Osmanlı'da Harem, İslam Hukukunda Kölelik Ve Cariyelik Müessesesi - Ahmet Akgündüz

Prof. Dr.
Ahmed Akgndz - slam Hukukunda Klelik - Cariyelik Messesesi ve

Osmanl'da Harem
SLAM HUKUKUNDA KLELK - CARYELK MESSESES VE

OSMANLI'DA HAREM
OSAV OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI
DRDNC BASKI'YI TAKDM EDERKEN BAZI TRAZLAR VE
CEVAPLARI
"islm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanl'da Harem" adl eserimizin
ilk basks, Rabbimin ltfu ve ihsanyla birbuuk sene gibi ksa bir zamanda tkendi ve
drdnc basknn hazrlklar bir ka aydr devam ediyor. Aslnda drdnc baskya ilve
edilecek fazla bir ey yoktu. Ancak ilk basklardan sonra, hem kitabmz erevesinde
koparlan frtnalar ve hem de bir ksm ilim ve fikir adamlarnn meseleye fevkalade hassas
yaklamlar, drdnc baskya baz ilveler yapmaya ve bu nsz de yazmaya zorlad.
70 yldr harem'i gayr-i meru bir elence alemi olarak takdim eden ve szm ona
yazdklarn da tamamen edebe ve dine aykr resimlerle ssleyen belli kesimlerin, Osmanl'da
Harem adl eserimizi takdir etmesini asla bekleyemezdik. Ancak yine bize ait olan Osmanl
Kanunnmeleri adl esere yazd gayr- ilm tenkitlerle bize hakaret etmeyi gazetecilik sayan
bir arkadamza Osmanl Kanunnmeleri ile ilgili itirazlarna verdiim cevaplarn takdim
yazsnda ifade ettiim gerei buraya aktarmay bir vazife addediyor ve deerlendirmeyi
tarihe, ilme ve aratrmaclara brakyorum:
"Aratrma ve bilim adna hareket edenlerin ykc olmaktan ziyde, yapc tenkitlerle
bu tr almalara yaklamalar gerektii kanaatindeyim.
Zirve dediiniz ve benim de istifde ettiim ahslarn, braknz iml hatalar eklinde,
tamamen ilm mahiyette nice hatalar yaptklarn benim kadar, siz de biliyorsunuz. Neredilen
bu eser, onlarn ciddi bir ksm hatalarn dzeltmesinin yannda, elbetteki baz hatalar da
bulunabilecektir. Ancak satr atlamalarn ve altn izerek ifade ediyorum, baz iml hatalarn
(kevseni, nker gibi), Osmanlca bilmemek ile ithama vardrmak ve eserin umumuna temil
etmek, ilim anlayna uymasa gerektir. Eer nevker yazlan Bolu Kanunnmesinin bulunduu 5.
Cildin Kavram Fihristine bakabilme zahmetine katlansaydnz, ayn ciltte nker eklinde dokuz
defa doru okunduunu, bir yerde nevker ve bir yerde de nevkern tarznda iki kerre iml
hatas bulunduunu grrdnz. Ayrca hatal okuduumuz kelimelerin olmadn da iddia
etmiyoruz. Tashih edenlere de teekkr ediyoruz; elbetteki tahkire varmamak artyla.
Eserin telifi ve er'at ile ilgili szlerinize gelince, bizim sizinle bu konuda ayn
kanaatte olmamz mmkn deildir. Kur'an'n emri olan ksas sizin gibi mstehzi bir slubla
tenkit etmemiz de mmkn deildir. Gayeye ynelik tenkitlerinizi saygyla karlyorum. Ancak
bizim dekanlmzn ve retim yeliimizin bu eserin gayesi ve bizim Kur'an'n hkmlerini
nerediimizle ne alakas vardr? Bilemiyorum.
ilim adamlar ve aratrmaclar arasndaki mnsebetlerin byle olmamasn dnyor
ve yaynlamanz midiyle, daha nce Kanunnmelerin nszlerinde de ifade etttiimiz baz
cevaplarmz okuyucunuza duyurmanz istirham ediyorum. Biz, muhabbet fedaileriyiz,
husmete vaktimiz yoktur."
Tarihini, dinini ve medeniyetini renmek istiyen deerli ilim adamlar, vatandalar ve
aratrmaclar, bu esere ylesine alaka gstermilerdir ki, bunlarn takdiri, duas ve varsa
eksikliklerimizin tamamlanmas iin yaptklar ikazlar, yukarda zikrettiim tarzdaki tenkitlerin
verdii znty kat kat gemitir.
Bu tarz tenkitlerin ne gibi maksatlarla yapldn, kendisini tanmadm ve adresime
gnderilen Sinan Memolu isimli vatandamzn u cmleleri aka ortaya koymaktadr:
"Konuya dardan ve genel olarak bakan bir kiinin aklna ilk olarak, "vatandan biri bir kitap
yazm, onu ekemeyen biri de onu eletiriyor" gibi bir dnce gelebilir. Ama biraz dnmek
istersek, ikinci aamada grrz ki, saldr ok deerli slm dnrlerinin arkasna geilip
sanki onlardan da destek alnarak Akgndz'n ahsna yaplyor. Ama ne var ki, biraz daha
akl-'selim le dnrsek, saldr deil adet bir cephe oluturulmu ve sava yaplyor. Neye
kar? Birincisi Osmanl gereine yani ecdadmza; ikincisi, Osmanl gereini oluturmu ve
halen varln srdren slmiyet'e kar.
Yaplan eletirilere cevap verilecek blmleri vardr; bir de haya edip cevap verilmesi
hi de uygun olmayan blmleri vardr. Ferdi olduum milletim adna slm'n bayran tayan
ve ona sahip kan her kiiyi bam stnde tutar, zerime vazife olduunu hissettiim
konularda da fikrimi beyn ederim. Bana gre herkes bunu yapmal."1.
Bizim kanaatimize gre, verilmesi gereken cevabn muhtevasn Sayn Memolu
zetlemitir. Biz de bunu yaptk. Gelen msbet teklifler dorultusunda Kitabmzdaki baz
eksiklikleri giderdik. Menfi tenkitlere ise, edebimiz ve llerimiz erevesinde cevap verdik.
Ancak bize hakaret etmeyi hedef-
Sinan Memolu'nun 15 Temmuz 1996 tarihli Mektubu.
ieyenler, cevabmz yaynlamamay tercih ettiler. Biz de bu vatan, bu milleti ve tarihini
ve dinini sevenlerin duas ve tenkitlerin doru olup olmadn merak saikasyla da olsa, kitab
okuyup gerei renmeleri bize yeter dedik. Ancak kitabmza yneltilen ve haksz olan
tenkitlere verdiimiz cevaplar, Kitabmzn Yedinci Blmnde nerettik. ...
BAZI TENKTLERE CEVAPLAR
1 Ekim 1995 tarihli Hrriyet Gazetesi'nin 20. sayfasnda deerli aratrmac Murat
Bardak'nn, Osmanl'da Harem adl eserimizle ilgili bir sayfalk tenkit yazs kt. Bu yaz,
bize gre ok gzel noktalara deinmek ile beraber, baz hususlarda yine arptmalarla
doludur. nemli olanlarndan bir iki misal verelim:
1) Harem'de bulunan cariyelerin tamamnn hizmeti olduunu, ibadetle megul
olduklarn ve hi bir ekilde Padiahn bunlarla cins hayat yaamadn Kitabn hi bir yerinde
zikretmedik. Bilakis, bu zamana kadar bir iftira mahiyetinde yazlan ve ileri srlen,
Padiahlarn yzlerce kadnla ve Harem'deki btn cariyelerle kar-koca hayat yaad
iddiasnn doru olmadn ifade ettik.
Osmanl Saraynda Harem denilen Padiahn evinde herhalde Padiah kzlarnn ve
hanmlarnn yemek yapmasn ve amar ykamasn bekleyemezsiniz. Elbetteki bunlar bu
ileri yapamayacana gre, bunlar yrten hizmetliler olacaktr. Bu hizmetliler de gnmzde
olduu gibi, kadn erkek kark deil, sadece kadnlardan olacaktr. Hr kadnlar bu ii
grmeyeceklerine gre, o zaman kle olan kadnlar yani cariyeler bu ileri greceklerdir. te
Osmanl Hareminde saylar 50'yi, 70'i ve bazan da 400-500' bulan cariyeler, bu manada
kadn hizmetlilerdir. Bu gn evinize gelen hizmetli bir kadnla veya temizliki bir hanmla ev
sahibinin cins .mnsebet kurmas ne kadar irkin ise, Padiahlarn da bu manada cariyelerle
cins mnsebet kurmalar o kadar irkindir. Elimizde Harem'deki amarhanede ne kadar,
mutfakta ne kadar ve sairede ne kadar criye alt listeleri ile mevcuttur. u anda
ankaya Kknde ne kadar kadn grevli bulunduu malumdur; ama Sayn Cumhurbakannn
bunlar ile aile hayat yaadn kimsenin ileri dahi sremeyecei de ok iyi bilinmektedir.
. Cariyelerin ikinci eidi ise, mliklerinin ve sahiplerinin hem intifa' ye hem de istifr
hakkna sahip olduu cariyelerdir. Bunlar, bir nevi nikhl e durumundadrlar. Cins hayat
yaad einden bakasna haramdrlar. Erkekler bunlara da kendi kars gibi mu'mele etmek
zorundadrlar. Bunlardan
ocuk sahibi olunca, mm-i veled adn alrlar ve artk bakasna satlamazlar. Hr
adamn ocuunu dourduklarndan hrriyetlerine kavuurlar ve beylerinin vefatndan sonra
hrriyetlerini elde ederler. Hr kadnlardan farklar, nikh akdi yaplmad srece, drtten
fazla kadnla evlenme snrnn olmaydr. Bu cariyelerle, nikh yaparak tamamen e durumuna
getirmek de mmkndr. Ancak bata Hanefi mezhebi olmak zere, Kur'-an'n konuyla ilgili
yetine dayanan ou hukukular, hr kadn varken, bu eit cariyelerle nikh yapmay tavsiye
etmemilerdir.
Osmanl Hareminde bulunan cariyelerin ok az bu eit cariyelerdir. Daha da nemlisi,
Osmanl Padiahlar, Ftih Sultn Mehmed'e kadar hr kadnlarla evlilik yapmlardr.
Ftih'den sonra gelen Padiahlar, iki evlilik mstesna, hr kadnlarla deil, ikinci gruba
giren cariyelerle evlenmiler ve bazan da nikh yapmlardr.
Mesele, hakknda 472 sayfalk kitap yazlmasna ve bu konu yanl deerlendirildii iin
Kitabn iinde iki defa tekrar edilmesine karlk anlalamaynca, elbetteki konuyu soran
Cumhurbakanna edeb dairesinde ve meseleyi anlatmak iin byle bir misal verilmesinde gayr-
ilmlik veya Cumhurbakanl makamna saygszlk gremiyoruz. Asl deerlendirmeyi, uurlu
okuyuculara brakyoruz.
2) Sayn Murat Bardak'nn Ak Mektuplar ad altnda zikrettii mektuplar, hem kar-
kocann birbirine yazd ve gizli kalmas gereken yazlardr ve hem de buna ramen gayr-i
meru bir ifadeye ve hatta kendisinin seip de naklettii mektuplarda dahi edebe aykr
kelimelere rastlamak mmkn deildir. Yoksa ak denilen olgunun, mslmanlarda olmadn
syleyen yoktur. Belki meru dairede olduunu ve bugnk gibi gayr meru aklarn
yaanmadn syleyen vardr. Bir de Sayn Bardak'nn naklettii ve ak mektuplar dedii
eyler, I. Abdlhamid'in kendi hanm yani Ba Kadn Efendisi olan Hatice Ruh ah'a yazd
mektuplardr. Bugn bile, bir insann kendi hanmna yazd gizli mektuplar aklansa,
elbetteki umuma gre ayplanabilecek baz cmle ve kelimeler bulunabilir. Halbuki bu
zikredilen mektuplarda er'an yasak olan bir ifade yoktur.
Osmanl Padiahlar ve haremde yaayan kadnlar da insandr. Bunlar da hem sevecek ve
hem de sevdiklerini kskanacaklardr. Dolaysyla insanlk gerei aralarnda geen baz
srtmeleri veya aralarnda alnp verilen ve Osmanl Devleti yklncaya kadar aileye has
kalan zel arivlerdeki muhabbet mektuplarn, hep menfi manada deerlendirmek veya bunlar
arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir."
3) slam toplumlarnda ve dolaysyla Osmanl cemiyetinde, fertler, cins mnsebet
konusunda, edebe ve meruiyyete aykr olmayacak ekilde elbetteki bilgilendirilmitir. Sayn
Murat Bardak'nn zikrettii ve bir ksmna bizim de atf yaptmz kitaplar, cim'n dab
bal altnda db- muaeret veya tahssen bu konuya ait telif edilen kitaplarda belirtilen
hususlar ihtiva etmektedir. Elbetteki hem Kur'an'da, hem snnette ve hem de bunlardan
ilham alan islm limlerinin eserlerinde cima' yani cins mnsebetle ilgili bilgiler olacaktr.
Cins hayatn makul ller ierisinde ve meru dairede yrmesinin art da budur. Eer
brahim Hakk'nn Ma'rifetnmesine ve Kabusnme'nin ilgili bahislerine Sayn Bardak
atf- nazar edebilirse, meru dairede ve ancak heriye aklayacak ekilde yani onun tabiriyle
sansrsz bir tarzda cins bilgilerin verildiini grecektir. Bu, tamamen shh ve ilm olan
bilgilerle bugnn seks dergilerini ve cinsellii suiistimalini kyaslamak mmkn deildir. Daha
ayrntl cevab ise, Yedinci Blmde vermi bulunuyoruz.
4) Sayn Murat Bardak'nn yazsnn drtte birini tekil eden ve bir plak cariye
grnts ad altnda okuyuculara sunduu resmin kaynan aklamasn arzu ediyoruz. Zira
bu ve benzeri resimlerin tamamen Avrupal seyyhlarca ve ressamlarca izilmi hayal resimler
olduunu, insafl olan btn aratrmaclar kabul etmektedirler.
Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hrrem Sultn'n
muhtelif tablolaryla kz Mihrimah Sultn ve Gln Sul-tn'a ait resimlerin otantik
(gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?"1. .
Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya kapaklarn
tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir. Mesela Meral
Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari Briullov'a ait
olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim de Camille
Rogier'e aittir
Sayn Bardak, Kitabmzn ikinci basksnda kendisinden istememize ramen, tenkit
yazsnda kulland plak cariye resminin kaynan henz
Uluay, Harem'den Mektuplar, 11; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Hans
Dernschwam, istanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992, sh. 59,
82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Bu Kitap Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan Dnya
Edebiyat blm iinde neredilmi olup yazar, sansre tabi tutulan ksmlarn dnda
neredilen ksmda dahi Trklere ve mslmanlara hcum etmekte ve bahsettiimiz
arptmalara ok mahhas misller bulunmaktadr.
2 Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, istanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2
8 KLELK-CRYELK MESSESES VE
OSMANLI'DA HAREM
aklamad. Ancak biz aklamak istiyoruz ve diyoruz ki, bu da tamamen Avrupal bir
ressamn hayal rn olan bir resimdir. Bu resim, Jean-Auguste Dominique Ingres, La Grande
Odalissque, sh. 180den alndn, Sayn Alev Lytle Croutier kayd etmektedir1. Yani tamamen
Avrupal bir ressamn hayal rndr.
Netice itibariyle islm Hukukundaki er' hkmler nazara alnarak ve bu zamana kadar
yaplan almalar elden geldiince deerlendirilerek kaleme alnan "Osmanl'da Harem" adl
eserimiz daha da tartlmaya devam edecektir. Ancak tenkidlerini bize yneltenlerin, insafl
olmalarn, eseri iyice inceledikten sonra tenkitlerini yapmalarn ve iml hatalar konusundaki
eksikliklerin ikinci baskda giderileceini istirham ediyoruz. Ayrca kitabn muhtelif yerlerinde
akladmz gibi, Osmanl Padiahlarnn masum olmadklarn ve bir ksmnn meru dairede
baz suiistimalleri yapm olabileceini ve ancak biri iki insann suiistimalinin btn bir nesle
temil edile-miyeceini ve hele hele tamamen dindar olan bu insanlarn cins sapk asla ilan
edilemeyeceini ve bu zamana kadar cariyelik ve haremle ilgili yazlanlarn ounluunun
arptma ve tahrifatlarla dolu olduunu ifade etmek istiyoruz.
Byle bir kitabn, btn gayesi slm ve Osmanl Devletini ktlemek cilan baz
kalemleri memnun etmesini beklemek ise, elbetteki safdillik olacaktr. Belgeler konutuka,
bir ksm tabular da yklacaktr."2.
MSBET TEPKLERDEN BAZI KESTLER
Kitabmz, saylar ok az olan bu kastl tenkitlerin yannda ilim, fikir ve vatanda
evrelerinden ok takdir ve dua almtr. Bunlardan bazlarn Kitabmzn Sekizinci Blmne
alm bulunuyoruz. Bunlarn banda Tarihi Bymz Ylmaz ztuna, Do. Dr. Said ztrk,
Dr. Niyazi zdemir, Aratrmac Cemal Aydn, Yrd. Do. Dr. Musa Duman, Yazar Ahmed ahin
ve szl kanaatini telefonla ifade eden ve kaleme almaya sz veren kymetli Hocam Prof. Dr.
Halil nalck gelmektedir. Muhterem Hocam Halil nalck'a kendisiyle ilgili bir tesbitimizin
ar gelmesini frsat bilenler, sanki bizim Hocaya kar edebe aykr davrandmz
ilettiklerini rendik. Hocamz ise, kendisinin eserlerinden oka istifade ettiimizi, ancak
baz tashih edilmesi gereken hususlar olursa, bunu da ilim dab erevesinde yapmann yine
bir ilim olduunu bildiinden, fevkalade bir edep ve ilim kokan sl-
1 Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, sh. 4.
2 Konuya verilen ayrntl cevaplar, Yedinci Blm'de okuyabilirsiniz.
GR VE NDEKLER
buyla, "slbunu daha yumuak kullanabilirsin; fakat btn bunlara ramen slm
Hukuku bilinmeden gerek tarihimiz ve zellikle de Osmanl Tarihi ve messeseleri tam olarak
aratrlamaz. Bu eksiklii gidermede el ele vermemiz gerekir. Sizleri bu almalarnzdan
dolay tebrik ediyorum" diyerek teekkrlerini ifade etmilerdir. Biz de yanl anlalabilecek
olan ksm tashih etmi bulunuyoruz.
Konuyla ilgili tesbitlerden baz cmleler aktaralm ve merak edenleri Kitabmzn
Sekizinci Blmne havale edelim:
Ylmaz ztuna: "Akgndz'n kitab, diyebilirim ki , Osmanl'ya, bilhassa
padiahlarmza yaplan iftiralarn milli vicdandaki znt ve tepkisine tercman oluyor. Prof.
Akgndz'n bir tarihi deil, bir hukuk tarihisi olduunu tekrar belirtiyorum. Eserinin ilgi
ekicilii biraz bu ihtisas alanndan geliyor. Konuyu, u bakmdan vurgulayarak incelemi:
Padiahlarmzn fiilleri, aile hayatlar, davranlar, yce dinimize, Osmanl terminolojisi ile
yazaym er'at-i garr-y Muhammediyye'ye uygun'mu, deil mi, yahut ne dereceye kadar
uygun? ite Akgndz, bu sorunun cevabn 480 sayfa halinde, her bahsi kolaylkla
okunabilecek bir kalem maharetiyle vermeye alyor. nce hi bir tarihinin, bir tarih
konusuna veya tarihi kiiye, davranlar dine ve hukuka uygun mu, deil mi yaklamnda
bulunmadn belirtmeliyim.".
Dr. Said ztrk: "23 Haziran 1996 pazar gn Hrriyet'te Murat Bardak imzasn
tayan bir yaz yaynland. Yaz, kamuyu belli bir konuda aydnlatmadan ok, bir bilim adamn
hedef alarak tenkit perdesi ad altnda tezyif ve tahkir etmeyi amalamaktadr. Dorusu,
yazy grnce ardm. Hi bir insaf snrn gzetmeden kaleme alnan yazda cmbzla
ekilmi cmle ve satrlar, yazarn malzemesini tekil etmitir.
Burada bizi zen bir bilim adamnn grlerinden dolay ald tenkidlerden ok,
tenkidin slbudur. stelik tenkid edilen noktalar da yaplan tenkidi hak etmemektedir.
Murat Bardak'nn yazs Prof Dr. Ahmet Akgndz'n zellikle Osmanl
Kanunnmeleri ve Harem adl iki eseri ile ilgilidir. Akgndz hocann Osmanl Kanunnmeleri
adl eseri bu gn dokuzuncu cildi elimizde bulunan dev bir klliyattr. Bir komisyonun altndan
kalkamayaca devasa bir klliyata imza atan Akgndzn bu eseri deil Trkiyede,
Trkiye'nin dnda da pek ok ilim, kltr ve siyaset adamnca da hsn kabul grm, lkemiz
hakknda yerleik yanl kanaatlarn izalesinde rol oynamtr.
Yirminin zerinde esere, ikiyzn zerinde makaleye imza atan Prof. Dr. Ahmet
Akgndz'n tefekkr seviyesine, ilm vukufiyetine ve sahip olduu
10
KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM
perspektife, tarihi magazinletirmeye alan ya da magazin yazlarna tarihi klf
hazrlamaya alan bir gazetecinin intikal etmedeki gl yazlarna yansyarak karsndaki
kiiye tahkire varan szler sarfetmesine neden olmaktadr, "kasap olacana hukuku olmu",
"haremci profesrn yumurtlad en son cevher" gibi ifadelerini bu vukufiyetsizliin bir
gstergesi olarak alglamak mmkndr. Tenkid ve fikir ileri srme yerine, tahkir yazarn
yegane sermayesi oluyor.
Tenkid edilen noktalar, yazara bu szleri syletecek bir vahamet sergilememektedir.
Yanl doru cetveli kararak gya Akgndz'n kanunnmeleri yanl okuduu kamuoyuna
yanstlmak istenmektedir. Halbuki kitabn ilgili sahifelerine baklrsa sadece bir yerde
"mevkuf olm" yerine "mevkuf olmam"n dnda bir yanlln olmad, yanl olarak
gsterilen yerlerde sadece birer satr atlanld grlmektedir.
Bardak ylesine iddialar -gya inanmyor- serdediyor ki, hocay, eserlerini ve arivi
tanmayan birisine olduka inandrc gelir. Akgndz'n nerde ise Osmanl Arivinde daha
nce yaplan bir almann stne oturduunu ve hazra konduunu lanse etmiye alyor. Dedi
kodulara kulak kabartacana yanbamda Devlet Arivleri yetkililerinden endielerinin
izalesine almasn salk veririz. Ariv uzmanlarnn Akgndz'n dt hatalara hi bir
zaman dmeyeceini belirtiyor da, bu uzmanlarn yetimesinde ve hizmet ii eitimlerinde
Akgndz'n hocalk yaptn her halde bilmiyordur. msellemdir.
Sayn Bardaknn konumu, ne kadar da Voltaire'nin ayakkab tamircisi komusuna
benziyor. Hikaye malum; stadn ayakkab tamircisi bir komusu varm. Merak m dersiniz,
imrenme mi dersiniz veyahut da hased mi dersiniz, bizim ayakkab tamircisi balam iir
yazmaya. Komusu Voltaire yazar da o yazmaz m? Tamircimiz anlalan fazla kibirli olmasa
gerek, yazd iirleri stada gsterir, iirleri hakknda dncelerini sorarm. Tabii ki stad
komusunu kracak deil, yazdklarna yle bir gz gezdirirmi. Nihayet stadmz u nazik
tavsiyesini bir kada yazarak komusuna gndermi:
"Sadece ayakkab yap, ,
Sadece ve sadece ayakkab yap,
Sen sadece ve sadece ayakkab yap."
Elhasl; tahkir ve tezyifi amalamayan, sadece yapc olma zellii bulunan tenkidlerin
bilim adamlarnn disiplinize olmasnda yapc rol olduu phesizdir. Ancak u bilinmelidir ki,
tezyif ve tahkir ehlinin deil, gerek hi bir mnekkidin bile heykeli dikilmemitir. inaa
tulalar st ste koymaktr, didiklemek deildir. Uslb- beyan ise ayniyle insandr.".
GR VE NDEKLER
11
Musa Duman: "Bir ok insan gibi ben de, ilgi alanma giren almalarnz imknm
lsnde takip etmeye alyorum. lim hayatmza yaptnz katklarn yan sra, kiiliiniz
ve fiil abalarnzla da takdire deer bir hareketlilik iindesiniz. Bu haliniz de ayrca size
gvenenlere iftihar vesilesi olmaktadr. Malm- lniz olduu zere, Cumhuriyet sonras
ideolojik yapnn temellendirilmesi maksadyla, kendi mant iinde belki hakl grlebilecek
bir tarzda, yeni nesillere, yaplanlar gerekli ve sevimli gstermek dncesine matuf "eskiye
svg, Osmanl'y her eyiyle tahkir etme ve ktleme" anlayn ifade eden ok eyler
sylendi, yazld. O kadar ki, Cumhuriyet ocuklarna bile ar gelmeye balad bu yazlp
sylenenler. Bununla birlikte ayn inad srarla srdrenler de yok deil maalesef.
Her aklselim sahibi insan gibi bendenizi de rahatsz etmekteydi bu tahkirler,
sulamalar ve yalanlar... Ksaca "Osmanl'da Harem" adl eserinizle, milletine, tarihine,
ecdadna saygl her insann gnlne serinletici bir su serpmi oldunuz; Allah sa'yinizi mekr
e'tsin, kaleminize kuvvet versin. Bir ok konuda olduu gibi, bu eserinizde temas ettiiniz
hususlarda da muarzlarnz olacaktr hi phesiz. Akllar ve kalpleri artlanm insanlara biz
kullarn yapaca pek bir ey kalmyor ne yazk ki!".
ite bu ve benzeri deerlendirmeleri merak edenler, Kitabmzn Sekizinci Blmne
mracaat edebilirler.
Gelen tenkitleri ve tavsiyeleri nazara alarak, drdnc baskda kitab yeniden gzden
geirdik. Belli yerlerde izah ilaveleri, sonunda bir blm ilavesi yaptk ve yeni gelen binlerce
soru ierisinden baz nemli olanlarn da ilveten Yedinci Blmde cevaplandrmaya gayret
gsterdik. Elbetteki yine baz tesbit, okuma ve benzeri hatalarmz olacaktr ve ecdadmza
hakaret etmeyi maharet bilenler bulunduka bu Kitabn daha yeni basklar da inallah
yaplacaktr.
Bu basky da okuyuculara ve aratrmaclara takdim ederken, bir iki mjdeyi de vermek
istiyoruz. Osmanl'da Harem kitabmzn ingilizce tercmesi tamamlanm bulunmaktadr.
kran Vahide Hanmefendi'nin msl-man bir ngiliz titizliiyle yapt bu tercmeyi, Allah
maddi imkn nasip ederse yaknda neredeceiz ve bu ynde yurt dndan gelen istekleri de
karlamaya alacaz. Bu arada Arapa tercmesi iin de talepler gelmeye balamtr.
Ancak btn bunlar, maddi imkn gerektirmektedir.
Son basky takdim ederken, yine btn almalarmda bana destek cilan eim Saime
Belks Akgndz Hanmefendiye; Vakfmzn ok kymetli Mdr Mehmed Emin ahin Bey'e;
birinci basknn kt bedelini deyen Vakfmz Mtevelli Heyet Bakan Yardmcs brahim
Aslan Beye; eserden
12
1000 adet satn alarak retmen arkadalara datan Vakfmz mtevelli heyet yesi
Mustafa Kuralkan Beye; eseri tetkik ederek deerlendirmelerini bize kadar ileten deer ilim
ve fikir adamlaryla btn okuyucu ve aratrmaclara teekkr ediyor, Rabbimin bizi hayrl
ilerde muvafffak etmesini ve rzsndan ayrmamasn niyaz eyliyoruz.
25.01.1997
Prof. Dr. Ahmed Akgndz Osmanl Aratrmalar Vakf Bakan
NDEKLER
DRDNC BASKI'YI TAKDM EDERKEN BAZ TRAZLAR VE CEVAPLARI-------3

BAZI TENKTLERE CEVAPLAR------------------------------------------------------------5
MSBET TEPKLERDEN BAZI KESTLER------------------------------------------------8
KTABIN BRNC BASKISININ TAKDM-------------------------------------------25
KNC NEML NOKTA-----------------------------------------------------------------29
SLM'DA KLE VE CRYE KONUSU NASIL DZENLENMTR?----------------29
NC NEML NOKTA;---------------------------------------------------------------31
OSMANLI DEVLETNDE HAREM UYGULAMASI--------------------------------------31
DRDNC NEML NOKTA;-----------------------------------------------------------35
ARPITILAN OLAN, HADIM VE BENZER MESELELER--------------------------35
BYLE BR KTABA NEDEN HTYA DUYULDU?------ ------------------------------36
II- OLAN KAVRAMI LE LGL ARPITMALAR------------------------------47

1) Kelimelerin Manalar arplmaktadr-------------------------------------------------47
2) Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor-------------53
III- OSMANLI PADAHLARININ ALE HAYATLARIYLA ALKALI ARPITILAN
RA7I HAKKAT AR ^
OSMANLI'DA HAREM
1- dris-i Bitlis'nin arptlan ifadeleri--------------------------------------------------56
2- idris-i Bitlis'nin Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlaryla Alkal Tesbit Ve
Tavsiyeleri------------------------------------------------------------------------------------57
IV- CUMHURYETN LK YILLARINDA YAPILAN FTRALAR VE PADAHLARIN
ALE HAYATI LE ALAKALI ARPITMALAR---------------------63
V- GENEL OLARAK KLELK VE CARYELK KONUSUNDAK
ARPITMALAR----------------------------------------------------------------------------65
. 2- BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL FTRA VE ARPITMALARI------66
I- BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL KTAPLARI-----------------------------66
II- HAREM'E AT GB GSTERLEN IPLAK RESMLER---------------------------68
. 3- SLAM HUKUKUNUN HKMLER K KISIMDIR------------------------------72
KNC BLM
TARH BOYU MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK-CRYELK

MESSESES
. 1- ESK HUKUK SSTEMLERNDE KLELK-----------------------------------------77
I- ESK HNT HUKUKUNDA KLELK-------------------------------------------------77
II- N HUKUKUNDA KLELK---------------------------------------------------------78
III-MISIR'DA KLELK-----------------------------------------------------------------78
IV- MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNDE KLELK---------------------------79
V- TEVRAT DA VE BRANLERDE KLELK--------------------------------------------81
VI- ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK-----------------------------------------82
VII- ROMA HUKUKUNDA KLELK (M.. 500-M.S. 467)----- ----------------------84
VIII- ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK------------------------------------87
IX- ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK-------------------------------------------88
. 2- ORTAA VE SON ASIRLARDA KLELK----------------------------------------89
I- FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK--------------------------------------------89
1 - Feodalitenin Siyas Mahiyeti----------------------------------------------------------91
2- Feodalitenin iktisad Mahiyeti-------------------------------------------------------93
3- Feodalitenin Sosyal Mahiyeti--------------------------------------------------------94
4- Tmr Nizm ile Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar----------------------------96
II-ORTAA VE SON ASIRLARDA MUHTELF MLLET VE MEDENYETLERDE
KLELK--------------------------------------------------------------100
1. Fransa'da Ortaa Ve Son Asrlarda Klelik---------------------------------------101
2. ingiltere'de Klelik-------------------------------------------------------------------103
3- Amerika'da Klelik--------------------------------------------------------------------103
III- HRSTYANLIK'TA KLELK-----------------------------------------------------106
. 3- NETCE-----------------------------------------------------------------------------108
NC BLM SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK MESSESES
. 1. SLM HUKUKUNDA KLELK MESSESESNE BAKI, DER HUKUK
SSTEMLERNDEN FARKLIDIR...........................................................113
. 2- KLELK VE CARYELK KAVRAMLARI..............................................115
. 3- SLMYET KLELN SEBEPLERN TAHFF EYLEM VE KLELN
KAYNAKLARINI KURUTMUTUR----------------------------------------------------118
I- SLMYETTEN NCEK DN VE HUKUK SSTEMLERNDE GENEL
OLARAK KLELK SEBEPLER---------------------------------------------------------118
II- SLM HUKUKUNDA KLELN YEGANE KAYNAI OLARAK
MUHAREBE VE ESRLK STATS---------------------------------------------------119
1- Genel Olarak Cihd Ve artlar--------------------------------------------------------119
2- Esirlik Statsne Gei Ve artlan---------------------------------------------------121
A) Erkek Esirlerin (Esr=ser) Klelik Statsne Geii---------------------124
a) Erkek Sava Esirleri ldrlebilirler (Kati)------------------------------124
b) Erkek Esirleri Kle haline Getirebilir (istirkak)-----------------------------125
c) Gayr-i Mslimlerden Hara ve Cizye Almak artyla Onlarla Zimmet----126
d) Esirleri Karlksz Olarak Serbest Brakabilir (Menn) Veya
Memleketlerine Gnderebilir---------------------------------------------------126
e) Esirleri Bir Bedel Karl (Fidye) Serbest Brakabilir (Fid)----------127
B) Esir Kadn Ve ocuklarn Durumu (Seby-Zerr)-------------------------127
C) Yal, Sakat Ve Din Adamlar------------------------------------------------------129
. 4- SLMYET KLELER HRRYETE KAVUTURMAK N BR KISIM
M'ESESELER KURMU VE KLE ZD ETMEY ETL YOLLARLA TEVK VE
TAVSYE ETMTR..........................................................129
I- GENEL OLARAK----------------------------------------------------------------------129
16
II- ZDLIK SZLEMES (MKTEBE AKD)-------------------------------------130
IV- LME BALI ZDLIK SZLEMES (TEDBR AKD= MDEBBER KLE)------
-------------------------------------------------------------------------------------136
V- CU'L LE KLE ZDI---------------------------------------------------------------138
VI- ZD ETME (1TK=TK) YOLUYLA KLELER HRRYET-LERNE
KAVUTURMAK-----------------------------------------------------------------------------138
1- Genel Olarak Itk (zd Etme) Mefhumu--------------------------------------------138
2- Mecbur Olan Kle zd ekilleri-----------------------------------------------------
139
A) Adam ldrmenin Keffreti Olarak Kle zd Etme (Keffret-i Kati) 139
B) Zhr Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Zhr)--------------------------140
C) Yemin Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Yemin)----------------------141
D) Ramazan Orucunun Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Savm)-----141
3- ihtiyar Olan Kle zd Yollan---------------------------------------------------------
142
. 5. SLMYET KLELERE OLAN MU'AMELEY MEDEN HALE GETRM
(EFENDLER AISINDAN ZORLATIRMI) VE KLELER LE CARYELERN HUKUK
DURUMLARINI AYRI AYRI TANZM ETMTR.....146
I- SLMYET KLELERE VE CARYELERE Y VE GZEL MU'MELEY
EMRETMTR--------------------------------------------------------------------------------146
II- SLM HUKUKUNDA GENEL OLARAK KLELERN HUKUK DURUMLARI
VE EFENDLERYLE MNASEBETLER------------------------------------------------153
1- ahsn Hukuku Asndan--------------------------------------------------------------153
2-Aile Hukuku Asndan------------------------------------------------------------154
3- Eya Ve Borlar Hukuku Asndan--------------------------------------------------156
4- Kamu Hukuku Asndan-----------------------------------------------------------157
III- SLM HUKUKUNDA CARYELERN HUKUK DURUMU VE EFENDLERYLE
MNASEBET---------------------------------------------------------159
1- Genel Olarak Cariyelerin Durumu-----------------------------------------------------159
2- Hizmeti Statsndeki Cariyeler------------------------------------------------------
161
3- E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler------------170
DRDNC BLM
OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK LE LGL
BAZI MESSESELER
. 1- KLELERN TAKSM; KAMUYA VE AHISLARA AT KLELER-------------177
. 2- OSMANLI DEVLETNDE ZEL AHISLARA AT KLELER------------------179
I- GENEL OLARAK-----------------------------------------------------------------------179
II- OSMANL DEVLETNDE KLELERLE LGL BAZI RAKAMLAR---------------180
li- OSMANLI DEVLETNDE KLENN TEMN VE KLE TCARET--------------181
IV- OSMANLI DEVLETNDE KLE TCARETNN YASAKLANMASI VE GELEN
OLAYLAR------------------------------------------------------------------------183
V- OSMANLI DEVLET ADAMLARININ EVLERNE HAREM VE OTURDUKLARI
YERLERE KONAK DENRD; DEVLET ADAMLARININ VE ZENGNLERN
EV KK BRER HAREM GBYD---------------------------------------------------184
I- ORTAKI KULLAR------------------------------------------------------------------185
III- SIIRCI KULLAR VE KOYUN KFRLER--------------------------------------191
IV- KAPI KULLARI: PENK OLANI VE DEVRME SSTEMNN TARH VE
HUKUK ESASLARI-------------------------------------------------------------------------191
1- Penik Olanlar Ve Acemi Ocaklar-------------------------------------------------192
2- Devirme Usl Ve Acemi Olanlar-------------------------------------------------195
3) Kap Kulu Askerleri Ve Yenieri Aas-----------------------------------------------198
BENC BLM OSMANLI'DA HAREM
. 1- GENEL OLARAK HAREM VE SARAY NE DEMEKTR?---------------------------203
. 2- OSMANLI DEVLETNDE KURULUTAN YIKILIA KADAR
PADAHLARIN DA KAMET ETT DEVLET SARAYLARI....................- 204
. 3- TOPKAPl SARAYI (SARAY-I CEDD- MRE) VE FA ETT
FONKSYONLAR------------------------------------------------------------------------207
I- GENEL OLARAK TOPKAPl SARAYI-------------------------------------------------207
II- BRN KISMI (BRNC VE KNC YERLER)------------------------------------208
III- ENDERUN (NC YER VE DRDNC YER=BB'S-SA'DE
DHL=DEVLET BAKANLII KK) VE OLANLAR MESELES -217
1- Enderun Ve Devlet Bakanl Saray-----------------------------------------------217
2- Enderun'da alan Devlet Bakanl Personeli Ve i Olan Kavram ile ilgili
arptmalar----------------------------------------------------------------------------219
A) Kelimelerin Manalar arplmaktadr-------------------------------------------219
B) Osmanl Tarihi'ndeki i Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Ve Yazlyor----------
-----------------------------------------------------------------------226
18
KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLIDA HAREM
. 4- HAREM-I HMAYUN DARES (PADAHIN EV)...................................235
. 5- HAREM'DE YAAYAN NSANLAR: PADAH'IN ALES VE HAREM
PERSONEL (HAREM TEKLTI).......................................................263
I- YANLI BLNEN BR HUSUSUN TASHH: HAREM'DEK HER CARYE
PADAHIN KARI-KOCA HAYATI YAADII KADIN DEMEK DELDR -263
1- Hizmeti Statsndeki Cariyeler: Hazinedar Usta'nn Emri Altnda Sarayn
Hizmetlerini Gren Cariyeler------------------------------------------------------------265
2- E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler------------271
II- HAREM TEKLATI'NIN ERKEK PERSONEL------------------------------------274
1- Genel Olarak Hadm Aalan-----------------------------------------------------------274
2- Harem'de alan Erkek Personelin Ortak zellii: Hadmlk-----------------275
3- Hadm Aalarnn (Harem Aalarnn) Reisi: Kzlar Aas=Bb's-Sa'de
Aas-------------------------------------------------------------------------------------280
4- Dier Harem Aalar------------------------------------------------------------------281
5- Kzlar Aalarnn Devlet daresine Mdheleleri----------------------------------283
III- HAREM'DEK KADIN PERSONEL VE TEKLTI: CARYELER, KALFALAR VE
USTALAR (GEDKL CARYELER)---------------------------------284
1- Genel Olarak Saray'daki Cariyeler-------------------------------------------------284
2- Acemiler Ve Harem'e Alnlar-----------------------------------------------------285
3- Cariyeler, Saylar Ve Vazife Taksimleri---------------------------------------------288
4- Kalfalar, Vazifeleri ve rak Edilmeleri--------------------------------------------295
5- Hnkr Kalfalar (Ustalar=Gedikli Cariyeler)---------------------------------------297
6- Harem'deki Cariyelerle Alakal Baz Meseleler------------------------------------302
IV- PADAH'IN ALES: VALDE SULTN'LAR, KADIN EFENDLER,
EHZADELER, GELNLER (EHZADE HAREMLER)
1- Harem'deki Kadnlarn Reisi: Valide Sultn----------------------------------------303
2- Padiah'n Zevceleri Ve Kar Koca Hayat Yaadklar Cariyeler: Kadn ::
Efendiler, kballer, Gzdeler, Peykler Ve Odalklar-------------------------------305
A) Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlarnn Aile-----------------------306
B) Ftih Devrinden Sonra Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar Ve
Zevceleri---------------------------------------------------------------------------------311
a) Padiahlarn Cariyelerle Kar-Koca Hayat Yaamasnn er'
Dayana Ve Yaadklar Cariyelerin Hukuk Stats------------------311
b) Ftih Dneminden itibaren Osmanl Padiahlar Hr Kadnlarla
Evlenmeyi Neden Terk Ve Cariyelerle Aile Hayat Yaamay Neden tercih Etmilerdir?-
--------------------------------------------------------315
c) Osmanl Padiahlarnn Eleri Saylan Cariyeler: Kadn Efendiler 316
d) kbller-------------------------------------------------------------------------------321
e) Gzdeler, Peykler Ve Has Odalklar------------------------------------------324
3- ehzade Haremleri------------------------------------------------------------------325
4- Padiah Kzlar: Sultn Efendiler--------------------------------------------------326
. 6- FTH'DEN TBAREN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE
OCUKLARI.....................................................................................331
4) KANUN SULTN SLEYMAN:----------------------------------------------------335
5) SULTN SELM II:------------------------------------------------------------------335
6) SULTN MURAD III----------------------------------------------------------------336
7) SULTN MEHMED III:-------------------------------------------------------------337
9) SULTN MUSTAFA I:---------------------------------------------------------------338
10) SULTN OSMAN II (GEN OSMAN):---------------------------------------------338
15) SULTN AHMED II:-----------------------------------------------------------------341
16) SULTN MUSTAFA II:------------------------------------------------------------342
17) SULTN AHMED III:--------------------------------------------------------------342
19) SULTN OSMAN III:---------------------------------------------------------------344
24) SULTN MAHMD II:------------------------------------------------------------347
25) SULTN ABDLMECD I---------------------------------------------------------348
28) SULTN ABDLHAMD HN II--------------------------------------------------352
29) SULTN MEHMED RED V.......................-------------------------------.........353
30) SULTN MEHMED VI VAHDDDN--------------------------------------------354
31) HALFE ABDLMECD II-----------------------------------------------------------354
. 7- HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER----------------354
I- GENEL OLARAK KONUNUN ARPTIRILMASI---------------------------------355
II- HAREM'DE HAYAT VE HALVET-------------------------------------------------358
III- GEZLER VE ELENCELER--------------------------------------------------------360
ALTINCI BLM
ON SENE HAREM'DE RETMENLK YAPAN BR HANIMEFEND'NN GZYLE

HAREM HAYATININ ANA HATLARI
(SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM) (KiSA BR ZET)
. 1- NEDEN BYLE BR ZETE HTYA DUYDUK?---------..........................369
. 2-SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM-------------------------------------369
"BU HATIRALARI NEDEN YAZDIM?-----------------------------------------------369
VAZFEM VE LK TALEBELERM-------------------------------------------------------375
SULTAN READ'IN HANIMLARINI ZYARET---------------------------------------376
Bakadn Kmures Hanm Efendi'yi Ziyaret...............-----------------------------------377
kinci Kadn Efendi Mihrengiz Kadn Efendi'yi Ziyaret-.................................--378
nc Kadn Efendi Nazperver Kadn Efendi'yi Ziyaret---------------------------378
Drdnc Kadn Efendi Dilfirib Kadn Efendi'yi Ziyaret...............................378
PADAHIN GELNLERN ZYARET-------------------------------------------------379
PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES--------------------------380
EVVEL KUR'N-I KERM DERSLERNE BALADIK---------------------------------382
HATM MERASM----------------------------------------------------------------------382
TALEBELERM VE BABALARI ZYAEDDN EFEND---------------------------------386
DRT GN TATL VE GEZMELER------------------------------------------------------387
HTYAR BYK KALFA DA KUR'N-I KERM DERS ALIYOR-------------------387
Talebe Sultanlar Fazlalayor -....................---..............................................388
SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM-----------------------------------------388
Huzura Kabul ve Dolmabahe Saray----------------------------------------------------389
Sultan Read'n Hususiyetleri------------------------------------------------------------391
SULTAN READ'A BBREK AMELYATI--------------------------------...............395

Sultan Hamidin Vefat ve Sultan Readn Kendi Vefatna Hazrl-------------------395
KADIN EFENDLER, GELNLER, EHZADELER, HANIM SULTANLAR----------396
SULTAN EFENDLER-------------------------------------------------------------------398
EHZADE HAREMLER-----------------------------------------------------------------399
HANIM SULTAN VE BEYZADE---------------------------------------------------------399
SARAYDA SENEBAI TEBR--------------------------------------------------------399
HAZNEDAR USTALAR VE HAZNEDAR KALFALAR--------------------------.......400
KHYA KADIN VE DER USTALARIN VAZFELER--------------------------------401
H N KR KALFALARI-----------------------------------------------------------------402
YEN GELEN SARAYLILAR-------------------------------...........----------------------403
SARAYDA YAPLAN LLAR----------------------------------------------------------403
HASTA OLAN SARAYLILAR HAKKINDA--------------------------------------------404
SARAYA GR VE MSAFR KABUL........---------------------------------------404
SARAYDA BULUNAN BYK KALFALARIN VAZFELER---------------------------407
SARAYDA BAZI DET VE ELENCELER-----------------------------------------------408
BEKTA SARAYINDA MUYEDE (BAYRAMLAMA) MERASM---------------410
Sarayda Tarihi Tahtn Hazrlanmas-----------------------------------------------------410
Muayede Merasimini Grmee Gidi-----------------------------------------------------411
Kahveci Ustann Maiyeti------------------------------------------------------------------411
Padiah Kahvecilerinin Almeti-----------------------------------------------------------411
Sefir Haremleri---------------------------------------------------------------------------411
Kadn Efendilerin Muayedesi (Bayramlamas)--------------------------------------412
KANDL GECES Padiahn Huzurunda Okunan Mevlid-i erif------------------------414
SARAY-I HMAYUN N YETTRLEN KURBANLAR---------------------------415
SON PADAH SULTAN VAHDETTN LE MLAKATIM---------------------415
YEDNC BOLUM
KLELK, CARYELK VE HAREM HAKKINDA BAZI SORULARA

CEVAPLAR
1-Harem'deki kadnlardan Padiahlara veya Devlet Adamlarna; Padiah ve devlet
adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor.
Doru mu?-----------------------------------------419
2-Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri rlplak soyduu
ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne
dersiniz?---------------------------------424
3-Efendilerin Cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu iddia
edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh kitaplar asndan izah eder
misiniz?------------------------------------------------426
KLEK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM
4-Harem'de ve Topkap Saray'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn kullanldn
duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap ve kaak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah
ediyorsunuz?--------------------------------------428
5-0smanl Padiahlar, Kur'an'n msaade etmemesine ramen, neden hr kadnlar
varken, cariyelerle evlenmilerdir?----------------------------------------428
6- "Osmanl'da Harem" adl eserinize Murat Bardak tarafndan yneltilen itirazlar ve
cevaplar ksaca zetler misiniz?----------------------------------------430
7- Eyp an'n konuyla ilgili sorduu sorulara verdiiniz cevaplar zetler-------440
8) "Osmanl Devleti,cinsellik konusunda gnmzden ileridedir; ayrca Akgndz, Harem
adl eserinde, "Osmanlnn Muzrlan" diyebileceimiz kitaplardan bahsetmiyor." eklinde
ahsnza yneltilen bir sulama var. Gerekten Endernlu FzPn eserleri, yani Defter-i
Ak', Hbnnme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz?--------------------------
-------------------------------------------------------------448
SEKZNC BLM
HAREM KONUSU VE KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN

BAZI KESTLER
OSMANLI ARATIRMALARI: OSMANLI'DA HAREM (Ylmaz ztuna, Tarihi-
Yazar)....................................................................................................455
CEVAP HAKKI
(Do. Dr. Said ztrk).........................................-..............................458
PADAHLARIMIZIN HAREM (Cemal Aydn, Aratrmac Yazar)....................464
Cahil Ke Yazarlar...........................................................................................465
"ESKYE SVG, OSMANLI'YI HER EYYLE TAHKR ETME VE KTLEME"
ANLAYIINI'NA DARBE
(Yard. Do. Dr. Musa Duman)..........................................................-467
TAHLL: OSMANLI'DA HAREM
(Dr. Mehmed Niyazi zdemir)..............................................................469
OSMANLI'DA HAREM VE GEREKLER
(Taha Levent, Gazeteci-Yazar)............................................................472
OSMANLIDA HAREM
(Kzm Gleyz, Gazeteci-Yazar).......................................................474
SOHBETLER: "OSMANLI"DA HAREM HAYATI"
(Ahmed ahin, Gazeteci-Yazar)----- -------------------------------------------------476
OSMANLI'DA HAREM
(Ekrem Kaftan, Gazeteci Yazar)..................-.......................................478
TOPKAPl SARAYI DARES-------------------------------------------------------------479
KAYNAKLAR--------------------...........................................................483
KARMA NDEKS-------...................................................................499
KTABN BRNC BASKISININ TAKDM
islmda klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun, bilen bilmeyen

herkes tarafndan eitli mahfillerde dile getirildiini ve kastl olarak slmiyet ve Osmanl
Devleti aleyhinde bir iftira kampanyas eklinde kullanldn esefle mahede ediyoruz.
zellikle Cumhuriyet kurulduktan sonra kaleme alnan eserlerin ounda, tamamen Osmanl
Devle-ti'ni ktlemeye ynelik kullanlan malzemelerin arasnda harem ve cariyelik konusu ba
ekmitir.
Harem'de on sene muallimelik (retmenlik) yapm olan kltrl bir Hanmefendi'nin
1950 ncesinin deil ve hatta 1960 ncesinin de deil, 1964 ylnda Osmanl haremi ile ilgili
yazlp izilenleri grdke nasl bu yalanlardan dolay kvrandn, Osmanl ve smiyet lehine
konumann bir nevi yasak olduu dnemlerde kaleme ald u satrlar ok gzel tasvir
etmektedir:
"Osmanl Sultanlarnn hkim olduu zamanlara ait pek ok neriyat yapld. Hepsini
dikkat ve alka ile okudum. Diyebilirim ki, bunlarn ou, hele son devirlere ait olanlar uzaktan
tutulmu objektifin titrek, bulank akislerinden ibaret kalmtr. Bir ksm da hayal mahsul
olan romantik maceralar ihtiva eder. Yazarlarn geni karihalarna ve hayallerine olan
hrmetim dolaysyla hibirini tekzib cr'etinde bulunmak niyetiyle deil; sadece bizzat bu
hayatn iinde yaam olmann verdii salhiyyet ve ahslarn yakinen tanmaktan gelen bilgi
ile olaylar daha ziyade hakikate uygun olarak kaydetmek arzusu ile bu hatrata baladm. Ve
bunda kk, fakat canl noktalar ele alarak vcuda getirdiim izgileri ve kroki halindeki
portrelerin devrinin ihtiamna yakacak ekilde yaldzl erevelerine yerletirmeye
altm"1.
Konuyla ilgili 20'den fazla Kitap ve Makale kaleme alan ve eserleri bizim de temel
kaynaklarmz arasnda bulunan M. aatay Uluay'n u tesbitleri-ni de aynen aktarmak
istiyoruz:
"Padiahn haremine dhil kadnlar, ok sk bir disiplin altnda yaarlard. Dairelerinde
byle kapal yaadklar gibi, gezinti ve glerde de bu hususlara ok dikkat ederlerdi.
Durum byle iken, baz romanlarda, bilhassa son zamanlarda evrilen filimlerde, Kadn
Efendi ve Sultnlarn hayatlarn ifade etmek iin
Safiye nvar, Saray Hatralarm, istanbul 1964, sh. 3
V
26
onlar ak sak gstermek, tarih hakikate uyar m? Bu, hakikaten yaanan bir tarihin
akisleri veya uydurma ekilleri midir? Bunun zerinde insafla ve iz'anla durmak ve dnmek
icabeder.
Biz, var olan bir tarihi, milletimize yaatmyor, onu ykyor, tahrif e-diyoruz. Bu
bakmdan kitleler zerinde byk tesirler yapan roman yazanlara ve filim evirenlere biraz
insafl ve bilgili olmalarn tavsiye etmeyi, yerinde yaplm bir ikaz sayyoruz.
Yerli eserlerin noksan ve ok kere yanl izahlar, ne harem tekiltn, ne de haremde
mevcut olan Kadn Efendi, kbal, Usta, Kalfa ve Cariyelerin hususiyetlerini, vazife ve
hayatlarn anlatacak durumda deildir"1.
te bylesine istismar edilmi ve Batl yazarlarn gayretiyle konuyla ilgili ok sayda
erotik roman diyebileceimiz kitaplarn neredilidii cariyelik ve harem hakknda, senelerdir
notlar alyor ve Rabbim'den bu konuda bildiklerimizi ve kaynaklarda olanlar, doru olarak
kaleme almay temenni ediyorduk. u anda Allah'n inyetiyle konuyla ilgili ve harem
mevzuunun mmkn mertebe btn ynlerini aklayan izahlarmz, bir kitap haline getirmi
bulunuyoruz.
Kitabn nce takdimini okuyarak, bu kitab tamamen okumann zaruretine inanacanz
kanaatindeyiz. Bu sebeple ve bu dnce ile Kitabn ns-z'n deil, burada ksa bir zeti'ni
yapacaz.
Bu kitap incelendiinde, Gerek Harem Nedir? sualinin cevab iin u hususlarn
bilinmesi gerektii anlalacaktr: Birincisi; Her konuda olduu gibi harem konusunda da
tarihimiz arptlm ve saptrlmtr. kincisi; islm hukukunda ve mukayeseli hukukda kle ve
cariye konusu bilinmeden harem konusu tam olarak anlalmayacaktr. ncs; Osmanl
Devletindeki harem uygulamas bataki iki konu zetlendikten sonra ksaca ve doru olarak
aydnlatlmaldr. Aksi takdirde Harem'den bahsetmek yanltr.
BRNC NEML NOKTA;
TARHMZ HER KONUDA OLDUU GB HAREM KONUSUNDA DA
SAPTIRILARAK ANLATILIYOR
Evvela, her konuda olduu gibi, Osmanl Padiahlarnn aile hayat konusunda da byk
tahrifatlar ve yanl izahlar bulunmaktadr. Bir ksm ilim
Uluay, M. aatay, Harem'den Mektuplar I, istanbul 1956, sh. 6-10.
GR VE NDEKLER
27
adamlarnn yanl izah ve beynlar, maalesef turizm ve seyahat acen-talarnn
kitaplarna ve turizm rehberlerine kadar yaylmtr. Yaplan arptmalardan birini zetlemek
mahhas bir misal olacaktr. Mesela slm Hukukunda hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve
cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve
balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen iyi niyetli
tarihilerimiz tarafndan bile farkna varlmadan yanl nakledilebilmitir:
"Cariye, mslman kadn gibi "avret yerlerini rtme"ye mecbur deildir; Sultann onlar
plak olarak havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktur."1.
-
Bu cmleler kendisine ait olan Hocamzn tarih bilgisine sayg duymamza ramen, slm
Hukukunun hkmleri tam tetkik edilemediinden dolay, o da ciddi hatalar yapabilmektedir2.
Zira islm hukukunda iki eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda
sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana
geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu
manada dier cariyelere bakamadn daha ayrntlaryla kitabmzda izah edeceiz. Mesele,
avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade
ettiinin anlalamamasn-dan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ve
bilinmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr3. Buna son rnek de, hem
de bir ilahiyat hocas olan Prof. Dr. Ne'et aatay'n, "slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve
Cariyelik" adyla nerettii rportajdr. Bu yazda dile getirilen grlerin nemli bir ksmnn,
slm Hukuku ile ilgisi yoktur4.
Bu meselede en ok itham edilen Padiah III. Murad'dr. Halbuki III. Murad'n sofi
mereb ve Farsa bir Divan' bulunacak kadar ve hele hele
1
inalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34; Altnda!,
Meral, Osmanl'da Harem, sh. 181-183.
' Prof. Dr. Halil nalck, Osmanl Tarihini en doru tarzda Dnya efkr- umumiyesine
aktarmay baarm bir hocamzdr. Ancak kendisinin de yerinde ifadesiyle, islam Hukukunu
bilmeyen bir ilim adamnn, Osmanl messeseleri hakknda tatmin edici izahlar getirmesi ve
zellikle de Harem gibi bir konuda dora yorumlar yapmas ok zordur. Bizim ilk basklardaki
ifadelerden kasdettiimiz mana budur; yoksa eserlerinden oka istifade ettiimiz hocamza
olan hrmetimize, mezkr ifadelerimiz mani deildir.
3 Bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539
aatay, Ne'et, islm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik, Bilim ve topya, O-cak
1996, sh. 1, 6-7.
28
kendisine caiz olsalar bile, cariyelerin birbirine haram olacaklarn bilecek kadar slm
ilimiere vukufu vardr.
zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri
olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras
Padiahlarn seks alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. u ilimden uzak tesbitler, bu tr
iftiralarn en basitleri arasnda yer almaktadr: "Hnkr Sofasnda nl ve yetenekli
mzisyenler sekin faslllarla mzik yaparken, gzel sesli, gzel yzl, gzel vcutlu gen
kzlar, tatl ezgilerle Padiahn canna can katar, o da yumuak yastklar iinde yar yatm
vaziyette oturup rak ierdi....."1.
Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu
sormak istiyorum:
Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirlerle
ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an
yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir
kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an
yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i
karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en
ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi
kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Bizim kanaatimize gre, akl
banda olan her insan (akl banda olmayanlar iin szmn yoktur), bu soruya hayr
diyecektir.
Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmazken,
asrlarca slam temsil eden Osmanl padiahlar yapar m?
te Hnkr Sofas, duvarlar Kur'an yetleri ve hadislerle dolu olan bir salondur.
Burada bu tr elencelerin yapldn iddia etmek, tamamen meseleyi bilmemek ve arptmak
demektir2.
Bu misalden hareket ederek, harem konusunda yazlan ve izilenlerin de daha fazla
arptlarak yazldn ve izildiini sylemek mbalaa olmayacaktr. Bu sebeple, Kitabmzn
Birinci Blm'n "Klelik Ve Harem Konusundaki arptmalara ayrdk. Okuyuculardan
istirhammz, bu Birinci Blm' mtalaa ederek meselelerin nasl arptldn ve kasden
tahrif edildiini daha yakndan grmeleridir.
1 Dndar, Cemal, Osmanl Sarayndan Erotik Oyunlar, Playman, sh. 85-87.
2 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 13-14: Altndal,
Osmanl'da Harem, sh. 181-183.
GR VE NDEKLER
29
imdi de harem konusunun temelini tekil eden kle ve criye konusunun bu kitapda
nasl zetlendiine bakalm:
KNC NEML NOKTA; SLM'DA KLE VE CRYE KONUSU NASL
DZENLENMTR?
"Her ey zddyla bilinir" kidesince nce islm hukuku dnda kalan hukuk
sistemlerinde kle ve cariyeye bak tarzn ksa da olsa zetlemek mecburiyetindeydik. Zira
bunlar bilinmeden Osmanl toplumundaki ve slm Hukukundaki klelik messesesini anlamak
ok zordu. Avusturya Krallarnn istedikleri kadnla meru gayr-i meru demeyip beraber
olmalarn, beraber olduklar kadnlarn resimlerini yaptrp saray duvarlarna diktiklerini
bilmeden, Osmanl Harem'indeki meru dairede devam ettirilen aile hayatn anlamak ok
zordur. Bu hakikati gz nnde bulundurarak Kitabmzn kinci Blmn "Dier Toplumiarda
Klelik Messesesi "ne ayrdk.
Gerekten ilm kaynaklar ve yaanan tarih, bize gsteriyor ki, temelini Kur'an ve
snnetin tekil ettii slam Hukukunun gelmesiyle, daha nce var olan insana kar vahi
hkmler ortadan kaldrlmtr. Aristo'nun "insanlar iki grup halinde doarlar; birisi hizmet
edilenler yani hrler, dieri ise hizmet edenler yani hizmetiler ve kleler" sznden ilham
alan bat medeniyeti yerine, insan ahsen-i takvim suretinde yaratlm ve yeryznde Allah'n
halifesi mkerrem bir mahluk olarak gren slm Medeniyeti tesis edilmitir. Meseleye bu
zaviyeden bakmak icabeder.
Avrupa'da bunun belirtilerini grmek mmkndr. Mesei Avrupa'da Ortaa boyunca
hkim olan feodalite sistemi, bir nevi yar klelik rejimidir. Servaj usul de denilen bu
sistemin temel nizamna gre, fef denilen toprak paralarnn sahiplen olan senyrler, serf
denilen toprak alanlarnn bir nevi' mlikleri saylyor ve kendilerine onlarn zerlerinde
teri', icr ve kaz yetkiler tannyordu. Mesela Alman arivlerindeki bir ksm belgelere
gre, fief denilen toprak paras satld zaman, zerindeki serfler de satm akdine konu
tekil ediyordu1.
Yine Ortaa Avrupa'snda iki eit hukuk mevzuatnn bulunduunu burada hatrlatmak
icabeder.
Birincisi; asl insan saylan beyazlara tatbik edilen ve Avrupa Hukuk Tarihinde inceleme
konusu yaplan hukuk mevz'tttr.
i
Konu ile ilgili ayrntl bir aratrma iin bkz. zelik, Seluk, Feodalite Nizami Ve
Tmr Usul, Doktora Tezi, , Hukuk Fak. Kt.
30
ikincisi ise, rengi siyah olan btn insanlara tatbik edilen Karalar Kanu-nu'dur ki, baz
hkmlerini okumak bile u anda insan dehetlere drmektedir.
Yine sonradan Hristiyan boyasyla boyanm olan Roma Hukukundan da burada bir iki
cmle ile bahsetmek gerekmektedir. Bilindii gibi Roma Hukukunda ehliyeti ortadan kaldran
sebeplerin banda klelik geldii gibi, insanlarn kle yaplma sebeplerinin banda da
borluluk gelmektedir. Yani borlular, borcunu deyemedikleri zaman alacakllar tarafndan
kte olarak kullanlabilmektedirler. ..
Bu arada Avrupa'daki krallarn beraber olduklar kadnlarn heykellerini saraylarnn
muhtelif yerlerine diktirdiklerini ve bunlarn ounun criye gibi mu'mele grdklerini burada
tekrar hatrlatmak icabeder.
nemle ifade edelim ki, daha sonra izah edeceimiz zere, slm hukukundaki
hkmler iki ksmdr:
Birincisi; slmn dorudan doruya vaz' ettii ve daha nceki hukuk sistemlerinde
bulunmayan hukuk hkmlerdir ki, bu hkmlerde slm Dini messis yani tesis edici
durumdadr, islm hukukularnn izahlarna gre, bu eit hkmler, tamamen insanln
menfaatine ve hayrnadr. Zekt messesesi gibi.
kincisi; slmn dorudan doruya vaz' etmedii, belki daha nceki hukuk
sistemlerinde vah bir tarzda bulunan ve slmiyetin onlar meden bir kalba soktuu
hkmlerdir, ite klelik, bu eit hkmlerdendir, islmiyet klelii hi yokken ilk defa vaz'
etmemitir. Belki daha nce vah bir ekilde toplumlarda yerlemi olan bu messeseyi
medeni bir kalba sokmutur.
slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessini iki adan
meden bir kalba sokmutur:
A) Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. Daha nce ve zellikle Roma ve benzeri
byk hukuk sistemlerinden dokuz ona kan klelik sebeplerini ikiye indirmitir. Kle, tabiri,
erkek ve kadn kle iin geerlidir. Kadn kleye criye denmektedir. Ayrca insanln
ftratna ters olan bu msesseseyi ortadan kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd
etmenin manen tevik edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd
olabilme imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin onlara zekt
verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri baz sulardan dolay din bir
meyyide olarak konulan keffretlerin birinci alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas
bunlara misal olarak verilebilir.
B) Kleliin medeni hale sokulmaya allmasnn ikinci yolu da mevcut klelelere iyi
mu'mele edilmesini srarla tavsiye etmesidir. Bugn bile bir
GR VE NDEKLER
31
ksm mslmanlar srf mslman olduklar iin medeniyim diyen insanlar tarafndan
ldrlrken ve onlara temel hak ve hrriyetleri dahi ok grlrken, slmiyet kleleri,
bulunduklar ailenin fertleri gibi kabul etmi ve korumutur. Hatta Osmanl arivlerinde
bulunan mahkeme kararlarnda Hristiyan klelerin din inanlarna uygun tarzda yemin etmesi
ve mesela "ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah'a yemin ederim ki..." demesi, bu zikrettiimiz
geree en mahhas delildir.
ite bu sebepledir ki, Harem'i anlatmadan evvel Kitabmzn nc Blmn "slm
Hukukunda Klelik Ve Cariyelik Messesesi'ni anlatmaya ayrdk.
Ayrca Osmanl Devletinde btn vatandalar devletin ve zellikle Padiahn klesi gibi
takdim eden ve bunun iin de kapkulu ve benzeri tabirleri istismar eden bir ksm insanlarn
arptmalarn durdurmak maksadyla, "Klelik Ve Cariyelik Messesesinin Osmanl Toplumunda
Ald ekilleri", Kitabmzn Drdnc Blm olarak ele aldk.
islmiyette klelik konusu ile alakal bu ksa bilgilerden sonra kadn klelerin yani
cariyelerin Osmanl Devletindeki uygulama ekillerinden biri olan Harem kadnlar konusuna
geebilmek mmkndr.
NC NEML NOKTA; OSMANLI DEVLETNDE HAREM UYGULAMASI
Harem konusunu anlayabilmek iin u hususlarn mutlaka bilinmesi ve yaplan yanllarn
ylece dzeltilmesi gerekmekteydi:
Harem, Padiahlarn Evleri Ve Aileleri Demektir: Topkap Sarayn gezen insanlarmz
ve buray bilmedikleri halde bir ksm kastl kiilerce yanl bilgilendirilen turistler ve yabanc
misafirler, Topkap Saraynda Osmanl Padiahlarnn tam bir zevk safa iinde yaadklarn
zannederler. Halbuki durum byle deildir. Topkap Saray, 300 seneye yakn Osmanl
Devletini idare eden merkez devlet tekiltnn bulunduu resm devlet binalarnn
mecmuudur, btndr. Yani Cumhurbakanl kkdr; babakanlktr; baz nemli
bakanlklardr ve genelkurmaydr ve sairedir. Gerekten Kitabmzda btn ayrntlaryla ve
belgeleriyle ve fotoraflaryla ortaya koyduumuz gibi, Topkap Saray blmden
olumaktadr:
Birincisi; Brn yani D Saray'dr ki, Sancak- erifin bulunduu Aka-alar Kapsna
kadar olan ve geni bahesi bulunan ksmdr. Burasnn Pa-
32
dia'hlarn saraylar ile ilgisi yoktur. Burada ilk dnemlerde Sadr- A'zam, bakanlar
kurulu demek olan Divn- Hmyn ve saire bulunmaktadr.
kincisi; Enderun'dur ki, Saray demektir ve Osmanl Devleti'nin nceleri Hazinesi,
Enderun Mektebi, Genelkurmay ve nihayet Padiah Kk gibi ksmlar vardr.
ncs ise, Padiahlarn evleridir. Bugn bir memurun ancak lojman olarak kabul
edebilecei yerlerde Osmanl Padiahlar kalabalk aileleri ile birlikte oturmulardr ve
Padiahlarn ailelerinin kald bu lojmanlara, slmn hkmlerine gre yabanc erkekler ve
bakalarnn girmesi yasak olduundan dolay Harem-i Hmyn denmitir. Bilindii gibi,
eskiden atalarmz evlere, girilmesi yasak olan blge anlamna harem demilerdir. imdi
Padiahlarn ancak nmahrem olmayan insanlarn girip kabildii evler demek olan harem
nerede? Padiahlarn oyun elence ile iret hayat yaad ve baz yazarlarn kendi yaadklar
lemlere benzettii harem manas nerede? Aradaki fark, idrkinize havale ediyorum.
Gelelim Padiahlarn aile hayatna ve bu mnsebetle criye mevzusu-na. Criye Ne
Demektir? Kitaptaki bilgilerden anlyoruz ki, islm hukukunda criye, kadn kle demektir.
Ancak kadn kle demek olan cariyeler de iki ksmdr:
Birincisi; Sahiplerinin ve efendilerinin sadece mlk-i menfaat ve mlk-i rakabe yani
cariyenin gnlk almasndan istifade edebildikleri; bunun dnda onunla cins hayat
yaamalarnn yasak olduu ve istifr hakkna sahip olmadklar cariyelerdir. Bunlarn bugnk
tabirle evlerde alan hizmeti kadnlardan ve hatta kadrolu hizmetli kadnlardan fark
yoktur. Sabahleyin erkenden efendisinin evine gelir. Orada temizlik yapar, yemek piirir,
bebeini bytr. Bu tip cariyelerle sahibi olan erkeklerin mnsebeti sadece hizmet
akdindeki gibidir. Cariye de olsa bu Kadn Efendisine haramdr. Zaten ounlukla bu cariyeler,
kendileri gibi kle olan kiilerle evlidirler; onlarn kardrlar. Sadece ilerde anlatacamz
gibi, Harem'deki bu tr cariyeler, ra edilmedike evlenemezler. Bilindii gibi beeriyet
eitli devirler geirmitir. Bir zaman esaret devri, sonra klelik devri ve imdi de cretlilik
devridir. Kle ad dnda ve bir ksm snrlamalar istisna edilirse, bu tr klelerle
gnmzdeki hizmetli kadnlarn ok az fark vardr.
ileri yapamayacana gre, bunlar yrten hizmetliler olacaktr. Bu hizmetliler de gnmzde
olduu gibi, kadn erkek kark deil, sadece kadnlardan olacaktr. Hr kadnlar bu ii
grmeyecek-
GR VE NDEKLER
33
lerine gre, o zaman kle olan kadnlar yani cariyeler bu ileri greceklerdir. te
Osmanl Hareminde saylar 50'yi, 70'i ve bazan da 400-500' bulan cariyeler, bu manada
kadn hizmetlilerdir. Bu gn evinize gelen hizmetli bir kadnla veya temizliki bir hanmla ev
sahibinin cins mnsebet kurmas ne kadar irkin ise, Padiahlarn da bu manada cariyelerle
cins mnsebet kurmalar o kadar irkindir. Elimizde,Harem'deki amarhanede ne kadar,
mutfakta ne kadar ve sairede ne kadar criye alt listeleri ile mevcuttur. u anda
ankaya Kknde ne kadar kadn grevli bulunduu malumdur; ama Sayn Cumhurbakannn
bunlar ile aile hayat yaadn kimsenin ileri dahi sremeyecei de ok iyi bilinmektedir.
kincisi; Cariyelerin ikinci eidi ise, mliklerinin ve sahiplerinin hem intifa' ve hem de
istifr hakkna sahip olduu kle kadnlardr. Bunlar, bir nevi nikhl e durumundadrlar. Cins
hayat yaad einden bakasna haramdrlar. Erkekler bunlara da kendi kars gibi mu'mele
etmek zorundadrlar. Bunlardan ocuk sahibi olunca, mm-i veled adn alrlar ve artk
bakasna satlamazlar. Hr adamn ocuunu dourduklarndan hrriyetlerine kavuurlar ve
beylerinin vefatndan sonra hrriyetlerini elde ederler. Hr kadnlardan farklar, nikh akdi
yaplmad srece, drtten fazla kadnla evlenme snrnn iinde olmaydr. Bu cariyelerle,
nikh yaparak tamamen e durumuna getirmek de mmkndr. Ancak bata Hanefi mezhebi
olmak zere, Kur'an'n konuyla ilgili yetine dayanan ou hukukular, hr kadn varken, bu
eit cariyelerle nikh yapmay tavsiye etmemilerdir.
Osmanl Hareminde bulunan cariyelerin ok az bu eit^criyelerdir. Daha da nemlisi,
giren cariyelerle evlenmiler ve bazan da nikh yapmlardr. Bu muameleyi yaparken, Mlik
Mezhebinin hukuk grn zmnen esas aldklarn da burada kaydedelim. Yani Ftih'den
itibaren Osmanl Padiahlarnn ou hanmlar, ikinci gruba giren criye durumundadrlar.
Osman Gazi iki hr kadnla evlenmitir. Ftih'e kadar gelen Osmanl Padiahlar, bir
ksm criye olmak zere iki ila be kadnla aile hayatn devam ettirmitir.
Ftih'den sonra gelen Osmanl Padiahlarnn aile hayat yaad kadnlar, bazan iki,
bazan , bazan drt, bazan be ve bazan da aada a-klayacamz zere yedi sekiz tane ve
en fazla da 18 tane olabilmitir. Bunlar yle sralamak mmkndr:
34
- Birinci Gurup; Kadnefendiler; birden drde kadar olan bu tr cariyelerle Padiahlar
bazan nikh yaparak evlenmitir ve ou kere de nikh olmadan ancak e gibi hayat
srmlerdir. Bunlarn birincisine Bakadnefendi ad verilmektedir. XVII. yzyln sonuna
kadar bunlara Haseki veya Haseki Sultn da denmitir. lla her padiahn drt kadnefendisi
olacak demek deildir. Mesela Yavuz Sultn Selim'in iki kadnefendisi vardr.
kinci Gurup: ikbller; Osmanl Devleti'nin son zamanlarna doru bir iki Padiahn
(kesinlikle tamamnn deil) drt criye ile veya bir ksm cariye bir ksm hr kadn olmak
zere drt kadnla evli olmalarna ramen, ikinci gurup cariyelerden en fazla drt tanesi ile
aile hayat yaad vkidir ki, bunlara ikbl denmektedir. Birinciye Baikbal ve hatta Padiah
kendisiyle nikh akdi yaptrrsa Beinci Kadnefendi dierlerine de srayla 2., 3. ve 4. kbal ad
verilir.
nc Gurup: Padiahn ikbl ve kadnefendi aday olabilecek cariyeleri da mevcuttur.
Bunlar en fazla 8 tane olabilir. lk drdne gzde ve son drdne de peyk ad verilir. Gzdesi
ve peyki olan bir ve en fazla iki Padiah olduunu, beinci blmde verdiimiz Padiah
Zevceleri listesinden daha iyi anlamak mmkndr.
Btn bu izahlardan u neticeler kar:
1) Osmanl Padiahlarnn bir ikisi hri en az iki ve en fazla drt be kadn ile aile
hayatn srdrd grlmektedir. Ancak hayatlar sresince bu saynn en fazla 20 kadna
kt grlmektedir.
2) Padiahlarn Beinci Kadnefendi ile evlenmeleri, islmn drtten fazla evlenme
yasana aykr deildir. Zira bu elerinin ounluu yukarda anlattmz manada nikh akdi
yapmadan kar-koca hayat yaadklar cariyelerdir ve nikh akdi mevcut deildir. Drt ile
snrlama, nikhl kadnlara hasdr.
3) Bir zamanlar 24 milyon km2 kare genilikteki topraklara hkmeden Osmanl
Sultnlarnn bakalarnn namuslarna gz dikmemeleri ve nefsi arzularn meru dairede
tatmin etmeleri iin, Kur'an'n yasaklamad bu yolu semeleri normaldir. zellikle gnmzde
duyulan ve iitilen metres hayatnn yannda, btn bu anlatlanlar rezalet diye vasflandrmak
ok byk hatadr.
4) Harem denilen blmde cariyelerin rlplak yzd, seks alemi yaptklar ve
benzeri iftiralar, tamamen uydurma eylerdir. zellikle Harem Dairesini gezerseniz,
Padiahlarn yatak odalarnn duvarlarnda, ehzadelerin kaldklar odalarn duvarlarnda
ve uygun olan her yerde, aile ii eitimi tevik eden yet ve hadislerle sslendiini
greceksiniz. Yani Harem,
GR VE NDEKLER
35
bir nevi Padiah'a kadnlk yapacak hanmlarn manev ve madd bir eitim merkezidir.
5) Padiah'n zorla kimsenin kzn karsn kard vki' deildir. Bilakis Osmanl
Sarayna girmek ve mmknse Padiahdan bir ocuk sahibi olabilmek iin, ok mehur aile
kzlar, hr olduklar halde cariye diye kendilerini Saray'a sattrmlardr. Buna ramen her
gelen alnmam; dindar ve tecrbeli ilim sahibi kadnlar, krimonolojik ve psikolojik adan
bunlar imtihan ederek seime tabi tutmulardr.
6) Padiahlarn hr kadnlarla deil de cariyelerle evlenmeleri ise, tamamen 24 milyon
km kareyi idare etmekle grevli olan Padiahlarn aile iinden darya sr kmamas ve
gnmzde yaanan bacanak-kaynpeder ve akraba tasallutundan devletin kurtarlmas iindir.
Nitekim iki hr kadnla evlenen Padiahlardan, birisinin kayn babas eyhlislm olduu halde,
bunun skntsn ekmiler ve bylesini uygun grmlerdir. :
ite bylesine nemli konular ihtiva eden Harem konusunu Kitabmzn Beinci
Blmn'de inceledik. Btn bu Haremle ilgili olanlar daha yakndan okuyucuya takdim etmek
zere, Harem'de on sene muallimelik yapm olan Safiye nvar'n Saray Htralarm adl
eserini, Kitabmzn Altnc Blm'nde zetlemeye altk ve saray yakndan tanyan birinin
diliyle Osmanl Haremini anlatmak istedik.
DRDNC NEML NOKTA; ARPITILAN OLAN, HADIM VE BENZER
MESELELER
Burada kitapta aklanan iki nemli konuya temas etmek istiyoruz.
Birincisi: olan Meselesidir. Baz ke yazarlar, Osmanl Padiahlarnn da kendileri
gibi sapk ilikiler iine girdiklerini zannederek, Osmanl Tarihileri tarafndan uzun uzadya
incelenen iolan meselesini dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden
ksmdan birisi olan Enderun'da yani i Saray'da alan gen grevlilere denmektedir. Ayrca
Yenieri Ocanda da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, ismail Hakk
Uzunarh'nn Saray Tekilt Kitabn inceleyebilirler. Hatta bunun da tesinde bir mesele
daha vardr: islm hukukunda bir hkm mevcuttur: "Gen bir hoca veya terbiyeci, gen ve
by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis insan ktlklere sevkedebilir.
Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr genlere bb- emred denilir".
Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl Padiahlar uymular ve bir ksm
saray grevlisi iolanlarna yzlerini pee ile rtmelerini emret-
36
mislerdir. imdi soruyoruz, Kur'an'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet
nerede? Bunu Hammer gibi bir Hristiyan tarihinin iftirasna uyarak tamamen edeb d
yorumlara gitmek nerede? Ayrca bu iddiay ileri srenlerin, bir cariyenin mektubunu ve
Kbusn.me'den alnan baz cmleleri saptrarak, baz Padiahlar erkekler ile ilikiye giren
sapklar olarak nasl arpttklarn, Olan' anlatrken btn delilleriyle rttk.
kincisi; Hadm yani baz insanlarn zorla cins iktidarszla itildii iddiasdr. Bunun da
asl udur: zellikle Msr ve Habeistan evresindeki baz kabileler, Osmanl Sarayna girmek
hevesiyle kendi kendilerini hadm ettirmilerdir. Ayrca baz zorba esir tccarlar da esir
zencileri hadm ettirerek stanbul'a kadar getirip satmlardr. Osmanl Padiahlarnn aile
hayatnn getii yer olan Harem'e yabanclarn girmesi yasaktr. Ancak dardan alnacak
baz eyleri almak ve bir ksm ar ileri yapmak da kadn kleler iin ya caiz deildir veya ok
zordur. te bu hizmetler, hadm denilen insanlara yaptrlmtr. Bunlar, zannedildii gibi,
Harem'in ta yatak odalarna kadar giremezler.
Btn bu sylenenlerden sonra unu da belirtmeliyiz ki, Padiahlar da insandr. Baz
kadnlara kar ar sevgi duymu ve hatta k da olmulardr Padiahn hanm olmak istiyen
kadnlar arasnda, elbette ki baz tatsz hadiseler de meydana gelmi olabilir. Ancak Osmanl
Haremi, Padiahlar, Ftihleri, Yavuzlar ve Kanunileri yetitiren bir terbiye yuvasdr; bir
ksm insanlarn kendi hayatlarnda yaptklar gibi seks lemi yaplan ve seks partileri
dzenlenen irkin meknlar deildir. Bunu merak edenler, duvarlar terbiyeye dair yet ve
hadislerle sslenen Harem'i geziversinler.
Daha nce de ifade ettiimiz gibi, bu tr zellikle merak edilen konular i-in Soru-
Cevap tarznda Kitabmzn Yedinci Blmn tahsis ettik.
ite "slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanl'da Harem" adl
kitabmzn akla kavuturduu konularn nemli olanlarnn ksaca zetil byle izilebilir. Bu
ve benzeri konularn ayrntlaryla izahn ve belgelerle bir ksm iddialarn rtlmesini
merak edenleri, kitabn tamamn mtla'a etmeye davet ediyoruz.
, ,
BYLE BR KTABA NEDEN HTYA DUYULDU?
1990 ylnda "Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri" adl eserimizin Birinci
Cildi'nin neredilmesinden beri, okuyuculardan ve eitli evrelerden binlerce mektup aldm.
Bu mektuplarda dile getirilen ortak talep, slm'da klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle
de harem konusunun
GR VE NDEKLER
37
aklanmasn stlenecek bir kitabn yazlmasyd. Anadolu'nun muhtelif yerlerine
konferans ve benzeri mnsebetlerle gittiimde de ayn talep dinleyicilerden gelmekteydi.
Biz, hem ecdadmzn iftiraya maruz kalan aile hayatn gn yzne kartmak, hem dinimizin
itiraz edilen bir messesesini hakka k insanlara izah etmek ve hem de gelen kymetli
talepleri deerlendirmek gayesiyle, be yldr "slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi
Ve Osmanlda Harem" adl almamz srdrdk. u anda be yllk almann rnleri sizlere
takdim edilmek zere neredildi.
Yaklak 500 sayfay bulan bu almada; Klelik-Criyelik ve Haremle ilgili
arptmalara ve tahriflere ait baz rnekleri Birinci Blm'de; Dier Toplumlarda ve Dinlerde
Klelik Ve Cariyelik Messesesini kinci Blm'de; slm Hukukunda Klelik Ve Cariyelik
Messesesini nc Blm'de; Klelik Ve Cariyelik Messesesinin Osmanl Devletinde Ald
ekilleri Drdnc Blm'de; Gerek Harem Nedir? sorusunun cevabn Beinci Blm'de;
Kltrl Bir Muallime'nin Harem Htralarn Altnc Blm'de ve nihayet Klelik-Criyelik ve
Haremle ilgili baz mhim sorularn cevaplarn Yedinci Blm'de anlatttk.
Okuyucularmzdan istirhammz, kendilerinin merak ettikleri blmleri ncelikle
okumalar ve husus istirhammz da Birinci, Beinci ve Yedinci Blmleri mutlaka mtalaa
etmeleridir. kinci Blm'n biraz daha konuya uzak olduunu biliyoruz. Ancak slm'da ve
Osmanl'daki klelii mukayese edebilmek iin bunun incelenmesinin de zaruret olduu
kanaatini tayoruz.
Bir hususu daha hatrlatmakta yarar gryoruz: Akla gelebilir; acaba bu zamana kadar
harem konusunda kalem oynatan ve bu mevzuyu izah gayesiyle telif edilen eserler yok mudur?
ayet varsa byle bir esere neden ihtiya duyulmutur? nemle ifade edelim ki, bu zamana
kadar yerli ve yabanc ilim adamlar ve tarihiler tarafndan harem ile alakal ok sayda telif
eser vcuda getirilmitir. Topkap Saray ve Harem'le ilgili Abdurrahman eref Bey'in
makaleleri, smail Hakk Uzunarl'nn "Saray Tekilt"; aatay Uluay'n "Harem II",
"Harem'den Mektuplar I"; "Ak Mektuplar"; "Harem Hayatnn Yz" ve benzeri
birbirinden kymetli ve bizim de harem konusunda malumat kaynamz olan eserleri, Ahmed
Refik Bey'in "Kadnlar Saltanat" adl kitab, Millerin "Beyond The Sublime Port" adl kitab,
Alev lytle Croutier'in Harem The VVorld Behind the Veil adl eseri ile Penzer'in The Harem"
adl eseri bunlardan sadece bir kadr.
Btn bu almalar bizim iin de temel kaynak olmakla beraber, konuyu yeterince
aydnlatamamlardr. Zira bu eserleri yazanlar, islm hukukundaki klelik ve cariyelik
mevzunuunu tam olarak anlatamamlar ve dolaysyla haremi yorumlamakta ciz kalmlardr.
u noktay belirtmekte yarar gryo-
38
ruz ki, islm hukukunu ve dier islm kaideleri bilmeyenler, Osmanl tarihi ve zellikle
de Harem gibi messeseler hakknda tatmin edici izahda bulunamazlar ve hatta isabetli
deerlendirmeler yapamazlar. Zira Osmanl Devleti islmiyetin yazl tatbikat rnekleridir;
biri birisiz olamaz. Uzunarl bile, bu tr yanl deerlendirmelerden malesef yer yer
kurtulamamtr.
Bu arada son zamanlarda neredilen Saray Hatralar'na da deinmek yararl olacaktr.
Cemile Sultn'n torunu Mevhibe Cellddin'in Sara Erturul'a anlatt "Gemi Zaman Olur
ki.." adl eseri; Halit Ziya Uaklgil'in ciltlik "Saray Ve tesi" adl eseri; Aye
Osmanolu'nun "Babam Sultn Abdlhamid" adl kymetli eseri; Safiye nvar'n "Saray
Htralar" adl bizce ok kymetli olan eseri ve benzerleri de yeterince meseleyi izahtan
uzaktrlar. Zira bunlar anlatanlar, hem Harem'i btn ynleri ile anlayabilecek kapasiteye
sahip deildirler ve hem de bir ksm hdiselerin tesiriyle hiss olabilmektedirler. Yine de bu
eserlerin bizim iin birinci elden kaynak olduklarnda phe yoktur.
nsz tamamlarken bu kitabn hazrlanmasna tevikleri ve srarl talepleri ile vesile
olan ve her zaman ecdadnn doru tarihini renmeyi hasretle bekleyen kadirinas
milletimize, byle bir eserin mutlaka telif edilmesini arzulayan ok sayda ilim ve fikir
adamlarna ve bu konuda bize tevik ve yardmlarda bulunan herkese teekkr ediyoruz. Bu
arada eseri tamamladm 1995 yaznda, istanbul'un nemli scaklarn benimle birlikte eken ve
Kitab batan sona okuyarak tenkit ve tavsiyelerini bana ileten Eim Saime Belks Akgndz'e;
kitabn bilgisayar tashihlerini yapan olum Emrullah Akgndz'e; Kitab okuyup baz tashih ve
tenkitleri yapan Muhterem Aabeyim Vahdet Ylmaz'a; deerli kardeim Mustafa Karaman'a;
aziz meslektam Yrd. Do. Dr. Said ztrk'e; bir an evvel kmas iin beni tevik eden
Osmanl Aratrmalar Vakf Mdr Mehmed Emin ahin Bey'e ve de kitabn basm iin her
trl yardm temin eden Vakfmz mtevelli heyet yelerine ayr ayr teekkr etmeyi bir
vazife addediyorum. almak bizden ve muvaffakiyetin ise Allah'dan olduuna gnlden
inanyorum. ..
15. 08.1995 stanbul
Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ

BRNC BLM
KONUNUN ARPITILMASI VE KASDEN YANLI ANLATILMASI
. 1- KONU ARPITILIYOR VE KASDEN YANLI ANLATILIYOR
slm Hukukunda klelik-criyelik messesesi ve Osmanl Devletinde harem uygulamas
konusuna girmeden nce unu bilmek zaruridir ki, konu, slm dmanlar ve Osmanl
dmanlar tarafndan istismar edilmitir. Baz ferd ve ahs hatalar umumletirilmi ve sanki
slm'da ve Osmanl Devletinde durum hep yleymi gibi takdim edilmek istenmitir. Ayrca
Cumhuriyetin ilk yllarnda d dmanlarmz ile birlikte Osmanl Devletini ve islamiyeti
karalama hareketleri, mill eitimin gayeleri arasna girince, bizdeki belli evreler ve yayn
organlar da, d dmanlarn yaynlarna rahmet okuturcasna bu arptma ve kasden yanl
anlatma faaliyetlerini 70 yla yakn srdrmlerdir. Hl da bu arptmalarna devam
etmektedirler.
Saray'da doktorluk yapan Operatr Cemil Paa'nn bile Cumhuriyet dnemindeki
arptmalar teamlne uyarak bizzat yaad harem hayatndaki meseleleri, nasl saptrarak
anlatmak mecburiyetinde kaldn merak edenler, Aye Osmanolu'nun "Babam Sultn
Abdlhamid" adl eserinin bu meseleye ayrlan blmn mtalaa edebilirler1. Osmanl
aleyhinde konumak, Cumhuriyetin ilk yllarnda maalesef prim yaptndan, kalemini menfaati
iin kullananlarca, harem meselesi tam bir malzeme olmutur.
nemle ifade edelim ki, Osmanl Devleti de insanlardan meydana gelen hkm bir
ahsiyettir. Osmanl Devletini tekil eden insanlarn tamamnn masum ve gnahsz olduklarn
iddia etmek de mmkn deildir. Elbetteki onlarn da kusurlar ve gnahlar vardr. Ancak uzun
yllar bizlere anlatld gibi, Osmanl Devleti, tamamen gnahkr insanlardan meydana gelen
bir devlet de deildir. Meseleyi iyiliklerin ve ktlklerin muvzene ve mukayesesi yaplarak
neticelendirmek daha doru olacaktr.
Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sn. 275-288.
42
I- OSMANLI DEVLETNDE PADAHLARIN K YASAINI DELDKLER VE
GAYR- MERU' ELENCELER TERTP EYLEDKLER HAKKINDAK ARPITMALAR
Gnmzde, Osmanl Devletine cephe alan belli mihraklar ve karanlk gler, iki kol
halinde, en uzun mrl slm Devleti olan Osmanl devletine hcum etmektedirler:
Birinci kol, islm'a dmanlklarn akdan ortaya koyamayan ve bunu Osmanl
dmanl ad altnda yrten din ve tarih dmanlardr. Bunlar, kusurlaryla birlikte, islm
hayatn btn safhalarnda yaayan ve yaatmaya alan Osmanl Devleti'ni tenkid etmekle,
akdan yapamadklar islm dmanln da bylece yapm oluyorlar. Bu grubun ban, aslen
gayr- mslim olan aznlk mensuplarnn veya bir ksm dnmelerin ekmesi ok dikkat
ekicidir.
kinci kol ise, altyz sene, slm' neretme hizmetindeki Osmanl Devleti'ne ayak
ba olmu, slm' kendi safiyetinden karmaya alm bir devletin fikir propogandalarna
kanan ve tarihimizi tam bilmeyen saf mslmanlardr. Her iki kolun da ellerinde koz olarak
kullandklar en nemli mevzulardan biri, Osmanl padiahlarnn ve Osmanl Devleti'nin, slm
dininin, iki yasa ile alkal hkmlerini hie saymalar ve ar bir iki mbtels olmalar
eklindeki iddiadr. Harem mevzuu da bu tr iddialarla bezenerek ve sslenerek vatandan
nne karlmak istenmektedir.
Burada u gereklerin bilinmesinde fayda mlahaza ediyoruz:
A) Osmanl Devletini tekil eden fertler ma'sm ve gnahsz deillerdir. lerinde
Ftih ve II. Abdlhamid gibi "veliyyullah" denilen fertler bulunduu gibi, iki ve benzeri
gnahlar irtikb eden ahslar da bulunabilir. Nazar plnda islm'n btn dsturlarnn kabul
edilerek tatbik edildii bir vkfadr. Ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin
bulunduu da bir vkfadr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her eyde olduu gibi,
Osmanl Devleti'nin iyilikleri de vardr, hatalar da vardr. Ancak 600 sene boyunca
hasenatnn seyyitna ar bast iindir ki, kader-i ilhi bu uzun sre iinde slm'n
bayraktarl unvann onlara ihsan etmitir. Seyyit hasenatna ar basnca da, bu erefli
unvan yine kaderin hkmiyle ellerinden alnmtr. En kt zamanlarnda bile, deil iki gibi
islm'n ak bir hkmne muhalefet, itihad meselelerde dahi er' hkmlere ri'yet etmek
iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri isbat
etmektedir.
B) Maalesef, Osmanl tarihi ve edebiyatnda geen baz tabirler, Osmanl Devleti'nde
ikinin tamamen serbest olduu m'nsna gelecek ekilde
ntn ke
CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR
43
te'vil ve izah edilmek istenmektedir. Bu tbirlerden bazlarna dikkat ekmek istiyoruz.
" iret", bunlarn banda gelmekte ve tarihlerdeki "padiah, ireti severdi" tarznda
geen ifadeler, iki ve sefahet hayat yaard eklinde yorumlanmaktadr. Halbuki bu ifadenin
asl mns, =yaama, iret=keyifli hayat ve elence demektir. Yaamann tadn karma ve
keyifli hayat, meru dairede olduu gibi, gayr-i meru dairede de olabilir. O halde, bu
tbirleri, baka karine olmadan gayr-i meru hayat diye izah etmek, pein fikirlilik olur. Ancak
Yldrm Byezid gibi baz devlet adamlarnn iki itiine dair ak delliler varsa, bunu baka
trl yorumlamak da doru olmaz.
"Sk" kelimesi de manas arptlan kelimelerdendir. Kelime manas, keyif meclislerinde
kadehle iilecek eyleri takdim eden ahs manasn ifade eder. Ancak mevlidde erbet
datana sk dendii gibi, meyhanede arap datana da ayn ad verilir. Sk kelimesini, her
yerde, iki kadehini datan diye aklamak, elbetteki pein fikirliliktir. Osmanl Saraynda
skler elbette vardr. Ancak bunlarn, iki kadehlerini datan ve dolduran kiiler olduklarn,
serbeste iki dattklarn ve bunun ak bir ekilde yapldn sylemek insafszlk olur.
"arap" kelimesi de yledir. Aslnda her eit iki demek olan bu kelime, gnmzde
haram olan ve Arapa'da "hamr" kelimesiyle ifade edilen iki karlnda kullanlmaktadr.
Halbuki Osmanl dneminde, erbet ve su da dahil olmak zere btn iilecek eylere yani
bugnk karlyla merubata da "arap" dendii bir vk'adr. slm hukukunun yasaklad
sarholuk verici ikileri ienlere, hadd-i irb denilen er' cezay uygulayan devlet adamlarnn
kendilerinin, aka bu fiili ilemeleri mmkn deildir.
Bu arada, mezkr kelimelerin tasavvfdaki manalar ile bir ksm metinlerde
kullanldn da unutmamak icab etmektedir.
C) Trkler mslman olduktan hemen sonra, islm'a muhalif olan btn detlerini de
kideten ve nazar olarak tamamen terketmilerdir. slm'n te'siri altnda ve ilk mslman
Trk Devleti olan Karahanllar devrinde (X. asr) kaleme alnan Kutadgu Bilig'deki u cmleler,
bunun en brz mislidir: "Bey iki imemeli ve fesatlk yapmamaldr; bu iki hareket yznden,
sonunda ikbl elden gider. Dnya beyleri arabn tadna ularlarsa, memleketin ve halkn
bundan ekecei zahmet ok ac olur. Bey iki ier ve oyunla vakit geirirse, memleket iini
dnmee ne zaman frsat kalr?"1. Daha sonraki mslman Trk devletlerinin iki hakkndaki
tutumlarn ise, kendilerine resm kod olarak kabul ettikleri fkh kitaplarnda ifadesini bulan
er' hkmler ortaya koymaktadr.
I
I
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, sh. 157-158 (Reit Rahmeti Arat tercmesi).
44
Osmanl hukukular, iki hakkndaki hkmlerde slm hukukularnn kabul ettikleri
esaslar aynen benimsemilerdir. Btn slm hukukular ise, bata arap (hamr) olmak zere,
sarholuk verici ikilerin aznn ve ounun haram, yani kesin olarak dinen yasak olduunu kabul
etmilerdir. Ancak slm'n tesbit ettii ve had denilen cezay gerektirecek iki ime suunun
tarifinde farkl grler ortaya kmtr, imam- A'zam Ebu Hanifeye gre, az veya ok arap
(hamr) imek yahut sarho edecek kadar dier ikileri kullanmak, had cezasn gerektiren bir
sutur. Dier islm hukukulan ise, her eit ikiyi, az veya ok imenin had cezasn
gerektiren bir su olacan aklamlardr. Ebu Hanife arap demek olan hamr ile dier
ikileri ayrd ederken, dier islm Hukukular hepsini ayn hkme tbi klmaktadrlar.
- Osmanl Devletinde tercih edilen birinci gre gre had cezasn gerektiren iki
ime suunun (ki buna irb denmektedir) iki unsuru vardr: Birincisi, az da olsa arap imek
veya dier ikileri ierek sarho olmaktr. Yani btn ikilerin haram olduunda ittifak
etmekle beraber, had cezasn gerektirecek suun teekklnde kk bir gr ayrl
vardr. kinicisi, ceza kasd ve irdedir. Zorla iirilen ikiler, had cezasn gerektirmez. Bu
unsurlardan biri eksik olduunda, had cezas tatbik edilmez; ancak devletin tesbit ettii ta'zir
cezalar uygulanr. Had cezas ise, eksik ve fazla olmadan iki iene sopa ile seksen krba
vurmaktr1.
Osmanl Devleti'nin son on ylna kadar, btn mslman Trk Devletlerinde, slmn
iki iin tesbit ettii ceza aynen tatbik edilmitir. Bunu er'iye sicillerinde grmek mmkn
olduu gibi Osmanl Kanunnmelerinde de grmek mmkndr. Osmanl Devletinde konuyla ilgili
er' hkmler, Avrupal bir hukukunun diliyle "1810 tarihine gelinceye kadar, mer' olmudur.
Geri bu hkmler, tatbikatta tam icra olunmad da sylenebilirse de, nazariyatta kuvvetine
riyet olunmutur"2. Aratrmalar, Osmanl Devletinin son on ylna kadar bu tatbikatn devam
ettiini gstermektedir. Ancak Osmanl Devletinin son yllarnda kabul edilen Men'-i Mskirat
Kanunu, iki ienlere verilen cezalan, alternatifli olarak dzenlemi ve bunlardan birini de
hadd-i er' olarak zikretmitir. Bu kanun, devletin iinde ve dnda ok byk tartmalara
yol amtr3.
Osmanl padiahlar, ok az istisnalar dnda, hern fiilen ve hem de kavlen slm'n
getirdii iki yasana uymular ve bu yasaa uyulmas iin gerekli hukuk tedbirleri
almlardr. Bunlardan II. Bayezid'e ait olan bir fer-
' Kur'an, Mide, 90; Molla Hsrev, Drer Ve Gurer, II, 69-70
2 BOA. YEE. 14-1540, sh. 53-54
3 Cin/Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, I, 267-268
45
mann, sadeletirilmi metnini, sonra da orijinalini, sizlere takdim ederek, meseleyi
btn ynleriyle vuzuha kavuturmak istiyoruz:
"1. Derghma arz olundu ki, sancanza bal ehir, kasaba ve kylerde, dn lerde,
toplantlarda ve benzeri yerlerde, aka arap iildii, eitli sarho edici ikiler kullanld,
her trl rezalet ve sefahetin irtikb edildii grlmtr. Ayrca islm'n eirine ri'yet
edilmeyerek fsklarm bu gibi gayr-i meru fiilerinden, btn mslmanlarn ve zellikle de
limler ve slihlerin rahatsz olduu bildirilmitir.
2. Durum byle ise, emr-i bil-ma'rf nehy-i anil-mnker vazifesi boynumuzun borcu
olmas hasebiyle, bu gayr-i meru' fiillerin yasaklanmas iin, grevli olarak Hamza'y
gnderdim ve aadaki talimat verdim:
3. Emrim size ulanca, bu konuda tam ihtimam gsteresiniz. Sen ki, sancak beisin,
kdlarsnz. Bizzat bu iin zerinde durub kazanzdaki halka, ehirlerde, kylerde ve
kasabalarda tekrar te'yd ve tehdit ile yasak edesiniz.
4. Bundan sonra hi bir yerde, fsklar toplanp aka gnh ilemeye-ler ve islm'n
e'airine gerei gibi ri'yet edeler.
5. Sen ki, sancak beisin, bu hususu grp gzetip emrime aykr hareket edenleri kd
kararyla hakkndan gelip, er' hkmleri ve emirlerimi icra edesin.
6. Bu memleketlerin subalar (emniyet mirleri) ve yardmclar da, bu konuda,
kadlara yardmc olalar. Gayr- meru fiillerin kaldrlmas hususunda kadlarn yannda yer
alalar ve kimseye dnlerde ve toplantlarda, slm'n emirlerine aykr i ettirmeyeler.
Edenleri mahkemeye sevkedip, er' yarglama neticesinde haklarndan geleler.
7. Siz ki, kdlarsnz, her biriniz, bu fermanmn bir rneini er'iye sicillerine
kaydedesiniz ve daima icra edesiniz. Bu konuda ihmal ve msamaha gstermeyesiniz. ihmal ve
msamaha ettiiniz duyulursa, sadece grevinizden azledilmekle kalmazsnz, byk cezalara
arptrlrsnz. Bu yazl emrimin, size ulatn, grevli memurum ile bana bildiresiniz.
yle bilesiniz ve almet-i erife itimat edesiniz"1.
Fermann Orijinali, Bursa er'iyye Sicilleri, A 33/21, Vrk. 338/B.
OSMANLI'DA HAREM
Fermann Orijinali, Bursa er'iyye Sicilleri, A 33/21, Vrk. 338/B

47
Osmanl Padiahlarnn bu yasaklarna ve er'ate kar bu hassasiyetlerine ramen,
aka er' hkmleri inemeleri nasl dnlebilir? Bu mislden de anlalmaktadr ki,
Osmanl Padiahlar hakknda sylenen "sarho" ve "aile hayat berbat" gibi ithamlar, tamamen
iftiradr ve belli bir vesikaya dayanmamaktadr. . :,
II- OLAN KAVRAMI LE LGL ARPITMALAR
Bu konuyu yeri gelince yeniden ele alacaz. Ancak yalan ve iftiralara ok gzel ve
arpc bir misl olmas sebebiyle burada sadece yaplan arptmaya dikkatleri ekerek
meseleyi zetlemek istiyoruz.
1) Kelimelerin Manalar arptlmaktadr
Bilindii gibi, "Herkes kendi aynasnn mhedtna tbi'dr". Baz ke ve kitap
yazarlar, Osmanl Padiahlarn da kendilerine kys ederek onlarn da sapk ilikiler iine
girdiklerini zannederek, Osmanl Tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen iolan
meselesini dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan
Enderun'da yani i Saray'da alan devirme grevlilere, endern personeline veya dier bir
ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda da bir gurup
iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, smail Hakk Uzunarh'nn Kap Kulu Ocaklar Kitabn
inceleyebilirler1. '-
olan kelimesini rezil hallere yorumlayanlara, burada ksaca cevap vermek ve
arptmalara rnek olarak okuyucularn da nazarlarna takdim etmek icabedecektir.
Bir ksm yazarlar, Padiahlarn Enderun denilen i Saray'da kendileriyle gayr-i meru
mnsebette bulunduklar i olanlar denilen gen ve gzel delikanllar bulundurduklarn ve
hatta bunlar bakalarndan kskandklarndan dolay bazlarnn yzlerini dahi rttrdklerini;
baz Osmanl Padiahlarnn ise tamamen erkek dkn olduklarn utanmadan kaleme
almaktadrlar2. Ayrca Kbsnme ile ilgili iddialar da bunun gibi samadr.
imdi iddia sahiplerinin delil olmak zere Kbusnme'den ve Yavuz Sultn Selim'in kz
Fatma Sultn'a ait kocas Mustafa Paa'ya yaz-
Uzunarl, Kap Kulu Ocaklar, c. l-ll 2 Mesela bkz. Meral Altnda!, Osmanlda
Harem, istanbul 1993, sn. 163-165
i.
48
d bir mektuptan nakledilen cmleleri ve bunlar nasl arpttklarn gzler nne
sererek, dier arptmalarn da bunlar gibi olduunu okuyucuya anlatmak istiyoruz:
ddia sahiplerine gre, Osmanl Hareminde btn arpk ilikilerin yannda Padiahlarn
ve Enderun halknn erkeklerle ve hem de i olan denilen Saray Hizmetlisi olan erkeklerle
arpk ilikileri vard. IV. Murad bunlardan biriydi. "Btl tasvir, safi zihinleri iyice tadll
edeceinden yani saptacandan", biz tasvir yerine bunlarn iddiasna cevap vermek istiyoruz,
iddialarn isb'at iin getirdikleri nemli bir delil u:
Ziyar Oullarndan Emr Keykavus tarafndan 475/1082 tarihinde olu i-in Nasihat-
nme tarznda telif edilen Kbs-nme adl bir kitabdan alnan bir iftiradr. ddiaya gre,
Osmanl Padiahlar tarafndan da benimsenen bu Kitap'taki tlerden kadnlarla cins
mnsebetle ilgili olanlarndan birisi udur: "Ve yaz olunca avretlere meylet, kn olanlara ki,
salk ve esenlik i-inde olasn. nk olan teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse
sala zarar verir. Ve avret teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur."1.
ddiaclara gre, bata IV. Murad olmak zere, baz Osmanl Padiahlarnn yazlar kadnlarla
ve klar da erkeklerle beraber olduklar nakledilmektedir. Kbsnme'nin XIV. yzyl yani
Ftih'in babas II. Murad zamannda Mercimek Ahmed tarafndan yaplan tercme olduunu
ve o zamanki ifadeler kullanldn kendileri de kabul etmektedirler.
Daha da ileri giderek, bu iin Osmanl damadlarna kadar uzandn ve hatta Yavuz'un
kz Fatma Sultn'm bu yzden ilk kocas Antalya Sancak Bei Mustafa Paa'dan ikyet ettii
bilinmektedir. Fatma Sultn'm kime yazld belli olmayan bir mektubundan aldklar u
cmleyle iddialarn isbt etmeye kalkrlar. Cmle udur: "Benim Devletl Sultn Babam,
Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn
zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir."2. iddiaclara gre,
bu cmleler, Osmanl beylerinin erkekler ile iliki kurduklarn isbat etmektedir. Ancak bu
mektubun XV. yzyla ait olduunu kendileri de kabul etmektedirler. O asrda kelimenin
manasnn gen kz ve erkek demek olduu ise, lgatlerden anlyoruz.
Bu arada unu da ifade edelim ki, konuyla ilgili arptmalarn bana bir yazarn "nk
siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz"
ir-, oa
sc, -n1 -
Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163; Kr. 37-40. Altndal, Meral, Osmanl'da
Harem, sh. 163-164, 37-40
CARYELK VE HAREMLE LGL KASD ARPITMALAR
49
mealindeki ayeti koymas ve dipnotta da 80-84. yetleri vermesi ok manidardr1.
imdi gelelim meselenin izahna:
nce bir konunun izah gerekiyor: Kur'an'dan nakledilen yet, Hz. Lut'un livta
gnahn ileyen kendi milletine syledii bir szn parasdr. Tamam yledir: "Siz, sizden
evvelki insanlarn ilemedii bir fuhu ve byk gnah m iliyeceksiniz? nk siz, kadnlar
brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz. Gerekten de siz arlklar ve gnahlar iine
giren bir milletsiniz."2. Kur'an, Hz. Lut'un bu szlerinden sonra kavminin kendisini
memleketten karmak zere harekete getiklerini ve ancak Yce Allah'n bylesine arla
giderek livta suunu ileyen Lut Kavmini iddetli bir azapla azaplandrdn beyn
buyurmaktadr. Nakledilen yet meali ile konunun hi bir mnsebet ve alakas olmad aka
grlmektedir.
Gelelim ikinci hususa; Bilindii gibi, her zamann bir lehesi ve konuma az vardr. Yani
kelimeler farkl zamanlarda farkl manalarda kullanlmaktadr. Erzurumlular, "Misafiri yola
vurmak" tabirini kullanrlar; herhalde bundan, misafiri kaldrp yola arpmak deil, uurlamak
manas anlalmaldr. Azeriler, "Kulluun edeyim" demektedirler; bunun manas da senin klen
olaym deil; sana nasl yardmc olabilirim manasna olduu aktr.
te hem Kbusname'de ve hem de Fatma Sultn'm Mektubunda geen olan
kelimesinin de manas arptlmaktadr. Zira XIV. ve XV. asr Trke metinlerde olan
kelimesinin manas, bugn kullanlan manadan -nemli derecede farkldr. Temel kaynaklardan
anladmza gre, bu asrlarda "olan" kelimesinin iki temel manas vardr: "olan" kelimesinin
birinci manas, cins ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise, yine erkek olsun kz olsun
"gen" demektir. Bu kelimenin srf erkek cinsi karlamaya balamas, bundan sonraki
devirlerde sz konusudur3.
Buna delil ok ise de, en gzel delil, Erzurumlu Mustafa Darir'in XIV. yzylda yani
Kbusnme'nin Trke'ye tercme edildii asrda kaleme alnan Yz Hadis Tercmesindeki u
ifadedir: "Bu kez Resul Hazreti cevb verdi, buyurd kim, "Evlenn unun bigi avretler ile kim,
erden kamaz ola,
' Kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, istanbul 1959, sh. 76-
78; Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 37-40; Bkz. Kur'an, A'rf, yet, 80-84
2 Kur'an, A'rf, yet, 80-81 , .
,
3 Bu kymetli zet, eserin birinci basksn inceleyen ve ok nemli kabul ettiim bir
deerlendirme yazs gnderen, deerli meslekdam Dr. Musa Duman'a aittir. Ayrntl bilgi
iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, Sy.
XX.
50
olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetimin okluu ile fahrlanurum yarn
kyamet gnnde"1. Yani "ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla evlenin."2.
Tesbitlerimizi teyid eden bir husus da, Kbus-nme'yi tercme eden mtercim ile Yz
Hadis Tercmesini yapan mtercimin ayn asrda yani Ftih Sultn Mehmed'in babas II.
Murad zamannda yaam olmalardr. Zaten Tarama Szl bata olmak zere, filolojik
kaynaklar da bu dediklerimizi dorulamaktadr. Ancak kelime oyunlaryla tarihi ve islmiyeti
ktlemek istiyenlere, elbetteki diyebileceimiz fazla bir ey yine de bulunmamaktadr. Bizi
asl zen husus ise, Uluay gibi bir aratrmacnn da ayn dedikodulara nem vermesidir ve
hatta Harem II Kitabnda yalanladn Harem Hayatnn Yz adl eserde dorulama veya
sadece nakilde bulunma yoluna girmesidir.
' Ma'kl bin Yesr adl sahabenin naklettiine gre, bu Hadis-i erifin tamamnn
bahsettiimiz asrdaki Trke'ye tercmesi yledir ve bizim iddilarmz isbt edecek ok
sayda kelime gemektedir:
"Resul Hazretine -Sallellhu Aleyhi Ve Sellem- bir kii geldi. Eydr: Y Reslellah! Bir
avret buldum, gkek, hem asl ho, ill olan eylemez (yani ocuk dourmaz). Evlenrin, ne
buyurursan? dedi. Resul Hazreti buyurdu: Ol avreti alma. Bir zamandan sonra ol kii yine geldi
kim, ol avretti alaym m Y Reslellah? dedi. Yine destur vermedi. nc kez ol kii yine
geldi. Alaym m Y Reslellah? dedi. Bu kez Resul Hazreti cevab verdi, buyurdu kim:
"Evlenn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola; olan dourgan ola, mmetim ok
ola kim, ben mmetim okluuyla fahlanurn, yarn kyamet gnndedir"
Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'yye
Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A; Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, V, sn. 2923-2926
2 Ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine,
Trkiyat Mecmuas, Sy. XX. Deerli meslektamzn u tesbitleri de ok nemlidir: "Edebiyat
Fakltesi rencisi olduum yllardan beri zaman zaman duyduum ve okuduum, Divan
Edebiyatnda bir ksm irlerin olanc olduklar sulamas karsnda, ta o zamanlar bir phe
ve bu pheyi bertaraf edecek alma konusunda bir sorumluluk duygusu kaplamt iimi.
Akademik hayatmn ilk yllarndan itibaren, byle bir eyin gereini renmek iin
aratrmaya baladm. Neticede, "olan" kelimesinin anlamyla ilgili olarak sizin aklamanz ve
yorumunuzla benim tarih kaynaklardan faydalanarak vardm sonu birbirine mutabktr."
*!
u
51
XIV. Asrda Olan Kelimesinin Gen Kz Ve Erkek Manasna Geldiine Dair Ha-
dis-i erifin Tercmesi (Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet
Ktphanesi, Ali Emir, er'yye Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A)
\2}\)V V JL> ^
I- 3
-vy ra) ^ u r. -O' "^ ^ "
! - di' T^ VJ~r^vx *."'__* vJl^' v*1 P "-^ \*
.1 ^
L_
52
Ayrca u cmle de bu konuda aktr: "Eer olan kzsa, kz dourmu avrat sdn
emzireler; eer er ise er olan dourmu avrat sdn em-zireler." 1. O halde XIV. ve XV.
asrlarda olan tabiri gen kz ve erkekler iin ve avrat tabiri ise yal kadnlar iin
kullanlmaktadr. Nitekim Kbsnme'nin asl dili olan Farsa'daki olan kelimesinin karl
bulunan gulam kelimesinin de manas byle zikredilmitir: "Gulm; ocuk ve gen demektir.
Doutan genlik dnemine kadarki safha"2.
Bu giriten sonra Kbsnme'deki ve Fatma Sultn mektubundaki ifadeler daha iyi
anlalmaktadr: ,
Kbus-nme, biraz evvel de belirttiimiz gibi, bir Nasihat-nme mahiyetindedir. Her
konuda yet ve hadislerle veya eski devlet byklerinin ahlak esaslaryla ssleyerek evladna
nasihatta bulunan bir devlet adamnn nasihatlar durumundadr. te Kbsnme'nin 15.
Kitab, ahlak bir konu o-lan Kar-Koca Mnsebeti (Cim'n yisi ve Kts) hakkndaki
tavsiyeleri ihtiva eylemektedir. Buradaki tavsiyelerden biri de, birden fazla hanm bulunan ve
cariyeleri de var olan oluna yapt u tavsiyedir: "Ve yaz olcak avretlere meylet ve kn
olanlara; ta ki, ten-drst olasn. Zira ki, olan teni ssdur, yazn iki ss bir yere gelse teni
azdur ve avret teni sovuktur, kn iki sovuk bir yere gelse teni kurudur. Vesselam."3.
Yani birden fazla kadnlarn olmas halinde, yazn ksmen yal kadnlarla ve kn da
gen kadnlarla beraber ol ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk gen kadnn teni scaktr,
yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir. Ve gen olmayan kadnn teni souktur,
kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur. imdi bu manay arptarak, erkeklerle beraber
olmay tavsiye manasn karmak, ilimden ve dilden haberdar olmamak demektir.
Fatma Sultn da, kocas, gen cariyelerle beraber olup kendisine iltifat etmediini
yazmaktadr. "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir
kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii
gc olanlar derdinedir." Bu cmlelerle kendisini bir kpek yerine bile koymadn, anasndan
babasndan zorla cariye diye ald gen kadnlarla beraber olduunu babas olan Osmanl
Padiahna ikyet etmektedir. Gen cariyeler ile beraber olmak
1 Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Ktphanesi, III. Ahmed,
No: 557, Vrk. 10/B; Tarama Szl, Trk Dil Kurumu, V, sn. 2923-2926
2 Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737
3 Emir Keykavus, Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle, Nere
Hazrlayan, Orhan Saik Gkyay), Ankara 1974, sh. 112-113
53
demek olan "ii gc olanlar derdinde olmak" manas nerede? Erkeklerle beraber
olmak manas nerede?1.
Bu iddialar ileri sren yazarlar da biliyor ki, braknz bir Osmanl damadnn arpk
iliki kurmasn, Sultnlar ile evli iken baka kadnlar ile evlenmeleri dahi fiilen yasaklanmtr.
Konuyu Sultnlarn evlenmeleri bahsinde ele alacaz. Ancak szkonusu mektubun manasn
anlamyanlar, bir ksm ifadeleri kendilerine gre yorumlamaya kalkmlardr2.
2) Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor
Btn bu iddialara imdi de Osmanl Devlet Tekilatndaki olan Meselesi asndan,
ksa ekilde cevap vermek zaruret haline gelmitir:
Evvel, iolan kelimesini tarif etmek gerekmektedir. Iolan, Enderun denilen
Saray'da alan zenle ve dikkatle seilmi saray grevlilerine denmektedir. Osmanl
tarihinde, Topkap, Galata, brahim Paa ve Edirne Saraylarnda yetitirilen ve zamanla
muhtelif devlet hizmetlerine kan devirmeler olarak tarif edilmektedir. Bunlara Saray
Acemi Olanlar veya Celeb de denmektedir. Bir de Yenieri Ocann acemileri vardr; aslnda
bunlara i olan dense de, bunlar Saraydakilerden ayrmak iin Sadi ad verilmektedir3.
O halde i olan, bir terimdir. Oian kelimesi, illa da kt niyetle seilmi gen ocuk
manasna gelmez. Belki Enderun denilen Saray'da istihdam edilmek zere seilen
devirmelere de denmektedir. olan denmesi, Saray'da istihdam edilmelerinden
kaynaklanmaktadr. Ayrca burada istihdam edilecek devirmeler, Enderun Mektebinde
yetimektedirler. Yani Enderun ayn zamanda devlet adam yetitiren bir faklte
durumundadr. Nitekim buradan yetien devlet adamlar arasndan pek ok belerbeiler ve
sancakbeleri kmtr.
1 Bkz. Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 31, Maalesef, Harem
konusunu derinlemesine inceleyen Uluay da ayn hataya dm ve Fatma Sultn'n beyi
Mustafa Paa'y cins sapk olarak vasflandrmtr. Halbuki Mustafa Paa, gen cariyelerle
beraber olup Fatma Sultn' ihml ettiindoen ondan ayrlmlardr; Uluay, M. aatay,
Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49 vd.. ; Kr. Altndal, Meral, Osmanl'da
Harem, sh. 163-164, 37-40
2 Bkz. Uluay, M. aatay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49
vd.
3 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 159; Uzunarl, Saray Tekilat, 297 vd.
54
kinci olarak, baz yabanc seyyahlarn ve bir ksm slm dman tarihilerin
anlattklar gibi, Enderun yani Saray'da almak zere yetitirilen i Olanlarnn yakkl
olmas, Padiahlarn gayr-i meru arzularn tatmin iin deildir. Belki Saray yani Osmanl
Devleti'nin en geni snrlara ulat dnemlerde toprak alan 24 milyon km2yi bulan,bu
muhteem devletin Devlet Bakanl saray demek olan bu mahalde alacak personel
dikkatle seilmeliydi. Bugn bile babakanlk ile cumhurbakanl Kknde alan personel ile
normal bir devlet dairesinde alan personelin ayn zelliklere sahip olmadn, aslnda bu
iftiralar kitaplarna alanlar da bilirler. Gerekten Saray'da alacak personel, sr tutmal,
eli aya dzgn olmal, yalanc ve hin insanlar olmamalyd. te btn bu zelliklere sahip
devirmeleri i olan adyla tesbit edebilmek iin bugn Krimonoloji veya benzeri ilimlerin
yerine Osmanl dneminde de ilm-i Sm veya ilm-i Kyafet denilen bir ilim dal vard. Elinin
ayann gznn kulann zelliklerine gre, bir insann ahlaki yaps az ok tesbit
edilmekteydi. te Enderun denilen Saray'da alacak i olan denilen personel, bu konuda
uzman olan kiilerce seilmekteydi. Glmn veya olan denilmesinin bir sebebi de, burada
bugnk gibi kadn personel altrlmamasndandr. Bunu, ilgili blmde daha ayrntl olarak
anlatacaz.
nc Olarak, Saray'da alan i olanlar yakkl genlerden o-lumas
sebebiyle, Padiah asndan deil, kendi aralarnda muhtemel bir gayr-i meru durumdan
saknmak iin ok dikkat ekenlerin yzlerine pee rtmesinin emredilmesi doru olabilir.
Ancak bu Padiahn onlar bakalarndan kskanmalarndan dolay deil, bu konudaki er' bir
hkmn tatbikinden ileri gelmektedir. Gerekten slm hukukunda bir hkm vardr: "Gen bir
hoca veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis insan
ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr
genlere bb- emred denilir"1. Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl
Padiahlar uymular ve bir ksm saray grevlisi iolanlarna yzlerini pee ile rtmelerini
emretmilerdir. imdi soruyoruz, Kur'an'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet
yorumlara gitmek nerede?
Drdnc olarak bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz: Biraz sonra anlatacamz
gibi, i olanlar, deiik hizmetleri grmektedirler. Bu hizmetlerden biri de Has Oda'nn
hizmetlerini grmektir. Has Oda, Padiahn i olanlar ile beraber olduu ve gayr-i meru
hayat yaad bir mekn deildir.
Kr. bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, Kerhiyye Ve istihsn Bahsi, VI, sh. 382.
55
Biraz sonra Has Oda'nn mahiyetini renince byle bir iddiadan titrememek mmkn
deildir.
Gerek Has Oda, Enderun odalarnn birincisi ve en itibarls olup Ftih tarafndan
personel mevcudu otuz kii olmak zere kurulmutur. Daha sonra dier Padiahlar tarafndan
geniletilmitir. Harem'de deil Enderun'da yer almaktadr. Has Oda'da Hrka- Sa'det ve
dier mukaddes emnetler bulunmaktadr. Has Odallarn asl vazifelileri de Hrka- Sa'det
Diresini s-prmek, tozunu almak, mbarek gecelerde gzel kokularla donatmak ve gl suyu
serpmek, Kur'an- Kerim okumak, Padiaha ait hizmetleri grmek yani Saray iinde Padiahn
husus personeli olmaktr.
imdi bu mana ile, ileri srlen iftiralar arasnda ne mnasebet olabilir? Bylesine ulv
gayelerle istihdam edilen personeli Padiahn erkek cinsel arkadalar diye takdim etmek,
eytann dahi aklna zor gelen bir iftiradr1.
III- OSMANLI PADAHLARININ ALE HAYATLARIYLA ALKALI ARPITILAN
BAZI HAKKATLAR
Tanzimattan beri ieride ve dardaki slam dmanlar, slam dmanln dorudan
iln etmekten korktuklarndan ve mslman milletimizden ekindikleri iin, bu dmanlklarn
Osmanl Dmanl ile ortaya koyma abasna girmilerdir. Bu abalarn banda ise, milletin
doru tarihi bilmesini nlemek ve bu arada mmkn olduunca arptlan tarihi, onlara telkin
etmeye almak gelmitir. Osmanl dmanlnn yaplmasna vesile klnan konularn banda,
Osmanl Padiahlarnn aile hayat ve Osmanl Tarihine has tabiriyle Harem Hayat vardr.
Harem Hayatn, bir sefhet ve gayr- meru elence hayat gibi takdim etmeye alanlarn
ounluunun, Osmanl Devleti'nin paralanmasnda nemli rol bulunan Yahudi, Ermeni yahut
Dnme denilen eski tfeklerin olmas ok dikkat ekicidir. Bunlarn yazd eserler, ok gzel
basklar yaplarak ve de eitli dillere evrilerek, kitaplarn vitrinlerini, hem d dnyada ve
hem de kendi lkemizde sslemeye, maalesef devam etmektedir. Bu arada bunlarn tesiri
altnda kalan iyi niyetli bir ksm ilim adamlarmzn ve bu yaynlar okuyan halkmzn, yangna
krkle gitmesi de, iin cabas olmaktadr.
Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas,
Cz, 7, sh. 393 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 142-143; Uzunarl, Saray Tekilat,
322-335
56
nemle ifade edelim ki, Osmanl padiahlar mslmandrlar ve en az bu asrdaki
mslmanlar kadar Allah'n emir ve yasaklarna kar titiz ve hrmetkardrlar. lerinde ok
sayda veliyyullah bulunduu ifade edilen bu insanlar, elbette gnahsz deillerdir. Baz
gnhlar ilemeleri de mmkn ve hatt ne acdr ki, vki'dir. Bununla birlikte XIX. yzyln
balarna kadar hemen hemen btn hukuk sistemlerinin ve bu arada baz artlar altnda islam
hukukunun criye messesesi mevcutken, Osmanl padiahlarnn zina gibi ve aka kadn
oynatp iki ime gibi fuhiytlan yaptklarn hibir akl banda insan iddia edemez. Cariyelik
messesesini suiistimal eden padiahlar km olabilir, fakat aka er'i hkmleri
ineyerek gayr- meru elence partileri dzenleyen padiah bulunduu iddia dahi edilemez.
Biz bu meseleyi kitabmzn dier blmlerinde inceleyeceimizden, burada ksa kesiyoruz.
Ancak Osmanl padiahlarnn aile hayat ile alkal bir kaynan verdii bilgilerin nasl
arptldn ve meselenin aslnn nasl olduunu belgeleriyle burada hemen takdim etmek
istiyoruz.
1-dris-i Bitlis'nin arptlan fadeleri
Osmanl padiahlarndan Yavuz'un yakn mavirliini yapan byk slam limi ve
Osmanl tarihisi dris-i Bitlis, slam hukukularnn Siyaset-i er'iye denen eserlerinden de
yararlanarak, Halife ve Sultanlarn siyas, ahlk ve ailev durumlarn inceleyen Kanun-
ehinh adl eserini telif eylemi ve bir gre gre heybetli padiah Yavuz Sultan Selim'e
ve bir dier gre gre ise, onun erken vefat etmesi sebebiyle Kanun Sultan Sleyman'a
eserini takdim eylemitir. Bizi ilgilendiren husus, bu eserde Osmanl padiahlarnn ailev
hayatlarn ilgilendiren blm ile ilgili yaplan yanl tercme ve tahrifatlardr.
ran asll bir ilim adam, konuyla ilgili ksmn baln, "Drdnc Kaide; Meclis-i ns
tertibinde (alma-tanma toplantlar dzenlemede), iret (iki ime), tenezzh ve kaynama
bezminin tensikindedir." diye tercme eder1. Bir dier aratrmac ise, bu ksm, "Burada
Sultan'a zevk ve safda, ar olmamak artyla izin verilir (kadn, iki, ark ve alg dinleme
gibi)" diye -zetler2. Bu nakilleri gren birisi, Osmanl padiahlarnn ikili ve kadnl elence
partileri dzenlediklerini ve bunun kanun haline geldiini zanneder.
1
Tavakkol, Hasan, idris-i Bitlis'nin Kanun- ehinh'sinin Tenkidli Neri ve
Trkeye Tercmesi, istanbul . EF-DT. No: 37. Sn. 105.
2 Uur, Ahmet, Osmanl Siysetnmeleri, istanbul, tarihsiz. Sri. 101.
57
Halbuki meselenin asl yledir: "Sohbet ve iret meclisinin tertibi ve te-nezzh il
muaeret toplantlarnn tanzimi hakkndadr." Bilindii gibi, iret, elence ve keyifli hayat
demektir. Elence ve keyifli hayat, meru direde olabilecei gibi, gayr-i meru direde de
olabilir. Bunu iki meclisi diye tercme etmek byk hatadr. Zira devamnda yet ve
hadislerle, hell diresinin keyfe kfi olduu ve padiahlarn da meru direde elenmesi
gerektii zerinde uzun uzadya durulmaktadr. Meru direde sohbet ve elence meclisleri
tertip etmek nerede? "Ar kamamak artyla kadn, iki ve alg toplantlar dzenlemek"
nerede?1
kisi arasndaki fark daha yakndan anlamak ve Osmanl Padiahlarnn ailesiyle ilgili
mnsebetlerinde uymalar gereken kaideleri daha yakndan renmek iin, dris-i Bitlis'nin
konuyla alkal izahlarn buraya nakletmekte yarar vardr. Bylece Osmanl padiahlarnn aile
hayatlaryla ilgili temel e-saslar, ehliyetli bir limin dilinden dinlemi oluruz:
2- dris-i Bitlis'nin Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlaryla Alkal Tesbit Ve
Tavsiyeleri
Kanun-i ehinh adyla Yavuz'a takdim ettii Risale'sinin 50. maddesinde Osmanl
padiahlarnn hususi hayatlaryla alkal dsturlar yle -zetlemektedir:
"50. Drdnc Esas: nsiyet ve muaeret meclisi tertibi ve tenezzh i-in gerekli
eylerin tanzimi hakkndadr. Ehl-i akl indinde karar klnmtr ki, dil sultanlarn, gizli ve ak
sohbet ve muaeret meclisleri tanzim etmeleri zaruridir. Husus ve aile ii gizli sohbetlerin
yaplmas, sultann gizli srlarn amas ve gnln ferahlandrmas yani iini dkmesi asndan
icab etmektedir. Beden ve nefsin muvafk ve meru bir ekilde tedbiri, menzil ve meskenin
nizm iinde idaresi, sultana ait kanun ve esaslardandr2.
En uygun tarzda neslin ve nefsin devam ve bekas iin gerekeni yapmak her ferde
vcibdir. Hususan, cemiyetin nizm ve intizmna vesile olan ahs yani Sultan iin daha da
lzumludur. Yce Allah insan denilen sarayn te'sisi ve nev'-i insann bekas hususunda
"Uykunuzu sizin iin bir istirahat vesilesi kldk. Geceyi rahatnz iin bir rt, gndz de
geiminiz iin msait bir ze-
Akgndz, Ahmet, Osmanl Kanunnmeleri, III, sh. 12-13.
2 Acdr ki, Hasan Tavakkol ve onu takip eden bir ksm ilim adamlar, "Meclis-i iref'i,
iki meclisi olarak tercme etmiler ve bu bahisdeki izahlar ala-bildiine tahrif etmilerdir.
(Tavakkol, 105). .
58
min kldk"1 buyurmaktadr. Hz. Peygamber de bu mnya iaretle "phesiz nefsinin
senin zerinde bir hakk vardr" buyurmaktadr.
Gerekten beden, yeme ve ime ile takviye edilmezse, nikh dairesindeki aile hayt ve
muaeret ile (menkih ve muert- mergbt) nefis gemlenmezse, btn iler felce urar.
Miza za'fa urar ve Hz. dem'in belirttii gibi, "Nefis zorlanrsa, krlesin" Bu sebepledir ki,
Reslullah, "Ben sizin dnyanzdan eyi severim: Gzel koku, kadnlar ve gzmn nuru olan
namaz" diye ikazda bulunmutur.
Bazan ehl-i islam nefislerini muhafaza iin, devaml orutan men etmi ve "Yl boyunca
oru tutann orucu oru deildir" buyurmu; bazan da nefsan riyziytda i'tidle davet
ederek ve "islam'da ruhbanlk yoktur." buyurarak hakka ird etmitir. Zira Din-i Muhammedi,
adalet ve i'tidl dinidir. Bu millete ifrat ve tefrt yasaktr.
Padiahlar iin, bedenin rahatn temin etmek zere haram ve er' yasaklardan
kanmalar; ancak nefsin gemlenmesi iin hikmet-i Nahiyesinin iktizsna uymalar
emredilmitir. Fazla rahat ve cisminin ar kendi haline braklmas, hususan sultanlar iin,
divan ve sohbet meclislerinde asla tavsiye edilmez. Herey i'tidlinde olmaldr. Dier
nimetler de buna kyaslanr. Tekellfsz hayat ve baz rsum ve detlerin terki, siret-i
nebevidir. Hz. Pey-gamber'in husus meclislerine avamn dahi etmemesi iin yet nazil
olmutur ki, melen, "Peygamberin evlerine size izin verilmedike girmeyiniz"2 buyu-
rulmaktadr. Bugn ise, cumhurun mhim meseleleri belli resm ve detlere gre karara
balanmakta ve hatta zlim Kayser ve Kisralar gibi meliklerin divan kanunlarna riyet
edilmektedir. Byle bir dnemde, elbetteki sultanlarn husus bir encmeni ve zel bir divan
olmaldr. Sultan, husus mes'eleleri ve srlar orada grmelidir.
Bilmi olasn ki, sultanlar, husus meclislerinde er' haramlardan iddetle kanmallar
ve nefislerini yasaklar irtikbdan temiz tutmallar. Eer nefs-i emmre, ihtiyarn yularn
akln elinden alr da kuvve-i eheviye ve gadabiye ifrata giderse, en azndan nehy-i er'ye
muhalefeti mutlaka setr etmeliler, ilh emir ve nehiylere muhalefeti setretmek, manev
korkuyu gsterir. Aka gnahlar irtikb ise, inad ve srar muhbirdir ki, padiahlarn bu hali,
re'ya ve sipahilerin de, kstaha ilh hkmlere kar hrmetsizlik etmelerine sebep olur.
Kur'an, Amme Sresi. 2 Kur'n. Ahzb, 53.
59
Dier mhim bir husus da, mehm emken sultanlarn sarholuk verici ikiler (mskirat)
ve gayr- meru elencelerden saknmalar lzumudur. Zira onlarn akllar, nizm- lemin
vesilesidir, iyi ve kty birbirinden ayrmak isteyen her fert aklnn tekmilini ister. Akln ve
ilminin eserleri, btn memleketi ihata etmesi gereken sultanlar, haydi haydi bununla
mkellefdirler. Haram olan sarholuk verici ikilere cr'et edildii takdirde, en az zararl
olan zm arabdr. Dier haram ikiler ve uyuturucular daha zararldr. Ehl-i hikmet
indinde hepsinin de akl ve idrke verdii zarar bilinmektedir.
Sultanlarn gayr- meru tarzda ifratla araba devam etmeleri, mlk ve devletlerinin
harabna yol aar; din ve milleti ihtille ma'ruz brakr. Bu mn ehl-i er' ve hikmet yannda,
burhanlarla ve bu fakir katnda tecrbelerle isbt olunmutur. Gayr- meru ikilere srarla
devam eden Acem Melikleri, din ve devlet binalarn ykmlardr.
Gayr- meru elencelere (melh) dalanlar, vakitlerini boa verirler ve kumarn da sonu
yoktur. Bunlarn lezzetleri zevale mahkmdur ve mrn zayi edilmesi demektir. Nitekim Allah
(c.c) buyuruyor: "phesiz iki, kumar, ta-plmaya has dikili talar ve fal oklar, eytann
emelinden birer pisliktirler. Ondan kannz ki, felaha kavuasnz."1
Saz ve benzeri letleri ve gzel sesleri dinleyerek, gnllerin almas ve dertlerin
giderilmesine gelince, bu anlay Yunan felsefesinin kanunlarna uygundur. Baz seslere ehl-i
eriat da ruhsat ve msade vermitir. Mesel gzel sesle Kur'n okumak bunun banda gelir
ki, Kur'n'da "Kur'n' tertl ile oku"2 buyurulmutur. Hz. Peygamber'in u hadsi de bunu
teyid etmektedir: "Kim Kur'n' gzel sesle (teann yapmadan) okumazsa, bizden deildir".
Gazel okumak ve iir ind etmek de, meru'dur. Hz. Peygamber de iir inadna ve gzel
teannsine msade etmitir. Def ve ney gibi bir ksm alg letlerine de, ekseri afii
imamlar ruhsat vermitir. Ud ve kanuna, baz afii hukukular, mbahdr demitir. Fetva
Kitablarnda bu husus kaytldr. Baz ehlullah ve evliya da, sema' ve benzeri hallere caiz
nazaryla bakmlardr. Bu fakir, ud ve ney gibi baz letlerin caiz olduu hususunu, delilleriyle
aklayan bir Risale yazdm.
Sultanlarn nikh yoluyla hanmlaryla muaeretine ve nefsin arzularn "Size hell olan
kadnlardan halinize gre iki ve drde kadar nikh edebilirsiniz"3 iznine uygun olarak
gemlemelerine gelince, bu makbul, meru ve
Kur'n, Mide, 90. Kur'n, Mzzemmil, 4 Kur'n, Nisa, 3
60
tabiata uygundur. Bununla yetinmeyip gen ve gzel kzlar arzu ederlerse, bunun da
meru yolu cariyelerdir. Bu meru yolda, ok sayda hanm ve cariyeye sahip olan Hz.
Sleyman, dokuz hanm ve ok sayda cariyenin sahibi Hz. Davud nmune-i misldir.
'...;,
Sultan ve halifelerin hanmlar ve kzlaryla muaeret ve sohbet meclisinde beraber
olmas, nikhl eleri ve cariyeleri ile husus dairede halvette kalmas, elbetteki nefsin
arzularn gemlemek ve eytan hevesleri durdurmak iin gereklidir. Onlarla her zaman
beraber olmas, din ve devletin mhim meselelerini bunlara ap onlarla meveret etmesi ise,
muteber deildir. Nikhl hanmlar ve criyeleriyle de olsa vaktini fazlaca onlarla geirmesi,
vaktin zayi edilmesi demektir.
Nefsin yeme, ime ve karn doyurma ile lezzetlerini tatmin yoluna gitmesine gelince,
elbetteki itidal dairesinde btn meru yiyecek ve iecekler caizdir. Her trl nimeti tatma
kaps aktr; ancak mubah da olsa israf haramdr. Zaruret mikdarlarndan fazla yeme ve
ime, erbb- akln melmn mcibdir. Hikmet-i lhi, taamn azaltlmasn maliyata ycelme
asndan iktiz etmektedir ve bu many anlatmak iin "Alk Allah'n taamdr"
buyurulmutur. Gda ve taamdan gaye, bedenin hayatiyyetinin devamdr. frat derecede yeme
ve ime ise, bedene zarardr; trl maraz ve illetlere yol aacaktr. Yani hem din ve hem
dnyev zarar netice vermektedir.
Velhsl sultanlarn gnl halvethne-i ilhdir ve nihayetsiz feyizlerin mehbetidir. Bu
sebeple halvet vakitlerini daha ok tat, ibdet, Kur'n okuma, zikir, dua ve ihlsla amel gibi
ulv eylere ayrmaldrlar. Husus sohbetlerinde hemdemleri ve nedimleri, ehlullah ve limler
olmaldr. T ki nefsi tezkiye edilsin, hakik ilm ve marifetlerden istifade ve eriatn dabn
renme ile, din ve devletin maslahatlarn tedbir ve tanzim etsin. Vaktini mly'niyt ile
zayi' etmesin".
Osmanl Padiahlarnn bir gnlk hayatlarn merak edenler ve Osmanl Padiahlarnn
devletin ilerini brakp elencelere daldklarn iddia edenlere kar u Siysetnme'deki
tavsiyeyi zikretmek zaruri hale gelmitir:
"Ve evkt- erifeleri dahi ekser zamanda mute'ayyen olub, Mesel yirmidrt s'atn
sa'ati 'ibdet ve tilvete ve iki s'ati tevrih ve ir latif kitblar mutla'asna ve drt
s'ati ahvl-i memlekete mte'allk olan umr, vzer-i 'izam ve ir 'aklselim ve tab'-
mstakime mlik olan shib-i tedbir kullar ile mavereye ve alt s'ati seyr ikra ve kaib-i
hmynlar mnerih olacak kra ve tokuz s'ati 'lem-i feragat ve hb- rhate masruf
buyurulmak mnsibdir." Yani Padiahlarn gnlk vakitleri ve programlar ekseriyet itibariyle
bellidir. 24 saatin saati ib-
61
I
det ve Kur'an okumaya; iki saati tarih ve benzen kitaplar okumaya; drt saati
memleketin meselelerini vezirleri ve dier mavirleri ile grmeye; alt saati gezmeye ve av
avlamaya ve benzeri tenezzhlere; dokuz saati de ailesi ile beraber olmaya ve uykuya
ayrlmtr. Bu maddeyi okuduktan sonra Osmanl Padiahlarnn bir gnlk hayatlarn daha iyi
renmi oluruz1.
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. VIII, Hrz'l-Mlk, sn. 36-37.
62
Belge 1: Kanun- ehinh'nin lgili Sayfas
3.

