadeleler veya dostluklara ilikin farkl d
nemlere ait hatralarn dinledi ve bunlar biraraya getirdi. Btn bun
lardan skandinavyallarn Eskimolar tarafndan ortadan kaldrlp
kaldrlmadklarn anlamaya alt. O zamandan beri nesiller boyun
ca birok ziyareti ve arkeolog bu soruya cevap aryor.
skandinavyallarn bu hale gelmesinin nihai sebepleri konusunda
herhangi bir phemiz yok; bat yerleim yerinin st katmanlarnda ya
plan arkeolojik incelemeler orada son ylda gerekleen kn olas
sebepleri hakknda ksmen bireyler sylyor. Fakat dou yerleim ye
rinin st katmanlarnda herhangi bir arkeolojik inceleme yaplmad
iin son yllarda burada neler olduunu anlamamz salayan herhangi

skandi nav G rnland ' nn Sonu

335

bir bilgimiz yok. Hikayeyi bu noktaya kadar getirdikten sonra kavmin

uram olabilecei sonla ilgili speklasyon yapmadan edemeyeceim.
Bana kalrsa dou yerleim yerinin kmesi, SSCB ve bat yerleim
yerinde olduu gibi birdenbire gereklemi. Grnland skandinav top
lumu, ancak Kilise'nin ve nde gelenlerin nfuzu altnda ayakta dura
bilen hassas bir iskambil destesi gibiydi. Bu iki otoriteye olan sayg,
Norve'ten gelecei sylenen gemiler gelmeyince ve iklim soumaya
balaynca sarsld. Grnland'n son piskoposu 1 378 ylnda ld, daha
sonra Norve onun yerine baka bir piskopos atamad. Oysa Grnland
skandinav toplumunun ileyii tamamen Kilise'ye balyd. Rahipler
piskopos tarafndan atanmalyd ve rahiplie atanm biri olmadan
kimse ne vaftiz edilebilir, ne evlenebilir, ne de gerei gibi defnedilirdi.
Piskoposun atad son rahip ldnde ne olacakt? Ayn ekilde, bir
efin otoritesi, zor zamanlarda insanlara databilecei kaynaklara sa
hip olmasndan kaynaklanrd. Eer fakir iftliklerdeki insanlar alktan
lrken ef yan iftlikte zengin bir hayat srerse, fakir kyller efleri
ne nefeslerinin son damlasna kadar itaat ederler miydi?
Bat yerleim yeri ile kyaslandnda dou yerleim yeri ok daha
gneyde yer alyordu; ot retimi iin daha elverili olan buras daha
fazla kiinin ( 1 ,000 kii'ye karlk 4,000 kii) yaamasna izin verdii
iin k riski ile daha az kar karyayd. Tabii ki, daha souk iklim
uzun vadede dou yerleim yeri iin de tehlikeliydi. Dou yerleim ye
rinde srlerin azalmas ve insanlarn ala srklenmesi iin st s
te birka souk k gemesi yeterliydi. Evet, belki daha kk ve snr
l kaynaklara sahip iftliklerde insanlarn alktan lmesi beklenebilir,
ama Gardar'daki 1 60 inek alabilen ahrlara sahip byk iftliklerde ne
olmu olabilir?
Sanrm Gardar son gnlerde gereinden fazla yolcu alm bir can
kurtaran sandal gibiydi. retim istenilen dzeyde gereklemedii ve
srdeki hayvanlar ard ardna ldnde ya da dou yerleim yerin
deki fakir iftliklerdeki insanlarca yendiinde, buradaki insanlar hala
hayvan olan daha byk iftliklere doru gitmi olmallar. Brattahlid,
Hvalsey, Herjolfsnes ve son olarak Gardar. Gardar Katedrali'ndeki kili
se grevlileri veya oradaki topraklarn sahibi olan ef sonuna kadar
kendilerine kol kanat germeliydi. Ama ktlk ve bununla balantl ola
rak gelien hastalklar nedeniyle bu gereklememi olmal. Bunun bir
, rnei Yunan tarihi Thucydides'in anlatt ve 2 bin sene nce gerek-

336

lemi olan Atina'daki veba salgnnda da grlmtr. Benim tahmi

nime gre, alktan lmek zere olan insanlar kurtulu umuduyla Gar
dar'a akn etmiler ve Kilise bu insanlar tek bir koyun veya sr kalma
yncaya kadar tm hayvanlar kesmeme konusunda ikna edememi.
Eer Gardar'n sakinleri komularna kaplarn amasayd, bura
daki yiyecekler kendilerine btn bir k yetecei gibi, kendi iftlikle
rinde son kalan inei toynaklarna kadar tketen, av kpeini kesip yi
yen ve en sonunda buray bir cankurtaran teknesi gibi grp binmeye
alan komularna da yardm edebilirlerdi.
Gardar'da olup bitenleri Los Angeles'da 1992'de meydana gelen ve
o zaman Rodney King ayaklanmalar ad verilen olaylara benzetiyo
rum. Olaylar fakir bir adam vahice dven polislerin mahkemede su
suz bulunmas zerine fakir mahallelerdeki halklarn galeyana gelip
zengin i yerlerini ve mahalleleri yamalamasyla balamt. Olaylar
bastrmas iin ok sayda kii grevlendirilmesine ramen polis ya
maclar zengin muhitlerden uzak tutmak iin girilere sar uyar bant
lar ekmekten baka bir ey yapamamt. Globalleen dnyamzda
benzeri olaylara gittike daha fazla rastlyoruz. Fakir lkelerdeki kaak
gmenler cankurtaran teknesi konumundaki zengin lkelere akn et
tike ve snr kontrollerimiz Gardar'daki eflerden veya Los Angeles'ta
ki sar uyar bantlarndan daha etkili ekilde bu g engellemedike
bu gidiat kanlmaz. Bu benzerlik Grnland lskandinavyallar'nn
durumunu, dnyann cra bir kesinde kk bir blgenin bana
gelenler olarak grp gz ard etmememiz iin bir neden oluturmak
tadr. Dou yerleim yerinin Bat'dan daha byk olmas ayn sonla
karlamasna bir engel tekil etmedi; kanlmaz olan sonu sadece
biraz daha ge geldi, o kadar.

Sonun Kanlmaz Sebepleri

Grnland lskandinavlar'nn byle bir sonla karlamas kanl
maz myd? Ne yaparlarsa yapsnlar byle bir sona doru yol almak zo
runda mydlar? Yoksa onlarnki skandinavyallar Grndland'a gel
meden nce buralarda binlerce yl yaam yerli Amerikallar' dan da
ha dezavantajl bir durum muydu?
Hi sanmyorum. Unutmayalm ki, Eskimolar'dan nce en az bir
ka dalga halinde Kanada Kutbu'ndan gelmi avclk ve toplayclk ya
pan yerli Amerikallar vard ve bunlar arka arkaya lmlerdi. Bunun

skandinav G rnland'nn Sonu

337

sebebi, Kutup'taki iklim dalgalanmalarnn buradaki insanlarn hayat

larn srdrmeleri iin gerekli olan byk av hayvanlarn-karibu,
fok, balina-ge zorlamas ya da saylarn azaltmasyd. Eskimolar
geldikten sonra Grnland'da sekiz yzyl kalmalarna ramen onlar da
avlarnn azalmasndan olumsuz ekilde etkilenmilerdi. Arkeologlar,
ilerinde, zor bir k esnasnda alktan len Eskimolar'n cesetleri
olan Eskimo evleri buldular; tpk bir zaman kapsl gibi... Danimar
kallar'n buralara yerletii zamanlarda bir Eskimo'nun sendeleyerek
kylerine gelip kendisinin kyndeki son hayatta kalan kii olduunu,
dierlerinin alktan ldn syledii olaylara da rastlanmt.
Grnland'daki Eskimolar ve onlardan nceki tm avc-toplayc
toplumlarla karlatrldnda, skandinavyallar ek bir yiyecek kay
na olarak iftlik hayvanlarndan istifade eden tek kavimdi. Amerikan
yerlilerinin Grnland'n biyolojik eitliliini kullanma asndan yap
tklar tek ey bitkilerle beslenen karibular avlamakt. Iskandinavyal
lar da karibu ve tavan yiyiyorlar, buna ek olarak sahip olduklar inek,
koyun ve keileri bitkileri yiyip bunlar st ve ete dntryorlard.
Bu anlamda skandinavyallarn potansiyel olarak ok daha fazla yiye
cek eyleri ve bu nedenle de kendilerinden nceki kavimlere kyasla
daha ok hayatta kalma olanaklar mevcuttu. Eer skandinavyallar
Grnland'daki yerli Amerikallar tarafndan tketilen vahi doadan
elde edilen gdalar (zellikle karibu, g eden fok ve liman foklar) ye
melerinin yannda tercih etmedikleri dierlerini (zellikle balk, hal
kal fok, ve ak denizlerdeki balinalar) de tketselerdi, hayatta kalma
olanaklar daha fazla olabilirdi. Eskimolar'n avladklarn grdkleri
halkal fok, ak deniz balinas ve balklar avlamamalar tamamen
kendi kararlar idi. skandinavyallar evrelerinde bol bol bulunan bu
gda kaynaklarn neden kullanmayarak alktan lmlerdi? Bizim
bak amzla intihar saylan bu karar acaba neden vermilerdi?
Kendi deerleri, deerlendirmeleri ve tecrbeleri asndan bakld
nda skandinavyallarn verdikleri karar bugn bizim verdiimiz ka
rarlardan daha tehlikeli deildi. Bak alarn belirleyen drt anlay
hakimdi. Grnland'n farkl ortamnda modern evrebilimci veya zi
raatlar iin bile hayatta kalmak zordur. skandinavyallar Grnland' a
nispeten iklimin lman olduu bir zamanda gelmek gibi bir avantaja
ya da dezavantaja sahipti. nceki bin yllar ierisinde orada bulunma
dklar iin iklimde souk-scak dnglerin yaand zamanlara- ahit

338

olmamlar ve bu nedenle Grnland iklimi souk dnemine girdiin

de burada iftlik hayvan yetitirmenin zorluklarn nceden tahmin
edememilerdir. Danimarkallar 20. yzyldan sonra koyun ve srlar
Grnland'a tekrar getirerek yanl yapmaya devam ettiler. Srler top
rak erozyonuna neden oldu. Gnmzde Grnland'n kaynaklar ken
dine yetmemekte, byk apta Danimarka'nn yardmlarna ve Avru
pa Birlii'nin balk lisans demelerine baml olarak ayakta kalmak
tadr. Bu nedenle gnmz standartlarnda bile skandinavyallarn
burada 450 yl boyunca ayakta kalabilmi olmalar nemli bir baar
saylmaldr. kincisi, skandinavyallar Grnland'a burann sorunlar
na zm getirmek zere hazrlk yapm olarak gelmediler. Tarihteki
tm smrgeciler gibi Norve ve zlanda'da nesiller boyu edindikleri
bilgi, kltrel deerler ve yaam biimleriyle buraya geldiler. Kendile
rini Hristiyan, Avrupal ve zellikle skandinav ve 3 bin yldr Nor
ve'te baaryla st rnleri ileten atalar gibi birer ifti olarak gr
dler. Amerikallar ve Avustralyallar bugn kendilerini nasl Britan
ya'ya bal gryorlarsa, onlar da ortak dilleri, dinleri ve kltrleri ne
deniyle Norve'e bal gryorlard. Grnland'n tm piskoposlar
burada doup bym skandinavlar deil, buraya atanan Norveli
ler'di. Norve'den kaynaklanan bu ortak deerleri olmasayd skandi
navyallar Grnland'da kolay kolay hayatta kalamazlard. Grnland
artlarnda sadece ekonomik gerekelerden dolay bunlar skandinav
enerjisinin en iyi kullanm olmasa da, skandinavyallarn sr yeti
tirmelerini, Nordrseta avlarn ve kiliselerine verdikleri byk nemi
anlaml klmaktadr. skandinavyallarn sonunu getiren ey, bata
Grnland'n zorluklarnn stesinden gelmelerini salayan deerler
olmutur. Bu, tarih boyunca ve gnmzde pek ok toplumda gr
len bir durum. Birinci Blm'de Montana rneinde de bunu gr
mtk. nsanlarn uygun olmayan koullarda inatla sarldklar de
erler daha nce sknt zamannda zafer kazanmalarn salayan de
erler olmutur. Bu ikileme 14. ve 1 6. blmlerde tekrar deineceiz.
ncs, Ortaa'daki dier Avrupal Hristiyanlar gibi skandi
navyallar da Avrupal olmayan pagan halklar kmsyor ve onlara
nasl muamele edeceklerini bilemiyorlard. Avrupallar ancak Ko
lomb'un 1 492'deki yolculuundan sonra yerel insanlar bir yandan k
msemeye devam ederken, bir yandan da Makyevelist mantkla s
mrmeyi rendiler. Kutuplarda daha sonra yaayan Avrupallar Eski-

skandi nav G rnland'nn Sonu

339

malan grmezden geldikleri veya onlara kar dmanca Y<klatklar

iin yitip gittiler. zellikle 1 845 ylnda ok iyi finanse edilmi Frank
lin keif ekibinin 1 38 ngiliz yesi Eskimolarla dolu Kanada Kutbu'nu
geerken teker teker ldler. Kutuplar'da en baarl olan Avrupal ka
ifler ve yerleimciler Robert Peary ve Roald Amundsen gibi Eskimo
stilini ok iyi benimseyip uygulayanlar olmutur.
Son olarak, skandinavya Grnland'nda g, eflerin ve din adam
larnn elindeydi. En iyi iftlikler de dahil olmak zere arazilerin b
yk blm onlara aitti. Tekneler onlarnd ve Avrupa ile olan ticaret
onlarn hakimiyetindeydi. Bu ticaretin byk ksmn zengin evleri
iin lks eyalar, ssl giysiler, rahipler iin mcevher ve kiliseler iin
an ve vitray cam gibi kendilerine prestij kazandracak mallar ithal et
meye adamlard. Bu ihra mallarnn parasn deyebilmek iin tek
nelerinden bazlarn da mors dii ve kutup ays avlamak iin kullan
yorlard. eflerin ayrlara byk zarar verecek geni koyun srleri
beslemesinin balca nedeni Norve'ten aldklar mallarn parasn
demek iin gerekli olan yn elde etmekti. Daha fazla demir ihra
edip daha az lks mal almak, Eskimo teknolojilerini kullanmak, farkl
tekne ve avlanma teknikleri bulmak gibi skandinavyallarn durumla
rn iyiletirecek birok yol vard. Ancak bu keifler eflerin g, pres
tij ve karlarn zedelerdi. Grnland'n sk kontrol altndaki ve birbi
rine baml toplumunda efler bu tr yeniliklerin yaplmasn engel
leyici bir konumdaydlar.
Bu nedenle, skandinavya toplumunun yaps iktidardaki kiilerin
ksa vadeli karlar ile toplumun uzun vadedeki karlar arasnda bir
atma oluturdu. eflerin ve din adamlarnn deer verdikleri birok
ey toplumun zararna idi. Toplum deerleri toplumun hem gl
ynlerinin hem de zayflklarnn temelinde yatan unsurdu. Grn
land'daki skandinavyallar tam anlamyla bir Avrupa toplumu kura
rak Avrupa'nn en u noktasnda ngilizce konuan halklarn Kuzey
Amerika'da kald sreden ok daha uzun bir sre boyunca, yani 450
sene boyunca ayakta kalma baarsn gstermilerdi. Bu nedenle biz
modern Amerikallar bu insanlara hemen "baarsz" yaftasn yap
trmakta fazla acele etmemeliyiz. Ama yine de Grnland'daki efler en
sonunda kendilerine itaat edecek kimse bulamamlard. Tadn ka
rabilecekleri son ayrcalk alktan len son kii olmakt.

Dokuzuncu Bl m

AYKIRI YOLLARDAN BAARIYA DOGRU

Aadan Yukarya, Yukardan Aaya

aha nceki paragraflarda eski dneme ait alt toplumun ken
di yarattklar veya bir ekilde kar karya kaldklar ve so
nunda yklmalarna neden olan evresel problemlerin
zmlenmesindeki baarszlklar anlatlmaktadr: Paskalya Adas, Pitca
irn Adas, Henderson Adas, Anasazi, Klasik Lowland Maya ve Grn
land lskandinavya. Bu toplumlarn baarszlklar zerinde durdum,
nk bu baarszlklarda bizler iin birok ders var. Ancak yine de
bundan gemiteki btn toplumlarn evresel felaketlere maruz kal
dklar sonucunu karamayz. rnein lzlandallar ok zor evre art
larna ramen 1 100 yldan uzun bir sredir yaamlarn srdrmekteler
ve daha baka birok toplum binlerce yldr varlklarn srdrmeyi ba
armtr. Bu baar hikayeleri bizlere umut ve ilhamn yan sra gzel
dersler de vermektedir. evresel problemlerin zmlenmesinde birbi
rine tezat iki tr yaklam olduu ileri srlmektedir; bunlar aadan
yukarya ve yukandan aaya yaklam olarak adlandrabiliriz.

Bu kabul zellikle arkeolog Patrick Kirch'in farkl byklklerde

ki, toplumsal akbetleri birbirinden farkl Pasifik Adalar'nda yapt
almalarla ortaya kmaktadr. Kk Tikopya Adas ( 1 .8 m}lkare)
mevcudiyetini 3 bin yl sonra hala srdrlebilir durumdayken, orta

342

byklkteki Mangaia (27 milkare), Paskalya Adas'na benzer ekilde

ormanlardan yoksun kalnmasnn tetikledii bir ykl yaamtr ve
adann en by olan Tonga (288 milkare) 3 bin 200 yldan beri
mevcudiyetini az ok devam ettirebilmektedir. Peki kk ada ve b
yk ada sonunda kendi evresel problemlerinin stesinden gelmeyi
baarrken, orta lekli ada neden baarsz oldu? Kirch kk ada ve
byk adann birbirine zt baar yaklamlar benimsediini ve her iki
yaklamn da orta lekli adada fizibilitesi olmadn ileri srer.
Kk bir adaya veya toprak parasna sahip kk toplumlar ev
resel ynetime kar aadan yukarya yaklam benimseyebilirler.
nk bu toplumlarn yaadklar topraklar kktr, bu nedenle
topraklarda yaayanlarn tamam adann herhangi bir yerindeki geli
melerden kendilerinin de etkileneceklerini bilir ve dier ada sakinle
riyle ayn kimlik ve ortak kar bilincini paylarlar. Bylelikle herkes
kendilerinin ve komularnn benimseyecekleri salam evresel tedbir
lerden faydalanacaklarnn farkndadr. Bu, insanlarn kendi problem
lerini zmek iin birlikte altklar aadan yukarya ynetimdir.
Biroumuzun yaadmz veya altmz ortamlarda bu tr
aadan yukarya ynetim deneyimi vardr. rnein benim Los Ange
les'ta yaadm sokaktaki tm ev sahipleri mahalleyi kendi faydamza
olacak ekilde gvenli, uyumlu ve ekici tutmay hedefleyen bir mahal
le sakinleri derneine ye. Hep birlikte her yl dernein yneticilerini
seiyor, yllk toplantlarda takip edilecek politikalar tartyor ve yl
lk aidat demeleri yaparak dernee bir bte salyoruz. Bu parayla
dernek, sokak kavaklarndaki iek bahelerine bakyor, ev sahipleri
nin iyi bir sebebi olmakszn aa kesmemelerini art kouyor, irkin
veya ok byk evlerin ina edilmemesini salamak iin bina planlar
n gzden geiriyor, komular arasndaki anlamazlklar sonuland
ryor ve tm mahalleyi etkileyen konularda ehir yetkilileriyle lobi fa
aliyetleri yapyor. Bir baka rnek olarak, 1 . Blm'de Montana'nn
Bitterroot Vadisi civarnda yaayan toprak sahiplerinin Teller Vahi Ya
am Barna'n iletmek zere biraraya geldiklerinden ve bylelikle
kendi iinde Birleik Devletler'in veya dnyann problemlerini ze
memi olsalar bile, kendi topraklarnn, yaam tarzlarnn ve balk tut
ma ve avlanma olanaklarnn zenginlemesine ve gelimesine katkda
bulunduklarndan bahsetmitim.
Bunun kart yaklam da, Polinez Tonga gibi merkeziletirilmi
politik bir organizasyona sahip byk bir topluma uygun yukardan

Aykr Yollardan Baa rya Do ru

343

aaya yaklamdr. Tonga bir kylnn tm takmaday ya da yalnz

ca byk adalarndan herhangi birini ok iyi bilemeyecei kadar byk
bir alan. iftinin hayat tarzn sona erdirecek bir sorunun orada uzak
bir yerlerde ortaya kmas onu pek ilgilendirmez. Bunu bilse bile "bu
benim sorunum deil" bahanesiyle sorunu batan savabilir. nk bu
durumun kimi etkileyecei o ann deil, gelecein konusudur. Bunun
yan sra, bir ifti aslnda bilmemesine ramen, baka yerlerde birok
aa olduunu dnerek, kendi blgesindeki problemleri (rnein or
mandan yoksun braklma) grmezden gelmeye alabilir.
Yine de Tonga bir byk ef veya kraln ortaya kabilecei ve bu
ef ya da kraln idaresi altnda, merkezi bir ynetimle ynetilebilecei
kadar byk. Bu kral, yerel iftilerin tersine, btn takmada hakkn
da genel bir gre sahiptir. Yine iftilerin tersine, kral btn takma
dann uzun vadeli karlarn korumak konusunda istekli olabilir;
nk kral zenginliini btn takmadadan elde eder ve uzun bir s
reden beri adalarda olan bir dizi yneticinin en sonuncusudur ve ken
disinden sonra geleceklerin sonsuza dek Tonga'y ynetmesini um
maktadr. Bylelikle kral ya da merkezi otorite evresel kaynaklarn
yukardan aaya ynetimi yaklamn uygulayabilir ve tebasna uzun
vadede kendilerinin iyiliine olacak, ancak kendi kendilerine yeterin
ce bilgileri olmad iin kartamayacaklar emirler verebilir.
Bu yukardan aaya yaklam modern Birinci Dnya lkeleri iin
aadan yukarya yaklam kadar tandktr. Hkmet kurulular,
zellikle (Birleik Devletler'de) eyalet ve federal ynetimlerin, evre ve
tm eyalet veya lkeyi ilgilendiren dier politikalarn ve evre politi
kalarn takip etmektedir. Bunun szde nedeni hkmet liderlerinin
eyalet veya lke hakknda bireysel olarak vatandalarn ounun kapa
sitelerinin zerinde genel bilgiye sahip olmalardr. rnein Monta
na'nn Bitterroot Vadisi sakinlerinin kendilerine ait Teller Vahi Yaam
Sna olmasna ramen, ulusal ormanlar gibi vadi topraklarnn ya
rs da federal hkmetin veya Toprak Ynetimi Brosu'nun mlkiye
ti veya idaresi altndadr.
Orta byklkte adalara veya vatan topraklarna sahip geleneksel
orta byklkteki toplumlar bu yaklamlarn her ikisi iin de uygun
olmayabilir. Ada yerel bir iftinin genel bir bilgi sahibi olamayaca
veya adann btn blmlerini kontrol altnda tutamayaca kadar
byktr. Komu vadilerdeki efler arasndaki dmanlk bir anlama-

344

ya varmalarn veya koordine bir eylemde bulunmalarn nler mahi

yettedir, hatta evresel bozulmaya katkda bulunur; eflerin her biri
kendi rakibinin topraklarnda aalar kesmek ve ortama zarar vermek
konusunda adeta bir yar ierisindedir. Ada, btn aday kontrol al
tnda tutabilecek merkezi bir hkmetin ortaya kmas iin ok k
k olabilir. Gemite birok orta lekli toplumu etkilemi olabilece
i gibi, Mangaia'nn da sonunun byle olaca tahmin edilebilir. Bu
gn btn dnya devletler halinde organize edilmi durumdayken,
daha az sayda orta lekli toplum bu amazla karlayor olabilir, an
cak bu hala devlet kontrolnn zayf olduu lkelerde karmza ka
bilecek bir durum.
Baarya ilikin bu birbirine zt iki yaklam gstermek iin imdi
ksaca aadan yukarya yaklamlarn ie yarad iki kk lekli
toplumun (Yeni Gine dalk blgesi ve Tikopya Adas) ve yukardan
aaya nlemlerin ie yarad bir byk lekli toplumun (Tokuga
wa dneminde Japonya, imdilerde dnyadaki en fazla nfusa sahip
sekizinci lkesidir) ksa hikayesini anlatacam. Her vakada da he
def alnan evresel problemler ormanlarn kesilmesi, erozyon ve top
rak verimliliiydi. Ancak gemite yaam birok baka toplum da su
kaynaklar, balk avlama ve avlanma sorunlarnn zmlenmesi iin
benzer yaklamlar benimsemitir. Bir birimler piramidi hiyerarisi
olarak dzenlenmi byk lekli bir toplumun iinde hem aadan
yukarya, hem de yukardan aaya yaklamlarn e zamanl olarak
bulunabileceinin anlalmas gerekmektedir. rnein biz Birleik
Devletler ve dier demokrasilerde hkmetin birok seviyesinde (e
hir, blge, eyalet ve ulusal) yukardan aaya ynetimle birlikte varl
n srdren yerel komuluk ve vatandalk gruplaryla aadan yu
karya ynetimi yaklamn uyguluyoruz.

Yeni Gine Tepeleri

Ilk rneimiz olan Yeni Gine dalk arazileri, aadan yukarya y
netim anlamnda dnyann en byk baar hikayelerinden biridir. Ye
ni Gine'de halk yaklak 46 bin yldan bu yana, dalk blgeler dn
daki toplumlardan gelen herhangi bir ekonomik girdi veya sadece sta
t olarak fiyatlandrlm (deniz salyangozu kabuu ve cennet kuu
nun tyleri gibi) ticari rnler dnda hibir girdi olmakszn kendi
kendilerine yetecek ekilde yaamaktayd. Avustralya'nn hemen kuze-

Aykr Yollardan Baa rya Do ru

345

yinde byk bir ada olan Yeni Gine'nin topraklar ekvator boyunca
uzanmaktadr, bu nedenle dzlk arazileri scak tropik yamur or
manlar ile kapldr, ancak dalk i kesimler be kilometre ykseklii
olan buzul kapl dalarda sonlanan kk tepeler ve vadilerden olu
maktadr. Arazinin engebeli olmas, i kesimlerin yalnzca ormanlarla
kapl olduu ve meskun olmayan mekanlar olduunu zannettikleri i
kesimlerden uzak durduklar 400 yldan bu yana Avrupal kaifleri sa
hil ve nehir boylarndaki dzlk arazilerle snrlamt.
Bu nedenle biyologlar ve madencilerle dolu uaklar ilk kez
1 930'larda i kesimler zerinden umaya baladnda, d dnya iin
daha nceleri bilinmeyen milyonlarca insan tarafndan ekillendiril
mi bir manzara grmek pilotlar iin gerek bir ok oldu. Manzara
Hollanda'nn en youn nfusa sahip alanlarna benziyordu (Resim
19). Birka aa kmesiyle dolu ak vadiler, sulama ve drenaj arkla
ryla birbirinden ayrlm gz alabildiince uzanan dzenli ekilde
planlanm baheler, sra halinde dizilmi Cava'y veya Japonya'y ha
trlatan dik yamalar ve koruma amal itlerle evrili kyler. Sonra
dan birok Avrupal, pilotlarn yaptklar bu keiflere devam ettiinde,
burada yaayanlarn taro, muz, Hint yer elmas, eker kam, tatl pa
tates yetitirip, tavuk ve domuz besleyen iftiler olduunu rendiler.
Bu byk birliklerin (ve dier kklerin) ilk drt tanesinin Yeni Gi
ne'nin iindeki yerliler olduunu, Yeni Gine tepelerinin dnyada yal
nzca dokuz tane olan bamsz bitki ehliletirme merkezlerinden biri
olduunu ve 7 bin yldan bu yana bu topraklarda tarm yapldn ve
bunun srdrlebilir gda retimi alannda dnyann en uzun sreli
deneyimi olduunu artk biliyoruz.
Yeni Gine tepelerinde yaayan sakinler Avrupal kaiflere ve koloni
kurucularna "ilkel" grnmt. st sazdan yaplm kulbelerde
yayorlar, birbirleriyle kronik olarak savayorlard, balarnda herhan
gi bir kral, hatta ef bile yoktu, okuma yazma bilmiyorlar, ar yamur
altnda souk koullarda bile ok az veya hi kyafet giymiyorlard. He
men hemen hi metal kullanmyorlar ve aletlerini metal yerine tatan,
tahtadan ve kemikten yapyorlard. rnein aalar ta baltalarla kesi
yor, baheleri ve oluklar ahap sopalarla kazyor ve birbirleriyle ahap
mzraklar ve oklar ve bambu baklar kullanarak savayorlard.
Sonunda "ilkel" grntlerinin aldatc olduu ortaya kt, nk
kullandklar ziraatlk metotlar son derece sofistikeydi. yle ki Avru-

346

pal tarm uzmanlar bugn bile hala baz durumlarda neden Yeni Gi
nelilerin almalarnn ie yaradn ve iftilik dalnda Avrupallar'n
yakaladklar son derece iyi niyetli yeniliklerin neden orada baarsz ol
duunu anlayamyorlar. rnein Avrupal tarm danmanlarndan bi
ri slak bir alandaki dik yamalardan birinin zerinde kurulu bir Yeni
Gine tatl patates tarlasnda yamatan aaya doru dmdz akan di
key drenaj oluklar olduunu grdnde gerekten dehete kaplm
t. Kylleri yaptklar bu byk hatay dzeltmeleri ve bunun yerine
Avrupai uygulamalara uygun ekilde snrlar boyunca yatay olarak de
vam eden oluklar yapmalar konusunda ikna ettiler. Kyller yaptkla
r oluklarn ynn deitirince, bunun sonucu olarak oluklarn arka
snda suyun biriktiini ve bir sonraki youn yamur yanda oluan
toprak kaymasnn btn baheyi yamatan aa kaydrarak nehrin
iine tadn grdklerinde aknla uradlar. Ite tam da bu son
dan kanmak iin, Yeni Gineli iftiler Avrupallar'n geliinden ok
nce, tepelerde oluan yamur ve toprak koullarnda dikey oluklar
kullanmalarnn ne denli faydal olduu renebilmilerdi.
Bu Yeni Gineliler'in ylda 1 0 metre yamur alan, sk sk depremle
rin olutuu, toprak kaymas ve (daha ykseklerde) don grlen top
raklarnda binlerce ylda deneme yanlma yntemiyle gelitirdikleri
tekniklerden sadece biridir. zellikle yeterince gda retebilmek iin
ok ksa nadas dnemi, hatta srekli ekim gerektiren yksek nfus yo
unluuna sahip topraklarda topran verimliliini srdrebilmek
iin birazdan aklayacam silvikltrn yan sra bir sr yeni teknik
dizisi gelitirmilerdi. Her 0,4 hektar topraa 16 tona kadar yabani ot,
im, eski zm asmalar ve dier organik maddeler ekliyorlard. Top
ran yzeyinde gbre olarak, nadasa braklm topraklardan kesilmi
sebzeleri, yangnlardan toplanm kl ve p, rk ktkler ve ta
vuk gbresi kullanyorlard. Su seviyesini alaltmak ve suyun birikme
sini engellemek iin tarlalarn etrafna arklar kazyor ve kazdklar bu
arklardan kan organik gbre artklarn toprak yzeyine tayorlard.
Fasulye gibi atmosferik nitrojenle birleen baklagil trnden gda
rnleri, dier rnlerle birlikte dnml olarak ekiliyordu. Asln
da rn rotasyonu prensibine ilikin bamsz bu yeni Gine buluu,
imdilerde Birinci Dnya tarmnda kullanm topraktaki nitrojen se
visini korumak iin giderek daha yaygnlamakta. Yeni Gineliler dik
yamalara setler ina etmiler, toprak kaymasn engelleyecek bariyer-

Aykr Yol la rdan Baa rya Do ru

347

ler oluturmu ve tabii ki tarm uzmanlarn kzdran ekilde dikey

oluklar oluturarak biriken fazla sudan kurtulmulard. Btn bu uz
manlam metotlara dayandrlmasnn bir sonucu olarak Yeni Gine
tepelerinde baarl ekilde iftilik yapabilmeyi renmek iin yllar
ca bir kyde yaamak gerekiyordu. ocukluk yllarn aldklar eitim
nedeniyle kylerinden uzakta geirmek zorunda kalan dalk blgeler
de yaayan baz arkadalarm, kylerine dndklerinde, ailelerinin
topraklarnda iftilik yapmak konusunda yetkin olmadklarn gr
dler, nk uzakta geirdikleri bu zaman nedeniyle ihtiya duyacak
lar birok karmak bilgiyi edinememilerdi.
Yeni Gine tepelerinde srekli tarm yapmak yalnzca topran verim
liliiyle ilgili olarak deil, ayn zamanda ormanlarn bahe ve kylerin
oluturulabilmesi iin kesilmesi yznden oluan tahta ktl nedeniy
le de baz zm zor problemleri de beraberinde tayordu. Geleneksel
da yaam evlerin ve itlerin yaplmas iin kereste, alet edavatn ve si
lahlarn yaplmas iin gerekli olan tahta, yemek piirmek ve souk ge
celerde kulbelerin stlmas iin yakt olarak kullanlmas gibi birok
nedenle aalara dayanmaktadr. Aslnda tepeler mee ve kayn aala
ryla doluydu, ancak binlerce yl boyunca yaplan tarm, Yeni Gine'nin
en youn nfusu olan alanlarn (zellikle Papua Yeni Gine'nin Wahgi
Vadisi ve Endonezya Yeni Ginesi'nin Baliem Vadisi) yaklak 2.5 kilo
metre ykseklie kadar tamamen aasz brakmt. Bu dalk alanlar
da yaayanlar ihtiya duyduklar aalar nereden elde ediyorlard?
1964 ylnda bu tepelere yaptm ziyaretin daha ilk gnnde, ky
lerde ve bahelerde kasuarina tr aa korular olduunu grdm.
Demir aac olarak da bilinen kasuarinalar Pasifik Adalar'na, Avustral
ya, Gneydou Asya ve Tropik Dou Afrika'ya has, am inelerine ben
zeyen yapraklar olan birka dzine aa trnden oluan bir gruptur,
ancak imdilerde bu blgelerin dnda da geni apta bilinmekte, n
k ok sert ahab olmasna ramen ok kolaylkla ayrlabilen bir yap
s vardr (bu nedenle adlar "demiraacdr"). Bu aa grubunun Yeni
Gine tepelerine has bir tr de, dalk arazide bulunan birka milyon
aacn doal yollardan dere kenarlar boyunca yaylan tohumlarn
naklederek yetitirdikleri kasuarina oligodondu. Bu blgede yaayan
dallar birka baka aa trn de daha ayn ekilde yetitiriyordu,
ancak kasuarina en ok kullandklar trd. Kasuarinalarn dalk bl
gelere tanarak ekilmesi ylesine geni lde yaplan bir uygulamay
d ki, artk tarlalarda geleneksel tarmda olduu gibi mahsller yerine

348

aalarn yetitirilmesi anlamna gelen (Latince'de srasyla ormanlk

alan, tarla ve ekim anlamna gelen silva, ager ve cultura kelimelerinden
tretilmi) "silvikltr" olarak adlandrlmaktayd.
Avrupal ormanclar kasuarina oligodon trndeki aalarn zel
avantajlarn ve dalk blgede yaayan halkn bu korulardan elde etti
i faydalar takdir edebilmeye ancak zaman iinde baladlar. Bu tr
hzl byr. Ahab ise kereste ve yakt olarak mkemmel bir verime
sahiptir. Nitrojen balamas yapan kk nodlleri ve bol miktarda yap
rak dkmesi topraa bol miktarda nitrojen ve karbon katks sala
maktadr. Yani kasuarinalarn yeni bir rn ekilmeden nce bo arazi
ye ekilmesi, ekili alann verimliliini yeniden kazanmas iin nadasa
braklma sresini azaltrken, aktif bahelerin arasna serpitirilmesi
topran verimliliini arttrmaktadr. Kkler dik yamalarda topra
tutar ve bylelikle erozyonu azaltr. Yeni Gine iftileri bu aalarn
kulkas bceklerinin bahelerine verecei zarar bir ekilde nledikleri
ni iddia ediyorlard ve tarm uzmanlar aalarn bu iddia edilen anti
bcek etkisinin temelinin ne olduunu henz bulamamalarna ra
men, dier birounda olduu gibi bu iddialarnda hakl olduklarn
gsterecek baz tecrbelerde yaamaktaydlar. Dalk arazilerde yaa
yanlar kasuarina korularn, rzgarn aalarn dallar arasndan eser
ken kard sesten holandklar ve aalarn gvdeleri kylerine gl
ge salad iin, estetik adan da takdir etmektedirler. Bylelikle ori
jinal orman dokusunun tamamen kaybolduu geni vadilerde bile, ka
suarina silvikltr, ahaba baml bir toplumun refah bulmasna
olanak salamaktadr.
Yeni Gine dalk arazilerinde yaayanlar silvikltr ne kadar za
mandan beri uygulamaktadrlar? Paleobotanikiler tarafndan, dalk
blgenin bitki rts tarihini incelerken kullanlan ipular temelde
daha nce 2-8. Blmler arasnda Paskalya Adas, Maya arazileri, z
landa ve Grnland iin anlattklarmla benzerdir; polen reten bitki
trlerinin seviyesine inene kadar polen tanml bataklk ve gl ileri
nin analizi; yangnlardan (natrel yollarla olumu veya ormanlarn
temizlenmesi iin insanlar tarafndan karlm) kaynaklanan kmr
veya karbonlanm paralarn bulunmas; ormanlarn ortadan kalk
masn izleyen erozyon oluumunu ortaya koyan kelti birikimi ve
radyokarbon tarihlendirmesi.
Yeni Gine ve Avustralya topraklarndaki yerleimin ilk olarak sallar
ve kanolarla Asya'dan Endonezya Adalar zerinden douya doru ha-

Aykr Yollardan Baa rya Doru

349

reket eden insanlar tarafndan bundan 46 bin yl nce olumaya ba

lad ortaya kmtr. Bu dnemlerde Yeni Gine ilk insan yerleimle
rinin birok sahada tespit edilmi olduu ana kara Avustralya'yla bir
leik durumdayd. Yeni Gine dalk blgesindeki sahalarda 32 bin yl
ncesine ait, sk sk kan yangnlardan kaynaklanan kmr oluum
larnn grlmesi, ormana ait olmayan aa trlerinin polenlerinde
orman aalarnnkine oranla art olmas, insanlarn bu sahalar o
dnemde muhtemelen avlanmak veya bugn hala yaptklar gibi or
man pandanus yemii toplamak amacyla zaten ziyaret ettiklerini gs
teriyordu. Ormanlarn srekli olarak temizlenmesine ait iaretler ve
vadi bataklklarnda 7 bin yl ncesine ait suni sulama kanallarn g
rlmesi dalk blge tarmnn kkenine ilikin iaretler gstermekte
dir. Birbirinden 804 km uzakta iki vadi olan batdaki Bailem Vadisi ve
doudaki Wahgi Vadisi'nde neredeyse ayn anda ok sayda Kasuarina
poleninin ortaya kt yaklak 1 200 yl ncesinden bu yana orman
polenlerinin says ormanlara ait olmayan polenlerle karlatrldn
da dmeye devam etmektedir. Ad geen bu alanlar bugn en byk
ve youn insan nfusunu barndran en geni, en fazla ormanlardan
arndrlm dalk alan vadileridir ve bu zellikleri bundan 1200 yl
nce de muhtemelen geerliydi.
Kasuarina polenlerinin saysnda grnen byk art kasuarina
silvikltrnn balangcna ynelik bir iaret olarak kabul edersek,
neden o dnemde, birbirinden bamsz ekilde dalk arazilerin bir
birinden tamamen uzak iki blgesinde ortaya km olmalarn nasl
aklayabiliriz? Patlak verecek bir ahap krizini oluturmak iin iki ve
ya faktr ayn anda alyordu: Bu faktrlerden biri 7 bin yl nce
sinden bu yana, dalk arazide yaayarak tarm yapan nfusun says
arttka ormanlarn yok olmasyd. kinci bir faktr de tam o dnem
de Yeni Gine'nin dousunu (Wahgi Vadisi dahil) rten, ancak Baliem
Vadisi'ne ulaacak kadar batya kaymayan ogowila tephra ad verilen
kaln bir volkanik kl tabakasyd. Bu ogowila tephra tabakasnn kay
na dou Yeni Gine sahilinde bulunan Long Island'daki byk bir lav
pskrtmesiydi. 1971 ylnda Long Island' ziyaret ettiimde, ada, Pa
sifik Adalar'nda bulunan en byk gllerden biri olan bir krater gl
ile doldurulmu byk bir delii evreleyen dalardan oluan 25.7 km
apnda bir halkadan ibaretti. Daha nce 2. Blm' de tartld gibi,
bu tr kl tabakalarnn iinde tanan besinler ekinlerin bymesini
canlandracak ve bylelikle insan nfusunun bymesini tevik ede-

350

cektir, bunun karlnda kereste ve yakacak ihtiyacnn artmasna ne

den olacaktr ve kasuarina silvikltrnn erdemlerini kefetmek iin
gerekli ortamn olumasn salayacaktr. Son olarak El Nino olaylar
nn Peru'da oluturduu sonular Yeni Gine'ye uyarlayacak ekilde ge
niletecek olursak, nc bir faktr olarak kuraklk ve don dalk
blgelerde yaamaya balayan toplumlar ne kartm olabilir.
Kasuarina polenlerinde 300 ila 600 yl nce grlen daha da byk
bir arttan hkme varlacak olunursa, dalk alanlarda yaayan halk
baka iki olayn etkisi altnda silvikltr daha da geniletmi olabilir;
Ogowila tephradan daha da byk bir volkanik kl tabakas olan ve
topran verimliliinde ve burada yaayan nfusun saysnda patlama
oluturan, yine Long Island'da olumu ve grdm modern gl ta
rafndan doldurulmu delikten dorudan sorumlu olan Tibito tephra
ve muhtemelen And tatl patateslerinin o dnemde Yeni Gine tepele
rine ulamas, yalnzca Yeni Gine rnleriyle daha nce mmkn
olandan birka kat daha fazla mahsul olumasna sebebiyet vermesi
dir. Wahgi ve Baliem Vadisi'nde ilk olarak ortaya kmalarndan son
ra, kasuarina silvikltr (polen nvelerinden tespit edildiine gre)
farkl zamanlarda dier dalk arazi alanlarna da ulat ve baz cra
kelerdeki alanlarda yalnzca 20. yzyl ierisinde benimsendi. Bu sil
vikltrn yayl muhtemelen teknie ilikin bilginin ilk iki bulu
alanndan ve buna ek olarak daha sonra baka alanlarda ortaya kan
bamsz bululardan kaynaklanmaktadr.
Tekniin nasl benimsenmi olduunu tam olarak bizlere syleye
cek dalk alandan elde edilmi herhangi bir yazl kayt olmamasna
ramen, Yeni Gine tepelerindeki kasuarina silvikltrn aadan
yukarya problem zmne bir rnek olarak sundum. Ancak bunun
bir baka trde problem zme tekniinden gelimesi mmkn deil
dir, nk Yeni Gine dalk alan toplumlar aadan yukarya doru
karar verme uygulamalarnda radikal bir ultra demokratik yap sergi
lemektedir. 1 930'larda Hollanda ve Avustralya koloni hkmetlerinin
geliine dek, dalk alann herhangi bir blgesinde herhangi bir politik
birleme balangc bile olumamtr. Yalnzca teker teker birbirleriyle
savaan ve yakndaki kylere kar birbirleriyle geici birlikler olutu
ran kyler bulunmaktayd. Her kyn iinde, babadan ola geen li
derlik veya eflik yerine "byk adamlar" ad verilen, kiiliklerinin g
cyle dier bireylerden daha etkili olan ancak dier herkes gibi bir ku
lbede yaayan ve herkes gibi bir bahede ift sren bireyler vard. Ka-

Aykr Yol lardan Baa rya Doru

351

radara kydeki herkesin birlikte oturmas ve konumas ve konuma

s ve konumas yoluyla varlyordu (ve genellikle gnmzde de hala
byle yaplmakta). Byk adamlar emir veremezlerdi ve dierlerini
kendi tekliflerini benimsemeye ikna edebilir veya ikna edemeyebilir
lerdi. Bugn dardan gelenler iin (yalnzca ben deil genellikle Yeni
Gine hkmet yetkililerinin kendileri iin bile) bu aadan yukarya
doru karar verme yaklam hayal krklna uratc olabiliyor, n
k atanm bir ky liderine gidip talebiniz iin hzl bir yant almanz
mmkn deil; saatlerce veya gnlerce teklif edecek herhangi bir fikri
olan tm kyllerle uzun konumalar yaplmas srecine dayanacak
kadar sabrl olmanz gerekiyor.
Kasuarina silvikltr ve tm dier faydal tarm uygulamalarnn
Yeni Gine tepelerinde benimsenmi olduu genel artlar ve koullar
bunlar olmalyd. Herhangi bir kyde yaayanlar evrelerinde devam
etmekte olan ormandan yoksun braklma srecini ve baheler ilk te
mizlendikten sonra verimliliini kaybettike ekinlerinin byme oran
larnn daha dmekte olduunu grebiliyor ve kereste ve yakt ktl
nn ortaya kard sonular tecrbe edebiliyorlard. Yeni Gineliler be
nim imdiye kadar karlatm dier tm insanlardan daha merakl ve
deneye ak kiilerdir. Yeni Gine'deki ilk yllarmda, o dnemlerde on
lar iin hala bilinmedik bir cisim olan kurun kaleme sahip birini gr
dmde, bu kalemin yazmann dnda saylamayacak kadar ok
amala kullanmnn denendiini gryordum; sa ss, zmbalama
aleti, ineme iin kullanlacak bir ey, uzun bir kpe, piercing yaplm
burun deliine taklacak bir tapa... Yeni Gineliler'i kendi kylerinden
uzaktaki alanlarda benimle birlikte almak zere her gtrdmde,
mutlaka o blgedeki bitkileri topluyorlar, orada yaayan kiilere bu bit
kilerin kullanmn soruyorlar ve bazlarn yanlarnda gtrp, evle
rinde yetitirmek zere seiyorlard. Bu ekilde 1 200 yl nce birileri bir
derenin yannda bymekte olan kasuarina tohumlarna rastlam,
bunlar denemek zere evlerine getirmi, bahelerdeki faydal etkileri
ne ahit olmutu ve sonra baka insanlar bu bahe kasuarinalarn gz
lemlemi ve tohumlarn alarak kendileri de denemilerdi.
Tahta ihtiyac ve topran verimliliine ilikin problemlerini bu e
kilde zmelerinin yan sra, Yeni Gine dalk arazilerinde yaayan
halk, saylar arttka bir nfus problemiyle de karlatlar. Bu nfus
art benim birok Yeni Gineli arkadamn ocukluk dnemlerine
kadar devam eden baz uygulamalarla kontrol altna alnd. Bylelikle

352

Yeni Gine toplumlar Paskalya Adas, Mangareva, Maya ve Anasazi gi

bi ormanlarn yok oluu ve nfus artndan olumsuz etkilenen dier
birok toplumun akbetinden saknm oldu. Dalk alanlarda yaayan
halk, tarm yaplmaya balamadan nce on binlerce yl ve daha sonra
tarm yaplmaya baladktan sonra 7 bin yl, iklim deiikliklerine ve
insan evre etkilerinin srekli olarak deien koullar yaratmasna ra
men varlklarn srdrmeyi baarmtr.
Gnmzde Yeni Gineliler halk salk nlemlerinin baars, yeni
mahsullerin oluturulmas ve kabileler aras savalarn sona erdirilme
si ve azalmas nedeniyle yeni bir nfus patlamas yaamaktadrlar. o
cuklarn ldrlmesi yoluyla salanan nfus kontrol artk sosyal a
dan kabul edilebilir bir zm deil. Ancak Yeni Gineliler gemite
Pleistosen dnemi megafaunasnn soyunun tkenmesi, buzullarn
erimesi ve Buzul a'nn sonunda scakln artmas, byk apl or
manlarn ortadan kaldrlmas, volkanik tephra dkntleri, El Nino
olaylar, tatl patatesin gelii ve Avrupallarn gelii gibi bu tr byk
deiikliklere adapte olabilmilerdir. imdi mevcut nfus patlamasn
oluturan deiik koullara adapte olabilecekler mi?

Tikopya
Gneybat Pasifik Okyanusu'ndaki kk, izole olmu, tropik bir
ada olan Tikopya (bkz. harita s. 84) aadan yukarya ynetime ilikin
bir baka baar hikayesi sergilemektedir. Bu ada toplamda 1 .8 milka
re toprakla, tarm yaplabilir milkare toprak bana 800 kiilik bir n
fus younluu oluan 1 200 kiiyi barndrmaktadr. Bu modem tarm
teknikleri olmayan geleneksel bir toplum iin youn bir nfus yaps
oluturmaktadr. Yine de ada neredeyse 3 bin yldan bu yana srekli
olarak dolu durumdadr.
Tikopya'ya en yakn toprak paras olan, yalnzca 1 70 kiinin yaa
d, 85 mil tedeki Anuta Adas daha da kktr ( 117 milkare) . Da
ha byk adalarn en yaknlarndakileri Vanuatu ve Solomon Takma
dalar'ndan Vanua Lava ve Veanikoro, Tikopya'dan 225 km uzakta ve
yine her birinde yalnzca 1 00 milkare toprak bulunmaktayd. 1 928-29
yllar arasnda Tikopya'da yaayan ve daha sonraki yllarda da sk sk
ziyaret iin adaya geri dnen Antropolog Raymond Firth'in ifadesiyle,
"Adada yaamayan herhangi biri iin burasnn dnyann geri kalann
dan ne denli izole olduunu anlamak son derece zor. Ada ylesine k-

Aykr Yollardan Baa rya Do ru

353

k ki, insan nadiren denizin grntsnden veya sesinden uzaklaa

biliyor. [Adann ortasndan sahile maksimum uzaklk 3/4 mil.] Yerli
ler'in mesafe kavram bununla doru orantldr. Daha byk toprak
paralarn anlamay neredeyse imkansz buluyorlar. Bir keresinde bir
grup bana ciddi ekilde, 'Dostum, denizin sesinin duyulmad her
hangi bir toprak paras var mdr?' diye sormutu. Bylesine snrl
dnmelerinin daha az belirgin bir baka sonucu daha vardr. Her tr
uzamsal referans iin denizden ieriye veya deniz tarafna ifadelerini
kullanyorlar. Yani bir evin zemininde duran bir baltann bile yeri bu
eklide belirlenir, hatta bir keresinde birinin dierine, 'Deniz tarafn
daki yanann zerinde bir amur damlas var' dediini duydum. Ay
lar boyu hibir ey ak ufuk izgisinin dinginliini bozmaz ve herhan
gi bir baka toprak parasnn varln dile getirebilmek iin en ufak
bir karart bile bulunmaz."
Tikopya'ya zg geleneksel kk kanolarda, sk sk kasrgalarn
olutuu Gneybat Pasifik sularnda en yakn komu adalardan biri
ne yaplacak ak okyanus yolculuu, Tikopyallar bunu byk bir ma
cera olarak nitelendirseler bile tehlikeliydi. Kanolarn kkl ve bu
seyahatlerin son derece nadir yaplmas, ithal edilebilecek mallarn
miktarn ciddi lde snrlyordu; bylelikle pratikte ekonomik a
dan tek belirgin ithalat rn, alet yapmak iin kullanlan talar ve ev
lilik yapmak zere Anuta'dan getirilen evlenmemi gen insanlard.
Tikopya'daki kayalar alet yapmak iin dk bir kaliteye sahip olduu
iin (3. Blm'de grdmz Mangareva ve Henderson Adalar gibi)
doal cam, volkanik cam, bazalt ve kuvarsl kaya, Bismarck, Solomon
ve Samoa takmadalarndaki ok daha uzak adalardan getirilen baz
talarn yan sra Vanua Lava ve Vanikoro'dan getirilmekteydi. Dar
dan getirilen dier mallar lks mallardan; ss malzemeleri iin kabuk
lar, ok ve yaylar ve ( daha nceye ait) anak mlekten ibaretti.
Tikopyallarn geinmelerine anlaml ekilde katkda bulunmaya
yetecek miktarda temel gda maddelerinin ithal edilmesi mmkn de
ildir. Tikopyallar, zellik.le, yllk kuraklk mevsimi olan Mays ve Ha
ziran aylar boyunca ve tahmin edilemeyecek aralklarla baheleri tah
rip eden kasrgalardan sonra ktlk yaanmasn nleyebilmek iin ye
teri kadar fazla mal retmek ve bunlar depolamak zorundadrlar. (Ti
kopya ortalama olarak her on ylda bir 20 kasrgann gerekletii ana
kasrga kuanda bulunmaktadr.) Bu nedenle Tikopya'da varln

354

srdrebilmek, 3 bin yl boyunca iki problemin zlmesini gerektiri

yordu: 1 200 kiiye yetecek gda maddesi nasl gvenli ekilde retilebi
lir? Ve nfusun hayatta kalmalarn imkansz hale getirecek kadar art
mas nasl engellenebilir?
Geleneksel Tikopya yaam tarzna ilikin temel bilgi kaynamz,
klasik antropoloji almalarndan biri olan Firth'in gzlemlerinden
gelmektedir. Tikopya 1 606 ylnda Avrupallar tarafndan "kefedildi
inde" tamamen izole olmas Avrupallarn etkisinin 1800'lere kadar
ok az kalmasn salad, misyonerler 1 85 7'e kadar ziyaret etmediler ve
adallarn Hristiyanlk'a ilk geii 1 900'den nce balamad. Bu ne
denle Firth, 1 928-29 yllar arasnda adada bulunmakla, halen deiim
srecinde olmasna ramen, birok geleneksel unsurunu hala koru
makta olan bir kltr incelerken, oraya sk sk ziyarette bulunan di
er antrolopoglardan daha iyi bir frsat yakalam oldu.
Tikopya'daki gda retiminin sreklilii daha nce 2. Blm'de tar
tlan baz Pasifik Adalar'ndaki toplumlar dier adalardaki toplum
lara gre daha srdrebilir ve evresel degradasyondan daha az etkile
nir hale getiren baz evresel faktrler tarafndan tevik edilmektedir.
Yksek miktardaki yamur, lml genilii ve yksek volkanik kl d
knts (dier adalardaki volkanlardan) alannn yerleimi ve yksek
miktardaki Asya tozu dknts Tikopya'daki srekliliin salanma
snn faydasna almaktadr. Bu faktrler Tikopyallar asndan iyi
bir frsat sunan corafi bir konum salyordu. yle ki halkn buradan
kendi baarlarna ynelik herhangi bir iddiada bulunmalarna imkan
yoktu. lyi imkanlarn salayan artlarn dier ksmnn da kendi ken
dilerine yaptklarna verilmesi gerekmekteydi. Neredeyse adann ta
mam, dier Pasifik Adalar'na hakim bime-yakma tr tarm srek
li ve istikrarl gda retimi iin mikro bir ynetimle idare edilmektey
di. Tikopyadaki bitki trlerinin neredeyse tamam bir ekilde insanlar
tarafndan kullanlmaktadr; imenler bile tarlalarda saman rts ve
vahi aalar ktlk zamanlarnda gda kayna olarak kullanlyordu
Tikopya'ya denizden yaklatnzda, ada, zerinde yaam olmayan
Pasifik Adalar'ndakine benzer ekilde uzun, ok katl orijinal yamur
ormanlaryla kaplanm gibi grnmektedir. Yalnzca karaya kt
nzda ve aalar arasnda ilerlediinizde gerek yamur ormanlarnn
en dik tepeler zerindeki birka para toprakla snrl olduunu ve
adann geri kalannn gda retimine ayrlm olduunu grrsnz.
Ada topraklarnn byk ksmn, en uzun aalarn en nemlileri

Aykr Yollardan Baarya D o ru

355

Hindistan cevizi, ekmek aac meyvesi ve niastal bitki z veren sa

go palmiyeleri olan, yenebilir yemiler veya meyveler veya dier fayda
l rnler veren yerli veya sonradan getirilmi aa trlerinin olutur
duu bir meyve bahesi kaplamaktayd. Daha az eidi olan ancak yi
ne de kymetli bir bitki rts de yerel badem (Canarium harveyi),
fndk ieren Burckella ovovata, Tahiti cevizi Inocarpus fagiferus, kesik
yemi Barringtonia procera, tropik badem Terminalia catappa'dr. Or
ta katta yer alan daha kk boydaki faydal aalar narkotik z ieren
yemileriyle betel cevizi palmiyesi, vi-apple Spondias dulcis ve bu
meyve bahesine son derece iyi uyum gsteren ve havlar dier Polinez
adalarnda kullanlan kat dutun yerine kuma yapmak iin kullan
lan orta boydaki mami aac Antiaris toxicara'dr. Bu aa katmanlar
nn altndaki katmanda ise Hint yer elmas, muz ve aslnda dier tr
leri bataklks artlar istemesine ramen, Tikopyallar'n son derece iyi
oluklandrlm yama bahelerindeki kuru koullara zellikle uyum
salam genetik bir klonunu yetitirdikleri dev bataklk taro kk
Cyrtosperma chamissonis yetitiren bir bahe bulunmaktadr. Btn
bu ok katmanl meyve bahesinin, yamur ormanlarndaki aalar
yenmeyen aalar olmasna ramen bu bahelerin yenebilen meyve
aalar bir yamur ormannn yapsal taklidini oluturan nitelikleriy
le Pasifk Okyanusu'nda benzeri bulunmamaktadr.
Bu geni kapsaml meyve bahelerinin yan sra, ak ve aasz olan
ancak gda retiminde kullanlan iki baka trde kk arazi bulun
maktadr. Bunlardan biri, yamalarda byyen kuru topraa adapte ol
mu klonu yerine her zaman grlen neme adapte olmu dev bataklk
torolarnn yetitirilmesine ayrlm kk taze su batakldr. Dieri
ise ksa nadas sreli, i g gerektiren, neredeyse srekli retim yap
labilen kk mahslleri, taro, hint yer elmas ve imdilerde Gney
Amerika'da da kullanlan ve byk lde yerel hint yer elmalarnn ye
rini alm olan maniok mahsuldr. Bu alanlar yabani otlarn ayklan
mas ve mahsul bitkilerinin kurumasn nlemek iin imen ve al r
pyla rtmek iin neredeyse srekli bir i gc girdisi gerektirir.
Bu meyve bahelerinin, bataklklarn ve tarlalarn temel gda rn
leri niastal bitki gdalardr. Protein deerleri nedeniyle, tavuklar ve
kpeklerden daha byk yerel hayvanlarn yokluundan dolay Tikop
yallarn beslenme diyetleri geleneksel olarak az bir lde rdeklere
ve adann tek hafif tuzlu glnden elde edilen balklara ve daha geni

356

lde denizden elde edilen balk ve kabuklulara dayanmaktayd. De

niz gdalarnn srekli olarak haddinden fazla tketilmesi, balk veya
dier kabuklu deniz mahsullerinin yakalanmas ve yenmesi iin izinle
ri alnmas gereken efler tarafndan oluturulan tabularla nlemek
teydi; yani tabularn ar balk avlanmasn nleyen bir etkisi vard.
Tikopyallar yine de yllk kuraklk sezonu boyunca, tahl retimi
yavaladnda ve arada oluarak baheleri ve tahllar tahrip eden ka
srga srasnda iki farkl tr acil durum gda kaynana snmak duru
munda kalyorlard. Bunlardan birisi ukurlarda, iki veya yl bo
yunca saklanabilecek niastal bir tr hamur oluturmak zere artan
ekmek meyvelerini fermente etmekti. Dieri ise, meyve, yemi ve pek
fazla tercih edilmemesine ramen, aksi takdirde alktan lecek insan
lar kurtarabilecek dier yenebilir bitki paralarn ekmek zere geri
kalan birka para orijinal yamur ormannn kullanlmasn iermek
teydi. 1 976 ylnda Rennel adnda bir baka Polinez Adas'na yaptm
bir ziyaret srasnda Rennel Adas sakinlerine dzinelerce Rennel tr
orman aalarnn verdii meyvelerin yenilebilir olup olmadn sor
dum. Bu sorunun cevab olduu ortaya kt; baz aalarn "yeni
lebilir" meyveleri, baz aalarn "yenilemez" meyveleri ve baz aala
rn "yalnzca hungi kenge zamannda yenilen" meyveleri olduu syle
niyordu. Daha nce hi hungi kenge diye bir ey duymadm iin bu
nun ne anlama geldiini sordum. Bunun zerine bana, 1 9 1 0'lu yllar
da Rennel'in bahelerini yok eden, insanlarn alktan lme noktasna
gelecekleri ekilde imkanlarn daraltan ve ancak insanlarn aslnda
pek sevmedikleri ve normalde yemeyecekleri orman meyvelerini yiye
rek alktan lmekten kurtulduklar, yaayan halkn hafzasndaki en
byk kasrga olduu sylediler. Bir yl ierisinde ortalama iki kez ka
srga oluan Tikopya'da bu tr meyvelerin Rennel'de olduundan ok
daha nemli olmas gerekir.
Tikopyallarn gvenilir gda kayna bulabilmelerini salamak iin
kullandklar yollar bunlard. Tikopya'nn varln srdrebilmesinin
dier bir birincil koulu, istikrarl ve art olmayan bir nfusa sahip ol
masyd. Firth 1 928-29 yllar arasnda adaya yapt ziyaret srasnda,
adann nfusunun 1 ,278 kii olduunu grd. 1 929 ylndan 1 952 yl
na kadar nfus ylda o/o 1 .4 orannda artmt ki, bu 3 bin yl kadar n
ce Tikopya'da ilk yerleimlerin olumasn izleyen kuaklar srasnda
kesinlikle alm olan mtevaz bir orand. Ancak Tikopya'nn balan-

Aykr Yollardan Baa rya Do ru

357

gtaki nfus byme orannn da yalnzca ylda o/o 1 .4 civarnda oldu

u, adaya ilk yerleimin kano ile gelen 25 .kiiden ibaret olduu d
nlse bile, 1.8 milkarelik bu adann nfusu ilk bin yln sonunda sama
bir toplam olan 25 milyon kiiye veya 1 929 ylna kadar 25 milyon tril
yon kiiye ulard. Bunun imkansz olduu son derece akt; nfusun
bu oranla bymeye devam etmesi mmkn deildi, nk bu du
rumda nfus adann modern nfus seviyesi olan 1 278 kiiye daha ada
ya insanlarn ilk kez ayak basmasndan yalnzca 283 yl so.nra ulalm
olurdu. Peki 283 yldan sonra Tikopya nfusu nasl sabit tutuldu?
Firth 1 929 ylnda, adada hala ilemekte olan alt farkl nfus plan
lama metodu olduunu ve yedinci bir baka metodunda gemite uy
gulanm olduunu rendi. Bu kitabn okuyucularnn ou da bu
metotlarn bir veya daha fazlasn kendi hayatlarnda tecrbe etmitir
ve bizlerin bu ekilde davranmaya karar vermemiz byk lde insan
nfusunun veya aile kaynaklarnn basks nedeniyle yaadmz kay
glardan etkilenmitir. Tikopya efleri her yl, ada iin Sfr Nfus B
ymesi idealine ynelik telkinde bulunduklar bir tren dzenliyorlar,
stelik Birinci Dnya'da da bu adla bir organizasyon kurulduundan
(ancak daha sonra ad deitirildi) ve ayn hedef dorultusunda faali
yet gsterdiinden habersizler. Tikopyal ebeveynler en byk ocuk
lar evlenecek yaa eritikten sonra ocuk dourmaya devam etmeleri
nin ya da daha nce farkl ekillerde drt ocuk veya bir erkek ve bir
kz ocuk veya bir erkek ve bir veya iki kz ocuk gibi belirtilmi say
ya ulatktan sonra daha fazla ocuk sahibi olmalarnn hatal olduu
nu dnyorlar.
Tikopya'nn geleneksel sekiz nfus dzenleme metodundan en ba
sit olan Coitus interruptus vastasyla uyguladklar metotdu. Bunun
yan sra ilkel ve anneye zarar verebilecek baka hatal uygulamalarda
da bulunuyorlard. Bunlara alternatif olarak, canl canl gmerek, bo
arak veya yeni doan bebei yz st yatrarak ocuk/bebekler ld
rlyordu. Topraklar az olan ailelerin en gen oullar bekar kalyordu
ve ortaya kan fazla evlenme ya gelmi kadndan ou da poligam ev
lilikler iine girmektense bekar kalyorlard. Yine bir baka metot da in
tihard. 1 929 ile 1 952 yllar arasnda kendilerini asarak intihar eden ye
di (alt erkek ve bir kadn) ve ak denize doru yzerek intihar eden 1 2
(hepsi kadn) bilinen vaka bulunmaktadr. Bylesine ak ve aleni inti
hardan ok daha fazla rastlanan bir baka intihar yntemi de, 1 929 ile
1 952 yllar arasnda 81 erkek ve 3 kadnn lmne neden olan tehli-

358

keli deniz ar yolculuklara gitmek zere denize aldklar "sanal inti

hardr". Bu tr deniz seyahatleri tm gen bekar lmlerinin te bi
rinden fazlasna sebep olmutur. Deniz seyahatlerinin sanal bir intihar
m yoksa bu gen adamlarn sadece umarsz davranlarndan m kay
nakland hi phesiz bir olaydan dierine deien bir sorudur, ancak
alk srasnda kalabalk bir adada fakir ailelerin kk olu olmann i
karartc havasnn muhtemelen genellikle gz nne alnd bir ger
ektir. rnein Firth 1 929 ylnda o dnemlerde halen hayatta olan bir
efin gen erkek kardei olan Pa Nukumara adnda bir Tikopyal ada
mn, ciddi bir kuraklk ve alk srasnda oullarnn ikisiyle birlikte, k
yda yava yava alktan lmek yerine daha hzl bir ekilde lmek ni
yetiyle denize aldn renmiti.
Nfus dzenlemesine ilikin yedinci metot Firth'in ziyaretleri sra
snda kullanlan bir metot deildi; ancak kendisine szl anlatmlar
yoluyla rapor edilmiti. Tikopya'nn daha nceleri son derece geni
olan tuzlu-su koyunun, az boyunca biriken bir kum yn ile kapan
mak suretiyle u andaki ac su glne dnt olaylardan bu yana
geen sredeki nesillerin saysndan hkme varmak gerekirse, bu gele
nek 1600'lerden veya 1 700'lerin balarndan bu yana uygulanmamak
tayd. Koyun ac su glne dnmesi, daha nceleri koyda bulunan
zengin kabuklu deniz hayvan yataklarnn lmelerine ve koyun balk
nfusunda ar bir dme kaydedilmesine ve bylelikle o dnemde
Tikopya'nn o blmnde yaayan Nga Ariki klannn alktan lme
sine sebebiyet vermiti. Klan kendisine daha fazla toprak ve sahil eri
di edinmek zere Nga Ravenga klanna saldrda bulunarak ve onlar
katlederek tepki vermitir. Bir ya da iki jenerasyon sonra, Nga Ariki k
yda kalarak ldrlmeyi beklemek yerine kanolarla denize alarak
aday terk eden (bylece sanal intihara kalkan) Nga Faea klanndan
geride kalanlara da saldrd. Bu szl anlatlan hatralar koy ve ky sa
halarnn kapanmasna ilikin arkeolojik delillerle teyit edilmektedir.
Tikopya'nn nfusunu sabit tutma yolunda uygulanan bu yedi me
tottan ou 20. yzylda oluan Avrupa etkisi altnda yok oldu ya da
reddedilmeye baland. Solomonlar'n ngiliz koloni hkmeti sava
ve ak deniz seyahatlerini yasaklarken, Hristiyan misyonerler bebek
lerin ldrlmesi ve intihara kar vaazlar verdiler. Bunun sonucu ola
rak Tikopya'nn nfusu 1929'daki 1 278 kiilik seviyeden, 1 3 aylk bir
zaman dilimi iinde oluan iki ykc kasrgann Tikopya tahllarnn
yarsndan fazlasn imha ettii ve yaygn bir ala sebebiyet verdii

Aykr Yollardan Baa rya Doru

359

1 952 ylna kadar 1 753 kiiye ulam oldu. ngiliz Solomon Adalar
koloni hkmeti bu ani krize gda gndererek tepki verdi ve daha son
ra oluan uzun sreli problemlerle Tikopyallarn daha az nfusa sahip
Solomon Adalar'nda yeniden yerlemelerine izin vererek ve tevik
ederek sahip olduklar fazla nfusun zerlerinde oluturduu basky
ortadan kaldrmak suretiyle baa kt. Bugn Tikopya'nn efleri ada
larnda yaamalarna izin verilen Tikopyallar'n saysn geleneksel
olarak bebeklerin ldrlmesi, intihar ve dier imdilerde kabul gr
meyen yollarla koruduklar nfus boyutuna yakn bir rakam olan 1 1 1 5
kiiyle snrlandrmaktadr.
Tikopya'nn fevkalade istikrarl ekonomisi ne zaman ve nasl olu
tu? Patrick Kirch ve Douglas Yen tarafndan yaplan arkeolojik kazlar
bu gelimenin bir anda ortaya kmadn, ancak yaklak 3 bin yllk
tarihleri boyunca gelitiini gstermektedir. Adaya ilk ayak basan ve 2.
Blm'de anlatld gibi modern Polinezlerin atas olan Lapita insan
lar, adaya M 900 ylnda yerleti. Adaya ilk yerleen bu sakinler ada
nn evresi zerinde derin bir etki braktlar. Arkeolojik sahalardaki
kmr artklar ormanlar yakmak suretiyle temizlediklerini gster
mekte. Deniz kular, kara kular ve meyve yarasalar kolonileri yeti
tirerek eleniyorlar ve balk ve deniz kabuklular ve deniz kaplumba
alaryla besleniyorlard. Bin yl ierisinde be ku trnn (Abbot's
Booby, Audubon's Sheearwater, Banded Rail, Common Megapode ve
Sooty Tern) Tikopya'da oluturduu nfus ortadan kalkt ve daha son
ra bunlarn yerine Krmz Ayakl Booby geldi. Yine bu ilk bin yllk
dnem ierisinde arkeolojik ynlar meyve yarasalarnn da sanal or
tadan kalklarn gzler nne sermektedir. Btn bunlar balk ve
ku kemiklerinin kat azalmas, kabuklu deniz hayvan fosillerinin
on kat azalmas ve yenilebilir dev deniz taraklar ve byk istiridyele
rin maksimum byklklerindeki azalma (muhtemelen insanlar bu
hayvanlarn en byklerini toplamay tercih ediyorlard) izledi.
M 100 civarnda bu ilk gda kaynaklar ortadan kalktka veya t
kendike ekonomi deimeye balad. Bir sonraki bin yl sresince, ar
keolojik sahalarda, Tikopyallarn yar ve yak tipi tarm, yemi aac
olan baheler edinmek uruna terk ettiini gsterir ekilde kmr bi
rikmeleri durdu ve yerel badem (Canarium harveyi) artklar ortaya
kt. Kulardaki ve deniz rnlerindeki bu iddetli azalmay telafi et
mek iin insanlar, neredeyse tketilen tm protein miktarnn yarsn

360

oluturan domuz hayvanclnda younlamaya baladlar. MS 1200

civarnda ekonomide ve insan eliyle oluturulan eserlerde birdenbire
oluan deiiklik, ayrt edici kltrel zellikleri Fiji, Samoa ve Tonga
blgelerinde oluan, balangta Tikopya'da kolonileen Lapita g
menlerinin soyundan gelen Polinezyallar'n doudan geliine iaret
etmektedir. Ekmek meyvesini ukurlarda fermente etme ve saklama
tekniini yanlarnda getirenler ite bu Polinez kkenli insanlard.
Adadaki tm domuzlarn ldrlmesi, protein kayna olarak ba
lk, kabuklu deniz hayvanlar ve kaplumbaalarn onlarn yerine ge
mesi MS 1 600 yllarnda bilinli olarak alnan ve szl geleneklere kay
dedilen, ancak ayn zamanda arkeolojik olarak da dorulanan ok
nemli bir karardr. Tikopyallar'n kaytlarna gre, atalar bu karara
baheleri basan ve kklerini kurutan ve insanlarla gda iin rekabete
girien domuzlar insanlarn beslenmesi iin yetersiz bir kaynak olu
tuu (yalnzca 450 gr domuz retmek iin insanlarn yiyebilecei 4,5
kg yenilebilir sebze kullanlmas gerekiyordu) ve efleri iin lks bir g
da konumuna geldikleri iin varmlard. Domuzlarn ortadan kald
rlmas ve Tikopya'nn tuzlu su koyunun, yaklak olarak ayn dnem
lerde ac suyu olan bir gle dnmesiyle, Tikopya'nn ekonomisi
1 800'lerde Avrupallar ilk olarak gelip yerlemeye balad zaman ol
duu haline ulam oldu. Bylelikle koloni hkmeti ve Hristiyan
misyonerlerinin etkisi 20. yzylda nemli hale gelmeye balad. Ti
kopyallar bin yldan bu yana mikro dzeyde ynetilen bu gzler
den uzak kk toprak paralarnda neredeyse tamamen kendi kendi
sine yeten bir yap sergilemekteydiler.
Tikopyallar bugn her biri, Yeni Gine tepelerinin babadan oula
srdrlmeyen byk adamlarndan daha fazla gc elinde tutan ba
badan oula devam ettirilen efler tarafndan ynetilen drt klana ay
rlmtr. Yine de Tikopyallarn varl yukardan aaya benzetme
sinden daha iyi aadan yukarya benzetmesiyle anlatlabilmektedir.
Tikopya'nn sahil eridi boyunca yrmek yarm gnden daha az bir
sre alr, bu nedenle Tikopyallarn her biri tm aday ok iyi bilir.
Nfus, adada yaayan Tikopyal sakinlerin her birinin dierlerini ta
nyabilecei kadar kktr. Btn toprak paralarnn bir ismi oldu
u ve tm bu toprak paralar baz babadan oula geen akraba grup
larna ait olduu halde, het evin adann farkl blgelerinde bulunan
toprak paralar vardr. Eer bir bahe o anda kullanlmyorsa, her-

Aykr Yollardan Baa rya Do ru

361

hangi biri sahibinin iznini istemeksizin bu baheye geici olarak rn

ekebilir. Herkes istedii herhangi bir s kayalkta, kayaln bir baka
snn evinin nnde bulunmasna bakmayarak, balk avlayabilir. Bir
kasrga veya kuraklk geldiinde, bu btn aday etkiler. Bu nedenle
ait olduklar klanlarla ilikileri konusunda gsterdikleri farklla ra
men, kendi akrabalarnn oluturduu grup ne kadar byk topraa
sahip olursa olsun, Tikopyallar'n hepsi ayn problemlerle karla
yorlar ve ayn tehlikelerin merhametine kalm durumda yaamlarn
srdryorlar. Tikopya'nn izolasyonu ve kk boyutu adada ilk ola
rak yerleim baladndan bu yana kolektif karar verme mekanizma
snn altrlmasn gerektirmitir. Antropolog Raymond Firth kita
bn "Biz, Tikopya" olarak adlandrmt, nk Tikopyallar kendi
toplumlarn kendisine anlatrlarken sklkla bu ifadeyi ("Matou nga
Tikopya") kullanyorlard.
Tikopya'mn efleri klan topraklarnn ve kanalarnn sahibi olarak
hizmet verirler ve kaynaklarn yeniden datmn yaparlar. Ancak Po
linez standartlar uyarnca, Tikopya en zayfefleriyle en az katmanla
maya sahip eflikler arasndadr. efler ve aileleri kendi gdalarn ken
dileri retir ve kendi bahelerini ve meyve bahelerini tpk dier halk
gibi kendileri kazar. Firth'in kelimeleriyle, "Nihayetinde retim modu
efin yalnzca ba ajan ve yorumlayc olduu sosyal gelenein doa
snda bulunan bir eydir. ef, kendi kabilesindeki kiilerle ile ayn de
erleri paylar; ayn akrabalk ideolojisini, ayn trenleri ve efsaneler
ve mitoloji ile desteklenen ayn ahlak paylar. ef, byk bir lde
bu gelenein muhafzdr, ancak bu ite yalnz bana deildir. Kendi
sinden bykler, akran efler, kendi klanndaki kiiler ve hatta ailesi
nin yelerinin tamam ayn deerlerle doldurulmutur ve efin eylem
leri hakknda kendisine tavsiyelerde ve eletirilerde bulunurlar." By
lece Tikopyal eflerin stlendikleri rol, imdi tartacamz dier top
lumlarn liderlerinin rolnden az ok aadan yukarya ynetim ilke
sini temsil etmektedir.

Tokugawa Sorunlar
Bu anlamda Tikopya'ya benzeyen dier baar hikayemiz de, birka
ekonomik adan nemli ithalat ve kendi kendine yeten ve dayankl
bir yaam tarzna dair uzun bir tarihiyle d dnyadan izole edilmi,
youn bir nfusa sahip bir ada toplumunu iermektedir. Ancak ben-

362

zerlikler burada bitiyor, nk bu adann Tikopya'dan 1 00 bin kat da

ha byk bir nfusu, gl bir merkezi hkmeti, endstrilemi bir
Birinci Dnya ekonomisi, zengin ve gl bir elit tarafndan ynetilen
yksek derecede katmanlam bir toplumu ve evresel problemlerin
zlmesinde aadan yukarya doru byk bir insiyatif rol var. Bu
kez vakamz 1 868 ncesi Japonya.
Japonya'nn uzun bilimsel orman ynetimi tarihi Avrupallar ve
Amerikallar tarafndan pek iyi bilinmemektedir. Bunun yerine, pro
fesyonel ormanclar, bugn yaygnlam olan orman ynetimi teknik
lerinin l SOO'lerde Alman beylikleri dneminde baladn ve l 700'ler
ve 1 800'lerde buradan Avrupa'nn geri kalan ksmna yayldn d
nrler. Bunun sonucu olarak, Avrupa tarmnn bundan 9 bin yl nce
atlan temelinden bu yana azalan Avrupa'nn toplam orman arazileri
1 800'lerden sonra gerekten art gstermeye balad. 1 959 ylnda Al
manya'y ilk ziyaret ettiimde, lkenin byk bir blmn kaplayan
dzenli ekilde planlanm orman fdanlklarnn boyutunu grd
mde armtm, nk Almanya'nn endstrilemi, kalabalk ve
kentlemi olduunu dnyordum.
Ancak Japonya'nn da Almanya'dan bamsz ve Almanya'yla e za
manl olarak yukardan aaya orman ynetimi uygulamalarn geli
tirdii ortaya kmtr. Bu da son derece artcdr, nk Japonya,
tpk Almanya gibi, endstrilemi, kalabalk ve kentlemi bir lkedir.
Bir milkare toplam toprak bana bin kii ve bir milkare tarm alan
bana 5 bin kiilik nfusuyla byk Birinci Dnya lkelerindeki en
yksek nfus younluuna sahiptir. Bu nfus younluuna ramen,
Japonya'nn topraklarnn neredeyse % 80'lik blm seyrek nfuslu
dalk ormanlardan (Resim 20) oluurken, insanlarn ve tarm al
malarnn ou, lkenin yalnzca bete birini oluturan dzlklerde
birikmitir. Bu ormanlar ylesine iyi korunmu ve ynetilmitir ki,
kymetli bir kereste kayna olarak kullanlyor olmalarna ramen,
miktarlar hala artmaktadr. Bu orman rts nedeniyle Japonlar ge
nellikle ada halkndan "yeil takmada" olarak bahsederler. Bu rt y
zeysel olarak ilkel bir ormana benzese bile, aslnda Japonya'nn eriile
bilir orijinal ormanlarndan byk bir blm bundan 300 yl kadar
nce kesilmi ve yeniden byyen ormanlarla ve Almanya ve Tikop
ya'dakiler gibi mikro anlamda sk bir ekilde ynetilen fdanlklarla
deitirilmitir.

Aykr Yollardan Baa rya Doru

363

Japonlarn orman politikalar, yaadklar bar ve zenginlikle eli

kili ekilde ortaya kan bir evre ve nfus krizine tepki olarak ortaya
kmtr. 1467 ylndan balayarak yaklak olarak 1 50 yl boyunca, Ja
ponya imparatorun gcnn nce paralanmas daha sonra yklmas
zerine hakimiyet kazanan gl evlerin koalisyon kurmalar ve kont
roln imparator yerine birbirleriyle savaan dzinelerce otonom (da
imyo olarak adlandrlan) sava barona gemesiyle ortaya kan sivil
savalarla sarslmaktayd. Savalar sonunda Toyotomi Hideyoshi adn
daki bir sava ve onun ardndan gelen Tokugawa leyasu'nun askeri
zaferleriyle bitti. 1 6 1 5 ylnda Ieyasu'nun Osaka'da g kazanm To
yotomi ailesine saldrmas ve Toyotomi ailesinden geri kalanlarn inti
har ederek lmeleri savalarn sonunun geldiinin iaretiydi.
Daha 1 603'de, imparator Ieyasu'ya babadan oula geen bir nvan
olan, ava mirasnn eflii, yani ogun unvann verdi. ogun o ta
rihten itibaren, imparator eski bakent Kyoto'da temsili olarak varl
n srdrrken, kendi ba kenti Edo'yu (Modern Tokyo) s edinerek,
gerek gc elinde tuttu. Japonya topraklarnn drtte biri dorudan
ogun tarafndan ynetilmekteydi. Topraklarn geriye kalan drtte
ise, ogun'un son derece kat bir ekilde ynettii 250 daimyo tarafn
dan ynetilmekteydi. Bylelikle askeri g ogunun tekeline girmi ol
du. Daimyolar artk birbirleriyle savaamyorlard ve evlenmek, kalele
rini deitirmek veya miraslarn bir oullarna devretmek iin bile o
gunun iznini almalar gerekiyordu. 1 603 ile 1867 arasndaki yllar, Ja
ponya'da bir dizi Tokugawa ogununun Japonya'y savan ve yabanc
larn etkisinden uzak tuttuu Tokugawa a olarak adlandrlr.
Bar ve zenginlik Japonya nfus ve ekonomisinin patlama nokta
sna gelmesini salad. Savalarn bitmesinden sonraki yzyl ierisin
de, bar koullar, Japonya'nn Avrupa'y o dnemde etkileyen bula
c hastalklardan nispeten etkilenmemi olmas ( Japonya'nn yurt d
ziyaretleri ve ziyaretilere getirdii yasak nedeniyle), iki yeni verimli
rnn (patates ve tatl patates) ortaya kmasnn bir sonucu olarak
tarmsal retkenliin artm olmas, bataklk slahlar, sellerin kontrol
altna alnmasnda kaydedilen gelimeler ve sulanm pirinlerin re
timindeki art gibi baz talihli faktrlerin bir ekilde biraraya gelmesi
nedeniyle iki katna kt. Bylelikle nfus bir btn olarak byrken,
ehirler Edo'nun 1 720 ylnda dnyann en kalabalk ehri olmas nok
tasna kadar, daha da hzl byd. Btn Japonya'y kaplayan bar ve

364

gl ekilde merkeziletirilmi hkmet tek bir para birimi kullanl

masn ve arlk ve uzaklk lmlerinde tek bir sistem kullanlmas
n salad, giri vergilerinin ve gmrk engellerinin sonlandrlmas,
yol inaatlar ve ky gemi trafiinin gelitirilmesi hep birlikte Japonya
iinde bir ticaret patlamas olumasna katkda bulundu.
Ancak Japonya'nn dnyann geri kalanyla ticareti neredeyse hi
olmama noktasna kadar kesilmiti. 1498 ylnda Hindistan'a ulamak
iin Afrikay dolaan, 1 5 1 2 ylnda Moluccas'a, 1 5 1 4 ylnda in'e ve
1 543 ylnda Japonya'ya kadar ilerleyen Portekizli gezginler ticaret ve
zaferler konusunda istekliydi. Japonya'ya gelen bu ilk Avrupal ziyaret
iler yalnzca birka deniz kazasna uram denizciden ibaretti, ancak
Japonlar silahlarla tantrmalar neticesinde huzursuz edici baz de
iikliklere yol at, bundan alt yl sonra onlar izleyerek bu toprakla
ra gelen Katolik misyonerler daha da byk deiiklikler olumasna
neden oldu. Baz Daimyolar dahil yz binlerce Japon Hristiyanlk'a
dnd. Maalesef birbirine rakip Cizvit ve Fransiskan misyonerler bir
birleriyle yarmaya balad ve bir Avrupa igalinin ilk adm olarak Ja
ponya'y Hristiyanlatrmaya altklarna dair baz hikayeler yayl
maya balad.
1 597 ylnda Toyotomi Hideyoshi Japonya'nn ilk 26 kiiJik Hristi
yan ehitlerini armha gerdirdi. Daha sonra Hristiyan daimyo hk
met memurlarna rvet vermeye veya onlar ldrmeye kalktnda,
ogun Tokugawa Ieyasu, Avrupallarn ve Hristiyanlkn ogunluk ve
Japonya'nn istikrar asndan bir tehdit oluturduu sonucuna vard.
(Gemi dnldnde, balangta tamamen masum tccarlar ve
misyonerlerin in' e, Hindistan' a ve daha birok baka lkeye gelileri
ni Avrupal askeri mdahalenin izledii gz nne alnrsa, Ieyasu'nun
ngrd bu tehdit bir gerekti.) 1 6 1 4 ylnda Ieyasu Hristiyanlk'
yasaklad ve misyonerlere ve onlarn dinlerinden dndrd ve eski
dinlerine dnmeyi reddedenlere ikence etmeye ve bu kiileri ldr
meye balad. Daha sonra 1 63 5 ylnda bir baka ogun daha da ileri
giderek Japonlar'n deniz ar seyahat etmelerini ve Japon gemilerinin
Japon sahil sularn terk etmelerini yasaklad. Drt yl sonra, geri ka
lan tm Portekizliler'i Japonya'dan snr d etti.
Bunun zerine Japonya, Avrupa'dan ok in ve Kore'yle ilgili bir
hedef yanstacak nedenlerle kendisini dnyann geri kalanndan so
yutlam olduu iki asrdan fazla sren bir dneme girdi. zin verilen

Aykr Yollardan Baarya Doru

365

tek yabanc tccarlar, (anti-katolik olduklar iin Portekizlilerden da

ha az tehlikeli olduklar kabul edilen) Nagasaki limannda bir adada ve
benzer bir in blgesinde sanki tehlikeli mikroplarm gibi izole ekil
de tutulan birka Hollandal tacirdi. zin verilen dier yabanc ticaret
ler de Kore ile Japonya arasndaki Tsuima Adas'nda yaayan Koreli
ler, gneydeki Ryukyu Adalar (Okinava dahil) ve kuzeydeki Hokkaido
Adalar'nda (o dnemlerde, u anda olduu gibi Japonya topraklarnn
paras deildi) yaayan asl yerli Ainu nfusuydu. Bu temaslarn d
nda Japonya in'le bile deniz ar diplomatik ilikilerini korumad.
Japonlar 1 590'larda Hideyoshi'nin Kore'ye yapt iki baarsz igal gi
riiminden sonra yabanc topraklar fethetmeye kalkmad.
Greceli olarak izolasyon ierisinde geen bu yzyllar boyunca Ja
ponya ihtiyalarnn ounu yerel kaynaklarndan karlamay baard
ve zellikle gda, kereste ve birok metal kaynaklar konusunda nere
deyse tamamen kendi kendine yeten bir yap sergiledi. Yaplan ithalat
byk lde eker ve baharat, ginseng ve ilalar ve civa, ylda 1 60 ton
luk lks ahap, in ipei, geyik postu ve deri yapmak iin kullanlan
dier hayvan derileri (nk Japonya da ok az hayvanclk yaplyor
du) , kurun ve barut yapmak iin gherile ile snrlyd. Yerel eker ve
ipek imalat balad ve silahlar yasakland iin bu maddelerinin ba
zlarnn ithalat bile zaman ierisinde azald ve sonra neredeyse dur
du. Bu arpc kendi kendine yetme durumu ve lkenin talebiyle olu
turduu izolasyon Komodor Perry kumandasndaki bir Amerikan fi
losu 1 853 ylnda gelip Japonya'nn limanlarn yakt ve ikmal malze
meleri salamak zere balina av ve ticaret yapan Amerikan gemileri
ne amasn talep edene kadar srd. Bylelikle Tokugawa ogunluu
nun artk Japonyay silah kuatm barbarlardan koruyamayaca
aklk kazanmas ve ogunluk 1868 ylnda kt ve Japonya'nn izo
le edilmi yan-feodal bir toplumdan modern bir devlete dnmesini
salayan arpc hzl dnm sreci balad.
1 600'lerdeki bar ve zenginlik sayesinde ortaya kan evre ve n
fus krizinin olumasndaki temel faktr ormanlarn ortadan kaldrl
masyd, nk Japonya'nn kereste tketiminde (neredeyse tamamen
yerel keresteye dayalyd) patlama olumutu. 1 9. yzyln sonlarna
kadar Japon binalarnn ou, dier lkelerde olduu gibi ta, tula, i
mento, amur veya kiremit yerine ahaptan yaplmaktayd. Ahap in
saat gelenei ksmen Japonlarn estetik adan ahab tercih etmelerin-

366

den ve ksmen de Japonya'nn erken dnem tarihi boyunca aalarn

hazr bulunmu olmasndan kaynaklanmaktayd. Bar ve zenginliin
artmas ve nfus artnda patlama kaydedilmesiyle, byyen kentler
ve kentsel nfusun ihtiyalar kereste ihtiyacn ok arttrd. Yaklak
1 570'lerde Hideyoshi onun ardndan gelen ogun Ieyasu ve daimyola
rn birou egolarn tatmin etmek ve byk atolar ve tapnaklar in
a ederek bu yolu amlard. Yalnzca Ieyasu tarafndan ina ettirilen
en byk ato iin 1 0 milkare kadar orman arazisinin kesilmesi ge
rekti. Hideyoshi, Ieyasu ve ondan sonra gelen ogun komutasnda yak
lak 200 kale kasabas ve ehir ortaya kt. Ieyasu'nun lmnden
sonra kentsel inaatlar kereste talebi asndan elit ant inaatlarnn
ok zerine kt, nk zeri sazla kapl ahap kulbelerden oluan
ehirler birbirlerine yakn ina ediliyordu ve kn snmak iin yaklan
ate nedeniyle yanmaya eilimliydi, bu nedenle ehirlerin tekrar tekrar
yeniden ina edilmesi gerekiyordu. Bu kent yangnlarndan en by,
Edo'da bakentin yarsnn yanmasna ve 1 00 bin kiinin lmesine se
bep olan 1 657 ylndaki Meireki yangnyd. Burada kullanlan kereste
lerin ou gemilerle ehirlere tanm ve burada inaatlarda kullanl
m ve bylelikle daha fazla ahap tketimi olumutur. Yine Kore'ye
yapt baarsz fetih giriimlerinde Hideyoshi'nin ordularn Kore
Boaz boyunca tamak iin daha fazla ahap gemiye ihtiya vard.
inaat iin kullanlan kereste ormanlarn ortadan kaybolmasna se
bebiyet veren tek ihtiya deildi. Ahap ayn zamanda evlerin stlma
s, yemek piirilmesi ve kiremik ve seramik retimi gibi endstriyel
kullanmlar iin de kullanlyordu. Demiri eritmek iin gerekli daha s
cak alevleri korumak iin kmr oluturmak zere tahta yaklyordu.
Japonya'nn giderek genileyen nfusunun daha fazla gdaya ihtiyac
vard ve bu nedenle daha fazla orman arazisi tarm yapmak zere
aalardan arndrlyordu. iftiler tarlalarn "yeil gbrelerle" ( rne
in yapraklar, aa kabuklar ve ince dallar kullanarak) gbreliyorlar
d ve iftlik hayvanlarn ve atlarn ormanlardan elde edilen gdalarla
( fra ve imen) besliyorlard. Ekin ekili her drt dnm alan iin ge
reken yeil gbreyi salamak iin 20 ila 40 dnm orman arazisi gere
kiyordu. 1 6 1 5 ylnda sivil savalar bitene kadar, daimyolar ve ogun
komutasnda savaan ordular, atlar iin ihtiya duyduklar fra ve i
men ve silahlar ve savunma itleri iin ihtiya duyduklar bambuyu or
manlardan elde ediyorlard. Ormanlk arazilerdeki daimyolar oguna
kar yllk ykmlln kereste olarak karlyordu.

Aykr Yollardan Baa rya Doru

367

Yaklak 1 570'ten 1 650'ye kadar geen yllar inaat patlamas ve or

manlk alanlarn imhas konularnda en st noktaya k gsteriyor
du ki, bu zaman ierisinde kereste azaldka yavalad. nce aalar
ancak ogun veya daimyonun dorudan emri altnda veya iftiler ta
rafndan yalnzca kendi yerel gereksinimlerini karlamak amacyla ke
silebiliyordu, ancak 1660'larda zel giriimciler tarafndan yaplan
aa kesimlerinin yerini hkmetin emriyle gerekletirilen aa ke
simleri ald. rnein Edo ehrinde bir baka yangn daha ortaya kt
nda, bu zel kerestecilerin en nl olanlarndan biri, Kinokuniya
Bunzaemon adl bir tccar, akll bir ekilde bunun daha da fazla ke
reste talebiyle sonulanacan fark etti. Daha yangn sndrlmeden
nce bir gemiyle Kiso blgesine gitti ve Edo da byk bir kar karl
nda yeniden satmak zere ok miktarda kereste satn ald.
Japonya'nn daha MS 800'lerde ormanlar kesilen ilk blgesi, OSa
ka ve Kyoto gibi Erken Dnem Japonyasnn ana ehirlerinin bulun
duu alan olan, en byk Japon adas Honu'daki Kinai Havzas idi.
1 000 ylna gelindiinde, ormanlarn kesilmesi yakndaki daha kk
bir ada olan ikoku'ya kadar yaylmt. 1 550'ye gelindiinde Japon
topraklarnn drtte birinde bulunan (hala temel olarak yalnzca Mer
kezi Honu ve dou ikoku) aalar kesilmiti, ancak Japonya'nn di
er blgelerinde hala dzlk alanlarda bulunan ormanlar ve yal or
manlar bulunmaktayd.
1 582 ylnda Hideyoshi tm Japonya' dan kereste talebinde bulunan
ilk ynetici oldu, nk savurgan antsal inaatlar iin duyulan keres
te ihtiyac kendine ait alanlarda bulunan kereste miktarnn ok ze
rindeydi. Japonya'nn en deerli ormanlarndan bazlarnn kontrol
n ald ve her yl her daimyodan belirli bir miktarda kereste talebinde
bulundu. ogun ve daimyolarn kendisine ait olduklarn iddia ettii
ormanlara ek olarak, kyde veya zel alanlarda bulunan tm kymetli
kereste aac trlerini talep ediyorlard. Tm bu keresteleri, giderek ar
tan uzaklktaki aa kesme alanlarndan keresteye gereksinim duyulan
ehirlere ve kalelere tamak iin hkmet kerestelerin buradan gemi
lerle liman ehirlerine gnderilecek ekilde sahil boyunca yzdrle
bilmesi veya sallarla tanabilmesi iin nehirler zerindeki engelleri te
mizledi. Aa kesimi, en gneydeki K Adas'nn gney ucundan,
ikoku zerinden Honu'nun kuzey ucuna doru ilerleyerek Japon
ya'nn ana adasna yaylm oldu. 1 678 ylnda aa kesicileri Hon-

368

u'nun kuzeyindeki, o dnemlerde henz Japon devletinin bir paras

olmayan Hokkaido'nun gney ucuna geri dnmek zorunda kaldlar.
1 7 1 0 ylnda ana ada (K, ikoku ve Honu) ve gney Hokkaido
zerindeki eriilebilir ormanlarn byk bir blm, yalnzca dik ya
malarda, eriilemeyen alanlarda ve Tokugawa andaki teknolojiyle
kesilmesi ok zor veya maliyetli olan alanlardaki eski mahsul orman
lar braklacak ekilde kesilmiti.
Topraklarn ormanlardan yoksun kalmas Tokugawa Japonyas'n
aleni bir eksiklik haline gelen kereste, yakt ve hayvan yemi iin gere
ken ahap ktlnn yan sra baka alardan da zorlad ve antsal in
aatlara bir son verilmesine zorlad. Ky iinde ve kyler arasnda ve
kylerle, her biri Japonya'nn ormanlar iin rekabet halinde olan da
imyo veya ogun arasnda kereste ve yakt nedeniyle kan anlamaz
lklar giderek daha sk grlmeye baland. Irmaklar ktklerin yz
drlmesi veya salla tanmas iin kullanmak isteyen ve balk avlamak
veya ekili alanlar sulamak iin kullanmak isteyenler arasnda da baz
anlamazlklar vard. Tpk 1 . Blm'de Montana iin grdmz gi
bi, sndrlmesi g yangnlar artt, nk aalarn kesildii alanlar
da yeniden yetien ikinci nesil aalar yal ormanlardan ok daha faz
la alev alr nitelikteydi. Dik yamalar koruyan ormanlar kaldrldktan
sonra, Japonya'nn ar saanak yalar, karlarn erimesi ve sk sk
oluan depremler sonucunda toprak erozyonu oran artt. Kellemi
yamalardan aaya doru akan su miktarnn artmas nedeniyle dz
lk arazilerin seller altnda kalmas, dz arazi)erdeki sulama sistemin
deki su seviyesinin toprak erozyonu ve nehirlerin ykselmesi nedeniy
le daha yukar kmas, frtnann verdii hasarn artmas ve ormandan
kan gbre ve yemlerin azalmas hep birlikte hareket ederek, nfusun
artt bir dnemde rnlerin verimliliini azaltt ve bylelikle
1600'lerin sonlarndan sonra Tokugawa Japonyas'n bekleyen byk
ala katkda bulundu.

Tokugawa zmleri
1 657 ylnda Meireki yangn ve bunun sonucunda Japonya'nn
bakentinin tekrar ina edilmesi iin oluan kereste talebi, lkede, n
fusun Zellikle kentli nfusun hzla bymekte olduu bir dnemde
kereste ve dier kaynaklarda giderek artan bir ktlk olumaya balad
nn aa kmas konusunda bir uyar ars olarak hizmet etti. Bu

Aykr Yollardan Baa rya D oru

369

durum Paskalya Adas trnde bir felakete sebebiyet verebilirdi. Bu

nun yerine, Japonya bir sonraki iki yz yllk dnem boyunca aamal
olarak daha istikrarl bir nfus planlamas ve neredeyse ok daha istik
rarl kaynak tketim oranlan oluturmay baard. Bu byk kay l
keyi felaketlere kar korumak iin tketimin snrlandrlmas ve re
zerv kaynaklarnn biriktirilmesini tevik eden resmi bir ideoloji y
rrle koymak iin Konfiyus prensiplerine bavuran birbirini izle
yen iki ogun tarafndan yukardan aaya doru ynlendirilmiti.
Bu kayn bir ksm iftilik zerinde oluan basky rahatlatmak
iin deniz gdalarna dayal beslenmenin ve Ainu ile gda rnlerine
ynelik ticarette bulunmay ieriyordu. Balk avlama konusundaki a
balarn geniletilmesi, ok byk alar ve derin su balkl gibi yeni
balklk tekniklerini iine almtr. Her bir daimyo ve kyler tarafn
dan zerinde hak idda edilen blgeler, balk ve kabuklu deniz hayvan
lar depolarnn da snrl olduu ve bir bakas kendilerine ait olan
alanda serbest bir ekilde balk avlayabilecek olursa bitebilecek olduu
varsaymyla artk kendi topraklarna bitiik denizi de iine alyordu.
Balk yemi gbrelerinin ok daha fazla kullanlabilir hale gelmesiyle
ekili alanlar iin ihtiya duyulan yeil gbre kayna olarak ormanlara
ynlendirilen talebin basks da azald. Deniz hayvanlar (balinalar, fok
balklar ve su samurlar gibi) avlanmas artt ve gerekli tekneleri, ci
hazlar ve byk i gcn finanse etmek iin sendikalar oluturuldu.
Hokkaido Adas'ndaki Ainu ile byk lde geniletilen ticaret lke
ye, fme somon, kurutulmu deniz hyar, varak, geyik postu ve su sa
muru peltesi getirirken, bunlarn karlnda Ainu'ya pirin, pirin
raks, ttn ve pamuk gnderilmeye baland. Bunun ortaya kard
sonular arasnda Hokkaido'da somon ve geyiklerin tkenmesi, av
clar Japon ithalatna baml hale geldike Ainu'nun kendi kendine
yeten ekonomisinin zayflamas ve btn bunlarn sonucu olarak eko
nomik bozulma, bulac hastalklar ve askeri igaller yoluyla Ainu'nun
harabeye dnmesi saylabilir. Yani Japonya'nn kendi topraklarndaki
kaynaklarn tkenmesi problemi iin gelitirilen Tokugawa zm
ksmen, tpk gnmzde Japonya ve dier Birinci Dnya lkelerinin
bugn yaadklar kaynaklarn tkenmesi problemine kar oluturdu
u zmn bir paras olarak baka blgelerdeki kaynaklarn tketil
mesine sebebiyet vermeleri gibi, baka yerlerdeki kaynaklarn tken
mesine sebebiyet vererek Japon kaynaklarn korumakt. (Hokka-

370

ido'nun 19. yzyla kadar politik adan Japonya'yla birlememi oldu

unu unutmayn.)
Bu kaymann bir baka blm de Sfr Nfus Bymesi'nin nere
deyse yakalanmasndan ibaretti. 1721 ile 1 828 yllar arasnda, Japon
nfusu neredeyse hi artmad. Nfus 26 milyon 1 00 binden yalnzca
27 milyon 200 bine kt. nceki yzyllarla karlatrldnda Japon
lar 1 8. ve 19. yzyllarda daha ge evlendiler ve ocuklarna daha uzun
sreyle baktlar. Bu azalan doum oranlar, Tokugawa Japon doum
oranlarndaki artlarn ve azalmalarn pirin fiyatlarnda yaanan ar
t ve azallarla ayn dnemlere denk gelmesiyle ortaya konduu gibi,
her bir iftin alglad gda ve dier kaynaklarda yaanan ktla kar
verdii yant temsil etmektedir.
Bu kayn baka ynleri de ahap tketiminin azaltlmasna hiz
met etmitir. 17. yzyln sonlarnda balayarak, Japonlar'n yakt ola
rak ahap yerine kmr kullanmlar artt. Daha hafif inaatlar ar ke
reste kullanlan evlerin, yakt etkin piirme frnlar, ak ocaklarn ve
kk tanabilen kmr sobalar btn evi stma uygulamalarnn
yerini ald ve k boyunca evlerin stlmas iin gnee dayal yntem
ler gelitirildi.
Yukardan aaya doru alnan nlemlerin ou, balangta yal
nzca negatif nlemlerle (aa kesimlerinin azaltlmas) ve daha sonra
giderek artan pozitif nlemlerle de (daha fazla aa retilmesi) aa
larn kesilmesi ve aalarn retilmesi arasndaki dengesizliin dzel
tilmesini hedeflemekteydi. st ynetimin btn bu tehlikelerin far
knda olduunun ilk iareti 1 666 ylnda, Meireki yangnndan yalnz
ca dokuz yl sonra, ogunun, erozyonun, derelerin su seviyesinin yk
selmesinin ve topraklarn ormansz braklmasndan kaynaklanan sel
lerin tehlikelerine kar halk uyard ve insanlar fidan dikmeye te
vik ettii bildiridir. Ayn on yllk dnemden balayarak, Japonya, ulus
apnda toplumun btn seviyelerinde, ormanlarnn kullanmn d
zenlemek iin giriimlerde bulundu ve 1 700 ylna gelindiinde, aa
l arazi ynetimine ilikin dikkatle hazrlanm bir sistem yrrle
girmiti. Tarihi Conrad Totman'n ifadeleriyle, bu sistem "kimin ne
rede, ne zaman, nasl, ne kadar ve ne fiyata, ne yapabileceinin belir
lenmesine" odaklanmaktayd. Yani Japonya'da oluan orman proble
mine Tokugawa a cevabnn ilk aamas kereste retimini nceki
seviyelere geri getirmeyecek negatif nlemler zerinde durdu, ancak

Aykr Yollardan Baa rya Doru

371

en azndan zaman kazand ve pozitif nlemler alnana kadar durumun

daha ktye gitmesini engelledi ve giderek daha azalan orman rn
leri iin Japon toplumu arasnda oluan rekabet iin temel kurallar be
lirledi. Negatif cevaplar ahap tedarii zincirinde aamay hedefle
di; aal alan ynetimi, aalarn tanmas ve ehirlerde aa tketi
mi. tk aamada, Japonya'nn ormanlarnn yaklak drtte birini do
rudan kontrol eden ogun, kendi ormanlarndan sorumlu olmak ze
re finans bakanlnda bir st dzey hakim atad ve dier 250 daimyo
nun neredeyse tamam, kendi topraklar iin kendi orman hakimleri
ni atayarak bu gelenei izledi. Bu hakimler ormanlarn yeniden can
lanmasna izin vermek iin aa kesimi yaplan arazileri kapattlar,
kyllerin hkmete ait orman arazilerinde kereste kesme ve hayvan
avlama haklarn belirleyen lisanslar datt ve ekinin kaldrlmas iin
topran temizlenmesi amacyla ormanlarn yaklmas uygulamasn
yasaklad. ogun ya da daimyo tarafndan deil, kyler tarafndan y
netilen ormanlarda ise, kyn reisi ormanlar tm kyllerin kullan
m iin ortak bir mlk olarak ynetti, dier kylerin "yabanc" iftile
rinin kendi kynn ormann kullanmasn yasaklad ve btn bu
kurallar uygulamak iin silahl muhafzlar tuttu.
Hem ogun hem de daimyo kendilerine ait ormanlarn ok detayl
envanterlerini kartmak iin deme yapt. Yneticilerinin saplantll
nn tek bir rnei olarak, Edo'nun 1 28 km kuzeybatsndaki Karuiza
wa yaknlarindaki bir ormann envanteri 1 773 ylnda 573' atlak ve
ya budakl ve 354 l 'i iyi durumda olan 4 1 1 4 aatan oluan 2986 mil
karelik bir alan lm kaydetmi. Bu 4 1 1 4 aatan 78 tane ( 66 tanesi
iyi durumda) 7.3 ila 1 1 metre uzunluunda ve 1 .8-2 . 1 metre apnda
gvdeye sahip byk kozalakl aa, 293 tane 1 .2- 1 .5 metre apnda or
ta byklkte kozalakl aa (253 tanesi iyi durumda), 255 tane 1 .8-5.4
metre yksekliinde ve 0.3-0.8 metre apnda gvdeleri iyi durumda
kk kozalakl aa 1 778 ylnda ve 1474 kk kozalakl aa ( 1 344
tanesi iyi durumda) daha sonraki yllarda hasat edilmek zere belirlen
miti. Bu alanda ayn zamanda 4.5-5.4 metre uzunluunda ve 9 cm- 1 .2
metre apnda 12 adet orta byklkte izgili srtl kozalakl aa vard
(bunlarn 1 04 tanesi iyi durumdayd), 1 5 tane 3.6-7.3 metre uzunlu
unda ve 20 cm ile 30 cm aras apa sahip izgili srtl kozalakl aa
1 778 ylnda ve 320 kk srt izgili kozalakl aa (241 tanesi iyi du
rumda) sonraki yllarda hasat edilmek zere belirlenmiti, 3.6-7.3 met
re uzunluunda ve 9 cm- 1 .5 metre apnda 448 mee (412 tanesi iyi du-

372

rumda) ve zellikleri benzer ekilde bir bir saylm 1 1 26 adet baka

trde aac burada saymyorum bile. Bylesi bir saym, bireysel olarak
iftilere hibir karar verme yetisi brakmayacak ekilde oluturulmu
ar bir yukardan aaya ynetimi temsil etmektedir.
Negatif tepkilerin ikinci aamay, ogun ve daimyonun tahta yk
lemelerini tefti etmek ve aal alan ynetimine ilikin konulan kural
lara gerekten de uyulduundan emin olmak iin tepelere ve rmakla
ra muhafzlar yerletirmesini iermektedir. Son aama ise, bir aa bir
kez kesilip devrildikten ve muhafzlar tarafndan kontrol edildikten
sonra kimin bu aac hangi amala kullanabileceini belirleyen bir di
zi hkmet kuralndan olumaktadr. Kymetli sedir ve mee aalar
hkmet kullanm iin ayrlmtr ve kyllerin kullanm limitinin
dndadr. Bu kurallar uyarnca kendi evinizin inas iin kullanabile
ceiniz kerestenin miktar sosyal statnze gre deimektedir; birka
kye bakanlk eden bir ky reisi iin 30 ken (54 metre), byle bir ky
reisinin varisi iin 1 8 ken (32 metre), tek bir kyn reisi iin 1 2 ken
(2 1 .6 metre), yerel bir ef iin 8 ken ( 1 4.4 metre), vergi veren bir ky
l iin 6 ken ( 1 0.8 metre) ve sradan bir kyl veya balk iin 4 ken
(7.2 metre). ogun ayn zamanda evlerden daha kk cisimler iin
izin verilen ahap kullanm iinde kurallar oluturmutur. rnein
1 663 ylnda yaynlanan bir ferman, Edo'daki tm doramaclarn sel
vi veya sugi aacndan kk bir kutu veya sugi aacndan ev gerele
ri retmesini yasaklam ancak selvi ve sugi aalarndan byk kutu
lar yaplmasna izin vermitir. 1 668 ylnda ise ogun, selvi, sugi veya
dier iyi aalarn kamu tabelalarnda kullanlmasn yasaklamtr ve
38 yl sonra geni amlar, yeni yl sslemeleri yapmak zere onaylan
m aalar listesinden kartlmtr.
Btn bu olumsuz saylabilecak nlemler, ahabn yalnzca ogun
veya daimyo tarafndan yetkilendirilen amalar iin kullanlmasn
salayarak Japonya'nn ormanclk krizini zmeyi hedeflemektedir.
Ancak Japonya'nn krizinde byk rol ogun ve daimyolarn kendileri
tarafndan kullanlan ahaplar tarafndan oynanmt. Bu nedenle, kri
zin tam anlamyla zlmesi, topran erozyondan korunmasnn ya
n sra daha fazla aa retebilmek iin pozitif baz tedbirler alnmas
n gerektirmekteydi. Bu nlemler daha 1 600'lerde Japonya'nn silvi
kltr hakknda detayl bilimsel bilgilerden oluturulmu bir kurum
gelitirmesiyle balamtr. Hem hkmet hem de zel tccarlar tara
fndan istihdam edilen ormanclar birtakm gzlem, ve deneylerde bu-

Aykr Yollardan Baarya Doru

373

lundular ve bulgularn silvikltrel dergiler ve el kitaplarnda yayn

ladlar. Bunlarn ilk rnei, Japonya'nn ilk byk silvi kltrel pakt,
Miyazaki Antei tarafndan 1 697'de oluturulan Nogyo zensho'dur. Bu
metinde, tohumlarn en iyi nasl toplanaca, seilip kartlaca, ku
rutulaca, saklanaca ve hazrlanacana; bir tohum yatann temiz
lenerek, gbrelenerek, tlerek ve kartrlarak nasl hazrlanaca
na; tohumlarn ekimden nce nasl suda brakarak slatlacana; eki
len tohumlarn zerlerine saman yaylarak nasl korunacana; fidele
rin baka yerlere aktarlmasnn ve aralarndaki mesafenin ayarlanma
snn nasl yaplacana; sonraki drt yl boyunca baarsz olan fidele
rin nasl deitirileceine; oluan fidanlarn nasl seyreltileceine ve is
tenen ekilde bir ktk vermesini salayacak ekilde byyen bir gv
deden dallarn nasl budanacana ilikin talimatlar bulabilirsiniz.
Bylelikle tohumdan yetitirilen aalara bir alternatif olarak baz
aa trleri yarma veya srgnler ekilerek bytlebilir ve dierleri
baltalk diye bilinen teknikle (canl ktkleri veya kkleri srgn ver
mek zere toprakta brakarak) yetitirilebilir.
Japonya Almanya'dan bamsz ekilde aalarn yava byyen bir
rn olarak grld, orman fidanl dncesini gelitirdi. Hem
hkmetler hem de zel giriimciler ahaba ynelik talebin youn ol
duu, zelikle ekonomik olarak tercih edilen, ehirlere yakn blgeler
de satn aldklar ya da kiraladklar topraklar zerinde orman fideleri
yetitirmeye baladlar. Bir tarafta orman fidanlklar pahal, riskli ve
sermaye isteyen bir giriimdir. ilerin aa dikmelerini salamak iin
nceden deme yapmak gibi byk bir maliyete, daha sonra fidanla
gerekli bakm salamak iin birka on yl boyunca i gc maliyetine
katlanmak gerekir ve btn bu yatrmn aalar kesilebilecek boyuta
gelecek ekilde byyene hibir geri dnm yoktur. Bu on yllk d
nemler srasnda herhangi bir anda, aa fidanlar bir hastalk veya
yangnla kaybedilebilir, kerestenin nihayetinde ulaaca fiyat pazar
dalgalanmalarna tabidir ve tohumlarn ekildii on yllar ncesinden
tahmin edilmesi mmkn deildir. Dier taraftan, orman fidanl,
doal yollardan yetitirilmi ormanlarn kesilmesiyle karlatrldn
da tad zorluklar telafi edecek birka avantaj salar. Ormandan
kan her ne varsa onu kabul etmek zorunda kalmak yerine, yalnzca
tercih edilen kymetli aa trlerini ekebilirsiniz. rnein sonu ola
rak dz ve iyi ekillendirilmi ktkler elde etmek iin aalar byr
ken krparak, aalarnzn kalitesini ve onlar iin alacanz fiyat

374

maksimum seviyeye kartabilirsiniz. Uzak bir dan tepesinden k

tkleri tamak zorunda kalmak yerine ehre veya ktkleri yzdr
meye uygun bir rmaa yakn, dk tama maliyeti olan uygun bir
alan seebilirsiniz. Aalarnz eit uzaklklarda dikebilirsiniz, byle
likle er ya da ge kesme aamasnda maliyetlerinizi azaltm olursunuz.
Baz Japon orman fidanclar zel kullanmlar olan tahtalarda uzman
lamlardr ve bylelikle oluturduklar "marka ad" iin st seviye fi
yatlar talep edebilmektedirler. rnein Yoshino fidanlklar, saki rak
snn konduu sedir flar yapmak iin kullanrlan en iyi f tahtala
rn retiyor olmalaryla n kazanmtr.
Japonya'da silvikltrn ortaya kmas, btn lkeye yaylan nere
deyse ayn tarzdaki kurumlar ve metotlar sayesinde kolaylatrlmtr.
O dnemde yzlerce beylik veya eyalete blnm Avrupa'daki duru
mun tersine, Tokugawa Japonyas tek bir lke tarafndan muntazam e
kilde ynetilmekteydi. Gneybat Japonya astropikal ve Kuzey Japonya
lmlyken btn lke topraklar slak, dik, anabilir, volkanik kkenli
ve dik ormanl dalar ve dz ekin alanlaryla ayrlm olmas asndan
benzer zellikler tamaktadr, bylelikle silvikltr iin salanan ko
ullar asndan bir eit ekolojik dzen salanmtr. Japonlarn or
manlara ilikin elit tabakann kereste talebinde bulunduu ve kylle
rin gbre, gda ve yakt toplad oklu kullanm geleneinin yerine,
orman fidanlklarnn birincil amac kereste imalat olarak belirlenmi
hale geldi, dier kullanmlara ise yalnzca kereste imalatna zarar ver
medikleri lde izin verildi. Orman devriyeleri yasal olmayan aa
kesme aktivitelerine kar koruma salad. Bylelikle orman fidanlkla
r 1 750 ve 1 800 yllar arasnda Japonya'da ok yaygnlat ve 1 800'de Ja
ponya'nn kereste retiminde uzun sredir yaad d ters dnd.

Japonya Neden Baarl Oldu?

1 650 ylnda Japonya'y ziyaret eden dardan bir gzlemci, giderek
daha azalan kaynaklar iin giderek daha fazla kiinin rekabet etmesiy
le, Japon toplumunun felakete srkleyici nitelikteki bir orman tahri
bat tarafndan tetiklenmi toplumsal bir kn eiinde olduunu
ngrebilirdi. Neden Tokugawa Japonyas yukardan aaya zmler
gelitirerek ormanlardan arnml nlemekte baarl oldu da, eski
Paskalya Adas sakinleri, Maya ve Anasazi ve modern Ruanda ( 10. B
lm) ve Haiti ( 1 1 . Blm) bu konuda baarsz oldu? Bu soru, 1 4. B-

Aykr Yollardan Baa rya Doru

375

lm'te tartlacak olan daha geni bir problemin rneini tekil et

mektedir, insanlar grup olarak karar verme konusunda neden ve han
gi aamalarda baarl veya baarsz olmutur.
Orta veya son dnem Tokugawa Japonyas'nn baars iin geliti
rilebilecek genel yantlar; doaya kar duyulan sevgi, yaama duyulan
Budist sayg veya Konfyus bak as hzl bir ekilde bertaraf edile
bilir. Japon tavrnn karmak gerekliinin hatasz tanmlar olmayan
bu basit ifadelere ek olarak, bu olgular Erken Dnem Tokugawa Japon
yas'n Japon kaynaklarn tketmekten alkoymadklar gibi, bugnn
modern Japonyas'nn gnmzde okyanusun ve dier lkelerin kay
naklarn tketmekten de alkoymuyorlar. Bunun yerine, yantn bir
blm Japonya'nn evresel avantajlarn iermektedir; ayn evresel
faktrleri daha nce, 2. Blm'de neden Paskalya veya dier baz Poli
nezya ve Melanezya adalarnn sonlar ormandan yoksun kalmakken,
Tikopya, Tonga ve dierlerinin byle olmadn anlatrken tartm
tk. kinci olarak saydmz adalarda yaayan kiiler, aalar kesilen
topraklara yeniden ekilen aalarn hzla byd, ekolojik olarak
gl toprak paralarnda yayor olmalarnn avantajlarn yayorlar.
Gl Polinezya ve Melanezya adalarnda olduu gibi, Japonya'da da
aalar, topran verimliliini eski haline getiren yksek ya miktar,
yksek miktarda volkanik kl aknts ve Asya tozu ve gen topraklar
sayesinde hzla yeniden bymektedir. Bu sorunun cevabnn bir ba
ka parasnn da Japonya'nn sosyal avantajlaryla ilgisi vardr; Japon
toplumunun baz zelikleri zaten ormanlarn yok olmas krizinden
nce de bulunmaktayd ve krize bir tepki olarak gelimedi. Bu zellik
ler Japonya'da, otlamalar ve fidanlarn taze srgnlerini yemeleri ne
deniyle baka blgelerde birok alanda ormanlarn tahrip olmasna se
bebiyet veren keilerin ve koyunlarn olmamasn; Erken Dnem To
kugawa Japonyas'ndaki atlarn saysnda savalarn son bulmas zeri
ne svarilik iin bu hayvanlara duyulan ihtiyacn ortadan kalkmasyla
oluan azalmay ve protein ve gbre kayna olarak ormanlar zerinde
oluturulan basky rahatlatacak bir faktr olarak deniz gdalarnn bol
miktarda bulunuyor olmasn kapsamaktadr. Japon toplumu srlar
ve atlardan ekme hayvanlar olarak faydalanmaktayd, ancak orman
larn yok olmasna ve orman gdalarnn kaybolmasna bir tepki olarak
saylarnn azalmasna, bunlarn yerini bahvan beli, apa ve dier
aletler kullanan insanlarn almasna izin verildi.
Geri kalan aklamalar, hem elit tabakann hem de Japonya'daki

376

kitlelerin kendi uzun dnemli akbetlerinin ancak ormanlarnn ko

runmasnda olduunu, dier insanlarn oundan daha byk lde
grerek kabul etmelerine sebebiyet veren birtakm faktrleri olutur
maktadr. Elit tabaka olarak Tokugawa ogunlar, bar empoze ederek
ve kendi topraklarndaki rakip ordular ortadan kaldrarak kendi evle
rinde bir isyan veya deniz ar lkelerden gelen bir istila asndan da
ha kk bir risk altnda olduklarn doru olarak alglayabilmilerdir.
Kendi Tokugawa ailelerinin Japonya'nn kontrolnde kalmalarn bek
lediler, gerekten de 250 yl boyunca bu ekilde kald. Bylelikle bar,
politik istikrar ve kendi geleceklerine ynelik duyduklar hakl gven,
arkalarndan oullarnn gelmesini, hatta kendi srelerini tamamla
may baarmay bile bekleyemeyen Maya krallar veya Haiti ve Ruan
da bakanlarnn tersine, Tokugawa ogunlarn kendi topraklar iin
yatrm yapmaya ve topraklarnn uzun dnemli karlarn planlama
ya tevik etti. Japon toplumu bir btn olarak, etik ve dinsel adan,
Ruanda toplumu ve muhtemelen Maya ve Anasazi toplumlarnn is
tikrarn bozan farkllklar tamadan, nispeten homojen bir yapya
sahipti (hala da yle) . Tokugawa Japonyas'nn izole konumu, gzard
edilebilir d ticareti ve yabanc genilemeden vazgemi olmas, Ja
ponya'nn kendi z kaynaklarna dayanmak zorunda olduunu ve di
er lkelerin kaynaklarn kendisine getirerek sorunlarn zemeyece
ini son derece ak hale getirdi. Ayn mealde, ogunun Japonya iin
de bar glendirmi olmas, insanlarn kendi kereste ihtiyalarn bir
Japon komularnn kerestelerini ellerinden alarak karlayamayacak
lar anlamna gelmekteydi. istikrarl bir toplumda yabanc fikirlerin
girdisi olmakszn yaayan Japon elitleri ve kylleri benzer ekilde ge
lecein gnmz gibi olmasn bekliyor ve gelecekteki problemlerinin
bugnn kaynaklaryla zleceini biliyorlard.
Tokugawa'nn hali vakti yerinde kyllerinin genel varsaym ve
daha fakir kyllerinin midi, topraklarnn sonunda kendi varisleri
nin eline geecei yolundayd. Bu ve dier baz nedenlerle, Japon or
manlarnn gerek kontrol, ya bu ormanlarn kullanm haklarn o
cuklarna miras brakacaklarn bekledikleri veya umduklar iin veya
uzun sreli kiralama veya kontrat dzenlemeleri nedeniyle, giderek
kendi ormanlarna uzun sreli yatrm yapan kiilerin ellerine geti.
rnein ormanlarn ortak topraklarnn byk blm her bir ev hal
k iin ayr kiralk paralara ayrld, bylelikle 1 4. Blm'de tartla
cak olan ortak mlkiyetlere ilikin trajediler minimize edilmi oldu.

Aykr Yollardan Baa rya Doru

377

Dier ky ormanlar, aalarn kesilmesinden ok uzun sre nce be

lirlenen kereste sa anlamalaryla ynetilmekteydi. Hkmet, devle
te ait orman arazileri zerinde, nihayetinde elde edilecek keresteyi bir
ky veya tccar arasnda daha sonra ormanlarn ynetilmesini stlen
mesi karlnda blecek, uzun sreli szlemeler iin pazarlklar ya
pyordu. Bu sosyal ve politik faktrlerin tamam kendi ormanlarnn
istikrarl bir ekilde ynetilmesini ogun, daimyo ve kyllerin kendi
kar haline gelmesini salad. Ayn ekilde, Meireki yangnndan son
ra bu faktrler, ormanlarn ksa srede haddinden fazla suistimal edil
mesinin aptallk olduunu ortaya koymu oldu.
Yine de tabii ki, uzun sreli anslar olan kiiler daima aklc dav
ranmaz. Genellikle yine de ksa sreli hedefleri tercih ederler ve yine
genellikle hem ksa vadede hem de uzun vadede aptalca eyler yapar
lar. Biyografi ve tarihi kimyasal reaksiyonlardan sonsuz anlamda daha
karmak ve daha az tahmin edilebilir yapan ve bu kitabn evresel de
terminizm retisini savunmamasnn salayan neden de budur. Yal
nzca pasif tepki vermeyen, krizleri kabullenmeye ve erkenden hareke
te gemeye cesareti olan ve yukardan aaya ynetime ilikin gl
anlayl kararlar alabilen liderler gerekten kendi toplumlarnda ok
byk farkllklar oluturabilirler. Ayn ekilde cesaretli, aadan yu
karya ynetim anlayn uygulayan vatandalar da baarl olabilirler.
Tokugawa ogunlar ve benim kendilerini Teller Vahi Yaam Sna
'na adam Montanal toprak sahibi arkadalarm, kendi uzun sreli
hedeflerinin ve bakalarnn karlarnn peinde her iki tr yneti
minde en iyi halini rneklendirmektedirler.