1i w

63
IV- CUMHURYETN LK YILLARINDA YAPILAN FTRALAR
PADAHLARIN ALE HAYATI LE ALAKALI ARPITMALAR
VE
ilkokul, ortaokul, lise ve hatta niversite sralarnda okuduumuz tarih kitaplarnda
grdklerimizle Cumhuriyet dnemine ait hereyin iyi ve Osmanl dnemine ait hereyin kt
olduunu mukaddes bir dinin prensipleri gibi bize yorulmadan anlatan Gaziantep imam Hatip
Lisesindeki (1974-1975 yllar) tarih hocasnn anlattklar, hep zihnimizde sualler ve pheler
olarak kalmtr. Osmanl Padiahlarnn vatan ecnebi glere peke ektikleri ve kendilerinin
elence iinde yaadklar anlatlyordu. Hele Sultan Vahdeddin'in bir vatan hini olduu yana
yakla izah ediliyordu. II. Abdlhamid'in olmadk zulmler ve er'ata aykr fiiller yapt,
kazanlan zaferler gibi heyecanla naklediliyordu. Biz ise krpe dimalarmzda beliren u tip
suallerle megul idik; Bizans'a ve Avrupa devletlerine kar asrlarca zaferler kazanarak bu
mukaddes topraklar ehit kanlaryla alp bize miras brakan Osmanl Sultanlar, nasl olur da
600 sene canlarn feda ederek ve bir ksm harp meydanlarnda vefat ederek muhafaza
ettikleri bu vatan, birden bire satmaya kalkrlar? Dnyaya fazilet dersi veren bu insanlar,
nasl olur da birden bire hyanet ebekesinin ban tekil ederler? Aklmz, kalbimiz ve
gnlmz, bu insanlarn vatan hini olamayacaklarn haykryordu. Ancak kalemimiz imtihandan
10 puan alabilmek iin, hocann anlattklarn kda dkmek zorundayd.
Zaman geldi. Arivlere girebilecek kltr seviyesine ulatk. Mill Ktphanedeki
Cumhuriyetin ilk yllarnda ve Ankara'da yaynlanm bulunan ba'z gazete ve dergilere gz
attk. Grdk ki, bu gazeteler de, tpk tarih hocalarmz gibi, istanbul'da oturan Padiah ve
ksaca btn Osmanl aleyhine haberlerle doluydu. Bu gazetelerin yaptklarn yapan bir nemli
kaynak daha vard; bunlar da tarih hocamz ve Ankara'da kan yayn organlarn destekliyor
ve hatta Osmanl'ya hakarette onlar da geride brakyorlard. Bu kaynak, 1919 ve 1920'li
yllarda yaynlanan Avrupa gazeteleriydi. Hepsinin ortak hedefi, Osmanllarn her trl fesad
yaptklarn efkr- mmeye anlatmak ve Osmanl Padiahlarnn vatan hini olduklarn ve
ahlaksz insanlar grubuna dhil bulunduklarn her tarafa yaymakt.
Baknz, henz Cumhuriyet ilan edilmeden evvel I. Cumhuriyet Halk Partisi demek olan
ittihd ve Terakk'nin emriyle yazlan ve "Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye
ve Siysiyyesi" ad altnda II. Abdlhamid'in hayatn konu edinen bir kitbda meseleler nasl
arptlyor? Bu eserin yazar, Osman Nuri adl bir ittihd Terakki sempatizan subaydr. II.
Abdlhamid'in namaz klmadn, Cuma Selmlnda dahi, millet Camide
64
namaz klarken, kendisinin milletin bir nevi gz nnde Hnkr Mahfilinde neler
yaptn, onun dilinden bir iki cmle dinleyelim:
"Cuma namaz devam ederken Hnkrn kaps nnde iki nbeti beklerdi. Padiah dahi
Mahfile girdikten sonra oradaki masann bana (Camide masa ne aryor?) oturur, sigarasn
yakar, aadaki cemat namaz bitirinceye kadar, gizli ajanlarnn kendisine sunduklar
jurnalleri okur. ite herkes Padiah' namaz klyor zannettii bir srada, o, bunca muhafzlara
ramen belki secdeye varmaktan korkarak kendi ilerini grmekle megul olurdu."1.
Bu yalan, eytanlar dahi dehete drecek derecede irkindir. II. Abdlhamid gibi,
Bedizzaman ve benzen byk zatlar tarafndan bir nevi veli makamnda grlen bir zatn, hem
de Cuma Namaz klnrken, denilenleri yapmasn, her halde eytan bile hayalinden geiremez.
Bu zlim kalem, Abdlhamid'e bylesine iftiralar ederken, Osmanl devletini ykmak iin
uraan ve bu gaye ile kendilerine engel grdkleri II. Abdlhamid'i ldrme planlar kuran ve
saltanatnn son gnlerine doru 9 Temmuz Bomba Olay diye mehur olan suikast plann
hazrlayan Ermeniler hakknda ise u ifadelen kullanmaktadr:
"Nihayet, hakikat tamamyla meydana karld. Osmanl Milletini Abdl-hamid'in
zulmnden kurtarmak iin bu kahramanca hareketin Ermeni vatandalarmz tarafndan icra
olunduu anlald. Bombann Juris ve arkadalar olan Ermeni vatandalarmz tarafndan bin
trl mkilt ile hazrland ve Cuma gn Selmlk resm-i lsi icra olunduu srada Abdl-
hamid'i temaaya gelen ziyareti arabalar ile beraber Cami yaknna getirildii..."2.
Bu satrlar, Osmanl vatanda olan Ermenilerin dahi kaleme alacan tasavvur etmek
mmkn deildir. nsann siyasi hrs yznden tarihine ve gemiine bu kadar dman olmas
da asla dnlemez.
Genel olarak Osmanl Padiahlarnn aile hayat ve evi demek olan Ha-rem'le ilgili 70
yllk bak tarzmz, insafl bir aratrmac gazeteci biraz da edebe aykr tarzda yle
zetlemektedir:
"Osmanl Saray bir yasak ehir. O Yasak ehir'in en gizemli kesinde gzeller gzeli
bir bakireler ordusu. Her gece fet-i devranlarndan birini ya da bir kan yatana buyur
eden Tann'nm yer yzndeki glgesi azametli bir Padiah...
1 Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyesi,
istanbul 1327, c. II, sn. 493.
2 Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyesi, c.
III, sh. 1135.
65
te bugne kadar Bat kaynakl htra kitaplarndan en ciddi tarih aratrmalara, ucuz
televizyon dizilerinden sper starl sper prodksiyonlara kadar, anlatla anlatla bitirelemiyen
mehur Osmanl Haremi. Aratrmalarn tm yetersizliine ramen ortaya bir gerek kyor:
Harem, sanld gibi, Padiahlarn gem vurulmayan sonsuz cinsel itihalar nedeniyle
oluturulmu bir kurum deil. Haremin kurulmasnn cinsel istekle alakas yoktur."1.
V- GENEL OLARAK KLELK VE CARYELK KONUSUNDAK ARPITMALAR
Kitabmzn ilgili blmnden anlalaca zere, klelik ve cariye konularnda asl tenkit
edilmesi gereken, slm dinini ve Osmanl devletinin tatbikatn dillere dolayan Avrupallardr
ve bizdeki Avrupa kaselisleridir. Halbuki durum tam tersine evrilmitir. Sanki tarih boyu,
btn Avrupa devlet adamlar namuslu ve iffetli yaamlar gibi ve sanki Avrupa devletlerinde
ve zellikle de Amerika'da klelik ve criye konusu hi yokmu gibi meseleyi gndeme
getirmektedirler. Durum tam tersinedir. Amerika'da 196O'l yllara kadar fiilen klelik devam
etmitir. Zenciler ve kzlderililier asndan durum u anda da fiili halini korumaktadr.
Bu konu ile alakal ok ac bir htray Osmanl Devletinin son zamanlarnda ksmen
mstakillik kazanan Msr Hidivliinin Dileri Bakanl makamna gelen ve ayn zamanda Paris
Siyasal bilgiler ve hukuk fakltesi mezunu olan Ahmed efik Be'den nakledelim:
"1888 senesinde tesadfen Paris'de Saintts ul Pie Kilisesinde bulunarak Kardinal La
Vije'nin nutkunu dinledim. Kardinal byk bir kalabaln huzurunda Orta Afrika'daki esir
ticaretinin irkin ynlerini tavsif ediyordu. Bir ara sz islm lkelerindeki klelik
mssesesinin irkinliine getirdi. Kardinal mslmanlar sulamakla kalmyordu; belki esaret ve
kleliin msebbibi olarak slm dinini gsteriyordu.
Bu iftiralarn asl astar olmad halde Kardinal'n nutkunun Londra ve Brksel'deki
baz gazetelerde neredildiini grnce, hakikata olan muhabbetim beni fkh kitaplarnda
bulunan klelikle ilgili hkmleri tetkik etmeye tevik etti. Allah'n inayeti de yar olunca,
"Meselenin Kardinal'n anlatt gibi olmadn ve Kur'an'n kleleri hayvanlar mertebesinde
saymadn; bilakis onlara ri'yet ve ltufla mu'mele edilerek merhamet ve zd
edilmelerini" emreden ok sayda yet ve hadisin bulunduunu isbata muvaffak oldum.
Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Yazs, sh. 49-50
66
Bu husus imdiye kadar btn Avrupallarca ve hatta arkta ikamet eden yabanclarn
bir ou tarafndan bilinmiyordu ve bilenler varsa da ndirttan idi. ,
......
Brksel'de neredilmekte olan nde Pendant Belge adl gazetenin 16 A-ustos 1888
tarihli nshasnda Kardinal'n konumasn nakledip destekleyen yle bir makale kmt:
"Kardinal, Mslmanlarn kle ve criye avlamay din grev manasnda bir hak kabul
ettiklerini aklamaktan kendini alamamtr. Gerekten kle ve criye avlamak mslmaniar
iin bir haktr, bir vazifedir. nki onlarca siyah rk insanlk ailesinden saylmaz; insan ile
hayvan arasnda orta bir snf tekil eder. Hatta bazlar hayvandan daha aadr."1.
nsan bu satrlar okurken dahi tyleri rpermektedir. Zira Hz. Peygamberin biraz
sonra zikredeceimiz hadisleri ile ve hele hele mezzini Bill ile bu szlerin ne alakas vardr?
Bu tesbitler, tam aksine ta Aristo'dan beri, Avrupallarn bak alardr. Bu yalanlarna
kendileri inand gibi, bizleri de inandrmlardr.
. 2- BATL YAZARLARIN HAREM'LE LGL FTRA VE ARPITMALARI
Harem'ie ilgili, Cumhuriyet sonras Trkiye'sinde yaynlanan iftira ve yalan dolu roman,
hikye yahut makalelerin ounun kaynan, maalesef, Osmanl Tarihi ile alakal batl
seyyahlarn ve baz devlet adamlar ile aratrmaclarn hayal rnleri olan eserleri tekil
etmektedir. Batl yazarlar, meseleyi ylesine arptmlar ve maalesef kendi krallarnn aile
hayat ile ylesine kartrmlardr ki, yazdklar eserler, gnmzde yaynlanan en ahlaksz
erotik romanlar ve hikyeleri bile geride brakmtr. Avrupal yazarlarn Haremle ilgili
yazdklarn iki noktada tahlil etmek gerekmektedir:
, I-BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL KTAPLARI
Batl yazarlarn Harem'ie ilgili kitaplar, erotik romanlar gibidir ve tamamen hayal olan
sahnelerle doludur. Harem iin odalk cariye temini hakknda, ilk kalem oynatanlar Batl
Yazarlar olmutur. XVII. yzylda balayan bu yazlarn ilkini, III. Mehmed'in harem
kadnlarn tasvir eden Thomas Dallam
Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 4-6
67
(1599) 'm yazlar tekil etmektedir. Bunu Venedik Elisi Ottaviano Bon (1606-1609),
Robert VVthers (1650), Rico, Madam Monteg (1717-1718) ve Fransz Fabrikatr Flachat
(1745-1755) takip etmitir. Mesela Venedik Elisi Bon'un Padiahlara odalklarn takdimi ile
alakal ve tamamen erotik romanlar hatrlatan tasvirini, maalesef, btn Batl Yazarlar
tekrar etmilerdir. Biz, bunlarn yalanlarn nakletmeye utandmz gibi, mevcut belgelerin ve
htralarn hibiri, bu nakledilenleri tasdik etmemektedir1.
in dorusunu ve Batl Yazarlarn nasl meseleyi arpttklarn ise, 196O'l yllarda

Haremin restorasyonunda grev alan ve bir Fransz tarihisi olan Robert Anhegger ile evli olan
Mualla Anhegger'den dinlemek icabediyor:
"Haremin Avrupallarn yzyllarca yazp izdii ile hi bir alakas olmadn farkettim.
Harem Padiahn diledii kadnla yatmas iin dzenlenmi bir kurum deil. Mimarisi bile buna
gre dzenlenmemi. Padiahn cariyeleri grebilmesi ve aralarndan birini seebilmesi
mmkn deil. Kaplar, daireler, geiler buna gre planlanmam. Cariyeler 25 kiilik
koularda yatyor, st katta yatan kalfalarn sk denetimi szkonusu. Padiahn annesi kendi
blmnde, padiahn kadnlar kendi blmlerinde, padiah ise kendi dairesinde. Padiahn
kadnn annesi seip, oluna sunabilir. Padiahn kalkp cariyelerin blmne gemesi iin ku
olup umas lazm! Harem, bir niversite gibi dnlm. Cariyeler ise renci. Zaten
cariyelerin yaad blmn kapsnda "Allahm bize de hayrl kaplar a" yazyor. Ve bu yaz
dorultusunda, ou, padiah tarafndan eyizleri verip evlendirilmi. nk cariye kle deil,
cinsel kle hi deil, bence doru deyim cariyenin padiahn evlatl olduudur. Ve gerekten
de evlatlk gibi ho tutulup, iyi eitildikleri anlalyor. Haremin mimarisi dzenlenirken,
burada yaayan herkesin bir dakika bile bo kalmamas hedeflenmi olmal. Dans, mzik, diki,
eitim... Harem sanki asker bir tekilat. Bu askeri tekilat dncesini haremi restore
ederken sk sk fark ettim. Ve sonunda kendimi ylesine kaptrdm ki , kabul edilemez
nedenlerle, devlet tarafndan yvmiyem kesildii halde, gn boyu almay srdrdm.
Ksacas harem restorasyonundan elime maddi olarak hi bir ey gemedi, ama karanlkta
kalm bir kurumu, el yordamyla da olsa kavramay baardm.
Haremdekiler son derece iyi yetimi, terbiye edilmi, zeki ve yetenekli kimseler.
Yalnzca gzel deil, ayn zamanda zeki de olanlar devlet kademelerinde ykselmek istiyorlar.
Bunda alacak, ya da ayplanacak bir yn
1 Mesela bkz. Penzer, N. M., The Harem, 178-182; Lady Montegu, ark Mektuplar
(Trkeye eviren: Ahmed Refik, stanbul 1933; Robert VVthers, A Discription of the
Grand Signoir Sereglio, London 1650, sh. 42-43; Uluay, Harem II, 26-29 .
68
gremiyorum. Kendilerine gvenen erkekler gibi, haremin kadnlar da anslarn sonuna
kadar zorluyorlar. Sanlann aksine, ykselmek iin dnya gzeli olmaya gerek yok. Kendisine
verilen eitimi en iyi zmsemi olan, gzel yazan, gzel konuan bu yara avantajl balyor.
te bu nedenle de haremin, belirli dnemlerde politik iktidara el koymu olmas son
derece doal. Elbette haremden acmasz ve muhteris sultanlar kmtr. Ama ben, harem
kadnlarn, anslarn kendileri yaratmaya alan, aynen erkekler gibi bunu bazen baaran,
bazen baaramayan ve bu uurda, artlar gerektiinde, erkekler kadar acmasz olabilen
kimseler olarak deerlendiriyorum." 1.
Bu cmleleri, Kitabmzn zeti diye takdim etmek bile mmkndr. Gerekten
"Yabanclarn yazdklar eserler, ok kere hayal mahsldr. Kulaktan kulaa gelenlerin yaz ve
resimle ifadesinden baka bir ey deildir. Bu eserlerin hi birisi, haremi hayal yuvas
olmaktan, karanlk ve srlar leminden kurtaramamtr. Bu durum, muhtelif sebeplerden ileri
gelmektedir: Bunlarn banda mslman olan kadnlarmzn, erkeklerden kamas, darda
rtl gezmesi, kadnl erkekli toplantlara itirak etmemeleriyle izah e-dilebilir. Avrupa
hkmdarlarnn kadn ve kzlarnn hayatlarna, grn ve giyinilerine dair bir ok resim,
heykel ve yazlar mevcud olduu halde -bir ka sefir hanmnn saraylarla grmesi ve onlar
tasviri bir tarafa braklrsa-, bizimkiler iin byle kaynaklar mevcut deildir" 2.
Asl zldmz nokta lkemizde yetien Cumhuriyet dnemi yazarlarnn da,
belgelere dayal bir ilm aratrma yapmak yerine, bu yabanc yazarlar aratmayacak ekilde ve
onlarn yazdklarn yahut izdiklerini aynen taklid ederek yazlar kaleme almalardr3.
II- HAREM'E AT GB GSTERLEN IPLAK RESMLER
Harem'le ilgili, baz kitaplarda ve baz dergilerde yaynlanan plak resimlerin de asl
esas mevcut deildir ve Batl yazarlarn hayallerinin mahsldr. Bir ksm Batl yazarlar,
kendi hayallerindeki harem hayatn, res-
Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Yazs, sh. 52-53; Mualla Anhegger, ayn zamanda
Harem'le ilgili "Topkap Saraynda Padiah Evi" adl eserin de yazardr. Zaten bizim de
tesbitimiz, Harem'in Padiah'n evi olduu ynndedir.
Uluay, Harem'den Mektuplar, 10.
^ Mesela hem kaynaklar ve hem de kulland resimleri, tamamen bat meneli olan bir
yaz iin bkz. Ba, Il, Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii, Bilim Ve topya, Ocak 1996, sh. 12-14.
69
samlar eliyle resme aktararak, meru ve gayr-i meru demeden neretmi-lerdir.
Bunlar arasnda zellikle Padiahn st banyosu yaptn, rlplak cariyelerin ortasnda poz
verdiini gsteren resimler, tamamen hayal rndr1. Bunlardan Hubbnme'de kayd edilen
ve bir doum sahnesini canlandran resim, Osmanl Kaynaklarnda mevcut olanlarn en ak
olandr. Zaten husus dairede kalmak artyla gayr-i meru da deildir2.
Bu konuda bir uzmann tesbitlerine kulak vermemiz ve harem ile alakal grdmz
resimleri buna gre deerlendirmemiz gerekiyor:
"Trkiye'yi ziyaret eden seyyahlardan ounun Trke'yi bilmemeleri, Hristiyan
olduklar iin aznlklarla dp kalkmalar ve onlarn verdikleri ok zaman hakikate uymayan
malumat en ufak tetkik szgecinden geirmeden kitaplarna kaydetmeleri, onlar fahi hatalar
yapmaya srklemitir. Deil Trk Kadnlar, erkekleriyle bile konuamayan ve anlaamayan
yabanc seyyah ve ressamlarn, bizler hakknda verdikleri hkmler, yaptklar resimler,
yazdklar kitaplarn ne dereceye kadar doru olacan siz dnn ve hkmnz verin.
Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hurrem Sultn'n
(gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?" 3.
Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya
kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir.
Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari
Briullov'a ait olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim
de Camille Rogier'e aittir4.
1 Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Resmi; Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175; Bu
dergideki resimlerin tamamna yakn uydurmadr ve Batl Yazarlarn kitaplarndan alnmtr.
2 Uluay, Harem II, Resim 25.
3 Uluay, Harem'den Mektuplar, 11; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Hans
Dernschvvam, istanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992, sh.
59, 82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Bu Kitap Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan
Dnya Edebiyat blm iinde neredilmi olup yazar, sansre tabi tutulan ksmlarn dnda
4 Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, istanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2.
70
1989 ylnda Amerika'da neredilen ve Alev Lytle Croutier adl hanmefendi tarafndan
kaleme alnan Harem The VVorld Behind the Veil adl e-serdeki plak resimlerin tamamna
yakn da, Avrupal ressamlarn veya seyyahlarn kendi hayllerinden uydurduklar resimlerdir.
zellikle Trkiye'deki belli evrelerin de kulland kapaktaki resim, Osmanl Haremi ile u-
zaktan yakndan ilgisi bulunmamaktadr1. zldmz nokta, bu hanm efendinin bir konakta
doduunu ve bydn syleyip kendisiyle alakal kitabna ald resimlerden hi birinin
gayr-i meru olmamasdr. Neden kendisinin de doup byd konaklarla ilgili kitabnda
zikrettii gayr- meru resimlere benzer gerek bir resmi bulamamtr? Dorusu
aratrlmaya deer bir konudur. Bu yazarn Haremdeki banyolarla ilgili anlatt erotik
hikyelerin ise, gerekle hi bir ilgisi yoktur ve tamamen kendi hayalini tavsif e-den Batl
seyyahlarn htralarndan ibarettir2.. .
Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl yazarlar,
kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte ve Padiahlar da kendi
krallarna kyaslamaktadrlar. Mesela bizzat gidip ziyaret ettiimiz Viyana'daki tarih Kraliyet
Saraynda grdm manzara, dorusu beni artmtr. Zira Saray'da oturan Krallar,
beraber olduklar kadnlarn heykellerini yaptrarak Saray'n muhtelif yerlerine
diktirmilerdir. Yani Avrupal krallarn yaad rezaletin delili, bizdeki hareme ait uydurma
resimler deil, u ana kadar varln devam ettiren Saraylarn duvarlarndaki kadn
heykelleridir. Bunlardan bir tanesini ibret olsun diye, edebe aykr olmayacak ekilde kitaba
almak istiyoruz.
Kyana
Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, New York, 1989. Alev Lytle
Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, sh. 80-92
71
Viyana'daki Avusturya Kraliyet Saraynn Duvarlarna Yerletirilen Ve Kraln
Beraber Yaad Kadn Heykellerinin Uzaktan Grn (Sarayn Duvarlar
zerinde Dikkatlice Bakldnda Dikilen Kadn Heykelleri Grlmektedir)
<m&gm
II II
72
. 3- SLAM HUKUKUNUN HKMLER K KISIMDIR
Burada kartrlan ve arptlan bur husus da udur; sanki klelik ve cariyelik
messesesi slmiyetten nce yokmu da, islmiyet getirmi gibi slama hcum edilmektedir.
Halbuki Islmn hkmleri iki ksmdr:
Birincisi; slmiyet'in, daha nceki hukuk sistemlerinde yok iken, ilk defa kaide olarak
ortaya koyduu yani Islmn messisi olduu hkmlerdir. Zekt gibi, miras paylar gibi. islm
limlerinin aklamasna gre, bu eit hkmler, yzde yz insanolunun yararnadr; insanlar
tarafndan anlal-masa da hikmetleri ve maslahatlar vardr.
kincisi; slmiyetin ilk defa ortaya karmad ve belki daha evvel var olup da
slmiyetin sonradan tadil yoluna gittii yani islmiyetin mu'addil olarak rol oynad
hkmlerdir. Yani slmiyet bu hkmleri ilk defa ortaya karm deildir. Belki bu hkmler,
daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk sistemlerinde vardr ve vah bir ekilde
uygulanmaktadr. slmiyet, bu tr hkmleri, birden bire kaldrmak insan yaratlna aykr
olduu iin, tadil etmitir. Vah bir suretten meden bir kalba sokmutur.
Birden fazla evlilik, slmn ta'dil ettii hkmlerdendir. Gerekten slmiyet daha
evvel birden fazla evlenme yok iken kendisi getirmemitir. Birden fazla evlenme slmdan
evvel de vardr; hem de vah bir ekilde vardr.
slmiyet bu vah tarz meden kalblar iine ekmitir. Yani islm hukuku bir kadnla
evlenme imknn drde karmam; belki sekiz dokuz kadnla evlenmeyi, belli artlar altnda
drde indirmitir. Bu artlara uyulmad takdirde, cez' meyyideler getirmitir. "Sizin iin
hell olan kadnlardan ikier, er ve drder kadnla evlenebilirsiniz. Ancak adaleti temin
edememekten endie ederseniz, o zaman tek kadnla yetineceksiniz"1 mealindeki yetle bu
mana anlatlmaktadr.
Bu yet geldikten sonra drtten fazla kadnla evlenen sahabelerin, Bunlardan drdn
seerek dierlerini boamalar emredilmitir. Nitekim Gaylan bin meyye, 10 Hanm'ndan
drdn semi ve gerisini boamtr. 8 hanmla evli olan Haris bin Kays da ayn yolu takip
etmitir2.
Ayn ey klelik iin de geerlidir. slmiyet, daha evvelki toplumlarda yok iken klelii
getirmi deildir. Belki daha nceki toplumlarda var olan klelii tadil ederek kabul eylemitir.
Nisa Suresi, yet , 3
Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ahkm'il-Kur'an, Beyrut 1965, V, sn.
17-18.
73
Bu hususta Bed'zzaman'n tesbitlerini zetlemeye altk. Ehemmiyetine binen
hlasa olarak sorulan soruyu ve cevabn aktarmak istiyoruz:
"Birden fazla e ile evlenme, esir ve kle gibi baz meseleleri, baz ecnebiler ileri
srerek, medeniyet nokta-i nazarnda islmiyete baz pheler ird ediyorlar?
te slmiyetin hkmleri iki ksmdr;
Birisi; er'atona messisdir; bu ise hsn-i hakiki ve hayr- mahzdr.
kincisi; er'at mu'addildir. Yani gayet vahi ve gaddar bir suretten karp ehven-i
er ve mu'addel ve tabiat- beere tatbiki mmkn ve tamamen hsn-i hakikiye geebilmek
iin zaman ve zeminden alnm bir surete ifra etmitir. nki, birden tabiat- beerde
umumen hkm-ferm olan bir eyi birden kaldrmak, bir tabiat- beeri birden deitirmek
gerekir. Buna gre er'at esaretin vz' deildir; belki en vah suretten byle tamamen
hrriyete yol aacak ve geebilecek surete indirmitir, tadil etmitir."1.
Gerekten de slmiyet geldii zaman Arap Yarm Adasnda yaayan insanlarn yarya
yakn kle idi. Her insann evinde mevcut olan nfusun yarya yakn ve bazan daha fazlas
klelerden oluuyordu. Eer slmiyet, klelik messesesini birden kaldrsayd, hem kle
sahibi efendiler ve hem de klelerin kendileri asndan ok byk skntlar meydana
gelecekti. Efendilerin, asrlardr altklar bu iden birden bire vazgemeleri ftratlarn
deitirmek kadar zor olacakt; belki de islmiyetin kaldrc emrine itiraz ettikleri gibi baz
zulmlere de yol aacaklard. Kleler ise, ounlukla aile hayatndan kopuk ve uzak bir hayat
yaadklarndan dolay, sokaa atlm sahipsiz yetim ocuklar gibi olacaklard. Bu da sosyal ve
ekonomik bir felket demekti.
nc Blm'de vereceimiz bilgilerden anlalacaktr ki, slmiyette, Ahmed Cevdet
Paann ifadesiyle "Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr"2.
Burada bilinilmesi gereken udur; slmiyet kleliin vz' deildir. O halde dier
toplumlarda ve dinlerde klelik messesesi nasldr? Klelere kar dier din ve milletler nasl
davranmtr? "Her ey zddyla bilinir" kide-since bu noktann bilinmesi, slm hukukunda
klelik-criyelik messesesi ve Osmanl devletindeki harem uygulamasnn anlalmas iin
zaruridir.
1 Bedizzaman Said Nursi, Mnzart, stanbul 1960, sh. 74-75
2 Kmil Miras, Tecrd.i Sarih tercmesi, VII, sh. 465-467.
74
Burada nemle Hz. Peygamberin daha sonra izah edeceimiz mktebe akdi ile alakal
Kur'an yetini izah eden ve ok nemli bir hakikati ihtiva eden bir hadisine iaret etmek
istiyoruz:
Neden islm hukuku, bu tr messeselerle klelii tedricen kaldrmay gaye edindii
halde, birden bire klelii lavetmedi? sorusuna Hz. Peygamber, sosyo-ekonomik adan ok
nem arzeden bir cevap vermektedir: Bilindii gibi yette mktebe akdi, "Eer onlar
hakknda hayl olduunu biliyorsanz" artna balanmtr. Bu hayrl olmay, Hz. Peygamber u
ifadeleri ile aklamaktadr: "Yani bir san'at sahibi olup da kendi geimlerini temin edecek
durumda iseler ve hayat tek bana yrtebilecek g kendilerinde var ise akid yapnz. Aksi
takdirde onlar insanlarn zerine yrtc kpekler gibi salvermeyiniz."1.
Yani ister mktebe akdiyle veya isterse baka yollarla kleleri hrriyetlerine
kavuturarak zd etmek de her zaman hayrl deildir. Dnn ki, cemiyeti tekil eden
fertlerin yzde ellisi kledir. Bir anda bunlar hrriyetlerine kavuturup sokaklara babo
salverdiinizi tasavvur ediniz. Cemiyet hayat fel olacaktr. Yllarca belki asrlarca
bakalarnn yannda almaya alm ve mstakil hayat hi denememi insanlar birden
sokaa salverirseniz, hem sosyal adan ve hem de ekonomik adan bu insanlar felkete
srklemek manas tayacaktr. Kleliin tedrc olarak kaldrlmasnn en nemli
hikmetlerinden birisi de budur.
O halde nce dier toplumlarda klenin durumuna ksaca atf- nazar e-delim. nk
"Her ey zddyla bilinir" kll bir kaidedir. Zira Osmanl Tarihinde klelik ve cariyelii anlatan
baz kalemler, sanki bu messeseler Avrupa lkelerinde ve dier toplumlarda hi yokmu gibi
hkmler karmaktadrlar.
Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 134.

BL
KNC BLM
TARH BOYU MUHTELF
TOPLUMLARDA VE DNLERDE
KLELK-CRYELK MESSESES
cefe
. 1- ESK HUKUK SSTEMLERNDE KLELK
Birinci Blmn'n sonunda ifade edildii gibi, klelik msessesi, sadece islmiyet
tarafndan ortaya atlm ve Osmanl Devleti tarafndan uygulanm bir msessese deildir. Bu
msessese, sava tarihi kadar eskidir ve en eski cemiyetlerde dahi, hem de vah bir ekilde
mevcuttur. "Her ey zddyla bilinir" kidesince, slmiyet geldii gnlerden evvelki
cemiyetlerde ve geldii gnlere rastlayan toplumlarda ve hukuk sistemlerinde klenin nasl bir
mu'meleye tbi' tutulduunu ksaca zetleyelim:
I- ESK HNT HUKUKUNDA KLELK
Brahman kanunlarna gre insanlar iki gruba ayrlrlar; Birincisi, hizmet edilenler,
ikincisi, hizmete mecbur olanlar. Hizmete mecbur olan ahslar da iki kategoride
toplanmlardr; Birincisi, hizmetkrlar, dieri de klelerdir. Temiz ilerde hizmetkrlar grev
yapmaktadr; pis ve aalk ilerde ise kleler almaktadr1.
Bilindii gibi, eski Hint dininde kast sistemi klelii son derece geni ve salam olarak
kurmutu. Kastn en alt derecesinde bulunan Sudralar ve kastn dnda kalar Paryalar, kle
kabul edilmekteydiler. Bu iki gurup ok zor artlar altnda yaamaktaydlar2.
Manu Kanunundan klelerle ilgili bir iki hkm beraber okuyalm:
"Eer bir Sudra bir Brahmana kar itaatsizlik gsterirse, o Sudra mutlaka
ldrlmelidir. Eer sudradan biri Dudyas yani st tabakadan birine hakaret ederse, o adamn
cezas dilini koparmaktr. Zira onun dili Brahman'n a-a ksmndan gelmitir."3.
Klelik, Hint Sanskrit Hukuk kitaplarnda tanzim edilen bir msessese olarak karmza
kmaktadr. Hatta Manu kanunu yedi klelik sebebi say-
1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, istanbul 1314, sh. 9-11
2 Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 618; Saymen, Ferit, Trk Medeni Hukuku, c.
II, istanbul 1960, sh. 9
3 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, istanbul 1314, sh. 10
78
maktadr; sava klelii, ailesine para salamak iin gnll klelik, kle a-nadan doma,
satlmak veya hediye edilmek yoluyla klelik, miras braklma ve ceza sebebiyle klelik. Buna
baz Hint Hukukular sekiz sebep daha ilave eylemektedirler; bor sebebiyle klelik, rehin
alnan borlunun satlmasyla ortaya kan klelik, kumar yoluyla klelik, kle kadnla
beraberlikten dolay klelik ve benzeri adi sebebler. Babalar, kendi ocuklarn kle olarak
satabildikleri gibi kle diye hediye de edebilmektedirler1.
II-N HUKUKUNDA KLELK
in hukukunda da insanlar asiller ve kyller diye ikiye ayrlmtr. Kleler de kyller
arasnda dk bir snf olarak kabul edilmilerdir. Fakat dier medeniyetlerden farkl olarak
inlilerde kle says azd. Zira hukuk esaslarna gre, inliler kle olamazd. Sebebi de her
inlinin bir Sip'e mensub olmasyd. Sip bir nevi airet ve kabile demekti. Ancak yabanclardan
elde edilen kleler vard. Bunlara kar iyi muamele etmekle emr ediliyordu. M.S. I. yzylda
karlan bir kanunla, imparator Wang Mang, insanlarn ancak devlet klesi olabileceklerini,
husus ahslarn kle edinemiyeceklerini karara balamt2.
Klelerin iyi muameleye tbi tutulmalar iin M.S.35 ylnda in imparatoru olan
Kovanon u emri karmtr: "nsan gk ve yerde bulunan mahlk-tn en ereflisidir. Kim ki,
klesini kati ederse, suunu gizlemek iin bir yol bulamaz. Kim ki, klesini ate ile dalarsa,
kanun zere muhakeme olunur ve atele dalanan kle zd edilmi olur."3
Bu arada unu da belirtelim ki, M.S. III. yzyldan itibaren inlilerin de kle
olabilecekleri kabul edilmeye balanmtr. XX. Yzylda Komnizm vastasyla milyonlarca
insan kle haline getirdiklerini de sadece zikr edelim.
III-MISIR'DA KLELK
Klelik, eski Msr'da da mevcut idi ve en nemli kayna sava esirlii i-di. Daha
nceleri esirler ldrlrd; sonradan nce kadnlar ve bunu takiben
1 Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh. 618-619; Arsal, Sadri Maksud, Hukuk
Tarihi, Ankara 1941, sh. 47.
2 Okandan, Rec, Umum Hukuk Tarihi Dersleri, istanbul 1951, sh. 30; Ene. of
Religion and Ethics, c. XI, sh. 673; Eberhard, VVolfram, in tarihi, Ankara 1947, sh. 86 vd.
3 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 14-16.
MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK VE CARYELK
79
de erkek esirler kle olarak kullanlmaya baland. Btn esirler ncelikle Firavunlara
aitti.
Kleler, Msr'da i yapmak iin kullanlan bir letden ibaretti. Bununla birlikte ss,
byklk, gsteri ve seyir iin kullanlan ss eyas olarak kullanldn, dolays ile
hkmdarlarn saraylarnda kleler bulunduu gibi, asker ve mlk erknn evlerinde de bu
manada klelerin yer aldn belirtmek icabeder.
Eski Msr'da klelik, hayat idam veya ibka etmek hakkndan ibaretti. Btn esirler
devletin mal kabul edildikleri iin, Msr blgesinin Piramitler ve saraylar gibi imar faaliyetleri
bunlara yaptrlmt. Kamu yarar iin kullanldklar sylenen klelere iddetle muamele
edilirdi. Daha sonralar bu durum ksmen de olsa deiti. Hatta "Bir kleyi kati edenin cezas
idamdr" hkm dahi hukuk kaideleri arasnda grlyordu1.
IV-MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNDE KLELK
Bu medeniyetlerden kasdmz, Smerler, Akatlar, Babil ve Asur medeniyetleridir.
Hepsinde de klelik messesesi mevcuttur. Ksaca bir deinelim.
1) Smerler: Smer Kanunlarnda kleler ile ilgili hkmler mevcuttur. Bunlara gre
kleliin birinci sebebi savalardr. Savata esir alnan insanlar, tapnaklarda, saraylarda ve
zengin insanlarn evlerinde kle olarak istihdam edilmilerdir. Bunun yannda babaya kar
gelmek, evlatln ailesi tarafndan reddedilmesi, babann mutlak irdesi, borcunu deyememek
ve benzeri haller klelik sebebleri olarak kabul edilmilerdir.
Smerler, kleleri, mal kabul etmilerdir. Ancak Smer tabletlerinde grlen
klelerlerle ilgili hkmler, biraz sonra aklayacamz gibi, Yunan ve Roma hukuk
sistemlerindeki dzenlemelere gre daha yumuak ve merha-metlicedir. nk klelere mlk
edinme hakk tannmtr. Klenin evlenmesi meru saylmtr. Ayrca kle anadan doan
ocuklarn hr babaya tabi tutulmalar da Smer Hukuk sisteminin nemli zellikleri arasnda
yer almaktadr.
Btn bu haklar kleye tannmasna ramen, kleler, her eit kt muamelelere kar
korumaszdrlar. Mesela bir hr ldren bir dier hr para cezasna arptrlrken, hr
ldren klelere, gze gz, die di yani ksas cezas tatbik edilmektedir.
1
Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 8-9; Ene. of Religion and
Ethics, c. XI, sh. 482; Encyclopedia Britannica, Volume XX, sh. 630.
i
80
KLELK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM
Smer Hukukunda grlen enteresan bir durum da kleler ile ilgili hususi kanunlarn
bulunmas ve baz krallarn klelik msessesini kaldrmak iin baz teebbslere girimeleridir.
Kral Urugakine (M.. 2350) bunlardan bisidir1.
2) Akatlar: En nemli klelik sebebi bor iin klelik olan Akatlarda da klelerin
durumu farkl deildi. Bunlarda da hrn iledii bir suun cezas, onun klesine ektiriliyordu.
Mesela efendi bir adam ldrdnde, onun yerine klesi ksas ediliyordu2.
3) Babiller: Babillerde Hammurabi Kanunu, insanlar Amelu (st snf), Mushkinu (orta
snf) ve kleler olmak zere snfa ayrmtr. Kle ithali ve sava, kleliin birinci
derecede kaynaklardr. Daha sonralar bunlara bor, isizlik gibi baka sebebler de ilve
edilmitir. Babil asll kleler darya karlmyordu ve ayrca bir hr kararak kle yapmaya
alanlar lm cezas ile cezalandrlyordu. Ana babalar ocuklarn paraszlk yznden kle
olarak satabilme yetkisine sahiptiler. Evli kadnn kocasna kar itaatsizlii ve sadakatsizlii
de klelik sebebleri arasnda yer almaktayd.
Hammurabi Kanununda kleler ile ilgili ok nemli hukuk dzenlemeler mevcuttur.
Kanuna gre, kleler mal kabul edilmekte ve ak pazarlarda alnp satlmakta idiler. Efendi
klesini borcuna karlk rehin verebilmekte veya satabilmekteydi.
Kleler ile ilgili cezai hkmler de enteresand. Bir klenin lmne sebep olan ahs,
efendiye baka bir kle vermekle cezasn ekmi saylyordu. Bir hre saldran ya da
efendilerine kar kan ya da onu inkr eden klenin kula kesilirdi. Kaak kleler ile alakal
cezalar da ok iddetliydi.
Babil hukukunda klelik, bir kast sistemi eklinde deildi. Hrler de kle statsne
debilirlerdi. Kleler birbirleriyle evlenebirlerdi. Efendileri kadn kleleri yani cariyeleri
odalk olarak kullanabilirlerdi. Ayrca kle kadndan ocuk sahibi olan hr bir erkek ocuklar
tanyabilirdi ve bylece kadn da hr hale getirebilirdi3.
Okandan, 115; Tosun, Mebrure/Yalvar, Kadriye, Smer-Babil-Asur Kanunlar Ve Amni-
saduqa Ferman, Ankara 1975, sh. 41 vd.; Kramer, Samuel Noah, The Sumerians, Chicago,
1970, sh. 78
Ene. of Religion and Ethics, c. XII, sh. 43
3 Abadan, Yavuz, Hukuk Balangc Ve Tarihi, stanbul 1943, sh. 115; Ene. of Religion
and Ethics, c. IV, sh. 159; Driver, G. R./Miles John C, The Babyllonian Laws, Vol. I, Oxford,
1960, sh. 91, 222, 306-307,485; Hammurabi Kanunlar, md. 15, 16, 19, 77, 91, 116-118, 132,
219-220, 251, 278-281.
81
4) Asurlular: Asurlularda da insanlar hrler ve kleler olmak zere iki snfa
ayrlmlard. Asurlular tarihi incelendiinde grlecektir ki, eski asrlarda bunlarda da klelik
pek yaygn ve saraylar ila kkler cariyeler ve klelerle lebleb idi1. . ;
.
Asurlularn klelerle ilgili hkmlerini kanunlardan ziyde mukavelelerden reniyoruz.
Eya olarak kabul edilen klelerin ceza hkmleri hrlerin-kine gre ok iddetliydi. Mesela
bedeni ceza. sadece klelere tatbik edilmekteydi. Hrlerin para cezas vererek kurtulduu
ayn sulardan dolay kleler beden cezaya arptrlyorlard. Byclk yapan hr insann para
cezas vermesi istenirken klelerin bu sutan dolay katledilmeleri hkme balanyordu.
Kle ticareti, Mezopotamya medeniyetlerinin ekonomisinde nemli bir rol
oynamaktayd.
V-TEVRAT'DA VE BRANLERDE KLELK
Bu millet iinde klelik mevcut idi. Kleler, en byk meguliyetleri seyahat ve harb
olan bu milletin ileri gelenlerinin yannda servet olarak kabul edildikleri gibi hayvandan da
farkl deillerdi. Fakat nasl ki, bir at sahibi atna tahammlnden fazla yk ykletmek ve
naslki bir deveci devesini fazla yormak istemez ise, ayn ekilde akll bir efendi takatinden
fazla taleplerde bulunarak klesini ezmezdi. Kleler, yabanc ve ibran kleler olmak zere
ikiye ayrlmlard. Yabanc klelerin artlar daha ard.
brani hukukunda klelerin genellikle yabanc asll olmalarna dikkat e-dilmi, btn
Yahudilerin karde olduklar devlet byklerince belirtilerek b-ranilerin birbirlerinin kleleri
olmalar engellenmi ve istisna durumlarda kle olabilecekleri haller ve sebebler tahdit
edilmitir2.
Btn bunlarla birlikte klelerin ibrani Hukukunda ok nemli haklar vardr. Bunlar ana
balklar ile zetleyelim:
Kleler, miras, balama ve satm akdi ile devredilebilirdi. Eski medeniyetler ierisinde
klelere muamele asndan en iyi muamele ibrani Hukukunda idi. Ancak Tevrat'ta kleliin
kaldrlmas ile alakal herhangi bir hkm
1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, 11-12; Galant Avram, Asur Kanunlar, istanbul
1933, sn. 7; Okandan, 155
2 Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sn. 620; Tevrat, Bab, 21, 25; Ahmed efik Be,
Er-Rkku Fil-isim, sh. 16
82
mevcut deildi. Hz. Musa'nn er'at, efendilerin kleleri zerinde sahip olduklar
haklar snrlamt.
Tevrat'a gre, kle 6 gn altrlp bir gn dinlendirilmesi icabeder. E-fendi'nin
klesine kar merhametli olmas ve klenin de geni anlamda aileden saylmas gerekmektedir.
Klesini dverek lmne sebep olan kimse, cezalandrlr. brani asll klenin gzn karan
ya da dilerini kran Efendi'nin klesi zad olur. ibrani olmayan klelere kt muamele edildii
takdirde ise, yetkililer kle sahibini ikaz ederler. ...-..
Hz. Musa'nn er'atnda klelerin evlenmelerine de izin verilmitir. Bir klenin
efendisinin kz ile dahi evlenmesine msaade edildii haller vardr. Klelerin mlk edinmeleri
ise, iddetle yasaklanmtr. Bakalarndan ald ve bulduu eyleri, efendisine vermekle
mkelleftir.
Talmut Hukukunda, sk skya ekle bal olmakla beraber, klelerin a-zad da gndeme
getirilmitir. Hatta Yahudilikte 50 ylda bir genel bir zd etme merasimi icra edilir. Bunun
dnda da klelerin zd edilme yollar mevcuttur. Mesela klesini hr bir kadnla evlendiren,
klesinin bann zerine bir muska koyan, cemiyet huzurunda kanundan msra okumasn
kleye teklif eden veya sadece hrlerin yapmas gereken ileri yapmak zere klesine emir
veren kimse, klesini zd etme irdesini ortaya koymu saylrd.
Hlsa kleler, Yahudilik'te ve bran toplumunda, ilh vahye dayanmas hasebiyle,
btn tahriflere ramen, Yunan ve Roma ile kyaslanmayacak derecede ltuf ve himayeye
mazhar idiler. zellikle de Hz. Musa'nn er'atnda yer alan u hkm bunun mahhas bir
misali haline gelmitir: "Kle cezaya mstahak olursa, bu konuda hkm sadece ve sadece
hkimden sadr olmaldr."1.
VI- ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK
Klelik, Yunanistan'n her tarafnda yaygn bir vaziyette olduu halde, Yunan milletinin
bugn dahi medar- iftihar olan Yunan filozoflarndan hi biri, klelii irkin, adalete aykr,
adb ve ahlaka muhalif grmemilerdir. Hatta Eflatun, Cumhuriyet rejimini, baz haklardan
mahrum ve mahkm bir snfn yani klelerin varl zerine kurmutu. Aristo daha da ileri
gitmekte ve
1 Bkz. Tevrat, II. Kitap, Bab 20, 21; Huru, 21, 23, 26, 12; Tesniye, 16, II, 12, 13; III.
Kitab Bab 19; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 17; Ene. of Religion and Ethics, c. XI, sh.
619-620; Okandan, Umum Hukuk Tarihi, 190. , .
83
"Politika" adl mehur eserinde kleliin nasl tab' ve meru bir ey olduunu isbt
etmeye almaktadr. Aristo'ya gre "nsanlar doutan hr ve kle olarak iki ayr snf
halinde doarlar. Kleler, ruhlu bir let yahud hayat sahibi bir met'drlar. insanlarn mlk
iktisap etmeleri yeterli deildir. Bu mlkleri kullanacak ve ileyecek canllara yani klelere
zaruret vardr."1. Aristoya gre, ii, esnaf ve tccar gibi bedeniyle alanlar vatanda
saylamazd. Onun zamannda vatanda saylmayanlar, nfusun % 95'ini tekil ediyordu. Zaten
eski Yunan Demokrasisine gre nfusun ancak % 5'i vatanda statsnde
idi2..... ... . ... . , ,:
ilerde de greceimiz gibi, kleye byle bir yaklam slmiyet tarafndan tamamen
bertaraf edilmitir. Btn insanlarn Hz. Adem'den geldii belirtilmi ve Allah katnda
stnln sadece takva ile olabilecei srarla vurgulanmtk.
Yunanllara gre kleler, birbirinden farkl iki gruba ayrlrlar; Birinci grup, feth edilen
memleketlerin sakinleridir ki, bunlar kendi arazilerine bal mtemmim cz (tamamlayc
para) gibi kabul edilirler. Bunlara yabanclar da denirdi. Avrupa'da uzun asrlar uygulanan
feodalite rejiminin ilham kayna da bu anlaytr, ikinci grup ise, dier klelerdir. Bu ikinci
grup zerinde efendilerin mutlak bir hkimiyet haklar mevcuttur. Klelik, doum, fakirlik,
sava, bor, korsanlk ve ailesi tarafndan satlmak gibi sebeblere dayanyordu. Sebeblerin
snr yoktu.
Yunanistan'da hemen her hrn bir ka klesi vard. Klelerin ksm- a-zam ikinci grup
kleydi. Peloponnes savalarndan nce Atina'da 75.000 kle vard. Bunlar, toprak ve ev ileri
yannda ktiplik, hocalk, doktorluk gibi yksek ilerde de alrlard. Hatta tacirlik de
yaparlard.
Yunan medeniyetinde klelerin cemiyet iindeki yeri, hem nazar ve hem de tatbk
adan tek kelime ile aa idi. Tarihi Plonark'n Roma iin syledii Yunanistan'da ok az
farkla cri idi: "Burada bir hr, hrlerin sahip olabilecekleri haklarn en yksek derecesinde
bulunduklar gibi, bir esir de esirlerin debilecekleri hukukdan mahrumiyet derekesinin e
aasnda idi."4.
1 Arsal, sh. 142; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 18
2 Fendolu, Hasan Tahsin, Aristoteles'in Devlet Felsefesi Ve nceki Anayasa
Hukukumuz, DHF Dergisi, Sy. 6, 1993, sh. 269-270
3 Kur'an, Hucurt, 13; Nisa, 25 : . . ....,..-
4 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 20-21 .;
84,
Kleliin en nemli sebebleri, esaret ve korsanlk idi. Klasik Yunan Medeniyetinde ele
geirilen ehirlerin askerlik andaki erkekleri kltan geirilip kalan ehir halk kle
yaplmt.
Gerekten kle, btn haklardan mahrumdu. Hukuk asndan ahs deil, mal
addediliyordu. Mal gibi alnr, satlr ve rehnedilirdi. Efendi kleye snrsz ceza vermek ve onu
terbiye etmek hakkna sahipti. Kleye ikence edebilir ve hatta hakl sebeblerle onu
ldrebilirdi. Kleye kar vatandalarn iledikleri sular, komik cezalarla geitirilirdi.
Sadece sebebsiz yere kle ldrenler, srgn edilirdi. Mehur kanunlarn sahibi Solon,
klelerin jimnastik yapmalarn yasaklamt. Kaak kle, bir daha kamasn diye damgala-
nrd1.
Btn bunlarn yannda Yunan Hukuk nizam, klelerin hayatlarn ve ahslarn himaye
eden baz hkmler de vaz' eylemiti. Kleye efendisinin izniyle para biriktirme ve zulme kar
mahkemeye ba vurma hakk tannd haller vard. Bu klelere kar olan insaniyetlerinden
kaynaklanmamaktadr. Bilakis Yunan medeniyetindeki i hayatnn neticesidir.
Yunan medeniyetinde kleliin sona erdii haller de vardr. Gerekten, sahibi dilerse
resmen klesinin zd olduunu ilan edebilirdi. Vasiyetname yoluyla, bir ma'bede satlmak veya
hibe edilmek suretiyle veya ehir meclisinin emriyle de kleler zd edilebilirlerdi.
Yunanistan'da kle sat ve kle pazarlar, M.. 500-150 tarihleri arasnda ortaya
kt. Atina'da her ayn ilk gn kle pazarlar kurulurdu. Kleler plak olarak bir krsye
karlr ve sata arzedilirdi. nk kadn kleler yani cariyelerle efendilerinin cins
mnsebet haklar da vard. Yunan sahilleri tarih boyu, kle ticaretinin yapld en nemli
merkezlerden olmutur2.
VII- ROMA HUKUKUNDA KLELK (M.. 500-M.S. 467)
Eski zamanlarda esirlerin kle yaplmas yolunda mevcut olan dete, ta-bi' olarak
Romallar da uymulardr. Evvelemirde Roma'da her trl iler, hrlerden meydana gelen
iiler tarafndan grlyordu. Tarihinin balangcnda byk bir hret kazanan Romallar,
yeni memleketler istil edip zenginletike, hem hrlerin almasn zl telakki etmiler ve
hem de ok kle
1
Okandan, Umum Hukuk Tarihi, 273 vd.; enel, Alaaddin, Eski Yunan'da Eitlik Ve
Eitsizlik stne, Ankara 1970, sh. 272
2 Arsal, 142; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 20-21; VVestermann, VVlliam,
The Slave Systems of Greek and Roman Antiguity, Philidelphia 1955, sh. 55.
85
sahibi olmay zenginlik almeti saymaya balamlardr. Roma'da da insanlar hr (liber)
ve kle (sen/us) olarak ikiye ayrlmtr. Roma'da ahsn Hukuku u madde ile balar: "ahsn
hukukunda yaplan en esasl taksim, insanlarn hr veya kle olularna dair olandr."1.
..-.,.
Roma Hukukunda Klelerin Hukuk Durumu: Roma Hukukunda kleler, hukuken mal ve
eya olarak kabul edilirler. Bu sebeple de kadn ve erkek klelerin kurduklar ortak hayat
evlilik olarak kabul edilmez. Daha sonra Hristiyanln tesiri ile bu rezalete son verilmeye
allm ise de, bu sertlii tamamen izle edememitir. Kleler mlik de olamazlard ve hibir
ahs hakka sahip deillerdi. ......
Kleler, hukuken hak ehliyetine sahip deillerdi. Efendileri ile arasndaki mnsabet
hkimiyet esasna dayand iin, bunlarn haklarna efendileri sahip oluyordu. Ancak baz
ilemleri yapabilmek zere ksm bir fiil ehliyetleri vard.
Klelere kar yaplan saldrlar, efendisine ve efendisinin malna kar yaplm
saylyordu. Buna karlk, insan olduklar iin iledikleri kamu sularndan dolay devletin
yetkili makamlar tarafndan hrlere nisbetle daha iddetli cezalarla cezalandrlmaktaydlar.
Romallarda kleleri cezalandrma hakk efendilerin klelere mlikiyyeti esasna bina edilmiti.
Dolaysyla cezalar ok iddetliydi. En hafif cezalandrma, elleri ar bukalar iinde olduu,
her eit ikencelere maruz bulunduklar halde arazi srp ekmekte istihdam edilmeleriydi.
Kam ile kleleri cezalandrma da katlk ve iddetin zirvesine ulamt. ou kere bu
muameleye tabi tutulan kleler lrd. Ellerinden asarak ayaklarna ar eyler balamak da
klelerin maruz kaldklar cezalandrmalarn eitleri arasnda idi.
Efendi, klesine zarar verebilirdi ve bu haksz fiil saylmazd. nk Efendi'nin klesi
zerinde, onu ldrmeye kadar varan snrsz bir hkimiyet hakk var idi. imparator
Costantinus zamannda (M.S. 306-337) bile, efendi klesini cezalandrrken lmne sebep
olmak, adam ldrme suu saylmyordu2. ., ,
te bu biareler byle eitli ikencelere ve felketlere maruz kala kala sonunda
kanun koyucularn merhamet ve efkatlerini celbetmilerdir. Bu ar ikenceli halleri ksmen
ortadan kaldracak hukuk dzenlemeleri yapma ihtiyacn hissetmiler ve konu ile alakal ilk
kanun Praetor hukukunda tedvin
' Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, 21; Saymen, Ferit, Trk Medeni Hukuku, c.
istanbul 1960, sh. 7.
2 Karadeniz, Roma Hukuku, sh. 136-140
86
edilmitir. Bu kanunla, klelerin yrtc hayvanlar ile penelemeleri yasaklanm ise de,
ayet bir kle bu gibi bir cezaya mstahak olursa hkim tarafndan muvafakat edilmek
artyla icrasna da msaade edilmitir1.
Roma Hukukunda Klelik Sebepleri: Roma Hukukunda kleliin sebeplerini ksaca iki
grupta zetlemek mmkyndr:
1- Doum: Kle kadndan doan ocuklar, babalar kim olursa olsun, kle saylrlar. unu
belirtmek gerekir ki, kleliin asl kayna doum deildir.
2- Hrriyetin kaybedilmesiyle meydana gelen klelik: Hrriyeti kaybettiren ve klelik
neticesini douran baz halleri zetleyelim:
a) Sava esirlii bunlarn banda gelmektedir. Kleliin esas kayna da buydu.
Roma'nn gl dnemlerinde ok kolay yolla elde edilen klelere ok zlimce davranlyordu.
b) Ar cezaya arptrlma neticesinde hrriyetin kaybedilmesi de nemli bir sebeptir.
c) Borlarn deyemeyenler de belli artlar altnda kle olurlard.
d) Askerlik grevinden bile bile kaanlar da ceza olarak kle statsne getirilirlerdi.
e) Aile babas tarafndan hr iradeyle baz evlatlar kle olarak satlabili-yordu.
f) 20 yan gemi hr bir Romal kendisini kle olarak satabilirdi. Ancak satn Roma
dnda yaplmas gerekliydi.
Ksaca Roma hukukunda klelik sebepleri snrl deildi, insanlar ok deiik sebeplerle
hrriyetlerini kaybedebilirlerdi2.
Kleliin Sona Ermesi: Roma hukukunda kleliin sona ermesi mmknd. Bunlarn
banda Efendi'nin hukuk bir muamele ile klesinin hrriyetini kazandrmas (manumissio)
gelmekteydi. Bunun dnda kalan kleliin sona erme ekilleri us Civile'de yle tanzim
olunmutu: Denekle zd etme (Magistra nnde hayal bir hrriyet davasyla kleyi
hrriyetine kavuturmak demektir);
Saym yolu ile zd etme (Klenin efendisinin izni ile kendisini be ylda bir yaplan
nfus saymnda hrler listesine kaydettirmesi demektir); Vasiyet-
1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 23-25; Umur, Ziya, Roma Hukuku, stanbul
1974, sn. 363 vd.; Cowvel F. R., Everyday Life in Ancient Rome, Nevvyork 1961, sh. 77
2 Umur, Roma Hukuku, sh. 360 vd.; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 22-23;
Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, Ankara 1982, sh. 132-135 '''-
*t
r
ti
87
nme ile Efendi'nin klesini artl veya artsz zd etmesi; Hristiyanlktan sonra din
adamlar huzurunda veya Kliede kle zd etme. Ayrca Preator hukukunda da zd ekilleri
vardr. Dostlar arasnda zd etme, mektupla zd etme ve sofrada zd etme bunlarn
banda gelmekteydi.
Azd edilen kleler, ikinci derecede vatanda saylrlard. Yani zdlk, kleler
zerindeki btn snrlamalar ortadan kaldramyordu.
Roma Hukuk tarihinde klelelerin zd edilmelerini kstlayan veya arta balayan baz
mparator emir-nmeleri ve kanunlar da kartlmtr. Justinianus zamannda btn bu
snrlamalar kaldrlmtr. Epictetos gibi aslen kle olan bir takm filozoflar ve Stoisizm akm
gibi fikir cereyanlar, klelii kaldrmaya gleri yetmemise de, klelerin yar insan
saylmasna yol amlardr. Bu da Justinianus Hukuku ile temin edilmiti1. Stoa dncesinin
mimarlarndan ve Neron'un yardmcs olan Seneca, "lm herkesi eit klar" slogan ile
klelie kar sava aanlardan idi2.
VIII-ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK
Trklerin ana yurdu Orta Asya'dr. Burada gebe ve bozkr kltr hkimdir. Bu
kltrlerin hkim olduu eski Trk medeniyetlerinde de klelik messesesi vardr. Ancak kle
tabiri, nerdeyse esir sz ile e anlamldr. Eski Trk Medeniyetlerinden Hun, Gktrk, Uygur
ve nihayet Moollarda klelik messesesi ile alakal ksaca bilgiler vermek yararl olacaktr.
Hun Devleti: Trklerin ve Moollarn atalar olarak kabul edilen Hun devletinde (M..
220-M.S. 553) klelik ve cariyelik vard. Ancak bu, ahs kleliinden ziyde, bir kabile klelii
idi. Hun hkmdar demek olan an Yu vefat edince, yaknlar ve sevgili cariyelerinden bir ou
ona elik ederlerdi. Btn bunlarla birlikte, anlattmz medeniyetlerde olduu gibi, Hunlarda
klelik yaygn deildi3.
Gktrk Devleti (M.S. VI-VIII. Yzyl): Gktrklerde kleliin yaygn olmad bir
gerektir. Ancak insanlar arasnda kle ve hr ayrm mevcuttur. Divan beylerinin
cariyelerinin olmas yannda kitabelerde sk sk geen Tigin
1 Umur, Roma Hukuku, sh. 372; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, 24-25;
Karadeniz, Roma Hukuku, 144 vd.
2 Tuncay, Mete, Batda Sosyal Dnceler Tarihi, c. I, Eski Ve Orta alar, Seilmi
Yazlar, stanbul 1985, sh. 294-295
3 ok, Cokun/ Mumcu, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987, sh. 16
88
kelimesi de kle demektir. Alp Tigin terimi yiit kle iin, Kutlu Tigin terimi ise uurlu
kle iin kullanlmtr1.
Uygur Devleti (M.S. VIII-XIII. Yzyl): Uygurlarda klelik messesesinin varln
klelerle alakal mahkeme kararlarndan anlyoruz. Zira bu belgeler arasnda klelik, kle
satm ve kle azad ile alakal olanlar vardr. Uygurlar, kleye karaba, kul, kitay olan (erkek
kle), kng, eci karaba (kadn kle) derlerdi. Kle sahibinin kleler zerinde mutlak haklar
vard. Kleyi miras brakabilir ve satabilirdi. Ancak kle efendisinin izni ile evlenebilirdi,
mahkemeye mracaat hakk vard2. .
Mool Medeniyetinde Klelik: Xl-Xll. yzyllarda eski Mool kabilelerinde hkim snf
demek olan unogon-bogol ile kk demirba vassallar, kle demek olan adi kleler ve uak
manasna gelen jalalar vard. Sava ve istila yoluyla hakimiyet altna alnan kavimlere bool
denirdi. Boollar, Mool kabilelerinin kleleri saylr ve onlarn hizmetine koarlard.
Moollarda klelere ek kt davranldn, tamamyla efendilerinin hkimiyeti altnda
bulunduklsrn, kaak kle bulup da sahibine iade etmeyen hrlerin lm cezasna
arptrldklarn gryoruz.
Bu arada Moollarn tle-bool adn verdikleri kleleri azad ettiklerini de
kaydetmeliyiz. Bunun neticesi olarak efendi denilen noyan ile kleler arasndaki mnasebetler
sona erebilmektedir. Cengiz kanununda kleler ile ilgili ok sert hkmler de yer almaktadr3.
Tamamen Trk Medeniyetini yanstan Hun, Gktrk ve Uygurlarda, Roma ve Yunan
Medeniyetinde olduu gibi klelikle ilgili vahi ve zlimce hkmler mevcut deildir. Ancak
tamamen bir Trk Medeniyeti saylamayacak olan Mool Medeniyetinde Roma hukukunu
andracak ar hkmler yok deildir.
IX-ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK
Eski Arap medeniyetinde de klelik vard. Kleliin sebepleri arasnda doum, borluluk
ve ahsn kendisini satarak kle olmas gibi haller mev-
1
Akgndz, Ahmed/Cin, Halil, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 48, 58; Orkun, H. Namk,
Eski Trk Yaztlar, istanbul 1936, sh. 39; Arsal, Trk Hukuk Tarihi, sh. 287.
2 Akgundz/Cin, 66; ok, Cokun/ Mumcu, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987,
sh. 29-33 .:.
3 Alinge Kurt, Mool Kanunlar, (Tere. Cokun ok), Ankara 1967, sh. 116-117
89
cuttu. slmiyet ncesi Arap cemiyetinde "herkes herkes ile sava halindeydi."
Araplarda kle zd etmek, hayrl insanlar iin Allah'a yaklamak olarak telakki
olunurdu. Cahiliye devri Araplarndan kle tccar Abdullah bin Cd'n, ya ilerledike kle
azad ediyordu, imam Mslim, Hkim bin Hi-zam'dan naklen yle bir hadiseyi nakletmektedir:
"Bir gn Hz. Peygamber'e Ey Allah'n Peygamberi! Ben cahiliye devrinde kle zd etmek
kabilinden baz ibadet saylabilecek iler yaptm. Ne buyurursunuz? Cevabnda Hz. Peygamber;
Sen eskiden yaptn hayrlarla mslman oldun" buyurdu. O halde cahiliye devrinde bu tr
uygulamalar var idi1. Ayrca slm Hukuku blmnde anlatacamz zere, Cahiliye devrinde
mktebe yoluyla kle zd deti de mevcut idi.
Cahiliye devri Araplarnda kleler evlenme akdi yapabilmekteydi. Klelerin oalmalar
icabediyorsa, bunu hayvanlarn oalmalar gibi kabul ediyorlard. Hr ile kle asla
evlenemezierdi. Evlendikleri takdirde, idama kadar giden ar cezalarla cezalandrlrlard.
Kleler, evlat edinilebilirdi. slmiyet bunu kaldrd.
Araplarda da klelik bir messese haline gelmiti. Kleliin sebepleri a-rasnda sava,
adam ldrme, zina ve benzeri ar sular, borluluk ve aile babasnn evlatlarn kle olarak
satmas gibi haller yer alyordu. Komu medeniyetler gibi, sava esirlerine zlimce
davranlyordu2.
. 2- ORTAA VE SON ASIRLARDA KLELK
I- FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK
Ortaada Avrupa'da uygulanan feodalite rejimi, insanlarn kle olarak iftliklerde ve
maliknelerde altrlmas veya en azndan iftilerin yar kle olarak kabul edilmesi
manasyla e anlamldr. Feodalite rejimini deiik ynleriyle yani, siys, iktisad ve sosyal
adan biraz sonra tarif edeceiz. Bu tarifden nce burada cevaplandrlmas gereken nemli
bir soru vardr; Osmanl Devletinde tatbik edilen tmr rejimi Ortaa boyunca kleliin bir
vastas olarak Avrupa'da uygulanan feodalite rejimine ne derece benzemekte-
1 Davudolu, Ahmed, Sahih-i Mslim Tercme Ve erhi, istanbul 1977, c. I, sh. 458-
463
2 Engin, Nihat/Akyz, Vecdi, Asr- Sa'det'te Klelik ve Cariyelik, istanbul 1994, c.
I, sh. 493-494
.. ;
90
dir? Her ne kadar, feodalite rejimini anlattkdan sonra, bu mukayeseyi daha ayrntl
olarak ileyecek isek de, girite de ksa bir mukayese yapmak yerinde olacaktr.
Zira bir ksm evreler, Ortaa Avrupasnda tatbik edilen feodalite rejimi ile Osmanl
tmr rejimini eletirmiler ve Osmanl Devletini de insanlar kle olarak kullanma noktasnda
Ortaa Avrupasna kyaslamaya kalkmlardr1.
Esasen, feodal kelimesi, rejimin sosyal, zirai, politik veya idar gr tarzlarna gre,
ayr manalar tayaca, feodal diyebileceimiz rejimlerin yalar ve memleketleri itibariyle
zellikler arzedecei gayet aktr. Bu bakmdan ele alacamz kriterler daha ziyade ematik
baz modellere ait bulunacaktr. Bilindii gibi X - XIII. asrlara ait klasik modellerindeki Bat
Avrupa memleketleri feodalizminde senyr maliknelerinin (seigneuries rurales) topraklar,
zel bir zirai iletme tipi halinde deerlendirmek maksadyla, iki ksma ayrlm bulunuyordu:
1. Feodalite rejiminde senyrn dorudan doruya kendi nam ve hesabna iletmek

zere ahs iin ayrd ve Fransa'da domaine yahut reserve, ingiltere'de Manor denilen
byk iftliklere ait topraklar bulunmaktadr. Trke'de vaktiyle kullanlm olan bir tabirle
Hssa iftlik diye adlandrlmas mmkn olan ve baz blgelerde bu devrede maliknenin
ilenebilir topraklarnn 1/4 veya 1/3 gibi mhim bir ksmn kapsad tahmin edilen bu
topraklar iletebilmek iin kalabalk bir ii zmresine ihtiya olduu aikrdr. Halbuki,
byk bir iktisad boulma ve kapanma devrine mahsus artlar dolaysyla, bu srada serbest
bir emek piyasasndan emekleri parayla denecek ziraat iileri bulmak mmkn olmad gibi;
vaktiyle Romal toprak sahiplerinin iftliklerinde kullandklar bol ve ucuz esir emei de artk
mevcut deildi.
Bu sebeple, ii tedariki ve emein karln deme ekilleri iin devrin genel
artlarna uygun yeni bir usul bulmak icap etmiti. Bu usul yeni bir klelik rejimi veya yar
klelik demek olan servaj usul idi.
2. Bu usule gre, senyrn zel iftlii olarak ayrlm olan topraklardan geri kalan
ksmlar, gerekli iletme aralaryla birlikte, kk bir kyl iletmesi (manse, tenure) tekil
edecek tarzda topraa yerletirilmi klelere veya byk kargaalk ve yoksulluk zamanlarnda
senyrn himaye ve yardmna snm olan iftilere datlmtr. Bu suretle, kendilerine
tahsis edilmi olan toprak ve iletme aralaryla dier yardmlarn, himaye ve adalet
Muzaffer ilhan Erdost, Osmanl imparatorluunda Mlkiyet likileri-Asya Biimi Ve
Feodalizm, Ankara 1989, sh. 48 vd.
91
teminatnn karl olarak baz vergilerle birlikte haftann belirli gnlerinde senyr
hesabna cretsiz almak ykmlln de kabul etmi farz edilen bu ifti aileleri,
senyrn hususi iftliinin ve maliknenin atlye ve mdafaa tesisleri gibi dier hizmet
sahalarnn daima el altnda bulunmas lazm gelen igc rezervlerini tekil etmekteydi.
Senyrn yalnz toprak sahibi olarak deil, fakat ayn zamanda devlete ait olmas lazm gelen
askeri ve mali hakimiyet hak ve yetkilerine de sahip bulunmas, bu devrede maliknelerin e-
konomik olduu kadar siyasi, hukuk ve idari bakmdan da kendi kendisine yeter ve da kar
kapal bir dzen olarak tekilatlanmasn mmkn klm-
ti1. . ... . . :
1-Feodalitenin Siyas Mahiyeti
Feodalite siyasi adan, siyasi hakimiyetin paralanmasndan ibarettir. Yani siyasi
bakmdan lke birbirinden farkl byklkte yani kkl, bykl paralardan meydana gelmi
yamal bir bohadr. Tek devlet ve tek hkimiyet prensibinin tatbiki tarihe karmtr. Artk
boha paralarnn her bir yamasnda ufak ufak hkimiyetlerin mevcudiyeti szkonusudur.
Devletin en nemli mmeyyiz vasf olan merkez hkimiyetin yokluu, yani senyrlerin, Devletin
hkimiyetini temsil etmeleri; yani adaleti tevzi etmeye; asayii temin eylemeye ve ksaca
devlete ait hak ve yetkileri kullanmaya kalkmalar, feodalitenin siyasi zelliini tekil eder2.
Feodalite rejiminde arazi sahibi olmak, ayn zamanda, o arazi dahilindeki ahali zerinde
siyasi hkimiyet hakkn elde etmek demektir. Bu hkimiyete sahip olan toprak mliklerine
senyr, sahip olduklar topraklara ise fief ad verilmektedir. Gya nemli hizmetleri ve
sadakatleri karlnda feodal bir mukavele ile senyrlere bu toprak paralar tevcih
edilmitir. Toprak paralarn veren tarafa szren, alan tarafa ise vassal denmektedir. Szren
ve vassallarm kendi aralarnda mertebeleri ve dereceleri mevcuttur. O zaman senyrlkler ve
vassallklar deta birbirlerine tbilik ve metbu'luk balar ile
(I
1 Barkan, mer Ltf, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 876-880; Klbay, Mehmet
A-li, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982, sh. 238 vd.; Cin, Ha-
lil/Akylmaz, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite Ve Osmanl
Dzeni, Konya 1995, sh. 31 vd.
2 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisad Mahiyeti, HFM, c.
16, Sy. 1-4, sh. 324-326; Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927,
220-221 ..;...-
92
bal bir ebeke halinde girift bir rmcek a manzaras tekil ederler1. Feodal
devirde zellikle Fransa'da "Senyrsz hi bir toprak yoktur" sz mehur olmutur.
Senyrlerin bu topraklar elde edi yollarn da iki ana balkta toplamak mmknd: :
\ : Birincisi; Byk birsenyrn kendi arazisinden bir parasn ayrarak bir
vassala vermesi. kincisi; Komusunda olan bir fief sahibini zorla kendisine tabi olmaya
zorlamasdr.
En yksek senyr, Kral veya imparatordu. Bunlarn dndaki senyrler arasnda da
derece ve mertebeler vard. Ancak her senyr, kendisinden yksek senyre yani szrene kar
belli grevleri ifa etmek artyla, hkim olduu topraklar zerinde mstakil bir hkmdar gibi
davranyordu. Fransa'da mevcut olan senyrleri iki ana grupta toplamak mmkndr:
Birinci Grup, Byk Senyrlerdi. Bunlarn fieflerine unvanl fief denirdi. Bunlara geni
anlamda baron da denilirdi. Kendi aralarnda hiyerarik bir yapya sahip olan byk senyrleri
yukardan aaya doru ylece sralamak mmkndr: Dk, Marki, Kont, Vikont, dar anlamda
Baron, Satolen ve valyeler. kinci Grup ise, kk senyrlerdi ki, sahip olduklar araziye
unvansz fief denirdi2.
Bizi asl ilgilendiren konu ise, feodalite nizamnda senyrlerin fiefleri dahilindeki ahali
zerinde sahip olduklar haklardr ki, bunlara senyrlk haklar denmektedir. Senyrlerin
szrenlerine veya vassal olmadklar senyrlere kar olan haklarna ise feodal haklar
denmektedir ve bizim konumuzu ilgilendirmemektedir. Senyrlk haklar sayesinde zellikle
byk senyrler, fief arazileri dahilinde bulunan yar klelere yani servajlarna kar yasama,
yarg, yrtmeyi ilgilendiren tm haklara yani tam bir hakimiyet hakkna sahip idiler. Hatta
baz senyrler para bile bastrabiliyordu. Her byk fief adeta bir kk devlet idi.
Genellikle senyrlk haklarn drt ana grupta toparlamak mmkndr: Birincisi: Yasama
yetkisi; Her senyr, maliknesi dahilinde her konuya ait kararlar bizzat kendisi verir ve
verdii kararlar bir ferman gibi yaynlanr ve o toprakta yaayan insanlar kanun gibi balar.
Bu kanun kuvvetindeki
1 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinir Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c.
16, Sy. 1-4, sh. 326-328; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 220-221
2 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c.
16, Sy. 1-4, sh. 328-339; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 259-263
93
kararlar veren senyrleri balayan, anayasa, temel hak ve hrriyetler veya benzeri
hukuk esaslar mevcut deildir1.
ikincisi: Yarg yetkisi; Her senyr, yarg hakkna sahiptir. Senyrler mahkemesinin
kararlarna kar, ancak daha yksek senyr mahkemesine veya belli konularda kral mahkemesi
veya ruhaniler mahkemesine itiraz etme hakk vardr. Ksaca, senyrler, fief denilen
arazilerinde yaayan insanlarn hem kanun koyucular ve hem de hakimleridirler2.
ncs: Mali Yetki; Feodal devirde ahalinin mali mkellefiyetleri pek oktu. Ahaliden
vergi talep etme hakk sadece devletin deil, ayn zamanda senyrlerin de hakk idi. Vergilerin
tahsili ile kamu yarar arasnda bir mnasebet yoktu. Vergiler dorudan doruya senyrn
ahs menfaatini tatmin iin tahsil olunmaktayd. Senyrlerin gelir kaynaklarn, yarg
ilerinden aldklar resimler yani para cezalar, msadereler ve benzeri gelirler; vergi
mahiyetini andran ancak tamamen keyfi olan gelirler ve bunun dnda kalan kaidesiz gelirler
tekil etmekteydi3.
Drdncs: Asker Yetki; Senyrlerin asker toplama yetkileri, onlarn halka
zulmederken kullandklar en dehetli yetkilerinden biridir. Ahalinin ocuklarn kendi
keyiflerine gre istedikleri zaman silah altna almakta ve bazan yzlerce kiiyi sonu gelmeyen
savalara srklemekteydiler4.
2- Feodalitenin ktisad Mahiyeti
Feodal devirde toprak servetin en nemli kaynadr ve ahslarn sosyal mevkilerini
tayin eden balca mildir. Neticede toprak belli ellerde toplanmtr. Topraa sahip olanlar,
onunla beraber zerinde yaayan insanlarn da
1 zelik, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4,
sh. 339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27; Klbay, Mehmet Ali, Feodalite Ve Klasik
Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982, sh. 238; Cin, Halil/Akylmaz, Gl Blbl, Tarihde
Toplum Ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite Ve Osmanl Dzeni, Konya 1995, sh. 31-32.
2 zelik, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4,
sh. 339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl
Dzeni, sh. 35-37.
^ zelik, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh.
339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27; Klbay, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl
retim Tarz, sh. 239; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 32-35.
^ zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16,

Sy. 1-4, sh. 3339-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 264-27
94
efendisidirler. Bunlar zerinde hakimiyet hakkna sahiptirler. Fief denilen topraklarn,
kendilerine tabi hr kyllere veya yar klelere kiralamaktadrlar. Bunlar o toprakla zerinde
kirac mahiyetindedirler ve senyrn hakimiyeti altndadrlar. .
,
Topraa sahip olan senyr, siyasi iktidara da sahipti. Topraa malik olmak hakkn
kaybetmi olan kyl ise, iktisad bakmdan olduu gibi, siyasi, hukuk ve sosyal bakmdan da
toprak sahibine bal olarak klelemekteydi. Fief zerinde senyrn hakk olduu gibi,
szerin de hakk vard; kraln da hakk vard ve hatta kylnn de hakk vard. Ancak bu
haklardan hibiri gerek manada mlkiyet hakk deildi. Belki bunlar topran kullanma ekline
ve tasarruf hakkna yani tenure sahip idiler. Elbette ki, toprak zerinde siyasi gce sahip
kiilerin sahip olduu tenr'ler ile normal hr insanlarn sahip olduklar tenrler ve de yar
klelerin sahip olduklar tenrler, mahiyet itibariyle tamamen birbirinden farkl idi. Bu
grubu ksaca zetlemekte yarar vardr:
A) Asillerin tasarrufundaki araziye fief deniliyordu. Fief iki asil kii arasnda yaplan,
feodal szleme ile birine tevcih ediliyordu. Fief i tevcih edene Szren; alana da vassal
dendiini daha evvel belirtmitik. Szren ile vassal her ikisi de senyr idi. Arazi tevcihi,
iktisad ve hukuk bir olay olduu kadar, ayn zamanda siys bir hadiseydi.
B) Hr insanlarn tasarruflar altndaki araziye adi tenr denir. Burada, topran sahibi
senyrdr. Hr kyl kirac durumundadr. Senyr ile aralarndaki ba sadece hukukdir.
Kirac olarak hr kyller, baz vergileri senyre demek durumunda olduklar gibi,
senyrn hkimiyeti altnda yaamaya da mahkmdurlar. Yani senyr, bunlar zerinde de
yasama, yrtme ve yarg yetkilerine sahiptirler. Bunu bir derece nleyen tek ey,
aralarndaki kira mukavelesidir.
C) Senyr tarafndan serflere yani yar kle insanlara kira yoluyla verilen arazilerdir.
Burada serflerin senyre kar olan grevleri, tamamen senyrlerin keyf iradesine
tabi olarak tesbit edilmektedir1. Kleliin deiik tarz asl budur ve bunlar tamamen yar kle
durumundadrlar. .
3- Feodalitenin Sosyal Mahiyeti
Feodalite nizamnda ahali, birbirinden farkl snflara ayrlmtr. Bunlarn her birine
dahil fertlerin hukuk durumlar dierlerinden farkldr. Bu devirde
1 zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisad Mahiyeti, HFM, c. 16,
Sy. 1-4, sh. 350-3360; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, 283-300.
95
fertlerin sosyal statlerini etkileyen ikinci bir etken de arazi vaziyeti ile fertlerin
sosyal durumlar arasndaki mnsebettir. Feodalite nizamnda bulunan snflar yukardan
aaya doru Hindistan'daki Kast sistemini andran bir hiyerari tekil ederler,
r. , \ : Feodal devirde insanlar sosyal durumlar itibariyle drt snf
idiler:
1) Ruhaniler. Bunlarn mevkileri yksek ve nfuzlar bykt. Hristiyan ruhanilerinden
kast, papaz ve piskoposlardr. Bunlarn saylar snrldr.
2) Asiller: Bunlar, feodalite nizamnda idare eden senyrler snfdr. Daha nce bilgi
verilmitir. Asaletin menei, doum, valye snfna mensup olmak ve fief elde etmektir,
imtiyazlarn daha evvel zikretmitik. Bunlarn da saylar snrldr. Kral, Dk (Lord), Marki,
Kont, Vicont, Baron ve valye eklinde ngiliz Feodalitesinde de kendi aralarnda hiyerarik
bir yapya sahiptirler1.
3) Hr nsanlar. Bunlar, asiller ile yar kleler arasnda bir snf tekil e-derler. Hr
kyller ve hr ehir ahalisi olmak zere ikiye ayrlrlar. Asl hr olanlar hr ehir ahalisidir.
Hr kyller, zamanla yar kle durumuna dmlerdir.
4) Yar Kleler=Serfler. Roma dnemindeki klelerin biraz hafifletilmi eklidir.
Bunlarn efendilerinin arazilerine baldrlar; oturduklar fiefi terk e-demezler. Ancak senyr
de onlar toprakdan sremez. Sertlik, tam anlamyla bir kleliktir; fakat kleler ey olmaktan
kurutulup ahis haline gelmilerdir. Her ne kadar serflere, evlenmek, menkul ve gayr-i menkul
sahibi olmak gibi baz medeni haklar tannm ise de, senyrlere tannan yetkilerle bunlar yar
kle haline getirilmilerdi. Serflerin senyre kar mkellef olduklar iki temel grev vard:
Birincisi; Serfler, senyre kar ar vergilerle mkellef idiler. Bunlarn ayrntsna girmiyoruz,
ikincisi ise, esas ve kaidesi bulunmayan angaryalard2.
Serfler medeni hukuk alannda da nemli snrlamalar altndaydlar; Serfler, hr bir
kadnla evlenemezlerdi. miraslk haklar nemli lde tahdit edilmiti. Ve nihayet,
senyrlerin bunlar zerinde daha evvel izah ettiimiz yasama, yrtme ve yargdan
kaynaklanan mutlak haklar vard. Neticede serfler yar kle anlmaya layk insanlard.
Klbay, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, sh. 238 vd.;
Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 41-42.
2 Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), istanbul
1991, sh. 14-18; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 48 vd.
96
Serfliin menei, doum, evlenme, feodal hukukun baz kurallarn ihlal ve nihayet belli
bir sre eflerin iinde yaama yani mruruzaman gibi hallerdi. Tpk tam klelikte olduu gibi,
sertlikten kurtulmann yolu da, senyrlerin kendilerini azat etmesi ve benzeri sebeplerdi1.
'
te Osmanl Devletindeki tmr sistemi ile mukayese edilen Avrupadaki feodalite
nizmnn ksaca esaslar bunlardan ibarettir ve grld zere bu sistemde ounluu tekil
eden iiler ve iftiler, yar kle durumundadrlar.
4- Tmr Nizm le Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar
Mukayese etmeden nce Osmanl Devletinde asrlarca tatbik edilen tmr nizmn
ksaca bilmemiz gerekmektedir:
slm ve Osmanl hukukundaki arazi eitlerinden biri de, rakabesi (kuru mlkiyeti) ve
tasarruf hakk devlete ait olan mir arazidir. Devletin icra organ, bu eit arazileri kamu
yarar bulunmak artyla diledii gibi iletebilir veya devlet hazinesinden hakk olan gazilere,
ilim adamlarna ve devlet adamlarna iletme hakkn veya tamamen mlkiyetini devredebilir.
Nitekim, bata Hz.Peygamber olmak zere, slmn ilk dnemindeki idareciler de devlete ait
arazilerin ya tamamen mlkiyetini (temlken ikta') veya tasarruf hakkn ve gelirlerini
(istilken ikta'), gazilere, byk devlet adamlarna veya benzeri yerlere ikta' adyla tahsis
etmilerdir. Bu usul ikta' adyla Seluklularda ve l adyla da lhanllarda devam etmitir2.
slm hukukunun kendilerine tand bu yetkiyi, asker gce dayal gl bir devlet
kurmak iin kullanan Osmanl Padiahlar, Osman Gazi'den balayarak ve Fatih Sultan Mehmed
zamannda kemlini bularak devlete ait gelirlerinin (tasarruf hakknn) belirli bir ksmn belli
hizmetler karlnda muayyen ahslara tahsis ve tevcih etmilerdir. te belli bir hizmet
karlnda devlete ait arazilerin gelirlerinin ve tasarruf hakknn muayyen ahslara tahsisi
ilemine dirlik ve tmar ad verilmitir. Bu sistemin kaynan, Avru-pa'daki feodalite
messesesinde aramak tamamen manaszdr. Zira feodalite sisteminde halk kle veya yar kle
durumundadr (servaj usul). Topra-
1 zelik, A. Seluk, Fedolitenin timi Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi Ve
Meden inkifndaki Rol, 'HFM, c. 17, Sy. 1-2, sh. 351-360; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri,
277-282; Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), istanbul
1991, sh. 14-18; Cin/Akylmaz, Feodalite Ve Osmanl Dzeni, sh. 48 vd.
2 Kalkaand, Subh'l-A', 13/104 vd.; Halis Eref, Klliyt- erh-i Kanun- Arazi,
14 vd.; Akgndz, Ahmet, Vakf Messesesi, 487 vd.; Cin, Halil, Mir Arazi ve Bu Arazinin zel
Mlkiyete Dnm, Konya, 1987, sh. 56vd.
97
n gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum
tamamen farkldr.
Konunun anlalmas iin dirlik veya dier adyla timar sisteminin hukuk mahiyetini daha
yakndan grelim;
Mlkiyeti ve tasarruf hakk devlet ait olan mir araziyi devlet bizzat iletmez ve zaten
iletemez. Belki yerli halka snrsz sreli bir kira akdiyle veya ariyet yoluyla tasarruf hakkn
devreder (tefviz eder). Halkn grevi, araziyi iletmek ve elde edilen gelirden belli bir ksmn
devlete vergi olarak demektir.
te Osmanl Devletinde rey denilen halkn devlete deyecei vergi gelirlerini
devletin reisi olan padiah, asker hizmetleri karlnda belli ahslara tahsis eder. Bu
ahslara sipahi veya sahib-i arz denir. Bunlar arazinin gerek maliki deildir, sadece nezret
ederler. Halk da bunlarn klesi deildir. Belki halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de
devletin vergi tahsil yetkisi tand ahslardr. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli
hizmetler (genellikle asker) karlnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker
hizmetleri ifa edeceklerdir, islm hukukunda bu asker ahslarn elde ettikleri gelirlere mal-i
muktele denir1. Yani asker hizmetler ve dmana kar sava karlnda tahsis edilen mal
demektir.
imdi de tmar sisteminin asker amalarla nasl kullanldn grelim:
Dirliklerin yani gelirleri belli ahslara tahsis edilen arazilerin miktarlar kl itibariyle
tayin edilirdi. Kl, dirliin eitleri olan tmar veya zeametin ekirdeini tekil eden ksma
deniyordu. Kl denen temel ksmn miktar ake ile belirlenir ve eyaletlere yahut dirlik
eitlerine gre farkllk gsterirdi. Her kl, bin akeden balayp altbin akeyi gemezdi.
Her kl bir tmar itibar edilir ve timar sahibi 3000 ake iin bir cebel denen savaa hazr
mcehhez svari asker karmakla mkellefti. Ake miktar arttka karlacak asker says
da artyordu. Bu sebeple ake miktarna gre dirliklerin eitli ksmlar vard2.
Dirlik arazilerinin ake gelirlerine gre eidi vardr:
Birincisi; hasdr ki, yllk geliri 100 bin akeden fazla olan dirliklere denir. Sultanlara,
ehzadelere, vezirlere veya beylerbeyilerine ait dirlikler gibi.
1 Cin, Mir Arazi, 64 vd.; Halis eref, 28 vd.; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 56/b
vd; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd.
2 Halis Eref, 29; Millet Ktphanesi, Kavnin blm, No: 92, sh. 758; Akgndz,
Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd. '
98
kincisi; Zeamettir. Yllk geliri 20 bin akeden 99.999 akeye kadar olan dirliklerdr.
Sahiplerine zim veya oul olarak zuam denir. Zeamet sahipleri her bebin ake iin bir
cebeli (svari asker) hazrlamakta mkellefetirler.
ncs; Tmarlardr ki, yllk geliri 19.999 akeye kadar olan dirliklerdir. Tmar
sahipleri (ehl-i tmar), senelik gelirden kl ad verilen belli bir ksmn ayrlmasndan sonra her
3000 ake iin bir cebeli getirmee mecburdurlar. Kl bedeli, kl hakk ad altnda kendi
ulufesine karlktr1.
Dirlikler (tmarlar), Tmar sahiplerinin grdkleri ilere gre ekinci tmarlar (harp
annda cebelileriyle birlikte cepheye giden tmarlar); mstahfz tmarlar (kaleleri korumakla
grevli tmarlar) ve hizmet tmarlar (hudut boylarnda bulunan baz zaviye ve camilerin
korunmas ve hizmeti ile ilgili tmarlar) olmak zere e ayrlr2.
Ayrca Kanun Sultan Sleyman zamannda 1530 ylna kadar, btn tmarlar
beylerbeyiler tarafndan veriliyordu. Bu tarihten itibaren ikiye ayrld. Beylerbeyi'nin
dorudan vermeye yetkili olmad ve onun tezkeresi zerine padiah fermanyla verilen byk
tmarlara tezkireli tmarlar; dorudan beylerbeyi tarafndan verilebilen tmarlara da
tezkiresiz tmarlar dendi. Bunun yannda, arazi gelirlerinin dndaki baz istisna vergi
gelirlerinin de (gerdek, crm cinayet ve klak resm gibi) tmar sahiplerine veya devlete ait
oluu, tmarlarn serbest tmarlar veya serbest olmayan tmarlar eklinde ikiye ayrlmasna
sebep olmutur3.
Bir ksm aratrmaclar, Osmanl devletinde arazinin timar, ze'met ve has diye
ahslara tevcih edilmesini, Avrupa'daki feodalite sisteminde var olan fieflere ve dirlik
sahiplerini de feodal devrin senyrlerine benzeterek, timar sistemini feodal bir sistem gibi
grmek istemilerdir. Halbuki tmar sistemi feodal sistemden tamamen farkldr. Zira;
1) Feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj u-sul). Topran
gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum tamamen
farkldr. Timar sisteminde sipahi veya sahib-i arz denen ahslar arazinin gerek maliki
deildir. Halk da bunlarn klesi deildir. Halk hrdr, devletin kiracsdrve sipahilerde
devletin vergi memurudur. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker)
kar-
Halis Eref, 29 vd.; Cin, 69 v<; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 474 vd. Bu
ayrmlar konusunda bkz. Barkan, IA, Tmr Maddesi, sn. 295-296.
3 Halis Eref, 29 vd.; Cin, Mir Arazi, 69-73; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV,
474 vd, 582 vd. . ..
99
lnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa
edeceklerdir.
2) Avrupa feodalitesinde merkez hakimiyet ve devlet, zaafa uramtr. lke
dahilinde devletin tek siyasi otoritesi geerli deildir. Bunun yerine senyrlklerin says
kadar kk devletikler ve ufak krallk numuneleri mevzubahistir. Halbuki Osmanl
devletinde, tam aksine merkez hkmet ok gldr. Dirlik sahipleri denen sipahiler,
devletin sadece vergi memurudurlar. Merkez tarafndan tayin edilirler ve grevden alnrlar.
3) Feodalite rejiminde senyre fief yani arazinin sahiplii de verilmektedir. Halbuki
tmar sisteminde, sipahiye verilen arazinin kendisi deildir. Kuru mlkiyeti devlete ait olan
mr arazide devlete ait olan vergileri toplama hakkna sahiptirler. Bu vergiler de er'at ve
kanun tarafndan belirlenen vergilerdir.
4) Avrupa feodalitesinde fief'e sahip olan senyrler, arazi zerinde yaayan ahali
zerinde siys hkimiyet sahibidir; bu sebeple hem yasama, hem yrtme ve hem de yarg
yetkilerine bizzat kendisi sahiptir ve kendisi bu haklarn kullanr. Yani senyr, fief denilen
araziler zerinde yaayan ahalinin hem kanun koyucusu, hem bu kanunlarn uygulaycs ve hem
de problem knca onlarn hkimidir. Halbuki timar sisteminde sipahilerin sadece asker
adan baz yetkileri vardr. Bunun dnda ahali zerinde ter', kaz veya icr bir yetkiye
sahip deildir. Zira ahaliye tatbik edilen hukuk, slm hukukudur; bunlar icra eden sancak ve
kaza tekiltlardr; yarg ise er'iye mahkemelerinin elindedir. Gerektiinde sipahiler de
yarglanmaktadr.
5) Feodal rejimde her senyrn mstakil bir askeri ve ordusu vardr. Bununla krala
kar bile savaabilir. Orduyu senyr kurar ve askeri ise yine senyr toplard. Halbuki timar
sisteminde cebel denilen askerler, Osmanl ordusunun bir paras olarak, sadece sipahi
tarafndan yetitirilirdi.
6) Feodalite sisteminde ahali, asiller, hrler ve yar kleler olmak zere eitli
snflara ayrlmtr. zellikle ounluu tekil eden serfler, mutlu aznln klesi
durumundadrlar. Halbuki Osmanl toplumunda bu manada bir snflama mevzubahistir. Asker
olan ve olmayan eklindeki ayrm ise, devlet memuru olan olmayan tarzndaki ayrma
benzemektedir. Zira bu tabakalama, mal sebeplerden kaynaklanmaktadr1. zellikle re'y
denilen halk kesiminin asker kesim tabir edilen mlk, asker ve ilmiye tabakalarnn klesi
olmas ise, asla szkonusu deildir.
H
Tabakolu, Ahmet, Trk iktsad Tarihi, istanbul 1994, sh. 138.
100
7) Feodalite nizamnda serfler, istedikleriyie evenemezler. Baka senyrlerin sertleri
veya hr kadnlar ile evlenmeleri yasaktr.
Sertlerin miras miraslarna hr insanlarn miras gibi intikal etmez.
Sertlerin istedikleri meslei semekte ve yerlerini deitirmekte, alp almamakta
serbest olduklar sylenemez.
Serfler senyrlerine kar angarya almaya, hediyeler takdim etmeye ve belli
hizmetleri yapmaya mecburdurlar.
Serfler hakknda kovuturma amak, yarglama yapmak ve hatta cezalandrmak,
senyrlerinin yetkisindedir.
Serfler ruhban snfna ve manastrlara giremezler, mahkemelerde ahitlikleri hr
adamlara kar kabul edilmez.
Ksaca serfler hukuk stat asndan eski kleleri andrmaktadrlar. Halbuki hi bir
zaman tmar sisteminde yer alan sipahiler, ahali zerinde bu tarz bir yetkiye sahip
deildirler1.
Avrupa feodalitesinde grlen sertleri, Osmanl devleti timar sisteminde grlen
re'ay ile deil, belki havss- hmyn ad verilen Padiah hslarnda alan ortak kullar ile
kyaslamak mmkndr. Zaten ortak kullar da kle veya cariyelerden ibarettir2. Bu konuya
ilerde dneceiz.
II- ORTAA VE SON ASIRLARDA MUHTELF MLLET VE MEDENYETLERDE
KLELK
Ortaa ve Yenia'n ilk dnemlerinde Avrupa'da kleliin nasl yrdn, feodalite
nizamn hlsa etmekle anlatm olduk. imdi de Ortaa ve Yenia'da kleliin durumunu
farkl devlet ve milletlere gre daha yakndan grelim.
Afrika'da Kuzey Afrika'nn yerlisi olan Berberler, islmiyetle ereflenmeden evvel,
hukuk sistemleri itibariyle Romallara benziyorlard. Bunlar da kleleri adi bir eya, hatta at,
kz ve dier ehl hayvanlar mertebesinde telakk ediyorlard. Bir mlik kendi mlkiyetinde
olan eyada nasl her eit tasarruf
Barkan, mer Ltf, Trkiye'de Servaj Var myd?, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh.
717-724.
2 zelik, A. Seluk, Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi,
HFM, c. 17, Sy. 3-4, sh. 847-857; Hammer, L'histoire de l'empire Ottoman, Tere. J.J
Hellert. Tom. 6 Livre XXXIV, Paris 1836; Barkan, mer Ltf, Trkiye'de Servaj Var myd?,
Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 717-724; Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn Hukuk
Stats, Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 725 vd. :
101
hakkna sahipse, kleler zerinde de yle tasarruf hakkna sahipti. Hatta bir efendi,
kendi klesini ldrebilirdi1.
Hindistan ve in'de de durum ilkalar andracak ekilde devam ediyordu.
Avrupa'da XV. asra kadar btnyle devam eden ve ilk alar aratmayan klelik, bu
asrdan sonra hzn kaybetmeye balam ise de, tamamen ilgas iin asl fikr hareket, XVIII.
asrda balamtr. Montequeu (1689-1755) ve Voltaire (1694-1778) gibi mtefekkirler,
kleliin ilgasna btn insanl davet ederken, Adam Smith ve Guyot gibi iktisatlar da
bunlar desteklemilerdir. Ancak btn bu gayretlere ramen, klelik, btn dehetiyle
Avrupa'da ve burann uzants olan Amerika'da 1900'l yllara kadar devam etmitir2.
Bu genellemelerden sonra baz devletlerdeki durumu zellikle zetlemek istiyoruz. Zira
Osmanl Devletini bu konuda itham eden Avrupa ve Amerika'da durumun ok daha kt bir
halde olduunu, ancak mukayese ile anlayabiliriz:
1. Fransa'da Ortaa Ve Son Asrlarda Klelik
Fransa'da Ortaa'n hukuk sembol olarak bilinen ve 400 maddeden i-baret bulunan
Loi Saligue Kanunu, klelerle ilgili zulmn zirvesini tekil ediyordu. Bu Kanun, evvela hrler ile
kleler arasnda ciddi mniler ve engeller koymutu. Bu iki snf arasnda evlenmeyi kesinlikle
yasaklad gibi, "Ahaliden birisi, kle bir kadn ile evlenirse, kendisi de kle olur" hkm ile bu
yasan perinlemiti. 1300'l yllarda kleler ve kadnlarn idarecilikle u-zaktan yakndan
ilgileri olmad hususu iyice temel devlet kanunlar arasna girdi3.
. . .;
Ortaa'dan sonraki asrlarda Fransa'da klelik denince, o dnemde btn Avrupa
lkelerinde bir yz karas olarak tatbik edilen "Karalar Kanunu" akla gelmelidir. Zira btn
Fransz mstemlekelerinde bulunan esirler, kleler ve bunlarn zdllar hakknda tatbik
edilmek zere 17 Mart 1685 tarihinde tanzim olunan Karalar Kanunu, tashih edilmi ve tadil
edilmi ekli olmasna ramen, insann tylerini rperten hkmlerle doludur.
1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, stanbul 1314, sh. 25-26
2 Bkz. Karako, Serkiz, Kllyt- Kavnn, Kleliin iptali ile alakal resm andla-
malar, c. 1.
3 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 28;
102
Bu Kanunla, esir ve kle sahiplerine bir ksm devler de yklendii iddia edilmesine
ramen, asl uygulanan yine klelerle ilgili iddet ve cinayet hkmleriydi. Mesela, bu kanun
gerei, zenciler, eer cz' bir kabahatle efendilerine veyahut hrlere tecvz eder veyahut
en kk bir hrszlk suunu irtikb ederlerse, idam veya en azndan darb gibi beden ceza ile
cezalandrlrlard. Efendilerinden kaan kleler hakknda vaz' olunan cezalar ise, dehet
verici vaziyettedir. yle ki; Bunlarn birinci ve ikinci defalardaki cezalar kulak kesmek ve
kzdrlm demirle alnlarn dalamaktr; ncs ise i-damdr. Bu cmleyi yazarken, islm
hukukunda abd-i bk yani kagun kle ile ilgili vaz' edilen meden hkmler ile bunu esas
alarak hukuk dzenlemeler yapan Osmanl Kanunnmelerini hatrlamamak mmkn deildir.
Yeri gelince kanunnmelerden baz hkmleri aynen aktaracaz1.
Fransa'daki Karalar Kanununun en fena hkmlerinden biri de udur: "Kle sahibi
veyahut reisi, kleler hakknda katil cinayeti dahi ilese, hkimler, bunlar beraat ettirmede
hr ve serbesttirler ve hatta beraat ettirilmeleri tavsiye olunur".
Bu durum, beyaz insanlar asndan insan hak ve hrriyetlerinin gelitii dnemlerde de
devam etmitir. Merkez hkmetler, baz iyiletirmelere gitmeye almlarsa da, btn
dzenlemelerinde kleleri ve hatta btn zencileri gerek manada insan saymama detlerine
devam etmilerdir. Bunlardan iki emirnameyi misal olarak vermek istiyoruz:
Birincisi; Bir fikir adamnn Domanik Cumhuriyetinde zencilere kar yaplan
muamelelerin 1865'lerde dahi ne durumda olduunu belirten ifadeleridir: "1865 tarihinide
sadr olan Emirname, zincirlerle balanmak yahut denekle vurulmak, lnceye kadar dayak
atmak ve zalim bir ekilde yaklmak gibi yollarla kle soykrmn engelleyemiyor. Btn beyaz
renkli adamlar, kara renkli olanlara pek kaba ve vahi bir tarzda muamele etmelerine ramen
karlan emirnamelerin faydas grlmyor.".
kincisi; Ekim 1767 tarihinde karlan bir emirdir ki, siyahlarn Fransa'ya girmesini
yasaklamaktadr. Buna gre, "Her ne mertebede bulunursa bulunsun, siyahlarn adi ve hakir
saylaca hkm hafifletirilemez. Kral Hazretleri, bunlarn beyaz adamlara ait imtiyazlar
elde etmelerine ve hatta Fransa'ya girme yasann delinmesine asla taraftar deildir2.
1
Mesela, Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, IV, 374, 400.
2 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, istanbul 1314, sh. 31-34; Armaan, Servet,
islm Hukukunda Temel hak ve Hrriyetler, Ankara 1987, sh. 59
103
1789 Fransz htillinden sonra, ihtill Meclisi 1791 tarihli kanunla klelii ilga etmise
de, 1802 tarihinde Napolyon tekrar bu messeseyi meru hale getirmitir. Fransa'da kleliin
iptalinin ciddi olarak gndeme gelebilmesi iin, 1848 tarihli Sanayi devrimini beklemek
icabetmektedir. Gerekten 1848 ubatnda Fransa'da meydana gelen byk karklklar
zerine, klelik iptal edilmitir. Ancak insanlara ifte standartl muameleleri bugn dahi
devam etmektedir.
2. ngiltere'de Klelik
Ortaa'da Anglo-Sakson hukukunda klelik, dier milletlerde olduu gibi, acmasz ve
zlimce idi. ngilizler kleleri iki ksma ayrmlard; birincisi; menkul gibi kabul edilen kleler.
Bunlarn satlmas, balanmas caizdi. ikincisi ise, gayr-i menkul gibi kabul edilen ve feodalite
nizamnn gerei olarak ziratle megul olduklarndan araziye baml olan klelerdi.
Hristiyanlkta klelikle ilgili hkmler, biraz sonra zetleneceinden, burada daha fazla
ayrntya girmek istemiyoruz1.
Hukuk durumlar ksaca zetlenen klelik, XIX. asra kadar ngiliz Hukuku tarafndan
tevik ediliyordu. Kralie Elizabeth (1558-1603) bizzat kle ticareti yapyordu. Bir seferinde
47.146 kleyi Afrika'dan bir gemi ile getirtmiti. ngiltere'deki Karalar Kanunu da
Fransa'dakinden farkszd. Bu Kanunda da, efendisine kar gelen klenin cezasnn idam
olduu hkme balanyor ve kagun kleler ldrlerek cezalandrlyordu.
ingiltere'de grnrde kle ticareti 1807'de kaldrld. Ancak Afrika'nn eli olmadan
ekonomimiz gelimez diyenlerin sz ar bast. Brezilya'ya bu tarihten sonra da 1848'de
60.000 kle ve 1849 tarihinde de 54.000 kle getirilmiti. Halbuki ingiltere'de kleliin ilgas,
1833 tarihinden itibaren balamtr ve hatta bu tarihlerde Osmanl Devletine kleliin ilgas
iin basklara balamtr. Gerek manada Batda kleliin kaldrlmas iin ise, 1948 tarihli
nsan Haklar Beyannmesini beklemek icabetmektedir. Bugn eski Karalar Kanununu aratacak
derecede siyahlar ve Asyallara kar bir ksm kt hkmlerin bulunduu da ingiliz hukukunu
bilen insanlarca inkr edilemez2.
1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314, sh. 30
2 Atay, Gezerek Grdklerim, 283 vd.
104
3-Amerika'da Klelik
Amerika'daki klelik meselesini iki adan ele almak icabetmektedir;
Birincisi; Amerikallarn, btn karalar esir ve kle kabul etme zihniyetleridir ki,
Avrupa'da grdmz Karalar Kanunu, aynsyla Amerika'da da geerlidir. Bunlardan baz
misaller verelim:
Kzlderililerin ldrlp kklerini kurutan Amerikallar, geni arazilere sahip
olduklarndan siyah esir ve klelere ihtiya duydular. Afrika'ya seferler yapan ingiliz,
spanyol, Portekiz, Alman ve dier Avrupa kkenliler, ateli silahlarla kuattklar Afrikal
siyahlar, esir olarak Amerika'ya sevk ediyorlard. zel esir depolar ina ettikleri ve bu i iin
byk filolar hazrladklar tarihe bilinen bir eydir. Hatta 1697 tarihinde Portekiz Devleti,
bu kle ticaretini resmen yapmaya balad. ngiltere, 200 yl esir ticaretini tekelinde
bulundurdu. Afrika'da esir depolarnda toparlanan siyahlar, hayvanlar gibi gemilerle
sevkedilirler ve yollarda oklar telef olurlard. Bir seferinde 300.000 esirden ancak 180.000
tanesi sa kalabilmiti. u tesbitler aynen vki idi: "Zenciler, hayvanlar gibi, gemilere gelii
gzel ylrd. Gnee, yamura ve hatta her eye kar koruma tedbirlerinden mahrumlard.
Bu, bir eit esirlik idman idi. syanlara kar durmak iin prangalar, havasz anbarlar ve
benzeri tedbirler vard. Sevkiyattan sonra bazan te biri ve bazan da drtte biri lrd ve
gemilerde kokard. Amerika'ya ulanca iftiler, kendilerine den esirlerin derilerine kzgn
demirlerler adlarn yazarlard."1.
Bylesine zulm ve ikencelerle XVI. asrdan sonra Amerika'ya getirilen siyahlara
tatbik edilen Karalar Kanunlarndan, zellikle Lunisiana ve Karolina Eyleti Karalar Kanunundan
baz hkmler aktaralm:
"Bir efendi, klesi zerinde mutlak mlkiyet ve tasarruf hakkna sahiptir. Efendi
klesini satabildii gibi, ldrebilir de. Onunla kumar oynayabilir. Kle ise, efendisine ve
ailesine kar mutlak bir itaatle grevlidir. Hayatn buna borludur. Kleler, kendilerine kar
vuku bulan taarruzlara kar mukabele edemezler. Klelerin izinsiz bir yere gitmeleri caiz
deildir. Resm izinname olmadan tarladan dar kamazlard. Bu kanunlarn ak hkmlerine
gre, klelerin nefis ve ruhlar yoktur. Kleler iin cinayet ve kabahat saylan bir ok eyler,
beyazlar iin su saylmazd. Mesela, efendisini, hanm'n veya ocuklarndan birini dven,
yaralayan, beyaz rktan birinin bir uzvunu kesen veya defa vuran, efendisine isyan eden
veya bunlara benzeyen sular
Atay, Falih Rfk, Gezerek Grdklerim, istanbul 1970, sh. 273 vd.
105
ileyen bir zenci, idam edilirdi. Kagun kle denek ile vurulur, ikinci defa vuku bulursa
idam olunurdu1.
Kleler, Amerika'da kan gazetelerdeki ilanlarla alnr satlrd. nk insan deil, eya
olarak kabul edilmekteydiler. Rio de Janeiro'da bugn de yaynna devam eden Commercio
Gazetesinin 5 Eyll 1868 tarihli bir ilan yleydi: "Diki ve t bilir; 14 yanda gen bir zenci
kz satlktr. ay verebilir. Mkemmel bir odalktr".
Klelerin isimleri, efendilerinin maazalarnn ve iyerlerinin isimleriydi. Kleler, kle
olmakla braklmyor ve ayrca mthi bir rk ayrm yaplyordu. Siyahlar, milyonlarca kilo
kahveyi, her biri 72 kilo arlnda uvallarla maazalardan rhtma tarlard ve uval
balarnda tutmak ve hzl admlarla komak det idi. plak admlarla kaldrm talar zerinde
koarken eer beyaz adamlara rast gelirlerse, hemen kenara ekilmeleri ve "Ge beyazm."
demeleri mecburi idi. ....
kincisi; Amerikallarn kleler gibi ve hatta daha kt muamele ettikleri ikinci gurup
insan da Amerika Ktasnn asl sahipleri olan Kzlderililerdir. Avrupallarn 1492 tarihinde
Amerika'y kefetmesinden 1890 ylndaki VVo-unded Knee olayna kadar geen 400 sene
iinde, 50 milyona yakn Kzlderili soykrma tbi tutularak katledilmilerdi. Aratrmaclar,
tam 20 neslin soykrma tbi tutulduklarn belirtmektedirler. Baz aratrmaclar, bu rakam
yzlerce milyon diye ifade etmektedirler2.
1830 tarihli Kzlderili Srgn Kanunu, 1887'de karlan Genel Taksim Kanunu, 1932
tarihli Davves Kanunu gibi kanunlarla, yakn zamanlara kadar, yllar yl sinsi ve ak yollarla
Kzlderililerin topraklarna el konulmutur3.
te Amerika'da zencilere ve Kzlderililere kar gsterilen bu iddetli muameleler
asrlarca devam edegelmitir. Bu iki snf da insandan saylmamlardr. 1859 senesinde Kansas
Eyleti Kanunlar Meclisi, Eylet snrlar ierisinde bulunan ve beyaz renkli olmayan kimselerin
eyleti terk etmelerini isteyen bir Nizmnme ilan etti. 1860 senesinde karlan ikinci bir
Nizmnme ile de bu hkme uymayan ve rengi beyaz olmayan btn insanlarn hemen
tutuklanarak kle diye satlmalar isteniyordu.
1 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 34-39; Atay, Gezip
Grdklerim, 286 vd.
2 Bu konuda bkz.: Atay, Gezip Grdklerim, sh. 273 vd.; Msrlolu, Kadir,
Amerika'da Zenci Mslmanlk Hareketi, istanbul 1967, sh. 40 vd.; Milliyet Gazetesi, 4 Ocak
1992.
3 Ayrntl bilgi iin bkz. Baaran, Ftih, Amerika'nn Mazlum Sahipleri Kzlderililer-
Toprak in Bir Irk Kurutuldu, Zaman Gazetesi, 25.10.1992.
106
Bu arada kleliin aleyhinde olan fikir sahipleri de yok deildi. Ancak bunlar, Karalar
Kanununu inediklerinden dolay kendi toplumlar iinde a-zarlanyordu. ilk defa klelik
aleyhine ba kaldran Kuzey Amerika Kolonileriydi. 4 Temmuz 1776 tarihli Bamszlk
Beynnmesinde "Btn insanlarn eit olduklarn, hrriyet ve hayat hakk gibi haklarn Allah
tarafndan ihsan edildiini" aklyorlard. Bunu, zellikle ngiliz aslllar reddettiler. Kuzey
Eyletleri, 1787 ila 1804 tarihleri arasnda klelii kaldrmak iin bir sr tedbirler aldlar.
Ancak ncil'e, iktisad artlara ve yeni treyen Marksizme dayanan Gney Eyletleri, hl
klelii savunuyorlard1.
Amerika'da 1800'i yllardan itibaren balayan klelik aleyhindeki fikirler, neticede
1862 tarihinde ba gsteren i harple msbet bir sonuca doru gitmeye balad. Bu i harp
tamamen Amerika'da siyahlara ve Kzlderililere kar yaplan zulmlerin neticelerini kusan bir
savat. Ve bu i harbin sonucu olarak 1865'de resmen klelik ilga edildi. Ancak fiilen devam
ediyordu2. Amerikan i savandan nceki 200 yl boyunca, 10 ya da daha fazla klenin giritii
250 ksur isyan belgelenmitir3.
Amerika'da siyahlarla beyazlarn eit olup olmad bugn de hala tartlmaktadr,
"ingiliz ve Amerikal, siyaha kar sarslmaz bir irenme hissi ierisindedir. Ayrm hayatn
btn safhalarnda 1990'i yllara kadar devam etmitir ve hl da devam etmektedir.
Ayrnty okuyucular bizim kadar bilmektedirler4.
Btn bu millet ve devletlerin ounluunun ortak paydas Hristiyanlk'tr. Peki insann
aklna u gelmektedir: Avrupa'da ve Amerika'da Hristiyan beyazlar, klelere kar vahi bir
muamele ierisine girerken, dinleri olan Hristiyanlk bunlara bir ey sylemiyor muydu? Veya
Hristiyan ruhanleri hangi grte idiler? te bu sualin cevabn verebilmek iin
Hristiyanlk'ta kleliin durumunu ksaca izah etmemiz gerekmektedir:
III-HRSTYANLIK'TA KLELK
Evvela unu ifade etmek gerekmektedir ki, u anda Hristiyanlarn ellerinde bulunan
ncil, drt nshas da dahil olmak zere, Kur'an'n beynna
Encyclopedia Britannica, c. XX, sh. 638
2 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, istanbul 1314, sh. 38-39.
3 Milliyet Gazetesi, 4.1.1992.
4 Atay, Gezerek Grdklerim, 292 vd.
107
gre tahrif edilmitir1. Drt nshadan kast, Metta, Yuhanna, Markos (Butros) ve Luka
indileridir. Tahrif edildiini son zamanlarda Hristiyan limleri ve hatta Papalk dahi kabul
etmek zeredir. Bu tesbiti yaptktan sonra Hristiyanlk'ta klelikle ilgili zetle unlar
sylemek mmkndr:
ncil'de btn insanlarn birbirini karde bilmesi ve sevmesi gerektii belirtilmesine
karlk, klelik aleyhinde ak bir yasak mevcut deildir. Zaten ncil, hukuk meselelerde
Tevrat' nesh etmediinden, oradaki hkmler Hristiyanlar iin de aynen geerlidir. Hz. isa,
klelik meselesi ile alakal ber ey sylemedii gibi, havarileri de bu konuda kesin ve ak bir
ey sylememilerdir. Ancak kleliin haram olduunu iddia eden hi bir hristiyan millet ve
devlet de olmamtr. Roma, Yunan medeniyetlerinde olduu gibi, Katolik ve Protestan
Kiliselerinde de durum byledir.
Hz. isa'nn havarilerinden Pavlos'un Efeslilere gnderdii bir mektupta yle dedii
nakledilmektedir: "Ey Kleler! Hz. sa'ya itaat ettiiniz gibi efendilerinize de yle itaat
ediniz". Havarilerden sonra gelen ruhan reisler de havarilerin izinde gitmiler ve klelii caiz
grmlerdir. Bunlardan zidoros yle demektedir: "Efendin seni zd etmek istese bile esir
kalmakl tavsiye ve nasihat ederim. nk bu suretle hem semdaki hem de yerdeki
efendilerine hizmet etmi olacandan hesab gnnde az hesap verirsin."2.
Hristiyanlk leminin byk filozoflarndan saylan Aquiono'lu Thomas da u cmle ile
klelik hakkndaki grlerini zetlemitir: "Tabiat, baz insanlar kle olmak iin tahsis
eylemitir". Bu gr, Aristo'nun ortaya att grn aynsdr. Le Mans Kilisesi ruhan reisi
Bovye, Manastrlarda esas kabul edilen Ahkm- Lhutiye adl eserinde klelii itiraf
etmekten de te, kle ticaretinin meruiyyetini savunacak kadar ileri gitmitir. Ve nihayet
XIX. asr ruhan reislerinden Patris Larok, konu ile ilgili kaleme ald eserinde, Hristiyanln
hi bir ekilde klelii yasaklamad gibi ilga da etmediini delilleriyle aklamaktadr3.
te yukardaki izahlardan anlalmaktadr ki, Ortaa'dan XX. Yzyla kadar Avrupa ve
Amerika'da klelere, zencilere ve Kzlderililere kar beyaz adamlar tarafndan yrtlen
vah muameleler, muharref olan Hristiyanlk tarafndan tenkid deil, belki yer yer destek ve
tevik grmtr. Papazlarn ve Papalarn szleri bu tesbitlerimizi desteklemektedir.
1 El-Bakara, 75, 79; El-Mide, 116-117.
2 izoros, Resil, 4. Kitab, 12. Fasl; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul
1314, sh. 39-44; incil, VI. Blm.
3 Patris Larok, mem-i Nasrniyye'deki stirkk Hakknda Mutla't, Paris 1864'den
naklen Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, istanbul 1314, sh. 47-48.
108
. 3- NETCE
Yaplan izahlardan anlalyor ki, tarih boyu, klelik messesesini fikren veya fiilen
kabul etmeyen millet ve devlet hemen hemen yok gibidir. Ayrca bugn de kleliin kesinkes
kalktn sylemek ok zordur. 1789 tarihli Fransz nsan Ve Yurtta Haklar Beynnamesinin
1. Maddesinde "nsanlar hr doar ve hr yaar." demesine ramen klelii kaldramadn
mahede ettik. 1815 tarihli Viyana Kongresi ile kle ticareti yasaklanmasna ramen kle
ticaretinin devam ettiini arivlerden reniyoruz. 1865 tarihinde Amerika'da kleliin ilga
edildii ilan edilmesine ramen, hala Amerika'daki siyahlarn kle muamelesi grdklerini
gazetelerden okuyoruz. Avrupa'da ise, 1846 ylnda kleliin ilgasnn asl sebebi, insan deil
ekonomik idi. nk kleler gibi alan makinalar canl ve masrafl olan klelere ihtiya
brakmyordu.
Burada son dnem Osmanl Allmelerinden Bedizzaman Said Nursi'nin izah ettii u
hususa dikkat ekmek istiyoruz: Siyasi ve sosyal hayat itibariyle insanlk bir ka devir
yaamtr:
Birinci devir; Vahet ve bedevilik devri. kinci devir; Klelik devri.
nc devir; Esir devridir ki, bir manada kleliin daha hafifletilmi eklidir.
-.....
Drdnc devir; Ecir (gndeliki ve ii) devri.
Beinci Devri; Mlikiyyet ve serbestiyet devridir.
Vahet devri dinlerle ve hkmetlerle tebdil edilmi ve yar medeniyet devri almtr.
Ancak insanolunun zekileri ve kuvvetlileri insanlarn bir ksmn kle ve memlk edinip hayvan
derecesine indirmiler.
Sonra bu kleler dahi bir uyan ierisine girip gayrete gelerek o devri e-sir devrine
evirmiler. Yani klelikten kurtulmalarna ramen "Hkm kuvvetlinindir." eklinde ifade
edilen zalimane dstur devreye girmi ve yine insanlarn kuvvetlileri zayflarna esir muamelesi
yapmlardr.
Sonra Fransz Byk ihtilli gibi ok inklblarla bu devir de ecr yani gndeliki ve ii
devrine dnmtr. Yani zenginler olan havas tabakas avam ve fukaray cret karlnda
hizmetkr edinmilerdir. Yani sermaye sahipleri gndeliki ve emek sahiplerini kk bir
crete mukabil istihdam etmilerdir. Bu devirde suiistimaller o dereceye varmtr ki, bir
sermayedar kendi yerinde oturup, bankalar vastasyla bir gnde milyarlar kazand hal-
109
de, bir biare ii sabahtan akama kadar yer altnda madenlerde alp lmeyecek
kadar bir azk kazanmaktadr.
u hal avam ve fukarada ylesine bir kin ve ibirar kustu ki, avam tabakas isyan etti
ve sosyalizm, bolevizm ve komnizm gibi gayr-i meru veledlerini dourdu. Rusya'y ve in'i
altst etti. kinci Dnya Harbinden de istifade ederek her yere kk saldlar. 70 seneye yakn
milyonlarca insan ii ad altnda eski kleleri ve esirleri aratacak ekilde bir hayat yaadlar.
Bu esaret ve klelii 100 milyona yakn mslman Trk'n de tatttn Komnizmin yklndan
sonra duyduklarmz ve grdklerimiz aka gstermektedir. Hl bir ksm da devam
etmektedir1.
Burada iki hususu ifade etmek istiyoruz;
Birincisi; nsan olunun yaad ve btn milletlerin mutlaka urad bu devirler
gznne alnmadan tarihdeki olaylar hakknda doru hkmler vermek mmkn deildir.
Mesela, beerin yaad klelik ve esirlik devrinde kendilerine kadn kie veya criye denen
insanlar, bugn de deiik adlar altnda var olmaya devam etmektedirler. Avrupa'da ve
Trkiye'de de Avrupa-llaan sosyetik ailelerde hizmeti kadnlara yaplan muameleler, klelik
ve esirlik devrindekinden sadece isim ve sfatlar itibariyle farkldr. ayet, klelik devrinde
bir mslman aile, evinde bir kle altrmsa, ona slmn dsturlar erevesinde muamele
etmek artyla bugnn hizmetilerinden daha iyi durumda olduklarn sylemek mmkndr.
Avrupa'da ve hatta mslman Arap lkelerinde evlerde altrlan Uzakdou asll insanlara
hizmeti ad altnda yaplan muamelelerin, eski kle ve cariyelerden fazla bir fark yoktur.
kincisi; Hukuk devleti ve hmanizm ad altnda bugn de esaret ve klelii srdren ve
kendilerine hukuk devleti diyen devletler vardr. Rusya'nn eenlere yapt, Fransa'nn
Cezayir'de tatbik ettii ve btn Hristiyan dnyasnn Bosna'da uyguladklar klelikten baka
bir ey deildir ve tabir caiz ise modern kleliin en acmasz eklidir. Birlemi Milletler
nsan Haklar Komisyonuna bal Klelik zerine alma Grubunun varl da bu dediklerimizi
dorulamaktadr. Gazeteler, Gney Afrika'da, Mozambik'de ve Uzakdou'da hl kle adyla
satlan insanlarn da bulunduunu gsteren haberlerle doludur. Demek ki, beeriyet, henz
beinci devir olan mlikiyyet ve serbestiyet devrine tam olarak ulaamamtr2.
Bedizzaman, Mektbt, Osmanlca Teksir, sh. 562; ahiner, Necmeddin, Bilinmeyen
Taraftaryla Bedizamman Said Nursi, istanbul 1988, sh. 196-198
2 Fendolu, Hasan Tahsin, Eski Hukukumuzda Klelik, Diyarbakr 1994, Baslmam
Doentlik tezi, sh. 48-50'den naklen Trkiye Gazetesi, 22.7.1993, sh. 1,13; Dnya Gazetesi,
18.6. 1992, sh. 7; Nokta Dergisi, 14-20 Mart 1993, sh. 80 vd.
L
NC BLM
SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK MESSESES
. 1. SLAM HUKUKUNDA KLELK MESSESESNE BAKI, DER HUKUK
SSTEMLERNDEN FARKLIDIR
Batl yazarlar, "slm, ebeveyni olan iki tek tanrl din yani Musevilik ve Hristiyanlk
gibi kleliin ilgasn bir doktrin olarak hibir zaman retmedi, onlar (ok deiik bir tarzda
da olsa) izleyerek klelii lml bir duruma getirmeye, hukuk ve ahlk ynlerini hafifletmeye
alt"1 eklindeki ifadelerle ok az farkna varsalar da, islm Hukukunda klelik
messesesine bak tarz, dier dinler ve hukuk sistemlerinden tamamen farkldr. Bunun
aksini iddia etmek, islm Hukukunu bilmemek ve konuyla ilgili er'i kaynaklar de-
erlendirememek demektir. Nitekim kendisini ilahiyat retim yesi ilan eden bir zat, islm
Hukukunu bilmediinden dolay, u cmleleri syleyebilmitir: "Klenin rzna geilebilirq kle
sahibi tarafndan ldrlebilir, bu durumda ksas uygulanmaz; Kur'an'da kleliin
kaldrlmasna ilikin hkm olmadna gre, kleliin kaldrlmas Kur'an'a aykrdr." 2. ite
bu farkll ifade etmek zere, iki hususu nemle ve tekrara girmemize ramen tekrar
hatrlatacaz:
I) Daha nce bir ka defa tekrar ettiimiz bir hakikati tekrar ve nemle ifade edelim
ki, islm hukukundaki hkmler iki ksmdr:
Birincisi; slmn dorudan doruya vaz' ettii ve daha nceki hukuk sistemlerinde
bulunmayan hukuk hkmlerdir ki, bu hkmlerde islm Dini messis yani tesis edici ve kurucu
durumdadr, islm hukukularnn izahlarna gre, bu eit hkmler, tamamen insanln
menfaatine ve hayrnadr. Zekt messesesi gibi.
ikincisi; slmn dorudan doruya vaz' etmedii, belki daha nceki hukuk sistemlerinde
vah bir tarzda bulunan ve islmiyet'in onlar meden bir kalba soktuu hkmlerdir, ite
klelik, bu eit hkmlerdendir, islmiyet klelii hi yokken ilk defa vaz' etmemitir. Belki
daha nce vah bir ekilde toplumlarda yerlemi olan bu messeseyi medeni bir kalba
sokmutur.
slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessin! iki adan
meden bir kalba sokmutur:
1 R. Brunsschvg, Abd Maddesi, El2, I, Leiden 1960, sh. 25; Ehud R. Toledano,
Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, istanbul 1994, sh.3 vd.
2 aatay, agm, Bilim Ve topya, Ocak 1996, sh. 6-7.
114
Evvel; Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. Daha nce ve zellikle Roma ve benzeri
hukuk sistemlerinden dokuz ona kan klelik sebeplerini ikiye indirmitir. Kle tabiri, erkek
ve kadn kle iin geerlidir. Kadn kleye zellikle criye denmektedir. Ayrca insanln
ftratna ters olan bu msesseseyi ortadan kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd
etmenin manen tevik edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd
olabilme imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin onlara zekt
verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri baz sulardan dolay din bir
meyyide olarak konulan keffretlerin birinci alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas
bunlara misal olarak verilebilir.
Saniyen; Kleliin medeni hale sokulmaya allmasnn ikinci yolu da mevcut klelelere
meru dairede iyi mu'mele edilmesini srarla tavsiye etmesidir. Bugn bile bir ksm
mslmanlar srf mslman olduklar iin medeniyim diyen insanlar tarafndan ldrlrken ve
onlara temel hak ve hrriyetleri dahi ok grlrken, slmiyet, kleleri, bulunduklar ailenin
fertleri gibi kabul etmi ve korumutur. Hatta Osmanl arivlerinde bulunan mahkeme
kararlarnda Hristiyan klelerin yemin ederken din inanlarna uygun tarzda yemin etmesi ve
mesela "ncil'i Hz. isa'ya indiren Allah'a yemin ederim ki..." demesi, bu zikrettiklerimize en
mahhas delilidir.
O halde slm hukukundaki klelik messesesini, esirlik ve klelikten hrriyete gei
safhas olarak vasflandrabiliriz. Bunun nasl yrdn biraz sonra tafsilatyla anlatacaz.
slm Dini geldiinde, klelik, btn dehe-tiyle devam eden sosyal ve ekonomik bir vakayd,
islm Hukuku, yukarda izah ettiimiz ekilde tedbirler alarak, klelii istisna bir msessese
haline getirdi1.
II) slm Dininin ortaya kt zamanlarda, her yerde olduu gibi Arap toplumunda da
klelik mhim bir yer igal ediyordu. Toplumun yarya yakn kle olan bir durumda, klelik
messesesini birden ilga etmek, hem kle sahipleri ve hem de daima bir efendi'nin yanna
snm olan kleler iin, sosyal ve ekonomik adan mmkn deildi. Hedefi insanlar kfrden
kurtarmak olan bir Peygamberin, senelerce toplum fertlerinin lfet ettii, ahlaken ve hayat
itibariyle imtiza ettikleri bu messeseyi, birden bire ilga etmesi iradn ruhuna da aykrdr,
ite bu sebeple islmiyet klelik messesesini hemen ilga etmemitir. Fakat olduu gibi de
brakmamtr. Tedricen ortadan kaldrmak iin, nce kleliin menban kurutmaya, izlerini
azaltmaya ve o
Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ul-slm F Sevbih'il-Cedd, Dmak 1967-1968, c. I,
sh. 44.
SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK
115
gnlerde cri olan hkmlere aykr olarak klelere de normal insan gibi nazar etmeye
insanlar tevik etmitir. Burada Gustav Lebon'un u tesbitlerini aktarmak yerinde olur
kanaatindeyim:
"Rk yani klelik kelimesi, otuz sene nce kaleme alnan Amerikan romanlarn okumaya
alan bir Avrupalnn nnde telaffuz olunursa, derhal hatrna, ayaklarna ar zincirler,
ellerine demir kelepeler taklan, sopalarla dvlerek hayvan srleri gibi bir yerden bir yere
sevk edilen, bedbaht ve yeterli ekmee bile kavuamayan, karanlk bir tadan baka evi ve
barna olmayan o Amerikan kleleri gelir. Ben burada bu durumu isbt etmek zere
ayrntlara girecek deilim. Fakat gerek udur ki, slmiyetteki klelik Hristiyanlarn anlad
manadaki klelik messesesine tamamen aykrdr."1.
Yani bu ikinci nokta ile sylemek istediimiz udur: Biraz sonraki izahlardan da
anlalaca zere, slmiyetteki klelik ve cariyelik messesesi, Hristiyan leminde bilinen
klelie benzememektedir ve islm bilmeyen insanlarn anlattklar gibi deildir. imdi konuyu
daha yakndan grelim:
. 2- KLELK VE CARYELK KAVRAMLARI
Klelik ve cariyelik kavramlarnn, toplumumuzda ayr kavramlar olarak alglandn ve
zellikle criye kelimesinin ok yanl manalarda kullanldn esefle mahede ediyoruz. Bu
sebeple kelime ve kavramlar zerinde ksaca duracaz.
slm Hukukunda klelik messesesini ifade etmek zere, rk veya rkkyet kelimeleri
kullanlmaktadr. Bu kelimenin yannda, genel olarak klelii ifade etmek zere, rakabe, kn ve
milk-i yemn ifadelen de kullanlmtr. ster slm Hukukunda ve ister Osmanl tatbikatnda
kle olan erkeklere, rakk, abd, memlk, esir ve kul denmektedir. Kadn kleler iin ise, criye,
eme (oulu im), rakka ve memlke tabirleri kullanlmaktadr. lerde aklanaca zere,
cihadda elde edilen erkeklere esir denirken, kadn ve ocuklara da seby veya oulu olarak
seby ad verilmektedir2. Kul demek olan Abd kelimesi Kur'an- Kerim'de Allah'n kulu
manasnda btn insanlar ve
' Gustav Lebon, Arap Medeniyeti adl kitaptan naklen Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-
islm, stanbul 1314, sh. 50-51
Mtercim sim, Kamus Tercmesi, ilgili maddeler; Teftazn, Sa'dddin mer,
Hiyet't-Telvh Alet-Tavdh, c. II, sh. 170 vd.; Hamidullah, Muhammed, TDVA, Abd
Maddesi, c. I, sh. 57
116
havyanlar iin kullanld gibi1, kle manasnda da kullanlmtr2. Kle manasnda
kullanlan abd kelimesinin oulu, genellikle abd eklindedir. Halbuki Allah'n kulu manas iin
genellikle ibd eklindeki oulu kullanlmaktadr. Burada nemle ifade edilmesi gereken husus
udur: Kle tabiri ile criye tabiri arasnda hukuk muhteva itibariyle hibir mana farkll
yoktur. Her ikisi de rkkyet yani klelik manasn ifade etmek zere kullanlmtr. Sadece
klelie maruz erkekler iin kul veya kle tabiri kullanlrken, klelie maruz kadnlar hakknda
da criye veya eme tabiri kullanlmaktadr.
Toplumda yerleen mana ise, criye denilince, sahibinin ve efendisinin istedii zaman
cinsi duygularn tatmin iin bir zevk aleti olarak kulland kadnlar eklindedir ki, bu mana
islam Hukuku asndan doru deildir. Criye denilen kadn kleler ile efendilerinin, islm
hukukunun arad artlara uymak kuralyla kar-koca mnsebetine girmeleri ve meru'
dairede bunu bir evlilik messesesi gibi yrtmeleri mmkndr. Ancak her criye, efendisi ile
kar-koca mnsebetine giriyor demek deildir. Kur'an- Kerim'deki u yet de bahsettiimiz
ayrm aka ifade etmektedir: "Aranzdaki bekrlar, erkek klelerinizden ve
cariyelerinizden (Kur'an, burada kadn kleler iin im kelimesini kullanmtr) durumu msait
olanlar evlendiriniz. Eer bunlar fakir iseler, Allah kendi ltf ile onlar zenginletirir."3.
imdi sormak gerekmiyor mu? Eer her criye, efendisinin cins mnasebetleri iin
kulland bir zevk leti ise, bir efendi, Kur'an'n bu emri gerei bakasyla (Bu, hr veya kle
bir erkek olabilir) evlendirdii cariyesi ile yine kar-koca mnasebetini srdrecek midir?
H.. Byle bir hkm slmiyet tasdik edemez. Peki nasl olacak? Efendi, cariyesini
evlendirecek. Cariyesi, bakasnn kars olacak. Ancak tpk bugn zellikle evlerde alan
hizmetli kadnlar gibi, fakat klelik statsnde olarak efendisinin evine gelip hizmetlerini
grmeye devam edecek. Efendisinin klesi ve kocasnn da kars olacak. Demek ki, criye
demek, klenin kadn demektir; efendisiyle istedii gibi kar-koca hayat yaayan ortalk
kadn demek deildir.
Peki cariyelik kavramnda, efendisi ile kar-koca hayat yaayan kle kadn manas yok
mudur? islm hukukunda, cariye ile kar-koca hayat yaama hakkna istifra hakk veya
teserr denmektedir. er' artlar ve hkmler erevesinde, bu statde olan cariyeler de
vardr. Ancak bunlar, evli kadn-
' Kur'an, Nisa, 172; isr, 1.
2 Kur'an, Bakara, 178, 221
3 Kur'an, Nur, 32