Dier Baarlar
Bylelikle genellikle ormanlarn yok olmas ve dier evresel prob
lemler nedeniyle k yaam toplumlar ve birka dier baar hika
yesinin (Orkni, Shetland, Faeroes, lzlanda) anlatld yedi blmden
sonra bir blm Yeni Gine tepeleri, Tikopya ve Tokugawa Japonya
s'nn baar hikayesine ayrmakla, baar hikayelerinin nadir istis
nalar olduunu ima etmiyorum. Son birka asr ierisinde Almanya,
Danimarka, svire, Fransa ve dier Bat Avrupa lkeleri istikrar ka
zandlar ve sonra kendi aal alanlarn yukardan aaya doru uy
guladklar nlemlerle, Japonya'nn yapt gibi genilettiler. Buna
benzer olarak, yaklak 600 yl nce, en byk ve en sk ekilde orga-

378

nize edilmi Yerel Amerikan toplumu, mutlak bir idarecinin altndaki

on milyonlarca tebasyla Orta Andlar'n nka mparatorluu toprak
erozyonuna son vermek, rn hasatlarn arttrmak ve ahap kaynak
larn gvenceye almak amacyla muazzam yeniden aalandrma ve
taraalandrma uygulamalar yrttler.
Kk lekli tarm endstrisi, krsal, avlanmaya veya balk tutma
ya dayal ekonomilerde de baarl aadan yukarya ynetim rnekle
ri bol miktarda bulunmaktadr. 4. Blm'de ksaca bahsettiim bir r
nek de, nka mparatorluundan ok daha kk Yerli Amerikan top
lumlarn zor bir ortamda uzun sreli bir ekonomi gelitirme problemi
ne birok farkl zm getirmeye alt Birleik Devletler'in gney
batsndan gelmektedir. Anasazi, Hohokam ve Mimbreler'in zmleri
sonunda bir noktaya geldi, ancak bir ekilde farkl Pueblo zm im
dilerde ayn blgede bin yldan fazla zamandr almakta. Grnland s
kandinavlar ortadan kaybolurken, Grnland Eskimolar, kendi geldik
leri tarih olan MS 1 200'den MS 1 72 1 ylnda balayan Danimarka ko
lonilemesi yznden ortadan kaybolmalarna dek en az 500 yldan bu
yana kendi kendine yeten avc-toplayc ekonomilerini korumulardr.
Bundan 46 bin yl nce, Avustralya'nn Pleistosen Dnemde yaayan
tm hayvanlarnn soyunun tkenmesinden sonra, Avustralya'nn esas
yerlileri MS 1 788 ylnda Avrupallar'n geliine kadar avc-toplayc
ekonomilerini srdrdler. Modern zamanlarn ok saydaki kendi
kendini idame ettirebilen, kk lekli krsal toplumlar, zellikle s
panya ve Filipinler'de sulama sistemleri oluturan topluluklar ve ift
ilik ekonomisi ve krsal blge ekonomisini kartrarak ileyen lsvi
re'nin da kyleri zerinde iyi alldnda, her iki durumda da yz
yllar boyunca, kamu kaynaklarnn ynetilmesi hakknda detayl yerel
szlemelerle varlklarn srdrm olduklar ortaya kar.
Bahsettiim bu aadan ykar ynetim vakalarnn her birinde,
kendi topraklarndaki ekonomik aktiviteler zerindeki btn imtiyazl
haklar ellerinde bulunduran kk bir topluluk bulunmaktadr. Dzi
nelerce ekonomik olarak uzmanlam alt toplumun ayn corafi alan
farkl ekonomik aktiviteler stlenerek paylamalarna izin veren bir kast
sisteminin iletildii Hindistan'da ilgin ve daha karmak vakalar da
bulunmaktadr (ya da geleneksel olarak gemite bulunmutur). Kastlar
birbirleriyle kapsaml ekilde ticaret yapar ve genellikle ayn kyde ya
arlar, ancak kendi ilerinde evlenirler, yani insanlar genellikle kendi
kastlarndan kiilerle evlenirler. Kastlar, balk avlama, iftilik, hayvanc-

Aykr Yollardan Baa rya Doru

379

lk ve avlanma/toplama gibi farkl evresel kaynaklar kullanarak ve

farkl yaam tarzlarn srdrerek birlikte varlklarn devam ettirir. Da
ha da ince bir uzmanlk vardr, rnein balklarn oluturduu oklu
kastlarn, farkl trlerde sularda farkl metotlar kullanarak balk avlama
lar gibi. Tikopyallarn ve Tokugawa Japonlar'nn rneklerinde olduu
gibi, uzmanlam Hindistan kastlarnn yeleri de varlklarn koruya
bilmek iin snrlandrlm bir kaynak tabanna dayanmalar gerektii
nin bilincindeydiler, ancak bu kaynaklar kendi ocuklarna da iletebil
meyi umuyorlard. Bu koullar belirli bir kastn yelerinin kendi kay
naklarn istikrarl bir ekilde kullandklarndan emin olmalarn sala
yan ok detayl toplumsal normlarn kabul edilmesini tevik etmitir. 9.
Blm'de anlatlan toplumlar baarl olurken, 2-8. Blmler arasnda
tartmak zere seilen topluluklarn ounun neden baarsz oldukla
r sorusu geriye kalmtr. Bu sorunun aklamasnn bir blm evre
sel farkllklarda yatmaktadr; baz evreler ok daha krlgandr ve di
erlerinden ok daha zorlu problemler kartrlar. 2. Blm'de Pasifik
Adas ortamlarnn az ok daha krlgan olmasna sebebiyet veren ne
denlerin okluundan ve ksmen Tikopya toplumu varlnn srdre
bilirken neden Paskalya ve Mangareva toplumlarnn ykldklarn ak
layan eitli sebeplerden bahsettik. Buna benzer ekilde, bu blmde an
latlan Yeni Gine tepelerinin ve Tokugawa Japonyas'nn baar hikayele
ri, greceli olarak gl ortamlar ellerinde bulundurmak gibi iyi bir
yazgy paylaan toplumlar iermektedir. Ancak btn sebep, Grnland
ve ABD'nin gneybatsndaki bir topluluk baarl olurken, ayn evresel
ortamda farkl ekonomi uygulamalar olan bir veya daha fazla toplu
mun baarsz olduunu anlatan vakalarda ispatland gibi, evresel
farkllklar deildir. Yani yalnzca ortam deil, ortama uyacak iyi bir eko
nomi tercihi yaplmas da nemlidir. Bulmacann geri kalan byk ks
m, zel bir tr ekonomi iin bile, bir topluluun bunu tutarl bir ekil
de uygulayp uygulamadnda yatmaktadr. Ekonominin dayand
tarm yaplan toprak, otlak, balklk, avclk veya kk hayvan ve bit
kilerin toplanmas gibi-kaynaklarn neler olduuna baklmakszn, ba
z toplumlar ar smrmeyi nleyecek uygulamalar gelitirirler ve di
er toplumlar bu mcadelede baarsz olurlar. 14. Blm'de kanlma
s gereken hatalarn trleri zerinde durulacaktr. Ancak ilk olarak, son
raki drt blmde, 2. Blmden bu yana tarttmz gemi toplum
larla karlatrmak iin drt modern toplumu inceleyeceiz.

3. KISIM
MO D E R N TO P LU M LA R

On uncu Bl m

AFRKA'DA MALTHUS KURAMI:

RUANDA'NIN SOYKIRIMI

kilem
kiz olan oullarm 10 yalarndayken ve daha sonra 15 yalar
na geldiklerinde eim ve ben Dou Afrika'ya tatile gittik. Dier
birok turist gibi, Afrika'nn mehur byk hayvanlar, manzaralar ve insanlar hakknda edindiimiz ilk el deneyimlerden drd
mz de ok etkilenmitik. Evlerimizin oturma odalarnn konforunda
izlediimiz National Geographic zel blmlerinde vahi hayvanlarn
ekrann bir ucundan dierine hareket ettiini ne denli sk seyretmi
olursak olalm, Serengeti dzlklerinde, bir Land Rover'n ierisinde,
aracn etrafn ufuk izgisinin tm ynlerine doru saran bir sryle
evrili durumda otururken, milyonlarcasnn grntsn, seslerini
ve kokularn duymaya hazrlkl deildik. Televizyon bizi ne Ngoron
goro kraterinin dz ve aasz tabannn inanlmaz byklne ne de
bu tabana ulamak iin tekerleklerin zerine tnemi ekilde bir turist
otelinden aa doru ilerlediimiz i duvarlarn dikliine ve yksekli
ine kar hazrlamt.
Dou Afrikal insanlar da, scakkanllklar, ocuklarmza kar
gsterdikleri scaklk, renkli giysileri ve saylar ile bizleri artmt.

384

"Nfus patlamas" yaandna dair makaleler okumak bir yana, gn

lerce, ou benim oullarmn boyunda ve yanda olan, yol boyunca
uzun kuyruklar dolusu Afrikal ocuun, gelip geen turist arabalar
na okulda kullanabilecekleri tek bir kurun kalem iin seslenmesiyle
kar karya kalmak bambaka bir eydi. Insanlarn saysnn bu kadar
fazla olmasnn manzara zerindeki etkisi insanlarn baka eyler yap
t sokak kvrmlarndan bile grnmekteydi. Otlaklardaki imenler
dankt ve sr, koyun ve kei srleri tarafndan yenip bitirilmiti.
Etrafta diplerinden, kel kalm otlaklardan aa doru akan amur
nedeniyle renkleri kahve rengine dnm dereler akan taze erozyon
yarklar grlyordu.
Btn bu ocuklar, dnyada en yksek insan nfusu byme
oranlarndan birine sahip Dou Afrika'nn nfus byme oranna ek
leniyordu; son dnemlere bu oran Kenya'da, nfusun her 1 7 ylda bir
iki katna kmasn salayacak o/o 4. 1 civarndayd. Afrika'nn dier
tm ktalardan daha uzun sreden beri insanlarn yaad bir kta ol
masna ve bu nedenle insann tecrbesizce orann nfusunun ok
uzun zaman nce belli bir seviyede sabitlenmesi gerektiini dnme
sine ramen bu nfus patlamas hala art gstermekte. Gerekte bu
patlama son yllarda birok farkl sebeple olumutu: Yeni Dnya'nn
yerel rnlerinden olan baz rnlerin adaptasyonu (zellikle msr,
fasulye, tatl patates ve kasava olarak da bilinen manyok), tarmsal te
melin geniletilmesi ve yalnzca yerel Afrikal mahsullerle daha nce
gerekletirilmesi mmkn olann daha tesinde gda retiminin art
trlmas; hijyenin gelitirilmesi, nleyici tp, anne ve ocuklarn a
lanmas, antibiyotikler ve stma ve dier Afrika kkenli hastalklar ze
rinde bir kontrol oluturulmas ve ulusal birleme ve ulusal evrenin
dzelmesi, bylelikle daha nce kimseye ait olmayan ve birbirine
komu daha kk devletlerin uruna savat baz alanlarda yerleim
alanlarnn almas saylabilir.
1 798 ylnda Ingiliz ekonomist ve nfus bilimi uzman Thomas
Malthus insan nfusundaki bymenin gda retimindeki byme
nin stnde gelieceini tartt mehur kitabn yaynlad iin Do
u Afrika'nn yaad trdeki nfus problemlerinden genellikle
"Malthusuluk" olarak bahsedilir. Bunun sebebi (Malthus'un akla
mas dorultusunda) gda retimi yalnzca aritmetik olarak artarken
nfus artnn katlanarak ilerlemesidir. mein nfusun iki katna

Afrika'da Malthus Kura m : Ruand a ' n n Soykrm

385

kma sresi 35 yl ise, bu durumda 2000 ylnda 100 kii olan bir n
fus, ayn katlanma sresiyle bymeye devam edecek olursa 2035 y
lnda 200 kii, 2070 ylnda saylar 400' e ve 2 1 05 ylnda 800 kiiye ula
acak ve bu byle devam edecektir. Ancak gda retimindeki art ar
plarak ilerlemek yerine eklenerek ilerleyecektir; buday retiminde o/o
25 civarnda bir art kaydeden bir hamle, retimi o/o 20 daha arttran
bir ikinci hamle vs. Yani nfus art ile gda retiminin artmas arasn
da temel bir farkllk vardr. Nfus artarken, nfusa yeni katlan kiiler
de oalrlar. Bu katlanarak byme olumasna olanak verir. Bunun
tersine, gda retimindeki art, baka artlar getirmez, ancak gda
retiminde aritmetik bir art gerekleir. Bylelikle bir nfus, nfus
bymesi, alk, savalar, hastalklar veya insanlar tarafndan nleyici
tercihler uygulanmas durdurulmad takdirde, var olan tm gdalar
tketmeye ynelik ekilde geniler ve hibir zaman ihtiyat miktar
ayrmaz. Bugn hala yaygn olan gr, insanlarn mutluluunun yal
nzca gda retimini nfus artnn arttrmak suretiyle tevik edilebi
lecei, bu artla e zamanl olarak nfus artnn dizginlenmedii du
rumlarda ise akbetin hayal krkl olmaya mahkum olduu yolunda
dr ya da en azndan Malthus byle syler.
Bu ktmser iddiann geerlilii ok fazla tartlmtr. Gerekten
de, nfus art istee bal (rnein talya ve Japonya) veya hkmet
emriyle (in) birtakm nlemlerin alnmasyla byk lde azalm
tr. Ancak modern Ruanda, Malthus'un en kt durum senaryosunu
hakl gibi gsteren bir vaka sergilemektedir. Daha genel olarak, hem
Malthus'u destekleyenler, hem de eletirenler uygun olmayan kaynak
kullanm nedeniyle oluan nfus ve evresel problemlerin sonu ola
rak u ya da bu yolla zmlenecei konusuna katlacaklardr; kendi
tercihimizle ve ho yntemlerle olmazsa bile, Malthus'un ilk bata n
grd gibi ho olmayan ve tercihle ilgisi olmayan nlemlerle.
Birka ay nce UCLA niversitesi'ndeki rencilere toplumlarn
evresel problemleriyle ilgili bir ders verirken, evresel uyumazlklar
konusunda bir anlamaya varmaya alan toplumlarn devaml olarak
karlatklar zorluklar tartma blmne geldik. rencilerimden
biri bu anlamazlklarn, elikinin seyri srasnda zlebileceini ve
genellikle de byle Zldn syledi. Bunu sylerken rencim
anlamazlklarn zm arac olarak cinayetleri tercih ettiini ifade et
meye almyordu. Aslnda yalnzca evresel probler.lerin genellikle

386

insanlar arasnda atmalar yarattn, bu tr atmalarn Birleik

Devletler'de genellikle mahkemelerde zmlendiini ve mahkemele
rin atmalarn zmlenmesi iin mkemmel yntemler saland
n gzlemlemekteydi. Ve bu nedenle kendilerini evresel problemleri
zmleyecek bir kariyere hazrlayan rencilerin adli sisteme aina
olmas gerektiini ifade etmeye alyordu. Ruanda vakas yine son
derece reticiydi; rencim atma yoluyla zmn skl konu
sunda temelde haklyd, ancak atma mahkeme srelerinden ok
daha naho biimler alabilirdi.

Ruanda'daki Olaylar
Son on yllk dnemlerde, Ruanda ve komusu Burundi zihinleri
mizde iki eyle eanlaml hal almtr; yksek nfus ve soykrm (Re
sim 2 1 ). Bu iki lke Afrika'da en youn nfusa sahip lkelerdir ve dn
yann en youn nfuslu lkeleri arasndadrlar; Ruanda'nn ortalama
nfus younluu Afrika'nn nc en youn nfuslu lkesinin (Ni
jerya) nfus younluunun kat ve komusu Tanzanya'nn on kat
dr. Ruanda'daki soykrm 1 9SO'den bu yana dnyada oluan soyk
rmlar ierisinde, 1 970'lerde Kamboya'da ve 197l'de Banglade'te (o
dnemlerde dou Pakistan) olanlardan sonra nc en yksek ceset
saysn oluturmutur. Ruanda'nn nfusu Banglade'in nfusundan
10 kat daha kk olduu iin, Ruanda'da gerekleen soykrm, ld
rlenler toplam nfusla oranlanarak lldnde Banglade'in ok
zerindeydi ve Kamboya'dan sonra ikincilie geiyordu. Burundi'de
gerekleen soykrm ise, "yalnzca" birka yz bin kurbann ld
Ruanda'daki katliamdan daha kk lekliydi. Bu miktar yine de Bu
rundi'yi soykrma kurban gidenlerin says nedeniyle 1 950'den bu ya
na oluan katliamlar arasnda dnya apnda yedinci ve ldrlenle
rin says toplam nfusa oranlandnda ise drdnc sraya getirme
ye yetiyordu.
Ruanda ve Burundi'deki soykrm etnik vahetle ilikilendirme
noktasna gelmitik. Etnik vahetin yan sra baka nelerin bu soyk
rmla ilikili olduunu anlamadan nce, konuya soykrmn seyri ze
rine baz arka plan bilgileriyle, buna yol aan tarih ve imdi ksaca
zetleyeceim ekilde bunlarn genel yorumlan ekliyle balamamz
gerekiyor. (Daha sonra bu genel yorumlan tarznn yanl, eksik ve
ar basitletirilmi oldullnu gsteren ynlerini sayacam.) Her iki

Afrika'da M a lthus Kura m : Rua nda'nn Soyk rm

387

lkenin de nfuslar iki byk gruptan, Hutular'dan (orijin asndan

nfusun yaklak o/o 85'i) ve Tutsiler'den (yaklak o/o 1 5) oluuyordu.
Byk lde, bu iki grup geleneksel olarak farkl ekonomik roller
stlenmekteydi, Hutular temelde iftiydi, Tutsiler ise obanlk yap
yorlard. Genellikle bu iki grubun birbirinden farkl grnd syle
niyordu; Hutular genellikle daha ksa, daha tknaz, daha koyu renkli,
yass burunlu, kalp dudakl ve kare eneliyken; Tutsiler daha uzun,
daha ince, daha ak tenli, ince dudakl ve dar eneliydiler. Genellikle
Hutularn Burundi ve Ruanda'ya bat ve gneyden gelerek ilk yerleen
ler olduu varsaylrken, Tutsiler'in daha ge bir dnemde kuzey ve
doudan geldikleri ve kendilerini Hutular'n efendileri olarak ilan
eden Nilotik rktan olduklar dnlr. Alman ( 1 897) ve Belika
( 1 9 16) koloni hkmetleri ynetimi devrald zaman, Tutsiler'in da
ha ak tenli olmalar ve szm ona daha Avrupal veya "Hamitik" g
rnmlerinden dolay Hutular'dan daha stn bir rk olarak kabul et
tikleri Tutsiler araclyla ynetmeyi daha uygun buldular. 1 930'larda
Belikallar herkesin kendilerini Hutu veya Tutsi olarak snflandracak
bir kimlik kart tamaya balamalarn art kotu, bylelikle zaten var
olan etnik ayrm daha da belirginletirdiler.
Her iki lkede bamszlklarn 1 962 ylnda ilan etti. Bamszlk
yaklatka, her iki lkedeki Hutular, Tutsi basknln balarndan at
mak ve bunu Hutu'nun basknl haline dntrmek iin ura ver
meye baladlar. Kk iddet olaylar Tutsiler'in Hutular tarafndan
ldrld, Hutular'n Tutsiler tarafndan ldrld dnglere
dnt. Burundi'de ortaya kan sonuta, 1 965 ve 1 970-72 yllarnda
ortaya kan ve Tutsiler'in birka yz bin Hutu'yu ldrmeleriyle de
vam eden Hutu isyanlarndan sonra Tutsiler stnlklerini korumay
baardlar. (Bu tahmini sayya ve bunu izleyen lm ve srgn sayla
rnn ouna ilikin kanlmaz bir belirsizlik bulunmaktadr.) Ancak
Ruanda'da Hutular stnlk kazandlar ve 1 963 ylnda 20 bin (belki
de yalnzca 1 0 bin) Tutsi ldrdler. Bunu izleyen yirmi yl sresince
yaklak bir milyon Ruandal, zellikle Tutsi, periyodik olarak Ruan
da'y igal etmeye altklar komu lkelere snd, bu da, 1 973 yln
da Hutu General Habyarimana'nn nceki Hutu baskn hkmete
kar bir askeri darbe yapmas ve Tutsileri rahat brakmaya karar ver
mesine kadar, Hutularn misilleme olarak daha fazla Tutsi'yi ldrl
mesine sebebiyet verdi.
Habyarimana ynetiminde Rmmda, 1 5 yl boyunca zenginleti ve

388

denizar balardan yabanc yardmnn favori bir alcs olarak,

gelien salk, eitim ve ekonomik gstergeleriyle barl bir lke ha line geldi. Maalesef Ruanda'nn ekonomik geliimi kuraklk ve biriken
evresel problemlerin (zellikle ormanlarn yok olmas, toprak eroz
yonu ve topran verimliliini kaybetmesi) zerine bir de 1 989 ylnda
Ruanda'nn temel ihracat rnleri olan kahve ve ay fiyatlarnda dn
ya pazarnda keskin bir d yaanmas, Dnya Bankas tarafndan
empoze edilen kemer skma politikas ve gneyde yaanan kuraklk da
eklenince son bulmu oldu. Bunun zerine Habyarimana, kendi gru
bunun lke zerindeki hakimiyetini glendirmek iin, Ekim 1 990'da,
komu Uganda'ya snan Tutsilerin, Kuzeydou Ruanda'y bir kez da
ha igal etmeye almalarn, misilleme yapmak ve tm Ruanda'da
kendi Hutu muhaliflerini ve Tutsiler'i ldrmek iin bir bahane olarak
kulland. Sivil savalar yalnzca bir milyon Ruandal'nn umutsuz du
rumdaki gen adamlarn kolaylkla militan haline geldii yerleim
kamplarna yerletirilmesine sebebiyet verdi. 1 993 ylnda Arusha'da
imzalanan bir bar anlamas, glerin paylalmas ve oklu-g h
kmetinin kurulmas iin arda bulundu. Yine de Habyarimana'ya
yakn i adamlar, silahlardan daha ucuz olduundan 581 bin adet Or
ta Amerika'ya zg geni azl palay, Tutsiler'i ldrmek iin Hutu
lar'a datlmak zere ithal etti.
Ancak Habyarimana'nn Tutsilere kar eylemlerinin ve Tutsilerin
ldrlmesine kar gelitirdii bu yeni toleransn Arusha szlemesi
nin bir sonucu olarak glerinin kaybolacandan korkan Hutu radi
kalleri iin yeterli olmad ortaya kt (nk Hutular, Habyarima
na'dan daha kkenciydi). Militanlarn eitmeye, silah ithal etmeye ve
Tutsiler'i ortadan kaldrmak iin hazrlk yapmaya baladlar. Ruandal
Hutularn Tutsilere kar duyduklar korkunun altnda Tutsiler'in uzun
tarihleri boyunca Hutular zerinde baskn durumda olmalar, Ruan
da'nn defalarca Tutsiler tarafndan ynlendirilen istilalara hedef olma
s ve Tutsiler'in kitleler halinde Hutular' ldrmeleri ve komu Burun
di'de Hutu politik liderlerinin ldrlmesinden kaynaklanmaktayd.
Hutular'n bu korkular 1 993 ylnda radikal Tutsi ordusunun Burun
di'deki askerlerinin, Burundi'nin Hutu bakannn ldrmesiyle daha
da artt ve Hutular' tahrik ederek Burundi Tutsileri'ni ldrmelerine
sebebiyet verdi, yle ki bu durum bu kez de Tutsiler'i tahrik ederek Bu
rundi Hutular'n daha da kapsaml ekilde ldrmelerine neden oldu.

Afrika'da Malthus Kuram: Ruand a'nn Soykrm

389

Btn bu olaylar 6 Nisan 1 994 gecesinde Ruanda'nn Bakan Hab

yarimana ve ayn zamanda (son dakika yolcusu olarak uaa binen)
Burundi'nin yeni geici bakann Tanzanya'daki bir toplantdan lke
ye geri tayan bakanlk jet uann Ruanda'nn bakenti Kigali hava
alanna ulatnda, iindeki herkesin lmesine sebebiyet verecek ekil
de iki fze tarafndan vurularak drlmesi ile kritik bir noktaya var
d. Bu fzeler havaalannn hemen dndan atelenmiti. Bugne ka
dar Habyarimana'nn uann kimler tarafndan veya neden drl
m olduu tam olarak ortaya karlamamtr; farkl gruplarn Hab
yarimana'y ldrmek iin farkl motifleri vard. Bu crmn failleri
her kim ise, Hutu kktencileri, uan drlmesinden sonraki ilk bir
saat ierisinde, Hutu babakan ve demokratik muhalefetin lml veya
daha az kktenci olan yelerini ve Tutsiler'i ldrmek iin nceden
detayl ekilde hazrlanm olduu aka belli olan planlarn uygula
maya koydular. Hutu muhalefeti bir kez ortadan kaldrldktan sonra,
kktenciler hkmeti ve radyoyu devrald ve tm daha nce ldr
lenler ve srgne kaanlardan sonra bile hala yaklak bir milyon civa
rnda olan Ruanda'nn Tutsileri'ni ortadan kaldrmaya baladlar.
Bu katliam ilk olarak silah kullanan Hutu ordusu kktencileri tara
fndan balatlmt. Ksa srede silahlar datarak, yollarda barikatlar
oluturarak ve bu barikatlarda Tutsi olduu tanmlananlar ldrerek,
tm Hutular' grdkleri btn "hamambceklerini" (Tutsiler'i yle
adlandryorlard) ldrmeye aran radyo arlar yaparak, Tutsi
ler'i szde koruma iin daha sonra ldrlecekleri gvenli mekanlar
da toplanmaya ararak ve hayatta kalan Tutsiler'i izleyerek bulmaya
Hutu sivilleri etkin bir ekilde organize etmeye baladlar. Bu katliam
lara kar uluslar aras tepki sonunda ortaya ktnda, hkmet ve
radyo propagandalarnn tonunu deitirmeye, hamambceklerini l
drmeye tevik etmek yerine dmana Ruanda'nn ortak dmanna
kar kendilerini koruma ars yapmaya baladlar. Katliamlar nle
meye alan lml hkmet yetkilileri sindirildi, ald, deitirildi ve
ya ldrld. Her biri, yzlerce veya binlerce Tutsi'nin ldrlmesiy
le sonulanan en byk katliamlar kiliselere, okullara, hastanelere, h
kmet binalarna veya dier gya gvenli olduu iddia edilen alanlara
snan Tutsiler'in, evrelerinin kuatld, tuzaa drldkleri ve
ya yaklarak ldrld alanlarda gerekleti. Bu soykrm Hutu si
villerinin te biri mi yoksa sadece daha az bir blmnn m Tutsi

390

katliamna katld tartlmakta olmasna ramen, Hutu sivillerinin

geni kapsaml katlmn gerektirmekteydi. Ordunun her bir sahada
silah kullanarak balatt katliamlara daha sonra ounlukla geni
azl palalar veya zeri ivili ktkler gibi daha dk teknolojili alet
ler kullanlarak devam ediliyordu. Katliamlar baz kurbanlarn kollar
nn ve bacaklarnn koparlmas, ocuklarn kuyulara atlmas gibi id
det ieren olaylard.
Katliamlar kktenci Hutu hkmeti tarafndan organize edilir ve
byk lde Hutu sivilleri, kurumlar tarafndan yrtlrken, ken
dilerinden daha iyi davranlar beklenmesi gereken bu karmaann d
nda kalan kurumlar btn bunlarn olmasna izin vererek nemli rol
oynadlar. zellikle Ruanda'nn Katolik Kilisesi'nin eitli liderleri
Tutsiler'i korumay baaramad ya da onlar aktif bir ekilde biraraya
toplad ve katillerin ellerine teslim ettiler. Birleik Milletler'in Ruan
da'da zaten kk bir bar koruma gc vard ve olaylarn patlak ver
mesiyle, isyankarlara ynelik teslim olma arsnda bulundu; Fransz
hkmeti soykrmc Hutu hkmetine taraf olan ve igalci isyancla
ra kar hareket eden bir bar koruma gc gnderdi ve Birleik Dev
letler hkmeti mdahalede bulunmay reddetti. Bu politikalarn bir
aklamas olarak, BM, Fransz hkmeti ve ABD hkmeti, sanki
olup bitenler Afrika'da normal ve kabul edilebilir grlen bir tr kabi
leler aras atmaym gibi davranarak ve Ruanda hkmeti tarafn
dan titiz bir ekilde ynlendiren katliamn delillerini grmezden gele
rek, olup bitenler iin "kaos", "akl kartrc bir durum" ve "kabileler
aras atma" ifadelerini kullandlar.
Alt hafta ierisinde, o dnemde Ruanda'da kalan Tutsiler'in yakla
k drtte n, toplam Ruanda nfusunun % 1 l 'ini temsil eden tah
minen 800 bin Tutsi ldrld. Ruandal Vatanseverler Cephesi (RPF)
olarak adlandrlan Tutsiler tarafndan ynetilen bir isyan ordusu, soy
krmn balamasndan bir gn sonra hkmete kar askeri operas
yonlar balatt. Soykrm Ruanda'nn her bir kesinde yalnzca, 1 8
Temmuz 1 994 ylnda tam bir zafer kazandn ilan eden b u RPF or
dusunun bu alanlara gelmesiyle son buldu. RPF ordusunun disiplinli
bir ordu olduu ve sivilleri ldrmeye ynlendirmedii, ancak bu soy
krma misilleme olarak kendilerine ynelik yrtlen, soykrma
oranla ok daha kk bir lekte ldrdkleri genel olarak kabul gr
mektedir (Misilleme olarak ldrlen kurbanlarn tahmini says "yal-

Afrika'da Malthus Kura m : Ruanda'nn Soykrm

391

nzca" 25 bin ila 60 bin civarndadtr). RPF yeni bir hkmet kurdu ve
ulusal bar ve birlik zerinde durarak Ruandallar kendilerini Hutu
veya Tutsi olarak deil Ruandal olarak dnmeye ard. Sonunda
yaklak 1 35 bin Ruandal soykrmdan sorumlu olduklar phesiyle
hapsedildi, ancak hapisteki kiilerin ok az dava edildi veya mahkum
edildi. RPF'nin zaferinden sonra yaklak 2 milyon kii (ounluu Hu
tu) komu lkelere (zellikle Kongo ve Tanzanya'ya) srgne kaarken,
ncede srgne giden (ounluu Tutsi) 750 bin kii daha nce katk
lar komu lkelerden Ruanda'ya geri dndler. (Resim 22)

Etnik Nefretten Daha Fazlas

Ruanda ve Burundi'deki soykrmn allm hesaplar soykrm,
karc politikaclarn kendi karlar iin tevik ettikleri daha nceden
var olan etnik nefretin bir sonucu olarak tanmlamaktadr. Human
Rights Watch organizasyonu tarafndan yaynlanan Leave Nane to Tell
the Story: Genocide in Ruanda (Hikayeyi Sakn Kimse Anlatmasn:
Ruanda'daki Soykrm) adl kitapta zetlendii gibi "bu soykrm eski
kabile dnemine ait nefretin" tkettii kiilerin fkelerinin kontrol
edilemez ekilde dar tamas deildi . . . Bu soykrm modern bir eli
tin kendisini iktidarda tutmak amacyla nefret ve korkuyu beslemek
iin yapt bilinli bir tercihin sonucunda ortaya kmtr. Bu kk,
imtiyazl grup, ilk olarak Ruanda ierisinde byyen bir politik muha
lefete kar gelmek iin ounluu aznla kar hazrlad. Daha sonra
RPF'nin sava alanndaki ve pazarlk masasndaki baarsyla yzle
tiklerinde, az saydaki bu g sahipleri etnik ayrlk stratejisini bir soy
krma dntrdler. Bu imha kampanyasnn kendi liderlikleri altn
daki Hutular'n birliini yeniden oluturacana ve sava kazanmala
rna yardm edeceine inandlar." Bu grn doru olduu ve byk
lde Ruanda'nn trajedisinin sebebini aklad konusundaki delil
ler gerekten ok kuvvetlidir.
Ancak ayn zamanda baka grlerinde katkda bulunduuna da
ir deliller de bulunmaktadr. Ruanda'da nfusun yalnzca % l 'ini olu
turan ve sosyal lein ve g yapsnn en altnda olan ve kimse iin
bir tehdit tekil etmeyen, Twalar veya pigmeler olarak bilinen nc
bir etnik grup daha vard, ancak bunlarn bir ou da 1994 ylndaki
katliam srasnda katledilmilerdi. 1994 patlamas yalnzca Hutular'a
kar Tutsiler deildi; ancak birbiriyle rekabet iindeki hizipler gerek-

392

te ok daha karmakt; tamamen veya arlkl olarak Hutular'dan olu

an tane birbirine rakip hizip vard, bunlardan biri dier hizipten
gelen Hutu bakann ldrerek patlamay tetikleyen grup olabilirdi;
Tutsiler tarafndan ynetiliyor olmasna ramen, saldrda bulunan
srgndeki RPF ordusunda da Hutular bulunmaktayd. Hutular ve
Tutsiler arasndaki ayrm genellikle betimlendii kadar keskin deildi.
ki grup ayn dili konuur, ayn kiliselere, ayn okullara ve barlara gi
derdi, ayn eflerin ynetimindeki kylerde birlikte yaar ve ayn ofis
lerde birlikte alrlard. Hutular ve Tutsiler birbirleriyle evlenir ve
(Belikallar kimlik kartlar uygulamasn kartana kadar) bazen ken
di etnik kimliklerini deitirirlerdi. Hutular ve Tutsiler ortalama olarak
birbirlerinden farkl grnmelerine ramen, birok kiinin yalnzca
grnlerine bakarak bu iki gruptan hangisine gireceini belirlemek
imkanszd. Tm Ruandallar'n yaklak drtte biri byk-byk
dedeleri arasnda hem Hutu hem de Tutsiler bulunmaktayd. (Aslnda
Hutu ve Tutsiler'in geleneksel olarak farkl kkenden mi geldikleri,
yoksa yalnzca Ruanda ve Burundi iindeki ortak bir kkten ekonomik
ve sosyal adan farkllaarak gelen iki gruptan m ibaret olduklarna
dair baz sorular vardr.) Hutular Tutsi elerini, akrabalarn, dostlar
n, meslektalarn ve patronlarn korumaya altklar veya sevdikle
ri bu kiileri ldrmeye kalkanlar parayla satn almaya kalktklar
iin bu dereceleme, 1 994 katliamlar srasnda on binlerce kiisel traje
dinin olumasna sebebiyet verdi. Bu iki grup 1994 ylnda ylesine bir
birinin ierisine girmi durumdayd ki, olaylar sonunda doktorlar has
talarn ve hastalar doktorlarn, retmenler rencilerini ve renci
ler retmenlerini ve komular ve ayn ofiste alan mesai arkadalar
birbirlerini ldrmek durumunda kald. Hutu bireyler baz Tutsileri
korurlarken, dierlerini ldrdler. Kendi kendimize unu sormaktan
kanamayz; nasl ve hangi koullar altnda bu kadar ok Ruandal,
kktenci liderler tarafndan bylesine itirazszca maniple edilerek
birbirlerini olabilecek en vahi ekilde ldrmeye balayabildi?
Hutulara kar Tutsiler'in politikaclar tarafndan alevlendirilen et
nik nefreti dnda soykrma sebebiyet veren hibir ey olmadna
inanacak olunursa, Kuzeybat Ruanda'da olup bitenler zellikle ok a
rtcyd. Bu blgede neredeyse herkesin Hutu olduu ve yalnzca tek
bir Tutsi olduu bir topluluk bulunuyordu, yine de burada bile Hu
tu'nun baka Hutular tarafndan katledildii kitle halinde katliamlar

Afrika'da M a lthus Kuram: Ruanda ' n n Soykrm

393

gerekleti. "Nfusun en az % Si" olarak tahmin edilen bu blgedeki

oransal lm miktar, Ruanda'nn geri kalanndaki orandan (% 1 1 )
daha dk olmasna ramen, neden bir Hutu topluluunun, etnik
motiflerin bulunmad koullar altnda neden kendi yelerinin en az
% S'ini ldnn bir aklamas olmalyd. 1 994 ylndaki katliam
devam ettike ve Tutsiler'in says azaldka, Ruanda'nn baka blge
lerinde Hutular birbirlerine saldrmaya baladlar.
Btn bu gerekler, etnik nefrete ek olarak neden katliam olu
masna katkda bulunacak baka faktrler aramamz gerektiini gs
termektedir.

Kanama'nn Gelimesi
Bu konudaki aratrmamza balamak iin, daha nce bahsettiim
Ruanda'nn yksek nfus younluuna sahip olduu gereini tekrar
deerlendirelim. Ruanda (ve Burundi) 1 9. yzylda Avrupallar blge
ye gelmeden nce, blgeye den ll yamur miktarna ve stma ve
stmaya sebebiyet veren sinekler iin ok yksek bir rakma sahip ol
masnn salad avantajlar nedeniyle zaten youn bir nfus younlu
una sahipti. Daha sonra, Ruanda'nn nfusu, komu Kenya ve Tan
zanya'dakiyle ayn nedenlerle (Yeni Dnya mahslleri, kamu sal,
tp ve tutarl politik snrlar), zaman zaman inileri ve klar olmas
na ramen, ortalama olarak ylda % 3'n zerinde bir byme gster
di. 1 990'a gelindiinde, daha nceki on yllar boyunca devam eden l
drme ve kitle srgn vakalarndan sonra bile, Ruanda'nn bir milka
re bana 760 kii olan ortalama nfus younluu, Ingiltere'nin (610)
nfus younluundan daha yksektir ve neredeyse Hollanda'nn n
fus younluuna (950) yaklamaktadr. Ancak ngiltere ve Hollanda da
olduka etkin makineletirilmi tarm uygulamalar vardr, yle ki n
fusun ifti olarak alan ok kk bir yzdesi, dier herkes iin ge
reken gday retebilmektedir. Ruanda tarm ok daha az verimlidir
ve makinelememitir; iftiler, elleriyle kullandklar apalar, kazma
lar ve palalara ihtiya duyar ve insanlarn ounun dierlerini destek
lemek iin ok az veya hi ihtiyat miktar ayrmakszn retim yaparak
ifti olarak kalmas gerekir.
Bamszlktan sonra Ruanda'nn nfusu art gsterdiinde, lke
geleneksel tarm metotlarn devam ettirdi ve modernize olmay, daha
verimli mahsul eitleri kullanmay, tarmsal ihracatn gelitirmeyi ve-

394

ya etkin aile planlamas oluturmay baaramad. Bunun yerine, by

yen nfus, yeni tarm arazileri kazanmak iin ormanlar temizlenerek ve
bataklklar kurutularak, nadas sreleri ksaltlarak ve bir yl ierisinde
bir tarladan birbirini izleyen iki veya mahsul kartmaya allarak
geindirilmeye alld. 1960'larda ve 1 973'te ok sayda Tutsi'nin ba
ka topraklara snmas veya ldrlmesi ile, onlara ait olan toprakla
rn yeniden datlabilecek olmas, sonunda kendisini ve ailesini rahat
lkla beslemeye yetecek kadar topraa sahip olabilecek her bir Hutu
iftisinin hayallerini kuvvetlendirdi. 1 985'e gelindiinde ulusal parklar
dndaki tm ekilebilir topraklar ekilmekteydi. Hem nfus hem de ta
rmsal retim artt iin, kii bana gda retimi 1 966 ile 1981 yllar
arasnda artt, ancak daha sonra tekrar l 960'larn balarndaki seviyeye
geri dt. Bu durum, tam olarak, Maltusu ikilemi ortaya koymaktay
d: Daha ok gda, ancak ayn zamanda daha ok insan, yani kii ba
na den gda miktarnda hibir ilerleme kaydedilememi oluyordu.
1 984 ylnda Ruanda'y ziyaret eden baz arkadalarm ekolojik bir
felaketin gelmekte olduunu sezmilerdi. Btn lke bir bahe ve muz
tarlasna benziyordu. Dik yamalar ta en tepelerine kadar ekiliyordu.
Taraalama, tepelerden dimdik aa ve yukar doru deil, yatay iz
giler halinde saban srlmesi ve tarlalarn mahsullerin toplanmas ve
ekilmesi arasnda geen sre boyunca plak braklmasnn yerine bir
tr nadas bitki rts ile kaplanmas gibi toprak erozyonunu minimi
ze edebilecek en basit nlemler bile uygulanmyordu. Bunun bir sonu
cu olarak ok fazla toprak erozyonu oluyordu ve rmaklar ar amur
ykleri tayordu. Bir Ruandal bana, "iftiler sabahleyin kalkp b
tn tarlalarn (en azndan stndeki toprak ve mahsullerini) bir ge
cede su ile srklenip gitmi veya topraklarn komularnn tarlalar
ve kayalaryla kaplanm ekilde bulabilir" diye yazmt. Ormanlarn
kesilmesi, derelerin kurumasna ve blgeye den yamur miktarnn
daha dzensiz olmasna sebebiyet verdi. l 980'lerin sonlarna doru
ktlk yeniden ortaya kmaya balad. 1 989'da, blgesel ve global iklim
deiikleri ve ormanlarn kesilmesinin yerel etkilerinin birlemesinin
sebebiye verdii gda ktl, kuraklktan kaynaklanandan ok daha
ciddi boyutlardayd.
Tm bu evre ve nfus deiikliklerinin Ruanda'nn kuzeybatsn
da (Kanama komn) yalnzca Hutular'n yaad bir alan zerinde
ki etkisi, iki Belikal ekonomist, Catherine Andre ve Jean Philippe

Afri ka'da Malthus Kuram: Ruanda' n n Soyk rm

395

Platteau tarafndan detayl ekilde alld. Platteau'nun rencisi

olan Andre, durumun daha da ktye gittii, ancak soykrmn patlak
vermedii 1 988 ve 1 993 yllar arasnda blgeye yapt iki ziyaret sra
snda burada toplam 1 6 ay kald. Blgedeki hane halknn byk bir
ounluuyla grmeler yapt. Bu iki yln her birinde grmeler ya
plan her bir hane iin, evlerinde ka kiinin yaadn, sahip oldukla
r toplam toprak miktarn ve yelerinin iftlikteki ilerinden kazand
.
toplam gelirin miktarn tespit etti. Ayn zamanda toprak satlar
veya transferlerinin ve arabuluculuk gerektiren anlamazlklarn da bir
izelgesini yapt. 1 994 ylndaki soykrmndan sonra, hayatta kalanlar
dan gelecek haberlerin izini srd ve hangi Hutu'nun, bir baka Hutu
tarafndan ldrldne ilikin herhangi bir kalp tespit etmeye a
lt. Andre ve Platteau daha sonra btn bunlarn ne anlama geldii
ni kartmak iin bu veri ynnn zerinde birlikte alt.
Kanama ok verimli volkanik bir toprak yapsna sahip; bu neden
le byk bir nfus younluuna sahip Ruanda'nn standartlarna gre
bile yksek bir nfus younluu vard; 1 988 ylnda milkare bana
1 740 kii; 1 993'te bu say 2040'a kmt. (Bu deer, dnyann en yo
un nfusa sahip tarmsal nfusu olan Banglade'in deerinin bile s
tndeydi.) Bu yksek nfus younluklar ok kk iftlikler anlam
na gelmekteydi; 1988 ylnda ortalama bir iftliin boyutu yalnzca
yaklak 3,5 dnmd, bu say bile 1 993'te 2,88 dnme dt. Her bir
iftlik (ortalama) 1 O ayr parsele blnyordu, yle ki iftiler 1 988 y
lnda yalnzca 0.36 dnm ve 1 993 ylnda ise 0.28 dnm gibi anlam
sz kklkteki parselleri srmek durumunda kalyorlard.
Komndeki tm topraklar zaten dolu olduu iin, genlerin evlen
mesi, evlerinden ayrlmalar, bir iftlie sahip olmalar ve kendi evleri
ni kurmalar son derece gt. Giderek daha fazla gen evliliklerini ge
ciktiriyor ve aileleriyle birlikte evlerinde yaamaya devam ediyordu.
rnein 1 988 - 1 993 yllar arasnda anne babalaryla birlikte yaayan
20 ila 25 ya aralndaki gen kadnlarn yzdesi % 39'dan % 67'ye,
gen erkeklerin yzdesi ise % 7l 'den o/o l OO'e ykseldi; 1 993 ylnda
20'li yalarn ilk yarsnda olan tek bir bekar erkek bile ailesinden ayr,
bamsz olarak yaamyordu. Bu durum tabii ki aada aklayaca
m ekilde 1 994 ylnda patlak veren ldrc aile gerilimlerine kat
kda bulundu. Evden ayrlmayan gen insanlarn saysnn artmasyla,
iftlik bana birlikte yaayan insanlarn ortalama says da ( 1 988 ve

396

1 993 yllar arasnda) 4.9'dan 5.3'e ykseldi, yle ki toprak azl 3,5
dnmden 2,88 dnme dle belirtilenden ok daha fazla sknt
verici hale gelmiti. Giderek klen iftlik alan, hane halknn gide
rek artan saysna blndnde, her bir kiinin 1 988 ylnda 0,8 d
nm toprakla geinirken, 1 993 ylnda 0,5 dnm toprakla geinmeye
balad ortaya kar.
Hi de artc olmayan ekilde, Kanama'daki birok insan iin bu
kadar kk bir toprakla karnlarn doyurmann imkansz olduu or
taya kt. Ruanda'da yeterli kabul edilen dk kalori almna gre l
ldnde bile, ortalama hane halk, sahip olduu iftlikten ihtiya
duyduu kalorinin yalnzca % 77'sini alabiliyordu. Gdann geri kala
nnn, iftlikten kazanlan, tula yapm, marangozluk, tahta kesimi ve
ticaret gibi ilerden kazanlan parayla satn alnmas gerekmekteydi.
Hane halknn te biri almazken, te ikisi bu tr ilerde alyor
du. Gnde 1600 kaloriden (bu alk snrnn alt olarak kabul edil
mektedir) daha az tketen nfusun oran 1 982'de % 9 iken, 1 990'da %
40'a ykseldi ve bu tarihten sonra u anda bilinmeyen daha da yksek
bir yzdeye ulat.
Buraya kadar Kanama iin alnt yaptm tm bu saylar, eitsizlik
leri gizleyen ortalama saylardr. Baz insanlar dierlerinden daha ge
ni iftliklere sahipti ve bu eitsizlik 1988'den 1 993'e kadar daha da
artt. Gelin "ok byk" bir iftlii 1 0 dnm olarak ve "ok kk" bir
iftlii 2.4 dnmden daha kk olarak tanmlayalm. (Bu rakamla
rn trajik samaln fark edebilmek iin 1 . Blm'de anlatlanlar d
nn. Bu blmde bir aileyi geindirmek iin Montana'da 1 60 d
nmlk bir iftliin gerekli grldn ancak bunun bile artk yeter
siz olduunu belirtmitim.) Hem ok byk iftliklerin ortalamas
hem de ok kk iftliklerin ortalamas 1 988 ve 1 993 yllarnda sra
syla % 5'ten % S'e ve % 36'dan % 45'e artt. Yani Kanama iftlik top
lumu, ortada bulunan kiilerin saysnn azalmasyla giderek daha ar
tan ekilde zenginler ve fakirler arasnda, blnmekteydi. Hane halk
larnn daha yal olanlar daha zengin olma ve daha byk iftliklere
sahip olma eilimindeydi; 50-59 yalan arasndakiler ve 20-29 yalan
arasndakilerin sahip olduklar iftliklerin ortalama boyutu srasyla
8.2 dnm ve yalnzca 1 .48 dnmd. Tabii ki daha yal hane halk
sahiplerinin aileleri daha bykt, bu nedenle daha fazla topraa ihti
yalar vard, ancak yine de hane halk bana gen aile reislerininkinin
kat daha fazla topraa sahiplerdi.

Afrika'da M a lthus Kuram: Ruanda' n n Soyk rm

397

elikili ekilde, iftlik d gelirde oransz olarak byk iftlik sa

hipleri tarafndan kazanlmaktayd; bu tr bir gelir elde eden iftlikle
rin ortalama bykl 5.2 dnmken, byle bir gelir kazanamayan
iftliklerin ortalama bykl 2 dnmd. Bu farkllk son derece
elikilidir, nk iftlikler ne kadar kk olursa, hane halk yeleri
nin kendilerini beslemek iin kii bana o kadar kk iftlik alan ve
bylece daha fazla iftlik d gelire ihtiyalar olur. Daha byk iftlik
lerden elde edilen daha fazla iftlik d gelir younluu, Kanama top
lumunun zenginler ve fakirler arasnda giderek daha artan ekilde b
lnmesine, zenginlerin daha zengin ve fakirlerin daha fakir hale gel
melerine katkda bulundu. Ruanda'da kk iftliklerin sahiplerinin
topraklarnn herhangi bir blmn satmalar gya yasalara aykr
dr. Aslnda bu yaplan bir uygulamadr. Toprak satlar zerine yap
lan aratrmalar en kk iftliklerin sahiplerinin temelde gda, salk,
hukuk harcamalar, rvet, vaftiz, dn, cenaze veya ar iki imey
le ilgili acil bir durum nedeniyle paraya ihtiyac olduunda topraklar
n sattklarn gstermektedir. Bunun tersine, byk iftlik sahipleri,
iftliklerinin etkinliini arttrmak gibi nedenlerle (rnein, kendi ift
lik evlerinin daha yaknndan bir parsel satn alabilmek iin uzaktaki
bir parseli satmak gibi) toprak satyorlard.
Daha byk iftliklerin, iftlik d gelirlerden kazandklar paralar
kk iftliklerden toprak almalarna izin verdi, bu da byk iftlikler
toprak satn almak ve daha da bymek eilimindeyken, kk iftlik
ler topraklarn satmak ve daha da kk hale gelmek eiliminde ol
malarna neden oldu. Neredeyse hibir byk iftlik, yeni toprak satn
almadan toprak satn almad, ancak 1 988 ylndaki en kk iftlikle
rin o/o 35'i ve 1993'te o/o 49'u toprak satn almakszn topraklarn sat
t. Toprak satlar ve iftlik d gelir arasndaki ilikinin analizi yapar
sa, iftlik d gelire sahip tm iftliklerin toprak ald ve hibirinin
satn almakszn toprak satmad; ancak iftlik geliri olmayan iftlik
lerin yalnzca % 1 3'nn toprak satn ald ve o/o 65'inin satn almak
szn satt ortaya kar. Yine buradaki elikiye dikkat edin; zaten ok
kk olan ve umutsuzca daha fazla topraa ihtiya duyan kk ift
likler, iftlik d gelirleriyle satn almalarn finanse eden byk ift
liklere toprak satarak fiilen daha da klyor. Yine "byk iftlik" di
ye ifade ettiim iftliklerin aslnda yalnzca Ruanda standartlarna g
re byk olduunu unutmayn; "byk" bu standartlara gre "4 ila 8
dnmden daha byk" anlamna gelmektedir.

398

Yani Kanama'da insanlarn ou giderek daha yoksullamaktayd,

a ve ihtiya iindeydi, ancak baz kiiler dierlerine gre daha yoksul
lam, daha a ve daha ok ihtiya iindeydi ve insanlarn az bir ksm
bu zaman dilimi ierisinde daha az ihtiya iinde yaamaya balarken,
ou giderek daha fazla ihtiya iine dyorlard. Bu durumun, sk
sk ilgili taraflarn kendi balarna zemeyecei ve geleneksel ky a
tma arabulucularna veya (daha seyrek ekilde) mahkemelere ba
vurmak zorunda kalacaklar ciddi atmalar kmasna sebebiyet ver
mesi hi artc deildi. Her yl hane halk ortalama olarak birden
fazla bu ekilde dardan zmlenmesi gereken ciddi atma rapor
ediyordu. Andre ve Platteau bu tr 226 atmann arabulucular veya
hane halk tarafndan anlatld ekliyle sebebini aratrdlar. Her iki
bilgi kaynana gre, en ciddi atmalarn kkeninde topraklarla ilgi
li anlamazlklar yatmaktayd; atma ya dorudan bir toprakla ilgi
liydi (tm vakalarn % 43') veya nihayetinde bir toprak anlamazl
ndan kaynaklanan koca/kan, aile veya kiisel anlamazlklaryd
(bunlarn rneklerini izleyen iki paragrafta vereceim); veya bu anla
mazlk yerel olarak "alk hrszlar" olarak bilinen, neredeyse hi top
ra ve iftlik d herhangi bir gelire sahip olmayan ve baka seenek
leri olmadndan alarak geinen ok fakir insanlar tarafndan yap
lan hrszlklardan (tm anlamazlklarn % 7'si ve tm hane halknn
% lO'u) kaynaklanmaktayd.
Bu toprak anlamazlklar Ruanda toplumunun geleneksel doku
sundaki uyumu zayflatmaktayd. Geleneksel olarak daha zengin olan
toprak sahiplerinin daha fakir olan akrabalarna yardm etmeleri bek
lenmekteydi. Bu sistem dalyordu, nk dier toprak sahiplerinden
daha zengin olan toprak sahipleri bile yine de daha fakir akrabalar
iin bir eyler arttramayacak kadar fakirdi. Bu korumann kaybolma
s zellikle toplumdaki zayf gruplara zarar vermekteydi; ayrlm veya
boanm kadnlar, dullar, yetimler ve gen vey kardeler. Eski koca
lar ayrldklar veya boandklar elerinin ihtiyalarn karlamay
kestii zaman, kadnlar eskiden destek almak iin kendi ailelerine d
nerlerdi, ancak artk kendi z kardeleri, erkek kardelerini veya kar
delerinin ocuklarn daha da fakir hale getirecek geri dnlerine
kar kyordu. Kadnlar yalnzca kz ocuklaryla birlikte ailelerinin
yanlarna dnmeye alabilirler, nk Ruanda'da miras geleneksel
olarak oullara kalyordu ve erkek kardeleri, kz kardelerinin kzlar-

Afri ka'da M a lthus Kura m : Ruand a ' n n Soykrm

399

n kendi ocuklaryla rekabet iinde grmezlerdi. Kadn oullarn ba

balar (boandklar eleri) ile brakacaktr, ancak bu durumda erkein
akrabalar, kadnn oluna toprak vermeyi reddedebilirler, zellikle
eer babalar ldyse veya onlar korumay braktysa. Buna benzer
olarak bir dulda kendini dulun ocuklarn kendi ocuklaryla toprak
adna rekabet halinde grecek einin ailesinin (kayn biraderleri) veya
kendi z erkek kardelerinin destei olmakszn tek bana bulacaktr.
Yetimlere genellikle babaanneleri veya dedeleri bakar; babaanneleri
veya dedeleri ldnde, bu kez yetimin amcalar (len babalarnn
erkek kardeleri) yetimleri mirastan veya evlerinden kartmann yol
larn arar. Erkein tekrardan evlendii ve yeni einden ocuk sahibi
olduu poligam evliliklerden veya yklan evliliklerden olma ocuklar,
kendilerini vey erkek kardeleri tarafndan mirastan veya evlerinden
karlm olarak bulurlar.
En ac ve sosyal adan en ykc olan toprak anlamazlklar baba
lar oullarna kar kkrtan anlamazlklard. Geleneksel olarak bir
baba ld zaman, btn aile iin topraklar ynetmesi ve kk er
kek kardeine kendi varln srdrebilmesi iin yeteri kadar toprak
salamas beklenen en byk oluna geer. Topraklar azaldka, baba
lar, kendileri ldkten sonra aile iindeki potansiyel atmalar azalt
mak iin aama aama topraklarn tm oullar arasnda blme gele
neine dndler. Ancak baz erkek ocuklar topran blnmesine
ilikin babalarna dierleriyle rekabet eden farkl teklifler getirdiler.
Yaa kk erkek ocuklar, eer ilk olarak evlenen kendilerinden da
ha byk erkek kardeleri, topraklarn oransz bir blmn alacak
rnein daha gen olan olunun evliliine kadar baba bir miktar top
rak satmak zorunda kald iin-olursa buruklar. Bu nedenle gen
oullar kesinlikle eit dalmlar yaplmasn talep ederler; babalarna
kendilerinden daha byk olan erkek kardelerine, evlendii zaman
kendi topraklarndan hediye edilmesine itiraz eder. Geleneksel olarak
yalandklar zaman ebeveynlerine bakmas beklenen en gen erkek
ocuk, bu geleneksel sorumluluu yerine getirmek iin topraktan faz
la bir pay ister. Erkek kardeler phelenir ve babalarna yalandnda
bakmay kabul etmeleri karlnda herhangi bir tr toprak hediyesi
aldndan phelenilen kz kardeleri veya kk erkek kardelerini
evden kartmaya alrlar. Oullar babalarnn yalandklarnda ken
disini desteklemek iin ok fazla toprak ayrdndan ikayet eder ve

400

imdi kendileri iin daha fazla toprak talebinde bulunurlar. Buna kar
n babalar hakl nedenlerle kendi yallklarnda ok az bir toprakla
kalmak zorunda olmaktan ok fazla korkarlar ve oullarnn bu yn
deki talebini reddederler. Babalarn oullarna dava amalar, oulla
rn babalarna dava amas kz kardelerin erkek kardeleri, yeenlerin
amcalar mahkemeye vermesi gibi tm bu tr anlamazlklar arabulu
cularn veya mahkemelerin huzurunda sonulanr. Bu atmalar aile
balarn sabote eder ve yakn akrabalar rakip ve birbirine kinli d
manlar haline dntrr.

Kanama'da Patlama
Bylesi kronik ve trmanan atmalar 1 994 ylndaki katliamlarn
arka plann oluturur. 1 994 ylndan nce bile Ruanda'da iftlik d
geliri olmayan; a, toprak sahibi olamayan gen insanlar tarafndan gi
derek daha artan seviyelerde vahet ve hrszlk suu ileniyordu. 2 1 -25
yalar arasndaki insanlarn Ruanda'nn farkl blgelerindeki su
oranlarn karlatrrsak, blgesel farkllklarn byk blmnn,
istatistiki olarak nfus younluuyla ve kii bana kullanlabilecek ka
lori miktaryla ilgili olduu ortaya kar; daha yksek nfus younlu
u ve daha kt alk koullar daha fazla su ilenmesiyle ilikilidir.
1 994 ylndaki patlamadan sonra Andre Kanama'nn sakinlerinin
akbetlerini aratrmaya alt. Kendisine rapor verenlerin % 5.4'nn
savan sonucunda ldn rendi. Verilen bu say llerin gerek
saysnn altnda bir sayyd, nk Andre'nin akbetleri hakknda hi
bir bilge edinemedii baz sakinler vard. Bu nedenle bu blgedeki
lm orannn Ruanda'nn btnndeki ortalama deer olan % l l 'e
yaklap yaklamad bilinmez olarak kalmtr. Ancak neredeyse ta
mamen Hutular'dan oluan bir nfusa sahip bir blgedeki lm ora
nnn, Tutsileri ve dier Hutular ldrd baz alanlardaki lm
oranlarnn en az yars kadar olduu son derece ak bir noktadr.
Kanama'daki bilinen kurbanlardan biri hari hepsi alt kategoriden
birine girmekteydi. Ilk olarak Kanama'daki tek Tutsi olan dul bir ka
dn ldrlmt. ldrlmesinin Tutsi olmasyla bir ilgisinin olup
olmad bilinmemektedir; nk bu kiinin ldrlmesi iin baka
birok sebep de bulunmaktayd; ok fazla topra vard, birok toprak
anlamazlklarnda taraf olmutu, poligam evlilik yapan bir Hutu ko
cann dul kalm eiydi (bu nedenle einin dier karlar ve onlarn ai-

Afrika'da Malthus Kuram: Ruanda ' n n Soykrm

401

leleri tarafndan rakip olarak grlyordu) ve vefat eden kocas zaten

kendi vey kardeleri tarafndan topraklarndan kartlmt.
Dier iki kategori de byk toprak sahibi olan Hutu kurbanlardan
olumaktadr. Bu kurbanlarn ounluu 50 yan zerindeki erkekler
di, yani baba/oul arasndaki toprakla ilikili anlamazlklar iin en ge
erli yataydlar. Az bir ksm da ok fazla iftlik d gelir elde edebilen
ve bunu toprak almak iin kulland iin etrafndakiler tarafndan
kskanlan biraz daha gen kiilerdi.
Bir sonraki kurban kategorisi her tr toprak anlamazl ve dier
atmalara dahil olduklar iin "sorun karc" olduklar bilinen kii
lerden olumaktayd.
Yine bir baka kategori zellikle fakirlemi gemilerden gelen,
umutsuzluktan dolay savaan milis kuvvetlerinin arasna katlan ve
birbirini ldrmeye balayan gen erkekler ve ocuklardan olumak
tayd. zellikle bu kategorinin saysnn olduundan az tahmin edilme
si son derece olasdr, nk kimin hangi milis kuvvetine dahil olduu
nu renmek iin ok fazla soru sormak Andre asndan tehlikeliydi.
Son olarak, kurbanlarn en byk ksmn oluturan kategori zel
likle kt beslenen veya zellikle hi topra olmayan veya ok az top
raa sahip olup, iftlik d hibir geliri olmayan fakir kiilerdi. Aslnda
bu kiiler alktan, ar zayflktan veya gda almak iin veya barikatlar
da hayatta kalma haklarn satn almak iin gereksinim duyduklar r
vetleri demeye yetecek kadar paralar olmad iin lmlerdi.
Yani, Andre ve Platteau'nun iaret ettii gibi, " 1 994 olaylar, Hutu
kylleri arasnda puanlar eitlemek veya toprak mlkiyetini yeniden
dzenlemek iin benzersiz bir frsat salamt. Bugn bile Ruandal
lar'n ar nfusu temizlemek ve mevcut toprak kaynaklaryla insan
saysn bir izgiye getirebilmek iin bir savaa gereksinim olduunu
savunduklarn duymak ok az karlalan bir durum deildir."

Bu Neden Oldu?
Ruandallarn kendilerinin soykrm hakknda sylediklerine ili
kin yaplan son alnt beni artt. Ben insanlarn nfus basks ve l
drme olaylar arasndaki bylesine dorudan bir balanty tanyabil
melerinin istisnai bir durum olacan dnrdm. Ben nfus bask
s, insanlarn evresel ortam zerinde oluturduklar etkiler ve kurak
l insanlar kronik olarak aresizlikten deliye dnm konuma d
recek asl nedenler olduu ve barut fsnn iindeki barut gibi oldu-

402

u dncesine alm. Ruanda'daki birok alanda, bu karm sinsi

ekilde kendilerini iktidarda tutmakla ilgilenen politikaclar tarafn
dan kamlanm etnik nefretti. ("Birok alan" diyorum, nk Kana
ma'da Hutularn byk lde yine Hutular tarafndan ldrlmesi,
herkesin ayn etnik gruba ait olduu yerlerde bile benzer bir sonucun
ortaya kabileceini gstermektedir.) Fransz Dou Afrika uzman
Gerard Prunier'in ifade ettii gibi, "ldrme karar tabii ki politikac
lar tarafndan politik nedenlerle verilmiti. Ancak bu kararn sradan
kyller tarafndan bunlarn kendi aile bileenleri ierisinde bylesine
kapsaml bir ekilde uygulanmasnn en azndan ksmi sebebi, ok k
k bir toprak zerinde ok fazla insan olduunu ve saylarndaki bir
azalmann, hayatta kalanlar iin daha fazlas anlamna geldiini hisse
diyor olmalardr."
Prunier ve Andre ve Platteau'nun nfus basks ve Ruanda soykr
m arkasnda grdkleri bu balant kar konmaz hale gelmedi. Ks
men bu kar klar, eletirmenlerin biraz adalet talamas yaparak
"ekolojik determinizm" olarak ar sadeletirdikleri ifadelerine tepki
olarak gelitirilmitir. rnein soykrmn balamasndan sadece 1 O
gn sonra, bir Amerikan gazetesinde yaynlanan bir makale, "Ruanda
lar [yani benzer soykrmlar] iinde yaadmz dnyaya endemiktir,
yerleiktir ve onun bir parasdr" diyerek Ruanda'nn youn nfusu
nu, soykrmla ilikilendirmitir. Doal olarak ar basitletirilmi so
nu yalnzca kendisine deil, ayn zamanda Prunier, Andre, Platteau ve
benim sunduum daha karmak grlere de sebeple olumsuz tep
kiler olumasn tevik etmektedir.
llk olarak bir soykrmn neden olutuuna ynelik getirilecek her
trl "aklama" hatal olarak "mazur gryormu" gibi yorumlanabi
lir. Ancak bir soykrma ilikin ar sadeletirilmi tek faktrl bir ak
lama veya ar karmak 73 faktrl bir aklamaya ulamamzdan ba
msz ekilde, Ruanda'da yaanan soykrmn hazrlayclarnn, yap
tklar eylemler nedeniyle, dier kt amellerin olduu gibi, kiisel so
rumluluklarn kesinlikle deitirmez. Bu genellikle ktln kayna
na ynelik yrtlen tartmalarda dzenli olarak karmza kan bir
yanl anlamadr: insanlar her trl aklamadan irkilmektedirler n
k aklamalarla mazur grmeyi birbirine kartrrlar. Ancak Ruan
da'da yaanan soykrmn temelinde ne olduunun anlalmas, failleri
nin temize karlmas asndan deil,. bylesi eylerin yeniden Ruan-

Afrika'da Malthus Kuram: Ruand a ' n n Soykrm

403

da'da veya baka bir yerde olmas riskini ortadan kaldrmak zere bu
bilgileri kullanabilmemiz asndan son derece nemlidir. Buna benzer
ekilde tm hayatlarn veya kariyerlerini Nazi soykrmnn kkenini
anlamaya veya seri katillerin veya tecavzclerin mantn anlamaya
adayan kiiler vardr. Bu kiiler Hitler'in, seri katillerin ve tecavzcle
rin sorumluluklarn hafifletmek iin deil, bylesine korkun eylerin
nasl oluabildiini ve bunlarn yeniden tekrarlanmasn en iyi nasl n
leyebileceimizi bilmek istedikleri iin byle bir tercih yapmlardr.
ikincisi, nfus basksnn Ruanda'daki soykrmn tek sebebi oldu
u gibi basitletirilmi bir grn reddedilmesi makul gerekelere sa
hiptir. Dier faktrlerin de bu olayda katklar vardr; ben bu blm
de bana nemli gibi grnenlerini sundum ve Ruanda uzmanlar ko
nuyla ilgili bu kitabn sonundaki Ek Bilgiler adl blmde deindiim
koca kitaplar ve makaleleri yazdlar. Yalnzca tekrarlamak iin: nem
sralarna baklmakszn, bu dier faktrler, Ruanda'da Hutular ze
rindeki Tutsi hakimiyetinin tarihi, Tutsiler'in Burundi'de Hutular'a
kar yrttkleri geni apl ve Ruanda'daki daha kk apl katli
amlar, Tutsilerin Ruanda'ya ynelik yaptklar saldrlar, Ruanda'nn
iinde bulunduu ekonomik kriz ve bu krizin kuraklk ve dnya fak
trleri (zellikle kahve fiyatlarnn dmesi ve Dnya Bankas'nn ke
mer skma nlemleri) nedeniyle daha da kzmas, yz binlerce umut
suz Ruandal gencin yerlerinden kartlarak yerleim kamplarna yer
letirilmesi ve bylece milis kuvvetleri iin olgunlamalarna olanak
verilmesi ve Ruanda'nn iktidar ellerinde tutmak iin her eyi yapma
ya istekli rakip politik gruhlar arasndaki rekabet. Nfus basks bu di
er faktrlerle birleti.
Sonu olarak, kiinin Ruanda'daki soykrmn nedenleri arasnda
nfus basksnn roln, "Nfus basks dnyann her yerinde otoma
tik olarak soykrmlara sebebiyet verir" anlamna gelecek ekilde yan
l yorumlamamas gerekmektedir. Malthusu nfus basks ve soyk
rm arasnda gerekli bir balant olmadna itiraz edeceklere benim
vereceim yant "Tabii ki!" olacaktr. lkeler, her de Ruanda'dan
daha youn bir nfusa sahip olmalarna ramen, Banglade'le ( 1971
ylndaki soykrmsal katliamlardan bu yana hibir geni lekli katli
am olmamtr), Hollanda'yla ve ok etnik yapy bir arada barndran
Belika ile rneklendirildii gibi soykrmlar azalmakszn ar nfus
art yaayabilir. Aksine soykrm il. Dnya Sava'nda Hitler'in Yahu
di ve ingeneleri ortadan kaldrmaya ynelik harcad abayla veya

404

Ruanda nfus younluunun yalnzca altda birine sahip Kambo

ya'da 1970'lerde oluan soykrmla gsterildii gibi, ar nfus artn
dan baka nihai sebeplerle ortaya kabilir.
Bunun yerine nfus basksnn Ruanda'daki soykrmn ardnda
yatan nemli faktrlerden biri olduunu, Malthus'un en kt koullar
senaryosunun bazen gerekleebileceini ve Ruanda'nn bu senaryo
nun altrld sknt verici bir model olduunu ifade ederek bu tar
tmay sonlandryorum. Ar nfus art, evresel etki ve iklim dei
imi gibi ciddi problemler sonsuza kadar devam edemez; eer biz ken
di eylemlerimizle bunlar zmeyi baaramazsak er ya da ge ya Ruan
da'da olduu ekilde, veya bizim u anda adn koyamayacamz ekil
de, kendi kendilerine bir zme ularlar. Ruanda'nn yklmas rne
inde, naho zm zerine baz yzler ve motifler koyabiliyoruz; ben
yzlerle eletirememize ramen bu kitabn 2. Blm'nde anlattm
Paskalya Adas, Mangareva ve Maya'nn knde de benzer motifle
rin ilemekte olduunu dnyorum. Benzer motifler gelecekte de
ayn ekilde, Ruanda gibi kendi problemlerinin altnda yatan sebeple
ri zmeyi baaramayan baz dier lkelerde de ileyebilir. Nfusun
bugn hala ylda % 3 dzeyinde artmaya devam ettii, kadnlarn ilk
ocuklarn daha 1 5 yandayken dourduklar, ortalama bir ailenin 5
ila 8 ocuunun olduu ve ziyaret edenlerin bir ocuk deniziyle evril
dikleri hissine kapldklar Ruanda'nn kendisinde de tekrar ileyebilir.
"Malthuscu kriz" ifadesi kiisel olmayan ve soyut bir ifadedir. Mil
yonlarca Ruandal'nn yaptklarnn ve onlara yaplanlarn korkun,
vahi, beyni uyuturucu detaylarn artrmay baaramaz. Bu ko
nudaki son szleri bir gzlemciye ve bu kaosun ardndan hayatta ka
lan birine brakmamza izin verin. Gzlemcimiz yine Gerard Prunier:
"ldrlmek zere olan btn bu kiilerin topraklar ve o dnem
de inekleri vard. Ve birilerinin bu topraklar ve inekleri sahipleri l
dkten sonra devralmas gerekiyordu. Fakir ve nfusu giderek daha
fazla artan bir lkede, bu hi de gzard edilebilir bir drt deildir."
Hayatta kalan ahit ise, Prunier'in rportaj yapt ve yalnzca ka
tiller geldiinde ve karsn ve be ocuunun drdn ldrdklerin
de bir nedenle evinden uzakta olduu iin hayatta kalabilmeyi baar
m bir Tutsi retmen:
"ocuklar okula yaln ayakla yryerek gitmek zorunda kalan insan
lar, kendi ocuklarna ayakkab alabilecek durumda olanlar ldrd."

O n b irin ci B l m

BR ADA, K HALK, K TARH: DOMNK

CUMHURiYET VE HAT

Farkllklar
odern dnyann sorunlarna ilgi duyan biri iin Dominik
Cumhuriyeti ile Haiti arasndaki 1 94 kilometrelik snr
Florida'nn gneydousundaki byk Karayib Adas
olan H ispanyola'y ikiye blen iki halk anlamak nemlidir. Adann
zerinde olduka yksek bir irtifadan uarken grlen snr, sanki bir
bakla keyfi olarak kesilmi, zerinde kvrmlar bulunan keskin bir
hat eklindedir. Bu hat daha koyu ve yeil bir dou tarafn (Dominik
taraf) daha solgun ve kahverengi bat tarafndan (Haiti) ayrmaktadr.
Snrda durduunuzda, yznz douya dnerseniz yemyeil am
ormanlar ile kar karya gelirsiniz. Batda ise neredeyse zerinde tek
bir aa bulunmayan arazilerden baka bir ey yoktur.
Snrda ahit olduunuz bu gzle grlr ztlk iki lke arasndaki
genel farklla rnek tekil etmektedir. llk bata adann her iki taraf da
ormanlarla kaplyd. H ispanyola'ya ilk gelen Avrupal ziyaretiler ada
nn en nemli zelliinin ok deerli aalarla dolu ormanlar olduu
nu yazmlar. Gnmzde her lke de bu orman rtsn kaybetmi
durumda, ancak Haiti'nin kayb ok daha ar (Resim 23-24) . yle ki

406

bugn Haiti'de iki tanesi milli park olarak koruma altna alnan sadece
yedi ormanlk arazi bulunuyor. Gnmzde Dominik Cumhuriye
ti'nin % 28'i, Haiti'nin ise sadece % l'i ormanlk arazidir. Dominik
Cumhuriyeti'nin iki byk ehri olan Santo Domingo ve Santiago ara
sndaki lkenin en zengin iftlik arazilerinin bulunduu blgede bile
ormanlarn okluunu grdmde ok armtm. Hem Haiti'dc
hem de Dominik Cumhuriyeti'nde, dnyann herhangi baka bir ye
rinde olduu gibi orman tahribatnn ac faturas kereste ve dier or
man rnlerinin ortadan kalkmas, toprak erozyonu, toprak verimlili
inin dmesi, nehirlerde kelti birikmesi ve iki nehir arasndaki set
korumasnn ortadan kalkmas olmu. Btn bunlarn sonucunda da
potansiyel hidroelektrik enerji ve ya miktarnda azalma grlm.
Bu sorunlarn tm Haiti'de Dominik Cumhuriyeti'nden ok da
ha youn grlyor. stte belirtilen sorunlarn Haiti iin en acil ola
n, yemek yapmak iin gerekli ana yakt olan mangal kmr yap
mnda ana malzeme olan aalarn yok olmas.
ki lkenin orman rts arasndaki farkllklar ekonomilerindeki
farkllklarla paralel durumda. Hem Haiti hem de Dominik Cumhuri
yeti, dnyada nceleri Avrupa kolonisi olan dier tropikal adalarn
muzdarip olduu skntlar yaamaktadr. Bu skntlar arasnda rve
te dayal veya zayf hkm etlerin bata olmas, kamu salndaki ciddi
sorunlar, lman iklimli yerlere nazaran tarmsal verimliliin dk ol
mas yer alyor. Tm bu kategorilerde Haiti'nin durumu Dominik
Cumhuriyeti'nden ok daha kt. Haiti, Yeni Dnya'da ve Afrika dn
daki en fakir lke durumunda. Rvete dayal sistem ok az kamu hiz
meti sunuyor; nfusun byk bir ksm srekli olarak elektriksiz, susuz,
lam sistemi olmayan yerleim yerlerinde salksz koullarda yayor.
ocuklara eitim, halka tbbi bakm verilmiyor. Haiti, Yeni Dnya'nn
en kalabalk lkelerinden bir tanesi; yzlm Hispanyola Adas'nn
te biri kadar olmasna ramen toplam ada nfusunun te ikisi (yak
lak 10 milyon) burada yayor. Kilometre kareye den kii says ise
bin. Halkn byk bir blm hayatn iftilikle kazanyor. hracat iin
kahve ve eker retimi yaplyor ayrca serbest ticaret blgelerinde ok
dk maala altrlan yaklak 20 bin kii ihracat iin tekstil ve dier
ihracat mallar retiyor. Kylardaki birka blgede turistlerin lkenin
sorunlarndan uzak tatil yapabilecei yerler bulunuyor. Bunun yan sra
Kolombiya'dan yaplan uyuturucu ticaretinde Haiti urak bir liman
niteliinde. Haiti'ye "narko-devlet" demelerinin sebebi de bu uyuturu-

- a d a

H s p a n y o l a
Florida
Meks ika

"t:,,,, t .

Jr

Kr fezi
Kba

Meksika

Jamaika

OJr

tt,, 11"11

D om i n i k
Cumhuriyeti

Jr.
Ri ko
" J-.i.p
Den i z
"
i

KUba

20

Po r

to

Gney Amerika

l'
cu
e
CJ.
#e
b
l
"0 t.i.
ct .
,,.i.
C"
o
, .
.l'D

; ot,,

/
'\
Port-au-Pr ce

<: J"
>.
,
I

72

'1.t

.J-1.,

Juan B.

Mil

San tiago
o rn i n i k

"- .

Pere2 '

..:
Milli Park .. ..

c u

rn

h u

40

Kilometre

'

60

80

100

100

.:
Los Haitises. - ...

Milli Park

i y e t i
\

Santo

70

'

o 2004 J.tfrey L .

408

cu trafiindeki rol. Bakent Port-au-Prince'in varolarnda yaayan fa

kir halk kitleleri ile Port-au-Prince'e sadece yarm saat uzaklktaki da
lk blgelerdeki banliyde yaayan ve Fransz lokantalarnda pahal a
raplar su gibi aktan elit tabaka arasnda inanlmaz boyutlarda kutup
lama mevcut. Haiti'nin nfus art hz ve halkta AIDS, tberkloz ve
stma grlme skl Yeni Dnya lkeleri arasnda en yksek. Haiti'ye
gelen tm ziyaretiler kendilerine bu lke iin biraz olsun umut olup
olmadn sorar. Verilen cevap genelde ayndr: Hayr.
Dominik Cumhuriyeti de Haiti ile ayn sorunlar paylaan geli
mekte olan bir lke. Ancak Haiti'den daha gelimi ve sorunlar Ha
iti'ninkiler kadar iddetli deil. Kii bana den gelir Haiti'den be
kat daha fazla, nfus younluu ve nfus byme hz daha dk.
Son 38 yldr Dominik Cumhuriyeti en azndan hi askeri darbe gr
meden ismen bir demokrasi olmay baarm.
1 978 ylndan itibaren yaplan seimler grevdeki ad yolsuzlukla
ra karm hkmetlerin devrilmesiyle sonuland. lkeye bol dviz
kazandran demir, altn ve nikel madenleri, 200 bin ii istihdam eden
ve denizar ihracat yapan sanayi serbest ticaret blgeleri, kahve, ka
kao, ttn, puro, taze iek ve avokado (Dominik Cumhuriyeti dnya
nn en byk nc avakoda ihra eden lkesidir) gibi ihracat yap
lan tarmsal rnler, telekomnikasyon ve byk bir turizm sektr
lke ekonomisinin patlamasn salayan sektrler oldu. lkedeki pek
ok baraj nedeniyle hidroelektrik retimi olduka fazla. Amerikan
sporlarn sevenlerin yakndan bilecei gibi Dominik Cumhuriyeti bir
ok nl beyzbol oyuncusu "retmi" ve Amerika'ya ihra etmitir.
(Bu blmn ilk taslan yazarken 2003 Amerikan ligi ampiyonasn
da New York Yankees takmyla yaplan mata Boston Red Sox'n at
cs Dominikli Pedro Martinez'in yapt muhteem atn etkisinden
hala kamamtm.) Amerikan ligine adlarn altn harflerle yazdran
Dominikli dier beyzbol oyuncularnn uzun listesinde u isimlere
rastlyoruz: Alou kardeler, Joaquin Andujar, George Bell, Adrian Beh
re, Rico Carty, Mariano Duncan, Tony Fernandez, Pedro Guerrero, Ju
an Marichal, Jose Offeman, Tony Pena, Alex Rodriguez, Juan Samuel,
Ozzie Virgil ve tabii ki "jonron kral" olarak bilinen Sammy Sosa. Do
minik Cumhuriyeti'nin yollarnda aracnz srerken mutlaka en ya
kn beyzbol stadyumunu gsteren bir yol iaretine rast gelirsiniz.
lki lke arasndaki ztlklar milli park sistemlerinde de grlyor.
Kk bir lke olan Haiti'de sadece drt ormanlk alan var; bu alanlar-

Bir Ada, ki Halk, ki Tari h : Dominik Cumhu riyeti ve Haiti

409

dan kyller odun kmr elde etmek iin ok fazla aa kestii iin
lkenin doal bitki dokusunda byk hasar meydana gelmi. Buna kar
lk Dominik Cumhuriyeti'nin doal orman koruma sistemi lke top
raklarnn toplam % 32'isini kapsyor ve bu durumuyla Amerika'nn en
kapsaml ve byk orman koruma sistemi; bu sistem ierisinde ok
nemli bitki trlerinin korunduu 74 doal park bulunuyor. Sistem
ok fazla sorun ve kaynak yetersizlii ile mcadele etmiyor deil, ama
yine de farkl nceliklere sahip fakir bir lke iin bunlar bile etkileyici.
Doal orman koruma sisteminin ardnda yabanc danmanlarn akl
verdii bir sistemden ok Dominikliler'in grev yapt ve pek ok sivil
rgte desteklenen etkin ve doal bir koruma hareketi yer alyor.
iki lke ayn aday paylamalarna ramen orman rts, ekonomi,
orman koruma sistemindeki farkllklar gibi pek ok zt zellie sahip.
Her iki lke de tarihlerinde Avrupa smrgecilii ve Amerikan i
gali grm. Katolik dini vudu bycleri ile (zellikle Haiti'de) yan
yana yer alrken Haiti'de Afrika'llar arlkl olmak zere kark bir
Afrika-Avrupa kkeni mevcut. Tarih boyunca dnem boyunca iki
lke tek bir koloni veya tek bir lke olarak birlemi.
Bu benzerliklere ramen mevcut olan farkllklar eskiden Haiti'nin
komusundan daha zengin ve daha gl olduu gerei karsnda da
ha da arpc hale gelmektedir. Haiti 19. yzylda Dominik Cumhuriye
ti'ni pek ok kere igal ederek 22 sene boyunca bu lkeyi kendisine ba
l klmtr. Peki bugnlere geldiimizde iki lkedeki durum neden bu
kadar farkl olmu ve neden Dominik Cumhuriyeti deil de Haiti'nin
durumu daha da bozulmutur? Adann iki yars arasnda mevcut olan
baz evresel farkllklarn bu sonuca katks olmu, fakat bunlar yine
her eyi aklamaktan ok uzak. Nedenleri daha ok iki halkn tarihi,
tutumu, kendi belirledikleri kimlikleri ve kurumlar ile son hkmet li
derleri arasndaki farkllklarda aramalyz. evre tarihini "evresel de
terminizm" olarak karikatrize etmeye eilimli kiiler iin Dominik
Cumhuriyeti ile Haiti'nin birbiriyle elien tarihleri adeta ders alnma
s gereken bir hikaye. Evet, evresel sorunlar insan toplumlarn belli bir
yere kadar elini kolunu balamaktadr, ancak toplumlarn tepkileri de
bir fark yaratmaktadr. yleyse daha iyi veya kt sonular bataki li
derlerin yaptklar ya da yapmadklar belirlemektedir.
Bu blmde birbirinden farkl siyasi ve ekonomik tarihlerin y
rngelerini Dominik Cumhuriyeti ve Haiti zerinden izleyerek mev
cut farkllklara ve bu farkllklarn arkasnda yatan sebeplere ulaz.ca-

410

z. Daha sonra Dominik Cumhuriyeti'nin aadan-yukar ve yukar

dan-aa giriimlerin bir karm olan evre politikalarnn geliimi
zerinde duracaz. Blm daha sonra gnmzn evresel sorunla
r, gelecek ve adann her iki tarafna dair umutlar zerinde duracak ve
iki lkenin birbirleri ve dnya zerindeki etkilerini irdeleyecektir.

Tarihler
Kristof Kolomb MS 1 492 ylnda Atlantik'i getii ilk seyahatinde
Hispanyola Adas'na da uramt. Bu esnada adada yerli Amerika'llar
tam 5 bin yldr oturuyorlard. Kolomb'un zamanndaki ada halk olan
ve Tainos ad verilen bir grup Aravak Kzlderilisi tarmla geimini sa
lyor ve saylar yaklak yarm milyona (tahminler 1 00 bin ile 2 milyon
arasndadr) ulayordu. Kolomb bu insanlar bar yanls ve dostane
insanlar olduunu, ancak kendisi bu insanlara kt muamele etmeye
balaynca onlarn da deitiini yazm. Ne yazk ki Tainos'larn elin
de lspanyollar'n gptayla baktklar altn vard, ama kendileri altn
karma iine girimek istemiyorlard. Bu nedenle Ispanyollar aday ve
Kzlderililer'den oluan halkn tek tek Ispanyollar'a bltrdler ve
Kzlderililer'i kleletirip her trl ite altrdlar. Bu arada Avrupa
llar kendileriyle birlikte getirdikleri hastalklar yerlilere bulatrarak
ounun lmne sebep oldular. 1 5 1 9 ylnda, yani Kolomb'un geli
inden 27 yl sonra, adann yarm milyonluk ilk nfusundan geriye 1 1
bin kii kalmt. Bunlarn da bir blm iek hastalndan lnce
geriye 3 bin kii kald. Bu arada tm bu felaketlerden kurtulabilenler
ya yava yava hayatn kaybetti ya da sonraki on yllar ierisinde asi
mile oldular. Adada nfus kalmaynca Ispanyollar kle bulmak iin
baka yerlere bakmaya baladlar.
1 520'lerde Ispanyollar Hispanyola Adas'nn eker yetitirmek iin
uygun olduunu kefetti ve buraya Afrika'dan kle getirmeye balad.
Adann eker iftlikleri 1 6. yzyl boyunca buray zengin bir smrge
haline getirdi. Ne var ki Ispanyollar'n Hispanyola Adas'na olan ilgile
ri bu dnemden sonra Amerika anakarasnda daha zengin ve nfusu
daha fazla olan Kzlderili topluluklarnn kefi ile azald. zellikle
Meksika, Peru ve Bolivya'da smrmeye uygun ok byk yerli toplu
luklar ve siyasi adan devr alnacak gelimi toplumlar vard. Ayrca
Bolivya'da zengin gm madenleri de bulunuyordu. Bu nedenle is
panya tm ilgisini baka yerlere ynelterek Hispanyola'ya ok az kay-

B i r Ada, ki Halk, ki Ta rih: Dominik Cumhu riyeti ve H a iti

41 1

nak ayrd. Ne de olsa bu adaya Afrika'ya kle getirmek olduka paha

lya mal olurken yeni bulduklar yerleri sadece igal ederek bol bol i
gcne kavuuyorlard. Buna ek olarak ngiliz, Fransz ve Hollandal
korsanlar Karayipler'i tamamen istila etmi ve Hispanyola Adas'nda
ki spanyol yerleim yerlerine saldrmlard. spanya'nn kendisi yava
yava siyasi ve ekonomik ke gemi ve bu durum ngiliz, Fransz
ve Hollandallar'n yolunu amt.
Fransz korsanlarla beraber Fransz tacir ve maceraclar, spanyol
lar'n topluca bulunduu dou ucuna en uzak nokta olan Hispanyo
la'nn bat ucunda bir yerleim yeri kurdular. Artk spanyollar'dan ok
daha zengin ve siyasi adan gl bir konuma ulam olan Fransa k
le ithalatna ok fazla para yatrd ve adann bat tarafnda spanyol
lar'n altndan kalkamayaca apta byk tarm alanlar kurdu. te
adann iki tarafnn birbirinden farkllmas bu aamada balad.
1 700'l yllarda spanyol kolonisi dk nfusu, az sayda klesi ve b
yk ba hayvan yetitiricilii ile bu hayvanlarn postlarnn satna da
yal kk bir ekonomi ile yetinirken Fransz kolonisinin ok daha faz
la nfusu, daha fazla sayda klesi ( 1 785 ylnda 700 bin iken ayn ta
rihte spanyollarn sadece 30 bin klesi vard) ve eker yetitiriciliine
dayal bir ekonomisi mevcuttu. Saint Dominque ad verilen bu Fran
sz kolonisi Yeni Dnya'daki en zengin Avrupa kolonisi haline geldi ve
Fransa'nn zenginliinin te birini salayan yer olarak nlendi.
1 795 ylnda ispanya artk adann deerli olmayan dou ksmn
Fransa'ya terk etti, bylece Hispanyola Adas Fransa bayra altnda
birlemi oldu.
1 79 1 ve 1 80 1 yllarnda Fransz Saint Dominque adasnda patlayan
bir kle isyanndan sonra Franszlar adaya bir ordu gnderdiler, fakat
bu ordu kleler tarafndan pskrtld ve bir ksm hastalk dolaysy
la ar kayplar verdi. 1 804 ylnda Kuzey Amerika'daki mallarn Lo
zan Mbayaa's ad altnda ABD'ye satan Fransa Hispanyola'y terk et
ti. Fransz Hispanyolas'ndaki eski kleler lkelerinin adn adann Ta
ino Kzlderilileri'nin dilindeki orijinal ismi olan Haiti olarak deitir
diler ve adadaki birok beyaz ldrp klelik sisteminin tekrar geti
rilmemesi iin bu sistemin temeli olan tarm alanlarnn alt yapsn
yok ettiler ve tarm alanlarnn hepsini kk ifti ailelere devrettiler.
Bu eski klelerin kiisel olarak istedii sistemdi, ancak bu sistem uzun
vadede iftiler Haiti hkmetlerinden ok az yardm aldklar iin
sistem lkenin tarmsal verimlilii, ihracat ve ekonomisi asndan iyi

412

sonular vermedi. Haiti ayn zamanda beyaz nfusunun byk bir ks

mnn ldrlmesi, kalanlarnn da g etmesi nedeniyle insan kay
naklarn kaybetmi oldu.
Ne var ki Haiti 1 804 ylnda bamszln elde ettiinde hala ada
nn daha zengin, gl ve nfusu daha fazla olan ksmyd. 1 805 yln
da Haitililer nceleri spanyollar'n olan ve o zamanlar Santo Domin
go olarak bilinen dou tarafn iki kere igal ettiler. Bundan drt yl
sonra, kendi istekleri zerine spanyol yerleimciler spanyol kolonisi
statsne geri dndler ve beceriksiz bir ekilde Santo Domingo'yu
ynetmeye baladlar. Bu giriim 1 82 1 ylnda yerleimcilerin bam
szlk ilan etmesiyle sona erdi. Bunun zerine 1 844 ylnda adadan sr
gn edilene kadar burada kalan Haitililer tarafndan ilhak edildi. 1 844
ylndan 1 850 ylna kadar Haiti1i1er adann dousunu igal etmek iin
birok giriimde bulundu.
1 850 ylna kadar batdaki Haiti komusundan ok daha az bir ka
ra parasn kontrol altnda tutmasna ramen daha fazla nfusu ba
rndryordu. Tarm ekonomisi ve az miktardaki ihracat, ounluu
Afrikal az bir ksm mulattolardan (melez) oluan nfusu besliyordu.
Mulatto eliti Franszca konuuyor ve kendilerini Franszlar'la zdele
tiriyorlard. Haiti'nin gemi yllarda yaadklar ve klelik korkusu
yabanclarn toprak sahibi olmasn ve yatrmlarla retim aralarn
kontrlleri altna almalarn yasaklayan anayasann benimsenmesine
sebep oldu. Haitililer'in byk bir ksm Franszca'dan devirilmi
Creole ad verilen bir dil konuuyordu. Bu arada Dominikliler'in do
uda daha byk bir yzlmne sahip olmalarna ramen daha az
nfuslar vard. Ekonomileri byk ba hayvan yetitiriciliine dayan
yordu. Gmen kabul ediyor ve onlara vatandalk hakk tanyorlard.
Dilleri ise spanyolca idi. 1 9. yzyl boyunca Dominik Cumhuriye
ti'ndeki saysal anlamda az, fakat ekonomik olarak ok ey ifade eden
gmen gruplar arasnda Curaao Yahudileri, Kanarya Adas halk,
Lbnanllar, Filistinliler, Kballar, Porto Rikolular, Almanlar ve tal
yanlar bulunuyordu. Bunlara daha sonra Avusturya Yahudileri, Japon
lar ve 1930'1ardan sonra daha fazla sayda spanyol eklendi.
Haiti ve Dominik Cumhuriyeti'nin birbirlerine en fazla benzedik
leri siyasi taraflar siyasi istikrarszlklar idi. Sk sk darbeler oluyor ve
kontrol kendi birlikleri olan yerel liderler arasnda gelip gidiyordu.
1 843 ile 1 9 1 5 yllar arasnda Haiti'deki 22 babakandan 2 1 'i ya suikas
ta uram ya da indirilmiti. Dominik Cumhuriyeti'nde ise 1 844 ile

Bir Ada, ki Halk, ki Tarih: Dominik C u m h u riyeti ve Haiti

41 3

1 930 yllar arasnda 50 kere babakan deimi, 30 devrim yaplm

tr. Adann her iki tarafnda da babakanlar kendilerini ve avenelerini
daha da zenginletirmek iin baa gemilerdir.
D gler Haiti ve Dominik Cumhuriyeti'ni ayr lkeler olarak
grm ve bu ekilde davranmlardr. ok basite indirgenmi hatla
ryla Avrupallar'n gznde Dominik Cumhuriyeti, Avrupal g
menlere ve ticarete ak, spanyolca konuulan ksmen bir Avrupa top
lumuydu. Haiti ise eski klelerden oluan Afrika kkenli toplumuyla
yabanclara kar dmanca bir tutum sergileyen ve Creole dili konu
ulan bir lke olarak grlyordu. Avrupa ve daha sonra da ABD'nin
yapt yatrmlarla Dominik Cumhuriyeti'nde piyasa ekonomisi geli
tirilmeye baland. Dominik ekonomisinin kakao, ttn, kahve ve
1 870'lerden itibaren ekere dayal olmas ilgintir, nk bunlar eski
den Haiti'nin belirleyici ekonomik zellikleriydi. Ne var ki adann her
iki taraf da siyasi istikrarszlktan kurtulamad. 1 9. yzyln sonuna
doru bir Dominik babakan Fransa, Belika ve Almanya'nn sava
gemileri gnderip paray geri almadklar takdirde lkeyi igal etmek
le tehdit etmeye varacak kadar ok miktarda bor para ald ve bu pa
ray geri deyemedi. Avrupallar'n lkeyi igal etmesine engel olmak
iin ABD, Dominik'in tek hkmet geliri olan gmrklere el koydu ve
bu gelirlerin yarsn borlarn denmesine ayrd. 1. Dnya Sava bo
yunca Karayipler'deki siyasi kargaann Panama Kanal'nda olutur
duu risklerden endie duyan ABD adann her iki tarafn da igal et
ti. Bu igal Haiti'de 1 9 1 5 ile 1 934 yllar arasnda, Dominik Cumhuri
yeti'nde ise 1 9 1 6 ile 1 924 yllar arasnda devam etti. Bunun ardndan
her iki taraf da hemen eski siyasi istikrarszlna geri dnd ve baba
kanlk iin yaran taraflar arasnda atma balad.
stikrarszlk Dominik Cumhuriyeti'nde Haiti'den ok nce bir ta
rihte sona erdirildi. Bunu baaran kiiler Latin Amerika tarihinde g
rlen en zalim diktatrlerden ikisiydi. Rafael Trujillo nceleri Domi
nik'in polis tekilat efi iken daha sonra ABD hkmetinin kurup
eittii ordunun bana gemiti. 1 930 ylnda grevinden istifade edip
kendisini babakanla setirince zalim bir diktatr haline geldi; daha
sonraki yllarda ok almas, ok iyi bir ynetici olmas, akll bir si
yaset adam ve insafsz grnmyle iktidarda kalmay baard.
Halkn karna alyormu gibi grnmesi de bu baarsnda etkili
olan faktrler arasndayd. Olas rakiplerini ikenceyle ldrtt ve lkede
demokratik hayatla hibir ekilde badamayan bir polis devleti kurdu.

414

Tm bunlara ramen Dominik Cumhuriyeti'ni modernletirme

abalar ierisinde Trujillo lkeyi kendi zel iletmesi gibi ileterek
ekonomi, alt yap tesisleri ve sanayiyi gelitirdi. Kendisi ve ailesi en so
nunda lke ekonomisinin byk bir blmne hakim oldular. zel
likle ya dorudan ya da akrabalar ve mttefikleri araclyla et, bton,
ukulata, sigara, kahve, sigorta, st, pirin, tuz, mezbaha iletmecilii,
ttn ve kereste sektrlerini tekeline ald. Ormanclk ve eker retimi
tamamen kendi kontrolndeydi ve havayollar, banka, otel, ve kara
deniz yollarnn yagane sahibiydi. lke apnda fuhu sektrnden ka
zanlan parann bir blmn, ve tm kamu alanlarnn maalar
nn % I O'unu kendisi alyordu. Her yerde ve her frsatta kendi rekla
mn yapyordu: bakentin ad Santo Domingo'dan Ciudad Trujillo'ya,
yani Trujillo ehri'ne evrilmiti. lkenin en yksek dann ismi de
Pico Duarte iken Pico Trujillo oldu. Bu arada lkenin eitim sistemi
ierisinde Trujillo srekli yceltiliyor, kamuya ak emelerin zerin
de "Bu su Trujillo sayesinde akmaktadr" gibi szler yazyordu. Baar
l bir ayaklanma veya igali nlemek iin Trujillo hkmeti btesinin
yarsn Karayibler'in en by olan, hatta Meksika ordusundan bile
daha byk olan devasa ordusunu beslemee ayryordu.
1950'lerde Trujillo, terr yntemleri, ekonomik gelime ve kylle
re tarla datma gibi politikalarla salad destei kaybetmeye balad.
Hkmetin Trujillo'nun baa gelmesinin 25. yldnmn kutlamak
iin hazrlanan trenlere ok fazla para harcamas, zel sektrn elin
deki eker imalathaneleri ve elektrik retim merkezlerinin alnmas
iin fahi fiyatlar demesi, kahve ve Dominik Cumhuriyeti'nin ihra
ettii dier mallarn dnya piyasalarnda deerinin dmesi ve ekono
mik adan tam bir hezimete dnen eker retimine devletin byk
bir yatrm yapma karar sonucunda ekonomi ktye gitti. Hkmet
1 959 ylnda Dominik'ten srgn edilen kiilerce yaplan baarsz bir
Kba-destekli igale ve ayaklanma arlar yapan Kba radyosunun
yaynlarna gittike artan tutuklama, ikence ve suikastlarla karlk
verdi. 30 Mays 1 96 1 ylnda frnn kulland eskortsuz arabasy
la giderken Trujillo byk ihtimalle Dominiklilerce giriilmi CIA des
tekli bir suikaste urayarak pusuya drld ve ldrld.
Dominik Cumhuriyeti'ndeki Trujillo dneminin byk bir ksm
boyunca, 1 957 ylnda acmasz bir diktatr olan Franois Duvalier'in
ynetimi devralmasna kadar Haiti'ye bir trl istikrar getiremeyen
pek ok babakan baa geldi.

Bir Ada, ki Halk, ki Ta ri h : Dominik Cumhu riyeti ve Haiti

41 5

Bir doktor olmasna ve Trujillo'dan daha eitimli olmasna ramen

onun kadar zeki ve merhametsiz bir siyaseti olmay baarmt. Gizli
polis tekilatyla halknn gzn korkutan bu adam Trujillo'dan ok
daha fazla kii ldrmt. "Papa Doc" lakabl Duvalier'in Trujillo'dan
ayrld yn lkesini modernletirmeye veya lkesi ve kendisi iin
sanayiye dayal bir ekonomi gelitirmeye ilgi duymamas idi. Duvalier
1971 ylnda kendi eceliyle ld ancak yerine 1 986 ylnda srgne
gnderilene kadar lkeyi yneten "Bebek Doktor" lakabl olu Jean
Claude Duvalier geti.
Duvalierlerin diktatrlklerinin bitiinden itibaren Haiti kald
yerden siyasi istikrarszlk yaamaya devam etti ve zaten zayf olan eko
nomisi daha da zayflad. Hala kahve ihra ediyordu, ancak nfus art
masna ramen ihra edilen kahve miktar sabit kald. Insan yaam s
resi, eitim ve yaam standard gibi bir dizi endeksi baz alan insan ge
lime endeksi Haiti'nin Afrika lkeleri dnda en dk standarda sa
hip olduunu gsteriyor. Trujillo'nun suikasta uramasndan sonra
Dominik Cumhuriyeti 1 966 ylna kadar yine siyasi istikrarszlklar
iinde bocalad. Bu arada 1 965 ylnda ABD askeri glerinin gelmesi
ne yol aan bir i sava geirdi. Bu esnada ok sayda Dominik Cum
huriyeti vatanda ABD'ye g etmeye alt. Bu istikrarszlk dnemi
Trujillo bakanl altnda grev yapan Joaquin Balaguer'in 1 966 yln
da eski Trujillo ordusundaki baz subaylarn dier aday aleyhine kara
layc bir kampanya yrtmesi sonucunda babakanla seilmesi ile
sona erdi. tlerideki satrlarda ok daha geni olarak ele alacamz Ba
laguer sonraki 34 sene boyunca Dominik siyasetine damgasn vura
cak ve 1 966- 1 978, 1 986- 1 996 dnemlerinde babakan olarak siyaset
sahnesinde yerini alacakt. Balaguer'in lke zerindeki etkisi babakan
olmad 1 978 ile 1 986 yllar arasnda bile devam etmitir. Do minik
siyasetine yapt son belirleyici mdahale lkenin doal orman koru
ma sistemini kurtarmas oldu. 2000 senesinde 94 yandayken kr ve
hasta bir halde bu mdahaleyi yapmt ve bundan sadece iki sene son
ra hayata veda etti.
Trujillo-sonras yllar boyunca, 1961 ylndan gnmze Dominik
Cumhuriyeti sanayilemeye ve modernlemeye devam etti. Bir sre
boyunca ihracat ekonomisi byk apta ekere dayal idi; daha sonra
younluk madencilik, serbest ticaret blgesinden yaplan sanayi rn
leri ihracat ve eker dndaki tarmsal ihracat rnlerine kayd. Ayr
ca hem Dominik Cumhuriyeti hem de Haiti ekonomilerine en byk

416

katk denizar lkelerde, zellikle de ABD'de yaayan vatandalarnn

lkelerine gnderdikleri paralardr. Gnmzde bir milyondan fazla
Haitili ve bir milyon Dominiklinin gnderdii para her iki lkenin de
ekonomisine byk katkda bulunmaktadr. Dominik Cumhuriyeti
hala fakir bir lke durumunda-kii bana geliri ylda sadece 2200
Dolar-ancak lkeye yaptm ziyarette ehirlerdeki trafik skkl
ve inaat patlamas da dahil olmak zere byyen bir ekonominin tm
zelliklerini zerinde tayor olduunu grdm.

Farkllklarn Sebepleri
Tarihi arka plan rendikten sonra bu blme balarken deindi
imiz hayret verici farkllklara tekrar bir bakalm: Ayn aday paylaan
bu iki lkenin siyasi, ekonomik ve ekolojik tarihleri neden bu kadar
farkl ekilde geliti?
Cevabn bir blm evresel farkllklarla ilgili. Hispanyola'ya ya
genelde doudan gelir. Bu nedenle Dominik, yani adann dou ksm
daha fazla ya alr ve bu nedenle bitki geliimini en iyi ekilde destek
ler. Hispanyola'nn en yksek da (3000 metre) Dominik tarafndadr
ve bu dalardaki nehirler douya doru, yani Dominik'e doru akar.
Yine bu tarafta derin vadiler, ovalar, platolar ve ok daha kaln toprak
lar vardr; zellikle kuzeydeki Cibao Vadisi dnyadaki en zengin tarm
sal alanlarndandr. Buna karn Haiti doudan gelen yalar bloke
eden dalar nedeniyle ok daha kurudur. Dominik Cumhuriyeti ile
karlatrldnda, Haiti'nin byk bir blm dalktr ve youn ta
rma elverili alanlar azdr. Toprakta kireta daha fazla bulunur, ince
katmanl bir topra vardr, daha az verimlidir ve nadasa yatrldnda
tekrar iyi duruma gelme sresi uzundur. Paradoks urdadr ki, adann
Haiti'ye ait olan taraf evresel anlamda daha az eyle donatlm olma
sna ramen Dominik'ten nce zengin bir tarmsal ekonomi gelimi
tir. Bu paradoksun bir aklamas Haiti'nin tarmsal zenginliinin or
man ve toprak sermayesi pahasna gelimi olmasdr. Bu ders, yani et
kileyici grnm olan bir banka hesabnn negatif nakit akn gizle
yebildii dersi, bu blmn sonunda tekrar deineceimiz bir konu.
Bu evresel farkllklar iki lkenin farkl ekonomik yrngelerine
katkda bulunurken, nedenlerin byk bir blm sosyal ve siyasi
farkllklar kapsyordu. Bunlar o kadar fazlayd ki, Haiti ekonomisini
Dominik ekonomisi karsnda adeta cezalandrmt. Bu anlamda iki

Bir Ada, ki Halk, k i Tarih: Dominik C u m h u riyeti

ve

H a iti

417

lkenin birbirinden farkl gelimeleri, birok farkl faktrn birbiriyle

akp sonucu ayn yne dorultmasyla sonulanmt.
Bu siyasi ve sosyal farkllklarn banda Fransa'nn en zengin kolo
nisi olan Haiti'nin Fransa'nn denizar imparatorluunun en deerli
kolonisi iken Dominik Cumhuriyeti'nin 1 500'lerden itibaren Hispan
yola'y ihmal eden ve kendisi ekonomik ve siyasi bir d yaayan s
panya'nn bir kolonisi olmasyd.
Bu nedenle Fransa, Haiti'deki klelie bal tarm iini gelitirmek
iin yatrm yapmay seti. spanyollar bunu yapamad ya da adann
kendilerine ait tarafnda bu ie girimeyi tercih etmediler. Fransa kendi
kolonisine spanya'dan ok daha fazla kle getirdi. Sonu olarak Ha
iti'nin nfusu smrgecilik dneminde Dominik'in yedi katna kt ve
bu nfus ounluu gnmzde hala devam etmektedir. Bugn Ha
iti'nin nfusu 10 milyon iken Dominik Cumhuriyeti'nin nfusu sade
ce 8 milyon 800 bindir. Ancak Haiti'nin yz lm Dominik Cumhu
riyeti yzlmnn yarsndan biraz daha fazladr. Bu nedenle Haiti
daha az yz lm ve daha fazla nfusu ile Dominik Cumhuriye
ti'nden iki kat fazla nfus younluuna sahiptir. Bu daha yksek nfus
younluu ve daha az yamur d Haiti'deki hzl orman tahribat
ve verimli topraklarn kaybedilmesinin arkasndaki yegane sebeptir.
Buna ek olarak Haiti'ye kle getiren Fransz gemilerinin hepsi Avru
pa'ya dnerken ambarlarnda Haiti kerestesi ile dnmlerdi. Bylece
Haiti'nin alak rakml topraklar ve dalarn ok yksek olmayan yer
lerindeki eimler 19. yzyln ortalarnda tamamen aasz kalmt.
kinci bir sosyal ve siyasi faktr, nfusu byk oranda eski klele
rin soylarndan oluan ve Creole konuulan Haiti ile kyaslandnda
Avrupa soyundan gelen ve spanyolca konuan bir halka sahip olan
Dominik Cumhuriyeti'nin Avrupal gmenlere ve yatrmclara daha
ekici gelmesi, onlarn da bu gmenleri daha kolay benimsemesiydi.
Bu sebeplerle Avrupa'dan yaplan gler ve yatrm Haiti'de 1 804 ana
yasas ile kstlanrken Dominik Cumhuriyeti'nde nemli bir hale gel
miti. Dominikli gmenler arasnda lke ekonomisine katkda bulu
nan orta snf i adamlar ve vasfl iiler bulunuyordu. Hatta Domi
nikliler 1 8 1 2 ile 1821 yllar arasnda statlerini tekrar spanyol kolo
nisi haline getirmeyi tercih ettiler ve 1861 ile 1 865 yllar arasnda ba
bakan lkesini Ispanya'nn himayesi altna sokmay seti.
ki lkede farkl trde ekonomilerin gelimesine katkda bulunan
bir dier sosyal farkllk, lkenin klelik gemii ve kle ayaklanmas

41 8

nedeniyle, birok Haitili'nin kendi arazisine kendisinin sahip olmas,

kendi kendilerini beslemeleri ve Avrupa lkelerine gndermek zere
tarm rnleri yetitirirken hkmetlerinden herhangi bir destek al
mamalaryd. Dominikliler ise kendilerine zar zor bir ihracat ekono
misi ve denizar ticaret sektr kurabilmilerdi. Dier yandan Ha
iti'nin elit kesmi kendi halkndan ok Fransa ile gl bir ba kurmu,
arazi edinmemi veya ticari tarm ierisinde yer almmalar, sadece
kyllerin srtndan para kazanma yoluna gitmilerdir.
Farklln dier bir nedeni iki diktatrn farkl istekleriydi: Trujil
lo (kendi karlar iin) sanayi ekonomisi ve modern bir devlet olu
turmak istiyordu fakat Duvalier'in byle bir istei yoktu.
Bu iki diktatrn kiilikleri arasndaki bir farkllk olarak grlebi
lir, ancak bu farkllklar toplumlar arasndaki farkllklar da yanst
yor olabilir.
Haiti'nin aasz kalmas ve yoksulluk gibi sorunlar Dominik'le
karlatrldnda son 40 yl ierisinde iyice artt. Dominik Cumhuri
yeti orman rtsn korumada daha hassas davrand ve sanayileti
i iin Trujillo rejimi hidroelektrik enerjisi retecek barajlar planlad,
Balaguer ve daha sonraki babakanlar da bu barajlar ina etti. Balagu
er ormanlarn yakacak olarak kullanlmasn engellemek iin propan
gaz ve doal gaz ithal etti. Ne var ki Haiti'nin fakirlii insanlarn or
mandan elde edilen odun kmrne baml olmalarna ve bu neden
le son kalan ormanlarnn da harap olmasna neden oldu.

Dominik'in evresel E.tkileri

Bu nedenle ormanlarn tahribat ve dier evresel sorunlarn daha
erken balamasnn, daha uzun bir vakit ierisinde gelimesinin ve Ha
iti'de Dominik Cumhuriyeti'nden daha ileri boyutlarda olmasnn bir
ok nedeni bulunmaktadr. Nedenleri bu kitapta oluturduumuz be
faktrl ereve iindeki drt faktr asndan ele alabiliriz: insanlarn
evre zerindeki etkileri asndan farkllklar, dier lkelerin dostane
veya dmanca politikalar, ve toplumlarn ve liderlerinin verdii tep
kiler. Bu kitapta anlatlan vakalar ierisinde bu blmde ele aldmz
Haiti ile Dominik Cumhuriyeti arasndaki tezat ile 8. Blm'de anlat
tmz Grnland'daki Eskimolar ve Iskandinavyallar bir toplumun
gidiatnn kendi ellerinde olduunu ve sonlarnn kendi seimlerine
bal olduunu gsteren en net rneklerdir.
Dominik Cumhuriyeti'nin evresel sorunlarna ve bunlar zmek
iin benimsedikleri nlemlere gelince: 9. Blm'de anlattn termi-

Bir Ada, ki Halk, ki Ta rih: Dominik C u m h u riyeti ve H a iti

419

nolojiyi kullanrsak, Dominik Cumhuriyeti'nin evre koruma iin al

d nlemler alttan yukarya balayp 1 930'dan sonra stten alta de
vam etmi. u anda ise her ikisinin bir karm uygulanyor. Deerli
aalarn Dominik Cumhuriyetin'de hesapszca kesilmesi 1860'larda
ve 1 870'1erde artarak en sonunda deerli aa trlerinin tamamen t
kenmesi ile sonulanmtr. 19. yzyln sonunda eker yetitirmek iin
yeni alanlar ald iin ormanlarn azalma hz artm, bu oran de
miryolu dmleri ve yeni balayan ehirleme ile keresteye daha faz
la ihtiya duyulan 20. yzylda daha da artmtr. l 900'lerden hemen
sonra az ya alan yerlerde yakt olarak kullanmak zere aa kesildi
ini ve bu nedenle orman tahribatndan bahsedilmeye balandn
duyuyoruz. Bunun yan sra nehirlerin kenarlarnda yaplan tarmsal
faaliyetlerden tr kirlenmeye balamas da bu zamana rastlar. Aa
kesmeyi ve nehirlerin kirletilmesini yasaklayan ilk yasal dzenleme
1901 ylnda belediyelerce karlyor.
Yukardan aaya evre korumas 1 9 1 9 ile 1 930 yllar arasnda
Dominik Cumhuriyeti'nin ikinci byk ehri olan Santiago'nun ev
resindeki en zengin ve en fazla tahribata maruz kalan tarmsal blge
sinde balatld. Avukat Juan Bautista Perez Rancier ve bir doktor olan
Miguel Canala Lazaro bu yredeki aa kesme, yol ama faaliyetleri
nin evreye verdii hasar grm ve bunu engellemek iin Santiago
Ticaret Odas'n buralar orman olarak ayrlan arazi hkmne sokacak
ekilde satn almaya ikna etmi ve gerekli fonlar arttrmak zere halk
tan imza toplamlard. 1 927 ylnda Dominik Cumhuriyeti'nin tarm
bakan, ilk doal orman koruma blgesi olan Vedada del Yaque'nin sa
tn alnmasna yetecek ek hkmet fonlarna ekleme yaptnda iste
nen baar elde edildi. Yaque Nehri lkenin en byk nehri, Vedada ise
serbest giri yaplamayan ya da girilmesi yasak olan arazi parasyd.
1 930 sonrasnda diktatr Trujillo evre ynetiminin ivmesini aa
dan yukarya yaklamna evirdi. Rejimi Vedado del Yaque alann
genileterek yeni vedadolar kurdu ve 1 934 ylnda ilk milli park kur
du. Bu arada ormanlarn korunmas iin ilk orman muhafz birliini
kurdu, tarm arazisi amak iin ormanlarn yaklmasn durdurdu ve
Orta Cordillera blgesindeki Constanza'da kendinden izin alnmaks
zn am aalarnn kesimini yasaklad. Trujillo bu nlemleri evre ko
ruma ad altnda almt, ancak asl neden bata kiisel ekonomik
karlar olmak zere ekonomik endielerdi. 1 937 ylnda hkmeti n
l bir evre bilimci olan Porto Rikolu Dr. Carlos Chardon'u Dominik

420

Cumhuriyeti'nin doal kaynaklarnn (tarmsal ve maden zenginlikle

ri ile orman potansiyeli) envanterini karmak zere grevlendirdi.
zellikle Chardon, Cumhuriyeti'nin am ormanlarnn ticari aa
kesme potansiyelini kard. Chardon'un yapt hesaba gre Dominik
Cumhuriyeti'ndeki am ormanlar o gnlerde 40 milyar dolarlk dee
ri ile Karayibler'deki en deerli ormanlard. Bu rapora dayanarak Tru
jillo am kesilmesi iini kendi irketlerine devretti ve lkenin en byk
kereste fabrikalarna ortak oldu. Aa kesme operasyonlarnda Trujil
lo'a bal ormanclar ormanlarn tamamen ortadan kalkmamas iin
olgun aalar kesmediler. Bu yal byk aalar doal orman iin do
al tohum grevi greceklerdi ve gnmzde bunlar yeni km or
man iinde hala grlebilir. 1 950'li yllarda Trujillo liderliinde alnan
evresel nlemler arasnda hidroelektrik enerji retecek barajlarn ya
pm iin mevcut potansiyelin ortaya karlmas, bu barajlarn plan
lanmas, lkenin ilk evre kongresinin 1 958 ylnda toplanmas ve mil
li parklarn oluturulmas vard.
Diktatrl altnda Trujillo (her zamanki gibi akrabalar ve mt
tefikleri ile beraber hareket ederek) aa kesme iini kendisi yrtt,
ancak bakalarnn aa kesmesini ve izni olmayan yerleim yerleri kur
malarn engelledi. Trujillo'nun 1 96 1 ylndaki lmnden sonra evre
koruma konusundaki geni duvarlar bir bir ykld; devlete ait arazileri
kiralayan insanlar arazileri igal ederek tarm arazisi amak iin orman
lar yaktlar; krsal kesimden ehirlere byk apl gler oldu; Santi
ago'nun drt zengin ailesi Trujillo'dan daha hzl bir ekilde aa kesim
iini yrtt. Trujillo'nun lmnden iki sene sonra demokratik yol
lardan seilen Babakan Juan Bosch aa kesicilerini am ormanlarn
kesmemeleri konusunda ikna etmeye alt, ancak sz konusu kiiler
Bosch'u koltuundan etmek iin birletiler. Aa kesme hz Joaquin
Balaguer'in 1 966 ylnda seilmesine kadar tm hzyla devam etti.
Balaguer Cumhuriyet'in hidroelektrik enerjisi asndan ormanla
rn korunmasnn nemini ok iyi biliyordu. Bu suyun sanayi ve evler
tarafndan kullanmn srekli klmak iin de nemliydi. Babakan
olur olmaz lkedeki tm ticari aa kesme ilemlerini yasaklayarak ve
lkedeki kereste fabrikalarn kapatarak etkin bir uygulama balatt.
Bu karar lkenin zengin ve gl ailelerince byk tepkiyle karland;
aa kesme faaliyetlerini ormanlarn gzden rak noktalarnda devam
ettirdiler, fabrikalarn da geceleri altrdlar. Balaguer bu durum kar
snda daha sert bir uygulama balatt; ormanlarn korunmas iini ta-

B i r Ada, ki Halk, ki Tarih: Dominik Cumhu riyeti ve H a iti

421

rm bakanlndan alarak silahl kuvvetlere devretti ve yasad aa

kesmeyi devlet gvenliine kar yaplm sular kapsam ierisine da
hil etti. Aa kesmeyi nlemek iin silahl kuvvetler bir dizi askeri ope
rasyon ve tetkik uular dzenlemeye balad. Bu operasyonlar 1 967
ylnda gizli gizli altrlan byk bir kereste kampna yaplan gece
baskn ile doruk noktasna kt. Basknda askeri birliklerin at ate
sonucunda bir dzine ormanc ldrld. Bu olay ormanclar arasn
da bir ok etkisi yaratt. Yasad aa kesme eylemleri devam etse de,
bu faaliyetlerde bulunanlar basknlar ve ormanclarn vurulmas gibi
sert tepkilerle y1dm1d1 ve Balaguer'in ilk babakanlk dneminde
( 1 966-1978) byk apta azald.
Bu Ba1aguer'in ald etkili evre nlemlerinin sadece bir tanesiydi.
Balaguer'in babakanlk yapmad 1 978 ile 1986 yllar arasndaki se
kiz sene boyunca dier babakanlar aa kesme kamplarn ve kereste
fabrikalarn am ve ormanlardan odun kmr elde edilmesine izin
vermilerdi. Balaguer bu sekiz yln ardndan 1986 ylnda tekrar baba
kanla dndnn ilk gn kamplarn ve fabrikalarn tekrar kapatl
mas iin emir verdi. Babakanlnn ikinci gnnde ise askeri heli
kopterlerin yasad aa kesenlerin tespitinde ve milli parklarn denet
lenmesinde kullanlmasn salad. Aa kesenleri yakalayp tutukla
mak iin askeri operasyonlar tekrar balatld. Milli parklarda gecekon
du yapanlar ve Balaguer'in kendi arkadalar bata olmak zere gste
rili villalar ve tarma dayal i yerleri olanlar buralardan temizlendi.
Bu operasyonlarn en nls 1 992 ylnda Los Haitises Milli Park'nda
yapld; askeri birlikler % 90' tahrip edilen parktan binlerce gecekon
du sahibi karld. lki sene sonra yaplan ve bizzat Balaguer tarafndan
ynetilen baka bir operasyonda ordu, Juan B. Perez Milli Park'nda
zengin Dominikliler'in yaptrd lks evleri buldozerlerle yerle bir et
ti. Balaguer tarmsal alan amak iin ormanlarn yaklmasn yasaklad
ve hatta kesilmi aalardansa canl aalardan it yaplmasn salayan
bir yasa kard. Uygulanmas zor olan bu yasaya gre posta kutular
kk olan canl aalar zerine konacakt. Dominik kerestesi ve orman
rnlerine olan talebi azaltmak ve bunlarn yerine baka bir ey koy
mak iin ili, Honduras ve ABD'den ahap ithalat yaplmasna izin ver
di. (Bylece piyasada Dominik kerestesine olan ilgi azald). Venezuel
la'dan doal gaz ithali yaparak ormanlardan elde edilen geleneksel
mangal kmr retimine ihtiya duyulmamasn salad. Doal gazn
lkenin her tarafna ulatrlmas iin birok datm terminali i:r.a et-

422

tirdi. Ayrca insanlarn mangal kmrnden doal gaza geiini kolay

latrmak iin doalgaz datm ve doalgaz ile alan ocak ve stma
aralar iin halktan para almad. Pek ok araziyi doal ormanlk arazi,
lkenin ky blgelerindeki iki alan da milli park ilan etti. lkenin k
ylarnda kambur balinalarn remesi iin doal barnak alanlar kur
durttu, ya alan blgeleri korumaya ald, evre konusunda yaplan
Rio konvansiyonuna imza att ve lke apnda avlanmay 1 0 sene bo
yunca yasaklad. Fabrikalara kendi atklarn ilemeleri iin bask yapt,
baarya ulamasa da hava kirliliini nlemek iin pek ok nlem ald
ve madencilik irketlerine byk vergi ykmllkleri getirdi. evreye
ok fazla zarar verecei iin Sanchez limanna milli park ierisinden ge
en otobann inasna, Orta Cordillera blgesinde kuzey-gney ynn
de yaplacak yola, Santiago'daki uluslararas havaalanna, devasa bir li
mana ve Madrigal'deki baraj projelerine kar kt ve bunlarn yapl
masn engelledi. Dalk arazilerdeki bir yolun tamir edilmesine izin
vermedi ve sonunda bu yol tamamyla kullanlmayacak hale geldi. Tm
bunlarn yannda Santa Domingo'da ina ettirdii Akvaryum, Botanik
Bahesi ve Doal Tarih Mzeleri ve tekrar kullanma atrd Milli
Hayvanat Bahesi lkenin en cazip yerleri haline geldi.
Balaguer'in 94 yandayken yapt son siyasi hareketi Babakan'n
setii Mejia ile ibirlii yaparak Babakan Fernandez'in doal ormanlk
alanlarn azaltlmas ve zayflatlmas plann nlemek oldu. Balaguer ve
Mejia bu amalarna zekice bir plan ile ulatlar; Babakan Fernandez'in
neri tasarsn bir ek madde ile deitirerek doal orman koruma siste
mini sadece Fernandez'in emirleri dorultusunda deitirilebilecek bir
yrtme emri yerine, Balaguer'in son babakanlk yapt yl olan
1 996'da koyulmu olmas art ile ancak yasa ile deitirilebilecek bir sta
tye soktular. Bu nedenle Balaguer siyasi kariyerini neredeyse hayatn
adad orman arazileri sistemini kurtararak noktalam oldu.
Balaguer'in tm bu yaptklar Dominik Cumhuriyeti'nde yukar
dan aaya evre ynetimi dneminin doruk noktaya ulatrd. Ayn
dnem ierisinde aadan yukar yaklam ierisinde sarfedilen aba
lar Trujillo dneminde kaybolduktan sonra tekrar gndeme geldi.
1 970'lerde ve 1 980'lerde bilimadamlar lkenin ky, deniz ve blgesel
doal kaynaklarnn bir envanterini kard. Dominikliler on yllar bo
yunca Trujillo ynetiminde neredeyse unuttuklar zel sivil itirak sis
temine yava yava tekrar altlar. 1 980'lerde, ilerinde gittike etkin
lik kazanan dzinelerce evre rgt de olan birok sivil rgt kurul-

Bir Ada, ki H a l k, ki Tarih: Dominik Cumhu riyeti ve H a iti

423

du. evresel abalarn genelde uluslararas evre rgtlerine bal ku

rumlar tarafndan yrtld birok gelimekte olan lkenin tersine
Dominik Cumhuriyeti'ndeki aadan yukar yaklam yerel sivil top
lum rgtlerince yrtld. niversiteler ile Dominik Cumhuriyeti
Bilimler Akademisi'nin yan sra bu sivil toplum rgtleri Dominik
evre hareketinin liderleri haline geldi.

Joaquin Balaguer
Balaguer evre iin bylesine geni nlemleri neden almt? Pek
oumuz iin evre iin yaplan bu engin grl ve gl giriimi
diktatrn kabul edilemez zellikleri ile badatrmak ok zor. Dikta
tr Rafael Trujillo emri altnda alt 3 1 yl boyunca diktatrn 1 937
ylnda Haitilileri katletmesini savundu. En sonunda Trujillo'nun elin
de kukla oldu, ama yine onun ynetiminde devlet bakanl gibi insi
yatifini kullanabildii pozisyonlarda da bulundu. Trujillo gibi gaddar
bir insann yannda almak isteyen birinin de onun gibi biri olmas
beklenir. Aynca Balaguer Trujillo'nun lmnden sonra da kendine
zg korkun olaylara imza att. yle ki bu olaylar iin sadece Balagu
er sorumlu tutulmaldr.
1 986 seimlerini hile yapmadan kazanan Balaguer, 1966, 1 970,
1 974, 1 990 ve 1 994 seimlerini kazanabilmek iin her trl sahtekar
lk, zulm ve yldrmaya bavurdu. Muhalefet yanls yzlerce, belki de
binlerce kiiyi katletmek iin lm timleri kurdu. Milli parklarda ya
ayan birok fakir insan zorla bu topraklardan kard ve yasal aa
kesimi yapmayan kiilerin ldrlmesini emretti veya ldrlmeleri
ne gz yumdu. Babakanlk yapt dnemlerde lkede yolsuzluk ald
yrd. O da Latin Amerika'nn tipik diktatrlerinden biriydi. Ona it
haf edilen szlerden biri "Anayasa sadece kat zerinde" <lir.
Bu kitabn 1 4 ve 1 5. blmlerinde insanlarn evre politikalarna
uyma veya uymamalarnn karmak sebeplerine deineceiz. Domi
nik Cumhuriyeti'ni ziyaret ederken zellikle Balaguer'i bizzat tanyan
veya onun bakanl srasnda yaam olanlardan, onu bu evre poli
tikalarn uygulamaya sevkeden nedenleri renmeye altm. Gr
tm her Dominikliye Balaguer hakkndaki grlerini sordum. G
rtm yirmi Dominikliden yirmi farkl cevap aldm. Bu grt
m kiilerin pek ounun Balaguer'den nefret etmek iin yeterli se
bepleri vard: Bu kiiler ya onun yznden hapse girmi ya da 3 1 sene

424

hizmet verdii Trujillo rejimi esnasnda ikenceye uram, arkadala

r ya da akrabalar Trujillo tarafndan ldrtlmt.
Bu farkl grler arasnda bilgi edindiim kiilerin bamsz ola
rak syledii ok fazla nokta da vard. Balaguer ok karmak ve ar
tc bir kiilik olarak anlatlyordu. Siyasi iktidar istiyordu ve bu iktida
r kaybetmemek iin mantken inand politikalar belli bir dereceye
kadar uygulayabilirdi. Ama o yine de kamunun popler bulmad po
litikalar snrlarn zorlayacak ekilde uygulamaya devam etti. Son de
recede kabiliyetli, alayc ve pratik bir siyaset adamyd. Son 42 sene ie
risinde onun gibi yeteneklere sahip biri daha gelmemiti. Silahl kuv
vetler, kitleler ve elitler arasndaki hassas dengeyi salayabiliyordu. Si
lahl kuvvetleri kendi ierisinde birbiriyle rakip hiziplere blerek ken
disine yaplabilecek olas bir darbeyi engelleme konusunda olduka
baarlyd. Bu arada orman ve milli parklarnn ynetiminde grevini
suistimal eden askeri grevlilere yle bir korku salyordu ki, bana an
latlanlara gre 1 994 ylnda devlet televizyonunda gsterilen kaytta,
Balaguer'in orman koruma nlemlerine kar gelen bir albayn Bala
guer'in karsnda korkudan dizleri titriyormu. Grtm tarihi
lerden birinin bana Balaguer'i yle anlatyordu: "Balaguer derisini ge
rektike dken ve deitiren bir ylandr. "
Balaguer ynetiminde byk yolsuzluklar yaplyordu ve Balaguer
bunlara gz yumuyordu. Ne var ki Trujillo'nun tersine kiisel olarak
ne yolsuzluklara dahil oluyor ne de kiisel bir servet oluturmaya al
yordu. Hatta kendisi de, "Yolsuzluk alma odamn kapsnda du
rur" diyordu.
Son olarak hapise girmi ve ikence grm bir Dominiklinin zet
ledii gibi, "Balaguer eytann tekiydi, ama Dominik tarihinin o dne
minde ihtiya duyulan bir eytan." Bu ifade ile grtm kii, 1 96 1
ylnda Trujillo ldrldnde hem lke iindeki hem de denizar
lkelerde ulvi amalara sahip Dominikliler olduunu, ancak bunlar
dan hibirinin Balaguer'in hkmette edindii tecrbenin bir ksm
na bile sahip olmadn kastediyordu. Balaguer politikalar ile Domi
nik Cumhuriyeti'ndeki orta snf ile Dominik kapitalizmini salam
latrd ve lkeyi bu gnlere tayacak altyapy oluturdu. Tm bu
olumlu ynleri Dominiklilerin Balaguer'e bir dereceye kadar sabret
melerinin sebebiydi.
Balaguer'in neden evreci politikalar gttne gelince, bu konuda
ok ayr grlerle karlatm. Baz Dominikliler bunun, Balaguer'in

B i r Ada, ki Halk, ki Ta rih: Dominik Cum h u riyeti ve H aiti

425

oy kazanmak ya da uluslararas imajn cilalamak iin bavurduu bir

hile olduunu dnyor. Bir kii Balaguer'in milli parklardan fakirle
ri kartmasn gzden uzak ormanlarda Castro yanls bir ayaklanma
karmaya alan kylleri bertaraf etmek iin dzenledii plann bir
paras olduunu syleyerek kendince bir komplo teorisi kurdu. Kimi
si bu blgeleri ileride zengin Dominikliler ya da askeri grevliler iin
tekrardan bayndrlamak zere bu yntemlere bavurduunu syledi.
Bu pheli nedenlerin arkasnda birtakm anlamlar olabilir, fakat
Balaguer'in evre iin yaptklar, bu hareketlerin bazlarnn popler ol
mamas veya halkn bunlarla ilgilenmemesi benim ahsen Balaguer'in
giritii bu geni apl evre hareketlerinin bir gz boyama olduuna
inanmam zorlatryor. Ald baz nlemler, zellikle de silahl kuvvet
leri kullanarak ormanlk alanlardan insanlar kmaya zorlamas halkn
gznde hi ho karlanmyor ve oy kaybetmesine sebep oluyordu.
Hatta dier konulardaki pek ok politikas zengin elit kesim ve askeri
yenin desteini alrken srf evre konularnda onlarn da desteini kay
bediyordu. Ben Balaguer'in ald bu evresel nlemler ile zengin kii
ler iin yeni yerler amak ya da askeriyenin gzne girmek arasnda
mantiki bir balant kuramadm dorusu. Aksine tecrbeli bir siyaset
i olarak Balaguer evre politikalarn, fazla oy ve desteki kaybetmeden
veya kendisine kar bir darbeye sebep olmadan yrtmeye alyordu.
Grtm baz Dominiklilerin ortaya koyduu baka bir konu
da Balaguer'in evre politikalarnn olduka seici, baz durumlarda
etkisiz olmas ve ok sayda kr noktasnn bulunmasyd.
rnein kendisini destekleyen kiilerin nehir kenarlarndaki kaya,
akl, kum ve dier inaat malzemelerini alarak nehirlere zarar verme
si gibi evreyi tahrip edici uygulamalarna izin veriyordu. Avlanmay
yasaklayan, ya da hava kirlilii ve it direkleri konusunda kard ya
salar hibir ekilde uygulanmyordu. Bazen uygulamaya alt poli
tikalara muhalefet olursa geri ekiliyordu. Bir evreci olarak yapama
d eylerden biri de iftilerin ihtiyalar ile evresel hassasiyetleri
badatrp bir zme kavuturamamas, evre konularnda kamu
nun desteini almak iin pek ok ey yapabilecekken bunlar yapma
masyd. Ama tm bunlara ramen evre konusunda herhangi bir Do
minikli siyasetiden veya dier lkelerdeki pek ok modern siyaseti
den daha eitli ve radikal eylemlerde bulundu.
Balaguer'in iddia ettii gibi gerekten evre konusuna nem verdi
ini dnmekten kendimi alamyorum. Her konumasnda buna de-

426

inmi; orman, rmak ve dalar korumann kklnden beri en

byk hayali olduunu 1 966 ylnda ilk defa babakan olduunda, da
ha sonra 1 986'da ve 1 994 ylnda yapt konumalarnda defalarca
tekrarlam. Babakan Fernandez lke topraklarnn % 32'sini koruma
alan ierisine almann ok ar olduunu sylediinde, Balaguer tm
lkenin koruma altna alnmas gerektiini sylemiti. Ne var ki bu
evreci grleri nasl elde ettii konusundaki fikirler ok farkl. Bir ki
i Balaguer'in Avrupa'da geirdii ocukluk yllarnda evrecilerden
etkilenmi olabileceini syledi. Bir bakas Balaguer'in hep Haiti kar
t olduunu ve bu nedenle Haiti'nin tahrip edilmi durumu karsn
da Dominik Cumhuriyeti'nin gzelliinin baki kalmasn hedeflemi
olabileceini dnyordu. Baka birinin dncesi Balaguer'in ok
yakn olduu ve Trujillo yllarnda orman ve nehirlere verilen zararlar
karsnda ok znt duyan kz kardelerinden etkilenmi olabilece
i ynndeydi. Balaguer Trujillo'nun ardndan babakanla geldiin
de 60 yandayd, indiinde ise 90. Bu nedenle uzun hayat boyunca
evresinde grd deiiklikler onu ok etkilemi olabilir.
Balaguer hakknda gerek neydi, bilemiyorum. Onu anlayamam
zn nedeni kendi gereki olmayan beklentilerimiz olabilir. uuralt
mzda, insan davranlarnn her ynnden parlamas gereken tek bir
erdem olmas gerekiyormu gibi insanlarn ya "iyi" ya da "kt" olma
sn bekliyor olabiliriz. Eer insanlar bir ynden faziletli veya sevilebi
lir buluyorsak, baka ynlerinin de byle olmamas bizi rahatsz edi
yor. Insanlarn tutarl olmamalarn kabul etmek bizim iin zor, ama
kabul edelim ki, insanolu genellikle birbiriyle bants olmayan fark
l tecrbelerden olumu bir mozaik.
Balaguer'in gerekten bir evreci olarak kabul ettiimiz takdirde,
kt zelliklerinin evrecilie leke sreceini dnyor olabiliriz.
Ancak bir dostumun syledii gibi, "Adolf Hitler kpekleri sever ve
dilerini fralard, ama bu bizlerin kpeklerden nefrd edip dilerimi
zi fralamay brakacamz anlamna gelmemektedir." 1 979- 1 996 yl
lar arasnda Endonezya'da askeri diktatrlk esnasnda yaadklarm
aklma geldi; uyguladklar politikalar ve kiisel nedenlerden tr o
diktatrlkten korkuyor ve nefret ediyordum. zellikle Yeni Gineli
dostlarma yaptklar ve askerlerin beni neredeyse ldrmesi bu duy
gularma sebep ... Bu nedenle ayn diktatrln Endonezya Yeni Gi
nesi'nde ok kapsaml ve etkin bir milli park sistemi kurmasna ar
mtm. Demokrasi ynetimi altndaki Papua Yeni Gine'de edindiim

B i r Ada, ki Halk, ki Ta rih: Dom inik Cumhuriyeti ve H a iti

427

uzun tecrbelerden sonra Endonezya Yeni Ginesi'ne gittiimde de

mokrasi ynetimi altndaki topraklarda alnan evreci politikalarn
diktatrlk politikalarndan ok daha kapsaml ve erdemli olmasn
bekliyordum. Ne var ki durumun tam tersi olduunu grdm.
Konutuum Dominikliler, Balaguer'i bir trl anlamadklarn
ifade ettiler. Onun hakknda konuurken "elikilerle dolu", "tartma
l bir karakter" ve "artc" gibi ifadeler kullandlar. Bir kii Balaguer'i
anlatrken Winston Churchill'in Rusya iin kulland ifadeyi tekrarla
d: "Muamma ierisine sarmalanm bir bulmaca." Balaguer'i anlama
abalar tarihin, hayatn kendisi gibi karmak olduu gereini hatr
latt bana; ne hayat ne de tarih basitlik ve tutarllk arayanlar iin bir
yatrm olabilir.

Dominik'in Bugnk evresel Durumu

Dominik Cumhuriyeti'nde evresel etkilerin tarihi nda lke
nin evresel sorunlarnn ve doal ormanlarnn bugnk durumu ne
dir acaba? En byk sorunlar 1 6. Blm'de bahsettiimiz oniki kate
goriden oluan evre sorunlarnn sekizini kapsyor. Bunlar ormanlar,
deniz rnleri ile ilgili kaynaklar, toprak, su, zehirli maddeler, yerel ol
mayan bitki trleri, nfus art ve nfusun etkisi.
Trujillo zamannda am ormanlar byk bir hzla yok olmu, ld
rlmesini takip eden be yl boyunca da nne geilmez bir ivme kazan
mt. Aa kesme konusunda Balaguer'in getirdii yasak kendisinden
sonraki babakanlar esnasnda gevetildi. Dominikliler'in kylerden
ehre ve deniz ar lkelere akn etmesi ormanlar zerindeki basky
azaltt, ancak ormanlarn kesilmesi zellikle Haiti snrna yakn yerler
de devam ediyor. Bunun nedeni, artk neredeyse tamamen plak kalan
lkelerinden odun kmr elde etmek ve Dominik tarafnda arazi ilet
mek isteyen ve bu amala snr geen Haitililer'in aa kesmesi.
2000 ylnda orman koruma ilerinin yrtlmesi silahl kuvvetler
den daha zayf olan ve gerekli fonlara sahip olmayan evre Bakanl
'na devredildi. Bu nedenle gnmzde ormanlar 1967-2000 dne
mine gre ok daha kt korunuyor.
lkenin kylarndan byk bir blm, deniz hayvanlar ve mer
can kayalklar ar hasar grm durumda ve kontrolsz ekilde ba
lklk yaplyor.
Ormanlarn yok olduu yerlerdeki toprak erozyonu lkenin hidro-

428

elektrik enerjisinin saland barajlarn gerisindeki bentlerde tortu

birikmesine neden oluyor. Barahona eker ekim alanlarnda olduu
gibi sulanan baz arazilerde tuzlanma sorunu ortaya kt.
lkenin nehirlerindeki su kalitesi erozyon, toksit kirlenme ve atk
lar nedeniyle oluan kelti birikimi nedeniyle ok zayf. Birka on yl
ncesine kadar nehirler temiz ve yzmek iin gvenliydi. Bugn ise
keltiler nedeniyle renkleri kahverengiye dnd ve yzlemez hale
geldiler. Sanayi kurulular ve yeterli alt yapya sahip olmayan gece
kondular atklarn nehirlere boaltyorlar. Nehir yataklar inaat en
dstrisi iin tarakla malzeme karld iin ok byk zarar grm
durumdalar.
Cibao Vadisi gibi zengin tarmsal alanlarda 1970'lerden balayarak
toksik bcek ilac, haere ilac ve bitkileri yok edici ilalar kullanlmaya
baland. Dominik Cumhuriyeti retildii denizar lkelerde ok
uzun zaman nce yasaklanan toksinleri kullanmaya devam etti. O za
manlar Dominik tarm ok karl olduu iin hkmet bu toksinin kul
lanlmasna gz yumdu. Krsal kesimlerdeki iiler, hatta ocuklar bile
dzenli olarak el ve yz korumas olmadan bu tarmsal rnleri uygu
luyorlar. Sonu olarak insan sal zerindeki tarmsal toksinlerin et
kileri ok iyi belgelenmi durumdadr. Cibao Vadisi'nin zengin tarm
alanlar evresinde hi ku olmamas beni ok etkilemiti: toksinler
kular iin bu kadar zararlysa, insanlar iin de byle olmal. Dier tok
sin sorunlar lkenin iki byk ehri olan Santo Domingo ile Santiago
arasndaki karayolunun byk bir blmn dumanlaryla kaplayan
Falconbridge nikel/demir madeninden kaynaklanyor. Rosario altn
madeni madenin siyanr ve asit atk sularnn slah edilmesi iin gere
ken teknolojinin olmamasndan dolay geici olarak kapatld. Hem
Santo Domingo hem de Santiago, eski psk aralarn kuUanld
transit yollar, artan enerji tketimi ve sk sk elektriklerin kesilmesi ne
deniyle insanlarn ev ve iyerlerinde bulundurduu zel jenaratrler
den kaynaklanan dumanla kapl. (Santo Domingo'da bulunduum her
gn sk sk elektrikler kesilmiti; oradan dndkten sonra da Dominik
li dostlarm 2 1 saatlik elektrik kesilmelerinin olduunu yazd.)
Yabanc trler konusuna gelince; son on yllarda kesilmi arazileri
ve frtnann vurduu yerleri tekrar aalandrmak iin Dominik'e has
yava byyen amlar yerine daha hzl byyen yabanc aalar dikil
meye baland. Bunlar arasnda Honduras am, birka akasya tipi ve
tik aac var. Bu aalardan bir ksm gzel gelime gsterirken bazla-

Bir Ada, ki Halk, ki Tari h : Dominik Cumhu riyeti ve Ha iti

429

r tutunamad. Bu aalar Dominik amnn dayankl olduu hasta

lklara kar dayanksz olduundan, bu hastalklar ba gsterirse aa
landrma almas yaplan yamalar tekrar plak kalabilir.
lkenin nfus art hz azalmasna ramen hala ylda % 1.6 ora
nnda. Dominik'in nfus art hzndan daha nemli bir sorunu hzla
artan kii bana insan etkisi. (Kitabn bundan sonraki blmnde sk
sk kullanacam bu terimle bir kiinin ortalama kaynak tketimi ile
atk retimini kastediyorum: Bu say gnmzn nc Dnya l
keleri vatandalarna veya gemiteki insanlara gre gnmzn Bi
rinci Dnya vatandalar iin daha yksek. Bir toplumun toplam etki
si kii bana etkisinin insan says ile arplmas ile bulunuyor.) Domi
niklilerin yapt denizar yolculuklar, turistlerin lkeye yapt ziya
retler ve televizyon insanlarn Porto Riko ve ABD'deki daha yksek ya
am standarnn farkna varmasna neden oluyor. Tketici rnlerinin
reklamnn yapld ilan panolar her yerde ve ehirlerin ilek kavak
larnda CD ve cep telefonu tehizat satan sokak satclarna rastladm.
lke, Dominik Cumhuriyeti ekonomisinin ve kaynaklarnn kaldra
mayaca dzeyde bir tketime ynelmi durumda. Bu tketim ks
men yurt dnda alan Dominiklilerin lkeye gnderdii paralarla
karlanyor. Byk miktarlarda tketim rnleri satn alan bu insan
lar belediye atk yok etme sistemlerinin baa kamayaca dzeyde
atk retiyorlar. Nehirlerde, yol kenarlarnda ve krsal kesimden biri
ken pler insann gznden kamayacak trden. Bir Dominiklinin
syledii gibi, "Burann felaketi bir deprem ya da hortumla deil lke
nin pe gmlmesiyle gerekleecek!"
lkenin koruma altna alnan doal ormanlk alan sistemi nfus ar
t ve tketici etkisi dnda tm bu tehditlere dorudan hitap ediyor.
Sistem olduka kapsaml; deiik trdeki 74 ormanlk alan (milli park,
koruma altna alnm deniz doal ortamlar vb.) iine alyor ve lkenin
kara alanlarnn te birini kapsyor. Bu, kii bana geliri Amerika Bir
leik Devletleri'nin sadece onda biri kadar olan olduka youn nfus
lu, kk ve fakir bir lke iin olduka etkileyici bir rakam.
Ayn derecede etkileyici olan, bu sistemin uluslararas evre rgt
lerince deil Dominik'in yerel sivil toplum rgtlerince kurulmas. Bu
rgtlerin ile yaptm grmelerde-Santo Domingo'daki Bi
limler Akademisi, Fundacion Moscoso Puello ve Doal Koruma'nn
Santa Domingo ubesi-konutuum yetkililerin hepsinin istisnasz
Dominikli olmasyd. Bu durum, Papua Yeni Gine, Endonezya, Solo-

430

non Adalar ve dier gelimekte olan lkelerde denizar lkelerden

gelen bilinadanlarnn kilit rol stlendii ve danmanlk yapt r
gtlere hi benzemiyordu.

Gelecek
Doninik Cunhuriyeti'nin gelecei ne olacakt? Orman sistemi kar
lat basklar altnda hayatta kalr m? lke iin bir umut var m?
Bu sorular karsnda Dominikli dostlarn arasnda bile bir fikir
birlii yok. evre konusundaki ktmserlik ormanclk sisteminin ar
tk Joaquin Balguer'in demir yumruu tarafndan ynetilmemesinden
kaynaklanyor. Yeterli fonlar salanmyor, gerekli yasalar karlmyor
ve son zamanlardaki bakanlar yeterli ilgiyi gstermiyor. Hatta bazla
r orman arazilerini azaltmaya, satmaya kalkt. niversitelerde ok az
sayda iyi yetimi bilinadam mevcut, bu nedenle yetitirdikleri yeni
kadrolar da iyi olmuyor. Hknet bilimsel almalar iin ok az de
nek veriyor. Dostlarmdan bazlar Doninik'teki ormanlk alanlarn
bazlarnn sadece kat zerinde bulunduunu sylyor.
Dier taraftan evre konusundaki iyimserliin balca nedeni geli
mekte olan lkelerde baka rnei bulunmayan iyi organize olmu,
byyen ve aadan yukar faaliyet gsteren bir evre hareketine sa
hip olmas. Bu hkneti karsna almaya istekli ve bunu yapabilecek
bir hareket; sivil toplum rgtlerinde alan arkadalarm bu tavrla
rndan dolay hapse atld, ancak serbest brakldktan sonra kaldklar
yerden devam ettiler. Doninik'teki evre hareketi bildiim lkelerde
ki kadar etkin ve kararl. Bu nedenle, dnyann dier yerlerinde oldu
u gibi, Dominik Cunhuriyeti'nde grdm ykc ve yapc gler
arasnda sonucu belli olmayan ve gittike hzlanan bir "at yar" yap
lyor. evreye yaplan tehditler ve bu tehditlere kar gelen evresel ha
reket Dominik Cunhuriyeti'nde g kazanyor ve sonunda bu gler
den hangisinin kazanacan imdiden tahmin edemiyoruz.
Ayn ekilde lke ekonomisinin grnm ve toplum da farkl g
rler ortaya koyuyor. Dominikli dostlarmdan be tanesi u anda ol
duka karamsarlar; hatta tm umutlarn kaybetmi durumdalar. Son
zamanlarda baa gelen ve yalnzca kendilerinin ve yakn evrelerinin
karlarna hizmet eden hkmetlerin zayfl ve kokumuluu ile Do
ninik ekonomisinin gerilemesi nedeniyle zellikle cesaretleri krlm
durumda. Eskiden ok gl olan eker ihra piyasasnn tamamen or-

Bir Ada , ki Halk, ki Ta rih: Dom i n i k Cumhu riyeti ve H a iti

431

tadan kalkmas, devalasyon, serbest ticaret alanlarna zg ihra mal

larn reten dier lkelerdeki ucuz i gc ile gittike artan rekabet, iki
byk bankann k ile hkmetin ok fazla bor altna girmesi ve
ok fazla harcamas bu gerilemenin ilk iaretleri. Tketici istekleri aha
kalkm durumda ve lkenin altndan kalkabilecei seviyenin ok ze
rinde. Birok ktmser dostuma gre, Dominik Cumhuriyeti Haiti'nin
ezici yoksulluuna doru yoku aa yuvarlanyor, ama bu yuvarlanma
Haiti'den ok daha hzl gerekleiyor; ekonomik zayflama Haiti'de bir
buuk yzyllk bir zaman dilimine yaylmt, ama bu Dominik Cum
huriyeti iin sadece birka on ylda tamamlanacaa benziyor. Bu gr
e gre Dominik Cumhuriyeti'nin bakenti Santo Domingo, nfusun
byk bir blmnn gecekondularda yokluk iinde yaad, kamu
hizmetlerinin verilmedii ve zengin elit kesimin kendilerine zel blge
lerinde Fransz araplarn yudumlad Haiti'nin bakenti Port-au
Prince'in sefillii ile rekabet edecek seviyeye gelecek.
Bu dnlen en kt durum senaryosu. Dominikli dostlarmdan
bazlar da son 40 yl iinde pek ok hkmetin gelip gittiini ve son h
kmetin zellikle ok zayf ve yolsuzluklara batm durumda olduunu,
ama gelecek seimleri kesinlikle kaybedeceklerini ve yeni gelecek baba
kan kim olursa olsun sonuta bu babakandan daha iyi olacan syl
yorlar. (Gerekten de bu konumadan birka ay sonra hkmet seimi
kaybetti.) Dominik Cumhuriyeti hakkndaki temel gerekler evre so
runlarnn artk gzle grlr bir hale geldiini gsteriyor. Buras
ABD'nin aksine, hkmetle ilgisi olmayan ilgili ve bilgili kiilerin ba
kanlar yz yze grebildii bir toplum. Belki de en nemlisi, Dominik
Cumhuriyeti'nin imdiki sorunlardan ok daha yldmc1 sorunlarn s
tesinden geldii bir tarihe sahip olmas. 22 yllk Haiti igaline gs ger
di, 1 844 ile 1 9 1 6 yllar arasnda ve daha sonra 1 924 ile 1 930 arasnda
birbiri ardna baa geen, zayflk ve yolsuzluklarla adlar zdelemi
babakanlar ve daha sonra 1 9 1 6 ile 1 924 arasnda ve 1 965- 1 966 arasn
daki Amerikan igali. Dominik Cumhuriyeti, dnyann son zamanlarda
grd en eytani ve ykc diktatr olan Ragael Trujillo'nun 3 1 yllk
rejiminden sonra kendini tekrar toparlamay baarm bir lke.
1 900 ile 2000 yllar arasnda Dominik Cumhuriyeti, Yeni Dn
ya'daki herhangi bir lkeden ok daha dramatik bir takm sosyo-eko
nomik deiimler geirdi.
Kreselleme nedeniyle Dominik Cumhuriyeti'nde olan bitenler sa
dece Dominiklileri deil, dnyann geri kalan ksmn da ilgilendirmek-

432

tedir. zellikle de 965 kilometre tede bir milyon Dominiklinin yaa

d ABD'yi. Dominik Cumhuriyeti'nin bakenti Santo Domingo'dan
sonra New York dnyada en fazla Dominikli barndran ehir. Ayrca
Kanada, Holanda, spanya ve Venezuella'da da pek ok Dominikli ya
yor. ABD 1 962 ylnda Hispanyola'nn hemen batsnda bulunan bir
Karayib lkesinde, yani Kba'da olanlarn kendisine nasl bir tehdit
oluturduunu grd. Bu nedenle Dominik Cumhuriyeti'nin kendi
problemlerini zmesi ABD'yi birinci dereceden ilgilendiren bir konu.
Peki ya Haiti'nin gelecei ne olacak? Yeni dnyann imdiden en fa
kir ve en kalabalk lkelerinden biri olan Haiti ylda % 3'lk nfus ar
t hzyla daha da fakir ve kalabalk bir hale geliyor. Haiti fakir ve do
al kaynaklar ve eitimli insan kayna asndan o kadar yetersiz ki,
lkede gelimenin nasl olacan dnmek gerekten g. D yar
dm, sivil toplum rgtleri veya zel abalarla yardm edilse bile Haiti
bu yardm etkin ekilde kullanacak yetiye sahip deil. rnein USA
ID program Haiti'ye Dominik Cumhuriyeti'nin yedi kat daha fazla
yardmda bulunmu, ancak Haiti'nin bu yardm kullanma konusun
daki insan ve organizasyon zayflndan dolay lkenin durumu hala
kt. Haiti'yi yakndan tanyan kime sorsam lke iin "hibir umut"
olmadn syledi. ou kii gerekten lkenin bu durumu aamaya
can dnyor. Umut olduunu dnenler ise byle dnen kii
ler olarak aznlkta olduklarn ve ou kiinin umutsuz olduunun
farknda olduklarn syleyerek sze balyorlar. Umutlu olanlar bu
umutlarn Haiti'nin mevcut kk orman rezervlerine, bakent Port
au-Prince'e fazla fazla retimde bulunan iki tarm alanna ve Haiti'nin
daimi bir batakla dnmeden ordusunu lavetmede gsterdii ola
anst baarya balyorlar.
Kreselleme nedeniyle Dominik Cumhuriyeti'nin gelecei dier
lerini nasl etkiliyorsa Haiti de dierlerini globalleme yoluyla etkile
mektedir. Dominikliler ile olduu kadar kresellemenin etkileri ara
snda denizar lkelerde-ABD, Kba, Meksika, Gney Amerika, Ka
nada, Bahamalar, Antiller ve Fransa-oturan Haitililer'in etkisi de bu
lunmaktadr. Bundan da nemlisi, Haiti'nin sorunlarnn, lkenin Do
minik Cumhuriyeti zerindeki etkileri nedeniyle Hispanyola Adas
ierisinde "kresellemesi." Dominik snr yaknnda oturan Haitililer
evlerinden karnlarn doyuracak ve yakmalar iin odun salayacakla
r Dominik tarafndaki ilerine gidip geliyorlar. Haitili gecekonducular

Bir Ada , ki Halk, ki Ta rih: Dom inik Cumh uriyeti ve Haiti

433

Dominik snrndaki Dominiklilerin tenezzl edip almad kt

tarlalarda alarak glkle geiniyorlar. Bir milyondan fazla Haitili,
ou yasa d olarak, bu lke de fakir bir lke olmasna ramen Do
minik Cumhuriyeti'nin daha iyi ekonomik durumunu ve daha fazla
topra cazip bularak burada yayor ve alyor. Bir milyondan fazla
Dominiklinin denizar lkelere gitmi olmasna ramen ayn sayda
Haitilinin lkeye gelmesiyle durum sabitlenmi. u anda Dominik
Cumhuriyeti nfusunun % 1 2'sini Haitililer oluturmaktadr. Haitili
ler inaat sektrnde zor hafriyat ileri, eker kam kesimi, gece bek
ilii, bisikletle eya tama (satmak veya datmak iin ok byk
miktarlardaki mal bisikletle tama ii) gibi Dominiklilerin almak
istemedikleri dk maal ar ilerde alyorlar. Dominik ekonomi
si Haitilileri dk maal iiler olarak kullanyorlar, ancak Dominik
liler daha kamu hizmetlerinden kendileri doru drst yararlanam
yorken Haitililer'e eitim, salk gibi kamu hizmetleri vermeye istekli
deiller. Dominik Cumhuriyeti'ndeki Haitililer ve Dominikliler sade
ce ekonomik olarak deil kltrel olarak da blnm durumdalar:
Ayr diller konuuyorlar, farkl giyiniyorlar, baka yemekler yiyiyorlar
ve farkl grnyorlar. (Haitililer daha koyu tenli ve grnm olarak
Afrikalya daha fazla benziyorlar. )
Dominikli arkadalarm lkedeki Haitililerin durumunu anlatr
ken, bu durumun ABD'ye yasa d giren Meksikallar'la dier Latin
Amerikal gmenlerin durumuna ok benzediini fark ettim. "Domi
nikliler'in istemedii iler", "dk maal iler, ama yine de kendi l
kelerindekinden daha iyi': "bu Haitililer lkeye AIDS, stma getiriyor'',
"farkl bir dil konuuyorlar ve tenleri daha koyu" ve "hibir ykml
lmz yokken yasad gmenlere neden salk, eitim gibi kamu
hizmetleri verelim" gibi ifadeler ok tandk.
Bu cmlelerde "Haitililer" ve "Dominikliler" kelimelerinin yerine
"Latin Amerikal gmenler" ve "Amerikan vatandalar" kelimelerini
koyarsak Amerikallar'n Latin Amerikallar'a bak asn grebiliriz.
D ominiklilerin lkelerini terk edip ABD ve Porto Riko'ya gitme
hzlar ile Haitililerin Dominik'e gelme hzlar dnldnde, Do
minik Cumhuriyeti'nin hzla byyen Haitili bir aznla sahip oldu
unu grrz. ABD'de de durum byle; Amerika'nn baz blgeleri
gittike daha fazla Latin Amerikal barndryor. Durum byle olunca
Haiti'nin sorunlarn zmesi, Dominik'i ok yakndan ilgilendiriyor.

434

Ayn ekilde Latin Amerika lkelerinin sorunlarn zmesi de ABD

iin ok byk nem tayor. Dominik Cumhuriyeti Haiti'den etkilen
dii kadar dnyann hibir lkesinden etkilenmiyor.
Dominik Cumhuriyeti Haiti'nin gelecei iin yapc bir rol stlene
bilir mi? llk bakta Dominik Cumhuriyeti Haiti'nin sorunlarna
zm olabilecek bir yer olarak gzkmyor. Her eyden nce Dominik
Cumhuriyeti fakir ve kendi iinde yeterli sorunu var. Iki lke farkl dil
ve farkl imajlaryla birbirlerinden ayr yerler. Her iki taraf da birbiri
ne kkl bir husumet besliyor; Dominikliler Haiti'yi Afrika'nn bir
paras olarak gryor ve Haitililer'i kk grrken iki taraf tarihte
birbirlerine yaptklar zulmleri unutamyorlar. Dominikliler yirmi iki
senelik igal de dahil olmak zere Haiti'nin 19. yzylda yapt istila
y bir trl hafzalarndan kazyamazken bu igalin iyi ynlerini-k
leliin kaldrlmas-grmek istemiyorlar. Haitililer Trujillo'nun Ku
zeybat Dominik'te ve Cibao Vadisi'nde yaayan yirmi bin Haitili'nin
hepsinin 2-8 Ekim 1937'de ldrlmesi emri vermesini zihinlerinde
bugnk gibi taze tayorlar. Bugn birbirine ihtiyatla yaklaan iki h
kmet arasnda ok az ibirlii yaplyor.
Ne var ki bu endieler iki temel gerei deitirmekten ok uzak:
Dominik'in topraklar ile Haiti topraklar btnlemektedir ve Haiti,
Dominik Cumhuriyeti zerindeki en gl etkiye sahip lkedir. Iki l
ke arasnda ibirliine dair baz iaretler belirmeye balad. rnein
Dominik Cumhuriyeti'nde bulunduum srada ilk defa bir grup Do
minikli bilim adam Haitili bilim adamlaryla toplant yapmak zere
Haiti'ye gidiyordu ve Haitili bilimadamlarnn da Santo Domingo'ya
gelileri planlanmt.
Bugn Dominiklilere dncesi dahi zor gelse bile, eer Haiti bir
gelime gsterecekse, bu Dominik'in katlm olmadan baarlamaz.
Sonu olarak Dominik Cumhuriyeti'nin Haiti'ye kar kaytsz kalma
s dnlemez bile. Cumhuriyetin kendi kaynaklar kt olsa bile en
azndan bir kpr grevi yaparak daha byk bir role soyunabilir.
Dominiklilerin bu bahsettiim grleri benimseyecekleri bir za
man gelecek mi acaba? Hi phesiz gemite Dominikliler, Haiti'ye el
uzatmaktan ok daha stn kahramanlklar gsterdiler. Acaba bunu
da baarabilecekler mi? Dominik'in gelecei hakkndaki soru iaretle
rinden en nemlisi bu ite.

Onikinci Blm

SENDELEYEN DEV: N

in'in nemi
aklak olarak 1 milyar 300 milyon nfusa ya da bir baka
deyile toplam dnya nfusunun bete birine sahip olan in
dnyann en kalabalk lkesidir. Yzlm olarak en byk nc lkedir. Bitki trleri eitlilii bakmndan ise en fakir
nc lkedir. Zaten olduka byk olan ekonomisi olduka hzl
bir ekilde bymeye devam etmektedir. Birinci Dnya lkelerinden
drt kat daha fazla byme hzna sahip olan in ekonomisi ylda yak
lak olarak % 10 bymektedir. Dnyann en yksek oranda elik, i
mento, su rnleri ve televizyon setleri reten lkesidir. in'in hem
en yksek retim hem de en yksek tketim oranlarna sahip olduu
rnler kmr, gbre ve ttndr. in elektrik ve motorlu aralarn
retiminde ve kereste tketiminde en st sralarda yer almaktadr.
imdilerde ise dnyann en byk barajn yapmakta ve en kapsaml
su yollarn deitirme projesini gerekletirmektedir.
Tm bu olumlu tablonun ve baarlarn yannda in'in evresel
problemleri olduka ciddi boyutlarda seyretmekte ve gn getike da
ha da ktye gitmektedir. Bu uzun liste hava kirlilii, biyolojik eitli
lik kayplar, tarla arazilerindeki ziyanlar, lleme, sulak alanlarn yok
olmas, otlak alanlarn azalmas ve insanlarn neden olduu doal fe-

436

laketlerin gittike artmasndan istilac trler, ar otlatma, nehirlerin

aknn durmas, tuzlulama, toprak erozyonu, p birikintileri, su
kirlilii ve ktlklara kadar uzanmaktadr. Tm bunlar ve dier evre
sel problemler in'de ok byk ekonomik kayplara, sosyal atma
lara ve salk problemlerine yol amaktadr. Szn ettiimiz tm bu
etkenler in'in evresel problemlerinin in halk zerinde ne kadar
hayati bir etkiye sahip olduunu anlamaya yetecektir.
te yandan byk bir nfusa, ekonomiye ve geni bir yzlm
ne sahip olan in, evresel problemlerinin sadece bir lke sorunu ola
rak kalmayacan, dnyann her yann saracan, in'le birlikte ayn
gezegeni, okyanuslar ve atmosferi paylaan her lkeyi etkisi altna ala
can ve en sonunda kreselleme yoluyla in'in evre ortamn etki
leyeceini iddia etmektedir. in'in yakn zamanda Dnya Ticaret r
gt'ne katlmas dier lkeleri de bu deiimlerin etkisi altna alaca
n gstermektedir. rnein in, atmosfere en ok slfr oksit, klo
roflorokarbon, karbondioksit ve ozon tabakasna zarar veren dier
maddeleri brakan lkedir.
Tozlar ve havay kirleten maddeler atmosferde douya doru, kom
u lkelere ve hatta Kuzey Amerika'ya tanmaktadr. lkesini tropikal
ormanszlatrma politikasnn ardndaki itici bir g klan
in, tropikal yamur orman aalarnn nde gelen iki ithalat
sndan biridir.Tm bunlardan daha da nemlisi, eer in bu kadar
byk bir nfusla birlikte Birinci Dnya yaam kalitesini yakalarsa, bu
durum btn dnya evreleri zerinde genel bir etki oluturacaktr.
Bu blmde ve 16. Blm'de greceimiz gibi, Birinci ve nc
Dnya yaam standardlar arasndaki bu farklar ve bu boluu kapat
maya alan in ile dier gelimekte olan lkelerin abalar, pek
nemsenmeyen byk sonular dourmaktadr. Ayn zamanda in
rnei bu kitapta ele alnan konulara byk bir aklk kazandracak
tr. in'de u rnekleri grlen modern dnyann evre problemleri,
kresellemenin evre sorunlar zerindeki etkisi, en modern toplum
lar bile etkileyen evre konular ve umutsuzluk oluturacak birtakm
istatistiklere ramen hala mitvar olmak iin geerli olan baz gerek
i sebepler in rneinde ok ak olarak grlebilmektedir. in'in k
sa bir gemiinden bahsettikten sonra, in'deki evresel etki trlerini,
bunlarn inliler ve dnyann dier blgelerindeki insanlar zerinde
ki etkilerini, in'in tm bunlara kar tepkisini ve gelecekle ilgili tah
minleri ele alacaz.

Sendeleyen Dev: Cin

437

Gemii
ncelikle in'in corafyasn, nfus eilimlerini ve ekonomisini
(Harita, s.439) hzlca gzden geirelim. in olduka kompleks ve has
sas bir blge zerinde kurulmutur. in'in kendi iinde birbirinden
farkl corafyas dnyann en yksek platosunu, dnyann en yksek
dalarm, dnyann en uzun nehirlerini (Yangtze ve Sar Nehir), bir
ok gl, uzun bir ky eridini ve geni bir kta sahanln iermekte
dir. Doal yaam ortam buzullardan ve llerden tropikal yamur or
manlarna kadar uzanmaktadr. Bu ekosistemler ierisinde farkl ne
denlerden dolay hassas olan blgeler yer almaktadr. rnein Kuzey
in'deki ya miktar olduka deikendir. Bunun yan sra yksek
blgelerdeki otlak alanlar kum frtnalarna ve toprak erozyonuna el
verili hale getiren rzgarlar ve kuraklklar grlmektedir. Gney in
ise yamurlu bir alan kapsamaktadr, ancak eimli blgelerde erozyo
na neden olan iddetli yamur frtnalar grlmektedir.
in'in nfusuna gelince; bununla ilgili olarak en iyi bilinen iki ger
ek, in'in dnyann en kalabalk lkesi olduu ve in Hkmeti'nin
nfus art hzn 200 1 yl itibaryle yllk olarak % 1 .3 orannda d
ren zorunlu bir nfus planlama politikas balattdr.
Bu durum in'in kararnn, bu zmden iddetle kanmaya al
rken kendilerini nfus problemlerine ynelik ok daha kt zm
lerin ierisine srklenirken bulabilen dier lkeler tarafndan rnek
alnp alnmayacan sorusunu ortaya karmaktadr.
in'in insan etkileriyle ilgili daha az bilinen nemli problemlerinden
biri de in'deki hane saysnn son 15 yldr yllk olarak % 3.5 arttdr.
Bu oran ayn dnemdeki nfus art hznn iki katndan daha fazladr.
1985 ylndaki 4.S'lik hane bykl 2000 ylnda 3.S'a dmtr. Bu
durum 20 1 5 yl iin % 2.7'lik bir azalmaya iaret etmektedir. Eer bu
tedbirler alnmasayd, bugn in'de 80 milyon hane daha olacak ve bu
durum in'deki toplam hane saysnn Rusya'nnkinden daha fazla ol
masna neden olacakt. Hane byklnde gzlemlenen klme sos
yal deiikliklerden kaynaklanmaktadr. zellikle nfusun yalanmas,
iftlerin az sayda ocuk sahibi olmalar, nceleri neredeyse hi grlme
yen boanmalarn artmas, bykanne, bykbabalar, ebeveynler ve o
cuklarn tek bir at altnda yaadklar eski gelenein zayflamas. Ayn
zamanda her hanede kii bana den zemin alan yaklak olarak ka
tna kmtr. Hane says ve zemin alanndaki bu artlarn net sonucu,
in'deki insan etkisinin dk nfus byme hzna ramen artmasdr.

438

in'in nfus eilimlerinin dier bir zellii de hzl ehirlemedir.

1953 ylndan 200 1 ylna kadar in'in toplam nfusu yalnzca iki ka
tna km olmasna karn ehirli nfus oran o/o 13'den o/o 38'e ula
mtr, bu yzden ehir nfusu yedi kat artarak yaklak olarak bir mil
yara ykselmitir. ehir says be kat artarak yaklak 700' e ulam,
mevcut ehirler ise byk lde genilemitir.
in ekonomisi iin sylenebilecek en basit ve ksa tanmlayc ifa
de "byk ve hzla byyen ekonomidir." in dnyann en byk k
mr reticisi ve tketicisidir; dnya toplamnn drtte birini elinde
tutmaktadr. Ayn zamanda dnyann en byk gbre reticisi ve t
keticisidir; dnyadaki gbre kullanmnn o/o 20'si ve 198l 'den beri
gbre kullanmndaki global artn o/o 90' in'e aittir. En byk ikin
ci bcek ilac reticisi ve tketicisi olan in, dnyada toplam bcek
ilac retiminin o/o 14'n karlamaktadr ve bu haliyle en byk b
cek ilac ihracatcs konumuna gelmitir. stelik in en byk elik
reticisi, mal uygulamasnda kullanlan tarmsal filmlerin en byk
reticisi, en byk ikinci elektrik ve kimyasal tekstil reticisi ve en b
yk nc ya tketicisidir. Son 20 yldr in'in elik, elik rnleri,
imento, plastikler ve kimyasal lif retimi srasyla 5, 7, 1 O, 19 ve 30 kat
artarken, amar makinesi retimi de 34 bin kat artmtr.
Domuz eti in'de gittike artan bir taleple ana et tr olarak kulla
nlmaktayd. Sr eti, kuzu eti ve yumurta rnlerine gsterilen talep
de gittike artmtr, yle ki kii bana den yumurta tketimi imdi
Birinci Dnyannki ile eittir. Kii bana den et, yumurta ve st t
ketimi 1 978 ve 2001 yllar arasnda drt kat artmtr. Bu ok daha faz
la tarmsal artk madde anlamna gelmektedir. nk 453 gr arln
da et retmek iin 4.5-9 kg bitki gerekmektedir. Kara zerine braklan
yllk hayvan gbresi miktar endstriyel kat artklarn katdr. Balk
atk maddeleri, balk besinleri ve suda kullanlan gbreler eklenince ka
ra ve su kirlilii de tm bunlara bal olarak artmaktadr.
in'in tamaclk a ve ara filosu patlama eklinde gelimiti.
1952 ve 1997 yllar arasnda demiryollar, otobanlar ve havayollarnn
uzunluu 2.5, 10 ve 108 kat artmt. 1980 ve 200 1 yllar arasnda mo
torlu aralarn says (ounlukla kamyonlar ve otobsler) 15 kat, oto
mobillerin says ise 1 30 kat artmt. 1994 ylnda motorlu aralarn
saysnn 9 kat artmasnn ardndan in araba retimini 4 temel sana
yisinden biri haline getirmeye karar verdi. Bundaki ama 20 1 O ylna
kadar retimi 4 kat artrmakt. Bu durum in'i Amerika ve Japon-

YJ.

,.

1-'

lg)<

'-,;

r .

, '.

il)

:
o

1u "'
g

. g

"'

,...
1! ::
....
....
a .
a; l
i ..

oo

'

"3

'

.,.

'

'

"'

'

'.

....., .

( ) \ ,.

t"",'

'} .

_'

'<

:>

<{/)

1\

'

_- '

.)
''

'

:.'
"
... .

c\.,\l

"d

'.l

.,,

-.

f"

. '

'

'

'

r., o
r. ::
)' '<

'<

. .

' l,J

..

'

r'

i ;.

' \
t .,,l

. '. -.

o.n

'<

:.
-r
/

f\ I

1 r::_. '
1' Uf' r

-1
.....

1;

'

'._j,
" . , .
1. ) .
111 1
'f ;..:,
-u. 1 'f . ,..
_' r ..,
c:: --

,. f

)-.'

''"' "
. '. C:;=> \

-l" -
">

. '

v
.\

"! ,

,; -t;", .,.. i.,.

\(i.. \
1'
".. i' '

: . " 'O

. .
. ,-_
..

;,,

--

:<> ..,
--w
.
.
}

. g:
'1

\ .
., 1
' ,,.l' f

1 '
, . ../

-.1

f
. ''. -<!>..v ../
1 ''
ro;

' .

-i

\'.

\
"' ,

.......

t \
/ t. \
,..,

....
"' '

.'

f_ \-,j f'
'
' ' I r )" ,;, -.
' l'. 1:,.',

t r -, . r . : -

, '; ' '

......

::

n
rt

::;'.

.! 'g'

. .

_ ,;
-

l,

' -

:,t.
-:>,,
v
.,c,

"

'<'j

"

:>

<
"'

"'
'<

;,

\ ..

"'_r

r , r, ; , .}-_,,. _ J :
_\
., .,.

' ..\

...

r ,_
C <fJf -,
" . ,r
r 1 -, ' >'
' ;
ri

r ;

.,

o,

'!

' .
) '

-:r l

'" !?,ftl
''\.
,.,,

\ .,\
.
' " P' , .f. r f
y
'

-;'
' "'
?
.. , ''
,,)
...,..

,
.
:: :
r
t\ 1

,.. ,

t'
::,. /

%
.

..a .

o
:>
l.Q

g:: \I.

._

t.

,_
,
; b
'.y

r <;.

f\ I'

7
). ,;\.!'.

'- " 1

.., """:,,. ..... .

{ - :;..

; " "'

t/1

)
r/
:> ,r-fl_ " ,., ,.;-_s '
'."_5 J/
;_- i /;
,

i
. i'{,,,:

,.

" 1
' ' --)
:::
Pqk . : . r . - . <' I r

? l "- L , t : r'
.f.st:'
'- . .
. . .,.. \ ,-? : i.- -:-\1 t' ':'f
e
f\
\ . . 1 .I
'
Y'i. . ) ' t .
' '

:::
o

o
/
;> ;i : ' i "r i" 11
.....
"':
..,.

,
: t 1.
.
,
\ ',
::
,,
. ,. 1 '
' .;
r
n
,. ' o.
r

r .I
rt
r '
I'
" r
" " "=' -r / . :
.
1
\ !r r
. <-r

'<
.
1' ,
(;. n
<' , .,,
. .-_ .. " ::

rt
,'. , " . : ,_ 'r
.
"

.
"
.
ti
'
r
,
.
i .... .
: <"
, '
>'., :"-.

r
. ;f '
r i
,
,
" r
.
.
.
::
:
,
r1 ". - t - , )
.
.a
l.cr o\
::/
;
.;
.

r:
ro
:
r,
> ,; : J'li"t.,,, . r t
:.
r
')i '
1
l'_
,
IJ
.

. ru
, . -r ,.)

- r .
. J 'g,_
r .r
r . _ f
t .
,'
. ,_, . . .

-'r 1. r_ _ >
1' >
- _\
'
"d
.i
- ..;
1-'
,1

- .J
. , r -, ', ti
t

,,
t' ,, .
f, '"" .

.,,, 1'
.>'.
r'I
il':
-....
,_ . -

.,
-, , . '"i

o
.t
. .''.il>,...,.-r

l'
r . ,_..,
\
r,
' o r , ,
;..i. g 'li \
\

r..- r1 \ . :o
r
r"
_
:: ; ' t
l i't : , : o t'. , r

. t'. ::
{a'P..- . : ... ! i,
:- ; ; r
..;
f
-: ..> ' .,
' '/ -.y
! f en
I -1._
r
'V
.
.
T
w '<
j . . (' . . .,.
rv
:
"..
1.
,,
;/
r,

..
'
.r . .; ;,: . ,i\-r: r)
..
. :.: , . ' l
. l
.
f.' '
' r
" ,,: ,, :; '
1_\'1,-.,.
cr '<
.
1
1-' ,
1
f. 'I /
n
- _ . . ,
r i>
::,:
:
' =>
' ' " '--?. t
r
/
,, ,
, ...
.
,
,;
r
.
I r
>
- ';,
...... . . -. :;- Pt .,.. .., \ . ""
._ . ' .
r -.

,.
__

:
,
::
!

r
'
r

--'
'
: . r r , r
-r
>'. I
.
o

. '>
r
, .-i
\
,r.,
.
_
,;
"'
f{i
f
t"t 7

f'

.
) T
/
/ ff
'1
,) ,

'

::s

.()
.... .

o.
$l
.fJ)

$l
\O<

.()

440

ya'dan sonra dnyann en byk nc ara reticisi konumuna ge

tirmiti. Motorlu aralarn neden olduu hava kirliliinin Pekin ve di
er ehirlerde ne kadar iddetli boyutlarda olduu dnldnde,
20 1 O ylnda ehirlerdeki hava kirliliinin nasl bir durumda olacan
tahmin etmek ilgin olacaktr. Motorlu aralardaki planlanm bu ar
t ayn zamanda arazileri yollar ve otoparklar haline getirmek gerek
tireceinden evreyi de etkileyecektir.
in ekonomisinin derecelendirilmesi ve bymesiyle ilgili bu etkile
yici istatistiklerin ardnda, ekonominin, byk bir ksmnn geerlilii
kalmam, yetersiz ya da evre kirliliine yol aan teknoloji esasna da
yand gerei yatmaktadr. in'in endstriyel retimdeki enerji verim
lilii Birinci Dnya'nn sadece yars kadardr; in'deki kat retimin
de Birinci Dnyadakinin iki katndan daha fazla su tketimi olmakta
dr. Sulama ise su israf, topraktaki besin kayplar, trofikasyon (atklar
la gelen ar besin maddelerinin vejetasyonu uyarmasyla gllerin
znm oksijen yokluu sonucunda lmesine kadar gidebilen yalanma
sreci) ve nehir keltilerine yol aan verimsiz yzey yntemlerine da
yanmaktadr. in'in enerji tketiminin drtte hava kirliliinin, asit
yamurunun ve verimsizliin ana nedeni olan kmre baldr. rnein
in'de gbre ve tekstil imalat iin gereken kmre dayal olan amonyak
retimi, Birinci Dnya'da doal gaza dayal amonyak retiminden 42
kat daha fazla su tketimine neden olmaktadr.
in ekonomisinin kendine zg verimsiz dier bir zellii de hzl bir
ekilde genileyen kk lekli krsal kesim ekonomisidir; zellikle de
inaat, kat, bcek ilalar ve gbre retimi yapan her bir ticari organi
zasyon bana ortalama alt ii altran ky ve kasaba teebbsleri.
in'in retiminin te birini ve ihracatnn yarsn bu kurumlar sala
maktadrlar. Bu kurumlar slfr dioksit, atk sular ve kat artklar eklin
de ar derecede evre kirliliine neden olmaktadrlar. Bu yzden hk
met 1995 ylnda acil durum ilan etmi ve kk lekli teebbslerden
en ok evreyi kirletenlerin almalarn yasaklam ya da durdurmutu.

Hava, Su, Toprak

in'in evresel etkilerle ilgili tarihi birok aamadan gemtr.
in'de birka bin yl ncesinde de byk apta ormanlarn yok edilme
si sorunu yaanmaktayd. lkinci Dnya Sava ve in l Sava'nn ar
dndan 1949 ylnda gelen bar dnemi daha fazla orman kesimini, a
r otlatmay ve toprak erozyonunu da beraberinde getirmiti. Byk S-

Sendeleyen Dev: Cin

44 1

rama Hareketi'nin gerekletirildii 1 958-1965 yllar arasndaki d

nemde ok daha fazla orman kesimi (verimsiz elik retimi iin gereken
yakt salamak iin) ve evre kirliliini beraberinde getiren fabrika sa
ysnda dzensiz bir art olmutu. (Sadece 1957-1959 arasndaki iki yl
lk dnemde drt kat art olmutu.) Sava durumu iin savunmasz
olarak dnlen ky blgelerinden derin vadiler ve yksek dalara ka
dar uzanan blgelere 1966-1976 yllar arasndaki Kltr Devrimi sra
snda ok sayda fabrika kurulduundan dolay evre kirlilii ok daha
fazla yaylmt. 1978 ylnda ekonomik reformun balamasndan itiba
ren evresel bozulma tm hzyla devam etmiti. in'in evresel prob
lemleri alt ana balk altnda zetlenebilir: Hava, su, toprak, bitki rt
snn yok olmas, biyoeitlilik kayplar ve mega projeler.
ncelikle in'in en bilinen kirlilik problemi birok in ehrinin
caddelerinde yz maskeleri takm insanlarn fotoraflaryla semboli
ze edilen korkun boyutlardaki hava kirliliidir (Resim 25). Baz ehir
ler dnyadaki en kt hava kirliliine, yani insan sal iin gvenli
olarak dnlen seviyelerden ok daha yksek kirlilik dzeyine sa
hiptirler. Motorlu aralarn ve kmrle gerekletirilen enerji retimi
nin artmasyla, nitrojen oksitleri ve karbondioksit gibi kirlilie neden
olan maddeler de artmaktadr. 1 980'lerde yalnzca gneybat ve g
neydeki birka blgeyle snrl olan asit yamuru imdi lkenin byk
blmne yaylmtr ve her yl in'in drtte birinde, yamurlu gn
lerin yarsndan daha uzun srer.
Ayn ekilde endstriyel ve kente ait atk su boaltm, gbrelerin ve
bcek ilalarnn tarmsal ovalara ya da su rnleriyle boaltm ve yay
gn trofikasyona (bu terim tm besin maddelerinin boaltm sonucu
ar derecede bitki gelimesini ifade etmektedir) neden olan gbreler
nedeniyle in'deki birok nehir ve yeralt suyu kaynandaki suyun ka
litesi olduka dktr ve gittike de bozulmaya uramaktadr.
in'deki gllerin yaklak % 75'i ve hemen hemen tm ky deniz
leri kirlenmitir. in denizlerinde 1 960'larda be ylda yalnzca bir kez
grlen krmz gelgitler (toksinleri, balklar ve dier okyanus hayvan
lar iin zehirli olan planktonlarn younlamas sonucu ky sularnn
renginin bozulmas eklinde oluan doal olay) imdi neredeyse ylda
100 kere grlmektedir. 1997 ylnda Pekin'deki nl Guanting su haz
nesinin ime suyu olarak kullanlmasnn uygun olmad ilan edil
miti. Birinci Dnya'daki o/o 80'lik oran ile kyaslanacak olursa, lke
deki ileme tabi tutulabilen atk su oran yalnzca o/o 20'dir.

442

Suyla ilgili bu problemleri ktlklar ve atk maddeler daha da id

detlendirmitir. in, tatl su asndan dnya standardlarna gre fakir
bir lkedir; kii bana den dnya ortalama deerlerinin yalnzca
drtte birine sahiptir. Durumu daha da ciddi hale getiren konulardan
biri de, zaten ok az miktarda olan suyun eit miktarda datlmama
sdr. rnein Kuzey in, Gney in'de kii bana den su rezervi
nin ancak bete birine sahiptir. Hem genel su yokluu hem de mevcut
suyun savurgan bir ekilde kullanlmas, 1 00 ehirde ciddi su problem
lerinin yaanmasna ve arada srada endstriyel retimin aksamasna
neden olmaktadr. ehirlerin kullanm ve sulama iin gereken suyun
*
te ikisi akiferlerden szlerek membalardan pompalanan yeralt
suyu ile salanmaktadr. te yandan bu akiferler ou ky blgesinde
deniz suyunun ierilerine kadar girmesini salayarak baz ehirlerin
batmasna neden olmaktadr. in ayn zamanda nehir aknn dur
mas sorununu dnyada en ciddi boyutlarda yaayan lkedir ve bu so
run giderek daha da bymektedir, nk su kullanmdan dolay ne
hirler ekilmeye devam etmektedir. rnein 1972- 1 997 yllar arasn
daki 25 yllk bir dnemin 20 yl sresince Aa Sar Nehir'de su ak
nda tkanklar grlmt. 1988 ylnda su aknda grlen tkank
lk 1 0 gn amazken, 1 997 ylnda bu say toplam 230 gne ulam
t. Daha yal bir iklimi olan Gney in'deki Yangtze ve lnci Irma
'nda bile kurak mevsimler sresince su ak durmaktadr ve bu du
rum gemilerin nehirlerdeki yolculuklarn kesintiye uratmaktadr.
in'in en nemli toprak problemlerinden biri de kara alannn %
1 9'unu etkileyen ve ylda 5 milyar ton toprak kaybna yol aan eroz
yondur. in, erozyondan dnyada en ciddi ekilde zarar gren lkeler
den biridir. Erozyon zellikle Loess Platosu'nu (Sar Nehir'in orta ala
n, erozyona uram platonun yaklak % 70'i) tahrip etmitir. Eroz
yonun asl tahrip ettii yer ise Yangtze Nehri'dir. Nehrin erozyondan
kaynaklanan keltileri dnyann en uzun iki nehri olan Nil ve Ama
zon'un toplam keltisinden daha fazladr. Meydana gelen knt su
sarnlarn ve glleri olduu kadar, in nehirlerini de tamamen dol
durarak in'deki gemilerin hareket etmesine elverili olan nehir kay
naklarn % 50 ksaltmakta ve bu yzden bu nehirleri kullanabilen ge
milerin byklklerini snrlandrmaktadr. Uzun sreli gbre kulla
nm, yer solucanlarnn artmas sonucu kullanlan bcek ilalarnn
*

akifer: suyun uzak mesafelere gitmesini salayan jeolojik oluum.

Sendeleyen Dev:

Cin

443

etkisini yitirmesi ve bunun sonucunda yksek nitelikte olduu d

nlen ekilebilir arazi alanndaki % 50 azalma nedeniyle topran mik
tar kadar topran nitelii ve verimlilii de gittike dmektedir. Ne
denleri bir sonraki blmde detayl olarak aklanacak elan Avustral
ya'daki tuzluluk problemi kurak blgelerdeki sulama sistemlerinin k
t tasarm ve ynetimi nedeniyle in topraklarnn % 9'unu etkile
mektedir. ( Hkmet programlarnn sorunu ortadan kaldrma ile
mcadelede byk ilerleme kaydettikleri bir evre problemi.) Ar ot
latma ve tarmdaki toprak slah nedeniyle ortaya kan lleme soru
nu, son 10 yldr tarma ayrlan Kuzey in topraklarnn % l S'ini tah
rip ederek in'in drtte birinden fazlasn etkilemitir.
Tm bu toprak problemleri-erozyon, verimlilik kayplar, tuzluluk
ve lleme-topraklarn madencilik, ormanclk ve su rnleri yetiti
ricilii iin tahsis edilmesi ve ehirleme problemiyle birleerek in'de
ki ekilebilir alanlar azaltmtr. Bu durum in'in gda gvenlii asn
dan byk bir problem oluturmaktadr. nk ekilebilir alanlarn
azalmasyla birlikte bir taraftan da in nfusu ve kii bana den g
da tketimi artmakta ve potansiyel olarak rnlerin yetitirilebildii
araziler snrlandrlmaktadr. Gnmzde kii bana den ekilebilir
alan yalnzca bir hektardr. Bu rakam dnya ortalamasnn ancak yar
s olmakla birlikte neredeyse 10. Blm'de aklanan Kuzeybat Ruan
da blgesindeki deer kadar dktr. Ayrca in az miktarda p ye
niden ileyip kullanlabilir hale getirebilmesi sebebiyle lke iindeki
plerin ve endstriyel plerin byk blm topra kirletecek ve
ekilebilir alanlara zarar verecek ekilde ak alanlara boaltlmaktadr.
Gnmzde in ehirlerinin te ikisinden daha geni bir alan, bilei
mi bitki artklar, toprak ve kmr kalntlarndan plastikler, cam, me
tal ve ambalaj katlar olan plerle evrelenmitir. Dominikli arkada
m lkelerinin geleceiyle ilgili olarak pn ierisine gmlm bir
dnyann ayn zamanda in'in geleceini resmedeceini dnmt.

Bitki rts, Trler, Megaprojeler

in'deki bitki rtsnn yok edilmesiyle ilgili tartmalar ormansz
latrma politikasyla balamaktadr. in orman ynnden dnyann en
fakir lkelerinden biridir. Kii bana den orman alan dnya ortala
mas olan 1 .6 acre ( 1 acre 0,4 hektar) ile kyaslandnda yalnzca 0.3
acre idi. Yani Japonya'nn % 74'1k alanyla kyaslandnda, in'in kara
=

444

yzlnnn yalnzca % 16's ormanlarla kapldr. Hknet tek tr

aa ekimlerini arttrmaya ve bu ekilde aalandrlmas dnlen
toplam alan arttrmaya alrken, doal ormanlarda, zellikle de yal
ormanlarda azalma grlmektedir. Bu ormanszlatrma in'de toprak
erozyonu ve sel basknlarna neden olan en nemli etkendir. 1 996 yln
da 25 milyar dolarlk zarara yol aan byk sellerin ardndan 1 998 yln
da meydana gelen ve 240 milyon insan etkileyen ok daha byk sel
basknlar, hkmeti bundan sonra doal ormanlarn kesilmesini ya
saklayarak tedbir almaya zorlamt. iklim deiikliklerinin yan sra or
manszlatrma, gnnilzde her yl icilebilir alanlarn % 30'unu etkile
yen kuraklklarn artmasna neden olmaktadr.
Ormanlarn yok olmasna ek olarak in'deki bitki rtsnn yok
olmasnn dier iki ciddi nedeni, ayrlk alanlarn ve sulak alanlarn
yok edilmesi ya da azalmasdr. in, yzlmnn % 40'n kapla
yan ve byk bir ksm kurak olan kuzey blgelerinde bulunan doal
ayrlk alanlar bakmndan Avustralya'dan sonra ikinci lkedir. Bu
nunla birlikte in'in nfusu ok kalabalk olduu iin kii bana d
en ayrlk alan dnya ortalamasnn yarsndan daha azdr. in'deki
ayrlk alanlar ar otlatma, iklim deiiklikleri, madencilik ve dier
geliim trleri nedeniyle ciddi ekilde zarar grmektedir. yle ki bu
gn in'deki ayrlk alanlarn % 90' bozulmaya uramtr. Her bir
hektarlk alanda retilen im 1950'lerden itibaren yaklak % 40 azal
mtr, bu arada yabani otlar ve zehirli ot trleri yksek nitelikteki im
trlerini yok ederek hzla yaylmaya devan etmektedir. ayrlk alan
lardaki bu azalmalar in'de gda retimi iin kullanlan alanlarn yok
olmasnn tesinde baka etkilere de sahiptir. nk in'in Tibet Pla
tosu'nda (dnyann en yksek platosu) bulunan ayrlk alanlar in'in
olduu kadar ayn zamanda Hindistan, Pakistan, Banglade, Tayland,
Laos, Kanboya ve Vietnam'n nehirlerini de besleyen kaynaklardr.
rnein ayrlk alanlardaki azalma in'deki Sar Nehir ve Yangtze
Nehri'ndeki su taknlarnn skln ve iddetini arttrmakta, ayn za
manda dou in'deki (tm dnyadaki televizyon izleyicileri tarafn
dan grld gibi, zellikle de Pekin'deki) kum frtnalarnn skl
n ve iddetini arttrmaktadr.
Blgedeki sulak alanlar gittike azalmakta, su seviyeleri dzensiz
bir ekilde deimekte, su basknlarnn etkisini hafifletme ve suyu de
polama kapasiteleri azalmaktadr. Ayrca sulak alanlarda yaayan tr
ler gittike azalmakta ya da soylar tkenmektedir. rnein in'in en

Sendeleyen Dev: Cin

445

byk tatl su bataklklarnn bulunduu blge olan kuzeydoudaki

Sanjian Ovas'ndaki bataklklarn o/o 60' iftlik alanna dntrl
mtr ve bu bataklklarn 8 bin milkarelik alanndaki sregiden dre
naj oran 20 yl iinde yok olacaktr.
Byk ekonomik sonular olan dier biyoeitlilik kayplar ara
snda, balk tketiminin zenginlikle beraber artmas ve ar avlanma
ile kirlenme nedeniyle hem tatl su hem de ky balklnn ktye
gitmesi yer almaktadr. Kii bana den tketim son 25 ylda yakla
k be kat artmtr ve lke iindeki tketime in'in balk, yumuak
alar ve dier deniz rnleri ihracat da eklenmelidir. Sonu olarak be
yaz mersinbal soyu tkenmenin eiine srklenmi, nceleri ol
duka salkl olan Bahai karidesi o/o 90 orannda azalm, saraz ba
l ve eskiden bol bulunan baz balk trlerini imdi ithal etmek zo
runda kalnm, Yangtze Nehri'nde yllk olarak tutulan yabani balk
miktar o/o 75 azalm ve bu nehir o zamana kadar ilk kez 2003 ylnda
balk tutmaya kapatlmt.
Dnyadaki bitki ve karasal omurgal hayvan trlerinin o/o I O'undan
fazlasn barndran in'deki biyoeitlilik olduka yksektir. Bununla
birlikte in'deki yerli trlerin (en ok tannan dev panda) yaklak
bete biri bugn yok olma tehlikesiyle kar karyadr ve olduka az
rastlanan dier birok tr de (in timsahlar ve ginkolar gibi) soylar
tkenme riski altndadr.
Madalyonun dier yzne bakacak olursak; yerli trlerdeki bu azal
malarn yan sra istilac trlerde bir art olmutur. in uzun yllar, fay
dal olduu dnlen trleri zel olarak getirtti. Bugn uluslararas ti
carette grlen 60 kat artla birlikte lkeye zel getirtilen bu trlere,
bilmeden lkeye sokulan ve faydal olduklar dnlmeyen birok tr
eklenmitir. rnein 1 986- 1990 yllar arasnda yalnzca anghay Li
man'na 30 lkeden 349 gemiyle tanan ithal mallarn incelenmesi so
nucu yaklak 200 yabani ot trnn kirletici ve bulatrc zellikte ol
duu ilan edilmiti. Bu istilac bitkiler, bcekler ve balklarn bir ksm
in tarmna, su rnleri yetitiriciliine, ormanclna ve iftlik hay
vanlar yetitiriciliine byk ekonomik zarar veren haerelere ve yaba
ni otlara dnm ve olumsuz etkileri giderek artmt.
Tm bunlarn yan sra in, ciddi evre problemlerine neden olaca
dnlen ve halen devam etmekte olan dnyann en byk geliim
projelerini yrtmektedir. 30 milyar dolarlk mali bir bte, milyonlar
ca insann emei, toprak erozyonuyla balantl olarak oluan evresel

446

zararlar ve dnyann en uzun nc nehrinin ana ekosisteminin bo

zulmas pahasna Yangtze Nehri zerinde kurulan Three Gorges Bara
j'nn elektrik, sel baskn kontrol ve gelimi navigasyon salamas
amalanmaktadr. (Three Gorges Baraj, yapmna 1993 ylnda bala
nan ve 2009 ylnda tamamlanmas planlanan dnyann en byk ba
rajdr.) 2002 ylnda balayan ve daha da yksek bteli bir proje olan
Gney'den Kuzey'e Suyu Ynlendirme Projesi'nin 2050 ylna kadar ta
mamlanmas planlanmamtr. Ayrca kirliliin yaylmasna ve in'in
en uzun nehrinde su dengesizliklerine neden olacak bu projenin 59
milyar dolara mal olaca dnlmektedir. stelik bu proje lkenin
kara alannn yarsndan fazlasn kaplayan ve inli liderler tarafndan
ulusal kalknmann anahtar olarak grlen ve halen geri kalm bir l
ke olan Bat in'in planlanan kalknmasnca alyor olacaktr.

Sonular
imdi bu kitabn dier blmlerinde olduu gibi hayvan, bitki ve
insanlar asndan ortaya kacak sonular birbirinden ayrmak iin
bir ara verelim. in'deki son gelimeler, ak konumak gerekirse, yer
solucanlar ve saraz balklar asndan kt haberleri de beraberin
de getirmekte. Peki bu gelimeler inliler iin ne tarz bir farkllk ya
ratacaktr?
Her grup iin ortaya kacak sonular ekonomik maliyetler, sa
lk giderleri ve doal felaketlere maruz kalma eklinde blmlere ayr
labilir. Ite burada bu kategorinin her biriyle ilgili baz tahminler ve
rnekler bulunmaktadr.
Ekonomik maliyetlerle ilgili olarak nce kk maliyetlerden ba
layalm ve sonra daha byk maliyetlere doru ilerleyelim. Ite kk
bir maliyet rnei: Domuz yemi olarak Brezilya'dan getirtilen ve bah
elere, tatl patates ekilen alanlara ve narenciye aalarna zarar veren
timsah otu ad verilen tek bir yabani otun yaylmasn engellemek iin
yllk olarak 72 milyon dolar harcanmaktadr. rnein tek bir ehirde
ki (Xian ehri) su yokluu nedeniyle fabrikalarn kapanmasndan kay
naklanan yllk kayp 250 milyon dolardr. Kum frtnalar ylda yakla
k olarak 540 milyon dolar zarara neden olmaktadr. Asit yamuru
nedeniyle ormanlarda ve ekili rnlerdeki kayplarn yol at zarar
yllk yaklak 730 milyon dolardr. Tm bunlardan daha ciddi bir so
run da Pekin'i kum ve tozdan korumak iin aalardan yaplan "yeil

Sendeleyen Dev : Cin

447

duvar" n 6 milyar dolara mal olmu olmas ve timsah otundan baka

dier haerelerin yllk olarak 7 milyar dolarlk zarar oluturmalardr.
1 996 ylnda meydana gelen sel basknlarndaki 27 milyar dolarlk za
rar (ki bu kayp 1998 ylndaki kayptan daha azdr), llemenin ne
den olduu yllk 42 milyon dolarlk kayb ve su ve hava kirliliinin yol
at yllk 54 milyonluk zarar ele aldmzda ok daha etkileyici sa
ylarla karlarz.
Salkla ilgili sonularn gstergesi olarak madde seilebilir.
in'de ehirde yaayan insanlarn kanlarndaki ortalama kurun de
erleri dnyann herhangi bir yerinde ele alnan deerlerin neredeyse
iki katdr. Bu olduka tehlikeli bir durumdur ve ocuklarn zihinsel
geliimini byk bir riske atmaktadr. Yllk olarak meydana gelen
yaklak 300 bin lm ve 54 milyar dolarlk salk masraf (gayri saf
milli haslann % 8'i) hava kirliliinden kaynaklanmaktadr. Sigaradan
dolay ylda yaklak 730 bin kii lmektedir. Bu arada in dnyann
en byk ttn reticisi ve tketicisidir. Ayn zamanda in ok sayda
sigara tiryakisinin vatandr. Dnyadaki toplam sigara iicilerinin
drtte biri, yani 320 milyon kii in'de yaamaktadr ve kii bana yl
lk 1 800 sigara dmektedir.
in, lkede meydana gelen doal felaketlerinin skl, says, kap
sam ve zararlaryla tannan bir lkedir. Bu felaketlerden bir ksm,
zellikle de kum frtnalar, toprak kaymalar, kuraklklar ve su baskn
lar, insanlarn neden olduu evresel etkilerle yakndan balantldr
ve bu etkiler arttka doal felaketlerin skl da artmaktadr. rnein
ormanlarn yok olmas, ar hayvan otlatma, erozyon ve ksmen in
sanlarn neden olduu kuraklklar nedeniyle arazilerin plak brakl
masnn sonucunda meydana gelen kum frtnalarnn skl ve idde
ti artmtr. MS 300 ylndan 1 950 ylna kadar ortalama her 3 1 ylda
bir, 1 950 ylndan 1990 ylna kadar her 20 ayda bir ve 1 990 ylndan
itibaren yaklak her yl meydana gelen kum frtnalar Kuzeybat in'i
olduka sarsmtr. 5 Mays 1 993'de meydana gelen byk kum frt
nas yaklak 100 kiinin lmne neden olmutur.
Yamur meydana getiren doal hidrolojik devri bozan ormansz
latrma ve belki de gllerin ve sulak alanlardaki sularn akalamas ve
ok kullanlmas, bunun sonucunda ise su yzeylerinde buharlama
nn azalmas nedeniyle kuraklklar artmaktadr. Kuraklklar nedeniyle
her yl zarar gren ekilebilir alan yaklak olarak 60 bin milkaredir. Bu
say 1 950'lerde yllk olarak zarar gren ekilebilir alann yaklak iki

448

katdr. Ormanszlatrma nedeniyle su basknlar artmt; 1996 ve

1998 selleri yakn tarihteki en kt felaketlerdir. Ayn zamanda kurak
lklar ve seller sklkla birbiri ardnca gelmektedir ve her bir felaket tek
bana olduundan ok daha fazla zarar getirmektedir. nk nce
kuraklklar bitki rtsn kaldrmakta sonra plak arazi zerinde et
kili olan seller erozyona neden olmaktadr.

Balantlar
in halknn ticaretle alakalar olmasa ve baka yerlerdeki insanlar
la herhangi bir i balantlar olmasa da in'deki byk alan ve nfus,
in'in ayn okyanus ve atmosfere atk maddeler ve gazlar brakmasn
dan dolay mutlaka dier insanlar zerinde etkiye sahip olacaktr. An
cak ticaret (imdi senelik 621 milyar dolar) 1980'den nce nemseme
ye demez olarak grlmesine ve 199 l 'e kadar yabanc yatrmlarna
yer verilmemesine ramen, in'in ticaret, yatrm ve yabanc yardm
yoluyla dnyann dier ksmyla olan balantlar son 20 yldr katlana
rak artmaktadr. Dier sonulardan bahsedecek olursak; ihracat ticare
tinin geliimi, in'deki artan kirliliin ardndaki itici gtr. nk
in'in ihra mallarnn yarsn reten ve evreyi olduka kirleten ve
rimsiz kk krsal endstriler tamamlanm rnlerini yurt dna
gndermekte, fakat sanayi artklarn kendi lkelerinde brakmaktadr
lar. in 1991 ylnda Amerika'nn ardndan yllk olarak ikinci en yk
sek yabanc yatrm meblan alan lke olmutur. 2002 ylnda ise kay
dedilmi 53 milyar dolarlk yatrm alarak birinci sraya ykselmitir.
1981 ile 2000 yllar arasnda uluslararas sivil toplum kurulularndan
alnan yabanc yardm 100 milyon dolar iermektedir. Sivil toplum ku
rulularna gre hesaplanan, ancak in'deki dier kaynaklarla kyaslan
dnda herhangi bir deer tamayan toplam mebla u ekildedir: Bir
lemi Milletler Kalknma Program'ndan yarm milyar dolar, Japonya
Uluslararas Kalknma Ajans'ndan 10 milyar dolar, Asya Kalknma
Bankas'ndan 1 1 milyar dolar ve Dnya Bankas'ndan 24 milyar dolar.
Tm bu para transferleri hzl ekonomik bymesine katkda bu
lunmak ve evresel bozulmay engellemek asndan in'e katk sala
maktadr. imdi dnyann geri kalan ksmnn in'i hangi yollarla et
kilediini, sonra da in'in dnyann geri kalann nasl etkilediini ele
alalm. Karlkl bu etkileimler, bu kitabn amalar asndan nem
tayan ve en son trendleri ifade eden modem globalizasyon manzara
lardr. Gnmz dnyasndaki toplumlarn karlkl bamllklar

Sende leyen Dev: Cin

449

evre problemlerinin Paskalya Adas'n ya da Maya ve Anasazi kltr

lerini gemite ve gnmzde nasl etkiledii konusunda ok nemli
baz farkllklara neden olmaktadr.
in'in dnyann geri kalan ksmndan ald zararl eyler arasnda
benin bahsetmi olduum ekonomik adan lkeye zarar getiren tr
ler bulunmaktadr. Okuyucular artacak olan byk lekli dier it
hal rnlerden biri de ptr (Resim 27). Baz Birinci Dnya lkele
ri, zehirli kimyasallar ieren atk maddeler de dahil olmak zere ile
me tabi tutulmam pleri kabul eden in'e belirli bir deme yaparak
p ynlarn azaltmaya almaktadrlar. Ayrca in'in gelien re
tim ekonomisi ve endstrileri, yeniden dntrlebilir hammaddeler
asndan ucuz kaynak olan p ve hurdalar da kabul etmektedir. y
le bir rnek verelim: Zhejiang eyaletindeki gmrk idaresi kaytlarna
gre 2002 ylnn Eyll aynda lkeye Amerika'dan paralar halinde ya
da kullanlmayan eski renkli TV setleri, bilgisayar monitrleri, fotoko
pi makineleri ve klavyeleri ieren hurda elektronik aletler ve paralar
dan oluan 400 ton arlnda elektronik p sevkiyat yaplmtr. it
hal edilen p miktaryla ilgili istatistikler kanlmaz olarak eksik ol
masna ramen mevcut rakamlar, 1 990 ylndan 1 997 ylna kadar it
hal edilen p miktarnn 1 milyon tondan 10 milyon tona ykseldii
ni ve 1 998 ylndan 2002 ylna kadar Birinci Dnya lkelerinden
Hong Kong yoluyla in'e aktarlan p miktarnn 2.3 milyon tondan
3 milyon tonun zerine ykseldiini gstermektedir. Bu durum Birin
ci Dnya'dan in'e direkt kirlilik transferi yapldn gstermektedir.
pten ok daha kt bir sonu da var: ok sayda yabanc irket
in'e gelimi teknolojiyi transfer ederek in'in evre korumasna yar
dmc olmaya alrken, dierleri de kendi lkelerinde yasalara aykr
olan teknolojiler de dahil olmak zere youn kirlilik ieren endstri
leri transfer ederek in'e zarar vermektedirler. Bu teknolojilerin bir
ksm daha sonra in'den daha az gelimi lkelere transfer edilmek
tedir. Bir rnek vermek gerekirse; aphidlerle (bitkilerin zsuyunu
emen ufak bir bcek tr) mcadelede kullanlan ve ok sayda insa
nn zehirlenerek lmesine ve ciddi evre problemlerine neden olan
Fuyaman ilacn reten teknoloji, 1 992 ylnda Fujian eyaletindeki bir
Sino-Japon ortak firmasna satlmt. Yabanc yatrmclar tarafndan
ithal edilen ve ozon tabakasna zarar veren kloroflorokarbon miktar
sadece Guangdong eyaletinde 1 996 yl itibariyle 1 800 tona ulamtr.
Oyle ki bu durumda in'in dnyann ozon tabakasnn zarar grme-

450

sine ynelik olan etkisini ortadan kaldrmak ok zordur. in 1 995 y

lnda yaklak 5 0 milyar dolarlk birleik bir endstriyel rnle tahmi
nen 16 bin 998 youn kirlilik ieren firmaya e v sahiplii yapmaktadr.
in'in ithal mallarndan ihra mallarna dnecek olursak, in'i n
yksek yerli biyoeitlilii, in'i n trler asndan zengin ortamna iyi
uyum salam olan ok sayda istilac tr dier lkere geri gnderdi
i anlamna gelmektedir.
rnein Kuzey Amerika'daki aalarn byk bir ksmn ortadan
kaldran tr haere (kestane mantar, Hollanda'dan gelmi karaaa
hastal taycs ve tekebcei) ilk kez in'de ya da Dou Asya yakn larnda bir yerlerde ortaya kmt. Kestane mantar Amerika'daki yer
li kestane aalarn oktan ortadan kaldrmt bile. Karaaa hastal
benim 60 yl nce yetitiim New England kasabalarnn simgesi
olan karaaalarn yok ediyordu. Akaaalarla dbudak aalarna
saldran ve ilk kez 1 996 ylnda Amerika'da kefedilen tekebcei ise
sz edilen dier iki haerenin yol at zarardan ok daha yksek za
rara yol aarak 41 milyar dolara varan aa kayplara neden olmakta
dr. Son zamanlarda ortaya kan bir gelime de, yerli balk trleriyle
mcadele eden ve su bitkileri, plankton ve omurgasz topluluklarnda
byk deiikliklere neden olan in'e zg sazanlarn Amerika'daki
45 eyaletin nehirlerine ve gllerine yerletirilmesidir.
Kastl ya da kastsz olarak ihra edilen in kaynakl bcekler, tat
l su balklar ve insan nfusu gemilerle ve uaklarla denizar lkele
re ulamaya alrken, dier ihra maddeleri de atmosfere ulamakta
dr. in, kloroflorokarbonlar gibi ozon tabakasna zarar veren gaz ha
lindeki maddelerin dnyadaki en byk reticisi ve tketicisidir, ki bu
durum Birinci Dnya lkeleri 1995 ylnda bu maddeleri yava yava
ortadan kaldrdktan sonra da devam etmektedir. Ayn zamanda in
global snmada ok nemli bir rol oynayan ve dnyaya yaylmakta
olan karbondioksitin % 12'sini atmosfere brakmaktadr. in'de git
tike artan, Amerika'da sabit, dier lkelerde ise azalmakta olan hali
hazrdaki karbondioksitin yaylmyla ilgili bu eilimler srekliliini
devam ettirirse, in, 2050 ylnda karbondioksitin yaylmnda dnya
toplamnn % 40'lk oranyla dnya lideri olacaktr. stelik in, slfr
oksitlerin retimi asndan dnyann nde gelen lkesidir; in, Ame
rika'nn slfr oksit retiminden iki kat fazla retime sahiptir. in'in
llerinden, gittike bozulan ayrlk alanlarndan ve nadasa brakl
m iftlik arazilerinden kaynaklanan kirletici maddelerle ykl toz,

Sendeleyen Dev: Cin

451

kum ve toprak, rzgarlarn etkisiyle douya doru ilerleyerek Kore, Ja

ponya, Pasifik Adalar'na, sonra da Pasifk'i geerek bir hafta iinde
Amerika ve Kanada'ya tanmaktadr. Havada uuan toz zerreleri
in'in kmr yakan ekonomisi, ormanlarn yok olmas, ar otlatma,
erozyon ve zararl tarmsal yntemlerinin sonucudur.
in ve dier lkeler arasndaki bir sonraki deiim rn, ihra edi
len bir mal olmasna ramen ithalat iki katna kan kereste ve bunun
sonucunda ihra edilen ormanlarn yok olmasdr. in kereste tketi
minde dnya sralamasnda ncdr. yle ki aalar, lkenin krsal
kesimlerindeki enerjinin % 40'n yakacak odun eklinde salanmakta,
kat ve kat hamuru endstrisi, ayn zamanda inaatlkta kullanlan
kereste ve aa kaplamalarnda kullanlan hemen hemen tm hammad
deyi salamaktadrlar. Ancak zellikle 1 998 ylndaki su basknlarndan
sonra yrrle konan orman kesimlerine getirilen yasan ardndan
in'in aa rnlerine olan gittike artan talebi ile lkedeki azalan mev
cut stok arasnda gelien boluk giderek bymeye devam etmektedir.
Bu yzden in'in ithal ettii aa rnleri yasan ardndan alt kat art
mt. Tm ktaya yaylm olan lkelerden (zellikle Malezya, Ga
bon, Papua Yeni Gine ve Brezilya) tropikal kereste ithal eden bir lke
olarak in, Japonya'dan hemen sonra ikinci srada yer almaktadr. in
ayn zamanda lman kuak lkelerinden de (zellikle Rusya, Yeni Zelan
da, Amerika, Almanya ve Avustralya) kereste ithal etmektedir. in'in
Dnya Ticaret rgt'ne giriiyle birlikte ithal kereste rnlerinde art
olmas beklenmiti, nk aa rnleri tarifesi yaklak % 1 5-20'lik
orandan % 2-3'e dmt. Bu durum in'in Japonya gibi kendi or
manlarn muhafaza edecei anlamna gelmektedir. te yandan dier
lkelere ormanszlatrmay ihra ettiinden dolay Malezya, Papua Yeni
Gine ve Avustralya'nn da dahil olduu lkelerden bazlar felaketlere
kap aacak derecede ormanszlk aamasna gelmilerdi.
Dier etkilerden belki de ok daha nemlisi, u ana dek ok az bahsi
gemi olan in insanlarnn gelien lkelerdeki dier insanlar gibi Bi
rinci Dnya'nn yaam tarzna sahip olma istekleridir. Bu soyut kavram
bir nc Dnya vatanda asndan anlam ifade eden ok sayda zel
istei iermektedir; ev atlyelerinden ok, ticari olarak enerji tketen s
reler araclyla retilen tketici rnleri, bir ev, ara gereler, mutfak
eyalar, kyafet edinmek, retilmi modern ilalara, eitimli ve ok pa
hal ekipmana sahip olan doktor ve diilere muayene olabilmek, hayvan
gbresi ya da bitki yapraklaryla deil, sentetik gbrelerle yksek retim

452

hzlarnda yetitirilen ve endstriyel srelerden geirilen baz gdalar

yemek, yryerek ya da bisikletle deil, motorlu aralarla yolculuk yap
mak (tercihen sahip olunan zel otomobille), sadece tketicilere ulat
rlan yerel rnlere deil, baka yerlerde retilen dier rnlere de kolay
ca ulaabilmek gibi... Benim yakndan tandm tm nc Dnya in
sanlar kendi geleneksel yaam tarzlarn yitirmemeye ya da kendilerine
zel yeni bir tarz oluturmaya alrken, ayn zamanda bu Birinci Dn
ya yaam tarznn en azndan baz esaslarna itibar etmektedirler.
Herkesin Birinci Dnya vatandalarnn zevk aldklar yaam tarz
na ulamak istemesinin kresel sonularna zellikle in'de rastlamak
mmkndr. nk in hzl byyen ekonomisiyle dnyann en
byk nfusuna sahiptir. retim toplam ya da tketim toplam, n
fus says arp kii bana den retim ya da tketim oranlardr. in
asndan lkenin kalabalk nfusu ve kii bana den oranlarn ha
la ok dk olmas nedeniyle bu toplam retimler olduka yksektir:
rnein drt ana endstriyel metal (elik, alminyum, bakr ve kur
un) retimi bakmndan ba eken sanayi lkelerindeki kii bana
den tketim oran yalnzca o/o 9'dur. Ancak in, Birinci Dnya eko
nomisini gerekletirebilme hedefine doru hzl admlarla ilerlemek
tedir. Eer in'de kii bana den tketim oranlan Birinci Dnya se
viyelerine ular ve bu arada dnyadaki baka hibir ey deimezse
(dier yerlerdeki nfus ve retim/tketim oranlar deimemi olsa
bile) tek bana bu retim/tketim oranlarnn artmas, ayn endstri
yel metaller ele alndnda o/o 94'lk toplam dnya retiminde ya da
tketiminde bir arta yol aacaktr. Dier bir deyile, in'in Birinci
Dnya standardlarn yakalamas, tm dnyann insan kaynaklar kul
lanmn ve evre etkisini yaklak olarak iki katna karacaktr. Ancak
dnyadaki mevcut insan kaynaklar kullanm ve evresel etkinin ayn
ekilde devam ettirilip ettirilmeyecei phelidir. Bir eylere ncelik
verilmelidir. te in'in problemlerinin nasl olup da dnya problemi
haline geldiinin en gl nedeni budur.

Gelecek
inli liderler insanlarn doay kendi kontrolleri altna alabilecek
lerine, daha dorusu almalar gerektiine, evresel zararn yalnzca ka
pitalist toplumlar etkileyen bir problem olduuna ve bu kapitalist
toplumlarn evresel zarara kar duyarsz olduklarna inanmlard.

Sendeleyen Dev: Cin

453

lkelerinin kendi ciddi evre problemlerinin kuvvetli iaretleriyle yz

leen liderler artk her eyin daha ok farkndalar. in 1 972 ylnda
Birlemi Milletler'in ilk evre konferansna bir heyet gnderdiinde
dnce tarzlarnda bir deiiklik olmutu. 1 973 ylnda hkmetin
evre Koruma Lider Grubu olarak adlandrd bir kurulu faaliyete
balam, bu kurum daha sonra byk su basknlarnn meydana gel
dii 1 998 ylnda Devlet evresel Koruma ldaresi'ne dnmt. 1 983
ylnda evre korumacl, teoride de olsa, temel bir ulusal ilke olarak
ilan edilmiti. Ancak evresel bozulmay kontrol altna almak iin ok
fazla aba harcanmasna ramen, gerekte ncelik hala ekonomik ge
limeye verilmekte ve ekonomik gelime hkmet yetkililerinin per
formansn deerlendirmede en nemli kriter olarak ele alnmaktayd.
Kat zerine geirilmi ok sayda evre koruma yasas etkili bir ekil
de uygulamaya geirilmemiti.
Gelecek in'e neler gsterecektir? Tabii ki ayn soru dnyann her
yerinde sorulmaktadr: evre problemleri gittike artmakta, zerinde
allan zmler de gittike artmaktadr. Peki yar hangi at kazana
caktr? Bu soru, yalnzca in'in tartlan bykl ve dnya zerin
deki etkisi nedeniyle deil, ayn zamanda "sendeleyen" (bu ifadeyi bir
sarhoun yryn ktleme manasnda deil, "aniden bir taraftan
dierine ynlenen" anlamnda kullandm) ifadesiyle tarif edilebilen
in tarihinin bir zellii nedeniyle zel bir anlam tamaktadr. Bu
benzetmeyle aslnda daha nceki Tfek, Mikrop ve elik adl kitabmda
akladm gibi, bana in tarihinin en karakteristik zellii gibi gr
nen bir eyi ifade etmeye alyorum. Corafi etkenler nedeniyle
-in'in olduka dz olan sahil eridi, Italya ve spanya/Portekiz kadar
geni olan yarmadalara, Britanya ve rlanda kadar byk adalara sahip
olmamas ve paralel akan byk nehirleri- in'in corafi merkezi M
22 1 ylnda birletirilmiti ve corafi olarak blnm olan Avrupa hi
bir zaman politik adan birletirilememesine ramen, in uzun sre
birleik bir lke olarak kalmt. Bu birlik, in yneticilerinin srekli
bir deiim halinde, hem daha iyiye doru hem daha ktye doru gi
derken (ki bu nedenle "sendeleyen" ifadesi kullanlmtr) herhangi bir
Avrupal yneticinin hkmedebileceinden ok daha geni bir alanda
ki deiikliklere hkmedebilmelerini salamt. in birlii ve hkm
darlar tarafndan alnan kararlar, in'in Rnesans Avrupas dnemin
de niin dnyann en iyi ve en byk gemilerini gelitirdiini, flolar

454

Hindistan'a ve Afrika'ya gnderdiini, sonra da niin bu filolarn tehi

zatn paralarna ayrdn ve niin balang aamasnda olan endst
riyel devrimini devam ettirmediini aklamaya katkda bulunabilir.
in, evreyi ve halkn etkileyen ana politikalarn uygularken sen
delemeye devam ettike in birliinin gl yanlar ve tad risk fak
trleri de yakn zamana kadar etkilerini gstermeye devam etmektey
di. inli liderler bir taraftan Avrupal ve Amerikal liderler asndan
zorlukla kabul edilebilir bir adan, rnein nfus artn drmek
iin tek ocuk politikasn zorunlu klarak ve 1998 ylnda orman ke
simlerini sonlandrarak problemleri zmeye alyorlard. inli lider
ler Avrupal ve Amerikal liderler asndan glkle kabul edilebilecek
kark durumlar oluturmada olduka baarlydlar. rnein karma
k bir ortam meydana getiren Byk Srama Hareketi'yle, Kltrel
Devrim'deki ulusal eitim sistemini paralama ve bazlarnn syledii
gibi megaprojenin evresel etkilerini ortaya karma konularnda ...
in'in halihazrdaki evre problemlerinin sonucu olarak, ilerin es
kiden olduu gibi iyiye doru gitmesinin aksine zaman aralklar ve za
rarlarn artmas nedeniyle gittike ktletii sylenebilir. Hem iyiye
hem de ktye doru gidii aklayan nemli etkenlerden biri de in' in
Dnya Ticaret Organizasyonu'na katlmas, bu ekilde gmrk tarifele
rinin dmesi ya da ortadan kaldrlmas ve otomobil, tekstil, tarmsal
rnler ve dier birok rnn daha fazla ihracat ve ithalatnn yapla
bilmesinin sonucu olarak in' in uluslararas ticaretinde beklenen art
tr. Zaten in'in ihra endstrileri, retimi tamamlanm mallarn de
nizar lkelere gndermeye ve sanayi rnlerinin ierdii kirletici
maddeleri in'de brakmaya hazr durumdadr; muhtemelen bugn
bundan daha da fazlas gereklemektedir. p ve otomobiller gibi
in'in ithal rnlerinden bazlar da evre iin olduka zararldr. Di
er yandan Dnya Ticaret rgt'ne bal olan baz lkeler evre stan
dardlarna in'den ok daha titiz bir ekilde uymaktadrlar ve sonuta
in kendi ihra mallarnn bu lkeler tarafndan kabul edilme koulu
olarak bu uluslararas standardlar benimsemek zorunda kalacaktr.
Petrol ve doal gazn ithal edilmesi in'de kmr yaklmasndan do
lay oluan kirliliin azalmasn salarken ithal edilen tarmsal rnlerin
artmas in'in gbre, bcek ilac ve dk retkenlikteki tarm arazile
rini kullanmasnda de olanak salayabilmektedir. Dnya Ticaret
rgt yelii, ithal mallarn arttrp ve bunun sonucunda in'in yerli
retimini azaltarak, tpk lke iindeki orman kesimleri nedeniyle keres-

Sendeleyen Dev: Cin

455

te ithal edilmesi durumunda olduu gibi, in'in kendi lkesinden deni

zar lkelere evresel zarar transfer etmesine yol aacaktr.
Ktmser biri in'de etkisini devam ettiren birok tehlikeyi ve k
tye doru gidiin habercilerini hemen fark edecektir. Yaygn tehlike
ler arasnda evresel koruma ve srdrlebilirlikten ziyade in'in en
nemli ncelii ekonomik bymedir. in'in eitime olan yatrm
gayri safi milli haslann bir pay olarak Birinci Dnya lkelerininkinin
yarsndan daha az olduu iin halkn evre bilinci ok geridir. Dnya
nfusunun % 20'sine sahip olan in, dnyada eitime yaplan yatr
mn sadece % l 'lik payna sahiptir. in'deki genlerin lise ya da ni
versite eitimi almalar ailelerin maddi olanaklar dahilinde deildir.
nk bir yllk okul creti ehirde alan bir iinin ya da krsal ke
simde alan iinin ortalama maaan tketecektir. in'in bugn
k evre yasalarnn byk blm paralar halinde yazlmtr. Bu
yasalar etkin bir ekilde uygulanamamaktadr, ayrca uzun sreli so
nularn deerlendirmesinden yoksundurlar ve bir sistem yaklamn
gerektirmektedirler: rnein in'in hzl bir ekilde yok olan sulak
alanlarnn korunmas iin onlar etkileyen kiisel yasalara ramen ay
rntl bir sistem bulunmamaktadr. in'deki Devlet evresel Koruma
ldaresi'nin yerel ynetim alanlar, kurumun kendisinin st kade
melerinde alan yetkililerden ziyade yerel hkmetler tarafndan
atanmaktadr. Bu yzden yerel hkmetler ulusal evre yasalar ve uy
gulamalarnn hayata geirilmesini sklkla engellemektedirler. nem
li evresel kaynaklarn cretleri atk maddeleri korumak iin olduka
dk tutulmaktadr: rnein sulamada kullanlan bir ton arln
daki Sar Nehir'in suyunun creti, bir bardak kaynak suyunun onda
biriyle yzde biri arasnda bir deere sahiptir. Topran mlkiyeti h
kmete aittir ve iftilere kiraya verilmektedir. Ancak ksa bir zaman
aralnda farkl iftilere kiraya verilebilmektedir. Bu ekilde iftiler
kendi topraklar iin uzun aamal yatrmlar yapmaya ya da ok iyi
bakm yapmaya zendirilmemektedirler.
in'deki evre ortam ayn zamanda ok daha zel tehlikelerle kar
karyadr. Otomobil saysnda, megaprojede ve sulak alanlarn
yok oluunda hzl ve byk bir art yaanmaktadr. Bu artlarn yol
atklar zararl sonular hi phe yok ki gelecei olumsuz etkileye
cektir. in'de 2015 yl iin planlanan 2.7 kiilik hane halk says,
in' in nfusu ayn sayda kalsa bile, beraberinde ek olarak 1 26 milyon

456

yeni hane halkn (Amerika'daki toplam hane saysndan daha fazla)

getirecektir. Zenginliin artmas ve buna bal olarak et ve balk tke
timindeki art nedeniyle et retimi ve su rnleri yetitiriciliinden
kaynaklanan evresel problemler (hayvan ve balk gbrelerinin neden
olduu kirlilik, balklarn yemedikleri besinlerin yol at trofkas
yon) gittike artacaktr. in, suda yetitirilen besin rnleri asndan
halen dnyann en byk reticisidir ve ayn zamanda balk ve su
rnlerini vahi doadaki balklktan ziyade zel olarak hazrlanm
su rnleri yetitirme alanlarndan elde eden tek lkedir. in'in Birin
ci Dnyann et tketim dzeyini yakalamasnn sonular aslnda me
tal tketimiyle ilgili olarak Birinci ve nc Dnya lkelerindeki
retim ve tketim oranlar arasndaki boluu rneklendirmede kul
landm daha kapsaml bir konuya aklk getirmektedir. Elbette ki
in Birinci Dnya'da arzu edilen dzeyleri karlayamayacaktr. Ancak
dnya in'e, dier nc Dnya lkelerine ve Birinci Dnya dzey
lerinde i gren Birinci Dnya lkelerine kar koyamayacaktr.
Tm bu tehlikeleri ve cesaret krc alametleri bir kenara koyarsak,
ayn zamanda umut verici tablolarn da var olduunu fark edebiliriz.
in'in hem Dnya Ticaret rgt yelii hem de pek yaknda 2008 y
lnda in'de yaplacak olan Olimpiyat Oyunlar, in hkmetini ev
re problemlerine daha fazla dikkat vermeye yneltmitir. rnein 6
milyar dolarlk bir "yeil duvar" ya da aa kemeri projesi, Pekin eh
rini toz ve kum frtnalarndan korumak amacyla halen devam et
mektedir. ehir ynetimi, Pekin'deki hava kirliliini azaltmak iin mo
torlu aralarn doal gaz ve svlatrlm petrol gaz (LPG) kullanm
na gemeleri konusunda bir dzenleme yapmtr. in, bir yldan bi
raz daha uzun bir zamanda benzindeki kurunu yava yava azaltm
tr, ki Avrupa lkeleri ve Amerika'nn bunu gerekletirmesi uzun yl
lar almtr. in yakn zamanda, spor otomobiller de dahil olmak ze
re, tm otomobiller iin yakt tasarruf sistemi belirlemeye karar ver
mitir. Yeni otomobillerin Avrupa'da yrrlkte olan emisyon stan
dardlarn tam olarak karlamas gerekmektedir.
Tm bunlarn yan sra in, kara arazisinin % 1 3'n kaplayan
1 757 doal kaynayla biyoeitliliini korumak iin byk bir aba
yrtmektedir, ki bu arada hayvanat bahelerinden, botanik bahele
rinden, yabani hayvan yetitirme merkezlerinden, mzelerden, gen ve
hcre bankalarndan sz etmiyoruz. in kendine zg olan, evre dos
tu geleneksel teknolojilerini geni lekli bir alma kapsamnda uy-

Sendeleyen Dev: Cin

457

gulamaya geirmektedir; Gney in'in sulanm pirin arazilerinde

balk yetitirmesi gibi uygulamalar devam etmektedir. Bu ekilde ba
lklarn artklar doal gbre yerine gemekte, pirin retimi artmak
ta, balklar haereleri ve yabani otlar kontrol altna almakta, bitkileri
ve haereleri yok eden kimyasallar ve sentetik gbre kullanm azal
makta, en sonunda evreye verilen zarar artmadan besin deeri yk
sek olan protein ve karbonhidrat ortaya kmaktadr.
Yeniden balayan aalandrma almalar 1978 ylndaki aa
ekimleri projesinin balatlmasn, 1 998 ylnda orman kesimlerine geti
rilen ulusal yasa ve ilerideki ykc sel felaketleri riskini azaltmak iin
planlanan Doal Ormanlar Koruma Program'nn balatlmasn ier
mektedir. in 1 990 ylndan beri yeniden aalandrma ve kum tepele
rinin katlatrlmas yntemlerini kullanarak 1 5 bin milkarelik bir alan
da lleme problemiyle mcadele vermektedir. 2000 ylnda balatlan
Yeil Devrim, ekilebilir arazileri orman ya da ayrlk alanlara dnt
ren iftilere tohum yardm salamaktadr ve bu ekilde evre artlar
asndan hassas da eteklerinin tarm iin kullanmn azaltmaktadr.
Peki tm bunlarn sonucunda ne olacaktr? Dnyann dier blge
lerinde olduu gibi in gittike hzlanan evresel hasar ve evresel ko
ruma arasnda sendelemeye devam etmektedir. in'in kalabalk nfu
su, byyen ekonomisi, halen yrrlkte olan merkezcilii ve tarihi
merkezcilii in'in sendeleyilerinin dier herhangi bir lkeninkinden
ok daha etkin olduu anlamna gelmektedir. Tm bunlarn sonucu
yalnzca in'i deil, ayn zamanda btn dnyay etkilemektedir. Bu
blm yazarken kendi duygularmn da, i karartc ayrntlarn s
rekli tekrar edilmesiyle akl uyuturan umutsuzlukla, in'in benimse
mi olduu evresel korumayla ilgili uygulamalarn insanda uyandr
d umut arasnda sendelediini fark ettim. in'in, bykl ve sa
hip olduu kendine has zel bir hkmet ekli nedeniyle benimsemi
olduu yukardan aaya karar alma mekanizmas, Dominik Cumhu
riyeti Bakan Balaguer'in lkesindeki etkisini tamamen glgede bra
karak baka herhangi bir lkeninkinden ok daha geni bir lekte i
lemektedir. Gelecekle ilgili olarak en iyi senaryom, in hkmetinin
kendi evresel problemlerinin nfus art probleminden ok daha
ciddi bir tehdit oluturacan fark etmesidir. Bu blm in'in aile
planlamas uygulamas gibi evre politikalarn da belirginletirmesi ve
etkili bir ekilde yrtmesi gerektiini syleyerek sonlandrabiliriz.

Onnc Bl m

"MADENC" AVUSTRALYA

Avustralya'nn nemi
vustralya'nn ihracat kazanlarnn ok geni bir payn
oluturan madencilik (kmr, demir vs. madencilii) bu
gn Avustralya ekonomisinin mihenk tadr. Bununla birlikte madencilii mecazi anlamda ele alrsak, Avustralya'nn evre ta
rihi ve halihazrda iinde bulunduu kt durum asndan byk
nem tamaktadr. Madenciliin esas, zamanla kendilerini yenileye
meyen kaynaklarn kullanmna dayanmaktadr. Yerin altnda bulu
nan altn daha fazla altn retmedii ve yeniden altn retimi oranlarnn hesaba katlmasna ihtiya duyulmad iin madenciler, ekono
mik olarak en uygun hzla, altn cevheri tkenene kadar altn karma
ya devam etmektedirler. Bu yzden madencilik mineralleri biyolojik
retim ve toprak oluumuyla yeniden retilebilen, yenilenebilir kay
naklarla (ormanlar, balk ve humus gibi) ztlk oluturmaktadr. Yeni
lenebilir kaynaklar, kendi retim deerlerinden daha az karldkla
rnda sresiz olarak kullanlabilmektedirler. Bununla birlikte, eer or
manlar, balklar ve humus kendi yenilenme deerlerini aan oranda
kullanlrsa, bu kaynaklar en sonunda bir altn madenindeki altn gibi
tamamen tkeneceklerdir.
Gemiten gnmze Avustralya kendi yenilenebilir kaynaklar
n sanki bunlar birer madenmi gibi tketmektedir. Yani bu kaynak
lar,

460

yenilenme hzlarn aan bir hzla ar miktarda kullanlmaktadrlar ve

sonu olarak yok olmaktadrlar. Gnmz oranlarna gre Avustral
ya'nn ormanlar ve balk alanlar kmr ve demir rezervlerinden ok
daha nce yok olacaktr. Bu olduka ironik bir durumdur, nk or
manlar ve balk alanlar yenilenebilir, kmr ve demir rezervleri ise ye
nilenemez deerlerdir.
Bugn Avustralya'nn yan sra dier birok lke evresini tketi
yor olmasna ramen, Avustralya birtakm nedenlerden dolay bu ko
nuda gemi ve gnmz toplumlarn anlamak iin zerinde iyi bir
vaka analizi yaplabilmesini salamaktadr. Ruanda, Haiti, Dominik

Cumhuriyeti ve in'den farkl olarak Avustralya bir Birinci Dnya l

kesidir. Birinci Dnya lkeleriyle kyaslandnda Avustralya'nn nfu
su ve ekonomisi, Amerika, Avrupa ya da Japonya'nnkinden ok daha
kk ve daha az komplekstir. Bu yzden Avustralya'nn durumu ko
laylkla anlalabilmektedir. Ekolojik olarak, Avustralya'nn evre orta
m olduka krlgan bir blgedir. Belki Izlanda hari Birinci Dnya l
keleri arasnda en hassas bir blgede yer almaktadr. Sonu olarak di
er Birinci Dnya lkelerini ve baz nc Dnya lkelerini olduka
zor durumda brakan birok problem (ar otlatma, salinizasyon, top
rak erozyonu, baka ortamdan gelen trler, su ktlklar ve insanlarn
neden olduu kuraklklar) Avustralya'da da ciddi sorun oluturmakta
dr. yle ki Avustralya, Ruanda ve Haiti'deki gibi bir k grnts
yanstmamasna karn, mevcut eilimler devam ettii takdirde, Birin
ci Dnya'da baka bir yerde patlak verecek olan sorunlarn iaretlerini
vermektedir. Ancak buna karn Avustralya'nn bu problemleri zme
abalar bana umut vermekte ve karamsarla kaplmamam sala
maktadr. Avustralya ayn zamanda iyi eitimli bir nfusa, yksek bir
yaam standardna ve dnya standartlarna gre olduka drst siyasi
ve ekonomik kurumlara sahiptir. Bu yzden, baz lkelerde evresel
problemlerin ilikilendirildii gibi, Avustralya'nn evre problemleri,
eitimsiz ve fakir halk ile yolsuzluklara karan hkmet ve iletmele
rin ekolojik adan yanl ynetimine balanamaz.
Bu blmn konusu olan Avustralya'nn dier bir zellii de, muhte
mel evresel bozulmalar ya da toplumlarn kn kavramaya alr
ken, bu kitapta etkileimlerinin faydal olduunu tespit ettiim be etke
ni gl bir ekilde rneklendiriyor olmasdr. nsanlarn Avustralya'nn
evre ortam zerinde olduka byk etkileri bulunmaktadr. klim de
iiklikleri gnmzde bu etkileri daha da iddetlendirmektedir. Bir ti-

" M adenci" Avustralya

46 1

caret orta ve model toplum olarak Britanya ile yrtt dostane ili
kiler, Avustralya'nn evre ve nfus politikalarn ekillendirmektedir.
Modern Avustralya, yabanc dmanlarn saldrlarna uramama
sna karn (evet, Avustralya bombalanmtr, ancak dmanlar tara
fndan istila edilmemitir) Avustralya'nn evre ve nfus politikalarn
denizar lkelerdeki potansiyel gerek dmanlar alglay biimi de
ekillendirmektedir. Avustralya evresel etkileri anlamak iin, kendi
lkesine uygun olmayan baz ithal deerler de dahil olmak zere bir
takm kltrel deerlerin nemini de gstermektedir. Avustralyallar
ok nemli bir soru hakknda belki de benim tandm dier herhan
gi bir Birinci Dnya lkesi vatandandan ok daha radikal dnme
ye balamaktadrlar: Geleneksel z deerlerimizin hangilerini muhafa
za edebiliriz ve gnmz dnyasnda artk bize ok da katkda bulun
mayacak deerlerin yerine hangi deerleri koyabiliriz?
Bu blm iin Avustralya'y sememin en son nedeni ise, Avustral
ya'nn uzun bir deneyim sahibi olduum, bizzat tarif edebileceim ve
scak bir yaknlk duyduum, sevdiim bir lke olmasdr. Avustralya'y
ilk kez 1964 ylnda Yeni Gine'ye giderken ziyaret etmitim. Daha son
ra, bakent Kanberra'daki Avustralya Ulusal niversitesi'nde geirdi
im cretli izin ylm da dahil olmak zere, Avustralya'ya defalarca kez
gittim. zin ylm sresince gezdiim Avustralya'nn mkemmel okalip
ts ormanlar, beni, dnyann dier iki doal yaam ortam olan ine
yaprakl Montana orman ve Yeni Gine yamur ormann gezerken his
settiim huzur ve hayranlk hislerine bomutu. Avustralya ve Britanya
benim ciddi bir ekilde g etmeyi dndm yegane iki lkedir. Bu
yzden bu kitabn rnek olaylar serisine, genken hayran kaldm
Montana blgesiyle balamak, sonra da hayatmn ileriki yllarnda sev
meye baladm dier bir blgeyle seriyi kapatmak istedim.

Topraklar
Gnmzdeki insanlarn Avustralya evresine yaptklar etkileri
anlamaya alrken bu blgenin zellikle zelliini incelemek gere
kir: Avustralya topraklar, zellikle de bu topraklarn besin ve tuz d
zeyleri; tatlsu kaynaklarnn mevcudiyeti ve hem Avustralya snrlar
iindeki hem de Avustralya ve deniz ar lkelerdeki ticaret ortaklar
ve potansiyel dmanlar arasndaki uzaklklar.
Avustralya'nn evre problemleri hakknda dnmeye baland-

462

nda ilk akla gelen ey su yetersizlii ve llerdir. Gerekten de Avust

ralya'nn topraklar, mevcut su imkanlarndan ok daha byk prob
lemlere neden olmutu. Avustralya en verimsiz topraklara sahip olan
lkedir: Topraklar ortalama olarak en dk besin deerlerine, en d
k bitki geliim oranna ve en dk retkenlie sahiptir. Zira Avust
ralya topraklarnn byk blm olduka yaldr; milyarlarca yldr
yaan yamurlar topraktaki besin maddelerinin tamamen szlmesi
ne neden olmutur. Yaklak olarak 4 milyar yllk olan yerkabuunda
ki bilinen en yal kayalar Bat Avustralya'nn Murchison blgesinde
bulunmaktadr.
Besinlerinden arnm topraklarn yeniden besin dzeylerine erie
bilmeleri iin dier lkelere kyasla Avustralya'da yetersiz olan ana
ilem gerekmektedir. ncelikle besinler, topran ierisinden yzeyine
doru taze materyalleri fkrtan volkanik patlamalarla yeniden hayat
bulmaktadrlar. Bu olay Java, Japonya ve Hawaii gibi birok lkede ve
rimli topraklarn olumasnda ok nemli bir etken olmasna karn,
son 1 00 milyon yldr Avustralya'nn dousundaki sadece birka k
k alan volkanik etkinlie sahiptir. kinci olarak buzullardaki ilerle
meler ve gerilemeler yerkabuunu kazmakta, ezmekte ve kertmek
tedir. Sonu olarak buzullarn (ya da buzul yataklarndan rzgarla sav
rulan baka etkenlerin) kerttii bu topraklar daha retken olmaya
eilim gstermektedirler. Yaklak 7 milyon milkarelik bir alan olan
Kuzey Amerika blgesinin neredeyse yars ancak Avustralya anakara
snn % l 'inden daha azn oluturan blge, yani Gneydou Alp
ler'deki yaklak 20 milkarelik bir alan ve Avustralya kylarndan uzak
ta bulunan Tasmanya Adas'nn bin milkarelik alan, son milyon yl
iinde buzullatrlmtr. Son olarak, yerkabuunun yava yava yk
selmesi ayn zamanda yeni topraklar ortaya karmaktadr ve Kuzey
Amerika, Hindistan ve Avrupa'nn byk blmndeki topraklarn
verimliliine katkda bulunmaktadr. Bununla birlikte son 100 milyon
yldr Avustralya'nn, ounlukla Gneydou Avustralya'nn Great Di
viding Range (Melbourne ve Sidney'i ieri blgelerden ayran doal
oluum) Blgesi ve Adelaide ehrini saran Gney Avustralya Blge
si'ndeki sadece birka kk alan ykselmitir (Harita, sayfa 468) .
Daha sonra greceimiz gibi, yakn zamanda volkanik olaylar, buzul
lar ve yerkabuunun kabarmas sonucu yenilenen topraklara sahip
olan Avustralya'nn bu ok kk alanlar Avustralya'nn dier utaki
bereketsiz topraklar ele alndnda bunlarn birer istisna olduu an-

" M adenci" Avustralya

463

!almaktadr. Bunlar, gnmzde modern Avustralya'nn tarmsal

retkenliine katkda bulunmaktadrlar.
Avustralya topraklarnn dk ortalamadaki retkenliinin Avust
ralya tarm, ormancl ve balkl zerinde nemli ekonomik etki
leri bulunmaktadr. Avrupa tarmnn balangcnda ekilebilir araziler
de bulunan besin maddeleri hzla tkenmitir. Aslnda Avustralya'nn
ilk iftileri topraklarn zel bir ama olmakszn, yalnzca besin elde
etmek iin kazyorlard. Ama artk besinler gbre halinde suni olarak
elde edilmeliydi, bu yzden denizar lkelerdeki daha verimli toprak
lardakilerle kyaslandnda tarmsal retim masraflar artmt. Dk
toprak retkenlii, dk byme oranlar ve dk ortalamadaki
mahsul anlamna gelmektedir. Bu yzden Avustralya'da baka lkeler
deki rn miktarna eit olacak ekilde mahsul elde edebilmek iin da
ha geni bir arazide rn ekimi yaplmaldr. Bu nedenle traktrler, to
hum ekiciler ve bierdverler gibi tarm aletlerinin yakt masraflar da
ykselmektedir. Bu masraflar yaklak olarak makinelerin zerinde a
ltklar alanla orantldr. Verimsiz topraklara ar u bir rnek de G
neybat Avustralya'daki verimsiz topraklardr, ki bu blge Avustral
ya'nn buday kua olarak adlandrlan en deerli tarmsal alanlarn
dan biridir. inde besleyici hibir madde kalmayan kumlu topraklarda
yetien buday retimi iin topraa suni gbre ilave edilmelidir. Iin
dorusu, Avustralya buday kua, gerek bir saksda olduu gibi, ek
besin maddelerinin takviye edilmesi gereken dev bir saks gibidir.
Ar derecede yksek gbre ve yakt masraflar nedeniyle Avustral
ya tarm iin yaplan ekstra harcamalar sonucunda, rnlerini yerel
Avustralya pazarna satan Avustralyal iftiler bazen denizar lke
lerdeki reticilerden okyanuslar aarak getirilen ayn rnlerle reka
bet edemiyorlard. stelik denizar lkelerden getirilen bu rnlerin
ekstra tama masraflarna ramen ... rnein modern kresellemey
le birlikte, portakal Brezilya'da yetitirmek ve retilen portakal suyu
konsantresini 8 bin mil uzaklktaki Avustralya'ya gndermek, Avust
ralya'daki portakal aalarndan retilen portakal suyunu satn almak
tan daha ucuza mal olmaktadr. Ayn ey Kanada'dan ithal edilen do
muz eti ve pastrmas gibi rnler iin de geerlidir. Dier taraftan
Avustralyal iftiler yalnzca baz zel nitelikli pazarlarda-yksek
katma deerli tarm ve hayvan rnleri-denizar lkelerin pazarla
rndaki rnlerle baarl bir ekilde rekabet edebilmektedirler.

464

Avustralya topraklarnn dk retkenlie sahip olmasnn ikinci

ekonomik sonucu, 9. Blm'de Japonya iin aklanan tarmsal or
mancl ya da aa tarmn iermektedir. Avustralya ormanlarnda
ki besin maddelerinin byk ksm aslnda topraklarda deil, aalarn
kendisinde bulunmaktadr. Bu yzden ilk Avrupal gmenlerin kar
latklar yerli ormanlar kesildiinde ve modern Avustralyallar yeni
den byyen doal ormanlar kestiklerinde ya da aa ekimlerini ba
latarak tarmsal ormancla yatrm yaptklarnda, aalarn byme
hz dier kereste retimi yapan lkelerdekilere kyasla olduka dt.
Ne tuhaftr ki, Avustralya'nn en nemli yerli kereste aac (Tasman
ya'nn mavi kauuu) gnmzde birok denizar lkede Avustral
ya'dakinden ok daha ucuza mal olacak ekilde yetitirilmektedir.
nc sonu beni ok artmt. Tahminim okuyucularn byk
blm de buna ok aracaklar. Kimse ilk anda balkln topran
retkenliine bal olduunu dnmez; her eyden nce balklar top
rakta deil nehirlerde ve okyanuslarda yaamaktadrlar. Bununla birlik
te nehirlerdeki besinlerin tm ve okyanuslarn ky eridine yakn olan
blmndeki besinlerin bir ksm nehirlerin suyunu ektii topraklar
dan gelmekte, sonra da okyanusa tanmaktadr. Avustralya'nn balk
alanlar sratle yok olduklar ve iftlik arazileri ile ormanlar gibi kt
kullanldklar iin, Avustralya'daki nehirler ve ky sular olduka ve
rimsizdir. Balkln kefinden sonra sadece birka yl iinde birbiri
ardna tm denizlerde ekonomik kayba neden olacak ekilde an dere
cede balk avlanmtr. Bugn dnyadaki 200 lkeden biri olan Avust
ralya, lkesini evreleyen en byk nc deniz kuana sahiptir; fa
kat deniz balkl asndan dnya lkeleri arasnda ancak 55. srada
yer alrken tatl su balklnn sz bile edilmemektedir,.
Avustralya'nn dk toprak retkenliiyle ilgili dier bir konu da ilk
Avrupal gmenlerin sorunu fark etmemi olmalardr. Belki de mo
dern dnyadaki en uzun aalarn (Viktorya'nn Gippsland blgesinde
122 metre uzunluundaki okalipts aalar) bulunduu olduka geni
ormanlk arazilerle karlatklarnda grne aldanarak topran ol
duka verimli olduu hissine kaplmlard. Ancak aalar kesildikten ve
koyunlar ayrlk arazilerde atladktan sonra gmenler byk bir a
knlk yaamlard; nk kesilen aalar ve ayrlk araziler ok yava
bir ekilde geliiyor, toprak tarmsal adan kazan getirmiyordu. Birok
arazi iftiler ve hayvan yetitiricileri ev, bina, it, ina etmek iin byk

" M adenci" Avustralya

465

yatrmlar ve dier tarmsal dzenlemeler yaptktan sonra terk edilmek

zorunda kalmt. Avustralya'daki topraklarn kullanm ilk smrge d
nemlerinden gnmze kadar devam eden sre zarfnda toprak tasvi
yesi, yatrm, iflas ve terk etme eklinde bir dng geirmitir.
Avustralya'nn tarm, ormanclk ve balklnn tm bu ekono
mik problemleri ve baarsz toprak geliimi Avustralya topraklarnn
dk verimliliinin sonulardr. Avustralya topraklaryla ilgili dier
bir nemli sorun da birok blgenin toprann, nedenden tr,
besin maddeleri asndan dk, tuz asndan yksek deerlere sahip
olmasdr. Gneybat Avustralya'nn buday kuandaki topran tu
zu, milyonlarca yllk bir sre zarfnda komu Hint Okyanusu'ndan
esen rzgarlarla lkenin i ksmlarna tanmtr. Murray ve Darling
nehirlerinin birleerek oluturduklar en byk nehir sisteminden
beslenen buday kuana rakip olan Avustralya'nn dier en retken
arazisi Avustralya'nn gneydousunda, dk ykseltilerde yer al
makta, srekli olarak su basknlarna maruz kalmakta, sonra tekrar su
yu ekilmekte ve bylece geride ok fazla tuz brakmaktadr. Avustral
ya'nn i blgelerinde dk ykseltide yer alan dier bir havza, nce
leri suyu denize akmayan bir tatl su glyle doluydu. Daha sonra bu
harlama nedeniyle tuzlanm (Utah eyaletindeki Byk Tuz Gl ve
srail ile rdn'n l Denizi gibi) ve en sonunda rzgarlarla Avust
ralya'nn dousundaki dier blgelere tanan tuz birikintilerini bra
karak tamamen kurumutu. Baz Avustralya topraklar yzey alannn
her yard (0,9 14 m) karelik alannda 90 kg'dan daha fazla tuz iermek
tedir. Topraktaki tuz miktarnn etkilerini daha sonra inceleyeceiz.
zetlemek gerekirse tuz, topran temizlenmesi ve sulama tarmyla
kolaylkla yzeye tanmaktadr ve bu da hibir rnn yetiemedii
tuzlu humuslara neden olmaktadr (Resim 28). Avustralya'nn ilk ift
ileri toprak kimyasyla ilgili modern analizler yapma imkanna sahip
olmadklarndan dolay Avustralya topraklarnn besin maddeleri a
sndan fakir olduunu fark edemezlerdi ve ayn ekilde topraktaki tuz
miktarm anlayamazlard. Dolaysyla tarmdan kaynaklanan besin ye
tersizliinin dnda tuzlulama problemini de tahmin edemezlerdi.

Su
Avustralya topraklarnn verimsizlii ve tuzluluu ilk iftiler tara
fndan fark edilmemesine ve gnmzde Avustralya snrlar dnda
zel bir meslek alannda uzmanlamam olan halk arasnda iyi bilin-

466

memesine ramen Avustralya'nn su problemleri gn gibi ortadadr ve

lkedeki herkes tarafndan bilinmektedir. yle ki "l" kelimesi deni
zar lkelerdeki ou insana Avustralya'nn evre ortamn artr
maktadr. Avustralya'nn bu konudaki hreti haksz da deildir:
Avustralya'nn byk blm ok az ya almaktadr ya da sulama
yaplmazsa tarm yapmann mmkn olmad l eklindedir. Bugn
Avustralya topraklarnn ok byk bir ksm tarm ya da hayvanclk
asndan uygun deildir. Bununla birlikte besin retiminin mmkn
olduu alanlarda allm olan model, lkenin i ksmlarndan ziyade
kyya yakn olan yerlerin daha fazla ya almasdr. yle ki i ksm
lara doru ilerledike nce rnlerin yetitirildii iftlik arazileriyle ve
Avustralya'da yksek oranda bakm salanan bykba hayvanlarn
yarsyla, daha da i blgelere geildiinde koyun istasyonlar, ok da
ha ierilerde ise sr istasyonlaryla karlalmaktadr (Avustralya s
rlarnn dier yars ok dk stok seviyelerinde salanmaktadr).
nk az ya alan blgelerde koyundan ziyade sr yetitirmek da
ha ekonomiktir. Buradan daha da ierilerde hibir eit besinin olma
d ller bulunmaktadr.
Avustralya'daki ya miktarnn dk ortalama deerlerinden zi
yade zm ok daha zor olan bir problem de ya miktarnn tah
min edilememesidir. Dnyada tarmla uraan ou blgede yamur
yalarnn gerekletii mevsim yldan yla tahmin edilebilmektedir.
rnein benim yaadm Gney Kaliforniya'da insanlar, yamurlarn
zellikle k mevsiminde younlaacandan, yazn ise ok az yamur
yaacandan ya da hi ya olmayacandan neredeyse emindir. De
nizar lkelerdeki bu verimli tarm blgelerinin ounda yalnzca
yamurun mevsime bal olmas deil, ayn zamanda yamurun orta
ya k da yldan yla pek deimez. Byk kuraklklara pek rastlan
mamaktadr ve bir ifti rnlerinin olgunlamas iin yeterince ya
mur yaaca beklentisiyle her yl topranda ekim yapabilmekte ve
ift srebilmektedir.
Bununla birlikte Avustralya'nn byk bir ksmnda ya miktar,
1 0 yllk bir sre zarfnda yamurun yldan yla ve hatta on yldan on
yla tahmin edilemedii anlamna gelen ENSO'ya (El Nino Gney Sa
lnmlar) gre deiiklik gstermektedir. Avustralya'ya yerleen ilk
iftilerin ve obanlarn ENSO'nun neden olduu iklim hakknda bil
gi sahibi olma ihtimali yoktu, nk Avrupa'da bu durumu fark etmek

" M adenci" Avustralya

467

ok zordu, ancak son yllarda profesyonel iklim bilimciler tarafndan

kefedilmiti. Avustralya'nn birok blgesinde yaayan iftiler ve o
banlar yal yllar yakalayamamlardr. Ne var ki Avustralya iklimi
konusunda yanl bir kanya sahip olduklarndan dolay yanlmlard
ve uygun koullarla karlacaklar beklentisiyle tarm rnleri yetitir
meye ve hayvan bakmaya balamlard. Aslnda Avustralya'daki iftlik
arazilerinin byk bir blmnde grlen yalar rnlerin tm yl
larn sadece ok kk bir blmnde olgunlua erimesi iin yeter
liydi. Yani ou blgede tm yllarn yarsndan daha fazla bir srede
deil, baz tarmsal alanlarda on yln sadece iki yl yeterliydi. Bu du
rum Avustralya tarmnn olduka masrafl olduunu ve yeterli kazan
salamadn gstermektedir. ifti nce topra ekmek ve saban ile
srme masrafna girmekte, sonra alt yllarn yars ya da daha faz
la bir sresinde sonu alamamaktadr. Tm bunlara ek olarak ifti
son hasattan itibaren topran ve yabani otlarn kt topran altn
saban ile srerken sadece orak bir toprakla karlamaktadr. Eer
iftinin daha sonra ektii rnler olgunlamazsa toprak, yabani otla
rn bile kaplanmad plak bir ekilde kalacak ve bu da erozyona ne
den olacaktr. Bu yzden Avustralya'daki yamur yann tahmin
edilememesi, rnlerin ksa vadede yetiebilmesini olduka masrafl
klmaktadr ve uzun vadede erozyonu arttrmaktadr.
Avustralya'da ENSO'nun neden olduu tahmin edilemeyen ya
mur modeline en nemli istisna, en azndan yakn zamana kadar her
yl k yamurlarnn grld ve bir iftinin hemen hemen her yl
baaryla rnlerini toplayabildii gneybatdaki buday kuadr. Bu
gvenilirlik, budayn son on yllar iinde hem yn hem de et retimi
ni geerek Avustralya'nn en deerli ihra tarm rn yerini almasna
neden olmutur. Daha nce de sz edildii gibi, buday kua ayn
zamanda dk toprak verimlilii ve yksek tuzluluk oran gibi zel
likle ar u problemlerin yaand bir blgede yetimektedir. Fakat
son yllarda ortaya kan kresel iklim deiiklii tahmin edilebilir k
yamurlarnn avantajn zayflatmaktadr: 1973 ylndan itibaren yaz
yamurlar buday kua blgesinde gittike artan bir sklkta hasat
edilmi plak topran zerine dmesine karn yine de yamur ya
dramatik bir ekilde azalm ve bu da artan tuzluluk oranna ne
den olmutur. 1. Blm'de Montana iin szn ettiim gibi, kresel
iklim deiiklii, hem kazananlar hem de kaybedenleri ortaya kar
maktadr ve Avustralya Montana'dan daha fazla kaybeden olacaktr.

ada

Avu s t r a l y a

T i mor
De n i z i
Carpentaria
Krfezi

IOrd Nehri
20

Kuzey
Blgesi

Bat
Avu s t u r a l y a

30

Gney
Eyre
Avusturalya

Adelaide
Mil
Kilometre

600
6 OO

1200

1200
;w:_
_
::::::;:)

!1!, IB -- -

G} Havzas.:.- . . -, . . -'
.
.
l
"11

9 R

v Yeni
Gney Galler

\ it

,l_ J-!.