117
lardan ok az hkmlerle ayrlmaktadr. Sadece efendisi ile yatp kalkmakta ve bunun
iin de belli snrlar bulunmaktadr.
Bu mana ayrm hakknda Reslllah'dan da bir misal vererek bu konuyu kapatalm:
Hz. Peygamberin kadn kleleri vardr: Bunlarda iki ksmdr;
Birinci grup, Hz. Peygamberin kar-koca hayat yaad cariyelerdir. Bunlara misai
olarak nceleri Yahudi olan ve sonradan islm kabul eden Reyhne bint-i Zeyd'dir. Hz.
Peygamber, kendisine hrriyeti ve evlilii teklif etmesine ramen, o criye olarak Hz.
Peygamber ile beraber yaamay tercih etmitir. Bir dieri de, Hz. Peygamberin ocuklarndan
brahim'in annesi olan kbt asll Mariye bint-i em'n'dur. Bu ikisi de, tpk dier hanmlar
gibi muamele grmlerdir1. . . , .... .; . ., .....
ikinci grup ise, bakalar ile evlendirdii kadn cariyeleridir. Yani bunlar, Reslllah'n
evinde kle olarak hizmet ederlerdi; ancak baka erkeklerle evli idiler. Bunlara misal olarak,
yine Reslllah'n erkek klelerinden Zeyd ile evlendirdii mm Eymn' zikredebiliriz.
imdi sormak hakkmz deil midir? ayet her cariye, efendisinin istedii zaman kar-
koca mnsebeti kurduu kadn kle demektir eklindeki manay kabul edecek olsak,
Reslllah'n bakasyla evlendirdii kadnlarla h mnsebetini mi kabul edeceiz? unu da
belirtelim ki, Reslllah, vefat etmeden evvel btn erkek klelerini ve kar-koca hayat
yaamad btn kadn klelerini hrriyetlerine kavuturmu ve zd eylemitir2.
Bu konuyu ileride biraz daha ayrntlaryla zikredeceimizden bu kadarla iktifa
ediyoruz. imdi de u sorularn cevaplarn vermek gerekiyor: slmiyet eski din ve hukuk
sistemlerindeki klelik messesesini aynen almadna ve ancak tamamen ilga da etmediine
gre, klelik ve esirlikten hrriyete geii nasl hazrlamtr? Klelik messesesini hangi
hkmler ile vah bir durumdan medeni bir kalba sokmutur?
slm Hukukunun klelikten hrriyete gei iin ald tedbirler incelenmeden, islm
Hukukundaki ve Osmanl uygulamasndaki klelik ve cariyelik messesesi tam olarak
anlalamaz. Ayrca slm Hukukunun ngrd tedbirlerin ilh bir irde tarafndan tesbit ve
tayin edildiini de gzard etmemek icabetmektedir. , ..,.... . . .
1 Hamidullah, Muhammed, islm Peygamberi, c. II, istanbul 1980, sh. 742-750.
2 Hamidullah, Muhammed, islm Peygamberi, c. II, sh. 742-750.
118
. 3- SLMYET KLELN SEBEPLERN TAHFF EYLEM VE KLELN
KAYNAKLARINI KURUTMUTUR
I- SLMYETTEN NCEK DN VE HUKUK SSTEMLERNDE GENEL OLARAK
KLELK SEBEPLER
slam Hukukunun kleliin kaynaklarn nasl tahfif ettiini yani hafiflettiini daha iyi
anlamak iin muhtelif toplum ve dinlerdeki klelik sebeplerini ksaca yeniden hatrlatmak
icabetmektedir. Ta ki, islmiyetin, kleliin sebeplerini nasl on on beten ikiye ve hatta
hrriyete gei iin ald tedbirlerle bire indirdii daha iyi anlalsn.
slmiyet ncesi din ve hukuklarda kleliin ok sayda ve basit sebepleri olduuna
daha nce yer verildi. "Ancak herey zddyla bilinir" kidesince tekrar zetleyeceiz:
1) Savalar. Srf kle edinmek iin seferler dzenlendiini hatrlatalm.
2) Aristo'nun felsefesini devletin temeli olarak gren toplumlarda, aristokrat zmreye
hizmet etmek zere, zellikle beyaz olmayanlarn zulmle kle yaplmas; insanlar yaratltan
hr veya kle doar felsefesi.
3) Sulularn kle statsne getirilerek cezalandrlmas usul. Hatrlanaca zere,
Roma Hukukunda idamlk sular, ayn zamanda klelik sebebidir. Cinayet ve soygun gibi baz
ar sular da klelik sebebi saylyordu.
4) Fakirlik sebebiyle, bir insann kendisini, ocuklarn ve dier yaknlarn kle olarak
satmas usl.
5) Terkedilmi insanlarn kle olarak kabul edilmesi. Mesela Kur'an'da zikredildii
zere kuyuda terkedilmi olarak bulunan Hz. Yusuf, kervan tarafndan alnarak Msr'da kle
arsnda satlmtr.
6) Borluluk, zellikle Roma hukuku gibi baz hukuk sistemlerinde klelik sebebiydi.
7) Feodalite rejiminde iilik yani serfiik, bir nevi yar klelik sebebiydi.
8) Kle anne-babadan veya kle anneden doma da kleliin nemli bir sebebiydi.
.
9) Ticret gayesiyle hr insanlar kle yapmak, zellikle Amerika ve Avrupa'da
uygulanan vahi bir klelik sebebiydi.
119
10) Btn bu sebeplere korsanlk, haydutluk ve baka sebepleri de ilve ettiimizde,
Islmiyetten nceki toplumlarda kleliin sebeplerin hem ok ve hem de vahce olduunu
gryoruz1.
slmiyet gelmekle klelik konusunda iki nemli eyi yapt:
Birincisi; Kleliin sebeplerini on on beten ikiye indirdi. Bunlardan birincisi, sava
esirlerinin btn hallerde deil, ancak belli artlarda kle statsne geirilmesi halidir,
ikincisi ise, doumdan kleliktir. Bu sebep, ancak erkek bir kle ile kadn bir klenin
evlenmeleri halinde mmkndr. Kadn klelerin hr olan efendilerinden veya evlendikleri hr
kocalarndan sahip olduklar ocuklar da hrdrler. Byle olunca doumla klelik nerdeyse
ortadan kalkmaktadr. Bu sebeple daha ziyade kleliin sebebi olarak sava esirleri zerinde
duracaz. Her iki sebebin de neticelerini hafifletirmek iin ok ciddi tedbirler alnmtr2.
kincisi; Hr ana ve babadan doan mslman bir insann her hal krda kle statsne
getirilmesi kesinlikle yasaklanmtr. Yani sava esiri de olsa, hr bir mslman, kle haline
getirilemeyecektir. Bu da nemli bir snrlamadr3.
II- SLM HUKUKUNDA KLELN YEGANE KAYNAI OLARAK MUHAREBE VE
ESRLK STATS
1-Genel Olarak Cihd Ve artlan
slm hukukunda muharebe kleliin yegne kaynadr. Ancak bu muharebeden kast,
meru muharebe yani cihddr. Cihd, Allah yolunda, can, mal, lisan ve dier vastalarla i'ly-
kelimetullah iin elden gelen btn gayreti gstermek ve gerekli mcdeleyi yapmak eklinde
tarif edilmektedir4. Muharebenin cihd olabilmesi iin iki nemli art vardr;
Kur'an, Yusuf, 20, 75; Akgndz, Ahmet, Umumi Hukuk Tarihi Ders Notlar, Konya,
1991, sh. 34; Encyclopedia Britannica, c. XX, sh. 629-630
o
Baz Avrupal yazarlar, evvela akn yani bir eit sava olan dmana ani baskn ile
karmay birbirine kartrmlar ve sonra da aknlar ve karma yoluyla kle elde edilmesinin
mslman bir devlet olan Osmanl Devletinde var olduunu iddia etmilerse de, bunu kendi
yorumlarndan ortaya karmlardr; Bkz. Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890,
14-15.
3 Kur'an, Hucurt, 9; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, sh. 49-52
4 Ksn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 97 vd.
120
Birincisi, muharebenin meru, kanun ve muntazam olmasdr. Bunun i-in de asgar
art vardr: nce harb edilecek devlet ve milletlere islamiyet tebli edilmelidir; sonra cizye
vermeleri teklif edilmelidir; nihayet bu iki art kabul edilmezse cihd ilan edilerek meru
snrlar ierisinde harb yaplmaldr.
ikincisi; cihdn slm dmanlarna kar yaplmasdr. Ya'ni savan cihd olabilmesi
iin, ya mazlumlar zlimlerin zulmnden kurtarmak iin cihada karar verilmesi ya slm
lkesini mdafaa iin yaplmas ya da yaplan andlamay bozanlara kar yaplm olmas yahut
fitneye kar durmak veyahut slm himaye etmek gibi sebeplerle sava alm bulunmas
art mevcuttur, islm Hukukular bu manay, "cihd, i'ly- kelimetllah, Allah'n dinini i'zz
ve Allah'n kullarndan errin defi iin farz klnmtr" eklinde zetlemektedirler1. Bir ksm
slm Hukukular, sadece slmlatrmak iin cihd yaplamayacan ve "Dinde zorlama
yoktur" yetinin de byle anlalmas gerektiini ifade etmektedirler2. Kur'an- Kerim, btn
bu sylenenleri u yet-i kerimede zetlemektedir: "Allah'a ve hiret gnne inanmayanlar,
Allah ve Resulnn haram kld iki ve kumar gibi eyleri haram kabul etmeyenler, ehl-i
kitabdan Hak din olan islm kabul etmeyenler ile, sizlere teslim olup cizyelerini verinceye
kadar harb ediniz."3.
Btn bu izahlardan sonra unu ifade etmek gerekiyor; slm Hukukuna gre bir
memleket fethedilmeden evvel, evvela onlar slama davet etmek ve sulh mzkereleri yapmak
zere bir heyet gnderilir. Kar tarafa ksaca u teklifler yaplr: Dinimizi kabul ediniz veya
cizye denilen vergiyi vermeyi tercih ediniz. Kabul etmezseniz, sizinle harb edeceiz. Eer
dinimizi kabul ederseniz, bizim kardeimizsiniz. Etmediiniz takdirde, dinimizin ortaya
koyduu artlar altnda belli zamanlarda denmek zere cizye ad altnda yllk bir vergi
veriniz. Bu durumda, sizi canmz gibi koruyacak ve size verdiimiz ahidlerde duracaz. Bunu
da kabul etmezseniz, aramzda muharebe vardr". Islmn dmanlar, bu iki arttan birini
kabul ettikleri takdirde, mslmanlara den vazife, verilen ahde tam vefa gstermektir. Bu
iki arttan birini kabul etmedikleri takdirde, tek yol muharebedir.
1
eyh-zde. Abdurrahman bin eyh Muhammed (Bundan sonra Damad diye zikre-
dilecek), Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, istanbul 1322, c. I, sh. 640;
Ksn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 98.
2 Bu konuda bkz. Kur'an, Bakara, 256; Tevbe, 29, 73, 123; ra, 40-43; Ksn,
Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 98, 102 vd.
3 Kur'an, Tevbe, 29. ,,.'
121
Muharebelerde islm dmanlar malup olduklar takdirde, esir alnan erkekler ile seby
edilen kadn ve ocuklar, ancak islm Hukukunun koyduu artlar erevesinde ve Halife'nin
yetkisine bal olarak kle statsne getirilebilmektedirler. Yoksa esir edilen erkeklerin veya
seby olunan kadn ve ocuklarn kendiliinden her hal krda kle olmalar szkonusu deildir.
Kle haline getirilenlerin bu halden kurtulmalar iin ok eitli kaplar ald gibi, henz kle
statsne getirilmeyen esirlerin de illa da kle yaplmalar diye bir durum szkonusu deildir1.
Biraz sonra ayrntlarn vereceimiz, e-sirlerin kle statsne getirilmelerinin art olmadn
ifade eden u yeti hemen nakledelim ve meseleyi batan doru dnelim:
"Muharebede kfirler ile karlatnz zaman, boyunlarn urun. Onlar malup
ettiinizde, zarar ve firardan korumak iin esir edip balayn. Esir ettikden sonra ise,
dilerseniz ivazsz olarak zd ediniz yahut fidye alarak yani mallaryla canlarn bedel ederek
onlar salverin."2.
O halde islm Hukukunda bir insan kle statsne getirebilmek iin a-ranan artlar
ksaca bunlardr. Bu hkmlere aykr olarak bir insan kle yapmak, byk ma'siyetler ve
gnahlar arasnda yer alr. Hz. Peygamberin u hadisi bu mevzuda cidden manidardr:
"nsanlardan nn Kyamet Gnnde ben davacsym. Birincisi, benim admla ahid yapp da
sonra ahdinde durmayan. kincisi, hr bir insan satp da bedelini yiyen insan. ncs de, bir
iiyi altrp da emeinin karln vermeyen insan."3.
2- Esirlik Statsne Gei Ve artlar
Cihaddan sonra elde edilen erkek dmanlara "esir" denmektedir. oulu, esr, esr
veya sr eklinde gelmektedir. Cihadda bir insann esir olabilmesi iin, savatan sonra diri
olarak ele geirilen gayr-i mslim erkek olmas gerekir. Sava olmayan kadn ve ocuklara ise
seby yahut bunun oulu olan seby denmektedir. Her iki grup da ganimet kavram iinde
mtalaa edilmektedir4. Ayrca sava meydannda olmasa bile harb ehli olan-
Ksn, Aladdin Ebu Bekr, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 98, 100 vd.; Damad,
Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 641-643.
2 Kur'an, Muhammed, 4, 5; Kr. Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-lslm, sh. 52-55.
3 Ebu Davud'un Snen'inde zikrettii bu hadis ve izah iin bkz. Ahmed efik Be,
Er-Rkku Fil-slm, 55-58.
Kur'an, Enfl, 67; Bakara, 85; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I,
sh. 647 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 114 vd.
122
lar, mste'men olup da Dr- slm'a girenler veya ehl-i harb olup da mslmanlara
snanlar da esir kavram iinde mtalaa edilmektedir.
Cihaddan sonra dman tarafndan elde edilen insanlar veya geni anlamda esirleri,
tbi olacaklar hkmler asndan ayr gruba ayrmak icabetmektedir:
. .
A) Kadn ve ocuklar (seby ve zerr).
B) Yal, sakat veya din adam olanlar (Aceze grubu).
C) Teknik anlamda esir olanlar (esr). Hanefiler dndaki islm Hukukularnn esirin
kapsam ile ilgili baz farkl grleri var ise de, Osmanl Devleti'nin esas ald Hanefi
mezhebinde durum budur1.
slm Devleti tarafndan dman tarafna emn verildii takdirde, yukarda zikredilen
grubun da esirlii ve dolaysyla kle veya cariye statsne geirilmeleri otomatik olarak
der. Emn muvakkat veya devaml yani zimmet akdi eklinde olur2.
slm Hukukuna gre, devlet, sava esirlerine yiyecek, iecek, giyecek ve mesken
salamak ile mkelleftir. Hz. Peygamber'in u talimat bu meselede esas kabul edilmitir:
"Esirlere iyi muamele ediniz; onlarn zerinde gnein harareti ile klcn kzgnln
birletirmeyiniz'3. Esirlerin, devlet srlarn ifa etmek zere zorla konuturulmalar da
islmiyette iddetle yasaklanmtr.
Ehl-i harb olanlar, esir edilmeden evvel mslman olmularsa, artk onlarn esir
edilmeleri veya edilse bile kle statsne geirilmeleri mmkn deildir. Ancak esir olduktan
sonra mslman olan esirin bu durumu, onun kleliine mani olmaz; fakat kesin olarak lmden
kurtulur ve mslman devlet yetkilileri iin zt edilme asndan takdir hakk dourur.
Osmanl Devletinde, kitabmzn daha sonraki ksmlarnda anlatacamz penik sisteminin
esas da, ll-emre verilen bu takdir hakkdr. Btn bunlar da gsteriyor ki, slm Hukukunda
klelikle ilgili hkmlerin genel gerekesini slmlatrma siyseti tekil etmektedir.
Mslman olan esirler iin ihtimal
gelnle
oci
Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119vd.
2 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 106 vd.; Serahs, erh'us-Siyer'il-Kebr, c.
I, 256 vd. ,
3 Zuhayl, Vehbe, El-Alkt'd-Devliyye Fil-slm, Beyrut 1989, sh. 78-79
123
szkonusudur: karlksz olarak serbest braklabilirler (menn); kle haline
getirilebilirler (istirkak); bir bedel karl salverebilirler (fid)1.
Ehemmiyetle ifade edelim ki, cihd manasnda bir sava olmadan sava esirlii
szkonusu olmad gibi, cihaddan sonra esir alnmas veya esirlerin kle statsne
geirilmeleri de ancak halife yani islm devlet reisi yahut onun naibinin izni ile caiz olur.
Fertlerin, gazi de olsalar, byle bir yetkileri yoktur2.
Kur'an- Kerim'de esirlikten klelie gei ve daha dorusu esirlerin akbetleri ile
alakal iki ayet vardr. Bu yetleri izah eden hadislerle birlikte slm Hukukular farkl baz
neticeler de karmlardr. Biz ayrntya girmeden sadece bu iki temel yeti zikredeceiz ve
neticeyi zetleyip erkek, kadn ve ocuklara gre ayrma gideceiz:
Birinci yetin Meali: "Muharebede kfirlerle karlatnz zaman, boyunlarn vurun.
Onlar mecalsiz bir hale getirip malup ettiinizde, artk esirlik ban sk tutun. Bundan sonra
ise ya karlksz serbest brakarak iyilik yapn (menn) yahut fidye aln. Yeter ki, savaanlar
arlklarn ve silahlarn braksnlar."3.
kinci yetin Meali: "Hi bir Peygamber, yeryznde galip gelip zaferler kazanncaya
kadar, muharip dmandan esirler alamaz"4.
Bu iki yeti ve bunlar izah eden hadisleri gznne alan.slm Hukukular esirlerle
alakal u muameleleri ayr ayr tartmlar ve hkme varmlardr:
1) Esirlerin ldrlmesi (Kati).
2) Kle haline getirilmeleri (istirkak). ;
3) Mal veya esir karl salverilmeleri (fid).
4) Parasz salverilmeleri5.
Biz aklamalarmz, daha ziyde Osmanl Hukukunda resm hukuk kodu olarak kabul
edilen Hanefi mezhebi fkh kitaplar ve zellikle resmen ka-
1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119 vd.
Bu yetkinin immn yani devlet reisinin olduuna dair bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr F
erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Yanl bir
deerlendirme iin bkz. Ehud R. Toledano, Kle Ticareti 1840-1890, sh.14-15.
3 Kur'an, Muhammed, 3, 4
4 Kur'an, Enfl, 67
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119.
124
nun mahiyetinde kabul edilen Mlteka'ya gre srdreceiz, ihtiya olduunda dier
mezheplere de atflar yapacaz.
A) Erkek Esirlerin (Esr = ser) Klelik Statsne Ge-
ii
slm Hukukular, baz klarda gr ayrl iinde bulunsalar da, sava neticesinde
esir alnan erkek esirlerle ilgili, ll-emrin yani bata Halife olmak zere devletin en yksek
otoritesinin, maslahat prensibine bal kalmak artyla drt alternatifli yetkisi bulunduunu
aklamlardr. Yani savata esir alnan her erkek, sadece kle haline getirilmez. Baka
alternatifler de bulunmaktadr. yle ki;
a) Erkek Sava Esirleri ldrlebilirler (Kati)
Bu, sadece savata srar eden ve neticede malup olup esir den erkek esirler iin
szkonusudur. Sulh yoluyla teslim olan esirler, slm Hukukularnn ittifakyla asla
ldrlemez. Zaten tarih boyunca tatbikat da byle olmutur. Hatta Ftih Sultn Mehmed,
istanbul'u sava yoluyla fethettii ve stanbul'da kalan Yahudi ve Hristiyanlarn savaa katlan
erkeklerini ldrmeye dahi yetkili olduu halde, haham ve papazlarn araya girmesiyle sanki
sulh yoluyla fethedilmi gibi muamele yapmtr1.
slm Hukukular, slm Devleti ve milleti iin maslahat bulunmak artyla ve kfrn
kkn kazmak gayesiyle, erkek esirlerin ittifakla ldrlebi-leceini kabul etmilerdir. Bu
grn gerekelerini, hem Kur'an yetleri2 ve Hz. Peygamberin ok az da olsa bize kadar
nakledilen tatbikat tekil etmektedir3. , ........
nemle tekrar ifade edelim ki, esirlerin ldrlmesi caizdir; yani alternatifli ve
maslahat artna bal bir yetkidir. Yoksa esirler mutlaka ldrlecekler demek deildir.
Hatta mam Muhammed, katlin caiz ancak mekruh olduunu ifade etmektedir4. mam Ebu
Yusuf ile mam afi' ise, ancak zaruret halinde
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, Galata Ahidnmesi, c. I, sh. 476-479.
2 Kur'an, Tevbe, 5; Enfl, 57; Muhammed, 4
3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd., Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Serahs, erh'us-Siyer'il-Kebr, c. III, sh. 1025.
4 Serahs, erh'us-Siyer'il-Kebr, c. III, sh. 1024.
125
bu yetkinin kullanlabileceini ve bunun iin de yarglamann art olduunu ifade
etmektedirler1. Tarihden misl verilecek olursa, Hal seferleri srasnda Hal ordularnn
komutanlarndan Richard, bir gnde 3.000 esiri ldrtr-ken, buna karlk Selhaddin Eyyb,
Kuds'te alabildiine zulm yapan Hristiyanlardan ald erkek esirleri dahi, ya fidye
karlnda veya bedelsiz olarak salvermitir.
Hanefi Hukukular, Arap mrikleri ile mrtedlerin, ya katle tbi tutulacaklarn veya
mslman olabileceklerini, dier klarn bu iki grup hakknda tatbik edilemeyeceini ifade
etmektedirler. Ancak dier slm Hukukular ise bundan sonraki klarn, mezkr iki gruba da
tatbik edileceini kabul etmektedirler2.
b) Erkek Esirleri Kle haline Getirebilir (stirkak)
Evvela unu hatrlatmak gerekiyor ki, mslman olan esir, kle statsne konulamaz.
Ancak esir olduktan sonra mslman olmusa, ou hukukulara gre kle yaplmas caizdir;
fakat artk kati kk bunun hakknda tatbik edilemez. Ayrca hrriyetine kavumas iin yeni
kaplar alr.
Mslman olmayan erkek sava esirleri, ll-emr tarafndan kle haline getirilebilir.
Bunun iin iki art szkonusudur; Birincisi, esirin esaret annda gayr-i mslim olmasdr,
ikincisi, kle haline gelmesi iin devlet reisinin ve yetkili kld makamn kle statsne
geirme karar bulunmasdr3.
nemle ifade edelim ki, zimmlerin kle haline getirilmesi caiz deildir. Hatta 1847'de
Krt Beylerinden Bedirhan'm idare ettii ayaklanma srasnda, Nastr, Yakub ve Yezid kadn
ve ocuklar esir alnarak kle haline getirilmiler ve sonra da Musul Blgesinde kle diye
satlmlardr, ingilizlerin de araya girmesi zerine, Fetvahane, bunlarn zimmi olmas
hasebiyle kle haline getirilemeyeceini ifade eden kararlar almtr4.
1 Ebu Yusuf, Kitab'l-Harc, 199 vd.
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119.
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- islmiye ve Istlht-
Fkhiyye Kamusu, c. II, sh. 429.
4 BOA., rade-Meclis- Vl, No: 2961; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi
Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119, Bilmen, mer
Nasuhi, Hukuk- islmiye ve Istlht- Fkhiyye Kamusu, c. II, sh. 429
126
c) Gayr-i Mslimlerden Hara ve Cizye Almak artyla Onlarla Zimmet Akdi Yapar
Devlet reisi, esir erkeklerle, zimmet akdi yapabilir; yani onlar mslmanlara hara ve
cizye demeyi kabul eder. Mslmanlar da onlar bu artlar karlnda hrriyetlerine
kavutururlar. Bylece zimmi ad altnda slm lkesinin vatanda olurlar. stanbul'da Ftih
sultn Mehmed'in Rumlara tatbik ettii k bu gruba girmektedir. Tpk sulh hkmleri gibi
zimmet akdi yaplmtr1.
Zimmet akdinin kimlerle yaplabilecei de, fkh kitaplarnda tartlmtr. Uygulamada
zimmet akdinin kar tarafn tekil eden insanlarn kapsam ok geni tutulmu ve mesela
biraz nce aktardmz gibi, Nastrler, Ya'kubler ve Yezdler dahi zimm kabul
edilmilerdir. Hanefi hukukular, bundan sonraki klar kabul etmemektedirler.
d) Esirleri Karlksz Olarak Serbest Brakabilir (Menn) Veya Memleketlerine
Gnderebilir
Esirlerden hi bir ey alnmadan serbest braklmalarna menn denilmekter ve Hanefi
Hukukular dnda, btn slm Hukukular tarafndan byle bir muamele caiz grlmtr.
Hanefi Hukukulara gre, Tevbe Sresinin 5. yeti, bu yetkiyi veren Muhammed
Sresinin 4. yetini neshetmitir.
Dier slm hukukular ise, bu nesih hdisesinin szkonusu olmadn ve ll-emrin
maslahat icabediyorsa, esirleri bedelsiz olarak serbest brakabileceini ifade etmektedirler.
Ancak bu salverme, artl veya artsz yaplabilir. artl yaplp da arta uyulmad
takdirde, cezalandrma yoluna gidilebilir2.
1
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sn. 476 vd ; Damad, Mecma'ul-Enhr F
erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 121.
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119; Serahs, El-Mebst, c. X, sh. 24 vd.
127
e) Esirleri Bir Bedel Karl (Fidye) Serbest Brakabilir (Fid)
Fiddan kast, bir bedel karlnda esiri tamamen serbest brakmak veya esir
mbadelesinde bulunmaktr. Tarifden de anlalaca zere iki eit fid szkonusudur:
.
Birincisi, mfdt bil-maldr ki, fidye tabir edilen bir mal karl esirleri
salvermektir. Bu mal, her ey olabilir. Nitekim Bedir harbi sonrasnda, Hz. Peygamber
tarafndan okuma yazma bile bedel olarak kabul edilmitir. Bilindii gibi, Bedir Harbi esirleri
hakknda, yaplan meveretten sonra, fidye ile salvermeyi tavsiye eden Hz. Ebu Bekr'in
gr tercih edilmitir. Hz. mer de, Malatya'nn mslmanlara teslimi karlnda 100.000
Bizans esirini serbest brakmtr. Hanefi hukukular, ancak yal esirlerin bu ekilde sal-
verilebileceini belirtmilerdir ki, biraz sonra konunun zerinde duracaz. Hanefi
hukukularn, baz istisna haller dnda kabul etmedii bu k, dier slm Hukukular
tarafndan ittifakla kabul edilmektedir.
kincisi; Mfdt'l-esir bil-esirdir ki, esirlerin mbadelesi demektir. Bu durum, mam
Ebu Yusuf ve imam Muhammed ile dier slm hukukular tarafndan caiz grlmtr.
Uygulamada esas alnan da budur1.
Grld gibi, erkek esirlerin kle haline getirilmeleri slm hukukunun ll-emre
tand be yetkiden sadece birisidir. Kle haline getirdikten sonra neler yaplmas lzm
geldii zerinde ise, ayrca durulacaktr. O zaman islm Hukukunda esir edilen btn
dmanlarn hemen kle yaplmas eklinde bilinen husus yanltr.
B) Esir Kadn Ve ocuklarn Durumu (Seby-Zerr)
Malub edilen dmann ocuklar ve kadnlar, ganimet kapsamna dahil olurlar. Bunlar
hakknda yaplacak olan muamele ve ll-emre verilen salhiyetler ise ylece zetlenebilir:
a) Sava esirlerinden kadn ve ocuk olanlarn ldrlmeleri, islm Hukukunda caiz
grlmemitir. Sava esnasnda dahi, kadnlarn, ocuklarn, yallarn, din adamlarnn ve
hastalarn ldrlmelerini yasaklayan bir nizam, esir alndktan sonra ldrlmelerine asla
msaade etmez. Ancak bunlar a-rasndan savaa itirak edip de mslmanlar ldrm olanlar
elbetteki bu hkmn istisnasn tekil ederler ve bunlarn ldrlmeleri caiz olur. Ayrca
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 119-120. .
128
savata stratejik grev ifade eden veya casusluk yapan kadn ve ocuklar da bunun
istisnasna dhildirler1. Gnmz asndan durum yeniden deerlendirilmelidir. nk savan
artlar deimitir.
b) Sava esiri olan kadn ve ocuklar, criye ve kle statsne sokulabi-lirler. Bu k da,
dierlerinin yannda, maslahat prensibi altrlmak artyla bir alternatif hkmdr. Bilindii
gibi, kadn klelere criye denmekteydi. C-riye'den ne anlamamz gerektiini ve efendisi ile
olan mnsebetlerini ise, daha sonra kle ve cariyelere yaplacak muameleler bal altnda
inceleyeceiz. Ancak kadn ve ocuk esirlere seby ve zerr dendiini; kle haline getirilince
de kadnlara cariye veya eme ad verildiini daha evvel hatrlatmtk.
Kocalarnn sava meydannda ldrlm olmas, bu sebeple kendilerine bakacak
insanlardan mahrum braklmalar, eski dinlerinden vazgeiril-meleri, slm hukukundaki kadn
ve ocuklar ldrme yasa ve de mmkn mertebe onlar slamlatrma gibi sebepler, sava
esirleri arasndan kadn ve ocuklarn erkek esirlere oranla daha ok kle haline
getirilmelerine vesile olmutur. Osmanl Devletindeki devirme usul ve kapkulu ocaklarn
tekil eden Acemi Olanlar ve Yenieri tekiltnn temelinde de slmn ortaya koyduu bu
er' hkm ve gerekeler mevcuttur. Bu konuyu ayr bir balk altnda incelemeyi tercih
ediyoruz2.
c) Harc ve cizye alnacaklardan bunlar almak artyla zimmet akdi yapar ve hepsini
de hrriyetlerine kavuturur.
d) Hanefi hukukularn dndaki slm hukukularna gre, bedelsiz olarak serbest
brakabilir (menn).
e) Hanefi ve Hanbel hukukularnn dndaki islm hukukular, mal yani fidye karl
da serbest braklabileceklerini kabul etmektedirler. Esir mbadelesini ise, ou islm
hukukular reddetmemektedirler (fid).
Yine hatrlatalm ki, sava esirleri arasnda yer alan kadn ve ocuklarn kle ve criye
haline getirilmeleri, sadece be alternatifli haktan biridir ve maslahat artna sk skya
baldr.
Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 101 vd.; 119 vd.; Serahs, El-Mebst, c. X, sh. 5 vd..
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, Penik Kanunnmeleri, sh. 128 vd.; Damad,
Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. ls sh. 648 vd.; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII,
sh. 119.
129
C) Yal, Sakat Ve Din Adamlar
Bunlarn, ok az hkmler dnda, kadn ve ocuklarn hkmlerine tbi olduklarn
belirtmenin yeterli olaca kanaatindeyiz.
slm Hukukular, klelii kfrn cezalarndan biri olarak grdklerinden dolay,
slama yaklaan klelerin bu badan kurtarlmas iin her trl hukuk kolayl Kur'an ve
Snnetten istihra eylemilerdir.
Gerekten slm tarihinde ve zellikle de Osmanl Devletinde klelik messesesi tam
bir slh messesesi olarak kullanlmtr. Islh olan ve -zellikle de mslman olan klelerin
klelikleri eitli yollarla ortadan kaldrlmtr. Hedefin insanlara zulm olmad bundan da
anlalmaktadr.
te slh ve islmlatrma gayesinin tahakkuku halinde klelie nasl son verildiini ve
islm Hukukunun getirdii hkmlerin klelikten hrriyete gei vetresi olarak ilediini,
imdi vereceimiz bilgilerden anlamak daha kolaydr.
. 4- SLMYET KLELER HRRYETE KAVUTURMAK N BR KISIM
M'ESSESELER KURMU VE KLE ZD ETMEY ETL YOLLARLA TEVK VE
TAVSYE ETMTR
I-GENEL OLARAK
slmiyet, bir ksm maslahatlar ile devam ettirdii ve de sebeplerini sadece savaa ve
douma indirgedii klelik messesesinin, zaman iinde yava yava cemiyet hayatndan
tamamen kmas iin ok ciddi tedbirler almtr. Bu tedbirlerin nemli olanlar zerinde
duracaz. Alnan bu tedbirler neticesinde, islm cemiyetinde klelik messesesi nemini
kaybetmi ve hatta mesela Osmanl devleti zamannda XVII. yzyla doru normal ailelerden
kle ve cariye istihdam nerdeyse ortadan kalkar hale gelmitir. Mesela istanbul Mftl
er'iye Sicilleri Arivindeki Tereke Defterlerine bakarsanz, vefat eden insanlardan ancak
yzde ikisinin nn klesi ve cariyesi olduunu grrsnz. Osmanl devletinde klelik
messesesinin ekil deitirerek devam ettii kap kulu ocaklar ve benzeri konulara ise,
ayrca gireceiz. Ancak Bat'nn ve Amerika'nn klelii kaldryoruz eklindeki andlamalar,
szlemeleri ve kopardklar yasak yaygaralar, islm Hukukunun biraz sonra zikredeceimiz
tedbirlerinin onda biri kadar msbet netice vermemitir. imdi bu tedbirleri srasyla ve
nemli olanlarn grelim.
130
II- ZDLIK SZLEMES (MKTEBE AKD)
Mktebe veya kitabet akdi de denen zdlk szlemesi, kle ile efendisi arasnda
yaplan ve belirli bir bedel karlnda kleyi hrriyetine kavuturan bir akittir. Mktebe
szlemesini yapan kleye mkteb kle denir. Mktebe akdini tavsiye eden bizzat Kur'an-
Kerim'dir. Kur'an, "Kle ve cariyelerinizden sizinle mktebe akdi yapmak istiyenlerle, eer
onlar hakknda hayrl olacana kani' iseniz, onlar ile mktebe akdi yapnz ve bedeli demede
yardmc olmak gayesiyle Allah'n size ihsan ettii maldan onlara veriniz"1 buyurmaktadr. Bu
yetten hareket eden bir ksm slm Hukukularna gre, mktebe talebinde bulunan kleler
iin byle bir akdi yapmak, kle iin hak ve efendi iin de din bir grevdir. ounluk ise,
mktebe akdinin Kur'an'n tavsiye ve tevik ettii bir hayr olduu kanatindedirler2.
ounluun gr esas alnsa bile, slm Hukuku mktebe akdini sadece tevik
etmemi, bir ksm hkmlerle mslmanlar buna mecbur da etmi denilebilir. Bunlardan
bazlarn ve mktebe akdinin bir ksm hkmlerini hatrlatmakta fayda vardr:
A) Zekt ve sadakalarn masraflarn yani verilmesi gereken yerleri sekiz snf halinde
sayan Kur'an, bu sekiz snf iinde "boyunlar klelik bandan kurtarlmak zere olan mkteb
kleler"i de saymtr. Hatta zektn verecek mslmann klesini hrriyetine kavuturmas
halinde, kymeti kadar zektndan deceini hkme balamtr. Burada Osmanl
Hukukularndan Dede Efendi'nin mezkr yeti izah ederken zikrettii u cmleyi de
aktarmak istiyoruz: "Zekt ve sadakalarn boyunlar klelik bandan kurtulmak zere olan
mkteb klelere verilmesi tavsiye olunmutur. Zira bylece arz olarak klelik bann altna
girmi olan bir insan insann asl hali olan hrrriyete kavuturma neticesine ulalmaktadr"3.
Grlyor ki, slm Hukukunda insan iin asl hal hrriyettir; klelik ise arz bir durumdur. Bu
arz durumu ortadan kaldrmak iin insanlar zekt ve sadaka vermeye tevik olunmutur.
nemle ifade edelim ki, kitabet bedelini demekten ciz duruma den klelere, devlet
btesinin zekt faslndan bu ayet gereince tarih boyu yar-
1 Kur'an, Nur, 33
2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. II, sn. 405 vd.; Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 133 vd.; Bilmen, Hukuk- islmiye, c. IV, sh. 48 vd.
3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, Dede Efendi, Risale, IV, sh. 223; Kur'an,
Tevbe, 60; El-Cesss, Ebubekr, Ahkm'l-Kur'n, c. III, sh. 125; Ksn, Bedyi's-
Sanayi', II, sh. 45 vd.
131
dmlar yaplmtr. mer bin Abdlaziz'in bu fonu kullanarak kleler satn aldn ve
daha sonradan da bu kleleri hrriyetlerine kavuturduunu islm tarihi kitaplarndan
rendiimiz gibi, Osmanl devletinde de bu usuln kanun haline geldiini belgelerden
anlyoruz.
B) Mktebe bedeli, hukuken mal saylabilen her ey olabilir. Hizmet de olabilir. te
skdar er'iye Mahkemesinin bununla alakal verdii bir kararda hizmet kitabet bedeli
olarak tesbit edilmektedir: "Bu yazl belgenin yazl tarihinden itibaren drt ay bitinceye
kadar drst bir ekilde almak artyla ad geen kle ile zdlk anlamas (mktebe)
yaptm. Zikredilen aya kadar drst bir ekilde altktan sonra, dier hr insanlar gibi hr
olsun."1. Ayrca kitabet bedelinin pein veya taksitle denebilmesi de, slm Hukukunun bu ii
nasl tevik ettiinin dellileridir. Mesela Bursa'da kuma dokuma karlnda kitabet akdi
gerekletii oka grlmektedir. ........
C) Kitabet bedelinin denmesinde efendi de klesine yardm edecektir. Bir ksm
hukukular (mam afi' gibi), kitabet bedelinin bir ksmnn efendi tarafndan denmesinin
farz olduunu syleyecek kadar meseleyi tevik etmilerdir.
D) Mktebe akdinde, kitabet bedeli dendii an, kle tamamen hrriyetine kavuur.
Hanefi hukukularn da katld cumhurun grne gre, mktebe akdi ile kle efendisinin
elinden kar; ancak mlkiyeti devam e-der. Yani fiilen hrriyet, akdin yaplmasyla balar2.
E) Mkteb kle, artk hr insanlar gibi bir ksm hukuk tasarruflarda bulunabilir; al-
veri yapabilir; rehin alp verebilir; cret karlnda ii olarak alabilir veya ii
altrabilir. Efendisine kar mkellefiyeti sadece kitabet bedelini demektir; dolaysyla
kazandklarna mlik hale gelir. Kitabet bedelini dedikten sonra, hrriyetine kavumas iin
efendisinin "hrsn" demesine gerek kalmaz. Mktebe akdi, Efendi'yi balayan lzm
akitlerden-dir. Mkteb kle artk satlamaz ve efendisi tarafndan istihdam edilemez.
Mktebe cariye ile efendisi, daha evvel istifr yani kar-koca hayat yaama hakk olsa bile,
mktebe akdinden sonra bu hakk sakt olur. Ancak mehrini deyerek ve onunla nikh akdi
yaparak yaayabilir3.
1 Akgndz/Heyet, er'iye Sicilleri, I, 227.
2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. II, sh. 405 vd.; Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 133 vd.
3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. II, sh. 409 vd.; Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 143 vd; Bilmen, Hukuk- islmiye, c. IV, sh. 51 vd.
132
Osmanl er'iye Sicilleri ve fetva kitaplar tetkik edildiinde grlecektir ki, Osmanl
Devleti zamannda da mktebe akdi tavsiye edilmi ve kle zd iin bu yola oka ba
vurulmutur.
Burada Hz. Peygamber'in mktebe akdi ile alakal Kur'an yetini izah eden ve ok
nemli bir hakikati ihtiva eden bir hadisine iaret etmek istiyoruz: Neden islm hukuku, bu tr
messeselerle klelii tedricen kaldrmay gaye edindii halde, birden bire klelii
lavetmedi? sorusuna Hz. Peygamber, sosyo-ekonomik adan ok nem arzeden bir cevap
vermektedir: Bilindii gibi yette mktebe akdi, "Eer onlar hakknda hayrl olduunu
biliyorsanz" artna balanmtr. Bu hayrl olmay, Hz. Peygamber u ifadeleriyle
aklamaktadr: "Yani bir san'at sahibi olup da kendi geimlerini temin edecek durumda iseler
ve hayat tek bana yrtebilecek g kendilerinde var ise akid yapnz. Aksi takdirde onlar
insanlarn zerine yrtc kpekler gibi salvermeyiniz."1. . :
; ;
Yani ister mktebe akdiyle veya isterse baka yollarla kleleri hrriyetlerine
kavuturarak zd etmek de her zaman hayrl deildir. Dnn ki, cemiyeti tekil eden
fertlerin yzde ellisi kledir. Bir anda bunlar hrriyetlerine kavuturup sokaklara babo
salverdiinizi tasavvur ediniz. Cemiyet hayat fel olacaktr. Yllarca belki asrlarca
bakalarnn yannda almaya alm ve mstakil hayat hi denememi insanlar birden
sokaa salverirseniz, hem sosyal adan ve hem de ekonomik adan bu insanlar felkete
srklemek manas tayacaktr. Kleliin tedric olarak kaldrlmasnn en nemli
hikmetlerinden birisi de budur.
Osmanl er'iye Mahkemesi kararlarndan bir rnek karar buraya alalm:
..;.: . , ;. -
Mktebe Akdi (zdlk Szlemesi) ile alalakl er'iye Mahkemesi Hcceti
(Sadeletirilmi Metin)2
"Oldur ki:
skdar'a bal ile Kasabas sakinlerinden Kondor ocuu Firfeni isimli zmm (gayr-i-
mslim), deeri ve saygnl yce er'i yarg meclisinde, orta boylu, sarn, Rus asll ve bu
yazl belgenin yazlmasna sebep tekil eden klesi, Abdullah olu Vasl huzurunda, kendi
rzasyla yle ikrarda bulundu :
1 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 134.
2 MSA, skdr Mahkemesi, No: 6-147, sh. 7; Kr. Akgndz/Hey'et, er'iye
Sicilleri, 1,227.
133
"Bu yazl belgenin yazm tarihinden 4 ay bitinceye kadar drst bir ekilde almak
artyla ad geen kleyle azadlk andlamas (mktebe) yaptm. Zikredilen aya kadar drst
bir ekilde altktan sonra, dier hrler gibi hr olsun." Ad geen ikrarcnn ikrar beyann,
lehine ikrarda bulunan kle de ifahen tasdik edince, durum talep zerine sicile kaydedildi.
10-20 Cemziyelevvel 1032/1623
Mustafa Olu Mehmet Efendi,
Sleyman Olu ivaz Bee,
Hamza Olu Mehmed,
Usta Dimoteo,
Hac Bayram olu Hac Musl,
Hac Musl Olu Sleyman elebi,
isteme Olu Menol,
Ve Dierleri"
Grld gibi, Osmanl uygulamasnda, Fkh Kitaplarndaki er' hkmlere aynen
ri'yet edilmitir. Bunu dier ilm ve hccetlerden de anlamak mmkndr. Uzatmamak iin
misalleri oaltmyoruz.
134
Mktebe Akdi le Alakal er'iyye Mahkemesi Hcceti'nin Asl Ve Transkribe
Edilmi Metni
"Oldur ki; Medine-i skdar muzftndan Kasaba-i ile sakinlerinden Firfeni veled-i
Kondor nm zmm meclis-i er'-i hatr-i lzm't-terfde orta boylu sarn Rsiyy''l-asl
abd-i memlki olan ibu b'is'l-kitb Vsl bin 'Abdullah mahzarnda bi tav'ih ikrar ve i'tirf
idb trih-i kitb gnnden drt ay tammna dein istikmet ile hidmet etmek zere kitabna
kesdim mrr'z-zikr olan aydan vki" olan hidmet-i lzmesin m'eddi-i ibra klndkdan sonra
ir ahrr- asln gibi hr olsun didikde mukrr- mezbrn minvl-i merh zere olan ikrarn
mukarrun leh el-merkm bi'l-muvcehe tasdk idicek m-hve'l-vki' gbbe't-taleb ketb
olund.
Tahriren f evst- Cemziye'l-evvel min isneteyn ve selsin ve eli
uhd'l-hl
Mehmed Efendi bin... Mustaf,
Sleyman elebi bin el-Hc Musl,
El-Hc Musl bin el-Hc Behram,
Mehmed bin Hamza, Menol veled-i Andon ve gayruhum.
'vaz Bee bin Sleyman,
Menol veled-i isteme,
135
III- EFENDNN CARYESNDEN OCUK SAHB OLMASI (STLD =MM-I
VELED OLMA HAL)
slm Hukukunun zellikle kadn klelerin yani cariyelerin hrriyetlerine kavumalar
iin ortaya koyduu messeselerden biri de mm-i veled veya istld messesesidir, istld,
szlk manas itibariyle ocuk taleb etmek demektir. Terim olarak ise, bir mslmana ait
cariyenin, efendisinden ocuk sahibi olmasdr.
Efendisinden ocuk sahibi olan cariyeye de mm-i veled denilir. nemle ifade edelim ki,
daha sonra izah edeceimiz zere, efendi, her kadn kle ile kar-koca hayat yaayamaz. Kar-
koca hayat yaayabildii yani eski hukukumuzun tabiriyle istifr hakknn bulunduu
cariyeden ocuk sahibi olduu takdirde, bu ocuu tanma yoluyla kabul ederse, o zaman
cariyesinin kendi lmne bal olarak hrriyetini ilan etmi demektir. slm Hukuku, cariye ile
ilgili kar-koca gibi yaama hakkn ylesine sk artlara balamtr ki, bu hkmlere riayet
edildii takdirde cemiyet iindeki btn cariyelerin hr haline gelecekleri ekilde dzenleme
yapm bulunmaktadr1. Osmanl Padiahlar da, kendilerinden ocuk sahibi olduklar
cariyelerini, hemen kadn efendi veya ikbal haline getirmiler ve vefatlarndan sonra da bu
cariyeler hr saylmlardr. Harem bahsinde konu btn ayrntlaryla anlatlacaktr.
Bir cariyenin mm-i veled olmasnn iki art olduu grlmektedir:
Birincisi, fira yani Efendi'nin cariye zerinde istifr hakknn (kar-koca hayat
yaama hakknn=teserr hakknn) bulunmasdr. nk efendi, her cariye zerinde bu hakka
sahip deildir. Sadece hizmeti olarak istihdam edilen cariyeler de vardr.
:
kincisi ise, di've yani Efendi'nin cariyeden doan ocuunu tanmasdr. Efendi,
tanmadan sonra bu tanmadan dnemez; artk lmne bal olarak cariyenin hrriyet hakk
sabit olmutur. Hz. Peygamberin istifr hakk olan cariyelerinden Mariye, olu brahim'i
dourunca mm-i veled olmu ve Reslllah da yle buyurmutu: "O'nu ocuu zd eyledi.
Artk o mm-i veleddir; satlamaz, hibe edilemez ve efendisi vefat edince hr olur."2.
Cariyenin mm-i veled olmasnn iki nemli hukuk sonucu vardr: Birincisi, efendisinden
doan ocuk hr olarak doar. kincisi, ocuk do-
1
Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 543 vd.; Ksn,
2 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 124, 129; Hamidullah, islm Peygai, II, sh.
745-746; Beyhak, Es-Sne'l-Kbr, X, sh. 342-343. . > ,
136
urduktan sonra efendisi kendisini zd etmese bile, efendisi vefat edince baka bir
ileme gerek kalmadan ocuun annesi olan cariye de hrriyetine kavuur. Bu hrriyete
kavuma hadisesi, vefat eden Efendi'nin btn terekesini balar. Vefat edinceye kadar e gibi
yaamaya devam eder.
Genellikle slm tarihinde ve zellikle Osmanl uygulamasnda cariyesinden ocuk sahibi
olan efendiler, cariyelerini zd etmiler ve onlarla nikh akdi yaparak evliliklerini kar-koca
olarak srdrmlerdir. Osmanl Devletindeki harem hayatnda da durum byledir. Buna daha
sonra dneceiz. mm-i veled olan cariyeyi, efendisi kendisi e olarak beraber hayat
yaayabilecei gibi, evinde sadece istihdam etmesi de caizdir. Ayrca bakasnn yannda
hizmeti olarak altrabilme hakk da vardr. Bunun yannda kendi ocuunu douran cariyeyi,
kendisiyle olan alakasn kestikten sonra, baka bir kle veya hr erkekle evlendirme hakk da
vardr. Fakat btn bu haklar, kendisi vefat edince sona erer ve mm-i veled olan cariye
vefatyla kendiliinden hrriyetine kavuur1. Hemen kaydedelim ki, efendi ocuk sahibi olduu
mm-i veled cariyesini, evlendirme veya baka bir yolla, hidne mddeti yani ocuun terbiye
velayeti zaman doluncaya kadar, ocuundan ayramaz. Bu ya da erkeklerde en az 7 ila 9 ve
kzlarda ise en az 9 ila 11 yalardr.
Kanun Sultn Sleyman'n mehur hanm Hurrem Sultn, mm-i veled olduktan sonra
nikh akdi ile onun haremine giren kadnlardandr2.
IV- LME BALI ZDLIK SZLEMES (TEDBR AKD= MDEBBER KLE)
Tedbr, kelime anlam itibaryla arkasn dnmek ve bir eyin sonu, arkas ve srt gibi
manalar ifade etmektedir. Terim olarak ise, bir kimsenin lmne bal olarak klesini zd
etmesine denmektedir. Hakknda efendisinin "lmmden sonra hr olsun" veya "Ardmdan
zdlsn" dedii klelere mdebber kle ad verilmektedir3.
islm Hukukunun klelikten hrriyete gei iin te'sis ettii messeselerden biri olan
tedbr yoluyla mdebber hale gelen erkek veya kadn kleler
1
Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 542 v<; Ksn,
2 Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 34-35.
137
yani mdebber ve mdebbereler, bu muameleden sonra artk satlamazlar ve
balanamazlar. Cariye yani kadn klenin mdebbere olmas halinde, efendisi onu
evlendirebilme yetkisine sahip olsa da, doacak ocuklar da, babalar kle olmas durumunda,
mdebber kle olarak domu saylrlar. Tedbir muamelesi, ta'lk veya arta balanabilir. Bu
sebeple eitli tedbir nevileri mevcuttur. Ancak Hanefi hukukularn da iinde bulunduu
ounluun grne gre, tedbr muamelesi Efendi'yi balayan bir muameledir; efendi artk
dnemez1.
Tedbr muamelesinin hukuk sonularn bu muameleyi yapan Efendi'nin yani mdebbirin
hayatna ve vefatna gre ikiye ayrarak zetlemek mmkndr:
A) Mdebbirin yani Efendi'nin hayatnda iken geerli olan hkmler unlardr:
Herhangi bir arta ve olaya bal olmayan mutlak tedbr muamelesinde, efendi bu muameleden
dnemez. Dolaysyla kleyi bakasna satamaz ve balayamaz. Sadece onu istihdam edebilir.
Onunla mktebe szlemesi yapabilir.
B) Mdebbirin vefatndan sonraki hkmler ise unlardr: Mdebbir vefat edince, kle
terekesinin 1/3'nden zd olur. nk tedbr muamelesi bir eit vasiyet gibidir. Mdebbirin
bu muameleden sonra ehliyetini kaybetmesi, mdebber kleye zarar vermez. Mdebbere
klenin ocuu annesine tbidir; yani efendisi kendisini bir kle ile evlendirdiinde ondan
doacak ocuk da vfir kle yani knn deil mdebber kle olur2.
Osmanl Devletinde tedbr muamelesi ile zd edilen mdebber kleler sayca ciddi bir
yekn tutmaktadr. Konu ile ilgili bir fetva yledir:
"Zeyd shhatinde yannda veledi olmayan cariyesi Hind iin "Benden veled getrdi;
mm-i veledimdir" dey ikrar ettikden sonra Zeyd fevt olsa, Hind, Zeyd'in cem'-i malndan
zd olur m?
El-Cevb: Olur. Drr-zde Mustafa."3
1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 539-542 ; Ksn,
Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 112 vd.; ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 195-196.
2 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 540-542.; Ksn,
3 Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, sh. 122.
138
V-CU'L LE KLE ZDI
Kitabet akdinden farkl olarak cu'l ile yani Efendi'nin klesine bir bedel karlnda
kendisini zd edeceini sylemesi ve klenin de bunu kabul etmesiyle, kle hrriyetine hemen
kavuur ve va'd edilen bedel klenin zimmetinde bir bor olarak kalr. Efendi'nin kle ile olan
balar tamamen ortadan kalkar1.
VI- ZD ETME CITK=I'TK) YOLUYLA KLELER HRRYETLERNE
KAVUTURMAK
1- Genel Olarak Itk (zd Etme) Mefhumu
slm Hukuku, klelikten gerek manada hrriyete gei iin mktebe, istld ve
tedbr gibi hrriyet yollarn messeseletirmekle kalmam, ayrca dorudan doruya kle
zd iin, mecbur ve ihtiyari olmak zere baz yollar amtr. Dorudan doruya kle azadna
biz 'tk veya i'tk adn veriyoruz. Kelime anlam kuvvetlenmek demek olan tk veya i'tk,
terim olarak bir kimsenin klesini zd etmesi ve mlkiyetinden kararak hrriyetine
kavuturmas manalarn ifade etmektedir. Efendi'nin kle zerinde sahip olduu mlkiyet
hakkn skat etmesi, klesini zd etmesi demektir. Itk da tpk talk gibi, hak drc
hukuk bir muameledir2.
slm hukuku, tedrc olarak klelikten mutlak hrriyete geii planlad iin, birden
bire klelii ilga etmemi; ancak klelii ortadan kaldracak btn tedbirleri de almtr. te
kle zd etmeyi de bu zaviyeden incelediimizde karmza ok manidar bir manzara
kmaktadr. yleki; slm Hukukunun kle azad ile ilgili hkmleri tetkik edildiinde, iki
eit kle zd olduunu gryoruz:
Birincisi, slm Hukukunun baz sularn cezas olarak vaz' ettii hukuk meyyide
eklindeki kle azaddr ki, buna mecbur kle zd diyebiliriz. Biraz sonra anlatacamz gibi,
slm Hukuku bir ksm sularn ilenmesi durumunda birinci meyyide yani ceza olarak, eer
sulunun mlkiyetinde mevcut ise kle zd etmeyi emretmi bulunmaktadr. Bu cezalarn
dzenli
1 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 536 vd.; ztrk,
istanbul Tereke Defterleri, sh. 195-196.
139
bir ekilde tatbik edildiini dnrseniz, belli bir zaman sonra msl-manlarn elinde
otomatikman kleler ya azalacak veya tamamen ortadan kalkacaktr. Nitekim yle de olmutur.
kincisi ise, Kur'an, Snnet ve dier kaynaklarla kle azadnn tevik e-dilmesi ve kle
zd edenlere manev mkfat mjdeleri verilmesidir. Bu, ihtiyar bir zd yoludur.
imdi bu iki zd ekli hakknda da ksaca bilgi verelim:

2- Mecbur Olan Kle zd ekilleri
slm tarihi boyunca ve Osmanl tatbikatnda da en ok kle zd edilen yollarn
banda mecbur zd etme yollar gelmektedir. Zira mslmanlarn iledikleri sulardan dolay
meyyide olarak vaz' edildiinden ve btn er'iye Mahkemeleri de bu meyyidenin icras iin
vazifeli olduklarndan, madd ve manev meyyide olarak klelerin azd edilmesi szkonusudur.
Mecbur kle zd etmenin yollar, eitli keffretlerdir ve sadece msl-manlar iin vaz'
edilmi bir meyyidedir. Keffretden kast, mslmann ilemi olduu gnah affettirmek
midiyle baz ibadet kabul edilen ileri yapmasdr. bdet kabul edilen ilerden biri de, eer
varsa kle zd etmektir, iin espirisi de buradadr. Zira slm hukuku, kle zd etmeyi,
gnahlar affettirecek ibdetler yani keffaretler arasnda grmektedir. slm Hukukunda
vaz' edilen mecbur kle zd etme yollarn ksaca zikretmekte yarar vardr:
A) Adam ldrmenin Keffreti Olarak Kle zd Etme (Keffret-i Kati)
slm Ceza hukukunda be eit adam ldrme suu anlatlmaktadr. Bunlardan nn
cezalarndan biri de keffaretdir. Adam ldrmenin keffreti olarak ise, birinci derecede kle
zd etme, bu k mmkn olmazsa, iki ay aralksz oru tutma cezas vaz' olunmutur.
a) Kle zd etme eklindeki keffreti gerektiren adam ldrmelerden birincisi, kasda
benzer adam ldrmedir (Katl-i ibh-i Amd). Bunun asl cezalar diyet ve keffrettir.
Keffret, katilin ilemi olduu bu byk gnah affettirmek midiyle bir kle zd etmesidir.
Kle zd edemeyen, bunun yeri-
140
ne iki ay oru tutacaktr. Yaralayc letle olmayan adam ldrmeler bu gruba girer1.
b) Haten adam ldrmenin (Haten Kati) asl cezalar da diyet ve keffarettir. Kur'an-
Kerim, "haten bir m'mini ldren kimsenin, m'min bir kle zd etmesi ve lenin ailesine
taslim edilmek zere diyet vermesi gerekir. Meer ki, lenin ailesi o diyeti balam ola."2.
Grld gibi, diyet affedilebilir olmasna ramen kle zd etme cezasnn aff mmkn
deildir. Klesi varsa mecburen zd edecektir3.
c) Hat mecrasna car katlin cezas da tpk haten adam ldrme gibidir. Bu, bir
insann iradesi dnda vki olan bir fiil ile meydana gelen ldrme olayna denmektedir.
Uykuda iken bir bakasnn zerine derek onun lmne sebep olmak gibi4.
Grld gibi, adam ldrmenin be eidinden nn asl cezalar a-rasnda keffret
bulunmaktadr. Keffretin de birinci meyyidesi kle zd etmektir. Osmanl er'iye
Sicillerinde, ldrmenin cezas olarak kle azadna karar veren mahkemelerin kararlar oka
bulunmaktadr.
B) Zhr Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Zhr)
Zhr, yasak benzetme demektir. Kelime anlam itibaryla "srt evirmek" demek olan
bu kelimeyi, terim olarak, kocann karsn veya karsnn bir mahrem uzvunu, aralarnda mutlak
evlenme engeli bulunan hsmlarndan bir kadna veya onlardan birinin mahrem bir uzvuna
benzetmesi manasn ifade eder. "Yemin ederim ki, srtn annemin srt gibidir." demek gibi.
Zhr, bir boanma deildir. Ancak yapld andan itibaren koca, keffretini
vermedike kars ile cinsi mnsebette bulunamaz. Hatta kadn, hkime ba vurararak
kocasnn bu yoldaki arzularn engelleyebilir. Zhr keffretinden kast, kocann evvela bir
kle zd etmesi demektir. Bu mm-
1 Akgndz/Cin, Trk-islm Hukuk Tarihi, c. I, sh. 327; mer Hiimi, Mi'yr- Adalet,
m. 16; Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. VII, sh. 256 vd.; Udeh, Abdlkadir, Et-Ter'ul-
Ciniyy'l-slm, II, sh. 92 vd; 172 vd.
2 Kur'an, Nisa, 92.
3 Molla Hsrev, Drer ve Gurer, II, sh. 90-91; Akgndz/Cin, Trk-islm Hukuk
Tarihi, c. I, sh. 328; mer hilmi, Mi'yr- Adalet, m. 17, 22-24; Udeh, Abdlkadir, Et-
Ter'ul-Ciniyy'l-slm, II, sh. 200 vd.
4 mer Hilmi, m. 19, 22; Molla Hsrev, Drer ve Gurer, II, sh. 90-91
141
kn olmazsa 2 ay oru tutacaktr; bu da mmkn olmazsa 60 fakiri doyuracaktr1.
Netice itibariyle slm Hukuku, zhr keffretinin birinci kkn bir kle zd eklinde
tanzim ederek, mecbur kle zd etmenin bir yolunu daha belirlemitir.
C) Yemin Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Ye-

min)
Yemin keffreti, yapt bir yemine ri'yet etmeyip yeminini bozan bir mslmana lzm
gelen keffrettir. Bu durumda olan bir mslmann yerine getirmesi icbeden keffreti
Kur'an- Kerm yle aklamaktadr: "Allah, kastsz olarak aznzdan kveren
yeminlerinizden (yemin-i lav) dolay sizi mes'l tutmaz. Fakat bilerek yaptnz yeminlerden
dolay (yemin-i mn'akid) sizi sorumlu tutar. Bunun keffreti de udur: Ailenize yedirdiiniz
yemein orta hallisinden on fakire yedirmek yahut on fakiri giydirmek veyahut da (mslim
veya gayr-i mslim) bir kleyi zd etmek."2.
Grld gibi, yeminin keffreti olarak da kle zd dzenlenmi bulunmaktadr.
D) Ramazan Orucunun Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Savm)
Ramazan orucunu, kasden yemek ve imek, kasden ila almak veya kasden cins
mnsebette bulunmak gibi sebeplerden biriyle bozan oruluya, bozduu bu farz orudan
dolay hem kaza ve hem de keffret icab etmektedir. Buna keffret-i savm denilmektedir.
Kasden Ramazan orucunu bozmann keffreti tpk zhr keffreti gibidir. Yani birinci etapta
bir kle zd edeceketir; eer buna gc yetmezse iki ay kesintisiz oru tutacaktr. Buna da
gc yetmezse altm fakiri doyuracaktr3.
1 Akgndz/Cin, Trk-islm Hukuk Tarihi, c. II, sh. 115; Damad, I, sh. 454-462;
Molla Hsrev, Drer Ve Gurer, I, sh. 393 vd.
2 Kur'an, Mide, 89; Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 546
vd.; Bilmen, mer Nasuhi, Byk islm ilmihali, sh. 306-307. . .
3 Damad, Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, c. I, sh. 239 vd.
142
SLAM!-
Buraya kadar zikredilen keffret olarak kle zd etmelerden anlalaca zere, islm
Hukuku, kleliin ortadan kalkmas iin ortaya koyduu yollarn en messiri olarak keffaretleri
iletmitir. nk bunlarn yerine getirilmelerini takip etmek mahkemelerin de grev
alanlarna girmektedir. Bir an iin hayal ediniz; Btn bu zikredilen gnahlar ileyenlerin
saysnn ne kadar olabileceini ve bunlarn keffreti yerine getirirken evlerinde kle
bulunmas halinde mutlaka kle zd kkn tercih etmeleri mecburiyetlerinin bulunduunu. O
zaman slm Hukukunun zamana brakarak makul bir tarzda klelikten hrriyete geiin btn
hazrlklarn yaptn anlayacaksnz.
Mlik ve Hanbeli hukukularn kabul ettii bir hkme gre, efendiler klelerine iyi
muamele etmek zorundadrlar. Eer efendiler, klelerine kt muamele ederler ve zellikle de
onlar dverlerse, Mlik ve Hanbeli hukukulara gre, dvlen kleler hrriyetlerine
kavuurlar; kendiliklerinden hr olurlar1.
n\!\) verir sk ver
3- htiyar Olan Kle Azd Yollan
Buraya kadar yaplan izahlardan unlar anladk:
islm hukuku, cemiyet hayatnda alabildiine yerleen ve birden bire ilgas hem hr
insanlar ve hem de kleler asndan felket olacak olan klelii, kurduu mseseseler ve
mecbur zd etme yollar ile tere yandan kl ekme kolaylnda bertaraf etmeyi
planlamtr. Kur'an, efendilere elleri altnda bulunan ve cemiyette kendi mstakil hayatn
devam ettiribilecek olan klelerle zdlk szlemesi yapmay tavsiye eylemi (mktebe akdi);
bakasyla evli olmayan ve sadece efendisiyle kar koca hayat yaayan cariyelerden efendi
ocuk sahibi olursa, efendisinin lmyle otomatikman hrriyetine kavuacan hkme
balam (istld); Efendi'nin lmnden sonra hrriyetine kavumak zere vasiyet tarznda
hukuk muamele yapmay efendilere tavsiye eylemi (tedbr); bununla da kalmayarak, kasda
benzer tarzda, haten veya hat mecrasna cri olacak ekilde adam ldren kimselere,
karsn mahremlerine benzeten ve yasak benzetmede bulunanlara, yemin edip yemininde
durmayanlara ve kasden orucunu bozan ahslara keffret olarak bir kle zd etmelerini
mecbur eylemitir.
1 evkn, Neyl'l-Evtr, c. III, sh. 207; Bilmen, Hukuk- islmiye, IV, sh. 33-34;
Hanbeli hukukular, bu hkm, mam Mslim'in rivayet ettii bir hadise dayanarak istinbt
eylemilerdir. .- .
143
Peki btn bunlardan sonra, mezkr durumlardan biri yoksa, kle zd edilmeyecek
midir? ite burada ihtiyar kle zd etmeyi tevik ve bu fiili ileyenlere manev mkfat ve
cennet tebiri yaplmtr.
Kur'an, kle azadn, insann hiret yolu zerindeki sarp yokular amann yollarndan
biri olarak tavsiye etmekte, yetimi doyurmak ve fakire sadaka vermekle e tutmaktadr: "O
(sarp yokuu amak), kle zd etmek yahut skntl bir gnde yetimi doyurmak veyahut da hi
bir eyi bulunmayan fakir ve miskinlere yardmc olmaktr."1. Kur'an- Kerim, zellikle kadn
kleler yani cariyeler hususunda u irengi noktaya dikkat ekmektedir: "Dnya hayatnn geici
menfaatlerini elde edeceiz diye namusu ile yaamak istiyen cariyelerinizi asla fuha
zorlamayn". Fuha zorlanan kle ve cariye hr olur2.
Hz. Peygamber ise, ok saydaki hadisleri ile, mslmanlar elleri altnda bulunan
kleleri zd etmeye tevik eylemitir. Bunlardan sadece bir iki tanesini aktaralm: "Hangi
m'min, bir kleyi zd ederse, Allah da zd ettii klenin her uzvuna karlk kendisinin bir
uzvunu cehennem ateinden zd eder."3.
Sahabenin birisi anlatyor: Biz, Reslllah ile birlikte Tifde idik. O'nun yle
buyurduunu bizzat kulaklarmla duydum: "Kim Allah yolunda bir ok atarsa, onun iin
Cennet'de bir derece vardr. Kim genliini slm direde geirirse, genlii kyamet gnnde
onun iin bir nur olur. Hangi mslman erkek, mslman bir kleyi zd ederse, her kemii
onun kemiklerini cehennemden koruyucu bir kalkan olur. Hangi mslman kadn bir mslman
cariyeyi zd ederse, o da ona cehennem iin bir kalkan olur."4.
Ber ibn-i zib'in anlattna gre, bedevi bir Arab Raslllah'a gelerek yle sordu:
Ey Allah'n Peygamberi! Bana bir amel ret ki, beni Cennet'e gtrsn. Reslllah buyurdu:
"Kle zd eyle ve boyunlarn klelik bandan zlmelerini temin et." Dedi ki; ikisi ayn deil
mi? Cevap verdi: "Hayr. Birincisi, tek bana kle zd etmendir. kincisi ise, zd edilmek
gayesiyle kimin olursa olsun klelere yardm etmendir."5.
Bunun uygulamaya nasl yansdn da Osmanl Dneminde verilen u mahkeme
kararndan anlayalm:
' Kur'an, Beled, 11-13
2 Kur'an, Nur, 33; Bilmen, Hukuk- islmiye, IV, sh. 33.
3 Buhari, Itk, 1, c. I, Cz, 3, sh. 117; Mslim, Itk, No: 21 (1509), c. II, sh. 1147;
Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 45 vd.
Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh. 45 vd. . 5 Ksn, Bedyi'us-Sanyi', c. IV, sh.
45 vd.
144
KLELK-CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM
htiyar Kle zd Etmekle lgili er'ye Mahkemesi Hcceti1
"Itknme An Gulm-i Mehter Mustafa Aa (Mehter Mustafa Aa'nn Klesine Dair
Azad Belgesi)
Anadolu Vilyeti'nde bulunan Amasya asll ve hl Sultan Bayezid Mahallesi
sakinlerinden olan eski sadrazam rahmetli Ahmed Paa'nn Endern mehterlerinden Hac
Mehmed olu Mehter Mustafa Aa, erefli ve nurlu er' yarg meclisinde ve parlak din
mahfelinde, kendisi kle olduunu itiraf eden orta boylu, kara kal, ehl gzl ve yazl
belgenin sahibi Abdullah olu brahim'in huzurunda yle ikrarda bulundu:
Ad geen ve vasflar tayin edilen klemi, sadece Yce Allah'n rzas rahmet sahibi
Rabbim'in honudluu ve Allah'a selim kalp ile gelenler dnda mal, mlk ve evladn kimseye
fayda vermeyecei kyamet gnnn azab korkusu iin azad ettim. Bu azad ileminde Hz.
Peygamberin "Kim bir mmin kleyi azad ederse, yce Allah da onun her uzvu karlnda
sahibinin bir uzvunu cehennem ateinden azad eder" (Syleyen sekin insan ok doru
sylemi) hadisine uymay amaladm ve bu klemi asl hrlere kattm. Bu gnden sonra ad
geen ahs, dier asl hrler gibi olup vel hakkmdan (mirasclk hakk) baka kendinde hibir
hakkm kalmamtr. Bu ikrar beyan zerine beyan mahkemece tasdik edildi ve talep zerine
durum sicile kaydedildi.
11 Safer 1169/1755
ahitler
Muhammed olu Molla Hasan, Abdullah olu Kuruncu Mustafa aa,
Muhammed olu Abbas Bee, mer Efendi olu Mehmed Efendi,
Mutasarrf mer Efendi olu Mustafa Aa, Mehmed Efendi olu Ahmed Efendi
(Ktip)
Kk Kale Kalemi Kesedar".
MSA, Beikta Mahkemesi, No: 23-127, sh. 47; Akgndz/Heyet, er'cilleri, I, sh.
225-226.
145
htiyar Kle zd Etmekle lgili er'ye Mahkemesi Hcceti Itknme An Gulm-i
Mehter Mustafa Aa
"Itknme an Glm-i Mehter Mutala Aa;
Vilyet-i Anadolu'da vki' fi'l-asl Amasya ehri'nden Sultn Byezid Mahallesi
sakinlerinden olup, sabkan sadr- a'zm- merhum Ahmed Paa'nun, Endern mehterlerinden
Mehter Mustaf Aa ibn-i el-hc Mehmed, meclis-ier'-i erif-i enver ve mahfel-i dn-i
Mnf- ezherde kendsi nkktn mu'terif orta boylu, kara kal ehl ibu hfzu'l-kitb
ibrahim ibn-i 'AbduSah mahzarnda ikrr- tam ve takrr-i kelm edb mevsf- mezbr
hasbeten-iillahi'l-aliyyi'l-'azm ve taleben li-mardti Rabbi'r-Rahm ve hereben min ukbatin
alm yevme l yenfe'u maln vel benn ill men etallahu bi-kalbin selm ve iktden ti kavlin-
Nebiyyi'l-Kerm "Men e'taka rekAbeten m'mineten ataka Allahu Ta'al bi-klli uzvin minh
uzven minhu fi'n-nr" sadaka kailuhul-muhtr mlndan tahrir ve i'tk ve zmre-i harir-i
aslyyta idrc ve ilhak eyledm. Ba'de'l-yevm mevsf- mezbre ir harir-i asliyytdan olup
zerinde veldan gayr hakkum kalmad didikde gbbe't-tasdki'-er'i m vaka'a bi't-taleb
ketb olund.
Fi'l-yevmi'l-hdiy aare f Saferi'l-hayr sene ts'in ve sitne ve mietin ve elf.
uhOd'l-hl
Molla Hasan ibn Muhammed,
Fahr'l-emsl Mehmed Efendi ibn 'mer Efendi,
Kuruncu Mustaf Aa ibn-i 'Abdullah,
Fahr'l-akrn Mustaf Aa ibn 'mer Efendi mutasarrf.
Abbas Bee ibn- Muhammed,
Fahr'l kttb Ahmed Efendi ibn Mehmed EfendiKesedr- kalem-i Kk Kale
7 /\ (f^ti^zyÂ
146
Kur'an ve Snnetten dersini alan slm Hukukular da kle azadn tevik ve Snnet
hkmlerini tatbik gayesiyle, u kaideyi srarla vurgulamlardr: hukuk muamelede, cidd
irde beyn ile aka olan irde beynlarn ayn hkm dourur; Evlenme beyn, Boama
beyn ve Kle Azd Etme beyn. Bu nden birini, aka ile de olsa syleyen insan, aklad
beyn ile bal hale gelmektedir.
Yine slm Hukukular, kleliin tpk uyku, kklk ve benzen sebepler gibi ehliyet
arzalarndan olduunu ifade ederek, insanlkta esas olann hrriyet ve tam ehliyet olduunu
ifade etmek istemilerdir.
Btn bunlara kleliin tek sebebi olduunu ve tek sebep olan sava neticesinde
alnacak esirler iin de be ayr alternatifli hkm mevzubahis olduunu; ll-emrin ancak
maslahat yani kamu yarar artyla bu be kdan birisi olan klelii tercih edebileceini de
ilve etmek ve ylece dnmek gerekecektir. Bu hkmleri inceleyen akl banda bir insan,
kleliin insanlk tarihinden silinmesinin tek milinin islm hukukunun alm olduu bu tedbirler
olduunu hemen idrak edecektir. Pein fikirli olmamak artyla....
criye vt c
karlr ,.:, kat art'
icabete -:"
. 5. SLMYET KLELERE OLAN MU'MELEY MEDEN HALE GETRM
(EFENDLER ASNDAN ZORLATIRMI) VE KLELER LE CARYELERN HUKUK
DURUMLARINI AYRI AYRI TANZM ETMTR
I- SLMYET KLELERE VE CARYELERE Y VE GZEL MU'MELEY EMR
ETMTR
Islmiyetin klelii kaldrmak zere ald tedbirlerden biri ve en nemlisi de, klelere
kar olan muameleyi, efendiler asndan zorlatrmas ve kleler asndan ise, meden ve
insan bir kalba sokmasdr. Zira muamele ve yaay itibariyle islmiyette, efendi ile kle
arasnda uzun bir mesafe ve ciddi bir farkllk olduunu, er' hkmleri bilen kimse iddia
edemez. nk mslmanlar arasnda klelik, ar ve utan vesilesi bir durum deildir. Kleler
de, sosyal hayattan dlanan ve toplum tarafndan bir tarafa itilen ikinci snf insanlar
topluluu deildir.
Kur'an- Kerim, klelere de normal insanlar gibi iyi ve gzel muamele e-dilmesini
zellikle emrederek muhtemel kt davranlar ortadan kaldrmak istemitir: "Ana-babaya,
akrabaya, yetimlere, miskinlere, yakn komulara, uzak komulara, yolculara ve ellerinizin
altnda bulunan kle,
147
/a Jafis ten
E-
|k-
eve
eler
criye ve benzerlerine iyilikle muamele eyleyin; Allah, kendini beenen ve bbrlenen
kimseleri sevmez."1
Bat hukuk sistemlerinde kleler hakknda zel ve kat Karalar Kanunu karlrken ve
klelere uygulanacak ceza hkmler hrlere gre en az iki kat arttrlrken, slm Hukuku,
klelere tatbik edilecek hkmleri ve zellikle de ceza hkmleri, en az yzde elli
hafifletmitir. Bunun sebebi, klelere yaplacak muhtemel zulmleri ortadan kaldrmak ve
engellemektir. Kur'-an'dan buna misl olarak u yeti vermek ve daima hatralarda tutmak
icabetmektedir: "M'min cariyeler, evlendikten sonra zina ederlerse, onlara er'an hr
kadnlara tatbik olunan had ve ta'zir cezalarnn yars tatbik olunur."2
Klelere kar efkat ve merhametle muamele etme ile alakal emirleri ve tevikleri Hz.
Peygamberin snnetinde de gryoruz. Hz. Peygamber, deiik yollarla nakledilen bir
hadislerinde "Namaz ve mlkiyetiniz altnda bulunan kleler hususunda Allah'dan korkunuz"
buyurmaktadr ve lm hastal srasnda syledii son szn de "namaz ve mlkiyetiniz
altndaki kleler" ifadesi olduu rivayet edilmektedir. Hz. Peygamber'in u hadisi de bu
manay perinletirmekte ve tarih boyu toplumlarda haklar inenmi iki grubu iaret ederek
yle buyurmaktadr: "Toplum iinde zayf grlen iki grup yani kadnlar ve kleler hakknda
Allah'dan korkunuz.". Bir hadis-i erifte ise, "Hz. Cibril, bana klelere iyi muamele konusunda
yle tavsiyelerde bulundu ki, zannettim ki, insanlar artk kle edinemeyecekler ve onlar
istihdam edemeyecekler.". Baz rivayetlerde ise, manidar ve islm hukukunun gayesini belirten
bir ilve daha vardr: "Belirli bir zaman sonra klelerin hepsi hr olacaklar."3.
Aileye hizmet eden klelere, nasl muamele edilecei konusunda ise, yine Reslllah'n
hadislerinden bir ka tanesini aktarmak yeterli olaca kanaatindeyiz: Bir hadisde buyuruyor:
"Biraderleriniz olan kleleriniz, sizin hizmetkrlarnzdrlar. Yce Allah, onlar sizin
tasarrufunuza verdi. Bu sebeple eli altnda kle bulunduran her insan, klesine yediinden
yedirmeli ve giydiinden giydirmelidir (Hatta sahibi mahrumiyet iinde yaasa bile, klesini
mahrumiyet iinde yaamaya mecbur edemez). Onlara tahammllerinin zerinde i teklif
etmeyiniz. Ayrca onlara teklif ettiiniz ilerde yardmc olunuz."
1 Kur'an, Nisa, 36 - . .-..:.
2 Kur'an, Nisa, 24
^ Bu hadisleri toplu olarak grebilirmek iin bkz. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-
Cmi' Lil-Usl F Ahds'ir-Resl, Kahire 1961, II, sh. 269-271; Ahmed efik Be, Er-Rkku
Fil-islm, sh. 60-63.
148
Bir baka hadisde ise, bunun devam mahiyetinde yle buyurmaktadr: "Yce Allah
onlar sizlere kle eyledi. Eer isteseydi, sizi onlara kle eder-
di."1- ...,.-. -. .. .-..
Hz. Peygamberin bu son syledii baka hadislerle de teyid edilmitir. Bu sebeple
Avrupa'da grlen klelerin ellerini ve ayaklarn kesmek ve benzeri ikencelere maruz
brakmak, islmiyette tamamen yasaklanmtr. Hatta bu manada ikence edenlerin klelerinin,
er'an zd kabul edildiklerini daha evvel nakletmitik. Hatta klesine zulm eden bir sahabinin
durumu Hz. Pey-gamber'e ulatnda, hemen Efendi'yi muhasebeye ekmi ve sonra da
kleye, "Haydi git. Artk hrsn" talimatn vermitir. Bunun zerine kle, "Peki bundan sonra
kimin klesi olacam?" eklinde soru sormas zerine de tarih ve manidar olan u cevabn
vermitir: "Allah ve Resulnn....". Bu cevabn manas, kleler maddi adan zor duruma
dmeleri halinde, onlarn nafakalarnn devlet tarafndan karlanaca ve bunlarn zillete
dmelerine msaade edilmeyecei eklinde olsa gerektir2.
slmiyette klelere riyet ve onlarn refah iinde hayatlarn devam ettirmelerinin
yannda, kk grlmemeleri ve efendileri tarafndan tahkir o-lunmamalar iin de eitli
tedbirler alnmtr. Hz. Peygamberin "Kim klesini tokatlar ve dverse, cezas klesini zd
etmektir." hadisini esas alan Hanbeli hukukular, byle bir hal vukuunda klenin otomatikman
zd olacan bile ileri srmlerdir. Dier hukukular ise, bunun ahlk bir dstur olduunu
ifade etmilerdir. Dier tarafdan yine anl Peygamberin u szleri, klelere nasl efkatle
muamele edilmesi gerektii hususunda mhim bir dsturdur: "Sizden hi kimse, klesine
"Klem ve cariyem" dememeli. "Olum, kzm, evldm" demeli. nk hepiniz Allah'n
kullarsnz."3. Hz. Ali'nin "Allah, Rabbimdir diyen bir insan kle edinmekte Allah'dan
utanyorum" eklindeki sz de bu manay teyid eylemektedir.
Hz. Peygamberin tavsiyelerine gre bir hizmetkr, hr olsun kle olsun, efendisine
yemek getirecek olursa, efendisinin onu beraber oturtturup yemek
1 Kmil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tercmesi, c. VII, sh. 464 vd.; Buhari,
Kitb'ul-ltk, Bb, 18; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, sh. 63-64; Bu hadisleri toplu
olarak grebilirmek iin bkz. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-CmP Lil-Usl F Ahds'ir-
Res, Kahire 1961, II, sh. 269 vd.
2 Bu hadisleri toplu olarak grebilirmek iin bkz. eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-
Cmi' Lil-Usl F Ahds'ir-Res, Kahire 1961, II, sh. 269-276; Ahmed efik Be, Er-Rkku
Fil-islm, sh. 63-66
3 Kmil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasar Tercmesi, c. VII, sh. 464 vd.; Buhari,
Kitb'ul-ltk, Bb, 17; Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-islm, sh. 67-68.
yemesi veyahut
^n bu
edenleri
H
kabu, ^ im bir tek de%
binmek 20runda fc
itenin oldusunda a, bT
^ yo f V
"azar
. bir yolda Hz.
149
mi-
"e Seriye

biner- Halife Et,,
"* 9*. Ancak
6ye t>lnme
150
hakiri idik. Allah, bizi slm Dini ile aziz kld. Eer biz baka bir yolla aziz olmay
istersek, Allah yine bizi zelil klar."1.
islm Tarihinde yaanan benzeri olaylar oaltmak mmkndr. Ancak zetle u
cmlelerle yetiniyoruz: Tarihten rendiimize gre, same bin Zeyd, Hz. Peygamberin klesi
idi. Hz. Peygamber, onu kk iken kucana alp torunu Hz. Hasan ile birlikte dizlerine
oturturdu. Beraber oynard. Her ikisini de per, okard. same byynce, kabiliyetinden
dolay Filistin'i fethetmek zere gnderilen orduya komutan tayin etmiti. Komutan olduu
ordu iinde Hz. Ebubekir, Hz. mer ve benzeri ahsiyetler de vard2.
ikinci Misl: Osmanl Devleti zamanndaki tatbikatttr. Daha sonraki i-zahlarmzda
konuya ayrca deineceimiz iin burada tek bir misl ile yetinmek istiyoruz. Hatrlatalm ki,
sava esirlerinden elde edilenler, bilinen anlamyla kleletirilmeyen Osmanl devletinde, sava
esirleri Acemi Ocaklar ve Yenieri Oca vastasyla slama uygun bir muameleye tabi
tutulurlar ve neticede yzde doksan bu gzel muameleden dolay mslman olurlard. Osmanl
devletini, asrlarca zaferden zafere koturanlarn nemli bir ksm devirmelerden veya sava
esirlerinden olup da sonradan mslman olan ve Trke'ye Trklerden daha gzel konuan
kimselerden teekkl ediyordu.
Osmanl Devleti'nin en byk mimar Mimar Sinan, bu manada insanlardan olduu gibi,
asrlarca Osmanl Denizcilinin adn dnyaya duyuran Sokollu Mehmed Paa da sava
esirlerinden ve devirmelerdendi. Ksaca, sava esiri sfat ile Osmanl devletinin eline geen
insanlardan yzlerce paa, yzlerce sancakbei ve binlerce benzeri devlet makamlarn igal
etmi insanlarn bulunduunu grmek istiyenler, Mehmed Sreyya'nn Sicill-i Osmn adl drt
ciltlik eserini mtalaa edebilirler3. Osmanl Devletiyle alakal daha fazla ayrntl bilgiyi
imdilik tehir ederek, klelere muamele konusunda slmn hkmlerine ayna olmu ok sayda
hukuk olaydan birini, sadece misal olsun diye arz edelim: ,
Bugn mslman milletlerin kendi dinini rahat yaayamad lkemizde ve dnyada,
barts ve milletvekili yeminleri konusunda hangi olaylarn meydana geldiini, okuyucular,
bizlerden daha iyi bilmektedir. Mslman bir Devlette bartsne mdahele edilmektedir.
Mslman bir milletvekili dinine gre yemin edememektedir. Hele Hristiyan olan Avrupa
devletlerinde ise, mslman olduklar iin Bonaklara hayat hakk tannmamaktadr. Bu say-
vac d
1 Makriz, El-Hitat'ul-Msriyye, c. I, sh. 166
2 Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, sh. 71-75
3 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn (Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye), 1308, I-IV.
151
dklarmz, hukuk devletiyim diyen devletlerde ve hr dnyada, ayrca hr insanlar iin
reva grlen muamelelerdir. Halbuki, Osmanl Devletinde, braknz hr olan gayr-i mslimlerin
hak ve hrriyetlerine mdhele edilmeyi, kle ve cariye olan insanlar dahi slm Hukukunun
kendilerine tand haklar ve hrriyetleri gzel bir hrriyet ortam ierisinde yaadklarn
gsteren, binlerce ariv vesikas mevcuttur. Bunlardan, Hristiyan bir klenin er'iye
Mahkemesinde nasl inancna ve dinine uygun yemin ettirildii ile alakal olay ksaca
zetleyeceiz:
Hristiyan Klenin Kendi nancna Gre Yemin Etmesiyle Alakal Hccet-i er'iyye
(MSA, stanbul Kadl, No: 1-89, sh. 649)
13
"Bu yazl belge sahibi Azdi olu Lambo adl ahs, yce er' yarg meclisinde,
Abdullah olu aban huzurunda, bu ahsn aleyhinde yle iddia ve beyanda bulunudu: Bundan
nce daval aban'a pastrmalk iki ba sr 600'er akeden 1200 akeye sattm ve teslim
ettim. O da kabul ederek teslim ald. Sonra bedelin 70 akesini pein aldm. Zimmetinde 1130
ake alacam kalm idi. Durumun soruturularak, borludan alacamn alverilmesini
istiyorum.
Davacnn bu iddias zerine durum soruturuldu. Daval aban iddiay inkr e-dince,
davac Lambo'dan iddiasn isbat ederek kesin delil taleb olundu. Ancak davac delil getirmek
zereyken daval yeniden sze balayarak yle bir defi'de bulundu: Gerekten davac
Lambo'dan yukarda zikri geen iki ba sr iddia edildii ekilde 1200 akeye satn aldm.
Semenleri olan sz konusu mebl tam olarak alacaklya ed ve if eyledim idi. Davalnn
iddiay inkr etmesinden sonra daval aban'dan cevab iddiasn isbat edecek kesin delil talep
olundu. Kesin delil getire-meyince, sz konusu iddiay ikrar ve i'tirf ettiinden, zikredilen
mebla davac Lambo tam olarak teslim alamadna dair davacya yemin teklif olunmasn
istedi. Davac da istenilen tarzda "ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah'a" yemin edince, yemin
gerei, sz konusu mebla davacya teslim etmesi iin er'i mahkeme tarafndan daval
aban'a tenbih olundu. Ve durum talep zerine sicile kaydedildi.
ibrahim elebi bin Sabn, Bnyd, olu Zlfikr
Mustafa olu Mehmed Arslan Bee
Mbir'Abdi olu Ahmed Mansr olu Ali ve dierleri"
152
Hristiyan Klenin Kendi nancna Gre Yemin Etmesiyle Alakal Hccet-i
er'iyye1
"Shib-i hze-i-krtb Lambo Veled-i Az'udi meclis-i er"-i erfde, Sabn bin
'Abaduliah mahzarnda zerine daV edb bundan akdem mezkr a'bn'a bastrmalk iki re's
sr altar yz akeden bin ikiyz akeye bey've teslim edb ol dahi itira ve kabz ve
tesellm etdikden sonra yetmi akesin alup kabz etdim, zimmetinde bh yz otuz ake bak
kalmd. Vk hl sul olunup alverilmesi matlbumdur dedikde gbbe's-sul merkum a'bn
huss- merkumu nkr edicek mdde'-i mezbur Lambo'dan da'vasna mutabk beyyine talep
olundukda ikmet-i beyyine sadedinde iken mezbr a'bn i'de- kelm db fTI-hakka
mezbr Lambo'dan zikr olunan ki re's sr minvl-i muharrer zere bh kiyz akeye tira
idb semenleri tem meblag- merkumu bi't-tamrn mezbr Lambo'ya ed ve if eyledim idi
deyb gbbe'l-inkr mezbr abn'dan da'vasna mutabk beyyine taleb olundukda ikme-i
beyyineden 'ciz olub huss- merkuma mukr ve mu'terif oldukdan sonra semen- merkumu
in mezbr Lambo'yu bi't-tamm istifa ve kabz itmediine istihalt itdikde ol dahi 'i vefk-
i mes'le yemin-i billahi ellezi enzelel-ncil'e 'l 'Isa aleyhissalm edicek meblag- mezbrun
teslimi ile mezkr a'bn'a kbel-i er'den tenbih olunub vki1 hl bi't-taleb ketb olund.
Tahriren fi'l-yevm es-slis min safer'l hayr sene sneyn ve 'irn ve elf
hd'l-hal
Sabn olubrshim elebi Metmed bin Mustafa Ahmed bin 'Abdi e-mbir,
Zlfikr bin Bnyd, Arslan Bee er-rec, .- 'Ali bin Mansr ve gayruhm
1 MSA, istanbul Kadl, No: 1 -89, sh. 649

153
Bu zetlemeden sonra imdi de klelerin ve cariyelerin hukuk durumlaryla
efendileriyle olan mnasebetleri hakknda ksa bilgiler verelim.
II- SLM HUKUKUNDA GENEL OLARAK KLELERN HUKUK DURUMLARI
VE EFENDLERYLE MNASEBETLER
1-ahsn Hukuku Asndan
slm Hukukunda klelik, ehliyeti snrlayan hallerden biri olarak kabul e-dilmektedir.
Yani kle insan olarak kabul edilmekte, ancak muvakkat hkm acizlik durumu sebebiyle snrl
ehliyete sahip olduu ifade edilmektedir, insan olarak kabul edilen klenin hak ve fiil ehliyeti
vardr. Ancak bu ehliyetlerin gereini yapmaktan hkm bir acizlik szkonusudur. Mal
konularda mlkiyet hakkndan mahrum edilmitir. Yani mlik olamaz. Bunun dndaki ahs
haklar mevcuttur1. Buna gre, klenin de ahsiyet haklarna tecvz olunamaz; islm
Hukukularnn verdii garip bir misalle ifade edilecek olursa, "klenin sakaln kesene kar
tazminat davas alr."2.
Efendi'nin kle zerindeki velayet ve terbiye hakk, kendi ocuu zerindeki velayet ve
terbiye hakkndan fazla deildir3. Kleler, slm Hukukunda tam bir ibdet hak ve hrriyetine
sahiptirler. Hatta bugn bir ok devletlerin, hr insanlara tanmad ibdet hrriyeti, tarih
boyunca mslman ve gayr-i mslim btn klelere islm Hukuku tarafndan tannmtr. Bir
ksm Padiah hanmlar dahi belli bir sre kendi dinini yaamaya devam etmi ve daha sonra
kendi rzasyla islm Dinini tercih eylemitir. Yalnz, klelik sebebiyle zekt, fitre, Cuma
namaz, Bayram namaz, hac ve umre gibi ibdetlerden, hrriyet art sebebiyle veya mlkiyet
hakk konusundaki snrlar nedeniyle kleler muaf tutulmutur4.
Kleler, islm hukukuna gre aslnda mahcur (kstl) deillerdir. Zira bunlar, irde
sahibi mkellef insanlardr. Bu noktada hrlerden farklar yoktur. Ancak zilyedi olduklar
mallar, efendilerine ait olduundan, efendisinin
1 Sava Paa, islm Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, Ankara 1958, II, sn. 339
vd; Molla Hsrev, Mir't, sh. 611 vd.; Cin/Akgndz, Trk-islm Hukuku Tarihi, M, sh. 27-29
2 ibn-i Nceym, Zeynddin, El-Ebh Ven-Nezir, Beyrut Ofset 1985, sh. 312.
3 1267 tarihli Ceza Kanunnme-i Hmynu, Fasl 3, md. 19; Akgndz, Mukayeseli
slm ve Osmanl Hukuk Klliyt, Diyarbakr 1986, sh. 830-831
4 ibn-i Nceym, Zeynddin, El-Ebh Ven-Nezri, Beyrut Ofset 1985, sh. 312 vd.;
Molla Hsrev, Mir't, sh. 611 vd
154
rzas olmadan tasarruf hakkna sahip deillerdir. Bu sebeble efendisinin malnda keyf
tasarruflarda bulunmamas iin, mahcur yani kstl olmasn kabul etmilerdir. Bu kstlama,
zd oluncaya kadar devam eder. Buna gre, kleler, mutlak maslahatlarna olan lehlerine hibe
ve veda gibi tasarruflar, efendilerinin izni bulunmasa da yapabilirler. Klenin ahitlik ve
velayet gibi mutlak aleyhine olan tasarruflar ise, izin verilse de caiz deildir. Klenin lehine
veya aleyhine olabilecek tasarruflar ise, -alm-satm szlemesi, kira szlemesi ve benzerleri
gibi-, efendisinin izni ve ruhsat bulunmadan caiz deildir. Klenin kstll, zd olmas veya
efendisinin tasarruf izni ve ruhsat vermesiyle ortadan kalkar. Kendisine tasarruf izni verilen
kleye me'zn kle denmektedir1.
2- Aile Hukuku Asndan
Avrupallarn zellikle Ortaa'da klelerle evlenen erkek ve kadnlar hakknda vaz'
ettikleri cezalan ve meyyideleri birazck da olsa dnen insanlar, insanlk adna ne gibi
cinayetler ilendiini ve buna karlk islm Hukukunun ortaya koyduu hkmlerin her birinin
birer hukuk inklb olduunu daha iyi anlarlar. Mesela Vizigotlarn konu ile ilgili kanun
hkmleri ylesine zalimce idi ki, "Klesiyle veya zd ettii klesiyle evlenen hr bir kadn,
ei ile birlikte diri diri yaklr" eklindeki hkm bunlardan sadece biri idi. Benzeri hkmlere,
Karalar Kanunlarnda da rastlamak mmkndr.
Buna karlk, slm hukuku, zd edilen kle ve cariyelerle, evlenmenin kaytsz ve
artsz caiz olduunu ve artk hrriyetlerine kavutuklarndan dolay dier hr insanlardan
farklar kalmadn srarla vurgulamtr. Hatta Hz. Peygamber, Kurey'in ileri gelen
ailelerinden ve kendisinin yaknlarndan olan Cah kz Zeyneb ile zadl klesi Zeyd bin
Hrise'yi evlendirerek bu hkm bizzat icra eylemitir2.
Henz zd edilmemi kle ve cariyelerle evlilik konusunda ise, genelde mbh ve
serbest olduu esas batan kabul edilmitir. Ancak evlendikleri elerin durumlarna gre, baz
hkm ayrlklar mevcuttur. Konu ile alakal Kur'an yetini burada hatrlatp sonra da baz
hukuk hkmleri zetleyelim: "inizden m'mine hr kadnlar ile evlenmeye imkn
bulamayanlar, ellerini-
Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 437 vd.; 445 vd.
2 Kur'an, Ahzb, 37; Bedizzaman Said Nursi, Mektbt, 7. Mektb; Engin,
Nihat/Akyz, Vecdi, Asr- Sa'det'te Klelik ve Cariyelik, istanbul 1994, sh. 493-511 (Btn
Ynleriyle Asr- Sa'det'te slm).
155
zin altnda bulunan m'mine cariyeleriniz ile evlensinler. Allah sizin imannz daha iyi
bilmektedir. Hepiniz ayn kkten gelmektesiniz. yle ise iffetli yaamalar artyla ve
efendilerinin izniyle cariyeleri nikahlayp aln, mehirlerini de ma'ruf ller ierisinde verin."1.
.
Osmanl devletinde de tatbik edilen Hanefi hukukularn beynna gre, efendisinin
iznini almak ve mslman olmak artyla, her eit kle ve cariyenin nikh akdi geerlidir.
Efendisinin izinleri olmad takdirde, yaplan nikh akdi, mevkuf yani tek tarafl balamazlk
meyyidesi ile Efendi'yi balamaz hale gelir. Ancak nemle ifade edelim ki, kle veya cariyenin
evlenmesi iin efendileri kastl olarak izin vermiyorsa, Ebssuud Efendi'ye gre mahkeme
kararyla izin vermeye cebr olunabilir2.
Kle ve cariyelerin, hr kadn ve erkekler ile veya kendileri gibi kle olan kadn ve
erkeklerle evlenmeleri ayr ayr hkmlere tbi'dir. Ayrntl bilgiyi, cariyenin hukuk durumu
bal altnda vereceimizden, burada ksa kesiyoruz. Sadece unu ifade edelim ki, slm
Hukuku, klelerini istedikleri kle ve hrlerle evlendirme meselesinde efendilerine tam bir
hrriyet vermitir. "Klelerinizinden ve cariyelerinizden evlenmeye uygun olanlar evlendirin.
Eer onlar fakir iseler, Yce Allah onlar fazi u insaniyle zengin klar."3. Evlendirdikten sonra,
kar-kocay ayrma hakkn efendilere deil, elere vermitir. Ayrca erkek bir klenin arada
nikh akdi olmadan cariyeler ile kar-koca hayat yaamalarna da msaade etmemitir.
Kle ve cariyelerin evlenmelerinden doan ocuklarn neseb durumlar da nemlidir,
islm hukukuna gre, meseleyi elerin durumlarna gre ylece zetlemek mmkndr:
a) Elerin her ikisi de kle olmalar durumunda, doacak ocuklar da kle olarak doar.
Doumla klelikten kastedilen de budur.
b) Erkein kle ve kadnn hr olmas durumunda, doan ocuk hr olan anneye tabi
olarak hr kabul edilir. Burada hr bir kadnn ancak evlenmek artyla klesiyle kar-koca
hayat yaayabileceini de hatrlatmak icabeder.
c) Hr bir erkek ile cariyenin beraberliklerinden doan ocuklarn durumunu ikiye
ayrmak gerekmektedir;
1 Kur'an, Nisa, 25
Damad, Mecma'ul-Enhr, I, 364-369; Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye
Ktphanesi, ismihan Sultn, 223-225; Dzda, Erturul, Ebssuud Efendi Fetvalar, sh. 122-
123, Fetva No: 556-557.
3 Kur'an, Nur, 32-33. .. .
156
Birinci durum, cariyenin efendisi ile olan beraberliinden doan ocuklar (mm-i veled
meselesi), babalarna tbi olarak hr olarak dnyaya gelirler. Bu ocuk, istifr edilen yani
nikahsz olarak kar-koca hayat yaanlan hallerde hr kabul edildii gibi, Efendi'nin cariyesi
ile nikhl olarak yaad hallerde de hr kabul edilir. Osmanl Padiahlarnn cariyelerinden
doan ocuklar bunun en gzel misalidir ve nemli bir ksm Padiah dahi olmutur. Bu
ayrntya, kitabmzn ilgili blmnde gireceiz.
kinci Durum, cariyenin efendisinin izniyle kle veya hr bir erkek ile evlenmesi
durumudur. Kle ile evlenmesi durumunda ocuun da kle olacan birinci kta izah eyledik.
Ancak Efendi'nin izniyle hr bir erkek ile evlenen (zaten evlenme dnda beraberlik efendisi
olmayan erkeklerle mmkn deildir) cariyenin doan ocuklar, nikh akdinde aksine art
yoksa, anneye tbi olarak kle kabul edilir1.
3- Eya Ve Borlar Hukuku Asndan
Evvela unu tekrar etmekte fayda vadr ki, kle ve cariyeler, insan olmalar hasebiyle
sahip oldukar temel hak ve hrriyetlerden mahrum deillerdir. Belki baz hak ve hrriyetleri
snrlanm bulunmaktadr, islm hukukunda mlkiyet kavram, mlk-i rakabe ve mlk-i menfaat
diye ayrma tbi tutulduundan ve kiralanan maln kullanmnn dahi mstakil mlkiyet mevzuu
olabilecei kabul edildiinden, klenin hizmeti de bu manada efendisinin mlkiyetine dhil
kabul edilmi ve kleye fkh kitaplarnda "memlk" denmitir. Bu, bildiimiz manada mal
demek deildir. Belki izah ettiimiz anlamda bir mlkiyet hakkdr2.
Klenin durumu bu ekilde zetlendikten sonra imdi de klenin mlkiyet hakkna sahip
olup olmadn inceleyelim, islm Hukukular bu mevzuda iki ayr gre sahiptirler; Bir gruba
gre (ki, imam Mlik ve bir grnde mam afi' ve baz hukukularn grdr), klelerin
mlkiyet hakkna sahip olmalar iin hi bir engel yoktur. Hanefi hukukularn ban ektii
ikinci ve ounluu tekil eden gruba gre ise, kle muvakkaten yani klelikten kurtuluncaya
kadar mlkiyet hakkna sahip deildir; kendisi efendisinin memlkdr. Ancak bu gr
sahiplerinin beyn ettii baz nemli hususlar gzard edilmemelidir. Hanefi hukukulardan
mam Ebu Yusuf ve imam Muhammed'e gre, klenin elde ettii gelir ve onun lehine yaplan
balar,
Bkz.Ansay, Hukuk Tarihinde islm Hukuku, sh. 36. Bkz. Teftezn, H yet't-Telvh,
II, h. 171 vd.
157
efendisine ait deil kendisine aittir1. Bu ve benzeri hkmlerden hareket e-den
1274/1858 tarihli Arazi Kanunu da, efendisinin rzas ile kleye mr arazinin tefvz
edilebileceini hkme balam bulunmaktadr. Efendi batan izin verdikten sonra artk bu
hakk klenin elinden alamaz ve klenin lm ile arazi efendisine intikal etmez2.
Klenin bolar hukuku asndan yapabilecei tasarruflar konusunda fkh kitaplarnda
yer alan u tesbiti aktarmak yeterli olacaktr: Kleye hukuk tasarruflarda bulunmak zere,
izin ve ruhsat verilebilir. zin verildikten sonra, kle insan olmas hasebiyle eskiden beri var
olan ancak klelik sebebiyle hkm acizlik iinde bulunan kadim ehliyetiyle kendisini balayacak
hukuk tasarruflarda bulunabilir. Yapt tasarruflar, efendisini balamaz. Kleye hukuk
tasarruflar iin verilen izin, belli bir zaman veya mekn ile snrlanamaz3.
4- Kamu Hukuku Asndan
Anayasa hukuku asndan zikredilmesi gereken hususlardan birisi, klenin, hrriyet
art bulunduundan dolay, halife olamayacadr. Bunun dndaki devlet grevlerinin
tamamna, kadlk gibi baz istisna grevler dnda, kle getirilebilmektedir. Yani kleler,
kadlk ve halifelik dnda btn devlet makamlarna gelebilmektedirler. Nitekim bu hkmden
istifade eden Osmanl devlet adamlar, bir ksm kle asll insanlar, paala ve sadrazamla
kadar ykseltmilerdir4.
Ceza hukuku asndan getirilen hkmler, hep klelerin lehine olarak tanzim edilmitir.
Konuyu ana balklaryla zetlemekte fayda vardr.
Kleye kar ilenen sular iin tertip edilen cezai meyyidelerde, hr insanlar ile
kleler arasnda ciddi bir farkllk szkonusu deildir. Kle, kasden ldrld takdirde, katil
hr de olsa, Hanefi hukukulara gre, ksas cezasna arptrlr. Bunun tek istisnas, klenin
efendisi tarafndan ldrlmesidir. Babann evladn ldrmesi halinde ksas uygulanmad ve
dier cezalarla yetinildii gibi, Efendi'nin de klesini ldrmesi halinde, ksas cezasnn tatbik
1 Akgndz, Karahanllarn Byk Hukukusu Ebu Zeyd Debbs Ve Mezhepleraras
Mukayeseli Hukuka Tesirleri, SHFD, c. II, Konya 1989, sy. 2, sh. 100 vd.
2 1274 Tarihli Arazi Kanunnme-i Hmynu, md. 112; Aksi gr iin bkz. Cin, Halil,
Mr Arazi Ve bu Arazinin Mlk Haline Dnm, Konya , sh.
3 Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 445 vd.
4 Ebu Ya'l El-Ferr, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 4, 15-17; Cin/Akgndz, Trk-
slm Hukuk Tarihi, I, sh. 206, 229 vd. . . , .
158
edilmeyecei ve dier cezalarla cezalandrlaca kabul edilmitir. Bata a-fiiler olmak
zere, dier islm hukukular ise, kleyi ldren hr bir insann ksas cezasna
arptrlmayacam ileri srmlerdir. Hanefi hukukulara gre, mslmann kan, zimminin
kan ve klenin kan, hepsi de korunmaya mstahaktr ve kasden ldrld takdirde cezas
da kssdr1.
Buna karlk, klenin kasden adam ldrmesi halinde, kendisinin de ksas cezasna
arptrlaca kesindir. Ancak diyet gerektiren hususlarda, denecek diyet tazminatn kle
deil efendisi deyecektir. Efendi'nin demekle mkellef olduu diyet tazminat, klenin
kymeti kadardr; isterse kymeti kadar diyet der ve isterse kleyi terkederek diyet
borcundan kurtulur2.
Kleler iin dier sularda da ciddi hafifletmeler mevzubahistir. Klenin hrszlk
etmesi halinde, unsurlar mevcutsa, Hanefi hukukularnn ounluuna gre, el kesme cezas
tatbik edilir. Kle, zina suundan dolay, unsurlar tam olmadndan recm cezasna
arptrlmaz. En nemlisi de, ister had cezas olarak ve ister tazir cezas olarak, kleye tatbik
edilecek celd (sopa) cezalar, hrlere tatbik edilenin genelde yars kadardr. Kur'an'n
hkmyle bu hafifletirici hal szkonusudur3.
slm Hukukunun zellikle ceza hukuku ile alakal konularda klelere tatbikini emrettii
hkmler, hususan Avrupa'daki Karalar Kanunlarndaki ceza hkmlerle mukayese edildii
zaman, her ikisinin fark daha iyi anlalr. Bu cmle ile yetinmek istiyoruz.
Bu arada, klenin efendisinin izni olmadan cihd mkellefiyeti olmadn belirtmek

icabetmektedir.
Aslnda buraya kadar anlattmz ve erkek kleleri ilgilendiren btn er' hkmler,
ok az deiikliklerle kadn kle demek olan cariyeler hakknda da geerlidir. Ancak
cariyelerin zellikle efendileriyle mnsebetleri ve istifr hakk dolaysyla konuyu ayrca ve
ayrntl olarak aklamak icab etmektedir.
Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 618 vd.; Ksn, Bedyi', VII, sh. 235 vd.
Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 665 vd.
Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 665 vd.; El-Cesss, Ahkm'l-Kur'an, c. II, 169.
159
III- SLM HUKUKUNDA CARYELERN HUKUK DURUMU VE
EFENDLERYLE MNASEBET
1-Genel Olarak Cariyelerin Durumu
slm hukukunda bir kadnn hangi artlarla cariye yani kle statsne gelebilecei
daha evvel aklanmt. Ksaca hatrlatacak olursak, sava neticesinde esir alnan kadnlarn
cariye olabilmesi, slm Hukukunun devlet yetkililerine tand be seimlik haktan biriydi ve
sk skya mme maslahat artna balyd. Ayrca halifenin kamu yararna gre verdii karar
bulunmadan bir esir kadnn cariye olamayaca da zikredilmiti. Cariyeden doan kz
ocuklarnn tekrar cariye olmalar yani doumla klelik ise, ok az ve ar artlarda
szkonusuydu. Bunun iin, her iki ein de kle ve cariye olmalar veya cariyenin efendisi
dnda bir hr erkekle evlendikten sonra ocuklarn hr olmas artnn koyulmam olmas
art aranyordu. Yani slm hukuku, cariye statsne gelecek kadnlarn kaynan bylece
azaltmt ve hatta tabir yerinde ise kurutmutu.
imdi asl meseleye gelelim: Acaba, slm hukukunda cariyelerle efendileri snrsz bir
kar-koca mnasebetine sahip midir? Cariyeler, bugnk metresler gibi, her gc yeten hr
erkek ile yatp kalkmakta mdrlar? Cariyeler, cins zevkleri tatmin iin kullanlan zevk leti
midirler? Maalesef cariyelik messesesi denilince, bugn iin kamu oyunda bu tr manalar akla
geldiinden, bu sorular sorararak konuya girme mecburiyetini hissettik. Aslnda buraya kadar
yaptmz izahlar ve zellikle klenin hukuk stass ile ilgili hkmler, btn bu sorularn
cevabnn "Hayr" olduunu haykryor. Cariye de kle olduundan dolay, yukarda zikredilen
hkmler kadn kle demek olan cariyeler iin de geerlidir Ancak biz bu balk altnda
zellikle cariyelerle efendileri arasndaki mnsebetleri ayrntl olarak takdim edeceiz.
Cariye, kadn kle demektir. Cariyeler de dier kleler gibi, islm Hukukunun kleler
iin tesbit ettii hukuk statye sahiptir.
islm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii kadnlar veya evlere gelen
hizmeti kadnlar gibidirler. Deien sadece isimleridir. Yani her cariye ile illa da kar koca
mnasebeti akla gelmemelidir. Bakalarnn hanm bulunan ve sadece efendisinin evindeki
hizmetleri grmekle mkellef olan cariyelerin says, belli artlar erevesinde kar-koca
hayat yaanlan cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn hizmetli kadnlar ile iverenleri
arasnda hangi mnsebet varsa, islm hukukunda da cariye ile efendi arasnda o mnsebet
vardr. Kendisi ile Efendi'nin kar-koca hayat yaad cariyenin
160
efendisiyle olan mnsebeti ise, ok az hkmler dnda hr kadn ile kocas arasndaki
mnsebet gibidir.
Efendi'nin, cariyesi ile kar-koca hayat yaama hakkna istifr hakk diyoruz.
Efendi'nin kle veya cariye zerinde sahip olduu mik-i menfaatten kaynaklanan onlar
altrma hakkna ise istihdam hakk diyoruz. Cariye demek, Efendi'nin birinci derecede
istihdam hakk bulunan kadn kle demektir. Efendilerin istifr hakkna yani istedikleri zaman
cins mnasebet hakkna sahip olduklar cariyelerin husus statleri vardr.
Bu husus stat incelendiinde grlecektir ki, bugn gayr- meru bir ekilde yrtlen
ve adna metres, sevgili yahut ak hayat denilen gayr-i meru ilikilere gre, aranan artlar
altnda cariye hayatn devam ettirmek zikredilenlere kyasla evlilik kadar mkemmeldir.
Nitekim bu manay Kur'an da tesbit etmi ve zellikle cariyeler zerindeki eer var ise,
istifr hakknn artlar erevesinde ve fuha sevketmeyecek ekilde kullanlmasn srarla
tavsiye etmitir: "imdi cariyeleri efendilerinin izniyle nikahlayn ve herhangi bir mazeret
ileri srmeden maruf bir ekilde mehirlerini verin; ancak iffet sahibi cariyelerle zinadan ve
onlar gizli dost hayat yaamaktan yani metres edinmekten iddetle kanmak artyla."1.
Fuha zorlanan cariyelerin Mlik ve Hanbel hukukulara gre hrriyetlerine kavuacaklarn
daha evvel izah ettik.
Dier taraftan ise, Kur'an, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar aile
hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir: "Cariyelerinizden evlenmeye uygun
olanlar evlendirin; eer onlar fakir iseler de, Allah onlar fazi u ihsan ile zenginletirir."2.
, .
Bu ksa genellemeden sonra imdi de cariyelerin ayr ayr statlerini grelim:
Yukardaki hkmlerden anladk ki, kle olan kadnlar yani cariyelerin iki ayr stats vardr:
Birincisi; hizmeti statsndeki cariyeler.
kincisi; baz farklar ile birlikte istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler.
Bu her ikisini de renmeden, Beinci Blm'de ele alacamz Harem konusunun

anlalmas ok zordur. Bu sebeple baz konular, yeri gelince tekrar etmekten de
ekinmiyeceiz.
2- Hizmeti!
Bunlarda! I
yan yan cinsi J cariyelerdir. I hakk yoktur, f iznini alarak I eklerdir Dahil kasden
Efe
Cariyesi t dm hakk c
kle bir f Byle bire hizmetsi| mnsebet dan kast, t mas ve e camla t
cakefends,
Bvd
dir E'
met > metle
d ar
m
nafal diin-
1 Kur'an, Nisa, 24
2 Kur'an, Nur, 32
161
2- Hizmeti Statsndeki Cariyeler
Bunlardan kast, efendilerinim kendileri zerinde istifr hakk bulunmayan yani cinsi
mnasebet hakk olmayan, sadece istihdam hakk bulunan cariyelerdir. Bu tr cariyelerle
efendisi dahil kimsenin cinsi mnsebet kurma hakk yoktur. Bu cariyeler, slm hukukunun
hkmlerine gre, efendilerinin iznini alarak hr veya kle baka erkeklerle evlenmilerdir
veya evlenebileceklerdir. Daha evvel zikrettiimiz gibi, baka erkeklerle evlenmek iin kasden
Efendi'nin cariyesine izin vermemesi halinde, mahkeme yoluyla ceb-redilebilir. Biraz nce
zikrettiimiz yet de bu manaya iaret etmektedir.
Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendi'nin cariye zerindeki istihdam hakk
ortadan kalkmaz. nk bakasnn cariyesi ile evli olan hr veya kle bir erkein einin dier
elerden fark da buradan kaynaklanmaktadr. Byle bir cariye, kocasna kar sorumluluklar
olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi ve o gnk tabirle cariyesi olmas hasebiyle efendisi
ile de bir i mnsebeti vardr. Cariyenin kocasnn tebvi'e hakk yoktur. Tebvie hakkndan
kast, bakasyla evli olan cariyenin kocasnn evinde onunla birlikte olmas ve efendisinin
evinde veya iinde ona hizmet etmemesi demektir. Kocamla beraberim diyerek, efendisi olan
insann hizmetini ihml edemez. Ancak efendisi, bu hakk cariyesine verebilir1.
Bu durumdaki cariyenin, efendisi ile mnasebeti, sadece i mnsebetidir. Efendisine
yemesinde, imesinde, temizliinde veya baka ilerinde hizmet edecektir. Kocas ile kar-koca
hayat yaayaym diye efendisinin hizmetlerini ihmal eylemeyecektir. Kocas ile tebv|e hakkn
elde etmise, efendisi artk nafakasn temin etmekten vazgeer. Yani asl olarak kocas ile
yaayan ve efendisine arada srada urayp baz hizmetlerini gren cariyenin nafaka hakk,
kocas zerinedir. Tebvie hakk olmayan ve asl itibariyle efendisinin hizmetleriyle megul olan
cariyenin nafaka hakk ise, efendisine aittir2.
Tesbit ettiimiz kadaryla, bugn Trkiye'nin mehur zenginlerinin birinin stanbul
Boazndaki yalsnda yirmiye yakn kadn hizmeti vardr. Her halde bu hizmetilerle, bunlar
hizmeti olarak altran zenginimizin cins mnsebete girdiini dnemezsiniz. Bu
hizmetilerin grevleri, sabahtan gelip ve hatta bazlar kkte gece de kalp yalnn yemek,
temizlik ve benzeri hizmetlerini yrtmektir. Bu hizmetleri karlnda ivereninden cretini
alacak-
Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 364-365. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 365-366
162
SLM h
tr. Hizmeti statsndeki cariyelerin de bunlardan isim ve baz hkmler dnda ciddi
bir fark yoktur.
Osmanl Saray'nn Harem ksmnda baz tarihiler tarafndan verilen 60, 70 ve hatta
100 cariye vard eklindeki ifadelerden de, hizmeti statsndeki cariyeleri anlamak
icabettiini, kitabmzn Harem blmnde ayrntlaryla anlatacaz. Ancak hemen unu
belirtelim ki, aada vereceimiz bir liste dahi, Harem'de alan cariyelerin % 90'nn
hizmeti statsndeki cariyeler olduunu aka gstermektedir.
imdi bununla ilgili bir rnek listeden baz paralar metne girelim:
"Nefert- Harem-i hmyn derSaray- Cedd-i mire El-Vki' Fehr-i a'ban
sene 1176
Berber anigir Vekil Usta ikinci hazi- ibrikdr Kahveci
lcenb 90 Mehriah
Usta Usta 100 nedar 120 Usta Usta 80
100 160 100 100
Dilsiz Aie Pr Safa 80 Zb Vekil Usta erefi Zeliha mine 57 Nzende
80 80 100 60 60 571"
Topkap Saray Hareminde alan Kadn Neferler" baln tayan listede 112 adet
cariyenin olduu kaytldr. Kaytl olan bir husus da bunlarn gndelik olarak aldklar maalar
ve nerde altklardr. Yani tamamen Harem'de istihdam edilen hizmetli statsndeki
klelerdir.
Listeye devam ediyoruz ve ayn tarihli belgeden bir baka liste daha o-kuyoruz:
Kilerci Usta Safiyye Hsn-i ah mmhan
170 70 50 46
Zeyneb Hanm Ftme Glfem
20 20 20 20
i Amre- Harem- Hmyn
Zeliha Aie Hanife Ftme
40 40 20 20
Mhitb Aie Ra'n Mektme
20 20 20 202"
i:
Topkap Saray Merkez Arivi (Bundan sonra TSMA eklinde ksaltlacaktr), E. 53/2. 2
TSMA, E. 53/2
163
la*
Saylar 22'yi bulan ve Haremin kiler'inde alan cariyeleri her halde koskoca bir
Osmanl devleti'nin Devlet Bakanl sarayndaki evi iin ok deildir.
"Nefert- Nefs-i Klhan derSaray- Cedd-i mire-i Harem-i Hmyn
emisjyah Hanife Hatice Hanm Zeyneb
Rstem Sadef Ftme
60 40 40 20 20 20
20 20"
Ha-
52.
164
KOLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM
Harem'deki Hizmeti Statsndeki Cariyelerin Listesi (TSMA, E. 53/2)
- ife* &- ^^ **'J-x- wits:.. "Mit
& ^ &< W. -4
%*>i^s^
se.a
165
m
m
m
N
Sft
Byle bir cariyenin, kocas olan hr veya kle erkek ile mnsebeti ise, tamamen kar-
koca mnsebetidir. Ancak e olarak mnsebetleri, efendisi ile olan i mnsebeti sebebiyle
snrlandrlmtr. Hatta baz hukukular, iini ihmal eder korkusuyla, kocasndan ocuk sahibi
olma konusunda efendisinin rzsna ba vuracaktr demektedirler1.
Hizmeti statsndeki cariyelerin, bakalarnn hanm olan hr kadnlardan ayrld bir
nokta da, efendisinin evinde ve iinde onun hizmetlerini ifa ederken, hr kadnlara gre daha
serbest davranmasdr.
ok suiistimal edilmesi sebebiyle, evvela avret ve mahremiyet tabiri zerinde durmak
istiyorum. Avret, bakalarnn grmesi haram olan yerlerdir. Bakalarnn grmesi yasak olan
vcudun blgeleri, insanlarn erkek, kadn ve kle yahut cariye olmalarna gre deimektedir.
Mesela, erkein avreti yani grlmesi yasak olan vcud blgeleri, gbei ile dizleri arasndaki
ksmdr. Hr bir kadnn avret mahalli ise, yz, elleri ve bir gre gre a-yaklar dndaki
btn vcududur. Halbuki btn eitleriyle cariye yani kadn klelerin avret mahalli, dizden
yukarsndan itibaren kollar ve ba hari vcudunun btn blgeleridir. Yani cariyenin kollar,
ayaklar (dizlerine kadar) ve ba, avret mahalli saylmamaktadr. Btn bunlarn art,
ehvetle bakmaya vesile olmamas ve ehvetle baklmamasdr. ehvetle bakma sz konusu
olmad takdirde, ban, kollarn ve dizden aa ayaklarn, efendisinin yannda
aabilmektedir2. Zaten bir erkek, kendi mahremi olan kadnlarn (mesela annesi ve kz
kardeinin) ve de zerinde istifr hakk bulunmayan cariyelerin, ehvet hissi bulunmamak ve
bu konuda emin olmak artyla, yzlerine, balarna, kollarna ve dizden aa olan ayaklarna
bakabilmektedir. Sebebi de, hem mahremi olan kadnlara ve hem evinde alan ve ehvet
duygular asndan fazla ekici olmayan cariyelere kar, ehvet duygularnn insanlk gerei
dier kadnlar gibi kabarmamasdr3. Tahrik szkonusu ise, zaten normal hallerde caiz olanlar
da haram hale gelmektedir.
"nsan, hemire ve anne gibi mahremlerine kar, ftraten ehvan his ta-yamyor.
nk mahrem kadnlarn simalar, yaknlk ve mahremiyet cihe-tindeki efkat ve meru
muhabbeti ihsas ettii cihetle, nefs ve ehvan temaylleri krar. Fakat bacaklar gibi er'an
mahremlere de gstermesi caiz olmayan yerlerini ak sak brakmak, sfl nefislere gre,
gayet irkin bir hissin uyanmasna sebebiyet verebilir. nk mahremin simas mahremi-
i
1 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 366
2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81
3 Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 538-539
166
yetten haber verir ve n-mahreme benzemez. Mesela, mahrem kadnlarnki ile
bakalarnn ak bacaklar eittir. Mahremiyeti haber verecek bir lemt-i farikas
olmadndan, hayvn bir nazar- hevesi, bir ksm sfl mahremlerde uyandrmak mmkndr.
Byle nazar ise, tyleri rpertecek bir sukt- insaniyettir."1.
Hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh
kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn
yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan, maalesef akl almaz ekilde tahrif
edilmitir. Kitabmzn Birinci Blmnde zikrettiimiz bir misali buraya aynen almay ve
tekrar nazarlara vermeyi bir vazife addediyoruz:
Padiahlarn haremi ile alakal olarak byk bir tarihimiz bile nasl bilmeden hatalar
ilediini Cumhuriyet Devrinin en ak dnemlerini yaadmz 1994 ylnn 10-16 Kasm'nda ve
hem de Halil nalck gibi deerli bir tarihinin dilinden okuyalm. Aslnda Harem'i ok gzel
anlatan cmleleri de bulunan Hocamzn makalesindeki aada zikredeceimiz cmleleri ok
artcdr. "Harem Fuhu Yuvas Deil, Okuldu" balkl yazda bile, slm Hukukunun
hkmleri bilinmediinden dolay ok ciddi hatalar yaplmtr:
"Efendi, istedii sayda cariye ile yatabilir. Cariye Efendisinden olan ocuk zerinde
velilik hakk iddia edemez. Mslman olmak, cariye ve gulami esirlikten kurtarmaz. Cariye,
mslman kadn gibi "avret yerlerini rtme"ye mecbur deildir; Sultann onlar plak olarak
havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktur"2.
Hocamzn tarih bilgisine sayg duymamza ve eserlerinden istifade etmemize ramen,
slm Hukukunu bilmediinden dolay, aynen batllar gibi o da Haremle ilgili baz tesbit
hatalar yapabilmektedir. Zira slm hukukunda bir ka eit avret kavramnn bulunduunu,
cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da
i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz
grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakamadn daha sonraki
izahlarmzda isbat edeceiz. Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin
bilinmemesinden, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr
manalar ifade ettiinin anlalamamasm-

I
1
Bedizzaman, Said Nursi, Lem'alar, 24. Lem'a, nc Hikmet, istanbul 1990,
Szler Yaynevi, sh. 189.
2 inalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34.
167
I-
p
I*
dan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii
de, bilmediinin dmandr1.
Hizmeti statsndeki cariyeler, kiminle kar-koca hayat yaarlar?
sorusunu da ksaca izah etmek gerektir:
Birinci htiml, bunlar, ya kendileri gibi kle olan bir erkek ile efendilerinin iznini
alarak evlenebilirler. Havss- Kostantniyye Kanunnmesi'nde cariyelerin kullar yani erkek
klelerle evlenmeleri konusunda ayrntl hkmler bulunmaktadr. Burada beytlmala ait hssa
kullar ile hssa cariyelerin yani devlete ait olan cariyelerin hangi artlarda ve nasl
evlenecekleri konusunda uzun bilgiler bulunmaktadr. Kendileri gibi kle erkeklerle evlenmeleri
durumunda, doacak ocuklar da doumla klelik statsne sahip olurlar2. -nemle ifade
edelim ki, kleler, Hanefi hukukulara gre en fazla iki cariye ile evlenebilirler. Yani onlarda
birden fazla evliliin snr, ikidir. Mlik Hukukular, tpk hr erkekler gibi drt cariye veya
hr kadnla evlenebileceklerini kayd etmektedirler.
Osmanl Hukukunda zikr edilen er' hkmlerin aynen tatbik edildiini gsteren
Havss- Kostantnyye'nin 19-25. maddeleri aka isbt eylemektedir. Bu maddelere gre,
hanm vefat eden kullar veya hizmete yeni girmi mcerred yani bekr kullar, cariyelerle
evlenirler. Eer cariyeler, onlarla evlenmeyi reddeder ve hricden hr erkeklerle evlenmeyi
isterlerse, kullar da zaruret gerei gayr-i mslim hr kadnlar ile evlenebilirler. Ayrca
mslman kullarla cariyelerin birbiriyle evlenmeleri iin cebredilmemesi er'an tavsiye
edilmektedir. Kullarn hr kadnlarla evlenmesi durumunda, ocuklarnn hr olmas durumu
Kanunnme'de zellikle belirtilmektedir ve hatta bir ok klenin bu yolla neslini hr hale
getirdii de ifade edilmektedir. Dikkatimizi eken noktalardan biri de gerdek resminin hr
kadnlarn bakire olanlar iin 60 ake ve dul olanlar iin 30 ake olmasna ramen,
cariyelerden evleneceklerin bakire olanlarna 30 ve dul olanlarna 15 ake gerdek resmi veya
resm-i ars denilen verginin takdir edilmi olmasdr3.
kinci ihtiml, cariyelerin hr erkekler ile evlenmeleri halidir. Kur'an- Kerim, hr
erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, mslman hr kadnlarla ile evlenebilme
gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr. Bu art gereklemesi halinde de, ayrca
cariyelerin mslman veya ehl-i
1
Ltfen tekrar bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539.
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
364 vd.
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311-312.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
364 vd.
168
ISLAH H
kitap olmalar art aranmaktadr1. Hanefi hukukular, hr bir erkein cariye ile
evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde
evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn beyn etmektedirler.
Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas
halinde szkonusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken, nceden hr bir
kadnla evli olmamak artyla, cariye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade
etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla
evlenme imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir.
Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen yledir: "Hr bir
erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya mslman olan bir criye ile
evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli
olan hr erkein bir cariye ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn
zerine cariye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda mm Mlik, hr kadnn
rzasyla byle bir evlliin caiz olacan ifade ederken, mm fi' de kocann kle olmas
halinde byle bir evliliin caiz olduunu sylemektedir"2.
II. Byezid dneminde tedvn edilen Havss- Kostantnyye Kanunnmesinde konuyla
ilgili tatbikattan rnekler yer almaktadr3. Yukarda da belirttiimiz zere, byle bir evllikte,
nikh akdinde aksine art yoksa ve cariyelerin evlendikleri erkekler kendi efendileri deilse,
doan ocuklar, anneye tabi olarak, kle statsnde doarlar. Efendi kendi cariyesiyle
evlenmesi durumunda ise, doan ocuklarn hr olacaklarn ve mm-i veled messesesinin
devreye gireceini daha evvel ifade etmitik. Bu sebeple, cariyeler, kendi efendileri ile
evlenmeyi isterler veya ondan ocuk sahibi olmay arzu ederler. Ayrca erkek klelerin,
genellikle hr kadnlar ile evlenmeyi istemeleri de nesebierinin hr olarak devam etmesi
arzularndandr4.
1 Kur'an, Nisa, 25
3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
328 vd.
^ Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.
169
I
I
f
Cariyelerin Erkek Kle le Ve Hr Erkeklerle Evlenmeleri Ve ocuklarnn Durumu le
Alakal Havss- Kostantnyye Kanunnmesinden Baz Hkmler (Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, II, 311-312, 322-232)
' t i\f
\ >
A^
170
3- E Statsndeki Cariyeler Veya stifr Hakk Bulunan Cariyeler
slm Hukukunun cariye kabul ettii kadn klelerin ikinci stats, e statsndeki veya
istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr baka
erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki ekilde efendileriyle kar-koca hayat yaayabilirler:
Birincisi; Efendi'nin eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki
ekilde olur;
A) Efendi evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu
durumda hr bir kadnla evlenmi olur. Byle bir evlilik halinde, daha evvel hr bir kadnla evli
olmas, drt kadnla evlilik snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine
mni tekil etmez, Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier
hanmlar arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Osmanl Padiahlar, bu yolu
ok az tercih etmilerdir.
Misal olarak sadece Sultn brahim'in Telli Haseki diye mehur olan Kadn Efendisi
Hma ah' buna misl verebiliriz. Sultn brahim'in Hmaah ile hem de debdebeli bir dn
merasimi icra ederek evlendii ve bu konudaki gelenei bozmak istedii dorudur. Ancak zd
ettikten sonra m nikhn yaptrd yoksa cariye olarak m nikh altna aldrd belli
deildir1. Kuvvetle muhtemel olan zd ettikten sonra evlendii grdr.
B) Cariyesi cariye statsnde kalmakla beraber, efendi nikh akdiyle o-nunla evlenir.
Bu durumda yukardaki hkm gndeme gelecektir. Yani e-fendi daha evvel hr bir kadnla evli
ise, baz hukukular cariye ile olan nikh akdinin, Nisa Sresindeki yetin hkm gerei
mekruh olacan ve bir ksm hukukular ise bu akdin sahih olmayacan ifade etmilerdir.
Eer efendi hr bir kadnla evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya mslman olmalar artyla
cariyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik sahihidir ve hukuk
sonularn dourur. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar2.
Osmanl Padiahlarndan bazlar, cariye statsnde kalmakla birlikte, baz cariyeleri ile
nikh akdi yaptrmlardr. zellikle Kadnefendilerin o-
0. ,.V! !.' ** i' M
1 BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray, No: 939; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III,
sh. 16-17, 37-39, 131 vd; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 61-62.
2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I,
sh. 364 vd.; 328 vd.
171

unluunun nikhl olduklar da baz tarihiler tarafndan ifade edilmektedir. Mesela
Kanun Sultn Sleyman'n mehur ve kudretli Kadn Efendisi, Hur-em Sultn, nikh ile Kadn
Efendi olmutur. Cariye statsnn devam ettii ise, aralarnda meydana gelen mektuplardan
anlalmaktadr. Zira evlendikten ve ocuk sahibi olduktan sonra dahi, mektubunu Cariyeniz
diye balamaktadr1.
Nikh ile alnmas halinde, yine nikhl kadn saysnn son snr, drttr. Nikhl olmas
halinde drtten fazla kadnla, ayn anda hayatn devam ettiremez. Drt kadnla olan
snrlamada, nikh edilen kadnlarn hr veya cariye olmas farketmez. Ancak lm ve boama
gibi sebeplerle, bunlardan biri ile olan evlilik son bulursa, o zaman yerine baka bir cariyeyi
nikahlayabilir2.
kincisi; slm hukukuna gre, efendi, kle veya hr, baka bir erkek ile evli olmayan
bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi iin sabit
olan bu hakka istifr hakk denmektedir. Asl cariye hukuku burada szkonusudur. Ancak
nemle belirtelim ki, bu istifr hakk da, Kur'an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli
metres hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr.
Hatta ylesine kaideler konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifr hakkna
dayanlarak kar-koca hayat yaanan cariye arasndaki tek fark, cariyenin efendisinin
mirasndan istifde edememesidir. Miras mnsebetinin dnda baz farklar da vardr. Mesela
istifr hakk ile bir criye ile kar-koca hayat yaama poligami=birden fazla kadnla evlilik
snrna tbi olmama, iddet ve boamada bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de
ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme konusunda hr kadnlar gibi olmamas gibi farklar, aile
ierisindeki staty fazla etkilemeyen hallerdir3.
nemle ifade edelim ki, biraz nce de iaret olunduu gibi, efendi, cariye ile nikh akdi
yapt takdirde birden fazla evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifr hakk ile
kar-koca hayat yaamas halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifr
hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir4. Osmanl
Padiahlar bir ksm cariyeleri ile nikh akdi yapmasna karlk, istifr hakk bulunan bir
ksm cariyeleri ile de teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr.
H
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, 50 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar,
sh. 34-35.
2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329.
3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I,
sh. 329 vd. . .
4 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd.
172
Bu sebeple birden fazla evlenme konusundaki snra riyet edilmeye ihtiya
kalmamtr. Yeri gelince ayr ayr inceleyeceiz. Osmanl Padiahlarnn ikbal, gzde, peyk ve
has odalk tabir edilen cariyelerle olan mnsebetleri bu kka girmektedir. Kadn Efendilerin
ise, ounluu ile nikh akdi yaplmtr. Yaplmayan kadn efendiler de vardr.
Gelelim istifra hakknn ve buna dayanlarak teserr yani cariye ile kar-koca hayat
yaamann hukuk stats ve snrlarna:
Savatan sonra esir alnan bir kadnn bu manada cariye olmas iin, yukarda anlatlan
hkmler dnda ayrca ganimet taksiminin halife tarafndan yaplm olmas ve resm
statnn tamamlanmas art da aranr. Bunun yannda efendisi ile istifra hakk ile
yaayabilmesi iin mutlaka iddet sresine riyet edilmesi gerekir. Btn bu artlardan sonra
efendisi ile kar-koca hayat yaayan criye, efendisinin kars gibi olur. Efendisi dnda kimse
ile kar-koca hayat yaayamaz. Hanefi hukukulara gre, efendi, mslman veya ehl-i kitap
olan cariye ile istifra hakkna dayanarak kar-koca hayat yaayabilir. afi' hukukular, bu
konuda Yahudi ve Hristiyanlar ehl-i kitap saymadklarndan daha sert hkmlere
taraftardrlar1.
Byle bir cariyenin efendisi ile yaad kar-koca hayatnn sonularn de ikili bir
ayrma giderek izah edelim:
a) stifra hakkna dayanarak kar-koca hayat yaad cariyesinden e-fendi ocuk
sahibi olunca, cariye de mm-i veled statsne geer. Bu durumda, Efendi'nin cariyeden doan
ocuu hr olarak dnyaya gelir. Ayrca Efendi'nin lmne bal olarak annesini de
hrriyetine kavuturur. Hz. Pey-gamber'in Mariye isimli cariyesinden brahim adndaki olu
dounca "Onu, ocuu azad etti" buyurmutur, istld'n tecezzi kabul etmediini yani mm-i
veled olan cariyenin zerinde bakasnn hissesi varsa, efendisinin bu hisseyi satn alma
mecburiyetinin doacan burada tekrar etmekte yarar vardr.
Ksaca ifade etmek gerekirse, slm hukuku, cariye statsn bile kle kadnlarn
hrriyetlerine kavumalar iin vesile klmtr2.
b) Efendi, kar-koca hayat yaad cariyesinden ocuk sahibi olmayabilir. Bunun yolu
azldir. ocuk sahibi olmadan kar-koca ilikisini devam ettirebilir. Ancak bunun da baz
kaideleri vardr. Efendi, iki kz kardei cariye olarak eli altnda ve bu statde bulundaramaz.
Bununla birlikte byle bir cariyenin baka biriyle kar-koca mnasebetine girimesi zina saylr.
En nemlisi
.1?"
S'"' 'M
k '*%
K
r (*
fa'
e' -t
\\
' Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
328 vd.
2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 542 vd. .
173
de, byle bir cariyeyi baka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifr hakkn elde
edebilmesi iin, ayrln zerinden iki hayz mddetinin gemesi gerekir. ayet cariye hamile
ise, birinci kta belirttiimiz mm-i veled hkmleri devreye girer. Hamile deilse, bekleme
sresi bitince yeni efendi ile kar-koca hayat yaamaya balayabilir. Hz. Peygamber, bu
durumda bulunan cariyelerin dahi mmknse evlendirilmelerini ve cariyelerin eitimlerine
dikkat edilmesini tavsiye etmektedir: "Kimin bir cariyesi varsa, ona bir eitim, fakat iyi bir
eitim versin. Cariyesini hr bir kadn olarak evlenebilmesi iin efendisi onu azd etsin. Byle
yapan efendiler, Allah tarafndan iki ecirle m-kftlandrlacaktr."1.
Hanefi hukukularna gre, efendi, kendisiyle mktebe akdi yani zd-lk szlemesi
yapt cariyesi ile kar-koca hayat yaayamaz. stifr ederse mehrini demek
mecburiyetinde kalr2.
Burada zikredilmesi gereken bir husus da, erkek klelerin, cariyeler ile istifr hakkna
dayanarak kar-koca hayat yaama haklarnn bulunmad hususudur. Osmanl uygulamasnda
da bu esas aynen kabul grmtr. Zaten Osmanl Devleti'nin, resm hukuk kodu olarak slm
Hukukunu tatbik ettiini defalarca belirtmi ve belgelerle isbt etmi bulunmaktayz.
p
Buhari, Itk, 49.
Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 413 vd.; Ibn-i Receb, El-Kavid, sh. 41, Kaide 32
K
BL
DRDNC BLM
OSMANLI UYGULAMASINDA
KLELK VE CARYELK LE LGL
BAZI MESSESELER
I
. 1- KLELERN TAKSM; KAMUYA VE AHISLARA AT KLELER
Bilindii gibi islm Hukukunda kleliin iki temel kayna vard. Bunlardan birisi sava
esirleri ve dieri de doum ile klelik idi. Bu iki yol ile klelik statsne geen kleler ve
cariyeler de iki ayr statye sahip olabilirlerdi: Birincisi; Devlete ait messeselerde ve
beytlmala ait olmak zere kle ve cariye olarak kullanlrlar ki, bunlara devlete ait kleler
diyebiliriz. kincisi de ahslara ait klelerdir. Bu ayrm islm hukukunun hkmlerinden
kaynaklanmaktayd. yle ki:
slm Hukukularna gre, sava yoluyla gayr-i mslimlerden alnan menkul ve gayr-
menkul mallara ganimet ve sava olmadan alnan mallara da fey' denmektedir. kisine birden
mal-i muktele de denmektedir. Ganimet ve fey' grubuna giren dier mallar gibi, savata elde
edilen esirler de, iki ana gruba ayrlr:
Birinci grup, savaa katlan gazilere taksim edilen blmdr ki, ganimet ve fey'
mallarnn bete drdn tekil eder. Bu bete drtlk ksm gazilere taksim olunur. Ancak
mme maslahat icabettii zaman bu ksmdan da Halifenin tasarrufda bulunabilecei ve
mslmanlarn maslahatlarna zellikle fey' grubuna giren eser ve mallardan harcayabilecei
slm Hukukularnn bir ksm tarafndan izah edilmitir1. Hatta Halife ve Sultn'n kendi
ocuklarna dahi fey' kabul edilenden pay ayrmasnn caiz olduu bir ksm hukukular
tarafndan ifade edilmitir2.
ikinci Grup ise, Kur'an'n beyn dorultusunda bete biri yani fkh kitaplarndaki
ifadesiyle hums'u Hz. Peygamber'e, yakn akrabalarna, yetimlere, miskinlere ve yolda
kalanlara taksim edilecektir. Devlet reisi, bete birlik ksm, bu saylanlardan birine
verebilecei gibi her snfa da ayr ayr databilir. slm Hukukular, Reslllah'a ait olan
payn vefatndan sonra mslmanlarn maslahatna sarfedilebileceini ve dolaysyla beytlmala
ait bir pay olarak kaldn aklamlardr3.
1
1 Ebu Ya'l, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 120-123, 235-237; Ksn, Bedyi', VII, sh.
124 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 647 vd., 653 vd.
2 Ebu Ya'l, El-Ahkm's-Sultniyye, sh.123, 235-237.
3 Kur'an, Enfl, 41; Kr. Ebu Ya'l, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 120-123, 235-237;
Ksn, Bedyi', VII, sh. 124 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 647 vd., 653 vd.
178
te Osmanl Devleti, Kur'an'n belirledii hums ad altndaki bete birlik pay, Farsa
ifadesiyle pen-yek ve halkn dilinde ald ekliyle penik ad altnda beytlmaia tahsis etmi
ve elde edilen esirlerin befe birini de devlete ait kleler haline getirmitir. Tursun Bey
Tarihinde yer alan u ifadeler de dediklerimizi tasdik etmektedir: "Ftih, klla fethettii
Memlik-i Kffrdan seby sr getrb etrf- istanbul'a kondurub kyler ve mezri'
vaz' etti. yle ki, hl yer kalmayub tamam ma'mr eyledi."1. Tevrh-i l-i Osman'da geen
u ifadeler de fkh kitaplarndaki hkmleri tasdik eder mahiyettedir: "Andan sonra Sultn
Mehmed Laz Eli'ne vard. Sivrice Hisr' ve Umut Hi-sr'n feth edb vilyetin yama eyledi.
Andan sonra kan esirlerin hesabn Allah bilir; istanbul diresinde olan kafirlerin ekseri
andan kanlardr. Hicretin 858 ylnda feth olundu"2.
Bu arada unu da belirtmekte yarar vardr ki, Osmanllarda devlete ait kleler, sadece
bu bete birlik pay deildir. Devlet adamlar, mme maslahatnn icabettii zamanlarda, zel
ahslara ait olan kleleri de devlet ilerinde veya devlete ait olan messeselerde satn alarak
istihdam edebilmektedir3. Bu sebeple, biraz sonra izah edeceimiz devlete ait klelerin
kaynan, sadece sava esirlerinin bete biri olarak dnmemek gerekmektedir. Kurulan esir
pazarlarndan zel ahslar kadar, devletin yetkili makamlar da ihtiyalarn karlamak zere
kle ve cariye satn alabilmektedir. Zengin bir ahs kendine ait tarla ve bahelerde i yapmak
zere kle ve cariye satn ald gibi, geliri Beytl-Mal-i Hssaya ait olan Havss- Hmyn'da
altrlmak zere devlet de kle ve c'ariye satn alabilir. Ve yine Saray'da hizmet etmek
zere de bu manada kle ve cariye satn almak her zaman mmkndr.
imdi srasyla Osmanl Devletinde grlen zel ahslara ait kleler ile devlete ait
kleler hakknda biraz daha ayrntl bilgi verelim:
1 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, istanbul 1330, sh. 67
2 Tevrh-i l-i Osman, Breslave 1922, sh. 111; Kr. Barkan, Trkiye'de Toprak
Meselesi, sh. 593
3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, sh. 128 vd.; Molla Hsrev, Drer ve Gurer, I,
285-286; Uzunarl, smail Hakk, Kapkulu Ocaklar, I, sh. 6 vd.
e ait
jsla-
OSMANLI UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK
179
. 2- OSMANLI DEVLETNDE ZEL AHISLARA AT KLELER
I-GENEL OLARAK
nemle ifade edelim ki, Osmanl toplumunda grlen zel ahslara ait kleler ile daha
nceki blmde incelenen islm Hukukundaki klelerin stat asndan hi bir farklar yoktur.
Ayn er' hkmler, Osmanl Devletinde de tatbik edilmitir. er'iye Sicillerindeki mahkeme
kararlar, Osmanl Arivindeki uygulama belgeleri ve konu ile alakal hukuk dzenlemeler,
aka bunu gstermektedir.
Osmanl tatbikatndan anladmza gre, devletin dndaki ahslara ait kleleri iki
ksma ayrmak mmkndr: Bunlardan birincisi, gerek ahslara ait olan klelerdir. Genellikle
gerek ahslara ait klelerin, zel ahslarn obanln yaptklar, ev, tarla ve bahe gibi
ticar ve sn' hayatta istihdam edildikleri grlmektedir. zel ahslara ait cariyelerde de
hizmeti olarak istihdam edilenlerle e olarak el altnda bulundurulanlar arasnda fark
gzeltildii ve bu konudaki er' hkmlere aynen uyulduu, elimizdeki belgelerden
anlalmaktadr, islm Hukukundaki klelik ve cariyeli'i anlatrken uygulama misllerini
genellikle Osmanl tatbikatndan verdiimizden, burada tekrara girmek istemiyoruz, ikincisi
de, vakflara ve benzeri yar resm messeselere ait olan klelerdir.
Osmanl devletinde erkek kleye kul ve kadn kleye de cariye denirdi. Her ikisine
birden esir dendii de olurdu. Kle ve cariyeler, Esir Pazar denen yerlerde alnr satlrd.
stanbul'daki Esir Pazar, Tavuk Pazar civarndayd. Tarada da esir pazarlarnn bulunduunu
elimizdeki hukuk dzenlemelerden anlyoruz. Esir alp satmay kendilerine san'at edinenlere
esirci veya e-sirci esnaf denirdi. Esirci esnaf kendilerine ait olan esirleri istedikleri fiyata
alp satmaktaydlar.
Esir Pazarlarnda genellikle iki resmi grevlinin bulunduunu mahede ediyoruz;
Bunlardan birisi, kle ve cariye satyla alakal teekkln reisi olan esirciler eyhidir. Dieri
ise, bunun yardmcs durumunda bulunan esirciler kethdsdr. Her ikisi de rus- hmyn ile
tayin olunurlard. Mehur Itr Efendi, Avc Mehmed tarafndan Esirciler eyhi olarak tayin
edilmiti. Osmanl Kanunnmeleri arasnda nerettiimiz Bursa Esr Pazar Kanunnmesinde
konuyla ilgili ayrntl bilgiler bulunmaktadr1.
1 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 552-554; Kr. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri,
c. II, sh. 235 vd.
180
II- OSMANLI DEVLETNDE KLELERLE LGL BAZI RAKAMLAR VE TESBTLER
Konu ile ilgili olarak, XVII. Yzyl er'iye Sicillerinde 1000 tereke yani 1000 Osmanl
vatandann vefatndan sonra miras olarak geride brakt malvarlnn taksimi ile alakal
kaytlar inceleyen bir aratrmacnn vard sonular zetlemek istiyoruz:
Tedkik edilen 1000 kiiye ait muhallefat (tereke) listelerinden 241 kiinin mal
varlklarn meydana getiren kalemler ierisinde kle ve cariyeleri bulunmaktadr. Yani
istanbul'da oturan ve varlkl olan 1000 ailenin % 24'inin klesi bulunmaktadr. Kle ve cariye
bulunan terekelerin toplam terekeler iindeki yeri %24.1'dir. eitli nedenlerle
kaydedemediklerimiz de hesaba katlrsa bu rakam biraz daha ykselecektir.
1000 kiiye ait terekeler iinde 102 kiinin klesi, 199 kiinin ise cariyesi
bulunmaktadr. Kle sahibi olan sadece 2 kadn vardr. Kle sahibi erkelerin says 100'r.
1000 tereke iinde geride brakt miras mal iinde cariyesi olan 199 kiiden 159'u
erkek, 4O' kadndr.
Kle sahibi 100 erkein altm nn her birinin 1, yirmi birinin 2, onunun 3, birinin 4,
nn 5, birinin 7, birinin 8 klesi vardr. Kle sahibi iki kadnn ise birer klesi
bulunmaktadr.
Cariyesi olan 159 erkein doksan birinin herbirinin 1, krk ikisinin 2, ondrdnn 3,
sekizinin 4, ikisinin 5, birinin 7, birinin 12 aded cariyesi vardr. Cariye sahibi 40 kadn iinde
yirmi nn herbirinin 1, onunun 2, yedisinin 3'er aded cariyesi olduu tespit edilmitir.
Kle sahibi yz erkein toplam 169 adet kleleri bulunmaktadr. Kle sahibi 2 kadnn
sahib olduu kle says ise 2'dir.
Cariyesi olan 159 erkein toplam cariyeleri says 278, cariye sahibi 40 kadnn sahib
olduu cariye says ise 64'dr. Cariyelerin iinde hizmeti statsnde olanlar da istifr
hakkna sahip olunanlar da vardr.
Muhallefat iinde kle ve cariye brakan 241 kiiden 201'ini (%83. 4) erkekler, 40'n
(%16. 6) kadnlar meydana getirmektedir.
1000 kii ierisinde 241 kiinin miras olarak brakt toplam 513 kle ve cariye
ierisinde, klelerin says 171 (%33. 3) cariyelerin says ise 342 (66. 6)'dr.
WR VE
e yan
il kiinin stolun-
"'r|rSI
fc:ntk 1,,'Sd bu
cariyesi
pelerin
1199
|2,onu-[i iki kafim 2, vardr. sinin
Kle
)er-
; ve B42 (66.
181
Askeri zmre yani mlk, asker ve ilmiye mensuplar ierisinde cariye istihdam oran
kle istihdam oranndan daha yksek olduu grlmektedir. Kle ve cariyesi olanlarn arasnda
cariye istihdam edenlerin oran 2/3, kle istihdam edenlerin oran 1/3 dzeyindedir. Kadnlar
arasnda kle istihdam hemen hemen hi yok gibidir. 40 kadn ierisinde sadece 2 kadn kle
istihdam etmektedir.
Kle ve cariylerin saylar bakmndan kleler 1/3, cariyeler ise 2/3 oranndadr.
Grld zere toplumun meyli kleden ziyade cariyeye ynelmitir. Kle sahibi
erkekler iinde tek klesi olanlar %63, cariye sahibi erkekler iinde tek cariyesi olanlar ise
%57'dir. Kadnlar iinde tek cariyesi olanlarn oran da %55'dir. Kle ve cariye istihdam etme
ihtiyac duyanlarn %60'nn tek kle veya cariye ile yetindikleri anlalmaktadr. Netice
itibariyle stanbul gibi bir ehirde, zengin ve rtbe sahibi aileler arasnda, kle ve cariye
sahibi lanlarn nisbeti, % 24.1'l gememektedir1.
Bu kaytlar incelendiinde grlmektedir ki, Osmanl toplumunda, islm Hukukunun
ald tedbirler neticesinde, klelik ve cariyelik messesesi, bir nevi zengin ailelere ve
konaklara has bir det olarak devam etmitir ve ehirlerde ancak kleler ve cariyeler grlr
olmutur2. Devam eden kleler ve cariyeler iin de, tamamen slm Hukukunun daha nce
anlattmz hkmleri esas alnmtr.
III- OSMANLI DEVLETNDE KLENN TEMN VE KLE TCARET
Osmanl Devletinde klelik sebeplerinin islm Hukukundaki klelik sebepleri olduunu
daha evvel belirtmitik. Gerekten Osmanl toplumunda kle temin edilen yollar ikidir:
Birincisi, savata esir alma yoluyla kle teminidir ki, bunun artlarn daha evvel anlatmtk.
Bir eit sava olan aknlar da buna dahildir. Baz yazarlarn aknlar karma yoluyla ayn tutup
Osmanl Devletinin kle temin yollarndan birisi olarak karma ve aknlar gstermesi,
meseleyi yanl deerlendirmekten kaynaklanmaktadr3, ikincisi satn alma
1 Said ztrk, istanbul Tereke Defterleri, istanbul 1995, Osmanl Aratrmalar
Vakf Yaynlar, sh. 201-209.
2 Pakaln, Tarih Deyimleri, i, sh. 554-555; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti
1840-1890, sh. 12 vd..
3 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti
1840-1890, sh. 12 vd.
182
yoluyla kle teminidir, islm Hukukuna gre, zorla bir insann kle olarak satlmak zere
alnmas caiz deildir. Ancak zellikle XVIII. yzyldan itibaren Afrika toplumlarndan farkl
din ve milletlere mensup tccarlarn getirdikleri ve esir pazarlarnda sattklar siyah kleler
ile Kafkaslardan gelen erke, Rus ve Grc kleler, istanbul bata olmak zere Osmanl
ehirlerindeki esir pazarlarnda satlm ve alnmtr. Nitekim Osmanl Kanunnmelerinde de
konuyla ilgili yani esir pazarlar ile alakal hkmler bulunmaktadr1.
Yalnz bir aratrmacnn bahsettii haksz vaz'ul-yedden ksaca bahsedilebilir: Haksz
Vaz'u'l-yed, Haksz olarak azad edilen bir kle veya cariyeye yahut da aslnda hr olan bir
insana kle diye elkoymak bunlarn hala eski statlerinde veya kle olduklar kanaati ile
yaplmaktadr. Hayatnda kle veya cariyeyi azad eden ya da tedbir-i mutlak veya tedbir-i
mukayyed ile mdebber eden kiinin varisi varsa varisleri veya varislerinin vasisi, varisi yoksa
Beytlmal Emini mteveffann azadl kle ve cariyelerinin azadl olup olmad, mdebber ise
mdebberlii akla kavuuncaya kadar terekeden addederek elde edecekleri mirasn ziyade
olmasn salamaya almaktadrlar. Azad edilen ya da efendisinin lmyle hrriyetini elde
etmesi gereken mdebber kle ve cariye bu gibi durumlarda elinde taknamesi varsa, takn,-
mesini beyan eder. Yoksa azad olduuna dair iki ahid gstererek ispat e-derdi. Sahibi
tarafndan tedbir-i mutlak veya tedbir-i mukayyed ile mdebber klnan kle/cariye de buna
dair iki ahid gstererek sahibinin lmnden dolay azadlklarn elde eder ve bylece
Beytlmal Emini veya varislerin e-linden kle/cariye muamelesi grmekten kurtulurdu. Abd-i
bk (kakun kle) zanniyle Beytlmal Emini tarafndan azadlklarn elde etmi kle asll
kiilere el konduu da olurdu. Kitabete kesilen kle/cariyenin kitabetini, miraslarn
tanmayarak satmak istedikleri ve sahibi lnce hrriyetini elde etmesi gereken mm-i veled
bir cariyeye, cariye zannyla el konduuna ilikin belgeler de bulunmaktadr2.
m
mi
1 ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 193-194; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle
Ticareti 1840-1890, sh. 15 vd.; Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; Leyla Hanm, Harem
Ve Saray dt- Kadmesi, Vakit Gazetesi 1332.
2 ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 200; Bkz. Beytlmal Eminin abd-i bk
zanniyle el koyduuna ilikin belge rnekleri: istanbul Mftl, Ksmet-i Askeriye
Mahkemesi, 1/48-a, 1/149-b, 2/97-b, 3/12-b, 3/34-a, 4/14-a, 4/39-a, 4/64-b, 4/97-a, 4/97-
b, 5/47-a, 6/76-a. Varislerin veya varislerin vasisinin kle/cariye zaniyle el koyduuna ilikin
rnekler: 2/89-a, 2/102-a, 2/109-b, 2/115-a, 3/4-b, 3-49-a, 3/76-b, 3/102-a, 3/116-b, 4/61-
b, 5/10-
a, 5/18-b, 5/32-b, 5/54-a, 5/61-b, 5/62-b, 5/80-b, 5/113-b, 5/133-b, 5/135-b,
5/136-a, 5/165-
b, 6-1-b, 6-4-a, 6-76-a, 6/78-b, 6/83-b, 6/90-b, 6/130-a, 6/158-b, 6/172-b.
183
ve-
Kafa feka-
Osmanl toplumunda Bat ve Amerika'da olduu gibi profesyonel bir kle ticreti
mevzubahis deildi ve kle mafyas yoktu. Bir sene iinde Afrika'dan Osmanl ehirlerine
gelen kle saysnn yaklak 15-20 bin civarnda olduu sylenirse, ayn tarihlerde Bat'da
telaffuz edilen 200-500 bin rakamlarnn yannda fazla olmad grlecektir1.
IV- OSMANLI DEVLETNDE KLE TCARETNN YASAKLANMASI VE GELEN
OLAYLAR
nemle ifade edelim, dnyada kle ticaretinin yasaklanmas ve klelie kar alnan
tedbirler, balangta Osmanl Devleti bata olmak zere mslmanlar ilgilendirmiyordu. Zira
slm Hukukunda klelerin durumu Bat lkeleri ve Amerika'daki hr olan beyazlar dndaki
insanlardan ok daha iyiydi. Ancak kleliin vahet manasna alnd Bat'da ve Amerika'da
kle ticareti XIX. yzyldan itibaren yasaklanmaya balaynca, hem zayf durumdaki Osmanl
Devletini o adan hrpalamak ve hem de sanki kle ticaretini dnyada yapan tek milletin
mslmanlar ve tek devletin de Osmanl Devleti olduunu gstermek iin, bata ingiltere olmak
zere, Batl devletler, Osmanl Devletine bask yapmaya baladlar. Batl bir muasr yazarn
ifadesiyle "Osmanl'da kleliin sosyal ve bir lye kadar da ekonomik nemi, lml yaps ve
islmca onaylanmas, Osmanl'da bu kurumu kaldrmak iin istek ortaya karmamt."2.
- , ,,
Buna ramen her konuda Avrupal devletlerin emrine giren Osmanl Devleti, Ocak 1847
tarihli bir Fermanla kle ticaretini yasaklayan hukuk bir dzenleme ortaya koydu3. 1847
ylnda Sultn Abdlmecid'in rde-i Seniyye'si ile stanbul Esir Pazar kaldrld4. 1857
tarihli Fermanla da Afrikal
I" tel-
li Ha-
iSai-15/47-irnek-1.5/10-65-
1 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti
1840-1890, sh. 46-76; Bu son kitapta Osmanl'daki kle ticaretinin hacmini veren kaynaklar
arasnda Osmanlya has bir kaynak mevcut deildir ve sadece Afrika'dan ve Hindistan'dan
yaplan kle ticaretinin hacmi esas alnmtr. Halbuki buralardan yaplan kle ticareti
tamamen Osmanl Devletine mal edilemez. Dolaysyla bu kaynan ihtiyatla karlanmas
gerekir.
2 Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 77 vd.
3 BOA, Mesii-i Mhimme, ingiltere, 822, 828, 829; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle
Ticareti 1840-1890, sh. 77 vd.
4 BOA, Cevdet- Maliye, No: 3177; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-
1890, sh. 90-91.
184
kle ticareti btn Osmanl lkesinde tamamen yasakland1. 1880'de Kle Ticretinin
lga edilmesi iin Osmanl-ingiliz Andlamas imzaland ve dolaysyla Osmanl Devleti de
milletleraras kle ticareti yasana katlm oldu2.
V- OSMANLI DEVLET ADAMLARININ EVLERNE HAREM VE OTURDUKLARI
YERLERE KONAK DENRD; DEVLET ADAMLARININ VE ZENGNLERN EV KK
BRER HAREM GBYD
unu ifade etmekte yarar gryoruz ki, biz, her ne kadar Padiah'a ait Harem-i
Hmyn'u ilerde anlatacak isek de, Osmanl Devlet adamlarnn, zenginlerin ve durumu msait
olanlarn evleri, birer kk haremdi ve zaten ilerde anlatacamz sebeplerle her mslmann
evine de harem denmekteydi. Bu sebeple devlet byklerinin ve zenginlerin haremlerinin
oturduu konaklarnda hadm klelerden seilen harem aalar, aalarn hizmetileri demek
olan zobular, konaklarn klandrmasndan sorumlu Kandilci Kalfalar, konaklarn i idaresini
yrten Khya Kadnlar, yan ban alm Mushibeler ve Nedime Hanmlar ve de bunlara
benzer hizmeti statsndeki cariyeler mevcuttu. Biz, harem esas olmak zere, Harem-i
Hmyn'u mstakil bir blmde kaleme alacamzdan dolay, burada ayrntya girmek
istemiyoruz3.
. 3- OSMANLI DEVLETNDE DEVLETE VE KAMUYA AT KLELER VE ETLER
Bir ksm tarihiler ve hukukular tarafndan srarla, Osmanl Devletinde btn
vatandalarn Padiahn ve dier devlet yetkililerinin kleleri olduklar ve Osmanl
Topraklarnda yaayan insanlar arasnda nerdeyse hr insann ok az sayda bulunduu
tarznda iddialar mevcuttur. Bu iddialarn temelini, Osmanl Devlet yapsn ve islm hukukunu
bilmemek tekil etmektedir. Hatta Osmanl Devletinde vatandaa ra'iyyet dendiinden dolay,
sanki Padi-ah'n sr kabul edilen vatandalarn oban olduu tarzndaki iddialar da, benzeri
bir fikrin rndr.
1
BOA, irde, Meclis-i Vl, No: 16623, Ek 70; Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ti-
careti 1840-1890, sh. 114 vd..
2 Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, sh. 193.
3 Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri, I, sh. 170-195.
185
mm-
tileri
Osmanl hukukunda halka "raiyye" veya bunun oulu olan "re'y" denmektedir. Bu
kelimenin halk iin kullanlmasna sebep Hz. Peygamber'in bir hadisidir. Hz. Peygamber, edeb
bir benzetme ile her konuda reislik sfatn hiz olanlara yle bir ihtarda bulunmutur.
"Hepiniz birer obansnz ve emriniz altndakilerden (raiyyetinizden) obann srsnden
mes'ul olduu gibi sorumlusunuz. Koca ailesinin obandr ve onlardan sorumludur. Kadn evinin
ve ocuklarnn obandr ve onlardan sorumludur. Devlet adam (emir) da insanlarn obandr
ve raiyyetinden sorumludur". te bu hadisin manasn unutturmamak iin din bir gelenek
olarak halka "raiyyet" denmitir. Yoksa eski hukukumuzda halka "sr" nazaryla bakld iin
bu ad verilmemitir1.
Bu tr iddalar ber taraf etmek zere Osmanl Devletindeki kle ve cariyelerin kamuya
ait olanlarn tasnif ederek, vatandan Osmanl Padiahnn klesi olup olmadn ksaca
vuzuha kavuturmak ihtiyac ortaya kmtr.
/ide-
I- ORTAKI KULLAR
Feodalite nizm ile Osmanl devletindeki timar sistemini mukayese e-derken
belirttiimiz gibi, baz evrelerin iddia ettii tarzda, Osmanl Devletindeki re'y denilen
vatandalar ile, Feodalite rejiminde grlen serfleri birbiriyle mukayese etmek mmkn
deildir. Osmanl Devletinde btn vatandalar, Padiahn kulu ve klesidir eklindeki iddia da
tamamen mesnedsiz bir iddiadr. Ancak harplerde elde edilen esirlerin bete birinin Devlete
kalm olmas veya ihtiya halinde satn alma yoluyla devletin messeselerine veya devlet
vakflarnda istihdam iin kle alnmas yollaryla kamuya ait kleler olarak karmza kan ve
kul ad verilen bir grup elbetteki vardr. Bunlar, re'y ile kartrmak tamamen hataldr.
1 Cin/Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, istanbul 1990, I, sh. 189; ok/Mumcu, Trk
Hukuk Tarihi, 205 vd.
Bu arada Osmanl Devletinde ahslara ait kleler iin daha ayrntl bilgi almak zere
bkz. Sahilliolu, Halil, Onbeinci Yzyln Sonu ile Onaltnc Yzyln Banda Bursa'da Klelerin
Sosyal Ve Ekonomik Hayattaki Yeri, ODT, Gelime Dergisi, 1979-1980, zel Say, sh. 74;
ztrk, istanbul Tereke Defterleri, sh. 189-195; Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve
Tabirleri (dt Ve Mersim-i Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), Tarih
Vakf Yaynlar, istanbul 1995.
186
te kamuya ait kleler diye ifade edebileceimiz bu kleler grubundan birisi, devlete
ait hssa iftliklerde alan ortak kullardr1. Genel olarak ortak, beylikten, vakf
idaresinden veya toprak sahibi husus ahstan ald tohumu, ekseriya iletme sermayesi de
toprak sahibine ait olmak zere eken bien ve mahsulden tohum ve r karldktan sonra
geriye kalan ksm belikle, vakf idaresiyle veya toprak sahibi olan hususi ahsla ortaklaa
yahut ikili birli, ikili l bir ekilde paylaan kul veya hr toprak iisidir. Bizim burada
kasdettiimiz kul ortaklardr. Bu ortak kullar anlatmak zere, istanbul Haslar kazasndaki
ortak kullar rnek olarak alacaz ve bunlarla ilgili Havss- Kostantnyye Kanunnmesini
esas kabul edeceiz. Bu hassa iftliklere, iinde kul taifesinin ii olarak almalar sebebiyle
kulluklar ad da verilmektedir. ,
Bilindii gibi, Osmanl devletinde mr arazi e ayrlyordu: Timar, ze'met ve hs.
Bunlardan zellikle Padiahlara ait olan ve vergi geliri 100.000 akeden fazla bulunan
iftliklere hss- hmyn denmekteydi, ite bu hss- hmyn veya bunun oulu olarak
havss- hmyn denilen iftlikler, iki grup insan tarafndan iletilmekteydi:
Birincisi, re'yy- zir'at-szn denilen hr kyllerdi. Bunlar ortak iftiler diye
ifade etmek mmknd. Bunlarn kullukla veya klelikle alakalar yoktu. Belli bir bedel veya
kira karlnda hassa iftlikleri ekip biiyorlard. Bunlardan ne kadar vergi veya rn alnca
Hssa Kanunlarnda belirtilmekteydi. Nitekim Havss- Kostantnyye kanunnmesinde bunlar
teker teker izah edilmektedir2.
kincisi, im ve abd-i enbzn ad verilen ortak kullard. Bunlar, savalarda esir alnan
veya kle pazarlarndan satn alnan klelerdi. Ancak bildiimiz manada kle olarak
altrlmak yerine Padiah Haslarna ifti olarak yerletirilmilerdi. Bunlara topraa
yerletirilmi kleler veya kullar demek mmknd. Aralarnda kle veya cariyeler
bulunmaktayd3.
1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 305 v<; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda
Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh.
575 vd.
2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 307 vd.; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda
Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh.
577 vd.
3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 307 vd.; Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda
Osmanl mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh.
577 vd.
187
te istanbul Hslar kazasnda yer alan Padiah haslarnda alan bir ksm ortaklar,
ortak kul durumundayd. Tursun Bey Tarihinde yer alan "Ftih, klla fethettii Memlik-i
Kffrdan seby sr getrb etrf- stanbul'a kondurub kyler ve mezri' vaz' etti.
yle ki, hl yer kalmayub tamam ma'mr eyledi"1 tarzndaki ifadelerden ve Tevrh-i l-i
Osman'da geen "Andan sonra Sultn Mehmed Laz Eli'ne vard. Sivrice Hisr' ve Umut
Hisr'n feth edb vilyetin yama eyledi. Andan sonra kan esirlerin hesabn Allah bilir;
istanbul diresinde olan kafirlerin ekseri andan kanlardr. Hicretin 858 ylnda feth
olundu."2 eklindeki beynlardan, bu hssa iftliklere yerletirilen kullar ve cariyelerin slm
hukukunun meru kabul ettii yollarla devlete kalan veya devlete satn alnan kullar olduunu
anlyoruz3. Ortak kullarn zellikle harp esirleri arasndan ayrlm olduklarn ve bu itibarla
resmen zd edilmedikleri mddete sahiplerinin kleleri kalmakta devam ettiklerini
gryoruz.
Ancak hssa iftliklerde ortak olarak alan ve hr olan kyllerin ise bunlara
kartrlmadn, tapu-tahrir defterlerindeki kaytlarda klelerin zerine ortak kul ve hr
kyllerin zerine ise, ra'iyyet kaydnn ehemmiyetle dldn gryoruz. Hatta bu iki
snf birbirine kartrld zaman yaplan teftilerle bunun nlendiini u kayttan idrk
ediyoruz: "Mezkr karyenin ortaklar ehl-i zimmetz; Khne Defterde ortak kayd olmak
hilf- vki'dir dey taleb ettkleri arz olub emr olundu ki, ihtimamla tefti olunub er'an
hrriyetleri sabit olan ol muceble kayd oluna"4. , .-. ....-,.-
Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde tamamn nerettiimiz Hslar
Kanunnmesinden anladmza gre, Hslarda iskn edilen ortak kullar veya hriden gelip
bu kulluklardaki cariyelerle evlenmek suretiyle ortakl kabul etmi bulunan ortak
kyller, her sene birer md (yirmi kile) budayla yarmar md arpa ve yulaf ekip bimekle
mkelleftirler. Elde edilen rn, tohum karldktan sonra hs sahibi devlet ile ortak kul ve
hr kyller ara-
1 Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, istanbul 1330, sh. 67
2 Tevrh-i l-i Osman, Breslave 1922, sh. 111; Kr. Barkan, Trkiye'de Toprak
Meselesi, sh. 593
3 Barkan, Toprak Meselesi, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak
iiliinin Organizasyon ekilleri, I, sh. 582-584.
4 Atatrk Kitapl, M. C, 0.77, Vrk. 82; Barkan, Toprak Meselesi, XV. ve XVI.
Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, I, sh. 585-587.
188
KLEK-CRYEK MESSESES VE OSMANLI'DA HAREM
snda taksim olunmaktadr. Ancak ortaknn eline geen hisseden ayrca slrlk ad
altnda bir vergi alnmaktadr1.
Bu iftliklerde yaayan kleler, kendi aralarnda yani kleler cariyelerle evlenmek
durumundadrlar. iftlikteki huzurun bozulmamas iin hriten gayr- mslim hr erkeklerle
evlenmemeleri mme maslahat gereidir. Yani bu iftliklerdeki erkek ve cariyelerin kle
olmas demek, yukarda bahsettiimiz gibi her eyleriyle Padiah'a veya efendilerine ait
olmalar demek deildir. Bunlar, kendi aralarnda evlenebilirler, oluk ocuk sahibidirler2.
Ayrca Kanunnmeden anladmza gre, bu iftliklerde alan ortak kullar vefat ettikleri
zaman, muhalleft tabir edilen terekeleri yani geride braktklar mallar, devlete veya
efendilerine kalmaktadr. Zaten slm hukukunun emri de budur.
Netice itibariyle Havss- Kostantnyye de denilen Padiah haslarnda ve hssa
iftliklerde alan ortaklarn dahi tamam kle ve cariye deildir. Burada alan iftciler
bile ortak kullar ve ortak iftiler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Ortak kullar hakknda
tamamen fkh kitaplarnda anlatlan ve bizim de bir ncemki blmde tatbik edilen klelik ve
cariyelik ile ilgili er' hkmler uygulanmaktadr. Ortak iftiler hakknda ise, hr insanlar
iin uygulanan hukuk kaideleri tatbik olunmaktadr. O halde Osmanl lkesinde yaayan btn
insanlar Padiahlarn kulu ve klesi olarak gsterenlerin delil olarak ileri srdkleri Hssa
iftliklerin durumu ksaca bundan ibarettir, ileri srdkleri iddialar destekleyecek tek bir
hkm dahi bulunmamaktadr.
1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 307-311, md. 1-19.; Barkan, Toprak
Meselesi, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon
ekilleri, I, sh. 587-590.
2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 311, md. 20-22; Barkan, XV. ve XVI.
Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak
Meselesi, I, sh. 590-591
189
stanbul Hslarndaki Ortak Kullarn Statsn Belirleyen Havss- Kostantmyye
Kanunnmesinden Birinci Sayfa (Atatrk Kt. M.C., 0.77, Vrk. 1)
^&
190
II-KUL KESMCLER .-'.
stanbul Hslarnda ortak kullar adyla grdmz devlete veya baz vakflara ait
ortak kullarn bir benzerini de, Bursa ve Biga tarafndaki baz iftliklerde, maliknelerde ve
vakf arazilerinde kesimci veya ellici adyla gryoruz. Ortakyla kesimci arasndaki fark,
esas itibariyle fazla deildir. Ortak, beylikten, vakf idaresinden veya toprak sahibi husus
ahstan ald tohumu, ekseriya iletme sermayesi de toprak sahibine ait olmak zere eken
bien ve mahsulden tohum ve r karldktan sonra geriye kalan ksm belikle, vakf
idaresiyle veya toprak sahibi hususi ahsla ortaklaa yahut ikili birli, ikili l bir ekilde
paylaan kul veya hr toprak iisidir. Kesimci ise, ziri iletmesi iinde daha ok istiklal
sahibi bir ii durumundadr. Ne ekerse eksin, az ok, kt bol, her sene belli bir maktu (kesim)
rn vermeyi taaaht etmitir.
Kesimciler de kul olan ve olmayan olmak zere ikiye ayrlrlar. zellikle Bursa ve
Biga'daki baz iftliklerde bulunan kesimciler, Tapu-Tahrir Defterlerindeki kaytlara gre,
"Sultn Orhan'n kullardr". Baz yerlerde ise, vakfn kullar vardr. Baz kul kesimciler de,
vakf idaresi tarafndan istihdam edilmek zere satn alnm kullardr. Bu tr iftlik veya
maliknelerde kesimci olan hrlerin ise, buralardaki cariyelerle evlenmek suretiyle kesimci
olmu Hristiyan kesimciler olduunu belirtmek icabeder. Ayrca bunlarn arasnda zd edilmi
kle ve cariyeler de bulunmaktadr.
Netice itibariyle, kesimcilerin bir ksm da kul veya cariye kesimcilerdir. Bunlar, slm
Hukukundaki hkmler gerei, harpte esir alnma yahut da satn alnma veyahut da cariye
anadan doma yoluyla klelik statsne gemi insanlardr. Kesimcilerin tamam da kle veya
cariye deildir. Bunlar arasnda, ra'iyyet diye kayt dlen hr kesimciler bulunduu gibi,
zd edilmi kle veya cariyeler de vardr. Yani kesimcilerin tamam da kul deildir1. Bir de bu
blgelere srgn edilen srgn kfirler denilen hr insanlar vardr. Bu insanlar da kul
kesimcilerle kartrmamak icabetmektedir. Bunlar birbirine kartrararak Osmanl
vatandalarnn tamamn Padiahn kullar diye vasflandrmak akl kr deildir.
1
Barkan, Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin
Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi I, sh. 611-624.
HAREM
i baz ii baz
( zere
a lir, Ke-
i ver-
tteimc
ilerdir. |da sa-ni
lasn-iilmi H.Br it. Bu ime eva-
OSMANL UYGULAMASINDA KLELK VE CARYELK
191
III-SIIRCI KULLAR VE KOYUN KFRLER
Bir ksm harpte esir alnarak devlete ait kle durumuna getirilen kul ve cariyeler de,
Bursa ve evresinde grld gibi, Hss- Hmynlarda devlete ait olarak beslenen srlarn
veya koyunlarn korunmas, bakm ve otlatlmas iin istihdam edilmilerdir. Bunlara src
kullar veya koyun kfirleri denmektedir. lerinde harc veren hr gayr-i mslimler de vardr.
Yani bunlarn da tamam kle statsnde deildir. Bunlarla ilgili hukuk dzenlemelerden
anladmza gre, her kyden Suba hesabna birer kile tohum ekilmesi, kfirlerin bayramlar
olduu zaman her evden ake, rek ve tavuk gibi baz hediyelerin subana verilmesi gibi
hrlere tatbik edilmeyen baz mkellefiyetlerin bulunduu grlmektedir1.
Bunlarn dnda elliciler adyla anlan grubun arasnda, hssa balar ileten babn
kfirler arasnda ve benzeri snflar beyninde de, kamuya veya vakflara ait kullarn ve
cariyelerin bulunmas mmkndr. Btn bunlar, cariye de olsalar, kendi aralarnda evlenen ve
bir nevi bugnn iileri gibi bir statye sahip olan harp esirleri yahut esir pazarlarndan satn
alnm kle veya cariyelerdir. Bu sebeple daha fazla uzatmyoruz2.
IV- KAPI KULLARI: PENK OLANI VE DEVRME SSTEMNN TARH VE
HUKUK ESASLAR
Bugn Avrupallar kadar memleketimizde de en ok merak edilen ve meselenin esas
bilinmeden deiik yorumlar yaplan ve arptlan konulardan biri de KAPI KULLARI VE
BUNUN KAYNAINI TEKL EDEN devirme usuldr. Bu sebeple zellikle devirme
usulnn hukuk ve tarih gerekelerini bilmek icabeder. Kap kullar tabirini bahane ederek,
btn devlet memurlarnn Padiahn kleleri olduklarn ileri srenler ise, bu meselenin izahn
zaruri hale getirmektedirler.
nemle ifade edelim ki, Osmanl Devletinde penik olan, acemi olan veya devirme
olan ifadeleriyle anlatlan ve halk ila Batllar arasnda Hristiyan ailelerin ocuklarnn zorla
alnarak nce kle yaplmas, sonra da
1 Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda Toprak iiliinin
Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh.631-638; BOA. Vakf Defteri, No: 1049, Vrk.
239-240, 262
Daha geni bilgi iin bkz. Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl imparatorluunda
Toprak iiliinin Organizasyon ekilleri, Toprak Meselesi, I, sh. 638-716.
192
Osmanl ordusunda grev verilmesi ve ocuklar eliyle ana ve babalarnn ldrlmesi
eklinde takdim edilen asker messese, Yenieri Tekiltdr. Bu tr anlayn nasl hatal
olduu, biraz sonraki izahlardan daha iyi anlalacaktr.
Herkesin bildii gibi, Kap Kulu Ocaklar ve bunlarn banda gelen Yenieri Tekilt,
Osmanl devletinin merkez ordusundaki vurucu gtr ve bu sebeple de Kapkulu Ocaklar
denilen asker tekiltn ekirdek ksmdr. Yenierilerin sahip olduklar iktisad, sosyal ve
idar imtiyazlardan dolay, devletin ykselme devirlerinde, Osmanl Devletinin Yenieri
Tekiltnda grev almak, mslman ve gayr-i mslim herkes iin bir erefdir. Zira devletin
asker ve mlk erknnn ou da bu ocaktan yetimedir.
Osmanl devletinde Yenieri Ocaklarna asker temin eden iki nemli kaynak vardr:
'-*%
1- Penik Olanlar Ve Acemi Ocaklar
Birincisi; I. Murad'dan Ftih Sultn Mehmed zamanna kadar Yenieri Tekiltnn
ihtiyc olan genleri temine yarayan penik olanlardr. Penik olanlar ne demektir ve nasl
devirilir? Bunu biraz izah etmeliyiz.
Bilindii ve daha nce izah edildii gibi, islm'a gre sava esirleri ganimetlerden
saylmaktadr. Ganimetin bete biri ise, Kur'an'n emriyle devlete aittir. Devlet, bu bete
birlik hakknda, kamu yararna uygun olarak istedii gibi tasarrufda bulunur, ite genel olarak
Osmanl hukukunda devletin bu bete birlik Kur'an'la sabit olan hakkna Farsa olarak pen-
yek (1/5) ve halk dilindeki ifadesiyle penik ad verilmitir, islm hukukuna gre, savalarda
elde edilen esirler hakknda yaplacak muamele hususunda mslman devlet idaresi, yine daha
evvel izah olunduu zere, en azndan u seimlik haklara sahiptir: fJSava hukukunun gerei
ve islmiyeti yaymak gayesiyle gerekiyorsa devlet reisi onlar ldrtebilir. 2jMslmanlara
hizmet etmeleri iin onlar kle olarak kullandrabilir. 3JOnlarla zimmlik anlamas yapabilir.
4jHanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel (fidye) karl onlar salverebilir.
ite I. Murad Hdvendigr, byk hukuku Karamanl Rstem'in teklifi ve andarl
Kara Halil Efendi'nin meruiyetinin izah zerine, harpte esir alnan erkeklerden bete birini
devlet hesabna ve asker ihtiyacn karlamak zere almay kanun haline getirmi ve bu
tarihden sonra, bu usule yanl telffuzla penik ad verilmitir. Devlet, askerlie elverili
olmayanlardan da penik resmi alm, asker olarak alnanlara penik olan denmitir.
193
|!a-
tas-
er Kik
Toyca denilen aknc subaylarnn ve aknclarn ald esirler, peniki denilen bir
memur tarafndan toplanyordu. Acemi ocann temelini bu penik olanlar tekil ediyordu.
Penik olanlar adyla toplanan bu sava esiri genler, bir nevi devletin kleleri statsne
sahip oluyor; ancak kendilerine kle muamelesi yaplmyordu. Evvela Gelibolu'da ve sonra da
stanbul'da tekil olunan Acemi Ocaklarna verilmeden evvel mslman ve Trk ailelerin yanna
veriliyordu. Mslman olup Trk terbiyesi aldktan sonra da Acemi Ocaklarnda asker eitim
gryorlard. Burada asker eitim gren ve dolaysyla hrriyetine de kavuan bu genler,
asrlarca Osmanl Devletinin vurucu gcn tekil eden Yenieri Ocann ekirdeini
oluturmulardr.
Osmanl Devleti, esirleri kle yapmak veya Avrupallar gibi satmak yerine, hem onlara
bir nevi yar hrriyetlerini kazandrm, hem de kendi rzala-ryla mslman olmalarn
salamtr. Bu ekilde devirilen penik olanlarnn, zulmle veya hakszlkla alakas yoktur.
Bunun Kanunnmesini neretmi bulunuyoruz1.
Kanunla dzenlenen bu mevzuyu merak edenler, Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde
nerettiimiz Devirme ve Penik Kanunnmelerini tetkik edebilirler.
jan-llete
bu
fcte-
1
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, Devirme Kanunnmesi, sn. 123-127;
Penik Kanunnmesi, 128-134.
194
II. Byezid Devrinde Hazrlanan Penik Kanunnmesinin Birinci Sayfas
<"- i * "
o ui Ai-
j j X;
u 12A- f-s u
del
BM HAREM
Sayfa
195
2- Devirme Usl Ve Acemi Olanlar
Yldrm Bayezid'in Ankara malbiyetinden sonra fetihlerin duraklamas, hatt
muvakkaten gerilemesi sebebiyle yeniden esir elde edilememesi Acemi olan ihtiyacn
arttrmtr.
Ayrca bugn Amerikan ordusunda asker olmak iin can atan ok sayda nc dnya
lkesi vatanda insanlarn mevcut olduu inkr edilemedii gibi, o gnn tek sper gc olan
Osmanl Devletinin en nemli ordusu olan Yenieri Tekiltnda grev almak iin mslman ve
hristiyan her evreden talepler gelmeye balamtr.
Bir dier nemli sebeb de gayr-i mslimlerin askerlik edemeyileri ve buna kar cizye
vergisi demeleri szkonusu olduundan, gayr-i mslim-lerden ve zellikle Osmanl hayran
Bulgar, Arnavut, Bosnal ve Ermenilerden Osmanl Ordusunda grev alma arzulan gittike art
gstermitir.
ite btn bu sebeblere dayanan Osmanl Devleti, belli bir kanun ve kaide
erevesinde, sadece gayr-i mslim Bulgar, Arnavut, Bosna yerlileri ve Ermenilerden, hem
rzlar dahilinde olmak ve hem de belli bir kaide dhilinde yaplmak artyla, her krk haneden
bir tane 14 ila 18 ya arasnda genci, Osmanl Ordusunun temelini tekil eden Yenieri
Tekiltna girmek veya Saray'da nemli vazifeler yapmak zere devirmeye balamtr. Bu
usule devirme adnn verildiini ve bunun Kanunnmesinin hazrlandn gryoruz.
Usl hakknda bilgi vermeden evvel u bir ka hususun bilinmesinde zaruret olduu
kanaatindeyiz: ,
A) Yenieri tekiltna girmek veyla Saraya girmek nemli bir eref olmasndan ve
hatta bu yolla Yenieri olan yahut Saray'a girenler, belli bir mddet sonra nemli mlk ve
asker makamlara geldiklerinden dolay, gayr-i mslim genler ve ailelerin bunu arzuladklarn
aka gryoruz. Diyrbekir Belerbei ve sonradan da Msr Belerbei olan Hsrev Paa bu
ykselenlere verilecek en bariz misldir. Hatta mslman Bonaklar, mslman olduklarndan
dolay kendi ocuklar devirilmeye tbi tutulmadndan, srarla bu kanun gerei ocuklarnn
toplanmasn kendileri arzu etmilerdir. Israrl arzular zerine, mslmanlardan sadece
Bonaklar devirme kanununa tabi olmulardr. Bunlara Poturoullar denmektedir1. ,
....-.
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, Devirme ve Bonak Maddeleri.
196
B) Bu devirmeden kast, rzs dairesinde kalmak artyla nce mslman Trk
ailelerin yanna verilerek mslmanlatrmak ve Trkletirmektir. Ancak bunun zorla ve
cebirle yapldna dair bir ikyet szkonusu deildir. Belki devirmeye tbi olmayan Yahudi,
Rus ve Rumlardan neden bizden de almyorsunuz? eklinde sitemli arzular vardr.
C) Biraz sonra zikr edeceimiz gibi, Avrupallarn anlatt tarzda, kk ocuklar ana
ve babalarndan zorla alnyor deildir. Belki 14-18 yalar arasndaki delikanllar alnmaktadr.
D) En nemlisi de devirme yoluyla Acemi Ocana ocuunu veren gayr-i mslimler
belli vergilerden muaf tutulduklarndan, kendi elleriyle ve hile yaparak ve hatta devirme
memuruna rvet vererek ocuunu Acemi Olan yapmaya almlardr.
E) Btn bunlarn yannda insan unsurunun girdii hi bir ite suiistimal olmamas
mmkn grlmediinden, bu konuda da baz suiistimaller olmu olabilir.
imdi de devirme usul hakknda ksa bilgi verelim:
htiyaca gre be senede bir ve bazan daha uzun faslalarla Hiristiyanlarda 14-18
ya arasndaki ocuklarn grbz ve salam olanlar alnrd. Evvel, Arnavutluk, Yunanistan,
Bulgaristan'dan, daha sonralar Srbistan ve Bosna-Hersek'ten ve Macaristan'dan XV. Yzyln
sonlarndan itibaren yava yava Anadoludaki Hiristiyan tebadan, XVII. Yzylda ise umumi
olarak btn Osmanl memleketlerindeki Hristiyan tebaadan devirme alnd.
Devirmeye lzum hsl olunca Yenieri Aas Divana ba vurarak ihtiya miktarn
bildirir ve devirmeye gidecek olan Ocak Aalarn seerdi. Bunun zerine devirilecek
mntkalara emirler gnderilerek Sancakbei, Kadlar ve Toprakl svarilerin yardm temin
olunur, ayrca Ocaktan bir Devirme emini ile bir Devirme memuru tyin edilirdi. Devirme
Aas da denilen Devirme memurunun eline fermandan baka ayn eyleri bildiren bir Yenieri
Aas mektubu verilirdi. Fermanda, her mntkadan alnacak olan adedi kazalara gre tesbit
edilmiti. Devirme memuru bu mntkalar bizzat gezerek evsaf haiz ocuklardan krk evden
bir olan hesabyla devirirdi. 14-18 ya arasnda olanlar tercih olunur ve evliler alnmazdr.
Devirilen olann ky, kazas, sanca, baba ve anasnn ve sipahinin isimleri, ya, btn
ekli ve Src denilen sevk memurunun ad bir deftere yazlr, bu defter iki nsha olur, biri
Devirme memurunda, biri Src denilen grevlide bulunurdu. Kanun mucibince ocuklarn en
asilleri, papaz ocuklar, iki ocuu olann biri birka ocuu olann en gzeli ve shhatlisi
seilirdi. Bir olu olann ocuu alnmazd. Alnacak olanlarn orta boylu olmasna dikkat
edilirdi. Uzun boylu-
I
J'DA HAREM
1yla nce | Turkletir-
szkonusu
San neden
,kk ar ara-
j veren iyle ve hile
ni Ola-
i suiistimal aller olmu
f faslalarla olanlar Srrndan iti-e umumi lalnd.
fek ihti-I Bu-
197
ali ve
S nsha
,.Ka-
lardan ise vcudu mtenasip olanlar saray iin devirilirdi. Yahudiler hi a-lnmazd.
Rus, ingene ve Acemlerden olan devirmek katiyen yasak idi.
Devirilen ocuklar, hkmet merkezine sevk olunurdu. ocuklarn devirildii yerden
sevk masraf ve Kzl aba ile Sivri klah'dan ibaret elbise paralar iin beher olan bana
Hil'atbaha veya Kul akesi adiyle bir miktar para alnrd. Bu para ilk zamanlar yz ake
kadarken XVII. Yzylda 600 akeye kadar kmt.
Tek oul, Yahudi ve evlilerden baka ky kethdas olu, oban ve srtma, kse, kel,
doutan snnetli, Trke bilen, sanat sahibi, istanbul'a gelip gitmi, ok uzun veya ok ksa
boylu olanlar da devirilmezdi. Yalnz Bosnal olan ve Poturoullar denilen Mslman
ocuklarnn saray ve Bostanc Oca iin devirilmelerine msaade edilmiti. Trabzon
Hristiyanlarn-dan da olan devirilmezdi.
Yavuz Selim devirme usuln kaldrmsa da, XVI. Yzyln sonlarnda gene konmutu.
istabl- mireye ait ayrlar bitikleri, muhafaza ettikleri, atlara bakp daha baz
hizmetler grdkleri iin istanbul civarnda Kartal ve Kadky Hristi-yanlar da devirme
vermekten muaf tutulmulard.
Devirilen olanlar devlet merkezine gelince iki gn istirahat eder, olanlara
ehadet getirtilip Mslman edilirdi. Sonra Yenieri Aas tarafndan tefti olunur, ilerinde
snnetli bulunup bulunmadna baklr, uygun kanlar ekl defterine kaydolunup Acemi Oca
cerrah tarafndan snnet edilirlerdi. Bunu mteakip becerikli ve seviyeli olanlar saray iin,
grbzceleri Bostanc Oca iin ayrlr, brleri Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla Trk
kyllerine datlrd. Buna Trke vermek denirdi. Orada muayyen bir mddet hizmet
ettikten ve hem slm ve hem de Trkeyi rendikten sonra ekali yoklanp Acemi Olan
yazlrlard. Bu yazlmaya Torba yazs, yazlanlara da Torba olan denirdi.
Acemi Ocanda asker ve meslek eitim grenler, kabiliyetlerine gre Yenieri
Tekiltna, Enderun Mektebine veya baka yerlere alnrd. Bunlardan sadrazam, paa,
sancakbei ve benzeri mlk ve asker makamlara ykselenler ounluktayd.
te Yenieri Tekiltnn iki nemli kayna bunlard. Bu iki kaynak suiistimal ile
bozulunca Yenieri Tekilt ve Devlet Tekilt da bozulmutu.
imdi Yenieri Tekiltn da kapsayan Kap Kulu Askerlerini daha yakndan zet bir
ekilde grelim:
198
osv-
3) Kap Kulu Askerleri Ve Yenieri Aas
ta'
Devlet reisi demek olan padiaha bal olmak zere daim ve maal (ulfeli) bir yaya ve
atl ordusu demek olan kap kulu askerleridir. Bunlara kap kulu denmesinin sebebi udur: Daha
evvel de akladmz gibi, slm hukukuna gre savalarda elde edilen esirler hakknda
yaplacak muamele hususunda devlet bakan u seimlik haklara sahiptir;
a) Sava hukukunun gerei ve slmiyeti yaymak amacyla gerekiyorsa devlet reisi
onlar ldrtebilir.
b) Mslmanlara yararl olmas iin onlar kle olarak kullandrabilir.
c) Onlarla zimmilik andlamas yapabilir.
d) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel karl onlar salverebilir1.
te I. Murad, bizzat kendisi ve bata Gazi Evranos Bey olmak zere deerli beyleri
tarafndan yaplan fetihler sonucu ok sayda esir elde edilince, "ganimet malnn bete biri
devlete aittir" kaidesinin iletilmesinde bir mahzur grlmemi, her esirden 25 ake penyek
(bir eit fidye, 1/5 anlamnda) alnm ve her be esirden birisi de devlet adna zaptedilmitir
(732/1323). Biraz nce zikredilen seimlik haklardan ikincisi kullanlarak devlet adna
zaptedilen bu esirler, Trkletirilmeleri ve mslmanlara hizmet ederek sl-m gelenekleri
renmeleri iin, mslman ailelerin yanna verilmilerdir. Sonra devirilip bata Gelibolu ve
stanbul Acemi Oca olmak zere Acemi Ocaklarnda yetitirilip, andarl Kara Halil'in
gayretleriyle Yenieri adyla padiahn daim hassa ordusu haline getirilmilerdir. Zamanla
devletin en -nemli vurucu gc haline gelen bu asker grubun ilk ekirdei "esirlerin
mslmanlar yararna kul (kle) olarak istihdam" eklindeki er' hkmden kaynakland
iin2 kapkulu askerleri adn almsa da, daha sonraki dnemlerde bunlara kle muamelesi
yaplmad gibi, ayn zamanda fethedilen lkelerin mslmanlatrlmas ve Trkletirlmesine
hizmet eden devirme usulyle, esir olan ve olmayan hristiyan ocuklar da Yenieri Oca'nn
-nemli kayna haline gelmilerdir. Ulfeli askerler de denen kap kulu askerleri yayalar ve
svariler diye ikiye ayrlmtr.
aaa) Yayalar: Bunlarn en nemlileri;
Acemi Olanlar: Rumeli ve Anadolu eyletlerinden devirilen yarar olanlar, devlet
erknnn hizmetine ve acemi ocaklarna tevzi edilirdi. Belli
i!
Molla Hsrev, Drer-l-Hkkm, I/285-286.
Molla Hsrev, I/285; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/A vd.
MU DA HAREM
ve maal jr. Bunlara fei, slm | muamele
ikiyorsa
t onlar
I pzere de-
3 edilince, bir mahzur lamnda) 12/1323). : adna lerek isl-dir. e Acemi pa- en -
isirlerin taden
199
bir hizmet mddetinden sonra acemi olan olur ve yenierilie gemeye hak
kazanrlard.
Yenieriler: Bunlar Osmanl ordusunun temelini tekil ediyordu. Kendi aralarnda
cemaat ortalar (ser piyadegn), aa blkleri ve sekbanlar, diye e ayrlmlard.
.
Cebeciler: Orduya harp malzemelerini temin eden bir asker snft.
bbb) Svariler: Bunlar da Sipah (krmz bayrak bl), Silahdar (sar bayrak bl),
Azep (hafif piyade) ve Aknclar gibi ksmlara ayrlmlard. Yaya, yrk ve msellem gibi
gruplar artk nc plndayd1.
Kapkulu askerlerinin temelini tekil eden Yenierilerin miri Yenieri A-asdr (Aay-
Yenieriyn- Dergh- Ali). Yeneri aas, Yenieri oca ve Acemi ocaklarndan sorumlu tek
yetkilidir. Vezirlik rtbesine sahip olan Yenieri Aalar, Divan- Hmyn'un yesidirler.
Ayrca divanda grevli olan ve Rikab- Hmyn veya zengi Aalar denen aalarn reisidir. En
nemli yetki ve vazifeleri unlardr: istanbul'da ve evresinde er'e ve kanuna aykr grd
eyleri yasaklar; sulular eer bal bulunduu bir daire varsa yetkililere teslim eder, yoksa
bizzat er' cezalarn verir.. ehrin asayiini temin iin daima kol dolap gezer. Tutuklad
sulular Yenieri ocandan deilse ve cezalar idam ise sadrazama gnderir. Ocaktan ise
sadrazamdan izin almak artyla lm cezasn da kendisi verir. Bu adan Yenieri Aasnn
asker yarg yetkisi de olduu grlmektedir. Yenieri aas, ocan btn idar ilerini
yrtmeye ve tayinleri yapmaya da yetkilidir. Bu hususlarda padiahn vekilidir. Ancak nemli
meseleleri sadrazama arzetmekle memurdur. Bunun iin her aramba sadrazama gelir2.
Yenieri aas, ocan ilerine, yenierilerin maa ve terfilerine, ocak gvenliine ve
yenieriler arasndaki davalara bakan ve ikyetleri dinleyen Aa Divannn da reisidir. Divann
yeleri arasnda Sekbanba, Kul Kethdas ve istanbul Aas gibi zabitler bulunmaktadr.
Divan, Aa Kapusu denen yerde toplanr ve dava, er' bir meseleye taalluk ediyorsa kadya
havale olunurdu. Bu bir eit asker mahkemeydi3.
1
Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/A vd.; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I, Ankara
1984, sh. 1 vd.
2 Tevki Kanunnmesi, MTM, 1/524-527; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/B vd.;
Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, 1/177 vd.
3 Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I/379 vd. , .-.:..'
200
Osmanl Devletinin nce genilemesine ve sonra da bozulmasna vesile olan Yenieri
Oca, 464 yllk uzun bir mrden sonra,1241/1826 ylnda ilga edilmitir ve ilga ediliine
vak'a-i hayriye ad verilmitir1.
zetlemek gerekirse, Osmanl ordusunun ilk ksmn tekil eden ulfeli yani mill ve
profesyonel askerler ksmd; Birincisi, Kapkulu askerleriydi.
kincisi, saray halk ve i halk da denen saray askerleriydi. ncs de, kaptan-
deryann emrindeki tersane halkyd 2.
Netice olarak, devirme sistemi, penik olan ve kap kulu askerlerinin durumu
hakknda ksaca bilgi sahibi olduktan sonra, saylar snrl ve genellikle harp esirlerine yahut
dier meru klelik kaynaklarna dayanan, ancak kle gibi muamele edilmeyip de devletin
vurucu gc haline getirilen bir eit kamuya ait bu klelere kul denilmesinin, btn Osmanl
vatandalarnn Padiahn kulu olmas iddiasyla uzaktan yakndan bir alakasnn olmadn
anlam bulunuyoruz.
Burada bir hususu daha hatrlatmak icabetmektedir: u anda Azerbaycan'da bir tabir
kullanlmaktadr: "Kulluun edeyim." Yani gelen misafire ilk sorulan soru udur: Ne kulluun
varsa edeyim? Buradaki kulluk mecaz anlamyla hizmet etmek manasna kullanlmaktadr. te
bu manada Osmanl tarihinde de kul ve kulluk tabiri, bazan hizmet ve vatandalk grevi
manasnda kullanlmtr. Mesela, re'ynn verdii vergilerden ift resminin bir ksm, Ftih
devrinde kulluk ad altnda ifade edilmitir. Bunu kartrmamak gerekmektedir.
Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, I/548 vd. Hezarfen, Telhis'l-Beyan, Vrk. 79/A.
A HAREM
a vesile mda ilga
fegenef-
k ancak
in Pa-

afire ilk zan-
bir
BENC BLM OSMANLI'DA HAREM
(fc T
SilO
lertei
fl
. 1- GENEL OLARAK HAREM VE SARAY NE DEMEKTR?
Osmanl Devletinde harem'den sz edilince akla hemen Topkap Saray gelmektedir.