...
1
: victor ia
\

Melbourne
T a zmanya

.:.ff

it

2
s idne y

"-,._
T

Canberra

arisbane

o:
tn

" M adenci" Avustralya

469

Uzaklk
Avustralya lman iklim kuanda yer almakla birlikte, Avustralya
rnleri iin potansiyel ihra piyasas olan dier lman iklim kua
lkelerinden binlerce deniz mili uzaklktadr. Bu yzden Avustralyal
tarihiler "uzaklk zulmnn" Avustralya'nn gelimesi zerinde
nemli bir etkisi olduundan bahsetmektedirler. Bu ifade denizar
uzun mesafe yolculuklar yapan gemilerin Avustralya ihra mallarnn
her bir pound ( 453 gr'a denk gelen bir arlk ls) arl ya da her
bir hacim birimi iin Yeni Dnya'dan Avrupa'ya gnderilen ihra mal
larndan daha yksek deerde tama creti almalar anlamna gel
mektedir. yle ki sadece dk arla ve yksek deere sahip olan
rnler ekonomik bir ekilde Avustralya'dan ihra edilebilmektedir.
19. yzylda mineraller ve yn bu tr ana ihra rnleriydi. 1 900'l
yllarda gemi kargolarna soutma sistemlerinin eklenmesiyle birlikte
Avustralya, denizar lkelere zellikle de Ingiltere'ye et ihra etmeye
balamt. (Aklma birden lngilizler'den holanmayan ve et ileme
fabrikasnda alm olan Avustralyal bir arkadamn bana kendisi
nin ve arkadalarnn arada srada lngiltere'ye ihra edilmek zere ia
retli dondurulmu karacier kutularna bir ya da iki tane safra kesesi
koyduklarn, te yandan fabrikalarnn yerel tketim iin ayrlm 6
aylk bir kuzuyu ve lngiltere'ye ihra edilmek zere ayrlm 1 8 aylk
tan byk hayvanlar da koyun olarak gsterdiini anlatmas geldi.)
Bugn Avustralya'nn balca ihra mallar elik, mineraller, yn ve
buday gibi dk hacimli ve yksek deerli rnlerdir; macadamia
fndklar da son birka on yl iinde gittike artan bir oranda ihra
edilmeye balamtr. Ayn zamanda hacimli, fakat yksek deere sahip
baz zel tahllarn da ihracat artmtr. Avustralya baz tketicilerin
ek cret demekten kanmadklar zel nitelikli pazarlara ynelik ta
hllar retmektedir; makarna buday ve dier zel buday eitleri gi
bi... Buday ve sr, bcek ilac ya da dier kimyasallar kullanlmadan
yetitirilmektedir.
Avustralya ayrca kendi snrlar iinde de "uzaklk zulm"n yaa
maktadr. Avustralya'nn bol rn veren alanlar ya da yerleik alanlar
ok azdr ve olduka da dank durumdadr: Anerika'nn 48 eyaleti
nin yzlmne eit bir alana yaylm olan Avustralya, Amerika'nn
nfusunun sadece 1/14'ne sahiptir. Avustralya snrlar iindeki ta
maclk sisteminin yksek giderleri burada bir Birinci Dnya medeni-

470

yetini devam ettirmeyi olduka masrafl hale getirmektedir. rnein

Avustralya hkmeti, lke snrlar iinde herhangi bir yerde bulunan
herhangi bir Avustralya konutunun ya da iyerinin ulusal telefon ebe
kesine balantsn yapmak iin-en yakn istasyondan yzlerce mil
uzaklktaki istasyonlar iin balant yaparken bile-ek harcama yap
mak zorundadr. Bugn Avustralya sadece be byk ehirde younla
m olan % SS'lik nfusuyla dnyadaki en ehirlemi lkedir. 1 999 y
l verilerine gre Sidney 4 milyon, Melbourne 3.4 milyon, Brisbane 1.6
milyon, Perth 1 .4 milyon, Adelaide 1 . 1 milyon nfusa sahiptir. Bu be
ehir iinde Perth, bir sonraki byk ehirden ok daha ileriye doru
uzanan dnyadaki en izole byk ehirdir. (Adelaide 2090 km daha do-
uda yer almaktadr.) Avustralya'nn en byk iki irketinin-ulusal
Qantas havayollar ve Telstra telekomnikasyon irketi-bu mesafeler
arasnda bir kpr grevi grmesi rastlant deildir.
Avustralya'nn kuraklklaryla birlikte lke iinde yaanan uzaklk
zulm ayn zamanda cra kasabalardaki banka ve dier iyeri ubeleri
nin kapanma nedenidir, nk bu ubeler yeterli kazan salamamak
tadrlar. Doktorlar da ayn nedenden tr bu kasabalar terk etmekte
dirler. Sonu olarak Amerika ve Avrupa'daki yerleim blgeleri byk
lkleri kesintisiz bir dalma-byk ehirler, orta byklkteki kasa
balar ve kk kyler-sahip olmalarna karn, Avustralya'daki orta
byklkteki kasabalar giderek ortadan kalkmaktadr. Bunun yerine
bugn ou Avustralyal ya modern Birinci Dnya'nn tm imkanlar
na sahip birka byk ehirde ya da banka, doktor ve dier imkanlar
dan yoksun olan kk kylerde ve ehir dndaki blgelerde yaa
maktadrlar. Birka yz kiinin yaad Avustralya'nn kk kyleri,
Avustralya'nn tahmin edilemeyen ikliminde sk sk grlen be yllk
bir kurakla dayanabilmektedir. Ayn zamanda byk ehirler de be
yllk bir kurakla kar dayankllk gsterebilmektedirler, nk ok
byk bir havzann zerinde ekonomiyi btnletirmektedirler. Be
yllk bir kuraklk, varl ok daha uzaktaki ehirlerle rekabet edebile
cek derecede yeterli i kollar ve hizmetlerini salama zelliine bal
olan, ancak ok byk bir havzada btnleecek kadar byk olmayan
orta byklkteki kasabalar tamamen ortadan kaldrmaktadr. Avust
ralyallar'n lkelerinin evre ortamna bel balayarak yaama dnem
leri neredeyse sona ermitir. Artk halk Avustralya topraklarndan ziya
de d dnyayla balant halinde olan be byk ehirde yaamaktadr.

" M adenci" Avustralya

47 1

Erken Tarih
Avrupa mali kazan ya da stratejik avantajlar elde etmek midiyle
denizar lkelerdeki smrgelerinden taleplerde bulunmutu. Asln
da ok sayda Avrupal'nn g ettii bu smrge blgeleri-yerli halk
ile ticaret yapmak iin ok az sayda Avrupal'nn yerletii ticaret is
tasyonlar hari-topran ekonomik adan kazan getiren ya da en
azndan kendi kendine yetebilen bir toplum oluturmak asndan uy
gun olup olmamasna gre seilmiti. Tek istisna, gmenlerin zorla
gnderildikleri Avustralya'yd.
Ingiltere'nin Avustralya'ya yerleim konusuna scak bakmasnn en
nemli nedeni, hapishanede bulunan ok saydaki fakir insan saysnn
gittike artmasn nlemek ve eer bir yolla bu insanlar lkeden ka
rlmazlarsa patlak verecek olan bir ayaklanmann nn kesmekti. 18.
yzyldaki ngiliz anayasas 40 iling ya da daha fazla para almann
karlnn lm cezas olduunu bildirmekteydi. Bu yzden hakim
ler lm cezas vermekten kanmak iin 39 iling alan hrszlar su
lu bulmay tercih etmilerdi. Bu da hapishanelerin ve demirlenmi ge
mi hapishanelerinin hrszlk ya da bor gibi adi sulardan mahkum
edilen kiilerle dolmasna neden olmutu. 1 783 ylna kadar mevcut
hapishaneler zerinde sregelen bu bask, mahkumlarn szlemeli
kleler olarak Kuzey Amerika'ya gnderilmesiyle hafiflemiti. Kuzey
Amerika'ya ayn zamanda kendi ekonomik durumlarn dzeltmek ya
da dini zgrlklerini kazanmak iin gnll olarak g eden kiiler
yerlemilerdi.
Fakat Amerikan devrimi lngiltere'yi kendi mahkumlarn gndere
cek baka bir yer bulmas konusunda zorlayarak ka kapsn kapam
t. Balangta dnlen nde gelen iki aday yerleim blgesi, tropikal
Bat Afrika'da, Gambiya Nehri'ne 643 km uzaklktaki bir yer ya da g
nmzdeki Gney Afrika ve Namibya arasndaki snrda yer alan Oran
je Nehri'nin azndaki l blgesiydi. Bu nerilerin her ikisinin gerek
letirilmesinin de olanaksz olduunun ciddi bir ekilde ifade edilmesi,
Kaptan Cook'un 1 770 ylnda ziyaret ettii dnemde tannan gnmz
deki Sidney blgesi yaknlarnda bulunan Avustralya'nn Botanik Krfe
zi tercihine geri dnlmesine neden olmutu. Ve bylece Birinci Filo
1 788 ylnda mahkumlardan ve onlara muhafzlk eden askerlerden olu
an ilk Avrupal gmenleri Avustralya'ya getirmiti. Mahkumlar 1868
ylna kadar gemilerle getirilmilerdi. 1 840'larda Avustralya'nn Avrupa
l gmenlerinin byk bir blmn bu mahkumlar oluturmaktayd.

472

Daha sonralar mahkumlarn yerlemesi iin Sidney'in yan sra

Avustralya'nn dank haldeki dier ky blgeleri de -Melbourne,
Brisbane, Perth ve Hobart ehirlerinin yaknndaki blgeler-seil
miti. ngiltere tarafndan ayr ayr ynetilen be smrgenin ekirde
i konumundaki bu yerleim blgeleri en sonunda modern Avustral
ya'nn alt devletinden beini oluturmutur: Yeni Gney Galler, Vik
torya, Queensland, Bat Avustralya ve Tasmanya. Bu ilk yerleim bl
gelerinin bei de tarmsal avantajlardan ziyade nehir blgelerinin ya da
limanlarnn avantajlarndan dolay seilmiti. Gerekten de bu blge
lerin tmnn tarm asndan verimsiz olduu ve besin retimi a
sndan kendi kendine yeten blgeler olmad kantlanmtr. Bu yz
den ngiltere, mahkumlarn ve onlarn muhafzlaryla yneticilerinin
yiyecek ihtiyalarn karlamak iin smrgelerine besin destei gn
dermek zorundaydlar. Bununla birlikte geride kalan modern Avust
ralya devletinin-Gney Avustralya-ekirdei konumundaki Adela
ide civarndaki blge iin durum bu ekilde deildi. Burada jeolojik
ykseltilerden ve ayrca dzenli k yamurlarndan kaynaklanan iyi
toprak ngiltere'den farkl bir yerden gelen tek gmen grubu olan Al
man iftileri cezbetmiti. Ayn zamanda ehrin dousundaki orak
topraklarn hzl bir ekilde daha da verimsizletii 1 803 ylnda mah
kumlar iin bir hapishane kurulmasnn ardndan 1 835 ylnda baar
l bir tarmsal yerleim alan haline getirilen Melbourne ehrinin bat
blm iyi topraklara sahiptir.
Avustralya'daki ngiliz yerleim birimlerinin ilk ekonomik kaza
nmlar fok avcl ve balina avclndan gelmiti. 1 8 1 3 ylnda Sid
ney'in 96 km batsndaki Blue Dalar'ndan geen ve daha ilerideki ve
rimli bir otlak alana gemelerini salayan bir yol kefettikten sonra da
koyun yetitirerek kazan elde etmeye balamlard. Fakat bununla
birlikte Avustralya kendi kendine yetebilen bir lke deildi ve bu yz
den 1 840'lara kadar ngiltere'nin besin yardmlar kesilmemiti. Bu
nun ardndan 1 8 5 1 ylnda Avustralya'da altna hcum edilmesi lke
ye biraz zenginlik katmt
1 788 ylnda Avrupallar Avustralya'ya yerlemeye baladklarnda,
bu lkede 40 bin yldr ktann evre problemlerine olduka kalc
zmler getirmi olan Aborijinler yaamaktayd. Beyaz Avustralyallar,
Avrupallar'n balangtaki yerleim blgeleri (mahkum hapishanele
ri) ve daha sonra yerletikleri iftilik asndan uygun blgelerde be-

" Madenci" Avustralya

473

yaz Amerikallar'n Kzlderililer'den faydalanmalarna kyasla Abori

jinler'den daha az faydalanmlard: Dou Amerika'daki Kzlderililer
en azndan iftilik yapyorlard ve Avrupallar kendi rnlerini ken
dileri yetitirmeye balayncaya kadar ilk yllar boyunca Avrupal yer
leimcilerin hayatlarn devam ettirebilmeleri iin byk nem tayan
rnlerini salamaktaydlar. Bundan sonra Hintli iftiler Amerikal
iftilerin ciddi rakipleri haline gelmiti ve bu yzden ldrlmler
ya da srlmlerdi. Buna karn Avustralyal Aborijinler iftilik yap
myorlard ve bu yzden yerleim blgeleri iin yiyecek salayamyor
lard ve ya ldrlyorlar ya da balangta beyazlarn oturduu bl
gelerden srlyorlard. Beyazlara ynelik Avustralya siyaseti, iftilik
asndan uygun olan blgelere doru yayld. Bununla birlikte beyaz
lar, iftilik asndan ok kurak, ancak hayvanclk asndan uygun
blgelere ulatklarnda koyun bakcl konusunda Aborijinler'den
ok fazla yardm almlard: Koyunlar avlayarak beslenen yerli yrtc
hayvanlarn bulunmad zlanda ve Yeni Zelanda'dan farkl olarak
Avustralya'da koyunlar avlayan dingolar bulunmaktadr. Bu yzden
Avustralyal koyun yetitiricilerinin, lkelerindeki beyaz ii yetersizli
i nedeniyle obanlara ihtiyalar olduundan Aborijinler'i ie alm
lard. Baz Aborijinler balina avclar, fok avclar, balklar ve ky ti
careti yapan kimselerle birlikte alyorlard.

ithal Edilmi Deerler

zlanda ve Grnland'daki skandinav gmenleri, yerletikleri bl
gelere kendi lkelerinin kltrel deerlerini tamlar ( 6. ve 8. Blm
ler), Avustralya'ya yerleen ngiliz gmenler de kendi lkelerinin kl
trel deerlerini Avustralya'ya tamlard. thal edilmi bu kltrel
deerlerin Avustralya ortamna uygun olmadnn kantlanmas gibi
lzlanda ve Grnland iin de ayn durum geerlidir, ayn zamanda bu
uygunsuz deerlerin miras gnmze kadar devam etmektedir. Be
kltrel deer grubu zelikle nem tamaktadr: Koyun, tavan ve til
kiler, yerli Avustralya bitki rts, arazi deerleri ve ngiliz kimlii.
ngiltere 1 8. yzylda kendi bana ok az yn retmekteydi ve bu
yzden yn spanya ve Saksonya'dan ithal etmekteydi. ngilizlerin
Avustralya'ya yerlemeye baladklar ilk on yllar boyunca iddetlenen
Napolyon savalar srasnda yn reticilerinin nakliyat da kesilmiti.
ngiltere Kral III. George bu problemle bizzat ilgilenmiti ve onun

474

desteiyle lngiltere, lspanya'dan lkesine gizlice merinos koyunu ge

irmeyi baarm, sonra da bunlarn bir ksmn Avustralya'nn yn to
zu reticilerine gndermiti. Bylece Avustralya, lngiltere'nin en
nemli yn kayna durumuna gelmiti. Dier taraftan 1820 ile 1850
yllar arasnda yn Avustralya'nn balca ihra rnyd. Ynn d
k hacmi ve yksek deeri, daha hacimli Avustralya ihra mallarnn
denizar lkelerin pazarlarnda rekabet etmesini engelleyen uzaklk
zulm probleminin stesinden gelmiti.
Bugn Avustralya'da besin retimi iin kullanlan arazilerin nem
li bir blm hala koyunlar iin kullanlmaktadr ve koyun yetitirici
lii Avustralya'nn kltrel kimlii ile btnlemitir. Geimleri koyu
na bal olan kyl semenler Avustralya siyasetinde olduka etkilidir
ler. Ancak Avustralya topraklarnn koyun yetitiricilii asndan uy
gunluu yanltcdr, balangta arazi olduka gr ve salkl bir bitki
rtsne sahip olmasna karn, nceden de bahsettiimiz gibi, topra
n retkenlii ok dkt ve bu yzden koyun yetitiricileri arazinin
verimliliini aratryorlard. Sahip olunan ok sayda koyun hzl bir
ekilde terk edilmiti; Avustralya'mn mevcut koyun endstrisi, aada
akland gibi, artk kazan getirmeyen bir giriimdir ve ayrca hay
vanlarn ar otlamas nedeniyle topran bozulmasna neden olmu
tur (Resim 29).
Son yllarda koyun yerine Avustralya'nn bitki rtsne ve iklim
artlarna uyum salayan yerli Avustralya trlerinden kanguru yetiti
rilmesine ynelik neriler getirilmekteydi. Koyunlarn sert toynaklar
na kyasla kangurularn yumuak penelerinin topraa daha az zarar
verdii iddia edilmektedir. Kanguru eti yasz, vcuda yararl ve bana
gre olduka lezzetli bir besindir. Kangurularn etinin yan sra derile
ri de olduka deerlidir. Tm bu zellikler kanguru yetitiriciliinin
koyun yetitiriciliinin yerini almasn desteklemek amacyla delil ola
rak sunulmaktadr.
Bununla birlikte bu neri hem biyolojik hem de kltrel engeller
le karlamtr. Kangurular koyunlardan farkl olarak uysal bir ekil
de tek bir obana ya da bir kpee uyabilen ya da mezbahaya gnde
rilmek zere kamyonlara yklenirken uslu uslu rampada ilerleyen s
r hayvanlar deildir. Aksine kanguru yetitiricileri hayvanlarnn pe
ine derek ve onlar vurarak yakalayan avclar tutmak zorunda kala
caklardr. Kangurularla ilgili dier bir olumsuzluk da hareket kabili-

" Madenci" Avustralya

475

yetleri ve itlerden atlama ustalklardr. Eer kendi mlknzde bir

kanguru srs yetitirmeye karar verip buna yatrm yaparsanz ve
kangurularnz da bir anda hareket etme drts hissederlerse, deer
li kanguru srnz 48 km uzaklkta birinin mlknde bulabilirsiniz.
Bir ksm lkeye ihra edilen beyaz kanguru eti Almanya'da kabul gr
m bir besin olmasna karn kanguru etinin sat baka lkelerde
kltrel engellerle karlamaktadr. Avustralyallar kangurular eski
ngiliz koyun eti ve akam yemeklerinin vazgeilmezi olan sr etinin
yerine geen hibir ekicilii olmayan iren bir hayvan olarak dn
mektedirler. Avustralya'daki birok hayvan haklar savunucusu, yaa
ma koullar ve kesim yntemlerinin yabani kangurulara kyasla evcil
koyunlar ve srlar iin ok daha acmaszca olduu gereini gr
mezlikten gelerek kangurularn toplanmasna iddetle kar kmakta
drlar. Amerika kanguru etinin ithalatn kesin olarak yasaklamtr,
nk bu hayvanlar bize ok sevimli grnyor. Ayrca bir ABD Tem
silciler Meclisi yesi'nin kars kangurularn soyunun tkendiini
duymu. Baz kanguru trlerinin gerekten de soyu tkenmektedir,
ancak eti iin yetitirilen trler Avustralya'da ok bol miktarda bulun
maktadr. Avustralya hkmeti kangurularn toplanmas konusunu
ciddi bir ekilde denetlemekte ve bir kota koymaktadr.
Avustralya asndan koyun, zarar getirdii ynlerinin yan sra hi
phesiz byk bir ekonomik kazan getirmesine ramen tavanlar ve
tilkiler de kelimenin tam anlamyla ba belasdrlar. lngiliz smrgeci
ler Avustralya'nn evre ortamn, bitkilerini ve hayvanlarn olduka
garip karlamlar ve yaadklar yerde tandklar Avrupa bitkileri ve
hayvanlarn yetitirmek istemilerdi. Bu yzden Avrupa'ya ait birok
ku trn Avustralya'ya getirmierdi. Bunlardan ikisi-st seresi
ve srck kuu-olduka yaygn olmasna karn dierleri (karatavuk,
ard kuu, aa seresi, ispinoz ve florya) sadece yerel olarak yetitiril
meye balanmt. Avustralya'da bulunan ok fazla saydaki tavan, as
l nda koyunlar ve srlarn otlayacaklar bitki rtsnn neredeyse
yarsn yiyip bitirerek ok byk ekonomik zarara ve topran bozul
masna neden olurken szn ettiimiz bu ku trleri en azndan ev
reye ok fazla zarar vermemektedirler. Koyunlarn otlamas ve Abori
ji nlerin topraklar yakmalarnn engellenmesi sonucu bitki rtsnde
meydana gelen deiikliklerin yan sra tavanlar ve tilkiler de kk
yerli Avustralya hayvan trlerinin soyunun tkenmesinin en nemli

476

nedeniydi: Tilkiler bu hayvanlar avlyorlar ve tavanlar da yiyecek iin

otla beslenen yerli hayvanlarla mcadeleye giriiyorlard.
Avrupa'daki tavanlar ve tilkiler de Avustralya'ya hemen hemen ayn
zamanda getirilmilerdi. Geleneksel ngiliz tilki avclna olanak sala
mak iin ilk kez tilkilerin getirilip, sonra tilkiler iin ek besin salamak
amacyla tavanlarn m getirildii, yoksa lngiltere'deki gibi sayfiye alan
lar oluturmak ya da avclk iin ilk olarak tavanlarn getirilip, daha
sonra tavanlar kontrol altna almak iin tilkilerin mi getirildii iinden
klmas zor bir durumdur. Byle nemsiz nedenlerden dolay lkeye
bu hayvanlarn getirilmesi u anda inanlmas g gibi gelse de her iki
durum da maddi zararlara yol aan felaketlerdi. nanlmas ok daha
g olan bir konu da Avustralyallar'n tavanlar arttrma abalardr:
lk drt giriim baarszlkla sonulanmt, nk serbest braklan
tavanlar daha sonra len evcil beyaz tavanlard ve beinci giriimde
kullanlan yabani spanyol tavanlaryla baarya ulalmt.
Bu tavanlar ve tilkiler lkeye getirildiinden ve Avustralyallar da
ortaya kan sonularn farkna vardktan sonra bu hayvanlarn says
n azaltmaya ya da tmn ortadan kaldrmaya almlard. Tilkilere
kar yrtlen mcadele onlar zehirleme ya da tuzaa drme ek
linde gerekletirilmekteydi. Tavanlara kar yrtlen mcadeledeki
yntemlerden biri de yakn zamanda it lke (Rabbit Proof Fence) fil
mini izlemi Avustralyal olmayan herkesin hatrlad gibi araziyi uzun
itlerle blmek ve itin bir tarafndan tavanlar ldrmeye almaktr.
ifti Bill Mclntosh bana bir buldozerle tek tek ykt binlerce tavan
yuvasnn her birinin yerini iaretlemek iin kendi arazisinin nasl bir
haritasn yaptn anlatt. Daha sonra ilerideki tavan yuvasna dnd.
Eer tavanlarn hareket halinde olduklarna dair taze bir iaret grr
se, tavanlar ldrmek iin yuvaya bir dinamit atyor ve daha sonra yu
vay skca kapatp mhrlyordu. Bu zahmetli almann sonunda 3
bin tavan yuvasn ortadan kaldrd. Olduka pahalya mal olan bu
tedbirler Avustralyallar'n birka on yl nce umutlarn myxomatosis
ad verilen bir tavan hastalnn yerletirilmesine balamalarna ne
den olmutu. Bu virs tavanlar diren kazanncaya dek balangta
tm tavan nfusunu % 90'dan daha fazla bir oranda azaltmt. Gn
mzde tavan nfusunu kontrol altna almak amacyla calicivirus ad
verilen dier bir mikroorganizma kullanlmaktadr.
ngiliz smrgecilerin allm tavan ve karatavuklar tercih et
meleri ve Avustralya'nn garip grnml kangurular ve kei kula-

" M adenci" Avustralya

477

rnn ortasnda kendilerini olduka rahatsz hissetmelerinin yan sra

grnleri, renkleri ve yapraklar lngilizler'in ormanlk alanlarndaki
aalardan olduka farkl olan Avustralya'nn okalipts aalar ara
snda da olduka rahatszlk duymaktaydlar. Gmenler bitki rts
n ksmen temizlemilerdi, nk grntsnden holanmamlar ve
ancak tarm iin kullanmlard.
Avustralya hkmeti yaklak 20 yl ncesine kadar sadece topran
tasfiye edilmesi iin mali destek salamakla kalmam, ayn zamanda
kiraclardan topra da talep etmiti. Avustralya'daki tarmsal arazinin
byk blmnn sahibi, Amerika'da olduu gibi, iftiler deildi, ak
sine topran mlkiyeti hkmete aitti ve yine hkmet topra ifti
lere kiraya veriyordu. Tarmsal makineler ve topran tasfiyesinde fay
dalanlan igc iin vergi indirimi uygulanan kiraclara kira bedelini
demeleri koulu olarak topran tasfiyesi iin kotalar belirleniyor ve
eer bu kotalar yerine getiremezlerse haklarn kaybediyorlard. ift
iler ya da ticarethaneler yerli bitki rtsyle kapl olan ve srekli bir
tarm iin uygun olmayan topra satn alarak ya da kiralayarak, son
ra oradaki bitki rtsn temizleyerek ve o verimsiz topraa bir ya da
iki buday tr ekerek en sonunda da o araziyi terk ederek kar elde
edebiliyorlard. Bugn Avustralya'daki bitki topluluklarn benzersiz ve
soyu tkenmi olarak deerlendirildii ve tuzlulama nedeniyle topra
n bozulmaya uramasnn en nemli iki nedeninden biri olarak top
ran tasfiyesinin dnld gz nne alnrsa, yakn zamana ka
dar hkmetin yerli birki rtsn ortadan kaldrmak iin iftilere
deme yaptn hatrlamak olduka ackl bir durumdur. Avustralya
hkmeti iin alan ve imdiki grevi ne kadarlk bir arazinin top
rak tasfiyesi ile deersiz hale getirildiini hesaplamak olan evrebilim
ci ekonomist Mike Young bana kendi iftliklerinde babasyla birlikte
topra temizlemeyle ilgili ocukluk anlarn anlatmt. Mike ve ba
bas, birbirine paralel olarak ilerleyen ve yerli bitki rtsn kaldr
mak. sonra da onun yerine kendi rnlerini ekmek iin topran ze
rinde srklenen bir zincirle birbirlerine bal olan traktrler kullan
mlard. Mike babasnn bunun iin byk bir vergi indirimi aldn
dan sz etti. Hkmetin tevik olmas asndan salad bu vergi in
dirimi olmadan topran byk bir blm asla temizlenemezdi.
Gmenler Avustralya'ya yerletike ve birbirlerinden ya da hk
metten toprak kiralamaya ya da satn almaya baladka toprak fiyat-

478

lan, Ingiltere'deki yurtlarnda geerli olan deerlere gre belirlenmi

ve lngiltere'nin retken topraklarndan elde edilen kazanlara uygun
olarak dzenlenmiti. Avustralya'da toprak, "deeri ok yksek olarak
gsterilen" anlamna gelmektedir; yani topran tarmsal kullanmn dan kaynaklanan mali kazanlarla dorulanabilen deerden ok daha
yksek deere kiralanmas ya da satlmas demektir. Bir ifti topra
satn aldnda ya da kiraladnda ve bir ipotek belgesi aldnda top
ran deerinden daha yksek gsterilmesinden kaynaklanan yksek
ipotek deeri iin ek cret deme gereklilii, iftileri topraktan ok
daha fazla kar elde edebilmek iin aba gstermeye zorlamaktadr.
"Topran krbalanmas" olarak ifade edilen bu uygulama, her acre ( 1
acre 4047 m2 ) bana ok sayda koyun stoklanmas ya da buday
yetitirmek iin ok fazla toprak alann ekmek anlamna gelmektedir.
lngilizler'in kltrel deerlerinden (mali deerleri ve inan sistemleri)
kaynaklanan topran deerinin yksek gsterilmesi ar otlatma,
toprak erozyonu ve iftilerin iflasna yol aan Avustralyallar'n ar
stoklama uygulamasnn en nemli nedenidir.
Konuyu daha da genelletirmek gerekirse, topraa yksek deer ve
rilmesi Avustralyallar'n Ingiliz topraklarna uygun olan, ancak Avust
ralya'nn dk tarmsal retkenlii nedeniyle uygun olmayan krsal
kesime ait tarmsal deerleri benimsemesine yol amtr. Krsal kesi
me ait bu deerler gnmz Avustralyas'nn yerleik politik problem
lerinin birinin zmnde engel olarak grnmeye devam etmekte
dir. Avustralya anayasas krsal alanlara gereinden fazla oy hakk ver
mektedir. Avustralya mistisizminde Avrupa ve Amerika'ya kyasla kr
sal kesimde yaayan insanlar ok daha drst, ehir yerleimcileri ise
sahtekar olarak dnlmektedir. Eer bir ifti iflas ederse, bu du
rum, erdemli bir kiinin kendi kontrolnn dndaki gler tarafn
dan zayf drlmesi olarak kabul edilmekte, buna karn iflas eden
bir ehir yerleimcisinin bu duruma dmesinin nedeni kendi sahte
karl olarak gz nne alnmaktayd. Krsal kesimle ilgili bu azizna
me ve krsal kesime tannm gl bir oy hakk, daha nce szn et
tiimiz gibi, Avustralya'nn olduka kentlemi bir lke olduu gere
ini gz ard etmektedir. Bunlar hkmetin evre ortamn muhafaza
etmekten -topran temizlenmesi ve yeterli kazan salayamayan kr
sal blgelere yaplan dolayl mali yardmlar eklinde- ziyade aksine
uzun zamandr kaz almalarna destek vermesine neden olmutur.
=

" M adenci" Avustralya

479

50 yl ncesine kadar Avustralya'ya en fazla ngiltere ve rlanda'dan

g yaplmaktayd. Bugn ou Avustralyal kendi ngiliz miraslarna
gl bir ekilde baldrlar ve bu mirasa ar derecede deer verdikle
ri konusundaki grlere olduka kzgn bir ekilde kar kmaktadr
lar. Ne var ki bu miras Avustralyallar, kendilerinin takdire deer d
ndkleri, ancak tarafsz gzle bakan bir yabancnn uygunsuz olarak
deerlendirdii ve ille de Avustralya'nn menfaatine uygun gibi grn
meyen eyleri yapmaya yneltmitir. ngiltere ve Almanya birbirlerine
kar sava ilan ettiklerinde Avustralya da hem I. Dnya Sava hem de
II. Dnya Sava'nda Almanya'ya kar sava ilan etmiti. Geri Avust
ralya'nn menfaatleri I. Dnya Sava'nda (Almanya'nn Yeni Gine s
mrgesini ele geirmek iin bir gereke ne srmesi hari) hibir ekil
de sarsntya uramamt ve ayn ekilde II. Dnya Sava'ndan da et
kilenmemiti. Ta ki ngiltere ile Almanya arasnda balayan savan ar
dndan iki yldan daha fazla bir sre sonra Japonya'yla aralarnda pat
lak veren savaa kadar... Avustralya'nn ve ayn zamanda Yeni Zelan
da'nn en nemli ulusal bayram 25 Nisan Anzak Bayram'dr. Bu bay
ram Avustralya ve Yeni Zelanda birliklerinin ngiliz kuvvetleriyle bira
raya geldikleri ve ngilizler'in nderliinde Trkiye'ye kar dzenle
dikleri baarsz bir saldr srasnda Gelibolu Yarmadas'nda kayp ve
ren Avustralya ve Yeni Zelanda birliklerini anma gndr. Gelibolu'da
ki bu kanl sava, vatanlarn, ngiltere'yi besleyen yarm dzine smr
geden ziyade, vali ve generallerle btnletirilmi bir federasyon olarak
gstermek isteyen Avustralyallar asndan, gelecei parlak bir dne
min balangcnn iaretisidir. Avustralyallar asndan Gelibolu nasl
bir anlam ifade ediyorsa, benim kuamdaki Amerikallar asndan da
Japonlar'n 7 Aralk 1 94 1 gecesi Pearl Harbor ssmze dzenledikleri
korkun saldr da yle bir anlam ifade etmektedir.
Dnyann te birlik bir blgesinde ve ekvatorun kar tarafnda
yerleik bulunan Avustralyallar'n dnda kalan insanlar Avustral
ya'nn Gelibolu Yarmadas'yla balantl olan Ulusal Bayram'nn iro
nisinden kaamamaktadrlar. Dahas, hibir corafi blge Avustral
ya'nn menfaatlerine ilgisiz kalamazd.
lngiltere'yle olan bu duygusal balar bugn de devam etmektedir.
Ilk kez 1 964 ylnda Avustralya'y ziyaret ettiimde, daha nce 4 yl bo
yunca Ingiltere'de yaam bir kii olarak, buray mimari zellikler ve
insanlarn davranlar asndan modern Ingiltere'den ok daha Ingi-

480

liz bulmutum. 1 973 ylna kadar lngiltere'ye olan ball devam

eden Avustralya'ya her yl valyelik nvan verilen asillerin listesini
gnderiliyordu. Bu nvanlar bir Avustralyal asndan alnabilecek en
yce payelerdi. Ayn zamanda ngiltere Avustralya babakann yerin
den edecek gce sahip genel bir vali atamt ve hakikaten de vali 1 975
ylnda bunu gerekletirdi. Avustralya 1970'lerin balarna kadar "Be
yaz Avustralya siyaseti"ni devam ettirmi ve komu Asya lkelerinden
g fiilen yasaklamt. Bu siyaset, beklenildii zere, Asyallar' ol
duka fkelendirdi. Asya'daki konumunu fark eden Avustralya, gecik
mi bir kararla son 25 yl iinde komu Asya lkeleriyle ibirliine gir
mi, Asyal gmenleri lkesine kabul etmi ve Asyal ticaret ortaklar
nn dostluunu kazanmaya almtr. ngiltere imdi Avustralya'nn
ihracat pazarlar arasnda Japonya, in, Kore, Singapur ve Tayvan'n
ardndan sekizinci srada yer almaktadr.

Ticaret ve G
Avustralya'nn bir lngiliz lkesi imajna m, yoksa bir Asya lkesi
imajna m sahip olduuyla ilgili bu tartma kitap boyunca sk sk tek
rarlanmaktadr. Bu tartma, dost ve dmanlarn bir toplumun istik
rar zerinde ne tr bir etkiye sahip olduu hakkndadr. Peki Avust
ralya hangi lkeleri dost, hangilerini ticaret orta, hangilerini dman
olarak grmektedir ve bu alglaylarn etkisi nedir? nce ticaret konu
suna deinelim, sonra da g olayn inceleyelim.
1 950 ylna kadar yz yldan daha uzun bir sre Avustralya'nn ba
lca ihra mallar tarmsal rnler ve zellikle de ynd. Bunlar mi
neraller izlemekteydi. Bugn Avustralya dnyann en byk yn re
ticisidir, ancak sentetik liflerin ynn yerini almas nedeniyle Avust
ralya'nn yn retimi ve denizar lkelerin yne olan talebi azalmak
tadr. Avustralya'nn koyun says 1 970 ylnda 180 milyona ulamtr;
yani her Avustralyal'ya ortalama 14 koyun dmektedir ve bu oran o
dnemden beri gittike azalmaktadr. Avustralya'nn rettii ynn
hemen hepsi zellikle in ve Hong Kong'a ihra edilmektedir. Dier
nemli tarmsal ihra rnleri buday, (zellikle de Rusya, in ve
Hindistan'a satlmaktadr) zel makarna buday ve kimyasal madde
iermeyen biradr. Avustralya gnmzde tkettiinden daha fazla be
sin retmektedir ve net besin ihracatsdr, fakat nfus arttka Avust
ralya'nn lke iindeki besin tketimi de gittike artmaktadr. Eer bu

" Madenci" Avustralya

481

trend bu ekilde devam ederse, Avustralya net besin ihracatsndan zi

yade net besin ithalats konumuna gelebilir.
Yn ve dier tarmsal rnler Avustralya'nn dviz getiren rnle
ri arasnda mineraller ( 1 . srada) ve turizmin (2. srada) ardndan
nc srada yer almaktadrlar. En yksek ihracat deerine sahip
olan mineraller kmr, altn, demir ve alminyumdur. Avustralya
dnyann nde gelen kmr ihracatsdr. Dnyann en geni uran
yum, kurun, gm, inko, titanyum ve tantal rezervlerine sahiptir.
Ayrca kmr, demir, alminyum, bakr, nikel ve elmas rezervleri ba
kmndan dnyann en st sralarda yer alan alt lkesi arasndadr.
zellikle de kmr ve demir rezervleri o kadar byktr ki, sonu g
rlebilen bir gelecekde de tkenmesi beklenmemektedir. Avustralya en
fazla minerali ngiltere ve dier Avrupa lkelerine ihra etmesine kar
n, Asya lkeleri Avustralya'dan Avrupa lkelerine gre yaklak be
kat daha fazla mineral ithal etmektedir. Gnmzde en st sralarda
yer alan tketiciler srasyla Japonya, Gney Kore ve Tayvan'dr. rne
in Japonya Avustralya'nn ihra ettii kmr, demir ve alminyumun
neredeyse yarsn satn almaktadr.
Ksacas Avustralya son 50 yldr ticaret ortaklklarn Avrupa'dan
Asya'ya kaydrrken, ihracat mallar da tarmsal rnlerden mineralle
re kaymtr. Amerika, Avustralya'nn en byk ithalat rnleri kayna
dr ve Japonya'dan sonra ikinci en byk ihra mallar tketicisidir.
Ticaret ortaklklarndaki bu deiimler glerdeki deiiklikleri de
beraberinde getirmitir. Amerika'nnkine yakn bir yzlmne sa
hip olan Avustralya, evre ortam ok daha az retken olduundan ve
ok az insann geimini salayabildiinden dolay yaklak 20 milyon
gibi ok kk bir nfusa sahiptir. Bununla birlikte 1 950'lerde lke li
derleri de dahil olmak zere ok sayda Avustralyal, kendi lkelerin
den ok daha kalabalk nfusa sahip olan Asyal komularn, zellikle
de 200 milyon nfuslu Endonezya'y dehetle izliyorlard. Avustralya
llar ayn zamanda youn nfuslu, ancak ok uzaktaki Japonya'nn
tehdidi altnda bulunduklar ve bombalandklar il. Dnya Sava de
neyiminden ok etkilenmilerdi. ou Avustralyal, lkelerinin Asya
komularna kyasla olduka az bir nfusa sahip olmasndan dolay
olumsuz etkilendikleri sonucuna varmlard. Eer bu boluk hzl bir
ekilde doldurulmazsa, Avustralya, Endonezyallar'n yaylmalar a
sndan ekici bir hedef haline gelecekti. Bu yzden 1 950 ve 1 960'l yl-

482

larda kamu siyasetinin bir sonucu olarak gmenleri lkeye ekmek

iin hzlandrlm bir program balatlmt.
Bu program Avustralya'ya gerekletirilen gn sadece Avrupa
kkenli insanlarla snrlandrlmayan, ancak ngiltere ve lrlanda'dan
gelen insanlara daha fazla imkan tanyan nceki Beyaz Avustralya si
yasetini terk etmeyi gerektirmekteydi. Yetkili hkmetin ifadelerinden
Anglo-Keltik gemii olmayan insanlarn uyum salayamayacaklarna
dair kayg duyduklar anlalmaktayd. Fark edilen bu nfus an
hkmet hemen kabul etmi ve daha sonra dier Avrupa lkelerinden
-zellikle de talya, Yunanistan, Almanya ve ardndan Hollanda ve es
ki Yugoslavya'dan- gmen toplamak iin aktif bir ekilde almaya
balamt. l 970'lerden itibaren ngiliz kimliinden ziyade Avustralya
Pasifik kimliinin tannmasyla birlikte Avrupa'dan daha fazla gmen
toplama istei hkmeti Asya g zerindeki yasal engelleri kaldr
maya yneltmiti. ngiltere, lrlanda ve Yeni Zelanda hala Avustral
ya'nn en nemli gmen kaynaklar olmasna karn gnmzde tm
gmenlerin drtte biri Asya lkelerinden-Vietnam, Filipinler, Hong
Kong ve zellikle son yllarda gittike artan bir oranda in'den-gel
mektedir. Amerikallar'n % 1 2'si ve Hollandallar'n % 3'nn deni
zar lkelerde gmen olduu hatrlanacak olursa, bugn tm Avust
ralyallar'n yaklak drtte birinin denizar lkelerde doan g
menler olmas nedeniyle g olay 1 980'li yllarda tm zamanlarn en
yksek deerine ulamtr.
Bu Avustralya'y doldurma politikasnn arkasnda bir yanllk bu
lunmaktadr, zira Avustralya'nn Avrupallarn lkeye yerleiminin ar
dndan iki yzyldan daha fazla bir sre gemesine ramen niin Ame
rika'nn nfus younluuna ulaamadklarnn nedeni olarak evresel
problemler gsterilmektedir. Avustralya snrl su kaynaklarna ve besin
retimi iin yetersiz kaynaklara sahip olduundan dolay olduka kala
balk bir nfusun bakmn salayabilecek kapasiteye sahip deildir.
Nfus art kii bana den gelirler esas alndnda Avustralya'nn
ihra ettii mineral rnlerinden kaynaklanan kazanlarn etkisini ha
fifletmektedir. Avustralya son dnemlerde ylda yaklak net 100 binlik
bir oranla lkeye gmen kabul etmekteydi, bu ekilde glerden kay
naklanan yllk sadece % O.S'lik bir nfus art salanm oluyordu.
Her eye ramen yakn dnemdeki babakan Malcolm Fraser, iki
byk politik partinin liderleri ve Avustralya i Konseyi de dahil ol-

"Madenci " Avustralya

483

mak zere sz geen ok sayda Avustralyal lkelerinin nfusunun

50 milyona kmas gerektiini dnyorlard. Bu mantk beraberin
de ok kalabalk nfusa sahip Asya lkelerindeki Sar Tehlike korkusu
nu, Avustralya'nn byk bir dnya gc olma isteini ve nfusu yal
nzca 20 milyon olan Avustralya'nn, eer nfusunda bir art olmaz
sa, bu hedefini gerekletiremeyecei inancn akla getirmektedir. Fa
kat birka on yl nce hedeflenen bu istekler yle bir noktaya gelmiti
ki, Avustralyallar artk byk bir dnya gc olma beklentisinde de
ildiler. Avustralyallar bu isteklerini gerekletirmi olsalar bile, dier
taraftan Avustralya'dan ok daha az nfusa sahip olan Israil, Isve, Da
nimarka, Finlandiya ve Singapur (ki bu lkelerin her biri ancak birka
milyon nfusa sahiptirler) her eye ramen byk ekonomik g mer
kezidirler ve dnyadaki teknolojik yenilikler ve kltr bakmndan b
yk katk salamaya devam etmektedirler. Hkmetlerinin ve iadam
larnn aksine Avustralyallar'n o/o 70'i artk daha fazla g istemiyor
lard. Avustralya'nn uzun vadede kendi halknn bile geimini salayp
salayamayaca phelidir. Gnmzdeki yaam standardn devam
ettirebilmek iin Avustralya'nn nfusu u andaki nfusunun yarsn
dan daha az, yani 8 milyon olmaldr.

Topran Bozulmas
Topraklarnn verimlilii nedeniyle (Avustralya kendi lkesinin
standartlarna gre yksek, ancak Avustralya'nn dndaki lkelerin
standartlarna gre orta verimlilie sahip bir lkedir) Avustralya'da
kendi kendine yetebilen tek smrge devleti olan Gney Avustral
ya'nn bakenti Adelaide'da ehrin ierilerine doru ilerlerken Avust
ralya'nn bu en iyi iftlik arazisinde birbiri ardnca terk edilmi hara
belere rastlamtm. Turistleri ekmek amacyla korunmu olan bu ha
rabelerden birini ziyaret etmeliydim: Buras 1 850'lerde ngiliz soylula
r tarafndan byk harcama yaplarak bir koyun iftilii olarak d
zenlenmi olan byk bir malikanedir (Kanyaka) . 1 869 ylnda terk
edilmi, sonra da bir daha hi kullanlmamtr. Gney Avustralya'nn
i blgelerinin byk blm, 1850'lerde ve 1 860'l yllarn balarnda
topran imenlerle kapland ve bitki rtsnn olduka gr ve sa
lkl grnd yal zamanlar sresince koyun yetitiricilii iin
tahsis edilmiti. 1 864'de balayan kuraklklarla birlikte hayvanlarn
ar derecede otlatld arazi l koyun cesetleriyle kaplanm ve da-

484

ha sonra da bu koyun iftlikleri terk edilmiti. Bu felaket, hkmeti

deniz kysndan ne kadar ierilerdeki blgelerin iftiliin yaylmas
iin gvenilir blgeler olduunu belirlemek iin bilirkii -G. W. Goy
der- gndermeye yneltmiti. Goyder daha sonra Goyder hatt olarak
bilinen bir hat belirlemiti. Buras kuraklk ihtimalinin iftilik giri
imlerini baarsz kld kuzey blgesiydi. Ancak 1 870'lerde yal
geen yllar, hkmeti deerinden ok yksek gsterilen buday arazi
lerinin yan sra 1860'lardaki terk edilmi koyun iftliklerini ok yk
sek fiyatlarda yeniden satn almaya tevik etmiti. Goyder hattnn te
sinde yeni kasabalar meydana getirildi, demiryollar geniletildi ve ol
duka yal geen birka yl iinde bu buday iftlikleri bol rn el
de ettiler, daha sonra bu buday iftlikleri 1 870'lerin sonlarnda byk
koyun iftliklerine dntrlen byk arazilerle btnletirildiler.
Kuraklklarn geri dnmesiyle birlikte bu koyun iftliklerinin byk
blm yeniden bozulmaya uradlar ve bugn hala salam bir ekil
de kalm olan iftlikler ise koyun yetitiricilii asndan kendi kendi
ne yetememektedir. Bu iftliklerin sahipleri hayatlarn devam ettire
bilmek iin ikinci bir meslek sahibi olmaya, turizmle uramaya ya da
baka lkelerde yatrm yapmaya ihtiya duymaktadrlar.
Avustralya'da besin retimi yapan dier birok blge de az ya da
ok buna benzer gemie sahiptir. Besin retimi yaplan blgelerde
balangta kar elde edilmekte iken niin daha sonra kar elde edileme
meye balanmtr? Bunun nedeni, Avustralya'nn bir numaral evre
problemi olan toprak bozulmasdr. Topran bozulmaya uramas
.evreye zarar veren dokuz nedenden kaynaklanmaktadr: Yerli bitki
rtsnn temizlenmesi, koyun ve tavanlarn ar otlamas, tavan
lar, topraktaki besin tkenmesi, toprak erozyonu, insanlarn neden ol
duu kuraklklar, yabani otlar, yanl ynlendirilen hkmet politika
lar ve tuzlulama. evreye byk zarar veren tm bu olaylar dnya
nn baka yerlerinde de grlmektedir, hatta baz durumlarda Avust
ralya'dakinden ok daha byk kiisel etki sz konusudur. imdi ksa
ca bu etkilerden bahsedelim:
Yukarda szn ettiimiz gibi nceki Avustralya hkmetinin
yerli bitki rtsn temizletmek iin hkmet topran kiraya ver
mesi gerekiyordu. Bu gereklilik artk gittike zayflam olmasna kar
n Avustralya hala yllk olarak dier herhangi bir Birinci Dnya lke
sinden ok daha fazla yerli bitki rtsn temizlemektedir. Avustral-

" Madenci" Avustralya

485

ya'daki temizleme cretlerini yalnzca Brezilya, Endonezya, Kongo ve

Bolivya gemektedir. Avustralya'da gnmzdeki toprak temizleme
faaliyetlerinin byk blm, Queensland eyaletinde srlar iin ot
lak alan oluturma eklinde yrtlmektedir. Queensland hkmeti
geni apl temizleme faaliyetlerinin, 2006'ya kadar olmasa da, safha
safha tamamlanacan bildirmiti. Bunun sonucunda Avustralya'da
meydana gelen zarar kuru topran daha tuzlu hale gelmesi ve toprak
erozyonu nedeniyle toprak bozulmasn, tuz ve tortul tabakann boal
mas sonucu suyun niteliinin bozulmasn, tarmsal retkenlik ve
toprak deeri kaybn ve Byk Mercan Resifi'nin zarara uramasn
iermektedir. Buldozerlerle temizlenmi bitki rtsnn rmesi ve
yaklmas sonucu yaklak olarak lkenin toplam motorlu aralarnn
yayd gaz miktarna eit sera gaz evreye yaylmaktadr.
Toprak bozulmasnn ikinci nedeni yeniden bymesine imkan
kalmadan bitki rtsn hzl bir ekilde yiyip bitiren koyunlarn sa
ysnn artmasdr. Bat Avustralya'nn Murchison kasabasnda olduu
gibi, ar otlatma toprak kaybna yol at iin baz blgelerde olduk
a ciddi ve geri dndrlemez ykmlara neden olmutur. Bugn artk
ar otlatmann yol at sorunlar kabul edilmektedir, bu yzden
Avustralya hkmeti maksimum koyun stok oranlarn dzenlemek
tedir: iftilerin kiralanm arazi zerinde her bir acre (4047 m2 ) ala
m iin belirli bir saydan daha fazla koyun stoklamas yasaklanmtr.
Bununla birlikte hkmet daha nce minimum stok oranlar belirle
miti; iftilerin kiralama koulu olarak her bir acre alan iin belirlen
mi minimum bir sayda koyun stoklamalarn zorunlu klmt. Ilk kez
19. yzyln sonlarnda belgelenen bu koyun stoklama oranlar bugn
k savunulabilir oranlardan kat daha yksekti. 1 890'larda belgele
meler balamadan nceki koyun stoklama oranlar grne gre bu
gnk savunulabilir oranlardan on kat daha yksekti. Yani ilk g
menler ayrlk alanlara potansiyel olarak yenilenebilir bir kaynak gibi
muamele etmekten ziyade yeil bitkileri kazp karmlard. Ayn du
rum topran temizlenmesi iin de geerlidir. yle ki hkmet topra
a zarar vermesi iin iftileri grevlendirmi ve topraa zarar verme
de baarsz olan iftilerin kira szlemelerini iptal etmitir.
Topran bozulmaya uramasnn dier nedeninden daha nce
sz etmitik. Tavanlar koyunlarn yapt gibi bitki rtsn kaldr
makta, koyunlar ve srlarn otlamas iin hazr bulunan yeillik alan-

486

lan seyrekletirerek iftileri zarara uratmakta, ayn zamanda tavan

nfusunu kontrol altna almak iin iftliklerde kullanlan buldozerler,
dinamit, itler ve virs yayma ilemleri iin yaplan masraflar da ifti
leri zarara uratmaktadr. Tarm yaplan topraklarda birka yl iinde
ierdikleri besin maddeleri tkenmektedir, nk Avustralya toprakla
r balangta dk besin ieriine sahiptiler. Bitki rts tabakas in
celdikten ya da temizlendikten sonra topran st tabakasnn su ve
rzgarla erozyona uramas ihtimali de artmaktadr. Topran nehirler
yoluyla denize akmas ky sularn olduka bulanklatrmakta ve
Avustralya'nn en nemli turist merkezlerinden biri olan Byk Mer
can Resifi'ni ldrmektedir. Ancak burada Byk Mercan Resifi'nin bi
yolojik deerinden ya da balk retim havuzundan sz etmiyoruz.
"nsanlarn neden olduu kuraklklar" ise topran temizlenmesi,
koyunlarn ar otlatlmas ve tavanlar gibi nedenlerin ardndan ge
len bir toprak dejenerasyonuna iaret etmektedir. Bitki rts tabaka
s bu nedenlerden biri dolaysyla kaldrldnda, daha nce bitki r
tsyle glgelenen o toprak artk direkt olarak gnee maruz kalmak
tadr ve bu da topraa ar derecede s yaymakta ve kurak hale getir
mektedir. Yani kzgn ve kurak toprak artlarn meydana getiren ikin
cil etkiler doal kuraklkln yol at gibi bitkilerin gelimesini en
gellemektedir.
Montana ile balantl olarak 1 . Blm'de akland gibi, yabani
otlar, tercih edilen ayr bitkilerine kyasla koyunlar ve srlarn pek
houna gitmedii ya da faydal rnlerle rekabete girdiklerinden dola
y iftiler asndan dk deerdeki bitkiler olarak tanmlanmakta
dr. Baz yabani otlar deniz ar lkelerden zel amal olarak getiril
memi bitki trleridir. Yabani otlarn yaklak % I S'i tarmda kullanl
mak zere bilinsizce getirilmitir. te birlik blm ise dekoratif
olarak kullanlmak zere bahelerden yabani ortama getirilen trler
dir. Dier yabani ot trleri ise yerli Avustralya bitkileridir. Otlayarak
beslenen hayvanlar zellikle baz bitkileri yemeyi tercih ettiklerinden
dolay onlarn bu hareketleri yabani otlarn artmasna ve otlak alanla
rn faydas daha az olan ya da hibir fayda salamayan, hatta hayvan
lar zehirleyen bitki trleriyle kaplanmasna neden olmaktadr. Yabani
otlar, kendileriyle mcadele edilebilme kolaylna gre farkllk gs
termektedirler: Baz yabani ot trlerini kaldrmak ve yerine daha mak
bul olan trleri ya da rnleri ekmek ok kolaydr, ancak yerleik di-

"Madenci" Avustra lya

487

er baz yabani ot trlerini karmak ok masrafldr ve bu ilemi ya

saklamay gerektirecek derecede zordur.
Yaklak bin bitki trnn bugn Avustralya'daki yabani otlar
oluturduu ve yllk yaklak iki milyar dolar ekonomik kayba yol a
tklar dnlmektedir. Bunlarn arasnda en ok zarar veren trler
den biri de zellikle deerli alanlar asndan-Kakadu Ulusal Park ve
Dnya Miras Alan-byk bir tehdit oluturan Mimoza otudur. Di
kenli bir ot olan mimoza alt metre kadar uzamakta ve bir yl iinde
kaplad alan iki katna karabilecek kadar tohum retmektedir. Bu
zararl yabani otlardan biri de 1 870'lerde Queensland eyaletini gzel
letirmek iin ss olarak kullanlmak zere kk fundalklar eklinde
Madagaskar'dan getirilen rubber vinedr. Kurgubilim filmlerinde r
nekleri bulunan yaratk eklindeki bir bitki trdr bu. iftlik hay
vanlar asndan olduka zehirli olmas, dier bitki rtsn ldr
mesi ve inanlmaz bir hzda sk allklar eklinde bymesinin yan s
ra, nehirlerde srklenerek ok uzaklara kadar giden ve sonunda rz
garla tanan 300 tohumu brakmak iin birdenb.ire alan kabuklar b
rakmaktadr. Tek bir kabuun iindeki tohumlar 2.5 acre'lik alann ye
ni rubber vinelarla kaplanmas iin yeterlidir.
Daha nce sz edilen topran temizlenmesi ve ar derecede ko
yun stoklanmas ile ilgili yanl hkmet politikalarna hkmetin
Buday Kumlu'nun politikalar da eklenebilir. Hkmet, gelimi bir
toplumdaki buday fiyatlar konusunda umutlandrc tahminlerde
bulunmaya almaktayd. Bu ekilde iftileri buday yetitirmek
amacyla snr blgelerindeki arazilerde buday ekmek ve bunun iin
gereken makinelere yatrm yapmak iin bor almaya tevik etmektey
di. ok sayda ifti buday yetitirmek iin ykl miktarda para har
camlard, ancak toprak yalnzca birka yl buday rn verebilmi,
daha sonra da buday fiyatlar dmt.
Avustralya'daki toprak bozulmasnn nedenlerinden biri olan tuzlu
lama olduka karmak bir konudur ve ok fazla aklama gerektirmek
tedir. Tuzlu denizlerden kaynaklanan esintiler, daha nceki okyanus
havzalar ya da tuzlu gllerin miras olan Avustralya'nn byk bl
mndeki topraklarn ok fazla tuz ierdiinden daha nce bahsetmi
tim. Birka bitki tr tuzlu toprak artlarna dayanabilmesine karn ye
titirdiimiz rnlerin hemen hemen hibiri bu artlarda dayankllk
gsterememektedir. Eer tuz, kk blgesinin hemen altnda kalm ol-

488

sayd, bir problem olmayacakt. Fakat iki olay tuzu yzeye doru ta
maktadr ve problemlere neden olmaktadr: Sulamadan kaynaklanan
tuzlulama ve topran kuraklamasndan kaynaklanan tuzlulama.
Sulamadan kaynaklanan tuzlulama ya miktarnn ok dk ol
duu ya da tarm iin yeterli olmad ve Gneydou Avustralya'nn ba
z blmlerinde olduu gibi sulamann mutlaka gerekli olduu kurak
alanlarda ortaya kma potansiyeline sahiptir. Eer bir ifti damla su
lama yntemini kullanyorsa, yani her bir meyve aacnn ya da rn
dizisinin tabannda kk bir sulama dzeni yerletirip aacn ya da
rnlerin kklerine kadar yeterli suyun girebilecei bir dzenek hazr
lyorsa, ok az su israf olacak ve hibir problem ortaya kmayacaktr.
Ancak ifti, eer bunun yerine daha bilinen yaygn sulama uygulama
sn yapyorsa, yani suyu ok geni bir alana datmak iin bir pskr
tc kullanarak topra sular altnda brakyorsa, bu durumda toprak,
kklerin emebileceinden ok daha fazla suyla kaplanacaktr. Emilme
mi fazla su, tuzlu topran derinliklerine kadar szmakta ve bu durum
derinlerdeki tuzun kk blgesi ya da yzeye yaylabilecei srekli bir s
lak hat olumasna neden olmaktadr. Tm bunlar tuza dayankllk
gsteren bitkilerin dndaki dier bitkilerin gelimesi engellemektedir.
Bizim kurak bir lke olarak dndmz Avustralya'nn su prob
lemleri yukarda bahsettiimiz anlamda ok az miktardaki suyla ilgili
problemler deil, aksine ok fazla miktardaki suyla ilgili problemlerdir:
Su hala yeterince ucuzdur ve baz blgelerde yaygn sulamada kullan
labilecek yeterlilikte su mevcuttur. Daha kesin bir dille ifade etmek ge
rekirse, Avustralya'nn baz blmleri yaygn sulamaya olanak salaya
cak yeterlilikte su stouna sahiptir, ancak bu hareket halindeki tuzu ta
mamen temizlemeye yetecek kadar deildir. Prensip olarak sulamadan
kaynaklanan tuzlulama problemleri, yaygn sulama yerine damla sula
ma sistemi kurma masrafna girilerek ksmen hafifletilebilir.
Sulamadan kaynaklanan tuzlulamann yan sra tuzlulamaya ne
den olan dier bir durum da ya miktarnn tarm iin yeterli olduu
blgelerde potansiyel olarak ortaya kma ihtimali olan topran ku
raklamasndan kaynaklanan tuzlulamadr. Bu durum dzenli olarak
k yamurlarnn grld (ya da nceleri dzenli olarak grld)
zellikle Bat Avustralya ve Gney Avustralya blgeleri iin geerlidir.
Bu blgelerdeki toprak, tm yl boyunca mevcut olan doal bitki rt
syle kaplandka bitkilerin kkleri yaan yamurun byk bir ksm-

" M adenci" Avustralya

489

n ekmekte, ok az miktarda yamur suyu da derinlerdeki tuz tabaka

laryla temas edecek ekilde topran ierisine szmaktadr. yle bir
ifti farzedelim ki, nce topran zerindeki doal bitki rtsn te
mizlesin ve onun yerine mevsimlik olarak ekilen sonra da rnleri top
lanan yeni ekinler eksin, yln baz blmlerinde de topra bo olarak
braksn. Toprak plakken iine ileyen yamur derinlerde bulunan
tuzlu blgelere kadar szacak ve bu durum tuzun yzeye kadar kma
sna neden olacaktr. Doal bitki rts temizlendikten sonra topran
kuraklamasndan kaynaklanan tuzlulamay ortadan kaldrmak sula
madan kaynaklanan tuzlulamadan farkl olarak olduka zor, masrafl
ya da geri dn olmayan imkansz bir uygulamadr.
Avustralya'nn baz blmlerinde okyanuslara kyasla kat daha
fazla tuz younluuna sahip olan tuzlu bir yeralt nehri gibi tuzun, ya
sulamadan kaynaklanan tuzlulama ya da topran kuraklamasndan
kaynaklanan tuzlulama yoluyla, topran ierisine doru hareket etti
i dnlebilir. Bu yeralt nehri yer seviyesindeki normal bir nehir gi
bi aaya doru, fakat ok daha yava bir ekilde akmaktadr. Yoku
aaya doru szlen nehirler sonunda benim Gney Avustralya'da
grdm olduka tuzlu olan glckleri oluturmaktadr. Eer tepelik
bir blgenin zirvesinde bulunan bir ifti, arazisinin tuzlanmasna ne
den olacak uygunsuz toprak ynetim uygulamalarn yrtrse tuz,
topran ierisinden yavaa yoku aaya doru uzanan iftlik arazi
lerine doru szlebilir, ki oradaki iftliklerde uygun yntemler kulla
nlyor olsa bile. Avustralya'da tepelik bir blgenin aasnda yer alan
ve byk zarara uram iftlik sahibinin bu ykntdan sorumlu olan
tepelik blgenin zirvesinde yer alan iftlik sahibinden zarar karla
masna ynelik olarak talepte bulunaca bir mekanizma bulunma
maktadr. Yeralt nehrinin bir ksm meyilli arazilerin aa blgelerin
de ortaya kmaz, aksine Avustralya'nn en byk nehir sistemi olan
Murray/Darling gibi yzeydeki nehirlerin ierisine doru akmaktadr.
Tuzluluk farkl ekilde Avustralya ekonomisinde ciddi ekono
mik kayplara yol amaktadr. llk olarak Avustralya'daki olduka de
erli baz araziler de dahil olmak zere ok fazla iftlik arazisinin ret
kenliini azaltmakta, rnlerin bymesine ve iftlik hayvanlarnn
yetitirilmesine engel oluturmaktadr. kinci olarak tuzun bir blm
ehrin ime suyu kaynaklarna tanmaktadr. yle ki Murray/Darling
Nehri Gney Avustralya'nn bakenti Adelaide'n ime suyunun %

490

40-% 90'n karlamaktadr. Fakat nehrin tuz seviyesinin ykselmesi

su kaynan insanlarn tketimi ya da rnlerin sulanmas asndan
elverisiz hale getirmektedir.
Yollar, demiryollar, havaalanlar, kprler, binalar, su borular, s
cak su sistemleri, yamur suyu sistemleri, kanalizasyonlar, ev ve en
dstriyel aralar, elektrik hatlar, telefon hatlar ve su artma niteleri
de dahil olmak zere altyap sistemlerini andran tuzun neden oldu
u zararlar dier iki problemden ok daha byk masraflara yol a
maktadr. Avustralya'nn tuzlulamadan kaynaklanan ekonomik ka
yplarnn yalnzca te birlik blmnn Avustralya tarm asndan
byk zararlara yol at hesaplanmtr.
Tuzlulama Avustralya'daki temizlenmi tm topraklarn yaklak
olarak o/o 9'unu etkilemektedir ve gnmzdeki trendler bu yzde
orannn % 25'e ktn gstermektedir. Tuzlulama bugn zellikle
de Bat Avustralya ve Gney Avustralya'da ciddi bir problemdir. Daha
nceki devletin buday kua, dnyada rastlanan topran kurakla
masndan kaynaklanan tuzluluun en kt rneklerinden biri olarak
dnlmektedir. Bugn asl yerli bitki rtsnn % 90' temizlenmi
durumdadr. Byk blm 1 920 ve 1 980 yllar arasnda temizlen
mitir. 1 960'larda Bat Avustralya hkmetinin balatt "Ylda Mil
yon Acre'lik Araziler" program ile son bulmutur. Dnya zerindeki
bu kadar genilikte hibir arazinin doal bitki rts bu kadar hzl bir
ekilde temizlenmemitir.
Avustralya'da tuzluluun yaylma potansiyeli olan toplam alan, u
anda kapsad alana gre alt kattan daha fazladr, Bat Avustralya'da 4
kat bir art, Queensland'da 7 kat art, Viktorya'da 1 0 kat art ve Ye
ni Gney Galler'de 60 kat art iermektedir. Buday kuana ek ola
rak dier byk bir problem de Avustralya'nn tarmsal retiminin ne
redeyse yarsn karlayan, fakat artk daha tuzlu yeralt suyunun kar
t ve insanlarn sulama iin nehir boyunca ok daha fazla su ektik
leri Murray/Darling Nehri havzasdr. Baz yllarda nehirden o kadar
ok su ekilmektedir ki, nehirde okyanusa karacak hi su kalmamak
tadr. Murray/Darling Nehri'ne karan tuz, yalnzca nehrin aa bl
gelerindeki sulama faaliyetlerinden deil, ayn zamanda Queensland ve
Yeni Gney Galler'deki rmak kollar boyunca olduka geni apl ola
rak yrtlen endstriyel alanda kullanlacak pamuk yetitiriciliin
den kaynaklanmaktadr. Bu pamuk etkinlikleri Avustralya'nn toprak

" M adenci" Avustralya

491

ve su ynetiminin en byk iki kmaz noktasdr, nk bir taraftan

pamuk, budaydan sonra Avustralya'nn en deerli rndr, ancak
dier taraftan pamuk yetitiriciliiyle balantl olarak uygulanan b
cek ilalar ve hareket halindeki tuz, Murray/Darling Havzas'nda ger
ekletirilen dier tarm rnlerine zarar vermektedir. Tuzlulama bir
kere baladktan sonra, zellikle de kuraklamadan kaynaklanan tuzlu
lama durumunda artk geriye dnlmesi olduka zayf bir durumdur
ya da zlmesi olduka pahalya mal olan veya ok uzun zaman ala
cak bir sreci gerektirmektedir. Yeralt nehirleri ok yava bir ekilde
akmaktadr, yle ki kt toprak ynetiminden dolay bir kere tuz ha
rekete geirildikten sonra tm gece damla sulama dmesi alsa ve
daha fazla tuzun hareket etmesi engellense bile topran dnda hare
ket halinde bulunan tuzu temizlemek 500 yl alabilmektedir.

Dier evresel Problemler

Tm bu nedenlerden kaynaklanan toprak bozulmas Avustral
ya'nn en pahalya mal olan evre problemi olmasna karn dier be
ciddi problemden de ksaca sz etmekte fayda var: Bunlar ormanclk,
deniz balkl, tatl su balkl, tatl sularn kendisi ve yabanc tr
lerle ilgili problemlerdir.
Antartika'nn yan sra Avustralya da en az alan ormanlarla kapl
olan ktadr. Ktann toplam alannn yaklak o/o 20'si ormanlarla kap
ldr. Avustralya ormanlar muhtemelen dnyann en uzun aalarn
iermekteydi. Boy olarak Kaliforniya kylarndaki kzlaalarna ra
kip olabilen ya da en zirvede yer alan Viktorya'nn okalipts aalar
artk kesilmeye balanmtr. 1 788 ylnda Avrupallar lkeye yerleme
ye baladklarnda Avustralya'da bulunan ormanlarn o/o 40' temiz
lenmi, o/o 35'i ksmen kesilmi ve yalnzca o/o 25'i el srlmeden var
ln devam ettirmektedir. Buna ramen eski ormanlarn bulunduu
bu kk alandaki aalar kesilmeye devam etmektedir ve bozulan
Avustralya topraklarnn dier bir rneini oluturmaktadr.
Avustralya'nn geride kalan ormanlarndan kesilen kereste aala
rnn lke iindeki tketimine ek olarak ihra rn olarak kullanm
da olduka dikkat ekici bir durumdur. hra edilen orman rnleri
nin yars aa gvdeleri ya da tamamlanm malzemeler eklinde de
ildir, aksine odun yongalar eklindedir ve bu rnlerin byk bl
m kat ve kat rnlerinin retiminde kullanlmak zere Japon-

492

ya'ya gnderilmektedir. Bu rnler Japon kat malzemelerinin drtte

birini oluturmaktadr. Bu odun yongalar iin Japonya'nn Avustral
ya'ya dedii mebla ton bana yedi dolara dmesine karn retilen
kad Japonya ton bana bin dolara satmaktadr. Yani kesildikten
sonra keresteye eklenen deerin hemen hemen tm Avustralya'dan
ziyade Japonya'da birikmektedir. Odun yongalar ihra etmesinin yan
sra Avustralya ihra ettiinden yaklak kat daha fazla orman r
n ithal etmektedir. Bu ithal mallarnn yarsndan daha fazlas kat
ve karton rnleri eklindedir.
Bu yzden Avustralya'nn orman rnleri ticareti ifte bir ironiye
neden olmaktadr. En az ormana sahip olan Birinci Dnya lkelerin
den biri olan Avustralya, bir taraftan kendi rnlerini, topraklarnn %
74'lk gibi bir blm ormanlarla kapl olan ve ormanlk alan gittik
e artmaya devam eden Japonya'ya ihra etmek iin bu azalan orman
lardaki aalar kesmektedir. Dier taraftan Avustralya'nn orman
rnleri ticareti, dier bir lkede yksek fiyattaki tamamlanm mal
zemelere dntrlen dk fiyattaki hammaddeleri ihra etmeye,
sonra da bu tamamlanm malzemeleri ithal etmeye dayanmaktadr.
Aslna bakarsanz, bu tarz bir asimetriye iki Birinci Dnya lkesi ara
sndaki ticaret ilikilerinde deil, kendi lkelerindeki malzemelerin
deerine ek olarak hammaddelerini ucuz bir deere satn alan ve ret
tikleri pahal mallar smrgelere ihra eden bir Birinci Dnya lke
siyle ekonomik adan geri kalm ve sanayilememi nc Dnya
lkesi arasnda rastlamak gerekir. Kmr ve mineraller Avustralya'nn
Japonya'ya ihra etttii dier rnler arasnda yer almasna karn Ja
ponya'nn Avustralya'ya ihra ettii balca rnler otomobiller, tele
komnikasyon aralar ve bilgisayar malzemelerini iermektedir. Yani
Avustralya'nn deerli bir kayna arur ettii ve bunun karlnda
ok az bir para ald dnlebilir.
Doal yal ormanlarn srekli olarak kesilmesi, bugn Avustral
ya'da devam eden en hararetli evre tartmalarndan birinin konusu
nu oluturmaktadr. Orman kesimlerinin ve en iddetli tartmalarn
byk blm, Kaliforniya'y hari tutarsak 93 metre kadar uzayan
dnyann en uzun okalipts aalarnn bulunduu Tasmanya eyale
tinde devam etmektedir. Okalipts aalar hibir dnemde bugnk
kadar hzl bir ekilde kesilmemiti. Avustralya'nn her iki siyasal par
tisi de hem devlet hem de federal dzeyde Tasmanya'nn doal yal

" Madenci" Avustralya

493

ormanlarnn kesimini onaylamaktadr. Bunun muhtemel bir nedeni

nin 1 995 ylnda Ulusal Parti Tasmanya'daki orman kesimlerine verdi
i gl destei ilan ettikten sonra partiye finansal destek salayan
byk kurumun orman kesim irketleri olduu ileri srlmtr.
Avustralya doal yal ormanlarn kesimlerine ek olarak ayn za
manda hem yerli hem de yerli olmayan trlerin yer ald tarmsal or
manclk ekimleri yapmaktadr. Daha nce sz edilen nedenlerden
dolay-topraktaki besin deerlerinin dk olmas, ya miktarnn
az olmas ve tm bunlarn sonucunda aalarn hzl bir ekilde by
yememesi-tarmsal ormanclk ok daha az karldr ve lkede Avust
ralya'nn da aralarnda bulunduu on rakip lkenin on ikisindekin
den ok daha byk zararlara yol amaktadr. Avustralya'nn ticari a
dan en deerli kereste aac trlerinden biri olan Tasmanya'nn okalip
ts aalar, deniz ar lkelerde (Brezilya, ili, Portekiz, Gney Afri
ka, spanya ve Vietnam) Tasmanya'ya kyasla ok daha hzl bir ekilde
bymekte ve ok daha fazla kar getirmektedir.
Avustralya'nn deniz balklnn urad darbe, ormanlarnn
dt durumu andrmaktadr. Avustralya'nn uzun aalar ve ol
duka gr ayrlk alanlar, akas ilk Avrupal gmenleri, bu top
raklarda besin retimi gerekletirebilecekleri konusunda yanltmt.
evrebilimcilerinin kullandklar teknik terimlerle ifade etmek gere
kirse, Avustralya topraklar ok fazla rnn yetiebilecei geni bir
araziye sahiptir, fakat bu topraklar dk retkenlie sahiptir. Besin
maddelerinden yoksun olan verimsiz topraklar ve Gney Ameri
ka'nn bat kylarndaki Humboldt akntlarna kyasla Avustralya'nn
ky sularnn besin asndan zengin su ktlelerinin yzeye ykseli
hareketlerinden yoksun olmas nedeniyle ayn durum retkenlii ok
dk olan Avustralya'nn okyanuslar iin de geerlidir. Ar derece
de balk avland iin Avustralya'daki balk nfusu olduka dk b
yme oranlarna sahiptir. rnein son yirmi yl iinde Avustralya ve
Yeni Zelanda denizlerinde yakalanan ve balklk asndan ksa vade
li kar salayan Orange Roughy ad verilen bir balkta tm dnya a
pnda bir patlama olmutu. Fakat yakn dnemlerdeki almalar
Orange Roughy'nin ok yava bydn ve yaklak olarak krk ya
na kadar dourmaya balamadn gstermitir. Yakalanan ve yeni
len balklar genellikle yz yandadr. Bu yzden Orange Roughy n-

494

fusu, balklar tarafndan tutulan yetikin balklarn yerini alacak ka

dar hzl reyememektedir.
Avustralya, denizlerde uygulanan ar balkln tarihini sergile
mektedir. Bir stou tamamen tkenene kadar bitirmek, daha sonra ye
ni bir balklk alan kefetmek ve bir altn cevheri gibi ksa bir sre
iinde onu da tketmek. .. Deniz biyologlar yeni bir balklk alannn
almasnn ardndan srdrlebilir maksimum rn toplama deer
lerini belirlemek iin bilimsel alma balatabilmektedirler. Fakat bu
almayla ilgili tavsiyelerin ne srlmesinden nce balklk zaten
kme riski altndayd. Avustralya'daki bu ar balklktan zarar g
renler arasnda Orange Roughy trnn yan sra mercan alabal,
kral bal, kpek bal, mavi kanatl ton bal bulunmaktadr. Srek
li olarak balk avlanabileceine dair desteklenmi iddialarn yer ald
Avustralya'nn tek balklk alan, bugn Avustralya'nn ihra ettii en
deerli deniz rn olan ve sala faydas Marine Stewardship Coun
cil'dan bamsz olarak deerlendirilen Bat Avustralya kaya istakozu
nu barndrmaktadr.
Avustralya'nn deniz balklnn yan sra tatlsu balkl da ve
rimsiz topraklardaki besin maddeleri yetersizliinden dolay dk
retkenlikle snrlandrlmtr. Ayn zamanda denizdeki balk avlanma
alanlar gibi tatlsu balklnn yapld alanlar da yanltc ekilde
dk retkenlie sahip ok sayda olduka iri balklar barndrmak
tadr. rnein Avustralya'nn en byk tatlsu balk tr, 9 cm uzun
luuna ulaan ve Murray/Darling nehir sistemiyle snrl Murray Cod
trdr. Murray Cod, vcuda faydal, olduka deerli ve nceleri ok
bol miktarda tutulan ve kamyonlar dolusu olarak pazarlara gnderilen
bir balkt. Murray Cod balkl imdilerde ise bir k geirmek
tedir. Bu kn nedenleri arasnda Orange Roughy durumunda g
rld gibi yava byyen balk trlerinin ar derecede toplanmas;
suyun bulankln arttran sazanlarn etkileri; balklarn yumurtla
masn engelleyen, nehir suyu ssn dren (nk baraj yneticile
ri, suyun dibine balklarn remesi asndan yzeydeki daha scak su
ya kyasla olduka souk su brakmaktadrlar) ve daha nceden su ta
knlarndan kaynaklanan besin maddelerini periyodik olarak alan bir
nehri, ok az besin yenilenmesinin gerekletii sabit su ktlesi haline
dntren 1 930'lu yllarda Murray Nehri zerinde ina edilen baraj
larn etkileri saylabilir. Bugn Avustralya'nn tatlsu balklna da-

" M adenci" Avustralya

495

yal maddi kazanc ok azdr. rnein Gney Avustralya'daki tm tat

lsu balkl yllk olarak yalnzca 450 bin dolar kazan getirmekte
dir. Bu da part-time meslek olarak balk tutan 30 kii arasnda bl
lmektedir. Murray/Darling Nehri'nin dier deerli balk trleri olan
Murray Cod ve Golden Perch iin uygun ekilde dzenlenmi balk
lk phesiz bundan ok daha fazla kazan getirecektir, fakat Mur
ray/Darling balklnn urad zararn geri dndrlebilir olup ol
mad bilinmemektedir.
Tatlsu asndan Avustralya en az tatlsu kaynana sahip olan bir
ktadr. Zaten ok az miktardaki tatl su kaynaklarnn da byk bl
m youn nfuslu blgelerde bulunmaktadr ve bunlar ya tarmda ya
da ieek su olarak kullanlmaktadr. stelik lkenin en byk nehri
olan Murray/Darling'in yllk ortalama suyunun te ikisi insanlar ta
rafndan ekilmekte, hatta bazen suyun tm ekilmektedir. Avustral
ya'nn kullanlmayan su kaynaklar, insanlarn yerleim blgelerinden
ya da tarmsal alanlardan uzaktaki kuzey blgelerinde yer alan nehir
lerden olumaktadr. Avustralya'nn nfusu arttka ve kullanlmayan
tatlsu kaynaklar bozulduka baz yerleim blgeleri kendi tatlsular
iin ok daha masrafl olan suyu tuzdan arndrma ilemine balama
ya mecbur kalmaktadrlar. Kanguru Adas'nda halen suyu tuzdan
arndrma nitesi bulunmaktadr. ok yaknda Eyre Yarmadas'nda
yeni bir tesis almas gerekebilir.
Kullanlmayan Avustralya nehirlerini deitirmek amacyla ge
mite uygulamaya geirilen baz byk projeler byk maddi zararla
ra yol amlard. rnein 1 930'larda gemiyle yk tama trafiini sa
lamak iin Murray Nehri boyunca birka dzine baraj yaplmas ne
rilmiti ve plandan vazgeilmeden nce bu barajlarn yaklak olarak
yars Amerikan Askeri Mhendisler Tekilat tarafndan yaplmt. u
anda Murray Nehri zerinde ticari bir yk tama trafii yaplmamak
tadr, fakat barajlar, daha nce szn ettiimiz gibi, Murray Cod ba
lklnn kne neden olmutur. En pahalya mal olan baarsz
lklardan biri de yetien arpa, msr, pamuk, yalanc safran, soya fasul
yesi ve buday arazilerini sulamak iin Kuzeybat Avustralya'nn ol
duka uzak ve seyrek nfuslu bir blgesinde nehir baraj yapm plan
n ieren Ord Nehri projesiydi. En sonunda tm bu rnler arasnda
sadece pamuk o da ok kk bir alanda yetitirildi ve 1 O yl sonra ha
satlar verimsizlemeye balad. imdi bu blgede eker pancar ve ka-

496

vun retilmektedir, fakat bu rnlerin deeri proje iin harcanan b

yk paralar karlayamamaktadr.
Su miktar, suya ulaabilme ve kullanabilme imkanna ek olarak
ayn zamanda suyun niteliiyle ilgili problemler de bulunmaktadr.
Kullanlan nehirler ehirlerdeki ime suyu kaynaklar ve tarmsal sula
ma alanlarna ulaan akntlardan kaynaklanan toksin, bcek ilac ya
da tuz iermektedirler. Daha nce szn ettiimiz rnekler Adelaide
ehrinin ime suyu ihtiyacnn byk ksmn karlayan Murray Neh
ri'ndeki tuz ve tarmsal kimyasallar, kimyasal madde iermeyen bu
day ve sr eti yetitirmek iin aknt ynndeki giriimleri tehlikeye
sokan Yeni Gney Galler ve Queensland pamuk alanlarnda kullanlan
bcek ilalardr.
Avustralya dier ktalara kyasla daha az yerli hayvan trn barn
drdndan dolay zel bir ama zerine ya da tesadfen denizar l
kelerden getirilen ve bu yabanc trlere kar gelitirilmi savunma sis
temleri olmadnda yerli hayvan ve bitki trlerini tketen egzotik tr
lerin saldrlarna ak bir blgedir. Daha nce bahsettiim en bilindik
rnekler koyunlar ve srlarn otlayaca alanlarn neredeyse yarsn
tketen tavanlar, ok sayda yerli hayvan tr ile beslenen ve bu trle
rin tamamen ortadan kalkmasna neden olan tilkiler, yerli bitki trleri
nin yerini alarak topran kalitesini dren ve zaman zaman o blge
deki iftlik hayvanlarn zehirleyen binlerce yabani ot tr ve Mur
ray/Darling Nehri'nin suyuna byk zararlar veren sazan balklardr.
Dorusu yeri gelmiken bitki rtsne zarar veren asalak hayvan
larla ilgili birka hikayeden ksaca sz etmeliyiz. Yerli buffalolar, deve
ler, eekler, keiler ve atlar bitki rtsn ayaklar altnda ezmekte,
zerinde otlamakta ve geni bir alana byk zararlar vermektedirler.
Yzlerce haere bcek tr souk k mevsiminde lman iklim kua
ndaki lkelere kyasla Avustralya iklimine daha kolay uyum sala
mlardr. Bu haereler arasnda trtllar, meyve sinekleri ve dier bir
ou rnlere zarar vermekte iken, kurt sinekleri, maytlar ve keneler
de zellikle iftlik hayvanlarna ve ayrlk alanlara zarar vermektedir.
eker kamna zarar veren iki haere bcek trn kontrol altna al
mak iin 1 935 ylnda getirilen Cane Toads ile bu baarlamamt, fa
kat yirmi yl yaayabildikleri ve diileri ylda otuz bin yumurta brak
tklarndan dolay yz bin milkarelik bir alana yaylmlard. Bu kur
baalar yerli Avustralya hayvanlarnn hibirinin yiyemeyecei kadar

" M adenci" Avustralya

497

zehirlidirler ve haere bcekleri kontrol altna alma adna yaplm en

byk hatalardan biri olarak deerlendirilmektedir.
Son olarak Avustralya'nn okyanuslardan dolay tecrit edilmi bir
lke olmas nedeniyle denizar lkelerle arasndaki gemi tamacl
na bal olmas, denizde yaayan ok sayda haere trnn aktlan
balast sular, gemilerin kuru balastlar, gemi tekneleri ve su rnleri
yetitiriciliinde kullanlmak zere ithal edilen malzemeler yoluyla l
keye tanmasna yol amtr. Bu deniz haereleri arasnda denizana
s, yengeler, zehirli dinoflagelateler, kabuklular ve yalnzca Gneydo
u Avustralya'daki yerli benekli kurbaa bal trn tketen Japon
yldz bal bulunmaktadr. Bu haerelerin byk ksmnn neden ol
duklar zarar ve onlar kontrol altna almak iin her yl dzenli olarak
harcanan para olduka byk miktarlardadr. rneklendirmek gere
kirse tavanlar kontrol altna almak iin ylda birka yz milyon do
lar, iftlik hayvanlar zerinde yaayan keneler ve sinekler iin 600 mil
yon dolar, bitkilerin zerinde yaayan maytlar iin 200 milyon dolar,
dier haere bcekler iin 2.5 milyar dolar ve yabani otlar iin 3 mil
yar dolardan fazla harcama yaplmaktadr.

mit ve Deiim aretleri

Tm bu nedenlerden dolay Avustralya ok farkl ekillerde byk
ekonomik zararlara urayan son derece hassas bir lkedir. Yaplan bu
masraflarn bir ksm gemite meydana gelen ve artk geri dn
mmkn olmayan -baz toprak bozulma ekilleri ve yerli trlerin (ki
Avustralya'da yakn gemite dier herhangi bir ktadakinden ok da
ha fazla tr bulunmaktayd) soyunun tkenmesi gibi- zararlardan
kaynaklanmaktadr. Bu zararlarn byk blm gnmzde hala de
vam etmekte, hatta Tasmanya'daki doal yal ormanlarn kesilmesi
durumunda olduu gibi bu sre de gittike hzlanmaktadr. Avustral
ya'nn urad zararlarn bir blmnn nn kesmek, yzyllar
boyunca yaylmaya devam edecek olan hareket halindeki tuzlu yeralt
suyunun yava bir ekilde yukardan aaya doru akmasnn yol a
t etkiler gibi nceden yaanan gecikmeler nedeniyle artk neredeyse
imkanszdr; Hkmet politikalarnn yan sra Avustralya'nn kltrel
deerlerinin byk blm de gemite birtakm zararlara yol am
tr ve bu zararlar halen devam etmektedir. rnein su politikalaryla

498

ilgili bir reformun nne konulan politik engeller, su ruhsatnameleri

almaya alrken karlalan engellerdir.
imizden ktmserlie eilimli olanlar ya da gereki dnenlere
gre tm bu gerekler bizi Avustralyallar'n gittike bozulan bir evre
ortamndaki yaam standardna mahkum olduklar hakknda dn
meye yneltmektedir. Aslnda bu dnce tarz Avustralya'nn gelecei
asndan tamamen gereki bir senaryodur; kyamet gn savunucu
larnn da destekledii nfus azalmas ve politik k ya da Avustral
ya'daki gnmz siyasetileri ve iadamlarnn birounun keyifle ka
bul ettikleri tketim oranlar ve nfus bymesinin devamll gibi...
Tketim oranlarnn ve nfus artnn sreklilii senaryosu ile nfus
azalmas ve politik k senaryosunun gereki ynleri ayn zamanda
Birinci Dnya lkelerine de uygulanabilir, aradaki tek farkllk Avust
ralya'nn ilk senaryoyu ok yaknda sonlandrabileceidir.
Ayn zamanda mit verici iaretler de bulunmaktadr. Bunlar dei
en bak alarn, Avustralyal iftilerin birtakm deiikler yapmak
iin yeniden dnp tanmalarn, zel teebbsleri ve radikal hk
met teebbslerinin balangcn iermektedir. Her eyi en batan gz
den geirme giriimi, bizim 8. Blm'de Grnland lskandinavyas ile
balantl olarak karlatmz ve 1 4. ile 16. Blm'lerde karlaaca
mz bir temay ve bir toplumun srekliliini salayabilmek iin han
gi deerleri derinden benimsemesi gerektiine karar verirken karla
t zorluklar rneklendirmektedir. 40 yl nce Avustralya'ya ilk ziya
retimi gerekletirdiimde, Avustralyal toprak sahipleri gelecek nesil
ler asndan kendi topraklarna zarar verdikleri konusundaki eletiri
lere, "Buras benim topram ve ne istersem onu yaparm" eklinde ce
vap veriyorlard. Bu tr tepkiler bugn hala devam etmesine karn
gemie kyasla ok daha az sklkla karlalmaktadr ve halk arasn
da eskisi kadar kabul grmemektedir. Hkmet birka on yl ncesi
ne kadar evreye zarar veren dzenlemeleri uygulamaya geirme (top
rak temizleme faaliyetleri) ve evreyi tahrip edici projeleri yrrle
koyma (Murray Nehri baraj ve Ord Nehri projesi) konusunda pek
muhalefet etmemesine karn bugn Avustralya halk Avrupa, Kuzey
Amerika ve dier blgelerin halk gibi evre problemleri konusunda
gittike seslerini ykseltmektedirler. Halk zellikle toprak temizlen
mesi, nehirlerin gelitirilmesi ve doal yal ormanlarn kesilmesine
kar kmaktadr. Bu satrlar yazdm sralarda szn ettiim bu

" M adenci" Avustralya

499

halk tepkileri Gney Avustralya hkmetinin Murray Nehri'ndeki 300

milyon dolarlk zarar telafi etmek iin yeni bir vergi uygulamasna
balamasna, Bat Avustralya hkmetinin doal yal ormanlarn ke
silmesine engel olmak iin harekete gemesine, Yeni Gney Galler h
kmeti ve iftilerinin 406 milyon dolarlk kaynak ynetimi ve geni
apl toprak temizleme plan konusunda anlamaya varmalarna, ta
rihsel olarak en muhafazakar Avustralya devleti olan Queensland h
kmetinin 2006 yl itibaryle olgunlam allk arazilerin geni apl
olarak temizlenmesi iin Avustralya Cumhuriyeti'ne ortak bir neri
sunmasna neden olmutur. Bu giriimlerin hibiri 40 yl nce hayal
bile edilemezdi.
Bu mit verici gstergeler bir btn olarak halkn oy kullanmayla
ilgili tutumlarnn ve hkmet politikalarnn deimesine neden ol
mutur. Dier bir mit verici gsterge de zellikle eski iftilik yn
temlerinin artk devam ettirilemeyeceini ve iftliklerini bu ekilde o
cuklarna miras brakamayacaklarn fark eden iftilerin dncele
rindeki deiiklikleri iermektedir. Bu dnce Avustralyal iftileri
( 1 . Blm iin mlakat yaptm Montana iftileri gibi) olduka z
mektedir, nk iftiliin olduka az kar getiren gelirinden ziyade
onlar iftiliin yaam tarzn sevmektedirler ve bu da onlarn ok da
ha fazla ilerine sarlmalarna neden olmaktadr. Deiiklie uram
bu dnceleri sembolize eden bir grmeyi kendisinden daha nce
bahsettiim Bill Mclntosh ile yapmtm. Bill Mclntosh bana 1879 y
lndan beri kendi ailesine ait olan iftliklerindeki tavan yuvalarn na
sl buldozerlerle ve dinamitlerle ortadan kaldrdndan sz etmiti.
Yine ayn blgede 1 937 ve 1 999 yllarnda ekilmi ve ar derecede
koyun stoklanmasndan dolay 1 937'de seyrek halde yetimi bitki r
tsn resmeden fotoraflar gstermiti. iftliinin uzun mrl ol
masn salamak amacyla ald tedbirler, koyun stounu hkmetin
kabul edilebilir maksimum dzeyin altnda tutmak ve ynsz koyun
lar sadece et retimi iin kullanmak amacyla ayrmakt. nk bu
koyunlar ok daha az dikkat ve bakm gerektirmekteydi. Yabani ot
problemiyle baa kmak ve arazisinde pek makbul olmayan bitki tr
lerinin yetimesini engellemek amacyla "cell grazing" ad verilen bir
uygulama balatmt. Bu uygulamayla koyunlarn sadece en lezzetli
bitkileri yiyip ardndan bir baka otlak alana gemelerine izin verilme
mi, bunun yerine lezzetli bitkiler gibi daha az lezzetli bitkileri tket-

500

meye balayana dek ayn otlak alanda braklmlardr. Bana artc

gelen konu, Bill Mclntosh'un masraflar olduka aaya ekmi olma
s ve drbn, radyo ve kendisine elik eden kpeiyle birlikte motosik
letine binip binlerce koyuna obanlk ederek tm iftlii kendisinden
baka tam gn alan bir ii olmakszn kendi bana ynetebilmesiy
di. Ayn zamanda baka ticari kazan kaynaklar da salamaya al
mt, nk tek bana iftlii, uzun vadede yeterli geliri salamaya
yetmeyecekti.
Yakn zamanda deien hkmet politikalaryla birlikte iftilerin
ortaklaa hareket etmeleri sonucu stok oranlar dm ve otlak alan
larn durumu iyilemiti. Hkmetin hayvanclk faaliyetlerinin yapl
mas iin 42 yllk dnemler sresince iftilere kiralad arazilerin yer
ald Gney Avustralya'nn i blgelerinde Pastoral Board ad verilen
bro her 14 ylda bir topran durumunu deerlendirmeye alyor ve
eer bitki rtsnn durumu gittike gelimiyorsa, izin verilen stok
oranlar dryordu. Ayn zamanda eer bu bro kiracnn mlk
yeterince iyi ynetemediine karar verirse kira kontratn iptal ediyor
du. Kyya doru yaklatka ise topraklarn mlkiyet hakk tamamen
kiilere gemekte ya da kiiler tarafndan snrsz olarak kiralanmakta
dr. Bu yzden bu blgelerde direk hkmet denetimi imkanszdr, fa
kat her eye ramen yine de iki ynden desteklenen dolayl bir kontrol
sz konusudur. Yasalar topran bozulmasn engellemek iin toprak
sahipleri ya da kiraclara birtakm sorumluluklar yklemitir. Bu uy
gulamann ilk aamas topran bozulmasn denetleyen ve uyumu
salamak iin ortak harekete destek veren yerel ifti heyetlerini ier
mektedir. kinci aama ise yerel heyetler etkili olmadklar takdirde
mdahele edebilen toprak denetleyicilerine baldr. Bill Mclntosh ba
na kendi blgesindeki yerel heyetlerin ya da toprak denetleyicilerinin
iftilere koyun stok oranlarn azaltmalarn zorunlu kldklar ya da
iftilerin yasalara uymadklar durumlarda mlklerine el koyduklar
drt durumdan sz etmiti.
Avustralya'nn evre problemleriyle yakndan ilgilenen ve yenilik
lere ak birtakm zel giriimlere Murray Nehri yaknndaki Calpe
rum Station ad verilen yaklak bin milkarelik blgedeki koyun iftli
ini ziyaret ettiim srada rastlamtm. Ilk kez 1 85 1 ylnda hayvanla
rn otlamas iin kiralanan bu blge, Avustralya'nn evre problemle
rinin byk lde yaand bir blge konumuna gelmiti: Orman-

" M adenci" Avustralya

501

szlatrma, tilkiler, zincirleme yntemi ve yakma ilemiyle topran

temizlenmesi, ar sulama, ar derecede tavan stoklanmas, tuzlula
ma, yabani otlar, rzgar erozyonu vs. Bu topraklar 1993 ylnda Avust
ralya Cumhuriyeti hkmeti ve Chicago Zoological Society tarafndan
satn alnmt. Chicago Zoological Society, Amerika kkenli olmasna
ramen ekolojik adan sreklilik arzeden toprak uygulamalarn ge
litirme konusunda Avustralya'nn nc hareketlerinden olduka etki
lenmiti. Hkmet yetkilileri bu topraklar satn aldktan birka yl
sonra yukardan aaya doru bir denetim uygulamaya geirmiler ve
cesareti krlm olan yerel topluluklardaki gnlllere birtakm g
revler vermilerdi, ta ki 1 998 denetimi, 400 yerel gnlly aadan
yukarya doru ynetim iin harekete geiren Australian Landscape
Trust'a geene kadar... Bu vakf, Potter Vakf, maddi adan Avustral
ya'daki kamu yararna alan en byk zel organizasyon tarafndan
desteklenmekteydi. Potter Vakf Avustralya'nn iftlik arazilerinin bo
zulmasn engelleyerek lke topraklarn eski durumuna dndrmek
iin faaliyetlerini srdrmekteydi.
Calperum'daki yerel gnlller, vakfn ynetimi altnda hangi pro
je kendi isteklerine hitap ediyorsa o projeye ynleniyorlard. Tm g
nllleri kayt altna alan bu zel giriim, snrl hkmet kaynaklary
la salanabilen imkanlardan ok daha fazlasn baarabilmekteydi.
Calperum'da eitilen gnlller daha sonra baka blgelerde yrt
len dier koruma projelerinde grev almak zere bu yeteneklerini kul
lanyorlard. Benim bizzat ahit olduum projelerden birinde bir g
nll soyu tkenmekte olan kk kanguru trlerinin eski konumla
rna geri dnebilmeleri iin aba sarf ediyordu. Baka bir gnll de
blgeye en ok zarar veren trlerden biri olan tilkileri zehirleme faali
yetlerinde bulunmay tercih etmiti. Dier gnlller ise her yan sar
m olan tavan tehlikesine kar mcadele ediyorlar, Murray Neh
ri'ndeki sazan balklarn kontrol altna almak amacyla yollar aryor
lar, limon aalarna zarar veren haere bcekleri kimyasal madde kul
lanmadan ortadan kaldrmak iin strateji belirliyorlar, glleri steril ha
le getirmek iin alma yrtyorlar, hayvanlarn ar otlad top
raklarda yeni bitkiler ekiyorlar, erozyonu kontrol altna almada etkili
olan kr iekleri ve bitkilerin yetitirilmesi ve satlmas iin pazarlar
gelitiriyorlard. Tm bu abalar hayal gc ve gayret asndan takdi
ri hak ediyordu. Avustralya civarnda faaliyet gsteren bu tr on bin-

502

lerce zel teebbs bulunmaktayd. rnein Potter Vakf'nn Pottcr

iftlik Arazisi Plan'nn yan sra kendi almalarna devam eden
Landcare kurumu, iftliklerini olduka iyi koullarda ocuklarna mi
ras olarak brakmak iin yardm talep eden 15 bin iftiye yardmc ol
maya alyordu.
Avustralya'nn problemlerinin ciddiyeti karsnda oluan bilince
tepki olarak Avustralya tarm hakknda yeniden radikal zmler bul
maya alan hkmet giriimleri, bahsettiimiz bu zel giriimleri ta
mamlamaktayd. Bu radikal planlarn uygulamaya geirilip geirilme
yeceini tahmin etmek iin henz ok erken, fakat maal hkmet a
lanlarnn bu planlar gelitirmesine izin verilmesi ve hatta bunun
iin deme yaplmas olduka artc bir durumdur. Ortaya atlan
teklifler kusever idealistlerden deil, kendi kendilerine, ''Avustralya
halihazrdaki tarmsal giriimlerin byk bir ksm gerekletirilme
den ekonomik adan daha zengin bir konuma gelebilir mi?" diye so
ran sert tutumlu ekonomistlerden gelmektedir.
Bu dnce tarznn arka plannda Avustralya'da tarm iin kulla
nlan arazilerin yalnzca ok kk bir blmnn verimli topraklara
sahip olduu ve tarm faaliyetlerinin srdrlmesi asndan uygun
olduu gerei yatmaktadr. Avustralya topraklarnn o/o 60' ve insan
larn kulland suyun o/o 80'i tarmda kullanlmak zere tahsis edilmi
olmasna karn tarmn Avustralya ekonomisinin dier sektrlerine
kyasla deeri o kadar azdr ki, ekonomiye gayri saf milli haslann o/o
3'nden daha az katk salamaktadr. Bu kadar dk deerdeki bir gi
riim iin bu tahsis edilmi ok byk bir alan ve yetersiz su anlamna
gelmektedir. Gerek u ki, tarmsal arazilerin % 99'undan daha byk
bir alannn Avustralya ekonomisine ok az katks olduunu ya da
olumlu ynde hibir katks olmadn farketmek ok artcdr.
Avustralya'nn tarm gelirlerinin yaklak o/o 80'i, tarmsal arazilerinin
o/o 0.8'nden daha az bir alanndan, yani hemen hemen tm lkenin
gneybat kesinden, Adelaide civarndaki gney kylarndan, g
neydou kesinden ve dou Queensland blgesinden gelmektedir. Bu
blgeler volkanik topraklar ya da son zamanlarda kabaran topraklarn
yer ald ve dzenli k yamurlarnn grld alanlardr. Avustral
ya'nn kalan tarm alanlarnn byk blm ise lkenin zenginliine
hibir katks olmayan, ancak hkmetin su fiyatlarnn drlmesi,
vergi kolaylklar, cretsiz telefon balantlar ve dier alt yap tesisleri

" Madenci" Avustralya

503

eklindeki dolayl toprak sermayesini ve yerel bitki rtsn geri dn

drlemez bir ekilde paraya dntren bir maden gibidir. Bu ekil
de hibir kar getimeyen, hatta birtakm zararlara neden olan toprak
kullanmna mali destek salamak amacyla Avustralya vergi mkellef
lerinin parasndan faydalanmak olduka iyi bir kullanmdr.
En dar bak asna sahip olan birine gre bile Avustralya tarm,
lke iinde retilen rnlerden ziyade (konsantre portakal suyu gibi)
ihtiya mallarn denizar lkelerde retilen ithal rnler eklinde
daha ucuza satn alan tketiciler asndan pek de kazanl saylama
maktadr. Tarmn byk bir blm ayn zamanda iftiler asndan
da pek kazanl saylmaz. Yani eer bir iftliin giderleri sadece nakit
harcamalar eklinde deil, ayn zamanda iftinin emeinin deeri
olarak da hesaba katlrsa, Avustralya'daki tarmsal arazinin (zellikle
de koyun ve sr yetitiricilii iin kullanlan arazi) te ikisi ifti a
sndan net bir kayp eklinde etkisini gsterecektir.
rnein kendi ynlerini retmek iin koyun yetitiren Avustralya
l hayvanclar ele alalm. B u hayvan yetitiricilerinin iftlik gelirleri
ortalama olarak lke apndaki minimum maatan daha dktr.
Borca girmeleri de iin cabas. .. iftlikteki binalar ve itler gittike es
kimektedir, nk iftlik, tm tesisi iyi artlarda devam ettirebilecek
kadar yeterli kazan getirmemektedir. Toplanan ynden elde edilen
gelir ise iftliin ipotek giderlerini karlamaya yetmemektedir. Vasat
bir yn reticisinin hayatn devam ettirebilmesi iin iftlikten sala
nan gelir dnda hemire ya da bir depo grevlisi olarak ikinci bir
meslek sahibi olarak kazan elde etmesi gerekmektedir. Edinilen bu
ikinci meslekler ve iftilerin kendi iftliklerini ok az bir cretle ya da
hibir harcama yapmadan iletebilme istekleri, para kaybettikleri ift
lik ilerinde onlara ekstra katk salamaktadr. Gnmzdeki ifti
nesli mesleklerini devam ettirmektedir, nk baka bir meslek sahibi
olduklarnda ok daha fazla para kazanabilecek olmalarna karn on
lar ky hayatn severek bymlerdir. Montana'da olduu gibi
Avustralya'daki ifti ocuklar da ailelerinden devraldklar iftlikleri
ni iletip iletmeyecekleri konusunda karar varmaya alrken tercih
lerini muhtemelen ailelerinin dorultusunda yapmayacaklardr. G
nmzdeki Avustralyal iftilerin yalnzca % 29'u ocuklarnn ift
lik ilerini devam ettirmelerini beklemektedir.

504

k
Avustralya iftiliinin birey olarak tketici ve ifti asndan eko

nomik deeri ite budur. Peki bir btn olarak Avustralya asndan
deeri nedir? iftilik giriimlerinin belirli bir blm zerinde d
nlrken ekonomiye getirdii karn yan sra ortaya kan zarar bilan
osu da hesaba katlmaldr. Masraflarn byk bir blm de hk
metin vergi kolaylklar ve kuraklk yardm, aratrma, danma ve ta
rmsal genileme hizmetleri yoluyla iftilere salad destek eklinde
dir. Bu hkmet harcamalar Avustralya tarmndan elde edilen nomi
nal net karn yaklak te birini tketmektedir. Geni alana yaylm
bu masraflarn dier bir byk blm de tarmn, Avustralya ekono
misinin dier alanlarnda neden olduu kayplardr. Sonu olarak top
ran tarm amal olarak kullanlmas ayn arazinin potansiyel dier
amalar iin kullanmyla rekabet halindedir, yani topran bir bl
mnn tarm amal olarak kullanlmas turizm, ormanclk, balk
lk, elence sektr ya da tarm iin kullanlan baka bir arazinin de
erini drebilmektedir. rnein tarm amal olarak toprak temiz
lenmesinin neden olduu toprak boalmas Avustralya'nn en nemli
turist merkezlerinden biri olan Byk Mercan Resifini zarar vermekte
ve baz blmlerini de ldrmektedir, fakat turizm Avustralya asn
dan dviz kayna olduundan dolay tarmdan daha byk nem ta
maktadr. yle bir rnek verelim: Yksek bir blgede yaayan bu
day iftisinin birka yl buday yetitirerek kar elde ettiini dne
lim. Fakat buday sulanrken yukar blgeden aaya doru akan su
tuzlulua neden olmakta ve buradaki tm arazileri srekli bir zarara
srklemektedir. iftinin resifin boaltma havzasndaki araziyi te
mizlemesi ya da yksek blgede yer alan iftliini iletmesi kendi faali
yetlerinin sonucu olarak yine kendisine kar olarak geri dnebilir, ama
bir btn olarak Avustralya asndan kayp demektir.
Yakn dnemde ok fazla tartmaya neden olan dier bir konu da
gney Queensland, Yeni Gney Galler'in kuzey blm ve Darling
Nehri (Gney Avustralya ile Yeni Gney Galler'in gneyindeki tarm
sal arazilerin arasndan akmaktadr) ile Diamantina Nehri'nin (Eyre
Gl havzasna akmaktadr) rmak kollarnn yukar blmlerinde
endstriyel apta yetitirilen pamukla ilgilidir.
Daha dar bir adan bakacak olursak, pamuk, budaydan sonra
Avustralya'nn en ok kazan getiren ikinci ihra tarm rndr. An
cak pamuk retimi hkmetin ok dk bir fiyatla sunduu ya da

" Madenci" Avustralya

505

hibir cret almad sulama suyu ile salanmaktadr. Ayrca en nem

li pamuk yetitirme alanlar bcek ilalar, bitkileri yok eden madde
ler, yapraklar dken ilalar ve ok yksek oranda fosfor ve azot ieren
gbrelerin kullanm nedeniyle suyu kirletmektedir.
Son olarak yaklak 25 yl nce kullanlan ancak bozulmaya kar
gsterdii diren nedeniyle evreye verdii zararn etkileri hala sr
mekte olan DDT ve onun metabolitleri de bu kirletici maddeler ara
snda saylabilir. Bu kirlenmi nehirlerin aa blgelerinde kendi kim
yasallarn eklemeden buday ve sr yetitirerek yksek nitelikli zel
bir pazara hitap eden buday reticileri ve sr yetitiricileri bulun
maktadr. Szde kimyasal madde iermeyen rnlerinin sat pamuk
endstrisinin bu yan etkilerinden dolay sarsntya urad iin bu ko
nudaki duyarllklarn ykses sesle dile getirmektedirler. Yetitirilen
pamuk tartma gtrmeyecek ekilde tarm iletmelerinin sahipleri
ne kar salamasna karn pamuun Avustralya'nn geneline bir ka
zan m yoksa bir kayp m getireceini deerlendirmek isteyen biri
asndan dolayl masraflar da (sbvansiyonlu su masraflar ve dier
tarm sektrlerinin urad zarar) hesaba katmak gereklidir.
Dier bir rnek olarak karbondioksit ve metan gibi Avustralya'da
ki sera gazlarnn tarmsal retimini ele alalm. Bu Avustralya asn
dan ciddi bir problemdir, nk global snma, Gneybat Avustral
ya'nn buday kuanda yetien budayn lkenin en deerli ihra ta
rm rn haline gelmesini salayan dzenli k yamurlar modelini
ilemez hale getirmektedir. Avustralya tarmndan kaynaklanan kar
bondioksit yaylm, motorlu aralar ve tm ulam endstrisi tarafn
dan retilen karbondioksitin yaylmndan daha fazladr. Bundan ok
daha kt bir durum da ineklerin sindirim mekanizmalarnn rettii
ve global snmaya neden olan karbondioksitten 20 kat daha etkili olan
metan gazdr. Sera gaz yaylmn drmek iin Avustralya'nn yap
mas gereken ey srlarn ortadan kaldrmak olacaktr!
lleri srlen bu ve dier radikal nerilere karn u anda zel ola
rak yrtlen bir alma yoktur. Eer bir hkmet gelecekteki prob
lemlerin farknda olarak, aresizlik iinde mecbur kalmadan, kendi is
teiyle tarmsal giriimlerinin byk blmn yava yava durdur
maya karar verirse bu modern dnya iin bir "ilk" olacaktr. Bununla
birlikte bu nerilerin tek bana varl bile daha byk bir meseleyi
ortaya karmaktadr. Zira Avustralya, bugn dnyann kendisini bul-

506

duu katlana katlana hzlanan at yarnn ar u rneini sergile

mektedir. (Buradaki hzlanma gittike daha hzl, daha daha hzl an
lamna gelmektedir; katlana katlana hzlanma ise nkleer bir zincir re
aksiyonu eklinde hzlanma anlamna gelmektedir, birbiri ardna gelen
eit zaman aralklarnda iki kat hzl sonra 4, 8, 1 6, 32 kat kadar hzl
demektir.) Bir taraftan Avustralya'daki evre problemleri tm dnya
da olduu gibi katlanarak artmaya devam etmektedir. Dier taraftan
halktaki evre bilinci ile zel ve hkmet tedbirlerinin geliimi de kat
lana katlana artmaktadr. Peki hangi at yar kazanacaktr? Bu kitabn
okuyucularnn byk bir blm olduka gentir ve umarm sonu
lar grecek kadar uzun yaayacaklardr.

4. KI S I M

A L I N ACA K D E RS L E R

O n d rd n c B l m

BAZI TOPLUMLAR NN YIKICI

KARARLAR ALIR?

Baar in Yol 1-faritas

itim, grnte farkl roller oynayan iki grup katlmcy ie

' ren bir sretir. Bu iki grup sahip olduklar bilgiyi rencilere aktaran retmenler ve retmenlerden bu bilgiyi alan
rencilerdir. Aslnda ak fikirli her retmenin tecrbe edecei gibi,
eitim ayn zamanda retmenlerin varsaymlarna kar karak ve on
larn daha nce dnmedikleri sorular sorarak retmenlerine bilgi
aktaran rencilere de baldr. Getiimiz gnlerde kendi eitim ku
rumum olan Los Angeles'taki Kaliforniya niversitesi'nde (UCLA)
ok ilgili ve hevesli rencilerime verdiim bir ders srasnda bu kefi
yeniden yaadm. Ders, toplumlarn evre sorunlaryla nasl baa k
tklarna ilikindi. Aslnda bu, kitabn baz blmlerinin taslan ha
zrladm, dierlerinin de planlamasn yaptm ve hala da kapsaml
deiiklikler yapabildiim bir srada kitabn gzden geirilmesi snavy
d.
Snfn tanma toplantsndan sonra verdiim ilk ders, kitabn
ikinci blmnn konusu olan Paskalya Adas toplumunun k
zerineydi. Dersi sunuumdan sonraki snf tartmasnda rencile
rin kafasn en ok kartran soru, grnte basit olan ve karmak
ln daha nce iyi kavrayamadm bir soruydu: Nasl olur da bir
top-

510

lum, kendisi iin gerekli olan tm aalar kesmek gibi "ykc" olduu
apak olan bir karar alabilirdi?
rencilerden biri son palmiye aacm kesen adalnn bu ii yapar
ken ne sylediini tahmin etmemi istedi. Bu dersi izleyen derslerde de,
ele aldm her bir toplum iin rencilerim aslnda ayn soruyu ynelt
tiler. Ayrca bu soruyla balantl olan u soruyu da sordular: nsanlar
hangi sklkta, kastl olarak veya en azndan olas bir sonucun farknda
olarak hrslarn ekolojik zarardan alyorlar? Buna karn insanlar hangi
sklkla bunu istemeden veya cahilliklerinden dolay yapyorlar?
rencilerim unu merak ediyorlar: Bizim bugn Paskalya Adal
lar'nn krl karsnda hayrete dtmz gibi, acaba gelecek
yzyln insanlar da-tabii eer bundan yz yl sonra canl insan ka
lrsa-bizim bugnk krlmz karsnda hayrete decekler mi?
Niin toplumlar ykc kararlar almakla kendilerini yok etmeye gi
derler sorusu, yalnzca benim UCLA'daki rencilerimi deil, ayn za
manda profesyonel tarihi ve arkeologlar da hayrete drmektedir.
rnein arkeolog Joseph Tainter'in The Collapse of Complex Societies
(Kompleks Toplumlarn k) adl kitab toplumsal kler zerine
yazlm kitaplar arasnda en ok sz edilenidir. Tainter, eski toplumla
rn kleri ile ilgili kar grteki aklamalar deerlendirirken, bu
durumun evre kaynaklarnn tkenmesinden ileri gelmi olabilecei
olaslna bile kuku ile bakar, nk bu sonucun onun iin "nceden
tahmin edilen" bir grnme sahip olmaolasl hemen hemen hi
yoktur. Tainter'n mantna gre, bu gre ait varsaymlardan biri, bu
toplumlarn dzeltici nlemler almadan oturup ilerleyen hastal sey
retmeleri olmaldr. ite size byk bir zorluk... Karmak toplumlarn
zellikleri; merkezilemi karar alma, yksek bilgi ak, taraflar arasn
da mkemmel bir koordinasyon, resmi emir komuta kanallar ve kay
naklarn birletirilmesidir. Bu yapnn byk blmnn, eer tasarla
nan ama bu deilse, retimdeki dalgalanmalar ve eksiklikleri karla
ma kapasitesi var gibi grnmektedir. Ynetim yaplar, igc ve kay
naklar biraraya getirme kapasiteleriyle, karmak toplumlarn en iyi
yapabilecei ilerden biri evre koullaryla uramak olabilir. (rnein
Isbell; 1 978) zellikle bu koullar atlatabilmek iin donatldklar hal
de kecek olmalar gariptir. Bir kaynan temelinin geriliyor olmas
karmak toplumun ye veya yneticileri asndan su yzne ktka
akla en yakn grnen varsaym, bir zm ynnde baz rasyonel ka
rarlarn alnyor olmasdr. Bu varsaymn alternatifi-felaket karsn-

Baz Toplumlar Niin Ykc Kararlar Alr?

51 1

da vurdumduymazlk-ok gz kara bir davran iinde olmay ge

rektirir ki, biz hakl olarak burada kararsz kalrz.
Demek ki, Tainter'in mant ona, karmak toplumlarn kendi ev
re kaynaklarn ynetmedeki baarszlklarnn kendi klerine yol
amasna izin vermeyeceklerini sylyordu. Oysa ki, bu kitapta tart
lan tm rnekler aka gstermektedir ki, byle bir baarszlk yi
nelenerek meydana gelmitir. Nasl olmu da bu kadar ok toplum
byle yanllar yapmtr?
Joseph Tainter gibi UCLA'daki rencilerim de artc bir olguyu
tehis ettiler: Gerek toplumlarn btn gerekse baka topluluklar y
nnden toplu karar almada baarszlklar. phesiz bu sorun bireysel
karar almadaki baarszlklar sorununa baldr. Bireyler de kt ka
rarlar alrlar: Kt evlilikler yaparlar, kt yatrmlar ve meslek seim
leri yaparlar, ilerinde baarsz olurlar vs ... Ancak toplu karar almada
topluluk yeleri ve topluluk dinamikleri arasndaki kar atmalar
gibi baz ek faktrler devreye girer. Bu konunun, her duruma uyan tek
bir yantnn bulunamayaca, karmak bir konu olduu aktr.
Bunun yerine ben, toplu karar almadaki baarszlklara katkda
bulunan etkenlerin bir yol haritasn nereceim. Bu etkenleri kark
bir ekilde sralanm drt snfa ayracam. Birincisi; bir topluluk bir
sorunla fiilen karlamadan nce onu ngrmede baarsz olabilir.
kincisi; sorun ulatnda onu alglamada baarsz olabilir. nc
s; algladktan sonra dahi, sorunu zmeye almada baarsz olabi
lir. Son olarak da; sorunu zmeye alabilir, fakat baarsz olabilir.
Baarszlklarn ve sosyal klerin nedenlerine ait tartmalar skc
grnse de, dier tarafta cesaret verici bir konu vardr: Baarl karar
alma. Topluluklarn sk sk kt kararlar almalarnn nedenlerini anla
dysak, onlar iyi kararlar almaya ynlendirirken, bu bilgiyi bir kontrol
listesi olarak kullanabiliriz.

ngrde Baarszlk
Yol haritamdaki ilk durak: Bir topluluun, bir sorun kendisine
ulamadan nce herhangi bir nedenden dolay onu ngrmede baa
rsz olmas, bu yzden de ykc eyler yapabilmesidir. Sorunu ngr
medeki baarszln nedenlerinden biri, bu gibi sorunlarla ilgili n
deneyimin olmamas dolaysyla da sorunla karlama olaslna kar
hassasiyetin gelimemi olmas olabilir.

512

Bu konudaki balca rneklerden biri, 1 800'lerde ngiltere'den ge

tirdikleri tilki ve tavanlar Avustralya'ya sokan ngiliz smrgecileri
nin kendi balarna atklar itir. Bu iki rnek bugn yabanc trlerin
ait olmadklar bir evreye yaptklar etkilerin en ykc rnekleri ara
snda saylr (detaylar iin bkz. 1 3. Blm). Bu olay byk bir aba so
nucunda kastl olarak gerekletirildii iin dikkatsizlik sonucu mey
dana gelen olaylara gre hayli trajikti. rnein ulam srasnda bir
yerden baka bir yere tanan samanlar arasnda gzden kam ufak
tohumlarn, zararl otlarn yerlemesine yol at pek ok rnekte ol
duu gibi... Tavanlar; koyun ve bykba hayvanlar iin yem olan bit
kileri tketiyor, yerli otobur hayvanlar saf d brakyor, atklar
oyuklarla topran altn oyuyorlard. Tilkiler daha nce hi byle bir
alkanlklar olmad halde, Avustralya'ya zg pek ok hayvan tr
ne rahat vermemeyi ve yok etmeyi srdryorlard.
Ne mutlu ki, biz imdi geriye bakabiliyor ve smrgecilerin milyar
larca dolar tazminat ve kontrol harcamasna neden olan iki yabanc
hayvan trn kastl olarak Avustralya'ya salm olmalarn inanlmaz
derecede aklszca buluyoruz. Bgn bunun gibi pek ok rnekten de
anlyoruz ki, byle olaylar genellikle beklenmedik ekillerde felakete yol
ayor. Bu nedenledir ki, Avustralya'ya veya ABD'ye ziyareti olarak gi
diyor veya geri dn yapyorsanz, oraya ulatnzda-kama ve ora
ya yerleme rizkini azaltmak iin-size yneltilen ilk birka sorudan
biri, herhangi bir bitki, tohum veya hayvan tayp tamadnz olu
yor. Biz imdi yaadmz ok sayda deneyimden, en azndan yabanc
trlerin lkeye sokulmasnn potansiyel tehlikelerini (her zaman deil,
ama genellikle) ngrmeyi rendik. Ancak hangi giriin gerekten
yerleik olaca, yerlemi olan baarl girilerin hangilerinin ykmla
sonulanaca ve de ayn trn niin giri yapt belirli yerlerde yerle
ip dierlerinde yerlemediini nceden bildirmek profesyonel evre
bilimciler iin bile zordur. 1 9. yzyln Avustralyallar 20. yzyln yk
c deneyimlerine sahip deillerdi. Bu nedenle tavanlarn ve tilkilerin
etkilerini ngrmemi olmalarna gerekten armamamz gerekir.
Biz bu kitapta, ndeneyime sahip olmadklar bir sorunu ngr
mede baarsz olmalarn anlayla karlayabileceimiz baka toplum
rnekleriyle karlamtk. Grnland skandinavlar mors dii ihra
edebilmek iin mors avna nemli lde yatrm yapyorlard. Ancak
Grnland lskandinavlarnn Hallar'n Avrupa ulamn Asyal ve Af
rikal fldiine yeniden aarak mors dii pazarn ortadan kaldraca-

Baz Toplumlar N iin Ykc Ka rarlar Alr?

513

n ya d a denizlerdeki artan buzlanmann Avrupa'ya giden deniz trafi

ini engelleyeceini ngrmeleri ok zordu. Ayn ekilde toprak bilim
cisi olmayan Copan'daki Maya'lar tepe yamalarnn ormanszlatrl
masnn, yamalardan vadi eteklerine doru toprak erozyonunu bala
tacan ngremezlerdi.
Eer anmsanamayacak kadar uzak bir gemite yaanmsa, n de
neyim dahi bir toplumun bir sorunu ngrmesinin garantisi deildir.
Bu zellik okuryazar olmayan toplumlar iin bir sorundur. nk bil
ginin szl iletiminde, yazl iletimine gre kstlamalar vardr. Bu ne
denle okuryazar olmayan toplumlarda uzak gemiteki olaylara ait de
tayl anlar saklama kapasitesi eitimli toplumlara gre daha azdr.
rnein 4. Blm'de Chaco Kanyon Anasazi toplumunun MS 12. yz
yldaki byk kurakla boyun emeden nce eitli kuraklklardan
sa ktn grdk. Ancak nceki kuraklklar, byk kuraklktan et
kilenen her bir Anasazi'nin doumundan ok nce meydana gelmi,
dolaysyla da yazs olmayan Anasazi'ler tarafndan ngrlememi
tir. Benzer ekilde Classic Lowland Mayalar da yzyllar nce blgele
ri kuraklktan etkilenmi olmasna ramen 9. yzylda bir kurakla
yenik dmlerdir. (5. Blm) Mayalar'n yazs olmasna ramen, bu
yaz hava raporundan ok krallarn eylemlerini ve astronomik olayla
r kaydettii iin, nc yzyln kurakl dokuzuncu yzyldaki ku
rakl ngrmelerine yardmc olamad.
Ancak bu, yazlar, krallar ve gezegenlerin yannda baka konular
da ele alan gnmz okuryazar toplumlarnda mutlaka yazya geiril
mi n deneyimden faydalanld anlamna gelmez. Biz bile olaylar
unutabiliyoruz. 1 973 Krfez petrol krizinin neden olduu petrol yok
luundan sonraki bir iki yl boyunca biz Amerikallar, benzin yutan
arabalardan kandk. Ancak daha sonra yaadmz o deneyimi
unuttuk ve imdi 1 973 olaylarnn zerine yazlm ciltlerce yazya ra
men cip benzeri aralara sarlyoruz. 1 950'lerde Arizona'nn Tucson
ehrinde yaanan ciddi kuraklktan rken Tucsonlular sularn daha
iyi idare edeceklerine yemin ettiler; ancak ksa srede golf sahas yap
mnda ar su tketimine yol aan yntemlere ve bahelerini sulama
ya geri dndler.
Bir toplumun bir sorunu ngrmede niin baarsz olabileceine
ilikin bir baka neden de yanl kyaslama yoluyla mantk yrtmeyi
ierir. Allmam bir durumla karlatmzda bize yardmc olmas
iin, eskiden karlalm benzer durumlarla yanl kyaslama yapma

514

yoluna bavururuz. Eer eski ve yeni durumlarn her ikisi de gerekten

benzeiyorlar ise, bu, ilerlememiz iin iyi bir yol olur, ancak yalnzca
yzeysel olarak benzeiyorlarsa, o zaman tehlikeli olabilir. Szgelimi
MS 870 yllarndan balayarak zlanda'ya gelen Vikingler bu lkeye,
buzullar tarafndan ufalanm ar killi topraklara sahip Norve ve
Britanya'dan kalkp gelmilerdi. Topraklar kaplayan bitki rts ayk
lansa bile, topraklar uamayacak kadar ard. zlanda'da, Norve ve
Ingiltere'den aina olduklar birok aa tryle karlaan Viking s
mrgecileri arazinin ak benzerlii karsnda yanlgya dtler ( 6.
Blm). Ne var ki zlanda'nn topraklar buzullarn yol at ufalan
madan deil, rzgarlarn volkanik patlamalar srasnda uan hafif kl
leri tamas sonucu ykselmiti. Vikingler iftlik hayvanlarna otlaklar
oluturmak iin lzlanda'nn ormanlarn atklarnda, hafif toprak
rzgarda umaya ak hale geldi ve ksa sre sonra topran st taba
kasnn byk bir blm and.
Yanl kyaslama yoluyla mantk yrtmenin ada rneklerinden
nl ve trajik olan bir rnek, II. Dnya Sava'ndaki Fransz askeri hazr
lklaryla ilgilidir. Fransa I. Dnya Sava'nn korkun kan glnden son
ra yeni bir Alman saldrsna kar kendini korumaya yaamsal gereksini
mi olduunu fark etti. Ancak Fransz ordusu kurmaylar bir sonraki sa
van, Fransa ve Almanya arasndaki bat cephesinin drt yl boyunca
statik hendek savana kilitlendii I. Dnya Sava'na benzer bir sava
olaca varsaymnda bulundular. zenle glendirilmi siperlere asker
yerletiren savunma birlikleri piyade saldrlarn pskrtmeyi baarm
lard. Taarruz birlikleri ise yeni bulu tanklar ayr ayr ve yalnzca taar
ruzda bulunun piyadelere destek olarak konulandrmlard. Bundan
tr Fransa Almanya'ya kar dou cephesini koruyabilmek iin, daha
dikkatle hazrlanm ve pahal bir tahkimat sistemi olan Maginot tabu
runu kurdu. Ancak I. Dnya Sava'ndan yenik kan Alman ordusu kur
maylar, fakl bir stratejiye gereksinimleri olduunu fark ettiler. Taarruz
larna nclk yapmas iin piyadeden ok tanklar kullandlar, tanklar
n ayr zrhl tmenlere ydlar. Daha nce tanklar iin elverili olmad
dnlen ormanlk araziden Maginot taburuna getiler ve bylece
yalnzca alt haftalk bir sre iinde Fransa'y yenilgiye urattlar. Fransz
generalleri I. Dnya Sava'ndan sonra yanl kyaslama yoluyla mantk
yrtrken, genel bir hata yaptlar: Generaller genellikle, gelmekte olan
bir savan bir nceki sava gibi olacan dnerek plan yaparlar, zel
likle de bir nceki savata zafer kazanan taraf kendileri ise.

Baz Toplumlar N iin Ykc Kararlar Alr?