Topkap Saray'nn tamamen Padiahlarn evi ve elence yeri olduu ok kii tarafndan ifade
edilmekte ve hatta aksine fikirler kabul dahi grmemektedir. Turist rehberleri, Topkap
Saraynn grevlileri ve hatta kastl olan bir ksm ilim ve fikir adamlar dahi, Topkap
Saray'n, Osmanl Padiahlarnn elence saray olarak nitelendirmekte ve daha da ileri
giderek bir de bu nitelendirmeleri yaparken "Amma da ihtiaml hayat srmler" ifadesini de
eklemekten kendilerini al-koyamamaktadrlar.
Bu almaya koymak zere, Harem'den baz dia ekimleri yapmak gayesiyle Harem
Dairesine girdiimizde, Padiahlarn elence ve hatta cariyelerle alemler yapt yer olarak
bilinen Hnkr Sofas denilen salonu ben diaclara anlatmaya altm ve zellikle aile hayat ve
terbiye ile alakal baz yetlerin ve hadislerin nasl duvarlara nakedildiini anlattm. Bunu
dinleyen grevlilerden birisi, "Hocam, biz bu yazlar Padiahlarn cariyeler ve gzel kadnlar
iin yazd tahrik edici ak iirleri olduunu sylyorduk. Gerekten bunlar yet ve hadis
midirler?" diye sordu ve benden evet cevabn alnca da alamaya balad.
Biraz sonra Topkap Saray'n rnek alarak meseleyi btn ynleriyle anlatacak isek de,
bir iki paragrafla da olsa, balangta u gereklerin bilinmesini arzu ediyoruz:
Evvela ister Topkap Saray isterse Yldz Saray olsun, Saray denilince, sadece
Padiahlarn evleri ve aileleriyle beraber oturduklar kaneler ve kkler akla gelmemelidir.
Zira bu saraylar, bugn Cumhurbakanl Kk, Babakanlk Konutu ve bakanlklar gibi devlet
daireleridir. Bu saraylarda, Padiahn yani bugnk anlamyla Cumhurbakannn lojman veya
konutu demek olan meknlar, sadece Harem denilen yerlerdir. Bu Harem denilen yerler
incelendiinde, bugnk devlet adamlarmzn evlerinden daha ok ihtiaml olduu sylenemez.
Saniyen, Harem, girilmesi yasak olan yer manasnadr. Mekke-i Mker-reme'nin snrlar
belli yerlerine ihramsz girmek yasak olduundan Harem-i erif denildii gibi, Hem Mekke ve
hem de Medine'ye gayr- mslimler giremediinden dolay her ikisine birden HAREMEYN ad
verilmektedir.
204
i ''O-
.1
Ayn manadan hareketle, kadnlarn ikamet ettikleri ve yabanc erkeklerin girmesi
yasak olan evlere de slm leminde harem ad verildii gibi, yabanc erkeklere haram olan
kadnlara da harem ad verilmektedir. Osmanl zamannda evler ve devlet adamlarnn konutlar
demek olan saraylar, haremlik ve selamlk diye ikiye ayrlmt; girilmesi yasak olan harem
ksm kadnlarn ikametine tahsis edilmiti.
te Osmanl Padiahlarnn hanmlarna da harem denildii gibi, bunlarn yaad
meknlara da Padiah Haremi veya Padiah Evi manasna Ha-rem-i hmyn ad verilmiti.
Aslnda Osmanl Devleti tarihinde Padiahn evine Dr's-Sa'det yani sa'det evi ad
verilmekteyse de, Harem-i hmyn yahut sadece Harem kelimesi kullanlmtr1.
Bu ksa giriten sonra meseleyi daha iyi takdim edebilmek iin, hem Osmanl Saraylar
ve bunlarn iinden de rnek olarak Topkap Saray ve hem de Saraylarn yannda Padiah
Konutu olarak grev ifa eden Harem daireleri hakknda bilgi vereceiz.
. 2- OSMANLI DEVLETNDE KURULUTAN YIKILIA KADAR
PADAHLARIN DA KAMET ETT DEVLET SARAYLARI
Osmanl Padiahlarnn hem devlet ilerini yrttkleri ve hem de ikamet ettikleri
binalar demek olan Saraylar, 600 senelik tarih boyunca ok deiik yerlerde ve meknlarda
in edilmi bulunmaktadr. Bu devlet binalar ve Padiahlarn ikamet ettikleri konutlar,
hakknda ksaca tantmakta yarar gryoruz:
I) Osmanl Devleti'nin ilk devlet merkezi Bursa'dr. Osman Gazi vefat ettii zaman
henz beylik tam kurulmadndan devlete ait bir saraydan bahsetmek ok zordur. Ancak
Evliya elebi'nin verdii bilgilere baklrsa, Bur-sa'nn i kalesinde Osmanl Devleti'nin ilk
devlet saray yaplm ve Ftih Sultn Mehmed'e kadar buras devlet saray olarak Bursa'da
fonksiyonunu ifa etimitir2.
II) Osmanl Devleti'nin ikinci byk saray Edirne'de kurulmutur. Gerekten 1365
ylnda I. Murad tarafndan ilk defa olarak Edirne'de Kavak Meydannda Cihannm Kasr
adyla bir saray ina ettirilmi ve daha sonra buras Yldrm Byezid'in olu Musa elebi
tarafndan geniletilerek etraf sur-
1
Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 147; Uluay, aatay, Harem II, sh. 7 vd; Pakaln,
Tarih Deyimleri, I, sh. 742-747.
2 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 9; Uluay, aatay, Harem II, sh. 1 vd.
* HAREM
rkekle-i, ya-
OSMANLI'DA HAREM
205
lar, ha- ksm
fena Ha-diahn
hem ray ve Harem
KADAR
lamet
lan ve r g-
ltet-bah-
I
larla evrilmitir. Padiahlardan I. Murad, Yldrm Byezid ve II. Murad, devlet saray
olarak burasn kullanmlardr.
Sonradan II. Murad'n 1447 ylnda Tunca Nehri kysnda bir kk yaptrdn ve Ftih
Sultn Mehmed'in de burasn genileterek bir saray haline getirdiini biliyoruz. Bu tarihden
itibaren I. Murad'n in ettirdii birinci saraya Saray- Atk yani Eski Saray, Ftih'in
genileterek Saray haline getirdii ikinciye ise Saray- Cedd-i mire yani Yeni Saray ad
verilmitir. Bu Saray'a Hnkrbahesi Saray da denirdi.
1457 ylndaki Edirne Yangnnda yanan Yeni Saray, daha sonra Ftih tarafndan
yeniden ina ettirilmitir. Edirne Saray'nn, zamanla iinde bine yakn personeli bulunan bir
devlet merkezi haline geldiini kaynaklar kaydetmektedirler. Bu sebeple Padiahlardan IV.
Mehmed, II. Sleyman ve II. Ahmed, hemen hemen Padiahlklarn burada geirmilerdir. II.
Ahmed, II. Mustafa ve III. Ahmed'in tahta oturular da Edirne Saray'ndadr. u anda
Edirne Saray'nn bulunduu yere Sarayii denmektedir1.
III) Belgelerde Saray- Atk-i Ma'mre diye anlan ve stanbul'un fethinden sonra
Fatih tarafndan bugn niversite merkez binasnn bulunduu yerde yaptrlan saraydr. Bir
ad da Saray- atk veya Saray- atk-i m'mure idi. Sonra burada oturulmayarak Topkap
Saray yaplm ve Eski Saray, vefat eden padiahlarn valide ve zevcelerine tahsis
olunmutur.
Eski sarayda hem hizmet ve hem muhafaza vazifesiyle mkellef olarak bir hayli Harem
Aas, Kap aas, Kapc, Baltac ve saire vard. Bayramn nc gn hkmdarlarn Eski
Saraya gelerek oradaki kadnlarla aalarn tebriklerini kabul etmeleri detti.
Eski Sarayn havi olduu btn binalar topluluu, yksek ve kaln duvarlarla evrili
bulunup bu surlarn harice alan kaps da kapclarn nezaretinde idi. Bu kaplardan dou
tarafndaki Divan Kaps (Mercan Kaps), gneydeki Bayezd Kaps ve batdaki Sleymaniye
Kaps diye anlrd. Eski saray ilk defa 1540 senesinde bir yangn sonunda tamamen yand
iin Kanuni tarafndan Mimar Sinan'a yeniden yaptrlm. 1715 ylnda yine ksmen yand gibi,
1726 ylnda Baltaclar (Saray'da hizmet edenlere baltac denmektedir) dairesi de yandndan
bu ksmlar ertesi yl geniletilerek bir de muhteem hamam ilvesiyle tekrar ina
ettirilmitir.
1 Dr. Rfat Osman, Edirne Saray, Ankara 1989, sh. 3 v<; Uzunarl, Saray Tekilt,
sh. 10-12; Uluay, aatay, Harem II, sh. 1-2; nver, A. Sheyl, Edirne Ftihinin Ci-hnnm
Kasr, istanbul 1953.
206
1826 ylnda Yenieri Ocann ilgas zerine iinde bulunan kadnlar ksmen Topkap
Sarayna ve ksmen iftesaraylar'a nakledilmilerdir. (ifte Saraylar, bugnk stanbul
Lisesinin deniz tarafna dmekteydi. Hl mevcut olan arsas iftesaraylar diye anlr).
Boalan eski saray ise Serasker Kaps (Genelkurmay Bakanl) ittihaz olunmu, sonradan bu
bina yandndan yerine 1870 ylnda bugnk niversite merkez binas olan yer yaplp 1922
ylna, yani mparatorluun sonuna kadar Harbiye Nezareti olarak kullanlmlardr.
Harem'in Eski Saray'dan Topkap Saray'na tanma tarihi, baz tarihiler tarafndan
1541 yl ve bazlar tarafndan da 1550 yl olarak ifade edilmitir. Yani her iki halde de
Kanun zamannda naklin yapld kesindir. Osmanl padiahlar ise, III. Murad zamanna kadar
Eski Saray' tam olarak terk etmemilerdir1.
IV) Yeni Saray veya Topkap saray da denilen Saray, hl Osmanl Devleti'nin sembol
halindedir. Harem dairesini tantrken buray esas alacamzdan, Topkap Saray'n ayrca
tantacaz ve ne maksatlar ile kullanldn anlatmaya alacaz. Ancak unu ifade edelim ki,
bu Saray, 1478 ylnda tamamlanm, III. Murad'dan itibaren tamamen buraya tanlm ve
1853 ylnda Dolmabahe Saray'na tanlncaya kadar Osmanl devleti buradan idare edilmi
ve Osmanl Padiahlar da burada yaamlardr. Bu sebeple Harem denilince, Topkap Saray
akla gelmektedir.
V) 1853 ylnda Dolmabahe2 sarayna tanncaya kadar Topkap Saray nemini
ksmen de olsa devam ettirdi. Geri I. Ahmed'in (1603-1617) Belerbei'nde stavroz Saray
adyla ina ettirdii, Byk Oda, Kiler, Hazine ve Hasoda gibi ksmlarnn da bulunduu Saray,
Enderun Halk iin ikinci bir saray hkmndeydi. zellikle IV. Murad'n (1623-1640) buraya
iltifat ettiini grmekteyiz3. III. Ahmed'in yaptrd raan Saray ve Sadabad Kasr da
Topkap Saraynn nemini azaltan saraylar olmutur. zellikle Harem halk buraya itibar
etmitir. XIX. yzyl Padiahlarndan II. Mahmud'un Beikta ve raan Saraylarn yeniden
yaptrmas, Topkap Saray'nn itibarn tamamen sarst. Nihayet 1853 ylnda Sultn
Abdlmecid Dolmabahe Saray'n yaptrnca Saray ve harem halkn tamamen buraya nakletti.
Kendisinden sonra gelen Sultn Abdlaziz ise, Beylerbeyi Saray ile raan Sarayn yeniden
canlandrd.
1
Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 555-556; Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lgati, sh.
102-103; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 13-14; Uluay, aatay, Harem I
2 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 471-473.
3 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 14.
, sh. 2-3.
m
OSMANLI'DA HAREM
207
1876 ylnda II. Abdlhamid'in Yldz Kasrn ina ettirmesi dier saraylar gzden
drd ve Osmanl devleti'nin ykld gne kadar btn Padiahlar bu saray mekn olarak
kullandlar. Saray'n i alemini yanstmak zere kitabmzn son blm halinde
zetleyeceimiz Saray Muallimesi Safiye nvar'n hatrat ayn zamanda bu Sarayn da
anlatm tarznda olacaktr. imdi biz, 300 ksur yl Osmanl devletinin merkez binas ve
Padiahlarn konutlar olarak kullanlan Topkap Saray'n ksaca anlatalm.
. 3- TOPKAPI SARAYI (SARAY-I CEDD- MRE) VE FA ETT
FONKSYONLAR
I-GENEL OLARAK TOPKAPI SARAYI
I '/e
til'
I
Bu bal atmamzn sebebi, bugne kadar anlatlan yanl tantmlarda ifade edildii
gibi, Topkap Saray'nn sadece Padiahlarn zevk ve elence mekn ve hatta onlara has bir
kk olmayp, ayn zamanda 300 yllk dnemde Osmanl Devleti'nin merkez ve temel devlet
saray olduunu anlatmak iindir. Bu sebeple, bu zamana kadar ounlukla yanl tantlan
Topkap Saray'n, sadece fizik adan deil ayn zamanda ifa ettii fonksiyonlar asndan da
anlatmaya alacaz.
1478 tarihinde inas tamamlanan Topkap Saray'nn dier ad Saray- Cedde-i
Ma'mre veya Yeni Saray'dr. stanbul alnd zaman ilk nce bugn niversite merkez
binasnn bulunduu yerdeki saray yaplm, sonra burada oturulmayp Sarayburnu'na yakn ve
sonradan Topkap Saray denilen saray ina olunmu, ilk yaplan saray bundan sonra Eski Saray
ve sonradan yaplan ise Yeni Saray diye anlmlardr. 1853 ylna kadar Saray Erkn ile
Harem Halknn ikamet mahalli olmutur. Saray Erkn ile Harem Halknn kimler olduunu
daha iyi anlayabilmemiz iin, nce Saray' tanmamz gerekiyor1.
Bir ad da Saray- Cedide-i Mamure olan Topkap Saray, stanbul'un en gzel yerinde,
hem Marmara denizine, hem de Boaz'a ve Halic'e nezareti olan mahalde ina edilmitir. Bu
yerin denize doru kntl olan ucuna da Sarayburnu denir. Gene deniz kysnda olup vaktiyle
yerinde ahap bir saray bulunan kaplardan birisi Topkap adn tadndan bu isim Yeni
Saraya alem olmutur.
Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; III, 515-519.
208
Yeni Sarayn inasna 1465 ylnda balanm ve 1478'de sona ermitir. Geni baheler
iinde birok binalardan mrekkeb olup her taraf surla evrilidir. Yeni Saray, Brun, Enderun
ve Harem olmak zere balca ksmdan ibarettir. Birun ksmnda sarayn bostanc, baltac,
Has ahr mensuplar, mteferrika, anigir, kapc, solak, peyk, atr ve mehterler, matbah
mensuplar, zengi aalar, ehremini, arpa emini, darphane emini, hekimba, mnec-cimba
ilh.. gibi hizmetliler bulunurdu. Bunlarn yeri, sarayn Ayasofya camii yanndaki Bb- Hmyun
diye anlan birinci kapsndan, Bab's-Saade diye anlan nc kapsna kadar olan saha idi.
nc kapdan enderun balar ve buradan da hareme geilirdi.
Topkap saraynn muhtelif ksmlar muhtelif zamanlarda yanm, tamir olunmu,
yeniden yaplm olduu gibi bir ok padiahlar da ayr ksmlar ve kkler ilavesiyle
geniletmileridir. IV. Murad'n Revan ve Badad Kk, II. Osman Kk, III. Selimin
validesi iin deniz tarafnda yaptrd kk, Abdlmecid'in yaptrd Mecidiye Kk ve saire
gibi. Bundan baka Sinan Paa Kk, Kara Mustafa Paa kk gibi vezirlerin himmetiyle
vcuda gelen ve onlarn adyla anlan ksmlar da vardr1.
Bu ksa tarifden sonra daha yakndan Topkap Sarayn grelim:
Topkap Saray, temel olarak ksma ayrlr: Brn, Enderun ve Harem. Orta Kap'dan
itibaren haremin de dahil olduu blgeye Dire-i Harm de denmektedir.
II-BRN KISMI (BRNC VE KNC YERLER) '
Brn kelimesi, manas D demek olan farsa bir kelimedir. Umumiyetle saraylarn ve
konaklarn d hizmetlere mahsus ksmna bu isim verilir ve buralarda alanlara Brun halk
veya D halk denirdi. Topkap saraynn birinci kaps olan Bb- Hmyun ile nc kaps
olan Bbssaade aras yani Birinci ve kinci Yerler Brun diye anlrd.
Brn ksmna Bb- Hmyn ile girilirdi. Bu Kap, Fatih'in yaptrd Saray- Cedid-i
mire (Topkap Saray) yi ehirden ayran ve yine ayn padiah tarafndan yaptrlan Sur-u
Sultan zerindeki kaplardan biridir. Ayasofya Camii ile III. Ahmed emesi karsndadr.
1 Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 554-555; III, 515-519; Abdurrahman eref, Topkap
Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 5, sh. 265-274; Uzunarl,
Saray Tekilt, sh. 15 vd.
OSMANLI'DA HAREM
209
ffl-
feHa-
Saltanat kaps adn da tayan bu yer, 1478 ylnda sarayn son olarak ina edilen
ksmlarndandr. Alaylarda ve protokol girilerinde bu kap kullanlrd. Kapnn zerinde en
stde besmele-i erife ve onun altnda da u -yet-i kerme yazldr1:
-ar
Bb- Hmyun i ie iki kap olup bunlarn arasnda sal sollu kapclara mahsus odalar
vardr. Baz kaynaklarda Yavuz'un Msr'dan getirdii sanatkrlara ayrlan ve sonradan
mahzurlu grldnden uzaklatrldklar odalardan da bahsedilmektedir.
Bu kapnn zeri geni bir terasa benzer. Eskiden burada Ftih'in bir kk vard. Rum
1283/1868'de yanmtr. Kap mtemilt son olarak Abdlziz devrinde tamir edilmi ve bir
hayli deitirilmi, imdiki emeler o zaman yaplmtr. 1922'de kapnn zerindeki kubbe ve
mtemilt Fransz Senegal askerlerinin sebep olduklar bir yangnda harap olmu, bugnk
hale gelmitir.
Sarayn bu kaplar eskiden Bevvbn- Bb- Hmyun denilen kapclar tarafndan
korunurdu. Bununla beraber daha XVI. Yzyln bandan beri bu kapdan giri aa yukar
serbest gibiydi2.
1 Kur'an, Hcr, yet, 45-46; yet-i Kerimenin manas da yledir: "Hi phe
yoktur ki, ehl-i cennet olanlar, cennetler ve cennetlerdeki emelerde olacaklardr.
Kendilerine, Cennet sekenesi tarafndan "Buyurunuz cennete, emniyet ve selm iinde
buyurunuz" denilecektir."
2 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni
Mecmuas, Cz, 5, sh. 274 vd.; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 15 vd.; Mehmed ipirli, Bb-
Hmyn, DA, IV, sh. 361-362.
210
Topkap Saray'nn Birinci kaps Olan Bb- Hmyn'un Dardan Grn
Ftih tarafndan yaplan ve zerinde Kur'an'dan nemli bir yet bulunan Bb-
Hmyn, Topkap Saray'nn Ayasofya Cami'i yanndan girilen ilk kapsdr. Birinci Yer'e bu
kap ile girilir, alaylarda ve protokol girilerinde bu kap kullanlr. Avrupa Krallarnn
saraylarnn kaplar zerine kadn heykelleri dikilirken, Bb- Hmyn'unun zerinde insana
hireti ve cenneti hatrlatan Kur'an yeti mevcuttur. yet-i Kerimenin manas da yledir:
"Hi phe yoktur ki, ehl-i cennet olanlar, cennetler ve cennetlerdeki emelerde olacaklardr.
Kendilerine, Cennet sekenesi tarafndan "Buyurunuz cennete, emniyet ve selm iinde
buyurunuz" denilecektir" . te Osmanl Padiahlar her saraya giride bu Kur'an yetini
okuyarak girmektedirler. (Kur'an, Hcr,
yet, 45-46)
OSMANLI'DA HAREM
211
fit girilir, k iize-|f Hali ehl-i elseke-.Ite |i,Hcr,
Topkap Saray'nn Brn denilen ksm, orta kap ile iki ayr sahaya ayrlmtr:
Birinci Saha: Birinci Yer (Bb- Hmyn le Orta Kap Arasndaki Saha=Birinci Avlu):
Topkap saraynn Bb- Hmayun denilen birinci kapsyla Bb's-Selm veya Orta Kap
arasnda bulunan alana denmektedir. Bu birinci yer'de devletin ok nemli kamu hizmetlerini
ifa eden bakanlklar ve devlet daireleri bulunmaktadr. Bb- hmyundan buraya girilince sa
tarafta daha nce var olup 1886 ylnda yanan Maliye Hazinesi ve sonra Maliye nezareti diye
a-nlan binann arsas bulunur. Yani Osmanl devleti'nin maliye bakanl 300 ksur yl burada
hizmet vermitir ve binalar da buradadr.
Bundan sonra saa, aaya doru inen yolun banda imdi mevcut olmayan izme Kaps
vard. Bu yoldan Cebe-hane meydanna inilirdi. izme kapsndan sonra Limonluk bahesi,
Saraya ait hastahane, Has frn ve Fodla frn vard. Orta kapya yakn bir yerde ise, er'
hkmler erevesinde had cezalarnn ve ksas cezalarnn tatbik edildii Siyaset emesi
veya Cellat emesi bulunuyordu. er'iye Mahkemeleri bir sulunun cezalandrlmasna karar
verdikten ve verilen cezalar da Sadrazam veya Padiah tarafndan tasdik edildikten sonra
burada siyset edilir yani tatbik olunurdu. Tam Orta kapnn nnde bulunan kesik balarn
tehir edildii Seng-i bret adl mehur ibret ta Tanzimattan sonra kaldrlmtr. O halde
Osmanl devletinin ceza infaz genel mdrl de Birinci Yer denilen bu mekndayd.
Birinci Yer'in sol tarafnda ise sra ile Simkehne'nin yerinde bulunan ve 1716 ylnda
buraya naklonulan Darphane, sonra Souk eme tarafna inen yolun banda Darphane Kaps
ve evvelce silh deposu, daha sonra Asker mze binas olarak uzun yllar kullanlan Ayairini
kilisesi, bununla sur arasnda Sim Sakalar Oca ve Hasrclar Kouu bulunmaktayd. Burada
-nemle ifade etmek gerekir ki, Osmanl devleti ve onun anl Padiah Fatih Sultn Mehmed,
Bizans'dan kalma bir Kilise olan Aya rini Kilisesi'ni hemen tahrip etmemitir. Bu binay
asrlarca Cebe-hne yani silah anbar olarak kullanmtr. Burasn Kilise olarak devam ettirdii
manas asla karlmamaldr. Bu tr iddalarn hakikatle ilgisi yoktur.
Bundan sonra Orta Kap'ya doru gidilirken Devi Kasr (yani bir nevi icra memurluu ve
Adalet bakanl) denilen ve Divan toplants srasnda her gn Kubbe vezirlerinden birinin,
verilen dilekeleri toplamak ve davaclar dinleyip dvalarn Divana sunmak zere ksaltmak ve
sraya koymak iin oturduu kk vard.
212
Yine, ayn kasrn yannda bugn Saytay diye bildiimiz ve devletin gelir ve giderlerini
kontrol eden mal bir mahkeme mahiyetinde bulunan Babakikulu dairesi, istanbul belediye
tekilat demek olan ehremini dairesi, Kzlaraas ktibinin dairesi, Birinci imrahor dairesi
hep bu tarafdayd.
Orta kap hizasnda ve sol tarafta kk bir demir kap vard ki, Meyyit (i) kaps
diye anlrd. Buradan istabl- mire'ye geilirdi. Sarayda padiahtan baka lenlerin cenazesi
bu kapdan karlrd.
Grld gibi Topkap Saray'nn Brn Blmnn Birinci yer denilen sahas, bugn bir
ka bakanlk olarak ifade edebileceimiz devlet tekiltlarnn binalaryla doluydu1. Bir ksm
insanlar, Padiahlarn evlerinin giri kaps olarak Bb- Hmyn'u ve bahelerinden biri
olarak da Birinci Yer'i gstermektedirler ki, bunlarn gereklerle bir ilgisi yoktur.
Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 5, sh. 274-299;
Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 23-27
gelir
OSMANLI'DA HAREM
213
l
Bb- Hmyn Ve Birinci Avlunun Hnernme'den Alnan Manzaralar
214
kinci Saha: kinci Yer (Orta Kap (Bb's-Selm ile Bb's-Sa'de Arasndaki
Saha=kinci Avlu): Topkap saraynda Bb's-saade ile Bb's-selm arasndaki sahaya
denmektedir.
Buraya Bb's-selm ile girilirdi. Kapnn banda ok gzel bir celi hatla Kelime-i
Tevhd yazldr. Topkap saraynn ikinci kaps olup daha ziyade Orta Kap diye anlrd. Bugn
Topkap Saray mzesinin giri kapsdr. Bunun iki tarafnda iki kule vardr. Bunlarn altnda
koruyucu kapclara mahsus odalar vardr. Bbsselm, i ie iki kapdan ibarettir. Ortasna
Kap Aras denirdi. Sadrazamlarla baz devlet erkn ekseriyetle saraydan klar srasnda
ve saraya gelirken tevkif olunurlarsa burada hapsederlerdi. Kap arasnda bir de eme vard.
Bu kapnn d Birinci yer ve ii kinci yer diye anlrd. Orta kapy Bevvbn- Dergh- li
denilen kapclar korurlard. Buradan, hkmdarlardan baka hi kimse at srtnda geemezdi.
kinci Yer, 160 m uzunluunda ve 130 m geniliinde bir dikdrtgen sahadr. Bayram ve
ulufe alaylar da burada yapld iin bir ad da Alay Meydan idi. Bu meydann drt taraf,
Divan- Hmyun binasnn bulunduu yer hari, mermer direkli ve revakldr. Burada, Orta
kapya yakn yerde bir eme vardr. Meydann sa tarafnda Matbah- mire denilen saray
mutfa bulunurdu. Sola dnlnce sarayda bir vefat vaki olduu zaman cenazenin
karlmasna mahsus Meyyit Kaps vard. Akamlar Orta kap erkenden kapandndan
bilhare girip kmak lzm gelse buradan ilendiinden Koltuk Kaps diye anlrd1. .
''. .';,.,
1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 5, sh. 274-299;
Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 23-27
OSMANLI'DA HAREM
215
Bb's-selm Veya Orta Kap Denilen Yerin Bugnk Hali
3u-
iyer
W
Eski adyla Bb's-Selm yani selmet ve saadet kaps ve yeni adyla Orta Kap, Topka-
p
saray'nn ikinci Yerine girilen Kapsdr. Bugn ziyaretiler biletle bu kapdan
girmektedirler.
Divn- Hmyn gibi Osmanl Devleti'nin ra Meclisinin yer ald ksma bu kapdan
girilir. zerinde ok gzel cel bir hatla Kelime-i Tevhd yazldr. Kelime-i Tevh-d'in hemen
altndaki
tura Sultn II. Mahmud'a aittir. Yan taraflarda grlen Turalar ise Sultn
Mustafa'ya aittir. Sa tarafdakinin altnda yazl bulunan u cmle manidardr: "Hfz- adi
er'at Hazret-i Zll-i Hod" yani er'at ve adaletin koruyucusu, Allah'n er' hkmleri icra
etmesi sebebiyle yeryzndeki glgesi. Kapnn i yznde ise, ok manal kasideler yazlmtr.
Rabibmizden niyazmz, zerinde dalgalanan bu anl bayramzn Kyamete kadar
dalgalanmaya devam etmesi, i'ly- Kelimetllah'a vesile olmasdr.
I
216
Bundan sonra Kzlar aalarndan Hac Beir Aann yaptrd Mescit ve nihayet hamam
dairesi gze arpar. Mescidin karsndaki uzun bina Has Ahr ktip ve memurlarna mahsustu.
Bilhare Harem aalar hastahanesi, Bahevanlar kouu ve Yakal Baltaclar Oca olarak
kullanlmtr. Soldaki revaklarn sonunda Harem dairesinin ve yannda Zlfl baltaclar
kouunun kaplar vardr.
kinci yerin en mhim binas ise, Divan- Hmyundur. Yani Osmanl devleti'nin
Babakanlk binas demek olan Sadret, bakanlar kurulu demek olan Divn- Hmyn ve
bakanlar demek olan vezirlerin makamlar, asrlarca Topkap saray'nn ikinci yer tabir edilen
bu sahasndayd. Divn- Hmynun ayn zamanda Yargtay ve Dantay olarak vazife ifa
ettiini de burada zikretmek icabetmektedir. O halde Topkap Saray'nn Brn Ksmnn
kinci yeri de devlete ait merkez tekilt binalaryla doluydu1.
Devletin nemli fonksiyonlarn ifa eden organlarnn yer ald BRn'da alan
personele Brn Halk dendiini daha evvel belitmitik. Sarayn Brun halk yani personeli kendi
arasnda alt ksma ayrlmaktayd:
1- Ulema snf: Padiah hocas, Hekimba, Cerrahba, Kehhalba, Mneccimba,
Hnkr imam.
2- mera Snf: ehremini, Arpa Emini, Matbah emini, Darphane Emini, Kat Emini.
3- zengi veya Rikab Aalar: Emir-i lem, Kapcba, Kapclar kethdas, avuba,
ikr aalan diye anlan akrcba, ahinciba ve Atma-cacba, imrahor, Yenieri aas,
Cebeci ba, Topu ba, Arabacba, alt blk Kapkulu Svarileri aalar.
4- Mteferrikalar.
5- Baltaclar.
6- Mteferrik hizmetliler. Peykler, Solaklar, Satrlar, Mehterler, Sakalar, Hizmet
blkleri efrad yani amarc, A, Ekmeki, Terzi vesaire, sanatkrlar yani Hattatlar,
Hakkklar, Kuyumcular, Demirciler, Silahlar ve bakalar... . '
Ksaca Osmanl Devletinin siys, asker ve mal beyni Brn Halk denilen personelden
oluuyordu. Ayr ayr tantlmas konuyu uzatacandan dolay, ayrntya girmiyoruz.
1
Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 6, sh. 329-364;
Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 27-30.
OSMANLI'DA HAREM
217
III- ENDERUN (NC YER VE DRDNC YER=BB'S-SA'DE
DHL=DEVLET BAKANLII KK) VE OLANLAR MESELES
1-Enderun Ve Devlet Bakanl Saray
Topkap Saray'nn nc kaps olan Bab's-saade veya Akaalar kapsndan sonra
balyan ksmna nc yer veya Enderun denilirdi. Kapnn n ksmnda mermer stunlara
dayanan bir revak vardr. Cluslarda, Ayak Divan denilen fevkalde divanlarda, hkmdarla
bayramlamalarda Padiahn taht buraya kurulurdu. Bayramlamalarn burada oluu Abdlziz
devrine kadar devam etmitir.
Arz kaps ve Taht kaps da denilen ve Sarayn nc kaps olan Bb's-Sa'de'nin
giride zerinde
J__a. J\ ~ Jl 4_UI 4 ".I LJL, - aj\
yeti1 yazldr. Enderun ve Birun'u birbirinden bu Kap ayrrd. Bir ad da Akaalar
Kaps idi. Buras i ie iki kap olup n ksmnda mermer stunlara dayanan bir revak vardr.
Padiahlar tahta otururken veya karken, ayak divanlarnda ve bayramlama trenlerinde
padiahlarn taht burada kurulurdu.
Abdlaziz'in ilk saltanat yllarna kadar sarayn bayramlama trenleri de burada
yaplmtr. Yine, herhangi bir sebeple Sancak- erif karlacak olsa, bu kapnn nnde st
baka zamanlarda mermer bir kapakla rtl duran delie dikilirdi. Yine bu kapnn sa
tarafndaki narn altnda padiahlarn cenaze namaz klnrd. ki kap arasnn sanda drt
be odal Kap Aas dairesi, solda ise Akaalar kouu vardr.
Enderun da kendi arasnda nc yer ve Drdnc yer diye iki sahaya ayrlmaktadr:
nc Yer: Bu kapdan sarayn nc Yeri de denilen Enderun ksmna girilir. Hemen
karsnda Arz odas vardr. Buras, Padiahlarn arz gnlerinde, eli kabulnde ve Sadrzam
deiikliklerinde Vezirleri, Kazaskerleri, Defderdarlar ve bundan baka mhim vazife alan
devlet ricalini kabul ettii salondur.
Kur'an, Nemi, yet, 30; Meali ksaca yledir: "phesiz o mektup Sleyman'dan
gelmektedir ve "Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla diye balamaktadr".
218
Bb's-S'de (Ak Aalar Kaps)'nn Bugnk Hali
"MM
Osmanl Devleti'nin Bakanlar Kurulu veya ra Meclisi mahiyetinde olan Divn-
Hmyn jnr ald kararlar bu kapdan girilince karda yer alan Arz Odasnda Padiah'a
tasdik ettirildii iin Arz kaps ve Padiah'n Kk veya Mbeyn denilen Kkn yer ald
Enderun'a buradan girildii iin Taht Kaps denilen Bb's-Sa'de'nin zerinde
yeti yazldr. Meali ksaca yledir: "phesiz o mektup Sleyman'dan gelmektedir ve
"Rahman ve Rahm olan Allah'n adyla diye balamaktadr". (Kur'an, Nemi, yet, 30 ).
Enderun
ve Birun'u birbirinden bu Kap ayrrd. Bir ad da Akaalar Kaps idi. Reslllah'n "Her
i ki,
Bismillah ile balamaz, onun neticesi kadktr ve hayrszdr" hadisini bilen Osmanl
devlet
adamlar, Devlet Bakanl Sarayna girerken bu manay dnmek istemilerdir. Bu
Kapnn
nnde Sancan dikildii delik bulunmaktadr. Bu delie dikilen Osmanl Sanca,
asrlarca 24
milyon km2'lik topraklara hkim olmutur.
OSMANLI'DA HAREM
219
Arz odasnn arkasnda III. Ahmed'in yaptrd ktphane bulunmaktadr. Buna bakan
tarafta Osmanl padiahlarnn altn yaldzla yazlm isimlerini tayan byk levha vardr.
Babssaadeyi, Kap aas denilen Bbs-saade aasnn gzetimindeki aalar beklerdi. Bu
yzden bir ad da Akaa-lar Kaps idi.
nc yer, bir dikdrtgen eklindedir. Bunun n kenarnda Akaalar kaps, sa
kenarnda Seferli kouu ve Byk Oda ile Hazine-i Hmayun, kar kenarnda Kiler Kouu ile
Hazine Kouu ve aralarnda Drdnc Yer'e giden st kapal, merdivenli yol, sol kenarnda
Hrka-i Saadet ve sair mukaddes emanetlerin durduu Has Oda ve Enderun aalarnn mescidi,
Kk Oda ile Kuhane denilen Padiahlarn hususi mutfa ve asl harem dairesine geilen kap
vardr. nemle ifade edelim ki, Osmanl devyleti'nin maddi hazinesi demek olan Hazine-i
Hmyn, Enderun Mektebi ve de manev hazinesi demek olan Hrka- Sa'det buradadr. .-
...
Drdnc Yer: Tamamen Boaziine ve Marmara'ya nazrdr. Cumhurbakanl Kk
Makamndadr. Badad Kk, Revan Kk, Kara Mustafa Paa Kk, Mecidiye Kk ve lle
bahesi buradadr. Ayrca set zerinde Sultan brahim'in yaptrd Snnet Odas ve tfaiye
Kk bulunmaktadr1. . , : . :
2- Enderun'da alan Devlet Bakanl Personeli Ve Olan Kavram le lgili
arptmalar
A) Kelimelerin Manalar arptlmaktadr
Bilindii gibi, "Herkes kendi aynasnn mhedtna tbi'dir". Baz ke yazarlar,
Osmanl Padiahlarn veya baz Osmanl Devlet adamlarn, sapk ilikiler iine girdiklerini
zannederek, Osmanl Tarihileri tarafndan u-zun uzadya incelenen ioian meselesini
dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan
Enderun'da yani Saray'da alan devirme grevlilere, endern personeline veya dier bir
ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda
Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 7, sh. 393 vd.; Sertolu,
Osmanl Tarih Lgati, sh. 142-143; Uzunarl, Saray Tekilat, 297-339; Bkz. Hzr bin ilyas,
Letif-i Endern (Tarih-i Enderun), istanbul 1276; lk Akkutay, Endern Mektebi, Ankara
1974.
220
da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, ismail Hakk Uzun-arl'nn Kap
Kulu Ocaklar adl iki ciltlik Kitabn inceleyebilirler1.
i olan kelimesini rezil hallere ve cins sapklklara yorumlayanlara, burada ksaca
cevap vermek icabedecektir.
Bir ksm yazarlar, Padiahlarn Enderun denilen i Saray'da kendileriyle gayr-i meru
mnsebette bulunduklar i olanlar denilen gen ve gzel delikanllar bulundurduklarn ve
hatta bunlar bakalarndan kskandklarndan dolay bazlarnn yzlerini dahi rttrdklerini;
baz Osmanl Padiahlarnn ise tamamen erkek dkn olduklarn utanmadan kaleme
almaktadrlar2. Ayrca Kbsnme ile ilgili iddialar da bunun gibi samadr.
imdi iddia sahiplerinin delil olmak zere Kbusnme'den ve Yavuz Sultn Selim'in kz
Fatma Sultn'a ait bir mektuptan nakledilen cmleleri ve bunlar nasl arpttklarn gzler
nne sererek, dier arptmalarn da bunlar gibi olduunu okuyucuya anlatmak istiyoruz:
ddia sahiplerine gre, Osmanl Hareminde btn arpk ilikilerin yannda Padiahlarn
ve Enderun halknn erkeklerle ve hem de i olan denilen Saray Hizmetlisi olan erkeklerle
arpk ilikileri vard. IV. Murad bunlardan biriydi. "Btl tasvir, safi zihinleri iyice tadll yani
saptacandan", biz tasvir yerine bunlarn iki iddiasna cevaplandrmak istiyoruz. ddialarn
isbat iin getirdikleri nemli bir delil u:
Ziyar Oullarndan Emr Keykavus tarafndan 475/1082 tarihinde olu i-in
Nasihatnme tarznda telif edilen Kbs-nme adl bir kitabdan alnan bir cmledir. ddiaya
gre, Osmanl Padiahlar tarafndan da benimsenen bu Kitap'taki tlerden kadnlarla cins
mnsebetle ilgili olanlarndan birisi udur: "Ve yaz olunca avretlere meylet, kn olanlara ki,
salk ve esenlik i-inde olasn. nk olan teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse
sala zarar verir. Ve avret teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur"3.
Bunlardan bazlar, bata IV. Murad olmak zere, baz Osmanl Padiahlarnn yazlar
kadnlarla ve klar da erkeklerle beraber olduklarn iddia etmektedirler. Kbsnme'nin
XIV. yzyl yani Ftih'in babas II. Murad zamannda Mercimek Ahmed tarafndan yaplan
tercme olduunu ve o zamanki ifadeler kullanldn kendileri de kabul etmektedirler.
' Uzunarl, Kap Kulu Ocaklar, c. l-ll.
2 Mesela bkz. Tokmakolu, Erdoan, Osmanl Kadn Alemleri, istanbul 1991; Meral
Altndal, Osmanlda Harem, istanbul 1993, sh. 163-165; Hiylmaz, Ergun, Eski istanbul'da
Muhabbet, istanbul 1989.
3 Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163; Kr. 37-40.
OSMANLIDA HAREM
221
Daha da ileri giderek, bu iin Osmanl damadlarna kadar uzandn ve hatta Yavuz'un
kz Fatma Sultn'n bu yzden ilk kocas Antalya Sancak Bei Mustafa Paa'dan ikyet
etmektedir. Fatma Sultn'n kime yazld belli olmayan bir mektubundan aldklar u cmleyle
iddialarn isbt etmeye kalkrlar. Cmle udur: "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim
yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile
atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir"1. Bu cmleler ile de
kasdedilen Osmanl beylerinin erkekler ile iliki kurduklarn isbat etmektir. Ancak bu
mektubun XV. yzyla ait olduunu kendileri de kabul etmektedirler. Bu arada unu da ifade
edelim ki, konuyla ilgili arptmalarn bana bir yazarn "nk siz kadnlar brakp ehvetle
erkeklere yaklamaktasnz" mealindeki ayeti koymas ve dipnotta da 80-84. yetleri vermesi
ok manidardr2.
imdi gelelim meselenin izahna:
nce bir konunun izah gerekiyor: Kur'an'dan nakledilen yet, Hz. Lut'un livta
gnahn ileyen kendi milletine syledii bir szn parasdr. Tamam yledir: "Siz, sizden
evvelki insanlarn ilemedii bir fuhu ve byk gnah m iliyeceksiniz? nk siz, kadnlar
brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz. Gerekten de siz arlklar iine giren bir
milletsiniz"3. Kur'an Hz. Lut'un bu szlerinden sonra kavminin kendisini memleketten
karmak zere harekete getiklerini ve ancak Yce Allah'n bylesine arla giderek livta
suunu ileyen Lut Kavmini iddetli bir azapla azaplandrdn beyn buyurmaktadr.
Nakledilen yet meali ile konunun hi bir msbet alakas olmad aka grlmektedir.
Gelelim ikinci hususa; Bilindii gibi, her zamann bir lehesi ve konuma terimleri vardr.
Yani kelimeler farkl zamanlarda farkl manalarda kullanlmaktadr. Erzurumlular, "Misafiri
yola vurmak" tabirini kullanrlar; herhalde bundan maksat, misafiri kaldrp yola arpmak deil,
uurlamak manas anlalmaldr. Azeriler, "Kulluun edeyim" demektedirler; bunun manas da
senin klen olaym deil; sana nasl yardmc olabilirim manasna olduu atktr.
te hem Kbusnme'de ve hem de Fatma Sultn'n mektubunda geen olan
kelimesinin de manas arptlmaktadr. Zira XIV. ve XV. asr Trke metinlerde olan
kelimesinin manas, bugn kullanlan manadan nemli de-
1 Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163-164, 37-40
2 Kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, istanbul 1959, sh. 76-
78; Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 37-40; Bkz. Kur'an, A'rf, yet, 80-84
3 Kur'an, A'rf, yet, 80-81
222
recede farkldr. Temel kaynaklardan anladmza gre, bu asrlarda "olan"
kelimesinin iki temel manas vardr: "olan" kelimesinin birinci manas, cins ayrt etmeksizin
"ocuk", ikinci manas ise, yine erkek olsun kz olsun "gen" demektir. Bu kelimenin srf erkek
cinsi karlamaya balamas, bundan sonraki devirlerde sz konusudur1.
Buna delil ok ise de, en gzel delil, Erzurumlu Mustafa Darir'in XIV. yzylda yani
Kbusnme'nin Trke'ye tercme edildii asrda kaleme alnan Yz Hadis Tercmesindeki u
ifadedir: "Bu kez Resul Hazreti cevb verdi, buyurd kim, "Evlenn unun bigi avretler ile kim,
erden kamaz ola, olan dourgan ola, mmetim ok ola kim, ben mmetimin okluu ile
fahrlanurum yarn kyamet gnnde"2. Yani "ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla
evlenin." 3.
1 Bu kymetli zet, eserin birinci basksn inceleyen ve ok nemli kabul ettiim bir
deerlendirme yazs gnderen, deerli meslekdam Dr. Musa Duman'a aittir. Ayrntl bilgi
iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, Sy.
XX.
2 Ma'kl bin Yesr adl sahabenin naklettiine gre, bu Hadis-i erifin tamamnn
bahsettiimiz asrdaki Trke'ye tercmesi yledir ve bizim iddilarmz isbt edecek ok
sayda kelime gemektedir:
"Resul Hazretine -Sallellhu Aleyhi Ve Sellem- bir kii geldi. Eydr: Y Reslellah! Bir
avret buldum, gkek, hem asl ho, ill olan eylemez (yani ocuk dourmaz). Evlenrin, ne
buyurursan? dedi. Resul Hazreti buyurdu: Ol avreti alma. Bir zamandan sonra ol kii yine geldi
kim, ol avretti alaym m Y Reslellah? dedi. Yine destur vermedi. nc kez ol kii yine
geldi. Alaym m Y Reslellah? dedi. Bu kez Resul Hazreti cevab verdi, buyurdu kim:
.
"Evlenn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola; olan dourgan ola, mmetim ok
ola kim, ben mmetim okluuyla fahlanurn, yarn kyamet gnndedir"
Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A; Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, V, sh. 2923-2926
3 Ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine,
Trkiyat Mecmuas, Sy. XX. Deerli meslektamzn u tesbitleri de ok nemlidir:
"Edebiyat Fakltesi rencisi olduum yllardan beri zaman zaman duyduum ve okuduum,
Divan Edebiyatnda bir ksm irlerin olanc olduklar sulamas karsnda, ta o zamanlar bir
phe ve bu pheyi bertaraf edecek alma konusunda bir sorumluluk duygusu kaplamt
iimi. Akademik hayatmn ilk yllarndan itibaren, byle bir eyin gereini renmek iin
aratrmaya baladm. Neticede, "olan" kelimesinin anlamyla ilgili olarak sizin aklamanz ve
yorumunuzla benim tarih kaynaklardan faydalanarak vardm sonu birbirine mutabktr."
OSMANLI'DA HAREM
223
Birinci Blm'de de ifade ettiimiz gibi, tesbitlerimizi pekitiren bir husus da, Kbus-
nme'yi tercme eden mtercim ile Yz Hadis Tercmesini yapan mtercimin ayn asrda yani
Ftih Sultn Mehemd'in babas II. Murad zamannda yaam olmalardr. Zaten Tarama
Szl bata olmak zere, filolojik kaynaklar da bu dediklerimizi dorulamaktadr. Ancak
kelime oyunlaryla tarihi ve slmiyeti ktlemek istiyenlere, elbetteki diyebileceimiz fazla
bir ey yine de bulunmamaktadr. Bizi asl zen husus ise, Uluay gibi bir aratrmacnn da
ayn dedikodulara nem vermesidir ve hatta Harem II Kitabnda yalanladn Harem Hayatnn
i Yz adl eserde dorulama veya sadece nakilde bulunma yoluna girmesidir.
224
XIV. Asrda Olan Kelimesinin Gen Kz Ve Erkek Manasna Geldiine Dair Hadis-i
erifin Tercmesi (Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi, Millet Ktphanesi, Ali
Emir, er'yye Blm, No: 1287/1, Vrk. 24/B-25/A)
1
;\2/ v^v ^ v3T\ - -^> v^v VT *5 i_ v^ "JJ ^xi,v v\ ? x!.yx \.^? vw^ \rp \^?
1^ v-i ^? ^ -i)v^ ^f-;? v v^v
OSMANLI'DA HAREM
225
is-i e-
s.Ai
l'.ft
'T
iv
Ayrca u cmle de bu konuda aktr: "Eer olan kzsa, kz dourmu avrat sdn
emzireler; eer er ise er olan dourmu avrat sdn emzireler." 1. O halde XIV. ve XV.
asrlarda olan tabiri gen kz ve erkekler iin ve avrat tabiri ise yal kadnlar iin
kullanlmaktadr. Nitekim Kbs-nme'nin asl dili olan Farsa'daki olan kelimesinin karl
olan gulam kelimesinin de manas byle zikredilmitir: ."Gulm; ocuk ve gen demektir.
Doutan genlik dnemine kadarki safha"2. Bugn de "kz olan kz" ifadesinden bikri zail
olmam (evlenmemi,sebette bulunmam) gen kzlar manas anlalmakta ve
kasdedilmektedir.
Bu giriten sonra Kbsnme'deki ve Fatma Sultn mektubundaki ifadeler daha iyi
anlalmaktadr:
Kbus-nme, biraz evvel de belirttiimiz gibi, bir Nasihat-nme mahiyetindedir. Her
konuyu yet ve hadislerle veya eski devlet byklerinin ahlak esaslaryla ssleyerek evladna
nasihatta bulunan bir devlet adamnn nasihatlar durumundadr, ite Kbsnme'nin 15. Kitab,
ahlak bir konu o-lan Kar-Koca Mnsebeti hakkndaki tavsiyeleri ihtiva eylemektedir.
Buradaki tavsiyelerden biri de, birden fazla hanm bulunan ve cariyeleri de var olan oluna
yapt u tavsiyedir: "Ve yaz olcak avretlere meylet ve kn olanlara; ta ki, ten-drst
olasn. Zira ki, olan teni ssdur, yazn iki ss bir yere gelse teni azdur ve avret teni
sovuktur, kn iki sovuk bir yere gelse teni kurudur. Vesselam."3. Yani birden fazla kadnlarn
olmas halinde, yazn ksmen yal kadnlarla ve kn da gen kadnlarla beraber ol ki, salk ve
esenlik iinde olasn. nk gen kadnn teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala
zarar verir. Ve gen olmayan kadnn teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni
kurutur. imdi bu manay arptarak, erkeklerle beraber olmay tavsiye manasn karmak,
ilimden ve dilden haberdar olmamak demektir.
Fatma.Sultn da, -kocasnn, gen cariyelerle beraber olup kendisine iltifat etmediini
yazmaktadr. "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki, beni bir
kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii
gc olanlar derdinedir". Bu cmlelerle kendisini bir kpek yerine bile koymadn, anasndan
baba-
Ahmed,
' Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Ktphanesi, No: 557, Vrk.
10/B; Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, V, sh. 2923-2926.
2 Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737.
Emir Keykavus, Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle, Nere
Hazrlayan, Orhan Saik Gkyay), Ankara 1974, sh. 112-113
226
sndan zorla cariye diye ald gen kadnlarla beraber olduunu Osmanl Padiahna
ikyet etmektedir. Gen kz cariyeler ile beraber olmak demek olan "ii gc olanlar
derdinde olmak" manas nerede? Erkeklerle beraber olmak manas nerede?1. Bu iddialar ileri
sren yazarlar da biliyor ki, braknz bir Osmanl damadnn arpk iliki kurmasn, Sultnlar
ile evli iken baka kadnlar ile evlenmeleri dahi fiilen yasaklanmtr. Ancak szkonusu
mektubun manasn anlamyanlar, bir ksm ifadeleri kendilerine gre yorumlamaya
kalkmlardr2. leride sultnlarn evlenmeleri konusunda meseleyi inceleyeceiz.
B) Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Ve Yazlyor
Btn bu iddialara imdi de Osmanl Devlet Tekilatndaki olan Meselesi asndan,
ksa ekilde cevap vermek zaruret haline gelmitir:
Evvel, iolan kelimesini tarif etmek gerekmektedir, iolan, Enderun denilen
Saray'da alan zenle ve dikkatle seilmi saray grevlilerine denmektedir. Osmanl
tarihinde, Topkap, Galata, brahim paa ve Edirne Saraylarnda yetitirilen ve zamanla
muhtelif devlet hizmetlerine kan devirmeler olarak tarif edilmektedir. Bunlara Saray
Acemi Olanlar veya Celeb de denmektedir. Bir de Yenieri Ocann acemileri vardr; aslnda
bunlara da i olan dense de, bunlar Saraydakilerden ayrmak iin Sadi ad verilmektedir3.
O halde i olan, bir terimdir. Olan denilmesi, illa da kt niyetle seilmi gen ocuk
manasna gelmez. Belki Enderun denilen Saray'da istihdam edilmek zere esirler arasndan
seilenlere ve husus olarak getirilen devirmelere denmektedir, i olan denmesi,
Saray'da istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca burada istihdam edilecek
devirmeler, Enderun Mektebinde yetimektedirler. Yani Enderun ayn zamanda devlet ada-
Bkz. Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 31, Maalesef, Harem
konusunu derinlemesine inceleyen Uluay da ayn hataya dm ve Fatma Sultn'n beyi
Mustafa Paa'y cins sapk olarak vasflandrmtr. Halbuki Mustafa Paa, gen cariyelerle
beraber olup Fatma Sultn' ihml ettiinden ondan ayrlmlardr; Bkz. Uluay, Ha-rem'den
Mektuplar, sh. 44-47; Kr. Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, sh. 163-164, 37-40
Bkz. Uluay, M. aatay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 49
vd.
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 159; Uzunarl, Saray Tekilat, 297 vd.
VE OSMANLI'DA HAREM
r olduunu Osmanl raber olmak demek |' Erkeklerle beraber ir da biliyor ki, brak-
ie evli iken ba-1 Arak szkonusu jlne gre yo-lusunda me-
les, Bilinmeden
Me-
Endern |safay grevlilerine ve Edirne ; kan dev-anlar veya Celeb bunlara n Sadi ad
veril-
tle seil-istih-
|olarak getirilen im edilmele-En-
la devlet ada-
: Maalesef, Ha-
Fatma Sultn'n
a, gen cari-
lUluay, Ha-
B-164,37-40
llz, sh. 49
OSMANLI'DA HAREM
227
m yetitiren bir faklte durumundadr. Nitekim buradan yetien devlet a-damlar
arasndan paalar, belerbeiler ve sancakbeleri oka kmtr.
kinci olarak, baz yabanc seyyahlarn ve bir ksm slm dman tarihilerin
anlattklar gibi, Enderun yani Saray'da almak zere yetitirilen i Olanlarnn yakkl
olmas, Padiahlarn gayr-i meru arzularn tatmin iin deildir. Belki Saray'da yani
Osmanl Devleti'nin en geni snrlara u-lat dnemlerde toprak alan 24 milyon km2yi bulan
bu muhteem devletin Devlet Bakanl saray demek olan bu mahalde alacak personel
dikkatle seilmeliydi. Bugn bile babakanlk ile cumhurbakanl Kknde alan personel ile
normal bir devlet dairesinde alan personelin ayn zelliklere sahip olmadn, aslnda bu
iftiralar kitaplarna alanlar da bilirler. Gerekten i Saray'da alacak personel, sr tutmal,
eli aya dzgn olmal, yalanc olmamasna gayret gstermeli ve hin insanlar olmamalyd. te
btn bu zelliklere sahip devirmeleri i olan adyla tesbit edebilmek iin bugn Krimonoloji
veya benzeri ilimlerin yerine Osmanl dneminde de lm-i Sm veya ilm-i Kyafet denilen bir
ilim dal vard. Elinin ayann gznn kulann zelliklerine gre, bir insann ahlaki yaps az
ok tesbit edilmekteydi. te Enderun denilen Saray'da alacak i olan ad verilen
personel, bu konuda uzman olan kiilerce seilmekteydi. Glmn veya i olan denilmesinin bir
sebebi de, burada bugnk gibi kadn personel altrlmamasndandr. te ilm-i Sima veya
lm-i Kyafet tabir edilen bu ilimle ilgili Kbs-nme'den baz tesbitler:
"insan satn almak kuvvetli ilimdir. nk onlarn ierdeki ayb dardaki aybndan ok
olur. Hem ok kullar vardr ki, alrken bir bakta gzel grnr; ama ferasetle bakarsan irkin
grnr.
Geldik imdi akll, devletli ve talihli olan kulun nianlarna... Boyu doru olsun, boynu
dk ya da kambur olmasn. imanlkta ve zayflkta orta olsun. Sa da orta olsun, yani ne
ok sert ne ok yumuak olsun. Yznn renginini ak ak, kzl kzl olsun. Ayas yass,
parmaklarnn aras ak ve gzlen el olsun. Ak gnll, gle yzl olsun. Bu dediim
nianlarn olduu her kulu, ilim retmeye, yazcla, khyala, hazinedarla ve her ne ie
koyarsan koy, gayet inanlr ve gvenilir olur"1.
Bu arada hadm alrken de lm-i Sima denilen ve insanlarn fizik zelliklerinden onlarn
ruh haletlerini ortaya karmaya yarayan baz zellikler arandn, Saraya alnan hadmlarn
ok eskiden beri bu ilmi bilen insanlarn e-lemelerinden getiini, Kbus-nme'deki u
tavsiyelerdan anlyoruz:
' Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml,
c. I, stanbul, 1001 Temel Eser, sh. 219-221; Orhan Saik Gkyay Neri, sh. 144 vd.
228
"Geldik imdi hadm olarak istihdam etmek iin alacan kulun nianlarna... Gayet kara ve
eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf, derisi kuru, sa yufkack, dileri seyrek,
sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu br ve
boynu ince olsun. Bu dediimi gibi olunca sarayda hadm olmaya yarar. Amma sarayda ak hadm
olmas gerekmez. Hele ki benzi kzl olursa. Sonra gayet sakn sarn hadmdan, ok ekin bu
cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve yaarr olursa. Derler ki, kendi sever avreti ya
da bakasna sevdirmek iin pezevenklik eder. Hsl bunun gibiden hayr gelmezmi."1.
; .
Btn bu sylenenleri brahim Hakk Hazretlerinin Ma'rifet-nmesi'nden setiimiz u
beyitler tasdik eylemektedir:
Eri omuzlu kii Sadr kk olann Arkas yass kii Aya enli kii
Erilik olur i Hulk da beddir ann. Oldu sefhet ii. Cevr cefdr ii2.
Gnmzde zellikle Hukuk Fakltelerinde okutulan Kriminoloji ilmi de bu esaslar
zerinde kurulmutur ve suluyu tesbite yaramaktadr.
nc Olarak, i Saray'da alan i olanlar yakkl genlerden o-lumas sebebiyle,
Padiah asndan deil, kendi aralarnda muhtemel bir gayr-i meru durumdan saknmak iin
ok dikkat ekenlerin yzlerine pee rtmesinin emredilmesi doru olabilir. Ancak bu
Padiahn onlar bakalarndan kskanmalarndan dolay deil, bu konudak er' bir hkmn
tatbikinden ileri gelmektedir. Gerekten slm hukukunda bir hkm vardr: "Gen bir hoca
veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz kalmasn; zira nefis insan
ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler, yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr
genlere bb- emred denilir"3. Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl
Padiahlar uymular ve bir ksm saray grevlisi iolanlarna yzlerini pee ile rtmelerini
emretmilerdir. imdi soruyoruz, Kur'an'n emrine uymak iin gsterilen bu hassasiyet
yorumlara gitmek nerede?
Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla z Krml, c.
I, istanbul, 1001 Temel Eser, sh. 222; Orhan Saik Gkyay Neri, sh. 144 vd.
ibrahim Hakk, Ma'rifetnme, istanbul, Sultan Read Dnemi Basks, sh. 212-213 3
ibn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI; Kr. Pakaln, Tarih Deyimleri, II, sh. 28-29.
OSMANLI'DA HAREM
229
!<&
. Da-
o-lbir
len t bir
Drdnc olarak bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz: Biraz sonra anlatacamz
gibi, i olanlar, deiik hizmetleri grmektedirler. Bu hizmetlerden biri de Has Oda'nn
hizmetleridir. Has Oda, Padiahn i olanlar ile beraber olduu ve gayr-i meru hayat yaad
bir mekn deildir. Biraz sonra Has Oda'nn mahiyetini renince byle bir iddiadan
titrememek mmkn deildir. Gerek Has Oda, Enderun odalarnn birincisi ve en itibarls
olup Ftih tarafndan personel mevcudu otuz kii olmak zere kurulmutur. Daha sonra dier
Padiahlar tarafndan geniletilmitir. Harem'de deil Enderun'da yer almaktadr. Has Oda'da
Hrka- Sa'det ve dier mukaddes emnetler bulunmaktadr. Has Odallarn asl vazifeleri de
Hrka- Sa'det Diresini s-prmek, tozunu almak, mbarek gecelerde gzel kokularla
donatmak ve gl suyu serpmek, Kur'an- Kerim okumak, Padiaha ait hizmetleri grmek yani
Saray iinde Padiahn husus personeli olmaktr. imdi bu mana ile, ileri srlen iftiralar
arasnda ne mnasebet olabilir? Bylesine ulv gayelerle istihdam edilen personeli Padiahn
erkek cinsel arkadalar diye takdim etmek, eytann dahi aklna zor gelen bir iftiradr1.
Ksaca, nc ve drdnc yerde hizmet eden personele iolanlar, Enderun aalar,
Glmnn- Enderun veya ksaca Enderunlular denirdi. Bu devlet bakanl Saraynda
alanlara da i olanlar denmekteydi.
Enderun'a alnacak devirmeler, Edirne Saray, Atmeydan veya ibrahim Paa Saray ve
Galatasaray iolanlar arasndan ve bazan bizzat hkmdar tarafndan seilirdi. Maamafih
bazan da bunlarn haricinde esir edilen asilzade ocuklar, Bonak ve Arnavut devirmeleri ve
hkmdarlarn ahsen beenip setikleri kimseler de Enderuna alnrd.
Enderunda iolanlarna mahsus alt oda veya kou vardr ki, derece srasiyle
unlardr:
1-HasOda :
2- Hazine Odas. ;
3-Kiler Odas.
4- Seferli Kouu. ,
5-Doanc Kouu. . , .
6-Byk ve Kkodalar. ., , ,. ; .-.. ..
Hepsine birden Yeni Saray olanlar da denilen Enderunlular Dola-mal ve Kaftanl
olmak zere iki ksmdlar. Byk ve Kk odallara dola-
322-335.
230
^
mal, brlerine kaftanl denirdi. Bu da, giydikleri elbiseden tr idi. Yeni Saray
olanlarnn maandan baka, btn giyecek ve yiyecek ihtiyalar da saray tarafndan
temin olunurdu.
Hane-i kebir ve Hane-i sagir diye de anlan Byk ve Kk odalara, Acemiolan
yetitiren saraylardan ilk gelenler verilirlerdi. Burada mteaddit hocalardan ders grrler,
Trk-slam kltr ve akidesiyle yetiirlerdi. Bundan baka, gre, atlama, me, ok gibi talim ve
sporlarla da megul olurlard. En yallar on be yanda bulunurdu. Bu oda olanlar zaman
gelince, Seferli Kouu'na naklolurlar, buraya geemiyenler kmalarda sekiz ile yirmi ake
yevmiye ile Svari Ocaklarnn Sipah veya Siiahdar blklerine karlard. Bu odalar 1675
ylnda lavolunmutur. Seferli kouu krk kiilik idi. IV. Mehmed zamannda ilga edilmi
olduklarndan sonralar ismine rastlanmamaktadr. Bunlarn mirine Doanba denirdi.
Seferli kouunun bir ismi de Hane-i seferli idi. IV. Murad Revan seferine giderken,
1635 tarihinde bir ksm byk oda olanlarn ayrp burasn tekil etmiti. Burada tahsil
seviyesi yksek olup ayrca musikiinaslar, hanendeler, kemankeler, tellklar, amarclar
buradan yetiir. Dilsiz, cceler, soytarlar da bu koua mensup idiler. Buradan birok alimler
de yetimitir. Mevcutlar yz kadar olup mirleri Saray Kethdas idi. Kdemlileri Kiler o-
dasna geer veya en az yirmi, en ok 35 aka yevmiye ile Sipah blne karlard. Bu kou,
1831 ylnda ilga olmutur.
Kiler kouu Fatih devrinde kurulmutur. miri Kilerciba veya Ser kilr-i hassa
denilen kimse idi. Vazifesi Padiahn yemeini nne koymakt. Kilerkouu iolanlar,
hkmdarn ve harem halknn ekmek, et, yemi, tatl, erbet ve saire gibi eylerini hazrlar ve
saklarlard. Adetleri otuz kadard. Bu kouta bir de kk revir vard. Kiler kouunun en
kdemli olan terfi ederse Has odaya, brleri ise hazine odasna geerlerdi.
Hazine kouu veya odas, Fatih devrinde kurulmutur. Mevcudu 60 kadar iken XVIII.
Yzylda yze, hatt yzelliye kmtr. mirleri Serhzin-i Enderun denilen Hazinedarba
idi. Hazineliler, Enderun hazinesini muhafazaya memurdurlar. Odann en kdemlileri terfi
ederse Hasodaya geer, dar karlarsa Mteferrika olurlard. br olanlar, kmalar da
nadiren Mteferrika, daha ziyade, anigir olurlard. Kdemsizleri Kapkulu Svari
blklerinden Sipahi blne verilirlerdi.
Hasoday da Fatih yaptrm ve tekiltn o kurmutur. Enderunun en muteber birinci
odasyd. Bir ad da Hane-i hast. Buradaki olanlarn says otuz ile krk arasnda deiirlerdi.
Has odann miri has odabayd. Ondan sonra srayla Siiahdar, uhadar, Rikabdar, Tlbent
Gulm, Miftah Gulm
OSMANLI'DA HAREM
231
Bunlarn ilk drdne arz aalar veya ar erkn-i havass- cvani denirdi. Alt aaya
birden ise Erkn- Havass- Cvani ad verilirdi.
Has odaya, Hazine, Kiler ve Seferli odalarndan geilirdi. Bir de padiahn emriyle
defaten bu odaya alnmak mmkn idi. Hasodallarn asl vazifesi Hrka-i erif odasnn
sprlmesi, tozunun alnmas, muayyen ve mbarek gecelerde d aac yaklp gl suyu
serpilmesi, Kur'an- Kerim o-kunmasyd. Gene, ibriktar, Berberba, Kahveciba, Sr Ktibi,
Hnkr mezzini gibi hizmetliler de Hasoda efrad arasndayd.
kmalarda Hasodallarn alt byk aadan gayr kdemlileri Mteferrika, acemileri
anigir olurlard. Bazan bunlara sancak beylii de verildii olurdu.
Enderunda bu koular halkndan baka i olan olarak seyyar hizmette kullanlan bir
de Zlfl Baltaclar vard.
Enderunun birinci kouu olan Has Odann altbyk aas, byk devlet
memuriyetleriyle ktklar ve daha aa derecelerle kanlar da zamanla bu cins vazifelere
namzet olduklar iin Enderun uzun zaman devlet ricali yetitiren bir mektep vazifesini
grmtr. Bundan baka birok hattat, nakka, musikiinas, kemanke, lim air ve sanat
sahibi kimseler bu ocaktan yetimilerdir. Enderunlular, birbirlerini ok tutarlar ve d
hizmetlerde de bu rabtay muhafaza ederek birbirlerini korurlar, grp gzetirler ve
kayrrlard. Sarayda bulunduklar mddete evlenemezler ve geceleri darda kalamazlar,
esasen husus msaade olmadka saraydan ayrlamazlard1.
297-339; Kr. Pakaln, Tarih Deyimleri, I, sh. 533-540
232
Topkap Saray'nn 184O'l Yllarda Bb- Hmyn'dan Grlen Manzaras (Babakanlk
Osmanl Arivi, Sultan Abdlaziz Albm)
Sultn Abdlaziz zamanndaki Topkap Saraynn halini grntleyen bu resimde, ilk
grlen kap, Bb- Hmyn'dur. Kapnn arkasnda sada grlen bina ise, Maliye
Nezreti'inin ilk binalardr. Maliye Nezreti'nden sonra uzanan bir katl binalar ise, Saray'a
ait hastahane ve fodla frnlardr. Birinci Yer denilen ve resimde genie yer alan meydanda
Cebe-hne yani silah deposu olarak kullanlan Aya irini Kliesi, Ayos Siemos Stunu, baz temel
ve setlerden baka Bizans Devrinden kalma hi bir ey bulunmamaktadr. Resmin daha
ilerisinde Orta Kap veya Bb's ve arkada da Topkap Saray'nn ikinci ve nc Yerleri
genel olarak grlmektedir. te Osmanl Devletinin 300 sene idare edildii, devlet binalarnn
nemli ve byk ekseriyetinin yer ald Topkap Saray'nn orijinal hali byledir. Dikkatimizi
eken nokta, o dnemde Topkap ve evresinin sahip olduu dzendir. Maalesef bugn, bu
dzen kalmad gibi, bir tarafdan da Osmanl eserleri yok edilirken, Bizans eserlerinin
yeniden ihysna allmaktadr.
KOSMANLI'DA HAREM
OSMANLI'DA HAREM
233
len Manzaras
Topkap Saray'nn Haritas (TOEM, Abdurrahman eref)
inlen * neve
234
Topkap Saray Plan
1. Bb's-Selm, Orta Kap 24. Divn- Hmyn (Kubbealt
24a. Divan Yeri 24b. Divan- hmyn Hocalarnn Yeri
24c. Defter-hne 40. Bb's-Sa'de, Ak Aalar Kaps
41. Bb's-Sa'de Aas Dairesi 55. Arz Odas
Harem'in Plan
12. ehzadeler Mektebi 13. Dr"s-Sa'de Aas Dairesi
17. Harem'in Cmle Kaps 20. Valide Sultn Tal Ve Kaps
36. Valide Sultn Dairesine Giri 66. Kadn Efendiler Dairesi 69. Mbeyn
(Padiah Kk).
OSMANLI'DA HAREM
235
. 4- HAREM- HMYN DRES (PADAHIN EV)
imdi hakknda ok dedikodular yaplan ve Osmanl dmanlar tarafndan bir gayr-i
meru zevk lemi diye tantlmaya allan Harem diresini yani Padiahlarn ailelerinin kald
konutu tantacaz. Bu tantacamz Harem dairesi, 300 yl boyunca Topkap Saray'nda
Padiahlarn ikamet ettii mekndr. Bu tantmay yaparken, bir ksm turist rehberlerinin ve
hatta baz grevlilerin harem dairesi ile alakal ahlaksz tasvirlerine de yer yer deinecek ve
onlarn yalan ve iftiradan ibaret olduunu grmeyen gzlere gstermeye alacaz.
Anlattklarmzn havada kalmamas iin, Harem Dairesini adm adm gezdik ve usta bir el ile
Harem'de mutlaka hatrlarda tutulmas gereken baz fotoraflar aldk. Bunlar da yeri
geldike kitabmza ve koyacaz. Nazar adan en nemli kaynamz Abdurrahman erefin
TOEM'-deki makalesidir1.
Harem'in Kaps: Harem-i Hmayunun veya harem dairesinin balca kaps kinci yer
denilen meydanda Kubbealt ile Zlfl baltaclar kouunun kapsnn arasnda bulunan Araba
Kaps'dr. Saraya gidip gelen kadnlar bu kapdan araba ile girip ktklar iin bu ismi almtr.
Harem'in bundan baka kaplar da vardr. Nitekim nc Yerin sonunda yer alan Kubbeli Kap
da bunlardan biridir. Araba Kapsnn zerinde III. Murad'n 996/1588 tarihli uzun bir
kitabesi mevcuttur. Kitbe'de uHarm-i Cennet-i l'de Bb- Sultan' diye vasflandrlan
Kap, Harem'in en nemli giriini tekil etmektedir. Araba Kapsnn i yznde tahta bir levha
zerinde gzel bir besmele ile birlikte u satrlar yazldr: "Medine-i Mnevvere'de Hazret-i
Peygamberin ravza-i mutahhara ve hcrelerinin pencerelerinin allardr".
Osmanl Padiahlarnn, harem-i hmyn denilen evlerinin girilerini dahi manev bir
havaya sokmak istemeleri, dikkat eken hususlardandr.
34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd.; Pakaln, Tarih Terimleri, I, 747.
236
Harem-i Hmyn'un Araba Kaps
Padiahlarn evlerinin kaplarndan biri. Mualla Anhegger'in de deyimiyle Haremin
mimar yaps da islm bir aile hayatnn yaanmasna uygun olarak tasarlanm. Harem-i
Hmayunun veya harem dairesinin balca kaps, ikinci yer denilen meydanda Kubbealt ile
Zlfl balta-clar kouunun kapsnn arasnda bulunan Araba Kapsfdr. Saraya gidip gelen
kadnlar bu kapdan araba ile girip ktklar iin bu ismi almtr. Harem'in bundan baka
kaplar da vardr.
Nitekim nc Yerin sonunda yer alan Kubbeli Kap da bunlardan biridir. Araba
Kapsnn
zerinde III. Murad'n 996/1588 tarihli uzun bir kitabesi mevcuttur. Kitbe'de
"Harim-i Cennet-i
Al'de Bb- Sultan' diye vasflandrlan Kap, Harem'in en nemli giriini tekil
etmektedir.
Araba Kapsnn i yznde tahta bir levha zerinde gzel bir besmele ile birlikte u
satrlar
yazldr: "Medine-i Mnevvere'de Hazret-i Peygamberin ravza-i mutahhara ve
hcrelerinin
pencerelerinin allardr". Osmanl Padiahlarnn, harem-i hmyn denilen evlerinin
girilerini
dahi manev bir havaya sokmak istemeleri, dikkat eken hususlardandr.
OSMANLI'DA HAREM
237
(Kf.
Silaf il :rini
Harem'in Medhali (Antresi): Topkap Saray Brn, Enderun ve Harem adyla ana
ksmdan teekkl ettii gibi, Harem-i Hmyn da Haremle ilgili haric hizmetleri gren
grevlilerin ikamet ettikleri Antre (Medhal) ile asl Harem-i Hmyn olan ksmdan meydana
gelmektedir. nemle ifade edelim ki, harem-i hmyn'a yiyecek, iecek ve benzeri eyler
temin eden ve haric ileri yrten hadm aalar ve benzeri erkek grevliler, asl harem-i
hmyna asla girmeye yetkili deildirler. Harem'in dahilindeki hizmetleri tamamen kadn olan
cariyeler ifa etmektedir. Bu yzden kendilerine Harem Aas veya Kzlar Aas denmektedir.
Zira bunlar, harem'deki kadnlarn haric hizmetlerini grmektedirler. nemle ifade edelim ki,
erkek olan hi kimse, asl hareme girememektedir. Zaten asl Harem'in kapsnn zerinde
"Bakalarnn haremlerine (evlerine) size izin verilmeden girmeyiniz" 1 mealindeki yet yer
almaktadr. Bu konuya tekrar dneceiz.
Araba Kapsndan girilince birinden brne geilen ksm havi antreye (medhal'e)
dahil olunur. Harem'in iki mhim ksmndan birisi olan Medhal (Antre), uzun bir yol ve
etrafnda birden fazla binalar bulunan bir dehlizden ibarettir. Bir taraftan Kubbealt ve Ak
Aalar Diresi ile ve dier taraftan da asl Harem ile evrilidir. Bu medhal (antre), birbirine
bitiik Dolap Kaps (Birinci ksm) ile "Kule Kaps Hademe Nbet Mahalli" (ikinci ksm) adl iki
kap aras ile Dr's-saade Aas ve Bakapgulm dairelerini (nc ksm) havi ksmlardr.
Bu iki dairenin arasndaki sahann sa ksmnda sonradan papuluk denilen Ortanca
Tevkifhanesi vardr. Ortanca rtbesindeki harem aalar neferlikten ortancaia Ramazann
onbeinci gn terfi ederler ve terfi iradesi gelinceye kadar burada alkonurlard.
Harem'in medhalini simgeleyen bu kapdan Araba kapsna birinci kap, Dolap kapsna
ikinci kap ve Kule Kapsna da nc kap diyeceiz.
Araba kapsndan girildiinde on adm kadar ilerde ikinci kap gze arpar. ok gzel bir
yaz ile zerinde
"Ey Allahmz ve ey btn kaplar aan Rabbimiz! Bize de en hayrl kaplar aver."
manasndaki dua yazl olan bir levha vardr. Birinci kap ile i-kinci kap arasnda 10 m2
geniliinde kare eklinde bir mekn vardr. Bu mahallin drt tarafnda dolaplar bulunduundan
ikinci kapya dolap kubbesi ad verilmektedir.
Kur'an, Nr, yet 27.
238
kinci kapdan girilince hemen nc kap ile karlalr. Bu iki kapnn aras yaklak
20 x 8 m byklnde bir dikdrtgen tarzndadr. Sa tarafnda kapya adn veren Byk
Kulenin kaidesi ve sol tarafnda da Aalar Mescidi vardr. Harem'de hizmet eden hadm
aalar burada ibadetlerini ifa edeceklerdir. Bu mahal, bir kemer ile ikiye blnmtr. Birinci
blm kubbeli ve ikinci ksm ise tavanldr. Ba kap gulam neferlerinin bir ksm odalar
bunlarn zerindedir. nc Kapnn zerinde gzel bir hat ile Kelime-i Tevhid yer almaktadr.
Ayrca "Bir saat adaletle hareket etmek, yetmi sene nafile ibdetten daha hayrldr"
manasn tayan hadis-i erif bu kapnn zerine yazlmtr.
nc kapdan girildiinde ise, asl Harem kapsna kadar uzanan -nc saha balar.
Buras yaklak 60 x 8 ila 12 m geniliinde bir koridordur. Geniliinin farkl olmas sa
tarafda bulunan binalarn ayn srada olmamalarndan kaynaklanmaktadr. Bu koridorun iki
ucunda iki ayr kubbe vardr ve harem tarafndaki kubbe tek kemerli ve cameknldr. Bu 60 m
u-zunluundaki koridorun sa tarafnda altl stl odalar bulunmaktadr ve bu odalar Ba Kap
Gulam aalara mahsustur. Buraya Harem Aalar Kouu da denmektedir. Ba Kap Olan
Direlerinin iki kaps vardr; birisinin zerinde Besmele ve dierinin zerinde de
wLJI j+!> LJ 2_Li>l w I ^ Tl I jllLo L (i^JLfl
"Ey Allahmz ve ey btn kaplar aan Rabbimiz! Bize de en hayrl kaplar a-ver."
manasndaki dua yazl olan bir kitabesi vardr. Bu dairenin yannda zemin katda Harem
Aalarnn Nbeti Odas bulunmaktadr. Haremin kapsna nazrdr. Nbet bekleyen harem
aalar tenbihat ve talimatlar buradan alrlar imi. Nbet odasnn zerinde olan odalar da
harem aalarna ait olup Nbet Odasnn yanndaki merdivenlerden buralara klr.
Ayn koridorun sol tarafnda yine ba kap gulamna ait bir daire mevcuttur. Kaps
zerinde hareme bakan tavailerin (harem aalarnn ve hizmetkrlarn) aralarnda iyi
geinmeleri iin yazlm anlaml bir yet-i kerme mevcuttur:
"Hi phesiz btn mminler kardetir. Bir anlamazlk olduunda anlaamayan
kardelerinizin arasn bulun ve sulh yapn."1. Ayrca iniler zerine celi hatla yazlm ve
evlere aslmas det haline gelen Kaside-i Brde
Kur'an, Hucurt, Ayet, 10
OSMANLI'DA HAREM
239
ain-irMes-feede-
uze-
veya Br'e mevcuttur. Bu sol tarafdaki bina kattr. Zemini ba kap gulamna, orta
kat neferlere ve st kat da ortanca denilenlere mahsustur1.
Ba kap gulam harem aalarnn Bb's-Saade Aasndan sonra gelen ikinci
rtbelisidir. Harem'deki kadnlarn muhafazas, haric hizmetlerinin grlmesi ve benzeri
vazifeleri ifa ederler. nemle tekrar ifade edelim ki, asl harem kapsndan ieri bunlar da
giremezler. Bunlarn istihdamlarnn er'-i erife uygunluu ve hadm aalarnn istihdam
meselesi daha sonra tekrar ayrntlaryla ele alnacaktr. Ayrca harem aalarnn asl hareme
giremeyecekleri ve bununla ilgili sonradan karlan talimatlara da daha sonra deinilecektir.
dor-
3 0-
ze-
I kalenin r.Ha-Nlar darna
tiz-tfme
a an-
rde
1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas,
Cz, 8, sh. 458-480.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray
Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd.
240
Ba Kap Gulam Dairesinin Soldaki Ksm Ve Kaps
^^^
Araba Kapsndan Harem'e girildiinde, kap ile karlarsnz. nc kapdan
girildiinde
ise, asl Harem kapsna kadar uzanan nc saha balar. Buras yaklak 60 x 8 ila 12
m
geniliinde bir koridordur. Bu 60 m uzunluundaki koridorun sol tarafnda,Harem
Aalarnn
ikinci reisi durumunda olan ba kap gulamna ait bir daire mevcuttur. Kaps zerinde
hareme
bakan tavailerin (harem aalarnn ve hizmetkrlarn) aralarnda iyi geinmeleri iin
yazlm
anlaml bir yet-i kerme bulunmaktadr:
"Hi phesiz btn mminler kardetir. Bir anlamazlk olduunda anlaamayan
kardelerinizin arasn bulun ve sulh yapn." (Kur'an, Hucurt, yet, 10). Ayrca iniler zerine
celi hatla yazlm ve evlere aslmas det haline gelen Kaside-i Brde'nin ilk beyitleri
okunmaktadr. Daha sonra da gelecei zere, Kaside-i Brde, Reslllah'a k olan imam
Busr'nin O'nu
medh etmek iin kaleme ald mehur bir kasidedir. Bu sol tarafdaki bina kattr.
Zemini ba kap gulamna, orta kat neferlere ve st kat da ortanca denilenlere mahsustur
OSMANLI'DA HAREM
241
Ba Kap Gulam Dairesinin Sadaki Ksm Ve Kaps
Bu 60 m uzunluundaki koridorun sa tarafnda altl stl odalar bulunmaktadr ve bu
odalar, yine Ba Kap Gulam aalara mahsustur. Buraya Harem Aalar Kouu da
denmektedir. Ba
Kap Olan Direlerinin iki kaps vardr; birisinin zerinde Besmele ve dierinin
zerinde de
wLJI j+* LJ
mana-sndaki dua yazl olan bir kitabesi vardr. Bu dairenin yannda zemin katda Harem
Aalarnn
Nbeti Odas bulunmaktadr. Haremin kapsna nazrdr. Nbet bekleyen harem aalar
tenbihat ve talimatlar buradan alrlar imi. Nbet odasnn zerinde olan odalar da harem
aalarna ait olup Nbet Odasnn yanndaki merdivenlerden buralara klr.
242
nc kapdan girince karmza kan 60 ksur metrelik koridorun sa tarafndan Ba
kap Guiam Dairesinden sonra Dr's-saade Aasnn dairesi gelmektedir. Dars-sa'de
aasnn dier ad, kzlar aasdr. Harem aalarnn reisidir. Bu aalk bazan ak hadm
aalarnn elinde ve bazan da zenci hadmaalarnn elinde kalmtr. Dars-saade aalar ayn
zamanda Haremeyn vakflarnn da nazrlardr. Bu aalara ait bina krgir olup iki kattr.
Kapdan girince sa tarafta Dr's-saade Aasnn ve solda Hazinedar aann dairesi vardr.
Hazinedar Aa, harem aalarnn bir vekil-i harcdr. Harem'in masraflarna bakar. Dr's-
saade Aas dairesinin st ise ehzade mektebidir.
Dar's-Saade Aalna girilen kapnn zerinde
"Sizlere selm olsun. Ho geldiniz ve ebediyyen orada kalnz." mealinde bir yet-i
kerime vardr1.
Asl Harem Ksmna Giri: Buradan ieri geilince Antrenin (Medhal'in) sol ksmnn
nihayetinde asl harem dairesinin kaps gze arpar. Bu asl harem kapsnn yanndaki kk
kapdan Kuhane Meydan'nn (Arz Odasnn bulunduu yere doru haremden alan kapdan
sonraki kk meydann) antresine geilir. Buras lo ve kubbeli bir yerdir. Kuhane meydanna
geince iki daire grlr: Bunlardan biri hkmdarlarn ahsna mahsus yemeklerin pitii
Kuhane Matbah, br ise hastahanedir. Kuhane meydannn br ucundaki kap nc
yer'e, eskiden Akaalar mescidi olan ve bugn Topkap Saray Ktphanesi olarak kullanlan
tarafa alr2.
1 yet iin bkz. Kur'an, Zmer, 73; Dier bilgiler iin bkz. Abdurrahman eref,
Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas, Cz, 8, sh. 480-483;
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay,
Harem II, 7 vd.
Cz, 8, sh. 483.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34
vd.; Uluay, Harem II, 7 vd.
Indaire-
irem aa-
|nda zenci
Hare-
tlr Ka-
OSMANLI'DA HAREM
243
Drs-Sa'de Aa'nn Diresi Kaps
iarem in
| Bu asl
iOdas-
Klanna
ss ye-
|meyda-
lan ve
tiMec-1 Saray
Araba Kapsndan Hareme girilince arka arkaya iki kap daha gelir, kapdan
ncsnden
girince de, 60 ksur metrelik koridorun sa tarafnda yer alan Ba kap Gulam
Dairesinden sonra Dr's-saade Aasnn dairesi gelmektedir. Dars-sa'de aasnn dier
ad, kzlar aa-sdr. Harem aalarnn reisidir. Dars-saade aalar ayn zamanda Haremeyn
vakflarnn da nazrlardr. Bu aalara ait bina krgir olup iki kattr. Kapdan girince sa
tarafta Dr's-saade Aasnn ve solda Hazinedar aann dairesi vardr. Dr's-saade Aas
dairesinin st ise ehzade mektebidir. Kzlaraas, bir ksm insanlarn zannettii gibi,
Saray'daki cariyelerle gayr-i meru hayat yaayan birisi deildir. Hac Beir Aa gibi, kurduu
Ktphane gnmze kadar gelen lim ve fzl insanlar, bunlar arasndan yetimitir. Zaten
Dar's-Saade Aalna girilen
kapnn zerinde
"Sizlere selm olsun. Ho geldiniz ve ebediyyen orada kalnz." mealinde yet-i kerime
vardr.
244
Asl Harem: nc Kapdan sonra girilen nc sahann sonundaki kubbenin altnda
Harem-i Hmyn Kaps vardr. Bu kapdan nce de duvarlar inili ve nc sahadan duvarla
ayrlm 3x3 m2 alannda bir yer vardr. Bu duvardaki levhalardan bynn zerinde
Harem'e aileden olan erkeklerin dnda kimsenin izinsiz giremiyeceine dair er' hkm ifade
eden yet-i Kerime yer almaktadr
"Ey iman edenler! Evleriniz dndaki evlere izin istemeden ve orada sakin olanlara
selam vermeden girmeyiniz. Byle hareketiniz sizin iin daha hayrldr."1.
imdi dnmek gerekmez midir ki; Giriine Kur'an yetlerinin ilgili lanlar yazlan
byle bir evde Kur'an'n reddettii kadn lemlerinin yaplmas mmkn m? Maalesef bu
yetleri ak iirleri diye anlatan baz turist rehberleri ve hatta turistlere verilen rehber
kitaplar bulunmaktadr2. Asl Harem kaps bu byk kapnn tam karsndadr ve bunun
zerinde de Kelime-i ahadet yazl ve 1078 tarihli bir levha mevcuttur. Asl harem-i hmyn
kapsnn her iki tarafna nbeti harem aalarnn kullandklar tokmaklar ile sahura kaldrmak
iin Ramazan gecelerinde alnan davul asl bulunmaktadr.
Haremin Cmle kaps da diyebileceimiz bu kap, Padiah ailesi ve cariyelerin yaad
asl Harem'i harem aalarnn yani erkek hizmetilerin yaad blmden ayrr. Kap,
harem'in ana blmnn baland nbet yerine alr. Nbet meknnn solundaki kap
cariye koridoru ile cariye ve kadnefendiler talna; ortadaki kap Valide talna ve sadaki
kap ise Altn Yol ile Padiah Dairesine alr.
Eer dikkat edilirse Padiah'n cariyeleri ve kadnefendilerin talna giden koridorun
sol tarafndan yemek kablarmn ve benzeri ihtiyalarn braklaca ta mahaller mevcuttur.
Zira sarayn mstahdemi demek olan cariyeler bile, izinsiz olarak bu mahalden teye
geemezler.
1 Kur'an, Nur Sresi, 27
2 Mesela bkz. Hiyorulmaz, Eski istanbul'da Muhabbet; Bardak, Murat, Osmanl'da
Seks, istanbul 1992.
UDA HAREM
Bnce de du-
i olan er-de eden
fi iin daha inin ilgili o-
8 turist reh-lAsl Harem e-i
mvn ka-lar ile
esi ve ca-iern ya-
cariye ve ise
a gi-
|rn brak-ten cariye-
r iranl'da
OSMANLI'DA HAREM
245
Asl Harem Kaps ve zerinde Evlere Girilme dabn fade Eden Kur'an yeti
\ i
-4,
Harem in asl kaps ve zerindeki Kur'an yeti. Dnmek gerekmez midir ki; Giriine
Kur'an yetlerinin ilgili olanlar yazlan byle bir evde Kur'an'n reddettii kadn lemlerinin
yaplmas mmkn m? Maalesef bu yetleri ak iirleri diye anlatan baz turist rehberleri ve
hatta turistlere verilen rehber kitaplar bulunmaktadr. Halbuki yabanc seyyah ve yazarlar da
Harem'e dinen girii meru' kabul edilen erkeklerin dnda kimsenin alnmadn htralarnda
nakletmektedirler. Bu duvardaki levhalardan bynn zerinde Asl Harem'e aileden olan
erkeklerin dnda kimsenin izinsiz giremiyeceine dair er' hkm ifade eden yet-i Kerime
yer almaktadr:
"Ey iman edenler! Evleriniz dndaki evlere izin istemeden ve orada sakin olanlara
selam vermeden girmeyiniz. Byle hareketiniz sizin iin daha hayrldr." (Kur'an, Nur Sresi,
27).
246
Cmle Kapsndan Girilen Nbet Yeri Ve Cariye Koridoru ile Cariye ve Ka-dnefendi
Talna Alan Kap
Harem'in erkek personeli, nbet yeri tabir edilen bu kk odaya kadar gelebiliyor.
Burada nbet tutan grevlilerin, duvarda asl tokmaklar ve davullar var. Harem sakinlerini
buradan sahura kaldryorlar. Ayrca resimde sa tarafda grlen kap, cariyeler ve kalfalar
talna
giden yol. Nbet yerindeki byk ayna da dikkat ekmektedir. Dikkat edilirse, zerinde
wLJI jjo- LJ LL u-l^-p^l LjjLo L |>4
manasndaki dua yazl olan bir levha bulunan kap var ve kapdan te, dardan gelen yiyecek
ve ieceklerin brakld tatan dolaplar yer almaktadr. Yani haremin erkek personeli, bu
koridora kadar yiyecek ve iecekleri getirmekte ve buradan ileriye girememektedir. Bilenlerin
de tarif ettii gibi, Harem'in mimar yaps ve plan, bir ksm iftiraclarn anlatt gibi, gayr-i
meru iler yapmaya msait deildir ve tamamen haremlik ve selmlk esasna gre yaplmtr.
OSMANLI'DA HAREM
247
Bu kapdan ksmen tavanl ve ksmen kubbeli bir yere girilir. Bunun sa tarafnda Altn
Yol denen uzun koridora alan byk kap vardr. Bu uzun yol ta delidir ve Hrka-i saadet
dairesine bitiik olup I. Selim tarafndan ina edilen daireye kadar devam eder. 46 metre
uzunluunda ve 4 metre geniliinde olan Altn Yol'a bu ismin verilmesinin sebebi, yeni Padiah
olan ehzade buradan geerken kadn efendilerin, ikballerin ve cariyelerin bu yolda sal sollu
dizilmeleri ve Yeni Padiah'n bunlara altn samasdr. Hatta II. Mahmud'a bu bahsi geen
Altn Yol'da lm tuza kurulduu ve bu tuzaktan Kalfalar Dairesine kaarak kurtulduu
anlatlmaktadr1. Bunun ortasnda Kadnefendilerin dairesine kan ta merdiven vardr.
Nbet meknnn solundaki kap cariye koridoru ile cariye ve ka-dnefendiler talna
ular.
Nbet mahallindeki Altn yola alan kapnn yanndaki baka bir kapdan ise yedi sekiz
metrekare ta deli bir meydana girilir. Buras Valide Tal-'dr. Valide Tal denilen bu
meydann sa taraf Altn Yo, sol taraf Valide Dairesidir. Girilen tarafda Cariyeler dairesinin
kaps vardr. Girilen kapdan baknca tam karda ve ta yolun takip ettii ynde Taht Kaps
vardr. Bunun yanndaki binek tandan padiahlar kl alayna giderken ata binerlerdi. Taht
Kapsnn bulunduu ksm, Kadn Efendiler Dairesi ve Ocak So-fasdr.
Valide Tal denilen meydann sa tarafndan Altn Yol'a kan bir kap mevcuttur.
Taht Kaps ile Altn Yola kan kap arasnda kiler ve benzeri ihtiya yerlerine kan kaplar
vardr.
Taht Kapsndan Ocak Sofas'na girilirdi. Ocak Sofas denmesinin sebebi burada
mkellef bir ocan bulunmasndandr. Bunun sanda ka-dnefendiler dairesi, solunda Hnkr
Sofa'sna giri olan eme Sofas bulunurdu. Kapnn karsndaki duvarn arka taraf
ehzadeler Dairesi idi. O-cak sofasndan mermer bir merdivenle Hazinedarlar Dairesi'ne
klrd.
Hnkr Sofas Ve irkin ftiralar: Harem Diresinin en ok yanl tasvir edilen ksm,
Hnkr Sofas denilen yerdir. nce tantalm, sonra da bu salonla ilgili baz arptmalar
tashih edelim: emeli Sofa'dan girilince Ha-rem'in en muhteem yerlerinden biri olan Hnkar
Sofas karmza kar. Hnkr Sofas, fevkalde muhteem yaldzl ve ssl, dikdrtgen
eklinde olup Harem'in oturma salonu vazifesini gryordu. Burada hkmdarlarn oturmasna
mahsus glgelik bir taht vard. Tabir caiz ise Harem dairesinin
Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 41-45
248
misafir arlanan salonu buras idi. En nemli zellii, duvarlarnn tamamnn, gzel
inilerle ve san'at eserleriyle sslendii kadar, ayn duvarlarn aile hayat, ocuk terbiyesi ve
benzeri ulv meselelere ait yet, hadis veya kasidelerle sslenmesiydi.
Hnkr Sofas ile alakal arptmalar tashih etmeden evvel konuyla ilgili bir hatram
nakletmek istiyorum: 1993 ylnn bir k gnyd. Gztepe'deki evime bir sohbet sebebiyle
gece saat 24'e doru ancak gelebilmitim. Eve girdim. Hemen alan telefonda bir ehl-i imann
u cmleleri yansyordu. "Hocam, filan televizyon kanalnda Osmanl ile ilgili bir film
oynatlyor. Bunlar doru mu? Allahakna syleyin." Gerekten bu ikaz zerine televizyonu
atmda, bir zel televizyon kanalnda, sonradan Kltr Bakanlnn izniyle ekildiini esefle
rendiim bir filim oynatlyordu. Filmin adnn sonradan "Gzde" olduunu rendim. Aar
amaz grdm manzara dehetli idi. Zira bir kadn ile bir erkek anadan doma halde plak
olarak birbirine sarlmt. Beni artan bu manzara deildi; asl beni artan yanllkla
atm bu zel tv'nin ekranlarnda bir iki saniye iinde seks alemi yapan bu kadn ile erkein
plak bacaklar arasndan bu irkin ii yaptklar odann duvarlarndaki baz Kur'an yetlerini
grmem idi. arpldm ve dehete kapldm. Sonra rendim ki, buras Hnkr Sofas imi ve o
erkek ile kadn da Harem'de padiah'n bir cariyesi ile olan seks alemini canlandryormu. O
gece uyuyamadm. Sabahleyin Topkap Saray'na gittim. Akam gsterilen ve seks alemi
yapld iddia edilen Hnkr Sofasna vardm. Grdklerim doruydu ve Hnkr Sofasnn
duvarlar Kur'an yetleri, hadisler ve Kaside-i Brde'nin beyitleriyle doluydu. Filimde oynayan
kadnla erkein bacaklar arasndan grlen ve okunabilen yetlerin balangc uydu ve Hz.
ibrahim'in Nemrud'a verdii tevhid dersini konu edinen yetlerle devam ediyordu:
oLJLIaJI
"Hi phesiz ki, Allah, iman edenlerin sahibi ve dostudur; Allah, onlar zulmetlerden
nura karr. Ve yine hi phe yok ki, kfredenlerin sahibi ve dostu, tttur; onlar nur'dan
zulmetlere karr."1.
teki duvarda ise, insan, ailesini ve yurdunu maddi ve manev musibetlerden
koruduuna inanlan mam Busir'nin Kaside'-i Brde'si besme-le'den sonra ok gzel cel bir
hatla yazlmt.
Kur'an, Bakara, 257
OSMANLI'DA HAREM
249
bilgili
m
i. Eve rdu.
blar
na-
Jriyle
;onra
Wa
ive
Irrus-
slm Ve Osmanl Dmanlarnn Padiahlarn Elence Yerleri Olarak Tarif Etmeye
altklar, Ancak Gerekte Duvarlar yet Ve Hadislerle Dolu Olan Ha-rem'in Misafir Ve
Oturma Salonu (Hnkr Salonu)
Hnkr Sofas denilen ve bir ksm iftiraclar tarafndan Haremin elence yeri diye
anatij.
salondan bir manzara seyrediyorsunuz. Kapnn zerinde ve pencerelerin altnda bir
kemer
halindeki yazy okumaya alrsanz, bunlarn Bakara Sresinin 257-263. yetleri
olduunu
grrsnz. Gerekten Salonun duvarlar, dnyann fniliini, hayatn da memtn da
Allah'n
elinde olduunu, iman edenlerin krda ve imanszlarn ise zararda olacaklarn anlatan ve
bu
konuda Uzeyr Peygamber ile Hz. ibrahim'den misller veren yetlerle sslenmitir.
Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'an ve tefsirleri ile
ssleseniz; sa-
lon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an
kadn ile en
hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an
yetlerini gsterdikden sonra salonda kadn alemi yapmalarn teklif etseniz, acaba dnyann
en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Benzerlerini bugn dahi
bulamadnz bu insanlara, asrlarca slmn bayraktarln yapm olan Osmanl Padiahlarn
nasl kyaslayabilirsiniz?
250
zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda buras Harem'in elence yeri olarak tarif
edilir. Hedefi Osmanly ve islm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn kadn
alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. u ilimden uzak tesbitler, bu tr iftiralarn en
basitleri arasnda yer almaktadr: "Hnkr Sofasnda nl ve yetenekli mzisyenler sekin
faslllarla mzik yaparken, gzel sesli, gzel yzl, gzel vcutlu gen kzlar, tatl ezgilerle
Padiahn canna can katar, o da yumuak yastklar iinde yar yatm vaziyette oturup rak
ierdi....."1.
Btn bu iddialara cevap vermek yerine ve hatta bunlarn iddialarn tekrarlamak
yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum:
Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'an ve tefsirleri ile ssleseniz;
salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf Kur'an yetleriyle
sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en
hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini
gsterdikden sonra salonda seks alemi yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda
kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan
bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek
iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn mdr? Tabii ki vicdani ve ftrat bozulmu olanlar bu
kaidenin dndadrlar.
Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki,
bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca islam
temsil eden Osmanl padiahlar m yapar?
Burada unu da hatrlatmak icabedecektir: Peki bylesine bir iftiray baz turist
rehberleri olan Trkler ve ou da mslman olan insanlar ve zellikle de baz Topkap Saray
grevlileri, nasl oluyor da gelenlere utanmadan anlatmaktadrlar? Veya Devletin yetkili
makamlar, bu meknlar gayelerinden saptrarak anlatmaya ve bunu filim haline getirmeye
alan yabanc para destekli filimlerin ekimine nasl izin vermektedir?
Bunun cevab da ok acdr. Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, bu Hnkr Sofasnda
ekim yaparken, ben duvarlardaki yetleri okuduka ve manasn anlattka yanmdaki grevli
hkrklarla alamaya balad. Neden alyorsun? diye sorduumda syledii szler daha da
dehet vericiydi: Hocam, biz bu Hnkr Sofasn anlatrken bu tahtta ve bazan da st katta
Padiahn
Dndar, Cemal, Osmanl Sarayndan Erotik Oyunlar, Playman, sh. 85-87.
OSMANLI'DA HAREM
251
sye-
Szik ya-
et den
oturduunu, salonda plak cariyelerin oynadn ve duvarlardaki yazlarn Padiahn
cariyelere ve cariyelerin de Padiahlara yazdklar ak ve seks iirleri olduunu anlatyoruz.
imdi bunlarn Kur'an yetleri mi olduunu sylyorsunuz?
Hnkr sofasn tanmaya devam edelim: Hnkr Sofasnn bahsettiimiz giri kaps
dnda, yanndaki hamama ve hamam koridoruna, III. Murad'm Dairesine ve nndeki arala
alan kaplar da vardr1.
unu da ifade edelim ki, bu salonda aile toplantlar yaplmas, yabanc kadnlar
bulunmamak kaydyla ailenin yani padiahn, kadnefendilerinin, ocuklarnn, cariyelerinin ve
benzeri haram olmayan kimselerin de bulunduu meclislerde slama aykr olmayacak ekilde
ilahiler sylenmesi, sazlar alnmas ve hatta meru dairede glnp elenilmesi elbetteki
inkr edilemez. Zaten biz de bu salonu, Haremin oturma odas ve misafir arlama salonu diye
tarif ettik. Burada ne gibi elencelerin yaplabileceini Safiye nvar'dan nakledeceimiz ksa
harem hayatndan anlamak mmkndr2. Ayrca Kitabmzn banda anlattmz gibi, idris-i
Bitlisi, Padiahlar iin mmkn olan meru elenceleri teker teker anlatmtr. Bedizzaman'n
ifadesiyle "Hell dairesi keyfe kfidir; harama girmeye hi lzum yoktur."
:.- rnu-
fsve
La
P-
U
Cz, 9, sh. 521-527; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat,
34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd.
' Safiye nvar, Saray Htralarm, istanbul 1964.
252
Elence Yeri Olarak Vasflandrlan Hnkr Sofasndan Bir Baka Manzara
Harem'in misafir salonu demek olan Hnkr Sofasndan bir ke manzaras daha. Hem
sanatyla, hem hattaki gzelliiyle ve hem de seilen yetin manasyla gnlleri ayor.
Grdnz bu resimdeki Kur'an yeti, yine Bakara Sresinden ve Hz. ibrahim'in Nemrud ile
olan tevhd mcdelei gndeme getiren 258. yet. Nemrud'a kar Kur'an'n tevhid dersini,
duvarlarna yazdran devlet adamlar, Nemrudlar gibi hayat yaarlar m? Bu manzaray, tarihi
arptanlarn suratlarna arpmak gerekmiyor mu? Buraya alnan Kur'an yetinin ifadesiyle
"Allah, aziz ve hakmdir." Yani hem Aziz'dir, kendisine ve kendini sevenlere dman olanlarn
haklarndan gelir ve hem de Hakm'dir, hereyi hikmetle idare eder. Her halde 500 sene
slmn bayraktarln yapm olan insanlarn intikamn da meseleyi arptanlardan mutlaka
alacaktr.
OSMANLI'DA HAREM
253
Kadn Efendi Direleri, Haremin Yatak Odalar Ve eh-zadeler Dairesi: Hnkr
Sofasn esas alarak bu ksmlar tantmaya devam edelim. O-cakl Sofa'daki mermer
merdivenlerden Hazinedarlar Dairesine kldn daha evvel ifade etmitik. Hazinedarlar
Dairesi tamamen Valide Sultn Di-resi'nin zerindedir.
Ocakl Sofada bulunan Kadn Efendiler Dairesi kapsndan girildiinde i-se, Altn Yol'da
son bulan dar bir koridora klr. Ocak Sofas tarafndaki ksm Ba Kadn Efendi'ye ve Altn
Yol cihetindeki ksm dier Kadn Efendiye aittir. Kadn Efendilerin hazine, yatak ve
cariyelerine mahsus odalarla buras arasnda bir irtibat yoktur. Cariyelerin bulunduu yere
Altn Yol'daki ta merdivenden klr. Bunun sebebi, islm'daki mahremiyyete riyettir1.
^ Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas,
Cz, 10, sh. 585-594; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray
254
Harem'in kinci Talndan Kadn Efendi Dairelerinin Grn
Kadn efendiler, Padiahlarn zevceleridirler. Bir ksm nikhl e durumundadrlar. Bir
ksm ise, Padiah'dan ocuk sahibi olan cariye (mm-i veled) durumundadrlar. Bunlar, nikhl
olduklar zaman, saylar en fazla drd bulmutur. Yani islm'n bu konudaki emrine harfiyyen
ri'yet
edilmitir. Her Padiah'n mutlaka drt tane kadn efendisi olacak demek te deildir.
Baz Padiahlarn bir, bazlarnn iki veya tane kadn efendisi vardr.
te Padiahlarn hanmlarnn kendilerine tahsis edilen Kadn Efendi Direleri'nin
Harem'in ikinci Tal dediimiz yerden grlen manzaras yukarda grlmektedir.
.
OSMANLI'DA HAREM
255
Ocakl Sofadaki Ocan dayand duvarn arkas ehzdegn Daire-si'dir. ehzadeler
dairesi de altl stl iki ksmdr. Alt ksm kk, lakin ssl olup veliahtlere mahsustu. st
ksm daha geni, lkin sadedir ve br ehzadelere tahsis olunmutu. Burada unu da
belirtmekte yarar gryoruz ki, maalesef ehzadelerin de haremdeki gayr-i meru hayatn bir
paras olduklar utanlmadan baz yazarlar tarafndan kaleme alnmaktadr. Halbuki
ehzadelerin kald dairelerin de duvarlar, ya Kasde-i Brde'den beyitlerle ya Besmele ve
Kelime-i Tevhidler ile ya da Kur'an'dan yetlerle sslenmitir. Bunlardan Kaside-i Brde ile
bezenmi olan bir fotoraf buraya aynen almak istiyoruz. Ancak genlikleri dneminde
bunlarn da beraber olduklar meru dairede cariyeleri olduunu elbetteki belirtmek
icabeder1.
ehzadeler Dairesinin duvarlarnda yazl olan Kasde-i Brde'den bir beyti buraya
alalm:
Bilindii gibi, maddi ve manev hastalklara if olarak kabul edildii iin Kaside-i
Br'iyye veya Ka'b bin Zheyr'in Kaside-i Brde'sine kyasla Kasde-i Brde, mam Busir
isimli islm lim, suf ve irinin Reslllah' medih ve sena iin yazd uzun bir kasidedir.
Buraya aldmz beytin manas yledir ve Kasidenin balang beytidir:
"Huzur, sa'det ve selmet kayna dostlar (Veya Selem'deki dostlar) ve yaknlar
hatrladmdan mdr?
Ey dost, seni hatrlamam bile gzden akan yalar ile kanlar birbirine kat-verdi.
Gzlerminin yalarn ve cismimin hastaln grdkten sonra; , Sana olan
muhabbetimi inkar edecek birisi bulunabilir mi?
ki cihan Seyyidi, ins ve cin Muhammed'i;
Hak O'na bende eyledi btn Arab Acem'i." 2.
1 Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Tarih-i Osmn Encmeni
Mecmuas, Cz, 10, sh. 585-594; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl,
Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay, Harem II, 7 vd.
2 imam Bsr, Kaside-i Brde, istanbul 1297, sh. 18- 22
256
Maalesef ehzadelerin de haremdeki gayr-i meru hayatn bir paras olduklar
utanlmadan baz yazarlar tarafndan kaleme alnmaktadr. Halbuki ehzadelerin kald
dairelerin de duvarlar, ya Kasde-i Brde'den beyitlerle ya Besmele ve Kelime-i Tevhidler ile
ya da Kur'an'dan yetlerle sslenmitir. ehzadeler Dairesinin duvarlarnda yazl olan ve
yukarda grdnz Kasde-i Brde'den bir beyti buraya alalm:
L J J
(J.L*. (jx> <
Bilindii gibi, maddi ve manev hastalklara if olarak kabul edildii iin Kaside-i
Br'iyye veya Ka'b bin Zheyr'in Kaside-i Brde'sine kyasla Kasde-i Brde, imam Busir isimli
islm lim, suf ve irinin Reslllah' medih ve sena iin yazd uzun bir kasidedir. Buraya
aldmz
beytin manas yledir ve Kasidenin balang beytidir:
"Huzur, sa'det ve selmet kayna (Veya Selem'deki) dostlar, ve yaknlar,
hatrladmdan mdr? Ey dost, seni hatrlamam bile gzden akan yalar ile kanlan birbirine
katverdi.
'DA HAREM
rr.adan
tjfan'dan
Rujunuz
mdr?
OSMANLI'DA HAREM
257
eme Sofasndan Sultan Murad dairesine geilirdi. Burada III. Murad'n yatak odas
ile I. Ahmed'in okuma ve III. Ahmed'in Yemek odalar vardr. ki taraf binadan hli olup, bir
taraf Hnkr Sofasna ve dier taraf da eh-zdegn Dairesine bitiiktir. Sultn Murad
Dairesinin nnde bir medhal vardr ve bu medhalin eme Sofasndaki kapdan baka eh-
zdegn Dairesi aralna ve koridoruna ve Hnkr Sofasna ayr ayr kaplar mevcuttur. I.
Ahmed'in Odasndaki bir kapdan III. Ahmed'in Yemi Odas ad verilen kk ve bask tavanl
Yemek Odasna girildii gibi, bunun bir dier kaps da Hnkr Sofasndaki irvan altna alr.
Sultn Murad'n yatak odas, Harem'in en muhteem olan yerlerinden biridir. Harem-i
hmyn'un bu ksm, III. Murad'dan III. Ahmed'in saltanatnn sonuna kadar Osmanl
Padiahlarnn en ok nem verdikleri yerler olmutur1.
Harem dairesine bitiik bir de Sultan Osman kk denilen mehur kk vardr ki,
Topkap Saraynn Glhane Park ve Demirkap tarafna bakan yksek duvarlar stne rastlar.
unu da ifade edelim ki, Harem-i hmyn kapsn takip eden araln kaplarndan
birisi de Altn Yol denilen koridora almaktayd. Bu koridor, a-ralarnda ina edilen kaplarla
drde blnmtr. Son kapdan sonra girilen yer tavanldr. Solunda evvela Kadn Efendiler
dairesi, sonra ehzdegn dairesi yer alr. Koridorlarn sonunda kinci talk diye ifade edilen
ve husus bir ismi bulunmayan geni meydana klr. Koridorun sonunda bulunan iki kapdan
sadaki Hrka-i Sa'det'e giden arala ve soldaki de I. Selim Dairesine gider2.
I. Abdlhamid, bu ikinci tala bakan yerde kballer ve gzdelerin kald kballer Ve
Gzdeler Dairesini in ettirmiti. kballer ve gzdeler, Osmanl Devletinin son dnemlerinde
bir iki Padiah iin mevzubahis olduundan, burada ayrntya girmedik ve yeri gelince bunlar
hakknda daha ayrntl bilgileri vereceiz.
Cz, 11, sh. 649-657; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sn. 136-137; Uzunarl, Saray
Cz, 12, sh. 726-730; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136r137; Uzunarl, Saray
258
kinci Talk Ve kballer Ve Gzdeler Dairesi
I. Abdlhamid, bu ikinci tala bakan yerde ikballer ve gzdelerin kald kballer Ve
Gzdeler Dairesini in ettirmiti, ikballer ve gzdeler, Osmanl Devletinin son dnemlerinde
bir iki Padiah iin mevzubahistir ve Padiah'n Kadn Efendisi olmaya namzet cariyeler
manasna gelmektedir. Bu cariyelerin e statsndeki cariyelerden olduunu ve saylarnn ok
snrl tutulduunu ariv belgelerinden anlyoruz.
\M HAREM
OSMANLI'DA HAREM
259
iadeler
boel-
Hamamlar, Valide Sultn Dairesi: Hnkr Sofasnn bir kaps da Hamam Koridoruna
almaktayd. Valide Sultn Dairesine kadar uzayan bu koridorun sonundaki kapdan Valide
Sultn Diresine klr. Bu koridorda bulunan hamamlardan biri Padiahlara ve dieri de
Valide sultn hanmlara mahsustur ve her ikisi de, koridor iinde dahi birer kap ile
birbirinden ayrlmtr. Hamamlar, tamamen slm kaidelere uygun olarak in edilmitir. Bir
ksm aratrmaclarn anlattklar hamam safalarnn aksine, her hamamn iinde slm
usullere gre plak olarak ykanlabilecek ayrca blmeler vardr. Yani braknz, hamamda
cariyelerle plak olarak ykanmay, kendi kadn efen-disiyle veya cariyesiyle beraber olduu
zamanda dahi, tamamen soyunup vcudun her yerini ykamak icabettiinde kadn ve erkein
ayr blmelerde ykanabilmeleri iin er'-i erifin verdii llere uygun kk blmeler
yaplmtr1. Hamamlarn kelerinde yer alan kk blmeler bunun delilidir.
Hamam koridorunun sa taraf III. Selim Dairesidir. Bu daire iki katl ve drt odadr.
III. Osman ve I. Abdlhamid Han'n da buray yatak Odas olarak kulland kitabelerinden
anlalmaktadr. ok gzel, ssl ve bezekli bir dairedir. Valide Talndan Harem Bahesine
kadar devam eden ksm ise, Valide Sultn Dairesidir. Bir tarafnda cariyeler dairesi ve dier
tarafnda da hamam koridorunun bitiii olan uzun bir aralk vardr. Tamamen birinci kattadr.
st Hazinedar Dairesi ile III. Selim Dairesinin bir ksmdr. Valide Sultn Dairesinin
duvarlar ve kaplar da ok gzel levhalar ve cel yazlarla bezenmi ve sslenmi durumdadr.
Kalfalar Ve Cariyeler Dairesi Tal: Haremin asl kapsndan girildikten sonra mevcut
olan nbet mahallinin solundan girilen koridor, Cariyeler Dairesine kar. Cariyeler Dairesi,
Haremin en sonunda olup Valide Sultn Diresi, Harem Bahesi, Ba Kap Gulam ve Dars-
Sa'de Aas Daireleri ile snrldr. Yalnz Valide Dairesine bir kaps vardr. Bu nokta
nemlidir. Merkezinde byk bir talk bulunmaktadr. Sa tarafda ocakl ve ortanca
kalfalarn, vekil ustann, saray ustasnn ve hastalar kahyasnn daireleri mevcuttur. Solda
hastalar ustas dairesi, hamam ve saire bulunmaktadr. Cariyelerin taksimat harem
aalarnnkine benzer. Harem'deki btn cariyelerin miri Hazinedar Usta'dr2. Bu konuyu
daha sonra inceleyeceiz.
' Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 12, sh. 713 vd.;
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uzunarl, Saray Tekilat, 34 vd.; Uluay,
Harem II, 7 vd.
Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, TOEM, Cz, 12, sh. 714-726
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 136-137; Uluay, Harem II, 7 vd.
260
Harem'de En ok stismar Edilen Hamamlardan Bir Grn
Hnkr Sofas'nn bir kaps da Hamam Koridoruna almaktayd. Valide Sultn
Dairesine kadar uzayan bu koridorun sonundaki kapdan Valide Sultn Diresine klr. Bu
koridorda bulunan hamamlardan biri Padiahlara ve dieri de Valide Sultn Hanmlara
mahsustur ve her ikisi de, koridor iinde dahi birer kap ile birbirinden ayrlmtr.
\
Hamamlar, tamamen islm kaidelere uygun olarak in edilmitir. Bir ksm
aratrmaclarn anlattklar hamam safalarnn aksine, her hamamn iinde islm usullere gre
plak olarak ykanlabilecek ayrca blmeler vardr. Yani braknz, hamamda cariyelerle plak
olarak ykanmay, kendi kadnefendisiyle veya cariyesiyle beraber olduu zamanda dahi,
tamamen soyunup vcudun her yerini ykamak icabettiinde kadn ve erkein ayr blmelerde
ykanabilme-leri iin er'-i erifin verdii llere uygun kk blmeler yaplmtr.
I HAREM
OSMANLI'DA HAREM
261
Cariyeler, Ustalar Ve Kalfalar Dairelerinin Bulunduu Talk
k y-i so-
Saray'n hizmetlileri demek olan cariye, kalfa ve ustalarn kaldklar dairelerin ald
talk. Alt katta cariyeler ve stte ise usta ve kalfalar oturmaktadr.
Biraz sonraki sayfalarda anlatacamz zere, Osmanl Harem'indeki cariyeler iki
ksmdr. Bu
iki ksmdan birinci ksm, hizmeti statsndedir. Bunlarn rtbelilerine kalfalar ve
ustalar denmektedir. Bunlarn vazifesi Harem'deki ev ilerini yapmaktr. Naslki gnmzde de
devlet bakanl saraylarnda ve kklerde saylar epeyce kabark olan kadn hizmetiler
bulunuyorsa ve bunlar ile devlet bakan veya cumhurbakan olan insanlaca hayat
yaamyorsa, Osmanl Hareminde olan ve hizmeti statsnde bulunan cariyeler de byledir.
Kahveci Usta ve
Hnkr Kalfalar gibi.
262
Harem'in kinci Tal'ndan Genel Bir Harem Manzaras
Topkap Saray'nn dillere dolanan Harem ksmnn ikinci Talk'tan bir manzarasdr.
Harem, Padiahn diledii kadnla yatmas iin dzenlenmi bir kurum deil. Mimarisi bile buna
gre dzenlenmemi. Padiahn cariyeleri grebilmesi ve aralarndan birini seebilmesi
mmkn
deil. Kaplar, daireler, geiler buna gre planlanmam. Cariyeler 25 kiilik koularda
yatyor, st katta yatan kalfalarn sk denetimi szkonusu. Padiahn annesi kendi blmnde,
padiahn kadnlar kendi blmlerinde, padiah ise kendi dairesinde. Ksaca Harem,
Osmanl Padiahlarnn evi. Elbetteki bu evin hizmetlileri de var ve bunlarn da kalacaklar
yerler var
Harem'de.
OSMANLI'DA HAREM
263
. 5- HAREM'DE YAAYAN NSANLAR: PADAH'IN ALES VE HAREM
PERSONEL (HAREM TEKLTI)
I- YANLI BLNEN BR HUSUSUN TASHH: HAREM'DEK HER CARYE
PADAHIN KARI-KOCA HAYATI YAADII KADIN DEMEK DELDR
Bu zamana kadar harem hayat ile ilgili yerli ve yabanc yazarlarn yalan yanl
izahlarndan dolay, Osmanl Padiahlar ve harem hayat hakknda u fikir ve kanaat olumu
bulunmaktadr: Padiah, Harem'de yaayan yzlerce cariye ile yatp kalkmtr. Hatta III.
Murad vefat ettii zaman, Harem'de 100'den fazla beiin salland nakledilir. Halbuki
belgeler ve tarih bilgileri, bu iddialarn hibirinin doru olmadn ve bu iddialara inananlarn
Harem hayatn bilmediklerini ortaya koymaktadr1.
O halde Harem'de kimlerin yaadn iyice renmek ve Saray'da istihdam edildii
belirtilen, ilk dnemlerde saylar 50 ve 6O' bulan ve III. Murad'-dan itibaren saylar artan
ve hatta bazan 450'ye kadar ykselen cariyelerin, ne gibi maksatlarla Harem'de
bulundurulduklarn belgeleriyle ortaya koymak icabetmektedir. ''-'' '
- . "'
unu nemle hatrlatalm ki, bilindii zere, Osmanl harem'ini fiziki adan ikiye
ayrmtk:
Birinci ksm, asl harem kapsna kadar olan Hareme Medhal (Antre) ksmdr ki, burada
Drs-Sa'de Aas ve Harem Aalarnn emri altndaki erkek kleler istihdam olunmaktadr.
Bu blmde alan bir tek kadn kle yani cariye bulunmad gibi, izin alnmadan bu blmde
alan tavailerden kimsenin asl hareme girmeleri de mmkn deildir. Bu ksm Harem'deki
Erkek Personel bal altnda inceleyeceiz.
kinci ksm, asl harem'de yaayan Kadn Efendilerin, ehzade haremlerinin,
padiahlarn ve Padiah ailesi mefhumu iine giren herkesin hizmetisi durumunda olan
cariyelerdir. Bunlar, Harem'in ii personeli durumundadr. Reisleri de Hazinedar Usta denilen
cariyedir. Bunlarn Padiahlarn kar-koca hayat ile ilgileri yoktur.
nc ksm, asl harem'de yaayan ve Padiah'n ailesi kavram altnda toplanan Kadn
Efendiler, valide sultnlar, ehzade haremleri ve ken-
Kr. Uluay, Harem II, sh. 59.
264
dileri ile kar-koca hayat yaanan cariyelerdir. Bu grubun reisi, zaman iinde
deimekle birlikte bazan Ba Kadn Efendi ve bazan da Valide Sultan olmutur. imdi bu
ksm ayr ayr inceleyeceiz. :
Bu ksm incelemeden evvel ok nemli olan bir hususu tekrar hatrlatalm:
Acaba, Osmanl Hareminde cariyelerle Padiahlar snrsz bir kar-koca mnasebetine
sahip midirler? Cariyeler, bugnk metresler gibi, her gc yeten Padiah veya ehzade ile
yatp kalkmaktadrlar m? Cariyeler, cins zevkleri tatmin iin kullanlan zevk leti midirler?
Maalesef cariyelik messesesi denilince, bugn iin kamu oyunda bu tr manalar akla
geldiinden, bu sorular sorararak konuya girme mecburiyetini hissettik. Aslnda daha nceki
blmlerde yaptmz izahlar ve zellikle klenin hukuk stass ile ilgili hkmler, btn bu
sorularn cevabnn "Hayr" olduunu haykryor. Cariye de kle olduundan dolay, yukarda
zikredilen hkmler kadn kle demek olan cariyeler iin de geerlidir.
unu tekrar ifade edelim ki, cariye, kadn kle demektir. Cariyeler de dier kleler
gibi, slm Hukukunun kleler iin tesbit ettii hukuk statye sahiptir.
Yine nemle ifade edelim ki, islm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii
kadnlar veya evlere gelen hizmeti kadnlar gibidirler. Deien sadece isimleridir. Yani her
cariye dedike illa da Padiah ile kar koca mnasebeti olan kadn manas akla gelmemelidir.
Padiah'n Harem'indeki hizmetleri, ald belli bir cret mukabilinde cariye olarak bulunan
cariyelerin saylar, kar-koca hayat yaanlan cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn
hizmetli kadnlar ile iverenleri arasnda hangi mnsebet varsa, Osmanl haremindeki bu tr
cariyeler ile Padiahlar arasnda o mnsebet vardr. Kendisi ile Padiahn veya bir ehzadenin
kar-koca hayat yaad cariyenin efendisiyle olan mnsebeti ise, ok az hkmler dnda,
hr kadn ile kocas arasndaki mnsebet gibidir. Kadnefendilerin, ikballerin ve gzdelerin
durumu byledir.
Bilindii gibi, Efendi'nin, cariyesi ile kar-koca hayat yaama hakkna istifr hakk
diyoruz. Kle veya cariye zerinde sahip olduu mlk-i menfaatten kaynaklanan onlar
altrma hakkna ise istihdam hakk diyoruz. Cariye demek, Efendi'nin birinci derecede
istihdam hakk bulunan kadn kle demektir. Efendilerin istifr hakkna yani istedikleri zaman
kar-koca hayat yaama hakkna sahip olduklar cariyelerin ise, husus statleri vardr.
Bu husus stat incelendiinde grlecektir ki, bugn gayr- meru bir ekilde yrtlen
ve adna metres, sevgili yahut ak hayat denilen gayr-i
'
ANLI'DA HAREM
OSMANLI'DA HAREM
265
, zaman iinde lide Sultan olsu tekrar hatr-
: bir kar-koca 3, her gc yeler, cins
oyunda bu tr i mecburiyetini t zellikle k- "Hayr" \ zikredilen
eler de di-fstatye sa-
unluu, ir. Dei-i kar koca rem'indeki I cariyelerin atdr. Bu-I varsa, Os-lsebet
var- cari-r kadn ile s gzdeie-
3 hakkna k-i menfa-
joruz. Ca-dn kle
ta hayat
i bir
meru ilikilere kyaslandnda, aranan artlar altnda cariye hayatn devam ettirmek,
evlilik kadar mkemmeldir. Nitekim bu manay Kur'an da tesbit etmi ve zellikle cariyeler
zerindeki, eer var ise, istifr hakknn artlar erevesinde ve fuha sevketmeyecek
ekilde kullanlmasn srarla tavsiye etmitir: "imdi cariyelerinizi efendilerinin izniyle
nikahlayn ve herhangi bir mazeret ileri srmeden maruf bir ekilde mehirlerini verin; ancak
iffet sahibi cariyelerle zinadan ve onlar gizli dost hayat yaamaktan yani metres edinmekten
iddetle kanmak artyla."1.
Dier taraftan ise, Kur'an, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar aile
hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir: "Cariyelerinizden evlenmeye uygun
olanlar evlendirin; eer onlar fakir iseler de, Allah onlar fazi u ihsan ile zenginletirir."2.
Bu ksa genellemeden sonra imdi de Harem'de yaayan cariyelerin ayr ayr statlerini
grelim: Yukardaki hkmlerden anladk ki, kle olan kadnlar yani cariyelerin iki ayr stats
vardr:
Birincisi; hizmeti statsndeki cariyeler. Hazinedar Usta'nn riyaseti altnda Osmanl
Hareminde hizmet gren btn cariyelerin durumu byledir.
kincisi; baz farklar ile birlikte istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler.
Kadnefendilerin, ehzade haremlerinin, ikballerin ve gzdelerin durumu byledir.
1- Hizmeti Statsndeki Cariyeler: Hazinedar Usta'nn Emri Altnda Sarayn
Hizmetlerini Gren Cariyeler
Bunlardan kast, efendilerinin kendileri zerinde istifr hakk bulunmayan yani cinsi
mnasebet hakk olmayan, sadece istihdam hakk bulunan cariyelerdir. Bu tr cariyelerle
efendisi dahil kimsenin cinsi mnsebet kurma hakk yoktur. Bu cariyeler, islm hukukunun
hkmlerine gre, efendilerinin iznini alarak hr veya kle baka erkeklerle evlenmilerdir.
Daha evvel zikrettiimiz gibi, baka erkeklerle evlenmek iin kasden Efendi'nin cariyesine izin
vermemesi halinde, mahkeme yoluyla efendisi cebredilebilir. Biraz nce zikrettiimiz yet de
bu manaya iaret etmektedir.
Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendi'nin cariye zerindeki istihdam hakk
ortadan kalkmaz. nk bakasnn cariyesi ile evli olan hr veya kle bir erkein einin dier
elerden fark da buradan kaynaklanmaktadr.
Kur'an, Nisa, 24 Kur'an, Nur, 32
266
Byle bir cariye, kocasna kar sorumluluklar olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi
ve o gnk tabirle cariyesi olmas hasebiyle efendisi ile de bir i mnsebeti vardr. Cariyenin
kocasnn tebvi'e hakk yoktur. Tebvie hakkndan kast, bakasyla evli olan cariyenin kocasnn
evinde onunla birlikte olmas ve efendisinin evinde veya iinde ona hizmet etmemesi demektir.
Kocamla beraberim diyerek, efendisi olan insann hizmetini ihml edemez. Ancak efendisi, bu
hakk cariyesine verebilir1.
Burada unu kaydetmek gerekir ki, harem'in gizli srlarnn darya kmamas iin,
Harem'den kncaya kadar ii statsndeki cariyelerin evlenmesine pek msaade edilmez. Bu
sebeble bunlarn arasndan birisini Padiah veya ehzadelerden birisi sever ve beenirse,
hizmeti grubundan dier gruba geerler.
Hizmeti statsndeki cariyenin, efendisi ile mnasebeti, sadece i mnsebetidir.
Efendisine yemesinde, imesinde, temizliinde veya baka ilerinde hizmet edecektir. Zaten
ibriktar usta, kahveci usta, kilerci usta ve benzeri isimlerle anlmalar da bunu
gstermektedir, istisna olsa bile evli olmalar halinde, kocas ile kar-koca hayat yaayaym
diye efendisinin hizmetlerini ihmal eylemeyecektir. Kocas ile tebvie hakkn elde etmise,
efendisi artk nafakasn temin etmekten vazgeer. Yani asl olarak kocas ile yaayan ve
efendisine arada srada urayp baz hizmetlerini gren cariyenin nafaka hakk, kocas
zerinedir. Tebvie hakk olmayan ve asl itibariyle efendisinin hizmetleriyle megul olan
cariyenin nafaka hakk ise, efendisine aittir2. Bu durumda olan cariyelerin zaten harem'le olan
ilikileri kesilir ve ra edilirler.
Tesbit ettiimiz kadaryla, bugn Trkiye'nin mehur zenginlerinin birinin stanbul
Boazndaki yalsnda yirmiye yakn kadn hizmeti vardr. Her halde bu hizmetilerle, bunlar
hizmeti olarak altran zenginimizin cins mnsebete girdiini dnemezsiniz. Bu
hizmetilerin grevleri, sabahtan gelip ve hatta bazlar kkte gece de kalp yalnn yemek,
temizlik ve benzeri hizmetlerini yrtmektir. Bu hizmetleri karlnda ivereninden cretini
alacaktr. Hizmeti statsndeki cariyelerin de bunlardan isim ve baz hkmler dnda ciddi
bir fark yoktur.
Burada Rahmetli Cumhurbakan Turgut zal ile olan bir hatramz nakletmek mnsip
olur kanaatindeyim. Vefatndan bir ka ay evvel kendisini ziyaret ettiimde, sorduu
suallerden birisi de Harem oldu. Kendisi, "Osmanl Padiahlarnn Hareminde 200-300
kadnn olacana inanmadn ve
IDA HAREM
ide bir i lakkn-likte ol-ir. Ko-:.An-
anya k-n evlen-
OSMANLI'DA HAREM
267
- 3 e-
t ben-
le; 31 ve
Jiliz-
slmiyetteki evlillik hukukunun buna msaade edemeyeceini ve ancak baz tarihilerin
Harem'de bu kadar sayda cariyenin yaadn belgelerle ortaya koyduklarn" ifade ettiler.
Bunun zerine ben de kendisine baz sorular tevcih ettim:
"Sayn Cumhurbakanm, acaba Cumhurbakanl Kknde Yani ankaya Kknde ka
tane erkek ve kadn hizmeti alyor?" Cevab, "Epeyce fazla." eklinde oldu. ikinci sorum
yleydi: "Gelen misafirlerinize takdim edilen yemek ve pastalar hanmefendi mi yapyor?"
"Hayr olamaz. Grevliler yapar" dedi. Peki "Temizlik ilerini de Hanmefendi mi yapyor?" diye
sordum. Buna da hayr cevabn verdi.
Son sorum dehet vericiydi ve onu da oke etmiti: "Sayn cumhurbakanm, Kk'de
temizlik yapan, yemek piiren ve benzeri hizmetleri yrten kadn hizmetlilerle kar koca
hayat yayor musunuz?". Bu soru zerine nce bir ok geirdi ve sonra da "imdi Osmanl
Saray'ndaki saylar 100' bulan cariyelerin srrn anladm" dedi. Ben de ilve ettim: "Osmanl
Harem'inde, bugn olduu gibi erkek hizmeti istihdam yasaktr. Btn hizmetiler, kadn
cariyelerden seilir. Bu hizmeti cariyelerle Padiahlarn kar-koca hayat yaamas, sizin
Kk'deki kadn hizmetilerle kar koca hayat yaamanz kadar gayr- makul ve mantkszdr.
Ancak Harem'de elbetteki Padiahlarn bugnknden farkl olarak birden fazla Hanmefendi
ile veya has odalk denilen cariyelerle hayatlarn yaadklar bir vakadr."
Osmanl Saray'nn Harem ksmnda baz tarihiler tarafndan verilen 60, 70 ve hatta
100 cariye vard eklindeki ifadelerden de, hizmeti statsndeki cariyeleri anlamak
icabettiini, biraz sonra daha iyi anlayacaz.
Ancak hemen unu belirtelim ki, aada vereceimiz bir liste dahi, Harem'de alan
cariyelerin % 90'nn hizmeti statsnde cariyeler olduunu aka gstermektedir.
ite harem'de ok cariye bulunduu dnemlere ait bir belgeden misller:
"Nefert- Harem-i hmyn derSaray- Cedd-i mire El-Vki' F ehr-i a'ban
sene 1176
Berber anigir Vekil Usta ikinci hazi- Ibrikdr Kahveci
lcenh 90 Mehriah
Usta Usta 100 nedar 120 Usta Usta 80
100 160 100 100
268
Zb Vekil Usta eref Zeliha mine 57 Nzende
80 100 60 60 571"
Dilsiz Aie Pr Safa 80
Topkap Saray Hareminde alan Kadn Neferler" baln tayan listede, 112 adet
cariyenin olduu kaytldr. Kaytl olan bir husus da bunlarn gndelik olarak aldklar maalar
ve nerde altklardr. Yani listedeki cariyeler, tamamen Harem'de istihdam edilen hizmetli
statsndeki klelerdir.
Listeye devam ediyoruz ve ayn tarihli belgeden bir baka liste daha o-kuyoruz:
"Nefert- Kiler der Saray- Cedd-i mire-i Harem-i Hmyn
Kilerci Usta Safiyye Hsn-i ah mmhan
170 70 50 46
Zeyneb Hanm Ftme Glfem
20 20 20 20
Zeliha Aie Hanife Ftme
40 40 20 20
Mhitb Aie Ra'n Mektme
20 20 20 202.
Saylar 22'yi bulan ve Harem'in kiler'inde alan cariyeleri, her halde koskoca bir
Osmanl Devleti'nin Devlet Bakanl sarayndaki evi iin ok grmezsiniz.
1 TSMA, E. 53/2
2 TSMA, E. 53/2
M HAREM
'.:.'*
I an
itin
N-
|:I3ir
!3h3 0-
.,2-
l: cok
OSMANLI'DA HAREM
269
Harem'deki Hizmeti Statsndeki Cariyelerin Listesi (TSMA, E. 53/2)
l-<-TUij'->
J <gv '
^! it-
k.\j,
270
Padiahlar ile cariyelerin Haremde ve Harem'in bahesi ile havuzunda plak olarak
beraber olmalar gibi gln ve yalan iddialar sebebiyle, konuyu daha nce izah etmemize
ramen burada da bir hususu tekrar etmek istiyoruz:
Evvela, avret tabiri zerinde durmak istiyoruz. Avret, bakalarnn grmesi haram olan
yerlerdir. Bakalarnn grmesi yasak olan vcudun blgeleri, insanlarn erkek, kadn ve kle
yahut cariye olmalarna gre deimektedir. Mesela, erkein avreti yani grlmesi yasak olan
vcud blgeleri, gbei ile dizleri arasndaki ksmdr. Hr bir kadnn avret mahalli ise, yz,
elleri ve bir gre gre ayaklar dndaki btn vcududur. Halbuki btn eitleriyle cariye
yani kadn klelerin avret mahalli, dizden yukarsndan itibaren kollar ve ba hari vcudunun
btn blgeleridir. Yani cariyenin kollar, ayaklar (dizlerine kadar) ve ba, avret mahalli
saylmamaktadr. Btn bunlarn art, ehvetle bakmaya vesile olmamas ve ehvetle
baklmamas-dr. ehvetle bakma szkonusu olmad takdirde, ban, kollarn ve dizden aa
ayaklarn, efendisinin yannda aabilmektedir1. Zaten bir erkek, kendi mahremi olan
kadnlarn (mesela annesi ve kz kardeinin) ve de zerinde istifr hakk bulunmayan
cariyelerin, ehvet hissi bulunmamak ve bu konuda emin olmak artyla, yzlerine, balarna,
kollarna ve dizden aa olan ayaklarna bakabilmektedir. Sebebi de, hem mahremi olan
kadnlara ve hem evinde alan ve ehvet duygulan asndan fazla ekici olmayan cariyelere
kar, ehvet duygularnn insanlk gerei dier kadnlar gibi kabarmamas-dr2. Padiahlarn ve
ehzadelerin de haremi olmayan cariyelerle olan mnasebetini bu er' hkmler
dzenlemektedir.
te hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas,
fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki
hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir.
Kitabmzn banda zikrettiimiz bir misali buraya aynen almay ve tekrar nc defa
nazarlara vermeyi bir vazife addediyoruz:
Padiahlarn haremi ile alakal byk bir tarihimiz bile nasl bilmeden hatalar ilediini
Cumhuriyet Devrinin en ak dnemlerini yaadmz 1994 ylnn 10-16 Kasm'nda ve hem de
Halil inalck gibi deerli bir tarihinin dilinden okuyalm:
mecbura
da i.
dan ve bunlara memesinde/; jJg% rnek de,
Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81 Damad, Mecma'ul-Enhr, II, sh. 538-539
REM
OSMANLI'DA HAREM
271
istiyo-
las-(zden kendi
irinde
Relere mas-
Jna-
"Harem Fuhu Yuvas Deil, Okuldu" balkl yazda bile, slm Hukukunun hkmleri
bilinmediinden dolay ok ciddi hatalar yaplmtr:
"Efendi, istedii sayda cariye ile yatabilir. Cariye Efendisinden olan ocuk zerinde
velilik hakk iddia edemez. Mslman olmak, cariye ve gulam esirlikten kurtarmaz. Cariye,
mslman kadn gibi "avret yerlerini rtme"ye mecbur deildir; Sultann onlar plak olarak
havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktur."1.
Bu cmleler kendisine ait olan Hocamzn tarih bilgisine sayg duymamza ramen, slm
Hukukunun hkmleri tam tetkik edilemediinden dolay, o da ciddi hatalar yapabilmektedir2.
Zira islm hukukunda iki eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda
sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana
geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu
manada dier cariyelere bakamadn daha ayrntlaryla kitabmzda izah edeceiz. Mesele,
avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade
ettiinin anlalamamasn-dan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ve
bilinmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr3. Buna son rnek de, hem
de bir ilahiyat hocas olan Prof. Dr. Ne'et aatay'n, "slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve
Cariyelik" adyla nerettii rportajdr. Bu yazda dile getirilen grlerin nemli bir ksmnn,
slm Hukuku ile ilgisi yoktur4.
2- E Statsndeki Cariyeler Veya stifr Hakk Bulunan Cariyeler
pey
Bu konuyu daha evvel genel olarak slm Hukuku asndan izah etmitik. Ancak
meseleyi tekrar zetlemekte yarar vardr. slm Hukukunun cariye
1
inalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34
Prof. Dr. Halil inalck, Osmanl Tarihini en doru tarzda Dnya efkar- umumiyesine
aktarmay baarm bir hocamzdr. Ancak kendisinin de yerinde ifadesiyle, islam Hukukunu
bilmeyen bir ilim adamnn, Osmanl messeseleri hakknda tatmin edici izahlar getirmesi ve
zellikle de, Harem gibi bir konuda dora yorumlar yapmas ok zordur. Bizim ilk basklardaki
ifadelerden kasdettiimiz mana budur; yoksa eserlerinden oka istifade ettiimiz hocamza
olan hrmetimize, mezkr ifadelerimiz mani deildir.
3 Bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539
aatay, Ne'et, slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik, Bilim ve topya, O-cak
1996, sh. 1, 6-7. :
272
kabul ettii kadn klelerin ikinci stats, e statsndeki veya istifr hakk bulunan
cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr baka erkekler ile evli olmayan
cariyeler, iki ekilde efendileriyle kar-koca hayat yaayabilirler:
Birincisi; Padiahn eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki
ekilde olur;
A) Efendi evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu
olmas, drt snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil
etmez. Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar
arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Osmanl Padiahlar, bir ksm
kadnefendilerini, bu ekilde zd ettikten sonra, nikhlar altna almlardr. Ancak Osmanl
Padiahlar, bu yolu ok az tercih etmilerdir.
Hatta misal olarak sadece Sultn ibrahim'in Telli Haseki diye mehur cilan Kadn
Efendisi Hma ah' buna misl verebiliriz. Sultn brahim'in Hmaah ile hem de debdebeli
bir dn merasimi icra ederek evlendii ve bu konudaki gelenei bozmak istedii dorudur.
Ancak zd ettikten sonra m nikhn yaptrd yoksa cariye kalmakla beraber mi nikh
altna aldrd belli deildir1. Kuvvetle muhtemel olan zd ettikten sonra evlendii
grdr.
B) Cariyesi cariye statsnde kalmakla beraber, Padiah nikh akdiyle onunla evlenir.
Eer efendi hr bir kadnla evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya mslman olmalar artyla
cariyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik sahihdir ve hukuk
sonularn dourur. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar2
Osmanl Padiahlarnn bir ksm, cariye statsnde kalmakla birlikte, baz cariyeleri ile
nikh akdi yaptrmlardr. zellikle Kadnefendilerin ounluunun nikhl olduklar da baz
tarihiler tarafndan ifade edilmektedir. Mesela Kanun Sultn Sleyman'n mehur ve
kudretli Kadn Efendisi,
1 BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray, No: 939; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III,
sn. 16-17, 37-39, 131 vd; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 61-62.
2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
364 vd.; 328 vd.
lif baka
\ evlen-
OSMANLI'DA HAREM
273
, zd
ih-
if ksm
Ilur o-(atim'in pdijji ve % sonra rdii (Br-
le-likh Iism i hr ityla Bifve
\t m,
Hurrem Sultn, nikh ile Kadn Efendi olmutur. Cariye statsnn devam ettii ise,
aralarnda meydana gelen mektuplardan anlalmaktadr. Zira evlendikten ve ocuk sahibi
olduktan sonra dahi, mektubunu Cariyeniz diye balamaktadr1.
Nikh ile alnmas halinde, yine nikhl kadn saysnn son snr, drttr. Nikhl olmas
halinde drtten fazla kadnla, ayn anda hayatn devam ettiremez. Drt kadnla olan
snrlamada, nikh edilen kadnlarn hr veya cariye olmas farketmez. Ancak lm ve boama
gibi sebeplerle, bunlardan biri ay-rlrsa, o zaman yerine baka bir cariyeyi nikahlayabilir2.
kincisi; slm hukukuna gre, efendi, ister kle ister hr, baka bir erkek ile evli
olmayan bir cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi
iin sabit olan bu hakka istifr hakk denmektedir. Asl cariye hukuku burada szkonusudur.
Ancak nemle belirtelim ki, bu istifr hakk da, Kur'an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve
gizli metres hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine kaideler
konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifr hakkna dayanlarak kar-koca hayat yaanan
cariye arasndaki tek fark, cariyenin efendisinin mirasndan istifde edememesidir. Miras
mnsebetinin dnda baz farklar da vardr. Mesela istifr hakk ile bir criye ile kar-koca
hayat yaama poli-gami=birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama, iddet ve boamada
bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme
konusunda hr kadnlar gibi olmamas gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen
hallerdir3. nemle ifade edelim ki, e-fendi cariye ile nikh akdi yapt takdirde birden fazla
evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifr hakk ile kar-koca hayat yaamas
halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifr hakkna dayanarak cariyesi ile
kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir4.
Osmanl Padiahlarnn ikbal, gzde, peyk ve has odalk tabir edilen cariyelerle olan
mnsebetleri bu kka girmektedir. Kadn Efendilerin ise, ounluu ile nikh akdi yaplmtr.
Yaplmayan kadn efendiler de vardr.
Bu giriten sonra imdi de Harem Halk denen ve Harem'de yaayan insanlar tanyalm.
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, 50 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar,
sh. 34-35.
2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329.
3 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
329 vd..... ,
Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd.
274
I- HAREM TEKLATI'NIN ERKEK PERSONEL
1- Genel Olarak Hadm Aalar
Daha nce de izah edildii gibi, Harem'in Asl Harem Kaps'na kadar olan ksmna
Hareme Medhal (Antre) denir ki, burada Drs-Sa'de Aas ve Harem Aalarnn emri
altndaki erkek hadm kleler (tavler) istihdam olunmaktadr. Bu blmde alan bir tek
kadn kle yani cariye bulunmad gibi, izin almadan bu blmde alan tavailerden kimsenin
asl hareme girmeleri de mmkn deildir.
Bu konuyu Batl bir yazar yle tasvir etmektedir: "Doktorlardan baka hi bir erkek
hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izni ile ve harem aalarnn eliinde girerler.
Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse,
hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar
tamamyle rtk olmak artyla gsterebilir. Kzlaraas bile haremdeki kadnlardan birine
dikkatlice bakamaz."1.
Osmanl Devletinde harem tekiltnn Ftih Sultn Mehmed'in istanbul'u fethinden
sonra balad, aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir. Enderun tekiltna benzeyen
Harem'de XV. yzyldan itibaren devirme u-slne benzer bir usul uygulandn grmekteyiz.
Nasl devirilen erkek ocuklar, devletin en yksek memurluklarna kadar kabilmiler ise,
hareme eitli yollardan alnan hizmeti erkek kle ve cariyelerin de kendi aralarnda
belirlenen belli makamlara ykseldiklerini gryoruz. Bu arada Harem'in Bi-zans'dan veya
baka yerlerden alndn iddia eden ve meseleyi farkl ekillerde yorumlayan yabanc
yazarlarn da bulunduunu ifade etmek gerekir2.
Haremin ve harem halknn ba durumunda olan Bab's-Sa'de Aas, Kzlar Aas veya
Kap Aas diye de bilinen Aann reislii altnda Harem'e ait ileri yrten tekilat daha
yakndan tanmadan evvel, bunlarn yani Ha-
1 d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman, Paris 1790, c.
III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, stanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas
lvesi), sn. 10
^ Penzer, N. M., The Harem, London 1936, sh. 177 vd.; Ziya Ergnis, Osmanl Haremi Ne
Zaman Kuruldu? Tarih Dnyas I, stanbul 1950; Uluay, M. aatay, XVIII. Asrda Harem,
Tarih Dergisi, XVII, istanbul 1963, sh. 269 vd.
PHSREM
OSMANLI'DA HAREM
275
rem'de alan erkek personelin mterek zellii olan hadmlk messesesi zerinde
ksaca durmak istiyoruz.
2- Harem'de alan Erkek Personelin Ortak zellii: Hadmlk
mam
baka
ve ha-
E rtk
la.
8 -
Bilindii gibi, hadmlk veya bir dier ifadeyle tavailik, doutan veya sonradan
yaplm bir ameliye yznden erkeklik zelliinin kaybedilmesi manasn ifade etmektedir.
Hadm etme ameliyesinin nasl yapldna dair ayrntl bilgilere sahip deiliz. Bir insan, cins
hayatndan mahrum etmek demek olan hadmlk, slm hukukunda caiz grlmemitir.
Hadmla his veya ihtis denilmektedir. Hatta btn Osmanl eyhlislamlar hadmln caiz
ve meru bir fiil olamayacana dair kesin fetvalar vermilerdir. slm Hukukunda erkein
cinsel organnn kesilerek hadm edilmesi tamamen yasakland gibi, hayalar kesilerek veya
tesirsiz hale getirilerek hadm edilme de yasaklanmtr. Bu ikinciye ihtis denmektedir.
Konuyla ilgili bir hadis-i erifi buraya almak istiyoruz:
Eb Hreyre (RA), Hz. Peygamber'e karak, "Y Reslellah! Yam ok gen, zinaya
dmekten korkuyorum. Evlenmek iin gerekli maddi imkana da sahip deilim. Msade
ederseniz, husye bezlerimi aldraym." Drt defa sormas karsnda sktla cevap veren
Allah'n Peygamberi, sonuncuda biraz da kzgnlkla "Ey Ebu Hreyre! Senin kavuacan
mukadderat yazan kalemin mrekkebi kurumutur. Durum byle olunca ister hadmla ve ister
hadmlama, msavidir". Burada Ebu Hreyre sadece muhayyer braklma-maktadr; belki
azarlanmakta ve Allah'n kaderini deitirmeye yeltenmekle sulanmaktadr1.
nsanlar hadm etmenin slmiyette caiz olmamasnn asl delili ise, Kur'an'daki u
yettir ve btn Osmanl eyhlislmlar hadml yasaklayan fetvalarn bu yete dayanarak
vermilerdir: " (eytan devamla yle der): Onlara emirler vereceim, ta ki, Allah'n
yarattn deitirmeye kalkacaklar. Kim Allah' brakp da eytan dost edinirse, ak ve
byk bir hsrana maruz kalr"2.
Bu yet-i kermeyi deerlendiren islm Hukukular, hadmlk konusunda u gr
aklamlardr: nsann hadm edilmesi, haramdr; ancak bir
1 brahim Canan, Ktb- Sitte, istanbul 1995, fndan naklolunmutur.
2 Kur'an, Nisa, yet, 119
sh. 210-211; Bu hadis, Buhari tara-
276
menfaat ve maslahat iin olursa insanlar dndaki canllarn mesela atn ve kzn
hadm edilmeleri caiz olur1. Hatta slm Hukukular ve Osmanl eyhlislmlar, hadm fiilini
tevik edeceinden dolay, bakalar tarafndan hadm edilmi insanlarn istihdamnn dahi
mekruh olduunu ifade etmilerdir. Mekruh ile haram arasndaki fark malumdur2.
Bu konuda Osmanl eyhlislm Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi'nin verdii
u fetva yeterlidiri zannederim:
"Habe ve zenci taifesinden Msr ve havalisinden celb olunan rical ve sbynn
ba'zlarnn alet-i tenasllerini kat' edb mecbb (erkeklik organ kesik) yahud hasy (hayalar
hadm eylemek) etmek er'an caiz olur mu?
El-Cevb: Haramdr.
*JLN
4I
nass- cellinin mazmununda E'imme-i tefsir his mnderic olduunu tasrih etmilerdir.
erh-i Kenz'de nakl edb ol fi'lin hrmetini Fetvy- Feyziye'de ve gayrda tasrh
etmilerdir . Ol makle umur-i en'a (bu trl irkin ilere) tasaddi edenler, eytn-
Aleyhill'ne'nin emrine ittiba' edb eytan veli ittihaz etmeleriyle yetin va'dinde dhiller
olub ism-i azm ile -simler olurlar."
"Bu sretde bu makle rical ve sbynn bazlarnn ol tarikle katillerine ve bazlarnn
inkt'- nesillerine (lmlerine veya nesillerinin kesilmesine) b'is olan fi'l-i muharremi i'tibr
edenlere er'an ne lzm gelr?
El-Cevb: Ta'zr-i edd ve habs-i medd ile zecr olunub ol emr-i mnkerin definde
hkkm (hkimler) msamaha ve imz- ayn ederler ise simler olub azle mstahak olurlar."3
slam hukukunun caiz grmemesine ramen, baka eller tarafndan hadm haline
getirilen veya doutan hadm olan insanlarda, ayn zamanda bir takm ruh bozuklukular
ortaya kmaktadr. Bu sebeple hadm erkekler, huysuz, ocuksu ve sinirli olmann yannda
basit, saf, zararsz, iki yzl insanlardr.
1 Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, II, 553 (Damad erhi kenarnda);
Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 553;
Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, II, 553 (Damad erhi kenarnda); Damad,
Mecma'l-Enhr, II, sh. 553;
3 Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, Dersa'det 1226,
sh. 580-581
jonhn n*
ln},.
Bu?
karmaya I eskiden <
da ka
hayata ^
b/r
da Osu yenideni
resinin I
yazl
HAREM
;-ia atn ve
,e Osmanl
dar tarafndan
etmiler-
ned Arif
ian rical ve iki organ
: olduunu
Fetvy-
Fa (bu trl
tfiba' edb
- azm ile -
le katillerine (kesilmesine)
emr-i pederler ise
s tarafndan im zamanda n erkekler, in-
'.'ia.tDamad,
SDamad,
e! 1226, sh.
OSMANLI'DA HAREM
277
Btn bu er' hkmlere ramen, Osmanl Devlet adamlar, Padiahlardan paalara
kadar, kendileri, insanlar asla hadm etmemilerdir. Ancak, hadm olarak Afrika'dan getirilen
kleleri, evlerinde ve bu arada Harem'de istihdam etmek zere satn almlar ve Hizmeti
olarak kullanmlardr. Bu fiilin haram deil, sadece mekruh olduunu daha evvel aklamtk.
Bu arada Harem'e hadm hizmeti alrken de lm-i Sima veya ilm-i kyafet denilen ve
insanlarn fizik zelliklerinden onlarn ruh haletlerini ortaya karmaya yarayan baz zellikler
arandn, Saraya alnan hadmlarn ok eskiden beri bu ilmi bilen insanlarn elemelerinden
getiini, Kbus-nme'deki u tavsiyelerdan anlyoruz:
"Geldik imdi hadm olarak istihdam etmek iin alacan kulun nianlarna... Gayet kara ve
eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf, derisi kuru, sa yufkack, dileri seyrek,
sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu br ve
boynu ince olsun. Bu dediimi gibi olunca sarayda hadm olmaya yarar. Amma sarayda ak hadm
olmas gerekmez. Hele ki benzi kzl olursa. Sonra gayet sakn sarn hadmdan, ok ekin bu
cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve yaarr olursa. Derler ki, kendi sever avreti ya
da bakasna sevdirmek iin pezevenklik eder. Hsl bunun gibiden hayr gelmezmi."1
Hayalar veya erkeklik uzuvlar kesilen hadmlarn, tamamnda olmasa bile bir ksmnda,
sonradan erkeklik uzvunun yeniden gelitii ve hatta cinsi hayata hazr hale geldii de
aratrmalarn ve tarih olaylarn ortaya koyduu bir gerektir. Osmanl devlet adamlarnn
bizzat hadm iini yapmadklarn biraz sonra ayrntlarya anlatacaz. Ancak bu konuda
gerek olan bir husus da Osmanl Haremine hizmeti olarak alnan hadmlarn erkeklik
hayatnn yeniden balamas ve ortaya kmas halinde, muhtemel fitnelerin hemen bertaraf
edilmesi iin u tedbirlerin alnm olmasdr:
A) slmn hkmlerine uyularak, hadm olan hizmetiler, Harem'in antresinin dnda
serbest dolatrlmamlar ve asl harem'e ancak izinle ve ailenin nezareti altnda
alnmlardr. Nitekim asl haremin kapsnn banda yazl olan konuyla ilgili Kur'an yetini
daha evvel zikretmitik. Bu konuyu teyid eden ve harem aalarnn hareme girmelerini
yasaklayan bir yasak da IV. Mehmed'in tahta getii yllara rastlayan Ksem Sultn'a aittir.
yle ki:
"Ba'del-yevm kend halinize olasz. Gerek harem umuruna ve gerek tara umuruna
karmayasz. Cmleniz zdsz klesiz. Ancak harem kaps
' Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml,
c. I, stanbul, 1001 Temel Eser, sh. 222.
278
nnde oturmaktan gayr iiniz yoktur. Size tayin olunan harem kaps nnde olan
odalardr. Eer harem kapsndan ieri bir adm duhlnz tezkire irsal eylediiniz mesm'um
olur ise, bil emn vel te'hir kati olunursunuz. Eer umr- mhimme olub tarafmza
bildirmek iktiz eder ise, bir tezkire ile Kethda Kadna ifade edesiz. Ol dahi bize ifade
eder."1
B) Bat ve in saraylarnda meydana gelen ahlakszlklar hesaba katlarak, Osmanl
haremine alnan hadmlarn erkeklik organlarnn tamamyle kesilmi olduuna dikkat edilmitir.
Ayrca alnan hadmlarn irkin olmalar da dikkat edilen hususlar arasndadr.
.-,.,
C) istisnai olarak hareme alnan hadmlarda sonradan erkeklik organnn olumas
halinde, bunlarn belli bir maa balanarak hemen haremden karldklar grlmektedir. II.
Mahmud dneminde yaanan bir olay ksaca nakledelim. II. Mahmud'a yle bir takrir
gnderilmitir: "Bab's-Sa'adet'l-Aliyye nefertmdan Gebzeli brahim Aa ve Geyveli Ali
Aa ve Rumelili Abdullah Aa kullarna recliyyet arz olmaktan ni...". Bu takrire II. Mahmu-
d'un cevab ise yle olmutur: "Manzrum olmutur. neferin beherine mahiye ellier kuru
verilip mahalline masraf kayd oluna."2.
Burada nemle ifade edelim ki, btn bu tedbirlerin yannda, elbetteki hem
cariyelerden ve hem de hadm aalarndan tedbirlere ramen bir ksm fitnelere sebep
olanlarn kabileceini, bu fitneleri eytann devaml tevik edeceini ve hatta baz irkin
olaylarn da olduunu inkr edemeyiz. Zira insan unsurunun bulunduu ve hele de erkek ile
kadnn beraber olabilecei meknlarda bu tr fitnelerin tamamen olmadn iddia etmek de
mmkn deildir. Ayrca bata Dr's-Sa'de Aas olmak zere, Osmanl tarihi iinde
1 Dervi Abdullah, Risle-i Teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de, Kprl
Ktp. No: 233, Vrk. 59
2 Uluay, Harem II, sh. 128-131; Lebib Muammer, Harem ve i Yz, Tarih Dnyas,
stanbul 1950, sh. 67; nemle ifade edelim ki, hem bu yazar ve hem de bu konuyla ilgili baz
kalem oynatanlar, hadm erkeklerin in ve Avrupa saraylarnda iledikleri rezaletleri
zikrederek ve bu olanlar Osmanl Haremine de tatbik ederek, kendilerine gre harem'in
islm yzn kirletmek istemilerdir. Bkz. Osman Nuri, Abdlhamid-i Sn ve Devr-i
Saltanat, istanbul 1326'da zikredilen olaylar ise, kitabmzn banda ayn kitabdan Sultn
Abdlhamid ile alakal yaptmz iktibaslardan anlalaca zere ounluu iftira olan yalan
yanl tasvirlerdir.
Halbuki Lebib Mu'ammer, ayn makalesinin sonuna doru u tesbitleri yapmadan
geememitir: "Kprl Ktphanesinde bulunan yazma bir eser (bir sonraki dipnotta zikr e-
deceimiz eseri kasdetmektedir), zenci hadm aalarna hcum ederek bunlardan ounun
hakikatte hadm olmadklarn ve Harem'de bir ok rezaletlere sebep olduklarn kaleme
almaktadr. Bu eserin ok tarafgirne yazlm olduuna phe yoktur.", sh. 69.
pi nn-fca tezkire aranuz. p'ez&e ile
OSMANLI'DA HAREM
279
S-
baz aalarda hadm olma art aranmam ve cariyelerle evlenmelerine ve odalk
cariyelere sahip olmalarna msaade edilmitir. Mesela Ba Mushib Rasim Aa'nn odalklar,
Bb's-Sa'de Aas Hayrullah Aa'nn da nikhl haremi vardr1. -
:
Osmanl haremine alnan hadm erkek hizmetiler (tavailer) iki gruba ayrlmaktayd:
Birincisi; Ak Hadmlardr. slm hukukunda erkeklerin hadm edilmesi yasaklandndan
dolay, Osmanl devletinin genileme yllarnda, stanbul'a ok sayda Macarlar'dan,
Almanlar'dan ve Slavlar'dan esir getiriliyordu. lk ak hadmlar bunlar arasndan temin
ediliyordu. Daha sonralar Grc, Ermeni ve erkezler'den hadm olanlar satn alnarak temin
edilmeye baland. Osmanl hareminde istihdam edilen bu ak hadmlara ak aalar ad
verilmekteydi. III. Murad'n 1582 tarihinde Bab's-Sa'de Aaln yani kzlar aaln zenci
kzlar aas Habei Mehmed Aa'ya tesilm ediine kadar, kzlar aas ak aalardan seilirdi.
Akaalarn en nemli grevi, Padiahn mbeyn direleri ile harem dairesini korumak ve gerekli
hizmetleri grmekti. D greve atandklarnda vezret payesi verilir ve genellikle Msr
Valiliine gnderilirlerdi2.
kincisi; Siyah Hadmlardr. Hem fitneye daha ok yol ama ihtimali, hem teminindeki
glk ve hem de hadm edilmelerinin zorluu ve dayanksz olmalar sebebiyle, zellikle III.
Murad zamannda Osmanl Hareminde ak hadmlarn yerini zenci olan siyah hadmlar alnmaya
baland. Bunun zerine esir tccarlar, Msr, Habeistan ve Orta Afrika'ya kadar giderler,
trl yollarla elde ettikleri zenci ocuklarn hadm ettirdikden sonra bata Msr ve stanbul
olmak zere Akdeniz limanlarnda satarlard.
Bu yollarla Harem'e alnan zenci hadmlardan bir ocak kuruldu ve adna da aalar oca
dendi. Aalar ocana alnan zenci ocuklar, kendilerinden daha byk hadm aalarnca
yetitirilirdi. Bunlara Trke retilir ve gzel isimler taklrd. Sarayn ve haremin dab hem
nazar ve tatbiki olarak retilirdi. Enderun okulunda olduu gibi, harem de bir okuldu. Belli
bir yaa kadar eitilen ve eitimlerini tamamlayan hadmlar, daha sonra Harem'deki
hizmetlere tevzi edilirlerdi3.
Bkz. Dervi Abdullah, Risle-i teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de, Kprl
Ktphanesi, Ksm II, No: 233, Vrk. 91; Leyla Saz, Saray ve Harem Hatralar, Yeni Tarih
Dergisi, II, istanbul 1958, sh. 430 vd.; nvar, Saray Htralarm, sh.78; Penzer, The Harem,
140-149
Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 172 vd.; Uluay, Harem II, sh. 127 vd.; Penzer, The
Harem, 118; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 10-11
3 Uluay, Harem II, sh. 118,119; Penzer, The Harem, 139 vd.
280
Harem'in Medhalinde grev yapan hadmaalar veya bir dier ad!a harem aalarnn
saylar, Ftih zamannda 20'yi, 1517 tarihinde 4O', 1537 tarihnde 20'yi ve nihayet 100'
gememesine ramen, batl kaynaklar, bu sayy 500, 600 ve hatta 800 olarak ifade etmiler
ve karalamak istemilerdir1. Bu hususta Batl yazar ve seyyahlarn verdikleri rakamlar ise,
tamamen hayale ve zellikle mslman bir devlet olan Osmanl Devleti'ni karalamaya
yneliktir.
3- Hadm Aalarnn (Harem Aalarnn) Reisi: Kzlar Aas= Bb's-Sa'de Aas
Sarayda bulunan haremaalarnn ba ve en byk miri Kzlar Aas, Bb's-Sa'de
Aas veya Kap Aas da denilen mirleriydi. Resmi unvan Drs-saade aas idi. Kzlar aas,
Osmanl saray'nn ve btn i ve harem halknn ba idi. Derecesi sadrazam ve
eyhlislmdan sonra gelirdi. lerini emrindeki harem aalarna grdrrd. En nemli
grevleri ise, Padiahn haremini korumak, harem iin gereken cariyeleri temin etmek,
harem'de bulunan cariye ve hadmlarn terfi ve cezalandrma ilemlerini Padiah'a arzetmek,
surre alaylarn dzenlemek, haremin btn haric ihtiyalarn harem aalarna yaptrmak,
kendine bal bulunan personelin tayinlerini yapmaktr.
1582 ylna kadar kzlar aal, saray ak hadmlarnn ba olan ve Bb's-saade aas
da denen Kap aalarna mahsus idi. XVI. yzyln sonuna kadar devam eden ak aalarn
hakimiyetindeki kzlaraalnm altnda ise u aalklar vard (rtbe srasyla): Has odaba,
Hazinedrba, Kilerciba, Saray aas ve Saray Kethdas. Bunlardan sonra ise, Keba, Ba
Eski Aa ve iki zengi Aas gelir.
1582 ylnda III. Murad'n kzlaraaln Habei Mehmed Aa'ya teslim etmesinden
sonra, kzlaraal zenci haremaalarna gemitir. III. Murad'n lmnden itibaren yeniden
akaalara gemise de 1594'ten sonra kat' olarak yeniden zencilere intikal etmitir.
Kap Aalarnn yani kzlaraasnn geni yetkileri sonralar bsbtn daraltlm ve III.
Ahmed zamannda bir ara saray amirlii silhdarlara bile verilmitir. Hatta III. Ahmed'in
sadrzam olan ehid Ali Paa zamannda 1715 senesinde Msr havalisindeki habelerin hadm
edilmemeleri hakknda Msr
Uluay, Harem II, sh. 119; Miller, B., Beyond The Sublime Porte, Yale 1931, sh. 91
vd.
OSMANLI'DA HAREM
281
1537
"aya
has,
valisine bir hkm gnederilmise de ksa zaman sonra onun ehid olmas zerine bu
hkm tatbik olunmam ve bu usul devam etmitir.
Zenci haremaalarndan Yenisaray Ba Kap Gulaml derecesine e-renler, sonra Eski
Saray aas ve mnhal vukuunda Drs-saade aas o-lurlard. Sarayda, maiyyetlerinde cariye
bulundurmaya yalnz onlar izinli idiler. XVII. Yzyldan itibaren bilhassa nfuzlar artm ve
padiahlarn zerinde ok messir olmulardr. Azl olunduklar zaman Msr'a gnderilirler ve
orada azadlk ismi verilen bir maala yaarlard.
Drs-saade aalan, ayn zamanda Haremeyn-i erifeyn denilen Mekke ve Medine'ye
ait vakflarn nazr idiler. Bundan baka, hkmdar namna olarak seltin evkafnn idaresine
de bakarlard. Btn bu ileri grmek iin her aramba gn sarayda, Orta kapnn dndaki
Has Ahr kaps tarafnda Drs-saade yazcsnn dairesi tarafndaki kkte bir divan
akdederlerdi. Bu divanda evkaf mfettii, haremeyn evkaf muhasebecisi ve mukataacs,
ruznameci, bahalife, aa yazcs ve saire bulunurlard.
Bundan baka gerek sarayda ve gerekse harite bulunan sultanlarn maalar Drs-
saade aalarnn tertib ettii cetvele gre datlrd. Her yl yaplan surre alay gene bunlarn
nezaretinde olurdu. Sarayn enderun ve Harem ksmnn en byk aas ve miri olmak
dolaysiyle resm terifatta sralar sadrazam ve eyhlislmdan sonra gelirdi1.
4- Dier Harem Aalar
la ise
5 Ilstr
Haremin Medhalinde kendilerine ayrlan yerlerde vazife gren erkek hadm (tavai)
klelere, Harem-i Hmyunda yani sarayn kadnlara mahsus ksmnda hizmet, muhafaza ve
nezrette bulunduklarndan kendilerine harem aas denmitir. Kzlaraasnn dnda kalanlar,
hadm aalar, ak aalar, siyah aalar veya harem aalar diye anlrlar.
Harem-i Hmayuna alnan hadm aalan ilk defa en aa unvanyla yad olumlard. Sonra
srasyla Acemiaa, Nbet kalfas, Ortanca ve Hasll (veya Hasrl) olurlard. En eski hasll
terfi ederse Yaylba gulm ve sonra Yeni Saray Ba Kap Gulm olurdu. lerinden talihli
olanlar Eski Saray aalna ve en nihayet Kzlaraalna kadar ykselirlerdi.
1 Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 91-93; nvar, Saray Htralarm,
sh. 76-77; Uluay, Harem II, 119-128; Uzunarl, Saray Tekilat, 172 vd.
282
Harem Aalarnn kendi aralarndaki rtbeleri, Osmanl Tarihinin deiik dnemlerinde
ve hatta ak aalar yahut siyah aalarn kzlaraalm ellerine geirdikleri dnemlere gre, az
da olsa farkllk arzetmitir.
A) XVI, yzyln sonlarna kadar kzlaraalnn altnda srasyla u a-alklar vard
(Rtbe srasyla): Has Odaba, Hazinedar Ba (Harem-i Hmynun masraflarna bakan aa
ki, Harem'deki cariyelerin ba demek olan Hazinedar Usta ile kartrlmamas icabeder),
Kilerci Ba, Saray Aas ve Saray Kethdas. Bunlardan sonra ise, Keba, Ba Eski Aa ve
iki zengi Aas gelir. . .
B) Daha sonra ise, ak aalar ve siyah aalarn iktidar ele geirmelerine gre yle bir
sralama ve izah mmkndr:
- Kap Aas (Kzlar Aas): Harem Aalarnn reisi.
- Saray Aas: Ak hadm aasdr. Kzlar aasnn birinci yardmcsyd. Hazinedar ba
ak hadmlardan ise, kzlaraasmdan sonra o gelir; yoksa bu gelirdi. Sarayn temiz tutulmas ve
tamirinden sorumluydu. Kilerci ba da hadmlardan olmas halinde bunun nne geerdi. Ancak
hadmlardan deilse, saray aas tekaddm ederdi. Hazinedar ba ve kilercibann
hadmlardan olmas nadirdi.
- Saray Kethdas: Ak hadmlarn saray aasndan sonra gelen mirleri idi ve Kap
Olan Kethdas diye de adlandrlrd. Kapy bekleyen ak hadmlarn idare ve inzibatndan
dorudan sorumluydu.
Zenci hadm aalarnda kzlar Aasndan sonra gelen bu iki mertebe yoktu.
- Ba Kap Glam: Bunlar, zenci hadmaalarnda kzlaraasmdan sonra gelen makam
sahipleriydiler.
- kinci Ba Kap Gulam: Biraz ncekinin yardmcsyd.
- Ortanca: Yani Binba rtbesindeki aa demekti. Besim Aa bunlardand.
- Nbit Kalfa: Umum nefer olanlarnn zabiti ve sorumlusu olan bir aa idi.
Maamafih, Valide Sultan aalar ile ehzadelerin muhafz olan aalar ve saray
kadnlarnn namaz kldklar mescidin imam ve mezzini olan aalar da itibarl aalardand.
Dikkat edilirse, Haremin irtibatl bulunduu Cami ve Mescidlerin imam ve mezzinleri dahi
harem aalarndan seilirdi. Harem-i Hmayun masraflarna bakan Hazinedar Aa, Oda lalas,
Valide Sultn Aa, Hazine kethdas ve vekili de aalarn ileri gelenlerindendir.
HAREM
I ellerine
i u a-
Im-i H-
< olan
.gas ve
(zengi
melerine
lyoksa bu
i ba da
n deil-
tdmlar-
jirleri f'ha-
OSMANLI'DA HAREM
283
Harem aalar arasnda yer alan nemli bir grup da musahiblerdir. Ba, ikinci ve nc
mushibler adyla bizzat Padiahlar tarafndan tayin edilen bu insanlar, Padiahlarn odalar
nnde nbet tutarlar ve Sultann emirlerini harem halkna ve divan azalarna duyururlard.
Sultn Hamid'in 12, Sultan Read'n 6 ve Sultn Vahidddin'in de 4 musahibi bulunduu
nakledilmektedir1.
5- Kzlar Aalarnn Devlet daresine Mdheleleri
Kzlar Aalarnn genellikle Saray Aal veya Hazinedar Balkdan bu makama
geldikleri bilinmektedir. Ancak bu kesin bir kaide deildir. Server Aa ve Behram Aa, saray
aalndan; Yusuf Aa ve Ali Aa da Hazinedarlktan; Osman Aa ve Sleyman Aa da Valide
Sultn Aalndan bu makama gelenler arasndadr. Kzlar aalarndan bazlar uzun sre bu
grevde kalabilmilerdir: Mesela, Hac Beir Aa 30, Habe Mehmed Aa 17, idris Aa 16,
Yusuf Aa 16 ve Hac Mustafa Aa 15 yl bu vazifeyi srdrmlerdir. Kzlar aalar
azledildiklerinde stanbul'dan ayrlrlar; Msr'a gidip orada otururlard. Limni'ye ve Kbrs'a
gnderilenler de vardr.
Zenci hadm aalar, 1582 ylndan itibaren aal ele geirince devlet i-daresinde de
messir olmaya baladlar. Mesela I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman zamannda kzlar aal
yapan Hac Mustafa Aa, ulem ve devlet ricali arasnda byk hrete sahipti. Kzlar
Aalarnn en mehurlar arasnda yer alan Hac Beir Aa (Sleymaniye Ktphanesinde
bulunan kymetli Kitap Koleksiyonu ile mehurdur) ve Beir Aa, Sadrazamla kendi adamlarn
getirecek kadar Saray'da messir olmulardr. I. Mahmud'a yakn7olan Hac Beir Aa, devlet
hayatnda da messir olmutu. Bundan sonra greve getirilen Beir Aa ise, bu yaknlktan
istifade ederek baz zulmlerin yaplmasna sebep olmutur. 1752 tarihinde ldrlmesinden
sonra Kzlar Aalarnn saltanat sona ermitir denilebilir2.
1 Ahmed bin ibrahim, Hmilet'l-Kiibr, Topkap Ktphanesi, E. H. No: 1403, Vrk.
3/b-18/b (Bu kitap kzlaras ile alakal Osmanl Dneminde yazlm en nemli eserlerdendir
ve I. Mahmud'un Harem Aas Beir Aa'nn emriyle 1163 tarihinde kaleme alnmtr);
Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 172 vd.; nvar, Saray Hatralarm, sh. 76-77; Uluay, Harem
II, 119-120; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 93-94.
2 Ahmed bin ibrahim, Hmilet'l-Kbr, Topkap Ktphanesi, E. H. No: 1403, Vrk.
14/b-22/b; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 174 vd.; nvar, Saray hatralarm, sh. 76-77;
Uluay, Harem II, 120-126.
284
II. Merutiyetin ilan edilmesinden sonra Kzlar aalarnn tesirleri iyice a-zald.
Eskiden vezir payesinde idiler; kendilerine "Devletl inyetl" diye hitab edilirdi. Sultn
Read'n iradesiyle devletl kaldrld ve sadece inyetl kald. Sultn Mehmed Read'n
konuyla ilgili bir ferman ise, kzlaraasnn son vazifelerini yeterince aydnlatmaktadr:
1- Harem'de yaayan kadnlarn kyafetlerine dikkat edecekler; ahlaka aykr
giyinenlere engel olacaklar.
2- Sarayl kadnlar, darya giderken yanlarnda bir harem aas bulunacak ve kt
yerlere gitmekten onlar al koyacak.
3- Akamlar saat yarmdan sonra harem aalar haremde kalamayacak.
4- Bohac, ii ve benzerlerinin hareme alnmasna engel olacaklar.
5- Hareme gelen ziyaretiler kzlaraasndan izin alacaklar, yoksa hareme
sokulmayacaklar."1.
III- HAREM'DEK KADIN PERSONEL VE TEKLTI: CARYELER, KALFALAR VE
USTALAR (GEDKL CARYELER)
1-Genel Olarak Saray'daki Cariyeler
Osmanl Padiahlar, Harem direlerinde istihdam ettikleri veya kar-koca hayat
yaadklar cariyelere er'-i erifin hkmlerini aynen tatbik etmilerdir. Osmanl Hareminde
Orhan Bey zamanndan beri cariyelerin bulunduu ve istihdam edildii ifade edilmektedir.
Ancak harem'deki cariyelerin sayca artmas, Fatih dneminden itibaren balar. Zira Ftih
devrinde devlet idaresi devirmelerin eline getii gibi, harem'de de byle olmutur. Nasl
devirilen erkekler, Enderun Mektebinde terbiye edilerek Osmanl Devleti'nin asker ve idar
st makamlarna ykselme imknlarn elde etmilerse, Harem Mektebine alnan cariyeler de
zeklarna, ahlaklarna ve gzelliklerine gre, evvela haremin hizmeti statsndeki grubu olan
cariye, kalfa ve ustalar makamlarna ve sonra da Padiahlar tarafndan seilmeleri halinde
Padiah ile kar koca hayat yaayan gzde, ikbal ve Kadn Efendi ve neticede valide sultn
payelerine kadar ykselme imknlarna kavuabilmektedirler2.
Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmynu, Taril-i Osmn Encmeni Mecmuas,
Cz, 8, sn. 465-475.;
2 Uluay, Harem II, sn. 10-11
OSMANLI'DA HAREM
285
fice a-
faaya-
a hare-
<et-
O halde harem mektebinde yetien cariyeleri iki gruba ayrmak icabedecektir:
Birinci Grup, asl haremin ve Padiah ile ailesinin hizmetlerini gren cariyeler grubudur
ki, haremde saylar bazan 400'e ve 500'e ulaan cariyelerin %90'n bunlar tekil etmektedir.
Bunlarn haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa dnda her hangi bir ekilde Padiah ile
kar koca hayatlar mevzubahs deildir.
kinci Grup ise, Padiahn ailesi arasnda yer alan gzdeler, ikballer ve kadnefendiler
grubu idi.
Burada birinci grubu anlatacaz.
Haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa mkellef olan ve hizmeti kadnlar
statsnde bulunan saray cariyelerini drt ayr grubta toplamak mmkndr:
1-Acemiler.
2-Criyeler.
3-Kalfalar (kirdler).
4-Ustalar (Gedikli Cariyeler).
Bu drt grubu ayr ayr incelemek, harem hayatn anlamak ve Padiahlarn yzlerce
kadnla yatp kalkyor eklindeki iddialarn ortadan kaldrmak iin zaruri grnmektedir. Bu
drt grub incelenince grlecektir ki, haremdeki cariyelerin % 9O' tamamen bugnk kadn
hizmeti grubundadrlar ve bunlar aldklar belli cretler karlnda harem'de hizmet
etmektedirler. Ancak bunlarn bekr olmalar ve harem'de bulunduklar mddete
evlenmelerinin fiilen mmkn olmamas sebebiyle, her an ehzade veye Padiah'h haremi
arasna girmesi mmkndr. Padiah'n haremi arasna girmediinden veya giremediinden
dardan evlenmek isteyenler, ra edilme ad altnda evlendirilip haremden karlrlard.
imdi srasyla bunlar ve nasl temin edildiklerini, vazifeleri ile birlikte grelim:
2- Acemiler Ve Harem'e Alnlar
Iftc-
Osmanl devletinde ilk zamanlarda kendileriyle sava yaplan milletlerden alnan esir
kadnlar ve kzlar arasndan Harem'e cariye alnrd. erkez, Grc ve Rus asll cariyeler ise
genellikle satn alnarak hareme sokulurdu. Harem'e giren yeni kzlara acemi denilirdi. Bunlarn
ekserisi kyden geldiinden dolay, bir mddet saray db ve usullerini mirleri olan
cariyelerden,
286
kalfalardan ve ustalardan renirlerdi. Bunlar reninceye kadar efendilerinin
huzuruna kmazlard. zellikle erkez kzlar ince ruhlu, hassas ve zeki olurlard. erkez
kzlar, birok hanedan erkekleriyle evlenmiler, byk itibara ve mevkilere ykselmilerdir.
Bir ok erkez kadnlar, kzlarn beikten itibaren "Padiah haremi olup ihtiam ve elmaslar
iinde hayat sr!" diye yetitirirlerdi. stanbul Esir pazarnda en ok erkez, Abaza ve Grc
cariyeler satlmaktayd1.
Baz yeni gelen acemiler, Trke dahi bilmedikleri halde, zeklar sayesinde derhal
Trkeyi renirler ve btn saray detlerini de pek abuk anlarlard. Baz eski sarayllarn
ifadesiyle "Saray'da terbiye olmayan, hi bir yerde terbiye renemez. Harem terbiye
mektebidir". XVII. yzyldan itibaren zeklar ve gzellikleri sebebiyle hareme alnan
acemilerin ou Kafkasyal olmutur2.
Hareme alnan cariyelerin ikinci kayna da, devlet adamlarnn bunlar Padiah'a
armaan etmeleri idi. Bata yabanc devlet adamlar olmak zere, Sadrazam, Vezirler,
Belerbeileri ve Sancak Beleri, Padiah'a satn aldklar cariyeleri hediye ederlerdi. Hediye
edilen cariyelerin de %90' haremde hizmeti statsnde altrlmak zere hareme
alnrlard. Geriye kala %10'luk blm ise odalk veya gzdeler grubuna alnmaktayd3.
1 Robert VValch, XVII. Yzyl istanbul'unda Harem (Trkeye Tercme, Aydn Filiz),
Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1970, Sy. 10, sn. 46-49; Uluay, Harem II, sh. 12-14
^ nvar, Saray Htralarm, sh.70-71; Uluay, Harem II, 10-12; Hurit Paa'nn
Saray Ht-ralar, Hayat Tarih Mecmuas, stanbul 1965, V, sh. 60-61
3 TSMA, No: E. 1511; E. 4792; Uluay, Harem II, 12
OSMANLI'DA HAREM
287
Harem'e Beler Bei Tarafndan erkez, Abaza ve Rus Cariye Temin Edilmesi le
Alakal Bir Arza (TSMA, No: E. 1511)
.
-V
J
b'j
a1
^ , ^,
288
XIX. yzylda Osmanl devleti esirlerin alnp satlmasn yasaklaynca Kafkasyal baz
aileler kendi rzalar ile kzlarn Hareme cariye statsnde vermeye devam etmilerdir1.
unu da belirtelim ki, cariye satan esir tccarlar da sattklar cariyeleri ksma
ayryorlard:
1) Harem'de hizmeti olarak istihdam edilecek cariyeler. Bunlar gzel olmakla birlikte,
genellikle yalar byke idi.
2) Terbiye edilip satlmak zere alnan 5-7 ya arasndaki cariyeler. Bunlar, hizmeti
olarak veya odalk eklinde bula erdikten sonra ayrlrlard.
3) Hareme dorudan doruya odalk ve gzde yani Padiah ve hanedan erkeklerinin
ailesi olmak zere alnanlar. Bunlar ok az olurdu. Zira Padiah ve hanedan erkeklerine harem
olacaklar, genellikle Harem Mektebinde terbiye edilirlerdi2.
Hareme satn alnan cariyeler khya kadn, ebeler veya hastalar ustas tarafndan ciddi
manada muayene edilirlerdi. Satandan ailesi ile alakas kalmadna dair bir sened alnrd3.
Hastalkl olanlar sahibine geri verildii gibi, uykusu ar olan, horlayan veya baka kusurlar
olanlar da pek alnmazd. Ancak bazan bu cariyeler arasnda dilsizler, maskaralar, zenciler ve
ccelerin de bulunduunu gryoruz. Btn bunlarn bulunmas, Padiahn haremdeki her
kadnla yatp kalktn iddia eden ve bunlarn hizmeti statsnde olduunu bilmeyenlere de
iyi bir cevap tekil eder. Zira saraya alnan cariyelerin makbuzlar incelendiinde, baz yal
kadnlarn, st annelerinin ve daylk edecek tahsilli kadnlarn da bulunduu grlecektir4.
Cariyeler, hareme alnrken, ilm-i sima ve ilm-i kyafet kaidelerinin nasl tatbik edildiini daha
evvel anlatmtk.
3- Cariyeler, Saylar Ve Vazife Taksimleri
Saraya yani Harem'e alnan acemiler ksa bir sre sonra artk harem-i hmynun
cariyesi olurlard. Aslnda acemiler ile cariyeleri ayn grupta top-
61
Hurit Paa'nn Saray Htralar, Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1965, V, sh. 60-
2 Uluay, Harem II, sh. 14
3 Bu senedlerden birisi iin bkz. TSMA, No: D.8079; Uluay, Harem II, sh. 14
OSMANLI'DA HAREM
289
eleri
t,eer.
pn
lamak da mmkndr. Bir ksm aratrmaclar bu ekilde davranarak cariyeler, kalfalar
ve ustalar tarznda l ayrm yapmlardr. Biz, yeni alnanlara acemi, biraz saraya alanlara
ise cariye demeyi tercih ettik1. Bu cariyelerin % 9O' haremde istihdam edlmek zere
alndndan, biraz sonra anlatacamz gibi, kalfalarn ve ustalarn yanna verilirlerdi.
Ustalarn ve kalfalarn emirleri altnda almak ve yetitirilmek zere onlara teslim
edilirlerdi. Gzeller ve odalk niyetiyle alnanlar ise, terbiye edilmek zere, Padiahn yakn
hizmetkrlar demek olan hnkr kalfalarna ve zellikle de haznedar ustalara teslim
olunurlard. ehzadelere harem olmas muhtemel olanlar iin de ayn kaide geerli idi.
Saray cariyesi olanlara yaplan ilk i, kendilerine gzellikleri, karakterleri veya fiziki
grnleri gznnde bulundurularak yeni isim verilmesi idi. Padiah tarafndan da verilen bu
isimlerin herkes tarafndan bellenmesi ve u-nutulmamas iin ilk zamanlarda bir kda yazl
olarak ine ile gslerine ilitirilirdi. Verilen isimler genellikle Farsa'dr. em-i Ferah,
Honev, Handem, Ruhisr, Ne'e-yb ve Nergiz-ed gibi2.
Hareme alman cariyelere kalfalar tarafndan terbiye, nezket ve byklere kar
hrmet gibi db- muaeret kaideleri btn ayrntlarna kadar nazar ve tatbiki olarak
retilirdi. Hareme ait htralar okunduu zaman, bunlara nasl dikkat edildii ve haremdeki
cariyelerin nasl kibar olduklar daha iyi anlalacaktr.
Cariyeler mslman olduklarndan dolay mutlaka Kur'an okumak mecburiyetinde idiler.
Sultan Mehmed Red'n harem muallimesi Safiye n-var'a verdii u talimat bunu ortaya
koymaktadr: "Namaz klmayanlara, o-ru tutmayanlara, verdiim tuz ve ekmei haram
ediyorum. Bu irdem hoca hanm tarafndan saray kadnlarna sylensin " Bunun zerine
muallime Hanm'n snfn kapsna u levhay yazdrdn gryoruz: "Namaz klmayan, oru
tutmayan dershaneden ieri giremez."3. Osmanl harem'inin en son zamanlarndaki hali bu
olursa, daha salam olduu dnemlerdeki halini kyaslarsanz, haremle ilgili iftiralarn ne kadar
aslsz olduunu o zaman anlarsnz.
Harem, Halifenin evi olduundan onun evindeki herkes ibdetini yapmalyd ve
Kur'an'n okumalyd. Bunun iin de okumak ve yazmak gerekiyordu. Geri elimizdeki saray
kadnlarna ait mektuplardan bunlarn imla hatalar
2 nvar, Saray Htralarm, 71; TSMA, No: E. 4002; Uluay, Harem II, 17-18.
3 nvar, Saray Htralarm, 71; TSMA, No: E. 4002; Uluay, Harem II, 17-18
290
yaptklar ve fazla iyi yazlar olmad anlalmaktadr. Ancak bu istenen seviyede
tahsillerinin olmadn gsterirse de tamamen tahsilsiz oldukladn gstermez. Harem'de
hemen hemen hepsinin odasnda mutlaka bir kitapln bulunmas da dediklerimiz isbat eder
mahiyettedir.
Harem'deki cariyelerin ayrca meru dairede mzik letlerini de rendikleri,
htralardan renilmektedir1.
Osmanl hareminde sarayn2 hizmetini gren cariyelerin saylar ile Padiahlarn ve
hanedan erkeklerinin haremleri olan kadnlarn saylar, Osmanl Devletinen ilk zamanlarnda
sayca az idi. Zira bata ehzadeler ve onlarn valideleri olmak zere hanedann bir ksm
fertleri, tara sancaklarda hayatlarna devam etmeyi tercih ediyorlard. Bu sebeple III.
Murad'a kadarki saray cariyelerini 200-300 rakamlaryla ifade etmek mmkndr. Ancak III.
Murad'dan itibaren saylar artmaya balam ve I. Ahmed'in veraset usuln kaldrp yerine
ailenin en byk ve en layk evlad padiah olmas kaidesini getirmesiyle de, ehzadeler ve
anneleri sarayda kaldklar iin bu say iyice kabarmtr. Nitekim III. Murad zamannda
500', I. Mahmud zamannda 456'y, I. Abdlmecid zamannda 688'i, Sultn Abdlaziz
zamannda 809'u, II. Mahmud zamannda 298'i bulduu grlmektedir. Bu rakamlarn iinde,
saylar hakknda daha sonra ayrntl bilgi vereceimiz Padiahlarn ve hne-dn erkeklerinin
haremleri olan kadnlar da vardr3.
Bir ksm Osmanl dman yabanc yazarlarn ve bunlarn yerli destekilerinin iddia
ettikleri gibi, bu rakamlara ulaan kadnlar ile Padiahlarn kar koca hayat yaamalar hem
mmkn deildir ve hem de bu tr iddialar doru deildir. Bugn devlet bakanl kknde
alan hizmeti kadnlar ile Cumhurbakan'nn veya zenginlere ait bir Kk'te alan
hizmeti kadnlar ile Kk sahibi iadamnn kar-koca hayat yaama iddialar ne kadar gln
ise ve bunlarn saylar da azmsanmayacak kadar fazla ise, Harem'de hizmeti olarak alan
kadnlar ile Padiahn kar-koca hayat yaamas o kadar glndr.
Harem'deki bu cariyelerin hangi hizmetlerde istihdam edildiini ise, zamannda
haremde en ok cariye bulunan bir ka Padiah'dan biri olan I. Mahmud zamanndaki listeyi
ksaca zetlemekle daha iyi anlayacaz:
1 Uluay, Harem II, 19
Saray tabiri, burada harem manasna kullanlmaktadr. Saray kadnlar, saray halk,
saray ustalar tabirlerinde de genellikle bu mana kasdedilmektedir.
3 Bu rakamlar ve bu kadnlarn yaptklar hizmetler iin bkz. TSMA, No: E. 53/3, D.
8075, E. 4002, D. 8003, D. 743.
OSMANLI'DA HAREM
291
Topkap Saraynda bulunan bu listeye gre;
0s-
liice
Kilerde 17
Klhan yani banyolarn temizliinde 6
Haremdeki makam sahibi kimseler yannda 23
ehzade Osman Dairesinde (Hareminin, ocuklarnn, yemeinin ve benzeri
hizmetlerinin grlmesi iin) 19
ehzade Mehmed Dairesinde 14; 14
ehzade Mustafa Diresinde 13
ehzade Beyzd diresinde 12
ehzade Numan Diresinde 14
ehzade Mustafa Diresinde 7
Ba kadn dairesinde 20
kinci kadn Diresinde 11
nc kadn Diresinde 14
Drdnc kadn Diresinde 8
Beinci Kadn Diresinde 10
Haznedar kadn diresinde 13
Ba ikbal Diresinde 6
ikinci ikbal Diresinde 6
nc kbal Diresinde 4
Drdnc ikbal Diresinde 5
Dier grevlerde 230
Toplam 456
imdi de bu listeden bazlarn isimlendirelim ve vazifelerini daha yakndan grelim:
"Kilerde Olan cevr:
Fatma Yevmiye 30 ake Rukiyye Yevmiye 25 ake Aie Yevmiye 20 ake
Hatice Yevmiye 20 ake Safiye Yevmiye 20 ake
Rukiyye Yevmiye 20 ake EmineYevmiye 15 ake Rukiyye Yevmiye 10 ake
Hanife Yevmiye 10 ake Hsniah Yevmiye 10 ake
292
mmhan Yevmiye 10 ake Zeliha Yevmiye 5 ake Emine Yevmiye 5 ake
Aie Yevmiye 5 ake Fethiye Yevmiye 5 ake
Ftma Yevmiye 5 ake Mehrinz Yevmiye 5 ake
OSMANLI'DA HARE I. Mahmud'unl
Klhanclar ve Dier Cariyelerden Bazlar:
Cmeuy Ustann Cariyesi Abde Yevmiye 5 anigir Ustann Cariyesi Rukiyye
Yevmiye 5 ikinci Hazinedarn Cariyesi Hanife Yevmiye 5 ikinci Cmeuy Ustann Cariyesi
Aie Yevmiye 5
kinci Hazinedarn Cariyesi Mnevver Yevmiye 5 ehnaz Kalfa'nn Cariyesi Hubz-dr
Yevmiye 5 ikinci hazinedarn Cariyesi Mehrinz Yevmiye 5 Ftma Kadn Yevmiye 5
Mustafa Aa'nn Cariyesi Nzende Yevmiye 5 Glin Kalfann Cariyesi Hafife
Yevmiye 5 Cce-i mm-i Glsm Yevmiye 15 emisiyah Yevmiye 15
Zeyneb Yevmiye 5 Hanife Yevmiye 5 Hatice yevmiye 5 Hanm Yevmiye 5^
Burada dikkatimizi eken bir husus da, Harem'de alan cariyelerin tpk gnmzdeki
hizmeti kadnlar gibi, gndelik olarak belli bir cret almalardr. Cariyelere verilen
gndelikler, Harem'deki eskiliklerine gre deiiyordu. II. Byezid devrinde ehzade
Abdullah'n 15 Cariyesi gnde 15'er ake; Eski Saray'da alan 7 cariye 10'ar ake alrken, I.
Mahmud zamannda haremdeki cariyelerin gndelikleri epeyce ykselmi ve 4 cariye 30'ar
ake; 2 cariye 25'er ake ve dierleri de 20'er, 15'er, 10'ar ve en az beer ake alr
olmulardr. II. Mahmud zamannda ise cariyelerin gndelikleri, 100, 80, 70, 60, 55, 45, 40,
40, 35 ve en d 30'ar akeydi. Dikkat edilirse II. Byezid devrine nazarla be-on kat
artmtr. Bunda Osmanl akesinin deer kaybnn da tesiri szkonusudur2.
1 TSMA, No: D. 8075
2 Uluay, Harem II, 21-22; Bkz. TSMA, No: D. 8003; D. 743; D. 8075
fe Yevmiye
neuy Usta-
jesiAie rsiye 5
ttin Yevmi-
ah Yevmiye
l/canye Lirol-80,70,
lijezid fciayb-
OSMANLI'DA HAREM
293
I. Mahmud'un Zamannda Harem'de Bulunan Cariyelerin Vazife Taksimatn Gsteren
Belge, TSMA, No: D. 8075
294
I. Mahmud'un Zamannda Harem'de Bulunan Cariyelerin Vazife Taksimatn Ve
simlendirmesini Gsteren Belge, TSMA, No: D. 8075
di-
'e
OSMANLI'DA HAREM
295
Btn bu aktarlan bilgiler, yukarda verdiimiz esaslar takviye etmekte ve Harem'i bir
fuhu yuvas olarak tasvir edenleri mahcup eylemektedir. O halde Harem'deki cariyelerin %
9O' hizmeti statsndedir ve esirlik sresini dolduranlar zd kdn alp Saray'dan
kabilirler.
4- Kalfalar, Vazifeleri ve rak Edilmeleri
Kalfa, Saraylarda ve konaklarda hizmet veren cariyeler iin kullanlan bir tabirdir. Usta
tabiri XVIII. yzyldan itibaren belgelerde grlrken, kalfa tabirine XVI. yzyl belgelerinde
rastlanmaktadr. XVI. yzyldan nce ise, kalfa tabiri yerine bula tabiri kullanld
grlmektedir. Osmanl hareminde kalfa, Saray'da bir mddet hizmet grp ilk acemilik
devrini geirmi ve tecrbe kazanm cariyelere denmektedir ve ayrca bunlar kird diye de
anlmaktadr1.
Kalfa haline gelen saray cariyeleri, gzelliklerine ve i bilirliklerine gre hnkr, Kadn
Efendi, valide sultn, ehzade ve ikbal direlerine hizmeti olarak verilirlerdi. Kdemlerine
gre, byk kalfa, ortanca kalfa ve kk kalfa diye gruba ayrlmlard. Dairelere verilen
kalfalarn en eskisi ve yals, o dairenin byk kalfasdr. Emrinde ortanca ve kk kalfalar
bulunur. Bunlar, onlara nedmelik yaparlar. Kalfalar da kendilerine verilen dairelerin ilerini,
daha alt seviyedeki kalfalar ve cariyelerle yrtrler2.
Ehemmiyetle ifade edelim ki, kalfalar, bulunduklar dairenin btn ilerini emirlerine
verilen cariyelerle ifa ettikleri gibi, ehzadeler ve Padiahlar da haremlerini ve Kadn
Efendilerini, bu kalfalar arasndaki gzel ve iyi ahlakl olanlardan seerlerdi. Byle bir
durumda kalfalkdan karak yani hizmeti statsn brakarak padiah'n veya hanedandan
bir erkein haremi olma erefine ykselme imknlar vard. Ayrca kalfalarn tamamna yakn
okur yazar snfndan idi. Bu arada musikiinas olanlar da yok deildi. Cariyelerin her alanda
yetitirilmelerinden kalfalar sorumluydu3.
Kalfalarn oda ve a nbetleri de nemli grevleri arasnda yer almaktadr. Kalfalar,
bulunduklar dairelerin her trl hizmetini grrlerdi. Byk kalfa, ar iler yapmazd.
Kalfalar, yanndaki cariyelerle bir haftalk daire
' Pakaln, Tarih Terimleri, II, 150; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 320; Uluay,
Harem II, sh. 142; TSMA, No: D. 9629; D. 7844.
2 Uluay, Harem II, sh. 143; TSMA, No: E. 1239; D. 189; D. 199.
3 Pakaln, Tarih Terimleri, II, 150; Uluay, Harem II, sh. 143.
296
nbeti tutarlard. Perembe gn, btn daireyi temizlerlerdi. Buna perembe hizmeti
denirdi. Cuma gn, nbeti br kalfaya teslim ederler, sralar gelinceye kadar dinlenirlerdi.
Yine bir hafta sre ile a nbeti tutarlard. Her dairenin kalfas, yanndaki cariyelerle
beraber, tablakrlarn daireleri iin getirmi olduklar yemekleri ieri alrlar; kurulmu olan
sofralara datrlard. Sofralar temizleme ve kablar ykama iini acemi cariyeler yaparlard1.
Kalfalarn harem nbetine katlmalar ve genel temizlii yapmalar asli vazifeleri
arasnda bulunmaktadr. Sarayn en eskilerinden bir iki kiinin maiyetinde her gece 10-15 kalfa
nbet tutarlar; haremin hnkr sofrasnda, yatsdan sabaha kadar oturup ikier er, btn
daireleri ve baheleri dolarlard. Bunlara nbeti kalfalar denilirdi. Gece bir kaza veya
hastalk olursa hemen ba ktibeye haber verirlerdi.
Her ay banda haremde genel temizlik yaplrd. Ortanca kalfalar, genler, btn
sofalar, koridorlar, merdivenleri, hamamlar, bodrum katn hep beraber temizlerlerdi.
Heryeri ve yere serili ince Msr hasrlarn sabun kp serperek silerlerdi. Temizlie ok
dikkat edilirdi2.
Kalfalarn rak Edilmeleri, Evlendirilmeleri Ve Devlet Hayatnda Oynadklar Roller:
Padiahlar deitii zaman eski kalfalar, biraz sonra anlatacamz ustalar ve ktibeler de yeni
padiaha geerdi. Sadace haznedar usta ve kalfalar saraydan ayrlrd. Bunlar Eski Saray'a
gnderilirdi. Padiahdan yz grmeyen kalfalar da Eski Saray'a gnderilirdi. Kalfalar, hizmet
srelerini tamamlaynca darya kabilmekteydiler. Ancak bunlarn bir ksm Saray'da kalmay
tercih ederlerdi.
Acemilikten yetimi kalfalar darya kmak ve evlenmek isterlerse, onlarn istekleri
gznnde bulundurulurdu ve buna kalfalarn ra edilmesi denirdi. Bayramlarda veya
kandillerde bir kda "Kulun istedii murd, ihsan efendimizindir" diye yazar, altn imzalayp
grnecek bir yere koyard. Bir daha efendisine grnmemek iin odasna kapanrd. Bunun
zerine efendisi eyizini yaptrr, gerekli akeyi verir ve uygun bir ksmeti knca da evlendi-
rirdi3.
1
Uluay, Harem II, 143-144; Leyla saz, Saray Ve Harem Htralar, Yeni Tarih Dergi-
si, II, stanbul 1958, sh.509; nvar, 63
2 Uluay, Harem II, 143-144; Leyla Saz, Saray Ve Harem Htralar, Yeni Tarih
Dergisi, II, istanbul 1958, sh.509; .
3 Uluay, Harem II, 144-145; Penzer, The Harem, 183-185 . . ..
OSMANLI'DA HAREM
297
Valide Sultnlar gibi, baz dnemlerde Kalfalarn da Osmanl devlet idaresine etki
yaptklar sylenebilir. III. Murad zamannda Padiah'n annesi Nurbn Sultn ile Safiye
Sultn arasndaki ekimeden istifde eden Canfed Kalfa'nn Nurbn Sultn m yannda yer
alarak III. Murad'a tesir ettii ve hatta kardei brahim'i liykati olmad halde Diyarbekir
Beler beliine tayin ettirdii nakledilmektedir. Kanun Sultn Sleyman zamanndan beri
Haremin dileriyle megul olan ve Yahudi asll olduu sylenen Esther Kira isimli Kalfa'nn da
Sipahilerin isyanna sebep olduu ve neticede kard fitne sebebiyle Sultn Ahmed
Meydannda idam edildii nakledilen ac olaylar arasnda yer almaktadr1. Sultan Abdlaziz'in
tahttan indirilme-sinede, Harem'deki srlar Hseyin Avni Paa ve arkadalarna ileten ikinci
Ktibe Ebrnigr'n maalesef nemli bir rol vardr2.
Harem'de hizmet eden tecrbeli cariyelere kalfa dendiini ifade etmitik. te bu
kalfalarn en stnleri, Harem'in Kadn Personeli arasnda nemli bir yerleri olan Hnkr
Kalfalar yani bir dier adlaryla ustalar veya gedikli cariye denilen cariyelerdir. imdi
bunlarn durumun grelim.
5- Hnkr Kalfalar (Ustalar=Gedikli Cariyeler)
Harem'in kadn personeli arasnda cariyelerin ykselebilecekleri en yksek makam,
Padiahlarn hizmetlerini gren cariye olmaktr ki, bunlara hnkr kalfalar, ustalar veya bir
dier adyla gedikli cariyeler denirdi. Bunlar, Padiah'n gnlk ileriyle yemeini hazrlama ve
yatp kalkmas nevinden hizmetlerle megul olurlard3. Padiahlarn hizmetlerini gren ve usta
unvanyla anlan bu kadnlarn aralarndaki rtbeleri itibariyle muhtelif ksmlar ylece
zetlenebilir:
A) Hazinedarlar Ve Hazinedar Usta: Padiahlarn husus ve ahsi hizmetlerini gren
kadnlara hazinedar denir. Hnkr Kalfalar tabiri zellikle bunlar iin kullanlr.
Hazinedarlarn says zaman zaman deimitir. Mesela II. Abdlhamid'in 20 hazinedar
varken, Sultn Read'n 17 Hazinedar' vard. Bunlarn reislerine Hazinedar Usta veya Ba
Haznedar denmekteydi. Harem'de yaayan Padiah ve Hanedan Erkeklerinin haremlerinin ba
Valide
1 Uluay, Harem II, 145-147; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, istanbul 1332/1923,
I, sh. 99-134
2 bnl-Emin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, I, 545;
Uluay, Harem II, 147. ...,,-_.. -.--.. .
3 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 156-157; Uluay, Harem II, 132; nvar, 67 vd.
298
Sultn olduu gibi, hizmeti statsndeki kadnlarn reisi de Hazinedar Us-ta'dr.
Hatta baz kaynaklar, Valide Sultan'n yardmcs ve haremdeki kadnlarn ondan sonraki en
rtbelisi eklinde ifade etmektedirler. Haznedarlarn en rtbelileri ikinci, nc, drdnc
ve-beinci haznedarlard. Btn haznedarlar, bilgili ve terbiyeli idiler. Sade ve zarif
giyiniyorlard.
Hazinedarlarn en nemli grevleri, Hnkrn ahs hizmetini grmekti. Padiah
haremde olduu mddete, onlar da Hnkr Diresinde bulunurlard. Haznedar Usta,
Padiah'n yannda oturabilirdi, girip kabilirdi; ikinci, -nc ve drdnc haznedarlar ise
ancak arlnca huzura girebilirlerdi. Haznedar Usta, Harem'deki vazifelerini maiyyeti ile
birlikte yapard. nc, drdnc ve beinci haznedarlar, yanlarna aldklar kalfalarla gece
gndz Padiah Dairesinin nnde nbet tutarlard. Ayrca harem'deki hazinelerin btn
anahtarlar da Haznedar Usta'dayd. Haznedarlar, resm gnlerde kendilerine has altn
kordonla mhr-i hmyn boyunlarna taktklarn, btn cariyelere kumanda ettiklerini,
husus cariyeleri, maa ve Kurban Bayramlarnda adna kurban olduunu burada kaydetmek
icabeder. Haznedarlar, Padiahlar Harem'de bulunan cariyeler arasndan seerlerdi.
Padiahlarn en yaknlar ve en yakn srdalar olmalar hasebiyle, yeni Padiah gelince
haznedarlarn kendisi seer ve eski padiaha ait haznedarlar, ya rak olurlar veya Eski
Saray'a g ederlerdi. nemle ifade edelim ki, bazan ikballer de bunlardan seilirdi1.
Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Hazinedar Usta Dairesi, Valide Sultn Dairesinin st
katndayd. Dolmabahe ve raan Saraynda ise Hnkr Dairesinin altnda oturmaktaydlar.
Khya Kadn (Kethda Kadn): Rtbe itibariyle Kadn Efendilerden hemen sonra
gelmektedir. Haremin teriftsdr. Resmi gnlerde, dnlerde ve bayramlarda, haremde
yaplan btn merasimleri o idare eder. Memuriyetinin g ve yetkisini gstermek zere
gm ilenmi bir asa tar; hnkr dairesindeki eyalar mhrlemek zere yannda mhr-i
hmyn bulundurur. Bir ksm yazarlar, bunun ile Saray Usta'y ayn makam sahipleri olarak
izah etmilerse de, belgelerin verdii bilgi bunlar dorulamamakta-dr2. Kendine has
cariyeleri ve ma"iyyeti vardr.
1
nvar, Saray Htralarm, 69-70; Uluay, Harem II, 132-133; TSMA, No: D. 8075;
Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 85-86
2 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 136-137;
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 85-91; Aksi gr iin bkz. Pakaln, Mehmed Zeki,
Tarih Deyimleri, III, sh. 125-126. :
OSMANLI'DA HAREM
299
anigr (eniyr) Usta: Sofra hizmetlerini gren ustalara denmektedir. Emri altnda
alan cariyeler ve kalfalar vardr. Sultn veya ehzade yemek yerken, evvela gdann zehirli
olup olmadn kontrol etmek iin bunlar tadarlard, ondan sonra efendilerine takdim
olunurdu1. Topkap'da imir-lik'teki dairelerinde otururlard.
amar Usta (Cmeuy Usta): Sarayn amar ve yatak takmlarna bakan ustalara
denirdi. Emrinde alan kalfalara ve cariyelere de amar kalfalar ad verilirdi, ilk amarc
kadna Yavuz dneminde rastlyoruz2.
briktar Usta: nceleri ehir suyu olmadndan dolay leen ve ibrik takmlarna
bakan, Padiahn elini yzn ykamasna, ona havlu tutulmasna ve abdest almasna yardmc
olanlara ibriktar ve reislerine ibriktar usta denilirdi3.
Kahveci Usta: Resm gnlerde Harem'de kahve takdim edilirdi ve kahve iiyle megul
olanlara kahveci ve reislerine de Kahveci Usta denilirdi. Trenlere gelen kadnlara ve
sultnlara ksa zamanda kahve hazrlayp takdim etmek bunlarn vazifesiydi. Padiah'a kahve
piirip takdim etmeye de bunlar bakard. Maiyyetinde bazan krk adet kalfa bulunurdu. Hnkr
kahvecilerinin almeti ve gslerine taktklar nianlar vard4.
Kilerci Usta: Padiahn kilerine ve kiler takmlarna bakan kalfalarn reislerine denirdi.
Yardmcs ikinci kilerci idi. Grevini emrine verilen cariyelerle yapard. Padiah'a ait
erbetler, meyveler ve erezler, Hnkr'n kilerinde saklanrd. Kilerci Usta, anigir Usta ile
beraber, Padiah yemek yerken hizmet ederdi5.
1
TSMA, No: D. 8075; D. 9917; D. 9583; D. 2233; nvar, Saray Htralarm, 68;
Uluay, Harem II, 133; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91
2 TSMA, No: D. 8075; D. 9917; D. 10052; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay,
Harem II, 133-134; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91.
3 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68; Uluay, Harem II, 134; Aye
Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91.
4 TSMA, No: D. 8075; nvar, Saray Htralarm, 68, 82, 98-99; Uluay, Harem II,
135; Pakaln, Mehmed Zeki, Tarih Deyimleri, I, sh. 332-333; Aye Osmanolu, Babam Sultan
Abdlhamid, sh. 86-91.
Osmanolu, Babam Abdlhamid, sh. 86-91; Pakaln, Mehmed Zeki, Tarih Deyimleri, III, sh.
332-333. ,
300
Kutucu Usta: Sultnlarn, kadnefendilerin ve ikballerin hamamlarda ykanmalarna
yardmc olan ustaya denmektedir. Hamam ve ba takm ve buna benzer eyaya nezaret
eder1.
Klhanc Usta: Harem'de bulunan hamamlarn yaklmasn ve temizlenmesini stelenen
kalfalara denir ve reisleri Klhanc Usta diye anlr2.
Ktibe Usta: Haremin disiplinini, terft ve nizamn salayan mirine Ktibe veya
Ktibe Usta denilir. Bunlarn saylar betir. B Ktibe, kinci ktibe, nc Ktibe diye
arlrlar. Ktibe kalfalar, Haremin eskilerinden gz ak ve i bilenleri arasndan seilirdi3.
Btn bu ustalarn yannda, Harem'de hasta olan cariyelere bakan Hastalar Ustas;
bunun yardmcs olan Hastalar Kethdas; doum ve ocuk drme ilerine bakan ebeler;
Padiahlarn kzlarna ve ehzadelerine st emzirmek iin getirilen Dyeler (Taye=Stanne) ve
nihayet Padiahlarn ocuklarna bakan dadlar vard4.
nemle ifadelim ki, usta adyla anlan kalfalarn tamam, uzun etekli entari giyerlerdi.
Her birinin yeteri kadar maalar vard. I. Mahmud zamannda Saray Usta, Camauy usta,
kilerci usta 100; ba ktibe, berber usta 80; anigir usta, kahveci usta, ibriktar usta ve
ikinci haznedar 50 ake; kiler kalfas, ikinci ktibe 40; ikinci amarc 35; nc haznedar,
ikinci kahveci, ikinci anigir, drdnc haznedar ve beinci haznedar 30'ar ake maa
almaktaydlar5. .....
Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 86-91.
2 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 136; Aye Osmanolu, Babam Sultan
Abdlhamid, sh. 86-91.
3 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 137; nvar, Saray Htralarm, 80; Aye
Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 86-91.
4 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 138-140; nvar, Saray Htralarm, 63;
Ahmed Refik, Kadnlar saltanat, III, 33. . . -. .
5 TSMA, No: D. 8075; Uluay, Harem II, 140-141.
OSMANLI'DA HAREM
301
I. Mahmud Zamannda Baz Ustalarn simlerini Ve Aldklar Gndelikleri Bildirir
Listeden Bir Sayfa, TSMA, No: D. 8075
i$
o
\ /
302
6- Harem'deki Cariyelerle Alakal Baz Meseleler
Cariyelerin Evlenmeleri: Harem'deki cariyelerin evlenmeleri meselesini bunlarn
statsne gre ayr ayr izah etmek gerekmektedir:
Birinci Grup, Padiahlarn veya ehzadelerin has odal olan cariyelerdir. Daha sonra da
aklanaca zere, Padiahlar, kendileri iin odalk olarak terbiye edilen cariyelerin hepsi ile
mnsebet kurmuyordu. Mnsebet kurduklar belli saylarda idi. Bunlar biraz sonra
anlatacaz. Bunlarn bir ksm Kadn Efendi, bir ksm ikbal oluyordu. ocuk sahibi olanlar
genelde ikbal ve kadn olmaktaydlar. Ayn ey ehzadeler iin de geerliydi. Eer Padiah
olurlarsa, odalklar kadn veya ikbal olurlard. Olmazlarsa ehzade haremi olarak kalrlard.
Padiahlarn veya ehzadelerin mnsebette bulunup da beenmedikleri veya ocuklar
olmayanlar ise, ra edilirler ve hricden mnasip bir kimse ile evlendirilirlerdi; eyizleri ve
evi Padiahlar tarafndan temin edilirdi. .
kinci Grup, hizmet cariyeleri, kalfalar ve ustalar ise, daha nce de ksaca deindiimiz
gibi, cariyelik sreleri olan 9 yl doldurduktan sonra zd edilirler ve ellerine ra kd
denilen bir belge verilerek saraydan ayrlmalarna msaade edilirlerdi. Ayrlmak istemeyenler
haremde kalr veya Eski Saray'a gnderilirlerdi1.
Her iki grup cariyelerden de harem'den ayrlanlara, ayrldktan sonra da baklmaktayd.
Saraydan ayrlan bu cariyelere sarayllar ad veriliyor ve bunlarn dmemeleri iin her trl
tahsisat yaplyordu. Kocalar lenlere maa balanyordu2.
Bu arada cariyeler, harem iinde iledikleri sulardan dolay, Khya Kadn tarafndan
cezalandrlmaktayd. Ayrca su ileyen cariyelerden birinin Sakz Adasna srld ve bu
tr srgnlerin de az da olsa yaand, eldeki belgelerden anlalmaktadr3.
Bir ksm Padiahlar tahta kar kmaz, sevmedii eski Padiahn hareme ald
cariyeleri, nadir de olsa, haremden kard ve hatta bazan bu
1 Bkz. Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mersim-i
Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), Tarih Vakf Yaynlar, istanbul 1995,
sh. 134-136. Burada genel olarak istanbul'daki konaklarda istihdam edilen cariye ve kalfalarn
ra edilmeleri yani evlendirilmeleri zerinde durulmaktadr.
2 Uluay, Harem II, 30-32; BOA. Muallim Cevdet Tasnifi, Saray, 2838, 4405, 7139
3 Uluay, Harem II, 34-35; BOA. Muallim Cevdet Tasnifi, Saray, 681
OSMANLI'DA HAREM
303
yzden perian hallerin yaand, maalesef nakledilen hadiseler arasndadr. Ancak bu
durumu tamim etmek yanldr ve doru deildir1.
islm Miras hukuku hkmlerine gre, cariyelerin miraslar yani Osmanl belgelerindeki
ifadesiyle muhalleft ve terekesi, lmeden zd edilmi olmadka, efendilerinindir. Bu
sebeple haremdeki cariyeler vefat ettiklerinde, muhalleftlar, devlet tarafndan zabtedilir
ve hazineye ird kayd olunurdu2.
IV- PADAHIN ALES: VALDE SULTN'LAR, KADIN EFENDLER,
EHZADELER, GELNLER (EHZADE HAREMLER) VE HANIM SULTNLAR
Bunlar, asl harem'de yaayan ve Padiah'n ailesi tabiri altnda toplanan Kadn
Efendiler, valide sultnlar, ehzade haremleri ve hanedan erkeklerinin kendileriyle kar-koca
hayat yaad cariyelerdir. Bu grubun reisi, zaman iinde deimekle birlikte bazan Ba Kadn
Efendi ve bazan da Valide Sultan olmutur. Osmanl Devletinde ilk zamanlarda Padiah
kadnlarna ve kzlarna, Seluklularda olduu gibi, "Hatun" denmekte idi. Ancak XVI. yzyldan
sonra daha ok "Kadn" veya "Kadn Efendi" tabirini kullanmaya baladlar. Osmanl Tarihinde
Sultn ad ile anlan ilk kadn Yavuz'un kars ve Kanu-n'nin annesi Hafsa Sultn'dr. Bu
tarihden itibaren sadece Padiah annelerine sultn denilmitir. Sonralar, Padiahlarn
annelerine Valide Sultn denilirken, Padiah veya ehzade kzlarna sultn denilmeye
balanmtr. Bu kaidenin baz istisnalar mevcuttur.
1-Harem'deki Kadnlarn Reisi: Valide Sultn
Osmanl Hareminin en yksek makam Osmanl Padiahlarnn anneleri demek olan Valide
Sultnlk'dr. Padiahlarn annelerinin resm ad dier baz Mslman memleketlerinde olduu
gibi Mehd-i Uly veya Mehd-i Ulyy- Saltanat olup valide sultan tbiri rivayete gre ilk defa
III. Murad'n annesi iin kullanlm ve sonra taammm etmitir. II. Abdlhamid'in annesi
Tirimjgan Kadnefendi ve Sultn Vahdeddin'in annesi Glustu Kadnefendi gibi baz
istisnalarn dnda, ou Padiah anneleri bu unvan kullanmlar ve en son kullanan da
Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Valide Sultn olmutur. Valide
bnl-Emin Mahmut Kemal inal, Son Sadrazamlar, I, 585; Uluay, Harem II, 35-36.
Mesela bkz. TSMA, D. 8254; D. 8251; D. 8199; Uluay, Harem II, sn. 37.
304
Sultanlar ise oullarna "arslanm" diye hitab ederlerdi. Bu tbir, saltanatn ilgasna
kadar devam etmitir1.
Bir padiah vefat ettii zaman eer varsa annesi ve zevceleri Topkap Saray'ndan
Eskisaraya gtrlr ve Eskisarayda bulunan yeni padiahn annesi muayyen bir merasimle ve
alayla Topkap Sarayna getirilirdi. te buna valide alay denirdi. lk Valide Alay'nn III.
Mehmed'in lm zerine, I. Ahmed'in annesi Handan Valide Sultn iin yaplmas icabeder.
IV. Murad'n ve Sultn brahim'in annesi Ksem Sultn, II. Mustafa ve III. Ahmed'in
anneleri Gln Sultn, kendileri iin Valide Alay yaplan Valide Sultnlardandr. Valide
Sultn'n Harem'e geliinin ikinci gn, Sadrazama veya Sadret Kaymakamna bir hkm
yazlarak geldii haber verilirdi. Harem'de Hnkr Sofasndan sonra en geni direnin Valide
Sultn Diresi olduunu daha evvel zikretmitik2.
Valide Sultanlar, oullarndan ekseriya byk bir hrmet grrlerdi. Kendilerine
pamaklk adiyle haslar tayin olunur ve darphaneden de muayyen aidatlar bulunurdu.
Validelerin kalabalk bir maiyyeti vard ve onlar drst ve namuslu kimseler arasndan seilen
valide kethdas adl bir memur idare ederdi. Bu zat, devlet ricalinden olup itimata lyk
grldnden bu vazifeye seilirdi. Ancak bazan bu kethdalarn Valide Sultnlara tesir
ederek onlar ktye kullandklar da olmutur. Valide Sultn'n geni bir cariyeler ordusu
emrindeydi. Daha dorusu Haremin kadn personelinin miri Valide Sultn idi ve onun adna bu
personeli daha evvel anlattmz vehile Haznedar Usta idare ederdi. III. Murad, III.
Mehmed, IV. Mehmed, III. Osman, III. Selim validelerine pek fazla bal ve hrmetkar
olmakla mehurlardr3.
Valide Sultan deyince akla gelenlerin banda Kanun Sultn Sleyman'n annesi ilk
Valide Sultn gelmektedir. Ancak bunlarn iinde en mehuru ve kudretlisi IV. Murad ve
Sultn brahim'in anneleri olan Ksem Sultn idi. Gerekten Valide Sultnlardan bir ksm
devlet ilerine da fazla miktarda mdahalede bulunmulardr ki, bunlar arasnda III. Murad'n
annesi Nurbnu Sultan, III. Mehmed'in annesi Safiye (Venedikli Bafa) Sultan, oullar IV.
Murad, ibrahim ve torunu IV. Mehmed devirlerinde devlet idaresini zaman zaman uzun mddet
elinde tutup olu Sultan ibrahim hal' ve katledildii halde tek bir istisna olarak eski saraya
gnderilmiyen Ksem lkab ile mehur
1 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 155-156; Uluay, Harem II, 62-64.
2 Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 155; Uluay, Harem II, 61-62; Ayn Yazar, Ha-
rem'den Mektuplar, istanbul 1956, sh. 19, 21, 79, 80, 150-155; Ayn Yazar, Osmanl
Sultnlarna Ak Mektuplar, istanbul 1950, 66-72
3 Uluay, Harem II, 64; Ayn Yazar, Harem'den Mektuplar, 18-21
OSMANLI'DA HAREM
305
Mahpeyker Sultan bata gelirler. IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultn'n mdahelesi
ile Ksem Sultn'n errinden Osmanl Devleti kurtulmu oldu.
Avc Mehmed'in zevcesi, II. Mustafa ve III. Ahmed'in anneleri olan ve tam 20 yl
Valide Sultanlk makamnda oturan Gln Sultn da devlet hayatnda messir olan Valide
sultnlardand. II. Mahmud'un zevcesi ve Abdlmecid'in annesi Bezmialem Valide sultn da,
devlet ilerine karan ve Padiahn bulunmad zamanlarda devlet adamlarna emirler veren
bir Valide Sultn idi.
Bu arada tpk Kadn Efendiler ve dier saray kadnlar gibi, Valide Sultnlarn da ok
ciddi manada yaptklar vakflar ve hayr messeseleri mevcuttur. Bezmialem Valide Suitn'in
Vakf Guraba Hastahanesi gnmze kadar yaayarak gelmitir. Venedikli Bafa diye bilinen
Safiye Sultn'n dahi kendi adna in ettirdii camisi, medreseleri ve emeleri vardr.
Burada nemli bir hususu aklamak icabeder: Bilindii gibi, mslman bir erkek, ehl-i
kitap olan yani Hristiyan veya Yahudi kadnlarla evlenebilir. Ancak doacak ocuklar slm
Dinine tabidir. Ayrca bir insan aslen Hristiyan veya Yahudi olup da sonradan mslman olan
bir kadnla da evlenebilir, ite Osmanl Padiahlarnn anneleri arasnda, eskiden Hristiyan veya
Yahudi olan kadnlar bulunmaktaysa da, Hristiyan veya Yahudi olarak vefat eden hi bir kadn
yoktur. Osmanl Padiahlarnn zevceleri arasnda Hristiyan olarak vefat eden Kadn Efendiler
ok az da vardr. Ancak bunlarn ocuklar olmamtr. Venediklilerin bir casusu olarak
deerlendirilen Safiye Sultn dahi ok nemli hayr messeseleri brakm olan bir Valide Sul-
tn'dr1. v
2- Padiah'n Zevceleri Ve Kar Koca Hayat Yaadklar Cariyeler: Kadn Efendiler,
kballer, Gzdeler, Peykler Ve Odalklar
Osmanl Padiahlarnn aile hayatn, Osmanl tarihini Ftih Dnemini.e-sas alarak ikiye
blerek anlatmak icabetmektedir. Zira bu iki dnem arasnda mhim farkllklar mevcuttur.
Bkz. Uluay, Harem II, sh. 66;
306
OSM/lf.
A) Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar ve Zevceleri
Osmanl Padiahlar, Ftih Sultn Mehmed zamanna kadar, bulunduklar yerin mehur
aileleri, Anadolu Beylerinin, Bizans mparatorlarnn, Srp ve Bulgar Krallarnn kzlaryla nikh
akdi yaparak evlenmilerdir. Bu evlenmeler, hiss olmann yannda arlkl olarak siys idi.
Kurulu safhasnda Osmanl Devleti akrabalk yoluyla kuvvetlenmeye ve karsndakinden miras
yoluyla toprak taleb ederek genilemeye muhta idi. Ayn zamanda bey, imparator ve kral
kzlar asil ailelerdendi. Osman Gazi, eyh Edebal'nn kz Bl Hatun ve Anadolu Seluklu
veziri mer Abdlaziz Bey'in kz Ml Hatun ile evlenmiti. Olu Orhan' ise, Yarhisr
tekfurunun kz Nilfer Hatun ile evlendirdi. Bizans mparatoru'nun kz Aspora Htn da
Sultn Orhan'n evlendii hanmlar arasnda yer almaktayd. Osmanl sultnlar, kurulu
yllarnda sfendiyaroullarndan kz alarak Trabzon Rum Imparatorluu'nun ve Akkoyunlu
Devleti'nin yolunu, Germiyonoullarndan kz alarak Karaman Beyliini Osmanl Devletine dost
etmilerdi.
Osmanl Padiahlar, kendileriyle evlendikleri gayr-i mslim kadnlar, Kur'an'n "Dinda
ikrah ve icbar yoktur"1 emri gerei, ne mslman olmaya ve ne de adlarn deitirmeye
zoriamamlardr. Ancak bunlarn bazlar adlarn deitirmese de, tamamna yakn dinlerini
deitirmiler ve mslman olarak vefat etmilerdir. simlerini muhafaza edenler arasnda
Orhan Bey'in hanm Bizans mparatorunun kz Theodora Htn, yine mharatorun kz
Aspora Htn ve I. Murad'n hanm Bulgaristan Kralnn kz Marya Thamara Htn
bulunmaktadr. Bunlar, kardeleri ile birlikte mslman olmulardr. Ancak isimlerini
deitirmemilerdir. II. Murad'n hanm ve Sirbistan Despotu'nun kz Mara Htn ise, ismini
de dinini de deitirmedi ve ancak Ortodoks olan bu kadndan Osmanl Padiah ocuk sahibi
olmad. nemle ifade edelim ki, bu kadn, Ftih'in vey annesidir; ancak annesi deildir.
Ftih'in annesi elimizde vakfiyyeleri de bulunan Hm Htn'dur ve mslmandir2.
unu da ifade etmek gerekir ki, ilk Osmanl Padiahlar, beylerin ve krallarn kzlar ile
nikh akdi yaparak aile hayat yaam iseler de, bu nikhl hanmlarnn yannda baz
cariyelerle de kar-koca hayatn srdrmlerdir. Bunlarn saylar snrldr ve meru ller
ierisindedir.
1 Kur'an, Bakara, 256.
ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hnednlar-slm Devletleri, Ankara 1989, II, sh. 100-
122; Uluay, Harem II, 39
W HAREM
imin Aile
OSMANLI'DA HAREM
307
M, Srp ve i evlenme-snda Os-
miras a bey, imalmn kz I tel Hatun tun ile ev-
n'n ev-
jynun ve Karaman
imdi Ftih zamanna kadar olan Osmanl Padiahlarnn zevceleri ve bunlardan doan
ocuklar hakknda ksaca bilgi vermek istiyoruz. Ancak unu ifade edelim ki, hr kadnlar ile
evlendikleri zaman, ayn anda drtten fazla kadnla nikh akdi yapmamlardr. Belki birisinin
lm veya ayrlmas zerine beinci ile evlenmilerdir. Cariye ile istifr hakkna dayanarak
kar-koca hayat yaamak ile, yine cariye ile nikh akdi yaptrp e olarak beraber yaamay
birbirine kartrmamak icabeder. Birincide drt kadnla evli olma snr ve hr kadnla evli
olmas halnide cariye ile beraber olmann mekruh olmas szkonusu deildir. kincide ise,
cariye de olsa drtten fazla nikhl kadnla evlenmek yasaktr ve hr bir kadn ile evliyken
cariye bir kadnla evlenmek de en azndan mekrhdur.
Btn bunlar daha evvel izah ettiimizden burada tekrara girmek istemiyoruz.
FATH ZAMANINA KADAR OLAN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE
OCUKLARI
Si olmaya ve
\ adlar-
mslman
? Bey in
1) GAZ OSMAN BEY:
jetin ve
ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin Bili- OCUKLARI
nenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir)
1- Ml Htn; Anadolu Seluklu Veziri 1- Aladdin Ali Bey
mer Abdlaziz Bey'in kz ve 2- Fatma Hatun
Orhan Gazi'nin Annesi. 3- Savc Bey
2- Rab'a Bl Htn; eyh Ede- 4- Melik Bey.
bal'nn kz ve ehzade Aladdin'in
annesi. 0*" oban Bey /.., .
6- Hamid Bey , ; . ;.
7- Pazarl Bey
8, 9 ve10 - Halil Bey, Bayat Bey ve
Ahmed Bey1.
1 Bu ocuklarn zikredilen iki anneden olduu kesin deildir. Belki de bazlar
cariyelerden domadr. Fakat kesin bilgi bulunmadndan buraya dercedilememitir. Bkz.
Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyyesi, Belleten V, sn. 284-285; Osmanl Tarihi, I, sh. 560-
561; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 103-104; Ayn Yazar, Padiahlarn Kadnlar Ve
Kzlar, 3. ............
308
2) SULTN ORHAN:
ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin Bilinenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir)
OCUKLARI
1- Nilfer Htn; Yarhisr Tekfurunun kz ve I. Murad ve ehzade Ka-sm'n Annesi.
Eski ad Holofiro. 2- Aspora Htn; Bizans imparatorunun kz ve ehzade brahim'in
Fatma Hatun'un annesi. 3- Theodora Htn; ehzade Halil'in annesi ve mparator kz. 4-
Eftandise Hatun; Mahmud Alp'in kzdr. 1- Gazi Sleyman Paa 2-1. Murad ,
....,...., 3- ibrahim Bey .,...-4-Sultn Bey. 5-Kasm Bey 6-Halil Bey 7- Hatice
Htn 8-Fatma Htn1.
3) SULTAN MURAD I:
2 [EVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin Bili- OCUKLARI
1- Gliek Htn; Yldrm Bye- 1- Yldrm Beyzd
zid'in ve Yahi Bey'in Annesi. 2-Ya'kub elebi
2- Marya Thamara Htn; Bulgar 3- Savc Bey
Kralnn kz. 4- ibrahim Bey.
3- Paa Melek Htn; Kzl Murad 5- Yahi Bey
bey'in kz.
J 6- Halil Bey
4- Flne Htn; Candar Oullarndan 7- zer Htn
bir beyin kz.
5- Flne Htn2; Bulgar Beyinin kz. 8- Sultn Htn
9- Nilfer Htn
10- Nefise Melek Sultn Htn3.
1 Bkz. Uzunarl, 106-107; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 3-5; ztuna,
Devletler Ve Hanedanlar, II, 104-105
2 Flne tabiri, ismi tam bilinmeyen Htnlar veya ocuklar hakknda
kullanlmaktadr.
3 Bkz. Uzunarl, Murad Hdvendigar'n Kz Ve Karamanolu Alaaddin Bey'in
Zevcesinin Ad Nedir?, Belleten XXI, 1957, sh. 178-180; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve
Kzlar, 6-7; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 107-108
1HAREM
OSMANLI'DA HAREM
309
4) YILDIRIM BYEZD I:
- Germiyanolu Devlet ah H- 1- Erturul elebi
tn; isa, Mustafa ve Musa'nn an- 2- sa elebi
nesi. 3- Mustafa elebi -
2- Devlet Htn; Yine Germiyanolu 4- Byk Musa elebi.
olduu sylenen ve Sultn Meh-med elebi'nin annesi ve ilk Valide 5- ibrahim elebi
: ........
Sultn. 6- Kasm elebi
3- Hafsa Htn; Aydnolu sa Bey'in 7-Yusuf elebi : .
kz. 8- Hasan elebi
4- Sultn Htn; Dulkadirolu Sley- 9- Erhondu Htn ; ' ;
man ah Kz. 10-Fatma Htn
5- Marya Olivera Despina Htn; 11-Paa Melek Htn
Sirbistan Kral Lazar'n kz. 12- Flne Htn
13-Oruz Htn
14-Hund Htn1.
5) ELEB MEHMED I:
ZEVCELER (Siyah Yazlanlar Kesin Bilinenler Ve Dierleri se Tahmin Edilenlerdir)
OCUKLARI :
1- eh-zde Kumru Htn; Amasyal bir Paa'nn torunu. 2- Emine Htn; Dulkadirolu
Meh-med Bey'in kz ve II. Murad'n annesi. 1- ehzade Kk Mustafa 2- II. Murd 3-
ehzade Mahmud 4- ehzade Yusuf. 5- ehzade Ahmed
1 Bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 70, 200; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 7-
10; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 110-112; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I, 22-25
310
OCUKLARI OCUKLARI
6- ehzade Kasm 11- Hatice Htn
7- ehzade Orhan 12-Fatma Htn
8- ehzade Mehmed 13- Hafsa Htn
9- Seluk Sultn 14-Aye Sultn
10-Sultn Htn 15- lald Htn1.
6) SULTN MURAD II:
1- Dulkadirolu Alme Htn. 1- Ftih Sultn Mehmed . . :
2- Yeni Htn; Amasyal Mahmud 2- Ulu ehzade Alaaddin Bey
beyin kz. 3- ehzade Byk Ahmed . :;
3- Hma Htun; Abdullah isimli bir 4- ehzade sfendiyar.
ahsn kz ve Ftih'in annesi. 5- ehzade Hseyin " \
Fitih'in annesinin devirme olduu nakledilmektedir. Ancak msl- 6-
ehzade Orhan
man olduu kesindir ve hele Orto- 7- ehzade Hasan :
doks olan Mara Htn ile Ftih'in 8- ehzade Kk Ahmed
vey annelik dnda alakas yok- 9- Yusuf dil ah
tur. 10-Hatice Sultn : .
4- Tcnnis Hatice Halme Htn; 11 -Hafsa Sultn
Candarolu sfendiyar Bey'in kz. 12-Fatma Sultn
5- Mara Htn; ocuksuz ve orto- 13- Erhondu Sultn
doks olarak len ve Ftih'in vey
annesi olan bu kadn, Srbistan 1- 14- ehzade Seluk Sultn2.
Despotu Corc Bronkovi'in kz.
1
Bkz. Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 10-13; ztuna, Devletler Ve Hane-
danlar, II, 118-120
2 Bkz. Uzunarl, Osmanl Tarihi, 394, 452; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve
Kzlar,13-18; Ali Rza Saman, Fatih'in Anas, Resimli Tarih Mecmuas IV, istanbul 1953,
2312; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 122-124
A HAREM
OSMANLI'DA HAREM
311
B) Ftih Devrinden Sonra Osmanl Padiahlarnn Aile Hayatlar Ve Zevceleri
a) Padiahlarn Cariyelerle Kar-Koca Hayat Yaamasnn er' Dayana Ve Yaadklar
Cariyelerin Hukuk Stats
Aslnda bu konuyu Kitabmzn nc Blmnde btn ayrntlaryla zetlemitik.
Ancak burada da zetin zetini tekrarlayarak konuya girmek istiyoruz.
Ftih Sultn Mehmed'den sonra, nasl devlet ve kapkulu kadrolar, devirme erkeklere
braklmsa, Harem'deki kadnlar saltanat da devirmelerden ve dardan satn alnan deiik
milletlere mensup cariyelere terk edilmitir. Ftih devrinden Osmanl Devletinin yklna
kadar, kahir ekseriyetle Osmanl Padiahlar, nikh akdiyle ve hr kadnlarla evlenmeyi
terketmiler ve bunun yerini cariyelerle ve nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaama usul
almtr, islm Hukukuna gre, cariyelerle nikh akdi ile evlenmek caiz ise de, nikh akdi
yapmadan istifr hakkn kullanarak yine kar-koca hayat yaamak mmkndr.
slm Hukukunun cariye kabul ettii kadn klelerin bir stats de, e statsndeki
veya istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de anlalaca zere, kle veya hr
baka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki ekilde Padiahlar ile kar-koca hayat
yaayabilirler:
Birincisi; Padiahn eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir. Bu da iki
ekilde olur;
aa) Padiah evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur ve bu
olmas, drt snrn amam olmak artyla, cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil
etmez. Bu durumda, zd ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar
arasnda hibir hkm ve stat fark mevcut deildir. Bir ksm aratrmaclara gre, Kanun
Sultn Sleyman, bir akn srasnda esir edilerek Padiah'a takdim edilen Hurrem Sultn'
nce zd etmi ve sonra da nikh akdi ile eliine alm,ve Ftih zamanndan beri devam eden
cariyelerin nikhsz istifr e-dilmesi kaidesini bozmutur1. Ancak ou tarihiler, bu
kaidenin Sultn
Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 34-35; Harem II, sh. 40-41
312
brahim'in Telli Haseki'yi nce zd edip sonra da nikh akdi ile onunla evlenmesi ile
bozulduunu ifade etmektedirler.
bb) Cariyesi cariye statsnde kalmakla beraber, Padiah nikh akdiyle onunla evlenir.
Eer Padiah hr bir kadnla evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya mslman olmalar artyla
cariyesiyle nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik sahihdir ve hukuk
sonularn dourur. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak doar1. Hurrem Sultn'nkinin
bu gruba girdii ve cariyelikten kurtulamad daha evvel ifade olunmutu.
kincisi; slm hukukuna gre, Padiah, baka bir erkek ile evli olmayan bir cariyesi ile
herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir. Efendi iin sabit olan bu hakka
istifr hakk denmektedir. Asl cariye hukuku burada szkonusudur. Ancak "nemle belirtelim
ki, bu istifr hakk da, Kur'-an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli metres hayatna
dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine kaideler konulmutur ki, hr
ve evli bir kadn ile istifr hakkna dayanlarak kar-koca hayat yaanan cariye arasndaki tek
fark, cariyenin efendisinin mirasndan istifde edeme-mesidir. Miras mnsebetinin dnda
baz farklar da vardr. Mesela istifr hakk ile bir criye ile kar-koca hayat yaama
poligami=birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama, iddet ve boamada bekleme
srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme
konusunda hr kadnlar gibi olmamas gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen
hallerdir2. nemle ifade edelim ki, Padiah, cariye ile nikh akdi yapt takdirde birden fazla
evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak istifr hakk ile kar-koca hayat yaamas
halinde, byle bir snr mevzubahis deildir. Efendi'nin istifr hakkna dayanarak cariyesi ile
kar-koca hayat yaamasna teserr de denmektedir3. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri
ile nikh akdi yapmasna karlk, istifr hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de teserr yani
nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. Bu sebeple birden fazla evlenme konusundaki snra
riyet edilmeye ihtiya kalmamtr. Os-
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sn. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
364 vd.; 328 vd.
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. M, sh. 311 vd.; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
329 vd.
3 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 329 vd.
NLI'DA HAREM
OSMANLI'DA HAREM
313
S onunla ev-
h akdiyle ir. Yani e-|ile olan nikh it ve bir ksm er Padiah alan ar-(sahihdir hr
olarak Ufalamad
yli olmayan yaayabilir, i hukuku ki da, Kur'-'nmemesi jfur ki, ti yaanan ide
edeme-ela istifr :la kadnla inin yarya Itasunda
manii Padiahlarnn aile hayatlarnda ri'yet ettikleri hukuk stat ounlukla budur.
Bu sebeple zellikle Kadn Efendiler, Padiahlarn zevceleri yani eleri olarak takdim edilmitir
ve doru olan da budur.
stifr hakknn ve buna dayanlarak teserr yani cariye ile kar-koca hayat yaamann
hukuk stats ve snrlar da bunu desteklemektedir:
Padiah ile kar-koca hayat yaayan criye, Padiahn kars gibi olur. Efendisi dnda
kimse ile kar-koca hayat yaayamaz. Hanefi hukukulara gre, efendi, mslman veya ehl-i
kitap olan cariye ile istifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaayabilir. afi' hukukular,
bu konuda Yahudi ve Hristiyanlar ehl-i kitap saymadklarndan daha sert hkmlere
taraftardrlar1. Byle bir cariyenin Padiah ile yaad kar-koca hayatnn akbetini de ikili
bir ayrma giderek izah edelim:
aa) stifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaad cariyesinden efendi ocuk
sahibi olunca, cariye de mm-i veled statsne geer. Bu durumda, Efendi'nin cariyeden doan
ocuu hr olarak dnyaya gelir. Ayrca Efendi'nin lmne bal olarak annesini de
hrriyetine kavuturur. Ksaca ifade etmek gerekirse, slm hukuku, cariye statsn bile
kle kadnlarn hrriyetlerine kavumalar iin vesile klmtr2. Bu kaideye uygun olarak
Osmanl tarihinde Padiah'dan hmile kalan bir cariye, daha nceden olmasa bile, hemen Kadn
statsne geer, Padiahlarn zevceleri gibi saylrd. Padiahn zevceleri gibi dememizin
sebebi, tam zevce olarak kabul edilmemeleridir. Zira tam zevce kabul edilince, drt kadn snr
sz konusudur. Halbuki bu statde olunca, Kadn Efendilerin says yediye kadar kmtr3.
bb) Padiah, kar-koca hayat yaad cariyesinden ocuk sahibi olmayabilir. Bunun yolu
azldir. ocuk sahibi olmadan kar-koca ilikisini devam ettirebilir. Ancak bunun da baz
kaideleri vardr. Padiah, iki kz kardei cariye olarak eli altnda ve bu statde bulundaramaz.
Byle bir cariyenin baka biriyle kar-koca mnasebetine girimesi zina saylr. En nemlisi de,
byle bir cariyeyi baka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifr hakkn elde
edebilmesi iin, ayrln zerinden iki hayz mddetinin gemesi gerekir. ayet cariye hamile
ise, birinci kta belirttiimiz mm-i veled hkmleri devreye girer. Hamile deilse, bekleme
sresi bitince yeni efendi ile kar-koca hayat yaamaya balayabilir4. Padiahlarn kendileriyle
cinsi mnsebette bulun-
' Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sn. 311 vd; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh.
328 vd.
2 Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 542 vd. r
3 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; Uluay, Harem II, sh. 41-42
4 Buhari, Itk, 49 .. . .......
314
duklar ikballer ve son zamanlarda ortaya kan gzdeler ve peykler bu statdedirler1.
O halde Osmanl Padiahlarnn Ftihden itibaren beraber olduklar kadnlar, drt
gruba ayrmak mmkndr:
Birinci Grup: Nikh akdi yaparak e kabul ettikleri kadnlardr ki, bunlarn says
mahduttur. Nikh akdi yaparak evlendikleri hemen kadn efendi unvann alrlar.
kinci Grup: Nikh akdi yapmadan beraber olduklar ve ancak mm-i veled statsndeki
yani ocuk sahibi olduklar Kadn Efendilerdir. Bunlarn saylar, en fazla sekize kmtr. Aye
Osmanolu'na gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn
criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla olan haram haline getirir. Ancak birisinden
boandktan sonra dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla cariye ile Kadn
Efendiler olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bu duruma gre, byle bir iddia btn kadn
efendiler iin doru deildir2. Kadn Efendi demek, mutlaka nikh ile evlendii cariye demek
deildir. Ancak drt kadn snrn zorlamadka kadn efendiler ile nikh akdi yapt da
dorudur.
nc Grup: Beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk sahibi
olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir ve II. Mustafa'dan itibaren
balamtr. kballer ocuk dourduklar zaman ounlukla Kadn Efendi olmular ve bazan da
nikh akdi ile zevce haline getirilmilerdir.
Drdnc Grup: Her Padiahn olmamakla birlikte, son zamanlarda grlen ve ikbal
adaylar demek olan gzdeler, peykler ve has o-dalklardr. Bunlarn azami snr da drttr.
Yani Padiahlarn Kadn Efendi ve kballer dnda kar-koca hayat yaadklar cariyelerin
saylar snrldr.
Osmanl Padiahlarnn ayn anda drt be kadn ile beraber olanlar ve yaayanlar ok
azdr. Her birinin ayr ayr hanmlarn ve ocuklarn liste halinde verince, bu dediimiz daha
iyi anlalacaktr.
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sn. 121; Uluay, Harem II, sh. 38
Kr. Damad, Mecma'l-Enhr, I, 329; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid.
OSMANLI'DA HAREM
315
usta-
l) Ftih Dneminden tibaren Osmanl Padiahlar Hr Kadnlarla Evlenmeyi Neden
Terk Ve Cariyelerle Aile Hayat Yaamay Neden tercih Etmilerdir?
ki,
iii
Ftih devrinden itibaren Osmanl Padiahlar, nikh ile ve zellikle de hr kadnlar ile
evlenmeyi terketmiler; bunun yerine Kadn Efendi, ikbal, gzde veya peyk denilen cariyeler
ile yaamay tercih etmilerdir. Bu teamln Osmanl Devletinin ykl zamanna kadar devam
ettiini ve pek az istisnalarnn bulunduunu gryoruz. nce istisnalar grelim ve sonra da
sebebleri zerinde ksaca duralm.
Ftih'den itibaren hr kadnlar ile veya cariyeler ile nikh akdi icra ederek Padiahlarn
evlenmeleri tamamen istisnai bir durum haline gelmitir. Bu istisnalar unlardr:
1- Faitih'in henz tahta gemeden Dulkadirolu Sleyman Be'in kz Sitti Htn ile
evlenmesi, saltanattan nce olmas hasebiyle pek istisna da saylmayabilir.
2- Olu II. Byezid'in Karaman Olu Nasuh Bey'in kz Hsnah Htn ile ve nikh
akdi yaptrarak evlenmesi ilk istisnadr denilebilir.
3- Kanunnin cariye olan Hurrem Sultn', bir gre gre zd edip hrriyetine
kavuturdukdan sonra ve bir gre gre de cariye kalmakla beraber nikh akdiyle evlenmesi,
szkonusu kaidenin ilk cariyeden olan istisnasdr.
4- Gen Osman'n eyhlislm Esad Efendi'nin kz kile Hanm' hr bir kadn nikh
akdiyle almas eklinde deerlendirirsek, nemli bir olaydr.
5- Sultn brahim'in Telli Haseki de denen Hmaah' debdebeli bir dn ile ve nikh
akdi ile eliine kabul etmesi de nemli bir istisnadr. Ancak cariye olan bu kadn, zd ederek
hr olarak m evlendii yoksa yukarda izah ettiimiz gibi cariye olarak m yoksa onunla nikh
kyd tam belli deildir1.
6- Sultn Abdlmecid, Msrl Bezmir Hanm' nikh akdiyle zevceleri arasn
sokmutur ve muhtemelen hr olarak nikh akdini icra eylemitir. Sultn Abdlaziz'in
Mehmed Ali Paa ailesinden gelen Tevhde Hanm ile evlenme arzusunu ise Keeci-zde Fuad
Paa engellemitir.
Peki Osmanl Padiahlar neden Ftih'den itibaren cariyelerle aile hayat yaamay
tercih etmilerdir? Bu soru, farkl ekillerde cevaplandrlmtr. Bizce baz sebepleri
unlardr:
1
BOA. bnl-Emin tasnifi, Saray, No: 939; Uluay, Padiahn Kadnlar Ve Kzlar, sn.
61-62; Harem II, 41; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, III, 16-17, 37-39, 131, 141;
316
1- Bugn Trkiye'de ve baka dnya devletlerinde, devletin ban en ok artan
hadise devleti ynetenlerin ailesi ve hanedan sylentileridir. Rahmetli Cumhurbakan Turgut
Bey'i ypratan hanedan dedikodular olduu gibi, imdiki Cumhurbakann da ypratan yeen
dedikodulardr. Dnyada baz babakanlarn beylerinin adlar, Mafya liderlerinin isimleriyle
birlikte telaffuz edilmektedir. Byle olmasa bile, yaknlarnn ie kart ve devlet
pastasndan pay talep ettikleri bir vakadr.
Bugn byle olduu gibi, Osmanl tarihinde de byle olmutur. Nikh akdiyle alnan
Hurrem Sultn'n devletin bana alan ilk ve en byk gaile olduu ok iyi bilinmektedir. Ayn
ey Sultn ibrahim'in nikh akdi ile ald Hmaah Hanm iin de szkonusudur. Osmanl
Padiahlar, devleti, kaynbiraderlerden, yeenlerden, daylardan ve amcalardan korumak iin
byle bir riske girmemeyi tercih etmitir. Osmanl Devletinin ykl sebeplerinin banda,
Padiah kzlar ile evlenen damadlarn suiistimali gelmektedir.
2- Osmanl Devleti'nin snrlar bir zamanlar 24 milyon km2'yi bulmutur. Bylesine
geni bir lkeyi idare etmek devlet srlarnn darya szmamasn gerektirmektedir. Bunun
iin de Padiah'n ailesinin tara ile alakasnn olmamas gerekmektedir. Bunun da yolu
Harem'den baka varaca yer olmayan cariyelerle aile hayatn devam ettirmektir.
3- Birden fazla evli olan Osmanl Padiahlarnn nikh ve dn yapmamalar, devletin
btesini sarsacak dn ve nikh masraflarndan ve yaplacak israflardan kanma sebebini
de ihtiva etmektedir. Dn trenlerine yaplacak masraflar ve bu dnlerde hediye ad
altnda dnecek dolaplar da bir hesaba katarsanz, neden devirme yani cariye usulne
dnldnn sebebini kolay anlarsnz.
4- Bu arada, evrede beylik ve fethedlecek memleketin kalmamas, yakn devlet olarak
iran ve benzeri Osmanllarn sevmedii slalelerin bulunmas da, eski bey ve kral kzlar ile
evlenme detini ortadan kaldran sebepler arasnda saylabilir1.
c) Osmanl Padiahlarnn Eleri Saylan Cariyeler: Kadn Efendiler
Bunlar, Osmanl Padiahlarnn bazan drt kadnla evlenmek snrna riyet ederek nikh
akdi ile evlendikleri ve bazan da nikh akdi yapmadan beraber yaadklar ve ancak mm-i
veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar kadn veya Kadn Efendi denilen cariyelerdir.
Bunlarn sa-
Bkz. Uluay, Harem II, sh. 40
AREM
en
eridir, lduu myada
te-f devlet
p ve snieri-lapla-luu-
OSMANLI'DA HAREM
317
ylar, en fazla sekize kmtr. Aye Osman Olu'na gre bunlarn ou nikh ile
alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt kadndan fazla
olan haram haline getirir. Drt adedine ulalnca ancak birisinden boandktan sonra dierini
nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla cariye ile Kadn Efendiler olarak hayat yaayan
Padiahlar vardr. Bu duruma gre, byle bir iddia btn Kadn Efendiler iin doru deildir1.
Padiahn ilk kadnna Ba Kadn Efendi denilirdi. Dierleri de kinci, -nc,
Drdnc, Beinci, Altnc, Yedinci ve sekizinci Kadn Efendi diye anlrlard. Ba kadn ve dier
Kadn Efendilere husus daireler tahsis olunur ve emirlerine cariyeler ve kalfalar verilirdi.
Kadn Efendilerden birisi vefat ederse veya Padiah'dan ayrlrsa, yerlerine Padiahn tercih
ettii ikballerden birisi, Kzlar Aasnn arziyle Kadn Efendi olurdu. Kadn Efendiye bir bert
verilirdi. Mesela I. Abdlhamid'in kalfalarndan Mehtb Kalfa'ya Kzlar Aas beir Aa'nn
arzyla Beinci Kadnlk bert verilmiti2. Yeni Kadn Efendi alndnda kendisine ayr bir oda
tahsis edilir, elbiseler smarlanr, haznedar usta ve kalfalar tarafndan saray detleri
retilirdi. Padiahlarn Kadn Efendilerine Haseki de denirdi. Baz yazarlara gre, en ok
sevilenlere Haseki ve ocuk sahibi olanlara Haseki Sultn unvan verilirdi. XVI. yzyl ile
XVIII. yzyl arasnda kullanlan bu unvan, ilk olarak Sultn ibrahim'in kadn Hsrev Sul-
tn'da gryoruz3.
Osmanl Padiahlar, nikhl eleri olmamalarna ramen, Kadn Efendileri arasnda fkh
kitaplarnda izah edilen kasm yani eler arasnda kalb muhabbet dndaki btn
muamelelerde adaleti gzetme prensibine azami derecede riyet ederlerdi ve buna nbet
denirdi. Nbetin tanzimi ve tatbiki haznedar ustann greviydi. Hatta cuma gecesi ihml
edilen Kadn Efen-di'nin Kdi'ye ikyet etme hakk olduunu yabanc seyyah ve temsilciler de
grm ve kaleme almlardr4. Fkh kitaplarnda "Kasm" bal altnda incelen birden fazla
kadnlar arasndaki adalet esaslarna uymayan Padiahlarn, kadnlar arasnda fitnelere yol
at ve kskanlk rzgarlarn dalgalandrdklar, yaanan olaylardan anlalmaktadr. Kanun
Sultn Sleyman'n Ba Kadn ve ehzade Mustafa'nn annesi Mahdevran Ba Kadn ile
ehz-
1 Kr. Damad, Mecma'l-Enhr, I, 329; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid,
2 BOA. Muallim Cevdet, Saray Tasnifi, No: 4791; Uluay, Harem II, 41-43
3 Uzunarl, Saray Tekilt, 148-149; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, 121; Uluay,
Harem II, 44
4 M. Mikes, Trkiye Mektuplar (ev. Sadrettin Karatay), Ankara 1944-1945, I, 196;
II, 232; Uluay, Harem II, 44-45
318
de Selim'in annesi Hurrem Sultn arasndaki srtmeler, bu adelet esaslarna riayet
edilmemesinden kaynaklanmtr1.
Maalesef Osmanl devleti'nin duraklamasnda ve hatta gerilemesinde en byk rol
oynayan sebeplerden biri de, bir yzyla yakn, Kadn Efendilerin devlet ilerine karmalar
olmutur. zellikle Kanuni'nin kars Hurrem Sultn, Mahidevran' Manisa'ya srdrp
bakadnl ele geirdikten sonra, bir zamanlarn Valide Sultnlar gibi, haremin reisi haline
gelmi ve daha da ileri giderek devletin ilerine karmtr. ehzade Mustafa'nn
ldrlmesinde mhim rol oynamtr denilirse, mesele daha iyi anlalacaktr. Kanun Sultn
Sleyman'n vefatndan sonra Padiahlarn ordularnn bana geerek sefere gitmeyilerinde
ve Saraya kapanp kalmalarnda maalesef bu ekildeki Kadn Efendilerin mhim rol olmutur.
li. Murad'n ba kadn Safiye Sultn'n ve bunu takip eden Ksem Sultn'n hem ba Kadn
Efendi ve hem de Valide Sultn sfatlaryla nasl devleti idare etmeye kalktklar, maalesef
tarihin ac sayfalarnda kt rnekler olarak doludur. IV. Mehmed'i idare eden Turhan
Sultn'dan sonra bu iin ortadan kalktn syleyebiliriz2.
Ancak unu da belirtelim ki, Turhan Sultn, Harem-i Hmyn'da, kadnlarn asla
siysete karmamalar gerektii terbiyesini ylesine kurdu ki, Osmanl saltanatnn sonuna
kadar bu terbiye devam etti. Bu suretle Hurrem-Safiye-Ksem Sultn lsnn balatt
kt dnem kapanm oldu3.
Sarayn iinde Kadn Efendiler, msaade olmadka Padiahn huzurunda oturmazlar ve
konuurken daima resm konuurlar ve resm hareket e-derlerdi. Padiah Kadn Efendilere
"Kadnm" diye arr ve Kadn Efendiler de birbirine "Yoldam" diye hitab ederlerdi. Kadn
Efendiler, kltrl, okuma yazma bilen, tarih mtalaasndan ve musikiden holanan kimselerdi.
Anneler ehzade oullarndan "Efendi Hazretleri" diye bahsederlerdi. ehzade anneleri
kendisini ziyarete gelen ocuklarn daima ayakta kabul ederler ve kendilerine "Arslanim" diye
seslenirlerdi. Sarayl dier kadnlar, hrmeten Kadn Efendilerin eteklerini pmek istedikleri
zaman, onlar da nezketen "Etme" diye mukabelede bulunurlard. Kadn Efendiler, ortaklaryla
grmek istedikleri zaman, eli olarak bir kalfa gnderirler ve msaadelerini isterlerdi.
Ortaklarn birbirleriyle laubali olduklar hi grlmemiti. ehzadeler hangi
1 Uluay, Harem II, 45-46
2 Uluay, Harem II, 47-50
3 ztuna, Osmanl Hareminde Haseki Sultn, sh. 243-244; Bu Kitap, tarih roman
tarznda kaleme alndndan buradaki baz tasvirleri roman eklinde deerlendirmek
gerekiyor. Baz tesbitler ise, hakikatlere uymuyor. Ayrca kr. Altndal, Osmanl'da Harem, sh.
95-102. -
OSMANLI'DA HAREM
319
3M-
ne en neni inini
rse'e-
m-tte-
yata olurlarsa olsunlar, Kadn Efendilerin ellerini perler; onlar da kendilerini
samimiyet ve efkatle kucaklar ve alnlarndan perlerdi1.
Kadn Efendilerin tablaclar, harem aalar, baltaclar ve ok sayda cariyeleri ve
kalfalar vard.ki ekip halinde alrlar ve Perembe gnleri nbet deitirirlerdi. Kilerci, a
nbetisi ve benzen ksmlara ayrlmlard. Hademelere baltac denmekteydi. Kadn
Efendilerin sokaa kmalar ok zor o-lurdu. Arabac ve harem aasnn nezaretinde
maiyyetlerine aldklar kalfalarla birlikte Glhne park ve Eyb sultn gibi yerlere giderlerdi.
Rtbe sras ile Kadn Efendilerin arabalar katiyyen birbirini gemezdi. Kadn Efendilerin
hepsinin hayr hasenat yaptklar fakirleri vard2.
Harem'de yaayan dier kadnlar gibi Kadn Efendiler de, giyimlerine ve zellikle
salarna dikkat ederlerdi. Bunun iin Saray'da Berber Usta ve Kutucu Usta bulunmaktayd.
Baa hotoz giyildii zaman, salar bu hotozlarn iine toplanrd. XIX. yzylda Padiah kzlar,
ta giymeye balamlard. Harem kadnlar makyaj ihml etmezler ve gzlerine srme
ekerlerdi. Kulaklarda ise deerli talardan yaplma kpeler bulunurdu. Srta giyilen entariler
mevsimine gre deiirdi. Kadn Efendiler yazn manto ve kn da krk giyerlerdi. II. Mahmud
zamanndan itibaren ferace ve araf giymeye baladlar. Tanzimat sonras saray kadnlar,
ak sak gezmeseler de, Avrupallar gibi giyinmeye heveslenmilerdir3.
Tahsisatlar Ve Maalar: Kadn Efendilerin hepsinin tayint ve denekleri vard.
Bunlara ve maiyyetlerine yetecek kadar, yiyecek, giyecek ve yakacak verilirdi. Burada
hatrlatmamz gereken bir husus vardr: Baz aratrmaclar, bir Sultn Hanm'a bir gnde
ayrlan tahsisat veya bir Padiah'n bir gnde yedii et ve benzeri gda maddeleri bal
altnda, Osmanl Hare-mindeki kadn ve erkeklerin birer obur yaratk olduklarn ve Osmanl
Devletini yiyip bitirdiklerini hissettirmek isterler. Halbuki, bir sultn'a yaplan tahsisat
grnce, evresindeki cariyeleri, kalfalar ve hatta bazan ocuklar ve onlarn hizmetilerini
de birlikte mtalaa etmek icabetmektedir4. Bu noktadan deerlendirerek bir misal verelim:
II. Byezid Kadn Efendilere, her yl 15 bin ake ve iki samur krk tahsis ediyordu5.
nvar, Saray Htralarm, 60-61
nvar, Saray Htralarm, 62-63
Penzer, The Harem, 161-173; Uluay, Harem II, sh. 52-53
Bkz.Altndal, Osmanl'da Harem, 121-122.
Uluay, Harem II, 53; Belediye Ktphanesi, Cevdet Yazmalar, No: 0.71, sh. 531
320
Daha sonralar Kadn Efendilere "hslar" ve iftlikler tevcih edilmeye baland. Mum,
sabun ve odun gibi ihtiyalar, senede iki defa Muharrem ve Receb aylarnda toptan
veriliyordu. Yemeklerini kendi dairelerinde yiyen Kadn Efendilere, gnde 5 okka et, 3 tavuk, 2
okka sade ya, yazlar bir denk kar, bir tabak kaymak, bir okka meyva, 4 has ekmek, 200
dirhem bal, hoaf, 2 yumurta, 4 pili ve mevsimine gre yeteri kadar sebze verilmekteydi.
Tanzimat devrinde, Kadn Efendilerin bu tahsisatlar maaa evrildi. Onlarda devlet
memurlar gibi maalarn Hazine'den almaktaydlar. Bundan gaye israf nlemekti; ancak tam
muvaffak olunduu sylenemez1.
Boanmalar Ve Evlenmeleri: Osmanl Padiahlarndan biri vefat edince, onun ocuk
dourmam yahut da erkek ocuk dourmu olup da vefat etmi olan kadn ve hasekileri,
devlet ricalinden biriyle evlendirilebilirdi. Mesela Ftih Sultn Mehmed, ilk olarak bu gelenei
balatm ve II. Murad'n kadn Halime Hatice Htn'u babasnn adamlarndan ishak ile
evlendirmiti. Kendisi de boad Trabzon Rum imparatorunun kzn, Zaanos Paa ile
evlendirmitir2. Daha sonra da benzer bir olaya III. Murad devrinde rastlyoruz.
Ancak unu nemle belirtelim ki, Padiah'n vefatndan sonra onun kadnlarnn evlenme
hadisesine ok az rastlyoruz. Bu say drd bulmamaktadr. Ayrca Osmanl Padiahlar,
Ftih'in kendi fiili olanlar hari, bu tr hadiselere hiynet olarak bakmaktadrlar3.
Osmanl Padiahlarnn, baz sular sebebiyle, saylar drd gemeyen kadnlarn
idam ettirdikleri nakledilmektedir. Mesela Kanuni Sultn Sleyman'n kendisine isyan eden ve
izzet-i nefsini kran Glfem Kadn' i-dam ettirdiini ve sonra da yarm kalan Camiini
tamamlattrdn ve II. Mustafa'y kendisini ldrmeye tevik eden Peykidil Kadn Efendi'yi
II. Mahmud'un idam ettirdiini tarihiler nakletmektedir4.
Bu arada Harem'de idam ettirilen bir ka kadn, yzlerce kadnn katledildii,
Harem'in bir nevi katliam yeri olduu ve insanlarn hayatlarnn bu meknda kymetini
kaybettii eklinde aklayan Batl Yazarlarn yalanlar ve iftiralar da ok dikkat ekicidir.
Bunlardan bir tanesini nakledelim, ta ki dierlerinin de nasl yalan olduunu bylece anlayalm:
"Sarayburnu'nda bir
1
Bu konuda bkz. Uluay, Harem II, 54-55; TSMA, E. 815; E. 7004; D. 4665; D.
10366; D. 8019
Uzunarl, Saray Tekilt, 152; Uluay, Harem II, 54-55
Uzunarl, Saray Tekilt, 153; Uluay, Harem II, 56.
Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 37-38, Harem II, 56-57
OSMANLI'DA HAREM
321
kaza oldu. Bir dalg denize dald zaman, dipte uvallara dolmu bir sr kadn
cesedlerinin bulunduunu, aknt dolaysyla saa sola sallandn titrek bir sesle anlattt."1.
Kadn Efendilerin Eski Saray'a Gnderilmeleri: Padiahlardan birisi vefat edince,
tamamen kendisine ait olan annesi Valide Sultn, eleri durumundaki Kadn Efendiler, kballer,
hatta ok sevdii cariyeler ve de onlarn yakn hizmetinde bulunan haznedar ustalar, btn
imtiyazlarn kaybederler ve Harem Dairesinden alnarak Eski Saray'a gnderilirlerdi. III.
Murad devrinden 1826 ylna kadar eski Padiahlarn kadnlarn arlayan ve u andaki
stanbul niversitesinin yerinde bulunan Eski Saray'a Gzya Saray ad verilmitir. 1826
tarihinde buras Bb- Serasker'ye tahsis olununca, buradaki kadnlar da Topkap Saray ile
ifte Saraylara nakledildiler.
Netice olarak, Harem konusunda, baz yanl deerlendirmeleri bulunmakla birlikte,
eserleri bizim ve herkesin temel kayna haline gelen bir aratrmacnn tesbitlerini aktarp
konuyu bitirelim:
"Bir ok yerli ve yabanc yazarlar, padiahlarn, yzlerce cariye ile yatp kalktklarn
ileri srmlerdir. Hatta ///. Murad ld zaman, haremde 100'den fazla beiin salland
tarihlerde yazldr. Bunlarn doru olmadn tarihler ve belgeler ortaya koymutur.
Belgeler ve tarihlere gre, Osmanl Padiahlarnn kadnlarnda ve kzlarnda art
Sultan ibrahim'den sonra balamtr. Bizdeki tescile gre ok kadnl padiahlar unlardr:
III. Ahmed 18, Abdlmecit 18, II. Mahmud 13, III. Selim 12, I. Abdlhamid 11, II. Bayezd 8.
Tabi listelere lkballer de dahildir.
ok kadnl padiahlara karlk, pek az ei olanlar da grlmektedir: I. Mustafa'nn hi
kadn tesbit edilmemitir. Yavuz, II. Selim, III. Mehmed, IV. Murad, II. Ahmed'in birer;
Osman Bey, elebi Sultan Mehmed, III. Murad, I. Ahmed, II. Osman ve III. Osman'n da 2
er kadn olduu tesbit edilebilmitir.*
d) kbller
kballer, Padiahlarn beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk
sahibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir. Bazan ocuk sahibi olur olmaz
Kadn Efendilie ykselmilerdir. II. Mah-mud'un ikbali Pertevniyal Sultn gibi. Bazan da
ocuk sahibi olmalarna ra-
1 Bu ve benzeri yalanlar iin bkz. Penzer, The Harem, 186; Uluay, Harem II, 57-58
Uluay, Harem II, 59-60; Kadn Efendilerle ilgili baz abartl tasvcirler iin bkz.
Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sn. 82-122.
322
men, kadn unvann hemen almamlar ve ikbal olarak kalmlardr.
Abdlmecid'in Ba kbali Nlndil Hanm gibi.
Evvela unu hatrlatmak icabeder ki, ikbal messesesi, Osmanl Tarihinde II. Mustafa
ile balamaktadr ve ismi de ahin Fatma Hanm'dr. Bundan sonra III. Ahmed'in 1, I.
Mahmud'un 4, III. Mustafa'nn 1, III. Selim'in 1, II. Mahmud"un 4, Abdlmecid'in 6 ve II.
Abdlhamid'in 4 ikbali tesbit edilebilmitir1.
kballer, Padiah'n kadnefendilerden sonra gelen ve kar-koca mnasebetinde
bulunduu cariyelerdir. Eer Padiah, biraz sonra aklayacamz has odalk, peyk veya gzde
tabir edilen cariyeler ile mnsebette bulunur, bunlar gebe kalrlar ve sonradan da ra
edilmezlerse, ad geen cariyelere ikbl ad verilir. Birden fazla olmalar halinde srasyla ba
ikbal, ikinci ikbal, nc ikbal ve drdnc ikbal adlaryla anlrlard. Saylar ayn anda drd
gememitir. Zaten biraz evvel grdmz gibi, ikbal meselesi, XVII. yzyl sonunda,
duraklama ve gerileme devri padiahlarnn tahta ktkdan sonra aldklar kadnlar olarak
balam ve XIX. yzylda ise Haremin itibarl kadnlar arasnda yerlerini almlardr. I.
Abdlhamid'e kadar husus daireleri olmayan ikballer iin, I. Abdlhamid, Topkap Saray'nda
Gzdeler-kballer Dairesini in ettirmitir2. Kadn Efendiler ile ikballerin en nemli zellii,
Padiah'n vefatndan sonra da statlerini koruyabilmeleridir.
kballer, Kadn Efendilerin lm, boanma ve benzeri sebeplerle Padi-ah'dan
ayrlmalar ile terfi' ederler. Yani Padiahn kadnlarndan birisi vefat eder veya gzden dp
Eski Saray'a gnderilirse, ikballerden biri ve genellikle Ba kbal onun yerine geerek Kadn
Efendi unvann alrlard. Mesela II. Mahmud'un ikinci ikbali iken Abdlaziz'i douran
Pertevniyal Sultn, hemen beinci Kadn Efendilie ykselmitir3. kballer arasnda
Padiahlarn kadnlarndan fazla sevdikleri de vardr. II. Abdlhamid'in sonradan drdnc
kadnla ykselen Ba kbali Mfika Kadn Eefendi gibi. kballer de, kn krkle kapl elbise
giymek hakkna sahiptirler4.
kballerin husus maiyyetleri vard ve hizmetlerine tahsis edilen cariyeleri
bulunmaktayd5.
1
TSMA, No: D. 9988; Uluay, Harem II, 38
2 ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, sn. 901-902; Uluay, Harem II, 38
3 TSMA, No: D. 8218; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 124; Mehmed
Sreyya, Sicill-i Osmn, I, 27
4 Kr. Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, 121
5 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 123-125.
OSMANLI'DA HAREM
323
I. Mahmud'un Drt kbali ve Kendilerine Tahsis Edilen Cariyeleri Gsteren Liste,
TSMA, No: D. 8075
v
Ol
J
324
e) Gzdeler, Peykler Ve Has Odalklar
Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, Padiahn saylar genellikle drd bulan ve ayn anda
olmasa bile btn hayat boyunca bazan yediye ve sekize ulaan Kadn Efendiler, ikballer
arasndan seilirlerdi, ikballer arasndan Kadn Efendilie seilen cariyeler, yine cariye
statsndeydi; ancak bazan ey-hlislm'n nikh akdi icra etmesiyle nikhl olarak e
tarznda ve bazan da nikhsz cariye e statsnde Padiahlarn zevceleri tarznda hayatlarn
srdrrlerdi.
Genellikle kadnefendilerin kendileri arasndan seildii ikballer ise, has odalk, peyk
veya gzde ad ile anlan cariyeler arasndan seilirlerdi. II. Mustafa zamannda ikbal
messesesi ortaya kncaya kadar, Kadn Efendiler de dorudan has odalk, peyk veya gzde
tabir edilen bu cariyeler arasndan Padiah tarafndan seilirlerdi. Kitabmzn daha evvelki
blmlerinde anlattmz gibi, slm Hukukuna gre, efendiler ve bu arada elbetteki
Padiahlar, bakalaryla evli olmayan ve istifr hakk kendilerine ait bulunan ca-riyeleriyle
kar-koca hayat yaayabilmekteydiler. Osmanl Padiahlarnn ka-r-koca hayat yaayacaklar
cariyeler, Harem'e alnan cariyeler arasndan temin edilirdi. Hazinedar Ustann nezreti
altnda saray terbiyesi alan cariyelerden, nce Padiah'n ahsi ve husus hizmetlerini grmek
zere Hnkr Kalfalar seilirdi. Hnkr Kalfalar arasndan Padiahn beendikleri, peyk,
gzde veya has odalk adyla Padiah iin ayrlrlard. Has odalk, peyk veya gzde adyla
ayrlan cariyelere bir daire tahsis edilir.
Has odalklar da peyk ve gzde adyla ikiye ayrlr. Peyk ve gzdeler de en fazla drder
aded olurlar. Bunlar arasndan Padiah ile mnsebette bulunan ve Padiah'n beenisini
kazananlar ile Padiah'dan ocuu olanlar ikbal veya Kadn Efendi olurlar. Dierleri ise, Harem
hricinde bulunan erkek klelerden biriyle evlendirilirlerdi. Erkek ocuk douran kadnlar
mutlaka kadn statsn kazanr ve dourduu ocuk ilk erkek ocuk ise ba Kadn Efendi
olurlard1.
Osmanl Padiahlarndan Kadn Efendilerinin yannda ikballeri bulunanlarn says yedi
sekiz tanedir; ikballerinin yannda gzdeleri de bulunanlarn says ise ok azdr; gzdelerinin
yannda peykleri bulunanlar ise bir veya iki
1 Uluay, Harem II, 29-30; Deiik bilgiler iin bkz. Uluay, Osmanl Saraylarnda
Harem Hayatnn Yz, sh. 126-135; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, II, 902
OSMANLI'DA HAREM
325
t
tanedir. Yoksa her Padiah'n illa da 4 Kadn Efendisi, drt ikbali, drt gzdesi ve drt
de peyki olacak demek deildir.
Bu arada unu da belitmeliyiz ki, bata Penzer olmak zere, Batl Yazarlar, Padiahn
ikbal ve Kadn Efendilerinin ilerinden tesbit edildii has odalk cariyelerin teminini ve
seiliini, ylesine gayr-i meru tarzlarda ve ylesine kt sekilerde tavsif etmilerdir ki,
bunlarn verdikleri bilgileri, ne bir Osmanl Tarihi ve ne de arivlerdeki belgeler tasdik
etmemektedir. Oynatp oyununu seyrederken zerine mendil atlmas, hamamlarda ykanrken
tercihlerde bulunulmas ve buna benzer halvet tasvirleri, gerekle ilgisi olmayan yalanlardan
ibarettir1. ..... ...-,. ... ..... ,- ...
3- ehzade Haremleri
Bilindii gibi, ehzadeler, I. Ahmed devrine kadar Harem'de deil vazifelendirdikleri
eylet veya sancaklarda yaarlard. Kendileri ile birlikte anneleri de giderdi. Padiah'n vefat
zerine bunlardan biri Padiah olurdu. Padiah olamayanlar, Harem'de kalamazlard. I. Ahmed,
ailenin en byk ve en lyk ferdinin Padiah olma detini yerletirince, bu devirden itibaren
ehzadeler de Harem'de yaamaya baladlar2.
ehzade haremlerine sarayda "hanm" tbir ederlerdi. Bunlar kkken saraya alnrlar,
husus terbiye ve tahsil grrlerdi. ehzadeye hanm olmak iin alndysa gzel olmas artt.
lerinde lisan renenler de vard. Bu arada son zamanlarda musikiye de nem verirlerdi.
Nitekim ekserisi ud veya keman alarlard. Bu hanmlar, zevceleri olduklar ehzadeye "Efendi
Hazretleri" diye hitap ederlerdi. Her ne kadar saray dahilinde hanm denilirse de harite
Hanm Efendi Hazretleri diye hitap edilirdi. Byk eh-zadelerin hanmlar bir ka tane
olursa, birincisi "Ba Hanm" diye, dierleri ise isimleri ile arlrd3.
Ftih zamanndan itibaren ehzadeler de elerini cariyeler arasndan semeye
balamlard. Bu sebeple II. Byezid'den itibaren Sancaklara gnderilen ehzadelere, saraya
alnan cariyelerden de gnderilirdi. Ancak I.
1 Penzer, The Harem, 178-182; Uzunarl, Saray Tekilt, 151; Uluay, Harem II,
26-29; Ayrca kr. Altndal, Osmanl'da Harem, sh. 195 vd.
Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmelerine itirazlar ve Karde Katli Meselesi,
Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk Tahlilleri, c. II; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem
Hayatnn i Yz, sh. 35 vd. . "
3 nvar, Saray Htralarm, 65 . .
326
Abdlhamid'e kadar ehzade hanmlarnn ocuk dourmalarna msaade edilmemitir.
Hatta gebe kalanlarn ocuklar drlmtr. Bu deti ilk bozan I. Abdlhamid idi ve Sultn
Abdlaziz zamannda ise bu yasak tamamen kaldrld1.
4-Padiah Kzlar: Sultn Efendiler
Osmanl Padiahlarnn kzlarna, ilk zamanlarda Seluklu geleneine u-yularak Htn
denilmekteydi. Ftihden itibaren Sultn, ismi bilinmeyenlere ise, Devlet Htn ve Sultn
Htn gibi tabirler kullanlmaktayd. Sultnlarn ise, kz ocuklarna Hanm Sultn ve oullarna
ise Bey veya Beyzade ad verilmekteydi. ehzadelerin kzlarna da Hanm sultn denmekteydi.
Bir ksm yabanc tarihilerin, Osmanl padiahlarnn sultnlardan doan ocuklarn
ldrldkleri yolundaki iftiralar asla doru deildir ve hatta Ftih Kanunnmesinde Sultn
ocuklarnn hangi grevlere geleceklerine dair hkmler vardr2. Sultnlarla ilgili baz tarih
bilgileri zetlemeden evvel, konuyla alakal bir htradan ksa kesitler takdim etmek istiyoruz:
"Sultan diye padiah veya ehzade kzlarna denirdi. Bunlara ya Sultan Efendi
Hazretleri, Sultan Efendi, Arslancm, Efendiciim eklinde hitap edilirdi. Gyaplarnda ise,
isimleri ilve olunarak; Mesel: Zekiyye Sultan, Drriye Sultan denirdi. Sultan Efendilere
valideleri nezaret ederlerdi. Bunlarn da ehzadeler gibi taya (st anne), dad, ok sayda
cariyeleri, aalar, husus yemek tablalar, tablakrlar vard. Oturduklar daireye validelerinin
isimleri verilirdi. Mesel Perzad Hanm Dairesi gibi. Annelerine Valide, byk annelerine yani
dier Kadn Efendilere Cici anne; anne annelerine de byk anne derlerdi. Resm ve mbarek
gnlerden baka, haftada bir defa cici annelerini ziyaret ederler ve ellerini perlerdi. Kadn
Efendiler de torunlarn hem kucaklar ve hem de alnlarndan perlerdi. Sultanlara daha
kkten fukaray sevmei retirlerdi.
:
Valideleri ve dadlar da sultnlara ekseriyetle din ve ahlk hikyeler sylerlerdi.
Bydkleri zaman cizlere kar lkayd kalmazlar, kendilerinden byk olanlara hangi
seviyede olursa olsun yalarna hrmet ederlerdi. Bazen kendi yalarndaki kalfalar alarak
beraberce oyun oynarlard. ok sevdikleri kt oyunu papaz karmakt. Velhsl hibir eyde
ifrata girmezler,
1 Uluay, Harem II, 22, 32; TSMA, No: E. 4002
2 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, sn. mel.; Uluay, Harem II, 67
OSMANLI'DA HAREM
327
sokaa nadir karlar, akam ezanndan evvel de saraya avdet ederlerdi. Esasen
Padiahn iradesi byle idi."1
Osmanl Padiahlarnn kzlarna daha ok Aye, Fatma, Emne ve Esma gibi slm
isimler verilmekte ve nne de Aye Sultn tarznda Sultn kelimesi ilave edilmekteydi. Eer
bir sultn kk yada vefat ederse, ondan sonra doan kz ocua da ayn ad verilmekteydi.
Mesela III. Ahmed, kzlarnn ne Zeyneb ismini vermiti.
XVII. asra kadar sultnlarn doumlarna ait elimizde fazla belge yoktur. XVIII. ve
XIX. asrlarda ise sultnlarn veldet yani doumlar ile alakal ok ciddi belgeler vardr. En
eski liste III. Mustafa'nn kzlarna aittir2. Daha sonraki kaytlarda ise, ok ayrntl bilgiler
mevcuttur; doum gn, saati, dakikas, yeri ve annesinin kim olduu teker teker yazlmtr.
Mesel, II. Mah-mud'un kz Sliha sultn ile ilgili u kayt bir misl tekil etmektedir:
"Veldet-i Slihe Sultn- Aliyyet'-an Hazretleri, tul'u Beinci Kadn E-fendi
Hazretlerinden, f 27 Ca sene 1226. Tarih-i vefat f 5 M. sene 1295 Pazar Gecesi Saat 3,
Divan Yolu'nda kin trbe-i Sultn Mahmud Hn- Sn'de medfndur."3.
Bu kaytlar sebebiyle Osmanl Devletinin son iki yz ylndaki btn Padiah ocuklarn,
btn ayrntlaryla bilmekte ve tanmaktayz. Ayrca veldet-i hmyn yani doum trenlerini
de yakndan renmekteyiz.
Sultnlarn Doumu (Veldet-i Hmyn): Padiahlarn Kadn Efendiler ve ikballerden
ocuklarnn domasna veldet-i hmyn ad verilir ve son zamanlarda ok byk masraflara
mal olurdu. Bu masrafl dn trenleri, Sultn Abdlaziz ile balamtr denilebilir. Doum
ilerini Valide Sultn yrtrd. Konuyla ilgili talimatlar haznedar usta ve kahya kadna
verilirdi. Doum iin harem'de bir daire tahsis olunur ve burada ebe, daye=st nine ve dier
ihtiyalar hazrlanrd. ocuun dier eyalarnn yannda en ok itina ile hazrlanan beii idi.
Beiin ba ucuna Kur'an kesesi, prlanta elmasl Maallah ve benzeri eyler mutlaka konurdu.
Sultnlarn doumuna veldet-nmeler yazlrd. Maalesef son zamanlarda doum hazrlklar
iin ok fazla masraflar yapldn gryoruz4.
nvar, Saray Htralarm, 64-66 :
TSMA, No: E. 6364; Uluay, Harem II, 68-69 Topkap Ktp. Yazma, Yeni, No: 151, sh.
1
Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 82-85; Uluay, Harem II, 70-74;
TSMA, No: D. 8031; Bu belgede kaydedildiine gre II. Mahmud'un kznn doum hazrl
iin 6.164.924 kuru harcanmt ki, bu ok parayd. .
328
Sultnlarn doumu nce Dr's-Sa'de Aasna duyurulur. Doumu e-beler, cariyelerin
yardm ile yaptrrlard. Aa, durumu silhdar aaya haber verir ve o da sarayda ilan ederdi.
Doum erefine 3 iia 5 arasnda kurbanlar kesilirdi ki, bu kurbanlar, dinimizin emri olan akka
kurbanlardr. Erkek iin 7 ve kz iin 3 defa top at yaplarak stanbul'a duyurulduu da
belgelerin ifade ettii bir baka gerekti. Dellllar stanbul sokaklarnda halka duyururken
ccelerden veya mushiblerden biri de Vezir-i A'zama durumu mjde verirdi. Vezir-i A'zam
da bir telhs ile doumu padiaha iletirdi. II. Mahmud'dan itibaren, Padiah ocuklarnn
doumunun Anadolu ve Rumeli halkna da duyurulduunu ve er'iye sicillerine kaydedildiini
baz belgeler ifade etmektedirler1.
Padiah ocuklar dounca Valide Sultn'n hazrlatt beik ile yorgan ve pde
denilen srmal beik rts, byk bir trenle Beyzd-Divan Yolu-Ayasofya yolu izlenerek
Eski Saray'dan Yeni Saray'a tanrd ki, buna Valide Sultn Beik Alay denirdi. Asl Beik
Alay bu idi. Doumun altnc gn ise, Sadrazam tarafndan altn ve mcevherlerle ssl bir
beik hazrlanr ve ocuk erkekse buna bir de sorgu eklenirdi. Bu beiin Paa Kapsndan
Topkap Saray'na gtrlmesi iin de merasim yaplrd ve buna da Sadrazam Beik Alay
denirdi2.
Maalesef btn bunlar, Osmanl devletinin Sultn Abdlaziz'den sonra yaad
debdebelerdi ve Hazine'ye byk yk getirmekteydi3.
Sultnlarn ocukluklar Ve Terbiyeleri: Sultnlar, doar domaz, kendilerine bir daire
ayrlr; emrine dad, st nine, kalfa ve cariyeler verilirdi. Eitimiyle de kendi anneleri, dadlar
ve kalfalar ilgilenmekteydi. Okuma ana gelince rde-i Seniyye ile derse balarlar ve
kendileri iin tayin edilen hocalardan ders alrlard. Trenle baladklar ilk dersde bazan
Besmele'yi bizzat Padiah ektirirdi. Okumada zerinde hassasiyetle durulan husus, Halifenin
ocuklarnn Kur'an- Kerim'i ok iyi okumay renmeleri idi. Bundan sonra Trke Kraat,
Kavid-i Osmn, Matematik, Tarih, Corafya, Arapa ve Farsa renmeleri idi. III. Murad
gibi ok tenkit edilen bir Padiah dahi, Farsa Divan kaleme alacak kadar limdi. Son
zamanlarda musiki derslerine
1 BOA. Cevdet Tasnifi, Saray, No: 833; TSMA, No: E. 9255; Uluay, Harem II, 75-
76
2 Uzunarl, Saray Tekilt, 168-171; Uluay, Harem II, 78-82; Sertolu, Osmanl
Tarih Lgati, sh. 49
3 Uluay, Harem II, 82-85; Ayrca bkz. Uluay, stanbul'da XVIII. ve XIX.
Asrlarda Sultnlarn Doumlarnda yaplan Trenler Ve enliklere Dir, istanbul Enstits
Mecmuas, istanbul 1958, Sy. 4, sh.199-213; TSMA, No: D. 8004. ,
OSMANLI'DA HAREM
329
de nem verilmiti. Padiah kzlarnn iyi okuyup iyi yazdklarn, elimizdeki
mektuplarndan anlyoruz1.
Evlenmeleri Ve Padiah Damatlar: Osmanl Padiahlar, kzlarn, vezirler, kaptan
paalar ve benzeri byk devlet adamlar ile evlendirirlerdi. Sultnlarn devlet adamlaryla
evlendirilmeleri siys olduu gibi, damatlarn ortak zellikleri de Enderun Mektebinden
yetien devirmeler olmalaryd. Padiah, kzn veya kardeini evlendirmek isteyince,
sadrazama bir hatt- hmyn yazar ve damad olacak ahsn nian takmlarn yollamasn
emrederdi. Uygun grlen aday ferman alr almaz, sultnlara hrmeten, eer evli ise, dier
kadnlarn boamas bir det haline gelmiti. Mesela Sokollu Mehmed Paa, mevcut iki karsn
bu yzden boanmt. II. Mahmud zamanna kadar sultnlarn rzs formalite icab alnyor ve
genellikle de kendilerinden daha yal insanlarla evlendiriliyorlard. Ancak II. Mahmud'dan
itibaren durumun deitiini ve en azndan fotoraflarla biribirini nceden tandklarn
gryoruz2.
Sultnlarla evlenen ahslara, damat, enite, gveyi veya mehur adyla damad-
ehriyr denilirdi. Damatlar arasnda ok sayda devlet adam vard ve bir ksm da damad
oldukdan sonra sadrazam olmutu. Hersek-zde Ahmed Paa, Koca Rgb Paa ve Makbul
brahim Paa bunlardan bir ka tanesidir. Padiah, saltanatn vrisi olmak yannda hanedann
da reis olmasndan dolay, sultnlar evlendirmek zorundayd. Sultnlarla evlenen damatlar,
baka kadnlarla evlenemezler ve cariyelerle mnasebette bulunamazlard. Ayrca sultnlara
hrmeten evli olduklar hanmlardan ayrldklarn biraz evvel belirtmitik. Sultn kocas ile
geinemezse, Padiah'dan izin almak artyla onlardan boanabilirdi. Bazan aileye yapt
saygszlktan dolay Padiah'n da damadlar boamaya zorladklar vki'dir. Mesela Vezir-i
A'zam damad Ltfi Paa, zevcesi ah Sultn'n hakaret etmesi sebebiyle damatlktan ve
Vezir-i A'zamlktan Kanun Sultn Sleyman tarafndan atlmt3.
Sultnlarn evlenme yalar ile alakal baz hususlarn vuzuha kavuturulmas
gerekmektedir. Bilindii gibi, bir kadnn normal evlenme ya, bulua ermesinden sonra balar
yani 14-16 yalar normal evlenme yalardr. I. Ahmed zamanna kadar, sultnlar da ergenlik
yana geldikten sonra evlen-
nvar, Saray Htralarm, 14, 27, 88; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, ; Uluay,
Harem II, 85-87 ..-.
2 I. Abdlhamid'in kz Sliha Sultn'n vezir ve kaptan- derya Mehmed Ali Paa ile
evelndirilmesi ile ilgili belge iin bkz. TSMA, No: E. 7019; Dier belgelerin numaralar iin bkz.
Uluay, Harem II, 89-91
3 Halit Zya Uaklgil, Saray Ve tesi, I, 187-194; II, 93-94; Uluay, Harem II, 91-
92.
330
dirilmilerdir. Ancak slm Hukukuna gre, fiilen evlenmeseler de, bir erkek ile bir
kadn, nikh akdi ile kk yalardan itibaren de evlendirilebilirler. Bu, sadece nikh akdinin
yaplmas anlamna gelir. Fiilen evliliin balamas iin, kadn ve erkein yani her iki tarafn da
bul yani ergenlik ana gelmeleri ve fiziken evlilie hazr olmalar gerekir. Bu durumu
bilmeyen bir ksm aratrmaclarn, Padiahlarn kzlarn iki yanda ve bazan da yedi sekiz
yanda srf siyasi menfaat mlahazasyla devlet adamlaryla evlendirdiklerini iddia eder ve
bunu ayplarlar. Halbuki nikh akdi yapmakla evlenmenin ayr eyler olduunu bilmezler. Bu
hususda u anda Trkiye'de tatbik edilen hukuk sistemi ile islm Hukuk sisteminin meseleye
bak tarzlar tamamen farkldr1. te sadece nikh akdinin yaplmas manasnda, baz siys
sebeplerle, I. Ahmed'in zevcesi Ksem Sultn'n balatt bir uygulama ile, sultnlara, 2
yandan itibaren devrinin kalbur st ve mehur paalaryla nikh akdi yaplmaya balanmtr.
Bu dediimizin doruluuna delil, Sultn brahim'in kz Gevher Sultn' 3 ve Beyhan Sultn'
da 2 yanda nikahlam olmasdr. O halde bu durum, evlendirme deil, belki sadece
nikhlamadr. II. Mahmud, ocukken sultnlarn mehur devlet adamlarna nikahlanmas detini
kaldrd ve yeniden ergenlik yana gelince evlendirme yolunu tercih etti2.
Sultnlarn bir ksm, birden fazla evlilik yapmlardr. Ayrca yukarda anlatlann
tersine yal iken evlenen sultnlar da mevcuttur. Bu arada sultnlarn evlenmeleri ile alakal,
Batl yazarlar yine bir sr yalan ve iftiralarda bulunmular ve kendilerine gre baz yalan
tasvirler yapmlardr. Bunlardan bir yalann rtlmesi iin, deerli aratrmac aatay
Uluay'n naklettii bir tesbiti okumak dahi yeterlidir. Konuyu uzatmamak iin sadece kaynak
vermekle yetiniyoruz3.
ou zaman damadlara, arlklar yani balklar ve hediyeleri temin e-debilmesi iin
hazineden para verilirdi. eyizler de bu hazineden verilen para ile yaplrd. Mesela smihan
Sultan Sokollu Mehmed Paa'ya verilirken kendisine 15.000 flori para verilmiti4.Sultnlarn
nikhlar, eyhlislm tarafndan, bazan Divn- Hmyn'da, bazan Drs-Sa'de Aasnn
odasnda veya misafir odasnda kylrd. Nian ve nikh merasimleri ayn gn yapld gibi, ayr
ayr gnlerde de yaplmaktayd. Burada ok debdebeli geen kna
1 Bu tr yanl deerlendirmelerden bazlar iin bkz. Uluay, Osmanl Saraylarnda
Harem Hayatnn i Yz, sh. 49 vd.
2 Uluay, Harem II, 92-93; BOA, Cevdet Tasnifi, Saray, No: 1304
3 Uluay, Harem II, 93-94; Busbeq, Trk Mektuplar (ev. Hseyin Cahid Yaln),
istanbul 1939, I, 195-196 . -. :. :
4 Uluay, Harem II, 94-95; TSMA, No: D. 7859
OSMANLI'DA HAREM
331
gecesi, nian alay, nikh merasimi ve gelin alay ile alakal ayrntl bilgiler vermeye
gerek grmyoruz. Merak edenler, dipnotlarda verdiimiz kaynaklar mtalaa edebilirler1.
Sultnlar doar domaz, haremde yaayanlara verildii gibi kendilerine de tahsisat
ayrlrd. Ancak evlenince bu tahsisatlar kesilirdi. Damadlara husus saraylar veya konaklar
tahsis edilirdi. XVI. yzyla kadar sultnlar, damadlarn gittikleri yerlere gitmiler ve
ounluu tarada hayat srmlerdir. Kanun'nin kz Mihrimah Sultn ile evlenen Rstem
Paa ile bu det sona erdi ve damad tara grevine gitse de sultnlar, istanbul'da kendilerine
ayrlan saraylarda yaamaya devam ettiler. Padiahlar, kzlarna ve kardelerine hslar ve
iftlikler tahsis ederlerdi. Ancak ldkleri zaman, muhalleftna hazine adna el konurdu2.
nemle ifade edelim ki, iki kz kardein birbirini kskand gibi, bazan babalar ve
bazan da anneleri ayr olan ok sayda sultnn birbiriyle mnsebetleri srasnda arada srada
birini kskanmalar veya sultnlarn baz erkekleri sevmeleri ve hatta k olmalar, meru
daire iinde kalmak artyla mmkndr. Btn bunlar, sanki Osmanl Padiah kzlar
sevmeyecek ve k olmayacak gibi, farkl deerlendirmek yanltr.
. 6- FTH'DEN TBAREN OSMANLI PADAHLARININ ZEVCELER VE
OCUKLARI
Osmanl Padiahlarnn Ftih'den ve II. Byezid'den itibaren daha ziyde Harem'e
alnan cariyelerle evlendiklerini daha evvel ifade etmitik. "Bir ok yerli ve yabanc yazarlar,
padiahlarn, yzlerce cariye ile yatp kalktklarn ileri srmlerdir. Hatta III. Murad ld
zaman, haremde 100'den fazla beiin salland tarihlerde yazldr. Bunlarn doru olmadn
tarihler ve belgeler ortaya koymutur.
Belgeler ve tarihlere gre, Osmanl Padiahlarnn kadnlarnda ve kzlarnda art
Sultan brahim'den sonra balamtr. Bizdeki tescile gre ok kadnl padiahlar unlardr:
III. Ahmed 18, Abdlmecit 18, II. Mahmud 13, III. Selim 12, I. Abdlhamid 11, II. Bayezd 8.
Bu saylara (kballerde dahildir.
1
Uluay, Harem II, 96-108; Ayn Yazar, Fatma ve Safiye Sultnlarn Dnleri, stan-
bul Enstits Mecmuas, Sy. IV, 1958, sh. 135-148
2 Uzunarl, Saray Tekilt, 164; Uluay, Harem II, 114-115; BOA, Cevdet Tasnifi,
Saray, No; 6312; Kr. Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sh. 68-73; Sultnlarla ilgili
olarak kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 46-81.
332
ok kadnl padiahlara karlk, pek az ei olanlar da grlmektedir: I. Mustafa'nn hi
kadn tesbit edilmemitir. Yavuz, II. Selim, III. Mehmed, IV. Murad, II. Ahmed'in birer;
Osman Bey, elebi Sultan Mehmed, III. Murad, I. Ahmed, II. Osman ve III. Osman'n da 2
er kadn olduu tesbit edilebilmitir."1.
te srf bu iddialar rtmek ve zihinlere nakedilen Osmanl Padiahlarnn yzlerce
kadnla beraber olduu safsatasn rtmek iin, Osmanl Padiahlarnn kadnlarn ve
bunlardan doan ocuklar, tesbit edilebildii kadaryla liste halinde vereceiz. Burada dikkat
edilmesi gereken bir husus udur: Genellikle Ftih'den itibaren cariyelerle evlenilmitir.
Bunlarn babalar, Abdullah, Abdlmu'n, Abdlvehhb ve Abdurrahman" gibi isimler olarak
gsterilmitir. Mesela Kanun'nin annesi Abdlmu'n isimli bir ahsn kz Aye Hafsa
Sultn'dr. Yani Kanun'nin annesi cariyedir. Bu, Padiah hanmlarnn babalar belli deil
manasna alnmamaldr. Belki, cariye olduklarndan babalarnn bilinmemesi tercih
olunmaktadr. Zira cariye olmakla ailesi ile alakas kesilmitir.
Padiahlarn ocuklar konusunda da baz yazarlar tarafndan mbalaal rakamlar
verilmektedir. Hem bunlar rtmek ve hem de gerei doru olarak ortaya koymak iin,
kadnlarnn yannda ocuklarnn da tesbit edilebildii kadar listesi verilecektir.
Uluay, Harem II, 59-60
OSMANLI'DA HAREM
333
1) FTH SULTN MEHMED II:
ZEVCELER OCUKLARI
(Siyahlarn dndakiler kesin deildir)
1- Glbahar Htn; II. Byezid ile 1- ehzade Sultn Mustafa Hn
Gevher Sultn'n annesi. 2- Gevher Sultn
2- Glah Htn; Karaman Oulla- 3- ehzade Cem Hn
rndan brahim Be'in kzdr. 4- ehzade Byezid Hn1
3- Sitti Mkrime Htun; Dlkadirolu ve ismi bilinmeyen iki kz daha vardr.
Sleyman bey kzdr.
4- iek Htn; Trkmen Beyi kzdr.
5- Helene Htn; Mora Despotu De-
metrus'un kzdr.
6- Anna Htn; Trabzonu mparatoru-
nun kzdr; evlilikleri ksa srm-
tr.
7- Alexias Htn; Bizans Prensesle-
rindendir.
2) SULTN BYEZD II:
ZEVCELER (Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI
1- Nigr Htn; ehzade Korkut ile Fatma Sultn'n annesi ve Abdullah Vehbi kz. 2-
irin Htn; Abdullah kz ve ehzade Abdullah'n annesi. 1- ehzade Sultn Abdullah
Hn 2- Gevher Mlk Sultn 3- ehzade Sultn Korkut Hn 4- ehzade Sultn Ahmed Hn 5-
Yavuz Sultn Selim Hn
1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 18-21; Harem'den Mektuplar, 18-20;
Byezid ll'nin Ailesi, Tarih Dergisi, X, Sy. 14, stanbul 1959, sh. 105; ztuna, Devletler Ve
Hanedanlar, II, 130-134.
T-
334
3- Glruh Htutv Abdlhayy kz ve Alemah ile Kamer Sultn'm annesi
4- Blbl Htn; Abdullah kz ve ehzade Ahmed ile Hundi Sultn'm annesi.
5- Hsnah Htn; Karamanolu Nasuh Bey'in kz.
6- Glbahar Htn; Abdssamed kz ve muhtemelen Yavuz'un annesi.
7- Ferhd Htn; Kefe sancak Bei Mehmed'in annesi.
8- Aye Htn; Dlkadirolu Alaad-devle Bozkurd Bey'in kz ve bir gre gre
Yavuz'un annesi.
6- ehzade Sultn ehinh Hn
7- ehzade Sultn Mahmud Hn
8- ehzade Sultn Mehmed Hn
9- ehzade Sultn Alem ah Hn 10-Seluk Sultn
11-Hatice Sultn
12-Mald Sultn
13-Aye Sultn '.
14-Hundi Sultn
15-Ayn-i ah Sultn
16-Fatma Sultn
17-ah Sultn :
18-Hma Sultn
19- Kamer Sultn1.
3) YAVUZ SELM I:
ZEVCELER OCUKLARI
1- Aye Htn; Mengli Giray l'in kz 1-Kanun Sultn Sleyman Hn
ve Beyhan ile ah Sultn'm annesi. 2- ehzade Orhan
2- Aye Hafsa Htn; Kanun, Hatice, 3- ehzade Musa
Fatma ve Hafsa Sultnlarn annesi.4- ehzade Korkut
5- Gevher Hn Sultn
6- Hatice Sultn
7- Beyhan Sultn
8- Hafsa Sultn
9- Fatma Sultn
10- Devlet-ah Sultn1.
1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 21-29; Byezid ll'nin Ailesi, Tarih
Dergisi, X, Sy. 14, stanbul 1959, sh. 105-107; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 136-148.
OSMANLI'DA HAREM
335
4) KANUN SULTN SLEYMAN:
ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI
1- Hurrem Haseki Sultn; Kanunnin nikh ald ve aslen Ukran bir Ortodoks rahibin
kz yahut Fransz veya talyan olduu hususunda iddialar bulunan cariyedir. ehzade Mehmed
ve Selim N'nin annesi. 2- Mahidevran Kadn; Abdullah kz ve ehzade Mustafa'nn annesi. 3-
Glfem Htun; Cariyelerden ve ehzade Murad'n annesi. 4- Flne Htn; Abdullah
kz ve ehzade Mahmud'un annesi. 1- ehzade Sultn Mahmud Hn 2- ehzade Sultn
Mustafa Hn 3- ehzade Murad 4- ehzade Sultn Mehmed Hn 5- ehzade Abdullah
...... 6- Mihrimah Sultn 7- ehzade Sultn Selim Hn II. 8- ehzade Sultn Byezid Hn 9-
Fatma Sultn 10-Rziye Sultn 11-ehzade Sultn Cihangir 12-ehzade Orhan2.
5) SULTAN SELM II:
ZEVCELER OCUKLARI
1- Nurbn Sultn; III. Murad'n an- 1- Sultn Murad III
nesi ve talyan asll bir cariyedir. 2- Ismihn Sultn ;
3- ehzade Mehmed
4- ehzade Ali
1
Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 295; TSMA, No: E. 7351, 2629, 3079; Uluay, Pa-
diahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 29-34; Harem'den Mektuplar, 44-47, 97-99; ztuna,
Devletler Ve Hanedanlar, II, 149-154.
2 TSMA, No: D. 5290; E. 3362; D. 2497; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 34-
40; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 158-163; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I, 50,
89-90; Penzer, The Harem, 174-175. >
336
OCUKLARI OCUKLARI
5- ehzade Sleyman 9- ehzade Osman
6- ehzade Mustafa 10-Gevherhn Sultn
7- ehzade Cihangir 11-ah Sultn
8- ehzade Abdullah 12- Fatma Sultn1.
6) SULTAN MURAD III
(Osmanl Padiahlar iinde en ok cariyelerle mnasebette bulunan ve en fazla ocuu
olan Padiah'dr. Biraz sonra sayacamz tahmnen drt kadn dnda 40'a yakn haseki
denilen gzdesi bulunduu sylenmektedir. ocuklarnn says 100' gemektedir. Ancak
bunlarn bebekken veya kk yalarda ldklerinden dolay, lmnde hayatta 19'u erkek ve
30'u kz olmak zere 49 ocuunun bulunduu iddia edilmektedir. Maalesef 19 ehzadesi,
Mehmed III Padiah olunca zayf fetvalarla fitnenin defi iin ldrld ve ehid
sayldklarndan cenaze namazlarn eyhlislm Bostan-zde Efendi kldrd. nemle ifade
edelim ki, III. Murad 40'a yakn cariye ile yaamas, meru bir hakkn suiistimali veya ifrat
olabilir. Ancak meru dairede kald ve bakasnn namusuna deil, has odalk olarak ald
cariyelerle beraber olduu kesindir. Bunlardan devaml olarak hayat yaad 4 kadnn olduu
ifade edilmektedir.
III. Murad'n bu hayat yaamasnda devlet ilerine karan Safiye Sultn ile Valide
Sultn Nurbn'nun mhim rol vardr. Kim, ne derse desin, Osmanl Padiahlar arasnda her
konuda en ok suiistimal yapan Padiah III. Murad ve olu III. Mehmed olmutur. Buna
ramen, Farsa bir divan yazacak kadar lim ve air olan III. Murad, meru daire dna
kmamtr.)3:
1
TSMA, No: E. 1993; D. 7859; D. 34; E. 6877; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I,
95; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 40-42; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar,
II, 165-168.
2 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 7; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II,
89-9.
3 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 43; Ahmed Refik, I, 105 vd.; ztuna,
Devletler Ve Hanedanlar, II, 170-171; Meselenin arptlarak anlatlmasna misal iin bkz.
Altndal, Osmanl'da Harem, 13-16.
OSMANLI'DA HAREM
337
ZEVCELER OCUKLARI
(Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deil- (Saylar 4O' bulmasndan
tamamn yazma-
dir) dk)
1- Safiye Valide Sultn (Venedikli 1- ehzade Osman
Baffo); III. Mehmed ile Aye Sul- 2-ehzade Sleyman
tn'n annesi ve cariye. Osmanl 3- ehzade Cihangir
hareminde devlet ilerine en ok
mdahele eden Kadn Efendi. 4- ehzade Mahmud
2- ems-i Ruhsr Haseki; Rukyye 5-Sultn Mehmed III
Suitn'n annesi. Medine'de vakf 6- ehzade Byezid
var. 7- ehzade Mustafa
3- h-i Hbn Haseki 8- ehzade Abdullah
4- Nz-perver Haseki. 9- Aye Selim
10-Fahri Sultn
11- Fatma Sultn
12-Mihriban Sultn
13-Rukyye Sultn
14- ehzade Abdurrahman1.
7) SULTN MEHMED III:
ZEVCELER OCUKLARI
(Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deil- (simleri bilinmeyen be
alt tane daha o-
dir) cuunun )ulunduu sylenmektedir)
l- Hndn Valide Sultn; 1. Ahmed'in 1- ehzade Sultn Selim Hn
annesi. 2- ehzade Sultn Cihangir Hn
er Flne Valide Sultn; Abaza asll 3- ehzade Mahmud Hn
ve 1. Mustafa validesi. 4- ehzade Ahmed
3- Flne Haseki; ehzade Mahmud 5- ehzade Mustafa
annesi.
6- Hatice Sultn
4- Flne annesi.Haseki; ehzade Selim 7- Aye Sultn1.
1
Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 43-46;Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, I,
113-114; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 170-173.
338
8) SULTN AHMED I:
1- Hatice Mahfirz Sultn; Gen Osman'n annesi. 2- Ksem Sultn (Mahpeyker
Sultn); IV. Murad'n annesi ve Osmanl Hareminin en namdr kadn. 3- Fatma Haseki;
Cariyelerdendir. 1- ehzade Osman II 2- ehzade Sultn Mehmed Hn 3- ehzade
Murad IV 4-ehzade Cihangir Hn 5- ehzade Hasan 6-ehzde Byezid 7-ehzade Kasm.
.'--.. 8-ehzade Sleyman 9- Sultn brahim 10-Aye Sultn 11-Fatma Sultn 12-Hn-
zde Sultn 13- Burnaz Atike Sultn 14- ehzade Orhan 15- ehzade Hseyin2.
9) SULTN MUSTAFA I:
(III. Mehmed'in olu olan Sultn Mustafa'nn tesbit edilen kadn ve ocuklar mevcut
deildir.) \ ,;
10) SULTN OSMAN II (GEN OSMAN):
1 TSMA, No: D. 1830; E. 2768; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 47; ztuna,
2 TSMA,.No: D. 3831; E. 8365; E. 8661; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 47-
53; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 178-183; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, III, 37.
OSMANLI'DA HAREM
339
1- kile (Rukyye) Hnm; eyhlis- 1- ehzde mer
lm Esad Efendi'nin kzdr ve hr 2- ehzade Mustafa
kadnlardan nikh ile evlenen ndir 3- Zeyneb Sultn1.
kadnlardandr.
2- Aye Hanm; Pertev Paa'nm toru-
nu.
I
I
11) SULTN MURADIV:
ZEVCELER OCUKLARI
1- Aye Haseki Sultn. (Bilinen tek 1- ehzade Ahmed
Hanm'na ramen ok sayda o- 2- ehzade Sleyman
cuu olduuna gre, ocuklarn bir 3- ehzade Abdlhamid
ksm cariyelerden olup ocuklar kk yata ldklerinden ka- 4-
ehzade Mehmed
dnla ykselememilerdir. 5- ehzade Alaaddin
6- Gevher Hn Sultn
7- Hnzde Sultn.
8- Kaya smihn Sultn
9- Safiyye Sultn
10- Rukyye Sultn2.
12) SULTN BRAHM HAN:
' Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 53-54; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II,
185.
2 BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray, No: 914, 939; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve
Kzlar, 54-56; Harem'den Mektuplar, 102-103; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 186-
190. .-...-.. .
-. .
i
;>-"
340
1- Hatice Turhan (Tarhn) Valide 1- ehzade Mehmed IV
Sultn; Rus asll bir cariyedir ve 2- ehzade Sleyman II
uzun yllar nibe-i saltantlk yap- 3- ehzade Murad
mtr. IV. Mehmed'in annesi.
4- ehzade Selim Hn
2- Sliha Dil-ab Valide Sultn; II
Sleyman'n annesi ve cariye. III. 5- ehzade Osman
Haseki olduu sanlyor. 6- ehzade Ahmed II
3- Hatice Muazzez Sultrv II. Hase- 7- ehzade Sleyman.
ki'dir ve II. Ahmed'in annesidir. 8- ehzade Byezid
4- Hma ah Haseki Sultn (Telli 9-Fatma Sultn ."
Haseki); Sultn brahim'in en ok 10- mm ( 3lsm Sultn
sevdii Haseki'si. Nikh ile ka- 11-Aye Sultn
dnla alnd. 12-Gevher Hn Sultn
5- Aye Sultn; 4. Haseki. 13-Kaya Sultn
6- Mh-i Enver Sultn; 5. Haseki. 14- Beyhan Sultn . .. .;
7- ivekr Sultn; 6. veya 7. Haseki. 15-Atka Sultn1.
13) SULTN MEHMED IV:
ZEVCELER OCUKLARI
1- Meh-pre Emetllah Rbi'a 1- ehzde Sultn Mustafa II
Gln Valide Sultn ; Gln 2- ehzade Sultn Ahmed III
Sultn diye bilinir. Giritli bir ailenin 3- ehzade Beyzd
kzdr. II. Mustafa ve III. Ahmed'in
annesidir. 4- ehzade brahim
2- Afife Kadn. ehzade Sleyman
6- Fatma Sultn
3- Glnar Kadn.
7- Hatice Sultn
1
TSMA, No: E. 2457, 5948; E. 7001-7002; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar,
56-65; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 192-197; Ahmed Refik, Kadnlar
Saltanat, 13-18, 35-37, 131-140; IV, 124, 235-245; 257-258; Penzer, The Harem, 189.
OSMANLI'DA HAREM
341
4- Kniye Haseki ..,.-......:.. -.. 5-Siyavu Haseki. ...... 8- Emetllah
Kk Sultn -9- Fatma Sultn - 10-mm Sultn1.
14) SULTAN SLEYMAN II:
ZEVCELER (Siyahlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI (II. Sleyman'n
ocuu olmamtr)
1- Hatice Haseki; Ba Kadndr. 2-Behzd Haseki. 3- vaz Haseki. 4- Sln Haseki
' 5-eh-svr Haseki 6-Zeyneb Haseki 2
15) SULTAN AHMED II:
ZEVCELER (Siyah yazlanlarn dndakiler kesin deildir) OCUKLARI
1- Rbi'a Haseki Sultn; Haseki Sultn diye anlrd. 1-siye Sultn 2- Hatice
Sultn :. : 3-tika Sultn ' ' " : 4-ehzade Selim ' :
"' " ; 5-ehzade Abdullah . ' 6- ehzade Sultn ibrahim Hn3.
i
1 TSMA, No: E. 145; E. 1188; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 65-70;
ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 200-204; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, IV, 239-
242; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, I, 60
2 TSMA, No: E. 7004-7005; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 70-71; ztuna,
3 TSMA, No:E. 7004; D. 691; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 71-72;
ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 207-208. " .:...;.-.
342
16) SULTN MUSTAFA II:
l*
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- ehzade Sultn Mahmud I
1- l-cenb Ba Haseki. 2- ehzade Sultn Osman III
2- eh-svr Valide Sultn; 4. Hase- 3- ehzade Murad
ki ve III. Osman'n annesi. 4- ehzade Mehmed
3- Sliha Sebkat Valide Sultrv Ca- 5-ehzade Sleyman
riyelerden ve I. Mahmud'un annesi. 6- ehzade Hseyin
4- Hm ah Haseki. 7- ehzade Selim .
5- Affe Haseki. 8-ehzade Ali
6- Hatice Haseki. 9- Safiyye Sultn ,, ,
KBALLER 10-Aye Sultn
7- Hafsa Sultn; nc Haseki ol- 11- Emetullah Sultn ... ,.
duu syleniyorsa da Kadn Efendi olmas kuvvetle muhtemeldir. 12- ehzade
Hasan Hn .
8- Hanife Htn; ikinci veya nc 13- Zeyneb Sultn
kbaldir. 14- Rukyye Sultn1.
9- Fatma ahin Htn.
17) SULTN AHMED III:
ZEVCELER
(III. Ahmed'in hanmlarnn says baz tarihilere gre 13' ve bazlarna gre de 18'i
bulmutur. Biz, Kadn Efendileri ile birlikte 18 Hanm'n tesbit edebildik.)
OCUKLARI
(III. Ahmed, Osmanl Padiahlar arasnda en ok kadnla evlenen devlet
adamlarndandr
ve bir ksm taihilere gre ocuklarnn
says 50'yi bulmaktadr. Biz sadece bilinen
______ve mehur olanlarn zikrettik.)______
1 TSMA, No: D. 9988; E. 3362; D. 10, 20, 23; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar,
73-79; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, M, 211-215; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Ksm,
I, 28-29, 338.
OSMANLI'DA HAREM
343
KADIN EFENDLER 1- ehzade Mehmed
1- Emetullah Ba Kadn. Ba Haseki. 2-ehzade Abdlmelik ......
2- Rukyye kinci Kadn. 3- ehzade Murad
3- Emine Mihriah kinci Kadn; III. 4- ehzade Mehmed Hn
Mustafa'nn annesi. 5- ehzade Sleyman Hn
4- Hatice kinci Kadn. 6-ehzade Mustafa III
5- Rbi'a ermi Kadn. 7-ehzade Selim .
6-Zeyneb Kadn 8-ehzade Ali ' * :
7- Emne Musall Kadn. 9-Fatma Sultn ' ' ^
8- Hanife Kadn 10-tike Sultn '
9- Glsen Kadn. 11-Zeyneb Sultn ' '
10-mm Glsm Kadn. 12- ehzade Byezid Hn
11-Hurrem Kadn. 13- mm Glsm Sultn
12-Meyl Kadn. 14-Sliha Sultn
13- Fatma Hm ah Kadn. 15-Aye Sultn .
14- Nijad Kadn. 16-Hatice Sultn
15-Nazfe Kadn. 17-Nazife Sultn v! :
18-Esma Sultn ; .. V
19-Zbeyde Sultn
20- ehzade Sultn Nu'man Hn
21- ehzade brahim
KBALLER
22- Abdlhamid I
16-yeste Sultn. 23- ehzade Seyfeddin
17- Aye Hanm; kinci veya nc 24- Emetullah Sultn
kbaldir. 25- Aye Sultn (Kk)
18-Htem Htn. 26- Emine Sultn1.
18)SULTANMAHMUDI:
1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 79-95; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar,
,216-227.
344
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER Hi ocuklar olmamtr1. ..- ,.-
1- Hce l-cenb Ba Kadn.
2- Hce Aye Kadn. ..; , ':: : -'. : ;.:.>-.
3- Hce Verd-i Nz Drdnc Kadn.
4- Hatice Rami Altnc Haseki.
5- Htem kinci Kadn. - ' . ' '/' ---S"
6- Rziye Kadn.
. KBALLER
7- Meyyse Hanm; Ba kbal. ,'.',
8- Fehm Hanm; kinci kbaldir.
9- Habbbe Hanm.
10- Srr Hanm
19) SULTN OSMAN III:
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER ocuklar olmamtr2.
1- Leyla Ba Kadn.
2- Zevk nc Kadn.
3- Ferhunde Emne Drdnc Ka-
dn.
1 TSMA; No: D. 8075; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 95-96; ztuna,
230. .
OSMANLI'DA HAREM
345
20) SULTN MUSTAFA III:
ZEVCELER OCUKLARI
1- ehzade Mehmed
KADIN EFENDLER 2- ehzade Sultn Selim III
3-ah Sultn
1- Ayn'l-Hayt Ba Kadn Efendi. 4-Beyhan Sultn . <-:'
2- Mihr-i h Valide Sultn; Ba Ka- 5- Hatice Sultn ; " :.
dn Efendi ve III. Selim'in annesi. 6- Fatma Sultn . : ;
3- Rif'at kinci Kadn Efendi. 7-Hatice Sultn
4- Aye dil-ah nc Kadn E- 8 - Hibetullh Sultn :
fendi. 9-Mihrimah Sultn
5- Fehme nc Kadn Efendi. 10-Mihriah Sultn1. :
6- Binnaz nc Kadn Efendi.
21) SULTN ABDLHAMD I:
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- ehzde Sultn Mustafa IV
1- Aye Sine-perver Valide Sultn; 2- ehzade Sultn Mahmud II
IV. Mustafa'nn annesi ve IV. Ka- 3- ehzade Abdullah
dnefendi. 4- ehzade Mehmed
2- Nak- Dil Valide Sultn; II. 5- ehzade Ahmed v-
Mahmud'un annesi ve nce ikinci
ikbal sonra Kadn Efendi. 6- ehzade Abdlaziz \
3- Hatice Ruh-ah Ba Kadn Efen- 7- ehzade Abdurrahman .
di 8- ehzade Mehmed Nusret
4- Hm ah Ba Kadn Efendi. 9- Ahter-Melek Hanm
1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 98-105; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar,
II, 231-236.
346
5- Aye Ba Kadn Efendi. 10- Aye Drr-i ehvar Sultn
6- Binnaz kinci Kadn Efendi. 11- Esma Sultn
7- Dilpezr Kadn Efendi. 12- Ayn-i ah Sultn
8- Mehtbe Drdnc Kadn Efendi. 13- Hatice Sultn
9- M isi-i N-yb Kadn Efendi. 14- Emne Sultn
10-Mu'teber Kadn Efendi. 15- Rbi'a Sultn
11- Nevres nc Kadn Efendi. 16- Fatma Sultn
12- Fatma eb-saf Drdnc Ka- 17- lem-ah Sultn
dn Efendi. 18- Sliha Sultn ; ' ''
13- Mihrbn nc Kadn Efendi. 19- Hibetullah Sultn ' =
KBALLER 20- Rbi'a Sultn 1.
14- Nkhet-sez Hanmefendi; Ba
ikbal.
15-Aye Hanmefendi; kinci ikbaldir.
22) SULTN SELM III:
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- Nef'-i Zr Ba Kadn Efendi. 2- Hsn-i Mh Ba Kadn Efendi.
3- Zb-i Fer' kinci Kadn Efendi. 4- fitb nc Kadn Efendi. 5- Re'fet Drdnc Kadn
Efendi. 6- Nr-i ems Kadn Efendi. 7- Gonca-nigr Kadn Efendi. ocuklar olmad2.
;..':.: ; : ./'. -
1
Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 105-115; ztuna, Devletler Ve Hane-
danlar, II, 237-241.
Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 116-118; ztuna, Devletler Ve Hane-
danlar, II, 242-244.
OSMANLI'DA HAREM
347
8- Dem-ho Kadn Efendi. ocuklar olmad1.
9- Tab'- Safa nc Kadn Efendi.
10-Ayn- Safa Kadn Efendi.
11-Mahbbe Kadn Efendi.
KBALLER
12- Meryem Hanmefendi.
13- Mihribn Hanmefendi.
14- Fatma Fer'-i cihan Hanm Efen-
di.
23) SULTN MUSTAFA IV:
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER
1- evk-i Nr Ba Kadn Efendi. 1-Emne Sultn2.
2- Dil-pezr kinci Kadn Efendi.
3- Seyyare nc Kadn Efendi-.
4- Peyk-i Dil Drdnc Kadn Efen-
di.
24) SULTN MAHMD II:
L
1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 116-118; ztuna, Devletler Ve
245
348
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER
1- Bezm- lem Valide Sultn; I 1- ehzade Sultn Abdlmecid I
Abdlmecid'in annesi ve kinci Ka- 2- ehzade Sultn Abdlaziz
dnefendi. 3- ehzade Sultn Abdlhamid Hn
2- Pertev-niyl (Nihi) Valide Sultn; 4- ehzade Mehmed
Sultn Abdlaziz'in annesi ve Be-
inci Kadn Efendi. 5- ehzade Ahmed
3- Hciye Pertev-Piyle Nev-fidn 6- ehzade Byezid
Ba Kadn Efendi. 7- ehzade Murad v
4- l-cenb Ba Kadn Efendi. 8- ehzade Mehmed
5- Fatma Ba Kadn Efendi. 9- ehzade Nizmeddin
6-b-i Can kinci Kadn Efendi. 10-Sliha Sultn
7- Hciye Ho-yr kinci Kadn E- 11-Mihrimah Sultn
fendi. 12-Ayn-i ah Sultn
8- Nurtb Drdnc Kadn Efendi. 13-Atiyye Sultn
9- Misl-i N-yb kinci Kadn Efendi. 14-dile Sultn
10- Pervz-felek Drdnc Kadn 15- Rbi'a Sultn
Efendi. 16- Fatma Sultn
11- Vuslat nc Kadn Efendi. 17-Aye Sultn
12-Zer-nigr nc Kadn Efendi. 18- Hayriye Sultn
13- Ebr-i Reftr kinci Kadn Efendi. 19-Zeyneb Sultn
20- MnreSultn
KBALLER 21- h Sultn
14- Hsn-i Melek Hanmefendi; Ba 22- Hamide Sultn
ikbal. 23-Cemile Sultn1.
15-Zeyn-i Felek Hanmefendi; kinci
kbaldir.
16-Tiryl Hanmefendi; nc ikbal.
17-Lebrz-Felek Hanmefefendi; Dr-
dnc kbl.
OSMANLI'DA HAREM
349
25) SULTAN ABDLMECD I
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER
1- Servet-sez Ba Kadn Efendi. 1-ehzade Sultn Murad V
2- evk-efz Valide Sultn; Sultn V. 2- ehzade Sultn Abdlaziz
Murad'n annesi ve ikinci Kadn E- 3- Sultn Mehmed Red V
fendi. 4- ehzade Mehmed Ziyaddin Efendi
3- Ho-yr kinci Kadn Efendi. 5- ehzade Mehmed Vahidddin E-
4- Tr-i Mjgn Valide Sultn; n- fendi (Sultn Vahidddin)
c Kadn Efendi ve II. 6- ehzade Ahmed Nreddin Efendi
Abdlhamid'in annesi.
7- ehzade Mehmed bid Efendi
5- Verd-i Cenan nc Kadn E-
fendi. 8- ehzade Mehmed Fuad Efendi
6- Gl-ceml Drdnc Kadn E- 9- ehzade Mehmed Burhneddin E-
fendi
fendi.
10- Behce Sultn '
7- Rahme Perest Valide Sultn;
Drdnc Kadn Efendi ve II. 11- Medha Sultn
Abdlhamid'in manevi annesi. 12- Senha Sultn
8- Glistu (Glistan) Drdnc Ka- 13-Ref'a Sultn
dn Efendi. 14-Naile Sultn
9- Dzd-i Dil nc Kadn Efendi. 15- Rbi'a Sultn
10- Bezm (Bezmr) Altnc Kadn 16-Fatma Sultn
Efendi. 17-Mevhibe Sultn
11 - Mhitb Beinci Kadn Efendi. 18-Sbiha Sultn .
19- Fatma Nzme Sultn
20- MnreSultn
21- Bed'a Sultn
22- Na'me Sultn
350
KADIN EFENDLER
1- Servet-sez Ba Kadn Efendi.
2- evk-efz Valide Sultn; Sultn V. Murad'n annesi ve kinci Kadn E-fendi.
3- Ho-yr kinci Kadn Efendi-,
4- Tr-i Mjgn Valide Sultn; nc Kadn Efendi ve II.
Abdlhamid'in annesi.
5- Verd-i Cenan nc Kadn E-fendi.
6- Gl-ceml Drdnc Kadn E-fendi.
7- Rahme Perest Valide Sultn; Drdnc Kadn Efendi ve II. Abdlhamid'in
manevi annesi.
8- Glistu (Glistan) Drdnc Kadn Efendi.
9- Dzd-i Dil nc Kadn Efendi.
10- Bezm (Bezmr) Altnc Kadn Efendi.
11- Mhitb Beinci Kadn Efendi.
KBALLER
12- Nln- Dil Hanmefendi; 3. ikbal. 13-Ceyln-yr Hanmefendi; kinci
kbaldir. ; ;
14- Aye Ser-firz Hanmefendi; 2.
ikbal. Sarayn adn batran bir kadndr.
15- Nergis (Nergizu) Hanmefefendi;
Drdnc ikbl.
1- ehzade Sultn Murad V
2- ehzade Sultn Abdlaziz
3- Sultn Mehmed Red V
4- ehzade Mehmed Ziyaddin Efendi
5- ehzade Mehhied Vahidddin E-fendi (Sultn Vahdddin)
6- ehzade Ahmed Nreddin Efendi
7- ehzade Mehmed bid Efendi
8- ehzade Mehmed Fuad Efendi
9- ehzade Mehmed Burhneddin Efendi
10- Behce Sultn
11- Medha Sultn 12-Senha Sultn 13- Ref'a Sultn 14-Naile Sultn 15-Rbi'a Sultn
16-Fatma Sultn 17-Mevhibe Sultn
18-Sbiha Sultn \ 19-Fatma Nzme Sultn
20- MnreSultn
21- Bed'a Sultn
22- Na'me Sultn
23- Cemile Sultn
24- Mehmed Rd Efendi
25- Osman Safiyyddin Efendi
26- Ahmed Kemleddin Efendi 27-Mehmed Vmk Efendi
OSMANLI'DA HAREM
351
16- Nvek-misl Hanmefendi; 4. 28- Nizmeddin Efendi
ikbal 29- Burhneddin Efendi
17- Nesrin Hanmefendi; ikinci ikbal. 30- Neyyire Sultn
18- yeste Hanmefendi; 4. ikbal. 31- Aliye Sultn
19- Nkhet-seza Hanmefendi; Ba 32- Smiye Sultn
ikbal. 33- Nzme Sultn ' - '
GZDELER 34- Mukbile Sultn
20- Yldz Hanmefendi; 2. Gzde. 35- Fehme Sultn
21- Sf-dern Hanmefendi; 4. Gz- 36- ehme Sultn
de.
37- Sleyman Efendi1.
22- Hsn-i Cenan Hanmefendi; 3.
Gzde
26) SULTN ABDLAZZ I:
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- Yusuf zzeddin Efendi
1- Drr-i Nev Ba Kadn Efendi. 2- Mahmud Cellddin Efendi
2- Hayrn- Dil kinci Kadn Efendi. 3- Mehmed Selm Efendi
3- Ed-Dil kinici Kadn Efendi. 4-Abdlmecid II
4- Ne'erek (Nesrin) nc Kadn 5- Mehmed evket Efendi
Efendi. 6- Mehmed Seyfeddin Efendi
5- Gevheri Drdnc Kadn Efendi. 7- Sliha Sultn
8- Nzme Sultn .
-', 9- Emine Sultn :
10-Esma Sultn '
11-Fatma Sultn . . ""'
12- Mnre Sultn
13-Emne Sultn2.
Hanedanlar, M, 255-273.
352
27) SULTN MURAD V:
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- Mehmed Salhaddin Efendi
1- Elr Mevhibe Ba Kadn Efendi. 2- Sleyman Efendi
2- Reftr- Dil kinci Kadn Efendi. 3- Seyfeddin Efendi
3- yn 3. Kadn Efendi. 4- Aliyye Sultn
4- Meyl-i Servet Drdnc Kadn 5- Hatice Sultn
Efendi. 6- Fehme Sultn
KBALLER 7- Fatma Sultn1.
5- Resn Hanmefendi; Ba ikbal.
6- Cevher-rz Hanmefendi; kinci
ikbaldir.
7_ Nev-Drr Hanmefendi; nc
ikbal.
8- Remi-Nz Hanmefefendi;
9- Filiz-ten Hanmefendi;
GZDELER
10- Visl-i Nur Hanm; Gzde
28) SULTN ABDLHAMD HN II
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- Mehmed Selim Efendi
1- Nzik-ed Ba Kadn Efendi. 2- Mehmed Abdlkadir Efendi
2- Bedr-i Felek Ba Kadn Efendi. 3- Ahmed Nuri Efendi
3- Sfi-nz Nur-efzn 2. Kadn E- 4- Ulviyye Sultn
fendi.