515

Alglamada Baarszlk
Bir toplumun bir sorunu, kendisine ulamadan nce ngrm ya
da ngrmemi olmasndan sonra, yol haritamdaki ikinci durak; bir
toplumun kendisine fiilen ulam olan bir sorunu alglamas ya da al
glamada baarsz olmasn iermektedir. Bu gibi baarszlklarn en
az nedeni vardr. Bunlarn de i hayatnda ve akademik hayatta
yaygndr.
Birincisi, kimi sorunlarn kaynann olduu gibi alglanmaydr.
rnein toprak verimliliinden sorumlu olan besinler gzle grlemez
ler ve ancak Yenia'da kimyasal analiz yoluyla llebilir olmulardr.
Avustralya'da Mangareva'da, Gneybat ABD'nin baz blmlerinde ve
baka birok yerde besinlerin byk bir blm, insanlarn yerleme
sinden nce yamur yoluyla topraktan stizlmtr. nsanlar gelip de
rn yetitirmeye baladklarnda, bu rnler geriye kalan besinleri hz
la tketmi, bunun sonucunda da tarm baarsz olmutur. Yine de,
byle besin ynnden fakir topraklar genellikle gr ve salkl gr
nml bitki verir, nk ekosistemdeki besinler topraktan ok bitki r
tsnde bulunurlar ve bitki rts kesildiinde yok olurlar. u halde ne
Avustralya ile Mangareva'nn ilk smrgecilerinin toprakta besin tken
mesi sorununu alglayabilmeleri, ne yerin derinliklerinde tuz bulunan
blgelerdeki (Dou Montana ile Avustralya ve Mezopotamya'nn baz
blgeleri gibi) iftilerin yeni balam olan tuzlanmay alglayabilmele
ri, ne de slfr madencilerinin maden ocanda akan sularda znk
halde bulunan zehirli bakr ve asidi alglayabilmeleri olanakszd.
Bir sorun bir topluma ulatktan sonra onu alglamada baarsz ol
mann bir baka nedeni, her geni toplumda veya firmada potansiyel
bir sorun olan, uzaktan ynetenlerdir. rnein bugn Montana'da en
byk zel mlkiyete ve keresteye sahip irketin merkezi ayn eyaletin
iinde deil, 643 km tede Washington eyaletindeki Seattle ehrinde
dir. Kendi gr alanlarnda olmad iin irket yneticileri irkete ait
ormanlarda byk bir yabani ot sorunu bulunduunu fark edemeye
bilirler. Ancak iyi ynetilen irketler ne olup bittiini incelemek ama
cyla yneticilerini belli aralklarla, 'saha'ya gndererek bu gibi beklen
medik durumlar nlerler. Kolej mdr olan uzun boylu bir arkada
m da renci dncesine ayak uydurmak iin okulun basketbol sa
hA!arnda dzenli olarak rencilerle basketbol oynuyordu. Uzaktan
ynetenlerin neden olduu baarszln karsnda yerinde yneten-

516

lerin baars bulunmaktadr. Kk adalarnda yaayan Tikopyallar

la kendi vadilerinde yaayan Yeni Gine dallarnn bin yldan uzun bir
zamandr kaynaklarn baaryla idare etmi olmalarnn nedenlerin
den bir blm, adadaki veya vadideki her bireyin kendi toplumlar
nn bal olduu topraklarn tamamn iyi tanyor olmalardr.
Toplumlarn iinde bulunduu ve bir sorunu alglamada baarsz
olmalarna neden olan durumlardan belki de en yaygn olan, inili
kl geni apl dalgalanmalarn gizledii yava bir trend ekline d
ntnde oluan durumdur. Yenia'daki balca rnek global sn
madr. Gnmzde dnyann evresindeki scaklk derecelerinin son
on yllarda byk oranda insanlarn neden olduu atmosfer deiik
liklerine bal olarak, yava yava ykseldiini fark ettik. Ancak sorun,
iklimin her yl bir nceki yla gre tam olarak O.Ol derece snmas de
ildir. Hepimizin bildii gibi,_ iklim yldan yla deierek yukar aa
dalgalanmaktadr. Bir yaz bir nceki yaza gre derece daha scak,
bir sonraki yaz iki derece daha scak, onu izleyen yaz drt derece daha
dk, bir sonraki yaz bir derece daha dk, sonra be derece daha
yksek (vb.) olmaktadr. Byle byk ve nceden tahmin edilemeyen
dalgalanmalarla her yl ortalama O.Ol derece ykselen trendi fark et
mek, ok uzun zaman almtr. Bu nedenledir ki, nceleri global sn
ma gerei karsnda kukucu olan profesyonel iklim bilimcilerin ko
nuya kanaatleri tam olarak daha birka yl nce geldi. Bu satrlar yaz
dm tarihte, ABD Bakan Bush bunun gerek olduuna hala ikna ol
mam, daha fazla aratrmaya gereksinimimiz olduunu dnyor.
Ortaa Grnlandllar iklimlerinin yava yava souduunu fark et
mede benzer zorluklara sahiptiler. Maya ve Anasazi toplumlar da ken
di iklimlerinin gitgide kuruduunu sezmede glk ektiler.
Politikaclar grltl patrtl dalgalanmalar arasnda gizlenen
ar trendlerden sz ederken 'yava yava ilerleyen normallik' deyimi
ni kullanrlar. Ekonomi, okullar, trafik tkankl veya herhangi bir ey
yava yava bozuluyorsa, her yln bir nceki yla gre ortalamann
zerinde biraz daha kt olduunu fark etmek zordur. Bylece her in
sana gre 'normallik'i neyin belirlediine ilikin standart izgi yava
yava ve fark edilmeden yer deitirir. insanlarn birdenbire birka on
yl nceki artlarnn ok daha iyi olduunu ve normallik olarak kabul
edilen eyin aaya doru sessizce indiini fark etmeleri birka on yl
lk sreyi alabilir. Bu sre uzun bir "yllk sapmalar" silsilesini ierir.
'Yava yava ilerleyen normallik'le balantl bir baka terim 'manzara

Baz Toplumlar N iin Ykc Kararlar Alr?

517

amnezisi'dir-yldan yla deiimin yava yava olmas nedeniyle 50

yl nce ne kadar farkl olduunu unutmak. Kresel snma nedeniyle
Montana'daki buzullarn ve karl alanlarn erimesi ( 1 . Blm) buna
rnektir. 1 953 ve 56 yazlarn bir gen olarak Montana'nn Big Hole
Havzas'nda geirdikten 42 yl sonra ilk defa 1 998'de yeniden gittiim
Montana'y o yldan sonra her yl ziyaret etmeye baladm. Yaz ortasn
da dahi uzak da tepelerini kaplayan kar, sanki gkyznde havzann
etrafn evreleyen beyaz bir erit varm hissine kaplmam ve iki arka
damla birlikte o byleyici kar eridine trmandm hafta sonu
kamp gezisi, Big Hole'la ilgili parlak delikanllk anlarm arasndayd.
1 998'de Big Hole'a dnmde araya giren 42 yl boyunca yaz karn
daki dalgalanmalar ve yava yava oluan azalmay yaamam biri
olarak eridin neredeyse kaybolduunu grdmde ok ardm ve
zldm. 200 1 ve 2003'te ise gerekten tmyle erimiti. Montana'da
oturan arkadalarma bu deiiklii sorduumda, onlar bunun daha
az farkndaydlar: Bilinsizce, her yln eridini (ya da eksikliini) n
ceki birka ylla kyaslyorlard. 'Yava yava ilerleyen normallik' ya da
'manzara amnezisi' yznden 1 950'li yllarda artlarn nasl olduunu
benden daha zor anmsyorlard. Bu tr deneyimler, insanlarn ilerle
yen bir sorunu ok ge olana kadar neden fark edemeyebileceklerine
ilikin nemli bir nedendir.
Sanrm 'manzara amnezisi' UCLA'daki rencilerimin u sorusu
nu ksmen yantlamtr: 'Paskalya Adas'ndaki son palmiye aacn ke
sen adal bunu yaparken ne syledi? 'Biz farknda olmadan hayalimiz
de ani bir deiiklik canlandrrz: Bir yl ada hala, heykeller dikmeye
ve onlar nakletmeye yarayan keresteyle, arap ve meyve retmek iin
kullanlan palmiye ormanyla kapl. Bir sonraki yl; geriye yalnzca tek
bir aa kalm, onu da kendi kendine zarar veren inanlmaz derecede
aklsz bir hareketle devirmek iin ilerleyen bir adal... Geri ok daha
byk bir olaslkla, orman rtsndeki deiiklikler yldan yla nere
deyse belirlenemeyecek duruma gelecekti. Bu yl urada birka aa
kestik, ama burada bu terk edilmi bahe arazisinde yeniden fidanlar
bymeye balad... Yalnzca ocukluk dnemlerine ait onyllara d
np o yllar dnen eski adallar bir deiiklik fark edebilirlerdi. Na
sl bugn on yedi yandaki oullarm eimle benim Los Angeles'n 40
yl nceki durumuna ilikin anlattmz masallar kavrayamyorlarsa,
onlarn ocuklar da anne babalarnn anlattklar uzun aal orman
masaln artk hi anlamayacaklard. Paskalya Adas'nn aalar za-

518

mania daha az, daha kk ve daha nemsiz oldular. Meyve veren son
yal palmiye aac kesildiinde, trn ekonomik nemi uzun zaman
nce sona ermiti. Kesilmek iin geriye her yl gitgide klen fidan
lar, allar ve bodur aalar kalmt. Hi kimse son kk palmiye fi
dannn devriliini fark etmeyecekti. O gn geldiinde yzyllar nce
sinin deerli palmiye ormannn ans 'manzara amnezisi'ne yenilmi
olacakt. Buna karlk eski Tokugawa Japonyas'nda ormanszlatr
mann yaylma hz, ogunlarn evre grnmndeki deiimleri ve
nlem alma gereksinimini fark etmelerini kolaylatrmtr.

Rasyonel Kt Davran
Baarszln yol haritasnda nc durak, en sk rastlanan, en a
rtc olan ve ok eitli yntemler varsayd iin en uzun tartma
gerektirenidir. Joseph Tainter'in ve onun dnda hemen hemen herke
sin olas tahminlerinin aksine, toplumlar bir sorunu alglam olsalar
da, onu zme giriimlerinde bulunmay bile baaramyorlar. Bu baa
rszln nedenlerinden birou, ekonomistlerin ve dier sosyal bilim
cilerin 'rasyonel davran' diye tanmladklar baln altnda toplanr.
Rasyonel davran insanlar aras kar atmalarndan doar. Yani ba
z insanlar, kendi karlarn dier insanlara zarar veren davranlarla
yrtebileceklerine ilikin kendilerince doru bir mantk yrtebilir
ler. Bu davran ahlaken knanabilecek olsa bile, doru mantk kulla
nld iin bilim adamlar tarafndan tam anlamyla 'rasyonel' diye ta
nmlanr. Su ileyen kimseler, eer kar bir yasa yoksa veya yasa etkin
bir ekilde uygulanmyorsa, kt davranlarnn genellikle yanlarna
kar kalacan bilirler. rneini ok grdmz gibi biraraya toplan
m olmalar (sayca az) ve byk, belirli ve hzl kar elde etme beklen
tisi yznden ok hevesli olmalar, kendilerini gvende hissetmelerini
salar. Oysa kayplar ok sayda bireyi kaplar. Kayplarn ok sayda bi
reyi kaplamas dolaysyla bireylerden her birinin kayb az olacandan
ve su ileyen aznln yumruunu zmede baarl olsalar bile yal
nzca kk, belirsiz, uzak karlar elde edeceklerinden kar bir mca
deleye girimeye pek hevesli olmazlar. Subvansiyonlar buna rnektir:
ABD'de birok balk endstrisi ve eker yetitiricisine, Avustralya'da
pamuk yetitiricilerine (sulama iin kullanlan suyun maliyetini kar
layan, dolayl devlet destei) olduu gibi devlet destei olmadan eko
nomik olmayabilen endstrilere, devletin dedii byk paralar.

Baz Toplu mlar Niin Ykc Kararlar Alr?

519

Orantsal olarak saylar daha az olan balklar ve yetitiriciler gelirle

rinin byk bir blmn oluturan devlet destei iin kulis yapmak
ta direnirken, kayba urayanlarn (tm vergi mkellefleri) sesleri daha
az kar. nk devlet destei her vatandan vergi borcunda gizli olan
kk miktarda bir para ile karlanr. Byk ounluun pahasna
kk bir aznla kar salayan nlemlerin, Zellikle baz kk
gruplar zerine 'esnek g' balayan belli tip demokrasilerde ortaya
kma ihtimali vardr: rnein ABD senatosunda kk eyaletleri
temsil eden senatrler veya Hollanda parlamenter sisteminde greme
yeceimiz seviyede, genellikle srail'deki g dengesini ellerinde tutan
kk dini partiler.
"Benim iin iyi, senin iin ve baka herkes iin kt': daha da ak
sylemek gerekirse "bencillik" sk rastlanan bir rasyonel kt davran
biimidir. Montana'da balk reticilerinin ounun alabalk iin av
lanmas bu konuya basit bir rnektir. Tuna bal Bat Montana'nn
yerlisi olmayan, balk yiyen, daha iri bir balktr. Tuna bal avlamay
.
yeleyen birka balk bu bal gizlice ve yasal olmayan yollarla, Bat
Montana'nn baz gl ve nehirleriyle tantrdlar. Tuna balklar alaba
lklar yiyerek bu gl ve nehirlerdeki alabalk avn yok ettiler. Birka
tuna bal avcs iin iyi olan bu durum bundan ok daha fazla say
daki alabalk avcs iin kt idi.
Daha fazla kiinin kayba uramasna ve daha fazla dolar kaybna
yol aan bir rnek, Montana eyaletinde maden oca ileten irketlerin
1 97 1 ylna kadar, maden ocan kapattktan sonra oca nehirlere ba
kr, arsenik ve asit szdrr ekilde brakm olmalardr. Bunun nedeni
irketlerin oca kapattktan sonra evreyi temizlemelerini gerektiren
bir yasann bulunmay idi. 1 971 ylnda Montana byle bir yasay ge
irdi. Ancak irketler deerli cevheri kartp temizlik harcamasna git
meden nce iflaslarn ilan edebileceklerini kefettiler. Sonu, Monta
na ve ABD vatandalar tarafndan karlanmas gereken 500 bin do
larlk temizleme maliyetiydi. Madencilik irketi yneticileri yasann
onlara kendi irketleri iin para tasarrufunda bulunmalarna, yksek
maalarla ve primlerle kendi karlarn arttrmalarna, bunu da yzle
rine gzlerine bulatrarak ve toplumun srtna ykleyerek yapmalar
na izin verdiini doru algladlar. l dnyasnda bunun gibi saysz r
nekten sz edilebilir, ancak bu durum insan doasna olumsuz ynde
bakan kiilerin zannettii kadar yaygn deildir. Gelecek blmde tica
ret, hkmet ynetmelikleri, yasalar ve kamu tutumunun izin verdii

520

yere kadar para kazanma zorunluluunun yol at bu bir dizi sonu

cun nasl ortaya ktn inceleyeceiz.
kar atmalarnn zel bir ekli 'ortak mallarn trajedisi' adyla
tannr ve srasyla 'tutuklunun ikilemi' ve 'kollektif eylemin mant'
diye tanmlanan atmalarla yakndan ilgildir. Halka ait bir kaynaktan
birok tketicinin yararlandn, rnein balklarn okyanus blge
sinde balk avladn ya da obanlarn halka ak bir merada koyunla
rn otlattklarn dnn. Eer herkes kayna ar kullanrsa, ar
avlanmadan ya da ar otlatmadan dolay kaynak tkenecek, yani aza
lacak, hatta yok olacak ve tketicilerin tm strap ekecektir. Dolay
syla tm tketicilerin ortak karna olan, kendilerini snrlamalar ve
kayna ar kullanmamalardr. Ancak her bir tketicinin kayna ne
kadar kullanabileceine ilikin bir dzenleme bulunmad srece t
keticiler u ekilde kendilerince doru bir mantk yrtebileceklerdir:
Eer ben o bal avlamazsam veya koyunlarm otlatmazsam naslsa
baka balklar ve baka obanlar bunu yapacak yleyse ar avlan
madan veya ar otlatmadan saknmamn bir anlam yok. u halde bu
durum, her ne kadar kamuya ait bir maln tahrip olmas, bylece de
tm tketicilerin zarar ile sonulansa da, doru rasyonel davran, bir
sonraki tketici kullanmadan nce o kayna benim kullanmamdr.
Gerek yaamda bu mantk, halka ait birok kaynan ar tketil
mesi ve yok edilmesine yol am olsa da, dierleri yzlerce, hatta bin
lerce yldr kullanlmalar koulu altnda korunmutur. Sevindirici ol
mayan sonular arasnda, deniz balkl yapan byk endstrilerin
ounun kaynaklar smrmesi bu endstrilerin kmesi ve de son 50
bin yl iinde insanlarn ilk defa yerletikleri her bir okyanus adas ya
da ktada megafaunann (kular ve srngenler) byk blmnn
yok edilmesidir. Sevindirici sonular arasnda ise, birok yerel balk
endstrisi, orman ve su kaynann srdrlmesi vardr. Montana'nn
alabalk reticileri ve 1 . Blm'de anlattm sulama sistemleri bunla
ra rnektir. Bu sevindirici sonularn arkasnda, halka ait kaynaklarda
srdrlebilir bir kullanma izin verirken, ayn zamanda da onlar ko
rumak amacyla gelitirilmi adet dzenleme yatmaktadr.
Basit bir zm, hkmetin veya dardan herhangi bir gcn t
keticilerin davetiyle ya da daveti olmadan konuya mdahale etmesi ve
kota uygulamasdr. Tokugawa Japonyas'nda ogunlar ve daimyolarn,
Andlar'da lnka imparatorlarnn ve 16. yzyl Almanyas'nda prensler
ve zengin toprak sahiplerinin, aa kesme konusunda yaptklar gibi...

Baz Toplumlar Niin Ykc Kara rlar Al r ?

521

Bununla birlikte bu zm (ak okyanus gibi) baz durumlarda

uygulanamaz, baz durumlarda da ynetim ve denetim masraflar ge
rektirir. kinci bir zm, kayna zelletirmek, yani bireylere ait bl
gelere blmektir. Bylece her mal sahibi kendi yarar qorultusunda,
ngryle ynetmeye motive edilecektir. Bu, Tokugawa Japonyas'nda
mlkiyeti kylere ait olan baz ormanlara uygulanmtr. Yine de (g
ebe hayvanlar ve balklar gibi) baz kaynaklar tekrar blmek mm
kn deildir. Ayrca davetsiz misafirlerin ieri girmesini engellemek,
mal sahibi bireyler iin, hkmetin sahil gvenliine veya polisine g
re daha zor bile gelebilir.
Ortak mallarn trajedisine zm olarak geriye, tketicilerin kendi
ortak karlarn fark etmeleri, ngrl kullanm kotalar tasarlama
lar, bunlara uymalar ve uygulatmalar kalr. Bunun gerekleme ola
sl ancak bir dizi koulun biraraya gelmesine baldr: Tketiciler
homojen bir grup olutururlar; birbirlerine gvenmeyi ve birbirleriy
le iletiim kurmay renmilerdir; ortak bir gelecei paylamay ve
kayna kendi miraslarna devretmeyi umarlar; kendilerini organize
etme ve denetleme gcne sahiptirler ve bunu yapmalarna izin veri
lir; ayrca hem kaynan hem de kaynaa ait tketici havuzunun snr
lar iyi tanmlanmtr.
. Blm'de tartlan Montana Suyu Sulama Haklar konusu buna
iyi bir rnektir. Bu haklara ayrlan pay yasaya girmi olmasna ramen
bugnlerde byk iftlik sahipleri kendi setikleri, sudan sorumlu h
kmet yetkilisinin szn genellikle dinlemekte ve aralarndaki anla
mazlklar artk mahkemeye tamamaktadrlar. ocuklarna devret
meyi umduklar kaynaklar ngryle idare eden homojen topluluk
lara verilebilecek rnekler arasnda Tikopya adallar, Yeni Gine adal
lar, Hint kastlarnn yeleri ve 9. Blm'de ele alnan dier topluluk
lar bulunmaktadr. Bu kk topluluklarn yannda daha byk top
luluklar oluturan lzlandallar ( 6. Blm) ve Tokugawa Japonlar, izo
le edilmi olmalarnn etkisiyle aralarnda anlamaya varma konusun
da daha fazla motive olmulardr: ngrlebilir bir gelecek iin yal
nzca kendi kaynaklar zerinde yaamalar gerei, topluluun tm
yeleri tarafndan aka biliniyordu. Byle topluluklar, kt yneti
min bir reetesi olan ve sk duyduumuz "ISEP" bahanesini ileri sre
meyeceklerini biliyorlard: "Bu benim sorunum deil, bakasnn so
runu!" (It's not my problem, it's someone else's problem.) Rasyonel

522

davran da iine alan kar atmalar, ana tketicinin kayna koru

mada uzun dnemli hibir karnn bulunmad, ancak bir btn
olarak toplumun karnn bulunduu durumlarda da ortaya kma
eilimindedir. rnein bugn tropikal yamur ormanlarnn ticari
kullanmnn byk bir blm uluslararas tomrukuluk irketleri
tarafndan yrtlmektedir. Bunlar her zaman olduu gibi bir lkenin
topraklarnda ksa dnem kira kontrat yapp, o lkede kiraladklar
arazinin tamam zerindeki yamur ormann kesmekte, sonra da ora
dan baka bir lkeye gemektedirler. Tomrukular kiralarn bir kez
dediler mi, yeniden aa ekme veya o blgeyi terk etmeye ilikin yap
tklar anlamalarn hibirine uymayarak, orman mmkn olan en
hzl ekilde kesmekle, kendi karlarna en iyi ekilde hizmet edecek
lerini doru alglamlardr. Bu yolla Malaya Yarmadas'nn, sonra
Borneo'nun, daha sonra Solomon adalar ve Sumatra'nn, imdi de Fi
lipinler'in ve yaknda da Yeni Gine, Amazon ve Kongo Havzas'nn ova
ormanlarnn ounu yok etmiler ve yok etmeyi srdrmektedirler.
Bu sonula birlikte, tomrukular iin iyi olan yerel halk iin kt ol
maktadr. Yerel halk orman rnlerinden oluan kaynaklarn kaybet
mekte, toprak erozyonu ve akarsu yatann kmesi gibi sonulara
katlanmaktadr. Bu ayn zamanda, biyolojik eitliliinin bir ksmn
ve srdrlebilir ormanclnn temellerini kaybettii iin, ev sahibi
lkenin btn asndan ktdr. Ksa dnem kiralanan araziyi de
kapsayan bu kar atmalarndan doan sonu, tomruk irketi arazi
ye sahip olduunda, tekrar tekrar kullanma beklentisinde olduunda,
uzun dnemli bir bak asn kendi karlarna, ayn zamanda da ye
rel halkn ve lkenin karlarna uygun grebildiinde doacak sonu
la ters der. Benzer bir kartl, 1 920'lerde iki eit yerel diktatr ta
rafndan smrlmenin dezavantajlarn karlatran inli kyller
de fark ettiler. Bir 'sabit ekya' tarafndan, yani kyllere en azndan
gelecek yllarda kendisi iin daha fazla ganimet retecek kadar kaynak
brakacak olan bir yerleik yerel diktatr tarafndan smrlmek zor
du. Bundan daha kts; ksa dnem kontratlar yapan bir tomruk ir
keti rneinde olduu gibi, blgenin kyllerine hibir ey brakma
yan ve tek yapt i baka bir blgenin kyllerini yamalamak iin
bir blgeden dierine tanmak olan bir "babo ekya" tarafndan
smrlmekti.
Rasyonel davran ieren dier bir kar atmas rnei, iktidarn
karar alan sekin snfnn karlar toplumun geri kalan blmnn

Baz Toplumlar Niin Ykc Kararlar Alr?

523

karlaryla att zaman ortaya kar. zellikle de bu sekin snf

kendi faaliyetlerinin sonularndan kendini izole edebiliyorsa, dier
bireylerin bu faaliyetlerden incinip incinmediine aldr etmeden,
kendisine kar salayacak eyler yapmas olasdr. Bu gibi atmalar,
Dominik Cumhuriyeti'nde diktatr Trujillo ve Haiti'de ynetici sekin
snf tarafndan alenen simgelemitir. Zenginlerin, kendilerine ait ko
rumal sitelerde yaama eiliminde olduklar (Resim 36) ve ie suyu
itikleri modern ABD'de gitgide daha sk grlmektedir. rnein En
ron yneticileri irketin kasalarn yamalayp, bu yolla tm hissedar
lara zarar vererek byk paralar kazanabileceklerini ve byk olaslk
la oynadklar bu kumardan kolayca syrlabileceklerini hesapladlar.
Bu kitapta ele alnan Maya Krallar, Grndland lskandinavlar'nn
nderleri ve modern Ruandal politikaclar da dahil kendini dnen
kral, nder ve politikaclarn yaptklar ya da yapmadklar, yazl tarih
boyunca dzenli olarak toplumsal klerin sebebi olmutur. Barba
ra Tuchman ' The March ofFolly' adl kitabn, Truva atn kendi surla
rnn iine getiren Truvallarla Protestanlkn geliini provoke eden
Rnesans papalarndan, 1. Dnya Sava'nda kontrolsz denizalt sava
n benimseyen (bylece Amerika'nn sava ilann tetikleyen) Alman
kararyla, 1 94l'de benzer ekilde Amerika'nn sava ilann tetikleyen
Japonya'nn Pearl Harbor basknna kadar sralanan nl tarihi, ykc
karar rneklerine ayrmtr. Tuchman'n az ve z olarak ortaya koy
duu gibi, "siyasi aklszlklar etkileyen glerin banda, Tacitus tara
fndan 'tm tutkularn en alenisi olarak tanmlanan, iktidar olma ar
zusu gelir". Paskalya Adas nderleri ve Maya krallar iktidar olma ar
zusunun bir sonucu olarak sanki ormanszlatrmay nlemek iin de
il, hzlandrmak iin aba harcadlar. Siyasi konumlar, rakiplerine
gre daha byk heykeller ve antlar dikmelerine balyd. Bir rekabet
dngsne kaplmlard. yle ki ormanlar korumak amacyla daha
kk heykeller ya da antlar diken nder ya da kral, kmsenecek ve
grevini kaybedecekti. Bu sorun, ksa dnem erevesinde deerlendi
rilen, prestij rekabetleri ile ilgili srekli bir sorundur.
Bunun tersine, alglanan sorunlar zmede sekin snfla kitleler
arasndaki kar atmalarnn neden olduu baarszlklar, sekin sn
fn kendi eylemlerinden doan sonulardan kendini yaltamad top
lumlarda ok daha az olasdr. Kitabn son blmnde, Hollandallarn
(politikaclar da dahil) yksek evre bilincinin, nfusun byk bir ks-

524

mnn-hem politikaclar hem de kitleler-deniz seviyesinin altndaki

topraklarda yaamalarna dayandn greceiz. Suyla kendi aralarnda
yalnzca bentler bulunmaktadr, dolaysyla da politikaclarn yapaca
aklsz bir toprak planlamas bizzat kendilerini tehlikeye atacaktr.
Benzer ekilde, Yeni Gine dalk blgelerinde yaayan nemli ko
numdaki adamlar, herkesin yaad tipte barakalarda yaar, herkesin
odun ve kereste toplad yerlerden kendileri de toplar. Bylece kendi
toplumlarnn srdrlebilir ormanclk gereksinimini zme kavu
turma konusunda epeyce motive olmulardr ( 9. Blm).

Ykc Deerler
nceki sayfalarda verilen tm bu rnekler, toplumun alglad sorun
lar zmeye almasnda baarsz olduu durumlar gstermektedir;
nk baz sorunlarn srmesi toplumdaki baz bireylerin yararnadr.
Bu szde rasyonel davrann tersi, bilim adamlarnn "irrasyonel
davran" olarak kabul ettii, yani herkes iin zararl olan davran bi
imidir. Alglanan sorunlar zme giriimindeki baarszlklarn bir
blm irrasyonel davranla ilgilidir. Bu davran biimi genellikle,
deerler atmas her birimizi bireysel olarak yaraladnda ortaya
kar. Eer iten bal olduumuz bir deer iinde bulunduumuz o an
ki durumu onaylyorsa, khne ie yaramaz bir statkoyu grmezden
gelebiliriz. Barbara Tuchman bu insan zellikleri ile ilgili olarak "ya
nlgda direnme': "odun-kafallk, "olumsuz iaretlerden sonu kar
may reddetme" ve "zihinsel sekte veya duraanlk" gibi deyimler kul
lanmaktadr. Bunlarla ilintili bir zellik iin psikologlar "batk maliyet
etkisi" terimini kullanmaktadr: ok ykl yatrm yaptmz bir sz
lemeyi terk etmeye (veya bir hisseyi satmaya) isteksiz olmak.
Dini deerler zellikle iten sahip klmaya yatkndrlar, bu yzden
de sk sk ykc davranlara neden olurlar. rnein Paskalya Adas'nn
ormanszlatrlmasnda, banazlk motivasyonu nemli yer tutuyordu:
Saygnn sembol olan dev ta heykellerin yapm ve tanmasnda kul
lanlan tomruklar elde etmede. Ayn dnemde ancak 14 bin 484 km
tede kar yarmkrede Grnland skandinavlar Hristiyan olarak
kendi dini deerlerini srdrmek istiyorlard. Bu deerler, onlarn Av
rupal kimlii, ou yeniliklerin gerekte baarsz olduu zalim bir ev
redeki muhafazakar yaam tarzlar ve sk ortaklaa bir yaam sren,
birbirini destekleyen toplum yaplar onlarn yzyllarca hayatta kal-

Baz Topl umlar Niin Y kc Kararlar Alr?

525

malarn salamtr. Ancak bu vlmeye deer (ve de uzun sren ba

arl) zellikleri ayn zamanda onlarn, daha uzun sre hayatta kalma
larn salayabilecek ekilde yaam tarzlarnda kkl deiiklikler ve Es
kimo teknolojisinden seici benimsemeler yapmalarn engellemitir.
Bizim iin artk hibir anlam tamad koullarda sarldmz g
zel deerlerin sekler rneklerini, ada dnya bize bol bol sunmak
tadr. Avusturalyallar lngiltere'den, yn elde etme amacyla koyun ye
titirme gelenei, dalk blge deerleri ve ngiltere ile zdelemeyi ge
tirdiler ve bu ekilde dierlerinden ok uzakta (Yeni Zelanda hari) bir
Birinci Dnya Demokrasisi kurma becerisini baaryla yerine getirdi
ler. Ancak imdi o deerlerin de baarszlk olasl gsterdiini kabul
etmektedirler. Yenia'da Montanallar'n, maden iletmecilii, tom
rukuluk ve iftlik iletmeciliinden kaynaklanan sorunlarn zme
de o kadar isteksiz olmalarnn bir nedeni, bu endstrinin Monta
na ekonomisinin direkleri olmas ve Montana'nn nc ruhuna ve
kimliine bal hale gelmi olmalardr. Ayn ekilde, Montanallarn
bireysel zgrle ve kendi kendine yetmeye olan rnek ballklar,
hkmet planlamasna duyulan yeni gereksinimleri kabul etmede ve
bireysel haklar snrlamada isteksiz olmalarna yol amtr.
Komnist in'in kapitalizmin yanlglarn tekrarlamama konu
sundaki kararll, evre sorunlarn yalnzca ek bir kapitalist yanlg
olarak grp kmsemesine, bylece in'in srtna ok byk evre
sorunlar yklemesine yol amtr. Ruandallarn geni aile kurma
ideali, ocuk lm orannn yksek olduu geleneki dnemler iin
yerinde bir dnceydi. Ancak bugn bir nfus patlamas felaketine
yol amtr. Bana yle geliyor ki, bugnlerde Birinci Dnya lkelerin
de evre sorunlarna kar olan kat muhalefet, yaamn ilk yllarnda
kazanlan ve bir daha da gzden geirilmeyen deerlerle ilgilidir: Bar
bara Tuchman'n szleriyle "yneticilerin ve politika retenlerin ba
langtaki fikirlerini el demeden srdrmeleri."
Bir insann, artk yaamla badamamaya baladn dnd
baz zdeerlerini terk edip terk etmemeye karar vermesi olduka zor
dur. Bireyler olarak biz hangi noktada lmeyi, erefine glge dre
rek yaamaya tercih ederiz? Yenia'da yaayan milyonlarca insan, ken
di yaamlarn kurtarmak iin, dostlarn veya akrabalarn ele vermek
isteyecekler mi, aalk bir diktatrle nza gsterecekler mi, fiilen
kle gibi yaayacaklar m, yoksa lkelerinden kaa:::aklar m; gerekten

526

bu kararla yz yze gelmilerdir. Uluslar ve toplumlar bazen buna

benzer kararlar, toplu olarak almak zorunda kalrlar.
Byle kararlarn tm risk ierir. nk insan, z deerlere sadk
kalmann lmcl olacandan ya da (tersine) onlar terk etmenin ya
am srdrmeyi garanti altna alacandan genellikle emin olamaz.
Grndland skandinavyallar yaamlarn Hristiyan iftiler olarak
srdrmeye alrken, Eskimo olarak yaamaktansa Hristiyan ifti
ler olarak lmeye hazr olduklarna karar veriyorlard; ancak bu riskli
oyunu kaybettiler.
Rusya ordularnn ezici gc ile kar karya gelen be kk dou
Avrupa lkesi arasndan Estonyallar, Letonyallar ve Litvanyallar
1 939'da sava olmadan bamszlklarn teslim ettiler; Finlandiyallar,
1 939-1940'da savatlar ve bamszlklarn korudular; Macarlar
1 956'da savatlar ve bamszlklarn kaybettiler. imizden kim han
gi lkenin daha akll olduunu syleyebilir ve kim oynadklar oyunu
yalnzca Finlandiyallar'n kazanacan nceden bildirebilirdi?
Belki toplum olarak baarl ya da baarsz olmann aklamas ok
zor olan bir noktas, hangi zdeerlere tutunmay, hangilerini zaman
deitike terk etmeyi ve yerine yeni deerler koymay bilmektir. Son 60
ylda dnyann en gl lkeleri, nceden ulusal kimliklerinin merke
zinde olan, uzun sre koruduklar sevilen deerlerden vazgeerlerken
baka deerlere tutunmulardr. ngiltere ve Fransa yzyllardr srdr
dkleri, bakalarndan bamsz hareket eden dnya gc roln; Ja
ponya, askeri geleneini ve silahl kuvvetlerini; Rusya da uzun kom
nizm deneyini terk etmitir. ABD, yasallatrlm rk ayrmcl, yasal
latrlm tekdzelik korkusu, kadnlarn ikinci derece rol, bask gibi
eski deerlerinden nemli lde (ancak tmyle diyemeyiz) geri ekil
mitir. Avustralya imdi, ngiliz kimlikli krsal tarm toplumu konumu
nu yeniden deerlendirmektedir. Baaran toplumlar ve bireyler, belki de
o zor kararlar alma cesareti olan ve ksmetli olduklar iin kazananlar
d. Son blmde dikkate alacamz gibi, bugn dnya global olarak
evre sorunlaryla ilgili benzer kararlarla kar karya gelmektedir.

Dier irrasyonel Baarszlklar

Bu rnekler, deerler atmasyla ilikilendirilen irrasyonel davra
nn, bir toplumun alglad sorunlar zmeye almasn nasl en
gellediine ya da nasl engellemediine ilikin rneklerdir. Sorunlarn

Baz Toplumlar Niin Ykc Kararlar Alr?

527

adresini vermede baarszln sk rastlanan irrasyonel motifleri ara

snda, halkn geni apta, sorunu ilk alglayan ve ikayeti olan birey
lerden holanmamas da bulunur. rnein tilkilerin Tasmanya'ya so
kulmasn ilk protesto eden Tasmanya'nn Yeiller Partisi gibi. Ae
sop'un yksnde, srekli 'Kurt!' diye baran, kurt ortaya ktnda
da imdat arlarna aldr edilmeyen obann yazgsna benzer e
kilde, daha nce yaplan uyarlarn yanl alarmlar olduu ortaya k
tndan, halk uyarlar dikkate almayabilir. Halk "o bakasnn soru
nu" (ISEP) dncesine snarak sorumluluktan kaabilir.
Alglanan sorunlar zmeye almada ksmen irrasyonel olan ba
arszlklar, genellikle ayn bireyin ksa dnem ve uzun dnem motif
leri arasndaki atmalardan doar. Ruanda ve Haiti kylleriyle, b
gn dnyadaki milyonlarca baka insan ar derecede yoksuldur ve
tek dncesi ertesi gn ne yiyeceidir. Tropikal s kayalk alanlarda
ki yoksul balklar gelecekteki geimlerini yok ettiklerini tam olarak
bildikleri halde, bugn ocuklarn besleyebilmek amacyla, dinamit
ve siyanr kullanarak mercan kayas bal (istemeden mercan kayala
rn da) ldrmektedirler. Hkmetler dahi srekli olarak ksa dne
me odaklanm ekilde almaktadr: Kendilerini kapdaki felaketle
rin altnda ezilmi hissetmekte ve dikkatlerini yalnzca patlamann ei
indeki sorunlara vermektedirler. rnein Washington D. C:de yrr
lkteki federal ynetimle yakn balants olan bir arkadam bana,
2000 yl ulusal seimlerinden sonra Washington'a yapt ilk ziyaret
te, hkmetimizin yeni liderlerini '90 gne odaklanm' bulduunu
syledi: Liderler yalnzca, potansiyel olarak gelecek 90 gn ierisinde
bir felakete neden olabilecek sorunlardan sz etmilerdi. Ekonomist
ler, ksa dnem karlar zerindeki bu irrasyonel odaklanmalar hakl
karmak iin, gelecekteki kazanlardan indirim yaparak rasyonel bir gi
riimde bulunmaktadrlar. Yani onlarn iddiasna gre kaynan bir
ksmn yarn kullanmak amacyla el dememi olarak brakmaktansa,
bugn kullanmak daha iyi olabilir. nk bugnk kullanmdan elde
edilecek kazanla yatrm yaplabilirdi ve bugn ile gelecekteki her
hangi bir alternatif kullanm zaman arasnda birikecek olan yatrm
getirisi, bugnk kaynak kullanmn gelecekteki kullanma gre daha
deerli hale getirecekti. Bu durumda, kt sonular bir sonraki nesil
tarafndan gslenmekte, ancak o nesil bugn oy verememekte ve i
kayeti olamamaktadr.

528

Alglanan bir sorunu zmeye almay irrasyonel olarak reddet

menin olas nedenlerinden bazlar daha speklatiftir. Bunlardan biri,
ksa dnem karar almada iyi bilinen bir olgudur ve "ynlar psikolo
jisi" olarak tanmlanr. Kendilerini, birbirini tutan byk bir grubun
ya da kalabaln yesi olarak bulan bireyler, zellikle de bu heyecanl
bir grup veya kalabalksa, tek bana kaldklarnda acele etmeden ze
rinde dnp reddedebilecekleri bir karar desteklemeye srklene
bilirler. Alman oyun yazar Schiller, "Birey olarak ele alndnda ol
duka akl banda ve duyarl olan bir kii, bir kalabaln yesi oldu
unda birdenbire sorumsuzca davranyor" diye yazmtr. Ynlar psi
kolojisinin iledii tarihsel rnekler arasnda, Ortaa'n sonlarnda
Avrupa'nn Hal seferlerine olan ilgisi; Hollanda'da parlak renkli lale
lere yaplan ve 1 634-1 636'da zirveye kan, ar yatrmn hzlandrl
mas (Lale lgnl); 1 692'deki Salem byc davalar gibi, zaman
zaman patlak veren byc av ve 1 930'larda yetenekli Nazi propagan
daclar tarafndan lgnla tahrik edilen ynlar. Karar alan kiilerin
oluturduu gruplarda, ortaya kabilecek ynlar psikolojisinin daha
sakin kk apl bir rnekseli, Irving Janis tarafndan "grup dnce
si" olarak adlandrlmtr. zellikle, birbirini tutan kk bir grup
(Domuzlar Krfezi krizi srasnda, Bakan Kennedy'nin danmanlar
ya da Vietnam Sava trmandnda Bakan Johnson'n danmanlar
gibi) stresli artlar altnda bir karara varmaya alyorlarsa, stresle bir
likte karlkl destek ve takdire olan gereksinim, phelerin ve eletirel
dncenin bastrlmasna, hayallerin paylalmasna, erken bir gr
birliine ve en sonunda ykc bir karara yol aabilir. Hem ynlar psi
kolojisi hem de grup dncesi, yalnzca birka saatlik sreler boyun
ca deil, fakat birka yllk sreler boyunca da ileyebilir. Belirsiz kalan
nokta ise, onyllar ve yzyllar iinde ortaya kan evre sorunlar hak
knda verilen ykc kararlara katksdr.
Alglanan bir sorunu zmeye almada irrasyonel baarszln
speklatif nedenlerinden biri de, psikolojik yadsmadr. Bu bireysel
psikolojide, tam olarak tanmlanan teknik bir terimdir ve pop kltr
tarafndan devralnmtr. Eer algladnz bir ey, sizde ac veren bir
duygu yaratyorsa, algladnz eye aldr etmemeniz uygulamada y
kmla sonulansa bile, bu dayanlmaz acdan kurtulmak iin, algnz
bilinaltnda bastrabilir ya da yadsyabilirsiniz. Ac veren bu duygular
genellikle, korku, endie ve tasadr. Korku veren bir deneyimin ansn
bilind engellemeniz ya da dncesi ok zc olduu iin eini-

Baz Toplumlar Niin Ykc Kararlar Alr?

529

zin, ocuunuzun veya en yakn arkadanzn lmn dnmeme

ye almanz, bu konudaki tipik rneklerdir.
Yksek bir barajn altnda dar bir akarsu vadisi dnelim, yle ki
baraj patladnda meydana gelecek sel, nemli bir uzakla kadar ak
ynndeki insanlar boacak olsun. Davran anketileri, barajn ak
ynndeki insanlara byle bir patlamadan ne kadar kayg duyduklar
n sorduklarnda, ak ynnn aa ksmlarnda -oturanlarda bu
korkunun en az olduunu, baraja yaknlatka korkunun giderek art
tn grmlerdir. Bu sonu hi artc deildir. Ancak artc olan,
barajn yalnzca birka mil aasnda patlama korkusunun zirveye
kmas, baraja yaklatka kaygnn sfra dmesidir. Yani barajn he
men altnda yaayp da meydana gelecek bir patlamada en yksek bo
ulma olaslna sahip insanlar, kaygszlklarn itiraf etmektedirler.
Bunun nedeni, psikolojik yadsmadr: Her gn baraja bakan bir insa
nn akl saln korumasnn tek yolu, barajn patlama olasln
yadsmasdr. Psikolojik yadsma bireysel psikolojiye iyice yerlemi bir
olgu olsa da, ayn zamanda topluluk psikolojisine de uygulanmas, ola
s grnmektedir.

Baanl Olmayan zmler

Sonu olarak, bir toplum bir sorunu ngrdkten, algladktan ve
ya zmeye altktan sonra dahi yine de belli olas nedenler yznden
baarsz olabilir. Elimizdeki mevcut kapasiteler sorunu zmede yeter
siz kalabilir ya da zm mevcuttur, ancak maliyetin yksek oluu en
gel oluturmaktadr ya da abalarmz ok kk veya ok ge kalm
olabilir. zm giriimlerinden bazlar geri teper ve sorunu daha k
t hale getirir. Zararl bcekleri kontrol edebilmek iin Cane Toad'un
Avusturalya'ya sokulmas veya Bat Amerika'da orman yangnnn bas
trlmas gibi... Gemi toplumlardan birou (Ortaa zlandas gibi)
bizim imdi, onlarn kar karya kald sorunlarla daha iyi geinme
mizi salayan detayl ekolojik bilgiye sahip deildiler. Bu sorunlarn d
ndakiler, bugn zme kar direnmeyi srdrmektedirler.
Yeri gelmiken, ltfen 8. Blm'e geri dnp Grnland Iskandi
navlar'nn drt yzyln sonunda yaamlarn srdrmeyi neden ba
aramadklarn dnn. Ac olan gerek, son be bin ylda Grn
land'n souk ikliminin, nceden kestirilemeyecek kadar deiken ve
snrl kaynaklarnn, insanlarn uzun sre, srdrlebilir bir ekono-

530

miyi oturtma abalarna kar almas g bir hal alm olmasdr. s

kandinavyallar baarszla uramadan nce, yerli Amerikal avc
toplayclar pepee drt dalga halinde, altlar ve sonunda baarsz
oldular. Baarya en ok yaklaanlar ise 700 yl boyunca Grnland'da
kendi kendine yeten bir yaam tarz srdren Eskimolar oldu. Ancak
alktan kaynaklanan sk lmler nedeniyle zor bir yaamlar vard.
ada Eskimolar bundan byle ithal teknoloji ve gda olmadan, ta
aletlerle, kpeklerin ektii kzaklarla ve deriden yaplm botlardan el
zpkn ile balina avlayarak geinmek istememektedir. ada Grn
land ynetimi henz d yardmdan bamsz, kendi kendini geindi
ren bir ekonomi gelitirememitir. Ynetim, lskandinavlar'n yapt
gibi yeniden iftlik hayvanlarn denemi, sonunda bykba hayvan
lardan vazgemi ve halen kendi balarna kar elde edemeyen koyun
iftliklerini desteklemektedir. Tm bu gemileri, Grnland lskandi
navlar'nn sonutaki baarszlklarn srpriz olmaktan karmakta
dr. Ayn ekilde Anasazilerin Gneybat ABD'de baarszlkla son bul
mu giriimleri, iftilie hi uygun olmayan bu blgede baarszlkla
sonulanm kalc ifti toplumu kurma giriimlerinin perspektifinde
grlmelidir.
lkeye sokulan zararl bcek trlerinin oluturduu durumlar, g
nmzn en inat sorunlar arasnda yer almaktadr. Bir kere yerle
tiler mi, bunlarn kkn kurutmann veya kontrol altna almann ge
nellikle olanaksz olduu grlmtr. rnein Montana eyaleti her
yl iri yaprakl stleen ve dier zararl ot trleri ile savamak iin yz
milyon dolarn stnde para harcamaktadr. Bunun nedeni Montana
llar'n bunlar yok etmeye almamas deil, bugn zararl otlar yok
etme olanann bulunmaydr. lri yaprakl stleenin alt metre de
rine giden, elle ekilemeyecek kadar uzun kkleri vardr. Ayrca zarar
l ot gdml belirli kimyasallarn maliyeti galon bana 800 dolara
kadar kmaktadr. Avustralya, bugne kadar harcanan tm abalara
direnen tavanlar kontrol altna almak iin it ekme, tilki, silahla
vurma, buldozer, myxomotosis virs ve calici virsn denemitir ve
bu yndeki abalarn srdrmektedir.
ABD Intermontane West'in kuru blgelerine felaket getiren orman
yangnlar sorunu, buradaki potansiyel yakt ykn azaltacak yne
tim teknikleri ile, rnein byk orman aalar altnda byyen ufak
aa ve allardaki yeni art mekanik olarak seyrelterek ve l keres-

Baz Topl u mlar Niin Y k c Kara rlar Alr?

531

telik orman ortadan kaldrarak, byk olaslkla kontrol altna alna

bilir. Ne var ki bu zmn geni apl olarak baarlmasnn engelle
yici lde pahal olduu dnlmektedir. Ayn ekilde Florida'nn
'koyu renkli sahil seresi'nin akibeti, bir sorunun ertelenmesine ('ok
az, ok ge') verilen allm cezaya olduu kadar, masrafa da bal
olan baarszla rnek oluturmaktadr. Serenin yaad doal or
tam kldke, bu klmenin gerekten kritik olup olmad konu
sunda yaplan tartmalar yznden faaliyet ertelenmiti. ABD Vahi
Yaam ve Balklk Servisi 1980'lerin sonunda be milyon dolar gibi
yksek bir fiyat deyerek geriye kalan doal ortam satn almak iin
anlatnda, doal ortam o kadar klmt ki, oraya ait sereler l
mt. Bu sefer de yeni bir tartma ortal kasp kavurdu: Koruma
altna alnan son sereler yakn akrabalar olan 'Scott'un sahil sere
si'yle iftletirip, bu iftlemeden elde edilen krmalar, daha saf 'koyu
renkli sahil seresi' elde edebilmek amacyla 'koyu renkli sahil serele
ri'ile geri iftletirmeli miydi? Nihayet izin onaylandnda, koruma al
tna alnan son 'koyu renkli sahil sereleri' yalandklar iin ksrla
mlard. Hem doal evreyi koruma hem de kafese konan sereleri
iftletirme abalar daha erken balam olsayd, daha ucuza malola
cakt ve baarl olma olasl artacakt.

mit iaretleri
Demek ki; toplumlarn ve daha kk insan topluluklarnn ykc
kararlar almalar bir dizi nedene baldr: Bir sorunu ngrmede ba
arszlk, sorun ortaya ktktan sonra alglamada baarszlk, algla
dktan sonra zme giriiminde bulunmada baarszlk ve zme gi
riimlerinde ilerlemede baarszlk. Bu blme balamam, rencile
rimin ve Joseph Tainter'in toplumlarn evre sorunlarnn kendilerini
ezmesine izin verebildikleri konusundaki pheciliklerini ilikilendir
memle oldu. Biz imdi, bu blmn sonunda kar uca doru gemi
gibi grnyoruz. Toplumlarn neden baarsz olabileceklerine ilikin
bir yn neden tehis ettik. Bu noktada her birimiz yaam deneyimle
rimizi kullanarak baarszlklar szn ettiimiz nedenlere bal olan
insan topluluklarn dnebiliriz.
Ancak u da ok aktr ki, toplumlar sorunlarn zmede srekli
baarsz olmazlar. Eer bu doru olsayd, imdi hibirimiz hayatta ol
mazdk ya da yeniden 1 3 bin yl ncesinin Ta Devri artlarnda ya-

532

yor olurduk. Ancak baarszlk rneklerinin yeterince kayda deer

oluu-tarihteki her toplumu ieren bir ansiklopedi deil, yalnzca be
lirli toplumlar hakknda snrl olan-bu kitabn yazlmasn hakl gs
termektedir. 9. Blm'de zellikle, baarl olmu toplumlarn byk
bir blmne ait seilmi rnekleri tarttk.
u halde niin, bu blmde anlatlan farkl nedenlerden dolay, ba
z toplumlar baarl, bazlar da baarsz olmaktadr! Bu nedenlerden
bir blm phesiz ki toplumlararas farkllklardan ok, evrelerara
s farkllklarla ilgilidir. Baz evreler karmza dierlerine gre ok
daha zor sorunlar karr. Sz gelimi souk iklimin izole ettii Grn
land, Grnlandl smrgecilerin birounun k yeri olan Gney
Norve'e gre daha ilginti. Ayn ekilde, kuru iklimli, izole, yksek
enlemli, dk rakml Paskalya Adas; muhtemelen tarihin bir evre
sinde Paskalya Adallar'n atalarnn yaam olabilecei nemli, daha az
izole, ekvatoral ve yksek Tahiti'ye gre daha ilginti. Fakat bu, madal
yonun grnen yz... Eer ben baarnn gerisindeki tek nedenin bu
gibi evresel farkllklar olduunu iddia etseydim, beni sosyal bilimci
ler arasnda popler olmayan bir grle, 'evresel belirlenimcilik'le
sulamak hakszlk olmazd. Dorusu evre artlar yznden baz
evrelerdeki insan topluluklarn desteklemek dierlerine gre kuku
suz daha zor olsa da, yine de bir toplumun kendi yaptklaryla kendi
ni kurtarmas ya da mahkum etmesi iin geni bir alan brakmaktadr.
Baz topluluklarn (veya liderlerin) bu blmde ele alnan baar
szla giden yollardan birini izlemiken dierlerinin bunu yapmam
olmas, geni bir konudur. rnein niin lnka mparatorluu kuru so
uk evresini yeniden aalandrmada baarl olurken Paskalya Ada
llar ve Grnland skandinavlar baarl olamamt? Bunun yant ks
men, belirli bireylerin kiisel zelliklerine baldr ve tahmin yrt
mek olanakszdr. Ancak yine de ben, bu blmde ele alnan baarsz
ln potansiyel nedenlerinin daha iyi kavranmasnn, planlamaclarn
bu nedenlerin farkna varmasna ve onlardan kanmasna yardmda
olacan umuyorum.
Bakan Kennedy ve danmanlar tarafndan, Kba ve ABD'yi iine
alan ve art arda gelen iki kriz zerine yaplan mzakereler arasndaki
tezat, byle bir kavrayn iyi bir ekilde uygulamaya konmasnn arp
c bir rneini oluturmaktadr. 1961 balarnda salksz grup karar
alma uygulamalarnn iine dmeleri, kk drc bir baarszl-

Baz Toplumlar N iin Ykc Kararlar Alr?

533

a ve ok daha tehlikeli olan Kba Fze krizine yol aan, Domuzlar

Krfezi saldrsn balatan ykc kararlar dourmutur. Domuzlar
Krfezi mzakereleri, Irving Janis'in Groupthink adl kitabnda iaret
ettii gibi, zamansz ve erken bir gr birlii duygusu, grup lideri Ken
nedy'nin, tartmay, amac sanki anlamazl en aza indirmekmi gibi
ynetmesi, kiisel kukularn ve zt grlerin bastrlmas gibi, yanl
kararlara yol aabilecek birok zellik sergilemitir. Domuzlar Krfezi
mzakerelerinin ardndan, Kennedy ile yine ayn danmanlardan bir
ounun yer ald Kba Fze Krizi mzakereleri bu zelliklerden uzak
durdu; onun yerine Kennedy'nin, katlmclara kukulu dnmeleri
talimatn vermesi, tartmann fazla serbest gemesine izin vermesi, alt
gruplarn ayr ayr toplanmalarn salamas ve tartmay ar derece
de kendi etkisi altna almann nne gemek iin ara sra oday terket
mesi gibi, verimli karar almaya yardmc olan izgilerde ilerledi.
Karar alma sreci, bu iki Kba Krizi'nde, niin bu kadar farkl e
killerde gz nne serilmitir? Bunun nedeni byk lde, Ken
nedy'nin 1 96 1 Domuzlar Krfezi fiyaskosundan sonra iyice dnp
tanmas ve danmanlarn karar almayla ilgili nerede hata yaptkla
rn iyice dnmeleri konusunda grevlendirmesi olmutur. Bu d
nceye dayanarak 1 962'deki danman mzakerelerini ynetme ek
lini kastl olarak deitirdi.
Paskalya Adas nderleri, Maya krallar ve ada Ruandal politi
kaclarla, kendi toplumlarnn altnda yatan sorunlarla ilgilenmekten
se, iktidar hrsna kaplp kendini dnen dier liderlerin de zerin
de duran bu kitapta, Kennedy'nin yannda baka baarl liderleri de
hatrlayp dengeyi korumamz gerekir. ok cesurca bir davran sergi
leyerek patlamaya hazr bir krizi zen Kennedy bizim takdirimizi hak
etmektedir. Yine de bymekte olan veya yalnzca potansiyel olarak
var olan bir sorunu ngrecek ve patlamaya hazr bir krize dnme
den nce onu zmek iin cesur kararlar alacak, farkl tipte yreklilii
olan bir lidere gereksinim var. Byle liderler, harekete geilmesi herkes
tarafndan belirgin hale gelmeden nce, kendilerini eletiriye ve alaya
alnmaya ak brakrlar. Ancak bizim takdirimizi hak eden, yrekli,
saduyulu ve gl birok lider varolmutur. Bunlar arasnda Japon
ya'da ormanszlatrmay Paskalya Adas'ndaki aamaya ulamadan
ok nce engelleyen eski Tokugawa ogunlar; Hispanyola'nn Bat
Haiti tarafndakilerin aksine Dou Dominik tarafnda evresel nlem-

534

lere (hangi motifle olursa olsun) gl destek veren Joaquin Bologu

er; Melanezya'da domuzlarn stn konumuna karn, kendi adalarn
daki zararl domuzlar ldrme kararna nclk eden Tikopya n
derleri ve in'deki nfus patlamas Ruanda seviyelerine ulaamadan
ok nce, aile planlamas emrini veren inli liderler. vgye deer bu
liderler arasnda il. Dnya Sava'ndan sonra, buna benzer yeni Avru
pa sava riskini en aza indirme amacyla birbirinden ayn ulusal yat
rmlar feda etmeye ve Avrupa Ekonomik Topluluu bnyesinde Avru
pa'nn entegrasyonunu balatmaya karar veren Almanya Babakan
Konrad Adenauer ve dier Bat Avrupa liderleri. Biz yalnzca o cesur li
derleri deil ayn zamanda, hangi z deerleri iin savaacaklarna,
hangilerinin ortak bir anlam tamadna karar veren o cesur halkla
r; Finliler, Macarlar, lngilizler, Franszlar, Japonlar, Ruslar, Amerikal
lar, Avustralyallar ve dierlerini de takdir etmeliyiz.
Cesur liderler ve cesur halklara ait bu rnekler beni umutlandr
yor. Grnte ktmser bir konusu olan bu kitabn gerekten iyim
ser bir kitap olduuna inanmam salyor. 1 96 1 ve 1 962'deki Bakan
Kennedy gibi biz de gemiteki baarszlklar zerinde iyice dne
rek ynmz dzeltebilir ve gelecekteki baar olaslklarmz artra
biliriz (Resim 32).

O n b e i n ci B l m

BYK RKETLER VE EVRE:

FARKLI KOULLAR, FARKLI SONULAR

Kaynak karma
m modern toplumlar sahip olduklar doal kaynaklara
muhtatrlar. Bunlar hem petrol ve metaller gibi yenilene
mez kaynaklardr, hem de kereste ve balk gibi yenilenebilir
kaynaklardr. Enerjimizin byk bir ksmn petrol, gaz ve kmrden
elde ederiz. Gerekte tm aletlerimiz, konteynerlerimiz, makineleri
miz, tatlarmz ve binalarmz metalden, keresteden veya petrokimya
sallardan elde edilmi plastiklerden ve dier sentetik rnlerden yapl
mtr. Odundan elde edilmi kat zerine yaz yazar, bask yaparz.
Balca besin kaynaklarmz balk ve dier deniz mahsulleridir. Dzine
lerce lkenin ekonomisi arlkl olarak doal maddeleri ileme sanayi
sine bamldr. Saha incelemelerimin ounu yapm bulunduum
lkede ekonomiyi balca destekleyen unsurlar unlardr: Endonez
ya'da orman kesimi ve onu takip eden madencilik, Solomon Adala
r'nda orman kesimi ile balklk ve Papua Yeni Gine'de de petrol, gaz,
madencilik ve (gittike artan bir biimde) orman kesimidir. Bu neden
le, toplumlarmz kendilerini bu kaynaklar karmaya adamlardr;
burada cevaplanmas gereken sorular ise nerede, ne kadar miktarda ve
hangi yolu deneyerek bunu yapmamz gerektiinden ibarettir.

536

k
Bir kayna karmak genellikle belirgin miktarda byk sermaye

girdisi gerektirdiinden, kaynak karma ileminin ou byk ticari

firmalar tarafndan yaplmaktadr. evreciler ile byk irketlerin ara
snda ise her zaman bir ihtilaf bulunmaktadr. Ne var ki her iki taraf da
birbirini dman olarak bellemitir. evreciler, evreye zarar vererek
insanlara ktlk yaptklar ve her zaman kendi mali karlarn, halkn
karlar zerinde tuttuklar gerekesi ile ticari firmalar sularlar. Evet,
bu sulamalar ekseriya doru kmaktadr. Dier taraftan, ticari firma
lar da i dnyasnn gerekleri konusunda cahil ve ilgisiz olduklarn, is
tihdam ve gelime konusunda yre insanlarnn ve yerel hkmetlerin
taleplerini grmezden geldiklerini ve iyi evresel politikalar uyguladk
lar zaman da ticad firmalar vmekte baarsz olduklarn iddia ede
rek evrecileri sularlar. Evet, bu sulamalar da ekseriyetle dorudur.
Bu blmde sizin tm bu karlkl sulamalardan tahmin edebile
ceinizden farkl olarak, byk irketlerin, evreci hareketlerin ve top
lumun karlarn bir btn olarak ele alacam. Mamafih birok ko
nuda tam bir kar atmas var; bir irkete para kazandracak her
hangi bir i, en azndan ksa vadede topluma zararl olabilmektedir. Bu
artlar altnda irketlerin tutumlar, bir taraf (bu taraf bu durumda
irket oluyor) asndan geni lekli rasyonel bir davran rnei ha
line gelir. Bu kesim, nceki blmde de incelenmi olduu gibi, toplu
ma felaket getiren bir varla dnr. Bu blmde de bizzat kendim
ziyaret ederek bilgi edindiim kaynak karmaya dayal drt adet en
dstriden rnekler sunacam. Burada irketlerin evreye zarar ver
mek veya tam tersine onu idareli kullanarak korumak gibi kendi kar
larna uygun olmak suretiyle neden farkl politikalar benimsediklerini
irdeleyeceiz. Burada yapmak istediim, evreye srekli olarak zarar
. veren irketleri, onu idareli kullanarak korumaya tevik etmek iin ya
placak hangi deiikliklerin en etkin olacan saduyulu bir biimde
belirlemektir. zerinde duracam endstriler petrol, metal madenci
lii, kmr, orman kesimi ve deniz balkldr.

ki Petrol Alan
Yeni Gine blgesinde bulunan petrol endstrisi ile ilgili inceleme
lerim iki petrol alann ierir. Bunlar evresel etki yelpazesinin birbiri
ne zt ularnda bulunurlar ve faydal etkilerin yan sra zararl etkileri
de ierirler. Akas bu aratrmalarm bana olduka faydal oldu,

Byk irketler ve evre: Farkl Koullar, Fa rkl Sonular

537

nk nceleri petrol endstrisinin etkilerinin son derece zararl ol

duklarn dnr, halkn ounun yapt gibi ben de seeneimi bu
endstriden nefret etmekten yana kullanrdm. Ayrca petrol endstri
sinin performans veya topluma olan katks ile ilgili pozitif eyler yaz
maya cesaret edenlerin de gvenilirliinden epey kuku duyardm. An
cak yaptm gzlemler, dier irketlerin de olumlu rnekler olutur
mas iin tevik edilmesine ynelik faktrleri dnmeye itti.
Eski bir petrol alan ile ilgili ilk deneyimlerim Endonezya Yeni Gi
nesi'nin kylarndan uzakta bulunan Salawati Adas'nda vuku buldu.
Aslnda oray ziyaret ediimin petrolle hibir ilgisi yoktu. Yeni Gine
blgesinde bulunan adalarda yaayan kular ile ilgili bir aratrma ya
pyordum. Ancak Endonezya ulusal petrol irketi olan Pertamina pet
rol aratrmas yapmak iin Salawati'nin ounu kiralamt. Salawa
ti'yi ziyaret ettiim yl 1 986'yd ve Pertamina'nn misafiri olarak orada
bulunuyordum. Dolaysyla elimde aratrma yapmak iin izin de var
d. irketin bakan yardmcs ile halkla ilikiler uzman evrede dola
abilmem iin bir ara bile tedarik etmilerdi.
Bana gsterilen bunca nezaket karsnda, karlatm koullar
raporlamaktan dolay zgnm. Alann yeri uzak bir mesafeden bakl
dnda yksek bir kuleden kan duman sayesinde tannabiliyordu.
Bu kulede petroln yan rn olarak karlan doal gaz yaklyordu.
Buna zm olabilecek baka alternatif de yoktu. ( Onu satmak zere
sv hale dntrecek ve nakledecek tesisler yoktu.) Salawati'nin or
manlar iinden geit yollar ina etmek iin 1 00 metre geniliinde bir
alan temizlenmiti. Bu genilik Yeni Gine'nin yamur ormanlarnda
yaayan hayvanlar, kular, kurbaalar ve srngenleri huzursuz et
mek iin fazlasyla geniti. Zeminin zerine petrol dklyordu. Sala
wati'nin baka yerlerinde 1 4 tr olan iri csseli meyve gvercinleri
nin sadece trne rastlayabildim. Bunlar iri, etli ve lezzetli oldukla
r iin Yeni Gine blgesi avclarnn balca av kaynaklar idiler. Perta
mina alanlarndan biri, bana iki adet gvercin yetitirme iftliinin
yerini tarif etmiti. Sylediine gre av tfei ile onlar orada avlam
t. yle zannediyorum ki, bu kularn petrol alan iindeki saylar av
landklar iin tkenmilerdi.
kinci deneyimim ise Kutubu petrol alanna yaptm ziyaretti. Bu
ras uluslararas ok byk bir petrol firmas olan Chevron Corporati
on'n yan kuruluu idi. Bu firma, Papua Yeni Gine'nin Kikori Nehri

538

akalama havzasnda faaliyet gsteriyordu. (Faaliyet gsteren firmay

ksaca "Chevron" olarak isimlendireceim, fakat asl faaliyet gsteren
firmann ad Chevron Niugini Pty. Ltd:dir. Yani tamamyla Chevron
Corporation bnyesinde faaliyet gsteren bir yan kurulutur. Ziyaret
etmi olduum petrol alan, Chevron Niugini Pty. Ltd:in de iinde ol
duu alt petrol irketinin oluturduu bir ortak giriimdi. Ana irket
olan Chevron Corporation, Texaco firmas ile 2001 ylnda birlemi ve
Chevron Texaco adn almt. 2003'te ise 'Chevron Texaco hisselerini
bu ortak giriime satt. Bylece irketin iletmesi dier ortaklardan biri
olan Oil Search Limited'e geti.) Kikori Nehri snrndaki evre olduk
a hassastr ve allmas gtr. Burada ok sk heyelan meydana ge
lir. Arazinin byk bir ksm kireta karsttan* oluur ve dnyann en
ok yamur den blgesi olarak kaytlara gemitir (ortalama olarak
ylda 1 1 metre ve gnlk olarak 30 santimetreye kadar kabilmekte
dir). 1 993'te Chevron, tm snr iin byk lekli entegre koruma ve
gelime projesi hazrlamak zere Dnya Doal Yaam Fonu (WWF) ile
ortak faaliyete giriti. Chevron'un beklentisi, Dnya Doal Yaam Fo
nu'nun evresel hasar en aza indirmekte etkin olmas, Papua Yeni Gi
ne hkmetini evresel koruma iin lobicilik faaliyetlerine davet etme
si, evresel faaliyetlerde bulunan gruplarn gznde szne gvenilebi
lecek bir ortak olarak hizmet etmesi, yresel olarak topluma ekonomik
kazan salamas ve eitli yerel toplum projeleri iin Dnya Banka
s'nn fon teminini salamasyd. 1 998'den 2003'e kadar her bir petrol
alanna ve akalama havzasna Dnya Doal Yaam Fonu'nun dan
man olarak her biri bir ay sren drt ziyaret yaptm. Fon'un zel ara
c ierisinde blgede zgrce yolculuk etmeme ve Chevron alanlar
ile zel grmeler yapmama izin vermilerdi.
Papua Yeni Gine'nin bakentinin Moresby limanndan kalkan ua
m petrol alannn Moro'daki ana ini pistine doru szlrken ve
planlanm var saatine doru vakit yaklarken, petrol alan altyap
tesislerini grebilir miyim diye pencereden aaya baktm. Bunlar
hayal meyal da olsa grmeyi bekliyordum. Ancak epey armama ra
men sadece yamur ormannn kesintisiz bir ekilde altmda uzanma
sndan baka bir ey grmyordum. En sonunda bir yol grdm, an
cak bu da yamur ormannn iinden geen yaklak 10 metre genili
inde ince bir izgi eklinde idi. Yolu her iki taraftan da aalar evre

karst: kayalarn erimesiyle yeralt akntlar olan, kire ta ve dolomit blgesi.

B y k i rketler ve evre: Fa rkl Koullar, Farkl Sonular

539

lemiti. Tam da bir ku gzlemcisinin hayali! Yamur ormanlarndaki

ku trleri ile ilgili aratrmalarnda pratik bakmndan karlalan
asl zorluk kular ormann iinde grmenin zor oluudur. Onlar gz
leyebilmenin en iyi frsat dar patika yollardr. Bylece insan bu yolda
yryerek orman yan taraftan seyredebilir. Buradaki de 160 km'den
fazla uzunlukta bir patika idi. 1 .8 kilometrelik bir irtifada bulunan
Moran Da zerindeki petrol alanndan kyya doru uzanyordu. Bir
sonraki gn aratrmalarm esnasnda patikann kenarnda yrmeye
baladmda zerimde uuan kular grdm. Bu yolu srayarak, ko
arak veya srnerek geen hayvanlar, kertenkeleler, ylanlar ve kurba
alar da vard. Daha sonra anlaldna gre yol, iki aracn birbirini zt
ynlerde gvenli bir biimde geebilecekleri kadar genilikte ina edil
miti. Balangta sismik sondaj platformlar ve petrol kuyular, daha
burala_ra eriim yollar ina edilmeden almt. Dolaysyla helikopter
veya yayan olarak i grlyordu.
Bir sonraki aknlm ise, uam Chevron'un Moro havaalanna
ini yaptnda olutu. Ve sonra yine umak iin kalkarken de! lkeye
ayak bastmda, Papua Yeni Gine Gmrk Departman tarafndan
bagaj kontrolnden zaten gemitim. Ancak Chevron havaalanna
inerken de, ayrlrken de yeniden denetimden getim ve tm antala
rm ap grevlilere gstermek zorunda kaldm. lsrail'in Tel Aviv ha
vaalanndaki denetimi dnda, imdiye kadar bylesine sk bir dene
timle karlamamtm! Grevliler neye bakyorlard acaba? Alana
inildiinde kiinin yanna almas yasak olan mallar ateli silahlar veya
her eit av ekipman, uyuturucu ve alkold. Alandan ayrlrken de
hayvanlarn, bitkilerin veya hayvan tyleri ya da karlmas muhtemel
dier paralarnn karlmas yasakt. Bu kanunlarn ihlal edilmesi ir
ket arazisinden otomatik olarak ihra edilmek demekti. Tpk son de
rece saf ancak aptal bir ekilde bakasnn paketini tarkan ba bela
ya giren Dnya Doal Yaam Fonu sekreterinin bana geldii gibi
(nk paketin iinde uyuturucu olduu anlalmtr).
Ertesi sabah kular izlemek zere daha gn aarmadan patika yo
la kp, birka saat yrdkten sonra geri dndm ve aknlkla kar
ladm baka bir ey daha oldu. Kamp gvenlik temsilcisi beni ofisi
ne ard ve Chevron kurallarnn iki tanesini inediime dair ken
disine ihtarda bulunulduunu syledi. Bunlar bir kere daha tekrar et
memem gerekiyordu. ilk olarak bir kuu incelemek iin yrrken yol
eridini birka fit gemi olduum gzlenmi. Byle bir durumda bir

540

ara kp bana vurabilirmi veya bana vurmamak iin direksiyonu k

rabilir ve yolun kenarndaki petrol boru hattna arpabilir, petrol s
zntsna sebep olabilirmi. Bundan sonra kular incelerken yolun d
nda kalmalymm. lkinci olarak da kular incelerken koruyucu
kask takmadm grlm. Oysa bu alann tamamn gezerken mut
laka kask takmak gerekiyormu. Sonra grevli bana bir kask verdi.
Bundan byle bunu kendi gvenliim adna kular incelerken takma
lymm. rnein kafama bir aa debilirmi!
Bunlar Chevron'un gvenlik ve evre koruma ile ilgili olarak alan
larna alad bilincin gstergesi idi. Oraya yaptm drt ziyaret esna
snda tek bir petrol szntsna rastlamadm. Ancak her ay Chevron bl
ten tahtasna aslan kazalar veya 'kazaya ramak kala' olaylar da okuyor
dum. Gvenlik temsilcisi her birini aratrmak zere uakla veya kam
yonla dolayordu. Mart 2003'den itibaren 14 kaza kaydedilmiti. O ay
iin ciddi bir inceleme gerektiren ve gvenlik prosedrlerinin yeniden
gzden geirilmesine yol aan 'kazaya ramak kala' olarak rapor edilen
olaylar yleydi; bir kamyonun dur iaretine ramen geri geri ilerlemi
olmas, baka bir kamyonun el freninin ekilmemi olarak park edilme
si, bir paket kimyasal maddenin belgelerinin yanl denlenmi olmas
ve bir kompresrn ineli subapndan gaz sznts olmas.
aknlmn bir ksm da ku inceleme grevim ile ilgili idi. Yeni Gi
ne'de varlklar insan tacizine maruz kalan pek ok ku ve memeli hay
van tr vardr. nk bunlar ya iri olduklarndan etleri iin veya gr
kemli tyleri iin avlanrlar ya da balta girmemi ormanlarn ilerine
hapsolmular ve dolaysyla deitirilmi ikincil habitatlarda bulunmaya
alk deillerdir. Bunlar aa kangurular (Yeni Gine'nin en iri yerli hay
vanlar), devekuu cinsinden bir ku olan cassowary'ler, guguk kular,
Yeni Gine'nin en iri kular olan iri gvercinler, cennet kular, Pesquet
papaan ve gel tyleri sebebiyle deerli olan dier renkli papaanlar
ile ormann ilerinde bulunan ylerce tr... Kutubu blgesindeki ku
aratrmalarm esnasnda, bu trlerin Chevron'un petrol alanlarnnn,
tesislerinin ve boru hatlarnn bulunduu alann ierisinde, darda ol
duklarndan daha az sayda olmalar gerektiini zannediyordum.
Oysa byk bir aknlkla fark ettim ki, bu trler Chevron alan
nn ierisinde, yaanlmayan birka uzak blge dnda Yeni Gine Ada
s'nda benim ziyaret ettiim herhangi bir yerden ok daha fazlaydlar.
Orada geirdiim 40 yl boyunca Papua Yeni Gine'deki yabanl yerler
de adet kanguru grebildiim yegane yer Chevron kamplarnn bir-

B yk irketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

541

ka mil uza olmutu. Baka yerlerde olsalar, avclar tarafndan vuru

lacak ilk hayvanlar onlar olurdu. Hayatta kalanlar da zaten sadece ge
celeri ortaya kmalar gerektiini renmilerdi. Oysa Kutubu blge
sinde ben onlar gndz de darda grmtm. Pesquet papaan,
Yeni Gine Harpy ahini, cennet kular, hornbill'ler ve iri gvercinler
petrol kamplarnn yakn evresinde ok sk bulunuyorlard. Hatta Pe
aquet papaanlarnn kampn iletiim kuleleri zerinde bile tnedik
lerini grmtm. Chevron alanlarnn ve taeron firmalarn proje
alannda herhangi bir hayvan avlamalar ya da balk tutmalar kesin
olarak yasaklanmt. Ormana da el srlmemiti. Kular ve hayvanlar
da bunu hissediyorlar ve evcilleiyorlard. Gerekten de Kutubu Petrol
alan, Papua Yeni Gine'deki en byk ve tamam kontrol edilebilen
ulusal bir park gibi faaliyetini srdrmektedir.

Petrol irketi Motivasyonlar

Aylar boyunca Kutubu petrol alanndaki bu koullardan byk l
de kafam karmt. Sonu olarak Chevron, ne kar amac gden
evreci bir organizasyondur ne de Ulusal Park olarak hizmet vermek
tedir. Aksine Chevron, hissedarlar bulunan ve kesinlikle kar amac g
den bir petrol irketidir. Eer Chevron petrol operasyonlarndan elde
ettii karlar azaltacak evresel politikalar iin para harcyor ise, hisse
darlar onu dava edecektir. Akas etmelidir de! Anlalan, irket bu
politikalarn, nihayette petrol operasyonlarndan daha fazla para ka
zanmasna sebep olduuna karar vermiti. Peki, bu politikalar para ka
zanmasna nasl sebep oluyordu?
Chevron irketinin yapt duyurularda evreye verilen nem, ii
motive eden bir faktr olarak ele alnmaktadr ve bu phe gtrmez
bir biimde dorudur. Son alt yldan daha fazla bir zamandr kdem
li Chevron alanlar, dier petrol irketlerinin alanlar, petrol en
dstrisinin dndaki insanlar ve dzinelerce alt seviyede personel ile
yaptm grmelerde, bu evreci politikalara katkda bulunan baka
faktrlerin de bulunduunun farkna vardm.
Bunlardan bir tanesi, meydana gelmesi durumunda epey pahalya
patlayacak olan evresel felaketlerden saknmann nemi idi. Kendisi
de bir ku gzlemcisi olan Chevron gvenlik temsilcisine bu politikala
r harekete geiren gdnn ne olduunu sorduumda cevab ksaca
"Exxon Valdez, Piper Alpha ve Bhopal" idi. Bu cevapla, 1 989 ylnda Ex-

542

xon firmasna ait petrol tankeri Exxon Valdez'in Alaska aklarnda ka

raya oturmas ile byk miktarda petroln dkld, 1 988'deki Ku
zey Denizinde bulunan Occidental Petroleum firmasna ait Piper Alp
ha petrol platformunda kan yangnn 1 67 kiiyi ldrd (Resim
33) ve 1984'te Hindistan'daki Union Carbide Bhopal kimyasal fabrika,
sndan kimyasallarn szmas ile 4 bin kiinin ld ve 200 bin kiinin
de (Resim 34) yaraland olaylar hatrlatmak istiyordu. Bu olay da
son yllarn en ok bilinen, en iyi ekilde reklam yaplm ve ok paha
lya patlam endstri kazalardr. Her biri de sorumlu firmaya milyar
larca dolara malolmutur. Hatta Bhopal kazas Union Carbide'in ba
msz bir firma olarak varln srdrmesini imkansz klmtr. Kay
nam bana 1 969'da Los Angeles'n Santa Barbara kanalnda Union Oil
irketinin A Platform'undaki patlamasndan ve felaket ekilde petrol s
znts olduundan da bahsetmitir. Bu olay o zaman petrol endstrisi
ni uyandran bir sinyal grevi grmtr. Chevron ve dier byk
uluslararas petrol irketlerinden bazlar, her yl bir projeye fazladan
birka milyon dolar, hatta birka on milyon dolar yatrrlar ise, byle
bir kazaya maruz kalp milyarlarca dolar kaybetme riskini veya tm
projelerini, tm yatrmlarn kaybetme riskini en aza indirip uzun va
dede tasarruf salama imkanlar olacan bylece anlamlard. Chev
ron'un yneticilerinden biri, temiz evre politikasnn ekonomik dee
rini, Teksas'daki bir petrol alannda petrol kuyularn temizlemekle so
rumlu olduu zaman rendiini sylemiti. lte o zaman renmiti
ki, kck bir kuyunun bile temizlik maliyeti ortalama 100 bin Ame
rikan dolardr. Bundan da, evre kirliliini temizlemenin maliyetinin,
o kirlilie en bata engel olmann maliyetinden ok daha pahalya pat
lad anlalyordu. Tpk zaten hasta olan insanlar tedavi etmenin,
ucuz ve basit salk tedbirleri ile hastalklar nlemekten ok daha pa
hal ve az etkili olduunu kefeden doktorlar gibi.
Petrol karmak zere bir petrol alan ina etmek isteyen bir irket
20 ila 50 yl aras retim deeri bulunan bir blgeye byk yatrm
yapmaktadr. Eer evre ve gvenlik tedbirleriniz, byk bir petrol s
znts riskini her on ylda ortalama olarak "sadece" bir kereye indiri
yor ise, bu gerekten de yeteri kadar iyi deil demektir. nk 20 ila
50 yl aras yrttnz faaliyetlerde iki ile be aras byk bir petrol
sznts beklemeniz gerekecektir. Dolaysyla ok daha ihtimaml ol
mak bir zorunluluktur. Royal Dutch Shell Oil irketi'nin Londra ofisi
nin direktr tarafndan arandmda, petrol irketlerinin kendi 'uzun

B yk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

543

vadeli faaliyet planlar' ile ilgili aratrma yaptklarna ilk defa tank ol
dum. Sz konusu ofisin grevi otuz yl sonra dnyann durumu hak
knda alternatif senaryolar zerinde tahmin yrtmekti! Direktr,
Shell'in bu ofisi ilettiini, nk birka on yl iletilmek zere tipik
bir petrol alan aratrdklarn ve dolaysyla aklc bir yatrm yapabil
mek amacyla birka on yl sonra dnyann alaca ekli iyi anlamak
zorunda olduklarn ifade etti.
Konuyla balantl olan baka bir faktr de halkn beklentileridir.
Birazdan inceleceim zehirleyici maden kaaklarnn tersine, petrol s
znts plak gzle ok iyi grlr. Kazalar aniden olur ve bariz olarak
grlrler. rnein bir boru hattnn, platformun veya bir tankerin
bozulmas veya patlamas ile ortaya karlar. Szntnn yaratt etki de
genellikle ayn ekilde belirgindir. rnein petrole bulam l kula
rn resimleri televizyon ekranlarn veya gazete sayfalarn ssler. By
lece halkn da, byk olaslkla petrol irketinin mesuliyeti altnda ger
ekleen ve evreye zarar veren bylesine bir hataya kar yksek sesle
tepki gstermesi beklenir.
Halkn tepkisinin bu ynde olmas ve evresel hasarlarn en aza indi
rilmesi zellikle Papua Yeni Gine'de ok nemlidir. Olduka zayf bir
merkezi hkmete sahip olan lke demokrasi ile ynetilmektedir. Ne var
ki polis gc ve ordu da zayftr. Yerli halkn ise gl bir sesi vardr. Ku
tubu petrol alanlarndaki yerel arazi sahiplerinin geinmek iin bahele
re, ormanlara ve nehirlere ihtiyalar olduundan, petrol sznts onlarn
hayatlarn, petrole bulanm deniz kular grntsnn Amerikan te
levizyon izleyicilerinin hayatlarn etkilediinden ok daha ciddi ekilde
etkilemektedir. Bir Chevron personeli dncelerini yle ifade etmitir;
"Papua Yeni Gine' de fark ettik ki, yerel arazi sahiplerinin ve kyllerin
destei olmadan hibir doal kaynak projesi uzun vadede baarl olma
yacak. Eer arazilerine ve gda kaynaklarna etki edecek evresel bir zarar
grrlerse, projeye engel olabilecekler veya onu tamamen durdurabile
ceklerdi. Kald ki bunu Bougainville'de de yapmlard. Merkezi hk
metten ok arazi sahipleri burada daha aktif, dolaysyla biz de zarar en
aza indirmek iin ll admlar atmaya ve yerel halk ile iyi ilikiler kur
maya ve srdrmeye karar verdik." Dier bir Chevron personeli de ben
zer bir fikri farkl kelimelerle ifade etmiti: "Kutubu projesinin baars
yerel arazi sahipleri ile birlikte i yapabilme kapasitemize bal idi. i y
le yapmalydk ki, bizim mevcudiyetimizle durumlar, bizden nce oldu
undan daha iyi olmalyd. Bu konuda kesinlikle kararlydk."

544

Chevron operasyonlarnn bu deimeyen varlnn, Yeni Gineliler

tarafndan ayr bir yn de byk petrol irketleri gibi "cepleri derin"
kurumlar sayesinde para kazanabileceklerini anlamalardr. Srf byk
irketlerden para szdrabilmek adna bir yolun ina edilebilmesi iin
kesilen aalar sayarlar, cennet kularnn gsterilerini icra ettikleri
aalara zel bir deer bierler ve sonra da bu hasarlar gsteren bir fa
tura karrlar. Bana anlatlan baka bir olay da yledir: Yeni Gineli
arazi sahipleri, Chevron'un petrol alanna giden bir yol ina etme ni
yetinde olduunu renmiler ve hemen koup planlanan gzergaha
kahve aalar dikmilerdi. Bylece yol yapm esnasnda her bir kahve
aac kknden skldnde irketin hasar verdiini iddia edebile
ceklerdi. Bu, orman temizleme iini, ina edilecek yollar olabildiince
dar yaparak ve mmknse sondaj yaplacak alanlara helikopter ile
ulamaya alarak, en aza indirgemek iin bir iddiadr. Ancak irket
lerin karlatklar en byk risk arazilerine zarar vererek toprak sa
hiplerini kzdrmakt. Byle bir durumla karlatklar anda arazi sa
hipleri tm petrol projesini bile durdurabilirlerdi. Bana bilgi veren ki
inin Bougainville diye bahsettii yer Papua Yeni Gine'nin gelmi ge
mi en byk yatrm ve geliim projesi olan Bougainville bakr made
ninden bakas deildi. Buras 1 989'da evrenin hasar grmesi sebe
biyle kzgn arazi sahipleri tarafndan kapattrlmt. lkenin pek de
gl olmayan polis ve ordusunun abalarna ramen yeniden alma
m ve bir i savaa neden olmutu. Bougainville madeninin akibeti,
Kutubu Petrol alannn da evreye hasar vermesi durumunda ayn aki
betle karlaabileceine dair Chevron'a iyi bir uyar olmutu.
Chevron iin bir baka uyar da Point Arguello petrol alan olmu
tu. Buras 1981 ylnda Kalifomiya yaknlarnda Chevron tarafndan
kefedilmiti ve Prudhoe krfez alannn kefediliinden beri ABD'de
bulunan en byk petrol sahas olarak tahmin ediliyordu. Halkn pet
rol irketleri ile arasnn bozuk olmas, blgede oturan ahalinin itiraz
lar ve hkmetin klfet stne klfet ykleyen yasal dzenlemelerinin
meydana getirdii gecikmeler yznden petrol retiminin balamas
iin aradan 1 O yl gemesi gerekti. Oysa Kutubu Petrol alanndaki al
malar Chevron'a hkmetin ar zorlayc dzenlemeleri tarafndan
drtklenmeden evreye ynelik mkemmel bir koruyucu olduunu
ispatlayarak halk arasndaki honutsuz havay giderebilme frsat verdi.
Bu balamda Kutubu projesi, hkmetin git gide sertleen evre
standartlarn nceden tahmin edebilmenin ne kadar deerli olduunu

B y k irketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonula r

545

ortaya karmaktadr. Dnya apndaki trendler (baz istisnalar ile bir

likte) hkmetler iindir. Yllar getike, irketlerden daha sk evre
tedbirleri talep edebilmek iindir. evre konusunda hassas olmalarn
beklemediiniz, gelimekte olan lkeler bile gittike daha talepkar olma
ya baladlar. rnein Bahreyn'de almakta olan bir Chevron persone
linin anlattna gre, son zamanlarda deniz sondaj yaptklarnda, Bah
reyn hkmeti ilk olarak sondajlama esnasnda ve sonrasnda oluan et
kileri deerlendirmek, deniz inekleri ve karabatak kolonileri zerindeki
hasar en aza indirmek maksadyla, evresel etkiyi deerlendiren detayl
ve masrafl bir plan istemiti. Dolaysyla petrol irketleri hkmetlerin
standartlar sklatrmasndan sonra bunlar hayata geirmekle ura
maktansa, balangta evresel tedbirlerin uyguland, temiz bir tesis
ina etmenin ok daha ucuz olduunu rendiler. irketler, ilerinde fa
aliyet gsterdikleri lkeler o anda evresel andan bilinli deillerse bi
le, bir sre sonra bilinleneeeklerini artk tahmin ediyorlard.
Ayrca Chevron'un evresel adan ar titiz uygulamalar yzn
den kazand hret, ihale alrken de kendisine yarar salamaktadr.
rnein geenlerde Norve hkmeti Kuzey Denizi'nde bir petrol/gaz
alan oluturabilmek amacyla ihale amt. Norve bugn gerek hal
k gerek hkmeti olsun evre sorunlar ile son derece ilgili bir lke
dir. haleye katlan firmalar arasnda Chevron da bulunuyordu ve iha
leyi kazanan firma o oldu. Muhtemelen bunda evreye ynelik hassa
siyeti etkili rol oynamt. Hal byleyse, Chevron iindeki baz dostla
rn bana sylediine gre, Norve ihalesi, irketin Kutubu petrol ala
nnda evreye ynelik uygulad ihtiyat tedbirleri sayesinde salad
en byk mali kar olabilirdi.
Bir irketin faaliyetleri sadece halk, hkmetler ve arazi sahipleri
tarafndan takip edilmez. Ayn zamanda o irketin alanlar da faali
yetlerin yakn takipileridir. Bir petrol alan zellikle karmak tekno
loji, yap ve ynetim problemlerine sahiptir. Ayrca petrol irketinin
alanlarnn byk bir kesimi son derece iyi eitim grmtr ve
yksek derecelerle mezun olmulardr. evre asndan kesinlikle bi
linli olmalar gerekir. irketin dzenledii pahal eitimlere katlrlar
ve maalar da ok yksektir. Kutubu projesinin personelinin ou Pa
pua Yeni Gine'nin yerli vatandalarndan oluurken, dier blm de
oraya be haftalna almak zere uakla gelmi ve yine bir be haf
tay da ailelerinin yannda geirmek zere uakla dnecek olan Ame
rikallar ve Avusturalyallardan olumaktadr. Tabii bu insanlarn uak

546

biletleri de pahaldr. alanlarn hepsi de petrol alanlarndaki evre

nin konumunu yakndan grmekte ve irketin temiz evre politikala
rna olan ballna da ahit olmaktadrlar. Pek ok Chevron alan,
irket alanlarnn moralinin ve evre grnn de irketlerinin ol
duka ayrt edici bir biimde temiz olan evre politikalarnn menfa
atine olduunu ve bu politikalarn ilk bata benimsenmesinin ardn
daki itici g olduunu da belirtmitir.
zellikle irket yneticileri seilirken, adaylarda aranan kriterlerden
biri evreye duyarl olmaktr. Chevron'un son iki CEO'su, Ken Derr ve
sonra da David O'Reilly, zel hayatlarnda da evre sorunlar ile her za
man alakadar olan kiilerdi. eitli lkelerde bulunan Chevron alan
lar ile yaptm grmelerde birbirlerinden bamsz olarak bana ak
tardklar, kendilerinin ve tm dnyada bulunan Chevron alanlar
nn her ay CEO'dan ilerin genel durumunu anlatan bir e-mail aldkla
r idi. Bu e-mailler ekseriya evre ve gvenlik konular ile ilgili olurmu.
CEO bu konularn bir numaral ncelikleri olduunu ve bunlarn ir
ket asndan iyi bir ekonomik duyarllk oluturduunu belirtirmi.
Bylece personel evresel konularn ne denli ciddiye alndn grr,
bunlarn sadece kamuya ov yapmak amal vitrin ss olmadn, ir
ketin iinde de son derece ciddi ele alndn anlarm. Bu gzlem,
Thomas Peters ve Robert Waterman Jr'n en ok satan kitaplar olan In
Search of Excellence: Lessons from America's Best-Run Companies (M

kemmeli Bulmak Yolunda: Amerika'nn En lyiYnetilen irketlerinden

Dersler) iinde kaydedilen sonuca uyuyor. Yazarlar burada u sonuca
varmlardr: Eer yneticiler alanlarnn belli bir tarzda davranma
larn isterler ise onlar yola getirecek en etkili motivasyon, kendilerinin
de bu ekilde davrandklarn alanlarna bizzat gstermeleridir.
Son olarak, gelien yeni teknoloji de petrol irketlerinin gemite
olduundan ok daha temiz faaliyet gstermelerini kolaylatrmtr.
rnein bugn, pek ok yatay veya kegen kuyu, tek bir yzeyden
sondajlanabilmektedir. Oysa eskiden her bir kuyunun farkl lokasyon
lardan dikey olarak sondajlanmas gerekirdi. Elbette her biri de evre
sel etki meydana getirirdi. Bir kuyu sondajlandnda, karlan ta
molozlar, ukurlara veya okyanusa boaltmak yerine (daha nce ol
duu gibi), retilebilecek petrol olmayan izole olmu bir yeralt olu
umu iine boaltlmaktadr. Petrol karmann yan rn olarak elde
edilen doal gaz imdi yaklmak yerine ya bir yeralt rezervuarna ye
niden enjekte edilmekte (Kutubu projesinde izlenen prosedr budur)

Byk irketler ve evre : Farkl Kou llar, Farkl Sonular

547

ya da (dier petrol alanlarnda olduu gibi) boru hatt ile tanmakta

veya depolanmak veya gemi ile transfer edilmek zere svlatrlmak
tadr. Pek ok petrol alannda, Kutubu sahalarnn ounda olduu gi
bi yol ina etmek yerine helikopterler vastas ile sondaj alanlarnn
aratrmasn yapmak artk rutin bir operasyondan ibarettir. Helikop
ter kullanm elbette pahaldr, ancak yol inaat ve evreye olan etkile
ri ou zaman irketlere ok daha pahalya patlamaktadr.
te bunlar, Chevron'un ve dier bir avu uluslararas byk petrol
irketinin evre konularn bu kadar ciddiye almalarnn sebeplerini
oluturmaktadr. Temiz evre uygulamalar onlarn para kazanmalar
n salamakta, yeni petrol ve gaz sahalarna uzun vadeli eriim hakk
vermektedir. Ancak petrol endstrisinin, daima temiz, evreye kar
sorumlu ve davranlar ile hayran olunacak konumda olduunu iddia
etmediimi de tekrarlamak zorundaym. En ok bilinen ve etkileri de
vam eden ciddi problemler, fazla kullanlmayan ve bakmlar da pek
yaplan tek omurgal tankerlerin batmas ve dolaysyla enkazlarndan
denize yksek miktarlarda szntnn olmasdr. (rnein spanya
aklarnda 2002 ylnda batan 26 yllk Prestige adl tanker gibi.) Bun
larn sorumluluu byk petrol irketlerinden ziyade gemi sahipleri
nindir. ou da artk iki omurgal tankerleri kullanmaya balamtr.
Dier nemli sorunlar ise eski, evresel adan kirli tesislerin brakm
olduu mirastr. Bunlar son zamanlarda kefedilen ve daha temiz al
an teknolojilerin devreye girmesinden nce kullanlmtr. Nijerya ve
Ekvador gibi lkelerde eski teknolojilerin braklmas zor ve pahaldr.
Ayrca yolsuzluklara ad karan hkmetler bu lkelerde irketlerin
eski teknolojileri kullanlmalarna izin vermektedirler. Chevron Ni
ugini, bir petrol irketinin, faaliyet gsterdii alana ve orada yaayan
insanlara evresel faydalar salayacak ekilde alabilmesinin muhte
mel olduunu gstermitir. zellikle de ayn alann alternatif olarak
aa kesme veya geim salamak iin avclk ve iftilik gibi faaliyetler
iin kullanlmas ile kyaslanrsa. Bu irketin durumu, dier pek ok
byk endstriyel projelerde olmasa bile, Kutubu petrol alannda bu
sonucu meydana getiren faktrleri ve bu sonularn olumasnda hal
kn potansiyel roln de gzler nne sermektedir.
zellikle 1 986'da Endonezya Petrol irketi olan Pertamina'nn Sala
wati petrol alannda evre sorunlarna kar ilgisiz olmasnn, 1 998'de
ki ziyaretime baladmda ise, Chevron'un Kutubu alannda temizlik
uygulamalarnn dzenli tatbik edilmesinin sebebini cevaplayabilmi

548

deilim. Aslnda 1 986'da Endonezya'nn ulusal petrol irketi olarak fa

aliyet gsteren Pertamina'nn durumu ile 1 998'de Papua Yeni Gine'de
uluslararas bir irket olan Chevron'un arasnda birok farkllk vard.
Tabii bu durum farkl sonularn kmasna neden olmu olabilir. En
donezya halk, hkmeti ve yarg mercileri, petrol irketlerinin tutum
lar konusunda, Chevron'un nemli mterileri de dahil olmak zere
Avrupal ve Amerikal kartlarnn olduundan daha az ilgiliydiler ve
daha az beklenti iindeydiler. Bir baka deyile, Pertamina'nn Endo
nezyal alanlar, evre duyarll konusuna Chevron'un Amerikal ve
Avrupal meslektalarndan daha az maruz kalyorlard. Papua Yeni Gi
ne, vatandalarnn kendilerine sunulan geliim projelerine zgrce en
gel olmaktan zevk ald bir demokrasi lkesiydi. Fakat 1 986 ylnda
Endonezya vatandalar byle bir zgrle sahip deillerdi ve askeri
bir dikta rejimi ile ynetiliyorlard. Bunun tesinde, Endonezya hk
meti nfusunun en kalabalk olduu adasndan ( Java) ynetiliyordu.
Hkmet Yeni Gine eyaletine gelir kayna ve Java'nn fazla nfusunu
kaydrabilecekleri bir yer olarak bakyordu. Ayrca ayn adann douda
ki yarsna sahip olan Papua Yeni Gine hkmeti, Yeni Gineliler'in fi
kirlerini Endonezya hkmetinden daha ok nemsemekteydi. Endo
nezya hkmeti, uluslararas petrol irketlerinin karsna kard
evre standartlarn, Pertamina'nn karsna karmamtr. Pertamina
ounlukla Endonezya ierisinde faaliyet gsteren ulusal bir petrol ir
keti olarak almalarn yrtmektedir ve denizar ihaleler ile ulusla
raras byk irketler kadar ilgilenmez. Bundan dolay Pertamina, ev
re politikalar sayesinde uluslararas bir rekabet avantaj salamamtr.
Pertamina'nn personeline her ay e-mail gnderip, evre konularna
ncelik vermelerini isteyen bir CEO'su da yoktur. Geri ben Pertami
na'nn Salawati petrol alann 1 986'da ziyaret etmitim. O zamandan
beri Pertamina'nn politikalar deiti mi bilmiyorum.

Metal Madencilii Operasyonlar

imdi petrol ve gaz endstrisinden metal madenciliine geelim.
Bu terim kmr karan madenlerin tersine, metal elde etmek iin
cevher karlan madenleri kapsar. Bu endstri ABD'de de halen en
fazla kirlilie yol aan endstridir ve kayt altna alnm endstriyel
kirliliin neredeyse yarsndan bu endstri sorumludur. Batda bulu
nan ABD nehirlerinin neredeyse yarsnn madencilik yznden kay-

Byk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

549

naldan kirlenmitir. evreci gruplar metal endstrisinin i yzn

renmek zahmetine bile katlanmamlar ve sz konusu endstrinin
tavrn deitirmek zere 1 998 ylnda balatt uluslararas anlamda
umut verici giriime katlmay bile reddetmilerdir.
Metal madencilii endstrisinin mevcut durumu balangta ar
tcdr. nk endstri grnte az nce bahsettiimiz petrol ve gaz
endstrisine ok benzemektedir. Ayrca kmr endstrisine de benze
mektedir. Bu endstri de yenilenemez kaynaklarn yerden karl
masn kapsamaktadr, yle deil mi? Evet, kesinlikle yle! Ancak yine
de sebepten dolay farkl ekilde ele alnmaktadrlar: Farkl ekono
mi ve teknoloji, endstrilerin kendi ilerindeki farkl tutumlar, kamu
nun ve hkmetin endstrilere kar farkl tutumlar.
Metal madencilii sebebiyle doan evre problemleri birka eit
tir. Bunlardan biri topran kazlmak suretiyle yzeyinin bozulmas
dr. Bu problem, zellikle yzey madenleri ve ak ocak sistemi ile
karlan madenleri etkilemektedir. Buralarda maden filizleri yzeye ya
kn yerlerde bulunur, ancak zerilerinde bulunan toprak kazlarak
karlrlar. Halbuki kimse petrol ekmek iin tm petrol formasyonu
nun zerini kazmaz. Bunun yerine petrol irketleri petrol formasyo
nuna ulaacak bir kuyu amak iin sadece kk bir yzey alann bo
zarlar. Geri filizlerin yzeye yakn alanda deil de, yerin epey derinin
de bulunan baz madenler de vardr. Buralara da ulamak iin de t
neller ve atk ukurlar ina edilir ve bylece metal cevherine ulamak
iin kk bir yzey alan bozulmu olur.
Metal madenciliin iine ald baka evre problemleri de kimya
sallarn ilenmesi, asit drenaj ve tortu yznden su kirliliidir. Maden
filizinin iindeki metaller ve metal benzeri elementler-zellikle de ba
kr, kadmiyum, kurun, civa, inko, arsenik, antimon ve selenyum-za
ten zehirlidir ve madencilik ilemlerinin sonucu olarak yaknlardaki
akarsular ve su tabakalarna ulaarak sorun oluturmaya eiHmiidirler.
Olduka kt bir n olan bir rnek verelim; bir kurun ve inko ma
den iletmesinden Japonya'nn Jinzu Irma'na boaltlan kadmiyu
mun sebep olduu bir yn kemik hastal vakas ile karlalmtr.
Madencilikte kullanlan bir ksm kimyasal da-rnein siyanr, civa,
slfrik asit ve dinamitten oluturulan nitrat-yine toksit maddelerdir.
Slfr ihtiva eden maden filizlerinden madencilik yoluyla karlan
asit, suya ve havaya maruz kalarak kirliliine sebep olmakla birlikte me
tallere de zarar verdii son zamanlarda anlalmtr. Madenlerden suya
geen tortular sudaki yaama zararl olabilmektedir. rnein balklarn

550

yumurtlama yataklarn kaplayabilirler. Bununla beraber pek ok ma

den tarafndan yaplan su tketimi bile olduka nemlidir.
Madencilik yaparken kazp karlan bu topra ve atklar boalta
cak yerle ilgili evresel problem drt unsurdan oluturmaktadr; filize
ulamak iin kaznp karlm maden ieren toprak, ekonomik dee
re sahip olamayacak kadar az mineral ieren atk toprak, filiz ayrldk
tan sonra kalan posa, mineralleri karldktan sonra filizin kalan tor
tusu ve mineral karldktan sonra elek alannda kalan tortular. Maden
ieren toprak ile atk toprak ynlar halinde braklrken, genel olarak
son iki tip tortu sras ile posa havuzu veya elek alannda braklr. Ma
denin bulunduu lkedeki yasalara dayal olarak, posann (su ve topra
n karm ile oluan sulu bir toprak) imhas ile ilgili eitli metotlar
mevcuttur. Buna gre ya bir nehre veya okyanusa boaltlrlar ya arazi
nin zerinde bir yerde ylrlar ya da (ounlukla) baraj gerisinde bi
riktirilirler. Ne var ki bu posa barajlar olduka ok yksek oranda ba
arsz olmaktadr; genellikle yeterli dayankllkta ina edilmezler (pa
radan tasarruf etmek iin) ve beton yerine atklardan ina edilerek ucu
za getirilmektedirler. Ayrca inaatlar bir trl tamamlanamadndan,
bulunduklar durumlar dzenli olarak denetlenmesi gerekmektedir.
Ancak inaatn gvenilir bir biimde tamamlanm olduunu teyit
eden son bir denetime tabi tutulamamaktadrlar. Dnya apnda her yl
ortalama olarak bu posa barajlar yznden byk kazalar meydana
gelmektedir. Bu kazalarn en by 1 972'de, ABD'de Bat Virginia
Buffalo Nehri'nde meydana gelmi, tam 1 25 kii hayatn kaybetmiti.
Bunun gibi birka evre problemi de, saha almam yrttm
Yeni Gine'de ve yaknlardaki adalarda bulunan ok deerli drt made
nin statsn izah etmektedir. Papua Yeni Gine'nin Bougainville eh
rinde bulunan Panguna'daki bakr madeni eskiden lkenin en byk
iletmesi olmakla birlikte epey dviz de getiriyordu. Ayrca buras dn
yadaki en byk bakr madenlerinden biriydi. Ancak posalarn direkt
olarak Jaba Nehri'nin bir koluna boaltyorlard. Bunun sonucu olarak
ok byk evresel etki meydana geldi. Hkmet sorunu zmek ko
nusunda hem baarsz oldu hem de pek ok politik ve sosyal probleme
yataklk etti. Bunun zerine Bouganville'in sakinleri ayaklandlar ve
binlerce insann hayatna mal olacak bir i sava tetiklenmi oldu. Sa
va Papua Yeni Gine ulusunu neredeyse blerek ayrd. imdi aradan on
be yl gemesine ramen, bar tam manas ile Bougainville'de salan
m deildir. Elbette ki Panguna madeni de kapatlmtr ve yeniden

Byk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

551

almasna ynelik hibir proje de yoktur. Ayrca madenin sahipleri ve

finans kurulular (bunlar, Bank of America, U. S. Export-Import Bank
ile Avustralya ve Japonya ubeleri ve finans kurulular) yatrmlarn
kaybettiler. lte bu hikaye de, Chevron'un Kutubu petrol alannda yer
li arazi sahipleri ile bu kadar yakn ibirlii iinde olmasnn ve onlarn
onayn almaya bu kadar istekli oluunun nedenini ok net aklyor.
Lihir Adas'ndaki altn madeni de posasn derin bir boru hatt va
stas ile okyanusa boaltmaktadr (bu metot evreciler tarafndan ok
yksek lde zarar verici olarak deerlendirilmektedir) . Ancak ma
denin sahipleri bunun zararl olmadn iddia etmektedirler. Tek bir
madenin Lihir Adas etrafndaki deniz yaamna etkisi her ne olursa
olsun, eer dier madenler de ayn ekilde posalarn okyanusa boal
trlar ise, bunun tm dnya iin ciddi bir problem olaca aikardr.
Yeni Gine'nin ana karas zerinde bulunan Ok Tedi bakr madeninde
bir posa baraj olumutur, ancak daha nce barajn dizaynn gren
uzmanlar ksa bir zaman iinde kecei konusunda uyarda bulun
mulardr. Gerekten de birka ay ierisinde km olduundan 200
bin ton maden posas ve at imdi hergn Ok Tedi Nehri'ne boal
maktadr. Oysa Ok Tedi akarsuyu, ok deerli balklarn bulunduu
Yeni Gine'nin en byk nehri olan Fly Nehri'ne direkt olarak boal
maktadr. Burada asl kalm tortu konsantreleri imdi be kat yksel
mi durumda ve taknlara yol amakla birlikte, nehrin takn yata
na maden atklar biriktirmektedir. imdiye kadar bu yatak zerinde
ki bitki rtsnn 200 milkareden fazlas lmtr. Buna ek olarak,
madenin siyanr flarn Fly Nehri'nin yukarsna tayan bir mavna
batm, flar yava yava rmeye baladndan ilerindeki siyanr
nehre akmaya balamtr. 2 00 1 ylnda Ok Tedi madeninde faaliyet
gsteren dnyann drdnc byk maden firmas olan BHP'nin sz
konusu madeni kapatmas gndeme gelmi, firma, "Ok Tedi evre de
erlerimiz ile uyumlu deil ve irketin byle bir icraata hi kalkma
mas gerekiyordu" diye aklamada bulunmutur. Ancak maden Papua
Yeni Gine'nin total ihracatnn % 20'sini oluturduundan, hkmet
BHP'nin ekilmesine msaade ederken, madenin ak kalmasn da
salad. Son olarak, Endonezya Yeni Ginesi'nin bakr ve altn madeni
olan Grasberg-Ertsberg, posasn direkt olarak Mimika Nehri'ne bo
altmaktadr. Buras Endonezya'nn en deerli madenidir ve devasa
byklktedir. Nehre boaltt posa, Yeni Gine ve Avustralya'nn ara
snda bulunan s bir deniz olan Arafura'ya ulamaktadr. Ok Tedi ma-

552

deni ve Yeni Gine'de bulunan bir baka altn madeni ile birlikte Gras
berg-Ertsberg, uluslararas bir firma tarafndan iletilen ve atklarn
nehirlere boaltan dnyadaki byk madenden biridir.
evresel hasarlara kar maden firmalarnn genel politikas, sadece
maden kapandktan sonra temizlemek ve tahrip edilmi bulunan alan
yeniden dzeltmekten ibarettir. Metal madencilii, kmr endstrisi
gibi faaliyetini srdrd alan islah etme almas iine girmez. s
telik de bu stratejiye kar kar. irketler "basit" bir restorasyonun ye
terli olacan varsayarlar. Dolaysyla bu temizlik ve restorasyon faali
yeti en az maliyetle halledilmekte ve madenin kapatlmasndan sonra 2
ila 1 2 yl srmekte, bylece irket daha fazla ykmllk ile karlama
dan alam terk edebilmektedir. Ayrca erozyonu nlemek iin kazlm
alanlara eim kazandrmaktan baka bir ey de yapmamaktadrlar. Bit
ki rtsn yeniden kazandrmak maksadyla humus uygular, birka
sene boyunca maden alanndan akan suyu da artrlar. Gerekte bu
ucuz strateji, byk ve modern bir madenin "arkasn toplamaya" hi
bir zaman yeterli olmaz. Suyun kalitesi bozulur. Halbuki asit drenaj
kayna olma ihtimali olan tm alanlar rtmek ve yeniden bitki rt
sn canlandrmak gereklidir. Blgeden kan kirlenmi yeralt kay
naklarn ve akarsular kirli kaldklar srece iyiletirmeye devam etmek
gerekir. Bu da sonsuza dek bunu yapmann gerekliliini ortaya karr.
Temizlik ve restorasyonun dolayl ve dolaysz gerek maliyeti maden
endstrisinin tahminine .gre asit drenaj olmayan madenler iin har
cadklarnn 1 .5-2 kat kadar, asit drenaj olan madenler iin ise 10 ka
tdr. Bu maliyetleri ngrmeye alrken karlalan en byk belir
sizlik madenin asit drenaj oluturup oluturmayaca ile ilgilidir. Sz
konusu problem sadece son zamanlarda bakr madenlerinde fark edil
mitir. Daha nceki madenlerde de deerlendirilmesine ramen, nere
deyse hibir zaman kesin olarak ngrlememitir.
Sz konusu temizlik maliyetleri ile kar karya kalan metal ma
dencilii irketleri ou iaman iflas ettiklerini beyan ederek ve tm
mal varlklarn yine kendileri tarafndan idare edilen baka irketlere
geirerek bu maliyetlerden kurtulurlar. Bunun gibi bir rnek Monta
na'daki Zortman-Landusky altn madenidir. Kitabn birinci blmn
de de sz edilen maden, Kanada firmas olan Pegasus Gold ine. tara
fndan iletilmitir. Maden ilk olarak 1 979 ylnda aldnda, ABD'de
bulunan ilk byk lekli ak ocak, siyanrl altn madeni ve Mon
tana'da bulunan en byk altn madeni idi. Ancak maden ok fazla si-

B yk irketler ve evre: Farkl Ko u llar, Farkl Sonular

553

yanr szntsna ve asit drenajna yol at. Ne federal hkmet ne de

Montana eyalet ynetimi irketin asit drenaj testi yapmasn talep et
memiti. Bir baka deyile, bu durum aka hkmet tarafndan te
vik ediliyordu. 1 992 ylna gelindiinde eyalet mfettileri madenin
akarsulara ar metal ve asit bulatrdn buldular. 1 995 ylnda Pega
sus Gold, kendisine federal hkmet, Montana eyaleti ve yerli Kzlde
rili kabileleri tarafndan alan tm davalar kapatmak iin 36 milyon
dolar demeyi kabul etti. 1 998'de de maden alannn o/o 1 5'ini bile bi
le temizlemeden, Ynetim Kurulu yeleri kendilerine 5 milyon dolar
dan fazla ikramiye vererek, irketin kar getiren tm mal varlklarn,
kurduklar Apollo Gold adndaki yeni irkete devrettiler ve Pegasus
Gold'un iflas ettiini akladlar. (ou maden iletmesi yneticisinin
yapt gibi, Pegasus Gold'un direktrleri de Zortman-Landusky ma
deninin snrlarnda yaamamlar ve 14. Blm'de de bahsedildii gi
bi yaptklarnn sonularndan kendilerini soyutlayan rnek sekinler
den olmulardr.) Daha sonra eyalet hkmeti ile federal hkmet, 52
milyon dolar bulan toprak yzeyinin temizliinin yaplmas iin bir
plan yapmlardr. Bunun 30 milyon dolar Pegasus'un yapt 36 mil
yon dolarlk demeden alnmtr. Kalan 22 milyon dolarlk ksm ise
ABD vergi mkellefleri tarafndan denmek zere planlanmtr. An
cak yzey iyiletirme plan daimi olarak suyun artlmasn ierme
mektedir. Tabii bu durum vergi mkelleflerine ok daha fazlasna pat
layacaktr. Daha sonra ortaya kmtr ki; son 1 3 byk metal made
ninden be tanesi Montana'da bulunmaktadr ve bunlarn drd
(Zortman-Landusky madeni de dahil) ak ocak sistemi ile alan si
yanrl madenlerdir ve iflas etmi bulunan Pegasus Gold Inc'e aitti.
Byk madenlerinin 1 O tanesi ise sonsuza kadar (daimi olarak) su
artmaya ihtiyac vardr. Ortaya kan sonuca gre, maden kapan ve
iyiletirme maliyetleri, tahminlerin 1 00 katna kadar kabilmektedir.
lflas edii vergi mkelleflerine pahalya patlayan bir maden daha
vardr. Bu maden de ABD' de bulunan ve altn madenine sahip bir ba
ka Kanada firmas olan Galactic Resources'n Summitville madenidir.
Sz konusu maden, yllk olarak 9.7 metre ykseklie kar den Kole
rado'nun dalk arazisinde yer almaktadr. 1 992'de, yani Galactic Re
sources firmasnn Kolorado eyaletinde faaliyet gsterebileceine dair
izin alndan sekiz yl sonra, irket iflas ettiini aklam ve bir hafta
dan daha ksa bir sre iinde madeni kapatmtr. stelik de ykl
miktardaki yerel vergisini demeyerek, personelini iten karark, ge-

554

rekli evresel muhafazay brakarak araziyi terketmitir. Birka ay ge

tikten sonra kar yalarnn balamasyla elek sistemi tam ve Ala
mosa Nehri'nin 29 km'lik bir ksmn siyanre bulamtr. Ite o za
man Kolorado eyaletinin, faaliyet iznini verirken Galactic Resour
ces'dan sadece 4,5 milyon dolarlk bir mali garanti talep ettii anlal
mtr. Oysa temizlik operasyonu 180 milyon dolar tutmaktadr. H
kmet iflas demesi olarak irketten 28 milyon dolar daha kopartma
y baardktan sonra vergi mkellefleri Environmental Protection
Agency (evre Koruma Dairesi ) aracl ile 1 47 milyon 500 bin dolar
demek zorunda braklmlardr.
Bu tecrbelerin sonucu olarak, Amerikan eyaletleri ve federal h
kmet, kendilerini mali gvence altna almak adna, irketlerin arkala
rndan iyiletirme faaliyetleri yapmamalar veya mali olarak bunun
olanaksz olduunu kantlamaya kalkmalar ihtimaline karlk, te
mizlik ve restorasyon iin yeterli miktarda bir garantiyi nceden talep
etmeye baladlar. Ne var ki bu gvence ad altndaki rakam madenci
lik iletmesinin kendi yapt maliyet tahminine dayaldr, nk h
kmet grevlileri bu analizleri yapabilecek vakte, bilgiye ve detayl ma
den mhendislii planlarna sahip deillerdir. Dolaysyla bu tahmini
analizi kendileri yapamamaktadrlar. Madencilik iletmelerinin arka
larndan temizlik yapmadklar ve hkmetin de dk maliyet tah
minini kabul etmek kald pek ok olayda, gerek temizlik bedelinin
iletmenin tahmininden 1 00 kat daha fazla olduu anlalmtr. Bu
hi de artc deildir, nk tahmini rakam zaten irket tarafndan
verilmektedir. irketler de genellikle gerek maliyetin altnda deer bi
erler, nk bu tahmini tam tamna doru yapmalar iin hibir ma
li tevik veya hkmet dzenlemesi ile karlamamaktadrlar. Bu ma
li gvence ekildedir. Birincisi beyan edilen hazr deerler, ikincisi
kredi mektubu-ki bu en gvenli olandr, maden iletmesinin sigor
ta irketinden yllk bir prim karl salad bir senettir-ve son
olarak da firmann mutlaka temizlik yapacana dair teminat vermesi
ve sahip olduu varlklar ile bu teminatn arkasnda durmasdr. An
cak bu teminatlarn sk sk ihlal edilmesi bu gvenceyi anlamsz kl
maktadr ve artk federal arazi zerindeki madenler iin kabul edilme
mektedirler. Sadece Amerikan eyaletleri ierisinde maden endstrisi
ne en scak davranan Arizona ve Nevada da halen geerlidir.
ABD'deki vergi mkellefleri maden irketlerinin arkalarnda brak
tklar evre temizlii ve restorasyon iin 12 milyar dolara varan bir

By k i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

555

ykmllk ile karlamaktadrlar. Hkmetler evre temizlii mali

yetleri iin irketlerden gvence talep ediyorlarsa niin bylesine b
yk ykmllkler ile karlayoruz? Bu biraz, imdi bahsettiimiz
maden iletmelerinin deerinden daha dk akladklar tahmini
zarar rakamlar yzndendir. Biraz da, irketlerin verdikleri teminat
lar kolaylkla kabul eden ve sigorta poliesi talep etmeyen iki eyalet
(Arizona ve Nevada) yzndendir. Fonu yeterli olmasa da gerek bir
sigorta poliesi olduunda dahi, vergi mkellefleri daha yksek mali
yetler ile kar karya gelirler. Evimiz yanp da byk bir kaypla kar
karya kaldmzda, sigorta irketimizden para almaya altmz
zaman iyi biliriz. Sigorta irketi, dzenli olarak polie demesinin
miktarn azaltr. Buna iyimser bir tabirle "mzakere" adn verir. r
nein, "Eer indirim teklifimizi beenmediyseniz, bu davay zmek
iin avukat creti demeniz ve be yl mahkemenin sonulanmasn
beklemeniz gerekir" der. (Evi yanan bir arkadam bu mzakere son
rasnda kabus dolu bir yl geirdi.) Sonra sigorta irketi, yllar getik
ten ve evre temizlii ile restorasyon bittikten sonra polieye balan
m veya mzakere edilmi miktar der. Ancak bu rakam zamanla ka
nlmaz olan maliyet artn iermemektedir. Sonra, sadece maden
irketleri deil, bazen sigorta irketleri de iflas yznden yksek y
kmllklerle karlarlar. ABD'deki en byk 1 0 vergi mkellefi ma
denlerden iki tanesi iflas yolunu semi tek bir maden iletmesine ait
tir. (ASARCO, borcu yaklak 1 milyar dolar olarak hesaplamtr), al
t tanesi ise ykmllklerini yerine getirmek konusunda zellikle
ayak diretmektedirler. Sadece iki tanesi bu konuya biraz daha scak ba
kan firmalara aittir. Sz konusu 1 O firmann hepsi de asit rettiinden
uzun bir sre ya da daimi olarak suyu artmalar gerekmektedir.
Vergi mkelleflerinin bu maliyetleri demeye mahkum edilmeleri
nin sonucu olarak, Montana'da ve dier baz eyaletlerde halkn ma
dencilik kart tepkiler vermesi hi de artc deildir. ABD'deki me
tal madencilik endstrisinin gelecei karanlktr. Ancak bu konudaki
yasal dzenlemelerin yeterli olmad Nevada'daki altn. madenleri ile
Montana'da bulunan platinyum/paladyum madenleri (aada hak
knda biraz daha bilgi vereceim zel bir vaka). Amerikal niversite
rencilerinin pek az bir ksm madencilik konusunda kariyer yap
maktadrlar (tm ABD'de sadece 578 renci). stelik de yllar getik
e tm niversite nfusunda patlama yaanmasna ramen. 1 995'den
beri ABD'deki halkn itirazlar maden almalarn bloke etmek konu-

556

sunda gittike daha fazla baar kazanmakta ve madencilik endstrisi

ihale verebilmek iin artk lobi faaliyetleri yapanlara ve kendilerine s
cak bakan yasama meclisi yelerine srtn dayayamamaktadr. Metal
madencilii bir ticaret kolunun karlarn ksa dnem korumak uru
na, uzun dnemde kendi kendini baltalamas ve tm endstriyi nere
deyse yok olma noktasna gtrmesinin ba rneidir.
Ortaya kan ac sonu balangta artcdr. Petrol endstrisi gi
bi, metal madencilii de dk ii cretleri (daha az ciro ve devamsz
lk), daha yksek i tatmini, daha dk salk harcamalar, daha ucuz
banka kredileri ve sigorta polieleri, toplumun kendilerini kabullenme
si ve kendilerini engellemek iin yrttkleri projeler ile karlama ris
kinin azalmas ve temiz evre politikalarndan kar edebilmektedir. ev
re standartlar zorlayc olmaya baladnda iletmelerin sahip olduk
lar eski teknolojinin iyiletirilerek yenilenmesi metotu ile kyasland
nda, modern temizleme teknolojisini projenin en bandan tesise yer
letirmenin ne kadar ucuz olduu daha iyi anlalmaktadr. Peki metal
,
madencilii nasl olur da kendi kendini bylesine baltalayan bir dava
n ierisinde girer? zellikle de petrol ve kmr endstrisi grnte
ayn problemler ile karlamalarna ramen kendilerini bylesine t
ketmezlerken... Cevap daha nce bahsettiim faktrle ilgilidir; eko
nomi, madencilik endstrisinin tutumu ve toplumun tutumu.

Madencilik irketi Motivasyonlar

evre temizlii maliyetlerini metal madencilii endstrisi iin pet
rol endstrisinden (veya kmr endstrisinden) daha az dayanlr k
lan ekonomik faktrler, dk kar marjlar, nceden tahmin edilemez
kar oranlar, daha yksek temizlik maliyetleri, daha sinsi ve uzun s
ren kirlilik problemleri, bu maliyetleri tketicilerine dayandrma ola
slnn ve bu harcamalar kapatabilecek sermayenin daha az olmas
ve farkl i gcdr. ncelikle baz irketler daha karl da olsa, tm en
dstri dk kar marjlar ile faaliyet gstermektedir. yle ki son 25 yl
dan fazla bir zamandr ortalama kazan oran, sermayesini bile kar
lamamaktadr. Yani bir madencilik irketi CEO'su 1 979 ylnda yatrm
amal kullanmak zere bin dolara sahip ise ve eer o paray elik en
dstri hisse senetlerine yatrmsa 2000 senesinde o para sadece 2 bin
220 dolar olacaktr. Eer o paray demir ve elik dnda dier metalle
rin hisse senetlerine yatrdysa kazan 1 530 dolara kacaktr. Altn

B yk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

557

madeni hisse sentlerine yatrdysa sadece 590 dolar olacaktr. Bu da

enflasyonu bile dikkate almadan net bir kayp demektir. Ancak ortala
ma deiken fonlara yatrr ise o para 9 bin 320 dolar olacaktr. Bir ba
ka deyile, eer madenci iseniz kendi endstrinize para yatrmak size
pek bir ey kazandrmayacaktr!
Pek de parlak olmayan bu karlarn bile hem tek bir maden seviye
sinde hem de tm endstri seviyesinde nceden tahmin edilmeleri
mmkn deildir. Oysa tannm bir petrol alan ierisindeki tek bir
petrol kuyusu kuru ksada, rezervler ve tm petrol alanndaki petrol
sertlik derecesi ekseriya nceden tahmin edilebilirdir. Fakat bir metal
filizinin sertlik derecesi (yani metal ierii ve bylece llebilen karl
l) nceden tahmin edilemez. Dolaysyla maden yata kazlrken
kan cevherin karll nceden kestirilemez. imdiye kadar kalkndrl
m maden ocaklarndaki madenlerin yarsnn kar getirmeyen cevher
ler olduu anlalmtr. Tm madencilik endstrisinin ortalama kar
da nceden kestirilemez, nk metal fiyatlar, petrol ve kmr fiyatla
r ile kyaslandnda olduka dnek ve deikendir. Bu kt hretin
sebepleri de olduka karmaktr. ncelikle petrolden veya kmrden
daha az miktarlarda tketilir. Bu durum metalleri stoklamay kolayla
trr. Ayrca petrol ve kmre her zaman ihtiya duyacamza dair sa
bit bir anlaymz vardr. Oysa altn ve gm ekonomik bir durgun
luk yaandnda vazgeilebilir lks eyalardr. Altn fiyatlarndaki dal
galanmalar altn tedariki ve endstriyel altn talebi ile pek ilgisi olma
yan faktrler tarafndan ynlendirilir. Bu faktrleri adlandrmak gere
kirse; borsaya gvenmedikleri zaman altn alan speklatrler, yatrm
clar ve altn rezervlerini satmak isteyen hkmetler denilebilir.
Metal madencilii, petrol kuyularndan ok daha fazla atk meyda
na getirir ve ok daha fazla evre temizlii maliyeti gerektirir. Bir pet
rol kuyusundan karlan ve imha edilmesi gereken atklar ounlukla
sadece sudur. Tipik olarak atk/petrol oran bir civardr veya biraz
daha yksektir. Eer eriim yollar ina edilmez ise ara sra meydana
gelen petrol szntlar dnda, petrol ve gaz karma ileminin evre
ye pek etkisi yoktur. Bunun aksine, metaller, metal filizinin ufak bir
parasn olutururlar. Bir baka deyile, tm filizi karmak iin yap
lan kazda kan atn sadece ufak bir paras metaldir. Bundan dola
y, atk kirin metale oran bakr madeni iin 400, altn madeni iin ise
5 milyondur. Bu gerekten de maden firmalarnn temizlik iin de
mek zorunda olduklar yksek bir orandr.

558

Kirlilik problemleri madencilik endstrisinde, petrol endstrisinde

olduundan ok daha sinsi ve uzun srelidir. Petrol kirlilii problem
leri ounlukla hzl ve gzle grnr szntlardan kaynaklanr. Bun
larn oundan da dikkatli bir bakm, denetim ve gelimi mhendis
lik dizayn (rnein tek omurgal tankerler kullanmak yerine iki
omurgal tankerlerin kullanlmas) ile saknlabilir. Sonuta gnmz
de de karlalan petrol szntlar ounlukla insan hatasndan kay
naklanmaktadr. (Exxon Valdez tanker kazas gibi ... ) Bunlar titiz bir
eitim prosedr izlenerek en aza indirilebilirler. Petrol sznts genel
likle birka yl veya daha az bir zamanda temizlenebilmektedir ve pet
rol, doal olarak yzey anmas ile de yokolmaktadr. Ancak maden
kirlilik problemleri ara sra hzlanan bir nabz at gibidir ve Summit
ville madeninden taan siyanrn balklar ldrmesi gibi pek ok ba
l ve kuu birdenbire ldrr. Genellikle bunlar devaml zehir szd
ran birer delie dnrler. Grnmez metaller ve asit, doal olarak
yzey anmas ile yok olmazlar ve yzyllarca szmaya devam eder. Bu
durum, aniden ortaya kan ceset yn yerine yava yava harap olan
insanlar brakr. Maden szntlarna kar yaplan posa setleri ve dier
mhendislik gerektiren inaatlar yksek oranda baarsz olmaktadr.
Kmr gibi petrol da grebileceimiz, hacmi olan bir maddedir.
Gaz pompas sayac bize ka litre benzin aldmz gsterir. Bunu kul
landmz bilir ve gerekli olduunu dnrz. Petrol sknts mut
laka ekmiizdir ve bunu yeniden yaamaktan hep korkarz. Sonu
olarak arabalarmza benzin alabildiimiz iin mutluyuzdur ve yksek
fiyatlar demekten de kanmayz. Bundan dolay, petrol ve kmr en
dstrileri evre temizlii maliyetlerini tketicilere pas edebilirler. De
mir (elik formunda) dnda metaller ounlukla arabalarmzn, te
lefonlarmzn ve kullandmz dier ekipmanlarmzn ierisinde g
rnmeyen kk paralarnda kullanlrlar. (Bana bir ansiklopediye
bakmadan u sorularn cevabn verin bakalm; bakr ve paladyumu
nerede kullanyorsunuz ve bu metaller geen sene satn aldnz eya
lar ierisinde ne kadar miktarda bulunuyor?) Eer bakr ve paladyum
madenciliinin ortaya kan yksek evre maliyetleri, aracnzn fiyat
n da ykseltse u cmleyi rahatlkla syleyemezsiniz: "Tabii, bu araba
y bu sene satn almak istiyorum. Bu yzden iinde kullanlan bakr ve
paladyum iin her ons bana bir dolar daha vermeye hazrm:' Bunun
yerine otomobil satn almak iin daha uygun bir pazarlk arayna gi
rersiniz. Bakr ve paladyum tedarikileri de, otomobil reticileri de na
sl hissettiinizi iyi bilirler ve fiyatlar drmeleri iin madencilik i-

Byk irketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

559

!etmelerine bask yaparlar. Bu durum, maden iletmelerinin temizlik

masraflarn tketiciye pas etmelerini kesinlikle zorlatrmaktadr.
Maden irketleri, temizlik masraflarn kapatabilmek iin petrol
irketlerinden daha az sermayeye sahiptirler. Hem petrol endstrisi
hem de metal madencilii 'szde miras' problemleri ile karlar. Bu
da, evre duyarllnn oluumu ncesindeki bir yzyllk hasarn
masraf yk demektir. Bu masraflar 200 1 yl itibariyle deyebilmek
iin tm madencilik endstrisinin toplam sermayesi sadece 250 mil
yar dolar olmakla birlikte byk firmann (Alcoa, BHP ve Rio Tin
to) her birinin sermayesi de 25 milyar dolardr. Ancak dier endstri
lere mensup byk firmalarn-Wal-Mart Store, Microsoft, Cisco,
Phizer, Citigroup, Exxon-Mobil ve dierleri-her birinin 250 milyar
dolar sermayeleri vardr. General Electric tek bana 470 milyar dolar
(tm maden endstrisinin neredeyse iki kat kadar) sermayeye sahip
tir. Bu yzden, karlatklar 'miras: metal madencilii zerinde, pet
rol endstrisi zerinde olduundan daha ar bir yktr. rnein bu
alanda en uzun sre faaliyet gstermi olan ABD madencilik firmas
Phelps-Dodge, masraflar 2 milyar dolar civarnda tutan temizlik ve i
kapatma ykmllkleri ile kar karya kalmtr. Oysa bu rakam ir
ketin tm pazar sermayesine eittir. irketin tm varlklarnn deeri
sadece 8 milyar dolardr ve bu varlklarn ou da ili'de olduundan
Kuzey Amerika masraflarn karlamak iin kullanlamaz. Bunun ter
sine, bir petrol irketi olan ARCO, Anaconda Bakr lletmeleri'ni satn
aldnda, zerine Butte bakr madenlerinden 1 milyar dolardan fazla
masraf yklmtr. Ancak irket Kuzey Amerika'da deeri 20 milyar
dolar geen varlklara sahiptir. Bir baka deyile, maden iletmesinin
evre temizliini salamak konusunda Phelps-Dodge'un ARCO'dan
daha direnli kmasn aklarken acmaz bir ekonomik faktrn de
tek bana uzun bir yol kat ettiini grebiliriz.
Bundan dolay, temizlik masraflarn karlamann, maden iletme
lerine, petrol irketlerine olduundan daha klfetli gelmesinin pek ok
ekonomik nedeni vardr. Ksa vadede, evre konusunda basit dzenle
melerin bulunduu yasalarn yrrle girmesi iin lobi faaliyetlerine
para harcamak maden iletmeleri iin ok daha ucuz bir yntemdir.
Toplumun davranlar, mevcut yasalar ve dzenlemeler bu stratejiyi
iler hale getirmitir. Tabii yakn zamana kadar!
Metal madenciliin iindeki geleneksel tutumlar ve irket kltr
ekonomik adan zaten caydrc olan bu faktrleri daha da arlatr-

560

mtr. ABD, Gney Afrika ile Avustralya'nn tarihlerine bakarsak, h

kmetlerin madencilii Bat'nn yerleimini tevik eden bir ara gibi ta
nttn grrz. Bu nedenle, madencilik endstrisi ABD'de iirilmi
bir yetki hissi, kurallarn zerinde bir inan ve Bat'nn kurtuluu man
t altnda gelimitir. O suretle, nceki blmde de incelendii gibi,
bu sorun deer yarglar ile ilgilidir ve kullanll olmamasna ra
men mr uzun olmutur. Maden firmalar yneticileri kendilerine ya
plan evre duyarll eletirilerine medeniyetin madencilik olmadan
nasl imkansz hale geleceini, daha fazla dzenleme getirmenin ma
dencilii baltalayacan ve bylece az medenileme oluacan anlatan
vaazlar vermektedirler. Bildiimiz gibi medenileme, petrol, tarla rn
leri, kereste veya kitaplar olmadan olmaz, ancak petrol irketleri yne
ticileri, iftiler, aa kesenler ve kitap yaynclar maden yneticilerinin
yapt gibi szmona tutuculua bu derece yapmazlar. "Metaller ma
dencilik yaplsn ve insanlk bundan faydalansn diye karlmaktadr"
diye anlatrlar. Byk bir Amerikan maden irketinin CEO'su ve al
anlarnn byk ounluu bir kilisenin yeleridir. Baz inanlar do
rultusunda arazi iyiletirme almalarn 5 veya 1 O yl daha ertelemeyi
dnmektedirler. Madencilik endstrisi ierisinde bulunan arkadala
rm irketlerin olduka bilinen bu tutumlarn tanmlamak iin epey
renkli ifadeler kullanmaktadrlar. lte bunlardan birka yledir: "Boz
ka taktii': "Soyguncu baron mentalitesi': "Bir adamn doaya kar,
iddetli ve tahrip edici, ancak gz pek mcadelesi': "imdiye kadar
karlatmz en tutucu i adamlar': "Petrol irketlerinin yapt gibi
kendi ortaklar iin varlk deerlerini arttrmaktan ziyade, maden y
neticileri zan yuvarlarlar ve zengin maden damarn vurarak kiisel ola
rak zenginleirler. Bu olduka speklatif bir tutumdur:' Madenlerde
bulunan zehirle ilgili iddialara, maden endstrisi devaml itiraz ederek
tepki vermektedir. Bugn petrol endstrisinde bulunan hi kimse, d
klm olan petroln zararl olduuna itiraz edemez. Oysa maden i
letmeleri yneticileri szan metallerin ve asidin zararlarn reddederler.
Ekonomik ve ticari tutumlarn yan sra, madencilik endstrisinde
ki evresel uygulamalarn altnda yatan nc faktr, endstrinin
kendine has tutumunu devam ettirmesine izin veren hkmetimizin
ve toplumumuzun tutumudur. ABD'deki madencilii denetleyen ana
federal yasa hala 1 872 ylnda yrrle girmi olan Genel Madencilik
Yasas'dr (General Mining Act) . Bu yasa madencilik irketlerine, hal
ka ait arazilerden kar pay vermeden yllk bir milyar dolarlk muaz-

Byk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

561

zam bir sbvansiyon salamaktadr. Ayrca yasa sayesinde baz durum

larda kamuya ait arazilere snrsz olarak maden atklar atlmakta, her
geen yl vergi mkelleflerine eyrek milyar dolara malolan baka
maddi destekler de salamaktadr. 1 980 ylnda federal hkmet tara
fndan kabul edilen kanunlar "3089 maddeyi" iine almaktadr. Ancak
bunlar madencilik firmalarndan temizlik maliyeti olarak mali gven
ce talep etmemekte ve iyiletirme ile madenin kapanma maliyetini ye
terli biimde tanmlamamaktadr. 2000 senesinde iktidarda olan Clin
ton ynetimi, bu hedeflerin ikisine birden ulaabilen ve bir yandan da
irketlerin mali gvence konusunda kendi kendilerine garanti verme
lerini hari tutan madencilik dzenlemeleri nerisi getirdiler. Ne var
ki Ekim 200 l 'de iktidara gelen Bush ynetimi bu nerilerin neredeyse
tmn saf d brakt.Yalnzca mali gvence talebine devam ettiler.
Ancak bu talep, mali gvencenin kapsayaca iyiletirme ve temizlik
masraflarnn tanmn yapmadktan sonra her durumda anlamsz idi.
Bizim toplumumuzun, verdii zararlardan dolay etkin olarak ma
dencilik endstrisini sorumlu tutmas pek nadir grlmektedir. Ma
dencilikle ilgili kanunlara uymayan insanlarn peine den yasalar,
dzenleyici politikalar ve de siyasi arzu yoktur. Hatta uzun bir sre,
Montana eyaleti hkmetinin maden lobicilerine kar saygda kusur
etmedikleri iin adlar kmt. Arizona ve Nevada eyaletlerinin hk
metleri hala bu durumdadrlar. rnein New Mexico eyaleti, Phelps
Dodge Corporation'a ait Chino bakr maden iletmesinin iyiletirme
masraflarn 780 milyon dolar olarak tahmin etmiti. Ancak daha son
ra, Phelps-Dodge'dan gelen basknn altnda bu rakam 391 milyon
Dolar'a drd. Dolaysyla Amerikan halk ve hkmetlerimiz ma
dencilik endstrisinden pek bir ey talep etmezken, neden endstrinin
byle davranmasna aralm?

Madencilik irketleri Arasndaki Farklar

imdiye kadar metal madencilii ile ilgili incelemelerim, bu en
dstrinin genel tutumunun standart hale gelmi olduuna dair yanl
bir izlenim verebilir. Elbette bu doru deildir. Baz metal madencilii
firmalarnn veya ilgili endstrilerin neden daha temiz politikalar uy
guladklarn incelemek eitici olacaktr. Bu yzden yarm dzine ka
dar vakay ksaca ele almak istiyorum; Kmr madencilii, Anaconda
Bakr Firmas'nn Montana tesisleri, Montana platinyum ve paladyum
madenleri, MMSD giriimi, Rio Tinto ve DuPont.

562

Kmr madencilii, grn olarak petrol endstrisinden ziyade

metal madenciliine benzer. nk yrtt faaliyetler sonucu ka
nlmaz olarak ar evresel etki meydana gelmektedir. Hatta kmr
madenleri, metal madenlerinden bile daha byk kirlilik meydana ge
tirmeye eilimlidir. nk yllk olarak karlan kmr miktar nispe
ten ok daha fazladr. Bir baka deyile ifade etmek gerekirse metal ma
denlerinden karlan tm metallerin oluturduu atn katndan
bile fazladr. Bundan dolay kmr madenleri genellikle daha fazla ala
n tahrip etmektedir. Hatta bazen kmr yatana kadar topra kazar
ve dalar kadar pislii de nehirlere dkerler. Dier taraftan kmr, 3
metre kadar kalnla kabilen ve millerce uzanan saf kmr yatakla
rnda bulunur. Bu yzden de bir kmr madeninden karlan rnn,
atklarna oran bir civardr. Daha nce de belirttiimiz gibi, bakr ma
deni iin bu rakam 400, altn madeni iin ise 5 milyondur. Yani saf k
mrn ata oran bu rakamlarla kyaslanmayacak kadar kktr.
1 972 ylnda ABD kmr madenlerinden birinde vuku bulan 'l
drc Buffalo Nehri felaketi' kmr endstrisini uykudan uyandr
mtr. Tpk Exxon Valdez'in ve Kuzey Denizi petrol arama platfor
munun meydana getirdii felaketlerin petrol endstrisini uyandrm
olduu gibi. Metal madencilii genel olarak nc Dnya'da byk
felaketler yaratrken, Birinci Dnya halknn gznn nnden ok
uzaklarda olduu iin gerekli uyary yapamamaktadr. Bu yzden
Buffalo Nehri olay sayesinde uyanan ABD federal hkmeti 1970'ler
de ve l 980'lerde kmr madenlerine metal madenlerine olduundan
ok daha sk bir ynetim uygulamaya balamtr ve daha disiplinli i
letim planlar ile mali gvence talep etmektedir.
Kmr endstrisinin hkmetin bu giriimlerine ilk yant, en
dstri iin felaketleri haber vermek olmutur. Ancak 20 yl sonra bu
durum unutulmu ve kmr endstrisi kendisine dayatlan yeni d
zenlemeler ile yaamay renmitir. (Elbette bu endstrinin her za
man drst ve faziletli olduu anlamna gelmemektedir sadece 20 yl
nceki halinden ok daha iyi bir duruma gelmitir, o kadar! ) Bunun
sebeplerinden bir tanesi (fakat kesinlikle hepsi deil) pek ok kmr
madeninin gzel Montana dalarnda deil de, pek deerli olmayan
dz arazide bulunmasdr. Dolaysyla bu araziye restorasyon yapmak
ekonomik olarak da daha kolaydr. Metal madenciliinin tersine, im
diki kmr endstrisi, operasyonlar bittikten bir ya da iki yl ierisin
de kmr kard alanlar restore edebilir. Bir baka neden de belki

B yk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

563

kmrn (petrol gibi, ama altn gibi deil) toplumumuz tarafndan

bir ihtiya olarak alglanmasdr. Hepimiz kmr ve petrol nasl kul
landmz iyi biliriz, ancak bakr nasl kullandmz pek azmz d
nda bilmeyiz. Dolaysyla kmr endstrisi de artan evre masrafla
rm tketicilerine aktarabilecek durumdadr.
Kmr endstrisinin bu duyarllnn dier bir nedeni de belirgin
bir biimde ksa ve transparan bir tedarik zincirine sahip olmasdr. Bu
tedarik zincirinde kmr ya dorudan ya da tek bir arac firma zerin
den elektrik reten fabrikalara, elik fabrikalarna ve dier kmr t
keten iletmelere gnderilmektedir. Bu durum, kmr tketicilerinin
ve genel olarak halkn, satn alnan kmr karan iletmenin temiz
mi, yoksa kirli mi faaliyet yrttn anlamasn salar. Petroln de
bir tedarik zinciri vardr ve hatta corafi adan uzak mesafelerde bu
lunsalar bile, bu zincirde bulunan irket says daha azdr. Chevron-Te
xaco, ExxonMobil, Shell ve BP gibi petrol irketleri benzini tketicile
rine petrol istasyonlarnda satarlar. Bu durum, Exxo n Valdez felakati
yznden fkeli olan tketicilerin Exxon benzinini satan istasyonlar
boykot etmelerine izin verir. Oysa altn, madenden karlp tketiciye
doru yol alrken uzun bir tedarik zincirinden geer. Herhangi bir m
cevher maazasna ulamadan nce rafineriler, depolar, Hindistan'da
ki mcevher reticileri ve Avrupal toptanclar da dahil olmak zere
uzun bir tedarik zincirine maruz kalr. Nikah yzn bir incele
yin. Altnn nereden geldiine dair en ufak bir fikriniz yoktur. Ayrca
geen sene mi madenden karld, yoksa son 20 yldr stoklarda m tu
tuluyordu, bilemezsiniz. Onu madenden hangi irket kard ve o ir
ketin evre uygulamalar nasld, yine bilemezsiniz. Bakr iin ise du
rum daha da belirsizdir. stelik bu madenin bir de dkm iin tasfiye
frnna girmesi gerekmektedir. Ayrca bir araba veya cep telefonu sa
tn alrken, bakr da aldnz fark etmezsiniz bile. Ite bu uzun teda
rik zinciri, bakr ve altn madenlerinin iletmesini yapan irketlerin
daha temiz faaliyet gsteren madenler oluturmak adna, daha fazla
para harcama ihtiyac duymalarna engel olur.
evresel tahribat mirasna sahip Montana madenleri arasnda te
mizlik masraflarm demek konusuna olduka uzak olanlar arasnda
Anaconda Bakr Madencilik irketi'nin eski mlkiyeti ve Butte yer al
maktadr. Anaconda byk bir petrol irketi olan ARCO tarafndan
satn alnmtr. Sonra da daha byk olan ngiliz petrol irketi BP ta
rafndan (British Petroleum) tarafndan satn alnmtr. Sonu, her iki

564

endstri-metal ve petrol-arasndaki olduka belirgin olan yaklam

farkn daha iyi gzler nne sermektedir. Bylece ayn tesislerde faali
yet yrtm farkl i sahipleri karmza kmaktadr. Madenin arka
snda brakt kirlilii fark ettiklerinde, ARCO ve daha sonra BP, so
rumluluu reddetmektense problemleri zmenin kendi karlarna
daha uygun olduuna karar vermilerdir. Tabii ki ARCO ve BP'nin y
kml olduklar yz milyonlarca dolar byk bir istekle demeye gi
ritiklerini sylemiyoruz. Onlar da madenin zehirli etkilerine itiraz et
mek, yerli vatandalardan oluan destek gruplarna lehlerinde tanklk
etmeleri iin para salamak ve hkmet tarafndan nerilen zmler
yerine daha ucuz zmlede durumu kurtarmak gibi pek ok strateji
denemilerdir. Ancak en sonunda byk miktarlarda para harcamlar
ve hatta daha fazlasna bile raz olmulardr. Ayrca bu firmalar, Mon
tana madenlerinin iflas ettiini iddia edip paay syramayacak kadar
byk kurumlard. Dolaysyla sorunlar srekli ertelemek yerine so
nulandrmay tercih etmilerdi.
Montana madencilik iletmelerinin tm resmine bakldnda g
ze arpan iki nokta vardr. Onlar da Stillwater Madencilik irketi'nin
sahip olduu platinyum ve paladyum madenleridir. Sz konusu irket,
yerel evre gruplar ile 'iyi komuculuk' anlamas imzalayarak piyasa
ya girmitir. Bu tr anlamalar Amerika'daki herhangi bir maden ir
keti tarafndan yaplabilmektedir. irket bu gruplara para yardm yap
m ve bu gruplarn kendi maden alanna zgrce girmelerine izin ver
mitir. Hatta bir evre organizasyonu olan Trout Unlimited'in, sahip
olduu madenlerin Boulder Nehri ierisindeki alabalk poplasyonla
rna bilfiil etkilerini denetlemesini talep etmitir. Organizasyon bu ta
lep karsnda epey armtr. Ayrca evredeki rgtlerle istihdam,
elektirik, okul ve ehir servisleri konularnda uzun vadeli szlemeler
yapmtr. Tabii evrecilerin ve yerel vatandalarn Stillwater'n faali
yetlerine kar kmamalar karlnda! Olduka aikardr ki, Stillwa
ter ile evreciler ve halk arasnda yaplan bu bar anlamalar herkese
yarar salamaktadr. Montana maden irketleri iinde sadece Stillwa
ter'n bu sonuca ulamas gibi artc bir gerei nasl aklayabiliriz?
Pek ok faktr bu duruma katkda bulunmutur. ncelikle Stillwater
ei benzeri olmayan deerli bir maden yatana sahiptir. Gney Afri
ka'nn dnda kalan yegane nemli platinyum ve paladyum maden yata
n iletmektedir. Bu madenler daha ok otomobil ve kimyasal endst
rilerde kullanlmaktadr. Bu yatak ylesine derindir ki, en az bir yzyl ve

B y k i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

565

muhtemelen daha da fazla bir zaman tkenmeyecektir. Elbette bu du

rum, her zamanki gibi 'boz ve ka' tutumundan daha uzun vadeli bir an
lay tevik etmektedir. Maden yeraltnda bulunduundan dolay, ak
ocak sistemi ile iletilen bir madenin yzeyde yaratt tahribattan daha
az problem karmaktadr. Filizleri nispeten daha dk slfr ihtiva
eder ve bu slfrn ou da rnle birlikte karlr. Dolaysyla asit sl
fr drenaj problemi en aza indirilmitir ve evrenin islah edilmesi, Mon
tana bakr ve altn madenlerinden daha ucuza gelmektedir. 1 999'da ir
ket yeni bir CEO'yu tayin etmitir; Bill Nettles. Nettles, geleneksel ma
dencilik gemii olan bir kii deildir. Kendisi otomobil endstrisinden
gelme bir ahstr. Maden rnlerinin en byk kullancs bu endstri
dir. Dolaysyla madencilie zg bir bak as yoktur. Endstrinin ka
mu ilikileri ile ilgili problemlerini iyi anlam, taze ve uzun sreli
zmler bulmakla ilgilenmitir. Ayrca ABD bakanlk seiminin evre ta
raftar aday Al Gore tarafndan ve Montana valilik seimlerinin de tica
ret kart bir aday tarafndan kazanlma ihtimali onlar endielendirmi
ti. Bylece yukarda bahsedilen 'iyi komuculuk' anlamalarn yapmak
Stillwater'a stabil bir gelecek satn alma imkan sunmutu. Bir baka de
yile, Stillwater'n yneticileri bu anlamalar ile irketlerinin karlarn
kollamak zorundaydlar. Oysa pek ok Amerikan maden irketi kendi
karlarn korumak iin farkl bir vizyon izlediler. evreyle ilgili sorumlu
luklarn reddettiler, hkmet dzenlemelerine kar kacak lobiciler
tuttular ve son are olarak da iflaslarn ilan ettiler.
1 998'de dnya apnda byk olan baz uluslararas maden firma
larnn tepe yneticileri yine de kendi endstrilerinin dnya apnda
"faaliyetlerini srdrebilecek sosyal lisanslarn kaybettiklerine" yne
lik endie duymaya baladlar. Bunun zerine Maden Mineralleri ve
Srdrlebilir Kalknma projesini oluturdular ve srdrlebilir ma
dencilik zerine bir dizi alma balattlar. Bu giriime direktr olarak
da nl bir evreciyi Ulusal Yaban hayat Koruma Federasyonu'nun
bakan setiler. Bylece evreci topluma dahil olmaya altlar. Ancak
baarl olmadlar. Ne var ki sz konusu giriim, maden irketlerine
kar duyulan tarihi mide bulants yznden kabul grmemiti. 2002
ylnda yaplan almalar sonucunda bir dizi uyar ile karlatlar ve
ou maden irketi de bunlar yerine getirmeyi reddettiler.
Bunlarn ierisinde ngiliz maden devi Rio Tinto bir istisnadr. ir
ket bu uyarlarn bir ksmn yerine getirmek zere harekete gemitir.

566

Bu karar hem evresel faaliyetleri destekleyen CEO'lar, hem de ngi

liz hissedarlarnn basks altnda kald iin vermitir. Ayrca Bouga
inville Panguna Bakr madeninin bana gelenler de irketin paasn
tututurmaya yetmitir. Panguna Bakr madeninin evreye verdii za
rar firmaya feci ekilde pahalya patlamtr. Tpk Norve hkmeti
ile anlamaya varan Chevron Petrol irketi gibi, Rio Tinto'da sosyal so
rumluluu olan bir endstri lideri olarak grlmenin ie kazandrd
avantajlar ngrmtr. Kaliforniya'daki Death Valley'de bulunan
kendisine ait boraks madeni belki imdi ABD'de faaliyet gsteren en
temiz madendir. Rio Tinto, temiz faaliyetleri sayesinde Tiffany&Co ta
rafndan da tercih edildi. Tiffany&Co mcevher maazalarnn nne
ellerinde altn madenlerinin sebep olduu siyanr szntsnn balkla
r ldrdn anlatan posterler ile gelen evreci protestoculardan
kurtulmak istiyordu. evresel adan itibar kazanabilmek adna altn
tedarikisi olarak tek bir maden firmasyla anlamaya karar verdi. Git
tike artan n dolaysyla da Rio Tinto'yu seti. Tiffany'yi harekete
geiren dnceler, daha nce Chevron Texaco'yu da harekete geir
miti; bu irketler kendi markalar iin iyi bir n yaratmak, motive ol
mu, yksek kapasiteli bir i gc elde etmek ve irket yneticilerinin
felsefesini srdrebilmek iin byle davranyorlard.
Bir baka faydal rnek de ABD kkenli DuPont firmasdr. Bu firma
boyalarda, jet motorlarnda, sratli uaklarda ve uzay aralarnda veya
baka amalarla kullanlan titanyum ile titanyum bileikleri satn alan
dnyann nde gelen irketlerinden bir tanesidir. Titanyumun ou ru
til asndan zengin olan Avustralya kumsal kumundan karlmaktadr.
Rutil, neredeyse tamamen saf titanyum dioksit ieren bir mineraldir.
DuPont maden iletmesi deil de bir retim firmas olduundan rutili
Avustralya maden firmalarndan satn almaktadr. Ancak DuPont titan
yum bazl ev boyalar olmak zere tm rnlerine ismini verdiinden,
kendisine titanyum tedarik eden firmalarn evreye ynelik kirli uygu
lamalarndan dolay tketiciler kzdrdndan, kendi rnlerinin de
kt bir n yapmasn istememektedir. Bundan dolay DuPont, halk
gruplar ile i birlii yaparak satnalma anlamalar ve tedarikilerin so
rumluluklar zerine btn ayrntlar hesaplam ve tm Avustralyal
titanyum tedarikilerini de buna uymaya mecbur etmitir.
Tiffany ve DuPont'un dahil olduu bu iki rnek ok nemli bir
noktay gstermektedir. Bireysel tketiciler toplu olarak petrol irket-

Byk i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

567

leri zerinde bir nfuza sahiptirler ve kmr maden iletmelerinin

zerinde de (biraz daha az da olsa) nfuza sahiptirler. Sonuta halk
yaktn direkt olarak petrol irketlerinden almaktadr. Elektrii de k
mr yakarak enerji reten firmalardan satn almaktadr. Dolaysyla
tketiciler, petroln dklmesi veya kmr maden kazas olmas du
rumunda kimi utandracaklarn veya boykot edeceklerini ok iyi bi
lirler. Maalesef tketiciler, mineral karan maden firmalarndan sekiz
adm uzaktadrlar. Dolaysyla kirli bir maden firmasn boykot etmek
hemen hemen imkanszdr. Bakrda da olduu gibi, bakr ieren rn
leri dolaysz olarak boykot etmek pek olas deildir. nk tketici sa
tn ald rnlerin hangilerinin bakr ierdiini bilmemektedir. An
cak tketiciler, metal satn alan ve faaliyet asndan temiz ve kirli ma
denleri ayrt edebilecek teknik ehliyete sahip Tiffany, DuPont ve bu
nun gibi dier perakendecilere bask yapabilirler. Perakende irketleri
nin zerindeki tketici basksnn, kereste ve deniz rnleri endstri
lerini etkilemek isteyen tketiciler iin de verimli bir yol olmaya ba
ladn greceiz. imdi evre gruplar, ayn taktii metal madencilii
endstrisine de uygulamaya balamlardr. Bylece metal karan ma
den firmalar ile kar karya geleceklerine, metal satn alan firmalar,
metal karan firmalar ile yz yze getirmeyi tercih etmektedirler.
Hkmet dzenlemeleri veya kamu tutumu ne olursa olsun, en
azndan ksa vadede, evrenin korunmas, temizlii ve restorasyonu
iin gerekli olarak harcanan paralar maden firmalarna uzun vadede
kesinlikle tasarruf salamaktadr. Peki bu masraflar kim demelidir?
Zayf hkmet dzenlemelerinden dolay, maden irketlerinin ge
mite oluturduu pislii halkn vergiler vastasyla demekten baka
seenei yoktur. Her ne kadar iflas ettiklerini yaynlamadan evvel kar
paylarn almay ihmal etmeyen direktrlerin ynettikleri bu firmala
rn brakt pislii temizlemek kanmza dokunsa da bunu yapmak
zorunda kalrz. Bundan sonra da kendimize unu sormalyz; gn
mzde ve gelecekte madencilik faaliyetlerinin oluturduu evre mas
raflarn kim deyecek?
Gerek udur ki, madencilik endstrisi ortalama olarak byk kar
lar elde eden bir endstri deildir. Dolaysyla tketiciler bu masrafla
rn karlanabilmesi iin irket karlarn hedef gsteremezler. Maden
irketlerinin temizlik yapmasn istememizin sebebi madencilik faali
yetleri ile ortaya kan karmaadan halk olarak muzdarip olmamzdr.
Delik deik edilmi toprak yzeyleri, gvenli olmayan ime sular ve

568

kirli hava bizi perian eder. Kmr ve bakr madenciliinin en temiz

metotlar bile pislik yaratmaktadr. Eer kmr ve bakr kullanmak is
tiyorsak, metal madenciliinde kullanlan ve kuyu kazan buldozerin
veya maden filizini tasfiye eden kalhanenin masraflarn meru grd
mz kadar, evre masraflarn da tanmak zorundayz. evre mas
raflar, tpk petrol ve kmr firmalarnn yaptklar gibi metal para
larna yanstlmal ve oradan da tketicilere yanstlmaldr. Sadece
maden firmalarndan halka uzanan uzun ve effaf olmayan tedarik
zinciri ve ou maden firmasnn tarihlerinde sergiledikleri kt tu
tumlar bu basit zm bugne kadar ne var ki rtbas etmitir.

Orman Kesme Endstrisi

Bahsedeceim son iki kaynak karma endstrisi de orman kesme
ve balklk endstrileridir. Bunlar, petrol, metal madencilii ve k
mr endstrilerinden iki temel ekilde farkldrlar. ncelikle aalar
ve balk kendi kendilerini retebilen yani yenilenebilir kaynaklardr.
Bundan dolay, yeniden reyebilecekleri orandan fazla olmamak kay
dyla onlar kullanrsanz elde ettiiniz mahsul sresiz olarak devam
eder. Halbuki, petrol, kmr ve tm metaller yenilenebilir kaynaklar
deillerdir; reyemezler, filizlenemezler ve petrol damlalarn ya da
kmr klelerini bebek halinde dourmak iin iftlemezler. Onlar
yava bir ekilde pompalasanz veya az miktarda karsanz bile bu on
larn yeniden remelerini ve alann petrol, metal veya kmr rezervle
rini sabit seviyelerde tutmasn salamaz. (Daha ak sylemek gere
kirse petrol ve kmr, milyonlarca yllk jeolojik zaman getikten son
ra oluur, ancak bu mebla bizim kaynak pompalama veya yerden
karma oranlarmz dengelemek iin elbette ok yavatr.) kinci ola
rak, orman kesme ve balklk endstrilerinde tkettiiniz kaynaklar
- yani aalar ve balklar - evrenin deerli birer paralardr. Dolay
syla orman kesiminin ve balkln ad bile neredeyse evreye hasar
vermektedir. Ancak petrol, metaller ve kmr eko sistem ierisinde
kk roller paylarlar veya hi rolleri yoktur. Bunlarn sk kullanm
epey hasara yol asa da, eer ekosisteme zarar vermeden onlar kar
mann bir yolunu blabilirseniz, ekolojik adan deerli hibir eyi ye
rinden oynatmam olursunuz. ncelikle, orman kesiminden bahse
deceim, sonra da (ve daha ksa olarak) balk endstrisine geleceim.
nsanlar iin, ormanlar ok byk bir deeri temsil ederler ve do-

B y k i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

569

!aysyla kesilmeleri de bu deerin risk edilmesi anlamna gelir. Son de

rece aktr ki, onlar arasnda yakacak odun, ofis katlar, gazeteler, ki
taplar, tuvalet katlar, inaat iin kereste, kontrplak ve mobilya yap
m iin ahabn da bulunduu kereste rnlerimizin balca kaynakla
rdr. Dnya nfusunun nemli bir blmn oluturan nc dn
ya lkeleri insanlar iin ise bunlar doal halatlar, at yapmnda kul
lanlan malzemeler, yemek iin avlanlan kular ve dier hayvanlar,
meyveler, fndk ve ceviz gibi sert kabuklu yemiler ve dier yenilir bit
kiler ve bitkilerden elde edilen ilalar gibi kereste olmayan rnlerin
de balca kaynaklardr. Birinci Dnya lkeleri iin ormanlar, popler
dinlence mekanlarn da olutururlar. Ormanlar, karbon monoksit ve
dier hava kirliliine sebep olan maddeleri uzaklatran dnyann en
nemli hava filtresi vazifesini grmektedir. Ormanlar ve zerinde bu
lunduklar topraklar nemli bir karbon havuzudur. Ormandan yok
sun olmak karbon havuzunu azaltacandan global snmann ardn
daki nemli bir itici gtr. Aalardan terleme yolu ile kan su at
mosfere karr. Bylece ormanszlk, yamurlarn azalmasna ve l
lemenin de artmasna yol aacaktr. Aalar suyu toprakta tutarak
topran nemli kalmasn da salarlar. Ayrca toprak kaymalarna,
erozyona ve tortularn akarsulara boalmasna engel olarak toprak y
zeyini korurlar. Baz ormanlar, zellikle baz tropikal yamur orman
lar ekosistemin besinlerinin byk bir ksmn ellerinde tutarlar. Bu
yzden aa kesmek ve kesilmi gvdeleri o alandan uzaklatrmak, te
mizlenmi olan alan aslnda ksrlatrmak demektir. Ayrca ormanlar
dier canllar iin de bir doal yaam barna oluturmaktadr. rne
in tropikal ormanlar, kara yzeyinin yzde altsn kaplamalarna
ramen, dnyann % 50 ila % 80 arasndaki karada yaayan bitki ve
hayvan trlerini ilerinde barndrrlar.
Ormanlarn sahip olduu bu deerleri bilen ormanclar, aa kes
menin potansiyel olarak negatif evre etkilerini en aza indirgeyen yol
lar gelitirmilerdir. Bu yollardan biri, tm orman kesmektense, kul
lanm asndan deerli aa trlerini aralarndan seerek tek tek kes
mek ve geri kalan ormana dokunmayarak srdrlebilir bir oranda
kesim yapmaktr. Bylece kesilen aalarn oran ile yeniden byyen
aalarn oran eitlenir. Bir baka yol ise, ormann kk bir blm
n kesmektir. Bylece kesilmi olan alan, tohum reten aalarla ev
rili kalaca iin yeniden yeerecekler. Bunun yan sra tek tek aa dik
mek de faydaldr. Ayrca aalar kamyonlar ile tamak iin evreye

570

hasar verecek eriim yollar ina etmek yerine, olgunlap yeteri kadar
deerli hale gelince (dayankl dipterocarp ormanlar ve bir eit am
aac olan araucaria ormanlarnda olduu gibi) onlar helikopter ile
oradan kaldrmak daha iyidir. Koullara bal olarak, bu evresel ted
birler, orman kesme irketinin para kaybetmesine yol aaca gibi pa
ra kazanmasna da yol aabilir. imdi size iki rnek vererek bu zt so
nular anlatacam: Arkadam Aloysius'un tecrbeleri ve Orman Ko
ruma Konseyi'nin faaliyetleri.
Aloysius aslnda gerek ismi deil. Onu ben uydurdum. Birazdan
neden olduunu okuyacaksnz. Kendisi benim saha ziyaretleri yapt
m Asya/Pasifik lkelerinden birinin vatandadr. Onunla alt yl n
ce tantm zaman ilk izlenimim ofisindeki en da dnk, alkan,
mutlu, esprili, kendinden emin, akll bir kii olduu idi. syan karan
bir grup iiyi tek bana, son derece cesur bir biimde ikna etmi ve
yattrmt. Kamp almalar esnasnda geceleri iki kamp arasndaki
dik yamac koarak kat etmi (evet, tam anlam ile komu!) ve her iki
taraf arasndaki tm ileri koordine etmiti. Mteakip projelerde be
raber altmz iin birbirimizi sk sk grmeye baladk. Aradan iki
sene getikten sonra ben onun lkesine dndm. Daha sonra Aloysi
us'la yeniden karlatmda ise bir eylerin deitii olduka belli
oluyordu. Aloysius artk gergin bir biimde konuuyor ve sanki korku
yormu gibi srekli etrafn kolluyordu. Bu durum beni artmt,
nk sohbet ettiimiz yer Ulusal Sermaye binasnda konferans ver
mekte olduum bir oditoryum idi. Katlmclarn ou hkmette g
revli bakanlard ve ben ortada en ufak bir tehlike gremiyordum. Son
ra gemii anarak ii isyann, da kamplarn ve yapt akalar ko
nutuk. Kendisine o gnden beri nasl olduunu sordum. te o zaman
aadaki hikaye ortaya kverdi:
Aloysius'un artk yeni bir ii vard. Artk tropikal ormanlarn kesil
mesi ile ilgilenen sivil bir toplum rgtnde alyordu. Gneydou
Asya ve Pasifik adalarnn tropik ormanlarndaki kesim faaliyetleri b
yk lde uluslar aras firmalar tarafndan tamamlanmt. Bu firma
larn ubeleri pek ok lkede bulunmasna ramen, merkez ofisleri o
unlukla Malezya, Tayvan ve Gney Kore'de idi. Sz konusu firmalar,
yerli halkn sahip olduu arazi zerindeki aa kesim haklarn kirala
yarak faaliyet yrtyorlar, ham ktk ihracat yapyorlar, ancak yeni
den aa dikimi yapmyorlard. Bir ktn deerinin byk bir o
unluu aa devrildikten sonra, kesim ve ileme ksm bittikten son-

B yk irketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

571

ra eklenmektedir. nk ilenmi ktk kesilip karld aatan ok

daha pahalya satlmaktadr. Bundan dolay ham ktkleri ihra et
mek, yerli halk da, ulusal hkmeti de kaynaklarnn potansiyel dee
rinin byk bir ksmndan mahrum etmek demektir. irketler genel
likle gerekli olan resmi aa kesme iznini, hkmet grevlilerine r
vet vererek elde etmektedirler. Sonra da yollar ina ederek ve hatta res
mi olarak kiralanm alann dna karak aa kesebilmektedirler.
Bazen de sadece yerlilerden izin alarak kesimi tamamlar, hkmet iz
nine filan gerek duymadan ktkleri gemilere ykler ve ortadan kay
bolurlar. rnein Endonezya'da kesilmi olan tm aalarn o/o 70'i
yasal olmayan operasyonlar ile tamamlanmtr. yle ki bu durum,
Endonezya hkmetinin vergi gelirlerini, devlet hisselerinden olan ge
lirlerini ve kira gelirlerini kesintiye uratarak, hkmeti ylda yaklak
olarak bir milyar dolar zarara uratmaktadr. Ayrca aa kesimi konu
sunda alnan yerel izinler, yetki bakmndan geerli olsun veya olma
sn ky muhtarlarna bir takm iyilikler yaplarak da elde edilmektedir.
Bu adamlar yurt ierisinde veya deniz ar lkelerde; mesela Hong
Kong da lks otellerde arlanmakta ve belgeyi imzalayana kadar yedi
rilip iirilmekte, eitli elencelere gtrlmektedirler. Bu kulaa ol
duka pahal bir i gibi gelebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, tek bir
yamur orman aac binlerce dolar deerindedir. Sradan ky halk
nn rzasn kazanmak ancak bu insanlara belli miktarda nakit para ile
salanmaktadr. Bu para ile bir sene iinde yemek yiyebilir ve dier t
ketim ihtiyalarn karlayabilirler. Buna ek olarak, irketler orman
yeniden ina etmek ve hastaneler amak gibi hi tutmayacaklar szler
de vererek yerel halk teselli etmektedirler. Tabii son derece ciddi olay
lar da yaanmaktadr. rnein aa kesim firmalar merkez hkmet
ten izin aldktan sonra Endonezya Borneo'su, Solomon Adalar ve bu
nun gibi baz yerlerde halk engeli ile karlamlardr. yle ki bu fir
malar ormana geldiklerinde, durumun kendi karlarna uygun olma
dnn farkna varan halk yollar kesmi veya bkhaneleri yakarak
kesimi durdurmaya kalkmtr. Kesim irketleri de bu olaylar bastr
maya alan polise ve orduya destek olmulardr. Ne var ki bu irket
lerinin faaliyetlerine kar olanlar lmle tehdit ederek gzlerini kor
kuttuklarn da duymutum.
Aloysius da aalarn kesilmesine karyd. Kesici irketler onu da
lmle tehdit etmilerdi. Ancak o direnmiti, nk kendinden emin
di ve bann aresine bakabilirdi. Bunun zerine karsn ve ocukla-

572

rn ldrmekle tehdit etmilerdi. lte onlar balarnn aresine baka

mazlard. Ayrca Aloysius ie gitmek iin evden ayrld anda korun
masz kalacaklard. Bunun zerine srf hayatlarn kurtarmak iin on
lar deniz ar bir baka lkeye yerletirdi. Yine de tetikte olmas gere
kiyordu, nk kendi zerine her an bir saldr dzenlenebilirdi. lte
bu durum, imdi sahip olduu gerginlii ve o mutlu, kendinden emin
havay nasl da kaybettiini ok iyi aklyordu.
Daha nce incelediimiz madencilik irketleri gibi, bu tarz aa ke
sim firmalarnn da bu kadar ayplanacak ekilde davranmalarnn ne
denini kendimize sormalyz. Cevap udur: Byle davranmak onlara
kar salamaktadr. Maden firmalarna olduu gibi onlar da ayn
faktr motive etmektedir; ekonomi, endstrinin irket kltr ve top
lum ile hkmetin tutumu. Tropikal aalar yle deerlidir ve ylesi
ne talep grrler ki, kiralanm tropikal ormandaki 'boz ve ka' usul
son derece karldr. Yerli halkn rzasn kazanmak ekseriya kolayca
halledilir, nk halk umutsuzca nakit para ihtiyac iindedir ve tropi
kal yamur ormanlarnn kesilerek tketilmesinin arazi sahiplerine ge
tirecei felaketleri ne var ki hayatlarnda hi duymamlardr. (Tropi
kal yamur orman kesimine kar olan organizasyonlar tarafndan iz
lenilen ve mali ynden en etkili olan yollardan biri arazi sahiplerinin
kesim iznine kar kmaya ikna etmek iin onlar halihazrda kesilmi
olan alanlara gtrp orada yaayan pimanlk iindeki arazi sahiple
ri ile grtrmek ve bu durumu kendi gzleri ile grmelerini sala
maktr.) Hkmete ait ormanclk ubesinde alan memurlar genel
likle rvet yiyorlar, uluslararas perspektiften yoksunlar, aa kesme
firmalarnn mali kaynaklarn bilmiyorlar ve ilenmi kerestenin yk
sek deerinin farknda bile deiller. Ne acdr ki, bu artlar altnda, 'boz
ve ka' politikas iyi bir ticari kazan olmaya devam edecektir. Elbette
firmalarn ellerindeki balta girmemi lkeler tkeninceye ve ulusal h
kmetler ile yerli arazi sahipleri aa kesimine izin vermeyi reddedene
kadar. Ve yine izin verilmedii halde faaliyetine devam eden bu irket
lere direnebilmek iin daha stn bir g birlii oluturana kadar.
Dier lkelerde, zellikle Bat Avrupa ve Amerika Birleik devletle
rinde 'boz ve ka' taktii gitgide daha karsz bir hale gelmektedir. Tro
pik yerlerde olan durumun aksine, Bat Avrupa ve Amerika'nn bakire
ormanlar kesilmi durumdadr veya abartl derecede azalmtr. B
yk orman kesme irketleri ya kendi sahip olduklar arazi zerinde ya
da -ksa sreli olmaktan ziyade- uzun sreli olarak kiralam oldukla-

B y k i rketler ve evre: Fa rkl Koullar, Farkl Sonular

573

r arazi zerinde faaliyet gstermektedirler. Bu durum onlara baz

artlar altnda srekli ayakta kalmak iin ekonomik bir tevik olutur
maktadr. Bununla birlikte pek ok tketici yeterli derecede evre bi
lincine sahiptir ve satn aldklar kereste rnlerin tahrip edici ve sr
drlemeyen yollarla elde edilip edilmedii ile ilgilenmektedirler. H
kmet dzenlemeleri de bazen ciddi ve kstlayc olabilmekte ve me
murlar da rvet almadan alabilmektedir.
Sonu olarak, Bat Avrupa'da ve Amerika Birleik Devletleri'nde fa
aliyet gsteren aa kesme irketleri dk cretli nc dnya re
ticileri ile rekabet kabiliyetlerini kaybetme skntsn duymakla birlik
te, hayatta kalp kalmayacaklarna ve 'faaliyet yapacak sosyal ehliyetle
rini' (madencilik ve petrol endstrisi terminolojisini kullanrsak) kay
bedeceklerine dair sknt duymaya balamlardr. Baz kesim irketle
ri ses getiren bir takm uygulamalar hayata geirmiler ve halk buna
inandrmaya kalkmlardr. Ancak sonunda kendi kendilerine olu
turduklar iddialarn toplumun gz nnde yeterli inandrcla sa
hip olmadn da renmilerdir. rnein tketicilere satlan pek ok
kereste ve kat rnlerinin zerinde "her kesilen aacn yerine iki
adet dikilmektedir" gibi evre yanls etiketler yaptrmlardr. Ancak
yaplan bir aratrma bu iddialarn seksen tanesinin iinden yetmi ye
disinin kantlanamadn, tanesinin de ksmen kantlandn orta
ya karmtr. Demek ki, biraz kurcalanmak, bu tip iddialarn nere
deyse tmnn boa ktn gzler nne sermeye yetmitir. Bu du
rumda halk doal olarak irketlerin gzlerini boyamak amacyla orta
ya attklar bu iddialar dikkate almamaktadr.
Kereste irketleri, sosyal lisanslarn ve toplumun nndeki inand
rclklarn kaybetmekle ilgili duyduklar endienin yan sra, ilerinin
asl kayna olan ormanlarn tamamen tkenme ihtimalinden dolay
da endielenmektedirler. Son sekiz bin senedir, dnyann orijinal or
manlarnn yarsndan fazlas kesilmi veya ar hasar grmlerdir.
Ancak orman rnleri tketimi de gittike artmakta olduundan bu
kaybn yarsndan fazlas son 50 ylda meydana gelmitir. rnein,
1 950 ylndan itibaren tarm alan oluturmak iin ormanlarn kesil
mesi ve dnyadaki kat tketiminin be kat artmas gibi sebeplerle bu
durum hz kazanmtr. Tahribat meydana getiren zincir reaksiyonun
ilk adm ekseriya orman kesimidir. Kesiciler aalandrlm bir alana
ulam yollar ina ettikten sonra, avclar bu yollan kullanarak hayvan
lar avlarlar ve baz kiiler de bu yollar kullanarak buralara yerleirler.

574

Dnyadaki ormanlarn sadece yzde on ikisi korunmu alanlarn ie

risinde bulunmaktadr. Karamsar bir senaryoya gre dnyann bu ko
runmu alanlarnn dnda kalan, halihazrda ulalabilir ormanlar
birka on yl ierisinde kesilerek tkenecektir. Ancak daha iyimser bir
senaryoya gre eer iyi ynlendirilir ise bu ormanlarn sadece kk
bir blmn kullanarak (yzde yirmi veya daha az) dnya srdr
lebilir ekilde kereste ihtiyacn karlayabilecektir.

Orman Koruma Konseyi

Kendi endstrilerinin uzun sreli gelecei konusunda endielenen
baz kereste endstrisi temsilcileri ve ormanclar, 1 990'l yllarn bala
rnda evresel ve sosyal organizasyonlar ile yerli halkn kurduu der
neklerle mzakerelere baladlar. 1993 ylnda bu mzakereler, Orman
Koruma Konseyi (FSC) ad verilen ve kar amac gtmeyen uluslararas
bir organizasyonun oluumu ile sonuland. Sz konusu organizasyo
nun merkez ofisi Almanya'da olmakla beraber eitli irketler, hk
metler, vakflar ve evre organizasyonlar bu konseye maddi kaynak
salanmaktadr. Konsey, seimle baa gelen bir ynetim kurulu tarafn
dan ve nihayetinde FSC'nin yeleri tarafndan ynetilmektedir. Konse
yin yeleri evreci olan ve sosyal karlar gden kereste endstrisinin
temsilcileridir. FSC'nin grevleri aamaldr: orman idaresi kriterle
rinin listesini hazrlamak, bu kriterlerin seilen bir orman iin tatbik
edilip edilmediini aratrmak ve onaylamak zere bir mekanizma
oluturmak, son olarak da onaylanm olan ormandan gelen rnlerin,
kompleks tedariki zincirinden geip tketicilere ulamn izlemek
iin dier bir mekanizma oluturmak. Bylece tketicilerin bir dk
kandan aldklar kat, iskemle veya ahap bir eya FSC logosu tayor
ise; bu rnler iyi ynetilmi bir ormandan elde edilmi demektir.
Birinci aama, temiz ve srdrlebilir orman idaresi ile ilgili 1 O de
tayl kriterin biimlendirilmesi ile sonulanmtr. Bu kriterler u
fonksiyonlar iine almaktadr: mddetsiz olarak srdrlebilir oran
daki aalar kesmek, kesilen aalarn yerine yenilerinin gelebilecei
yeterlilikte yeni aa dikip yetitirmek, zel korunma deeri olan or
manlar ayrmak, - rnein; homojen aa plantasyonlarna dnme
mesi gereken eski aalarn bulunduu ormanlar -biyoeitlilii, besin
dngsn, toprak btnln ve dier orman ekosistem fonksi
yonlarn, akalama havzalarn uzun dnem korumak ve nehirler ile

B yk irketler ve evre: Fa rkl Koullar, Farkl Sonular

575

gller boyunca uzanan geni alanlarn bakmn yapmak, uzun dnem

ynetim plan oluturmak, kimyasallarn ve dier atklarn atlabilece
i kabul edilebilir bir blge bulmak, mevcut yasalara uymak ve yerli
toplumlar ile orman iilerinin haklarn tanmak.
Bir sonraki aama ise belirli bir ormann bu kriterleri karlayp
karlamadnn aratrma srecidir. FSC kendi bana ormanlar
onaylamamaktadr. Bunun yerine, bir orman iki hafta boyunca tefti
eden orman sertifkasyon organizasyonlarna bu yetkiyi devreder.
Dnya apnda bir dzine kadar bu tarz bamsz organizasyon bu
lunmaktadr ve her biri de uluslararas faaliyet gstermek zere yetki
lendirilmilerdir. ABD'deki teftilerin ounu yrten SmartWood ve
Scientifc Certification Systems adnda iki organizasyon bulunmakta
dr. SmartWood'un merkezi Vermont'dadr, dierininki ise Kaliforniya
da bulunmaktadr. Bir orman sahibi veya iletmecisi tefti iin bir ser
tifikasyon organizasyonu ile szleme yapar ve kendisini denetlemesi
iin para demeyi kabul eder. Bu esnada kesinlikle kendi lehine bir so
nu beklentisi iinde bulunamaz. Denetiler genellikle FSC etiketi kul
lanm iznini vermeden nce tamamlanmas gereken nkoullarn lis
tesini verirler veya bu koullara bal olarak geici bir onay verirler.
Kesinlikle vurgulanmas gerekmektedir ki; bir ormann sertifika
lanmas iin nce orman sahibinin veya iletmecisinin bunu talep et
mesi gerekmektedir. Denetiler, kendilerinden talep edilmedii srece
bir orman tefti etmeye gitmezler. Elbette bu durum u soruyu akla
getirmektedir; ne diye orman sahipleri ya da iletmecileri denetlen
mek zere para desinler ki? Bunun cevab, artk gitgide daha ok sa
yda orman sahibinin ve iletmecisinin bu durumun kendi mali kar
larna daha uygun olduuna karar vermeleridir. nk bamsz ola
rak nc ahslar tarafndan verilen sertifkasyon sayesinde kant
lanm bir imaj ve kredibilite kazanarak, daha ok pazara ve tketiciye
eriim hakk elde ederler ve harcadklar sertifkasyon cretini bylece
geri alabilirler. FSC etiketinin zellii tketicilerin buna istisnasz ina
nyor olmasdr, nk bu alma tek bana bir irket tarafndan y
rtlmemektedir. Bu alma, gerektiinde 'hayr' demekten ekinme
yecek veya durumdan istifade etmeyecek olan eitim grm ve tecr
beli denetiler tarafndan uluslararas kabul edilmi en iyi standartlar
hayata geirmek amacyla yrtlmektedir.
Kalan aama ise 'gzetim zincirini' belgelemek, bir baka deyile;
Oregon'daki aa kesiminden elde edilen bir ahabn, Miami'deki bir

576

maazada sata sunulan bir panoya dnene kadar geirdii srecin

kaytlarn izlemektir. Bir orman sertifikal olsa bile, o ormann sahibi
kerestesini, sertifikal olmayan keresteleri de kabul eden bir bk atl
yesine satabilir. Bk atlyesi elindeki biilmi keresteyi yine biilmi
sertifikasz kereste de alabilen bir reticiye satabilir ve bu byle devam
edebilir. reticiler, tedarikiler, imalatlar, toptanclar ve perakende
dkkanlar arasndaki iliki a ylesine komplekstir ki, irketler ken
dileri bile kerestelerinin nihayette nereden geldiini veya nereye gitti
ini pek nadir bilirler. Sadece tedarikilerini ve mterilerini tanrlar o
kadar. Miami'deki nihai tketicinin satn ald panonun sertifikal bir
ormandan geldiine dair gven duyabilmesi iin, tedarikilerin serti
fikal ve sertifikasz rn ayr tutmalar gerekmektedir. Denetiler de
her bir tedarikinin bunu yaptna dair bir belge vermelidirler. Bu du
rum "gzetim zinciri'ni sertifikalamay salar, tm tedarik zinciri ie
risinde dolaan sertifikal rnn takibini yaptrr. Aksi trl sertifika
l ormanlardan elde edilmi rnlerin yaklak yzde l 7'si bir pera
kende maazasnda FSC logosu ile satlmaktadr. Geri kalan yzde
83'lk ksm zincir ierisinde dnen sertifkalanmam rnlerle ka
rmaktadr. Dolaysyla 'gzetim zincirini' sertifikalamak insan boy
nunda oluan bir arya benzer. Ancak bu gerekli bir ardr, nk di
er trl tketiciler Miami'deki maazada satlan panolarn nereden
geldiinden asla emin olamazlar.
Sertifkal ahap rnleri belgeleyen FSC etiketine toplumda yeteri
kadar ilgi gsteriliyor mudur acaba? Anketlerde bu soru sorulduunda
tketicilerin yzde 80'i kendilerine seme ans verilirse evre asn
dan temiz olan rnleri tercih edeceklerini bildirmilerdir. Ancak bun
lar bo szler midir? Yoksa insanlar gerekten de maazalarda alveri
yaparken FSC etiketlerine dikkat ediyorlar mdr? En nemlisi FSC eti
ketli bir rn almak iin daha fazla para demeye raz mdrlar?
Bu konu, sertifikasyon iin bavuru yapan ve para deyen irketler
iin olduka kritiktir. Oregon'da bulunan Home Depot maazasnn
iki ubesinde bir deney yaplm ve bu sorun test edilmitir. Her iki u
benin reyonlarna iki adet kutu konmutur. Bunlar ayn byklkte ve
birbirine benzer kontrplak paralar iermektedir. Ancak kutulardan
bir tanesinin rnleri FSC etiketi tamaktadr, dieri ise tamamak
tadr. Deney iki defa tekrarlanmtr. Birinci deneyde iki kutudaki r
ne de ayn maliyet verilmitir. Ik.inci deneyde ise FSC etiketli kontrp-

Byk irketler ve evre : Farkl Koullar, Farkl Sonular

577

lak, FSC etiketi olmayandan yzde iki daha yksek maliyetli halde sa
ta sunulmutur. Deney sonucunda maliyet ayn olduu zaman FSC
etiketli kontrplak etiketsiz olandan ikiye bir orannda fazla satmtr
(Maazalardan biri "liberal", evre duyarllna sahip bir niversite
ehrinde bulunmaktadr ve bu faktr burada altya bir olmutur. Fakat
daha 'muhafazakar' ehirde bulunan maazada bile etiketli rn, eti
ketsiz olandan yzde 19 daha fazla satmtr). Etiketli kontrplan ma
liyeti, etiketsiz olandan yzde iki daha yksek olduunda ise baz t
keticiler ucuz olan rn tercih etmitir. Ancak bununla beraber b
yk bir aznlk (% 37) yine de etiketli olan rn almaya devam et
mitir. Bunun sonucunda, toplumun byk bir ksmnn bir rn sa
tn alrken evre deerlerine nem verdii ortaya kmtr ve toplu
mun nemli bir kesiminin de bu deerler iin fazladan para demeye
raz olduu anlalmtr.
FSC etiketi ilk tantldnda, sertifikal rnlerin denetiminin
masrafl olmas veya sertifkasyon iin gerekli olan ormanclk uygula
malarnn fiyatlara yansmas ile maliyetlerin ykseleceine dair bir
korku olumutu. Ancak yaanan tecrbeler gstermitir ki, sertifikas
yon maliyeti orman rnlerinin fiyatlarna genellikle yansmamtr.
Sertifikal rnlerin, sertifkasz olanlardan daha yksek maliyetle sa
tld marketlerde ise, bunlarn rn tedariki ve talep sebebiyle daha
pahalya satld ortaya kmtr. Sertifikal rn satan perakendeci
ler sadece rn tedariki az olduunda ve yksek talep ile karlatkla
rnda fiyatlar ykseltmektedirler. Ancak bu ekilde kar edebilecekleri
ni fark etmilerdir.
FSC'nin kuruluuna katlan byk irketlerin ynetim kurulu di
rektrleri bylece biraraya gelmi, dnyann en byk kereste retici
leri ve satclar FSC hedeflerine kendilerini adamlardr.. ABD kken
li firmalar arasnda dnyanm en byk kereste perakendecisi olan Ho
me Depot, ABD'de ev eyalar endstrisinde Home Depot'dan sonra
gelen Lowe's, ABD'deki en byk orman rnleri irketlerinden biri
olan Columbia Forest Products, dnyann en byk hizmet ve belge
yedekleme salaycs olan Kinko (imdi FedEx ile birlemi durum
da), ABD'nin en byk kiraz aac kerestesi reticilerinden biri olan
Collins Pine and Kane Hardwoods, dnyann nde gelen gitar retici
lerinden biri olan Gibson Guitars, Maine eyaletinde bir milyon akrelik
orman ileten Seven Islands Land Company ve dnyann en byk ka-

578

p ve pencere reticisi olan Andersen Corporation bulunmaktadr.

ABD dndaki byk katlmclar ise yledir; Kanada'nn en byk
iki orman iletmesi olan Tembec ve Domtar, lngiltere'nin en byk
'evde kendin monte et' iine sahip ve ABD'deki Home Depot'a benzer
olan B&Q, ngiltere sper market zincirinde en byk ikinci firma
olan Sainsbury, monte edilmeye hazr ev mobilyasnda dnyann en
byk perakendecisi olan sve kkenli IKEA ve lsve'in en byk iki
ormanclk firmas olan SCA ile Svea Skog (nceden Asi Domain idi).
Bunlar gibi dier irketler de FSC'yi barlarna bastlar nk kendi
ekonomik karlarn arttrdn grdler. Ancak bu sonuca 'it' ve 'ek'
faktrlerinin eitli kombinasyonlar arasndan ulatlar. 'ltme' fakt
rn yle aklayabiliriz; bu firmalardan bazlar doal yal orman
lardan elde edilen keresteyle i yapt iin evreci gruplar kstrm
ve hatta bu gruplar tarafndan kampanya hedefi haline getirilmitir.
rnein Home Depot, Rainforest Action Network tarafndan epey
bask grmtr. 'ek' faktrne gelince, irketler gittike farkndal
artan bir topluma kar varlklarn srdrebilme veya satlarn art
trma gibi pek ok frsatlar fark ettiler. Sadece bask grdkleri iin bu
na raz olan Home Depot ve dier firmalar yllardr oluturduklar te
dariki alarnda deiiklik yaparken ok dikkatli olmak zorunda kal
mlardr. imdi Home Depot, ili v Gney Afrika'daki tedarikileri
nin de FSC standartlarn benimsemeleri iin bask yapmaktadr.
Bu endstrinin madencilik endstrisiyle balantsna bakarsak,
madencilik irketlerinin uygulamalarn deitirmelerine ynelik bas
knn maden alanlarn gzlemleyen bireysel tketiciler tarafndan de
il de, bizzat metal satn alan ve onlar bireysel tketicilere satan (Du
Pont ve Tiffany gibi) byk irketler tarafndan geldiinden bahset
mitim. Kereste endstrisinde de buna benzer bir fenomen gelimitir.
Orman rnleri en fazla ev inaatnda kullanlrken, ou ev sahipleri
orman rnleri satan irketlerin mal alrken yaptklar seimi bilemez
ler, bu mallar seemezler ve kontrol edemezler. Bu irketlerin mte
rileri Home Depot ve IKEA gibi orman rnleri satan byk irketler
ve City of NewYork ile Wisconsin niversitesi gibi byk kurumsal
alclardr. Bu irketlerin ve kurumlarn Gney Afrika'daki rk ayrm
cln sona erdirmek zere yrttkleri baarl kampanyadaki rolle
ri, Gney Afrika hkmeti gibi gl, zengin, kararl, iyi silahlanm
ve grld zere olduka kat olan bir varl bile kontrol altna al-

B yk irketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

579

ma becerilerini ortaya sermitir. Orman rnleri zincirinde bulunan

pek ok perakendeci ve sanayi firmas kendilerini ''Alclarn Gruplar"
adyla organize etmiler ve FSC etiketli sertifikal rnlerin satlarn
belirli bir zaman erevesinde arttrmaya kendilerini adamlardr. Bu
gn dnyada, bu gruplardan bir dzineden fazlas vardr. Bunlarn en
by Ingiltere'de bulunmaktadr ve yine bu lkede bulunan en b
yk perakendecileri bnyesinde barndrmaktadr. 'Alclarn Grupla
r', Hollanda'da ve dier Bat Avrupa lkelerinde, ABD'de, Brezilya'da
ve Japonya'da gittike glenmektedirler.
Bu gruplarn yan sra, FSC etiketli rnlerin ABD'de yaygnlama
snn ardnda olan bir baka nfuzlu g, LEED (Leadership in Energy
and Environmental Design) diye bilinen 'yeil bina standard'dr. Bu
ynetmelik inaat endstrisindeki materyallerin kullanm ve evresel
tasarm deerlendirir. Amerika'daki eyalet hkmetleri ve ehirleri
yksek LEED standartlarn benimseyen irketlere vergi kredisi ver
mektedirler ve pek ok Amerikan hkmet bina projesi, projenin iin
de yer alan firmalardan LEED standartlarn takip etmesini istemekte
dirler. Bu durum, kamu ile dorudan olarak balantda olmayan ve t
keticilerin ok fazla gzne gzkmeyen mteahhitler, inaatlar ve
mimarlk firmalar asndan nemlidir. Bunlar FSC etiketli rnleri
satn almay tercih etmektedirler, nk indirilmi vergilerden bylece
faydalanabilmekte ve projelerini ihaleye sokarken daha avantajl duru
ma gelmektedirler. LEED standartlar ve 'Alclarn Gruplar'n size da
ha ak anlatmam gerekirse; her ikisi de nihayette bireysel tketicilerin
evreye olan duyarllklarn gelitirmek ve markalarnn tketiciler ta
rafndan evre sorumluluu ile badatrlmasn isteyen firmalar saye
sinde yrtlmektedirler. LEED standartlarnn ve Alclarn Grupla
r'nn yaptklar, bireysel tketicilerin, irketlerin davranlar zerinde
etkili olabilecekleri bir mekanizma salamaktr. Aksi trl irketler bi
reysel tketicilerin basklarndan direkt olarak etkilenmeyeceklerdir.
FSC'nin 1 993'de faaliyetine balamasndan itibaren ormanlarn
sertifikalandrlmas hareketi dnya apnda hzla yaylmtr. u anda
yaklak 64 lkede sertifikal ormanlar ve gzetim zincirleri bulun
maktadr. Mevcut sertifkal ormanlarn tamam 1 56 bin milkaredir.
Bunlarn 33 bini Kuzey Amerika'da bulunmaktadr. Dokuz lkenin
her biri en az 4 bin milkarelik sertifkal ormana sahiptir ve Isve 38
bin milkarelik (lkenin toplam ormanlk arazisinin yarsndan fazlas)

580

sertifikal orman alan ile ba ekmektedir. Onu srayla Polonya, ABD,

Kanada, Hrvatistan, Letonya, Brezilya, Ingiltere ve Rusya takip etmek
tedir. FSC etiketli orman rnlerinin en yksek oranda satld lke
ler, satlan tm orman rnlerinin yaklak % 2 0'si FSC sertifikasna
sahip olan ngiltere ve Hollanda'dr. On alt lkenin 400 milkarenin
zerinde sertifikal zel orman vardr. Bunun en by 7800 milka
re ile Kuzey Amerika'da, Ontario'da bulunan Gorden Cosens Orman
dr. Orman, Kanadal kereste ve kat devi Tembec tarafndan iletil
mektedir. Yakn bir zaman ierisinde, Tembec, Kanada'da ilettii 50
bin milkarelik orman alannn hepsini sertifikalandrmak niyetinde
dir. Sertifikalanm ormanlar arasnda hem kamu ormanlar hem de
zel mlke ait ormanlar bulunmaktadr. rnein ABD'de bulunan en
byk sertifikal ormann sahibi Pensilvanya eyaletidir. 3 bin milkare
lik bir alana sahiptir. FSC oluumundan sonra, ilk zamanlarda, sertifi
kal ormanlarn alan her yl ikiye katlanmtr. Son zamanlarda ise, bu
byme oran yllk "sadece" % 40 kadar gerilemitir, nk sertifika
lanan ilk orman irketleri ve iletmecileri zaten FSC standartlarn be
nimsemi kurumlard. Son zamanlarda yetki belgesi alm ormanlara
sahip firmalar ise FSC standartlarn elde etmek iin operasyonlarn
deitirmek zorunda kaldlar. FSC balangta evreye zaten duyarl
olan firmalarn tannmasn salamt. Ancak imdi, evreye az duyar
l olan dier firmalarn da uygulamalarn deitirmeye ynelik git gi
de daha ok hizmet vermektedir.
FSC'nin salad verim, ona kar olan orman kesim irketlerinde
byk saygnlk uyandrmtr. Ancak bu irketler daha zayf standart
lara dayal kendi sertifikasyon organizasyonlarn da kurmaktan e
kinmemilerdir. Bu organizasyonlardan bir tanesi de American Forest
and Paper Association, The Canadian Standards Association ve Pan
European Forest Council tarafndan kurulan 'Srdrlebilir Orman
clk Giriimi'dir. Ancak yaratt etki (ve galiba amata buydu) reka
bet ortam oluturup halkn kafasn kartrmaktan ibarettir. rnein
bu giriim balangta alt farkl etiket nermitir. Tabii bu 'kafa bulan
drclar' FSC'den farkldrlar. Bunlar nc ahs tarafndan bir ser
tifikasyon verilmesini talep etmezler ve hatta irketlerin kendi kendi
lerini sertifkalandrmasna bile izin verirler. aka yapmyorum! Elbet
te irketlerden tek biimli standartlarla ve rakamsal sonularla kendi
lerini deerlendirmeleri de beklenmez. rnein "su kenarnda yetien

Byk i rketler ve evre: Fark l Koullar, Fark l Sonular

ss

bitkilerin bulunduu alann genilii nemlidir" demezler. Bunun ye

rine rakamsal olmayan srelerle deerlendirmeleri beklenir. rnein
"bizim bir politikamz var", "yneticilerimiz mzakerelere katlrlar"
gibi szler sarf ederler. Gzetim zinciri sertifkasyonuna da sahip de
illerdir, dolaysyla hem sertifikal hem de sertifikasz kereste alan bir
bkhanenin rn onlara gre sertifikal saylmaktadr. Pan-Europe
an Forest Council blgesel olarak otomatik sertifikalandrma uygula
maktadr. Bu ekilde Avusturya'nn tamam hzla sertifikal hale gele
bilir. Ancak olduka aktr ki, bu kendi kendini sertifikalama eklin
deki endstri girimleri gelecekte tketicilerin gznde inandrcln
kaybedecek ve nihayet FSC tarafndan saf d braklacaktr. Bu inan
drcl geri kazanmak adna FSC'nin standartlarna yneleceklerdir.

Deniz Mahslleri Endstrisi

zerinde tartacam son endstri ise deniz rnleri endstrisi
dir, yani deniz bal iftlikleri... Bu endstri de petrol, madencilik ve
kereste endstrilerinde olduu gibi ayn kkl problemle karlamak
tadr. Bir baka deyile, artan dnya nfusu ve refah dolaysyla artan
taleplere gittike azalmakta olan kaynaklar ile karlk vermek gerek
mektedir. Birinci Dnya lkelerinde deniz bal tketimi olduka
yksek olmakla ve gittike de artmakla birlikte dier lkelerde de epey
fazladr ve gittike daha da hzl artmaktadr. rnein son on yldr
in'de ikiye katlanmtr. Gnmzde balk nc Dnyann tket
tii tm proteinin (hem bitkilerden hem de hayvanlardan karlanan)
o/o 40'na tekabl etmektedir ve bir milyardan fazla Asyal'nn temel
hayvansal protein kaynadr. Bununla birlikte nfusu i taraflardan
ky kentlerine kayan lkeler de deniz rnlerine olan talebi arttra
caktr. nk dnya nfusunun eyrei 2010 ylna kadar deniz k
ysndan sadece 50 mil kadar uzaklkta yaamaya balayacaktr. Deniz
rnlerine olan balln bir sonucu olarak, deniz, dnya apnda 200
milyon insana i ve gelir salamaktadr. Balklk Izlanda, ili ve dier
baz lkelerin ekonomilerinin en nemli temelini oluturmaktadr.
Herhangi bir yenilenebilir biyolojik kaynan idaresi problemlidir.
Ancak deniz balklnn idaresi zellikle zordur. Tek bir ulus tarafn
dan kontrol edilen denizlerde balklk yapan irketler bile zorlukla
karlarlar. Ancak birden fazla ulusun kontrol ettii sularda faaliyet
gsteren bu iftlikler daha byk problemlerle karlamaktadrlar ve

582

ne var ki ok abuk yklmaya eilimlidirler, nk hibir ulus onlar

denetlememektedir. Deniz snrnn 321 km uzandaki ak denizlerde
faaliyet gsteren balklk irketleri herhangi bir ulusal hkmetin
kontrol dnda kalrlar. Aratrmalar dzenli bir ynetim ile dnya
daki deniz rnlerinin denizden karlmasnn srdrlebilir bir sevi
yede tutulabileceini, hatta imdiki seviyesinden bile daha yksee
karabileceini ortaya koymaktadr. Ne var ki dnyadaki nemli ticaret
hacmine sahip deniz balkl irketleri ou ya ticari adan yok ol
ma noktasna doru gelmi veya ciddi ekilde tkenmilerdir. Ar ba
lk avladklarndan dolay baln kkn kurutmu veya kurutma s
nrna yaklamlardr. Bazlar da gemiteki ar avlanma sebebi ile
stoklar kullanarak toparlanmaya almakta, bazlar da acilen iyi bir
ynetimle toparlanmay beklemektedir. imdiden km olan nem
li balk endstrileri arasnda Atlantik'te yakalanan halibut, * byk ton
bal, klbal, Kuzey Denizi'nde yakalanan ringa bal, Grand
Banks'te kan morino, Arjantin'de yakalanan merlos** ve Avustralya
Murray Nehri morinosu bulunmaktadr. Atlantik ve Pasifik Okyanus
lar'nn ar avlanarak baln kknn kurutulduu alanlar 1989 yl
ierisinde balklk faaliyetleri asndan tavan yapm ve o zamandan
beri de gitgide azalmtr. Tm bu baarszlklarn ardndaki ana se
bepler nceki blmde de zerinde durulduu gibi halkn trajedisini
oluturmaktadr. Bu durum tketicilerin ortak kullanma ak olan ye
nilenebilir bir kayna tketirken bir anlamaya varamamalar ile so
nulanmaktadr. Oysa bir anlamaya varmalar kesinlikle kendi menfa
atlerine uymaktadr. Efektif bir idarenin ve dzenlemenin olmay ve
uygunsuz yaplan devlet yardmlar-rnein pek ok hkmet srf
politik sebeplerle, balk stoklar ufak olmasna ramen byk balklk
flolarn destekler-neredeyse kanlmaz olarak ar balk avna yol
amaktadrlar. Ancak bu yardmlar olmadan hayatta kalabilmeleri de
zordur, nk karlar azdr.
Ar balk avlama sebebiyle oluan hasar deniz rnleri ile besle
nen hepimizin gelecek umutlarn sndrmekte, retim yaptmz
balk veya deniz rnleri stoklarn baltalamaktadr. Deniz rnlerinin
ou balk alar ve dier metotlar ile karlr. Bu durum aradmzn
dndaki deniz canllarn tutmamza yol aar. Yanllkla tutulmu di*

**

halibut: kalkana benzer, eti yenen yass ve iri bir balk.

merlos: eti yenen bir deniz bal.

B y k irketler ve evre: Fa rkl Koullar, Farkl Sonular

583

er hayvanlar tm avn drtte biri veya te ikisi gibi bir oran olutu
rur. ounlukla bu yanllkla tutulan hayvanlar lrler ve tekrar de
nize frlatlrlar. Bu fazladan tutulan rnlerin iinde istenmeyen balk
trleri, avlanmas hedeflenen balk trlerinin yavrular, foklar, yunus
lar, balinalar, kpekbalklar ve deniz kaplumbaalar vardr. Bu hay
vanlarn lmleri elbette kanlmaz bir son deildir. rnein balk
lk donanmlarnda yaplan son deiiklikler ve uygulamalar dou Pa
sifik tuna bal retim iftliindeki yunus bal lmn 50 faktr
azaltmtr. Yanl metotlar deniz habitatna genel olarak ar hasar ve
rilmektedir. Bilhassa trol ile denizin dibini taramak deniz yatana, di
namit ve siyanrl balk avlama metotlar da mercan resiflerine zarar
vermektedir. Son olarak, ar avlanma eninde sonunda geim kaynak
larnn temelini oluturduu iin ve ilerini kaybetmelerine yol at
iin balklarn kendilerine zarar vermektedir.
Tm bu problemler sadece ekonomistleri ve evrecileri endielen
dirmekle kalmaz, ayn zamanda deniz rnleri endstrisinin nde ge
len baz kurulularn da endielendirmektedir. Endielenenlerin iin
de, dnyann en byk donmu balk mterisi olan ve rnleri
ABD'de Gorton markas (sonradan Unilever'e satlmtr) ad altnda
tannan Unilever'in, lngiltere'deki Birdseye Walls ve Iglo'nun, Avru
pa'daki Findus ve Frudsa'nn yneticileri de bulunmaktadr. Ynetici
ler alp sattklar maln, yani baln dnya apnda ar derecede t
kenmesinden endie etmektedirler. Tpk FSC'yi kuran kereste irket
leri yneticilerinin ormanlarn ar bir hzla tkenmesinden korkma
lar gibi! Bundan tr, 1 997'de, FSC'nin kuruluundan drt yl son
ra Unilever, Denizcilik dari Konseyi ad verilen benzer bir organizas
yonu oluturmak iin Dnya Yaban Hayat Koruma Fonu ile bir ekip
kurmutur. Organizasyonun hedefi, tketicilere inanlr bir etiket sun
mak ve kendilerini bekleyen tehditle motivasyonlarnn krlmalarn
dansa, kendi trajedilerine zm bulmak zere balklar tevik et
mekti. Dier irketler ve vakflar ile uluslararas baz ajanslar imdi
MSC'ye fon aktarmak zere Unilever ve WWF'ye katlmlardr.
ngiltere'de MSC'yi destekleyen veya sertifkal deniz rnleri satn
alan Unilever dnda dier irketler; 1ngiltere'nin en byk deniz
rnleri irketi olan Young's Bluecrest Seafood Company, yine lngilte
re'nin en byk taze gda tedarikisi olan Sainsbury's, Mark and Spen
cer spermarket zincirleri ve Safeway, balk teknelerinden oluan bir

584

filo ile faaliyet gsteren Boyd Line yer almaktadr. Bu organizasyonu

destekleyen Amerikan firmalar arasnda ise dnyann en byk doal
ve organik gda perakendecisi olan Whole Foods, Shaw spermarket
ler ve Trader Joe marketleri yer almaktadr. Dier lkelerde olan des
tekiler ise lsvire'nin en byk gda perakendecisi olan Migros, Kailis
ve Avustralya'da balk tekneleri, fabrikalar bulunan, pazarda byk
bir yeri olan ve ihracat faaliyeti de gsteren France Foods'dur.
MSC'nin balklk endstrisine uygulad kriterler, balklar, ir
ket yneticileri, deniz rnleri ileyicileri, perakendeciler, bilim adam
lar ve evreci gruplarla yaplan mzakereler ile gelitirilmitir. En
nemli kriterler, endstrideki balk stoklarnn (stokun cinsiyet ve ya
dalm ile genetik eitlilii de dahil) geleceinin sresiz olarak sa
lkl tutulmas, srdrebilir bir mahsuln salanmas, ekosistem b
tnlnn korunmas, deniz habitatna ve hedef d dier trlere
(yanllkla tutulanlar) olan etkilerin en aza indirilmesi, stoklarn ida
re edilirken belirli kurallar ve prosedrler izlenmesi ve etkilerinin en
aza indirilmesi ve konuyla ilgili yasalara uyum ierisinde olunmasdr.
Deniz rnleri irketleri, kendi balklk uygulamalarnn evreye
olan tehlikesizlii konusunda tketim toplumunu birbirinden farkl
iddialarla geni apta bir bombardmana tutmaktadrlar. Bunlarn ba
zlar aldatc veya kafa kartrcdr. Bundan dolay MSC'nin z,
FSC'nin de olduu gibi bamsz bir nc ahs sertifkasyonu ol
masdr. Ayn ekilde, FSC ile olduu gibi MSC de denetimi kendisi ta
mamlamaktan ziyade pek ok sertifikalandrma organizasyonunu bu
i iin yetkilendirir. Sertifika almak iin bavuru yapmak tamimiyle is
tee baldr. Sertifikasyonun getirisinin, yapaca masraf tazmin edip
etmeyeceine karar vermek irkete aittir. Deerlendirme gerektiren
kk iftlikler iin ise David and Lucille Packard adl bir vakf 'Sr
drlebilir Balklk Fonu' (Sustainable Fisheries Fund) vastasyla bu
masraflar demeye katkda bulunmaktadr. Bu ilemler sertifikalan
drma organizasyonu tarafndan, bavuru yapan irketin gizli bir n
deerlendirmesi ile balar. Daha sonra (eer irket hala deerlendiril
mek istiyorsa) bir veya iki yl sren (byk ve komplike iftlikler iin
yla kadar kabilir) tam bir deerlendirme sreci balar. Bylece
irketin dikkate almas gereken konular kendisine bildirilir. Eer dene
tim olumlu ise ve bildirilen konular zlm ise, irket be yl sreli
bir sertifkasyon alr. Ancak bu sertifikasyon her yl bir kere denetime

By k i rketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

585

maruz kalmay kabul etmek koulu ile verilir. stelik bu denetimler

nceden kararlatrlmadan ani ziyaretlerle yaplmaktadr. Bu denetim
sonular kamuya ak olarak web sitede yaynlanr ve iyice tetkik edi
lir ve sk sk ilgili taraflarca sorgulanr. Tecrbeler gstermitir ki, pek
ok irket MSC sertifikasyonunu aldktan sonra onu kaybetme korku
su duyar ve yllk denetimi geebilmek iin kendisinden ne isteniyorsa
yerine getirir. Yine FSC'de olduu gibi, 'gzetim zinciri' denetimleri de
vardr. Bu denetimler, baln sertifikal bir iftlik tarafndan avland
n, balk teknesinden baln boaltld limana, sonra toptanc pa
zarlara, ileyicilere (baln dondurulma ilemlerinin gerekletii te
sislere ve konserve fabrikalarna), toptanc satclara ve datmclara
ve perakende pazarna kadar olan sreci izleyebilmek iindir. Tm bu
zincirde izlenebilen sertifkal iftliin rnleri bir markette veya bir
restoranda tketiciye sunulurken MSC logosu tamaktadr.
Burada sertifika verilen eler, balklk irketi veya balk deposu ile
balklk metotlar, uygulamalar veya bu depodan mahsul elde etmek
iin kullanlan donanmdr. Sertifikasyon almaya alanlar ise kolektif
alan balklar, yerel balklk endstrisi adna faaliyet gsteren h
kmete ait balklk departmanlar, ileyiciler ve distribtrlerdir. Ba
lklk irketlerinden talep edilen uygulamalar sadece balklarla ilgili
deildir. Bu uygulamalar yumuakalar ve kabuklular da kapsamakta
dr. Bugne kadar sertifika alm yedi irketten en by ABD'nin
Alaska eyaletindeki somon bal irketidir. Sz konusu kurum Alaska
Balklk daresi tarafndan temsil edilmektedir. Dier byk kurum
lar ise Western Australian kaya istakozu ile (Avustralya'nn en deerli
tek kalm trleri ile ilgili faaliyet gsterir ve tm Avustralya'daki balk
lk endstrisinin deerinin % 20'sini elinde tutar) Yeni Zellanda hoki
irketidir (Yeni Zellanda'nn en karl ve ihracat faaliyeti de gsteren ba
lklk irketi) . lngiltere'de drt balklk rgt Thames Nehri'nden
avlanan ringa bal, Cornwall uskumrusu, Burry krfezinden karlan
kabuklu deniz rnleri ile ilgili sertifka almlardr. Sertifika bekleyen
ler ise ABD'deki en byk balklk rgt ABD'de balk avnn nere
deyse yarsn elinde tutan Alaska'dan karlan mezgit balkl ya
pan, ABD Bat kylarnda halibut, Dungeness blgesinde yenge ve be
nekli karides, ABD Dou kysnda izgili levrek ve Baja Kaliforniya'da
stakoz karan kurululardr. Yaban bal avndan akuakltr, yani su
iinde balk yetitirme operasyonlarna kadar sertifkalandrma alanla-

586

rnn geniletilmesi planlar yaplmaktadr. Bunlarn karlatklar b

yk problemler de gelecek blmde incelenecektir. Karidesten balaya
rak, belki somonun da iinde yer alaca dier 1 O trle ilgili uygulama
lar geniletilecektir. u anda yle gzkmektedir ki, dnyann nemli
balklk irketleri iin sertifkasyon almndaki problemler, yaban ka
rideslerinin avlanmas (nk ounlukla trolle dipten tarama ile yaka
lanmaktadr ve bu da yksek miktarda istenmeyen deniz hayvannn
avlanmas demektir) ve belli bir ulusun yetkisi dahilinde olmayan ba
lklk faaliyetleri ile daha da artmaktadr.
Genel olarak bakldnda, sertifikasyon sreci deniz rnleri en
dstrisi iin ormanlarda olduundan daha zor ve yava gelimektedir.
Yine de son be yldr bu endstrinin sertifkasyon alm konusunda
kaydettii ilerleme beni olduka artmtr. Ben bunun olduundan
ok daha zor ve yava gelieceini zannederdim.

irketler ve Halk
Ksacas byk irketlerin evre uygulamalar, pek oumuza gre
bizim adalet anlaymza uygun olmayan bir olgu tarafndan ekillen
mektedir. Koullara bal olarak, bir irket en azndan ksa bir dnem
iin gerekten de karn en yksek dereceye karabilir. Ancak bunu
evreye ve insanlara zarar vererek elde eder. Bu durum bugn de mev
cuttur: Kotas olmayan ve kontrol edilmesi son derece g olan balk
lk irketleri ile yozlam hkmet grevlileri ve deneyimsiz arazi
sahiplerinin kontrolndeki tropik yamur ormanlarnn bulunduu
arazileri ksa sreli olarak kiralayan uluslararas kereste irketleri iin
geerlidir. Yine bu durum 1 969 ylnda Santa Barbara kanalndaki pet
rol sznts faciasndan nce petrol irketleri iin ve son kan evresel
temizlik yasalarndan nce de Montana madencilik irketleri iin ge
erli idi. Hkmet dzenlemeleri etkin olduunda ve halk evre bilin
cine sahip olduunda, evre uygulamalar asndan temiz olan byk
irketler, kirli faaliyet gsterenleri rekabet d brakacaklardr. Ancak
bunun tersi de hkmet dzenlemelerinin etkin olmad ve halkn da
umursamad durumlarda muhtemelen geerli olacaktr.
Dier insanlara zarar vererek faaliyetini srdren bir irketi sula
mak bizim iin kolay ve ucuzdur. Fakat sadece sulamak bu durumu
deitirmeye yeterli deildir. Bu dnce, irketlerin kar amac gtme
yen yardm kurumlar olmadklar, tam tersine onlarn birer kar ama-

B y k irketler ve evre: Farkl Koullar, Farkl Sonular

587

c gden ticari kurum olduklar gereini gzard etmektedir. Halka

ak irketler de hissedarlar iin karlarn en yksek dzeye karmak
la sorumludurlar. Yasalarmza gre, bir irketin yneticileri eer kast
l olarak karlarn azaltacak ekilde o irketi ynetirlerse, hissedarlarn
haklarn ihlal ettikleri iin yasal olarak ykml tutulmaktadrlar. Ni
tekim 1 9 1 9 ylnda iilerinin gnlk yevmiyelerini 5 dolar arttrd
iin, hissedarlar tarafndan otomobil reticisi Henry Ford'a dava al
mtr. Mahkeme Ford'un alanlarna kar insani hislerinin ok g
zel olduunu takdir etmesine ramen, iinde bulunduu irketin his
sedarlarna kar salamak zorunda olduuna da kararn vermitir.
Bizim irketleri sulayc tavrmz ayn zamanda bir irketin halka
zarar vererek kar salamasna izin veren koullar yaratan devletin so
rumluluunu da gzard etmektedir. rnein devletin, maden irketle
rini evresel temizlie zorlamamas veya srdrlemez aa kesme
operasyonlar sonucu ortaya kan orman rnlerini satn almaya de
vam etmesi gibi. Aslna bakarsanz, uzun vadede dorudan veya setii
politikaclar aracl ile zararl evresel uygulamalar irketler iin kar
sz ve yasa d hale getirme gcn elinde tutan unsur halktr. Ayn e
kilde srdrlebilir evre politikalarn karl hale getirme gcn de
elinde tutmaktadr. Halk &xon Valdez, Piper Alpha ve Bhopal felaket
lerinden sonra yapt gibi evreye zarar verdikleri iin irketlere dava
aarak, yalnzca srdrlebilir yntemler kullanlarak elde edilmi
rn satn almay tercih ederek bunu yapabilir. Byle bir tercih Home
Depot ile Unilever'in dikkatini ekmitir. Yine halk, evre konusunda
zayf izleme kaytlar olan irketlerin alanlarn, altklar kurum
dan utanr ve kendi ynetimlerinden ikayet eder hale getirebilir, Nor
ve hkmetinin Chevron'a yapt gibi kendi hkmetlerinin doru
evresel uygulamalara sahip irketlerle szleme yapmasn salayabilir.
Hkmetlerine iyi evre uygulamalarn gerektiren yasalar ve dzenle
meler yrrle koymas iin bask yapabilir. 1970'ler ve 1 980'lerde
ABD hkmetinin kmr endstrisine getirdii yeni dzenlemeler gi
bi. Bylece byk irketler halk veya devlet basksn dikkate almayan
tedarikilerinin zerinde gl bir bask uygulayabilirler. rnein
ABD'de deli dana hastalnn yaylmas korkusu ile ABD hkmetinin
Salk ve nsan Bakanl'na bal Amerikan Gda ve Ua Dairesi (FDA)
hastaln yaylma riskini tayan uygulamalar brakmas iin et en
dstrisine ynelik yasal dzenlemeler getirdi. Ancak et ambalajclar bu
dzenlemeleri yerine getirmemek iin be sene direndiler ve bunlar

588

hayata geirmenin ok pahal olduunu iddia ettiler. Ancak McDo

nald's Corporation, hamburgerlerinin mteriler tarafndan almnn
azalmas dolaysyla uyarda bulunur bulunmaz, et endstrisi yeni d
zenlemelere birka hafta ierisinde uyum salad. Bu durumu bir
McDonald's temsilcisi yle aklamtr: "Biz dnyann en byk al
veri zinciriyiz." Burada halkn zerine den nemli grev, tedarik
zincirindeki hangi halkaya bask yapmas gerektiini iyi tehis etmesi
dir. rnein McDonald's, Home Depot ve Tiffany gibi byk firmala
ra bask yapmak, et ambalajclarna, aa kesme irketlerine ya da altn
madencilerine bask yapmaktan ok daha abuk sonu vermektedir.
Baz okuyucular irketlerin evreye zarar veren uygulamalar ile ilgi
li en byk sorumluluu halkn zerine attm iin hayal krklna
uram ya da kzm olabilirler. Oysa ben, temiz evre uygulamalarn
dan kaynaklanan ek masraflar gerekli buluyor ve halka atfediyorum. Bu
dncelerim yznden, irketlerin kendileri iin karl olup olmadn
sorgulamadan, yerine getirmeleri gereken erdemli prensipleri dikkate
almyormuum gibi grnebilirim. Aksine ben bu prensipleri tm in
sanlk tarihinde tanmay tercih ederim. nsanlarn aile balar veya klan
balantlar olmadan da dier bireylerle bir arada bulunduu, ahlaki
prensiplerin uygulanmasnn gerekli olduu ortamlarda hkmet d
zenlemelerinin kati olarak artmasn tercih ederim. Doru davrann
ortaya kmas iin ahlaki prensiplerin talep edilmesi gerekli bir ilk
admdr ancak tek bana yeterli deildir. Bunu aklnzdan karmaynz!
Bana gre, byk irketlerin tutumlar zerinde halkn sorumluluu
olduka gldr ve umut vericidir. Kesinlikle hayal krkl yaratmaz.
Benim burada dikkat ekmek istediim, kim doru, kim yanl, kim
davranlar ile hayranlk uyandryor, kim bencillik yapyor, kim iyi o
cuk, kim kt ocuk eklinde ahlaki adan dar kalpl sorularn cevap
lar deildir. Benim burada kardm sonu bir kehanetten ibarettir ve
bu kehanetin temeli de gemite grdklerime dayanmaktadr. Halk
farkl bir davran beklediinde ve talep ettiinde irketler her zaman tu
tumlarn deitirmilerdir. Halk istedii davran grdnde irketle
ri dllendirmi, ancak istemedii bir davranla karlatnda da ir
ketlerin i yapmasn ok zorlatrmtr. Benim kanaatim, gelecekte tp
k gemite olduu gibi halkn tutumunu deitirmesi i dnyasnn
evre uygulamalarnda deiiklik yapmas iin kesinlikle mecburidir.

Onaltnc Bl m

DENZDEN KAZANILAN ARAZLERLE

OLUTURULAN DNYA BZM N
NE FADE EDYOR?

Tantm
u kitapta bugn ve gemite yaayan toplumlarn evre
problemlerini zerken nasl baarl veya baarsz oldukla
rn tarttk. imdi okuduunuz son blm ise uygulanabilirlik asndan konunun deerlendirmesini iermektedir: Bu konu
nun bugn bizim iin anlam nedir?
Modern toplumlarn karlatklar nemli evre problemlerini ve
bu problemlerin tehdit oluturduklar zaman skalasn aklayarak
balayacam. Bu problemlerin nasl bir rol oynadklarn spesifik bir
rnek vererek aklamak istiyorum. Sizlere hayatmn son 39 senesini
geirdiim Gney Kaliforniya blgesini anlatacam. Daha sonra bu
gnn evre problemlerinin nemini bertaraf etmek iin sk sk yk
selen itirazlar kaleme alacam. Modern toplumlar iin gemiten
karlan dersleri grmek asndan ve bu kitabn yars eski toplumlara
ayrlm bulunduundan bu iki toplum arasndaki farkllklar incele
yeceim. Son olarak da, "Birey olarak nasl katkda bulunabilirim?"
diye soran herkese Ek Bilgiler blmnde neriler sunuyorum.

590

En ciddi problemler
Bana gre gemi ve bugnn toplumlarnn karlat en ciddi
evre problemleri bir dzine gruba ayrlr. Bu 12'nin sekiz tanesinin
gemite de zaten nemi anlalmtr. Drt tanesi ise (5, 7, 8 ve 10.
maddeler: Enerji, fotosentetik st snr, zehirli kimyasallar ve atmosfe
rik deiiklikler) son zamanlarda nem kazanmaya balamtr. 12'nin
ilk drd doal kaynaklarn tahrip edilmesini ve kaybedilmesini ierir.
Sonra gelen madde doal kaynaklar zerindeki st snr iine alr.
Bundan sonra gelen ise rettiimiz veya evresinde bulunduumuz
zararl maddeleri iine alr, kalan son iki de nfus sorunlardr. Tahrip
ettiimiz veya kaybettiimiz doal kaynaklarmzdan balayalm: Hay
van ve bitkilerin yetitikleri doal ortamlar, yaban hayvanlarndan veya
bitkilerinden elde edilen gda kaynaklar, biyolojik eitlilik ve toprak.
1 . Gittike artan bir oranda doal kaynaklar tahrip ediyor veya on
lar insan eliyle yaplm yani doal olmayan habitatlara eviriyoruz.
rnein ehirler, kyler, iftlik arazileri, ayrlar, yollar ve golf alanlar
gibi. Kaybedildiinde en ok tartma yaratan doal habitatlar ise or
manlar, sulak alanlar, mercan kayalklar ve okyanus yatadr. nceki
blmde de bahsetmi olduum gibi, dnyann orijinal ormanlk
alanlarnn yarsndan fazlas farkl kullanm alanlarna dndrlm
tr. Gnmzde dntrlme oranlar bir eyrek olan ormanlarm
zn gelecek yar yzylda tamam dntrlm olacaktr. Orman ka
yplar aslnda biz insanlar iin byk kayplardr nk keresteyi ve
dier hammaddeleri ormanlardan salarz. Ormanlar bize ekosistem
hizmeti sunmaktadr. rnein sulak alanlarmz ve erozyona kar
topramz korurlar, den ya miktarnn byk bir ksmn reten
su dngsnn nemli basaman olutururlar. Karaya ait pek ok
bitki ve hayvan trnn habitatdrlar. Ormandan yoksun kalma, bu
kitapta bahsedilmi olan gemi toplumlarn ykllarnda nemli bir
faktr olmutur. Buna ek olarak 1. Blm'de de incelediimiz gibi
Montana ile balantl olarak endielenmemiz gereken sorunlar sade
ce ormanlarn tahrip edilmesi veya baka bir alana dntrlmesi
deildir. Ayn zamanda tahrip olmam orman habitatnn yapsnn
deimesidir. Dier unsurlarn yan sra deimi olan bu yaplar genel
olarak ormanlar, chaparral ormanlarn, yani Akdeniz'in makilerine
benzeyen allarla kapl ormanlar ve savanlar seyrek de olsa felaket
ykl yangn riski ile kar karya brakmaktadr.

 ada Dnyan n S i y a s i a t ma Nokt a l a r

Afgani s tan

Filipinler
1

,_...

P a kis

-/

Endone
zya 1
1

Madagaskar

, '"

'"

soaron !\dalar

c 2004 Jeffroy L . wa.rd

ada Dnyan n evre s e l atma Noktal ar

Afgani s tan

F
i
l
i
p
in
l
e
r
==-
..L
..., 1I

Paki ta

Madagaskar

e 2004 Jeffrey L . Ward

1Erdonezya1

soaron .M
a
l
a
r

592

Ormanlarn dnda dier deerli doal habitatlar da harap olmak

tadr. Dnyann harap olmu veya dntrlm orijinal sulak alan
lar, bu durumdaki ormanlarndan daha byk bir alan kaplamakta
dr. Su tedarikimizin kalitesini bozmamak ve ticari adan nemli olan
tatl su bal iftliklerinin varln srdrebilmek iin sulak alanlar bi
zim iin gereklidir. Okyanuslarda faaliyet gsteren balklk irketleri
bile pek ok balk trnn yavru aamasn barndrmak iin habitat
salamak zere mangrov sulak alanlarna baldr. Dnyada bulunan
mercan resiflerinin te biri-tropikal yamur ormanlar, kara zerin
de ne kadar nemliyse, bu resiflerde okyanus iin o kadar nemlidir,
nk okyanusta yaayan canl trlerinin ouna ev sahiplii yapar
ciddi ekilde harap olmu durumdadr. Mevcut gidiat devam ettii
takdirde kalan resiflerin yaklak yars 2030 ylna kadar kaybedilmi
olacaktr. Bu tahribat ve ziyann sebeplerinden biri de balklk meto
du olarak dinamit kullanm tercih edilmesidir. Ayrca deniz yosunu ile
beslenen balklarn ar avlanlarak tketilmesi, mercanlarn zerini
yosunlarn kaplamasna sebep olmaktadr. Bununla birlikte temizlen
mi veya tarm arazisine dntrlm yakn topraklardaki sanayi
atklarnn, tortularn etkisi de vardr. Son olarak da okyanus suyunun
ssnn ykselmesi yine mercanlar etkilemektedir. Ayrca deniz dibini
tarayarak balk avlamann okyanus yatann ok derin olmayan ksm
larn ve yaam ona bal trleri maalesef tahrip etmektedir.

2. Balklar ve daha az lde kabuklular nsanlar tarafn tketilen

nemli protein kaynaklardr. Bu kaynaklar bize bedavaya gelir (balk
avlama ve nakliye masraflar dnda) ve evcil iftliklerde kendimiz ye
titirmek zorunda kaldmz hayvanlardan elde edilen proteine olan
ihtiyalarmz azaltr. ou fakir olan yaklak iki milyar insan, prote
in yznden okyanuslara bamldr. Eer yaban bal stoklar uygun
ekilde idare edilir ise stok seviyesi srdrlebilir ve balklar daimi ola
rak elde edilebilirler. Maalesef toplumlar trajedisi olarak bilinen prob
lem ( 14. Blm) balkln srdrlebilirliini baltalamaktadr. Do
laysyla deerli bahklk irketlerinin ok byk bir ounluu ya
kmtr ya da kme snrndadr ( 1 5. Blm). Unutmamak gere
kir ki, Paskalya Adas, Mangareva ve Henderson'da yaayan gemi
toplumlar da ar derecede balk avlamlardr.
Akuakltr, bir baka deyile, balk ve karideslerin su iinde yetiti
rilmesi yntemine gittike daha sk bavurulmaya balanmtr. yle ki

Denizden Kazanlan Arazilerle Olutu rulan D nya

593

bu durum hayvan proteini retmenin en ucuz yolu olarak grlmekte

ve gelecek vaat etmektedir. Baz hususlarda, bugn yaygn olarak kulla
nlan su iinde yetitirme kltr, yaban bal avlayan irketlerin tke
niini daha da feci hale getirmektedir. Nedenine gelince, su iinde yeti
tirilen balklar ounlukla yaban balklar ile beslenmektedirler ve ge
nellikle de kendilerinden elde edilen etten daha fazla miktarda yaban
bal eti (20 kat fazla) tketirler. Ayrca yaban balklarndan daha yk
sek oranda toksin ierirler. Bunun yan sra, bu yntemle yetitirilen
balklar ou zaman kaarak yaban balklan ile iftleir ve bylece ya
ban bal stoklarn da genetik olarak bozarlar. Bozarlar diyorum, n
k iftliklerde retim iin kullanlan balk nesli hzl byyen nesilden
seilmitir. Vahi deniz yaamnda az hayatta kalabilme zellii pahas
na byledir. retilmi somon bal, yaban somon balndan 50 faktr
daha az hayatta kalr. Su iinde yetitirme eylemi kirlilie ve trofkas
yona* sebep olur. Su iinde yetitirme masraflar avlanma masraflarn
dan daha dktr; dolaysyla balk fiyatlarm drr. Bu durum ba
lklarn yaban balk stoklarn ok daha ciddi bir biimde smrr.
nk balk bana daha az para aldklarndan gelirlerini sabit ekilde
tutabilmek iin daha ok balk kullanmak zorundadrlar.
3. Yaban balk trleri, nfuslar ve genetik eitlilikleri asndan ok
byk bir lde kaybedilmi durumdadr. Geri kalan byk bir kesim
ise gelecek yarm yz yl ierisinde kaybedilecektir. Yenebilir byk ba
hayvanlar veya yenebilir meyveleri olan bitkiler veya iyi kereste veren
aalar bizim iin ok deerlidir. Bu trleri imha ederek lkelerine za
rar vermi olan ve gemite yaayan toplumlar ierisinde daha nce be
lirttiimiz gibi Paskalya ve Henderson Adas yerlileri bulunmaktadr.
Ancak yenilmez trlerin biyoeitliliinin kaybolmas genellikle u
sorulan akla getirir: "Bu trler kimin umurunda? Su salyangozlar ve
ya Fubish lousewort bitkisi gibi iren ve ie yaramaz trler insanlardan
daha m nemlidir yani?" Bu cevap ne var ki u nemli noktay kar
maktadr; tm doa yabani trlerden olumutur. Bu trler bize son
derece pahal hatta baz durumlarda sahip olmamz bile imkansz olan
hizmetleri bedava olarak sunarlar. Bu kk ve iren dediimiz tr
lerin dzenli olarak elimine edilmeleri insanlar iin ok byk ve za*

trofikasyon: suyun iindeki azot bileiklerinin, suyun kalitesine ve su iinde

ki mevcut organizmalarn dengesine zarar verebilecek dzeyde yosun byme
sinin hzlanmasna veya daha yksek bitki formlarnn olumasna neden ola
cak ekilde artmas.

594

rarl sonular douracaktr. Uak paralarn birbirine skca balayan

perin vidalar gibi. Bu minicik vidalar yerlerinden kverseler uak
alaa olacaktr. Gerekten de rnekler sayszdr. Mesela topra can
landran yer solucanlar bylece onun dokusunu korurlar, (Uygun yer
solucan bulunmad zaman, oksijen seviyesi Biyosfer iki emberi ie
risine szar ve insanlara zarar verir. Hatta bir meslektam bu yzden
rahatszlanmtr. Bu trler, toprak/atmosfer gaz alveriine esiz kat
k salamaktadr.) mahsuller iin gerekli olan besleyici nitrojeni sabit
lerler. Aksi takdirde bunlar gbrenin iine kartrmak iin para har
camamz gerekecektir. Arlar ve tozlama salayan bcek trleri (mah
sullerimizin bedavadan tozlama ile remelerini salarlar, oysa her bir
mahsuln ieini elimizle tozlama ile retmemiz bize ok pahalya
patlayacaktr); kular ve hayvanlar yaban meyvelerinin tohumlarn
datrlar (ormanclar hala Solomon Adalarnn en nemli ticaret kay
na olan aa trleri tohumlarnn nasl yayldklarn ve yetitikleri
ni zememilerdir) . Oysa bu aalarn tohumlar meyve yarasalar ta
rafndan doal yollarla datlmaktadr. Ne var ki imdi bu hayvanlar
da av hayvan muamelesi grmektedir. Denizlerdeki balinalar, kpek
balklar, aylar, kurtlar ve denizlerde bulunan veya karada yaayan di
er yrtclarn yok edilmesi, tm gda zincirini deitirir. Atklar ay
rtran ve besin dngsn eviren yabani bitkiler ve hayvanlar enin
de sonunda bize temiz su ve hava salamaktadrlar.
4. Tarlalardaki toprak, su ve rzgar yznden erozyona uramak
tadr. yle ki bu durum, topran yeniden oluumundan 1 O ila 40 ke
re daha fazla bir oranda vuku bulmaktadr ve ormanlk alanlardaki
erozyon oranlarndan 500 ila 1 O bin kere daha fazladr. Erozyon oran
toprak oluumu oranndan ok daha yksek olduundan net toprak
kayb ortaya kmaktadr. rnein ABD'deki en verimli blge olan Io
wa'nn toprann yaklak yars son 1 50 ylda erozyona uramtr.
Iowa'ya gerekletirdiim son ziyarette, . ev sahiplerim bana bir kilise
bahesi gsterdiler. Buras gerekten de toprak kayplarn olduka
dramatik olarak gzler nne seriyordu. 1 9. yzyl esnasnda iftlik
arazisinin ortasna bir kilise ina edilmi ve o zamandan beri kilise ola
rak kalm ancak evresinde bulunan toprak da ekilerek kullanlmt.
Bu kilisenin evresindeki toprak, iftliklerde bulunan topraktan ok
daha hzl anmaya uradndan, kilise alan evresindeki tarlann
ortasnda 3 metre ykseklikte bir adack gibi grnmekteydi!

Den izden Kaza nlan Arazilerle Oluturulan D nya

595

nsanlarn tarm uygulamalarnn sebep olduu dier toprak tahri

batlar salinizasyonu da iermektedir.
Bundan 1 , 12 ve 1 3 . Blmler'de bahsetmi, Montana, in ve Avust
ralya iin geerli olduunu sylemitik. Ayrca tarm uygulamalar top
rak zerindeki besinleri alarak, topran verimliliini de ortadan kal
drmaktadr. Yine bu durum, alt tabakann da anmasyla, toprak asi
difkasyonuyla ve alkaliletirme ile artmaktadr. Bu zararl etkiler, tah
mini olarak dnyadaki topran o/o 20 ila o/o 80 aras bir ksmn ciddi
olarak hasara uratmaktadr. Oysa ki artan insan nfusu, iinde bulun
duumuz ada daha fazla tarm arazisine ihtiya duymaktadr. Or
manlarn yok edilmesi gibi, toprak problemleri de bu kitapta bahsedi
len gemi toplumlarn yklmasna ne var ki katkda bulunmutur.
Bundan sonra anlatacam problem enerji, tatl su ve fotosente
tik kapasite zerindeki 'tavan' kapsar. Her bir durumda da bu tavan
sert ve sabit deildir, ancak yumuaktr: lhtiyacmz olan kaynaktan
daha fazlasn kesinlikle kazanabiliriz, fakat byle bir durumda fiyat
artn da kabul etmek zorundayz.
5. Dnyann en nemli enerji kaynaklar, zellikle endstriyel top
lumlar iin fosil yaktlardr: Petrol, doal gaz ve kmr. Kefedilmemi
ka adet petrol ve gaz alan olduu pek ok tartma yaratrken ve b
yk kmr rezervlerinin bulunduuna inanlrken, en yaygn kan, bi
linen ve eriilebilir petrol ile doal gaz rezervlerinin birka on yl son
ra tkeneceidir. Ancak bu durum yle yorumlanmamaldr: Dnya
zerindeki tm petrol ve doal gaz o zamana kadar kullanlacak de
mek deildir. Bunun yerine, daha da derinlerde, yer altnda baka re
zervler bulunacaktr. Bunlar da hem daha kirli, hem de derinde olduk
larndan rnlerin buradan karlmalar ve ilenmeleri veya evre te
mizlik masraflar daha pahalya gelecektir. Elbette fosil yaktlar bizim
biricik enerji kaynaklarmz deillerdir. Aada farkl alternatifleri
problemleri ile birlikte ele aldm okuyacaksnz.
6. Dnyadaki nehirlerde ve gllerde bulunan tatl suyun ou ;'.l
anda, sulama iin, ev ve i yerlerinde, gemi nakliye koridorlarnda, ba
lklk endstrisinde ve dinlenme merkezleri gibi mekanlarda kulla
nlmaktadr. Suyu kullanlmayan mevcut nehirler ve gller nemli n
fusun bulunduu merkezlerden ve muhtemel kullanclarn olduu
alanlardan ounlukla uzaktr. rnein Kuzeybat Avustralya, Sibirya
ve falanda gibi. Tm dnyada yeralt taze su kaynaklar doal yollarla

596

yeniden dolma oranlarndan ok daha hzl tketilmektedirler. Dola

ysyla nihayetinde kuruyacaklardr. Elbette deniz suyunun tuzunun
artlmas ile taze su elde edilebilir, ancak bu durum para ve enerji
masraf dourmaktadr. Ayn ekilde tuzundan artlm suyu lkenin
i ksmlarna pompalamak da masrafldr. Bundan dolay, deniz suyu
nun tuzdan arndrlmas, lokal olarak yararl olmakla beraber, dnya
nn su skntsn zmek iin fazla pahal bir eylemdir. Gemi uygar
lklardan Anasazi ve Maya toplumlar su problemlerini zebilmi de
illerdir. Bugn de bir milyardan fazla insan, gvenilir ime suyuna
erime olanandan yoksundur.
7. llk bata gne sonsuz bir kaynakm gibi grnr. Dolay
syla insan, tarmsal rnlerin ve yabani bitkilerin yetimesi konusun
da dnyann kapasitesinin de sonsuz olduunu dnebilir. Ancak son
20 yl iinde iin aslnn bu olmad anlalmtr. Is ve su salamak
iin zel harcama yaplmadka Arktika'da veya llerde bitkilerin zayf
kalmas tek neden deildir. Bitkilerin fotosentez yapmasyla gne
enerjisi akre bana sabitlenir. Bylece akre bana yetien rn, sya ve
yamura bamldr. Bir akre zerine den gne bitkilerin ge
ometrisi ve biyokimyas sayesinde snrl olarak mahsul destekler. s
telik bitkiler gne n yle etkili kullanrlar ki, tek bir foton bile
emilmeden yere dmez! Bu fotosentetik tavann ilk lm 1986 y
lnda tamamlanm ve Dnya'nn fotosentez kapasitesinin yaklak ya
rsn kullanm (rnein ekim alanlar, aa dikimleri ve golf sahalar)
veya baka yne saptrm ya da israf etmi (rnein beton yollara ve
binalara den nlar) olduu tahmin edilmitir. 1 986'dan beri verilen
insan nfusunun ykselme oranna ve zellikle de nfusun etkisine ba
kldnda ( 12. maddeye bakn), dnyadaki karasal fotosentetik kapasi
tenin ounun bu yzyln sonuna kadar kullanmay planlam oldu
umuz ortaya kmaktadr. Bu da demek olmaktadr ki, gneten gelen
sabit enerji insan amalar iin kullanlacak ve pek az ormanlar gibi
doal bitki topluluklarnn bymesini desteklemek iin kalacaktr.
Bundan sonraki problem ise rettiimiz zararl maddeleri ier
mektedir: Zehirli kimyasallar, yabanc trler ve atmosfer gazlar.
8. Kimya endstrisi ile birlikte dier pek ok endstri, havaya, top
raa, okyanuslara, gllere ve nehirlere pek ok zehirli kimyasal brak
maktadr. Bazlar 'suni' dir ve sadece insanlar tarafndan sentezlenebi
lir. Bazlar ise doada minik konsantrasyonlar halinde bulunmaktadr

Denizden Kazanlan Arazilerle Ol uturulan Dnya

597

(rnein civa gibi) veya canllar tarafndan sentezlenmektedir. Ancak

insanlar tarafndan sentezlenen ve dar braklanlar, miktar bakmn
dan doal olanlardan ok daha fazladr (rnein hormonlar). Geni
anlamda dikkat edilmesi gereken zehirli kimyasallarn ilki haere ila
lar, bcek ilalar ve yabani ot ldrc maddelerdir. Bunlarn bcek
ler, balklar ve dier hayvanlar zerindeki etkileri Racher Carson'un

Silent Spring (Sessiz Bahar ) adl 1 962 ylnda yaynlanan kitabnda an

latlmtr. O zamandan beri anlalmtr ki, biz insanlar iin daha b

yk olan zehir etkileri yine bizde olanlardr. Sulular sadece bcek ila
lar ve ot ldrc ilalar deildir, ayn zamanda civa ve dier metal
ler, yangn geciktirici kimyasallar, buzdolabnn soutma sisteminde

kullanlan gazlar, deterjanlar ve plastik bileenler. Biz onlar yemek

yerken ve su ierken yutuyor, soluk alp verirken iimize ekiyoruz.

Derimiz onlar emiyor. Ne var ki bunlar bazen doum kusurlarna, zi

hinsel gerilie, baklk sisteminde geici veya kalc hasara yol aar
lar. Buna ek olarak, ABD'deki srf hava kirliliinden dolay olan lm
ler (toprak ve su kirliliini dikkate almazsak) her yl 130 binin zerin
de olduu tahmin edilmektedir.
Bu zehirli kimyasallarn ou evremizdeki ortam ierisinde ok

yava olarak paralanr, (rnein DDT ve PCB) veya hi yokolmazlar

(rnein civa) ve iinde bulunduklar ortamlarda ykanmadklar s
rece bulunmaya devam ederler. Dolaysyla ABD'de bulunan pek ok
kirli alann temizliinin yaplmas milyarlarca Dolar'la ifade edilir
(rnein Love Kanal, Hudson Nehri, Chesapeake Krfezi, Exxo n

Val

deiin petrol dknts ve Montana bakr madenleri). Ancak ABD'de

bulunan en kt alanlardaki kirlilik bile eski Sovyetler Birlii, in ve
pek ok nc Dnya lkeleri madenleri ile kyaslandnda nem
siz kalmaktadr. yle ki buradaki temizlik masraflarn kimse dn
meye bile cesaret edememektedir.

9. 'Yabanc trler', kastl olarak veya olmayarak doal bulundukla

r yerden, doal olarak bulunmadklar yere transfer ettiimiz trlere
denir. Baz yabanc bitki trlerini yetitirmek zere eker, baz yabanc
hayvan trlerini evcil hayvan olarak alrz. Tabiat manzaras olutur
mak asndan da yabanc trler bizim iin deerlidirler. Ancak bazla
r da, temas kurduklar trlerin nfuslarn ya onlar avlayarak ya on
larn zerinde asalak olarak yaayarak, ya hastalk bulatrarak ya da
onlarla ar derecede rekabet ederek yok ederler. Yabanc trler bu b-

598

yk etkilere sebep olurlar, nk temas kurduklar doal trlerin bun

lara baklklar yoktur ve kar koyamazlar. (Tpk insan nfusunun
iek hastalna veya AIDS'e kar koyamamas gibi.) imdiye kadar
yabanc trler yznden bazen bir sefere mahsus olarak, bazen de her
yl tekrarlanan yz milyonlarca ve hatta milyarlarca Dolar'lk hasarla
ifade eden olaylar olmutur. Gnmzdeki modern rnekler u trle
ri iine almaktadr; Avustralya'ya ait tavanlar ve tilkiler, Spotted Knap
weed ve Leafy Spurge (bkz 1 . Blm) gibi zirai otlar, haereler, aalar
da, mahsullerde ve bceklerde bulunan patojenler (Amerikan kestane
aalarn ve karaaalarn tahrip eden mantarlar), su yollarn tka
yan su smblleri, elektrik santrallerini tkayan zebra midyeler, Kuzey
Amerika Byk Glleri'ndeki (Resim 30, 3 1 ) eski ticari balk iftlikle
*
rini harap eden ta emenler. Daha eski rneklere bakarsak, Paskalya
Adas'nn hurma aalarnn yemilerini kemirmek suretiyle yok ol
masna katkda bulunmu olan fareler. Bunlar Paskalya, Henderson ve
daha nce farelerin bulunmad dier Pasifik Adalar'ndaki yuva ya
pan kularn yumurtalarn ve yavrularn da yemilerdir.
1 O. nsanlarn kullandklar baz sistemler, atmosfere kaan gazlar
retirler ve bunlar da koruyucu ozon tabakasna hasar verirler (nce
den yaygn olan buzdolab soutma sisteminde kullanlan gazlar gibi)
veya gne n emen sera gazlar gibi hareket ederler ve bylece glo
bal snmaya mahal verirler. Global snmaya yol aan gazlar, aralarn
atelemesi ve insan solunumu ile ortaya kan karbon dioksit ve gevi
getiren hayvanlarn barsaklarnn iindeki fermantasyondan meyda
na gelen metan gazlardr. Elbette ki her zaman doal yangnlar, hay
vanlarn solunumlar sayesinde oluan karbondioksit ve metan reten,
gevi getiren yabani hayvanlar vardr. Ancak odun ve fosil yakt yak
mamz, sr ile koyun srleri beslememiz mevcut durumu daha da
arlatrmtr.
Yllardr bilim adamlar global snma gereini, nedenlerini ve ie
riini mzakere etmektedirler. Dnyann ss tarihe gre daha m art
mtr? Eer yleyse, insanlar bunun ne kadarna sebep olmaktadrlar?
Bu konuda aratrma yapan bilim adamlar, komplike analiz gerektiren
ve yldan yla inip kan dnyann s derecesine ramen, atmosferin de
son zamanlarda olaand bir hzla snmaya baladn dnmekte
dir. Bunun nemli bir blm insanlardan kaynaklanmaktadr. Gele*

Ta emen: emici bir su hayvan.

Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan Dnya

599

ceimizle ilgili endielenmemiz gerekmektedir. rnein gelecek yzyl

ortalama global s "sadece" 1 .5 derece santigrat veya 5 derece santigrat
artarsa ne olur? Bu rakamlar ok nemli gibi grnmeyebilir, ancak
son buzul anda ortalama global snn 'sadece' 5 derece santigrat da
ha souk olduunu gz nne almamz da gerekmektedir!
Kii ilk bata dnebilir ki, global snmay iyi karlamalyz, n
k fazla s, bitkilerin daha hzl bymesi anlamna gelmektedir. Bu
durumda global snmadan hem kazanl kanlar hem de kaybeden
ler olacak gibi grnmektedir. Az sya sahip serin blgelerdeki ekinle
rin verimi belki gerekten de artacaktr, ancak zaten scak veya kuru
alanlarda yetien rnlerin verimi kesinlikle azalacaktr. Montana, Ka
liforniya ve dier pek ok kuru iklime sahip blgelerde dalardaki kar
tepelerinin kaybolmas, sulama iin elde bulunan suyu azaltacak ve bu
blgelerdeki rnlerin verimlerini gerekten de snrlayacaktr. Buz ve
karlarn erimesinden dolay meydana gelecek olan global deniz seviye
lerindeki art sel basma ve kylarn erozyona uramas tehlikesini do
uracaktr. Youn ekilde yerleimin bulunduu alak yerlerde uzanan
kylardaki ovalar ve nehir deltalar deniz seviyesinin pek az zerinde
ve hatta altnda bulunurlar. Dolaysyla Hollanda'nn ou, Banglade
ve dou ABD sahili, alakta bulunan pek ok Pasifik adas, Nil ve Me
kong Nehirleri deltalar ile Ingiltere'nin ky ve nehir kenarnda bulu
nan ehirleri (rnein Londra), Hindistan, Japonya ve Filipinler tehdit
altndadr. Global snma nceden tam olarak tahmin edilmesi zor
olan byk (ya da yardmc) etkiler de meydana getirecektir. Bunlar
muhtemelen nemli problemlere yol aacaktr. rnein Arktika buzu
lunun erimesi ile okyanus sirklasyonunda oluan deiiklikler iklim
deiiklikleri meydana getirecektir.
Kalan iki problem de insan nfusundaki artla ilgilidir.
1 1 . Dnyann insan nfusu artmaktadr. Daha fazla insan daha faz
la besine, daha fazla topraa, suya, enerjiye ve dier kaynaklara ihtiya
duyacaktr. insan nfusunun deikenlik oran ve hatta yn dnya
apnda epey farkldr. En yksek nfus byme oran baz nc
Dnya lkelerinde grlmektedir (ylda % 4 veya daha fazla). talya
ve Japonya gibi baz Birinci Dnya lkelerinde ise bu oran dktr
(yllk % 1 veya daha az) . Rusya gibi ve AIDS'ten etkilenen Afrika l
keleri gibi nemli toplumsal salk krizleri yaayan lkelerde byme
oran negatiftir (Bunlar nfusu azalan lkeler konumundadrlar).

600

Herkesin de kabul ettii gibi dnya nfusu artmaktadr, ancak yllk

art oran on yl veya yirmi yl nceki kadar hzl deildir. Bununla
birlikte cevaplarn bulmak istediimiz sorular vardr. rnein, acaba
dnya nfus art mevcut seviyesinin zerinde belli bir deerde sabit
lenecek midir? ( mesela mevcut nfusun iki kat m olacaktr?) ve (eer
yle olacak ise) bu seviyeye ulamas iin ka yl gerekecektir (30 yl
m? 50 yl m?) ya da nfus gerekten de artmaya devam edecek midir?
nsan nfus bymesinin uzun ve kendinden gelien bir ivmesi
vardr. Bu duruma 'demografik eilim' veya 'nfus momentumu' deriz.
rnein son zamanlardaki nfus bymesinin sonucunda, bugn a
r sayda ocuk ve gen insan bulunmaktadr. Dnya zerindeki her
ift sadece iki ocuk sahibi olmak zere kendilerini snrlarsalar, uzun
vadede nfusun deimemesini salayacaklardr. nk bu miktarda
ki ocuk says, ebeveynlerin ikisi de ldkten sonra yerlerini alaca
iin yaklak olarak doru bir saydr. (Aslnda ocuksuz iftleri ve ev
lenmeyen ocuklar dikkate alrsak bu say 2.l 'dir.) Bununla beraber
yaklak 70 yl kadar dnyann nfusu artmaya devam edecektir, n
k bugn gen nfus yal nfustan daha fazladr. nsan nfusunun
byme problemi son birka on ylda epey dikkati ekmi ve 'Sfr N
fus Art' (Zero Population Growth) gibi hareketlerin balamasna yol
amtr. Bu hareketler, dnya nfus artn yavalatmaya veya dur
durmaya yneliktir.
1 2. Burada nemli olan sadece tek bana insan says deildir. On
larn evreye olan etkileri de nemlidir. Eer bugn dnya da yaayan
6 milyar insann ou kriyojenik* muhafazada olsalard, yemek yeme
selerdi, nefes almasalard ve metabolizmalar da almasayd, bu byk
nfus hibir evre problemine yol amazd. Oysa kaynak tkettiimiz
ve atk rettiimiz iin nfus says problem olmutur. Bu, kii bana
meydana getirilen etki-her bir insan tarafndan tketilen kaynaklar ve
atlan atklar-dnya apnda epey deikenlik gsterir. Bu durum, Bi
rinci Dnya'da en yksek deerlere ularken, nc Dnya'da en d
k deerlerdedir. Ortalama olarak, ABD, Bat Avrupa ve Japonya'nn
her bir vatanda, fosil yaktlar gibi kaynaklar, nc Dnyann in
sanlarndan 32 kat fazla tketmekte (Resim 35) ve yine 32 kat fazla atk
karmaktadr.
ki sebepten dolay evreye dk etkisi olan insanlar, yksek etki
si olan insanlara dnmeye balamlardr. Birincisi, nc Dnya
*

kriyojenik: ar dk slarda soutma.

Denizden Kaza nlan Arazilerle Olutu rulan D nya

60 1

lkelerinde yaayan insanlarn yaam standartlarndaki arttr. nk

bu insanlar, Birinci Dnya'nn yaam biimini grmekte ve zenmek
tedirler. !kincisi ise, kendi lkelerindeki politik, ekonomik ve sosyal
problemlerden kaan nc Dnya insanlarnn, yasal veya yasal ol
mayan yollarla Birinci Dnya'ya g etmeleridir. evreye etkisi dk
olan lkelerden yaplan g, ABD ve Avrupa'nn nfus artna asl
katkda bulunan bir unsurdur. Bir btn olarak bakldnda tm
dnya zerindeki insan nfusu asndan kar konulmaz olan en
nemli problem, Kenya, Ruanda ve dier fakir nc Dnya lkele
rindeki yksek nfus art deildir. Kald ki bu aslnda Kenya ve Ruan
da iin bir problem tekil etmektedir ve bu lkelerde zerinde en ok
durulan konu nfus problemidir. Ancak bunun yerine en byk prob
lem, nc Dnya lkelerinin yaam standartlarnn ykselmesi ve
nc Dnya vatandalarnn Birinci Dnya lkelerine g etmeleri
ve Birinci Dnya standartlarna adapte olmalar sonucunda toplam
olarak artan insan etkisidir
Dnyann mevcut durumdan iki kat fazla nfusu bile kaldrabile
ceini ne sren, nfus artn sadece saylarla dikkate alan ve kii ba
na etkinin ortalama artn pek dikkate almayan pek ok 'iyimser'
mevcuttur. Ancak imdiye kadar, dnyann, mevcut etkinin 1 2 katn
da kaldrabileceini iddia eden kimseyle karlamadm. Kald ki by
le bir art, tm nc Dnya sakinlerinin Birinci Dnya yaam
standartlarn adapte etmesi ile oluacaktr. (Bu 1 2'lik faktr, nceki
paragrafta bahsettiim 3 2'lik faktrden daha azdr, nk nc
Dnya'da, saylar az da olsa, zaten yaam biimleri evreye yksek de
recede etki eden Birinci Dnya insanlar yaamaktadr.) Herkesin ya
am standard sabit kalsa ve sadece in'de yaayan halk Birinci Dnya
yaam standartlarn yakalasa bile, bu durum dnya zerindeki insan
etkisini ikiye katlamaya yetecektir (bkz. 12. Blm).
nc Dnya insan Birinci Dnya yaam standartlarn istemek
tedir. Bu arzuyu televizyon seyrederek ve kendi lkelerinde satlan Bi
rinci Dnya tketim mallarnn reklamlarn grerek ve Birinci Dn
ya lkelerinden kendi lkelerine gelen turistleri gzlemleyerek gelitir
milerdir. Bugn en cra kyler ve mlteci kamplarnda yaayan in
sanlar dahi d dnyay tanmaktadrlar. nc Dnya vatandalar
nn Birinci Dnya ve Birlemi Milletler kalknma ajanslar tarafndan
bu istekleri tevik edilmektedir. Bunlar, '..inc dnyaya, ayet ulusal

602

btelerini dengeledikleri, eitime ve alt yapya yatrm yaptklar veya

bunun gibi baka eyleri baardklar takdirde ryalarnn geree d
neceine dair umut vermektedirler.
Fakat BM' de ve Birinci Dnya hkmetlerinde bulunan hi kimse
bu ryann imkanszln itiraf etmemektedir. Bir baka deyile,
nc Dnya'nn o kalabalk nfusunun, mevcut Birinci Dnya
standartlarna ulat ve bu standartlar srdrd bir dnyann as
lnda srdrlemez oluunu anlatmamaktadr. Elbette Birinci Dn
ya'nn bu ikilemi nc Dnya'nn kendisine yetime abalarn bal
talamakla zmesi imkanszdr. Gney Kore, Malezya, Singapur, Hong
Kong, Tayvan ve Mauritius bunu halihazrda baarm veya baarmak
zere olan lkelerdir. in ve Hindistan ise kendi abalar ile hzla iler
leme kaydetmektedirler. Birlemi Milletleri oluturan 15 zengin Bat
Avrupa lkesi, Dou Avrupa'dan 1 0 fakir lkeyi yelie kabul ederek
birlii geniletmiler ve bylece bu 1 O lkenin bu ryaya ulamasna
teminat vermilerdir. Eer nc Dnya lkelerindeki insan nfusu
olmasa, Birinci Dnya lkelerinin tek bana mevcut gidiatn sr
drmesi olanakszdr. nk sabit bir gidiat ierisinde deildir, ken
di kaynaklarn tketmektedir. nc Dnya'dan ithal ettii kaynak
lar da tketmektedir. u anda Birinci Dnya liderleri iin kendi va
tandalarndan yaam standartlarn drmelerini istemek, bylece
dk kaynak tketimi ile dk atk oranlarna ulamak, politik a
dan saldrya ak bir durum olacaktr. Peki nc Dnya'da yaayan
insanlar mevcut Birinci Dnya standartlarnn kendileri iin ulala
maz olduunu anladklarnda ve Birinci Dnya insanlar da sahip ol
duklar yksek yaam standartlarn terk etmeyi reddettiklerinde ne
olacak? Hayat gerekten de birtakm dengelere bal olarak strap ve
rici seenekler ile doludur. Ancak bu, karar vermemiz gereken en ac
masz dengedir. Tm insanlarn daha yksek bir yaam standard ya
kalamas iin onlar tevik etmek ve yardm etmek nemlidir. Ancak
global kaynaklarn ar kullanlmak suretiyle bitirilmesine gz yum
mak kesinlikle yanl olacaktr.