OSMANLI'DA HAREM
353
4- Bdr 2. Kadn Efendi.
5- Dilpesend 3. Kadn Efendi.
6- Mezde Mestn 3. Kadn Efendi.
7- Emsl-i Nr 3. Kadn Efendi
8-Aye Dest-i Zer Mfika (Kayhn) 4. Kadn Efendi
KBALLER
9- Sz-kr Hanmefendi; Ba ikbal.
10-Peyveste Hanmefendi; kinci ikbaldir.
11-Fatma Pesende Hanmefendi; nc kbal.
12- Behce (Maan) Hanmefefendi; Drdnc ikbl.
13- Sliha Naciye Hanmefendi; 4. kbal.
GZDELER
14- Drdne Hanm; Ba Gzde
15- Clibos Hanm; 2. Gzde
16- Nazlyr Hanm; 3. Gzde_______
5- Naile Sultn
6- Zekiyye Sultn
7- Fatma NimeSultn
8- Seniyye Sultn
9- Senha Sultn 10-diye Sultn
11- Hamde Aye Sultn (Babam Sul-tanhamid adl kitabn yazar)
12- Ref'a Sultn 13-Hatice Sultn 14-Aliyye Sultn 15-Cemle Sultn 16-Smiye
Sultn
17- Mehmed Burhnddin Efendi 18-Abdrrahim Hayri Efendi 19-Ahmed Nureddin
Efendi
20- Mehmed Bedrddin Efendi
21- Mehmed bid Efendi1.
29) SULTAN MEHMED READ V
ZEVCELER OCUKLARI
1- Km-res Ba Kadn Efendi. 2- Drr-i Adn kinci Kadn Efendi. 3- Mihr-engz kinci
Kadn Efendi. 4- Nz-perver nc Kadn Efendi. 5- Dil-firb 4. Kadn Efendi. 1- Mahmud
Necmeddin Efendi 2- mer Hilmi Efendi 3- Mehmed Zyaddin Efendi 4-Ref'a Sultn1.
1
Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sn. 257-274; Uluay, Padiahlarn
Kadnlar Ve Kzlar, 171-183; ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 297-329.
354
30) SULTN MEHMED VI VAHDDDN
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER
1- Emne Nzik-ed Ba Kadn E- 1- Mehmed Erturul Efendi
fendi. 2- Mnre Sultn
2- diyc Meveddet kinci Kadn 3- Rukyye Sbiha Sultn
Efendi 4- Fatma Ulviyye Sultn
3- nirah Kadn Efendi. 5- Fenre Sultn2.
4- Nevvre nc Kadn Efendi.
5- Ni'met Nev-zd Hanm Efendi.
31) HALFE ABDLMECD II
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- Frk Efendi
CN Hatice Hayriyye Drr-i ehvr Sul-
1- eh-svr Ba Kadn Efendi. tn3.
2- Hayrnnis kinci Kadn Efendi.
3- Atyye Mehist nc Kadn E-
fendi.
4- Bihrz 4. Kadn Efendi.
3 ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 346-353.
OSMANLI'DA HAREM
355
. 7- HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER
I- GENEL OLARAK KONUNUN ARPTIRILMASI
nce unu ifade edelim ki, "hell diresi genitir, keyfe kfi gelir; harama girmeye hi
lzum yoktur"1 kidesince, slmiyette de elence vardr. Bu elence, meru dairenin snrlar
iinde kalmak artyla, erkekler ile erkekler arasnda, kadnlar ile kadnlar arasnda veya
mahremiyet dsturlarna riyet edilerek birbirine yasak olmayan kadnlar ile erkekler
arasnda yaplabilir. Mesela bir aile reisi, hanm ve ocuklaryla meru dairede elenebilir.
Aynen bunun gibi, Harem-i Hmyn denilen Padiahlarn evi de bir aile yuvasdr. Padiah,
eleri ve ocuklaryla birlikte meru olarak elbetteki elenebilecektir. Bu aile elencelerine,
Padiah'n kar-koca hayat yaad cariyeler de katlabilecektir. Elbetteki bu elenceler,
Harem'in msait bir yerinde ve mesela Hnkr Sofasnda yaplacaktr. Ancak bir ksm
kitaplarda tasvir edildii gibi, gayr- meru elencelerin yapld yer manasna alnmamaldr.
Zira evvela bu Sofa'nn duvarlarndaki yet ve hadisler, tasvir edilen elencelere msaade
etmeyeceini, harem'i tantrken ksmen anlatmtk, ikinci olarak, meru dairenin snrlar,
tasviri belli evrelerce yaplan elencelere msaade etmemektedir.
Tekrar gibi gelse de, Harem'in elence yeri olarak kabul edilen ve bir ksm
kaynaklarda tam bir gayr-i meru elence merkezi olarak takdim edilen Hnkr Sofasndaki
elence ve hayatla ilgili u tesbitleri aktarmak istiyoruz:
ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi
Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn seks alemi yaptklar
yerler olarak tavsif edilir. Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn
vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum:
Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri cilan kitaplarla
ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi?
Bedizzaman Said Nurs, Szler, Szler Yaynevi, istanbul 1993, 6. Sz, sh. 26
354
30) SULTAN MEHMED VI VAHIDDDN
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER 1- Emne Nzik-ed Ba Kadn E-fendi. 2- diye Meveddet
kinci Kadn Efendi. 3- nirah Kadn Efendi. 4- Nevvre nc Kadn Efendi. 5- Ni'met
Nev-zd Hanm Efendi. 1- Mehmed Erturul Efendi 2- Mnre Sultn 3- Rukyye Sbiha
Sultn 4- Fatma Ulviyye Sultn 5- Fenre Sultn2.
31) HALFE ABDLMECD II
ZEVCELER OCUKLARI
KADIN EFENDLER _ Frk Efendi
2- Hatice i Hayriyye Drr-i ehvr Sul-
1- eh-svr Ba Kadn Efendi. tn3.
2- Hayrnnis kinci Kadn Efendi.
3- Atyye Mehist nc Kadn E-
fendi.
4- Bihrz 4. Kadn Efendi.
3 ztuna, Devletler Ve Hanedanlar, II, 346-353.
; ;~-S^\'j^-"'-->f 2.<^'i'^'^-^:-'-;:"'' V^"',":-;i- .:''4 ^-'-/^
OSMANLI'DA HAREM
355
. 7- HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE RESM MERASMLER
I- GENEL OLARAK KONUNUN ARPTIRILMASI
nce unu ifade edelim ki, "hell diresi genitir, keyfe kfi gelir; harama girmeye hi
lzum yoktur"1 kidesince, slmiyette de elence vardr. Bu elence, meru dairenin snrlar
iinde kalmak artyla, erkekler ile erkekler arasnda, kadnlar ile kadnlar arasnda veya
mahremiyet dsturlarna riyet edilerek birbirine yasak olmayan kadnlar ile erkekler
arasnda yaplabilir. Mesela bir aile reisi, hanm ve ocuklaryla meru dairede elenebilir.
Aynen bunun gibi, Harem-i Hmyn denilen Padiahlarn evi de bir aile yuvasdr. Padiah,
eleri ve ocuklaryla birlikte meru olarak elbetteki elenebilecektir. Bu aile elencelerine,
Padiah'n kar-koca hayat yaad cariyeler de katlabilecektir. Elbetteki bu elenceler,
Harem'in msait bir yerinde ve mesela Hnkr Sofasnda yaplacaktr. Ancak bir ksm
kitaplarda tasvir edildii gibi, gayr- meru elencelerin yapld yer manasna alnmamaldr.
Zira evvela bu Sofa'nn duvarlarndaki yet ve hadisler, tasvir edilen elencelere msaade
etmeyeceini, haremi tantrken ksmen anlatmtk. kinci olarak, meru dairenin snrlar,
tasviri belli evrelerce yaplan elencelere msaade etmemektedir.
Tekrar gibi gelse de, Harem'in elence yeri olarak kabul edilen ve bir ksm
kaynaklarda tam bir gayr-i meru elence merkezi olarak takdim edilen Hnkr Sofasndaki
elence ve hayatla ilgili u tesbitleri aktarmak istiyoruz:
ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri olarak tarif edilir. Hedefi
Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras Padiahlarn seks alemi yaptklar
yerler olarak tavsif edilir. Btn bu iddialara cevap vermek yerine, bu kitab okuyanlarn
vicdanlarna u soruyu sormay yeliyorum:
Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri o-lan kitaplarla
ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi?
Bedizzaman Said Nurs, Szler, Szler Yaynevi, istanbul 1993, 6. Sz, sn. 26
356
Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn
mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki,
bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca slam
Burada unu da hatrlatmak icabedecektir: Peki bylesine bir iftiray turist rehberleri
olan Trkler ve ou da msiman olan insanlar ve zellikle de Topkap Saray grevlileri, nasl
oluyor da gelenlere anlatmaktadr? Bunun cevab da ok acdr. Daha evvel de ifade ettiimiz
gibi, bu Hnkr Sofasnda ekim yaparken, ben duvarlardaki yetleri okuduka ve manasn
anlattka yanmdaki grevli hkrklarla alamaya balad. Neden alyorsun? diye
sorduumda syledii szler daha da dehet vericiydi: Hocam, biz bu Hnkr Sofasn
anlatrken bu tahtta ve bazan da st katta Padiahn oturduunu, salonda plak cariyelerin
oynadn ve duvarlardaki yazlarn Padiahn cariyelere ve cariyelerin de Padiahlara
yazdklar ak ve seks iirleri olduunu anlatyoruz. imdi bunlarn Kur'an yetleri mi olduunu
sylyorsunuz?
-i-- .: . '> -
,. ?gSs?
OSMANLI'DA HAREM
357
Harem'in En ok Dillere Dolanan Hnkr Sofasndan Baka Bir Manzara
Hnkr Sofas denilen ve bir ksm iftiraclar tarafndan Harem'in elence yeri diye
anlatlan salondan bir manzara daha seyrediyorsunuz. Kapnn zerinde ve pencerelerin altnda
bir kemer halindeki yazy okumaya alrsanz, bunlarn Bakara Sresinin 256-257. yetleri
olduunu grrsnz. Bu yette "Dinde ikrah ve icbar olmad" anlatlmakta ve daha sonra da
"Allah, iman edenlerin dostu ve sahibidir; onlar zulmattan nura karr" mealindeki yetle
devam etmektedir. Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'an ve
tefsirleri olan kitaplarla ss-
le-seniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz; sonra da her taraf
Kur'an
yetle-riyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en ahlaksz ve rezil
fahie bir
kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu
Kur'an -
yetlerini gsterdikden sonra salonda kadn alemi yapmalarn teklif etseniz, acaba
dnyann en
ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi? Benzerlerini bugn dahi
bulama-dmz bu insanlara, asrlarca islmn bayraktarln yapm olan Osmanl Padiahlarn
nasl
kyaslayabilirsiniz?
358
unu da ifade edelim ki, bu salonda aile toplantlar yaplmas, yabanc kadnlar
bulunmamak kaydyla ailenin yannda padiahn, kadnefendilerinin, ocuklarnn, cariyelerin ve
benzeri haram olmayan kimselerin de bulunduu meclislerde Islama aykr olmayacak ekilde
ilahiler sylenmesi, sazlar alnmas ve hatta meru dairede glnp elenilmesi elbetteki
inkar edilemez. Zaten biz de bu salonu, Harem'in oturma odas ve misafir arlama salonu diye
tarif ettik. Burada ne gibi elencelerin yaplabileceini Safiye nvar'dan nakledeceimiz ksa
harem hayatndan anlamak mmkndr1. Ancak biz burada Harem'deki hayat ve elenceler ile
ilgili ksa bilgiler vermeyi tercih ediyoruz:
Bu balk altnda ana konuyu ileyeceiz: Birincisi; halvet tabir edilen Padiahn ailesi
ile olan hayatn. kincisi; Elenceler bal altnda, gezileri, musiki ziyafetlerini, oynanan
oyunlar. ncs de; haremi ilgilendiren merasimleri.
il-HAREM'DE HAYAT VE HALVET
Harem'de hayat denilince, haremdeki insanlarn yemeleri, imeleri, giyinmeleri ve en
nemlisi de Padiah'n ailesi ile halvet olmas akla gelir. Halvet, kelime anlam itibariyle yalnz
kalmak ve babaa olmak manalarn ifade etmektedir. Harem'de halvet veya halvet-i hmyn
ise, Harem'de yaayan kadnlarn serbest ve meru bir ekilde Harem'in bahelerinde veya
mesire yerlerinde elenmelerine denmektedir. Kapal havalarda Padiah, kadnlar, ikballeri,
sultnlar yani kz ocuklar ve oullar ile grmek isterse, onlar dairesine artr, konuur
ve grrd. Padiahn sadece kendi aile efrad ile yapt bu toplantya muhtasar halvet
denmekteydi2.
Burada bir de Has Bahe'de yaplan halvetlerden ksaca bahsetmek gerekecektir. Zire
tamamen bir aile toplants ve aile halk ile muaeret ve sohbet toplantlar demek olan halveti,
sanki haremin bahelerinde dzenlenen seks alemleri gibi takdim etmek isteyen insanlar
bulunmaktadr. Kitabmzn daha nceki blmlerinde cariyeler mnsebeti ile zikrettiimiz bir
hususu burada tekrar hatrlatmak istiyoruz:
Safiye nvar, Saray Htralarm, istanbul 1964.
2 Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, 132-133; Uluay, Harem II, 148; Aye Osmanolu,
Babam Sultn Abdlhamid, 24-25
OSMANLI'DA HAREM
359
1
Hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh
kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn
yer almas, meseleyi bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir.
islm hukukunda iki eit avret kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri
yannda sadece el, kol ve balarn aarak dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden
meydana geldiini; rlplak havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir
cariyenin bu manada dier cariyelere bile bakamadn fkh kitaplarndan reniyoruz.
Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin bilinmemesinden, avret kavramnn erkek,
hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr manalar ifade ettiinin anlala-mamasndan
ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de,
bilmediinin dmandr1.
te bu ve benzeri arptmalarla, Padiahlarn harem'deki ailesi ve ailesine hizmet
eden cariyelerle bahelerde veya harem'in uygun yerlerinde yapt halvet ad verilen
toplantlar ve aile beraberlikleri, maalesef akla hayale gelmeyecek sahnelerle anlatlmak
istenmitir.
Btn bu arptmalarn karsnda zellikle has bahelerde yaplan bir halveti ve
hazrlklarn zetlemek istiyoruz:
Padiah, halvet yaplacan bir hatt- hmyn ile yetkililere bildirir ve a-ilenin
rahatsz edilmemesini emrederdi. Has Bahe'nin baz yerlerinde mahremiyete riyet
maksadyla halvet sokaklar ve halvet perdeleri bulunurdu. Halvet gn nc avlu, tamamen
boaltlr; bahenin dardan grlebilecek yerleri halvet bezleri ile rtlrd. Bahe'de
(genellikle imirlik Bahesinde) kadnlarn ve cariyelerin dolaaca yollar zerine adrlar
kurulur; hususi kapal sokaklar ve oturma yerleri meydana getirilirdi. Bunlarn yannda namaz
klnacak meknlar; ocuklarn oyun oynayabilecekleri yerler hazrlanr; yemek yenilecek ve
oturulacak adrlar kurulurdu. adrlarn iine haremden ssl ve ilemeli yastklar, minderler
ve perdeler getirilirdi2.
Baz batl yazarlar, Harem'e yabanc erkein girememesini ve Harem'deki kadnlarn
da istedikleri zaman rastgele darya kamamalarn, haremdeki hayatn skcl ve
yeknesakl olarak aklamlardr. Mahremiyete riyetle ilgili er' hkmleri anlatrcasna
meseleyi tasvir eden bir batl yazarn u ifadeleri enteresandr: "Kadnlar Padiahn izni
olmakszn sarayn
, sh. 538-539
' Ltfen tekrar bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81;
2 Uluay, Harem II, 148-149; TSMA, No: D. 10749; E. 2457; BOA, Cevdet-Saray, No:
2529; imirlik'teki bir halvet iin bkz. TSMA, No: D. 9916; Sa'dabad'daki halvet iin bkz.
TSMA, No: 9917; Ayrca kr. Penzer, The Harem, 259.
360
bahesinde de gezinemezler. Sadece arasra, gnlerini bahedeki kklerden birinde
geirme izni alrlar. O zaman beki durumunda olan bostanclara uzaklama izni verilir ve
rtler rtlr."1.
"Doktorlardan baka hi bir erkek hereme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel
izniyle ve harem aalarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara
brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya
gzlerini grmek istiyorsa, yzn kalan ksmlar tamamyle rtk olmak artyla gsterebilir.
Kzlaraas bile haremdeki kadnlardan birine dikkatlice bakamaz."2
Harem'de Padiah'm kendi ailesi ve hizmetkarlaryla halvet etmesi usul, saltanatn
kaldrlmasn kadar devam etmitir. Yldz, raan ve Beikta Saraylarnda yaanrken de
halvetler srdrlmtr.
III-GEZLER VE ELENCELER
Harem'deki eelnceleri ana balk altnda toplamak mmkndr: 1) Geziler:
Harem'de yaayan kadnlar, btn btn kapal yerlerde kalmasnlar diye, zellikle yaz
aylarnda haremin dndaki yerlere beylik gezintiler dzenlerlerdi. Baharlarda ve yaz
aylarnda, has bahe ve saray dndaki gezi yerlerine yaplan gezilere beylik gezi
denmekteydi. Bu gezi yerlerinin banda Lale devrinin mehur mesire yerlerinden Kthane
gelmekteydi.
Geziye klmadan evvel, gidilecek yerlere adrlar gnderiliyordu. adrlar,
mahremiyete riyet edilmesi iin halvet sokaklaryla birbirine balanr; kadnlar ve cariyeler
serbeste bu halvet sokaklarnda yryebilirlerdi. Has Bahelerde dzenlenen aile
toplantlarnda ve elence yerlerinde bile, in edilen halvet sokaklaryla, dinin emirlerine
aykr fiillerin olmamas iin tedbirler alnmaktayd. Halvet sokaklar sebebiyle bir kadn veya
cariye bir adrdan dier bir adra geziye katlan erkeklere grnmeden geebilirdi. Ba ve
ikinci Ktibe bu gezileri tanzim ederlerdi. Geziye katlacak kadnlar, sultnlar, ustalar,
kalfalar ve cariyeler arabalarna binerler ve g yerine hareket
III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, istanbul 1972, Hayat Tarih Mecmuas
lvesi), sh. 10-11.
lvesi), sh. 10
OSMANLI'DA HAREM
361
ederlerdi. Kafilenin nnde ve yanlarnda atlar zerinde harem aalar bulunurdu1.
Bu arada Osmanl Padiahlarnn kadnlarnn, ou kere, oullarnn belerbelii yahut
sancakbelii yapt yerlere gitmeleri ve hayatlarnn -nemli ksmn oralarda geirmeleri
vardr ki, buna G-i Hmyn veya Nakl-i Hmyn denmekteydi. Oullaryla beraber
gitmeyenler ise, Edirne Saray'na g ederlerdi. III. Ahmed'den sonra Edirne Saray'nn
yerini Yldz, raan, Beikta ve Dolmabahe Saraylar ald2.
2) Musiki Ziyafetleri: Bilindii gibi islmiyette baz sesler hell ve bazlar da haram
klnmtr. Gerekten insanda ulv ve yce duygularn, Rabb-n aklarn domasna vesile olan
sesler helldir. Bu, nefsi susturur; kalbi, akl ve ruhu yce eylere ve ebed lemlere tevik
eder. Halbuki yetmne hznleri ve nefsn ehvet ve arzular tahrik eden sesler ise,
haramdr. e-ratn tayin etmedii ksm ise, insann ruhuna ve vicdanna yapt tesire gre
hkm alr3.
ite bu er' hkmlerden dolay Osmanl Hareminde, baz slm Hukukularnn verdii
fetvalara dayanlarak, ud, keman, def, alpare, ney ve tambur gibi sz ve mzik letleri
alnmtr. Bunlar almak zere, cariyelerden, oyun, saz ve hanende takm kurulmutur. Bu
hareme alnan cariyelerden seilen sazende takm, Mekhne'de yahut hocalarn hususi
dairelerinde musiki hocalarndan zellikle son zamanlara doru mzik dersleri almlardr.
Sazendeler, genellikle kalfalk payesine gelen ve Padiah yahut dier hanedan erkekleri ile
aralarnda mahremiyet bulunmayan cariyeler arasndan seilirlerdi. Bunlara sazende kalfalar
dendii gibi, reislerine de szendeba veya baszende denmekteydi4.
XIX. yzylda batllama balaynca, eski sazlar arasna piyano da girmitir. Hatta son
zamanlarda piyano almak, Osmanl hareminin modas haline gelmitir. Sultnlar, ehzadeler ve
hatta kadnefendiler, piyano almaya balamlardr.
1
Uluay, Harem II, 150-151; BOA, Cevdet-Saray, No: 3858; Gler iin bkz. Hzr
Ilyas, Tarih-i Enderun (Vakyi'-i Letyif-i Enderun, stanbul 1276, sh. 51 (Beikta
Sarayna G); 63 (istanbul Sarayna G); 71, 96
2 nvar, Saray Htralarm, 19; Uluay, Harem II, 151-152; TSMA, No: E. 4002,
11842; Hzr lyas, Tarih-i Enderun, sh. 51 (Beikta Sarayna G); 63 (stanbul Sarayna
G); 71, 96
3 Bedizzaman, rt'l-'cz, sh. 77-78
4 Uluay, Harem II, 152-154; BOA, bnl-Emin, Saray, No: 710, 711, 883, 877, 946,
1254, 1272, 1317
362
Osmanl Tarihi boyunca, son zamanlardaki baz elenceler dnda, sazendelerin ulv
duygular tevik eden ilahiler okuduklar, bunlara uygun ud ve ney gibi sazlar aldklar, gayr-i
meru denebilecek olaylarn pek ndir meydana geldii, Saray htralarndan anlalmaktadr.
Baz kitaplarda tasvir e-dilen, elenceler, algl ve sazl lemler ise, tamamen hayalidir.
3) Oyunlar Ve Elenceler: Harem halknn yeknesak olan hayatn deitirmek iin,
meddahlar, karagzler ve orta oyuncularn gsteri yaptklar ve harem halknn kendi
aralarnda bekiz, ks ve srme oynadklar bilinmektedir. XIX. asrda bunlara dama, tavla ve
domino da eklenmitir. skambil ise, hareme asla girmemitir. Bu arada sarayl cariyeler, kendi
aralarnda haftada iki defa oyun ve saz geceleri dzenlemekteydiler. Bu oyun ve saz geceleri,
kendilerine tahsis edilen yerlerde yaplrd. Cariyelerin kendi aralarnda dzenledikleri bu
gecelerde tekil edilen oyun takm grev alrd. nceleri, erkek oyunculara engi denirken,
sonralar erkek oyunculara kek ve kadn oyunculara da engi denmeye baland. Kek oyunu
erkekler arasnda oynanrd. Ancak bazan haremde cariyeler de erkek elbisesi giyerek kek
o-yunlarn taklid ederlerdi1.
Tanzmt'dan sonra eskiden beri oynanan bu oyunlar, tamamen terkedilmi ve yerini
yava yava Avrupa elencelere brakmtr. III. Selim zamannda hareme dans girmi ve
bunu operet ve tiyatro takip etmitir2. Ancak dans, operet ve tiyatro da hep meru dairede
yaplmaya allmtr.
3) Merasimler: Osmanl Hareminde, doum, nian ve dn merasimleri dnda, harem
iinde veya dnda kadnlarn da katld baz merasimler mevcuttur:
^ ! ' , '
Cuma Selml; Osmanl Padiahlar, istanbul'da bulunduklar zaman, cuma gnleri,
namazlarn mehur camilerden birinde ve Hnkr Mahfilinde klarlard. Son devir
Padiahlarnn anneleri ile haznedar ustalarn da kendilerine ayrlan yerde namaz klmak zere,
bazan Padiah ile birlikte Cumaya gittikleri nakledilmektedir. Bunlara istiyen kadn veya sultn
da itirak edebilirdi. Bu det, son zamanlara hasdr3.
Uluay, Harem II, 154-157; Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh.
135-142.
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 73-77 Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 62
vd
OSMANLI'DA HAREM
363
Cuma Selmln Temsil Eden Bir Resim (Hnernme'den)
I
364
Kandiller Ve Surre Alay: Kandil geceleri haremde ok hareketli geerdi. Kandil
tebrikleri, zellikle son zamanlarda, bunun iin hazrlanan salonda yaplrd. Salonlarda kadnlar
iin de kafesli yerler hazrlanr ve davetli kadnlar ile birlikte Kadn Efendiler ve sultnlar
yerlerini alrlard. Mevlt okunur, dualar edilir ve bitince Padiah kalkard. Padiah oradan
hareme geer ve harem kadnlarnn tebriklerini kabul ederdi.
Bert Kandilinde Mahfil-i erif, kzlaraas ve harem aalarnn tekbir sesleri arasnda
haremin bahesine getirilir braklrd. Mahfil-i erifi btn sultnlar, Kadn Efendiler ve
kalfalar ziyaret ederlerdi. Ertesi gn surre alay tertiplenirdi. Saraydaki kadn ve
sultnlarn, Mekke veya Medine'de bakmn stlendikleri fakir aileler bulunurdu. Bunlara para
ve benzeri yardmlar gnderirlerdi. Bu yardmlar torbaya konulur, balanr ve mhrlenirdi.
Kzlaraas vastasyla Surre Alayna taslim edilirdi. Surre Alayn kadnlar ve sultnlar da
uygun yerlerden seyrederlerdi1.
Ramazan Ay: Ramazan gelince, sarayda ve haremde dier aylara gre daha byk bir
din hava eserdi. Saray ve haremde yaayanlarn hepsi oru tutarlar; okuyup yazma bilenler
hatim indirirlerdi.
"Sarayda Ramazanlar ok gzel olurdu. Bir hafta evvelden hazrlk balard. Temizlik
yaplr, kiler-i hmayundan btn dairelere byk srahiler iinde trl uruplar, birok
iftariyeler gelirdi. Ramazann ilk gecesi btn dairelerin sofalarna altn yaldzl kafesler
kurulur, seccadeler yaylr, harem a-alaryla bir imam, iki gzel sesli mezzin gelirdi, ilahiler
okunarak namaz klnrd. Gece kaplar alr, sahur tablalar girer, top atlncaya kadar herkes
ayakta kalrd. le zeri de her daireye bir hoca gelir va'z verirdi. Akam topla beraber
zemzem-i eriflerle oru alr, iftar takmlar hazrlanr, buzlu limonatalar, uruplar iilirdi...
Haremin saray dairesi Ramazanda deta cami haline girer, herkes ibadetle vakit geirirdi..."2
Hkmdar, devlet erknn iftara ard gibi, Kadn Efendi ve sultanlar da haremde
bulunan br kadnlar iftara arrlar, derecelerine uygun birer di kiras verirlerdi. Teravih
namazndan sahura kadar dairelerde trl elence ve sohbetler yaplr, gecenin tatl
gemesine allrd.
Hrka-i Sa'det'i Ziyaret; Ramazann 15'inde bata padiah olmak zere, ehzadeler,
sultanlar, Kadn Efendiler, ikballer ve ustalar, Hrka-i saadet
161
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 65-68; nvar, 103; Uluay, Harem M, 160-
nvar, sn. 84-85; Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, sn. 65-68.
J
'-- .- *
OSMANLI'DA HAREM
365
dairelerini ziyaret ederlerdi. Harem 1854'de Topkap Saray'ndan Dolma-bahe'ye
tannca bu merasim daha ok nem kazand.
Ramazann 15'inci gn haremde yayan sultanlar, Kadn Efendiler, valde sultan, usta
ve kalfalar en gzel elbiselerini giyerler; haremin nnde hazrlanan arabalara binerek
Dolmabahe veya Yldz Saray'ndan byk bir alay halinde hareket ederlerdi. Arabalarn
nlerinde ve yanlarnda harem a-alar bulunurdu.
Arabalar, bu minval zerine Topkap Saray'nn araba kapsna gelirler; orada harem
aalar tarafndan karlanrlar. Hareme gelince de Topkap Saray'nda yayan ve terifat
idare eden kadnlar, Hrka-i Saadet'in kaps alncaya kadar dinlenecekleri daireye
gtrrlerdi.
Hrka-i Saadet kaps alnca, kadnlar rtbe srasna gre dizilirler; Hrka-i Saadet'e
doru ilerlerlerdi. Eer sa ise, en nde valde sultan bulunurdu. Herkes bana bir rt
rterdi. Her tarafta, buhurdanlarda yanan buhurun kokusu hissedilir, perdelerin arkasndan
ok gzel sesli bir mezzinin okuduu Kur'n- Kerm duyulur; ar ar bir masa zerine konan
Hrka-i erife yz srlr; daha sonra padiah selmlanr ve sonra da herkes dairelerine
dnerlerdi.
Kadir Alay; Ramazan'n 27.ci gecesi olan Kadir Gecesinde kadir alay dzenlenirdi.
Tophanedeki Nusretiye Camiinde veya Yldz'daki Hamidiye Caimiinde yaplan Kadir Alay, ok
muhteem olurdu. Harem'de bulunan kadnlar ve sultnlar, iki atn ektii arabalar binerler,
meydanda kendilerine ayrlan yerlerde dururlard. Namaz bitinceye kadar, meydanda atlan
fiekler seyredilirdi ve namazdan sonra Kadn Efendiler ve sultnlar, ehirde yaplan enlikleri
seyretmek iin ksa bir tur yaparlar ve sonra da hareme dnerlerdi1.
Bayram Tebrikleri (Mu'yedeler); Harem halk bayram tebrikleri iin gnler ncesinden
hazrlanrlard. Harem, bir hafta ncesinden temizlenir ve bayramlklar alnrd. Saray
bahesinde bayram elenceleri iin dnme dolap, atl karnca ve salncaklar kurulurdu.
ehzadeler ve geceleri de sultnlar buralarda elenirlerdi.
Saraydaki bayramlamaya mu'yede denmekteydi. nceleri Topkap Saray'ndaki
Babs-Sa'de nnde yaplrd. Sonradan 1854'den itibaren Dolmabahe Sarayndaki Muyede
Salonunda yaplmaya baland.
Topkap Saraynda iken Padiahlar, bayram namazlarn Ayasofya veya Sultanahmed
Camilerinde klarlar ve Saray'dan camiye byk bir alayla giderlerdi. Buna bayram alay
denirdi. Haremdeki kadnlar ve cariyeler, bayram
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 88; nvar, 110; Uluay, Harem II, 163.
366
alay balamadan evvel, bayram alaynn geecei yerlerde arabalarna binerek yerlerini
alrlar ve seyrederlerdi. Bayram Sabah, Padiahn bayramn tebrik iin evvela darda
bulunan sultnlar, hanedan mensubu olan vkel kadnlar hareme gelirlerdi. Harem kapsnda
harem aalar tarafndan selamlandkdan sonra kethda kadn ve ktibeler bunlar hareme
alrlard. Sultnlar ve misafirler kendileri iin ayrlan dairelere yerleirlerdi. Ayn ey daha
sonra Doimabahe Sarayndaki Muyede Salonunda yaplr oldu.
Kendi aralarnda bayramlamay bitiren harem halk Padiah beklemeye balarlard.
Haznedarlarn ve ba ktibelerin terifatlar iinde Padiah ieri girince "Efendim, terf-i
hne oldu, buyurunuz muyedeye" diye ba ktibe barrd. Srasyla Valide Sultn,
sultnlar, kadnefendiler, ikballer, byk rtbeli ustalar (Hnkr Kalfalar), haznedar usta,
khya kadn, br ustalar, byk kalfalar, kahveciler ve misafir kalfalar Padiah' balaryla
yerlere kadar eilerek tebrik ederlerdi. Padiah, kzlarna ve kadnlarna ide-i ziyarette
bulunurdu. . , , , ,;
Harem odalarnda, kadnlar birbirlerini tebrik ederlerken, haremin avlusunda bayram
elenceleri yaplrd. Bir tarafdan zurnasyle ve ifte narasyle Zuhur kolu, dier tarafdan
kekler, bir dier tarafdan da hokkabaz ve kukla, karlarnda toplanan ocuklar hayran
ederlerdi. Harem kadnlar, bu elenceleri kafes arkalarndan ve pencerelerden seyrederlerdi.
Gece de misafirler ve harem halk, mabeyne davet edilir ve burada da meru dairede
elenceler tanzim olunurdu1.
1 Uzunarl, Saray Tekilt, 202-208; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, 72-79;
nvar, 97-103; Uluay, Harem II, 163-165; Harem hayat ile alakal olarak insafl bir batl
yazarn izahlar iin bkz. d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman,
Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, istanbul 1972, Hayat
Tarih Mecmuas ilvesi), sh. 1-32.
.i" -
.;
' it* t "
1 # * *
.rv--. >::- iv,-.-.;.
L
ALTINCI BLM
ON SENE HAREM'DE RETMENLK
YAPAN BR HANIMEFEND'NN GZYLE
HAREM HAYATININ ANA HATLARI
(SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM) (Ksa Bir zet)
. 1- NEDEN BYLE BR ZETE HTYA DUYDUK?

Buraya kadar, islm Hukukunda klelik ve cariyelii, bu messesenin canl bir tatbikat
yeri olan Osmanl Devletindeki harem hayatn ilm metodlarla anlatmaya altk. imdi de
Harem'in hem en bozulmu kabul edilen zamannda dahi haremdeki hayatn islmn esaslarna
nemli lde uygun olarak nasl devam ettiini; hem daha ziyade Topkap Sarayndaki haremi
nazara vermemiz hasebiyle Yldz ve dier saraylarda harem hayatnn nasl cereyan eylediini,
Harem'den bir kadnn veya sultnn azyla deil de, Harem'de on sene muallimelik yapm bir
Hanmefendi'nin (Safiye nvar) dilinden dinlemeyi konuyu merak eden herkesin arzu edecei
kanaatindeyiz. Ancak "Saray Htralarm" adyla 1964'de yaynlanan bu eseri, aynen deil,
ciddi manada ksaltarak Kitabmza alacaz. Bu konuda -nemli bir Hatrat kitab olan Aye
Osmanolu'nun htralar daha muhteval ise de Hanedandan olmas asl maksada uygun
dmemektedir.
Bir dier nemli husus da, bu htralarn Harem'in en ok bozulduu dnemlerdeki
halini aksettirmesidir. Bu dnemde byle olursa, Ftih, Yavuz ve Kanun zamanlarnda nasl
olacan da tahmin etmek kolay olacaktr.
Kitab mtalaa edenlerden Safiye nvar'n bu hatralarn 1964'i yllarda yani
Osmanl lehine konumann ve yazmann yasak ve su olduu dnemlerde kaleme aldn
unutmamalarn ve zellikle niin yazdn ifade eden girii defalarca mtalaa etmelerini
istirham ediyorum.
. 2- SAFYE NVAR: SARAY HTIRALARIM
"BU HATIRALARI NEDEN YAZDIM?
Osmanl Sultanlarnn hkim olduu zamanlara ait pek ok neriyat yapld. Hepsini
dikkat ve alka ile okudum. Diyebilirim ki, bunlarn ou, hele son devirlere ait olanlar uzaktan
tutulmu objektifin titrek, bulank akislerinden ibaret kalmtr. Bir ksm da hayal mahsul
olan romantik maceralar ihtiva eder. Yazarlarn geni karihalarna ve hayallerine olan
hrmetim dolaysyla hibirini tekzib cr'etinde bulunmak niyetiyle deil; sadece bizzat bu
370
hayatn iinde yaam olmann verdii salhiyyet ve ahslarn yakinen tanmaktan
gelen bilgi ile olaylar daha ziyade hakikate uygun olarak kaydetmek arzusu ile bu hatrata
baladm. Ve bunda kk, fakat canl noktalar ele alarak vcuda getirdiim izgileri ve kroki
halindeki portrelerin devrinin ihtiamna yakacak ekilde yaldzl erevelerine
yerletirmeye altm.
Maksadm ne bir tarih kitab yazmak ve ne de methiyeler mecmuas meydana
getirmektir. Sadece Osmanl Saraylarnda on senesini geirmi bir insan sfat ile edindiim
intibalar canlandrmak ve daha ziyade bu devre ait hatralarm kk kk birer tablo haline
getirmektir.
Bunu bir tarih veya bir hatra defteri olarak kabul etmek takdirinize kalm bir
meseledir. lerinde ununttuum veya bilemediim noktalar msamaha ile karlanrsa
imdiden zrlerimin kabuln niyaz ederim.
SARAYA NTSABIM
Benim Saraya intisabm, Sultan hocal yapmak gibi gzel bir vazife ile balad.
Halamn kocas, Sultan Read'n Ba imam smail Hakk Efendi sal gnleri sarayda nbeti
olur, cuma gnleri de selamla kan padiaha namaz kldrrd. Bylece haftada iki gn saray
arabas evimizin nne gelirdi. Halamn kocasnn, cuma gnleri resm kisvesi ile arabalara
biniini bugn de hayal meyal hatrlyorum.
Pek gen hatta ocuk yamda bu saray arabalar ok messir olurdu. Gzmden
kayboluncaya kadar kafesli cumbamdan onlar takip ve seyr e-derdim. Bu baklarma, ne yalan
syleyeyim, biraz da gpta dolu acaip bir his karrd. Halamn vefat, o sralara tesadf eder.
Padiah srf enitem iin bir teselli diye kendi hazinedarlarndan Glnisar adndaki saraylsn
ona zevce olmak zere ra etmek ltfunda bulundu. Halamn vefatndan 41 gn sonra evimize
gelen bu saraylya nceleri biraz yabanclk ve gcenme duyduk, fakat sonralar yakn bir
arkada olmutuk. Son derece terbiyeli, ahlak gzel ve dindar bir kadnd.
Artk evimiz sarayllarla dolup, taar olmutu. Sultan Ahmed'deki bu e-vimiz bir gece
yand.Yangn gecesi akta kalanlar civardaki evlere taksim olunuyorlard. O aralk padiah
tarafndan gnderilen mabeyinci bizleri evine gtrmek istedi, irade-i ahaneye ramen
enitem her nedense bu daveti kabul etmemiti. Biz Nuruosmaniyede eref sokana tandk.
imdi ne zaman eref sokandaki onbe numaral evin nnden gesem, mazinin bu tatl
gnlerini yaarm. /
HAREM HTIRALARI
371
Hatralarm yazarken saraya intisabmdan balamak lzm geliyor. Bence bu hadisenin
ahsm ilgilendiren deerinden baka, bilhassa, saraya ait baz zellikleri ortaya koymas
bakmndan ehemmiyeti vardr.
Sene 1331 (1915) hi unutmam, Martn dokuzu idi. eref sokandaki e-vimizde o gece
bir rya grmtm. Ablama anlattm. ayan- dikkat buldu.
- Enitene anlat, dedi.
Odasna girdiim zaman rahmetli enitem Kur'n- Kerm okuyordu. Tereddt ettim.
Eskiden byklerimizin yanna her zaman girip karak rahatsz etmezdik. Bir ey isteyip
istemediimi sordu. Ryam ablamn kendisine anlatmam istediini syledim. Elinden Kur'n-
Kerm'i brakt ve:
- Anlat bakaym yavrum, dedi. - . Anlattm. Rya
u idi: "Selmlk odasnda imiim (eskiden aile reisinin
erkek misafirleri iin ayrlan odaya selmlk odas denirdi.). Bam kaldrp gkyzne
baktmda fevkalde bir mehtap var. Her taraf prl prl; bakyorum ay yava yava yere
inmeye balyor. Tam bizim kapnn hizasna gelince birden hayret iinde kalyorum. nk ay
derhal Sultan Read oluveriyor. Ge bakyorum, ay tekrar yerine dnm. Fakat Sultan Read
kapmzn nnde. Ahmz Azime kendisine kapy ayor. Ve Padiah da doru benim odama
geliyor. Derhal frlayp elini ayan pyorum. Kanapeye oturuyor. Ben de sa tarafnda
gsterdii iskemleye oturuyorum. Sa elini omuzuma koyarak okar gibi bana bir eyler
sylyor. Ne dediini anlamyorum, kalkp gidiyor. Uyandm zaman btn hatrlamak
gayretime ramen ne sylediini toparlyamyorum."
te rya bundan ibaretti. Enitem ryam dinledikten sonra duvardaki takvimden bir
yaprak kopararak tebessm etti. Tabi bana da odadan kmak dyordu. Enitemin Sal
gnleri sarayda nbeti olduunu yazmtm. O gn de bulunmas icab ettii iin saraya
gitmiti. Padiah kendisini huzura kabul edip diyor ki:
- imam efendi, sarayda bulunan kalfalara Din Dersleri verdirmek istedim. Meseleyi
Batabip Hayri Paa'ya atm. Bir hanm getirdi. Dersler balad. Fakat iittiime gre
talebelerine Kur'n- Kerm dersi okuturken kendisi iskemleye oturup sigara iiyormu. Bu
halini beenmedim. Derhal alt aylk maan verdim, iaesi iin lzm gelen paray da emrettim.
Kendisini vazifeden affettik. imdi bir muallimeye (retmene) ihtiyacm var. Siz vasta olur,
byle bir hoca bulabilirseniz pek memnun olacam. Drriye, Rukiye, Hayriye ve Ltfiye
Sultanlarla Nazm ve Fevzi efendileri okutacak. Valideleri de bu arzudadrlar. (Drd de olu
Ziyaeddin Efendi'nin ocuklardr.)
372
rade-i seniyyeyi dinledikten sonra enitemin gzleri yaarm. Padiah, dikkat
gznden kanmad bu halin sebebini sormu. Enitem de ryay anlatm ve Dr-l
Muallimat'tan (Kz retmen Okulu) mezun olduumu, bu sene Dr-l Fnun'un Riyaziye
ubesine (niversite'nin Fen Fakltesi Blm) imtihan vermeye hazrlanmakta bulunduumu
sylemi.
Kendisini muallimelie derhal kabul ettim, buyurmular.
Ryadan sonra bama devlet kuu konmutu. O akam yemekte enitem bana bakp
bakp glyordu. Biraz sonra aynen unlar syledi:
Sana mjdem var kzm. Saray- Hmayunda Sultanlar Hazertna muallimelik
erefini Cenab- Hak nasip eylemi. Bugn evket-meap Efendimizden aldmz iradeyi sana
tebli ediyorum. Allah hayrl eylesin.
Bu ni haber karsnda bir hayli afallamtm. atal elimden dt. Gzlerim dald.
Boazma birey dmlendi. Sanki dilimi yutmu gibi idim.
Bu hl ruhuma dolan acaip iki hissin arpmas neticesi idi. Saraylarn i hayat bizim
iin mehuld. Birden hatramda parlayan bu mhim ve esrarengiz hayatn iine girmek
mecburiyeti bende tarif edilmez bir heyecan hasl etti. Saraylar ve saray hayat hayalimde
geniliyordu. eri girenin stne kapanan saray kaplar, girenin kaybolan ryalarnn
hasretlerine karlk, binbir gece masallarnn muhayyel cennetine de gtrebilirdi, iimde
korku ve sevin el ele vermi, bu cazip fakat ne de olsa yabancsna kar korku veren bir
gelecein ekingenlii ile rperiyordum. Sonra "peki, diyorum, Dar-l Fnun ne olacak? Oraya
girmek hayallerim mahvolmuyor mu idi?" Halbuki ben ne tatl hayallerle tahsilimi tamamlamak
istyordum. Enitemin sesi birden beni iine yuvarlandm bu karma kark ryadan uyandrd.
Kzm, dedi, bu tarihe kadar diplomal hi bir kimse Saray- Hma-yun'dan ieri
girmemitir. Erkekler, selmlkta husus hocalardan, kadnlar ise ieride yetimi kalfalardan,
son zamanlarda sultanlar da seyyar muallimlerden ders almtr. Halbuki sen Harem-i
Hmayun'da kalacaksn. Sarayn durumlarn bizzat mahade edeceksin. Sanrm ki, bundan
memnun olman lzm geliyor. Susuyor, nme bakyordum.
imden uzun bir mcadeleden sonra, saraya gitmeye karar vermitim. Ama saraya
nasl gidilir? Neler gtrmek lzmdr? Bunu iimizde sarayl hanmdan baka pek bilen de yok.
Onun ikaz ve direktifi ile icab edenleri hazrlamaa baladk. Zaten ok birey de lzm
deilmi. Aklmda alanlar: takm amar, ikisi uzun ve ikisi ksa etekli olmak zere 4 elbise,
hamam takm, alt ift orap ve ift iskarpin ki bunlarn biri yazlk biri klk, ncs de
resm elbise ile giyilecek ayakkablardr, hepsi bu kadar. Sarayl hanma gre, hatt bunlara
bile lzum yokmu. Orada hereyi tedarik ederler-
HAREM HATIRALARI
373
mi. Ama ablamn aklna gre, yine koca bir bavulu dolduracak eya ile yola kacaktm.
Mthi heyecan iinde gn geirdim. Bende artk geceleri uykudan eser yoktu. Biran evvel
bu hayata kavumann tel vard.
Bu bana bir baka dnyadan bir baka leme g ediyormuum gibi tesir etti. Yalan da
deildi. Hakikaten saray bal bana bir lemdi. Bence olduu kadar btn millete de mehul
bir hayatn iine karmak, az deiiklik saylmaz. Kaln ve muhkem duvarlar arasnda mahsur
kalan saray hayatnn, nasl ve ne gibi maceralar olabileceini kestirebilmek tabi imknszd.
Nihayet 9 Mays 1331 (1915) cumartesi gn geldi. Sabah saat 10.30 kapmzn nnde
mkellef bir saray arabas bekliyor. Bu araba, beni sanki mehul bir diyara gtrecekmi gibi
heyecandan tirtir titriyordum. Endielerimi ve hznm gzlerimden okuyan ablacm.
etrafmda pervane kesilmi, ne syleyeceini arm, deta mrldanr gibi cesaretlendirmek
ve teselli iin bir eyler sylyordu.
- Allah'a mtevekkil ol kardeim. naallah sonu hayrdr.
Her zaman iindekilere gpta ile baktmz arabaya nihayet binecektim. Arabacnn
yannda oturan kahveciba Ahmed Efendi beklenmedik bir eviklikle inip kapy at. teden
beri pek beendiim koyu renk atlas deli kupa arabasna bindim. Hademe bavulumu ald.
Arabann iinde hissiz bir halde, adeta donup kalmtm. Alayan ablamn ve sevinten
dudaklar titreyen sarayl Hanm'n ellerini ptm. Vedalatk. Araba kpry geiyordu, iki
arafl Hanm'n bana gpta ile baktklarn farkettim ve glmsedim. Artk Beikta'tan
Yldz'a doru yol gidiyorduk.
YILDIZ SARAYI'NDA
Saraya geldiimiz vakit, birinci kapdan geerken bir ka hademe yerlere kadar keml-i
hrmetle selmladlar. Harem kapsnda bir ok aalar beni bekliyorlard. Refakatimizdeki
kahveci ba Ahmet Efendi nbeti aas Seyfettin Aa'ya beni teslim etti. Ve:
Muallime hanm hazinedar ustann dairesine gtrnz, dedi. Aa ile birlikte hareme
gittik. Beni birbirinden gzel gen sarayllar karladlar. Sonradan rendiime gre bunlar
misafirleri karlamak ile vazifeli kalfalarm. ikinci kata ktk. Batan baa Hereke kumalar
ile ve zevkle denmi ssl bir salona girdik. arafm kardm. Aralk kapdan mtecessis
balar grnyordu. Byle gzetmeler saray detidir. Bunlar daha evvelden mualli-
374
KLELK-CRYELK MESSESES VE OSMANLIDA HAREM
me Hanm'n geleceinden haberdar olan sarayllarm. Eilip birbirlerinin kulana
benim hakkmda baz eyler sylyorlard, iitebildiklerim arasnda unlar vard: .
:
- A! Ne gen deil mi Kaaim? ( Kardeim kelimesini sarayllar byle telffuz ederler.)
Haklar vard. nk imdiye kadar sarayda tedris (eitim) ile vazifelendirilmi olan hoca
hanmlarn hepsi yal bal hanmlard. Elbette ki karlarna bu yeni muallimenin de yle
olacan zannedeceklerdi. Halbuki ben o zamanda Dr-l Muallimat'tan yeni diploma alm
gen bir kzdm. Ellerinden geldii kadar sayg ve ikram gstermeye alyorlard. Biraz sonra
gayet zarif zarfl bir fincan iinde kahvemi getirdiler. Nihayet belki onbe dakika sonra kzlar
dald. Kalfa hanm gelmiti. Bu kalfa hanm sarayda hazinedar ustadan sonra en ziyade itibar
sahibi olan bir sarayl idi. Hizmet eden nedimelerin hepsi kendisine "Kaafam" diyorlard.
(Kaafam, sarayllar dilinde kalfam demektir.) Arkasnda uzun etekli bir entari, banda hotoz,
hotozun sol tarafna ilitirilmi prlanta bir ine, uzun boylu, vakarl, nazik sarayl idi. Rikidil
Hanm. Ayaa kalktm.
- Estafurullah, etmeyiniz, diye selm vermekle iktifa ve ilve etti:
- Dinlendiniz ise sizi hazinedar ustann yanna gtreceim. teden beri isimlerini iitip
yzlerini grmediim saray bykleri ile tanmak benim zerimde phe yok ki, pek byk
te'sirler yapyordu. Beraberce ayn dairenin st katna ktk. k, zarif denmi bir
koridordan getik. Nihayet bir salona, aradan da odalardan birine girdik.
Altm yalarnda kadard. Topuklarna kadar uzun bir entari giymiti. stne Salta
tbir olunan ksa bir caket almt. Byle, ayakta pr ihtiam bir Hanmefendi ile kar karya
idim. Rikidil kalfa beni takdim etti. Bana doru iki adm att ve gayet mfik bir sesle:
- Kzm dedi. evket-meb Efendimiz sizi sultan efendilere ve mektep zaman
gelinceye kadar iki ehzademize muallim tayin buyurdular. Msait zamanlarmzda da arzu
eden kalfalara (sarayllara) din dersleri vermenizi irade eylediler. Ona gre alp evket-
meb Efendimizin tevecchlerine mazhar olmanz temenni ederim. Biraz durdu ve devam etti:
- Selefiniz Kur'an- Aziman okuturken baz hrmetsizliklerde bulunmu, bu yzden
vazifesine son verilmi. Siz ise ulema evldsnz. Bu ciheti bizden iyi takdir edersiniz. Cenab-
Hak muvaffakiyet ihsan buyursun. Rikidil kalfaya dnerek:
- Kalfacm, muallime hanm, kendilerine tahsis edilen daireye gtr-nz. Her ikimiz
de hazinedar ustay selmlyarak oday terk ettik. Tuhaf deil mi? Ancak o zaman rahat bir
nefes alabilmitim.
. . '.
i.---/
HAREM HTIRALARI
375
Hazinedar ustann dairesine bitiik daireye getik. Geni mermer merdivenden ktk.
Ayaklarmz uzun tyl yol keelerine gmld. Karmza gelen caml kapdan ieri girer
girmez, bizi yine uzun etekli entarisi ile yal bir kalfa istikbal etti. Buraya gelinceye keder
yolda Rikidil kalfa unlar anlatmt:
- Kalfanzn ad Piyaler'dur. Efendimizin nc haremi, ya'ni nc Kadn Efendi
Drraden Kadn Efendi'nin daire kalfas idi. Vefatndan sonra, vasiyeti mucibince olu
ehzade Necmeddin Efendi'ye ba kalfa oldu. Bundan pek az evvel Necmeddin Efendi de
Rahmet-i Rahmana kavuunca kendilerinin hatralarna hrmeten kalfay Beikta ve Yldz
saraylarndaki dairelerinden alkoydular. Allah kimseye efendi acs gstermesin. Muhterem
bir kadndr. Maiyyetinde be kii var: evkidil, Nigaristan, Sipentayyar adnda kz ile Said
Aa isimindeki harem aas ve tablakr hademe Halil Aa bunlarn hepsi Necmeddin
Efendi'den kalmadr. mid ederim ki, seveceksiniz kendilerini. O da sizin her iinize
bakacaktr. Piyaler kalfa bana hitaben:
-- Efendim yorulmusunuzdur, buyurunuz size odanz gstereyim, dedi ve beni
yanndaki odaya gtrd. Buras, gzel denmi, irin bir oda idi. Artk hayatm iinde
geireceim bu drt duvar nedense benim zerimde iyi bir tesir yapmt. Belki bu, insanlarn
kadere kar gsterdikleri rzaya benzer bir eydi, kim bilir? O gn akama kadar sarayllar
bana "Safa geldin" yine onlarn tbiri ile "beyan- ho amedfye geldiler. lerinde gzel,
terbiyeli, munis sarayllar vard. Hep saray adetlerinden bahsederek beni tenvir ettiler.
Kzlarn bu terbiye ve nezaketlerini grnce paalarn, beylerin evlenme iinde neden saraydan
kan hanmlar tercih ettiklerini anlam ve kendilerine hak vermitim. Ertesi gn pazard.
Odam yine sarayllarla dolup tayordu. Tatl ve etrefil bir erkez edasyla konuuyorlard. Bu
arada padiahn emriyle Hsn Aver bir cariyenin, saraya alnarak benim hizmetime
verileceini renmi oldum.
VAZFEM VE LK TALEBELERM
ehzade Ziyaeddin Efendi, Sultan Read'n en byk oludur. nsiyar Hanm Ziyaeddin
Efendi'nin hanmlarndan biri idi. Durriye ve Rukiyye Sultanlar ile Nazm Efendi'nin anneleri.
Pazartesi gn nsiyar Hanm'n beni grmee geleceini haber vermilerdi, hazrlandm
kendilerini bekledim. Saat 11 'de geldi. Orta boylu imanca imdiye kadar grdm
hanmlardan daha k ve daha gzel. Kk ekik gzleri, kaln ve etli dudaklar vard. Yannda
annesi Firdevs Hanmla beraberdiler. nsiyar Hanm sze balad:
376
Sizinle grtme memnun oldum. Sultan Efendiler (evltlarna bu ekilde hitab
ederlerdi) imdiye kadar Mustafa Efendi ismindeki bir limden Kur'n- Kerm dersi
alyorlard. evket-meb Efendimizden ehdetnameli bir muallime istedim. Allah mr-
ahanelerini mzdt buyursun. Derhal kabul ettiler. Ve sizi lutf- ihsan buyurdular. Teekkr
ettim. Devamla:
Tedrisatnzn mektep pogramlarna uygun olacana eminim. Ne lazmsa ltfen bana
bildiriniz, dediler. Ben de ikier kiilik mektep sralar ile siyah yaz tahtas ve benim iin bir
masa ve saireyi yazarak lzumlu malzemeyi bir liste haline takdim ettim.
Merak etmeyiniz. Hepsi derhal tedarik olacaktr. Yalnz sizden ricalarm udur:
Dershaneden ieri girer girmez sultanlk yoktur. stediiniz gibi kendilerine muamelede
serbestsiniz. Dier hocann vazifesine nihayet verilecektir. Bu vazifeyi size devrediyoruz.
evket-meb Efendimizin iradeleri ile evvel Kur'n- Aziman hatmedilecek, ondan sonra
mektep derslerine balanacaktr. Siz de ona gre hareket edersiniz, dedi ve ayaa kalkt. Ve
ktlar.
Sultanlarn valideleri, zerimde iyi bir tesir brakm, ho bir hanmd. Sultan hanmlar
iin sipari edilen ders levazmat gelinceye ben de okumak isteyen sarayl hanmlarn
isimlerini kayda baladm. Talebelerim oaldka oalyordu. Kur'n- Kerm, Ulm- Diniye,
Kr'at, imla, hesap, hendese, Terbiye-i Bedeniye dersleri reneceklerdi. Says gittike
artan talebelerimden hatrmda kalanlarn sralayalm. Ispantayyar, Ferhamet, Suzidil, Lem'an,
Ne'e Resan, Ne'eriz, Ller, Cemidilber, emiferah, Melhat, Nevzat (Sonra Sultan
Vahdeddin'in zevcesi olmutur.) Nesrin adr, Nigr, Milnigr, Nigristan, Bezminigr,
Zlfitab, Mihrimah, Mihriban, Pesend, Ferzan, Virdirevan, Zermisal, Nzhet, Dilikr, Feriha,
rfanter, Nazikeda, Hsnaver, Kemalifer, Resan, Rayidil, Dilgzar... Hepsi iyi kzlard. Hepsi
de derslerine ehemmmiyet veriyor, itina ile alyorlard.
SULTAN READ'IN HANIMLARINI ZYARET
Ders odas hazrlanncaya kadar Yldz Saraynda bulunan Sultan Read'n haremlerini,
ya'ni Kadn Efendileri ziyaret etmek istedim. Arzumu kalfama atm zaman o da:
- Evet! dedi. Kadn Efendileri, sultan efendileri, ehzade haremlerini ziyaret etmeniz
lzmdr.
HAREM HTIRALARI
377
Bakadr) Kmures Hanm Efendi'yi Ziyaret
ilk ziyaretin gece olmas doru deilmi. Cuma gn leden sonra u-zun etekli entarimi
giydim. Ziyaret msaadesini nceden alm olduumuz iin sarayn gzel ve muntazam iekli
bahelerinden geerek ba Kadn Efendi'nin -Padiahn birinci haremine, Ba Kadn Efendi
denir- dairesine girdik (Kmres Kadn Efendi byk ehzade Ziyaeddin Efendi'nin validesi
idi). Misafirleri karlamakla vazifeli biri gen, biri yal iki sarayl bizi misafir salonuna
aldlar. Kadn Efendi'nin kalfas Azmireftar kalfay selmladk. Orada dorudan doruya Kadn
Efendilerin huzuruna klmaz, evvel byk kalfa ile grlr, kahve iilir, sonra yine byk
kalfann refakatiyle ikinci katta oturan Kadn Efendi'nin odasna alnr. Vaktiyle gzel olduu
besbelli, hl da taravetini muhafaza eden Kadn Efendi bizi kabul etti. Arkamda uzun etekli
elbisem, bamda evvelce giymekliime msaade olunan hotoz ile kendimi aynada grnce ben
de beendim. Tam bir sarayl olmutum. Aldm talimat mucibince eilerek temenna etmek
istedimse de Kadn Efendi eliyle engel oldu:
- Etme, estafirullah, deyip ksaca selm vermekliimi kfi grdler. Biraz arkaya
ekildim, bekledim. Kadn Efendi hemen iskemleyi gstererek:
- Buyurunuz, oturunuz, dedi.
Bu gibi ziyaretlerde misafirlerin iskemleye deil, yerdeki minderlere o-turtulduunu
biliyordum. Bana bu iskemle ikramnn, hocalara kar bir sayg gstermek dncesinden ileri
geldiini anladm. Kalfam mindere oturdu. Kadn Efendi talebelerimin (sultanlarn) ne zaman
derse balyacaklarn sordu. Lzm gelen cevaplar verdim. Padiahn tedrisat hakkndaki
iradelerini sordu. Ben de mektep program mucibince derslere balamadan nce Kur'n-
Kermi hatmetmeleri hakkndaki emirlerini syledim.
- Kk yata, dediler, din derslerini renirlerse hem unutmazlar, hem de dersler
oald zaman dinimize dair olan en mhim bilgiyi geciktirmemi olurlar. Ve devam ederek:
- naallah talebeleriniz feyzinizden istifade ederler. Bu vesile ile sizi grdme ok
memnun oldum, dedikten sonra, yanmda oturan Piyaler kalfa ile saray hakknda biraz
konutular. Konumalar bitince msaadelerini alarak huzurlarndan ayrldk.
378
kinci Kadn Efendi Mihrengiz Kadn Efendi'yi Ziyaret
kinci Kadn Efendi Mihrengiz Kadn Efendi ve olu ehzade mer Hilmi Efendi
sayfiyedeydiler. Kendileri ile gremedik. Ancak kn Beikta Sarayna gelince tanabildik.
nc Kadn Efendi Nazperver Kadn Efendi'yi Ziyaret
Nazperver Kadn Efendi, Drraden Kadn Efendi'nin vefatiyle ncle terfi
etmiti. Ayn gn kalfamla beraber hnkr dairesinden sonra bu Kadn Efendi'nin ikmetine
tahsis edilen daireye gittik. O da teki Kadn Efendiler gibi iman ve uzun boylu bir hanmd,
ilk nazarda malmatnn derecesi pek belli olmamakla beraber, insan zerinde iyi tesir yapan
terbiyeli ve nazik grnyordu ve biraz hznl bir hali vard. Hznnn sebebine sonradan
renmitim; ocuu olmad iin Padiahn kendisine kar gsterdii tevecche ramen,
hayat boyunca byle mahzun yaamtr. Sk sk gelmemi istedi ve iltifat etti.
Drdnc Kadn Efendi Dilfirib Kadn Efendi'yi Ziyaret
Oradan ayn daireye yakn olan Dilfirib Kadn Efendi'yi ziyaret ettik. Kendisini merak
ediyordum. nk bir gece nceden gen ve malmatl olduunu sylemilerdi. Bekletmeden
oturduu salona bizi aldrd. Selmm samim karlad. Bana:
- lk defa diplomal bir muallime saraydan ieri girmi bulunuyor. Sk sk buyurursanz
birlikte tarih okuruz. Ben tarihi ok severim, dedi. teden beriden konutuk. Saray halknn
enitemi sevdiini, nk teravih namazn son derece erkn- adabna riayetle ve uzatmayarak
kldrdn, Glnisar Hanmla evlendiini iittiini syledi.
-- Malum ya dedi, yal kalfalarmz oktur. Orutan sonra fazla ayakta duramazlar.
Eniteniz ihtiyarlarn halinden de anlarlar, dedi.
Gen Kadn Efendi ile daha az resm konutuk. Dairesine sk sk giderdim. Kendisi
Sultan Read'n vefatndan sonra bir mddet sarayda, sonra Erenky'ndeki kknde kald.
Vefat 1952 senesindedir.
Ramazan geceleri saray gzel olurdu. Gndzleri herkes orulu olduundan sknetle
geer, fakat iftardan sonra her daireden takm takm sa-
HAREM HATIRALARI
379
rayllar mabeyndeki byk sofaya kurulan kafes arkasna gelirler, imam e-fendi ile
mezzinler de harem- i hmayuna gelirler, namaz klnrd. yle byle altm yetmi kiilik bir
cemaat olurlard. ..;.,.; .
Baz geceler sarayllar aralarnda saz tertip ederler, elence yaparlard. Sahura kadar
deta sarayda bir enlik olurdu. Bu elenceler gece saat onikide sahur yemeklerini getiren
tablakrlarn "destur!..." sesleriyle nihayete ererdi1.
d
PADAHIN GELNLERN ZYARET
Sultan Read'n byk gelini (ehzade Ziyaeddin Efendi'nin Hanm) nsiyar Hanmla
grmek istedim. Kendisinin iki sultan bir ehzadesi vard: Drriye Sultn, Rukiye Sultan,
Nazm Efendi. Yldz Saraynn bah-esinde birok kk kkler vard. nsiyar Hanm maiyeti
ile birlikte bu kklerden alt odal birinde otururdu. Kkten ieri girer girmez nsiyar
Hanmla karlatm. Kibirsiz bir kadnd. Malmatl ve gler yzl idi. (Sonra iskenderiye'de
vefat etmitir.) Bu ziyaretimde ayn zamanda talebelerimle de tanacaktm. Bu gnk gibi
hatrmdadr. Limonata ikram ettiler. Biraz sonra da Drriye ve Rukiyye Sultanlarla Nazm
Efendi odaya geldiler. Ayaa kalktm. nsiyar Hanm evltlarna hitaben:
- Hocanzn elini pnz. Kim bilir sizlere neler retecektir. Artk siz de bana
retirsiniz. Deil mi arslanm? "Sultanlarla efendilere yaknlar arslanm diye hitap ederlerdi"
dedi. Oradan beraberce ders yapacamz o-daya gittik. Kapsna "Ders Odas" diye bir de
levha konacan sylediler. Sultan Efendiler ve anneleri ile birlikte bir mddet grtk.
Sonra ocuklar bana baheyi gezdirmek iin annelerinden msaade aldlar. Baheye ktk.
Muntazam ve zevkli bir ekilde tarhedilmi baheyi pek beendim. deta bir cennet bahesi
gibi idi. Aalarn neft glgelerinde biraz dolatk. Ve byk havuzda atanaya binerek, bir
ka defa tur yaptk. Grdm bu gibi eyler beni memnun etmeye balamt. Yanmzda
nbeti harem aalarndan biri de bize refaka ediyordu. Bir aralk kanepelerinden birinde bir
mddet oturup istirahat ettik.
Bir ksm iftiraclarn anlatt gibi, gayr-i meru elencelerden sonra kalkp sahuru
yiyip Sabah namazn klmalar dnlemez. Sahura kadar yaplan elence ilahilerin sylendii
meru saylan sazlarn alnd ve Harem'de harem kadnlarnn ve mahrem olmayan insanlarn
yapt elencedir.
380
Padiahn oturduu dairenin ad "Hnkr Dairesi" idi. Burann pencereleri bu baheye
bakard. Benim bireyden haberim yokken pencereden Padiah da bizi seyrediyormu. nc
hazinedara "Sultanlarn yanndaki kimdir?" diye sormu. Sonralar Hazinedar Peyveste
Kalfadan rendiime gre Ba Kadn Efendi ile aralarnda bir muhavere cereyan etmi:
- Efendimiz, bu muallime hanm pek kk, talebelerine nasl sz dinletir? Bizimkiler
bunu da kendilerine uydururlar, demi.
Padiah da u cevab vermi: -- Ya kk ama, akl byk.
O gn nsiyar Hanm beni sultanlarla birlikte yemee alkoydu. Terbiyeli ocuklard.
Hocalar ile birlikte olmaktan zevk alyorlar ve benimle sk sk temas halinde bulunmaktan
memnun oluyorlard. Sabah kahvalts ile akam yemeklerini dairemde yiyor ve le
yemeklerinde de sultanlarla beraber bulunuyordum.
*
PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES
i
Saraya girdiimin nc gn idi. Bir kalfa geldi. Hazinedar ustann beni grmek
istedii haberini getirdi. Bu gibi davetler her nedense beni rktyordu. Fakat u ksa
ikmetim esnasnda yava yava bunlara da almaa balamtm. Hazinedar ustann dairesine
gittim. Nezaketle karlandm. Kahveler iilip hatr sorulduktan sonra Hazinedar usta ayaa
kalkt. Ben de kalktm. Padiahn bir arzusunu bana bildirecekmi. rade-i seniye tebli
edilirken ayaa kalkmak adetmi. rade u idi:
"NAMAZ, KILMAYANLARA, ORU TUTMAYANLARA YEDRDM TUZ VE EKME
HARAM EDYORUM. BU RADEM, HOCA HANIM TARAFINDAN TALEBELERNE
SYLENSN"
Padiah dindar bir insand. Be vakit namazn terk etmez ve din ak-delere smsk
bal olarak yaard1. Derhal kendilerine:
- Emr-i ahanelerini ifa edeceimden emin olmalarn arz ederim, dedim. Dedim ama
beni bir dncedir ald. nk'bu iradeyi hemen tebli e-dersem benden ders almaya gelen
sarayllarn dersi terk etmeleri mmknd. Bu takdirde de muvaffakiyetsizliim zerinde
trl dedikodulara yol aabilirdi. Talebelerimin beni beenmedikleri veya bilinmeyen
sebeplerden dola-
1
Sultn Red, Osmanl Saraynn son Padiahlarndandr ve en ok tenkit edilen bir
dnemin devlet adamdr. Buna dierleri kyaslanabilir.
v.r-:-.-.- - :f . . .-.'. -* .' s %
HAREM HTIRALARI
381
yi benden katklar ayi' olacakt. Bu ise benim durumumda bir insan iin olduka
tehlikeli bir iti. Bir tedbir dnmek gerikiyordu. Ben yava yava talebelerime nasihate
baladm. Alman eyann hesabn bilmek iin hesap dersi nasl lzm ise, gerek dnyada
gerekse hirette de her trl kolaylk grebilmek iin insann dine riayetkar olmas lzm
geldiini anlatmaa altm. Talebelerim gittike bana snyorlad. Mmkn mertebe onlara
sevimli ve nazik olmaa gayret ediyordum. Hakikaten bu tedbirim messir oldu. Onlarn da
derslere intizamla devam etmekte ve dikkatle almakta olduklarna ahit oldum. Aradan
tahminen bir buuk ay kadar zaman geti. Dershanenin kapsna yle bir levha astm:
NAMAZ KILMAYAN, ORU TUTMAYAN, DERSHANEDEN ER
GREMEZ
Gen talebelerim levhay okuyunca derhal dairelerine giderek vaziyetten haberdar
etmiler. Tabi onlar da benim "Allann emrini tebli ettiimi" syleyerek bu nasihate riayet
mecburiyetinde bulunduklarn tekrarlamlar. Birer birer gelmee ve "Sz veriyoruz.
badetimizi ihmal etmeyeceiz" diye kabullerini rica etmee baladlar. Kalfalarndan birer
tezkere istedim. Okuma yazma bilmeyenlerin bizzat gelerek bu husus hakknda teminat
vermelerini rica ettim. Bu ekilde irade-i ahane de yerine gelmi bulunuyordu.
Hdise btn sarayda duyulmu, Padiahn kulana kadar gitmiti. Glm ve bir sal
gn enitem nbeti iken ona da meseleyi am ve iltifat etmi:
- Analar, babalar, evltlarnn din terbiyelerinden indallah nasl mes'ul i-seler, ben de
bunlardan mes'ulm. Allah sormasn, size de teekkr ederim, demi.
O akam enitem eve geldii zaman yengem sarayl hanma "Allah Safiyye'den raz
olsun. Halife-i ruy- zeminin duasn almaklma sebep oldu." demi.
Padiahn tevecchn kazanm olmaklm bana cidden sevin vermiti. Bir ka gn
sonra Ba Musahip Enver Aa vastas ile bir de levha hediye ve ihsan etmilerdi. Levha
mehur hattatlardan birinin yazs iledir. Bunu Kur'n- Kerm koymaya mahsus bir caml dolap
hediyesi ta'kp etti.
"'i
382
EVVEL KUR'N-I KERM DERSLERNE BALADIK
Ziyaeddin Efendi ile nsiyar Hanmefendi ocuklar Drriye ve Rukiye Sultan
Efendilerle, ehzade Nazm Efendi'nin derse baladklar gnn tarihini unutmama imkn
yoktur: 11 Mays 1331 (1915)
Ders odasnn hazrlandn haber verdikleri zaman koa koa, grmee gittim.
Grdm manzara beni hayret ve sevin ierisinde brakt. Bu intizam, nsiyar Hanm'n
zeksnn eseriydi. Oturacak yerler ile arkalklar krmz kadife, yan taraflar beyaz yal
boya iki sra ve karlarnda benim iin hazrlanm yeil uha rtl bir masa, zerinde yaz
takm ve cetvel, lstik ve saire... Yan tarafta cill gzel bir siyah tahta, silgi ve tebeirine
kadar her eyi mkemmeldi. Bir kanepe ile iki iskemle de odann eyasn tamamlyordu. Kapnn
zerinde Ders Odas yazl levhaya kadar ihmal edilmemiti. Velhsl mkemmel bir dershane
ile karlamtm.
leden sonra Sultanlar anneleriyle birlikte dershaneye geldiler. Yerlerimizi aldk.
Onlara ilk nce Kur'n- Kermde nereye kadar okuduklarn sordum.Byk Sultan "Yasin"e
dieri de drdnc cz'e kadar okumular. Kendilerini biraz imtihan eder gibi yokladm ve
braktklar yerden balyabileceimizi bildirdim. Mini mini ehzade Nazm Efendi ise yeniden
balyacakt. Sultanlarn banda Bursa'nn ipekli ba rtleri vard. Esasen Sultan Read'n
saraynda her ey Bursa ve Hereke kumalarndand. Padiahn yerli mal dururken ecnebi
mallarna itibar etmedii malmdu. Bir aralk kk ehzade ablalarnn balarnn rtnmesine
dikkat etmi olacak ki, o da bann rtlmesini istedi. Derhal anneleri emretti. Mini mini
ehzadenin fesi de geldi. Fesi giydii zaman ehzadenin dads Suzidil Kalfann sevinten
gzlerinin yaardn grmtm.
Aradan ay kadar geti. Dersler ilerliyordu. 6 Austos 1331 (1915) de Sultanlarn
ikisi de Kur'n- Kermi tamamen bitirdiler.
HATM MERASM
Aklma birey geldi. Bir "Hatim Merasimi" yapmak fena olmayacak diye dndm.
Dncemi anneleri nsiyar Hanm'a atm. "ok muvafk olur" dedi. Ve ok memnun oldu.
Hatim merasimi hazrlklarna baladk. Ben sultanlara manzumeler rettim. Drriye Sultan
"Bayrak" nesrini, Rukiye Sultan da brahim Aladdinin "Bayrak" manzumesini ezberledi.
nsiyar Hanm derhal esvap ba Sabit Bey'i artt. Krmz atlastan etraf altn saakl bir
bayrak yaplmasn emretti. Biz Sultanlarla hatim merasimi program
ryy. yy ;. .;.
-. .*. X . ,
11 " . .1
.-.'; - i'
HAREM HTIRALARI
383
ile megul iken, anneleri nsiyar Hanm da merasimde yaplacak ikramlarla urayordu.
erbet ve limonatalar karlklara boaltlyor. Davetlilere rtbe derecelerine gre zarif
kutular iersinde ekerler yaptrlyordu.
Davetlilerimiz bir hayli yekn tutmutu. Bata Sultanlarn babalan, ehzade Ziyaeddin
Efendi olmak zere, amcalar ehzade mer Hilmi Efendi, dier kk ehzadeler, Kadn
Efendiler ve tesadfen o gn sarayda misafireten bulunan Rkiye ve Adile Sultanlar, ehzade
haremleri, sarayda mevki sahibi ustalar, byk kalfalar, Hazinedar Usta, Khya Kadn, dier
sarayllar. Daha dorusu hemen hemen btn saray halk davetli idiler.
Merasim gn geldi. Kk mabeyn tbir ettiimiz dairenin byk sofas altn yaldzl
kafeslerle ikiye ayrld. Bir ksm erkeklere, te taraf da kadnlara tahsis olundu. Erkeklere
mahsus ksmda ortaya bir rahle konuldu. zerine srma ilemeli bir rt rtld. Sultanlarn
oturmas iin de altn srma ile ilenmi iki minder kondu. Kar tarafa da ehzadelerin
oturmalarna mahsus kadife, atlas ve kymetli kumalardan dikilmi minderler yerletirildi.
Bunlarn kimisi yuvarlak, kimisi de beyzi ekilde idi. Mabeyn erkn da burada yer alacaklard.
Kafesin arka tarafndan n sraya altn yldzl koltuk ve sandalyeler, ikinci sradan itibaren de
nihayete kadar muhtelif renklerde minderler yerletirildi. Evvel Kadn Efendiler, sultanlar ve
sonra sra ile davetli saray halk yerlerini aldlar. Bir harem aas refakatinde ehzadelerle,
mabeyn erkn da mevkilerine oturdular.
imdiye kadar sarayda byle bir merasim yaplmam olduundan herkeste hakl bir
tecesss beliriyordu. En sonra sultanlar geldiler. kisinin balarnda kymetdar birer ta,
srtlarnda altn srmal elbiseler, balarnda Bursa kumandan birer ba rts vard. Bu
halleriyle zaten yzleri pek gzel olan sultanlar birer melek zannedilebilirdi. Sultanlar
gelirken mabeyn erkn ayaa kalktlar. Sultanlar da onlar selmladlar. Herkeste tatl bir
heyecan uyandran bu manzara karsnda benim de gzlerim yaard. Sultanlar minderlerine
oturdular. Bu srada onlara evvelce ders veren eh-zade hocas Mustafa Efendi, Ba mamn
iaretiyle gelerek sultanlarn karsndaki mindere oturdu. Evvel Drriye Sultan, sonra Rukiye
Sultan defa ihlas- erifi ve Muavvizeteyn'i ve fatihay okudu. Hazirn tekbir getirdiler.
Hoca Efendi hatim duasn okudu ve erbetler datld. Bu srada Musahip Ramiz Aa elinde o
atlas bayrakla grnd. Bayra Drriye Sultana takdim etti. Sultan bayra ald ve okumaya
balad.
Okunan nesri aynen aaya alyorum: "Efendiler,
384
Her milletin ecdadndan kalm bir niane-i hakimiyyeti, bir yadigr- tarihiyyesi vardr.
Elimde kemal-i ihtiramla tutarak huzurunuza ktm u mukaddes sancak da bir miras-
ecaat ve veda-i eref ve mefharettir. - ,
Efendiler,
Bu bayran kymeti kelimelerle anlatlamayacak kadar ulv bir mna tar. Tarihimizin
bir safha-i gururu, milletimizin bir tim-sal-i zivekrdr. Bu al haremin sath- l'ine
resmedilmi u ay ydz, bir zamanlar byk lkelerin ufkunda doan ayyldzdr. Asrlardan
beri ufuklarda dalgalanyor. Bu gn de Osmanllarn mmessilliini ifa etmektedir. Turan'n
zmrd ovalarndan, A-nadolu'nun sine-i samimiyetine ihtiyar- hicret eden ve az zamanda
cihann byk kt'asmn en mutena sahalarnda muazzam bir DEVLET vcuda getiren
Osmanllarn imdi fahrmiz bir hatras, satvet ve mefharet mirasdr. Bu sevimli sancak,
byk Osmann, zmkr ve cesur Fatih'in kahraman ve metin Selim'in cengver evld elinde
etrafa ftuhat ve teraneleri saarak Balkanlarn en yksek ve azametli tepelerinden am, t
Viyana ovalar karsnda ve aldran llerinde semlarn fknda rekzedilmiti. Yine bu
ayyldz kemal-i ihtiamla Hindistan Kylarna kadar giderek, Barbaroslarn, Turgutlarn
heybetli gemilerinin direklerinde al mevceleriyle temevvc ederek Osmanllarn ann
kudsiyetini i'l etmitir.
Saadet asrlarnda ecdadmz yorulmak bilmeyen gayret-i cihangirnesi ile bu ayyidzm
namus ve haysiyetini ykselttiler. Bu bayrak yksele yksele semann esr maviliklerine kadar
sud eylemi kamer ile kevkib'in hale-i taksidine gmlmt. Ah!... O mazi, yle bir mazi ki,
evket ve satvet ile dolu. Bu sancak ve o mazi.
Ey gzel ve byk bayrak! Trkln aaal asrlarnda sen metin ve muazzam karalarn
semalara erien burlarnda, Osmanl gemilerinin yldzl direklerinde dalgalanr, deniz sana bir
niane-i tasdik olarak mavi sularyla titreir, dalar, ovalar seni nesimin zemzeme-i
samimiyetiyle kucaklar ve okar. Beldeler, kafalar, kuleler sana kaplarn aar, dman
ordular tadn lemgirane namenin heybetiyle tarumar olur. Sana ey anl sancak! Sana ey
byk hill! Sana her ey eilir. Arz- ihtimam eylerdi. Tebcil ve takdis sana, en kalb hrmet,
en hakik merbtiyet, senin eref ve namusun urunda len ve feda-i can
HAREM HTIRALARI
385
eden mbeccel ehitlerine ihtiram. Tarihin lyemut (lmez) sahifelerine geen ahidi
olduun menakb-i kahramannameye perestiler...
Evet! Ey al sancam! Sana ve temsil ettiin milletin tarihine binbir selm ve ihtiram...
. .
Seni kahretmee hazrlanan btn dmanlarn karsnda ulviyyetinden hibir ey
kaybetmezsin. Salbin karsnda hill daima ykselecek ve mfteris dmanlarn helak
edecektir. Bu, deimez bir kanundur. Gklerden inen hill, yine ge ykselecektir.
Ykselmek, bu senin amaz kaderindir.
Daima yksel ve yaa."
Biraz uzunca olmasna ramen dikkatle dinleyen hazirn Drriye Sultan' hararet ve
samimiyet ile alkladlar. Aralarnda enitem de olduu halde mabeyn erknndan bir
oklarnn gzleri yaard, alatlar. Arkasndan Rkiyye Sultan brahim Aladdin Beyin
"Bayrak" manzumesini okudu.
BAYRAK
Erturul'un ocanda uyandm, ehitlerin kanyla boyandm, Nice dman kal'asna
uzandm. Sana, selam ey Osmanl Bayra.
rpnarak dalgalanr kanadn, Gkyzne kmak mdr muradn? Glgende can ermek
ister evldn, Sana selm ey Osmanl Bayra
Ey erefin, bykln ferman, Ey kavgalar tarihinin destan, Seni ister u topran
her yan, Sensiz ttmez Osmanllk oca, Sana, selm ey Osmanl Bayra.
386
Mini mini Sultan da ok alkladlar. Pederler ile Amcalar ve mabeyn erkn teker
teker sultanlar tebrik ettiler. Merasim de bitmi bulunuyordu.
Sultanlar kafesin i tarafna geince, kadnefendilerin, misafir Sultanlarn, annelerinin
ellerini perken bir tarafdan da kymetdar hediyeler veriliyordu. Mcevherler taklyordu. Bu
muvaffakiyetli neticeden gerek sultanlar, gerekse ben memnun olmu idik.
Bu arada padiahn torunlarn huzuruna ard haberi geldi. Ben henz huzur-
padiahiye kabul olmadm iin, sultanlar valideleri ile birlikte huzura ktlar. Padiah o
tarihte olduka mhim bir mesane ameliyat geirmi bulunuyordu. Henz yataktan kmam
idi. Kendisine sultanlarn ellerinde bayraklarla gelmekte olduklar haber verildii zaman:
- Beni kaldrnz, bayraa hrmet lzmdr, demiler. O srada odada bulunan Drdnc
Kadn Efendi ile nc hazinedar:
Aman efendimiz, henz doktorlarn msaadesi yoktur, demiseler de dinlememi,
arkasna yastklar ilve ettirilerek biraz dorulmular. Sultanlar huzur- ahanede ta'zim
vazifelerini ifadan sonra evvel Drriye Sultan sonra kk kardei Rukiye Sultan birbirini
takiben bayrak nesrini ve manzumesini okumular. Zat- ahanenin gzleri yaarm ve
torunlarn bir ka defa alklam. Neticede padiah gerek torunlarna, gerekse bana
hediyeler gndermiti.
TALEBELERM VE BABALARI ZYAEDDN EFEND
Talebem Driye ve Rukiye Sultanlarn pederleri ehzade Ziyaeddin E-fendi, Saraya
girdiimin hemen haftasnda ders odasna gelmiti. Evvel kap vurulmu, ieri nsiyar Hanm
girmi ve ehzadenin geldiini haber vermiti. Bilhare banda yan eilmi kalpl fesi, gler
yz ile Ziyaeddin Efendi gelmi, bize iltifat etmiti.
Takib olunan ders program hakknda izahat alm ve pek mtehasss olduunu
sylemiti. Hatim duasndan sonra mektep derslerine baland zaman ehzade, ocuklarnn
rendiklerini yakndan grmek zere sk sk dershaneye gelmeye balamt. Bilhassa hesap
meselelerini birlikte halletmekten zevk alrd.
HAREM HTIRALARI
387
DRT GN TATL VE GEZMELER
Hatm-i erif merasiminden sonra nsiyar Hanm'n arzusu ile Sultanlara drt gn tatil
verildi. Kendileriyle birlikte gezmelere baladk. Hergn leden sonra harem aasnn
refakatinde Driyye Sultan'a tahsis olunan mavi atlas demeli kupa arabas ile saraydan kp
istediimiz mesirelere gidiyorduk. Saraydan her kmda yamak, ferace giyiyordum. kinci
gn akam zeri padiah tarafndan gelen Ba Muhasip Enver Aa, bana resm gnlerde,
selmlk resm-i lisini seyir iin yamak, ferace giymek lzm geldii halde sair gnlerde
araf ile kabileceimi syledi.
Ihlamur Kkn, Kthaneyi ve Balmumcu iftliini gezdik. Bununla beraber iittiime
gre, padiah saraydan klmasn ve gezmei pek sev-mezmi. Bahusus ailesine mensup
kimselerin harite nazar- dikkati celbedecek ekilde dolamalarn pek ho grmezmi. Biz de
bu verilen araf msaadesinden faidelenerek kdmz zaman yamak ve ferace ile kmaa
alrdk. nk karakol nnden geerken askerlerin selm vermesi filn iyi birey deildi.
HTYAR BYK KALFA DA KUR'N-I KERM DERS ALIYOR
Sarayda pek sevdiim hanmlardan biri de Byk Kalfa idi. Kendisini cidden takdir
ederim. Ara sra beni ziyarete gelirdi. Bir gn gene geldi. Hazinedar Ustann beni grmek
istediini syledi. Hemen o gn ustay grmeye gittim. Biraz oturduk. Hobeten sonra bana:
Hocahanm, dedi. Kur'n- Kermden Yasin, Tabareke, mme surelerini sizin
yannzda tekrarlamak istiyorum. Msaid bir vaktinizde beni dinlemek ltfunda bulunursanz
pek memnun olacam. Yanl okuyup gnahkr olmaktan korkuyorum, dedi. Memnuniyetle kabul
ettim.
Muhterem bir kadnd. ki ay kadar dairesinde megul oldum. tl barts ile
rahlenin nnde emsalsiz bir tevazu ile Kur'n- Kerm okuyuu gzmn nnden gitmez.
Sultan Read ikide birde dermi ki:
- te ben bir muallime getirdim. Allah benden sormasn. Kim isterse istifade edebilir,
Hazinedar Usta bunu sk sk tekrarlard. Ve torunu yerinde olduum halde benden ders
almaktan ekinmedi.
..... ... . \-J , f
v*V.;
388
Talebe Sultanlar Fazlalayor
1331(1915) senesi eyllnn beinci cumartesi gn Yldz'dan Beikta'a indik.
Dolmabahe Saraynda benim iin bir baka lem balayacakt. Sultan Read'n
mahdumlarndan merhum Necmeddn Efendi'nin dairesinde benim iin bir baka oda hazrland,
yerletim. Yan pencereleri denize nazr bu oda gayet zevkli denmiti. Ama, ben Beikta
Saraynn btn ihtiamna ramen nedense Yldz Sarayn daha ok sevmitim, iki gnlk bir
istirahat ve yerleme faslasndan sonra vazifeye tekrar baladk.
Aradan be gn gemi idi. Perembe gn ehzade'nin ikinci hanm Perzad Hanm
tarafndan davet edildim. Ziyaretlerine gittiim zaman bana unlar syledi:
- Kerimelerim Hayriye ve Lutfiye Sultanlar iin efendimiz Sultan Read'dan da
msaade aldm, irade-i ahaneleri mucibince evvel Kur'n- Aziman hatmedecekler, sonra
dier derslerine balarsnz. imdilik ne lzm ise bana bildiriniz.
cab eden eyleri yazarak kendisine verdim. O tarihten itibaren drt sultanla bir
ehzadeye ders verecektim.
Saraya intisap ettiim gnden beri haftada bir dar kma msaadesi almtm.
Perembe gnleri ikindiden sonra bir hafta Yldz'daki byk enitemin evine; ikinci hafta
Nuruosmaniye civarnda oturan byk ablama; -nc haftada da eyhlislm kaps
taraflarnda oturan kk hemiremin evine giderdim. imdi bu, on be gnde bir msaadesi
bana ar gelmesi icab ederken hi de yle olmad. Hatt ayda bir defa ktm bile oldu. Ne
saklayaym her hafta karken ehrin muhtelif semtlerindeki akrabalarma saray arabas ile
gidip gelmek pek houma giderdi. Fakat saray hayatna altktan sonra artk bu klara geni
faslalar vermee balamtm. Durriye ve Rukiye sultanlarla bazan cuma gnleri gezmee
kardk, ite o zaman ablalarma da urardk.
SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM
Saraya geldiimden beri bir hayli zaman getii halde henz padiahn huzuruna km
deildim. Birgn hazinedar usta tarafndan ustufa boha iinde herbiri baka renkte olmak
zere 5 kat Hereke kuma geldi. Kalfa bunlardan n saraya getiren kadn terzisine lm
aldrarak sipari etti.
ES VE OSMANLI'DA HAREM
HAREM HTIRALARI
389
gn Yldz'dan Beik-ka lem balayacakt, n Efendi'nin dairesinde encereleri denize
nazr raynn btn ihtiam-im. iki gnlk bir istira-ladk.
zade'nin ikinci hanm 3 gittiim zaman bana
iin efendimiz Sultan ;ibince evvel Kur'n- alarsnz. imdilik ne
rihten itibaren drt sul-
ar kma msaadesi Yldz'daki byk eni-ran byk ablama; Liran kk hemiremin
esi bana ar gelmesi ktm bile oldu. Ne lerindeki akrabalarma Fakat saray hayatna
'ermee balamtm. :mee kardk, ite o
ULM
aide henz padiahn afndan ustufa boha 3 kuma geldi. Kalfa aldrarak sipari etti.
Uzun etekli, pahal, dantel ve tllerle ssl olmas iin de tenbihatta bulundu. Terzi
kadn entariyi bir hafta iinde dikip bana getirdi. Tam o gnlerde kalfa odama gelerek: "Yarn
huzur- ahaneye kabul olacam" tebir etti. O dakikadaki halimi tarif edemem. Nasl
hazrlanp kacam? iime bir korku girdi. O gn kalfa ile birlikte karlkl olarak padiahn
huzurunda nasl hareket edileceini prova ettik. Taltifkrane szlere kar nasl mukabele
edilmesi lzm geldiini filn da renmitim. Ertesi gn yanmdaki kzn yardm ile giyindim.
Terzi elbisenin rengine uygun bir hotoz hazrlamt. Hotoz, baa giyilen bir nevi balkdr ki,
n taraf biraz yksek alt taraf alaktr ve elbisenin rengine uyacak biimde ince ipekli
kumatan yaplr, isteyenler hotozun zerine mcevherat da takabilirlerdi. Kalfam bana bu
yeni elbiseden birinin padiahn huzuruna karken, ikincisinin bayramda yine padiahn
tebrikatnda bulunurken, ncsnn de Kadn Efendilerin ziyaretlerinde bulunurken
giyilebileceini sylemiti. Bunlarn d kuyruklu, uzun entarilerdi. Bunlarn dnda, ne
zaman istersem ksa etekli elbiseler giyebilecektim. .-
.:
Huzura Kabul ve Dolmabahe Saray
Hotozu bama giydim. Bir aralk gzm aynaya iliti. Kendimi deta tanyamaz hale
gelmitim. Kyafet insan ne kadar deitiryor. Kalfamla birlikte Sarayn uzun ve ahane
koridorlarndan geerek hnkr dairesine vardk.
Dolmabahe saray ok byktr. Geni sofalar, odalar, yksek tavanlar ve her
surette ssl duvarlar ile belki de mevcut saraylarn hepsine faik bir durumdadr. Deniz
kenarnda oyma, fildii gibi ilenmi sahil saray- hmayun, ampir stil devrinin en gzel mimari
rneklerinden biridir.
htiam ile Osmanl Padiahlarnn ikmetine pek yaraacak bir saltanatda ina
edilmitir.
Padiahn bir ok maiyeti vard. Mbeyn-i Hmayun dediimiz yerde birok mukarrabn
oturuyordu. Ailesine mensup Sultanlar, ehzadeler hep burada idi.
Oullarnn en by ehzade Ziyaeddin Efendi, maiyeti ile beraber burada ikmet
ederlerdi. Birinci, ikinci ve nc haremleri ve maiyetleri mer Hilmi Efendi ve maiyetleri,
hazinedar usta ve maiyeti ve dier byk ustalar ve maiyetleri sarayn muhtelif dairelerine
yerlemilerdi. imdi vapurla sarayn nnden geerken orada oturduum odann denize nazr
penceresini grnce btn eski gnlerimi hatrlarm.
380
Padiahn oturduu dairenin ad "Hnkr Dairesi" idi. Burann pencereleri bu baheye
bakard. Benim bireyden haberim yokken pencereden Padiah da bizi seyrediyormu. nc
hazinedara "Sultanlarn yanndaki kimdir?" diye sormu. Sonralar Hazinedar Peyveste
Kalfadan rendiime gre Ba Kadn Efendi ile aralarnda bir muhavere cereyan etmi:
- Efendimiz, bu muallime hanm pek kk, talebelerine nasl sz dinletir? Bizimkiler
bunu da kendilerine uydururlar, demi.
Padiah da u cevab vermi:
- Ya kk ama, akl byk.
O gn nsiyar Hanm beni sultanlarla birlikte yemee alkoydu. Terbiyeli ocuklard.
Hocalar ile birlikte olmaktan zevk alyorlar ve benimle sk sk temas halinde bulunmaktan
memnun oluyorlard. Sabah kahvalts ile akam yemeklerini dairemde yiyor ve le
yemeklerinde de sultanlarla beraber bulunuyordum.
PADAHIN VASITAMLA TALEBELERME BR RADES
Saraya girdiimin nc gn idi. Bir kalfa geldi. Hazinedar ustann beni grmek
istedii haberini getirdi. Bu gibi davetler her nedense beni rktyordu. Fakat u ksa
ikmetim esnasnda yava yava bunlara da almaa balamtm. Hazinedar ustann dairesine
gittim. Nezaketle karlandm. Kahveler iilip hatr sorulduktan sonra Hazinedar usta ayaa
kalkt. Ben de kalktm. Padiahn bir arzusunu bana bildirecekmi. irade-i seniye tebli
edilirken ayaa kalkmak adetmi, irade u idi:
"NAMAZ, KILMAYANLARA, ORU TUTMAYANLARA YEDRDM TUZ VE EKME
HARAM EDYORUM. BU RADEM, HOCA HANIM TARAFINDAN TALEBELERNE
SYLENSN"
Padiah dindar bir insand. Be vakit namazn terk etmez ve din akidelere smsk bal
olarak yaard1. Derhal kendilerine:
- Emr-i ahanelerini ifa edeceimden emin olmalarn arz ederim, dedim. Dedim ama
beni bir dncedir ald. nk'bu iradeyi hemen tebli e-dersem benden ders almaya gelen
sarayllarn dersi terk etmeleri mmknd. Bu takdirde de muvaffakiyetsizliim zerinde
trl dedikodulara yol aabilirdi. Talebelerimin beni beenmedikleri veya bilinmeyen
sebeplerden dola-
1
Sultn Red, Osmanl Saraynn son Padiahlarndandr ve en ok tenkit edilen bir
dnemin devlet adamdr. Buna dierleri kyaslanabilir.
HAREM HTIRALARI
381
yi benden katklar ayi' olacakt. Bu ise benim durumumda bir insan iin olduka
tehlikeli bir iti. Bir tedbir dnmek gerikiyordu. Ben yava yava talebelerime nasihate
baladm. Alnan eyann hesabn bilmek iin hesap dersi nasl lzm ise, gerek dnyada
gerekse hirette de her trl kolaylk grebilmek iin insann dine riayetkar olmas lzm
geldiini anlatmaa altm. Talebelerim gittike bana snyorlad. Mmkn mertebe onlara
sevimli ve nazik olmaa gayret ediyordum. Hakikaten bu tedbirim messir oldu. Onlarn da
derslere intizamla devam etmekte ve dikkatle almakta olduklarna ahit oldum. Aradan
tahminen bir buuk ay kadar zaman geti. Dershanenin kapsna yle bir levha astm:
NAMAZ KILMAYAN, ORU TUTMAYAN, DERSHANEDEN ER
GREMEZ
Gen talebelerim levhay okuyunca derhal dairelerine giderek vaziyetten haberdar
etmiler. Tabi onlar da benim "Allann emrini tebli ettiimi" syleyerek bu nasihate riayet
mecburiyetinde bulunduklarn tekrarlamlar. Birer birer gelmee ve "Sz veriyoruz,
ibadetimizi ihmal etmeyeceiz" diye kabullerini rica etmee baladlar. Kalfalarndan birer
tezkere istedim. Okuma yazma bilmeyenlerin bizzat gelerek bu husus hakknda teminat
vermelerini rica ettim. Bu ekilde irade-i ahane de yerine gelmi bulunuyordu.
Hdise btn sarayda duyulmu, Padiahn kulana kadar gitmiti. Glm ve bir sal
gn enitem nbeti iken ona da meseleyi am ve iltifat etmi:
Analar, babalar, evltlarnn din terbiyelerinden indallah nasl mes'ul i-seler, ben de
bunlardan mes'ulm. Allah sormasn, size de teekkr ederim, demi.
O akam enitem eve geldii zaman yengem sarayl hanma "Allah Safiyye'den raz
olsun. Halife-i ruy- zeminin duasn almaklma sebep oldu." demi.
Padiahn tevecchn kazanm olmaklm bana cidden sevin vermiti. Bir ka gn
sonra Ba Musahip Enver Aa vastas ile bir de levha hediye ve ihsan etmilerdi. Levha
mehur hattatlardan birinin yazs iledir. Bunu Kur'n- Kerm koymaya mahsus bir caml dolap
hediyesi ta'kp etti.
382
EVVEL KUR'N-I KERM DERSLERNE BALADIK
Ziyaeddin Efendi ile nsiyar Hanmefendi ocuklar Drriye ve Rukiye Sultan
Efendilerle, ehzade Nazm Efendi'nin derse baladklar gnn tarihini unutmama imkn
yoktur: 11 Mays 1331 (1915)
Ders odasnn hazrlandn haber verdikleri zaman koa koa, grmee gittim.
Grdm manzara beni hayret ve sevin ierisinde brakt. Bu intizam, nsiyar Hanm'n
zeksnn eseriydi. Oturacak yerler ile arkalklar krmz kadife, yan taraflar beyaz yal
boya iki sra ve karlarnda benim iin hazrlanm yeil uha rtl bir masa, zerinde yaz
takm ve cetvel, lstik ve saire... Yan tarafta cill gzel bir siyah tahta, silgi ve tebeirine
kadar her eyi mkemmeldi. Bir kanepe ile iki iskemle de odann eyasn tamamlyordu. Kapnn
zerinde Ders Odas yazl levhaya kadar ihmal edilmemiti. Velhsl mkemmel bir dershane
ile karlamtm.
leden sonra Sultanlar anneleriyle birlikte dershaneye geldiler. Yerlerimizi aldk.
Onlara ilk nce Kur'n- Kermde nereye kadar okuduklarn sordum.Byk Sultan "Yasin"e
dieri de drdnc cz'e kadar okumular. Kendilerini biraz imtihan eder gibi yokladm ve
braktklar yerden balyabileceimizi bildirdim. Mini mini ehzade Nazm Efendi ise yeniden
balyacakt. Sultanlarn banda Bursa'nn ipekli ba rtleri vard. Esasen Sultan Read'n
saraynda her ey Bursa ve Hereke kumalarndand. Padiahn yerli mal dururken ecnebi
mallarna itibar etmedii malmdu. Bir aralk kk ehzade ablalarnn balarnn rtnmesine
dikkat etmi olacak ki, o da bann rtlmesini istedi. Derhal anneleri emretti. Mini mini
ehzadenin fesi de geldi. Fesi giydii zaman ehzadenin dads Suzidil Kalfann sevinten
gzlerinin yaardn grmtm.
Aradan ay kadar geti. Dersler ilerliyordu. 6 Austos 1331 (1915) de Sultanlarn
ikisi de Kur'n- Kermi tamamen bitirdiler.
HATM MERASM
Aklma birey geldi. Bir "Hatim Merasimi" yapmak fena olmayacak diye dndm.
Dncemi anneleri nsiyar Hanm'a atm. "ok muvafk olur" dedi. Ve ok memnun oldu.
Hatim merasimi hazrlklarna baladk. Ben sultanlara manzumeler rettim. Drriye Sultan
"Bayrak" nesrini, Rukiye Sultan da brahim Aladdinin "Bayrak" manzumesini ezberledi.
nsiyar Hanm derhal esvap ba Sabit Bey'i artt. Krmz atlastan etraf altn saakl bir
bayrak yaplmasn emretti. Biz Sultanlarla hatim merasimi program
HAREM HTIRALARI
383
fl
ile megul iken, anneleri nsiyar Hanm da merasimde yaplacak ikramlarla urayordu.
erbet ve limonatalar karlklara boaltlyor. Davetlilere rtbe derecelerine gre zarif
kutular iersinde ekerler yaptrlyordu.
Davetlilerimiz bir hayli yekn tutmutu. Bata Sultanlarn babalan, ehzade Ziyaeddin
Efendi olmak zere, amcalar ehzade mer Hilmi Efendi, dier kk ehzadeler, Kadn
Efendiler ve tesadfen o gn sarayda misafireten bulunan Rkiye ve Adile Sultanlar, ehzade
haremleri, sarayda mevki sahibi ustalar, byk kalfalar, Hazinedar Usta, Khya Kadn, dier
sarayllar. Daha dorusu hemen hemen btn saray halk davetli idiler.
Merasim gn geldi. Kk mabeyn tbir ettiimiz dairenin byk sofas altn yaldzl
kafeslerle ikiye ayrld. Bir ksm erkeklere, te taraf da kadnlara tahsis olundu. Erkeklere
mahsus ksmda ortaya bir rahle konuldu. zerine srma ilemeli bir rt rtld. Sultanlarn
oturmas iin de altn srma ile ilenmi iki minder kondu. Kar tarafa da ehzadelerin
oturmalarna mahsus kadife, atlas ve kymetli kumalardan dikilmi minderler yerletirildi.
Bunlarn kimisi yuvarlak, kimisi de beyzi ekilde idi. Mabeyn erkn da burada yer alacaklard.
Kafesin arka tarafndan n sraya altn yldzl koltuk ve sandalyeler, ikinci sradan itibaren de
nihayete kadar muhtelif renklerde minderler yerletirildi. Evvel Kadn Efendiler, sultanlar ve
sonra sra ile davetli saray halk yerlerini aldlar. Bir harem aas refakatinde ehzadelerle,
mabeyn erkn da mevkilerine oturdular.
imdiye kadar sarayda byle bir merasim yaplmam olduundan herkeste hakl bir
tecesss beliriyordu. En sonra sultanlar geldiler, ikisinin balarnda kymetdar birer ta,
srtlarnda altn srmal elbiseler, balarnda Bursa kumandan birer ba rts vard. Bu
halleriyle zaten yzleri pek gzel olan sultanlar birer melek zannedilebilirdi. Sultanlar
gelirken mabeyn erkn ayaa kalktlar. Sultanlar da onlar selmladlar. Herkeste tatl bir
heyecan uyandran bu manzara karsnda benim de gzlerim yaard. Sultanlar minderlerine
oturdular. Bu srada onlara evvelce ders veren eh-zade hocas Mustafa Efendi, Ba imamn
iaretiyle gelerek sultanlarn karsndaki mindere oturdu. Evvel Drriye Sultan, sonra Rukiye
Sultan defa ihlas- erifi ve Muavvizeteyn'i ve fatihay okudu. Hazirn tekbir getirdiler.
Hoca Efendi hatim duasn okudu ve erbetler datld. Bu srada Musahip Ramz Aa elinde o
atlas bayrakla grnd. Bayra Drriye Sultana takdim etti. Sultan bayra ald ve okumaya
balad.
Okunan nesri aynen aaya alyorum:
"Efendiler, :
384
Her milletin ecdadndan kalm bir niane-i hakimiyyeti, bir yadigr- tarihiyyesi vardr.
Elimde kemal-i ihtiramla tutarak huzurunuza ktm u mukaddes sancak da bir miras-
ecaat ve veda-i eref ve mefharettir.
Efendiler,
Bu bayran kymeti kelimelerle anlatlamayacak kadar ulv bir mna tar. Tarihimizin
bir safha-i gururu, milletimizin bir tim-sal-i zivekrdr. Bu al haremin sath- l'ine
resmedilmi u ay ydz, bir zamanlar byk lkelerin ufkunda doan ayyldzdr. Asrlardan
beri ufuklarda dalgalanyor. Bu gn de Osmanllarn mmessilliini ifa etmektedir. Turan'n
zmrd ovalarndan, A-nadolu'nun sine-i samimiyetine ihtiyar- hicret eden ve az zamanda
cihann byk kt'asnn en mutena sahalarnda muazzam bir DEVLET vcuda getiren
Osmanllarn imdi fahrmiz bir hatras, satvet ve mefharet mirasdr. Bu sevimli sancak,
byk Osmann, zmkr ve cesur Fatih'in kahraman ve metin Selim'in cengver evld elinde
etrafa ftuhat ve teraneleri saarak Balkanlarn en yksek ve azametli tepelerinden am, t
Viyana ovalar karsnda ve aldran llerinde semlarn fknda rekzedilmiti. Yine bu
ayyldz kemal-i ihtiamla Hindistan Kylarna kadar giderek, Barbaroslarn, Turgutlarn
heybetli gemilerinin direklerinde al mevceleriyle temevvc ederek Osmanllarn ann
kudsiyetini i'l etmitir.
Saadet asrlarnda ecdadmz yorulmak bilmeyen gayret-i cihangirnesi ile bu ayyldzm
namus ve haysiyetini ykselttiler. Bu bayrak yksele yksele semann esr maviliklerine kadar
sud eylemi kamer ile kevkib'in hale-i taksidine gmlmt. Ah!... O mazi, yle bir mazi ki,
evket ve satvet ile dolu. Bu sancak ve o mazi.
Ey gzel ve byk bayrak! Trkln aaal asrlarnda sen metin ve muazzam karalarn
semalara erien burlarnda, Osmanl gemilerinin yldzl direklerinde dalgalanr, deniz sana bir
niane-i tasdik olarak mavi sularyla titreir, dalar, ovalar seni nesimin zemzeme-i
samimiyetiyle kucaklar ve okar. Beldeler, kaFalar, kuleler sana kaplarn aar, dman
ordular tadn lemgirane namenin heybetiyle tarumar olur. Sana ey anl sancak! Sana ey
byk hill! Sana her ey eilir. Arz- ihtimam eylerdi. Tebcil ve takdis sana, en kalb hrmet,
en hakik merbtiyet, senin eref ve namusun urunda len ve feda-i can
HAREM HTIRALARI
385
eden mbeccel ehitlerine ihtiram. Tarihin lyemut (lmez) sahifelerine geen ahidi
olduun menakb-i kahramannameye perestiier...
Evet! Ey al sancam! Sana ve temsil ettiin milletin tarihine binbir selm ve ihtiram...
Seni kahretmee hazrlanan btn dmanlarn karsnda ulviyyetinden hibir ey
kaybetmezsin. Salibin karsnda hill daima ykselecek ve mfteris dmanlarn helak
edecektir. Bu, deimez bir kanundur. Gklerden inen hill, yine ge ykselecektir.
Ykselmek, bu senin amaz kaderindir.
Daima yksel ve yaa."
Biraz uzunca olmasna ramen dikkatle dinleyen hazirn Drriye Sultan' hararet ve
samimiyet ile alkladlar. Aralarnda enitem de olduu halde mabeyn erknndan bir
oklarnn gzlen yaard, alatlar. Arkasndan Rkiyye Sultan brahim Aladdin Beyin
"Bayrak" manzumesini okudu.
BAYRAK
Erturul'un ocanda uyandm, ehitlerin kanyla boyandm, Nice dman kafasna
uzandm. Sana, selam ey Osmanl Bayra.
rpnarak dalgalanr kanadn, Gkyzne kmak mdr muradn? Glgende can ermek
ister evldn, Sana selm ey Osmanl Bayra
Ey erefin, bykln ferman, Ey kavgalar tarihinin destan, Seni ister u topran
her yan, Sensiz ttmez Osmanllk oca, Sana, selm ey Osmanl Bayra.
I: i
m
i i l]
386
Mini mini Sultan da ok alkladlar. Pederler ile Amcalar ve mabeyn erkn teker
teker sultanlar tebrik ettiler. Merasim de bitmi bulunuyordu.
Sultanlar kafesin i tarafna geince, kadnefendilerin, misafir Sultanlarn, annelerinin
ellerini perken bir tarafdan da kymetdar hediyeler veriliyordu. Mcevherler taklyordu. Bu
muvaffakiyetli neticeden gerek sultanlar, gerekse ben memnun olmu idik.
Bu arada padiahn torunlarn huzuruna ard haberi geldi. Ben henz huzur-
padiahiye kabul olmadm iin, sultanlar valideleri ile birlikte huzura ktlar. Padiah o
tarihte olduka mhim bir mesane ameliyat geirmi bulunuyordu. Henz yataktan kmam
idi. Kendisine sultanlarn ellerinde bayraklarla gelmekte olduklar haber verildii zaman:
Beni kaldrnz, bayraa hrmet lzmdr, demiler. O srada odada bulunan
Drdnc Kadn Efendi ile nc hazinedar:
- Aman efendimiz, henz doktorlarn msaadesi yoktur, demiseler de dinlememi,
arkasna yastklar ilve ettirilerek biraz dorulmular. Sultanlar huzur- ahanede ta'zim
vazifelerini ifadan sonra evvel Drriye Sultan sonra kk kardei Rukiye Sultan birbirini
takiben bayrak nesrini ve manzumesini okumular. Zat- ahanenin gzleri yaarm ve
torunlarn bir ka defa alklam. Neticede padiah gerek torunlarna, gerekse bana
hediyeler gndermiti.
TALEBELERM VE BABALARI ZYAEDDN EFEND
Talebem Driye ve Rukiye Sultanlarn pederleri ehzade Ziyaeddin E-fendi, Saraya
girdiimin hemen haftasnda ders odasna gelmiti. Evvel kap vurulmu, ieri nsiyar Hanm
girmi ve ehzadenin geldiini haber vermiti. Bilhare banda yan eilmi kalpl fesi, gler
yz ile Ziyaeddin Efendi gelmi, bize iltifat etmiti.
Takib olunan ders program hakknda izahat alm ve pek mtehasss olduunu
sylemiti. Hatim duasndan sonra mektep derslerine baland zaman ehzade, ocuklarnn
rendiklerini yakndan grmek zere sk sk dershaneye gelmeye balamt. Bilhassa hesap
meselelerini birlikte halletmekten zevk alrd.
i
HAREM HTIRALARI
387
DRT GN TATL VE GEZMELER
Hatm-i erif merasiminden sonra nsiyar Hanm'n arzusu ile Sultanlara drt gn tatil
verildi. Kendileriyle birlikte gezmelere baladk. Hergn leden sonra harem aasnn
refakatinde Driyye Sultan'a tahsis olunan mavi atlas demeli kupa arabas ile saraydan kp
istediimiz mesirelere gidiyorduk. Saraydan her kmda yamak, ferace giyiyordum. kinci
gn akam zeri padiah tarafndan gelen Ba Muhasip Enver Aa, bana resm gnlerde,
selmlk resm-i lisini seyir iin yamak, ferace giymek lzm geldii halde sair gnlerde
araf ile kabileceimi syledi. :
Ihlamur Kkn, Kthaneyi ve Balmumcu iftliini gezdik. Bununla beraber iittiime
gre, padiah saraydan klmasn ve gezmei pek sev-mezmi. Bahusus ailesine mensup
kimselerin harite nazar- dikkati celbedecek ekilde dolamalarn pek ho grmezmi. Biz de
bu verilen araf msaadesinden faidelenerek kdmz zaman yamak ve ferace ile kmaa
alrdk. nk karakol nnden geerken askerlerin selm vermesi filn iyi birey deildi.
HTYAR BYK KALFA DA KUR'N-I KERM DERS ALIYOR
Sarayda pek sevdiim hanmlardan biri de Byk Kalfa idi. Kendisini cidden takdir
ederim. Ara sra beni ziyarete gelirdi. Bir gn gene geldi. Hazinedar Ustann beni grmek
istediini syledi. Hemen o gn ustay grmeye gittim. Biraz oturduk. Hobeten sonra bana:
-- Hocahanm, dedi. Kur'n- Kermden Yasin, Tabareke, mme surelerini sizin
yannzda tekrarlamak istiyorum. Msaid bir vaktinizde beni dinlemek ltfunda bulunursanz
pek memnun olacam. Yanl okuyup gnahkr olmaktan korkuyorum, dedi. Memnuniyetle kabul
ettim.
Muhterem bir kadnd. ki ay kadar dairesinde megul oldum. tl barts ile
rahlenin nnde emsalsiz bir tevazu ile Kur'n- Kerm okuyuu gzmn nnden gitmez.
Sultan Read ikide birde dermi ki:
- te ben bir muallime getirdim. Allah benden sormasn. Kim isterse istifade edebilir,
Hazinedar Usta bunu sk sk tekrarlard. Ve torunu yerinde olduum halde benden ders
almaktan ekinmedi.
388
Talebe Sultanlar Fazlalayor
1331(1915) senesi eyllnn beinci cumartesi gn Yldz'dan Beikta'a indik.
Dolmabahe Saraynda benim iin bir baka lem balayacakt. Sultan Read'n
mahdumlarndan merhum Necmeddn Efendi'nin dairesinde benim iin bir baka oda hazrland,
yerletim. Yan pencereleri denize nazr bu oda gayet zevkli denmiti. Ama, ben Beikta
Saraynn btn ihtiamna ramen nedense Yldz Sarayn daha ok sevmitim. ki gnlk bir
istirahat ve yerleme faslasndan sonra vazifeye tekrar baladk.
Aradan be gn gemi idi. Perembe gn ehzade'nin ikinci hanm Perzad Hanm
tarafndan davet edildim. Ziyaretlerine gittiim zaman bana unlar syledi:
- Kerimelerim Hayriye ve Lutfiye Sultanlar iin efendimiz Sultan Read'dan da
msaade aldm. rade-i ahaneleri mucibince evvel Kur'n- Aziman hatmedecekler, sonra
dier derslerine balarsnz. imdilik ne lzm ise bana bildiriniz.
'
icab eden eyleri yazarak kendisine verdim. O tarihten itibaren drt sultanla bir
ehzadeye ders verecektim.
Saraya intisap ettiim gnden beri haftada bir dar kma msaadesi almtm.
Perembe gnleri ikindiden sonra bir hafta Yldz'daki byk enitemin evine; ikinci hafta
Nuruosmaniye civarnda oturan byk ablama; -nc haftada da eyhlislm kaps
taraflarnda oturan kk hemiremin evine giderdim. imdi bu, on be gnde bir msaadesi
bana ar gelmesi icab ederken hi de yle olmad. Hatt ayda bir defa ktm bile oldu. Ne
saklayaym her hafta karken ehrin muhtelif semtlerindeki akrabalarma saray arabas ile
gidip gelmek pek houma giderdi. Fakat saray hayatna altktan sonra artk bu klara geni
faslalar vermee balamtm. Durriye ve Rukiye sultanlarla bazan cuma gnleri gezmee
kardk, ite o zaman ablalarma da urardk.
SULTAN READ'IN HUZURUNA KABULM
.: Saraya geldiimden beri bir hayli zaman getii halde henz padiahn huzuruna
km deildim. Birgn hazinedar usta tarafndan ustufa boha iinde herbiri baka renkte
olmak zere 5 kat Hereke kuma geldi. Kalfa bunlardan n saraya getiren kadn terzisine
lm aldrarak sipari etti.
HAREM HTIRALARI
389
Uzun etekli, pahal, dantel ve tllerle ssl olmas iin de tenbihatta bulundu. Terzi
kadn entariyi bir hafta iinde dikip bana getirdi. Tam o gnlerde kalfa odama gelerek: "Yarn
huzur- ahaneye kabul olacam" tebir etti. O dakikadaki halimi tarif edemem. Nasl
hazrlanp kacam? ime bir korku girdi. O gn kalfa ile birlikte karlkl olarak padiahn
huzurunda nasl hareket edileceini prova ettik. Taltifkrane szlere kar nasl mukabele
edilmesi lzm geldiini filn da renmitim. Ertesi gn yanmdaki kzn yardm ile giyindim.
Terzi elbisenin rengine uygun bir hotoz hazrlamt. Hotoz, baa giyilen bir nevi balkdr ki,
n taraf biraz yksek alt taraf alaktr ve elbisenin rengine uyacak biimde ince ipekli
kumatan yaplr. steyenler hotozun zerine mcevherat da takabilirlerdi. Kalfam bana bu
yeni elbiseden birinin padiahn huzuruna karken, ikincisinin bayramda yine padiahn
tebrikatnda bulunurken, ncsnn de Kadn Efendilerin ziyaretlerinde bulunurken
giyilebileceini sylemiti. Bunlarn d kuyruklu, uzun entarilerdi. Bunlarn dnda, ne
zaman istersem ksa etekli elbiseler giyebilecektim. .
Huzura Kabul ve Dolmabahe Saray
Hotozu bama giydim. Bir aralk gzm aynaya iliti. Kendimi deta tanyamaz hale
gelmitim. Kyafet insan ne kadar deitiryor. Kalfamla birlikte Sarayn uzun ve ahane
koridorlarndan geerek hnkr dairesine vardk.
Dolmabahe saray ok byktr. Geni sofalar, odalar, yksek tavanlar ve her
surette ssl duvarlar ile belki de mevcut saraylarn hepsine faik bir durumdadr. Deniz
kenarnda oyma, fildii gibi ilenmi sahil saray- hmayun, ampir stil devrinin en gzel mimari
rneklerinden biridir.
htiam ile Osmanl Padiahlarnn ikmetine pek yaraacak bir saltanatda ina
edilmitir.
Padiahn bir ok maiyeti vard. Mbeyn-i Hmayun dediimiz yerde birok mukarrabn
oturuyordu. Ailesine mensup Sultanlar, ehzadeler hep burada idi.
Oullarnn en by ehzade Ziyaeddin Efendi, maiyeti ile beraber burada ikmet
ederlerdi. Birinci, ikinci ve nc haremleri ve maiyetleri mer Hilmi Efendi ve maiyetleri,
hazinedar usta ve maiyeti ve dier byk ustalar ve maiyetleri sarayn muhtelif dairelerine
yerlemilerdi. imdi vapurla sarayn nnden geerken orada oturduum odann denize nazr
penceresini grnce btn eski gnlerimi hatrlarm.
390
Sz biraz uzattk, padiahn huzuruna nasl kabul olunduumuzu anlatrken, sarayn
ihtiamna daldk.
Kalfa ile birlikte Hnkr dairesine vasl olduumuz zaman, nbeti hazinedarlar bizi
karladlar. Padiahn bulunduu odann nnde nc hazinedar grdk. Kendisi ok nfuzlu,
sz geen bir hanmd. Bizi gler yzle karlamasndan anladm ki, bu kabul merasiminden
haberdard. Kalfam yal olmasna kar daima benden geri kalr ve bana yol verirdi. Ka kere
bunu yapmamasn rica etmitim. Fakat kendilerine ders reten bir insann ilmine hrmeten
byle yaptn sylerdi. Bu defa yine Padiahn huzuruna karken bizim kalfa hanm arkada
kalyordu. Kolundan tutarak ve rica ederek kendisini ne geirdim. nc hazinedar kapy
at. Evvel kalfa, sonra ben kapdan ieri girdiimiz zaman Padiah Sultan Read' ayakta
denizi seyrederken bulduk. Dnd. Fakat yzne bakamyordum. Efsanev ihtiamlariyle
hayalinizde byye byye artk pek ok byyen bir zatn karsna knca insann her taraf
titremeye balyor. Helecandan lecek gibi idim.
nc hazinedar kalfa:
Efendimiz, Muallime Hanm ve Piyaler cariyeniz, derdemez Sultan Read yle bize
doru biraz daha yaklat. Kalfam derhal yere diz kt, tamam ben de aynen ona imtisal
edecekken birden padiahn sesi iitildi:
Yoook... etme sen ulema evldsn. Ben de derviim, diye iltifatla efkat gsterdiler.
Padiah ilveten bana: ;
Sultanlara hatim mnasebetiyle rettiiniz bayrak manzumesi pek houma gitti.
Gnlerce onu unutamadm. Herkesin bayramza hrmet etmesini ve sevmesini isterim. Ben de
severim. nallah bundan sonra talebeleriniz feyzinizden istifade ederler.
Ben de:
nallah efendimiz, saye-i ahanede pek cz' olan bildiklerimi retmee
alacam. Cenab- Hak mr-i ahanelerini mzdat buyursun, efendimiz...
Diyerek o zamanki lisan ve eda ile bir de dua ettim.Tekrar yerden bir temenna yaparak
biraz daha geriledim. Padiah bu defa yanmdaki Piyaler Kalfann hatrn sordu. O, derhal
teekkrlerini arzetti ve ikimize birden:
stirahat ediniz, dedikten sonra derhal huzurdan ktk.
Bu hadise sarayda dilden dile dolayordu ve itibarm artk bir kat daha artmt.
Sonradan rendim ki padiah malmat ne derecede olursa olsun
HAREM HTIRALARI
391
hocalar ilmine hrmeten ayakta kabul edermi, bilhassa din derslerine ok
ehemmmiyet verdiini ve kendisinin Kur'n- Kermi gayet gzel okuduunu enitemden
renmitim. Daha sonralar gerek byklere gerekse kklere yaptm gece ziyaretlerinde
saray adet ve ananelerini, huzur- padiahide nasl hareket edilecei hakkndaki talimat daha
iyice ve esasl olarak bellemitim. Gerek Kadn Efendilerden, gerekse hazinedar usta ve
ehzade haremlerinden bu hususta ok istifade ettiimi itiraf ederim. Bilhassa drdnc
Kadn Efendiye pek ok eyler borlu olduumu da ilve etmeliyim.
Sultan Read'n Hususiyetleri
Sultan Read, sabah namazlarndan bir saat evvel kalkar, abdest alr, evvela Kur'n-
Kerm'i, sonra da Delil-l Hayrat' okurdu. Sabah namazn kldktan sonra stl aydan
ibaret olan kahvaltsn emreder ve yine abdest alr ve elbiselerini giyerdi. Sk sk abdest
almak adeti idi. ' :'' ''...
Sabahn erken saatlerini bu surette geirdikten sonra baktibeyi ve hazinedar ustay
ararak o gne mahsus emirlerini verir ve harem-i hmayundan karak, mabeyine geerdi.
Sultan Read yumuak tabiatl, mltefit ve mfikti. Kimseyi bilerek incitmi olduunu
duymadm. Hakl olarak birine hiddetlendii vakit derhal abdest alr, Kur'n- Kerm okumaya
balard. fkesi gemezse bir de namaz klard.
Abdest alrken havlusunu tutan hazinedar "Allah" demi. Padiah hemen:
- u havlu elinizde iken ism-i celli anmaynz, diye tenbih eyledim, yine unutuyorsunuz.
Teessf ederim, diyerek ta'zir etmi. ayan- dikkat itiyatlarndan biri de u idi: Hergn
sabahleyin abdest alr, besmele ile kasasn a-ar, evvel mmet-i Muhammed'in hakk, diye
sadaka ayrr, sonra Yldz ve Beikta Saraylarnn idaresi iin lzm geldii miktarda para
karrd! Amma her Allah'n sabah tekrarlanan bir adet hkmnde idi bu.
Fukaraya datt paralar, kat para olarak deil gm para olarak verirdi.
.- . - / ' : . , >. -v. ': . ,-: : : ' :
Gerek cuma selmlklarnda ve namazda, gerekse sair gezintilerinde daima gler yzl
olarak grlrd.
Padiahn mizac hakknda, kendisine senelerce kahretmi trl hakszlklarda bulunmu
biraderi Sultan Hamid'e ait bir vak'asn nakletmek kfi gelecektir, kanaatindeyim:
392
"1329 senesindeki Rumeli Seyahatnda Selnik'e gidince Sultan Hamid'in hatrn
sormak iin mabeyn Baktibi Halit Ziya Bey'le, ordu mfettii Hadi Paa'y gndermiti.
Kendilerine: .
Biraderime benden bahsederken "Zat- ahane" tbirini kullanmaynz, sadece
"biraderiniz" deyiniz ve ellerinden ptm sylemeyi unutmaynz" demi, sk sk
tenbihatta bulunmu ve ilve etmi:
- "Selnik'e geliimin sebebi memleketin selmeti iindir, sakn gcenmesinler."
Sultan Read, muhafazakrd ve alyiten holanmazd. Mesela harb zamannda teden
beri det olan saray elencelerini, sazlarn men'etmiti. Bundan baka saray detlerinin ihmal
edilmesini de istemezdi. Mesel, di kiras (yemekten sonra verilen bahi), iftar davetleri,
nevruziye gibi eski zamanlardan kalan detleri kaldrtmaz ve an'anenin hibir zaman
bozulmama-sna dikkat edilmesini isterdi.
Burada u "nevruziye" tbirini biraz izah etmek gerekiyor. Nevruziye, -ran takvimine
uyarak yeni sene balangcnda sarayn ba hekimi tarafndan yaplarak kymetli kselere
konup renkli tllerle balanan bir nev'i macundur. Byle kseler iindeki bu nevruziye macunu
padiaha, veliahda, ehzadegn ile Kadn Efendilere ve mabeyin efradna krmz kurdellarla
bal olarak gnderilirdi. Sonralar bu det kaldrlmtr. Hl bu kselerden kibar
konaklarnn caml vitrinlerini ssleyenlere rastlanr. Bunlar, Msr saraylarnn muhteem
salonlarndaki murassa vitrinlerinde de yer alm bulunuyor.
Sultan Read, son derece alak gnll ve mahviyetkrd. Yaknlarnn naklettiklerine
gre sk sk unlar sylermi:
- Ben bu mevkiye lyk deilim, amma Cenab- Hak ksmet eylemi. Yam ilerledi,
vatana hizmeti istediim ekilde yapamyorum. Bundan dolay da pek mtessirim.
Byle olduu halde tahttan indirilmesinden pek korkarm. Daima namazdan sonra u
duay tekrarlarm:
- Ya Rabbi bana hal' felketini gsterme!
Onun azndan pek nadir olarak "Saray" kelimesi kard. Hep ev, evimiz tbirini
kullanrd. Huzurunda yer olarak kullanlrd. Huzurunda yerlere kadar eilmeler istemezdi.
Yerli mallarna karda fevkalde titizlik gsterir, sarayn odalarn Hereke kumalar
ile detirdi. ikinci Merutiyette Avusturyallara kar boy-
HAREM HTIRALARI
393
kot onun zamannda iln edilmi ve fes Avusturya mal olduu iin herkes yerli kalpaklar
giymeye balamt.
Drdnc Hazinedar Drefan tebdil-i hava iin ehre kt zaman Hereke
kumandan yaptrd bir elbise ile huzura km ve padiahn iltifatn kazanmt:
- Drefan aferin sana, beni ok memnun ettin, paramzn dahilde kalmas iin btn
milletin yerli mal kullanlmasn severim. Zira ecnebiler, bize sattklar mallarn paralar ile
top, tfenk alrlar ve bunlar bize kar kullanrlar. Memleketini seven her insann senin gibi
byle yerli mal kullanmas gerekir, demitir. .
imdi nakledeceim hdise de yine padiahn nekadar hayrhah bir insan olduunu
gstermee kfi gelecek sanrm:
Sarayllardan biri evlenmek maksad ile ehre kmak isterse ve hizmet ettii sultan
veya ehzadeye hitaben birer mektup yazar ve "ra buyurulmalarna msaadeleri" tbirini
kullanrd. Padiaha yazlan bu arzalara "ra kad" denirdi. Sultan Read, sarayllar
tarafndan gsterilen bu gibi arzularn hibirin redd etmemi, hepsini hsn-i kabul ve is'af
etmiti. Hatt o Hanm'n lnceye kadar iae masrafn kendisi verir ve gittii yere yk
olmasn diye lzm gelen yardmda da bulunurdu.
Bana altmalt senedir bu millet bakyor, bu rallar da aile tekil edip, millete evld
yetitirecekler, der ve bol ihsanlarda bulunurdu.
Sultan Read air ve dindar idi. Bir vakit namazn brakt grlmemitir. "Halife-i
ruy-i zemin" sfatn tayan bir insana yakacak ekilde dinine ball vard. Maiyetinde
alanlarn hepsinin namaz klmalarn emrederdi. Klmadn iittiklerine mnasip kimseler
delaletiyle nasihatda bulunurdu. Hizmetini grmee alt kimseleri deitirmekten
holanmazd ve bunlarn da hepsinin dindar insanlar olmasna dikkat ederdi. Zaten maiyetinde
alanlarn iinde namaz klmayan tek kii yoktu.
Sarayda kendinden evvel gelen padiahlarn zamanndan kalma eski ihtiyar kalfalara pek
riayet ederdi. Hatt bunlar nevbetle huzuruna ararak hatrlarn sorar, neye ihtiyalar
olduunu renmek isterdi.
kinci olu Necmeddin Efendi'nin vefatnda ta'ziye edenlere keml-i sabr ve sknetle
: "Necmeddin gibi millet de benim evldmdr. Allah (C.C.) millete zeval vermesin" buyurmu.
394
Sarayda odun sarfiyatnda bile iktisat yaplmasn ve millet hukukunun gzetilmesini
daima ihtar ederlermi.
I
Sarayda Ramazan ayna mahsus bir ok detler vard. Bunlar arasnda Ramazan'n
birinden onuna kadar devam eden va'zlar olduka geni mikyasta yer alr. Buna "Huzur
Dersleri" derlerdi. Bu dersleri padiah, ehzadeler, hatt arzu eden vkel ve mabeyin erkn
ile kafes arkasnda Harem-i Hmyndaki kadnlarda dinlerdi.
Bir gn Ba mam olan eniteme : ' . :.
- ok kr Elhamdlillah, Cenab- Hakka bir rekt bile namaz borcum yoktur, demi.
Kendisi ayn zamanda Mevlev tarikatna slikti.
Hangi yata olursa olsun, din dersi almak isteyenlere mani' olmamal, zira "beikten
mezara kadar ilim renilmesi" hakknda hadis-i erif vardr, diye tekrarlarm.
Padiahn dine kar bu ball, alka ve titizlii hi phe yok ki btn saray halk
zerinde te'sir brakmaktan uzak kalamazd. Onun iin btn sarayllarda dine kar ok
salam bir ballk mahade ettim.
O kadar ki, Sultan Read'n byk olu Ziyaeddin Efendi'nin haremlerinden Meleksiran
Hanm Efendi'nin byk validesi Kur'n- Kerm'i az bilirler-mi. Bilgisini tamamlamak
arzusunda olduunu bana sylediler. Bit-tabi byk bir memnuniyetle hizmetine mde
olduumu bildirdim. Geri bu kadar meguliyetimin arasnda yal bir hanmla uramak pek
kolay olazd ama red de edemezdim tabi.
Bu muhterem Hanm Efendi'nin rahle nnde keml-i tevazu ile diz kerek Kur'n-
Kerm okumas gzlerimin nndedir. Bu hdise gen sarayllar zerine deta bir tevik
mahiyetinde idi. Bundan sonra mracaatlar fazlalat. Btn bu yorgunluklarma ramen hi
ikayetim yoktu. Zira bu vazifeyi seve seve ifa etmekte idim.
Bu ihtiyar hanm Kur'n- Kermi hatim edinceye kadar iki defa gzlklerinin camn
deitirmi ve bytmt. Vakay padiaha nakletmiler, pek mtehasss olmu.
-.-.
- Bu byk Hanm'n hatim cemiyetini bizzat yaptracam. Mutantan bir hatim
cemiyeti isterim. Muallime hanma da bylece bunu selmlarmla birlikte syleyiniz, demi.
Hazinedar ustaya lzm gelen emirleri vermi. Hanm'n hatmi ikmal etmesine iki cz
kalmt ki Sultan Read vefat etti ve zavall Byk Hanm bu ereften mahrum kald.
.,... : .-.':
HAREM HTIRALARI
395
; SULTAN READ'A BBREK AMELYATI
; Sultan Read senelerden beri rahatszd. Sk sk bbrek sanclar ekerdi. Doktorlarn
bu husustaki fikirleri muhtelifti. Bir vakit Prostad tedavisi yapld. Nihayet Orhan Bey
mesanede ta olduu tehisinde bulununca vkelnn karar ile Orhan Bey'in hocas Prof.
zrael Almanyadan getirildi. Prof. bir mddet Hnkr tedavi etti. O aralk sanclar artmt.
Ameliyata karar verildi. Bu esnada ben de sarayda idim. Bu ameliyatn saat kadar devam
ettini hatrlarm. Zaten bu ameliyat lf ortaya kar kmaz btn saray halkn -det
matem kaplamt. Herkeste bir tela ve korku hissolunuyordu.
Ameliyat gn saray, Kur'n- Kerm okuyanlar dua edenlerle doldu. Herkesin ne'esi
kam, benzi sararmt. Velhsl btn saray halk birleiyor, Allahtan ameliyatn
muvaffakiyetle neticelenmesini ve Padiahn afiyet kesbetmesini dileyen dua sedalar
ykseliyordu. Vkel, kknn byk sofrasnda helecan iindeydiler. Nihayet amelyat bitti,
iki byk ta karld havadisi ortaya yayld.
Aalar, Kadn Efendilerinden, ehzade haremlerinden ve dier dairelerden verilen
sadakalar fukaraya tevzi etmek iin deta koarcasna dar kyorlard. Artk sabahki
matem havas yoktu. Yzler glyor, herkes birbirini tebrik ediyordu. Drdnc Kadn Efendi,
ameliyat srasnda padiahn yle saykladn nakleder:
Yarabbi mmet-i Muhammedi alatma, bana da bu aclar ektirme.
Sultan Hamidin Vefat ve Sultan Readn Kendi Vefatna Hazrl
Sultan Hamid 10 ubat 1918 (1334) de vefat etmitir. Bu mnasebetle Kadn
Efendilere taziyeye gitmek icabediyordu. Hepsini teessr iinde buldum. Fakat baz hdiseler
her insan zerinde ayn tesiri yapmaz. Bazlarn normal bir kederin erevesi iinde grdm
halde bunlardan padiahn nc Kadn Efendisi Nazperver Hanm daha mteessir buldum. Bu
teessrdeki iddetin sebebini bilhare yine kendisinden iitmitim. Meer Sultan Read
hastal esnasnda kendisine yle demi: . ,;. ,
Korkma kadn; ben bu sefer lmem. Biraderimin vefatndan sonraki ilk hastalmdan
endie edebilirsin. Hakikaten Sultan Read Sultan Hamid'in vefatndan pek az sonra teslim-i
ruh etmiti.
396
KADIN EFENDLER, GELNLER, EHZADELER, HANIM SULTANLAR
Padiahn zevcelerine "Kadn Efendi" denirdi. Kendilerine mahsus direlerde ikmet
ederler. Eski Padiahlarn (II. Abdlhamid'in) drd Kadn Efendi, de ikbal rtbesinde
yedi haremi varm. Benim zamanmda Sultan Read'n sadece drt hanm vard.
Birincisi: Bakadn Kmures Kadn Efendi
kincisi: Mihriengiz KadnEfendi
ncs: Nazperver Kadn Efendi
Drdncs: Dilfirib Kadn Efendi Kadn Efendiler, bir sttekinin vefatnda
mteselsil terfi ederlerdi.
Daire-i Hmayundan padiah dairesine gitmek icap ettii vakit, Hazinedar Kalfalardan
biri elinde fener ile gelip davet eder. Sarayn iinde bu Kadn Efendiler yazn manto, kn
krk giyerlerdi. Zat- ahanenin dairesine girince bu manto veya krk karlr, beraberinde
gelen kalfaya teslim edilirdi.
Kadnlar, msaade kmadka huzurda oturamazlar. Konuurken daima resm hareket
ederler. Sultan Readn Kadn Efendileri son derece terbiyeli, dindar ve intizam perverdiler.
Ekserisi musikye aina idiler. Tarih mtalasndan holanrlard. Sultan Read'n ba kadn
mrnn sonuna kadar tarih okumakla megul olmutur. Ne zaman ziyaretine gittimse hep
Osmanl tarihinden bahs amtr.
Saray an'anelerinin iinde dikkate deer pek ok kaytlar vardr. Mesel anneler,
ehzade oullarndan "Efendi Hazretleri" diye bahs ederler. ehzade anneleri kendisini
ziyarete gelen ocuklarn daima ayakta kabul ederler. Ve kendilerine "Arslanm" diye hitap
ederlerdi.
Sarayllar, hrmeten kadn efendilerin eteklerini pmek istedikleri zaman onlar da
nezaketen diye mukabelede bulunurlar, misafirler kadnefendilerin dairelerinden ayrlrken
uurlayan eden misafir kalfasna "hak-i paye yz sreriz" diye selm brakrlar, kalfa da
selmnz syleriz mnasna "olsun e-fendim" diye cevap verirler.
Kadn Efendiler ortaklaryla grmek istedikleri zaman eli olarak bir kalfa
gnderirler ve "msaade" lerini isterler. Ortaklarn laubali olduklar hi grlmemitir.
ehzadeler, hangi yata olursa olsunlar, Kadn Efendilerinin ellerini perler. Onlar da
kendilerini samimiyet ve efkatle kucaklar, kk ehzadelerin alnlarndan perler.
Kadn Efendilerin tablaclar, haremaalar, baltaclar, mteaddit cariyeleri vard.
Baltac tbiri hademelere verilmi bir isimdir. Cariyelerin reisleri-
.o
"<*'. /i-:'::' -...-'