Eer Onlar zemezsek...

Bu 12 problemi de birbirinden farkl olarak izah ettim. Aslnda,
bunlar birbirlerine baldr. Bir problem dierini kztrmakta veya di
erinin zmn daha da zorlatrmaktadr. rnein insan nfus ar-

Denizden Kaza nlan Arazilerle Oluturulan Dnya

603

t dier 1 1 problemi etkilemektedir. Daha fazla insan demek daha faz

la orman kayb, zehirli kimyasal madde ve yaban balna vs. kar da
ha ok talep demektir. Enerji problemi de dier problemlere bamldr
nk enerji salamak iin fosil yaktlarnn kullanm sera gazlarnn
olumasna ar bir biimde katkda bulunmaktadr. Ayrca toprak ka
yplar, sentetik gbre kullanmna yol amaktadr. Bu da, gbre yapm
iin enerji ihtiyac var demektir. Fosil yaktlarnn azl nkleer enerji
ye olan ilgimizi arttrmaktadr. Bu da bir kaza olmas durumunda 'ze
hir' le ilgili anlattmz problemlerin belki de en byn gzler n
ne serecektir. Ayrca fosil yaktlarnn azl bu yaktlarn almn paha
l klmakta, okyanusu tuzdan arndrmak iin enerji kullanldndan
tatl su sorunlarmz zmemiz daha pahal bir hale gelmektedir.
Balklk irketlerinin azalmas ve dier yabani gdalarn tkenme
si, onlarn yerini alacak iftlik hayvancl, bitki yetitirme ve su iin
de balk yetitirme kltr zerine daha ok bask yapmaktadr. Bu
durum daha fazla humus kaybna sebep olmakta, tarmdan ve su iin
de yetitirme kltrnden dolay daha fazla trofkasyona sebep ol
maktadr. nc Dnya'daki ormanlk alanlarn yok edilmesi, su s
knts ve topran bozulmas buradaki savalar tevik etmekte ve hem
yasal yollarla barnacak yer bulmak isteyen insanlarn hem de yasal ol
mayan yollarla kaan gmenlerin nc Dnya'dan Birinci Dn
ya'ya tanmasna sebep olmaktadr.
Dnya zerindeki toplum u anda srdrlemez bir yol zerinde
dir. Henz zetlemi bulunduumuz 12 adet srdrlemezlik proble
mimizden herhangi biri gelecek birka on yl iinde yaam stilimizi k
stlamamz iin yeterli olacaktr. Bunlar 50 yldan az bir zamanda pat
layacak olan birer saatli bomba gibidirler. rnein Malezya Yarmada
s'ndaki ulusal parklarn dnda kalan eriilebilir dz arazideki tropikal
yamur ormanlarnn hemen hemen tamam tahrip olmu durumda
dr. Solomon Adalar'nda, Filipinler'de, Sumatra ile Sulawesi zerinde
ise bu tahribat on yldan daha az bir zaman iinde tamamlanacaktr. 25
yl ierisinde Amazon Havzas ile Kongo Havzas'nn baz ksmlar d
nda dnya apnda hi orman kalmam olacaktr. Ayrca tm dnya
da deniz balkl endstrisini tketmi veya byk lde baltalam
bulunuyoruz. Temiz, ucuz veya kolay eriilebilir petrol ile doal gaz re
zervlerini de tketmi durumdayz. Birka on yl ierisinde fotosente
tik tavana yaklaacaz. Yarm yzyl ierisinde, global snmann bir

604

Santigrat veya daha fazla dereceye ulamas ve dnyadaki yabani hay

van ile bitki trlerinin byk bir kesiminin geri dndrlemezlik nok
tasna gelecei veya bu noktay aaca tahmin edilmektedir. insanlar
genellikle u soruyu sorarlar: "Dnyann bugn karlat en nemli
evre/nfus problemi nedir?" Buna verilecek net cevap u olmaldr:
"En nemli problem, 'en nemli problemi' belirlemedeki yanl odak
lanmadr!" Bu cevap kesinlikle dorudur, nk bu saydmz bir d
zine problemin herhangi biri eer zmlenemez ise bize ar hasar ve
recektir ve bunlar birbirlerini kesinlikle etkilemektedirler. Eer 1 1 tane
sini zer ve hangisi olursa olsun 2:yi brakrsak hala bamz belada
demektir. Bunlarn hepsini zmek zorundayz.
Bundan dolay, bu srdrlemez gidiatta hepimiz hzla yol ald
mz iin dnyann evre problemleri bir ekilde bugn hayatta olan
ocuklarmzn ve gen yetikinlerimizin yaam sreleri dahilinde
zlecektir. Burada asl soru; bunun bizim seim yapabileceimiz hou
muza giden yollarla m yoksa sava, soykrm, alk, salgn hastalk ve
toplumlarn k gibi semek istemeyeceimiz naho yollarla m
olacandr. Tm bu irkin fenomen, tm insanlk tarihi boyunca sk
a grlmtr. Ancak bunlarn grlme sklklar, evresel ypranma,
nfus basks ve bunun sonucu olarak fakirlik ve politik istikrarszlk
ile artmaktadr.
Hem modern dnya da hem de eski zamanlarda evre ve nfus
problemlerinin naho sonular oktur. Bu rnekler; Ruanda, Burun
di ve eski Yugoslavya'da soykrm ile sonulanmtr. Modern Sudan,
Filipinler ve Nepal ile eski Maya anavatannda ise savalar, i savalar
ve gerilla savalar ile sonulanmtr. Tarih ncesi Paskalya Adas ile
Mangareva'da ve eski Anasazi'de yamyamlk vuku bulmu, pek ok g
nmz Afrika lkeleri ile yine tarih ncesi Paskalya Adas'nda alk ile
karlalmtr. Afrika'da AIDS salgn hala vardr ve artk neredeyse
her yerde bu hastalk grlmektedir. Gnmzde Somali'de, Solomon
Adalar'nda ve Haiti ile eski Maya'da hkmet yklmtr. Dnya a
pnda bir ke ramak kala denilebilecek bu sonu, belki 'sadece' Ru
anda benzeri veya Haiti benzeri koullarn gelimekte olan lkelere da
ha ok yaylmas ile olabilir. Bu esnada, Birinci Dnya sakinleri olarak
bizler, pek ok Birinci Dnya gzelliklerini elimizde tutmaya devam
edebiliriz ancak mutsuz olacamz, daha fazla kronik terrizm ile ku
atlacamz, savalar ve salgn hastalklar ile dolu bir gelecekle kar-

Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan D nya

605

laacaz. Birinci Dnya'nn kendi yaam biimini, ken nc

Dnya lkelerinden kaan umutsuz gmen akmlarnn karsnda ne
kadar srdrebilecei olduka phelidir. Bu durdurulamaz mevcut
akmlar ok daha fazla sayya ulaacaktr. Gardar katedral iftliinin
sonunu gzmn nne getiriyorum, Grnland'daki o ahane sr
ambar, fakir tarlalardan gelen lskandinavyallarn akn ile ezilecek,
iftlik hayvanlar lecek veya yenilip bitirilecek.
Ancak bu tek tarafl karamsar senaryoya kendimizi kaptrmadan
evvel karmza kan baka problemleri ve onlarn yaratt karmaa
lar da inceleyelim. yle hissediyorum ki, bu durum bizi tedbirli bir
iyimserlik noktasna getirecektir.

Los Angeles'da Hayat

imdi size bahsettiklerimi daha somut gzler nne sermek adna,
bu on iki evresel problemin dnyann en iyi bildiim blgesindeki
yaam nasl etkilediini inceleyeceim. Ben Gney Kaliforniya'da Los
Angeles'da yayorum. Amerika Birleik Devletleri'nin Dou Ky
s'nda bydkten ve Avrupa'da birka yl geirdikten sonra 1 964 y
lnda ilk olarak Kaliforniya'y ziyaret ettim. Bana ok cazip grnd ve
1 966 ylnda da buraya tandm.
Dolaysyla son 39 yldr Gney Kaliforniya'nn nasl deitiini
ok iyi gzlemledim. Pek ok adan cazibesini kaybetti. Aslnda dn
ya standartlar yannda Gney Kaliforniya'nn evre problemleri nis
peten hafif kalmaktadr. Dou Ky'da yaayan Amerikallar' a ait fkra
larn tersine buras toplumsal k riskinin bulunduu bir blge de
ildir. Dnya standartlar ve hatta ABD standartlar dnldnde,
buradaki insan nfusu son derece zengin ve evre bilinci asndan
eitimlidir. Los Angeles baz problemleri ile tannr; zellikle dumanla
kark sis ok vardr. Ancak evre ve nfus problemleri dier nde ge
len Birinci Dnya ehirleri ile kyaslandnda olduka sade ve hatta
sembolik kalmaktadr. Peki bu problemler hemerilerim Los Angeles
llar ile benim yaamm nasl etkilemektedir?
Los Angeles'da yaayan hemen hemen herkes tarafndan dile geti
rilen ikayetler zaten yksek olan ve artmakta olan nfusumuz ile ilgi
lidir. aresiz kaldmz trafik tkankl, konut edinmenin ok paha
l olmas (Resim 36), milyonlarca insann pek aznn istihdam merkez
lerinde alyor olmas, bu merkezlerin yaknlarnda pek snrl ika-

606

met alan bulunmas, bunun sonucu olarak insanlarn gnlk olarak

ile ev aras uzun mesafeleri arabayla kat etmek zorunda kalmalar ve
bu mesafelerin neredeyse tek gidite iki saate ve 96 km'ye kmas
nemli problemlerimizdir. 1 987 ylnda Los Angeles, en kt trafii
olan ABD ehri seildi ve o zamandan beri de her yl ayn ekilde de
vam ediyor. Bu problemler son on yl iinde daha da ktlemitir. Bu
problemler artk Los Angeles'taki i verenlerin, i gcn ekebilmele
rini ve ellerinde tutabilmelerini baltalayan en byk faktrlerdir. Ayr
ca bizim herhangi bir gsteriyi izleme veya arkada ziyaretine gitme is
teimize de baltalamaktadr. Evimden Los Angeles'n merkezine veya
havaalanna 1 9 km yol kat etmek iin imdi bir saat 1 5 dakika yol gi
diyorum. Ortalama bir Los Angelesl her yl iine gidip dnmek iin
368 saat, yani 24 saatlik 15 gn geiriyor. Dier amalar iin araba kul
lanmada geen zaman saymazsak tabii (Resim 37)!
Ne var ki bu problemler ciddi ekilde tartlmamaktadr bile ve her
ey daha da ktye doru gitmektedir. nerilen otoban inaat veya
metro planlar da bu mthi kalabaln sadece birka dar noktasn
rahatlatmay hedeflemektedir. Ayrca gittike says artan aralar da bu
yk arttrmaktadr. Los Angeles'n kalabalk nfusla ilgili problemle
rinin daha ne kadar ktye gidecei belirsizdir. Milyonlarca insan di
er ehirlerde ok daha kt bir trafikle baa kmak zorunda kalmak
tadr. rnein Tayland'n bakenti Bangkok'ta yaayan arkadalarm
artk yanlarnda portatif bir ecza tuvaleti tayorlar, nk orada yol
culuklar ok uzun ve yava oluyor. Bir keresinde hafta sonunda tatil
amal olarak ehir dna kmak istemiler, ancak trafiin iinde 1 7
saat kalp sadece 4 . 8 k m ilerleyince vazgeip evlerine dnmlerdi.
Her ne kadar kuramsal olarak nfus artnn neden iyi bir ey oldu
unu ve dnyann buna nasl uyum salayacan aklayan iyimserler
olsa da, ben kiisel olarak yaad blgede nfus artn istediini di
le getiren bir Los Angeles sakini ile karlamadm (ve dnyann her
hangi bir yerinde de ok az kiiyle karlatm) .
Gney Kaliforniya'nn nc Dnya'dan Birinci Dnya'ya tanan
insanlar barndrmas sebebiyle, dnya apnda evresel adan gittik
e ykselmekte olan kii bana den ortalama insan etkisine olan kat
ks, yllardr Kaliforniya politikasnn en nemli sorunudur. Kalifroni
ya'nn nfus art neredeyse tamamyla glere ve geldikten sonra bu
gmenlerin iyice genileyen ailelerine bal olarak ivme kazanmakta-

Den izden Kaza nlan Arazilerle Olutu rulan Dnya

607

dr. Kaliforniya ve Meksika arasndaki snr ok uzundur ve dolaysyla

yasal olmayan yollarla Orta Amerika'dan i bulmak veya kiisel gven
liini salamak amacyla g etmek isteyen insanlara kar etkili ekilde
kontrol altnda tutmak zordur. Her ay g etmeye alanlarn lde l
dkleri, soyulduklar ve vurulduklar ile ilgili haberler kmaktadr an
cak bu durum onlar kesinlikle yldrmamaktadr. Yasal olmayan dier
yollarla gelen gmenler ise in ve Orta Asya gibi uzak blgelerden ge
milerle gelmektedir. Bu gemiler gmenleri kyya yakn bir yerde indi
rir. Kaliforniya sakinleri Birinci Dnya yaam stilini elde edebilmek iin
gelen tm bu nc Dnya gmenleri ile ilgili olarak iki dnceye
sahiptir. Bir taraftan ekonominin onlara bal olduunu dnrler
nk inaat alanlarndaki ve tarlalardaki iler bu insanlara verilmekte
dir. Dier taraftan Kaliforniya sakinleri onlardan ikayetidirler, nk
pek ok ite gmenler isiz sakinler ile rekabet halindedir. Maalarn
dmesine yol aarlar ve zaten ok kalabalk olan hastanelerimizde ve
kamu eitim sistemimizde birer yk olurlar diye dnmektedirler. Bir
durum, ( 1 87. nerge ile) 1 994 eyalet seimleri oy pusulasnda ezici bir
stnlk ile semenler tarafndan onaylanm, ancak sonra anayasal ze
minde mahkemelerce iptal edilmi ve sonu olarak yasal olmayan g
menler devlet kaynakl menfaatlerden yoksun braklmlardr. Hibir
Kaliforniya sakini veya seimle gelmi memuru, bu uzun sreli eliki
ye yani bir taraftan gmenlere ii olarak ihtiya duyarken, dier taraf
tan onlarn mevcudiyetine ve kendi ihtiyalarn gidermelerine kzan,
Dominiklilerin Haitililere ynelik davrann hatrlatan bu duruma
pratik bir zm getirememilerdir.
Gney Kaliforniya enerji krizine nde gelen bir katlmcdr. Elekt
rikli tramvay sistemimiz 1 920'lerdeki ve 1 930'lardaki iflaslarda k
mtr. Yol haklar otomobil reticileri tarafndan satn alnm ve
parsellenmitir. Bu sebeple tramvay an (stelik otomobiller ile reka
bet ederek) yeniden ina etmek imkanszdr. Angelenolar yksek
apartmanlardan ziyade mstakil evlerde yaamay ve uzun mesafeler
de oturmay tercih etmektedirler. Farkl blgelerde altklarndan
farkl gzergahlar izlerler. Dolaysyla ou sakinin ihtiyalarn tatmin
edecek bir toplu tama sistemi tasarlamak da imkanszdr. Bunun so
nucu olarak da Angelenolar motorlu aralara bamldrlar.
Yksek gaz tketimimiz, dalarn Los Angeles'n etrafn kuatmas
ve sk sk esen rzgarn yn ehrimizin kt ne sahip dumanl sis
problemini retmektedir (Resim 38). Son on ylda dumanl sis konu-

608

sundaki ilerlemeye, mevsimsel deikenlie (sis zellikle yaz sonu ve

sonbahar ba en kt hale gelir) ve lokal deikenlie ramen (sis i k
smlara gidildike artar), Los Angeles, Amerika ehirleri iinde hava ka
litesi bakmndan ortalama olarak tabana yakn bir noktada durmaya
devam eder. Yllar sren iyiletirmeden sonra hava kalitemiz son yllar
da yeniden gerilemeye balamtr. Ayrca yaam tarzlarmz ve sal
mz etkileyen bir baka sorun da barsak paraziti olan giardia adl bir
organizmann son birka on yldan fazla bir zamandr Kaliforniya'nn
nehirlerinden ve gllerinden yaylmasdr. Oysa 1 960'lar da buraya ta
ndm zaman dalarda yry yaparken akarsulardan su imek g
venli idi. Bugn ise giardia enfeksiyonu kesinlikle garantili bir sonu.
En ok farknda olduumuz habitatn nasl idare edilecei sorunu
Gney Kaliforniya'nn iki byk habitatndaki yangn riskidir. Yani
chapparal (Akdeniz'in makilerine benzeyen allarla kapl orman) ve
mee ormanlar. Doal koullar altnda her iki habitat da yldrm arp
malarndan dolay kan yangnlar geirmilerdir. Tpk 1 . Blm'de
bahsettiim Montana ormanlarnda olduu gibi. imdi bu yksek de
recede yanc habitatlarn iinde ve yaknlarnda yaayan insanlar oldu
undan Angeleno'lar yangnlarn derhal dindirilmesi gerektiini talep
etmektedirler. Her yl yazn sonu ve sonbaharn ba-ki Gney Kali
forniya'da yln en scak, en kuru ve en rzgarl zamandr-yangn
mevsimidir. Yzlerce ev bu yangnlardan dolay alevler altnda kalr.
inde yaadm kanyon 1 96 l 'den beri kontrol d bir yangnla kar
lamad. Oysa o yl 600 evin yand ok byk bir yangn yaanmt.
Bu probleme teorik bir zm Montana ormanlarnda olduu gibi bel
ki ate ykn azaltmak iin kk lekli kontroll yangnlarn ka
rlmas olabilir. Fakat bu yangnlar byle youn nfuslu bir blgede
manasz bir biimde tehlikeli olacaktr ve halk buna dayanamayacaktr.
Kullanlan yabanc trler, Kaliforniya ziraat iin byk bir tehdit
ve ekonomik bir yktr. Mevcut bilinen tehdit ise Akdeniz meyve si
*
neidir. Ziraat d tehditler ise patojenler olarak bilinmektedir. Bun
lar da mee ve am aalarmz lm tehditi altnda tutmaktadrlar.
Her iki olum da ocukken amfibilere (kurbaalar ve semenderler) il
gi duyduklarndan, ou yerli amfibi trn Los Angeles Vilayeti'ndeki
rmaklarn te ikisinden kklerinin kaznm olduunu renmi

patojen: hastala sebep olan mikrop ve virs.

Denizden Kazanlan Arazilerle Olu turulan D nya

609

tim. nk amfbilere musallat olan yabanc yrtc (kerevides, iri

kurbaalar ve sivrisinek bal) Gney Kaliforniya amfibilerini aresiz
brakm, hayvanlar bu tehditlerden kendilerini saknamamlardr.
Kaliforniya tarmn etkileyen en nemli toprak problemi ise sali
nizasyondur. Antiseptik suyla ykama ile yaplan tarm sonucunda bu
durum Kaliforniya'nn Central Vadisi'ndeki geni tarm alann harap
etmitir. Aslnda buras Amerika Birleik devletlerindeki en zengin ta
rm arazisidir.
Gney Kaliforniya'ya yamur az yadndan Los Angeles su ihti
yacn Sierra Nevada sradalarndan, bitiik Kuzey Kaliforniya vadile
rinden ve eyaletimizin dou snr zerindeki Kolorado nehrinden
uzun su kemerleri ile salar. Kaliforniya'nn nfusunun artmas ile
iftiler arasnda ve ehirler arasnda su kaynaklar konusunda rekabet
de kzmaktadr. Kresel snma ile birlikte suyumuzun ounu sala
yan Sierra kar tepesi eriyecek ve Montana'da olduu gibi Los Ange
les'da da su sknts olasln arttracaktr.
Balklk endstrisinin kne gelince, Kuzey Kaliforniya'nn
sardalya endstrisi 20. yzyln balarnda kmtr. Gney Kalifor
*
niya'nn abalon endstrisi de benim oraya varmdan sonra birka on
yl da kmtr. Gney Kaliforniya'da kaya bal endstrisi imdi
k srecindedir ve geen sene ierisinde ciddi ksntlar yznden or
tadan kalkma riskiyle karlamtr. Ben buraya tandmdan beri Los
Angeles spermarketlerinde balklarn fiyatlar drt kat artmtr.
Son olarak biyoeitlilik kayplar Gney Kalforniya'nn en belirgin
trlerini etkilemitir. Kaliforniya eyaletinin ve benim niversitemin
(Kaliforniya niversitesi) sembol Kaliforniya Altn aysdr. Ancak
imdi nesli tkenmitir. (insann kendi yaad eyalet ve niverste iin
ne dehet verici bir durum! ) Gney Kaliforniya'nn deniz su samurla
r nfusu son yzylda yok olmu ve bu konudaki tm giriimlerin so
nucu da belirsiz kalmtr. Los Angeles'da yaadm zaman ierisinde
en karakteristik iki ku trmz olan Roadrunner ile Kaliforniya bl
drcnnn poplasyonlar ise tkenmi durumdadr. Kaliforniya se
menderi ile Kaliforniya aa kurbaas ise saylar epey azalan Gney
Kaliforniya amfibileridir.
Bu nedenle, evre ve nfus problemleri Gney Kaliforniya'daki
ekonomiyi ve yaam kalitesini baltalamaktadr. Su skntmzn, elekt*

abalon: istiridyeye benzeyen bir deniz canls.

610

rik skntmzn, p ynlarmzn, kalabalk okullarmzn, konut so

runlarmzn ve ykselen fiyatlarmzn nihayette sorumlusu byk l
de bunlardr. Yine de ou hususta, zellikle berbat trafk tkankl
ile hava kalitesini saymazsak Amerika Birleik Devletleri'ndeki dier
blgelerden daha kt deiliz.

Tek Cmlelik itirazlar

evre problemlerinin ou belirsizliklerle doludur ve bu belirsiz
likler mzakereler iin meru konular olmaktadr. Ancak, ayn zaman
da ounlukla evre problemlerinin nemini yok saymak iin geliti
rilen pek ok neden vardr ve benim kanaatime gre bunlar hakknda
iyi bilgi verilmemektedir. Bu itirazlar ounlukla basit "tek cmle"
alntlar eklindedir. En allm bir dzine rnek sayabiliriz:
"evre ekonomiye kar dengelenmelidir:' Bu alnt evreye olan ilgi
yi lks olarak tanmlar, evresel problemleri zmek iin gereken n
lemlerin net bir masrafa yol atn dnr ve evre problemlerini
zlmemi olarak brakmay bir tasarruf arac gibi grr. Bir baka
deyile, gerei tam tersine evirmektedir. evre kirlilii bize hem k
sa vadede hem de uzun vadede yksek meblalarda para harcatacaktr.
Kirlilii temizlemek veya engellemek bize uzun vadede yksek meb
lalarda tasarruf salar ve ounlukla ksa vadede de salar. evremi
zin salna tpk kendi bedenlerimize dikkat ettiimiz gibi dikkat et
mek, hasta olup o hastalk gelitikten sonra tedavi etmeye uramak
tan daha ucuz ve tercih edilir bir yoldur. Zararl otlarn ve haerelerin,
su smblJeri ve zebra kabuklu midyeler gibi musibetlerin sebep oldu
u hasar bir dnn. Bu haarelerle baa kmak iin yllk olarak de
vaml yaplan masraflar, trafie skp israf ettiimz zamann deeri
ni, evre toksinlerinden hasta olan ve len insanlarn oluturduu
masraf, zehirli kimyasallarn evre temizlik masraflarn, balk stokla
rnn tkenmesi sebebi ile ok ykselen balk fiyatlarn, erozyon ve sa
linizasyondan harap olmu, tahrip olmu tarm arazisinin deerini bir
dnn. Burada yllk birka yz milyon dolar buluyor, belki baka
bir yerde onlarca milyar dolar buluyor ve yine bir baka yerde belki de
bir milyar dolar harcanyor. Bylece yzlerce farkl probleme bir sr
para harcanm oluyor. rnein ABD'de 'bir kiinin istatistik yaam'
deeri yle aklanabilir: Toplum tarafndan bytlm ve eitilmi
ortalama bir Amerikalnn ulusal ekonomiye katkda bulunamadan,

Denizden Kazanlan Arazilerle Olutu rulan D nya

61 1

normal yaam sresinden nce lmesi ABD ekonomisine yaklak 5

milyon dolara patlad11 tahmin edilmektedir. Eer hava kirlilii dola
ysyla ABD'deki yllk lmleri sk bir tahmin ile 130 bin olarak d
nrsek, hava kirliliine bal olarak lmler her yl 650 milyar dola
ra patlyor demektir. Bu durum 1 970'de kabul edilen ABD Temiz Ha
va Yasas'nn temizlik masraflar pahal olmasna ramen, yaam kur
tararak ve salk harcamalarn azalatarak (bu da demek oluyor ki, te
mizlik iin harcanan para kar salamaktadr) yllk yaklak 1 trilyon
dolarlk tahmini tasarruf gelirini nasl getirdiini aklamaktadr.

"Teknoloji bizim problemlerimizi zecektir." Bu inan gelecee y

neliktir. Bundan dolay gemi yllarda yaratt sorunlardan ziyade
problemlerle gndeme gelen teknolojinin szde baar puan zerine
dayanmaktadr. Bu inan ifadesinin altn izmek st kapal bir var
saymdr. Buna gre gelecekte teknoloji mevcut problemleri zmek
konusunda nemli bir rol oynayacak ve yeni problemlerin yaratlma
sn da durduracaktr. Bu inanca sahip kiiler ayn zamanda unu d
nmektedirler: imdi tartlan yeni teknolojiler baarl olacak ve y
le abuk ie yarayacaklar ki, ok ksa zamanda byk bir fark yarata
caklar. ok baarl ve tannm iki Amerikal i adam ve sermayedar
ile yaptm kapsaml bir sohbette her ikisi de olduka etkili bir biim
de bana yeni kan teknolojilerin ve finansal aralarn gemitekiler
den kkl bir ekilde farkl olduu ve onlarn evre problemlerini de
zeceine dair olduka emin olduklarn ifade ettiler.
Ancak yaanm tecrbeler bu hayal edilen baar grafiinin tam ter
sini gstermektedir. Baz teknolojiler baarl olmutur, ancak bazlar da
olmamtr. Baarl olanlarn gelimeleri ve byk aamalar kaydetme
leri bir ka on yl bulmutur. Gaz stmay, elektrikli aydnlatmay, oto
mobilleri, uaklar, televizyonlar bilgisayarlar ve bunun gibi eyalar
dnn. Problemi zmekte baarl olsun olmasn, yeni teknolojiler
dilzenli olarak beklenmeyen yeni problemler yaratmlardr. evre
problemlerini gidermek iin sunulan teknolojik zmler rutin olarak
problemin yaratlmasnda daha ilk aamadan engel olan koruyucu un- .
surlardan ok daha pahaldr. rnein byk petrol szntlar yznden
oluan hasar ve kan temizlik maliyeti milyarlarca dolarla llmekte
dir. Buna kyasla petrol s1zmts1 riskini minimuma indirmek iin gven
lik unsurlarna yaplan harcama olduka mtevazi kalmaktadr.

612

Hepsinden tesi, teknolojideki gelimeler sadece bizim, bir eyleri

yapabilme kabiliyetimizi arttrr. ller ya daha iyi olurlar ya da daha
kt! Tm mevcut problemlerimiz, var olan teknolojimizin istenme
yen negatif sonulardr. 20. yzyl boyunca teknolojide olan hzl ge
liimler eski problemleri zmekten ok yeni problemler yaratmakta
drlar. O yzden u an kendimizi bulduumuz konumdayz. Teknolo
jinin insanlk tarihinde ilk defa olarak, 1 Ocak 2006 tarihi itibariyle,
yeni ve beklenmeyen problemler karmay mucizevi bir biimde bra
kaca, nceden olumu problemleri de zecei dncesine sizi s
rkleyen nedir?
Yeni teknolojik zmlerin ngrlemez zararl yan etkilerinin
binlerce rneinden iki tanesi bile bunu anlamaya yeterli gelmelidir:
CFC'ler (kloroflorokarbonlar) ve motorlu aralar. Eskiden buzdolap
larnda ve klimalarda kullanlan soutucu gazlar zehirliydi (amonyak
gibi) . yle ki evdeki sakinler gece uykudayken bu aletlerin bunlar sz
drmas halinde lme gidebilirlerdi. Bundan dolay CFC'ler (dier bir
ifadeyle, freon'lar) sentetik buzdolab gazlar olarak gelitirildiklerinde
byk bir ilerleme olarak dnld. Bunlar kokusuzdu, zehirli deil
di ve dnya yzeyindeki sradan koullar altnda yksek lde stabil
idiler. Dolaysyla balangta hibir kt yan etki gzlemlenmedi ve
ya beklenmedi. Ksa bir zaman iinde bunlar mucize maddeler olarak
grldler ve dnya apnda buzdolab ile klima soutma sistemi gaz
lar, kpk fleyen etkenler, zcler ve aerosol kaplarndaki itici
maddeler olarak adapte edildiler. Fakat 1 974 ylnda bunlarn stratos
fer'de youn ultraviyole radyasyonu ile bozulduu ve yksek lde
reaktif klorin atomlar rettii kefedildi. Bu da bizi ve tm canllar
ldrc ultraviyole etkilere kar koruyan ozon tabakasnn nemli
bir blmn yokediyordu. Bu keif, baz irketlerin itirazlar ile kar
lat tabii. Sadece 200 milyar dolarlk CFC bazl endstriyel alma
larla yakt salanan irketleri deil, ayn zamanda bilimsel komplikas
yonlarn iinde bulunduu pheleri de yeertti. Bundan dolay
CFC'leri devreden karmak uzun bir zaman ald: 1 988 ylna kadar
DuPont irketi (en byk CFC reticisi) bunlar retmekten vazge
medi. 1 992 ylnda ise endstriyel lkeler CFC retimini 1995 ylna
kadar bitirmek konusunda anlamaya vardlar. Ne var ki in ile dier
baz gelimekte olan lkeler hala bunlar retmektedirler.
Ancak atmosferde bulunan CFC'lerin miktarlar hala yeteri kadar

Den izden Kazanlan Arazilerle Olutu rulan D nya

613

fazladr ve onlarn kimyasal deiime uramalar (yani bozulmalar) da

kafi derecede yavatr. yle ki CFC retiminin tamamen sona ermesin
den onlarca yl sonra bile mevcudiyetini korumaya devam edecektir.
Dier rnek ise motorlu aralarn tantmn iermektedir.
1940'larda ben daha ocukken baz retmenlerimiz 20. yzyln ilk
on yln hatrlayacak kadar yalydlar. O zaman motorlu aralar, ABD
ehirlerinin sokaklarnda ku11anlan at arabalarnn veya maden oca
arabalarnn yerini alma sreci ierisindeydiler. retmenlerimin ha
trladna gre motorlu aralarn hayatlarna girmesiyle kentli Ame
rikallar iki konuda rahatlamlard. Motorlu aralar Amerikan ehir
lerini hem son derece temiz hem de sessiz hale getirmiti! Artk cadde
ler dzenli olarak at atklar ile kirlenmeyecek ve sabit olarak atlarn
toynaklarnn kaldrmlar zerine kard tkrt da duyulmayacakt.
Bugn ise otomobiller ve otobslerle geirdiimiz bir yzyllk tecr
benin sonucunda, onlarn bir zamanlar etraf kirletmeyen ve grlt
karmayan aralar olduklarn syleyen vgler bize sama ve inanl
maz geliyor. Kimse aralarn egzozlarndan kan dumanl sisten kur
tulmak iin zm olarak at kullanmna geri dnmeyi savunmuyor,
ancak bu rnekler kullanmay tercih ettiimz teknolojilerin (CFC'ler
den farkl olarak) nceden belirlenemeyen negatif yan etkilerini gz
ler nne sermek asndan ie yaramaktadrlar.

"Eer bir kayna tketirsek, her zaman ayn ihtiyac karlayan ba

ka bir kaynaa ynelebiliriz. " Bu iddialar ne sren iyimserler her za
man iin bir paras olan ngrlemeyen zorluklar ve uzun sreli ge
i dnemlerini dikkate almamaktadrlar. rnein teknolojik geii he
nz tamamlanmadan ortaya atlan, nemli evresel problemlerimizi
srekli olarak zeceine inandmz ve gelecei parlak olarak deer
lendirilen otomobil teknolojileridir. Hidrojen enerjisi ile alan oto
mobiller ve yakt hcreleri teknolojisi bu konuda umut verici rnekler
dir. Oysa bunlarn teknolojik geliim sreleri motorlu tamaclkta
kullanmak iin daha bebek ada saylr. Dolaysyla fosil yakt proble
mimizin hidrojenli otomobil ile zleceini hakl karacak bir kayt
olamaz. Ancak izleme kaytlarna sahip olduumuz baka nerilen oto
mobil teknolojileri de vardr. Bunlar evre probleminin stesinden ge
lineceine inanld iin ortaya kmlardr. rnein dner motorlar
ve (son olarak kan) elektrikli arabalar. Ne var ki bunlar da retim
modellerinin sat da dahil olmak zere ok fazla tartmaya konu ol
mu ve ngrlemeyen problemlerin kmas ile yitip gitmilerdir.

614

Otomobil endstrisinin ayn ekilde retici olan son gelimesi ya

*
kt tasarrufu yapan hibrid gazl/elektrikli aralardr. yleki satlarn
artmas olduka sevindirici olmutur. Ancak kiinin sadece hibrid
aralara geii ne srerken, otomobil endstrisinin e zamanl olarak
gelitirdii, byk bir farkla hibrid'lerden daha fazla satlan ve yakt
**
tasarrufunu dengelemekten de tesini yapan SUV'lardan bahsetmemesi hakszlk olur. Bu iki yeni teknolojinin net sonucu ise yakt tke
timi ve bizim ulusal ara serimizdeki egzoz retiminin dmesi yerine
kmas olmutur! Kimse, evreye dost rnler verirken (rnein hib
rid otomobiller), ayn zamanda da evreye zarar verneden (rnein
SUV'lar) alan bir teknoloji metotu bulamamtr.
Eskisinin yerini alacana inanlan bir baka rnek de yenilenebi
len enerji kaynaklardr. rnein rzgar ve gne enerjisi enerji krizi
ni zebilir belki diye dnlr. Bu teknolojiler gerekten de vardr.
Pek ok Kaliforniyallar artk yzme havuzlarn stmak iin gne
enerjisi kullanmaktadr ve rzgar jeneratrleri Danimarka'nn enerji
ihtiyacnn altda birini karlamaktadr. Ancak rzgar ve gne ener
jisi de snrl olarak tatbik edilebilir, nk sadece gvenli rzgarn
veya gne nn bulunduu yerlerde kullanlabilir. Buna ek olarak,
yakn teknoloji tarihi gstermitir ki, nemli dnmlerin benim
senmesi iin gereken zaman-rnein aydnlatma iin mumlardan
ya yakan lambalara, oradan da gaz lambalarna ve son olarak da
elektrik ampllerine geilmi veya enerji iin nce odun sonra kmr
ve sonra da petrol kullanlmtr-birka on yl demektir. nk es
ki teknoloji ile ilikili olan pek ok yerlemi uygulama ve yardmc
teknolojinin de deimesi gerekmektedir. Fosil yaktlar dndaki
enerji kaynaklarnn motorlu tat kullanm ve enerji retimi iin b
yk katklarda bulunaca hakikaten de olasdr. Ancak bu uzun sre
li bir plandr. Oysa bizler, gelecek birka onyldar nce de yakt ve
enerji problemlerimizi zmek zorundayz. Yani yeni teknolojiler yay
gn olarak kullanlmaya balamadan nce bunu yapmalyz. Politika
clar veya endstriler tarafndan sk sk tekrarlanan, uzak gelecekte
kullanlacak olan hidrojen aralara ve rzgar enerjisine ynelik szler
u anda mevcut arabalar daha az kullanarak yakt tasarrufu olutur*

**

hibrid: yan elektrik yar benzinle alan araba.

SlN: arazi aralar.

Den izden Kaza nlan Arazilerle Olutu rulan D nya

615

mak ve fosil yakt reten fabrikalardaki tketimi azaltmak gibi gerek

li unsurlara olan ilgiyi datmaktadr.

"Dnyada gerek bir gda problemi yok. Yeterli besin var. Sadece g
daya ihtiyac olan yerlere besin datmak iin gerekli olan nakliye prob
lemini zmek zorundayz. " (Ayn ey enerji iin de sylenebilir.) Ya da
"Dnyadaki gda problemi Yeil Devrim* tarafndan farkl eitlerdeki
yksek verimli pirin ve dier mahsller ile zlyor bile veya bu sorun
genetik olarak deitirilmi mahsller ile zlecektir. " Bu tartma iki
noktaya dikkat ekmektedir: Birinci Dnya vatandalar, nc
Dnya vatandalarndan ortalama kii bana daha fazla gda tket
mekte ve Amerika Birleik Devletleri gibi baz Birinci Dnya lkeleri
kendi vatandalarnn tkettiinden daha fazla yiyecek retebilmekte
dirler. Eer yiyecek tketimi dnya apnda eitlenebilse veya Birinci
Dnya gdas nc Dnya'ya ihra edilebilse bu durum nc
Dnya aln dindirebilir mi?
Bu argmann ilk ksmnda aka belli olan eksiklik udur; Birin
ci Dnya insan, nc Dnya insannn daha ok yiyebilmesi iin
kendi yiyeceini ksmak gibi bir dnce iinde deildir. Argmann
ikinci yarsndaki eksiklik ise; Birinci Dnya lkeleri bir kriz yznden
(ktlk ya da savalar) meydana gelen al bastrmak iin ara sra
nc Dnya lkelerine gda ihra etmeyi istemektedirler. Ancak Bi
rinci dnya sakinleri, saylar milyarlar bulan nc Dnya sakinini
srekli doyurmak iin dzenli para demekle (d yardm ve iftilere
yaplan mali yardmlara destek olmak zere vergi deyerek) pek ilgi
lenmemektedirler. Eer bu durum etkin deniz ar aile planlama
programlar olmadan olursa-ki ABD hkmeti buna zaten prensip
olarak kardr-sonu Malthus'un** ikilemi olacaktr. Yani ulalabi
lir yiyecein artmasna oranl olarak nfusun da arttn unutmamak
gerekmektedir. Nfus art ve Malthus'un ikilemi, Yeil Devrim'e ve
yksek verimli mahsl eitlerine yaplan onlarca yllk umut ve para
*

**

Yeil Devrim: kinci Dnya Sava sonras, gelimekte olan lkelerin tarm retimini artrma abalar. lalama yaplarak, sulama sistemi gelitirilerek, kimya
sal gbre ve verimli tohum kullanlarak gerekletirilmitir. Yeil Devrim gei
ren lkelerin bazlar Meksika, Hindistan, Pakistan ve Filipinler'dir. Baz bilim
adamlar ekolojik dengeyi bozduu gerekesiyle modern tarm yntemlerine
kar kmaktadr.
Malthus'u anlay: nsan nfusunun geometrik, insan besleyecek besin kay
naklarnn aritmetik bir oranla arttn ileri srerek yaygn lmlere neden
olup insanlarn a kalmasna engel olduundan yoksulluun olumlu bir durum
olduunu savunan ve yoksul ailelerin ocuk saysn ekonomik olanaklarna g
re snrlandrmalar gerektiini ileri sren ekonomik anlay.

616

yatrmndan sonra aln hala dnyada neden yaygn olduunu ak

lamaktadr. Tm bu dncelerle ifade edilmek istenen, genetik a
dan modifiye (GM) olmu (deitirilmi) besin eitlerinin gda prob
lemlerini zmek iin eit lde dalmnn ihtimal dahilinde olma
ddr. (Dnya nfusu szde sabit olarak kalsa da m?) Buna ek ola
rak, mevcut olan hemen hemen tm GM mahsl retimi sadece drt
mahsl iindir (soya faslyesi, msr, kanola ve keten) ve bunlar insan
lar tarafndan dorudan tketilmemekte, hayvan yemi, ya veya giysi
yapm iin kullanlmakla birlikte alt scaklk blgesine sahip lkeler
de veya blgelerde yetitirilmektedirler. Bunun sebepleri; GM yiyecek
lerinin yenmesine ynelik gl tketici direnci olmas ve GM mah
sl yetitiren irketlerin rnlerini, gelimekte olan tropikal lkeler
deki fakir iftilere satarak deil de, ounlukla lml iklim kuakla
rnda bulunan lkelerdeki zengin iftilere satarak para kazanabiliyor
olmalar ac gereinde sakldr. Bundan dolay irketler, nc Dn
ya iftileri iin genetii modifye olmu manyok, akdar veya sprge
dars otu yetitirmek konusunda yatrm yapmamaktadrlar.

"lnsan mrnn uzamas, salk ve zenginlik gibi delillerle lld

nde(ekonomistlerin terminolojisine gre kii bana den gayri safi
milli hasla veya GSMH), koullar gerekten de birka on yldr iyiye git
mektedir" veya "Etrafnza bir bakn; imenler htlil yeil, spermarket
lerde bir sr yiyecek var, musluklarnzdan temiz su halt akyor ve ha
la eli kulanda bir kn iaretleri kesin olarak yok!" Refah iindeki
Birinci Dnya sakinlerine gre koullar gerekten de daha iyiye git
mekte ve salk lmlerine gre insan mr ortalama olarak uzam
durumdadr. Buna nc Dnya insan da dahildir. Ancak tek ba
na insan mr sresi yeterli bir delil deildir; milyarlaca nc Dn
ya sakini dnya nfusunun yaklak % 80'ini oluturmaktadr ve hala
fakirlik iinde ve alk snrnda veya bu snrn altnda yaamaktadr.
Amerika Birleik Devletleri'nde bile fakirlik snrnda bir kesimin n
fusu giderek artmaktadr ve bunlar satn alnabilir tbbi bakmdan
yoksundurlar ve-herkese masraflar hkmet tarafndan karlanan
salk sigortas yaplmas gibi-bu durumu deitirmek iin sunulan
tm neriler politik adan kabul edilemez durumdadrlar.
Ayrca bireyler olarak bizler mevcut banka hesaplarmzn byk
lyle ekonomik refahmz lemeyeceimizi bilmekteyiz. Bunu l
ebilmek iin nakit akmzn ynne de bakmamz gerekmektedir.

Denizden Kazanlan Arazilerle Olutu rulan Dnya

617

Son birka yldr her ay 200 dolarlk net nakit tketimi yapyorsanz,
banka hesabnzda 5 bin dolarlk art bakiye grdnzde glmse
mezsiniz, nk bu ekilde devam ederseniz, iflas etmenize sadece iki
sene, bir ay kalm demektir. Ayn prensip ulusal ekonomimiz iin de
geerlidir, evre ve nfus konularndaki gidiatmz iin de! Birinci
Dnya'nn tadn kard mevcut zenginlik bankada bulunan evre
sel sermayesini (yenilenemez enerji kaynaklar, balk stoklar, humus,
ormanlar vs gibi) harcamaya dayanr. Sermayenin harcanmas para
kazanmak anlamnda yanl betimlenmemelidir. Halihazrda srdr
lemez bir gidiat zerinde olduumuz bu kadar akken mevcut kon
forumuzdan memnun olmamzn hibir mant bulunmamaktadr.
Aslnda Maya, Ansazi, Paskalya Adallar'n ve dier gemi toplum
larn (ayn ekilde Sovyetler Birlii'nde son yaanan k de dahil)
klerinden karlmas gereken ana derslerden biri udur; toplum re
fah ve gc en st seviyeye ulatktan sonra 'sadece' on ya da yirmi yl
gemesiyle d de balamaktadr. Bu balamda, incelediimiz top
lumlarn gidiat, uzun bir insan mrnn yallkla tkenen sradanl
na benzememektedir. Bunun nedeni ise son derece basittir; maksi
mum nfus ve refah, maksimum kaynak tketimi ve maksimum atk
retimi demektir. Bu da maksimum evresel etkiyi meydana getirmek
tedir. Bir baka deyile evresel etkinin kaynaklarn limitine yaklama
s demektir. Dolaysyla toplumlarn her trl konuda en st dzeye
geldikten sonra hzla derek yok oluuna armamak gerekmektedir.

"Gemite korku salan evrecilerin felaket senaryolar ka defa yanl

kmtr. Neden onlara bu sefer inanalm ki?" Evet evreciler tarafndan
yaplan baz kehanetler yanl kmtr. Bunlardan en favori rnekler
1980'de Paul Ehrlich, John Harte ve John Holdren tarafndan ne s
rlen be metalin fiyatlarndaki arta ynelik tahminler ile Roma Ku
lb 1 972 tahminleri denen kehanetlerdi. Ancak yanl km olan
evreci kehanetleri seip de doru km olan evreci kehanetlerle ilgi
lenmemek veya anti evrecilerin kehanetlerinin yanl kmas ile ilgi
lenmemek yanl bir ynlendirme olacaktr. Tm bu hatalar silsilesi bu
kadar nemli bir sorunu daha da kmaza sokacaktr. Bu kehanetlere
pek ok rnek verebiliriz: Yeil Devrim'in dnya zerindeki alk prob
lemlerini zm olacan syleyen ar iyimser kehanetler, gelecek 7
milyar yl boyunca bymeye devam edecek olan dnya nfusunu bes
leyebileceimize dair ekonomist Julian Simon'un kehaneti ve yine Si-

618

mon'un, "Bakr dier elementlerden de yaplabilir" dedii, bundan do

lay bakr ktl riskinin bulunmadn ne sren kehaneti. Simon'un
bu iki kehanetinin birincisine u cevab verebiliriz: Mevcut nfus art
oranmz, 774 ylda her yard kareye 1 O insann dmesine sebep olacak
tr. 2000 yl gemeden ise insanlarn ktlesi dnyann ktlesine eit ola
caktr ve 6 bin yl sonra ise insan ktlesi evreninkine eit olacaktr. Ya
ni Simon'un bu problemleri 7 milyar yldan nce yaamayacamza
dair tahmininden ok ok daha nce! lkinci kehanetine gelince; ilk
kimya dersimizde hepimizin rendii gibi bakr bir elementtir. Tanm
olarak ifade etmek gerekirse; dier elementler tarafndan yaplamazdr.
Benim izlenimime gre Ehrlich, Harte ve Holdren'n metal fiyatlar
hakknda ve Roma Kulb'nn gelecekteki gda kaynaklar hakknda
ne srdkleri, ancak sonra yanl olduklar kantlanan karamsar keha
netler bile ortaya atldklar zamanda, Simon'un bu iki kehanetinden
ortalama olarak daha gereki olaslklard.
Aslnda, baz evrecilerin kehanetlerinin yanl kmas ile ilgili yo
rumlar 'yanl alarmlar' da akla getirmektedir. Yaamlarmzn dier
alanlarnda, rnein yangnlar konusunda yanl alarmlara ynelik ak
l selim bir tutum uygularz. Yerel hkmetlerimiz pahal itfaiye g
leri tutar; stelik yangnlar iin pek nadir ihtiya duyulan kk ehir
lerde bile bunu yapmaktadr. ltfaiye depatmanlarna ihbar edilen yan
gnlarn ou yanl alarm km ve pek ou da itfaiyeciler daha ara
balarn altrmadan nce mlk sahibi tarafndan sndrlmler
dir. Ancak bizler, bu yanl alarmlarn ve sndrlm yangnlarn ih
bar sklklarn rahatlkla kabulleniriz, nk yangn riskinin belirsiz
olduunu bilir ve bir yangn baladnda ne kadar byklkte mal ve
can kaybna sebep olacan nceden kestiremeyiz. Hibir mantkl in
san, profesyonel ve gnlllerden oluan tam mesaili ehir itfaiye de
partmann, srf birka yl byk bir yangn kmad diye kaldrmay
hayal bile etmez. Ayrca daha itfaiye kamyonlar olay yerine ulama
dan, kendi abasyla sndrd ufak bir yangn iin gereksiz arda
bulunduuna dair mlk sahibi sulanamaz. Sadece yangn alarmlar
lsz bir biimde aslsz karsa, o zaman yanl bir eyler olduunu
hissederiz. Yine de tolere ettiimiz aslsz alarmlarn oran, byk yan
gnlarn sklna ile tahrip edici etkisine ve yanl alarmlarn skl ile
israf edilen masraflara baklarak bilinaltmzda yaptmz kyasa
baldr. Yaanan baz zc olaylar da vardr; baz mlk sahipleri bu

Denizden Kazanlan Arazilerle Olutu rulan Dnya

619

konuda ekingen davranm, itfaiye departmann aramak iin uzun

sre beklemi ve sonu olarak evlerini kaybetmilerdir.Ayn mantkla
bakmal, baz evrecilerin uyarlarnn da yanl alarm kabileceini
beklemeliyiz.
Dier trl evresel uyar sistemlerimizin fazla tutucu olduunu
biliriz. Pek ok evresel problemin multimilyarlk masraflar, ll
sklktaki yanl alarmlar hakl karr. Buna ek olarak, alarmlarn yan
l kmasnn sebebi genellikle ok sk tedbirler aldmz iindir. r
nein bugn Los Angeles'taki hava kalitesinin 50 yl nceki baz fela
ket kehanetleri kadar kt olmad bir gerektir. Ancak bu tamamy
la Los Angeles ile Kaliforniya eyaletinin, kirlilie kar pek ok nlem
almas sayesinde byle olmutur. (rnein ara emisyon standartlar,
dumanl sis sertifikalar ve kurunsuz benzin.) Yoksa problemin ilk
kt zamanki kehanetleri abartl olduundan deildir.

"Nfus krizi zaten kendi kendini zmektedir, nk dnyadaki n

fus art oran azalmaktadr ve byle bir dnya nfusu mevcut seviyesini
ikiye bile katlamadan dzelecektir. " Dnya nfusunun mevcut seviye
sinin iki katna ulamadan dzelecei ile ilgili kehanet doru kabilir
veya kmayabilir, ancak u anda gereki bir olaslk gibi grnmek
tedir. Ancak bu olasla yaslanp rahatmza bakamayz. Bunun iki se
bebi vardr; pek ok kritere gre dnyann imdiki nfusu bile srd
rlemez bir seviyede yaamaktadr ve daha nce bu blmde aklan
d gibi karmza kan daha byk tehlike nfusun ikiye katlanma
s deildir. Eer nc Dnya nfusu, Birinci Dnya yaam stan
dartlarn kazanmay baarr ise insann evreye olan etkisinin ok da
ha fazla artacadr. Baz Birinci Dnya sakinlerinin soukkanllk ile
dnyann 'sadece' 2.5 milyar daha fazla insan barndracan syle
diklerini duymak olduka artcdr. Sanki mevcut dnyada bunca
yetersiz beslenen ve gnlk olarak dolarn altnda gelir ile yaayan
insan varken bu say kabul edilebilirmi gibi!

"Dnya insan nfus bymesine sresiz olarak yer salayabilir. Da

ha fazla insan daha iyidir nk daha fazla insan demek daha fazla ke
ifve nihayetinde daha fazla refah demektir. " Bu fikirlerin ikisi de zel
likle Julian Simon'unkilere uymaktadr, ancak dier pek ok kii tara
fndan zellikle de ekonomistler tarafndan da benimsenmitir. Bizim
sresiz olarak nfus art oranlarn karlayabilme gcmz hakkn
daki aklama ciddiye alnamaz, nk 2779 ylna gelindiinde metre

620

kare bana 10 kii decek demektir. Ulusal refah hakkndaki veriler

de gstermektedir ki, daha fazla insann daha fazla zenginlie sebep
olaca iddias ne var ki tam tersine sonulanacaktr. Nfusun en kala
balk olduu yukardan aaya 1 O lke (her birinde 1 00 milyondan
fazla insan var) in, Hindistan, ABD, Endonezya, Brezilya, Pakistan,
Rusya, Japonya, Banglade ve Nijerya'dr. En fazla zenginlie sahip 1 0
lke (kii bana reel gayri safi yurtii hasla (GSYIH) asndan) yuka
rdan aada Lksemburg, Norve, ABD, svire, Danimarka, Izlanda,
Avusturya, Kanada, rlanda ve Hollanda'dr. Her iki listede de ad bu
lunan tek lke ABD'dir.
Gerekte byk nfuslara sahip lkeler orantsz bir biimde fakir
dir. 1 0 lkenin sekizi kii ba 8 bin dolarn altnda GSYH'ye sahiptir
ve be tanesi de 3 bin dolarn altndadr. Zengin lkeler ise orantsz
olarak az nfusa sahiptir. 1 0 lkenin yedisinin 9 milyonun altnda n
fusu vardr ve iki tanesinin de 500 binin altndadr. ki listeyi birbirin
den ayran nokta nfus byme oranlardr: Zengin lkelerin 10 tane
si de ok dk nfus byme oranna sahiptir (ylda o/o 1 veya daha
az). En kalabalk olan 1 0 lkenin sekizi ise en zengin olan herhangi bir
lkeden daha yksek nfus byme oranna sahiptir. Dk nfus
byme oranna pek de ho olmayan yollarla sahip olan iki byk l
ke bunlarn dndadr; in ve Rusya. in hkmet emriyle ve zorla
krtaj yaptrarak nfusu kontrol etmektedir. Rusya'nn ise trajik sa
lk problemlerinden dolay nfusu azalmaktadr. Bundan dolay de
neysel olarak da ispatlanmtr ki; daha fazla insan ve daha yksek n
fus art oran, daha fazla zenginlik anlamna gelmemektedir; bilakis
daha fazla fakirlik anlamna gelmektedir.

"evresel kayglar, umutsuz nc Dnya sakinlerine ne yapmala

r gerektiini sylemekle ilgisi olmayan zengin Birinci Dnya yuppileri
tarafndan satnalnabilir bir lkstr. " Bu gr ekseriyetle nc
Dnya tecrbesi olmayan zengin Birinci Dnya yuppilerinden duy
muumdur. Endonezya, Papua Yeni Gine, Dou Afrika, Peru ve by
yen evre problemleri ile nfusa sahip dier nc Dnya lkeleri ile
ilgili tm tecrbelerim ierisinde buradaki insanlarn nfus art, or
manlk alanlarn azalmas, ar derecede balk av ve dier problemler
yznden zarar grdklerinin farknda olmalarndan ok etkilendim.
Bunun farkndalar, nk bunun cezasn, evleri iin bedava kereste
bulamayarak, ktle halinde toprak kaymasna maruz kalarak ve (s-

Denizden Kazanlan Arazile rle Oluturulan D nya

621

rekli olarak duyduum trajik bir ikayet) ocuklar iin giysi, kitap ala
mayarak ve okul harlarn deyemeyerek ekiyorlar. Kasabalarnn
hemen arkasnda bulunan aalarn kesilmesinin sebebi ya yozlam
bir hkmetin, onlarn iddetli protestolarna ramen kesilmesini em
retmi olmas ya da ocuklar iin gelecek seneye para bulabilmenin
baka yolunu bulamam olmalarndandr. nc Dnya'da yaayan
arkadalarm 4 ila 8 aras sayda ocua sahiptirler. Bu aileler Birinci
Dnya'da eitli doum kontrol yntemleri olduunu duyduklarn ve
bu nlemleri kendilerinin de tatbik etmek istediklerini, fakat ABD h
kmeti yabanc yardm programlarna aile planlamas iin fon ayr
may reddettiinden, kendilerinin de paralar yetmediinden tedarik
edemediklerini belirtmektedirler.
Varlkl Birinci Dnya insanlar arasnda yaygn olan, ancak oun
lukla pek telaffuz etmedikleri bir baka gr ise, tm evre problem
lerine ramen onlarn kendi tarzlar ierisinde gayet gzel yaamlarna
devam ettikleri ve problemlerin kendilerini pek ilgilendirmedii, n
k problemlerin ounlukla nc Dnya insanlarnn zerine yk
olduu grdr. (Bu kadar kr olmak politik adan da pek doru
deildir!) Aslnda zenginler evre problemlerine bu kadar duyarsz de
ildirler. Byk Birinci Dnya irketlerinin CEO'lar da yemek yiyor,
su iiyor ve havay soluyor. Tpk bizler gibi ... Genellikle ielenmi su
ierek, su kalitesi ile ilgili problemlerden kamay baaryorlarsa da,
onlar da bizler gibi yiyecek veya hava kalitesi problemlerine maruz
kalmaktan kurtulamyorlar. Zehirli maddelerin younlat seviyeler
deki besin zincirinden onlar da yararlanyorlar, reme konusunda bo
zulmalara maruz kalabiliyorlar. nk yedikleri ierisinde zehirli
madde bulunabiliyor ya da bunlar solumak zorunda kalabiliyorlar. Bu
durum onlarn daha yksek oranlarda ksrla maruz kalmalarna yol
ayor ve yeniden reyebilmek iin tbbi yollara gittike artan bir sk
lkla bavuruyorlar. Buna ek olarak, Maya Krallar, Grnland lskandi
navyas kabile reisleri ve Paskalya Adas reisleri ile ilgili ortaya kan
sonulardan biri de, zengin insanlarn kmekte olan bir toplumu y
netirlerken, uzun vadede kendilerinin ve ocuklarnn karlarn da
gvence altna almadklardr. Halktan tek farklar, sadece al ve
lm mmkn olan en uzun sre kendilerinden uzakta tutabilme
ayrcaln satn alm olmalarndan ibarettir. Ancak o ann gelmesi de
kanlmaz olmutur. Bir btn olarak Birinci Dnya toplumuna ba-

622

karsak, kaynak tketim miktarlar dnyann toplam tketiminin o

unu iine almaktadr. Kald ki, tketim de bu blmn banda ak
lanm olan etkileri ykseltmektedir. Btn olarak srdrlemez t
ketim, Birinci Dnya'nn mevcut gidiatta pek fazla devam edemeye
cei anlamna gelmektedir. stelik bu gidiat nc Dnya hi var
olmasayd veya bize yetimeye almasayd da olacakt.

"Eer bu evresel problemler umutsuz bir hale gelirse ki bu gelecekte

ok uzun bir zaman sonra olacaktr, ben ldkten sonra. Dolaysyla on
lar ciddiye alamam. " Aslnda bu blmn banda incelenmi olan ve
mevcut oranlarda seyreden nemli evre problemlerinin bir ou ve
hatta hepsi imdi hayatta olan gen yetikinlerin yaamlar ierisinde
artm olacaktr. ocuk sahibi olan pek oumuz ocuklarmzn gele
ceini korumay en byk ncelik olarak grr ve bunun iin zaman
mz ve paramz veririz. Onlarn eitimine, yiyeceklerine ve giyecekle
rine para harcar, vasiyetnameler hazrlar ve onlara hayat sigortas yap
trrz. Bunlarn hepsi en az bir 50 yl kadar hayatlarn iyi yaamalar
na destek olmak amacyla yaplmtr. E zamanl olarak ocuklarm
zn en az bir elli yl kadar yaayaca dnyaya zarar verecek eyler ya
parken, btn bunlar kendi ocuklarmz iin yapmamz bize bir ey
ifade etmez.
Bu paradoks kabilinden durum benim de kiisel olarak sulu oldu
um bir durumdur. nk ben de 1937'de dodum ve dolaysyla o
cuklarmn doumundan nce 2037 ylna planlanm hibir olay
(kresel snma veya tropikal yamur ormanlarnn tkenii) ciddiye
almadm. Zaten o yl gelmeden lm olacaktm! Hatta 2037 tarihi bi
le bana gerek d grnyordu. Ancak ikiz oullarm 1987'de do
duklarnda, ben ve karm da ocuklarn okullar, hayat sigortalar ve
vasiyetnameler gibi ebeveynlere zg klasik endielere yakaland
mzda, byk bir sarsntyla farkna vardm ki, 2037 yl ocuklarmn
benim imdiki yam olan SO'ye geldikleri yl olacakt! Yani bu hayali
bir yl deildi! Dolaysyla dnya o tarihte tam bir pislie dnecek
ise, tm malmz mlkmz ocuklarmza vasiyet etmenin ne ma
nas kalrd ki?
II. Dnya Sava'ndan sonra Avrupa'da yaadm 5 yl sonunda Ja
pon kkenleri olan Polonyal bir ailenin damad olduumda ilk ola
rak, ebeveynlerin kendi ocuklarna ok iyi bakmalarna ramen, o
cuklarnn gelecekteki dnyasna iyi bakmadklar zaman neler olaca-

Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan D nya

623

n dnmtm. Polonyal, Alman, Japon, Rus, lngiliz ve Yugoslav

arkadalarmn ailele.ri de ocuklarna hayat sigortas yaptrmlar, va
siyetname hazrlamlar ve tpk benim ve karmn da ok ksa bir s
re nce yapmaya balad gibi okullar hakknda ince planlar hazrla
mlard. Bazlar zengindi ve ocuklarna vasiyet edecek deerli mlk
leri vard. Fakat ocuklarnn dnyasn umursamamlar ve II. Dnya
Sava felaketinin iine dmlerdi. Sonu olarak benimle ayn yl do
an Avrupal ve Japon arkadalarmn ounun da eitli ekillerde ha
yatlar solmutu; ksz kalmlar, ocukluk yalarnda bir veya iki ebe
veynden birden ayrlmak zorunda kalmlar, evleri bombalanm, okul
imkanlarndan mahrum kalmlar, ailelerinin mlklerinden mahrum
kalmlar veya sava ve toplama kamplar anlaryla ykl ebeveynler
tarafndan yetitirilmilerdi. Eer bugn ocuklarmzn dnyas hak
knda kt bir hata yaparsak, en kt senaryo belki bundan farkl ola
caktr, ancak kesinlikle ayn ekilde naho olacaktr!
Bu durum, dnmemi olduumuz bilinen dier ifadeler ile bizi
kar karya getiriyor; "Modern toplumlar ile km olan Paskalya

Adas, Maya ve Anasazi toplumlar arasnda byk farklar vardr; dola

ysyla gemiten rendiimiz dersleri direkt uygulayamayz. " Ve "Dn
ya gerekten de hkmetlerin ve byk irketlerin durdurulamaz dzey
deki kasp kavuran gc altnda ekilleniyor ise bir birey olarak ben ne
yapabilirim ki?" nceki szlerin tersine bu ikisi geerlidir ve rtle
mezler. Bu blmn kalan ksmn ilk soruya ayracam ve Ek Bilgi
ler ksmnda da dier soruya deineceim.

Gemi ve Bugn
Gemi ve gnmz arasndaki paralellikler birbirine yeterli dere
cede yakn mdr ve Paskalya Adallar'n, Henderson Adallar'n, Ana
sazi, Maya ve Grnland skandinav toplumlarnn kleri modern
dnya iin ders olabilir mi? llk bata ak farkllklara deinen bir ele
tirmen itiraz etmeye kalkabilir. "Tm bu eski insanlarn klerinin
gnmz ile alakasn kurmak komik olur. zellikle de modern
ABD'de. Bu eski zaman insanlar, bize kar getiren ve yeni evre dostu
teknolojiler kefederek problemlerimizi zmemize izin veren modern
teknolojinin nimetlerinden faydalanmamlardr. Onlar aptalca dav
ranmlar, kendi evrelerine son derece belirgin, salaka hasarlar ver
milerdir. rnein ormanlarn kesmiler, protein kaynaklar olan

624

vahi hayvan avn abartmlar, topran st tabakasnn kayp gitme

sine seyirci kalmlar ve su sknts iinde olan kuru alanlara ehirler
kurmaya kalkmlardr. Kitaplar olmayan aptal liderleri vard ve ta
rihten bir ey renemiyorlard. Dolaysyla onlar pahal ve istikrarla
rn bozan savalar iine srklyor, lke iindeki problemlere nem
vermek yerine sadece g elde etmek iin yayorlard. Umutsuz ve a
gmenler lkelerini istila etmi ve toplumlar birbirinin ardna k
mtr. Bunun zerine bu toplumlardan kan mlteci seli henz
kmeyen toplumlarn kaynaklarn tketmek zere yola kmtr. Bu
adan bakldnda biz modern insanlar bu ilkel eski toplumlardan
tamamiyle farklyz ve onlardan renebileceimiz hibir ey yok.
zellikle de biz ABD olarak dnyann en zengin ve en gl lkesiyiz.
Dnyann en retken evresine, akll liderlere, gl ve vefal mtte
fiklere, gsz ve nemsiz dmanlara sahibiz. Dolaysyle, bu kt
lklerin hibiri bizim bamza gelmez:'
Evet, gemi toplumlar ile bugnn modern dnyasnn durumla
r arasnda byk farkllklar vardr. En belirgin olan farkllk ise bu
gn dnyada daha fazla insann yayor olmas ve evreye gemite ol
duundan daha ok etki meydana getirecek daha fazla teknolojiye sa
hip olmasdr. Bugn dnya zerinde 6 milyardan fazla insan buldo
zerler gibi ar makineler ve nkleer gle donanm vaziyettedir. Oy
sa Paskalya Adallar talan yontan ve kas gc ile alan en fazla on
binlerce insana sahipti. Buna ramen, Paskalya Adallar evrelerini ha
rap etmeyi baarmlar ve toplumlarn kme noktasna getirmiler
dir. Bu fark bugn, bizim iin riskleri azatlmaktan ziyade ne var ki gi
derek arttrmaktadr.
!kinci byk farkllk globalleme ile gelir. imdi Birinci Dnya ie
risinde bulunan evre problemlerinin dna kalm ve gemi toplum
larn klerinden alnacak derslerin bugn nc Dnya'nn her
hangi bir blgesine tatbik edilebilir mi, soralm. nce fildiinden bir
kule de yaayan, dnyann gereklerinden uzak, bir baka deyile, ev
re hakknda ok ey bilen ancak deniz an lkelerin kanlat en b
yk evresel problemleri veya nfus younluunu veya ikisini birden
bilecek kadar bile gazete okumayan ve politikaya hibir ilgi duymayan
baz akademik ekoloji uzmanlarna soralm. Byle bir evreci "Bu ak
a onlarn aklszl! evresel adan bask altnda bulunan veya ar
nfus younluu yaayan lkeler kesinlikle Afganistan, Banglade, Bu-

Denizden Kaza nlan Arazilerle Oluturulan D nya

625

rundi, Haiti, Endonezya, Irak, Madagaskar, Mongolya, Nepal, Pakistan,

Filipinler, Ruanda, Solomon Adalan ve Somali ile dierleridir:'
Sonra gidip dnyann en sorunlu noktalarn sayabilecek kadar bi
le, evre ve nfus problemlerinden habersiz ve umursuz olan Birinci
Dnya'dan bir politikacya u soruyu sorun: Hkmet gc zaten bas
trlm veya km olan veya imdi kme riski altnda bulunan, son
i savalardan dolay zarar grm; kendi yaadklar problemlerden
dolay bizim gibi zengin Birinci Dnya lkelerine de problem yaratan
ve bu yzden kendilerine yabanc yardm salanmas gereken, vatan
dalar illegal yollarla bize snan veya isyanlar ile teroristlerle baa
kabilmeleri iin kendilerine askeri yardm yaplmas gereken ve hatta
kendi birliklerimizi bile gndermek zorunda kalabileceimiz lkeler
hangileridir? Politikac yle cevap verecektir: "Bu aka onlarn akl
szl! Politik adan problemli noktalar kesinlikle Afganistan', Bang
lade'i, Burundi'yi, Haiti'yi, Endonezya'y, Irak', Madagaskar', Mon
golya'y, Nepal'i, Pakistan', Filipinler'i, Ruanda'y, Solomon Adalar'n
ve Somali'yi ve art dierlerini iine almaktadr."
Srpriz! Her iki listede ayn! lki liste arasndaki balant olduka
effaf! Bunlar modern dnyada mcadelesini srdren Eski Maya,
Anasazi ve Paskalya Adallar'n problemleri. Gemite olduu gibi bu
gn de evre asndan bask altnda olan ve nfus younluu yaayan
veya iki yk birden tamak zorunda kalan lkeler politik olarak da
bask altnda ve hkmetleri kme riski altndadr. insanlar umutsuz
olduklarnda, yeterli beslenemediklerinde ve umutlar kalmadklarn
da hkmetlerini sulamaktadrlar. Problemlerinin sorumlusu olarak
onlar grmekte veya problemlerini zmekten yoksun olduklarn
dnmektedirler. Ka paraya olursa olsun g etmeye alrlar, bir
birleri ile toprak iin kavga ederler, birbirlerini ldrrler, i sava ba
latrlar. Kaybedecek bir eyleri olmadn anlamlardr, dolaysyla te
rrist olurlar veya terrismi destekler ya da hogr gsterirler.
Bu balantlarn sonular yledir: Banglade'te, Burundi'de, En
donezya'da ve Ruanda'da patlak veren katliamlar, listede olan pek ok
lkede meydana gelen i savalar veya isyanlar, Birinci Dnya'dan as
keri yardm talebinde bulunan Afganistan, Haiti, Endonezya, Irak, Fi
lipinler, Ruanda, Solomon Adalar ve Somali, aynca Somali'de ve So
lomon Adalar'nda henz yaanm olduu gibi, merkezi hkmetin
k ile bu listedeki tm lkelerde grlen ar fakirlik. Bundan

626

dolay modern 'devlet baarszlklar'-rnein isyanlar, vahi rejim

deiiklikleri, otoritenin k ve katliamlar-yksek oranda bebek
lmleri, hzl nfus art, onlu ve yirmili yalarn sonlarna gelmi
yksek orandaki gen nfus, gelecek planlar olmayan ve askere aln
ma vakti gelmi isiz gen erkekler srs gibi evre ve nfus youn
luu skntlarnn lleri olduklarn kantlamtr. Bu basklar top
rak ( Ruanda'da olduu gibi), su, ormanlar, balk, petrol ve mineraller
zerinde atmalar yaratmaktadr. Bunlar srekli olarak i atma
karmakla kalmamakta, politik ve ekonomik nedenlerle mltecilerin
g etmelerine ve otoriter rejimlerin komu lkelere saldrmas ile l
keleraras savalarn yaanmasna da sebep olmaktadrlar.
Ksacas gemi toplumlarn klerinin modern toplumlarla pa
ralellik gsterip gstermedikleri ve ders karmamz iin bize yol gs
terip gstermedikleri tartlmaz bile. Ayrca vardmz sonu da son
derece aktr. Toplumsal kler son zamanlar da gerekten de ya
anmaktadr ve dier olaylarn da eli kulandadr. Bunun yerine asl
sorulmas gereken soru daha ka tane lkenin buna katlanmak zorun
da kalacadr?
Terristlere gelince, siyasi katillerin, intihar bombaclarnn ve 1 1
Eyll olay faillerinin eitimsiz ve fakir deil de, eitimli ve para pul sa
hibi olduklar fkrine itiraz edebilirsiniz. Fakat bu dorudur. Onlar
kendilerine destek olunmas ve ho gr gsterilmesi iin umutsuz bir
topluma muhtatrlar. Geri her toplumun kana susam fanatii ola
bilir. ABD, Timothy McVeigh'i ve Harvard eitimi alm Theodore
Kaczinski'yi kendi retmitir. Fakat yine de ABD, Finlandiya ve Gney
Kore gibi refah iindeki toplumlar, iyi i imkanlar sunarlar ve genel
olarak fanatiklerine destek vermezler.
evresel adan hasar grm ve ar nfus younluu yaayan
uzak lkelerin problemleri, globalleme yznden bizim problemimiz
haline gelmektedirler. Globallemeyi yle dnebiliriz; zengin ve ile
ri olan Birinci Dnya sahip olduu Internet ve Coca-Cola gibi iyi ey
leri fakir ve geri kalm nc Dnya'ya gnderiyor gibi alglam
olabiliriz. Fakat globalleme dnya apndaki gelimi iletiimden ba
kas deildir. Dolaysyla her iki ynde de pek ok eyi bir taraftan di
erine tamaktadr. Bir baka deyile ifade etmek gerekirse; globalle
me Birinci Dnya'dan nc Dnya'ya nakil edilen gzel eylerle s
nrl deildir!

Denizden Kazanlan Arazilerle Olutu rul a n D nya

627

Birinci Dnya'dan gelimekte olan lkelere nakledilenlerin iinde

henz bahsetmi olduumuz sanayilemi uluslardan, her yl in'e
maksatl olarak tanan milyonlarca tonluk plk vardr. Dnya a
pnda maksatsz olarak tanan p nakliyesinin miktarn anlayabil
mek iin Gneydou Pasifik Okyanusu'ndaki kck Oeno ve Ducie
Mercan adalarnn kumsallarndaki pleri bir dnn. Bu adalar in
sanlarn yaamad, tatl suyu olmayan, teknelerle bile pek nadir ziya
ret edilen ve dnyann en uzak kara paralar arasnda bulunan yerler
dir. Uzak ve ssz Henderson Adas'ndan bile yz milin zerinde uzak
lktadr. Yaplan aratrmalar gstermitir ki, bu adalarn kumsallarnda
metre bana ortalama bir miktar p bulunmaktadr. Bunlar gemiler
den veya binlerce mil uzaklktaki Pasifik snr zerindeki Asya ve Ame
rika lkelerinden srklenmi olmaldrlar. lerinde en ok rastlanan
lar, plastik antalar, can simitleri, gzlk ve plastik ieler (zellikle Ja
ponya'dan gelen Suntory viski ieleri), halatlar, ayakkablar, ampller,
futbol toplan, oyuncak askerler, uaklar, bisiklet pedallar ve tornavida
gibi eitli dkntlerdir.
Birinci Dnya'dan gelimekte olan lkelere tananlarla ilgili olarak
feci bir rnek daha verebiliriz. Zehirli endstriyel kimyasallar ile bcek
ilalarnn seviyeleri kanlarnda en yksek miktarda kanlar Dou
Grnland'deki insanlar ile Sibirya'da yaayan Eskimolar olmutur. As
lnda bu insanlar kimyasal retim veya youn kullanmn bulunduu
alanlardan en uzakta yaayan insanlar arasndadrlar. Bununla beraber
kandaki civa seviyeleri de akut civa zehirlenmesi ile badam bir d
zeydedir. Eskimolar'n annelerinin st iindeki zehirli PCB (polych
lorinated biphenyls) seviyesi, bu st "tehlikeli atk" olarak snfland
rabilecek kadar yksek bir orandadr! Kadnlarn bebekleri zerindeki
etkiler, iitme kayb, beyin geliimini bozulmas, baklk sisteminin
ortadan kalkmas ve buna bal olarak kulak ve solunum enfeksiyon
larnn yksek oranlarda grlmesini iine almaktadr.
Neden Amerika ve Avrupa'nn endstriyel uluslarndan gelen zehir
li kimyasal seviyeleri Eskimolarda, ehirli Amerikallar ile Avrupal
lar'da olduundan daha yksektir? nk Eskimolar'n balca besin
kaynaklar balinalar, foklar, balklarla beslenen deniz kular, kabklu
yumuakalar ve karidestir. Kimyasallar bu besin zincirinin her aama
snda biraz daha younlamaktadrlar. Arada srada deniz mahslleri
tketen Birinci Dnya'da yaayan bizler de bu kimyasallar mideye in-

628

<lirmi oluruz. Ancak daha kk miktarlarda! (Yine de bu deniz mah

sl yemei keserseniz gvende olursunuz demek deildir. nk ne
yerseniz yiyin bu kimyasallar midenize indirmekten kurtulamazsnz!)
Birinci Dnya'nn, nc Dnya zerinde baka kt etkileri de
bulunmaktadr. Bunlardan biri ormanszlatrmadr. rnein u anda
Japonlar'n ahap rnleri ithal etmesi tropikal nc Dnya'nn or
manszlatrlmasnn en nemli sebebidir. Baka bir etki de ar balk
avdr. Bu da yine dnyadaki denizlerden avlanan Japonya'nn, Ko
re'nin, Tayvan'n balk filolarnn ve Avrupa Birlii'nin youn olarak
desteklenen filolarnn yzndendir. Dier taraftan nc Dnya'da
ki insanlar da imdi kastl veya kastsz olarak kendi zararl unsurlar
n bize gndermektedirler; AIDS, SARS, kolera ve Bat Nil hummas gi
bi hastalklar ktalararas uu yapan uaklardaki yolcular tarafndan is
tenmeyerek de olsa tanmaktadrlar. Ayrca yasal ya da yasal olmayan
yollarla, teknelerle, kamyonlarla, trenlerle, uaklarla ve yayan olarak ge
len nlenemez saylardaki gmenler ve terristler gibi nc Dn
ya'nn kendine zg problemlerinin sonucu olarak ortaya kan dier
unsurlar da vardr. ABD'de yaayan bizler artk bazlarmzn 1930'lar
*
da istemi olduu gibi bir 'Amerika Kalesi' deiliz. Bizler skca ve geri
dndrlemez bir biimde deniz ar lkelere bal durumdayz. ABD
dnyann en nde gelen ithalat lkesidir. Pek ok ihtiyacmz (zel
likle petrol ve baz nadir bulunan metalleri) ve pek ok tketim mal
mz ( otomobiller ve elektronik tketim mallar) ithalat sayesinde kar
larz. Ayn zamanda dnyann en nde gelen yatrm sermayesini de
ithal etmekteyiz. Yine biz, dnyann nde gelen ihracatsyz da. zel
likle gda ve kendi rettiimiz mallar ihra ederiz. Bizim toplumumuz
uzun zaman nce dnyann geri kalan ksmna bal olmay tercih et
mi durumdadr.
Bundan dolay, dnyann herhangi bir yerinde vuku bulan politik
bir istikrarszlk imdi bizi, ticaret yollarmz ve denizar pazarlar
mz ile tedarikilerimizi etkilemektedir. Dnyann geri kalanna yle
ok balyzdr ki, eer 30 yl nce bir politikacya, bizim karlarm
za jeopolitik olarak uzak, ayrca fakir ve zayf olduklar iin pek iliki
miz de bulunmayan lkeleri saymasn istesek, liste kesinlikle Afganis
tan ve Somali ile balayacaktr. Ancak bizim iin bu lkeler, sonradan
*

Amerika Kalesi teriminden kast: Dnyadan kopuk ve dnyaya kapal bir Ame
rika anlay.

Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan D nya

629

askeri birliklerimizi gnderecek kadar nemli hale gelmilerdir. Artk

dnya, Paskalyaland Adas veya Maya toplumlarnda olduu gibi snr
lar sanki daire iine alnm gibi izole olarak, dier lkeleri etkileme
den kme riski ile karlamamaktadr. Bugnk toplumlar yle bir
birine balanmlardr ki, dnya apnda bir k ile karlama riski
vardr. Byle bir sonu borsa da yatrm yapan herhangi bir yatrmc
ya daha tandk gelecektir. ABD hisse senedi piyasasndaki bir istikrar
szlk veya ABD'deki 1 1 Eyll'den dolay yaanan ekonomik sknt, de
nizar hisse senedi piyasalarn ve ekonomileri etkiler veya bunun
tam tersi olur. Sonu olarak, ABD'de yaayan bizler (veya ABD'de ya
ayan varlkl insanlar diyelim) dierlerinin karlar pahasna kendi
karlarmz gelitirmeye devam ederek paay syramayacamz ar
tk anlamalyz!
Bu tr kar atmalarnn en az olduu bir toplum rnei vere
lim. Buras vatandalar dnyada evre bilinci belki de en yksek se
viyede olan ve evresel organizasyonlarda mutlaka yelii bulunan
Hollanda'dr. Hollanda'ya yaptm son ziyaret esnasnda, krsal bl
gelere doru yaptm araba yolculuunda bana elik eden Hollan
dal arkadama bu soruyu yneltene kadar nedenini hibir zaman
anlamamtm ( Resim 39, 40). Cevaplar ise hibir zaman unutmaya
cam trdendi:
"Etrafna bir bak. Tm bu iftlik arazisi deniz seviyesinin altnda
yeralyor. Hollanda'nn toplam alannn bete biri 6.7 metre deniz se
viyesinin altndadr, nk bir zamanlar buralar s koylard ve biz bu
koylarn etrafn 'setlerle kuatarak ve yava yava suyunu ekip boal
tarak buralar denizden geri kazandk. yle bir szmz vardr: 'Tan
r dnyay yaratt ve Hollandallar olarak bizler de Hollanda'y bu dn
yadan oluturduk: Denizden kazanlan bu topraklara 'polder' den
mektedir. Buralar sudan arndrmaya neredeyse bin yl nce baladk.
Bugn hala yava yava kara tarafna szan suyu boaltmamz gereki
yor. Eskiden yel deirmenlerini bu yzden kullanyorduk. Bu araziler
deki suyu boaltan pompalar altrmak iin. imdi ise buhar, dizel
ve elektrik pompalar kullanyoruz. Her bir 'polder' ierisinde sralar
halinde pompalar bulunuyor. Denizin en uzandan balyor ve sray
la suyu pompalyor. Ta ki son pompa suyu bir nehire veya okyanusa
boaltana kadar. Hollanda da kullandmz bir szmz daha vardr:
'Dmann ile iyi geinmeyi bilmelisin, nk senin arazinin bitiiin-

630

deki pompay ileten kii olabilir:' Biz hep beraber bu arazilere indik.
Bu, zengin insanlarn gvenli bir biimde setlerin st ksmlarnda ya
adklar, fakirlerin ise deniz seviyesinin altndaki arazi diplerinde bu
lunduklar bir durum deil. Eer setler ve pompalar baarsz olursa
hep beraber denizde bouluruz. 1 ubat 1953 ylnda byk bir frtna
koptu ve yksek dalgalar Zeeland eyaletinin i ksmlarna girdiinde
yaklak iki bin Hollondal, zengin olsun fakir olsun, bouldular. Bu
nun bir daha olmasna izin vermemeye yemin ettik. lkemizdeki her
kes yaplan dalga kranlar iin yksek miktarda paralar dedi. Eer k
resel snma kutuplardaki buzlarn erimesine yol aar ve dnya deniz
seviyesinden ykselir ise bunun sonucu Hollanda iin dnyadaki dier
lkelerden ok daha ciddi olacaktr, nk arazimizin ou zaten de
niz seviyesinin altndadr. Bu yzden biz Hollandallar'n evre bilinci
yksektir. Hepimiz ayn arazi zerinde yaadmz tarihimiz sayesin
de rendik ve bizim hayatta kalmamz birbirimizin hayatta kalmas
na baldr:'
Hollanda toplumunun tm kesimlerini iine alan ve karlkl ka
bul edilen bu dayanmann tersine, ABD'deki zenginler kendilerini
toplumun geri kalanndan gittike artan bir biimde soyutlamakta,
kendileri iin izole bir arazi yaratmaya can atmakta, kendi paralar ile
kendilerine zel hizmetler satn almakta ve bu konforu halk hizmeti
olarak herkese sunulmas iin vergi denmesine kar karak aleyhte
oy kullanmaktadrlar. Bu zel hizmetler; yksek kaplarla ve duvarlar
la evrili zel evlerde yaamay, polise gvenmek yerine kendi zel g
venlik grevlilerine gvenmeyi, ocuklarn az fonu olan kalabalk
devlet okullarndan ziyade, fonu bol olan kk snfl zel okullara
gndermeyi, zel salk sigortas veya tibb bakm satn almay, beledi
yenin salad su yerine ielenmi su imeyi ve kalabalk ancak cret
siz olan kamu yollar yerine, geii cretli yollar kullanmay (Gney
Kaliforniya'da) kapsamaktadr. Bu kadar kapsaml bir zellemenin al
tnda elit tabakann evrelerindeki toplumun sorunlarndan etkilen
meden yaayacaklarna dair yanl bir inan: yatmaktadr. Tpk Grn
land lskandinavyas kabile eflerinin kendilerine "a kalan son kiiler"
olma ayrcaln satn alm olduklar gibi!
Tarih boyunca, insanlarn bir ksm dier bir ksmna baml ola
rak kk ve sanal 'polder'larda yaamlardr. Paskalya Adallar bir
dzine klandan olumakla birlikte adalarn on iki araziye blerek di-

Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan D nya

63 1

er adalardan kendilerini soyutlamlardr. Ancak bu klanlar arasnda

Rana Raraku yontu ta oca, Puna Pau Pukao ta oca ve birka do
al cam oca paylalmtr. Paskalya Adas toplumu paraland za
man tm klanlar birlikte paralanmlar, dnyann haberi bile olma
m, hi kimse etkilenmemitir. Gneydou Polinezya arazisi de ba
msz adadan olumaktayd. Mangareva toplumunun k, Pitca
irn ve Henderson Adallar iin de felaket getirmi, ancak baka kimse
yi etkilememitir. Eski Maya'nn bulunduu arazi ise Yukatan Yarma
das ile komu blgeleri iine alyordu. Gney Yukatan'daki klasik Ma
ya ehirleri ktnde mlteciler kuzey Yukatan'a ulam olabilir,
ancak kesinlikle Florida'ya ulaamamlardr. Bugn ise, bunun tersi
bir durum sz konusudur. Tm dnya tek bir 'polder' zerinde bulun
maktadr. Dnyann herhangi bir yerinde meydana gelen bir olay
Amerikallar' da etkilemektedir. rnein mesafe asndan bakld
nda hayli uzakta kalan Somali kle karlatnda Amerikan bir
likleri oraya gitmek zorunda kaldlar. Ayrca eski Yugoslavya ile Sov
yetler Birlii de ykldnda buradan kaan mlteciler tm Avrupa'ya
ve dnyann geri kalan blgelerine yayldlar. Toplumlardaki, yerleim
lerdeki ve yaam tarzlarndaki koullar deitiinde, Afrika ve Asya da
yeni hastalklar yayld. Sonra da bu hastalklar tm dnyaya yayldlar.
u anda tm dnya kendi snrlar iinde izole bir arazi konumunda
dr. Tpk Tikopya Adas ve Tokugawa Japonyas'nda bir zamanlar ol
duu gibi. Tikopyallar ve Japonlarn yapt gibi yardm iin yzm
z dnebileceimiz veya kendi problemlerimizi ihra edebileceimiz
baka bir dnya olmadnn farkna varmamz gerekiyor. Bunun yeri
ne, onlarn da yapt gibi kendi imkanlarmz ile yaamay renme
miz de kesinlikle gerekiyor!

mit Etmek iin Sebepler

Bu blm, gemi dnya ile modern dnya arasndaki nemli
farkllklan gz nne alarak yazdm. Bahsettiim farkllklar-bug
nn nfusunun daha kalabalk olmas ve teknolojisinin ok daha tah
rip edici olmas ile lokal bir kten ziyade global bir k riskini
elinde tutan unsurlar-son derece karamsar bir bak asyla karl
m gibi grlebilir. Ancak u soruyu kendimize sormamzda fayda
var: Eer Paskalya Adallar daha hafif olan lokal problemlerini gemi
te zemediler ise modern dnya o koca kresel problemlerini nasl

632

zmeyi mit edebilir?

Bu dncelerle canlar sklanlar bana genellikle yle sorarlar:
"Jared, dnyann gelecei hakknda iyimser misin, yoksa karamsar m
sn?" Ben de yle cevap veririm: "Ben tedbirli bir iyimserim!" Bu ifa
deyle aslnda unu sylemek istiyorum: Ben karmza kan problem
lerin ciddiyetinin farkndaym. Eer bunlar zmek iin kararl adm
lar atmazsak, gelecek birka on ylda tm dnyann yaam standard
decek veya belki daha da kts olacak! Ite bu yzden hayatmn
bu noktasnda kariyerimi, problemlerimizin ciddiye alnmas husu
sunda insanlar inandrmaya adadm. Aksi takdirde byle yaamaya
devam edemeyeceiz. Ayrca problemlerimizi kesinlikle zebilecei
mize inanyorum-eer bunu gerekten yapmay istersek tabii. lte bu
yzden karm ve ben 1 7 yl nce ocuk yapmaya karar verdik. nk
her eyin dzeleceine dair umudumuz var!
Gereki olarak sahip olduum bu umudun dayanaklarndan biri
udur: Bizler zmsz problemlerin kuatmas altnda deiliz. Asln
da byk riskler ile kar karyayz. Ancak en ciddi riskler bile, her yz
milyon ylda bir dnyann devasa bir asteroidle arpmas ihtimali ka
dar kontrol d deildir. Tam tersine bunlar bizim rettiimiz eyler
dir. Kendi evre problemlerimize kendimiz sebep olduumuza gre
bunlarn kontrol de bize aittir. Dolaysyla seim bize aittir; artk ev
re problemi retmeyebilir veya var olan problemleri zmeye balaya
biliriz. Gelecek kendi ellerimizin nnde uzanyor ve bizim onu tut
mamz bekliyor. Problemlerimizi zmek iin yeni teknolojiler geli
tirmemize de ihtiyacmz yoktur. Her ne kadar yeni teknolojilerin bu
na katks olabilirse de, mevcut zmleri hayata geirmek iin 'sade
ce' siyasi iradeye ihtiyacmz vardr. Elbette 'sadece' diyerek kk bir
zmden bahsetmiyoruz. Fakat gemite bunun iin gerekli olan si
yasi iradeyi bulmu toplumlar da vardr. Problemlerinin bazlarn
zecek ve bazlar iin ise ksmi zmler bulacak kadar irade gcne
sahip modern toplumlar da vardr.
mitli oluumun bir baka sebebi de evreye olan duyarlln
dnya apnda gittike daha ok yaylmasdr. Bu duyarllk yllardr
hissettiimiz bir kavram olabilir, ancak zellikle

Bahar)

Silent Spring (Sessiz

kitabnn 1962'de yaynlanndan sonra yaylmas hz kazan

mtr. evreci hareketler, gittike artan bir oranda yanda kazanmaya

devam etmektedir. stelikte gitgide daha etkin organizyonlar olutu-

Denizden Kazanlan Arazilerle Oluturulan Dnya

633

rarak bymekte ve yalnzca Amerika Birleik Devletleri ile Avrupa'da

deil Dominik Cumhuriyeti'nde ve dier gelimekte olan lkelerde de
faaliyetlerine devam etmektedirler. Ancak bu hareketler gittike artan
bir oranda g kazanrken, evremizin maruz kald tehditler de git
tike artan bir oranda g kazanmaktadr. Bu yzden, kitabn bala
rnda durumumuzu sonucu bilinmeyen, ancak gittike hz kazanan
bir at yarna benzetmitim. stediimiz atn yar kazanmas olanak
sz deildir, ama garanti de deildir.
Eer baarsz olmak deil de kazanmak istiyorsak hangi seenekleri
tercih etmeliyiz? Ek Bilgiler blmnde rneklerle pek ok spesifik se
enek sundum. yle ki bunlar bireysel olarak herhangi birimizin bile
yapabilecei trdendir. Aynca bu kitapta incelediim eski toplumlarn
durumu daha byk dersler karmamza sebep olmaktadr. Sonucu ba
arya ya da baarszla ulatracak son derece kritik iki seenek vardr:
Uzun dnem planlama ve sahip olduumuz deerleri yenileme isteklili
i. Bunlarn aksettirdii sonuca gre, yine ayn iki seenein bizim birey
sel yaamlarmzn akibeti iin de kritik olan roln anlayabiliriz.
Bu seeneklerden biri, uzun dnem planlama zerine odaklanmak
iin cesaret gerektiriyor. Problemler kriz noktasna gelmeden, hissedilir
dzeye eritiklerinde, cesur ve nceden tedbir almaya ynelik kararlar
almamz gerekiyor. Byle bir karar mekanizmas kesinlikle seilmi
olan politikaclarmzn sklkla yapt gibi ksa vadeli ve tepkisel bir
mekanizma deildir. Siyasi adan nemli balantlar olan bir arkada
m buna "90 gnlk plan" der. Yani gelecek 90 gn ierisinde kriz
karmas muhtemel olan sorunlar zerine odaklanmadr. Bu tr can s
kc, ksa vadeli planlara kar cesaret gerektiren uzun vadeli plan r
nekleri gemite ve ada dnyamzn sivil toplum rgtlerinde, ir
ketlerinde ve hkmetlerinde vardr. rnein ormanlarnn kesilip yok
edilmesi problemi ile karlaan eski toplumlar arasnda Paskalya Ada
s ve Mangareva'nn yneticileri ne var ki kendi karlarna yenilmiler
dir. Ancak Tokugawa bakumandanlar, Enka imparatorlar, Yeni Gine
yre insan ve 16. yzyl Almanyas'nda arazi sahipleri ileri grl dav
ranmlar ve tekrar aalandrma almalar yapmlardr. in liderle
ri de son birka on ylda aalandrma almalarn desteklemiler ve
1998'de ulusal ormanlardan aa kesmeyi yadaklamlardr. Bugn pek
ok sivil toplum rgt, uzun dnem evre politikalarn desteklemek
amac ile spesifik olarak mevcuttur. I dnyasnda uzun sredir baar-

634

larn srdrebilen Amerika irketleri (rnein Procter and Gamble)

politikalarn gzden geirmek iin kriz annn gelmesini beklemezler.
Bunun yerine ufukta grlen problemlere odaklanrlar ve kriz haline
gelmeden harekete geerler. Hatta Royal Dutch Shell Petrol irketinin
gelecekteki senaryolar gzden geirmek ve doru plan yapabilmek
amacyla bir ofis kurduundan da bahsetmitim.
Cesurca yaplan ve baarl olan uzun vadeli planlar, baz siyasi li
derleri ve baz dnemleri de belirgin klmaktadr. Son 30 yldan fazla
bir zamandr, ABD hkm eti tarafndan srdrlen abalar sayesinde
havay kirleten alt kritik unsurun seviyesi ulusal bazda yzde 25 kadar
azalmtr. stelik de enerji tketimimiz ile nfusumuzun yzde 40
artmasna ve ayn zaman zarfnda yzde 1 50 daha fazla aracn trafikte
seyretmesine ramen! Malezya, Singapur, Tayvan ve Mauritius hk
metleri de uzun dnem ekonomik refahn, halk salna yaplan b
yk yatrmlara bal olduunu anlamlardr. Aksi takdirde ekonomi
lerini baltalayan tropikal blgeye zg hastalklar nleyemeyecekler
dir. Bu yatrmlar bu lkelerin son dnemdeki artc ekonomik b
ymelerinin de anahtar olmutur. Ar nfuslu Pakistan ulusunun
dou taraf ( 1971 ylnda Banglade olarak bamszln kazanmtr)
nfus art orann indirebilmek iin etkin aile planlamas lleri uy
gulamtr. Ancak bat taraf (hala Pakistan olarak bilinen taraf) bunu
yapmam ve imdi dnyann altnc en ok nfuslu lkesi konumuna
gelmitir. Endonezya'nn eski evre Bakan Emil Salim ve Dominik
Cumhuriyeti'nin eski Devlet Bakan Joaquin Balaguer, lkeleri ze
rinde byk etki meydana getiren kronik evresel tehlikelerle ilgilenen
hkmet liderlerine rnektirler. Ite hem kamu sektrnde hem de
zel sektrde karma kan bu cesaret dolu uzun dnem planlama r
nekleri beni umutlandran unsurlar olmulardr.
Gemiin aydnlatt yolda alnmas gereken baka bir kritik karar
ise deerlerimiz ile ilgilidir. Sancl da olsa bu konuda gl kararlar
alabilmek cesaret gerektirmektedir. Daha nce toplumda prim yapan
deerler, deien yeni koullarda srdrlmeye devam etmeli midir?
Bir hazine kadar nemli olan deerlerin hangilerinden vazgemeli ve
ya vazgetiimiz deerlerin yerini hangi farkl yaklamlar alabilir?
Grnland skandinavlar, Avrupal, Hristiyan ve krsal kltre sahip
kimliklerini atmay reddetmiler ve sonu olarak da lmlerdir. Hal
buki bunun tersine Tikopya Adas'nn sakinleri ekolojik adan tahrip

Denizden Kazanla n Arazilerle O luturulan D nya

635

edici olan domuzlar hayatlarndan karabilme cesaretini gsterebil

milerdir. Domuzlarn yegane byk ba hayvanlar ve burada yaayan
Melanezya toplumunun balca stat sembol olmalarna ramen bu
nu yapmlardr. imdi Avustralya, ngiliz tarm toplumu eklindeki
kimliini yeniden deerlendirme srecindedir. lzlandallar ve gemi
teki kastlardan oluan toplumlara sahip Hindistan ile son zamanlarda
sulamaya ihtiya duyan Montana iftlik sahipleri kendi bireysel hakla
rn toplum karlarna stn tutmayacaklarna dair mutabakata var
mlardr. O suretle ortak kaynaklar idare etmek konusunda dier
toplumlarn kmesine sebep olan halklar trajedisinden saknmay ba
armlardr. in hkmeti nfus problemlerinin rndan kmasn
engellemek iin bu konuda bask oluturmutur. Finlandiyallar ise
1 939 ylnda kendilerinden daha gl olan komular Rusya'dan bir
ltimatom ile karlamlar ve zgrlklerini yaamlarna ye tutarak
cesaretle savamlar, dnyay da hayrete drmlerdir. Sonuta sa
va kaybetseler bile kumarlarn kazanmlardr. 1 958'den 1 962'ye ka
dar yaadm lngiltere'de, ngilizlerin uzun sre vazgemedikleri,
dnya zerinde bir zamanlar egemen olan siyasi, ekonomik ve deniz
gcne dayal demode deerlerini terk ettiklerine ahit oldum. Fran
szlar, Almanlar ve dier Avrupal lkeler canla bala savunduklar ulu
sal bamszlklarn Avrupa Birlii'nin arka planna atarak daha da
ileri gitmilerdir.
Bahsetmi olduum tm bu gemite ve son dnemde vuku bulan
deerlendirme sreci, iddetli ekilde zor olmasna ramen baarlm,
benim de umutlanmama sebep olmutur. Modern Birinci Dnya va
tandalan olarak bizleri bekleyen en temel deerlendirmeyi yapmamz
iin ilham verebilirler. unu kendimize sormalyz: Geleneksel tketim
deerlerimizi ve Birinci Dnya yaam standardn elimizde tutmaya
daha ne kadar imkanlarmz yetecek? Size Birinci Dnya vatandalar
nn dnya zerilerindeki etkilerini drmeyi tevik eden siyasi ola
nakszlktan bahsetmitim. Ancak mevcut etkimizi devam ettirmemiz
gibi bir alternatif de sz konusu deildir. Bu ikilem bana Winston
Churchill'in demokrasi eletirilerine ynelik szn hatrlatyor: "Bi
linen odur ki, demokrasi, zaman zaman denenen dier ynetim ekil
lerini saymazsak en kt ynetim eklidir:' Byle baktmzda evre
ye az etkisi olan bir topluma sahip olmak bizim geleceimiz iin en
imkansz senaryodur-tabii akla gelen senaryolarn dier dnda!

636

Gerekten de evreye olan etkimizi azaltmamz pek kolay olmaya

caksa da imkansz deildir. Unutmayn ki, bu etki iki faktrn rn
dr; nfus younluu ile kii bana olan evre etkisinin nfusla kat
lanmas. Bu iki faktrden birincisi olan nfus bymesi son zamanlar
da Birinci Dnya lkelerinde olduka azalmtr ve pek ok nc
Dnya lkesinde de yle. Bunlara in, Endonezya ve Banglade dahil
dir. Oysa in dnyann en youn nfusuna sahip lkesidir. Endonez
ya dnyann en youn nfusuna sahip drdnc lkesidir ve son ola
rak Banglade dnyann en youn dokuzuncu lkesidir. Dier taraftan
Japonya ve ltalya'daki nfus bymesi yenilenebilir dzeyin altnda
dr. yle ki var olan nfuslar (ancak gmenleri saymazsak) da ok
yaknda azalmaya balayacaktr. Kii bana evresel etkiye gelince,
dnya mevcut kereste ve deniz rnleri tketimini azaltmak zorunda
kalmasa da, eer ormanlar ve balklk endstrisi dzgn bir biimde
idare edilebilir ise bu rnler srdrlebilir halde olacak ve hatta ar
tacaktr da.
mit etmemin bir baka sebebi ise, globallemi modern dnyann
birbirine bal oluunun bir baka sonucudur. Gemiteki toplumlarn
arkeologlar ve televizyonlar yoktu. Paskalya Adallar l 400'l yllarda
tarm arazisi oluturmak adna kalabalk nfuslu adalarnn dalk
blgelerindeki ormanlar kesmekle megulken, binlerce mil douda ve
batda bulunan Grnland lskandinav toplumu ile Kimer lmparatorlu
u'nun ayn anda kn eiinde olduklarn, Anasaziler'in birka
yzyl nce, Klasik Maya toplumlarnn da bundan birka yzyl nce
ktn ve Miken Yunan medeniyetinin de bundan iki bin yl nce
km olduklarn nereden bileceklerdi? Oysa bizler bugn televiz
yonlara, radyolara veya gazetelere sahibiz. Sadece birka saat nce So
mali'de veya Afganistan'da neler olduunu grebiliyor, duyabiliyor ve
okuyabiliyoruz. Televizyonlarda yaynlanan belgeseller veya kitaplar
bizlere Paskalya Adallar'n, Klasik Maya veya dier toplumlarn neden
ktklerini detayl bir biimde anlatmaktadrlar. Bundan dolay biz
ler, uzakta veya gemite yaayan toplumlarn hatalarn renebilme
frsatna sahibiz. Oysa gemite yaayan hibir toplum byle bir ni
metten faydalanamamt. imdi bu kitab yazyorum, nk umut
ediyorum ki, yeterli sayda insan bugn bu frsattan faydalanma yolu
nu tercih edecek ve toplumlarmz gemie kesinlikle fark atacaktr!

TEEKKR
ncelikle bu kitabn yazlmasnda emei geen herkese sonsuz
kranlarm iletirim. Dostlarm ve alma arkadalarmla
birlikte bu kitapta sunulan fikirlerin aratrmasn yapmak
tan byk bir keyif aldm.
Byk bir fedakarlk rnei sergileyerek tm kitap metnini okuyan
ve eletirilerini ynelten alt arkadama zellikle teekkr ederim: Ju
lio Betancourt, Stewart Brand, eim Marie Cohen, Paul Ehrlich, Alan
Grinnell ve Charles Redman. Editrlerim Penguin Grup (New
York) 'dan Wendy Wolf, Viking Penguin Grup (Londra) 'dan Stefan
McGrath, Jon Turney ve ayrca tm kitap metnini okumakla kalma
yp, ayn zamanda bu kitab yazl aamasnda en bandan itibaren
yardmlarn esirgemeyen ajans temsilcilerim John Brockman ve Ka
tinka Matson da ayn fedakarlk rneini, hatta da fazlasn gsteren
dier isimlerden bazlardr. Gretchen Daily, Larry Linden, Ivan Bark
horn ve Bob Waterman da ayn ekilde modern dnyayla ilgili son b
lmleri okuyup eletirilerini ynelttiler.
Michelle Fisher-Casey tm kitap metnini defalarca yazya geirdi.
Boratha Yeang kitap ve makale aratrmasn, Ruth Mandel fotoraf
aratrmasn yapt, Jeffrey Ward ise haritalar hazrlad. Corafya B
lm'nde ders vermekte olduum Los Angeles'daki Kaliforniya ni
versitesi'nin iki snfnda bu kitabn byk bir blmnn sunumunu
yaptm. Ayn zamanda Stanford niversitesi'ndeki Antropolojik Bi
limler Blm'ndeki yksek lisans seminerinde kk bir kurs ver
dim. Kobay olmak isteyen bu renciler ve alma arkadalarm ol
duka taze ve canlandrc fikirleriyle almaya byk katk saladlar.
Kitabn yedi blmne ait baz materyallerin ilk evirileri Discover,

New York Review of Books, Harper's ve Nature dergilerinde makaleler

eklinde yaynland. zellikle in ile ilgili olan

12.

Blm, Jack'in tasla-

638

n hazrlad ve bunun iin bilgi toplad, sonra da Jianguo (Jack) Liu

ve benim mterek yazdmz bir makalenin geniletilmi versiyonudur.
Ayn zamanda kitabn her bir blm iin birlikte altm dier
dostlarma ve alma arkadalarma da teekkr bor bilirim. lkele
re yaptm tm ziyaretleri organize ederek, almalarmda bana reh
berlikte bulunarak, deneyimlerini benimle paylaarak, bana trl ma
kale ve referanslar gndererek, blm taslaklarm zerine eletirilerile
rini ynelterek bana nemli yardmda bulundular. Bana cmerte gn
lerini, hatta haftalarn ayrdlar. Onlara olan borcum ok byk. Kita
bmda emei geen kiilerin listesini blmlere ayrarak sunuyorum:
1.Blm. Ailen Bjergo; Marshall, Tonia ve Seth Bloom; Diane Boyd;
John, Pat Cook; John Day; Gary Decker; John, Jill Eliel; Emil Erhardt;
Stan Falkow; Bruce Farling; Roxa French; Hank Goetz; Pam Gouse;
Roy Grant; Josette Hackett; Dick, Jack Hirschy; Tim, Trudy Huls; Bob
Jirsa; Rick, Frankie Laible; Jack Losensky; Land Lindbergh; Joyce
McDowell; Chris Miller; Chip Pigman; Harry Poett; Steve Powell; Jack
Ward Thomas; Lucy Tompkins; Pat Vaughn; Marilyn Wildee ve Vem,
Maria Woolsey.
2.Blm. Jo Anne Van Tilburg; Barry Rolett; Claudio Cristino; So
nia Haoa; Chris Stevenson; Edmunto Edwards; Catherine Orliac ve
Patricia Vargas.
3.Blm. Marshall Weisler.
4.Blm. Julio Betancourt; Jeff Dean; Eric Force; Gwinn Vivian ve
Steven LeBlanc.
5.Blm. David Webster; Michael Coe; Bili Turner; Mark Brenner;
Richard Gill ve Richard Hansen.
6.Blm. Gunnar Karlsson; Orri Vesteinsson; Jesse Byock; Christi
an Keller; Thomas McGovern; Paul Buckland; Anthony Newton ve lan
Simpson.
7.ve 8. Blm. Christian Keller; Thomas McGovern, Jette Arneborg;
Georg Nygaard ve Richard Alley.
9. Blm. Siman Haberle, Patrick Kirch ve Conrad Totman.
10. Blm. Rene Lemarchand; David Newbury; Jean- Philippe Plat
teau; James Robinson;
Vincent Smith.
11. Blm. Andres Ferrer Benzo; Walter Cordero; Richard Turits;
Neici Zeller; Luis

639

Arambilet; Mario Bonetti; Luis Carvajal; Roberto, Angel Cassa;

Carlos Garcia;
Raimondo Gonzalez; Roberto Rodriguez Mansfield; Eleuterio
Martinez; Nestor
Sanchez Jr.; Ciprian Soler; Rafael Emilio Yunen; Steve Latta; James
Robinson ve
John Terborgh.

12. Blm. Jianguo (Jack) Liu.

1 3. Blm. Tim Flannery; Alex Baynes; Patricia Feilman; Bill Mcln
tosh; Pamela Parker;
Harry Recher; Mike Young; Michael Archer; K. David Bishop; Gra
ham Broughton;
Senatr Bob Brown; Judy Clark; Peter Copley; George Ganf; Peter
Gell; Stefan
Hajkowicz; Bob Hill; Nalini Klopf; David Paton; Marilyn Renfrew;
Prue Tucker ve
Keith Walker.

14. Blm.

Elinor Ostrom; Marco Janssen; Monique Borgerhoff

Mulder; Jim Dewar ve

Michael Intrilligator.

15. Blm. Jim Kuipers; Bruce Farling; Scott Burns; Bruce Cabarle;

Jason Clay;

Ned Daly; Katherine Bostick; Ford Denison; Stephen D'Esposito;

Francis Grant-Suttie;
Toby Kiers; Katie Miller; Michael Ross ve i dnyasndan birok kii.

16. Blm. Rudy Drent; Kathryn Fuller; Terry Garcia; Francis Lan
ting; Richard Mott;
Theunis Piersma; William Reilly ve Russell Train.
Ayrca tm bu almalarda desteini esirgemeyen W. Alton Jones
Vakf, Jon Kannegaard,

Michael Korney; Eve, Harvey Masonek; Samuel F. Heyman; Eve

Gruber Heyman 1981

Trust Undergraduate Research Scholars Fund; Sandra McPeak; Alf

red P. Sloan Vakf;
Summit Vakf; Weeden Vakf ve Winslow Vakf'na sonsuz teekkrler.

EK BLGLER
Ek bilgi edinmek isteyenler aadaki seilmi referanslardan faydalanabi
lirler. Geni bibliyografyalara yer ayrmaktansa eskiden yazlm eserlerin ay
rntl bir listesini sunan son yaynlara yer vermeyi tercih ettim. Ayrca baz
nemli kitap ve makalelere de yer ayrdm. talik harflerle yazlan dergi ismi
nin ardndan cilt numaras, daha sonra iki nokta st ste ve ilk ve son sayfa
numaralar en sonunda ise parantez iinde yayn yl bulunmaktadr.

nsz
Eski dnemlerde yaam olan dnyann drt bir yanndaki gelimi top
lumlarn kleriyle ilgili karlatrmal almalar Joseph Tainter'in The

Collapse of Complex Societies (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm,

1 988) ve Norman Yoffee ile George Cowgill'in The Collapse ofAncient States

and Civilizations (Tucson: Arizona niversitesi Basm, 1988) adl kitaplarn

iermektedir. zellikle de gemi toplumlarn evre zerindeki etkileri ya da
bu tr etkilerin klerdeki rol zerine odaklanan kitaplar arasnda Clive
Ponding'in A Green History of the World: Environment and the Collapse of

Great Civilizations (New York: Penguin, 1991); Charles Redman'n Human

Impact on Ancient Environments (Tucson: Arizona niversitesi Basm, 1 999):
D. M. Kammen, K. R. Smith, K. T. Rambo ve M. A. K. Khalil'in ortaklaa yaz
dklar Preindustrial Human Environmental Impacts: Are There Lessons for

Global Change Science and Policy? ( Chemosphere dergisinin Eyll 1 995'de ya

ynlanan 29. cildi, 5. saysnda bir konu olarak yer almt); Charles Redman,
Steven James, Paul Fish ve J. Daniel Rogers'n ortaklaa yazdklar The Archa

elogy of Global Change: The Impact of Humans on Their Environment (Was

hington, D.C.: Smithsonian Books, 2004)' sayabiliriz. Gemi toplumlarla il
gili olarak yrtlen karlatrmal almalar balamnda, iklim deiiklik
lerinin rolne younlaan kitaplar arasnda da Brian Fagan'n yazm olduu

642

Floods, Famines and Emperors: El Nifo and the Fate of Civiliza

tions (New York: Basic Books, 1999); The Little Ice Age (New York: Basic Bo
oks, 200 1 ) ve The Long Summer: How Climate Changed Civilization (New
York: Basic Books, 2004) sz edebiliriz.
kitaptan

Devletlerin ykselii ve k arasndaki balantlarla ilgili karlatr

mal almalar iin Peter Turchin'in Historical Dynamics: Why States Rise and

Fal! (Princeton, N. J.: Princeton niversitesi Basm,

2003) ve Jack Goldsto

ne'un Revolution and Rebellion in the Early Modern World (Berkeley: Kalifor
niya niversitesi Basm, 199 1 ) adl kitaplar incelenebilir.

1. Blm
Montana eyaletinin tarihiyle ilgili kitaplar arasnda Joseph Howard'n

Montana: High, Wide, and Handsome (New Haven: Yale niversitesi Basm,
1943); K. Ross Toole'un Montana: An Uncommon Land (Norman: Oklahoma
niversitesi Basm, 1 959); K. Ross Toole'un 20th Century Montana: A State
ofExtremes (Norman: Oklahoma niversitesi Basm, 1972); Michael Malo
ne, Richard Roeder ve William Lang'n ortaklaa yazdklar Montana; A His
tory of Two Centuries (Seattle: Washington niversitesi Basm, 1 99 1 ) adl ki
tabn yenilenmi basks sayJabiJir. Russ Lawrence, Bitterroot Vadisiyle ilgili
Montana's Bitterroot Valley (Stevensville, Mont.: Stoneydale Basm, 1 99 1 )
adnda resimli bir kitap piyasaya sunmutu. Bertha Francis'in Th e Land ofBig
Snows (Butte, Mont.: Caxton Printers, 1955) adl kitab Byk ukur Havza
s'nn gemiiyle ilgili ayrntl bir aklama sunmaktadr. Thomas Power'n

Lost Landscapes and Failed Economies: The Search far Value ofPlace (Washing
ton, D.C.: Island Basm, 1996) ve Thomas Power ile Richard Barrett'in Post

Cowboy Economics: Pay and Prosperity in the New American West (Washing
ton, D.C.: Island Basm, 2001 ) kitaplar Montana ve Amerika'daki Mountain
West eyaletlerinin ekonomik problemlerinden sz etmektedir. Montana'daki
madencilik faaliyetlerinin gemii ve olas etkileri zerine yazlm iki kitap
David Stiller'n Wounding the West: Montana, Mining, and the Environment
(Lincoln: Nebraska niversitesi Basm, 2000) ve Michad Malone'un The
Battle far Butte: Mining and Politics on the Northern Frontier, 1 864-1906 (He
lena, Mont.: Montana Historical Society Basm, 1 98 1 ) dir. Stephen Pyne'n
orman yangnlaryla ilgili kitaplar Fire in America: A Cultural History of
Wildland and Rural Fire (Princeton, N.J.: Princeton niversitesi Basm,
1982) ve Year of the Fires: The Story of the Great Fires of 1910 (New York: Vi
king Penguin, 200 1 ) dr. Yazarlarndan birisi Bitterroot Vadisi'nin yerlisi olan
ve Amerika'nn bat tarafndaki yangnlardan bahseden kitap Stephen Arno ve
Steven Allison-Burnell'in ortaklaa yazdklar Flames in our Forests: Disaster

643

or Renewal? (Washington, D.C.: Island Basm, 2002) dr. Harsh Bais ve dier
lerinin yazdklar ''Allelopathy and exotic plant invasion: from molecules and
genes to species interactions" makalesi (Science 301 : 1 377- 1380 (2003)) spot
ted knapweed otunun hangi yollarla yerli bitki rtsnn yerine getiini
gstermektedir. Montana da dahil olmak zere Amerika'nn bat blmnde
ki iftiliin olas etkilerinden sz eden bir kitap da Lynn Jacobs'un Waste of

the West: Public Lands Ranching (Tucson: Lynn Jacobs, 1 991) adl eseridir.
Kendi blmmde szn ettiim Montana problemleriyle ilgili gncel
bilgiler, bu problemlere zel olarak deinen baz organizasyonlarn web site
lerinden edinilebilir ya da e-mail adreslerine yazlabilir. Bu organizasyonlarn

bazlar ve adresleri u ekildedir: Bitterroot Land Trust: www.BitterRoot

LandTrust.org. Bitterroot Valley Chamber of Commerce: www.bvcham

ber.com. Bitterroot Water Forum: brwaterforum@bitterroot.mt. Friends of

the Bitterroot: www.FriendsoftheBitterroot.org. Montana Weed Control As

sociation: www.mtweed.org. Plum Creek Timber: www.plumcreek.com. Tro

ut Umlimited's Missoula office: montrout@montana.com. Whirling Disease

Foundation: www.whirling-disease.org. Sonoran Institute: www.sono
ran.org/programs/si se.
www.crmw.org/read.

Center

Montana

for

the

Rocky

Mountain

Department of Labor

West:

and Industry:

http://rad.dli.state.mt.us/pubs/profile.asp. Northwest lncome Indicators Pro

ject: http://niip.wsu.edu/.

2. Blm
Paskalya Adas'yla ilgili genel bilgi edinmek isteyen bir okuyucu, almas
na u kitapla balayabilir: John Flenley ve Paul Bahn'n ortaklaa yazdklar

Easter Island, Earth Island (Londra: Thames and Hudson, 1992) adl kitaplar
n gncelletirerek sata sunduklar The Enigmas ofEaster Island (New York:
Oxford niversitesi Basm, 2003); Jo Anne Van Tilburg'un Easter Island: Arc
haeology, Ecology, and Culture (Washington, D.C.: Smithsonian Institution Ba
sm, 1994) ve yine Jo Anne Van Tilburg'un Among Stone Giants (New York:
Scribner, 2003) adl kitaplar. Among Stone Giants, 1 9 14-1917 yllarndaki ziya
retleri, son Orongo trenleriyle ilgili kiisel anlara sahip olan adallarla gr
me yapabilmesine imkan salayan ve yaam fantastik bir roman kadar renkli
olan tannm arkeolog Katherine Routledge'in biyografisini iermektedir.

Yakn zamanda yazlm dier iki kitap Catherine ve Michel Orliac'n yaz

dklar ksa bir resimli aklama ieren The Silent Gods: Mysteries ofEaster Is

land (Londra: Thames and Hudson, 1995); John Loret ve John Tancredi'nin
ortaklaa yazdklar ve son zamanlarda yaplm keif seferlerinin sonularn

1 3 blm halinde sunan Easter Island: Scientific Exploration into the World's

644

Environmental Problems in Microcosm (New York: Kluwer/Plenum, 2003) dur.

Paskalya Adasyla ciddi olarak ilgilenen biri eskiden yazlm iki klasik kitab
okumay isteyecektir: Katherine Routledge'in kendi eseri olan The Mystery of

Easter Island (Londra: Sifton Praed, 1919, kitap daha sonra 1998 ylnda Ad
venture Unlimited Basm, Kempton, III. Tarafndan yeniden basld) ve Alfred
Metraux'un Ethnology of Easter Island (Honolulu: Bishop Museum Bulletin

160, 1940, kitap 1971 ylnda yeniden basld). Eric Kjellgren'in Splendid Isola
tion: Art ofEaster Island (New York: Metropolitan Sanat Mzesi, 200 1 ) adl ki
tab, ou renkli olan dzinelerce fotoraf biraraya getirmektedir, bu fotoraf
lar petroglitler, rongo- rongo tabletleri, moai kavakava, barkcloth figrleri ve
krmz ta pukao'yu artran bir tr krmz tyl apkay resmetmektedir.
Jo Anne Van Tilburg'un yazd makaleler, J. M. Davidson ve dierlerinin
ortaklaa yazdklar Oceanic Culture History: Essays in Honour ofRoger Green
(New Zealand Journal of Archaeology Special Publication, 1996) adl kitabn
555-577. sayfalar arasnda yer alan "Easter Island (Rapa Nui) archaeology
since 1955: some thoughts on progress, problems and potential;'; Jo Anne
Van Tilburg ile Cristian Arevalo Pakarati'nin A. Herle ve dierlerinin ortakla
a yazdklar Pacific Art: Persistence, Change and Meaning (Bathurst, Austra
lia: Crawford House, 2002) adl kitabn 280-290. sayfalar arasnda yer alan
"The Rapanui carvers' perspective: notes nad observations on the experimen
tal replication of monolithic sculpture (moai)"; Jo Anne Van Tilburg ile Ted
Ralston'un K. L. Johnson ve dierlerinin ortaklaa yazdklar Onward and Up
ward! Papers in Honor ofClement W. Meighan (Amerika niversitesi Basm)

adl kitapta yer alan "Megaliths and mariners: experimental :rchaeology on

Easter Island (Rapa Nui)" balkl makalelerdir. Bu makaleden son ikisi ne

kadar ok insann heykel oymacl yapt ve tm bu ilerin ne kadar srd
nn anlalnasn amalayan deneysel almalara aklk getirmektedir.
Genel okurlarn kolaylkla elde edebildikleri ok sayda iyi kitap, Polinezya
ya da Pasifik'deki yerleim hakknda bilgi sunmaktadr. Bu kitaplardan bazla
r Patrick Kirch'un On the Road of the Winds: An Archaeological History of the

Pacific Islands Before European Contact (Berkeley: Kaliforniya niversitesi Ba

sm, 2000), The Lapita Peoples: Ancestors of the Oceanic World (Oxford: Black
well, 1997) ve The Evolution of the Polynesian Chiefdoms (Cambridge: Camb
ridge niversitesi Basm, 1984); Peter Bellwood'un The Polynesians: Prehistory
of an Island People, yenilenmi bask (Londra: Thames and Hudson, 1987); ve
Geoffrey Irwin'n The Prehistoric Exploration and Colonisation of the Pacific
(Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 1992) <lir. David Lewis'n yazd
We, the Navigators (Honolulu: Hawaiii niversitesi Basm, 1972), Pasifik'in
geleneksel navigasyonel tekniklerinden sz etmektedir. Bu kitapta hayatta ka-

645

lan geleneksel deniz kaifleriyle birlikte uzun yolculuklara katlarak bu teknik

ler zerinde almalar yapan modern bir denizciden bahsedilmektedir. Pat
rick Kirch ve Terry Hunt'n Historical Ecology in the Pacific Islands: Prehistoric
Environmental and Landscape Change (New Haven, Conn.: Yale niversitesi
Basm, 1 997) adl kitab Paskalya Adas'ndan ziyade Pasifk Adalar'nda insan
larn evreye olan etkilerinden sz eden yazlardan olumaktadr.
Benim ve Paskalya Adas'ndaki birok kiinin ilgisini eken, Thor Heyer
dahl tarafndan yazlm iki kitap The Kon-Tiki Expedition (Londra: Ailen &
Unwin, 1950) ve Aku- Aku: The Secret of Easter Island (Londra: Ailen & Un
win, 1958) dr. Olduka farkl bir yorum da Thor Heyerdahl ve E. Ferdon'un
Reports of the Norwegian Archaeological Expedition to Easter Island and the
East Pacifc, 1.cilt: The Archaeology of Easter Island (Londra: Ailen & Unwin,
1 96 1 ) kitabnda akland zere Heyerdahl'n Paskalya Adas'na getirdii ar
keologlarn yaptklar kaz almalarndan kaynaklanmaktadr. Steven Fisc
her'n Glyph Breaker. (New York: Copernicus, 1997) ve Rongorongo: The Eas
ter Island Script (Oxford: Oxford niversitesi Basm, 1997) adl kitaplar
Fischer'n Rongorongo metnini zme abalarn anlatmaktadr. Paskalya
Adas'nn ilk Avrupal ziyaretisi Andrew Sharp'n editrln yapt The
Joumal ofRoggeveen (Londra: Oxford niversitesi Basm, 1970) adl kitabn
89- 1 06 sayfalar yeniden baslmtr.
Paskalya Adas'nn arkeolojik haritas Claudio Cristino, Patricia Vargas ve
R. Izaurieta ortak eserleri olan Atlas Arqueol6gico de Isla de Pascua (Santiago:
ili niversitesi, 198 1 ) da zetlenmitir. Paskalya Adas'yla ilgili olarak yazl
m ayrntl makaleler Easter Island Foundation'n Rapa Nui foumal adl der
gisinde dzenli olarak yaynlanmaktadr. Yazlarn derlendii dier nemli
eserler: Claudio Cristino, Patricia Vargas ve dier birok yazarn katkda bu
lunduu First Intemational Congress, Easter Island and East Polynesia, 1. cilt
Archaeology (Santiago: ili niversitesi, 1988); Patricia Vargas Casanova'nn
Easter Island and East Polynesia Prehistory (Santiago: ili niversitesi, 1998)
ve Christopher Stevenson ile William Ayres'in Easter Island Archaeology: Re
search on Early Rapanui Culture (Los Osos, Kaliforniya.: Easter Island Foun
dation, 2000) Kltrel ilikilerin tarihiyle ilgili bir zet alma da Claudio
Cristino ve dier birok yazarn katkda bulunduu Isla de Pascua: Procesos,
Alcances y Efectos de la Aculturaci6n (Paskalya Adas: ili niversitesi, 1984)
adl kitapta bulunmaktadr.
David Steadman Anakena Sahilinden karlan ku kemikleri ve dier ka
lntlarla ilgili tehislerini yazda toparlamtr: "Extinctions of birds in Eas
tern Polynesia: a review of the record , and comparisons with other Pacifc Is
land groups" (Joumal of Archaeological Science 1 6: 1 77-205 ( 1 989)); Patricia
Vargas ve Claudio Cristino ile birlikte yazdklar "Stratigraphy, chronology,

646

and cultural context of an early faunal assemblage from Easter Island" (Asian
Perspectives 33: 79- 96 ( 1 994)); ve "Prehistoric extinctions of Pacific Island
birds: biodiversity meets zooarchaeology" (Science 267: 1 123- 1 13 1 ( 1995).
William Ayres'in "Easter Island subsistence" (Journal de la Societe des Oce
anistes 80: 1 03- 1 24 ( 1 985)) adl makalesi tketilen besinlerle ilgili arkeolojik
deliller sunmaktadr. Paskalya Adas palmiyelerinin gizemi ve polenlerden
kelti rneklerine kadar dier konular kavrayabilmek iin J. R. Flenley ve Sa
ral King'in "Late Quaternary pollen records from Easter Island" (Nature 307:
47- 50 ( 1 984)); J. Dransfield ve dier birok yazarn katkda bulunduu "A re
cently extinct paln from Easter Island" (Nature 3 1 2: 750- 752 ( 1 984)); J. R.
Flenley ve dier birok yazarn katkda bulunduu "The Late Quaternary ve
getational and climatic history of Easter Island" (Journal ofQuaternary Scien
ce 6: 85- 1 1 5 ( 1 99 1 )) makalelerini inceleyebilirsiniz. Catherine Orliac'n tes
pitleri, yukarda sz edilen Steven ve Ayres'in makalelerinin bulunduu cilt
te ve "Donnees nouvelles sur la composition de la flore de I'le de Paques" (Jo
urnal de la Societe des Oceanistes 2: 23- 3 1 ( 1998)) yazsnda nakledilmitir.
Claudio Cristino ve alma arkadalarnn arkeolojik aratrmalarnn sonu
larnn yer ald yazlar arasnda Christopher Stevenson ve Claudio Cristi
no'nun " Residential settlement history of the Rapa Nui coastal plain (Journal
ofNew World Archaeology 7: 29- 38 ( 1 986) ); Daris Swindler, Andrea Drusini
ve Clausio Cristino'nun "Variation and frequency of three-rooted first per
manent molars in precontact Easter Islanders: anthropological signifcance
(Journal of the Polynesian Society 1 06: 1 75- 1 83 ( 1 997)); Claudio Cristino ve
Patricia Vargas'n "Ahu Tongariki, Easter Island: chronological and sociopoli
tical significance" (Rapa Nui Journal 13: 67- 69 ( 1 999)) bulunmaktadr.
Christopher Stevenson'un youn tarm ve tal kuru yaprak rts hak
knda yazlm makaleleri Archaeological Investigations on Easter Island; Mun
ga Tari: An Uland Agriculture Complex (Los Osos, Kaliforniya: Easter Island
Foundation, 1995); Joan Wozniak ve Sonia Haoa ile birlikte yazdklar "Pre
historic agriculture production on Easter Island (Rapa Nui), Chile" (Antiqu
ity 73: 801- 8 1 2 ( 1 999)); Thegn Ladefoged ve Sonia Haoa ile yazdklar "Pro
ductive strategies in an uncertain environment: prehistoric agriculture on
Easter lsland" (Rapa Nui ]ournal 1 6: 1 7- 22 (2002)) dr. T. Ladefoged, M. Gra
ves ve dier birok yazarn katkda bulunduu Pacific Landscapes (Los Osos,
Kaliforniya: Easter Island Foundation, 2002) kitabnn 2 13-229. sayfalar ara
snda yer alan Christopher Stevenson'n kaleme ald "Territorial divisions
on Easter Island in the 1 6th century: evidence from the distribution of cere
monial architecture" balkl yaz Paskalya Adas'nn geleneksel 1 1 klannn s
nrlarn yeniden izmektedir.

647

Dale Lightfoot'un "Morphology and ecology of lithic-mulch agriculture"

( Geographical Review 84: 1 72- 185 ( 1 994) ), Carleton White ve dier birok ya
zarn birlikte yazdklar "Water conservation through an Anasazi gardening
technique" (New Mexico Journal of Science 38: 25 1- 278 ( 1 998)) makaleleri,
dnyann dier blgelerindeki tal kuru yaprak rtsnn ileviyle ilgili de
liller sunmaktadr. Andreas Mieth ve Hans-Rudolf Bork'un "Diminution and
degradation of environmental resources by prehistoric land use on Poike Pe
ninsula, Easter Island (Rapa Nui)" (Rapa Nui Journal 17: 34- 4 1 (2003)) ma
kalesi Poike Yarmadas'ndaki ormanszlatrma ve erozyon sorununa aklk
getirmektedir. Karsten Haase ve dier birok yazarn ortaklaa yazdklar "The
petrogenetic evolution of lavas from Easter Island and neighboring seamo
unts, near-ridge hotspot volcanoes in the S. E. Pacific" (Journal of Petrology
38-785-813 ( 1 997)) makalesi Paskalya Adas'ndaki volkanlarn kimyasal bile
imlerini ve tarihleri analiz etmektedir.
Erika Hagelberg ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "DNA from anci
ent Easter Islanders" (Nature 369: 25- 26 ( 1 994)) balkl makale Paskalya
Adas'ndaki 1 2 iskeletten alnan DNA rneklerini analiz etmektedir. James
Brander ve M. Scott Taylor'n yazdklar "The simple economics of Easter Is
land: a Ricardo- Malthus model of renewable resorce use" (American Econo
mic Review 38: 1 19- 138 ( 1 998)) balkl makale, bir ekonomistin Paskalya
Adas'nn ar derecede kt kullanlmasyla ilgili grlerini yanstmaktadr.

3. Blm
Tim Benton ve Tom Spencer tarafndan yazlan The Pitcairn Islands: Bi
ogeography, Ecology, and Prehistory (Londra: Academic Basm, 1995) kitab,
1991-1 992 yllar arasnda Pitcairn, Henderson ve Oeno ile Ducie mercan
adalarna gerekletirilen keif seferlerinin rndr. Bu kitap cildi adalarn
jeolojisi, bitki rts, kular (Henderson Adas'ndaki soyu tkenmi kular
da buna dahil), balklar, karada ve denizde yaayan omurgasz hayvanlar ve
insan etkileri zerine yazlm 27 blmden olumaktadr.
Polinezya yerleimi ve Pitcairn ile Henderson Adalar'nn terk edilmesiyle
ilgili bilgilerin byk ksmna Marshall Weisler ve dier birok meslektann
almalarndan ulaabiliriz. Weisler bu konulara yukarda sz edilen Benton
ve Spencer tarafndan yazlan kitabn 377-404. sayfalar arasnda yer alan
"Henderson Island Prehistory: Colonization and Extinction on a Remote Poly
nesian Island" balkl blmde deinmitir. Weisler'in yazd dier iki aratr
ma yazs "The Settlement of Marginal Polynesia: New Evidence From Hender
son Island" (Journal ofField Archaeology 21: 83- 102 ( 1994)) ve ''.An Archaeolo
gical Survey of Mangareva: Implications for Regional Settlement Models and

648

interaction studies" (Man and Culture and Ocenia 1 2: 61- 85 ( 1 996)) dir. We
isler'n yazd drt makale, bazalt keserlerinin kimyasal analizinin hangi ada
bazaltnn karldnn belirlenmesinde ve bu ekilde ticaret yollarnn plan
nn izilmesinde nasl yardmc rol oynadna aklk getirmektedir: "Prove
nance studies of Polynesian basalt adzes material: a review and suggestions for
improving regional databases" (Asian Perspectives 32: 61- 83 ( 1 993)); Jon D.
Whitehead ile birlikte yazdklar "Basalt pb isotope analysis and the prehisto
ric settlement of Polynesia;' (Proceedings of the National Academy of Sciences,
USA 92: 188 1 - 1885 ( 1 995)); Patrick V. Kirch ile birlikte yazdklar "Interisland
and interarchipelago transfer of stone toolsin prehistoric Polynesia;' (Proce
edings of the National Academy of Sciences, USA 93: 1381- 1385 ( 1 996)); ve
"Hard evidence for prehistoric interaction in Polynesia" ( Current Anthropology
39: 521-532 ( 1 998)). Dou ve Gneydou Polinezya ticaret an tarif eden
yaz: Martin Jones, Peter Sheppard ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdkla
r Australasian Connections and New Directions (Auckland, N. Z.: Auckland
niversitesi, Antropoloji Blm, 2001) adl kitabn 4 13-453. sayfalar arasn
da yer alan Marshall Weisler ve R. C. Green'in "Holistic approaches to interac
tion studies: a Polynesian example"; R. C. Green ve Marshall Weisler'in "The
Mangarevan sequence and dating of the geographic expansion into Southeast
Polynesia" (Asian Perspectives 41: 2 13-241 (2002)); Michael D. Glascock ve di
er yazarlarn ortaklaa yazdklar Geochemical Evidence for Long- Distance
Exchange (Londra: Bergin and Garvey, 2002) adl kitabn 257-273. sayfalar
arasnda yer alan Marshall Weisler'e ait "Centrality and the collapse of long
distance voyaging in East Polynesia''dr. Henderson Adas'nda yetitirilen
rnler ve bulunan iskelet kalntlaryla ilgili olarak yazlm makale: Jon G.
Hather ve Marshall Weisler'n "Prehistoric giant swamp taro ( Crytosperma
chamissonis) from Henderson lsland, Southeast Polynesia" (Pacific Science 54:
149- 156 (2000)); Sara Collins ve Marshall Weisler'n "Human dental and ske
letal remains from Henderson lsland, Southeast Polynesia" (People and Cultu
re in Oceania 16: 67- 85 (2000)); Vincent Stefan, Sara Collins ve Marshall We
isler'n "Henderson Island crania and their implication for southeastern Poly
nesian prehistory" (Journal of the Polynesian Society 1 1 1: 371- 383 (2002) )dir.
Pitcairn ve Henderson ile ilgilenenen ve aristokrat hikayelerinden hola
nan kimseler Charles Nordhoff ve James Norman Hail tarafndan yazlan Pit
cairn's Island (Boston: Little, Brown, 1 934) romann mutlaka okumaldr. Ki
tap, Bountyve Kaptan Bligh ile onun babo taraftarlarnn ele geirilmesinin
ardndan Pitcairn Adas'ndaki H.MS Bounty isyanclar ve onlarn Polinezya
l dostlarnn hayatn ve iki tarafl cinayetleri anlatmaktadr. Caroline Alexan
der'n The Bounty (New York: Viking, 2003) adl eseri Pitcairn Adas'nda ger
ekten neler olduunu anlamaya alanlar iin mkemmel bir kitaptr.

649

4. Blm
Amerika'nn Gneybat blgesinin tarih ncesini anlatan ve genel okurla
ra ynelik olarak yazlm genellikle renkli ve resimli kitaplar bulunmaktadr.
Bu kitaplar Robert Lister ve Florence Lister'n Chaco Canyon (Albuquerque:
New Mexico niversitesi Basm, 1 98 1 ); Stephen Lekson'n Great Pueblo Arc
hitecture of Chaco Canyon, New Mexico (Albuquerque: New Mexico niversi
tesi Basm, 1986); William Ferguson ve Arthur Rohn'un Anasazi Ruins of the
Southwest in Color (Albuquerque: New Mexico niversitesi Basm, 1 987);
Linda Cordell'in Ancient Pueblo Peoples (Montreal: St. Remy Press, 1994);
Stephen Plog'un Ancient Peoples of the American Southwest (New York: Tha
mes and Hudson, 1 997); Linda Cordell'in Archaeology ofthe Southwest, 2. bas
k (San Diego: Academic Basm, 1997) ve David Stuart'n Anasazi America
(Albuquerque: New Mexico niversitesi Basm, 2000) dr.
Mimbre halknn muhteem boyal mlekleri zerine yazlm resimli
kitap J. J. Brody'nin Mimbres Painted Pottery (Santa Fe: School of American
Research, 1997); Steven LeBlanc'n The Mimbres People: Ancient Pueblo Pain
ters oftheAmerican Southwest (Londra: Thames and Hudson, 1983); Tony Ber
lant, Steven LeBlanc, Catherine Scott ve J. J. Brody'nin Mimbres Pottery: Anci
ent Art of the American Southwest (New York: Hudson Hills Basm, 1983) <lir.
Anasazi halk ve onlarn komular arasndaki sava halini ve zorbal konu

alan kitap ise Christy Turner il ve Jacqueline Turner'n Man Com: Canniba
lism and Violence in the Prehistoric American Southwest (Salt Lake City: Utah
niversitesi Basm, 1999); Steven LeBlanc'n Prehistoric Waifare in the Ameri
can Southwest (Salt Lake City: Utah niversitesi Basm, 1999); Jonathan Haas

ve Wnifred Creamer'n Stress and Waifare Among the Kayenta Anasazi of the
Thirteenth Century A. D. (Chicago: Field Museum of Natural History, 1993)dr.
Gneybat blgesinde yaayan insanlar ya da bu blgeye zel problemler
hakknda yazlm monografiler ya da ilmi kitaplar Paul Minnis'in Social
Adaptation to Food Stress: A Prehistoric Southwestern Example (Chicago: Chi
cago niversitesi Basm, 1 985); W. H. Wills'in Early Prehistoric Agriculture in
the American Southwest (Santa Fe: School of American Research, 1988); R.
Gwinn Vivian'n The Chacoan Prehistory of the San Juan Basin (San Diego:
Academic Basm, 1 990); Lynne Sebastian'n The Chaco Anasazi: Sociopolitical
Evolution and the Prehistoric Soutwest (Cambridge: Cambridge niversitesi
Basm, 1992) ve Charles Redman'n People of the Tonto Rim: Archaeological
Discovery in Prehistoric Arizona (Washington, D. C.: Smithsonian Institution
Basm, 1993) adl kitaplardr. Eric Force, R. Gwinn Vivian, Thomas Windes
ve Jeffrey Dean'n ortaklaa yazdklar monografi Relation of "Bonito" Paleo-

650

channel and Base- level Variations to Anasazi Occupation, Chaco Canyon, New
Mexico (Tucson: Arizona Devlet Mzesi, Arizona niversitesi, 2002), Chaco
Kanyonu'nun su tabakas seviyesini dren oyulmu kuru vadi kanallar
hakknda yeni bir deerlendirme yapmtr. Packrat Middens hakknda edin
mek isteyeceiniz her trl bilgiye Julio Betancourt, Thomas Van Devender ve
Paul Martin'in yine bu balk altnda yazdklar kitaptan (Tucson: Arizona
niversitesi Basm, 1990) ulaabilirsiniz.
Gneybat blgesi ayn zamanda birok yazarn ortaklaa yazdklar kitap
larn blmlerinin ok sayda aratrmac tarafndan biraraya getirildii eser
lerde detayl olarak tarif edilmitir. Bu kitaplarn arasnda David Grant No
bel'in New Light on Chaco Canyon (Santa Fe: School of Arnerican Research,
1984); George Gumerman'n The Anasazi in a Changing Environment (Camb
ridge: Cambridge niversitesi Basm, 1988); Patricia Crown ve W. James Jud
ge'un Chaco and Hohokam: Prehistoric Regional Systems in the American So
uthwest (Santa Fe: School of Arnerican Research, 199 1 ); David Doyel'in Ana
sazi Regional Organization and the Chaco System (Albuquerque: Maxwell Mu
seum of Anthropology, 1992); Michael Adler'in The Prehistoric Pueblo World
A. D. 1 150- 1 350 (Tucson: Arizona niversitesi Basm, 1996); Jill Neitzel'in
Great Towns and Regional Polities in the Prehistoric American Southwest and
Southeast (Dragoon, Ariz.: Arnerind Foundation, 1999); Michelle Hegmon'un
The Archaeology ofRegional Interaction: Religion, Warfare, and Exchange Ac
ross the American Southwest and Beyond (Boulder: Kolorado niversitesi Ba
sm, 2000); Michael Diehl ve Steven LeBlanc'n Early Pithouse Villages ofthe
Mimbres Valley and Beyond (Cambridge, Mass.: Peabody Arkeoloji ve Etnolo
ji Mzesi, Harvard niversitesi, 200 1 ) bulunmaktadr.
Szn ettiim kitaplarn bibliyografileri gneybat blgesiyle ilgili ilmi
makaleler literatrne yol gsterecektir. zellikle bu blmle ilgili birka ma
kale ayr ayr ele alnacaktr. Chaco Kanyonu'nun bitki rtsnn tarihsel ola
rak yeniden canlandrlma almalarndan neler renilebilecei konusunda
Julio Betancourt ve alma arkadalar tarafndan yazlm makaleler Julio
Betancourt ve Thomas Van Devender'in birlikte yazdklar "Holocene vegeta
tion in Chaco Canyon, New Mexico" (Science 2 14: 656- 658 ( 1 98 1 ) ) ; Michael
Samuels ve Julio Betancourt'un "Modeling the long-term effects of fuelwood
harvests on pinyon- juniper woodlands" (Environmental Management 6: 5055 1 5 ( 1 982)); Julio Betancourt, Jeffrey Dean ve Herbert Hull'un "Prehistoric
long-distance transport of construction beams, Chaco Canyon, New Mexico"
(American Antiquity 5 1 : 370-375 ( 1 986)) makalelerini iermektedir. Anasazi
blgesindeki orman kullanmyla ilgili deiiklikler zerine yazlm iki maka
le Timothy Kohler ile Meredith Matthews'in "Long-term Anasazi land use

651

and forest production: a case study of Southwest Colorado" (American Anti

quiy 53: 537- 564 (1988)) ve Thomas Windes ile Dabney Ford'un "The Cha
co wood project: the chronometric reappraisal Pueblo Bonito" (American An
tiquiy 61: 295-310 ( 1996)) dur. William Bull "Discontinuous ephemeral stre
ams" ( Geomorphology 19: 227-276 ( 1 997)) balkl makalesinde sel yata ge
itlerinin kompleks kkenleri hakknda iyi bir aratrma yazs sunmaktadr.
ok sayda yazarn ortaklaa yazdklar iki makalede Chaco kerestesi ve ms
rnn yerel kkenlerini tespit etmek amacyla stronsiyum izotoplarnn kulla
nldndan sz edilmektedir: Kereste konusuyla ilgili olarak Nathan English,
Julio Betancourt, Jeffrey Dean ve ]ay Quade'n "Strontium isotopes reveal dis
tant sources of architectural timber in Chaco Canyon, New Mexico" (Proce
edings of the NationalAcademy ofSciences, USA 98: 1 1891- 1 1896 (200 1 )); m
sr konusuyla ilgili olarak Larry Benson ve dier yazarlarn ortaklaa yazdk
lar ''Ancient maize from Chacoan great houses: where was it grown?" (Proce
edings of the National Academy ofSciences, USA 100: 1 3 1 1 1- 1 3 1 l 5 (2003)). R.
L. Axtell ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Population growth and
collapse in a multiagent model of the Kayenta Anasazi in Long House Valley"
(Proceedings of the National Academy ofSciences, USA 99: 7275- 7279 (2002))
makalesi, Long House Vadisi'nin Kayenta Anasazi blgesinin nfus bykl
ve tarmsal potansiyeliyle ilgili ayrntl bir alma sunmaktadr.

5.

Blm

Maya uygarlnn kyle ilgili farkl grler sunan yakn zamanda

yazlm kitap: David Webster'n The Fail of the Ancient Maya (New York:
Thames and Hudson, 2002); Richardson Gill'in The Great Maya Droughts
(Albuquerque: New Mexico niversitesi Basm, 2000); Arthur Demerest,
Prudence Rice ve Don Rice'n The Terminal Classic in the Maya Lowlands
(Boulder: Kolorado niversitesi Basm, 2004) dir. Webster Maya uygarl ve
tarihi hakknda genel bilgi sunmakta, nfus ile kaynaklar arasndaki dengesiz
lik nedeniyle yaanan k yorumlamaktadr, buna karn Gill iklim ze
rinde younlamakta ve k kuraklk asndan ele almaktadr, Demerest
ve dier yazarlar ise blgeler arasndaki kompleks deiimi vurgulamakta, bir
birinin ayn olan ekolojik yorumlardan kanmaktadrlar.
Farkl yorumlar sunan daha nceden yazlm kitaplar: T. Patrick Cul
bert'in The Classic Maya Collapse (Albuquerque: Nex Mexico niversitesi Ba
sm, 1 973); T. Patrick Culbert ve D. S. Rice'n Precolumbian Population His
tory in the Maya Lowlands (AJbuquerque: Nex Mexico niversitesi Basm,
1990) <lir. David Lentz'in Imperfect Balance: Landscape Transformation in the
Precolumbian Americas (New York: Kolombiya niversitesi Basm, 2000) ad-

652

l kitab da Maya uygarlyla ilgili baz blmler ve konuyla balantl olarak

bu kitabn dier yerlerinde sz edilen farkl toplumlar (Hohokam, Andean
ve Mississippian toplumlar gibi) ile ilgili blmler iermektedir.
Baz zel ehirlerin ykselii ve kyle ilgili zet bilgiler veren kitaplar
David Webster, AnnCorinne Freter ve Nancy Gonlin'in Copan: The Rise and
Fall of an Ancient Maya Kingdom (Fort Worth: Harcourt Brace, 2000); Peter
Harrison'n The Lords of Tikal (New York: Thames and Hudson, 1999); Step
hen Houston'n Hieroglyphs and History at Dos Pilas (Austin: Teksas niver
sitesi Basm, 1993) ve M. P. Dunning'in Lords of the Hills: Ancient Maya Sett
lementin the Puuc Region, Yucatan, Mexico (Madison, Wis.: Prehistory Basm,
1992) dur. Maya uygarl ve tarihi zerine yazlm fakat zellikle de k
konusu zerine odaklanmayan kitaplar: Michael Coe'nun The Maya, 6. bask
(New York: Thames and Hudson, 1 999); Simon Martin ve Nikolai Grube'un
Chronicle of the Maya Kings and Queens (New York: Thames and Hudson,
2000); Robert Sharer'in The Ancient Maya (Stanford, Kaliforniya: Stanford
niversitesi Basm, 1994); Linda Schele ve David Freidel'in A Forest ofKings
(New York: William Morrow, 1 990); Linda Schele ve Mary Miller'n The Blo
od of Kings (New York: Braziller, 1986) <lir.
John Stephens'n yeniden keiflerini anlatt iki klasik kitap Incidents of
Travel in Central America, Chiapas and Yucatan (New York: Harper, 1841) ve
Incidents ofTravel in Yucatan (New York: Harper, 1843) Her iki kitap da Do
ver yaynlar tarafndan yeniden baslmtr. Victor Wolfgang von Hagen'in
Maya Explorer (Norman: Oklahoma niversitesi Basm, 1948) adl kitab
John Stephens'in, keifleriyle birletirilen bir biyografisini sunmaktadr.
B. L. Turner II tarafndan yazlan ok sayda makale ve kitap, Maya uygar
lnn tarmsal adan glenmesinden ve Maya halkndan sz etmektedir.
Bu eserleri yle sralayabiliriz: B. L. Turner il' in "Prehistoric intensive agri

culture in the Mayan lowlands" (Science 1 85: 1 1 8- 124 ( 1 974); B. L. Turner II

ve Peter Harrison'n "Prehistoric raised- field agriculture in the Maya low
lands" (Science 2 1 3: 399-405 ( 1 98 1 ) ); B. L. Turner II ve Peter Harrison'n
Pulltrouser Swamp: Ancient Maya Habitat, Agriculture, and Settlement in the
Northern Belize (Austin: Teksas niversitesi Basm, 1983); Thomas Whitmo
re ve B. L. Turner II'in "Landscapes of cultivation in Mesoamerica on the eve
of the conquest" (Annals of the Association ofAmerican Geographers 82: 402425 ( 1 992) ); B. L. Turner il ve K. W. Butzer'n "The Columbian encounter and
land- use change" (Environment 43: 16- 20 ve 37-44 ( 1992)).
Kuraklklar ve Maya uygarlnn k arasndaki balantyla ilgili delil
ler salayan gllerin ekirdekleri konusundaki almalara ayrntl olarak yer
veren son dnemlerde yazlm makaleler: Mark Brenner ve dier birok ya-

653

zarn ortaklaa yazdklar "Paleolimnology of the Maya lowlands: long- term

perspectives on interactions among climate, environment, and humans" (An
cient Mesoamerica 1 3: 141- 1 57 (2002)) (ayn zamanda ayn cildin 79- 170 ve
264- 345. sayfalarndaki dier makaleleri inceleyiniz); David Hodell ve dier
yazarlarn ortaklaa yazdklar "Solar forcing of drought frequency in the Ma
ya lowlands" ( Science 292: 1367- 1370 (2001)); Jason Curtis ve dieryazarla
rn ortaklaa yazdklar "Climate variability of the Yucatan Peninsula (Mexi
co) during the past 3500 years, <tnd implications for Maya cultural evolution"
(Quaternary Research 46: 37- 47 ( i ;'.?6));

David Hodell ve dier yazarlarn ortakiaa yazdklar "Possible role of cli

mate in the collapse of Classic Maya civilization" (Nature 375: 391 - 394
( 1995)) dr. zellikle de Peten blgesindeki gl ekirdekleri zerinde yaplan
almalar sonucu ulalan kuraklk bilgilerini tartan ayn bilim adam top
luluunun yazm olduu iki makale Michael Rosenmeier'in "A 4,000- year
lacustrine record of environmental change in the southern Maya lowlands,
Peten, Guatemala" ( Quaternary Research 57: 1 83- 190 (2002)); Jason Curtis ve
dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "A multi-proxy study of Holocene envi
ronmental change in the Maya lowlands of Peten, Guatemala" (Journal ofPa
leolimnology 19: 1 39- 1 59 ( 1998))dr. Gl tortularn konu alan bu almalara
ek olarak Gerald Haug ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "Climate and
the collapse of Maya civilization" ( Science 299: 1 73 1 - 1 735 (2003)) ball ma
kalede nehirlerle okyanusa aktlan tortular analiz edilerek ya miktarnda
ki yllk deiiklikler saptanmaktadr.
Maya uygarlyla ilgilenenlerin mutlaka okumas gereken kitaplar arasn
da Mary Ellen Miller'n yazd siyah beyaz olduu kadar mkemmel renkli
duvar resimleri ve ayn zamanda dehet verici ikence manzaralar ieren The
Murals ofBonampak (Princeton, N.J.: Princeton niversitesi Basm, 1986) ile
Justin Kerr'in Maya mlekiliiyle ilgili kitap cildi serisi The Maya Vase Book
(New York: Kerr Associates, farkl tarihlerde baslmtr) saylabilir. Mayalara
ait yazl eserlerin nasl deifre edildiiyle ilgili srkleyici hikayelere Michael
Coe'nun Breaking the Maya Code, 2. bask (New York: Thames and Hudson,
1999) ile Stephen Houston, Oswaldo Chinchilla Mazareigos ve David Stuart'n
The Decipherment ofAncient Maya Writing (Norman: Oklahoma niversitesi,
200 1 ) adl kitaplarnda rastlamak mmkndr. Vernon Scarborough ve Gari
Gallopin'in "A water storage adaptation in the Maya lowlands" (Science 25 1 :
658- 662 ( 1 99 1 )) makalesinde Tikal ehrindeki su sarnlar tasvir edilmekte
dir. Lisa Lucero'nun "The collapse of the Classic Maya: a case for the role of
water control" (American Anthropologist 1 04: 8 14- 826 (2002)) balkl maka
lesi, blgesel olarak farkllk gsteren su problemlerinin niin klasik kn

654

dzensizliine yol atn aklamaktadr. Arturo G6mez-Pompa, Jose Salva

dor Flores ve Victoria Sosa'nn "The 'pet kot': a man-made tropical forest of
the Maya" (Interciencia 12: 10- 15 ( 1 987)) makalesi Mayalar'n faydal aalar
dan oluan orman arazileri ne ekilde kullandklarna aklk getirmektedir.
Timothy Beach'in "Soil catenas, tropical deforestation, and ancient and con
temporary soil erosion in the Peten, Guatemala" (Physical Geography 19: 378405 ( 1998)) balkl makalesi, baz blgelerde yaayan Maya topluluklarnn
setler yaparak toprak erozyonunu engelleyebildiklerini gstermektedir. Ric
hard Hansen ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "Climatic and environ
mental variability in the rise of Maya civilization: a preliminary perspective
from northern Peten" (Ancient Mesoamerica 13: 273-295 (2002)) balkl ma
kale, Klasik alardan nce olduka youn nfusa sahip olan bir blgeyle ilgi
li ok disiplinli bir alma sunmakta ve buradaki ormanszlatrma durumu
nun ardndaki itici g olarak al retimine dair kantlar ortaya koymaktadr.

6- 8. Blm
William Fitzhugh ve Elisabeth Ward'n Vikings: The North Atlanta Saga
(Washington, D. C.: Smithsonian Institution Basm, 200) adl eseri, 3 1 bl
m Viking toplumunu, Vikinglerin Avrupa'ya ve Kuzey Atlantik smrgeleri
ne kadar genilemelerini ayrntl olarak ele alan ok yazarl, renkli resimli bir
kitaptr.
Vikingler zerine yazlm daha ksa ve tek yazarl kitaplar Eric Christian

sen'in The Norsemen in the Viking Age (Oxford: Blackwell, 2002), F. Donald

Logan'n The Vikings in History, 2. bask (New York: Routledge, 1991) ve Else
Roestahl'n The Vikings (New York: Penguin, 1987) adl eserleridir. Gwyn Jo
nes'un Vikings: The North Atlantic Saga, 2. bask (Oxford: Owford niversi
tesi Basm, 1986) ve G. J. Marcus'un The Conquest of the North Atlantic (New
York: Oxford niversitesi Basm, 1 98 1 ) adl kitaplar ise zellikle Vikingler'in
Kuzey Atlantik'teki lzlanda, Grnland ve Vinland kolonileri zerine youn
lam kitaplard. Jones'un kitabnn faydal ynlerinden biri de ek blmle
rinin arasnda lzlandallar'n Kitab, Vinland destanlar ve :Einar Sokkason Hi
kayesi gibi Viking destanlarna ait belgelerin tercmelerinin bulunmasdr.
lzlanda'nn tarihini zetleyen son dnemlerde yazlm iki kitap, Jesse
Byock'un daha nce yazm olduu Medieval Iceland: Society, Sagas, and Pre

sent (Berkeley: Kaliforniya niversitesi Basm, 1988) adl kitabnn zerine bi

na edilen ve 1262- 1264 yllarndaki lzlanda Cumhuriyeti'ne kadar uzanan bir
hikayeyi ele alan VikingAge Iceland (New York: Penguin Putnam, 200 1 ) ve sa
dece Orta a deil ayn zamanda Modern a kapsayan Gunnar Karlsson'n

Iceland's 1 1 00 Years: The History ofa Marginal Society (Londra: Hurst, 2000)

655

adl eserlerdir. Judith Maizels ile Chris Caseldine'in Environmental Change in

Iceland: Past and Present (Dordrecht: Kluwer, 199 1 ) adl kitab lzlanda'nn ev
resel tarihi zerine yazlm ok yazarl ve daha teknik slupla yazlm bir eser
dir. Kirsten Hastrup'un Island ofAnthropology: Studies in Past and Present Ice

land (Viborg: Odense niversitesi Basm, 1990) adl kitab, yazarn lzlanda ile
ilgili antropolojik makalelerini biraraya getirmektedir. The Sagas ofIcelanders:
A Selection (New York: Penguin, 1997) adl kitap, 5 ciltlik The Complete Sagas
oflcelanders (Reykjavik: Leifur Eiriksson, 1997) adl eserden alnan 1 7 adet des
tan tercmesi (iki adet Virland destan da buna dahildir) sunmaktadr.
Arazi deiimiyle ilgili iki makale, Andrew Dugmore ve dier yazarlarn
ortaklaa yazdklar "Tephrochronology, environmental change and the Nor
se settlement of Iceland" (Environmental Archaeology 5: 2 1 - 34 {2000) ile lan
Simpson ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "Crossing the thresholds: hu
man ecology and historical patterns of landscape degradation" ( Catena 42:

1 75- 192 (200 1 ) ) dr. Her bir bcek tr baz iklim artlarn gerektiren zel
bir ortamda yaadndan dolay Paul Buckland ve alma arkadalar arke
olojik blgelerde korunan bcekleri evre ortamna ait gstergeler olarak kul
lanabilmekteydiler. Bu konuyla ilgili makaleler Gudrun Sveinbjarnard6ttir ve
dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "Landscape change in Eyjafjallasveit, So
uthern lceland" (Norsk Geog. Tidsskr 36: 75- 88 ( 1 982)); Paul Buckland ve di
er yazarlarn ortaklaa yazdklar "Late Holocene palaeoecology at Ketilssta
dir in Myrdalur, South Iceland" (Jkull 36: 41- 55 ( 1 986)); Paul Buckland ve
dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "Holt in Eyjafjallasveit, Iceland: a paleoe
cological study of the impact of Landnam" (Acta Archaeologica 6 1 : 252- 271

{ 1991 ) ) ; Gudrun Sveinbjarnard6ttir ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar

"Shielings in Iceland: an archaeological and historical survey" (Acta Archaeo

logica 6 1 :74- 96 ( 1991 ); C. D. Morris ve D. J. Rackhan'n Norse and Later Sett

lement and Subsistence in the North Atlantic (Glasgow: Glasgow niversitesi
Basm, 1 992) adl kitaplarnn 1 49- 1 68. sayfalar arasnda yer alan Paul
Buckland ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "Palaeoecological investiga
tions at Reykholt, Western Iceland"; Colleen Batey ve dier yazarlarn ortak
laa yazdklar The Viking Age in Caithness, Orkney and the North Atlantic
(Edinburgh: Edinburgh niversitesi Basm, 1993) adl kitabn 5 18-528. say

falar arasnda yer alan Paul Buckland ve dier birok yazara ait olan ''An in

sect's eye-view of the Norse farn" makaleleridir. Kevin Edwards ve dier ya

zarlarn ortaklaa yazdklar "Landscapes at landnam: palynological and pala
eoentomological evidence from Toftanes, Faroe Islands" (Frdskaparrit 46:

1 77-192 ( 1 998)) makalesinde evresel deiiklikler zerinde alma yaparken

benimsenen bcek esasl yaklam ele alnmaktadr.

656

k
skandinav Grnland'yla ilgili mevcut bilgileri ayrntl olarak biraraya

getiren iki kitap Kirsten Seaver'n The Frozen Echo: Greenland and Explorati

ons of North America ca. A. D. 1 000- 1500 (Stanford, Kaliforniya: Stanford

niversitesi Basm, 1996) ve Finn Gad'n The History of Greenland, vol. 1 :
Earliest Times to 1 700 (Montreal: McGill- Queen's niversitesi Basm, 1 97 1 )
dr. Finn Gad bir sonraki kitab olan The History of Greenland, vol. II: 1 7001 782 (Montreal: McGill- Queen's niversitesi Basm, 1 973) da Grnland'n

yeniden kefi ve Danimarka kolonizasyonu dnemini anlatt hikayesine de

vam etmektedir. Niels Lynnerup, The Greenland Norse: A Biological- Anthro

pological Study (Copenhagen: Commission for Scientific Research in Green

land, 1998) balkl monografisinde Grnland'da bulunan lskandinavyaWara
ait iskeletlerle ilgili analizlerini rapor etmektedir. Grnland'daki Eskimolar ve
onlarn Amerika yerlisi olan atalaryla ilgili olarak yazlm ok yazarl iki mo
nografi Martin Appelt ve Hans Christian Gull6v'un Late Dorset in High Arc

tic Greenland (Copenhagen: Danish Polar Center, 1999) ve Martin Appelt ile
dier birok yazarn katkda bulunduu Identities and Cultural Contacts in the
Arctic (Copenhagen: Danish Polar Center, 2000) <lir. 1475 yl civarnda lm
ve gmlm alt kadn, bir ocuk ve bir bebein cesetlerinin bulunmas so
nucu Grnland Eskimolar'nn yaamlaryla ilgili bilgi edinme imkan do
mutu, bulunan cesetler ve zerlerindeki kyafetler kuru souk iklim nedeniy
le olduka iyi korunmutu. Bu mumyalar Jens Peder Hart Hansen ve dier ba
z yazarlarn katkda bulunduu The Greenland Mummies (Londra: British
Museum Basm, 1991) adl kitapta detayl olarak tarif edilmi ve resimleriyle
sunulmutur; kitabn kapanda alt aylk bir bebein yzn ieren akllar
dan silinmeyecek bir fotoraf bulunmaktadr.
Thomas McGovern, Jette Arneborg ve alma arkadalar son 20 yldr

Grnland lskandinavyas ile ilgili olarak yrtlen en nemli iki arkeolojik a

lma serisini hazrlamlardr. McGovern'n makaleleri arasnda "The Vinland

adventure: a North Atlantic perspective" (North American Archaeologist 2: 285-

308 ( 1981)); "Contributions to the paleoeconomy of Norse Greenland" (Acta

Archaeologica 54: 73- 122 ( 1985} ) ; "Climate, correlation, and causation in Nor
se Greenland" (Arctic Anthropology 28: 77- 100 ( 199 1) ); Thomas McGovern'n
dier baz yazarlarla birlikte yazd "Northern islands, human era, and envi
ronmental degradation: a view of social and ecological change in the medieval
North Atlantic" (Human Ecology 16: 225- 270 ( 1998) ); A vertebrate zooarcha

eology of Sandnes V5 1 : economic change at a chieftain's farn in West Green

land" (Arctic Anthropology 33: 94- 1 2 1 ( 1996)); Thomas Amorosi ve dier baz
yazarlarn birlikte yazdklar "Raiding the landscape: human impact from the
Scandinavian North Atlantic" (Human Ecology 25: 491 -518 ( 1 997)); Tom

657

Amorosi ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "They did not live by
grass alone: the politics and paleoecology of animal fodder in the North Atlan
tic region" (Environmental Archaeology 1: 4 1 - 54 ( 1 998)) makaleleri bulun
maktadr. Jette Arneborg'un makaleleri ise "The Roman church in Norse Gre
enland" (Acta Archaeologica 61: 142-150 ( 1990)); Tvaerfaglige Vikingesymposi

um (Aarhus, Danimarka: Aarhus niversitesi, 1993) adl kitabn 23-35. sayfa

lar arasnda yer alan "Contact between Eskimos and Norsemen in Greenland:
a review of the evidence"; Nationalmuseets Arbejdsmark (Copenhagen: Nati
onalmuseet, 1996) adl kitabn 75-83. sayfalar arasnda yer alan "Burgundian
caps, Basques and dead Norseman at Herjolfsnaes, Greenland"; Jette Arne
borg'un dier baz yazarlarla birlikte yazd "Change of diet of the Greenland

Vikings determined from stable carbon isotope analysis and 14 C dating of

their bones" ( Radiocarbon 41: 1 5 7 - 168 ( 1 999)) dur. Arneborg ve alma arka
dalarnn kaz almas yaptklar blgeler arasnda batdaki yerleim blge
sinde kaln bir kum tabakasnn altnda mhrlenmi olarak bulunan skan
dinavyallara ait byk bir iftlik bulunmaktadr. Bu blge ve dier baz Grn
land blgeleri Jette Arneborg ve Hans Christisn Gull6v tarafndan yazlan

Man, Culture and Environment in Ancient Greenland (Copenhagen: Danish

Polar Center, 1998) adl monografide detayl olarak tarif edilmektedir. C. L.
Vebaek, 1945 ile 1962 yllar arasndaki gerekletirdii kaz almalarn
ayr monografide ele almaktadr: Meddelelser om Gr6nland, Man and Society
serisinin srayla 14, 1 7 ve 18. saylar ( 199 1, 1992 ve 1993): The Church Topog
raphy of the Eastern Settlement and the Excavation of the Benedictine Convent at
Narsarsuaq in the Uunartoq Fjord; Vatnahverfi: An Inland District of the Eas
tern Settlement in Greenland; ve Narsaq: A Norse Landnama Farm.
skandinav Grnland zerine yazlm kiisel makaleler arasnda Robert
McGhee'nin "Contact between Native North Americans and the medieval
Norse: a review of the evidence" (American Antiquity 49: 4- 26 ( 1 984)); Joel
Berglund'un "The decline of the Norse settlements in Greenland" (Arctic

Anthropology 23: 109- 1 35 ( 1 986); Svend Albrethsen ve Christian Keller'n

"The use of the seater in medieval Norse farming in Greenland" (Arctic Anth
ropology 23: 9 1 - 107 ( 1 986)); Christian Keller'n "Vikings in the West Atlantic:
a model of Norse Greenlandic medieval society" (Acta Archaeologica 6 1 : 1 26141 ( 1 990) ); Hilary Birks ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar The
Cultural Landscape: Past, Present and Future (Cambridge: Cambridge ni
versitesi Basm, 1988) adl kitabn 381 -395. sayfalar arasnda yer alan Bent
Fredskild'in ''.Agriculture in a marginal area: South Greenland from the Nor
se landnam ( 1985 A. D.) to the present 1985 A. D:' ; Bent Fredskild'in "Erosi
on and vegetational changes in South Greenland caused by agriculture" ( Ge-

658

ografsk Tidsskrift 92: 14-2 1 ( 1 992)); Bjarne Jakobsen'in "Soil resources and
soil erosion in the Norse Settlemet area of 0sterbygden in southern Green
land" (Acta Borealia 1 : 56-68 ( 1 991)) makaleleri bulunmaktadr.

9.

Blm

Yeni Gine'nin dalk blgelerinde bulunan toplumlar tarif eden, farkl

ynlerden mkemmel kitap:
Gavin Souter'm tarihsel eseri, New Guinea: The Last Unknown (Sydney:
Angus and Robertson, 1964); Bob Connolly ve Robin Anderson'm Yeni Gine
Iiler'le Avrupallar'n ilk karlamalarm tarif eden kitab First Contact (New
York: Viking, 1987); Tim Flannery'ye ait bir zooloun dalk yre insanlary
la geirdii deneyimlerini konu alan kitab Throwim Way Leg (New York: At
lantic Monthly Basm, 1998) dir. R. Michael Bourke tarafndan yazlan iki
makale, Yeni Gine'nin dalk blgelerindeki toprak verimliliini korumay he
defleyen tarmsal ormanclk ve dier tarmsal uygulamalar zerinde youn
lamaktadr: Report of the Joint ASOCON/ Commonwealth Workshop (Cakar
ta: Asia Soil Conservation Network, 199 1 ) dergisinin 67- 71. sayfalar arasn
da yer alan "Indigenous conservation farming practices" ve Resource Manage
ment in Asia/ Pacifc Working Paper 19971 5 (Kanberra: Research School of
Pacific and Asian Studies, Avustralya Ulusal niversitesi, 1997) dergisinde ya
ynlanan "Management of fallow species composition with tree planting in
Papua New Guinea" balkl makalelerdir. Simon Haberle tarafndan yazlan
makale tarmsal ormancln tarihini oluturmaya alrken elde edilen
paleobotanik delilleri zetlemektedir: "Paleoenvironmental changes in the
eastern highlands of New Guinea: the last 2000 years" (Australian Archaeology
no. 47: 1 - 1 9 ( 1998)); S. G. Haberle, G. S. Hopeve Y. de Fretes'in "Environmen
tal change in the Baliem Valley; montane Irian Jaya, Republic of Indonesia"
(Journal of Biogeography 1 8: 25- 40 ( 1 991)).
Patrick Kirch ve Douglas Yen Tikopya Adas'yla ilgili alan almasn Ti
kopia: The Prehistory and Ecology of a Polynesia Outlier (Honolulu: Bishop
Museum Bulletin 238, 1982) adl monografisinde detayl olarak tarif etmitir.
Kirch'n Tikopya zerine yazd dier makaleler: Jsland Societies: Archaeolo
gical Approaches to Evolution and Transformation (Cambridge: Cambridge
niversitesi Basm, 1986) adl kitabn 33-41. sayfalar arasnda yer alan "Exc
hange systems and inter-island contact in the transformation of an island so
ciety: the Tikopia case"; the Wet and the Dry (Chicago: Chicago niversitesi
Basm, 1994) adl kitabnn 12. blm; J. M. Davidson ve dier baz yazar
larn ortak eseri olan Oceanic Culture History: Essays in Honour ofRoger Gre
en (New Zealand Journal of Archaeology of Special Publication, 1996) adl ki-

659

tabn 257- 274. sayfalar arasnda yer alan "Tikopia social space revisited";
"Microcosmic histories: island perspectives on 'global' change" (American

Anthropologist 99: 30- 42 ( 1997)) dir. Raymond Firth'n Tikopya Adas ile il
gili kitap serisi We, the Tikopia (Londra: George Ailen and Unwin, 1936) ve

Primitive Polynesian Economy (Londra: George Routledge and Sons, 1939) ile
balamaktadr. Tikopya Adas'na yerleimin balad ilk dnemlerde ku nfusu neslinin yok olmas David Steadman, Dominique Pahlavin ve Patrick
Kirch'n "Extinction, biogeography, and human exploitation of birds on Ti
kopia and Anuta, Polynesian outliers in the Solomon Islands" (Bishop Muse

um Occasional Papers 30: 1 1 8- 153 ( 1 990)) adl makalesinde detayl olarak yer
bulmutur. Tikopya Adas'ndaki nfus deiiklikleri ve nfus dzenlenmesiy
le ilgili bilgi edinmek iin W. D. Borrie, Raymond Firth ve James Spillius'un
"The population of Tikopia, 1 929 and 1 952" (Population Studies 10: 229- 252

( 1 957) adl makalesini okuyabilirsiniz.

Tokugawa Japonyasnn orman politikasyla ilgili aklamalarm Conrad
Totman'n yazd kitaba dayanmaktadr: T1e Green Archipelago: Forestry in

Preindustrial lapan (Berkeley: Kaliforniya niversitesi Basm, 1 989); Early Mo

dern fapan (Berkeley: Kaliforniya niversitesi Basm, 1993) ; ve T1e Lumber In
dustry in Early Modern lapan (Honolulu: Hawaiii niversitesi Basm, 1995).
John Richards'n The Unending Frontier: An Environmental History of the
Early Modern World (Berkeley: Kaliforniya niversitesi Basm, 2003) adl ki
tabnn 5. Blm, Japon ormancln evreyle ilgili karlatrmal dier r
nek olay almalar kapsamnda inceleyen Totman'n kitaplarndan ve dier
kaynaklardan faydalanmtr. Luke Roberts'n Mercantilism in a lapanese Do

main: The Merchant Origins ofEconomic Nationalism in the l Bth- Century To

sa (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 1998) adl kitab, youn ola

rak ormanlarna baml olan feodal bir derebeyi lkesinin ekonomisi zeri
ne kurulmutur. Tokugawa Japonya'snn kuruluu ve tarihi Cambridge His

tory oflapan kitabnn 4. cildini ve John Whitney Hall'un Early Modern lapan
(Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 1991) adl kitabnn konusunu
oluturmaktadr.
Danimarka, svire ve Fransa'da ormanszlatrma uygulamasndan yeni
den aalandrma almalarna gei dnemi A. Angelsen ve D. Kaimowitz'in

Agriculture Technologies and Tropical Deforestation (New York: CABI Publis

hing, 200 1 ) adl kitabnn 35-52. sayfalar arasnda yer alan Alexander Mat
her'e ait olan "The transition from deforestation to reforestation in Europe"
makalesinde yer bulmutur. nkalara bal olan And Dalarndaki aalandr
ma almalar hakknda bilgi edinmek iin Alex Chepstow- Lusty ve Mark
Winfield'n "lnca agroforestry: lessons from the past" (Ambio 29: 322-328

( 1998)) balkl makalesini inceleyebilirsiniz.

660

k
Kendi kendine yetebilen kk lekli modern ky topluluklar hakknda

bilgi edinmek iin Swiss Alps, Robert Netting'in "Of men and meadows: strate
gies of alpine land use" (Anthropological Quarterly 45: 1 32 - 1 44 ( 1 972) ); "What
alpine peasants have in common: observations on communal tenure in a Swiss
village" (Human Ecology 4: 1 35-146 ( 1 976)) ve Balancing on an Alp (Cambrid
ge: Cambridge niversitesi Basm, 1 98 1 ); spanyol sulama sistemleriyle ilgili
bilgi edinmek iin T. F. Glick'in Irrigation and Society in Medieval Valencia
( Cambridge, Mass.: Harvard niversitesi Basm, 1 970) ve A. Maass ile R. L. An

derson'n And the Desert Shall Rejoice: Conflict, Growth and Justice in Arid En

vironments (Malabar, Fla.: Krieger, 1986); Filipinlerin sulama sistemleriyle ilgi

li bilgi edinmek iin R. Y. Siy Jr.'n Community Resource Management: Lessons

from the Zanjera (Quezon City: Filipinler niversitesi Basm, 1 982) adl kitap
lar inceleyebilirsiniz. Elinor Ostrom'un Governing the Commons (Cambridge:
Cambridge niversitesi Basm, 1990) adl kitabnn 3. Blm'nde svire, s
panya ve Filipinler'le ilgili bu almalarn karlatrlnas yaplntr.
Hindistan kast sisteminin iindeki evrebilimle ilgili uzmanlk almala
r Madhav Gadgil ve Ramachandra Guha'nn This Fissured Land: An Ecologi

cal History of India (Delhi: Oxford niversitesi Basm, 1 992) adl kitabn
iermektedir. evrebilim konusunda uzmanlam Hindistan kastlarnn ol
duka tedbirli bir ekilde yrttkleri kaynak ynetim politikalar zerine ya
zlm iki makale: Madhav Gadgil ve K. C. Malhotra'nn "Adaptive sigbifican
ce of the Indian castes system: an ecological perspective" (Annals of Human
Biology 10: 465-478 ( 1983)) ile F. Berkes'in Common Property Resources: Eco
logy and Community- based Sustainable Development (Londra: Belhaven,
1 989) adl kitabn 240- 255. sayfalar arasnda yer alan Madhav Gadgil ve Pre
ma Iyer'e ait olan "On the diversification of common-property resource use
by Indian society" balkl makalelerdir.
Gemie ait bu baar ya da baarszlk rneklerini tamamlamadan nce
biraz daha ok baarszlk rnei verelim. Bana gre en anlalabilir rnekler
gibi grndnden dolay be baarszlk rneini detayl olarak tarif ettim.
Bununla birlikte bazen k aamasna gelen ve kendi kaynaklarn ar de
recede kullanarak tketmi olan, bazlar ok iyi bilinen gemite yaam ok
sayda toplum bulunmaktadr. Bu kitapta bu toplumlardan detayl olarak sz
etmedim, nk benim ayrntl ekilde bilgi verdiim durumlara kyasla ok
fazla belirsizlik ve tartma iermektedirler. Bununla birlikte belgeleri tamam
layabilmek amacyla corafi olarak Yeni ve daha sonra Eski Dnya'ya doru
ilerleyerek bu toplumlarn dokuzundan ksaca sz edeceim.
*

abalon: istiridyeye benzeyen bir deniz canls.

661

Kaliforniya Channel Adas'nn yerli Amerikallar, p ynlarndan anla

laca zere farkl su kabuklular trlerini ar miktarda tketmilerdi. En es
ki p ynlar kyya ok yakn blelerde yaayan ve suya dalarak kolaylkla
karlabilen byk kabuklu trlerini iermektedfr. Arkeolojik kaytlara gre
zaman ilerledike bu p ynlarnda elde edilen bilgiler, insanlarn ele geir
dikleri trlerin gittike daha kldn gstermektedir. Zamanla toplanan

bu trlerin boyutlar da klmektedir. Bu yzden her bir tr ok fazla kulla

nlmaktadr, ta ki bu trleri ar derecede kullanmann pek de kar getirmedi

i ve insanlarn daha az tercih edilen ve yakalanmas zor trlere yneldikleri

zaman gelene dek. Tm bu bilgilere ulamak iin Terry Jones'un Essays on the

Prehistory ofMaritime California (Davis, Calif.: Arkeolojik Aratrmalar Mer

kezi, 1992) adl kitabn ve L. Mark Raab'n ''An optimal foraging analysis of

prehistoric shellfish collecting on San elemente Island, California" (Journal of

Ethnobiology 12: 63-80 ( 1 992)) balkl makalesini inceleyiniz. Yerli Amerikal

lar'n ayn adalarda ar miktarlarda topladklar dier bir besin kayna da,
uamad iin ldrmesi kolay olan Chendytes lawesi olarak adlandrlan bir
deniz rdei trdr. nsanlar Channel Islands'a yerlemeye baladktan sonra
bu trn nesli yok olmutur. Gnmzn Gney Kaliforniyas'ndaki abalone
endstrisi de benzer bir durumla kar karyadr: lk kez l 966'larda Los Ange

les'a gittiimde spermarketlerden abalon* satn almak ve bu tr ky blge

lerde toplayabilmek mmknd, fakat ar miktarda toplanmas nedeniyle ar
tk hayatm boyunca Los Angeles ehrinin yemek mensnden silinmiti.
Kuzey Amerika'daki en byk yerli Amerikan ehri, St. Lois'in dnda
ykselen ve olaanst doasyla turistleri cezbeden Cahokia'yd. Misisipi Va
disi'nde yeni ve bol rn getiren bir msr eidinin yetitirilmeye balanma
syla birlikte bu blgede ve Amerika'nn gneydousunda Misisipi'ye zg
toprak setlerde rn yetitirme kltr ortaya kmtr. Cahokia kenti
1 200'lerde her anlamda doruk noktasna ulamt, fakat daha sonra Avrupa
llarn bu blgeye gelmesinden uzunca bir sre nce k yaamt. Caho
kia'nn k nedeni tartma konusudur, fakat. erozyona neden olan ve ak
mayan glleri tortularla dolduran ormanszlatrmann nemli bir rol oyna
d dnlmektedir. Bu konuyla ilgili olarak ayrntl bilgi edinmek iin C.
Margaret Scarry'nin Foraging and Farming in the Eastern Woodlands ( Gaines
ville: Florida niversitesi Basm, 1 993) adl kitabnn 206-23 1 . sayfalar ara
snda yer alan Neal Lopinot ve William Woods'u ait olan "Wood exploitation
and the collapse of Cahokia" balkl makaleyi; Timothy Pauketat ve Thomas
Emerson'n Cahokia: Domination and Ideology in the Mississippian World
(Lincoln: Nebraska niversitesi Basm, 1997) ile George Milner'n The Ca

hokia Chiefdom: The Archaeology of a Mississippian Society (Washington, D.

662

C.: Smithsonian Institution, 1998) adl kitaplarm inceleyebilirsiniz. Ameri

ka'nn gneydousundaki kalan dier blgede bulunan Mound Builder top
luluklarnn egemenlii ykseliyor ve ke geiyordu; topraktaki besin kay
naklarnn tkenmesi de nemli bir rol oynamaktayd. Peru kylarndaki ilk
devlet konumundaki toplum, realist tarznda yaplan mlekiliiyle, zellik
le de zerinde resimler bulunan kaplaryla, nl Moche uygarlyd. Moche
uygarl El Nifio olaylar, seller ve kurakln sonucunda sulama almalar
nn kesintiye uramas nedeniyle MS 800'l yllarda kmt.
lnkalar'dan nce hkm srm olan And Dalar'ndaki imparatorluklar
dan biri de, knde kurakln nemli bir rol oynad Tiwanaku lmpara

torluu'ydu. Bu konuda bilgi edinmek iin Alan Kolata'nn Tiwanaku ( Oxford:

Blackwell, 1993) ve Tiwanaku and Its Hinterland: Archaeology and Paleoecology

of an Andean Civilization (Washington, D. C.: Smithsonian Institution, 1996)

adl kitaplar ile Michael Binford ve dier birok yazarn katkda bulunduu
"Climate variation and the rise and fall of an Andean civilization" (Quaternary
Research 47: 235- 248 ( 1 997)) balkl makaleyi inceleyebilirsiniz.
Eski Yunanistan yaklak 400 yllk aralklarla evresel problemler ve bu
problemlerin zlmesi srecinden gemiti. Her bir dnemde insan nfusu
gittike artm, ormanlar kesilmi, erozyonu azaltmak amacyla da eteklerin
de setler oluturulmu ve vadilerin aa blmlerinde barajlar ina edilmi
ti. Ve en sonunda oluturulan setler ve barajlar sulara gmlm sonra da o
blge terk edilmi ya da nfusta ve toplumsal komplekslikte ciddi bir azalma
grlmt; ta ki blgede nfusun tekrar oluturulabilmesine olanak salaya
bilecek ekilde dzenlemeler yaplana dek. Bu klerden biri de Miken Yu
nanistan'nn kyle ayn tarihe rastlamaktadr. Homer ve onun mcade
le verdii Trojan savan kutlayan Yunan topluluu. Miken Yunanistan'nn
kulland yaz sistemi mevcuttu (Linear B yazs), fakat bu toplumun k
yle birlikte yaz sistemi de yok olmutu ve Yunanistan halknn okur yazar
l gittike azalmt; ta ki M 800'lerde okur yazarlk tekrar geri dnene dek.
Peki Akdeniz ile Basra Krfezi arasndaki verimli blge olarak bilinen G
neybat Asya ve bu blgenin etrafn eviren modern lran, Irak, Suriye Trki
ye'nin gneydousu, Lbnan, rdn ve srail/ Filistin'de 10 bin yl nce orta
ya kan uygarlk hakknda ne syleyebiliriz? Akdeniz'le Basra Krfezi arasn
daki verimli blge, dnyann en eski tarmnn ortaya kt ve ilk olarak me
talurji, yaz ve devlet dzeyindeki toplumlarn gelitii alandr. Bu yzdendir
ki, bu blgenin insanlar binlerce yldr dnyann dier yerlerinde de liderlik
yapmaktan byk zevk almlard. Peki bunca yllk dnya liderliinden son
ra bu blge bugnk petrol rezervleri dnda nasl bylesine bir fakirliin ei
ine gelmitir? Irak ise bugn hibir ey ifade etmemektedir, ancak dnya ta
rmnn lideri konumundadr. Peki bu durumun aklamas nedir? Dnyann

663

en eski iftlik alanlarnn bir ksmn srekli olarak tahrip eden tuzluluk ve
Akdeniz ile Basra Krfezi arasndaki verimli bgenin daha az ya alan ara
zilerindeki ormanszlatrma problemidir.
Ekvator'un gneyindeki Afrika blgesinin ant niteliindeki en nl hara
beleri u anda Zimbabve lkesini oluturan ve byk ta yaplarna sahip bir
merkezden meydana gelen Byk Zimbabve'ninkilerdir. Afrika'nn i blge
leriyle kendi dou kys arasndaki ticareti kontrol altnda tutan Byk
Zimbabve 1 1 ile 15. yzyllar arasnda gittike zenginlemiti. Ormanszlatr
ma ve ticaret yollarnn deitirilmesi Byk Zimbabve'nin knde nem
li rol oynamt. Bu konuda bilgi edinmek iin David Phillipson'n African
Archaeology, 2. bask (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 1 993) ve
Christopher Ehret'in The Civilizations of Africa: A History to 1 800 (Charlot
tesville: Virginia niversitesi Basm, 2002) adl kitaplarn inceleyebilirsiniz.
En eski ehirler ve Hindistan'daki byk devletler, bugn Pakistan olarak
bilinen Indus Vadisi'nde M 3. milenyumda ortaya kmt. Indus Vadi
si'ndeki bu ehirler yaz sistemleri halen deifre edilememi olan Harappan
uygarlna aittir. nceleri Harappan uygarlna kuzeybatdan gelen Hint
Avrupa dillerini konuan Aryan istilaclarn son verdikleri dnlmekteydi,
fakat artk bu ehirlerin sz edilen istilalar gereklemeden nce ktkleri

ortaya kmtr. (41. Resim) Indus Nehri'ndeki kuraklklar ve baz deiiklik

ler bu durumda byk rol oynamtr. Bu konuda bilgi edinmek iin Gregory
Possehl'in Harappan Civilization (Warminster, England: Aris and Philipps,

1 982); Michael Jansen, Maire Mulloy ve Gnter Urbann Forgetten Cities of

the Indus (Mainz, Germany: Philipp von Zabern, 199 1 ) ve Jonathan Keno
yer'in Ancient Cities of the Indus Valley Civilization (Karachi, Pakistan: Oxford
niversitesi Basm, 1998) adl kitaplarn inceleyebilirsiniz.
Kimer lmparatorluu'nun nceki bakenti olan Angkor Wat'nn muaz
zam tapnak kompleksleri ve su sarnlar, modern Kamboya'nn iinde G
neydou Asya'nn en nl harabeleri ve arkeolojik gizemini oluturmaktadr.

(42. Resim) Kimer lmparatorluu'nun k nedenlerinden biri de youn su

lama gerektiren pirin tarm iin su salayan sarnlarn alvyonlar ile dol
masdr. Kimer mparatorluu zayfladka kronik dman olan Taylandl
lar' defetrnesi de gittike zorlamtr. Bu konuda bilgi edinmek iin Michael

Coe'nun Angkor and the Khmer Civilization (Londra: Tharnes and Hudson,

2003) ve Coe tarafndan alnt yaplan Bernard-Philippe Groslier'in makale

lerini ve kitaplarn inceleyebilirsiniz.

10. Blm
Eer Ruanda katliam ve bu olayn gemiiyle ilgili en nemli kaynaklara
bavurmaya karar verdiyseniz, kendinizi olduka skntl bir srece hazrlayn.

664

k
Catharina Newbury'nin The Cohesion of Oppression: Clientship and Ethni

city in Rwanda, 1 960-1960 (New York: Kolombiya niversitesi Basm) adl

kitab, Ruanda toplumunun smrge dnemi ncesinden bamszlk arifesi
ne kadar nasl bir deiim geirdiinden, Hutu ve Tutsi kabilelerinin kutup
lamasnn dourduu sonulardan sz etmektedir.
Humar Rights Watch yaynlarndan Leave None to Tell the Story: Genoci
de in Rwanda (New York: Humar Rights Watch, 1 999) adl kitap 1 994 olayla
rnn yakn gemiini olduka ayrntl bir ekilde gzler nne sermektedir.
Philip Gourevitch We Wish to Inform You That Tomorrow We Will Be Kil

led with Dur Families (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1 998) adl kita
bnda bu olaydan sonra hayatta kalan ok sayda kiiyle grme yapan ve
lmleri engellemeye alan Birlemi Milletler ile dier lkelerin baarsz
lklarn dile getiren bir gazetecinin katledilmesini kaleme almtr.
Benim blmm Gerard Prunier'in The Rwanda Crisis: History of Geno

cide (New York: Kolombiya niversitesi Basm, 1995) adl kitabndan yapt
m alntlar iermektedir. Bu kitap katliamn hemen sonrasnda Dou Afri
ka konusunda uzman bir Franszn yazd ve Fransz hkmetinin mdeha
lesi ile katlmclarn drtlerini yeniden canlandran bir kitaptr. Kitabmda
yer alan Kanama komnnde Hutular'n birbirlerini ldrmeleriyle ilgili bil
giler Catherine Andre ve Jean-Philippe Platteau'nun "Land relations under
unbearable stress: Rwanda caught in the Malthusian trap" (Journal ofEcono

mic Behavior and Organization 34: 1 -47 ( 1 998)) balkl makalesindeki analiz
leri esas almaktadr.

il. Blm
Hispanyola Adas'n paylaan iki lkenin tarihini karlatran iki kitap

Michele Wecker tarafndan ngilizce olarak yazlm Why the Cocks Fight: Do

minicans, Haitians and the Struggle for Hispaniola (New York: Hill and Wang,
1 999) ve Rafael Emilio Yunen Z.'nin corafi ve sosyal bir karlatrma yapt
, spanyolca olarak yazlm La Isla Como Es (Santiago, ilepublica Domini
cana: Universidad Cat6lica Madre y Maestra, 1 985) adl kitaplardr.
Mats Lundahl'n yazm olduu kitap Haiti literatrne bir giri nite
lii tamaktadr: Peasants and Poverty: A Study of Haiti (Londra: Croom
Helm, 1 979); The Haitian Economy: Man, Land, and Markets (Londra: Cro
om Helm, 1 983) ve Politics or Markets? Essays on Haitian Underdevelopment
(Londra: Routledge, 1 992). 1 78 1 - 1 803 yllar arasnda yaanan Haiti devri

miyle ilgili klasik bir alma da C. L. R. James'in The Black ]acobins, 2. bask
(Londra: Vintage, 1963) adl kitabdr.

665

Dominik Cumhuriyeti'nin tarihi zerine standard ngilizce olarak yazlm

bir hikaye, Frank Moya Pons'un The Dominican Republic: A National History
(Princeton, N. J.: Markus Wiener, 1998) adl kitabdr. Ayn yazarn spanyolca
olarak yazd ve farkl bir metin ieren kitap da Manual de Historia Domini
cana, 9. bask (Santiago, Republica Dominicana, 1 999) dr. Roberto Cassa'nn
Historia Social y Economica de la Republica Dominicana adl eseri spanyolca
olarak yazlm iki ciltlik bir tarih kitabdr. Marlin Clausner'in tarih eseri ise
krsal kesime odaklanmtr: Rural Santo Domingo: Settled, Unsettled, Resettled
(Philadelphia: Temple niversitesi Basm, 1973). Harry Hoetink'in The Do
minican People, 1850- 1900: Notes for a Historical Sociology (Baltimore: Johns
Hopkins niversitesi Basm, 1982) adl kitab 19. yzyln sonlarna dein
mektedir. Caludio Vedovato'nun Politics, Foreign Trade and Economic Develop
ment: A Study of the Dominican Republic (Londra: Croom Helm, 1986) adl ki
tab Trujillo dnemi ve Trujillo dnemi sonrasna odaklanmaktadr.
Trujillo dnemine bir giri yapan iki kitaptan biri Howard Wiarda'nn
Dictatorship and Development: The Methods of Control in Trujillo's Dominican
Republic (Gainesville, Florida niversitesi Basm,

1968), dieri ise daha yakn

zamanda baslm olan Richard Lee Turits'in Foundations of Despotism: Pe
asants, the Trujillo Regime, and Modernity in Dominican History (Palo Alto,
Calif.: Stanford niversitesi Basm, 2002) adl kitabdr.
Dominik Cumhuriyeti'ndeki evre politikalarnn gemiinin izlerini ta
kip eden ve bu yzdendir ki, zellikle bu blmle ilgili olan bir eser de Wal
ter Cordero'nun "lntroducti6n: bibliografia sobre medio ambiente y recursos
naturales en la Republica Dominicana (2003) dr.

12. Blm
in'in evre ve nfus konulan zerine yazlm ada eserlerin ou ya
ince'dir ya internette yer almaktadr ya da hem ince'dir hem de internette yer
almaktadr. Referanslar Jianguo Liu ve benim birlikte yazdmz "China's envi
ronment in a globalizing world" (hazrlk aamasnda) balkl makalede bulu
nabilir. ngilizce olarak yazlm kitap ya da dergilerden sz edecek olursak,
Washington D. C'deki Woodrow Wilson Merkezi (e-mail adresi china
env@erols.com) ylda bir defa yaynlanan China Environment Series balkl bir
dizi kitap cildi yaymlamaktadr. Dnya Bankas yaynlan kitap ya da CD-ROM
olarak mevcut olan China: Air, Land and Water (Washington, D. C.: The World
Bank, 2001) iermektedir. Dier kitaplar ise L. R. Brown'n Who Will Feed Chi
na? (NewYork: Norton, 1995); M. B. McElroy, C. P. Nielson ve P. Lydon'n Ener
gizing China: Reconciling Environmental Protection and Economic Growth

(Cambridge, Mass.: Harvard niversitesi Basm, 1998); J. Shapiro'nun Mao's

666

War Against Nature (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 2001 ); D.

Zweig'in Internationalizing China: Domestic lnterests and Global Linkages ( Itha
ca, N.Y.: Cornell niversitesi Basm, 2002) ve Mark Elvin'in The Retreat of the

Elephants: An Environmental History of China (New Haven: Yale niversitesi

Basm, 2004) dr. Orijinalinde ince olarak baslm bir kitabn ngilizce terc
mesi iin Qu Geping ve Li Jinchang'n Population and Environment in China
(Boulder, Colo.: Lynne Rienner, 1994) adl eserini inceleyebilirsiniz.

13. Blm
Avustralya'daki ngiliz kolonilerinin balang noktas olan 1 788 ylndan
1 9. yzyla kadar geen tarihiyle ilgili olarak ok beenilen bir kitap da Robert
Hughes'un The Fatal Shore: The Epic of Australia's Founding (New York:
Knopf, 1 987) adl eseridir. Tim Flannery'nin The Future Eaters: An Ecological

History of the Australasian Lands and People ( Chatsworth, Yeni Gney Galler:
Reed, 1 994) adl kitab 40 bin yldan daha uzun bir sre nce Aborijinler'in
buraya yerlemesiyle balamakta ve Avustralya'daki evre ortam zerinde
Aborijinler'in ve Avrupallar'n etkilerinin izlerini takip etmektedir. David
Horton'un The Pure State ofNature: Sacred Cows, Destructive Myths and the
Environment (St. Leonards, Yeni Gney Galler: Allen & Unwin, 2000) adl ki

tab ise Flannery'den farkl bir perspektif ortaya koymaktadr.

Hkmete ait kaynak da Avustralya'nn evre ortam, ekonomisi ve

toplumuyla

ilgili

ansiklopedik bilgiler sunmaktadr. Websitelerinde

(http://www.ea.govau/soe/) ayrca ek bilgiler bulunan Australian State of the

Environment Committee 200 l'in Australia: State of the Environment 2001

(Canberra: Department of Environment and Heritage, 2001 ) : bu kurulutan

nce gelen State of the Environment Advisory Committee l 996'nn Australia:

State of the Environment 1 996 (Melbourne: CSIRO Publishing, 1 996) ve Den

nis Trewin'in 2001 Year Book Australia (Canberra: Australian Bureau of Sta

tistics, 200 1 ), Avustralya Federasyonu'nun 1 908 ylndan beri ylda bir kere
baslan yznc ylna zel basm.
Mary E. White'n yazd iki resimli kitap Avustralya'nn evre problemle
rine ksaca deinmektedir: Listen... Our Land Is Crying (East Roseville, Yeni
Gney Galler: Kangaroo Basm, 1 997) ve Running Down: Water in a Chan
ging Land (East Roseville, Yeni Gney Galler: Kangaroo Basm, 2000). Tim
Flannery'nin "Beautiful lies: population and environment in Australia" ( Qu
arterly Essay no. 9, 2003) balkl makalesi olduka kkrtc ynde genel bir
aratrma yazsdr. Avustralya'daki tuzlulama problemi ve bunun etkileri
Quentin Beresford, Hugo Bekle, Harry Phillips ve Jane Mulcock'a ait The Sa

linity Crisis: Landscapes, Communities and Politics (Crawley, Western Austra-

667

lia: Western Australia Basm, 200 1 ) adl kitapta konu edilmitir. Andrew
Campbell'in Landcare: Communities Shaping the Land and the Future (St. Le

onards, Yeni Gney Galler: Allen & Unwin, 1994) adl kitab Avustralya'nn

krsal kesimindeki toprak ynetimini gelitirmek iin balatlan nemli bir

halk hareketini tarif etmektedir.

14. Blm
UCLA'daki rencilerimin sorularyla birlikte Joseph Tainter'n The Col
lapses ofComplex Societies (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 1 988)
adl kitab bu blm iin bir balang niteliini tamaktadr. Kitapta bir top
lumun evre problemlerini zmedeki baarszlnn acil aklama gerekti
ren bir muamma gibi grnd ileri srlmektedir. Thomas McGovern ve
dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Northern islands, human error, and
environmental degradation: a view of social and ecological change in the me
dieval North Atlantic" (Human Ecology 16: 225- 270 ( 1 988)) balkl makale
Grnland tskandinavyasnn evre problemlerinin farkna varma ve bu prob
lemleri zmede niin baarsz olduunun nedenlerinin izini srmektedir.
Benim bu blmde ne srdm nedenler ksmen yukarda szn ettiim
makalede belirtilen nedenlerle rtmektedir.
Elinor Ostrom ve alma arkadalar, tketicilerin kendi ilgi gruplarn
fark edebildikleri artlar belirlemek ve kendileri iin etkili bir kota sistemi
kurabilmeleri asndan hem karlatrmal ve hem de deneysel planlar kul
lanarak ortak kullanm kaynaklar trajedisi zerine almalar yapmlardr.
Ostrom'un kitaplar kendi yazd Governing the Commons: The Evolution of

Institutions far Collective Action (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm,

1990) ve Roy Gardner, James Walker ile birlikte yazdklar Rules, Games, and
Common-Pool Resources (Ann Arbor: Michigan niversitesi Basm, 1 994)
adl kitab iermektedir. Yakn zamanda yazlm makaleler ise Elinor Ost
rom'un "Coping with tragedies of the commons" Annual Reviews of Political
Science 2: 493-

535 ( 1 999 ); Elinor Ostrom ve dier yazarlarla ortaklaa yazdk

lar "Revisiting the commons: loca! lessons, global changes" Science 284: 278282 ( 1999) ve Thomas Dietz, Elinor Ostrom ile Paul Stern'in ortaklaa yazdk
lar "The struggle to govern the commons" Science 302: 1 907- 1 9 1 2 (2003)dr.
Barbara Tuchman'n The March of Folly: From Troy to Vietnam (New
York: Ballantine Books, 1 984) adl kitab, kitabnn isminde ifade edildii gi
bi Truva'dan Vietnam'a uzanarak Aztek mparatoru Montezuma'nn lgn
lklarn, Hristiyan lspanyas'nn Mslmanlar karsndaki yenilgisini, ngil
tere'nin Amerikan Devrimi'ni kkrtmasn ve kendi kendine zarar verme
eklindeki bu tr dier eylemleri yanstan dehet verici kararlardan sz et-

668

mektedir. Charles Mackay'n Extraordinary Popular Delusions and the Mad

ness fo Crowds (New York: Barnes and Noble, 1 993, 1 852 deki orijinal basks
'

yeniden baslmtr) adl kitab ise Tuchman'n kitabna kyasla ok daha ge

ni bir alana yaylan bu tr lgnlklara yer ayrmtr. 1 8. yzyl lngiltere
si'ndeki Gney Denizi krizi, 1 7. yzyl Hollandas'ndaki lale lgnl, Hal
seferleri, byc avlar, hayalet inanc, dellolar, krallarn sa boyu, sakal ve
byk hakknda verdii hkmler gibi. Irving Janis'in Groupthink (Boston:
Houghton Miffiin, 1 983, yenilenmi 2. bask) adl kitab son dnemdeki Ame
rikan bakanlar ve onlarn danmanlarnn da katld dnce alverile
rindeki baar ya da baarszlklara neden olan karmak grup dinamiklerini
incelemektedir. Janis'in rnek olay almalar 1961 ylndaki Domuzlar Kr
fezi saldrs, Amerikan ordusunun 1950 ylnda Kore'deki 38. paraleli geme
si, Japonya'nn 1941 ylnda gerekletirdii Pearl Harbor saldrs karsnda
Amerika'nn hazrlkszl, 1 964 ylndan 1 967 ylna kadar sren Vietnam
Sava'nda Amerika'da grlen gerginlik ortam, 1 962 Kba fze krizi ve 1 947
ylnda Amerika'nn Marshall Plan'n benimsemesidir.
Garrett Hardin'in ok sk alnt yaplan klasik makalesi "The tragedy of
the commons" Science 1 62: 1243- 1 248 { 1 968) dergisinde yaynlanmtr.
Mancur Olson "Dictatorship, democracy, and development" (American Poli

tical Science Review 87: 567- 576 ( 1 993)) balkl makalesinde belirli bir bl
gede yerleik bulunan ekiya ve gezgin ekya benzetmesini inli diktatrler
ve dier ajanlar iin kullanmtr. Batk yatrmlarn etkileri Hal Arkes ve Pe
ter Ayton'un "The sunk cost and Concorde effects: are humans less rational
than lower animals?" (Psychological Bulletin 125: 59 1 - 600 ( 1999)) ile Marco
Janssen ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Sunk-cost effects and

vulnerability to collapse in ancient societies" ( Current Anthropology 44: 722-

728 (2003)) balkl makalelerde detayl olarak aklanmtr.

15.

Blm

Petrol sanayiinin tarihi ve gelecei zerine yazlm senaryolarla ilgili iki

kitap: Kenneth Deffeyes'in Hubbert's Peak: The Impending World Oil Shorta

ge (Princeton, N. J.: Princeton niversitesi Basm, 200 1 ) ve Paul Roberts'in

The End ofOil (Bostan: Houghton Miffiin, 2004) dir. Bu endstriyle ilgili ola
rak genel bilgi edinmek iin balang noktas, en byk uluslararas petrol
irtketlerinin websitelerini incelemek olacaktr (Chevron Texaco irketinin
websitesi www.chevrontexaco.com dur).
Madencilik endstrisinin durumuyla ilgili gerek olaylar ieren yaynlar
en byk madencilik irketleri tarafndan desteklenen bir ortakln tasarlad
"Mining, Minerals, and Sustainable Development" projesinin yaynlardr.

669

Bu yaynlardan ikisi Breaking New Ground: Mining, Minerals and Susta

inable Development (Londra: Earthscan, 2002) ve Alistair MacDonald'n In
dustry in Transition: A Profile of the North American Mining Sector (Winnipeg:
International Institute for Sustainable Development, 2002) dr. Gerek olay
lar ieren dier kaynaklar ise Washington D. C. deki Mineral Policy Center'n
(bu evre rgt daha sonra ismini Earthworks olarak deitirmitir) yayn

lardr. Websitesinin adresi ise www.mineralpolicy:org dur. Madencilikle ilgili

evresel konular zerine yazlm baz kitaplar Duane Smith'in Mining Ame

rica: The Industry and the Environment, 1800- 1980 (Boulder: Kolorado ni

versitesi Basm, 1 993); Thomas Power'n Lost Landscapes and Failed Econo

mies: The Search for a Value ofPlace (Washington, D. C.: Island Basm, 1996);
Jerrold Marcus'un Mining Environmental Handbook: Effects of Mining on the

Environment and American Environmental Controls on Mining (Londra: Im

perial College Basm, 1 997) ve Al Gedicks'in Resource Rebels: Native Challen

ges to Mining and Oil Corporations (Cambridge, Mass.: South End Basm,
200 1 ) dr. Bougainville Adas'ndaki bakr madenciliinin ksmen evresel et
kilerden dolay kn anlatan iki kitap M. O'Callaghan'n Enemies Wit

hin: Papua New Guinea, Australia, and the Sandline Crisis: The Inside Story

(Sydney: Doubleday, 1 999) ve Donald Denoon'un Getting Under the Skin: The

Bougainville Copper Agreement and Creation of the Panguna Mine (Melbour

ne niversitesi Basm, 2000) dr.
Forest Stewardship Council (Orman Koruma Konseyi) n websitesinden
(www.fscus.org) orman sertifikasyonu ile ilgili bilgi edinilebilir. Forest Ste
wardship Council tarafndan verilen orman sertifikasyonu ile dier orman
sertifikasyon tasarlarnn karlatrmas hakknda bilgi edinmek iin Saskia
Ozinga'nn Behind the Logs: An Environmental and Social Assessment ofForest

Certification Schemes (Moreton-in-Marsh, UK: Fern, 200 1 ) adl kitabn ince

leyebilirsiniz. Ormanszlatrmann tarihiyle ilgili iki kitap A Forest Journey:

The Role ofWood in the Development ofCivilization (New York: Norton, 1 989)

ve Michael Williams'n Deforesting the Earth: From Prehistory to Global Crisis

(Chicago: Chicago niversitesi Basm, 2003) dr.
The Marine Stewardship Council websitesinden (www.msc.org) balklk
sertifikasyonu hakknda bilgi edinilebilir. Howard M. Johnson (websitesi
www

.hmj.com) Annual Report on the United States Seafood Industry ( Jackson

ville, re.: Howard Johnson) olarak adlandrlan bir dizi hazrlamaktadr. Ja

son Clay'in World Agriculture and the Environment: A Commodity- by- Com

modity Guide to Impacts and Practices (Washington, D. C.: lsland Basm,

2004) adl kitabnn iki blm karides ve somon bal yetitiriciliini ele al
maktadr. Genel olarak ya da baz zel balk trlerinin ar avlanmasyla ilgi-

670

li olarak yazlm drt kitap: Mark Kurlansky'nin Cod: A Biography of the Fish

That Changed the World (New York: Walker, 1997); Suzanne Ludicello, Mic
hael Weber ve Robert Wreland'n Fish, Markets, and Fishermen: The Economi

es of Overfshing (Washington, D. C.: Island Basm, 1 999); David Montgo

mery'nin King ofFish: The Thousand- Year Run ofSalmon (New York: West
view, 2003); Daniel Pauly ve Jay Maclean'n In a Perfect Ocean (Washington,
D. C.: Island Basm, 2003) adl kitaplardr.
Ar balk avlamayla ilgili bir makale rnei de Jeremy Jackson ve dier
yazarlarn ortaklaa yazdklar "Historical overfshing and the recent collapse
of coastal ecosystems" (Science 293: 629- 638 (200 1 ) ) dir. zel sularda yeti
tirilen somon balnn yabani somon balklarna kyasla daha yksek youn
lukta toksik madde ierdiinin kefiyle ilgili bilgiler Ronald Hits ve dier baz
yazarlarn ortaklaa yazdklar "Global assessment of organic contaminates in
farmed salmon" (Science 303: 226- 229 (2004)) balkl makalede rapor edil
mitir. Ar derecede rekabete dayanan i dnyasnda ncelikle hangi irket
lerin varlklarn devam ettirmeleri gerektiini anlamadan byk iletmelerin
evreyle ilgili uygulamalarn anlamak imkansz olacaktr. Bu konuyla ilgili
olarak yazlm kitap: Thomas Peters ve Robert Waterman Jr.'n In Search

ofExcellence: Lessonsfrom America's Best-Run Companies (New York: Harper

Collins, 1 982; 2004 ylnda yeniden baslmtr); Robert Waterman Jr.'n The

Renewal Factor: How the Best Get and Keep the Competitive Edge (Toronto:
Bantam Books, 1 987) ve Robert Waterman Jr.'n Adhocracy: The Power to

Change (New York: Norton, 1 990) dir.

Hangi iletmelerin evresel adan ykc olmaktan ziyade yapc olduk
laryla ilgili koullar aklayan kitaplar Tedd Saunders ve Loretta
McGovern'n The Bottom Line of Green Is Black: Strategies for Creating

Proftable and Environmentally Sound Businesses (San Francisco: HarperSanF

rancisco, 1993) ve Jem Bendell'in Terms for Endearment: Business NGOs and

Sustainable Development (Sheffeld, UK: Greenleaf, 2000)dr.

16.

Blm

Gnmzdeki evre problemleriyle ilgili olarak genel aklama getiren ve

bu konu hakknda yazlm geni bir arive giri niteliinde olan 2001 yln
dan itibaren baslm baz kitaplar Stuart Pimm'in The World According to

Pimm: A Scientist Audits the Earth (New York: McGraw- Hill, 200 1 ); Lester
Brown'un Eco- economy: Building an Economy for the Earth (New York: Nor
ton, 200 1 ) , Plan B: Rescuing a Planet Under Stress and Civilization in Trouble
(New York: Norton, 2003) , State of the World (New York: Norton, 1 984 yln
dan beri ylda bir kere baslmaktadr); Edward Wilson'n The Future of Life

671

(New York: Knopf, 2002); Gretchen Daily ve Katherine Ellison'n The New

Economy ofNature: The Quest to Make Conservation Profitable (Washington,

D. C.: Island Basm, 2002); David Lorey'in Global Environmental Challenges
of the Twenty- first Century: Resources, Consumption, and Sustainable
Solutions (Wilmington, Del.: Scholarly Resources, 2003); Paul Ehrlich ve An
ne Ehrlich'in One with Nineveh: Politics, Consumption, and the Human Future
(Washington, D. C.: Island Basm, 2004); James Speth'in Red Sky at Morning:
America and the Crisis of the Global Environment (New Haven: Yale niver
sitesi Basm, 2004) adl kitaplarn iermektedir.
15. Blm iin hazrlanm Ek Bilgiler blm ormanszlatrma, ar
balk avlanmas ve petrol problemleriyle ilgili referans kaynaklar sunmak
tadr. Vaclav Smil'in Energy at the Crossroads: Global Perspectives and Uncer

tainties (Cambridge, Mass.: MIT Basm, 2003) adl kitab yalnzca petrol,
kmr ve gaz ile ilgili deil, ayn zamanda dier enerji retimi trleri ile ilgili
de bilgi vermektedir.
Biyolojik eitlilik krizi ve canllarn yaadklar doal ortamlarn yok edil
mesi konular John Terborgh'un Where Have All the Birds Gone? (Ptinceton,
N. J.: Princeton niversitesi Basm, 1 989), Requiem for Nature (Washington,
D. C.: Island Basm, 1999); David Quammen'in Song of the Dodo (New York:
Scribner, 1997); Marjorie Reaka- Kudla ve dier baz yazarlarn ortaklaa yaz

dklar Biodiversity 2: Understanding and Proteding Our Biological Resources

(Washington, D. C.: Joseph Henry Press, 1 997) adl kitaplarda incelenmitir.

Mercan resiflerin yok olmasyla ilgili olarak son zamanlarda yazlm baz
makaleler: T. P. Hughes'in "Climate change, human impacts, and the resilien
ce of coral reefs" (Science 30 1 : 929- 933 (2003)); J. M. Pandolfi ve dier baz
yazarlarn ortaklaa yazdklar "Global trajectories of the long-term decline of
coral reef ecosystems" (Science 301: 955- 958 (2003)) ile D. R. Bellwood ve
dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Confronting the coral reef crisis"

(Nature 429: 827-833 (2004)) balkl makaleleridir.

Toprak problemleri zerine yazlm kitaplar Vernon Gill Carter ve Tom
Dale'in Topsoil and Civilization, yenilenmi bask (Norman: Oklahoma
niversitesi Basm, 1 974) ile Keith Wiebe'nin Land Quality, Agricultural

Productivity, and Food Security: Biophysical Processes and Economic Choices at

Loca!, Regional, and Global Levels (Cheltenham, UK: Edward Elgar, 2003) dr.
Toprakla ilgili problemleri farkl bak alarndan ele alan makaleler David
Pimentel ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Environmental and
economic costs of soil erosion and conservation benefits" (Science 267: 1 1 1 7-

1 123 ( 1 995)); Stanley Trimble ve Pierre Crosson'un "U.S. soil erosion rates
myth and reality" ( Science 289: 248-250 (2000)) ile Science 304: 1613-1637

(2004) saysnda farkl yazarlar tarafndan yazlm sekiz makale setidir.

672

k
Dnyadaki su stoklaryla ilgili bilgi edinmek iin Peter Gleick'in yazarln

yapt ve her iki ylda bir yaynlanan raporlar incelenebilir: rnein Peter

Gleick'in The World's Water, 1 998- 1 999: The Biennial Report on Freshwater
Resources (Washington, D. C.: Island Basm, 2000). Vernon Scarborough'un
The Flow ofPower: Ancient Water Systems and Landscapes (San ta Fe: School of
American Research, 2003) adl kitab dnyann drt bir yanndaki eski top
lumlarn su problemlerine getirilen zmlerin karlatrmasmsunmaktadr.
Peter Vitousek ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Human dom.

ination of Earth's ecosystems" ( Science 277: 494- 499 ( 1 997)) balkl makalede
fotosentez yapan bitkilerin kulland gne enerjisi yzdesinin tm dnya
apna uyarlanm miktaryla ilgili bilgiler sunulmu ve bu bilgiler Mark Im
hoff ile dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar "Global patterns in human
consumption of net primary production" (Nature 429: 870-873 (2004)) ba
lkl makale ile yeniden gncellenmi ve blgelere gre say analizi yaplmtr.
nsanlar da dahil olmak zere canl varlklardaki toksik kimyasallarn et
kileri Theo Colborn, Dianne Dumanoski ve John Peterson Myers'n Our

Stolen Future (New York: Plume, 1997) adl kitabnda zetlenmitir. Tom
Horton ve William Eichbaum'un Turning the Tide: Saving the Chesapeake Bay
(Washington, D. C.: Island Basm, 1991) adl kitabnda toksik ve dier etken
lerin tm ekosistemde yol atklar yksek miktardaki ekonomik zararlarla il
gili zel bir rnek Chesapeake Krfezi'nin durumu iin verilmitir.
Global snma ve iklim deiiklikleri hakknda faydal bilgiler veren kitap
lar arasnda Steven Schneider'in Laboratory Earth: The Planetary Gamble We

Can't Afford to Lose (New York: Basic Books, 1 997); Michael Glantz'm Cur
rents ofChange: Impacts ofEl Nifa on Climate and Society, 2. bask (Cambrid
ge: Cambridge niversitesi Basm, 200 1 ) ve Spencer Weart'n The Discovery
of Global Warming (Cambridge, Mass.: Harvard niversitesi Basm, 2003)
adl kitaplar bulunmaktadr.
nsan nfusuyla ilgili olarak yazlm geni bir ariv ierisinde yer alan
klasik Paul Ehrlich'in The Population Bomb (New York: Ballantine Books,

1 968); Paul Ehrlich ve Anne Ehrlich'in The Population Explosion (New York:

Simon & Schuster, 1990) ile Joel Cohen'in How Many People Can the Earth

Support? (New York: Norton, 1995) dur.

Los Angeles ehrindeki evre ve nfus problemleriyle ilgili deerlendir

memi daha geni bir kapsamda ele almak iin tm Amerika'y kapsayan u
almay incelemekte fayda buldum: The Heinz Center'n The State of the
Nation's Ecosystems: Measuring the Lands, Waters, and Living Resources of the
United States (New York: Cambridge niversitesi Basm, 2002) adl kitabn.
evrecilerin endie duyduklarn konularn reddedilmesiyle ilgili olarak
daha detayl bilgi edinmek isteyen okuyucular Bj6rn Lomborg'un The Skep-

673

tical Environmentalist (Cambridge: Cambridge niversitesi Basm, 200 1 ) adl

kitabna bavurabilirler. Nkteli szlere ynelik yaygn tepkiler hakknda bilgi
edinmek iin ise Paul Ehrlich ve Anne Ehrlich'in yazdklar Betrayal of Science

and Reason (Washington, D. C.: Island Basm, 1996) adl kitab inceleyebilir
siniz. Blmmn bu ksmnda tartlan Club of Rome almas, Donella
Meadows ve dier baz yazarlarn ortaklaa yazdklar The Limits to Growth
(New York: Universe Books, 1 972) adl kitapta incelenmitir ve bu kitap
Donella Meadows, Jorgen Randers ve Dennis Meadows tarafndan gncel
lenerek The Limits to Growth: The 30- Year Update (White River Junction, Vt.:

Chelsea Green, 2004) adl eser meydana getirilmitir. Ne kadar ok ya da ne

kadar

az

yanl alarm bulunduuna nasl karar verileceiyle ilgili olarak S. W.

Pacala ve dier yazarlarn ortaklaa yazdklar "False alarm over environmen

tal false alarms" (Science 301 : 1 187- 1 1 88 (2003)) adl makale incelenebilir.
Bir yandan evre ve nfus problemleri dier yandan politik adan istikrar
szlk arasndaki balantlar zerine yazlm eserlere giri iin Population Ac
tion International websitesi (www.populationaction.org); Richard Cincotta,
Robert Engelman ve Daniel Anastasion'un ortaklaa yazdklar The Security

Demographic: Population and Civil Conflict after the Cold War (Washigton, D.
C.: Population Action International, 2004) adl rapor; Woodrow Wilson Cen
ter (websitesi www.wilson.org/ecsp) tarafndan ylda bir kere baslan The En
vironmental Change and Security Project Report ve Thomas Homer- Dixon'n
"Environmental scarcities and violent conflict: evidence from cases" (Inter
national Security 1 9: 5- 40 ( 1 994)) balkl makaleleri incelenebilir.
Ve son olarak Pasifik Okyanusu'nun gneydousundaki Oeno ve Ducie
adalarnn kylarna srklenen Suntory viski ielerinin yan sra dier p
lerin nitelii hakknda bilgi sahibi olmak isteyen okuyucular T. G. Benton'n
"From castaways to throwaways: marine litter in the Pitcairn Islands"

(Biological Journal of the Linnean Society 56: 4 1 5- 422 ( 1 995)) adl makalesin
deki tabloyu incelemelidir.
Hkmetlerin ve baz organizasyonlarn, 1 6. Blm'n banda 12 grup
halinde zet bilgi verdiim evre problemlerine nasl yaklatklaryla ilgili
olarak mkemmel dille yazlm ok sayda kitap bulunmaktadr.
Fakat dier taraftan hala birok insan kendi kendine bir birey olarak fark
llk oluturacak ne yapabilirim diye sormaya devam etmektedir. Eer zengin
seniz, ok fazla ey yapabilirsiniz. rnein Bili ve Melinda Gates dnyann drt
bir yanndaki acil zm bekleyen salk problemlerinin zm iin milyar
larca Dolar ayrmaya karar vermilerdir. Eer politik adan iktidar konumun
daysanz, bu konumunuzu kendi gndeminizi yrtmek amacyla kullanabilir

siniz. rnein Amerika Bakan George W. Bush ile Dominik Cumhuriyeti Ba-

674

kan Joaquin Balaguer kendi konumlarn farkl ekillerde olsa da lkelerinin

evreyle ilgili gndemini etkileyecek ekilde kullanmlardr. Bununla birlikte
maddi varla ve herhangi bir politik nfuza sahip olmayan bizlerin byk
ounluu, hkmetlerin ve byk iletmelerin kar konulamaz gc karsn
da kendimizi olduka aresiz ve mitsiz hissetmekteyiz. Peki, ne byk bir ir
ketin genel mdr ne de politik lider konumunda olmayan birisinin bir fark
llk oluturabilmek asndan yapabilecei bir ey yok mudur?
Etkili olduu kantlanan ok sayda eylem tr elbette bulunmaktadr.
Fakat bireyin daha en batan tek bir eylem ya da hafta iinde tamam
lanacak bir eylem dizisi yoluyla farkllk oluturma beklentisinde olmamas
gereklidir. Aksine eer bir farkllk oluturmak istiyorsanz, kendinizi
hayatnz boyunca uygulamaya geireceiniz tutarl bir eylem politikas plan
yapmaya hazrlamalsnz.
Bir demokraside en basit ve en ucuz eylem oy kullanmaktr. evreyle ilgili
gndemleri farkl olan adaylarn birbirleriyle rekabet halinde bulunduklar
baz seimlerde komik denecek kadar az sayda oy verilmektedir. Buna verile
cek bir rnek de 2002 Bakanlk Seimini Florida'daki birka yz oyun et
kilemi olmasyd. Oy vermenin yan sra seilmi temsilcilerinizin adreslerini
bulmal ve onlar gndemdeki evreyle ilgili sorunlarnzdan haberdar etmek
iin her ay belirli bir zaman ayrmalsnzdr. nk temsilciler semenlerden
haber alamadklarnda onlarn evre konularyla pek ilgilenmedikleri sonu
cuna varacaklardr.
Bundan sonra bir tketici olarak neyi satn alabileceiz ya da neyi satn
alamayacanz konusunda yeniden dnmelisiniz. Byk iletmeler para
kazanmay ama edinmilerdir. Bu yzden halkn satn alamayaca rnleri
sata sunmay kesmeli, bunun yerine halkn satn alabilecei rnleri ret
meye devam etmelidirler. Saylar gittike artan aa kesme irketlerinin des
teklenebilir aa kesme uygulamalarn benimsemelerinin nedeni, tketici
lerin Orman Koruma Konseyi'nin sertifikalandrd orman rnlerine olan
taleplerinin arz amasdr. Elbette kendi lkenizdeki irketleri etkilemek ol
duka kolaydr, fakat bugnn kresellemi dnyasnda tketicinin de deniz
ar lkelerdeki irketleri ve ayn zamanda siyaset adamlarn etkileme
yetenei giderek artmtr. Bu durum iin verilecek bir rnek de Gney Af
rika'daki tketicilerin ve denizar lkelerden gelen yatrmclarn ekonomik
boykotunun sonucu olarak 1989 ile 1 994 yllar arasnda beyazlarn aznln
dan oluan hkmetin ve rk ayrmcl siyasetinin kdr. 1980'li yllar
da Gney Afrika'ya gerekletirdiim ziyaretler srasnda devlet bana sanki bir
daha hi geri dn olamayacak ekilde rk ayrmcl siyasetine sarlm
gibi grnmt, fakat olan olmu ve her ey tamamen deimiti.

675

Tketicilerin byk irketlerin rnlerini satn alma ya da reddet

melerinin yan sra onlarn politikalarn etkileyebilme yollarndan biri de
halkn dikkatini irketin politikalarna ve rnlerine ekmeleridir.
Buna verilecek rneklerden biri de Bill Blass, Calvin Klein ve Oleg Cassini
gibi en byk modaevlerinin hayvanlara ynelik zulmne kar yrtlen
kampanyalar sonucunda bu hayvan krk kullanmndan vazgetiklerini hal
ka ilan etmeleridir. Dier bir rnek, dnyann en byk ev donatm rnleri
irketlerinden biri olan Home Depot'u gittike tkenmekte olan orman bl
gelerindeki aalar kullanmaya son vermek ve sertifikalandrlm orman
rnlerini tercih etmeye ikna eden halk eylemcilerini iermektedir. Home
Depot'un siyasetindeki bu deiiklik beni ok artmt: Bylesine gl bir
irketi etkilemeye alan tketicilerden oluan eylemcilerin bu kadar baar
elde edebileceklerini tahmin etmezdim.
Tketici eylemciliiyle ilgili ou rnek, bir irketi kt sonular douran
eyleri yapmaktan engellemeyi ieriyordu ve bu tek tarafllk ok ters bir
durumdur, nk evrecilerin srekli olarak ikayeti, kasvetli, can skc ve
negatif olduklarna dair imaj brakmaktadr. Tketicilerden oluan eylemciler
ayn zamanda politikalarndan honut olduklar irketleri dllendirme
giriiminde de etkili olmaktadrlar.

15. Blm'de evrecilerin oluturduu

tketicilerin, talep ettikleri iyi ileri yapan, ancak kt eylemleri nedeniyle

hemen sulanmalarna karn faydal sonular douran iyi ilerden dolay pek
dllendirilmediklerinden sz etmitik. oumuz bir adamn ceketini kar
mak iin onu izleyen rzgar ve gne arasndaki ekimeden bahseden Ezop
masaln duymuuzdur: rzgar sert bir ekilde esmi ve baaramam, bunu
ardndan gne parldamay balam ve rzgarn baaramadm baarmtr.
Tketiciler bu masaldan kendilerine ders karabilirler, nk evrecilerin
politikalarn benimseyen byk iletmeler eer kendi politikalarn insan
larn iyiliine inanmayan halka vmeye devam ederlerse, byk olaslkla on
lara kimsenin inanmayacan bilmelidirler, bu iletmelerin yrttkleri
abann karln alabilmeleri iin dardan destee ihtiyalar vardr. Yakn
zamanda halktan olumlu tepki toplayan byk irketler arasnda Kutubu pet
rol blgesindeki evreci ynetimlerinden ve sreklilii salanamayacak or
manlarn rnleri yava yava ortadan kaldrmak konusundaki kararlarndan
dolay dllendirilen Chevron-Texaco ve Boise Cascade bulunmaktadr.
Direk olarak tketiciye sat yapan ya da ubeleri tketiciler iin sata
sunulan byk iletmeler sadece dier iletmelere sat yapan ve rnleri her
hangi bir marka kkeni olmakszn halka ulaan iletmelerden ok daha has
sastrlar. Kendi kendilerine ya da byk bir alc grubunun paras olarak baz
zel mallar reten i yerlerinin retim mallarnn ounu ya da tmn satn

676

alan perakende merkezleri halkn bir yesinden ziyade reticiyi etkilemek

bakmndan ok daha gl bir konumdadrlar. 15. Blm'de bu konuyla il
gili baz rnekler vermitim, bunlara dier baka rnekler de eklenebilir.
rnein eer baz byk uluslararas petrol irketlerinin kendi petrol
alanlarn ynetim ekillerini onaylyorsanz ya da onaylamyorsanz o ir
ketin benzin istasyonlarn boykot etmek, vmek ya da grev gzcs yerletir
mek bir anlam ifade etmektedir. Avustralya'da yrtlen titanyum karma
uygulamalarn takdir ediyor olsanz, ancak Lihir Adas'ndaki altn karma
uygulamalarndan holanmasanz dahi bu madencilik irketleri zerinde her
hangi bir etkiniz olabileceini hayal etmekle bouna zaman kaybetmeyin, siz
bunun yerine dikkatinizi titanyum esasna dayanan boyalar ve altn mcev
heratlarnn perakende sat merkezleri olan DuPont ve Tiffany and Wal
Mart'a ynlendirin. Kolaylkla izi bulunabilir perakende rnler olmakszn
aa kesme irketlerine vglerde bulunmayn ya da sulamayn, bunun yer
ine aa kesicileri zerinde etkisi bulunan Home Depot, Lowe's, B and Q ve
dier perakende devlerine karmay brakn. Ayn ekilde sizin onlardan
deniz rnleri satn alp almamanz Unilever ( farkl birok ubesiyle birlikte)
ve Whole Foods gibi deniz rnleri perakendecilerini ilgilendirmektedir;
balklk endstrisi zerinde sizin deil onlarn etkisi bulunmaktadr. Wal
Mart dnyann en byk perakende devidir, Wal-Mart ve bu tr dier
perakendeciler iftileri tarmla ilgili uygulamalar konusunda ynlendirmek
tedirler; siz bu konuda iftileri ynlendiremezsiniz fakat Wal-Mart ile birlik
te etki sahibi olabilirsiniz. Eer bir tketici olarak iletmeler zincirinin hangi
noktasnda etki sahibi olduunuzu bilmek istiyorsanz, birok i sektr
asndan size bunun cevabn verebilecek Mineral Policy Center/Earhworks,
Forest Stewardship Council ve Marine Stewardship Council gibi organizas
yonlar bulunmaktadr ( 1 5. Blm iin yazlm Ek Bilgiler den websitelerinin
adreslerini bulabilirsiniz.)
Tabii ki siz tek bir semen ya da tketici olarak seimin sonucunu et
kileyemeyecek ya da Wal-Mart'a herhangi bir konu hakknda bask
yapamayacaksnzdr. Fakat herhangi bir kii dier insanlarla oy verme ya da
bir rn satn alma konusunda konuarak kendi etki gcn arttrabilir.
Buna ailenizle, ocuklarnzla ve arkadalarnzla balayabilirsiniz. Bu durum
uluslararas petrol irketlerinin evresel konulara kar kaytsz kalmay
brakp evreyle ilgili olarak uyulmas gereken tedbirler almaya balamalarn
da etkili olmutur. ok sayda deerli ii kendi arkadalar, rastlant sonucu
tantklar kiiler, ocuklar ve elerinin iverenlerinin uygulamalarndan
dolay onlar suladklar iin yaptklar ie kar duyduklar honutsuzluu
ifade etmekte ya da ilerini brakp baka mesleklere gei yapmaktadrlar. Bill

677

Gates de dahil olmak zere ok sayda byk irket yneticisinin ei ve ocuk

lar bulunmaktadr ve ocuklarnn ve elerinin basks sonucu kendi irket
lerinin evreyle ilgili politikalarn deitiren ok sayda irket yneticisi ol
duunu rendim. ok azmz Bill Gates ya da George Bush ile ahsen tan
m olmasna karn oumuzun ocuklar, arkadalar ve akrabalar kendi
ocuklar, arkadalar ve akrabalarnn grlerine nem veren nfuz sahibi
kiilerin ocuklar, arkadalar ve akrabalarndan olumaktadr. Buna verile
cek bir rnek, kzkardelerinin basks Dominik Cumhuriyeti'nin evre prob
lemlerine olan ilgisini glendiren Bakan Joaquin Balaguer'dir. 2002 yl
Amerika seimlerini de Florida seimlerine kar getirilen itiraz sonucu
Anayasa Mahkemesi'ndeki 4'e kar 5 eklinde tek bir oy belirlemitir.
Dindar olan bizler kiliselerimiz, sinagoglarmz ya da camilerimize ver
diimiz destei genileterek gcmz ok daha arttrabiliriz. Medeni haklar
hareketine nderlik eden kiliselerdir, ayn zamanda baz dini liderler evreyle
ilgili konularda olduka ak szldrler. Dini destei oluturmak asndan
ok byk bir potansiyel bulunmaktadr, nk insanlar tarihiler ve bilim
adamlarnn tavsiyelerindense dini liderlerin tavsiyelerini daha kolaylkla uy
maktadrlar. Ayn zamanda evreyle ilgili konular daha ciddi olarak ele almak
iin gl dini nedenler bulunmaktadr. Dinsel rgtlerin ya da cemaatlerin
liderleri kendi yelerine ve liderlerine (papazlar, rahipler, hahamlara) yaratl
m dzenin kutsall, doann verimli ve retken olmasn salamakla ilgili
olarak Kitab- Mukaddes de yer alan benzetmeler ve tm dinlerin kabul ettii
ynetim kavramnn olas etkileriyle ilgili hatrlatmalarda bulunmaktadrlar.
Direkt olarak kendi eylemlerinden fayda salamak isteyen bir kii bulun
duu evre ortamn iyiletirmeye alrken zaman ve emee yatrm yapmay
dnebilir. Bu konuda bana en yakn gelen rneklerden biri Montana'nn
Bitterroot Vadisi'ndeki yazlk bir sitede bulunan Teller Wildlife Refuge r
gtdr. Bu rgt Bitterroot Vadisi'ndeki doal ortamn korunmas ve res
torasyonuyla ilgili olarak faaliyet yapan ve kar amac gtmeyen kk apl
zel bir organizasyondur. Bu rgtn kurucusu olan Otto Teller zengin ol
masna karn ne onun evreyle ilgili konulara kar duyarl hale gelmesini
salayan arkadalar ne de bugnk Teller Refuge rgtne yardmc olmak
iin gnll olan insanlarn ou zengin deillerdi. Kendilerine (aslnda Bit
terroot Vadisi'nde yaayan ya da buray ziyaret eden herhangi birine) fayda
salamas asndan bu blgedeki gz kamatrc manzaradan ve balk av
lamaktan zevk almaya devam etmektedirler, aksi halde arazinin iyiletirilme
faaliyetleri safd edilmi olacaktr. Bu tr rnekler ok daha arttrlabilir:
Hemen hemen her yerel blgenin kendi komu grubu, arazi sahiplerinin kur
duklar dernekler ya da bu tr dier organizasyonlar bulunmaktadr.

678

k
Yaadnz blgenin evre ortamn dzenlemeye almak hayatnz daha

zevkli hale getirmenin yan sra baka faydalar da salayacaktr. Hem kendi l
kenizdeki hem de dier lkelerdeki insanlara bir rnek olacaktr. Yerel evre or
ganizasyonlar birbirleriyle srekli olarak balant halindedirler, fikir al
veriinde bulunmakta ve birbirlerinden ilham almaktadrlar. Teller Wildlife
Refuge ve Blackfoot Initiative ile balantl olan Montana sakinleriyle
yapacam grmeleri planlarken bu rgtlerin programlarndaki kst
lamalardan birinin de fikir vermek amacyla Montana ve komu eyaletlerdeki
bu tr dier yerel giriimlerde yer aldklar gezilerden kaynaklandn farket
mitim. Ayn zamanda Amerikallar in'deki ve dier lkelerdeki insanlara in
liler'in kendileri iin ve dnyadaki dier insanlarn yararna olmak zere ne
yapmalar gerektiini sylediklerinde aslnda bizim mesajmz evreyle ilgili
olarak ok iyi bildiimiz sular nedeniyle yenilie ak olmayan kiilere gitmek
tedir. Eer bizler kendimiz ou durumda bu politikalar izlersek bizler de dahil
olmak zere insanln geri kalannn faydasna ynelik olan evre politikalarn
benimsemeleri iin dier insanlar ikna etmede daha etkili olacaz demektir.
stee bal olarak harcayaca paras olan herhangi biriniz sizin sei
minize uygun olan politikalar yrten bir organizasyona bata bulunarak
etkisini arttrabilir. Herhangi birinin ilgi alanna uygun den ok sayda or
ganizasyon bulunmaktadr: rdeklerle ilgilenenler iin Ducks Unlimited,
balklkla ilgilenenler iin Trout Unlimited, nfus problemleriyle ilgilenen
ler iin Zero Population Growth, adalarla ilgilenenler iin Seacology vs. Bu
tr tm evre organizasyonlar dk btelerle yrtlmektedir ve birou
da masrafsz bir ekilde uygun maliyetle almalarn srdrmektedir, bu
yzden elde edilen az miktardaki para bile byk farkllklar oluturabilmek
tedir. Bu durum en byk ve en zengin evre organizasyonlar iin de geer
lidir. rnein Doal Hayat Koruma Vakf (World Wildlife Fund) dnya
zerinde faaliyet gsteren en yksek bteli ve en byk evre or
ganizayonundan biridir. Ayn zamanda dier herhangi bir organizasyona
kyasla faaliyetlerini ok daha aktif bir ekilde srdrmektedir.
Doal Hayat Koruma Vakf'nn en byk ubesi olan Amerika kolunun
yllk btesi yaklak olarak 100 milyon dolardr. Bu olduka byk bir
rakamdr, bu kadar byk bir parayla lOO'den fazla lkedeki tm bitki ve hay
van trleri ile tm deniz ve kara ortamlarn kapsayan programlarn yrtl
mesi beklenebilir. Bu bte ayn zamanda yalnzca mega projeler (Amazon
Havzas'nda korunan doal ortam katna karmak iin 400 milyon
Dolar'lk bteyle yrtlen 10 yllk bir program) iin deil, ayn zamanda
tek tek trleri iine alan ok sayda kk lekli proje iin de kullanlabil
melidir. Sizin kk bir banzn bu kadar byk bir organizasyon asn
dan hibir anlam tamayacan dnmeyeseniz diye sadece birka yz

679

dolarlk bir hediyenin kresel konum belirleme sistemi ile donanml eitim
li bir park bekisini desteklemeye, Kongo Havzas'nn primat nfusu zerin
de inceleme yapmaya yeteceini gz nne almanz neririm. Ayn zamanda
baz evre organizasyonlar byk lde destek almaktadrlar ve Dnya Ban
kas'ndan, hkmetlerden ve yardm kurulularndan Dolar baznda fon sa
layabilmek amacyla zel hediyeler kullandklarn dikkate almalsnz. r
nein Doal Hayat Koruma Vakf'nn Amazon projesine l/6'dan daha yksek
bir katsay ile destek verilmektedir, yani sizin 300 dolarlk banz hemen
hemen 2 bin dolar projeye koymaktadr.
Tabii ki sadece Doal Hayat Koruma Vakf'na ynelik olan bu saylardan
sz ettim, nk btesi hakknda bilgi sahibi olabildiim bir organizasyon
olduu iin yoksa farkl hedefleri olan ve ayn ekilde evreyle ilgili faaliyet
gsteren dier organizasyonlarn zerinde tuttuum iin deil. Bireylerin ah
si olarak aba gstermeleri sonucu nasl bir farkllk ortaya kabileceiyle il
gili bu tr rnekler daha da oaltlabilir.

lNDEX

Aborijinler, 27, 472, 473, 475, 665

alk, 20, 25, 133, 145, 160, 170, 178, 180, 191,
205, 217
Ainu, 365, 369
Akdeniz meyve sinei, 608
Aloysius, 570, 571, 572
Anadolu, 214
Anasazi, 21, 27, 37, 40, 50, 1 15, 134, 138, 163,
164, 165, 170, 1 7 1 , 172, 174, 175, 178, 179,
180, 181, 182, 183, 185, 187, 188, 194, 205,
207, 210, 2 1 1 , 247, 252, 293, 310, 3 1 1 , 341,
352, 374, 376, 378, 449, 513, 516, 530, 596,
604, 623, 625, 636, 646, 648, 649, 650
Ghaco Ganyan, 648, 649, 650
Mesa Yerde, 163, 164, 169, 182
Kayenta Anasazi, 164, 178, 181, 649, 651
Angkor Wat, 24, 33, 39, 328, 663
Anuta Adas, 352
Apollo Gold, 553
ARGO, 55, 57, 58, 59, 559, 563, 564
ASARG0, 56, 57, 555
Askeri Mhendisler Tekilat, 495
Avrupa

Birlii, 338, 628, 635

Avrupa Ekonomik Topluluu, 534

Avustralya, 27, 28, 33, 41, 68, 109, 155, 188,
220, 225, 324, 344, 347, 348, 349, 350, 378,

635, 658, 666, 667, 676

Anzak Bayra m, 479
Galperum Station, 500
Kakadu Ulusal Park, 487
Ka nya ka, 483
Potter Vakf, 501, 502
Avustralyallar, 220
Avusturalyallar, 525, 545
Aztek mparatorluu, 195
Baffin Adas, 24 1 , 294
Banglade, 386, 395, 403, 444, 599, 620, 624,
625, 634, 636
Barbara Tuchman, 523, 524, 525, 666
Barry Rolett, 37, 39, 108, 1 1 5, 135, 137, 140,
143, 638
Bhopal, 323, 541, 542, 587
BHP, 551, 559
Bili Mclntosh, 476, 499, 500, 639
Bili Nettles, 565
Bob Jirsa, 63, 638
Bougainville bakr madeni, 544
BP, 58, 563, 564
Buffalo Nehri, 550, 562
Burundi, 41, 192, 386, 387, 388, 389, 391, 392,
393, 403, 604, 624, 625
Buz a, 31, 32, 174, 227, 232, 233, 238, 253,

443, 444, 451, 459, 460, 46 1 , 462, 463, 464,

254, 255, 286, 329

465, 466, 467, 469, 470, 471, 472, 473, 474,

Byk Zimbabve, 24, 663

475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 482, 483,

484, 485, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 492,

Gahokia, 21, 660

493, 494, 495, 496, 497, 498, 499, 500, 501,

Garlos Ghardon, 419

502, 503, 504, 505, 512, 515, 518, 526, 530,

Gatherine Orliac, 127, 128, 129, 130, 139, 638,

534, 551, 560, 566, 582, 584, 585, 595, 598,

646

682

Charles Schwab, 53, 84

Dnya Doal Yaam Fonu (WWF), 538

Chevron Corporation, 537, 538

Dnya Ticaret rgt, 436, 451, 454, 456

Chevron Niugini, 538, 547

Chevron Texaco, 538, 566, 667

Easter Adas, 5

Chicago Zoological Society, 501

Edmundo Edwards, 1 1 3

Chip Pigman, 88, 90, 98, 638

Einar Sokkason, 273, 274, 280, 653

Chris Miller, 86, 638

El Nino, 138, 139, 352, 466

Chris Stevenson, 1 1 3, 1 14, 1 1 6, 126, 131, 638

Emil Erhardt, 78, 83, 85, 87, 638

Christian Keller, 246, 250, 261, 288, 292, 296,

Emil Salim, 634

638, 656

Endonezya, 31, 109, 347, 348, 426, 427, 429,

Clark Fork rma, 58, 59

481, 482, 485, 535, 537, 547, 548, 551, 571,

Claudio Cristino, 102, 1 12, 125, 135, 136, 638,

620, 624, 625, 634, 636

644, 645

Enron, 523

Club of Rome, 672

Erich von Daniken, 104, 120

Colorado, 650

Eskimolar, 40, 210, 2 1 1 , 216, 225, 247, 254,

Conrad Totman, 370, 638, 658

255, 256, 260, 263, 282, 283, 284, 285, 287,

Creutzfeldt-Jakob hastal, 76

289, 290, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299,

CWD, 75, 76

300, 301, 302, 303, 304, 3 1 5, 329, 330, 331,

332, 333, 334, 336, 337, 338, 339, 418, 530,

evre ynetimi, 419, 422

in, 32, 41, 1 15, 193, 318, 320, 364, 365, 435,
436, 437, 438, 440, 441, 442, 443, 444, 445,

627, 656
kayak, 83, 296, 297, 301, 302, 303
Exxon Valdez, 541, 542, 558, 562, 563, 587, 597

446, 447, 448, 449, 450, 451, 452, 453, 454,

455, 456, 457, 460, 480, 482, 525, 534, 581,

Faeroe Adalar, 216, 218, 228, 229, 230, 237

595, 597, 601, 602, 607, 612, 620, 633, 635,

Falconbridge nikel/demir madeni, 428

636, 678

FDA, 587

inliler, 677

Federal evre Koruma Dairesi, 59

Olimpiyat Oyunlar, in, 456

Franois Duvalier, 414

ingeneler, 403

Franklin keif ekibi, 339

David O'Reilly, 546

FSC, 574, 575, 576, 577, 578, 579, 580, 581,

Frederick Catherwood, 186

David Steadman, 1 12, 128, 136, 644, 658

583, 584, 585

David Stiller, 57, 642

David Webster, 197, 206, 651, 652

G. W. Goyder, 484

dendrokronoloji, 165, 167

Galactic Resources'rn Summ itville madeni, 553

doal gaz, 35, 89, 418, 421, 422, 440, 454, 456,
537, 546, 595, 603

Gala pagos, 129

Gardar iftlii, 19, 20, 21, 269

Dou Afrika, 329, 347, 383, 384, 402, 620, 664

Gardar Katedrali, 273, 274, 281, 283, 335

Dominik Cumhuriyeti, 41, 318, 406, 408, 409,

General Habyarimana, 387

410, 412, 413, 414, 415, 416, 4 1 7, 418, 419,

genetik adan modifiye (GMJ olmu (deitiril

420, 422, 423, 424, 426, 427, 428, 429, 430,

mi) besin, 615

43 1, 432, 433, 434, 457, 460, 523, 632, 634,

Georg Nygaard, 264, 638

665, 673, 677

Gerard Prunier, 402, 404, 663

Dorset insanlar, 216, 294

Douglas Yen, 359, 657
DuPont, 561, 566, 567, 578, 612, 676

global snma, 450, 505, 5 16, 569, 598, 599,

603, 672
Grasberg-Ertsberg, 551, 552

683

grup dncesi, 528

Gunnbjrn Ulfsson, 257

514, 581, 595, 620, 653, 654

lzlandallar, 29, 30, 224, 229, 233, 235, 236,
237, 238, 258, 264, 266, 276, 287, 293, 341,

H.MS Bounty, 647

521, 635, 654

Haiti, 41, 178, 206, 318, 374, 376, 405, 406,

408, 409, 4 1 1 , 412, 413, 414, 415, 416, 417,

Jack Ward Thomas, 6 1 , 638

418, 426, 427, 43 1 , 432, 433, 434, 460, 604,

Jacob Roggeveen, 103

607, 624, 625, 664

Japonya, 33, 34, 4 1 , 316, 324, 344, 345, 362,

Halldor Laxness, 237

363, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371,

Hank Goetz, 638

372, 373, 374, 375, 376, 377, 385, 438, 443,

Hans Egede, 334

448, 451, 460, 462, 464, 479, 480, 481, 492,

Harald Bluetooth, 224

523, 526, 533, 549, 579, 599, 600, 620, 627,

Harappan Jndus Vadisi, 24

628, 636, 668

hava kalitesi, 50, 74, 608, 610, 619, 621

Meireki, 366, 368, 370, 377

Hawai, 27, 28, 105, 108, 109, 1 10, 124, 130,

136, 140, 147, 154, 643, 658

Pearl Harbor, 479, 523, 668

Jean Philippe Platteau, 394, 638, 664

Hawa ii dili, 108

Jean-Claude Duvalier, 415

Hawaii yerlileri, 27

Jo Anne Yan Tilburg, 1 13, 1 19, 124, 125, 126,

Henderson Adalar, 40, 1 10, 146, 148, 163, 330,

353, 647

135, 638, 643, 644

Joaquin Balaguer, 415, 420, 423, 634, 676

Henry Ford, 587

John Arnason Smyrill, 270

Hirschy ailesi, 47

John Cook, 47, 64, 80, 84, 88, 95, 98

Hispanyola, 4 1 , 318, 405, 406, 410, 4 1 1 , 416,

John F. Kennedy, 322

417, 432, 533, 664

Fransz kolonisi, 4 1 1
Hohokam, 164, 168, 169, 176, 177, 182, 378,
650, 652

John Flenley, 127, 130, 642

John Harte, 617
John Holdren, 6 1 7
John Stephens, 186, 652

Honduras, 195, 197, 206, 421 , 428

Joseph Tainter, 510, 5 1 1 , 518, 53 1 , 640, 666

Hopi ve Zuni Pueblo, 170

Juan Bautista Perez Rancier, 419

Hotu Matu'a, l l l, 112

Juan Fernandez adalar, 129

Huls iftlii, 19, 20, 38

Julian Siman, 617, 619

Hutu kylleri, 401

Julio Betancourt, 1 73, 637, 638, 650, 651

iklim deiiklii, 25, 34, 39, 40, 51, 54, 70, 77,
138, 139, 144, 146, 169, 206, 270, 328, 467

Kaptan Cook, 108, 133, 135, 136, 471

Ken Derr, 546

lnka im paratorluu, 195, 289, 378, 532

kereste endstrisi, 574, 578

insan gelime endeksi, 415

Kzl Erik, 223, 224, 240, 241, 243, 245, 256,

lrving Janis, 667

257, 262, 266, 269

lvar Bardarson, 224, 331, 332

Kikori Nehri, 537, 538

lzlanda, 29, 30, 41, 210, 2 1 1 , 216, 218, 219,

kloroflorokarbon, 436, 449, 450, 612

220, 222, 224, 225, 226, 227, 229, 230, 231,

Konrad, 534

232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240,

Konrad Adenauer, 534

243, 244, 247, 248, 251, 254, 256, 257, 260,

koyu renkli sahil sereleri, 531

261, 263, 264, 265, 266, 267, 271, 272, 275,

Kral Sessiz Olav, 243

276, 277, 279, 280, 281, 288, 289, 290, 292,

Kuzey Atlantik, 37, 41, 209, 210, 216, 219, 225,

293, 299, 314, 332, 338, 348, 377, 460, 473,

226, 227, 228, 229, 230, 237, 239, 241, 254,

684

333, 654
Kuzey Denizi, 228, 323, 542, 545, 562, 582

k
Moche uygarl, 204, 661
Montana, 20, 35, 38, 39, 4 1 , 45, 46, 47, 49, 50,

Kuzey Kutbu, 295, 298

5 1 , 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63,

Kba, 322, 414, 432, 532, 533, 667

66, 67, 68, 69, 70, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79,

Kba Fze krizi, 322, 533, 668

Kk Buz a, 3 1 , 32, 238, 254, 255, 329

80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 94,
95, 96, 97, 98, 306, 338, 342, 343, 368, 396,
461, 467, 486, 499, 503, 515, 517, 519, 520,

Lapita insanlar, 359

521, 525, 530, 552, 553, 555, 561, 562, 563,

LEED, 579

564, 565, 586, 590, 595, 597, 599, 608, 609,

Leif Eriksson, 224

Leningrad, 178

635, 642, 643, 677, 678

MSC, 583, 584, 585, 669

Lewis ve Clark Keif Heyeti, 52

Lihir Adas, 551, 675

Nathan English, 1 75, 651

Lindisfarne Adas, 215

Navajo, 180

Los Angeles, 36, 49, 5 1 , 74, 85, 86, 122, 126,

Nevada, 173, 554, 555, 56 1, 609

160, 163, 2 1 9, 246, 324, 336, 342, 509, 517,

Nevada l, 173

542, 605, 606, 607, 608, 609, 619, 637, 661,

Norfolk Adas, 149

672

Normandiyal William, 2 1 7

Los Angeles Kal iforniya, 36

Macellan, 138

Norve Kral 1. Olaf, 224

Ok Tedi bakr madeni, 551

Maginot taburu, 514

Olmecs, 124, 196

Makatea, 140, 141, 142

Olof Selling, 127

Malcolm Fraser, 483

orman tahribat, 37, 140, 141, 142, 143, 158,

Malezya, 451, 570, 602, 603, 634

Mangaia, 342, 344

159, 286, 287, 288, 374, 406, 417, 419

orman yangnlar, 50, 60, 63, 64, 66, 67, 74, 642

Mangareva Adas, 1 6 1
Maori Yeni Zelanda, 1 15

Pa Nukumara, 358

Marquesan adalar, l l7, ll8

Packard, 584

Marshall Weisler, 146, 149, 638, 647, 648

Panguna Bakr madeni, 566

Martin Frobisher, 333

Pasifik adalar, 28, 37, 39, 108, l lO, 122, 124,

Maya, 21, 24, 37, 38, 39, 40, 50, 134, 138, 163,
164, 176, 185, 186, 187, 188, 190, 191, 192,
193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201,
202, 203, 204, 205, 206, 207, 210, 2 1 1 , 312,
34 1, 348, 352, 374, 376, 404, 449, 513, 516,

130, 136, 140, 141, 143, 174, 341, 347, 349,

354, 451, 570, 598, 645
Pasifik Okyanusu, 24, 97, 101, 142, 144, 146,
352, 355, 627, 673
Patricia Vargas, 1 12, l l3, 136, 638, 644, 645

523, 533, 604, 617, 623, 625, 628, 631, 636,

Patrick Kirch, 341, 359, 38, 644, 645, 658, 659

651, 652, 653, 654

Paul Ehrlich, 617, 637, 671, 672, 673

Mezopotamya, 68, 195, 204, 515

Pegasus Gold ine, 552, 553

Msr piramitler, 104, 124

Pensilvanya ormanlar, 75

Miguel Canala Lazaro, 419

Perta mina, 537, 547, 548

Mike Young, 477, 639

Phelps-Dodge, 559, 561

Milltown Baraj, 57

Piper Alpha petrol platformu, 323, 542

Mimbres, 649, 650

piskopos Diego de Landa, 187

Miyazaki Antei, 373

Pitcairn Adas, 33, 40, 120, 146, 148, 156, 341,

MMSD, 561

648

685

Plum Creek Kereste irketi, 62

Teller Vahi Yaam Barna, 84, 342

Point Arguello, 544

Tembec, 578, 580

Pueblo Bonito, 310

Theodore Kaczinski, 626

Racher Garson, 597

Thomas McGovern, 247, 264, 638, 655, 666

Rafael Trujillo, 413, 423

Thomas Peters, 546, 669

Thomas Malthus, 206, 384

Rayvond Firth, 352, 361, 658

Thorstein Olafsson, 333

Rennell Adas, 142

Three Gorges Baraj, 446

Rick Laible, 61, 81, 88, 98

Tibito tephra, 350

Rio Tinto, 559, 561, 565, 566

Tiffany&Co, 566

Roald Amundsen, 339

Tikopia, 657, 658

Robert Peary, 339

Timothy McVeigh, 626

Robert Redford, 58

Tin Cup Baraj, 73

Roger Green, l l l , 643, 657

Tiwanaku uygarl, 204

Ruanda, 25, 37, 41, 178, 192, 199, 206, 317,

Tokugawa a, 41, 363, 368, 370

Roxa French, 73, 638

Tiwanaku imparatorluu, 661

374, 376, 383, 385, 386, 387, 388, 389, 390,

Tokugawa leyasu, 364

391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 400,

Tom Van Devender, 1 73

401, 402, 403, 404, 460, 523, 527, 534, 601,

Tonga, 34, 102, 109, 1 10, 120, 140, 342, 343,

604, 624, 625, 626, 663, 664

360, 375
Toyotom i Hideyoshi, 363, 364

Salawati Adas, 537

Trout Unlimited, 564, 677

San Nicolas Adas, 160

Tutsiler, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 403

Santa Barbara kanalndaki petrol sznts, 586

Trkiye, 68, 214, 479, 661

Sarah King, 645

Sar Nehir, 437, 442, 444, 455

Unilever, 583, 587, 675

Shetland adalar, 228, 230

Union Carbide Bhopal, 542

Snaebjrn Galti, 257

Union Oil, 542

Solomon adalar, 109, 359, 429, 522, 535, 571,

594, 603, 604, 624, 625

Varangian, 2 1 5

Somali, 25, 26, 27, 42, 604, 624, 625, 628, 631,

Vern Woolsey, 7 0 , 72

636

Vikingler, 37, 209, 210, 2 1 5, 216, 217, 218, 219,

Sonia Haoa ve Sergio Rapu, 123

220, 221, 222, 223, 225, 227, 228, 229, 230,

Stamford Kprs Sava, 219

233, 239, 240, 24 1 , 242, 245, 247, 249, 251,

Stan Falkow, 45, 47, 49, 82, 87, 98, 638

258, 286, 288, 289, 292, 293, 295, 300, 301,

Steven Fischer, 137, 157, 644

Stillwater Madencilik irketi, 564

334, 514, 654

Vinland, 210, 216, 219, 226, 227, 237, 239,

Stonehenge, 124

240, 241, 242, 243, 244, 289, 294, 299, 303,

su dngs, 590

654, 655, 656

ili 56, 58, 101, 127, 137, 421, 493, 559, 578,

Warren Beck, 1 2 1

581, 644

Winston Churchill, 427, 635

ili am, 127

Wisconsin, 76
Wisconsin niversitesi, 578

Tahiti, 120, 137, 138, 147, 355, 532

Taino, 4 1 1

Wyoming eyaleti, 69

;i86
Vahi Kzlderilileri, 160
yamyamlk, 133, 136, 145, 160, 164, 178, 179,
604
Yangtze Nehri, 442, 444, 445, 446
Yellowstone Milli Park, 66
Yeil Devrim, 457, 615, 617
Yunanistan, 24, 214, 482, 661
Zortman-Landusky Madeni, 57, 59, 60, 306, 553
Zuni Pueblo, 170

ISBN 97 5-263-37 3-0

1111 11 11111 11 11111 1 11 11 1 1 111 11

9 799752 633 734