-i"'. -''"" '*'', .'. ~''-\ '"'K:.:''-.'. '/v'V'";".'
HAREM HATIRALARI
397
ne byk kalfa derler ki, bunlar daire kalfalardr. Kadn Efendileri ziyaret etmek
isteyenler daire kalfasna mracaat ederlerdi. Bu, bir nev'i saray terifat idi. Benim ile
grmek isteyenler -talebelerim hari- Piyaler kalfaya bavururlard. Ancak onun
tavassutuyla benimle grmek mmkn olabilirdi. Kadn Efendilerin huzurunda msaade
edilmedike sandalyeye oturmak aypt. Msaade edilinceye kadar ayakta zarur idi. Vaktiyle
ra edilmi, ehre km bey ve paa haremleri res gnlerde saraya gelirler, onlar
kendilerine gsterilen minderlerde otururlard. Bu minderler de aa yukar bir iskemle
yksekliinde vard. Ekseriya kadifeden veya atlasdan yaplrlard. Daha sonralar keten rtl
minderler de yaplmaya balamt. Kadn Efendiler, saray detlerini muhafaza edenleri
severlerdi. Kadn Efendilerin sokaa kmalar ok klfetli olurdu. Maiyetlerine byk kalfay
aldklar gibi dierlerini de mnavebe ile gtrrlerdi. Arabacnn yannda muhakkak harem
aas yer alrd. Bunlar arabac ile asla konumazlard. Harem aalar kendilerinin emirlerini
harfiyyen yapmaya mecburdurlar. Hanmlar ekseriyetle Glhane Park, Hrriyet-i Ebediye
Tepesi, Kthane, Balmumcu iftlii ve civarna, bazen de Eyp Sultan'a giderler ve ara sra
da Fatih ve Sultan Ahmet Trbelerini ziyaret ederlerdi. Trbelere girildii zaman oradaki
hizmetlilere dolgun saylabilecek bahi brakrlard.
Rtbe sras ile Kadn efendilerinin arabalar katiyyen birbirini geemezdi. Sarayda
byklere kar gsterdikleri hrmet numne-i imtisal olabilecek kadar nazikne ve
hrmetkrane idi. ' ..
Onun iin btn sarayllar bil-istisna pek terbiyeli insanlard.
Kadn Efendilerin hepsinin mteaddit fakirleri vard. Onlar bu fakirlere bakmakla
kendilerine mkellef addederlerdi. Hatt gelin olacak kzlara elbiseler yaptrrlar ve
arkalarna bir veya iki defa giydikleri elbiseleri verirlerdi ki, bu elbiselerin ihtiamn
anlatmakla bitiremem. Bunlardan baka zarflar iinde paralar da ihsan etmek detleri idi.
: -
Kadn Efendilerin mteaddit cariyeleri vard. ki ekip olarak alrlar ve perembeden
perembeye nbet deitirirlerdi. kisi kilerci, ikisi a nbetisi, ikisi de husus hizmetle
muvazzaftlar.
Vazifelerinden en kk bir tembellik gstermezlerdi.
A nbetisi tablay yemek salonuna en yakn mevkiye kadar getirir, bunlardan biri
yemek getirir, bunlardan biri yemek verir, teki de atal, kak ve tabak deitirirdi. Misafir
olduu zaman bunlarn adedi fazlalar. Gayet byk bir intizam dairesinde hareket ederler.
Sofray kilerci hazrlar. Bulaklar kilerci muavini ykard. Bunlara acemi tbir olunurdu.
Sarayda bulaklara "Kap-Kacak" denirdi. Kadn Efendiler yemek yerken mutlaka yukar
nbeti-
398
lerden biri sofrada bulunurdu. ehzadelerin ve ehzade haremlerinin de sofra detleri
aynen byle idi. Nbet teslimleri byk bir intizam iinde yaplrd. Temiz ykanm sofra
takmlar noksansz olarak, kendilerinden sonra nbeti olacaklara teslim olunurdu. ...;:
Pek eskiden "elebi" denildii halde, Osmanl hanedannn erkek ocuklarna sonralar
"ehzade" denilmee balanmtr. ehzade, ah-zade, ah, Padiah oullar mnasna gelir.
Efendi Hazretleri tbiri de kullanlrd. Yeni doan ocuklara dardan st nine (taya)
getirilirdi. Sarayda tayalarn byk nfuzlar vard. ehzadenin hizmetindeki cariyeler,
dadlarn nezaretinde bulunurlard. Bu dadlar ekseriya malmatl ve terbiyeli insanlardan
seilirdi.
ehzadeler taya ve dadlarn pek sayarlar ve asla szlerinden dar kmazlard.
ehzadeleri bunlardan baka kimse kucana alamaz ve pe-mezdi. Yrmee balad zaman
daim surette pelerinde bir kalfa dolard. ehzadeler biraz daha byynce selmlkta
husus hocalardan ders a-lrlard. Bir de mrebbileri vardr ki "Lala" denirdi. Bunlar
ekseriyetle yal ve mutlaka terbiyeli ve malmatl kimselerden intihap olunurdu.
SULTAN EFENDLER
"Sultan" diye padiah veya ehzade kzlarna denirdi. Bunlara ya Sultan Efendi
Hazretleri, Sultan Efendi, Arslancm, Efendiciim eklinde hitap edilirdi. Gyaplarnda ise,
isimleri ilve olunurak; Mesel: Zekiyye Sultan, Drriye Sultan denirdi. Sultan Efendilere
valideleri nezaret ederlerdi. Bunlarn da ehzadeler gibi taya (st anne), dad, mteaddit
cariyeleri, aalar, husus yemek tablalar, tablakrlar vard. Oturduklar daireye validelerinin
ismi verilirdi. Mesel Perizd Hanm dairesi gibi... Annelerine Valide, bykannelerine (Kadn
Efendilere) Cici Anne; anne annelerine de byk anne derlerdi. Resm ve mbarek gnlerden
baka, haftada bir defa cici annelerini ziyaret e-derler ve ellerini perlerdi. Onlar da (Kadn
Efendiler) torunlarn hem kucaklar ve hem de alnlarndan perlerdi. Sultanlara daha
kkken fukaray sevmeyi retirlerdi.
Valideleri ve dadlar da onlara ekseriyetle din ve ahlak hikyeler sylerlerdi.
Bydkleri zaman cizlere kar lkayd kalmazlar, kendilerinden byk olanlara her hangi
seviyede olursa olsun yalarna hrmet ederlerdi. Musikye isdidatlar fazla idi. Henz ders
almadan ud, keman alarlar, elenceyi severler, geceleri de dairelerinde el ileri ve musik ile
vakit geirirlerdi.
HAREM HTIRALARI
399
Velhsl hibireyde ifrata gitmezler, sokaa ndir karlar, akam ezanndan evvel de
saraya avdet ederlerdi. Esasen padiahn iradesi byle idi.
EHZADE HAREMLER
ehzade haremlerine sarayda "hanm" tbir ederlerdi. Bunlar kkken saraya alnrlar,
husus terbiye ve tahsil grrlerdi. ehzadeye hanm olmak iin alnd ise gzel olmas art idi.
lerinde lisan renenler de vard. Bu arada musikye de nem verirlerdi. Nitekim ekserisi ud
ve keman alarlard. Merhume Behiye Sultan'n validesi iyi hattat derecesinde gzel yaz
yazard. Bir gn bir yazs her naslsa padiahn nazar- dikkatini celp etmi, o devrin
hattatlarndan birine gsterilmi, hattat da son derece beenmiti. Sultan Read'a esvap
ba Sabit Bey vastas ile bu hanm bir mddet ders alsa, zamann hattatlarnn derecesine
kaca arz edilmi ise de, saray an'nesi buna mani'olmu ve yalnz hnkrn takdiri ile
kalmt.
Bu hanmlar zevleri bulunan ehzadeye "Efendi Hazretleri" diye hitap e-derlerdi. Her
ne kadar saray dahilinde hanm denilirse de harite Hanm E-fendi Hazretleri diye hitap
edilirdi. Byk ehzadelerin hanmlar bir ka tane olursa, birincisi "ba hanm" diye, dierleri
ise isimleri ile arlrd.
HANIM SULTAN VE BEYZADE
Validesi sultan olup ta baba hanedanna mensup olmayanlarn ocuklarna kz ise Hanm
Sultan; erkek ise Bey-zade denirdi. Gerek beyzadeler ve gerekse hanm sultanlar Osmanl
hanedanndan saylrlard. Bunlarn evltlarna hanm efendi ve beyefendi diye hitap olunurdu.
SARAYDA SENEBAI TEBR
Zilhiccenin 28 inci gn Kalfa odama geldi. Bizzat aynal dolabm aarak biri resm
(uzun etekli) dieri gayr-i resm iki entari seti. Ve beraberinde getirdii kza tlemesi iin
teslim ettikten sonra, bana hitaben:
--Efendim iki gn sonra Muharremin ilk gndr. Malmunuz sene ba tebrii iin zat-
ahaneye gitmekliimiz lzmdr. Sultan Efendilerle mi gideceksiniz, yoksa benimle mi?
--Nasl mnasip grrseniz, dedim.
"' '
400
O halde Sultan Efendilerin validelerine sorunuz. Ona gre hareket e-delim, dedi.
Terbiye ve saray detlerine vkf olan bu deerli kadnn her yapt ve dnd
eyin daima iyi netice verdiini bildiimden, ayn gn leden sonra nsiyar Hanm Efendiye
sordum. Bana:
- Beraber gideceiz. Bu hususta sizin iin evketmeap Efendimizden msaade aldm,
demesin mi? O dakikadaki sevincimi tariften cizim. Zira ok yksek ahlka malik olan bu
padiah ziyaret, benim iin karlmayacak bir frsatt, iki gn sonra nsiyar Hanm Efendi,
Drriye ve Rukiyye Sultanlarla beraber huzur-u ahaneye kabul olunduk. Hepimize, krmz
atlas keseler iinde Sultan Efendilere onar, bana da be altn Muharrem paras verirken
"arslancm berekettir!" diyordu. Padiahtan sonra sra ile kadn efendileri tebrike gittik.
Ertesi gn ya'ni muharremin ikinci gn, Hazinedar Ustaya ve khya kadna ve dier makam
sahibesi ustalara da Kalfa ile beraber gittik. Sarayda bulunduum esnada yanmda para
saklamazdm. Piyaler kalfaya gtrrdm. O gn sar altnlar sayd. 40 altn verilmiti.
Velhsl Harem-i hmayunda Sene ba tebrii pek parlak geerdi.
HAZNEDAR USTALAR VE HAZNEDAR KALFALAR
Biraz da sarayda bulunan sarayllardan (Kalfalardan) ve derecelerinden bahsetmek
istiyorum. Bunlar belki eksik olabilir. Lkin grdm kadar yazacam evvelce arz etmitim.
Evvel unu beyan edeyim ki: Saray kadnlar muhtelif rklara mensupturlar. Bunlarn
cinslerini tarihlerimiz yazar. Benim anladm bir ey varsa o da saraya kkken geldikleri iin
kapal bir muhit iinde yaarlar. Namuskr ve samimdirler. Grdklerimin hepsi erkez idi.
Ekserisi kylerden getirilirdi. Bilhassa mensup olduklar Padiah, ehzade veya Sultana
candan bal o-lurlard. Sarayda bulunan cariyeler muhtelif ksma (rtbeye) ayrlrlard:
Hnkr Kalfalar,
Hazinedar Usta,
Khya Kadn, briktar Usta,. Kilerci Usta,
eniyar Usta,
amarc Usta, . ., .
Kahveci Usta,
! --S'
'V-
'. .'
m.
fi- .*,- .
m.
HAREM HTIRALARI
401
Kutucu Usta. -''
Bunlarn ayr ayr maiyetleri vardr. Bu sebepten muhtasar olarak bahsetmeyi faydal
buldum. Bu hazinedarlarn yegne arzular efendilerini memnun etmekten ibarettir. Eskiden
hazinedar almet olarak balarna drt rg sa takarlarm. Benim zamanmda (Sultan Read
devrinde) hotoz tbir edilen ve elbiselerine uygun rengrenk balklar giyerlerdi.
KHYA KADIN VE DER USTALARIN VAZFELER
Khya Kadn: Rtbe itibariyle kadn efendilerden sonra gelir.
amarc Usta: Sarayn amar ve yatak takmlarna bakar.
enigir Usta: Sofra takmlarna bakar, buna eniyar usta dahi denir.
Eski devirlerde sultan veya ehzade yemek yerken, evvel gdann zehirli olup
olmadn anlamak iin yemeklerden usta bir miktar yer, ondan sonra efendisine takdim
olunurmu.
briktar Usta: Leen ve ibrik takmlarna (evvelce ehir suyu olmad i-in) altndan,
gmden, bakrdan ibaret olan bu leen, ibrikler sarayda fazla olarak bulunduundan bu gibi
eyalar iin husus adamlar vard. Ve onlarn mirlerine ibriktar Usta denirdi.
Kahveci Usta: Kahve takmlarna nezaret eder. .
Padiah, sultan veya ehzade saraylarnda, saray- hmayunda mcevherli zarif
fincanlar, altundan gmten velhsl ok yekn tutan bu kymettar eyalarn muhafazas iin
de kahveci ustasnn riyasetinde mteaddit cariyeler vardr. Onlar unlardr:
Kutucu Usta: Hamam ve ba takm ve buna dair eyalara nezaret e-der. ' .
:
Kilerci Usta, kiler ilerine ve meyva takmlarna nezaret eder. Bu ustalar: Khya Kadn
ba ve ikinci ktibeler padiahn huzuruna karken ve resm gnlerde kadife veya ipekli
kumatan kenarlar srma ile ilenmi ceket giyerler. Buna saray tbirince "Salta" denir. Bu
ustalar kdemlerine hrmeten huzur- ahaneye kabul olunurlar. Onlar da bu iltifat ahaneden
mftehirdir-ler.
Vazifelerinden bahs ettiim bu ihtiyar ustalarn, ilerle alkalar kalmam, yalnz
rtbeleri kalmtr. Sultan Read bu mbarek ihtiyarlar ok ho tutard. Bunlarn maiyetleri
ve husus harem aalar vard. Gen kzlara terbiye ve saray detlerini retirler. cabnda
sultan veya eh-zadene hizmet eden de bulunur. Hatt ilerinde talihi yaver gidenler
ehzade haremliine
I
402
bile ykselirler. Bayram ve kandillerde validelerinin emriyle talebelerim Drriye ve
Rukiyye Sultanlar bu ustalar tebrike gittikleri vakit ben de beraber bulunduum iin daima
hayrdualarn alrdk.
HNKR KALFALARI
Padiahn husus hizmetlerini gren kadnlara Hazinedar derlerdi. Sultan Readn 17
hazinedar vard. Bunlar, drder kii olarak gece ve gndz nbete girerlerdi. Balar ya'ni
reiseleri Hazinedar Usta rtbesine haizdi. Padiahn yanna ancak bu Hazinedar Usta oturur,
ekseriya ikinci ve nc Hazinedarlar Huzur- ahanede hizmet ederlerdi. Dierleri arlnca
girerlerdi. Sultan Read'n son zamanlarda ikinci Hazinedar ayandil hastalandndan,
beinci Hazinedar sraya dahil olmutur. Bil-umum Hazinedarlar malmatl ve terbiyeli idiler.
Sade ve zarif giyinirlerdi. Byk Hazinedarlarn ayrca maiyetleri vard. Onlar Beikta
Saraynda (Dolmabahe) zemin kattaki odalarda ikmet ederlerdi.
Sultan Read'n 17 Hazinedar olduunu bildirmitim. Hatrmda kalan ba'zlarnn
isimleri unlard:
Hazinedar Usta : Nermidil kalfa.
kinci Hazinedar: ayandil kalfa
nc Hazinedar: Pirveste kalfa
Drdnc Hazinedar: Devrefan kalfa.
Beinci Hazinedar: Dildz kalfa. . .... .,.,.. ... :
Altnc Hazinedar: Nevfer kalfa - .
Yedinci Hazinedar: Res'andil kafa idi.
Dier ustalarla kalfalar padiaha aittir. Lkin umum hizmette bulunurlar. Herbirinin
derecesine gre maiyetleri vard. Sultan Read saraynda grdm Hazinedar Usta cidden
hrmete ayand. Maiyetinde bulunan kalfalara kar gsterdii efkat grlecek eydi.
Kendisinin nian, kymetli mcevherat, mteaddit cariyeleri vard. Msaade etmedii
takdirde yannda iskemleye oturulmazd. Esasen salonunda herkesin rtbesine gre harika
minderler vard. Oturmak lzumu hissedilince yanndaki kalfalardan biri derhal minder
getirirdi.
Resm gnlerde btn cariyelere kumanda eder, ya'ni bata bulunurdu. Hazinedar
ustann ayrca maa, dairesi, maiyeti ve Kurban Bayramnda kurban vard. Eski zamanlarda,
ilkbaharda nevruziyesi de gelirmi. Bilhassa bayramlarda ve resm gnlerde srma ilemeli bir
ceket (salta) giyerdi. Dier
HAREM HTIRALARI
403
hazinedarlar padiah dairesinde yaarlard. Bu hazinedarlar padiah sarayda bulunan
cariyelerden seerdi. Benim oturduum dairede ehzade Necmeddin Efendi'den kalan
Nigaristan namndaki sarayl, Padiahn emriyle hazinedarla terfi etmiti. Hatrmda
kaldna gre 16'nc hazinedar olmutu.
YEN GELEN SARAYLILAR
Saraya yeni giren kzlara acemi tbir ederler. Bunlarn ekserisi kyden geldii iin bir
mddet saray dab ve usullerini mirlerinden reninceye kadar efendilerinin karlarna
kmazlar. Bu erkez kzlar ince ruhlu, hassas ve zeki olurlar. Baz kylerden gelenler lyk
ile Trke bilmedikleri halde zeklar sayesinde derhal Trkeleri dzelir. Bilmum saray
detlerini pek abuk renirler. Ba'z eski sarayllar: "Sarayda terbiye olmayan hibir yerde
terbiye olamaz. Buras terbiye mektebidir." diye yeni gelen acemi kzlar kor-kuturlarm.
Saraya yeni gelen kzlara "Acemi" tbir edilirdi. Bunlara, saraya girer girmez Padiah
tarafndan bir ad konurdu. Bu isimlerin herkes tarafndan bellenmesi ve unutulmamas iin ilk
zamanlarda bu kda yazl olarak ine ile gsne ilitirilirdi.
Tabiatiyle Sultan Hamid devrinde de bu usl cri imi. Bir gn Sultan Hamid'in
huzuruna bir ka tane yeni cariye getirmiler, ilerinden birinin gzleri ok kkm, padiah
kendisine:
- Adn emiferah olsun, buyurmu. smi, "emiferah Kalfa" kalm. Senelerden sonra
bu hanm orta dereceli misafir kalfala kadar ykselmi. Kendisi musikiinas idi. Fevkalde ud
alard. Usule in idi. Ayn zamanda Hsn-i hat (gzel yaz) da bir hayli mahareti vard.
Yazd levhalarla sarayn bir ok odalarn sslemiti. Sultan Hamid zamannda sarayda
"kadnlar fasl heyeti" vard. emifirah Kalfa bu fasla da itirak edermi. Kendisinden ud
dersi aldm. Osmanl Tarihini de hemen hemen btn sarayllardan daha iyi bilirdi.
.
SARAYDA YAPILAN LLAR
Sarayda Harem-i Hmayunda baz husus illar yaplr. Bunlardan benim zamanmda
"Saray Krmz" dedikleri ilc yaparlard. Bu ilcn faidesi, terletici, ayn zamanda asab
arlar giderirmi. Son zamanlara kadar ehirde (harite) baz yksek aile hanmlar da bu
ilc yaparlard.
404
Hatt Sokullu Abdulkerm Paa'nn haremi Fatma Hanm Efendi merhume byk
fedakrlkla bu ilc kaynatr, arzu edenlere hediye ederdi.
HASTA OLAN SARAYLILAR HAKKINDA
Sarayda birisi hasta olursa, derhal haremdeki kap vurulur ve kap haricinde nbet
odasnda bekleyen harem aasna haber verilir. Aa ile beraber nbeti doktor hareme girer.
Eer hasta arsa hastahaneye, hafif ise ehirdeki kap yoldalarndan (Sarayllardan ) birinin
evine karlr. Saraydan lzumlu olan para ve eya gnderilir. Tamamen kesb-i afiyet edinceye
kadar orda kalr. Zannederim bu sebepten sri hastalk saraya girmemitir. ki sarayl
birbirleriyle konuurken hasta olan kap yoldalar iin "tmara kt" diye tedavi iin ehre
ktn bildirirler, bunlar bilhare saraya avdet ederler.
Acemi : Terbiye grmek ve i renmek iin byk kalfann maiyetine verilen kzlar,
derler.
SARAYA GR VE MSAFR KABUL
Evvel yamak ve ferace ve uzun etekli elbise giyilmesi arttr. Eer hatrl kimselerse
saraydan "Kupa" dedikleri kapal araba gnderilir. Giyilen elbiseler nden yere kadar arka
ksmda 75 santim veya bir metre uzun olarak giyilir. Bu ekil ekseriyetle bayramlara
mahsustur. Alelumum entarilerin n ve arka ksmlar yere kadar uzun olmaldr. Acemi kzlar
gelen misafirlerin yamak ve feracelerini alrlar, derhal tlerler ve bohalara (stfe)
koyarlar. Bittabi misafir avdet edecei zaman ayn kzlar yine boha getirirler ve onlar
giydirirler.
Sarayda dereceye ok nem verilir. Saraya yal olarak giren kalfalar kendilerinden
evvel girmi ve kdem kazanm olan genlerin nnde kendi mevkilerini alrlar. Bu resm
gnlere mahsustur. Baka zamanda yine terbiyelerini muhafaza eder, yallara hrmet
gsterilir.
Azat kad: Cariye ve klelere verilen ve hr olduklarn bildiren bir yazdr.
Eski zamanda azad edilmeksizin vefat eden cariye ve klelerin kefeninin altna ve
gsnn zerine "itiknme" denilen azad kd yazp koyarlar ve yle defn ederlermi. Bunu
drdnc hazinedar Dirahan Kalfadan duydum.
HAREM HTIRALARI
405
Baz Saray Tbirleri
Fem= Efendim .
Payzen= Aya plak gezen : .
Yataklk= Karyola
ehirli= Saray haricinde oturan
Hane= ekmece ' .
Skker= Ekmek kadayf .-
Destimal= Havlu-elbezi .
skre= Kse
Musandra= Tavan aras
Karm= Kardeim -
Kfam= Kk kalfam .. , .
Uzun yol= Apteshane
Daha evvel gelip yeni gelen kz terbiye eden kalfalara, acemi kzlar kk kalfam
mnasna gelen kfam derlerdi.
HIRKA- ERF ZYARET
Ramazan- erifin 15'inci gn Hrka-i erifi ziyaret etmek iin padiah alayla Topkap
Sarayna gider. Kadn Efendiler, Byk Sultanlar, ehzadeler, vkel, Mabeyin efrad ve
bazlarnn haremleri dahi bulunur. Bu alaya bil-mum kadnlar yamakl olarak giderler. Hrka-i
erif ziyaretinde bir tarafta gzel sesli hafzlar Kur'n- Kerm okurken, buhurdanlklar
etrafa gzel kokular saarlar. Bu dairede ykseke bir masa zerine konan boha iindeki
Hrka-i Saadetin yannda padiah ayakta durur. Herkes mevkiine gre Sultan Read'n
nnden birer birer geerler. Evvel Veliaht, eh-zadegn, ilmiye ve mlkiye ricali, mabeyin
erkn ve maiyet-i ahane, ziyarette bulunurlard. .
Ondan sonra Kadn Efendiler, Sultanlar, ehzade haremleri, Saraydaki byk rtbeli
usta ve kalfalar, davetli bulunan vkel haremleri, mabeyin efradndan bazlarnn haremleri,
ite bu yazdklarm sra ile padiahn nnden geerken Hnkr, etraf yazl tlbenti,
nndeki mbarek bohaya srerek herkese birer adet bizzat verir. Bu merasim saatlerce
srer. Hatt son Hrka-i erif ziyaretinde nur yzl padiah herkes yorgun bulmutu. Nitekim
bu mbarek meersem sonmu. Ayn Ramazan bayramnda vefat ettiler.
406
SARAYDA HUSUS MUSK GECELER (Tebdil-i Kyafet Ettiim Geceler)
Sarayda baz geceler ya byk bir sofada veyahut yine o dereceye yakn byk bir
odada musik fasl yaparlard. Bunlar muhtelif dairelerden gelen gen sarayllard. Hatt
ilerinde fevkalde musikye in olanlar bulunur. O meclise devam edenler kendilerini
tantmak istemezlerse, byk yatak araf ile vcudunu setreder, ya'ni kapatr. skarpinleri
ve ba ksmnda da yalnz bir gz meydandadr. Bu ekilde kimse kimseyi tanmaz. Musikinas
cariyelerden ve oyunculardan ba'zlar benim talebemdi. Terbiye ve sayglar olan bu hanmlar
mkl vaziyete sokmamak ve utandrmamak iin, ben de ayn kyafeti tercih ederdim.
Bu gibi toplantlar husus mahiyette kalr. Bir de mensub olduklar ehzade ve sultandan
izin alarak ayrca byk saz lemleri yaparlar. Bunda dahi tebdii-i kyafetle ehzade haremleri
bulunurdu. Evvel musikinaslar yerlerine otururlar. Misafirlerin ikametine mahsus odann
dier ksmnda kanepe ve koltuk dizilip, gelenlere kahve, limonata ikram olunur. Oyun ksm
balaynca harem aalar da oyunlara itirak ederler. Gece saat 12 ye kadar devam e-derdi.
SARAYDA KAHVE TAKDM
Sras gelmi iken biraz da sarayda kahve ikramndan bahsedeceim...
Resm gnlerde kahve aada yazdm ekilde takdim edilir. Reiselerine kahveci usta
tbir edilir. Srmal, incili ve ortas trtl ile ilenmi, etraf saakl, yuvarlak kahve rts
vardr. Bir taraftan biraz bkp iki sarayl avular iine dikkatlice sktrrlar. Dier byk
ksm n tarafa sarkacaktr. Tuttuklar gm veya altn tepsideki zarflardan birini alr,
fincan yerletirir. Yine kahveci kzlardan birinin tuttuu gm veya altn zincirlerle aslm
a-yakl leen eklindeki scak kvlcml klde hareretini muhafaza eden kapakl gmlerden
kahveyi fincana koyup bizzat kahveci usta takdim eder Bahsettiim zarf ve fincanlar ekseri
evlerin caml dolaplarnda veya bfelerde grlmektedir. Ayn kahve usln Msr'da Kral
saraynda, Valide Paann, Sultan Melikin, Prenses Nimet Muhtarn; Prenses mer Tosun
Paann, Prenses irgrn saraylarnda da grdm. Hsl zarif ve terbiyeli erkez kzlarnn iki
parmakla kahve takdim etmeleri, grenleri hayran brakrd.
m
W' -"':;
HAREM HATIRALARI
407
SARAYDA BULUNAN BYK KALFALARIN VAZFELER
Byk Kalfa: Padiah tarafndan her daireye tayin olunur, bir nev'i m-diredir. Dairenin
intizamndan, daha dorusu btn ilerinden mes'uldr. Sultan ve ehzadeler bu kadna
hrmet ederler. Ve kafam (Kalfam) diye hitap ederler. Bunlar hsn-i idareye ainadrlar.
Sarayda byk kalfadan sonra bir de kk kalfalk vardr ki, bunlar dierlerinin
yardmcsdrlar. Bu ikinci derecede olan kalfalar gelen acemi kzlar terbiye ederler. Onlar da
"kk kalfam" deye itaat ederler. Efendilerine hizmet eder gibi byk ve kk kalfalarnn
hizmetlerini yaparlar. Mmkn olduu kadar din dersleri ve biraz da okuyup yazmak
renirler. Evvelki yazlarmda bahsettiim gibi bu gen sarayllar, kk kalfalar getirip
bana takdim etmilerdi. Sarayda elbisesi buruuk, yrtk, plak ayak, hatt ksa orapla bile
gezmek, amatal aksrmak, smkrmek aypt. -.....-.
Koridorda ve byk sofalarda yallara tesadf ederlerse ya durup onun gemesini
beklerler veyahut mstavel ileri varsa "desturun" demeden, ya'ni msaade almadan
gemezler. Sultan Efendilere "Sultaefendi", kalfaya "kafam", kandile "psz", kseye
"skre", petemala "futa", hamamda kullanlacak ba tlbendine "Kurnatka",
kadnefendilere "kanefendi", kk kalfalarna "kfam", bir kimseye kzdklar zaman
mnasebetsiz mnasna "sytsz", ok samim tandklarna "A kz!" diye hitap ederler.
Ahbaplarna hediye gndermek isterlerse gnderecekleri eyleri byk amar
sepetlerine doldurup beyaz bir boha ile balarlar ve zerine yrek eklinde bir kt kesip,
gidecei yerin adresini yazarlar ve bu kda "isimlik" derlerdi.
Sarayda hrka giymek ayptr. lerine kaln fanila giyerler. Efendilerinin karsnda
hibir erkez cariyenin hrka giydiini grmedim. Saray dtna ok itina ederler, odalarnda
ne isterlerse giyebilirdi.
Byk kalfalarn da kendilerine mahsus tablalar vardr. Sofralarn acemi kzlar
hazrlarlar. Bu kalfalar isterlerse dier kalfalar ile beraber yerler, bu mecbur deildir.
Efendileri derecesinde olmasa bile yine sofalar muntazam-dr. Hizmet eden kzlar bunlara
birer hafta nbetle bakarlar, ikinci haftada bakalar nbeti devralrlar. Kalfalara dair
yazdklarmn bir ksmn Sultan Mecidin drdnc Kadn Glcemal Kadn Efendinin hemiresi
Bmisal hanmn evld ma'nevisi kendi arzusu ile ehzade Ziyaeddin Efendi dnyaya gelince
altun leen ve ibrikle hediye edilen (Ziyaeddin Efendinin dads) Pinahraz hanmdan rendim.
408
SARAYDA BAZI DET VE ELENCELER
Sarayn kendisine mahsus husus det ve an'aneleri vardr. Bunlardan bazlar hakikaten
hotu. Hatralarm iinde daima kendimi mes'ud hissederim. Saraya intisabmn ilk senesinin
Ramazan aynda Yldz Saray'nda idik. Her gece bir baka davete icabet ederdim. Kadn
Efendiler, Sultanlarla valideleri, Hazinedar Usta ve dier byk ustalar beni yemee
arrlar, ben de iftarlarnda bulunurdum, iftardan sonra cemaatle klnan teravih namazlar
grlmee deer eydi. Cemaatde bulunanlarn adedine gre atlas zerine srma ile ilenmi
seccadeler yaylr, hazrlk bitinceye kadar kahveler iilir ve ayrlrken davetlilere ssl
zarflar iinde olduka dolgun di kiralar verilirdi. Nbeti bulunanlardan gayr btn saray
halknn itiraki ile teravih namaz balard. Teravihe gidenler kafile halinde Kk mabeyine
gelirlerdi.
Sarayllar nbeti imam birbirine sorarlar, birinci imam (ya'ni ba imam) ise sevinirler
ve ko koa teravih namzna yetimee alrlard. Bunun sebebini nihayet renmitim. Ba
mam namazda ksa sureleri seer ve teravihi fazla uzatmamaa gayret edermi. Halbuk,
ikinci imam aksine ok uzun sureler okuyarak namaz uzatrm. Onun iin bir ok sarayllar
dairelerinde klma tercih ederlermi. Teravih namaz bitince sahura kadar sarayn hali bir
lemdi, her dairede ayr bir elence tertip edilirdi.
Bu elencelerin1 ounda ben davetli bulunurdum. Ne'eli sarayllar o-yunlar icad eder
ve zamann ho gemesine gayret ederlerdi.
Sarayn ramazan geceleri bende unutulmayacak eserler brakmtr.
Gerek bu toplantlarda, gerek sarayn dier umum muaeretinde bilhassa gze arpan
ey "terbiye" meselesi idi. Saray terbiyesi denilen bir muaeret ki bunda byn ke
efkati, kn bye kar sayg ve muhabbeti baka idi.
SURRE ALAYI
Saray hatralar arasnda cidden ayan- dikkat olanlardan biri de mahmil-i erifin
(Ka'be rts) hazrlanmas keyfiyetidir. Surre Alay denen bu alay byk merasimle yaplrd.
Mekke-i Mkerreme Beytullaha gidecek olan "K'be rts" mahmil-i erifin hazrlanma ve
nakil ii arzettii hususi-
Dikkat edilirse, teravih klmaya ve iftar davetlerine gitmeye elence demektedir. Zira
elence demek illa da gayr-i meru elence demek deildir. Hell dairesi keyfe kfidir.
Harama girmeye hi lzum yoktur.
HAREM HTIRALARI
409
yetleri itibaryla temaaya ve dikkate deer mahiyettedir. abann 14'nc gn
Harem-i Hmayunda, padiahn bulunduu daireye bakan pencerenin nne byk bir masa
konur, bu masann zerine kymetli bir rt tlrd.
Evvel kzlar aas, ba imam, surre emini mabeyin erknndan baz zatlar ve muteber
aalar tekbir getirerek mahmil-i erifi bu masann zerine koyarlar, bu suretle mahmil-i erif,
Harem-i hmayuna teslim edilmi olurdu. Erkekler gittikten sonra birinci ve ikinci ktip
kadnlar gelerek mahmil-i erife yakn bir yere otururlar ve hatm-i erife balarlard. Bir
taraftan Kur'n- Kerm, te taraftanda gen sarayllar balarnda ipekli ba rtleri ile
basamakl merdivene kp mahmil-i erifi ustufa denilen bir kumala kaplarlar, kuma
birbirine raptetmek iin husus surette yaplm gm toplu ineler kullanrlar ve btn bu i
esnasnda daima tekbir getirirlerdi. Bu kumalar top halinde Padiah, Veliaht baz eh-zadeler
ve Sultanlardan, Valde Sultanla Valide Paa'dan (Hidiv Abbas Hilmi Paa'nn annesine Valide
Paa, denirdi.) hediye olarak gnderilirdi. Evvel zat-i ahanenin kuma en st ksma, sonra
dier kumalar sras ile mahmil-i erife sarlrd. Padiah oturduu pencereden btn bunlar
zevk ve istirak ile seyrederdi. Hazinedarlardan birinin daveti ile ben de giderek bir ka ine
koymutum. .
Bu i akama kadar bylece devam ederdi. O gece mahmil-i erif haremde kalr.
Sarayllar sabaha kadar onu nbetle beklerlerdi. Sabah olunca bir gn evvel gelen kafile
tekrar hareme girer, Mahmil-i erifi tekbirlerle alp gtrrd. te her sene aban aynn
15'inde bu suretle padiaha vekleten ba imam Mahmil-i erifi devenin zerine tekbir
getirerek koyar, ikinci deveye hediyeler yklenir ve bu suretle alay yola koyulurdu.
Evkaf nazrnn riyasetindeki memurlardan mrekkep bir heyet tarafndan Beikta
iskelesinde ayrca bir merasim yaplr, bu merasimi ta uzaklardan grmee gelen ahali ile
sokaklar dolard. Alayn skdar"a hareketini bildiren 101 pare top da, btn ehir halkna
bunu iln ederdi. skdar'da yine ayn merasim yaplrd. skdar caddelerini takiben alay,
Paa kapsna kadar giderdi. Orada evvelce konan stfeler yine tekbirlerle kaldrlr, bir
sandn iine konarak hazine vekili olan zat tarafndan Topkap Sarayna naklolunurdu. te
Mekke-i Mkerremeye Kabe iin gnderilen rt, istanbul'dan byle merasimle yola karlrd.
Emin olacak, ya'ni riyaset edecek zat, padiah tayin ederdi. En son surre emini Mustafa
Hkm Paa'dr. .
410
BEKTA SARAYINDA MUAYEDE (BAYRAMLAMA) MERASM
Sarayda bulunduum mddet zarfnda, Ba Kadn Efendi'nin ve talebelerimden Drriye
ve Ruhiye Sultanlarn Validelerinin daveti ile iki defa muayede (bayramlama) merasiminde
bulundum. Byle tarih ve harikulade muhteem bir merasimi bilmem ki, niz kalemim tasvir
edebilecek mi? Her ne ise maksad grdm aynen yazmaktan, yazmaa almaktan
ibarettir.
Sarayda Tarihi Tahtn Hazrlanmas
Padiahn iradesi ile Topkap Sarayndan, kapal araba ile Enderun-u Hmayun Aalar,
Hazine khyas, Bamabeyinci, maiyetinde 8 neferle jandarma zabiti olduu halde bu mhim
emanet Beikta sarayna ve mabeyinin ta merdivenine araba yanar. Araba kapusunun
anahtar hazine khyasn-dadr. Bahsettiim zatlarn muvacehesinde khya kapy aar.
Paralardan ibaret taht Enderun Aalar muayede salonuna getirirler. Ve yekdierine
rabtederler. ibu tahtn oturulacak yeri ve arkas krmz kadife zerine altn srma ile
ilenmitir. Ve yine. tahtn arkasnda yukarda cevahirle mzeyyen bir ta vardr. Ve iki yan
taraflarnda altn saaklar sarkar. Tahtn n tarafnda kymettar seccade yaylr. Muayede
esnasnda Padiah kime irade ettiyse saa gs hizasnda olarak o ahs tutar. Ziyaretiler
ie Padiahn el veya eteini pmezler. Bu saa perler. Taht hazrlandktan sonra dier
zatlar ekilir. Ertesi gn muayede merasimine kadar evvelce bahsettiim zabit ve askerler
gece de dahil olmak artiyle beklerler. Maksadm Harem-i Hmayunda muayede merasimini
bildirmektir. Eer muvaffak olabilirsem bahsettiim bu muhteem salonda yaplan merasimi
dahi arz ederim.
Harem-i Hmyn'da
Muayede merasimi iin hazrlklar oktan balamtr. Bayramlk elbiseler, taklacak
mcevherat, elbiseye uygun hotozlar (Balklar) bilumum dairelerdeki sarayllardaki faaliyet
grlecek eydir. yle ya senede ancak iki defa yaplan bu muhteem merasimde herkes
birbirini resm elbiselerle grecek; hususiyle hariten gelecek misafirler de var. Bunlarn
iinde byk Sultanlar, Padiah torunlar, ehzade haremleri, Msrl Prensler, Vkel (Bakan)
Haremleri, velhasl binbir gece merasimini andran bu merasimi herkes gibi ben de heyecanla
bekliyordum. Merasim dairesi ile muayede salo-
HAREM HTIRALARI
411
nunun arasnda uzun bir yol (koridor) vardr. Bu koridoru mteakb bask kafeslerin
arkasndan muayedeyi grmek mmkndr. Sultan Read, Harem-i Hmayunu bu merasimi
grmekten men etmezdi.
Muayede Merasimini Grmee Gidi
Evvel Kadn Efendiler, Padiah kerime ve torunlar olan Sultanlar, Msrl Prensesler,
Hazinedar Usta, Khya Kadn ve dier ayan- hrmet ustalar, kalfalar, davetli bulunan dier
misafirler, kendilerine evvelce tahsis edilen bask pencerelerin nnde muayedeyi
seyrederler. Merasimin bitiinde yine hareme avdet ederler. Yarm saat istirahat esnasnda
kahveciler kahve ikram ederler. Bu hizmeti herkes yapamaz. Padiah dairesindeki kahveciler
usuln zamanla renmilerdir.
Kahveci Ustann Maiyeti
Kahveci Ustann maiyeti krk veya daha ziyadedir. Kahveci Usta tbir e-dilen kalfa
ya'ni reiseleri kimseye kahve vermez. Vazifesi: Ayakta durup maiyetine nezaret etmektir.
Bayramlarda, Topkapi Saray'ndan kymettar kahve takmlar getirilir. Bunlar kahveci
usta say ile alp bilhare yine say ile teslim eder. Bu fincanlar serapa mcevheratla tezyin
edilmitir. Misafirlerin derecelerine gre bazlarna mcevherli zarf ve fincan, bazlarna altn
veya gm zarflarla takdim edilir.
Padiah Kahvecilerinin Almeti
Hnkr kahvecilerinin almeti: Bu sarayllarn gslerinde nianlar vardr. Bilhassa
bayramlarda giyecekleri elbiseler de Padiah tarafndan yaptrlm. Artk ihtiam gz nne
getirmeli. Bu 40 kiilik peri alaynn ayak ucuna basarak ve biribirlerine arpmadan gayet seri
bir suretle yryleri herkesi hayran ederdi.
412
Sefir Haremleri
Ecnebilere verilen zarf ve fincanlar ayrdr. Bunlara da dierleri gibi kahve, limonata,
erbet ikam edilir. Arzuya gre takdim olunur. Mecbur deildir. Bunlar kahve itikten sonra
evlerine avdet ederler. Ya'ni harem-i hmayunun muayede merasiminde bulunmazlar. stirahat
mddeti yarm saatte tamam olmutur. Bu aralk elinde altn bastonu ile Baktibe grnr
Baktibenin giydii salta (caket) altn srma ile ilenmitir. Bandaki hotozda (balkta)
prlanta inesi, elinde dahi altn bastonu ile yle bir gelii vardr ki herkes kendisine hayran
hayran bakar. Ve misafirlere hitaben:
-Efendim, terif-i ahane oldu, buyrunuz muayedeye, nidas iitilir.
Yry, terbiyesi derhal gze arpar. Gayet halm ve mahviyetkr bir tavrla
"Efendim terf-i ahane oldu, buyurunuz muayedeye" demesi el'an gzmn nndedir.
Evvel eyhlislm'n haremi, onu mteakip bilumum vzera (bakan) haremleri, bunlarn
her birisi huzur-u ahaneye yaklarken baktibe: Zevcelerinin isimlerini tekrar ederek
Hnkr'a takdim eder. Bunlar sra ile yerden temenna ederek selm verirler. Nian olmyan
Vkel Hanmlar da ayrca ihsan- ahaneye mazhar olurlard
Bu merasimi mteakb zat- ahane, bitikteki odaya istirahata ekilir ve misafirleri de
Ba ve kinci ktibe uurlarlar. Harem Aalarnn Reisi arabalar idare eder. Bu arabalar
zevcelerinin rtbesine gre harem kapusuna yanar. Padiah bir mddet istirahat ettikten
sonra "Al oda" tbir edilen duvarlar, stne ustle kapl tarih odaya avdet eder.
Evvelce dediim gibi Hnkr'n validesi varsa, Valde Sultan1 girer. ayet yoksa Sultan
Aziz'in, Sultan Mecid'in Sultan kerimeleri, Sultan Read'n torunlar, valideleri ile.ite bu
aralk ben de talebelerimden Drriye ve Rukiye Sultanlarla huzur- ahaneye girerdim.
Velhasl Sultanlar ya sras ile girerler. Evvel yere kadar eilerek temenna edilir, sonra
saak plr. Padiah haremde kime emretti ise saa o tutar.
' Son zamanlara kadar Kadn Efendinin (Valide Sultan) hayatta olduunu sylerler. Ben
bu Kadn Efendinin vefatndan pek az sonra saraya girdim. Kendisini bizzat grmek nasip
olmad.
HAREM HTIRALARI
413
Kadn Efendilerin Muayedesi (Bayramlamas)
T.
Evvel Padiahn Ba Haremine "Ba Kadn Efendi" tbir edilir. Banda muhteem tac
ve arkasnda serapa aitn srma ile ilenmi kuyruklu bir elbise ile padiahn huzuruna yalnz
olarak girer, ikinci, nc, drdnc Kadn Efendilerde ayr ayr girerler. Sonra haremdeki
byk rtbeli ustalar, Hazinedar Usta, khya kadn, dier ustalar, byk kalfalar, Padiahn
kahvecileri, misafir kalfalar girerler. Hnkr ayrca bu kahvecilerle misafir kalfalarn
elbiselerine dikkatle bakar. ayet matluba muvafk bulursa reislerini taltif eder.
Netice: Bu muhteem tebrik sahneleri, sarayn muazzam oda ve sofala-rndaki
sarayllarn grn insana binbir gece masallarn hatrlatt gibi, gnlerce hafzadan
silinmez, ite muhterem okuyucularm. Harem-i Hmayunda muayede merasimi (Bayram
Tebrii) byle yaplrd.
Bu yazdklarm Sultan Read devrine aittir. Sultan Hamid zamannda daha muhteem ve
daha zengin olduunu gine eski kalfalardan iitirdim.
Biz yine muayede salonuna avdet edelim: Oturduumuz kafes arkasndan grdklerimi
muktedir olabildiim derecede arzedeceim. ibu muayede salonunu grenler zannederim
aznlkta kalr, ite bu salonun ortasnda bulunan muazzam avizenin altnda terifat Mdir-i
Umumsi onun arkasnda biraz solda ikinci, solda ve daha arkada nc terifat durur.
Bunlar el pene divan durarak Padiahn emrini beklerler. Drt yol olmak zere krmz
kadifeden yol hals vardr. Padiah muayede salonuna terif ederken selm havas alnr. Bu
aralk Duag Efendi (Yani dua edecek ahs ki, genellikle Nakibl- eraf) Huzur-u Padiahiye
gelir. Padiah derhal ayaa kalkar. Hazirn da beraber olarak ellerini aarlar. Bu dakikada o
muhteem salonun mnevi gzellii grlecek bir eydir. Herkes bir an iin Allaha, vatan ve
milletin selmeti iin dua etmektedir. Hazirun Amin!., sadalarn mteakib Duag Efendi arka
arkaya giderek salondan kar. Bu aralk zat- ahane her kime emretdiyse, tarih saa gs
hizasnda keml-i hrmetle tutar. Saa pmeden evvel Padiahn nnde eilerek temenna
ederler.
Merasim srasna gelince .
Evvel eyhlislm, sonra Sadrazam ve daha sonra Harbiye Nzn temenna eder ve
saa ptkten sonra (eyhlislm ulemdan olduundan saak pmez), evvelce geldii yolun
mukabilindeki dier yoldan avdet ederler. Bundan sonra sra ile: Veliahd- Saltanat, Seh-
zadeler, zevcelerinin yalarna gre kdem sras ile damatlar (Damad- Hazreti ehriyarler),
Vkel, Hkmet erkn, byk rtbeli memurlar daha sonra sarklar bilhassa
414
cbbelerinin gs ksm srma ile ilenmi ulema-i kiram gelir ve Padiah bunlarn
ilimlerine hrmeten ayakta bulunur; bunlar saak pmezler.
Daha sonra Ruesay-i Ruhanye gelmee balar. Uzun elbiseli Rum Patrii Bandaki
apkasnn zerinde ok uzun tl vardr. Yalnz padiahn huzurunda bu tl arkaya atar ve
gsnde muhtelif nianlar grlr. Bunlar mteakib dier reisler de sra ile gelirler. Bu
merasim uzun srdnden re-is-i ruhanlerin tebrikinden sonra, Padiah istirahat salonuna
geer. Tekrar avdet-i ahanede yine selm havas alnr.
Padiah bendegnnn tebriklerini kabul eder. Evvel yaverler, mabeyinciler, ktibler,
harem Aalar, maiyet bl zabitleri; mzika- hmayun efrad, Padiah hademeleri,
hamlaclar, kayklar, bunlarn hepsi srma pskll srma saa ptkten sonra artk
muayede merasimi sona ermitir.
KANDL GECES Padiahn Huzurunda Okunan Mevlid-i erif
Beikta saraynda (Dolmabahe Saray) mabeyin salonlarndan birinde Harem-i
Hmayunun dahi istifade etmesi iin Sultan Read'n emriyle kafes kurulur. Salonun ortasnda
camilerimizde olduu gibi mevlidhan iin krsi vardr. basamakl merdivenle klr. Ba
imamla, Seccadeci Ba Sabit Bey mevlidhan olan zatn krsiye kmasna yardm ederler.
Mevlid okuyanlar kiidir, mnavebe ile okurlar. Krsinin altnda mezzinler yer alrlar.
Padiah ise okunan Kur'n- zimusana hrmeten bu merasimde alak bir sedir de (kanape)
oturur. Yanndaki minderin zerinde Veliaht ve ehzadeler otururlar. Bu din merasime Vkel
davetlidir. Yalnz mecbur deildir. Ceva-hirli glabdanla gl suyunu Enderun Efendiler,
ellerinde beyaz eldivenle evvel Padiaha bilhare dierlerine ve sonra da ayn ahslar
mzeyyen bardaklarla erbet ve klah eker takdim ederler. Kafes arkasnda bulunan
Harem-i Hmayun'a dahi ayn ekilde tevziat yaplr. Salonun bu ksmnda ya'ni haremin
bulunduu yerde mukabil taraftan grlmemesi iin elektrik yaklmaz. Bu din merasimin
sonunda, Padiah bir mddet Ba imamla konutuktan sonra Hareme avdet eder. Mevlidhanla,
mezzinlere icab eden ihsan- ahane Seccadeci Ba tarafndan verilir.
HAREM HATIRALARI
'.i*.;-.-M".'::i - ..' >' <:"'-.*'

415
SARAY-I HMAYUN N YETTRLEN KURBANLAR
Bunlar Eyp'de Rami kynn arkasnda kee suyu civarndaki klalarda ya'ni
ocaklarnda yetitirilir. Bu ocaklarn ismine "Saya Oca" derler. Yenieri gibi nizamlar vardr.

Bayramda eyhlislm tarafndan Padiaha bir kurban gelir. Zat- ahane tarafndan
bunun mukabili be kurban gnderilir. Sarayn nnde tahminen 43 adet kurban kesilir. Bu
kurban etleri Harem-i Hmayun'a girmez, doruca civarda bulunan fukarava tevzi olunur.
SON PADAH SULTAN VAHDETTN LE MLAKATIM
1338 (1921)'de yukarda bahsettiim padiahn drdnc haremi Nimet Hanm
Efendi'nin arzusu ile talebelerim Hayriyye ve Ltfiyye Sultanlarla Yldz Sarayna gittik.
Kapdan ieriye giriimiz ok heyecanl oldu. Zira bu ziyaret, byk babalarnn vefatndan
sonra Yldz Sarayna ilk gelileriydi.
Kapdan Saray Bahesine girerken arabamzn iki yannda yryen nbeti harem
aalar eski efendizadelerini grnce sevin gzyalar ile bize ieride misafir dairesinin
kapsna kadar refakat ettiler.
Burada misafire mahsus kalfalar tarafndan karlandk ve derhal Drdnc Hanm
Efendinin dairesine getik. Yemek zaman gelmiti. Beraberce yemekler yenildi. ok ho vakit
geirdik. Sultanlar alaturka ve alafranga piyano aldlar. Saat raddelerinde musahiplerden
birisi gelip zat- ahane tarafndan kabul olunacamz tebli etti. Sultanlar Nevzat Hanm
Efendi, ktibe hanm ve hanm efendinin Daire kalfas dahil olarak kafile halinde Hnkr
dairesine (Padiahn oturduu kma) getik. Orada padiahn ikinci Hazinedar bizi karlad.
Hnkrn bulunduu odann bitiiindeki salona ald. Biraz istirahattan sonra huzur-
padiahiye kabul olunduk. Evvel Sultanlar resm selm ifa ettiler. Sra bana gelmiti. Eilmek
suretiyle temenna etmek istedimse de, padiah eliyle iaret etti. Ve selm ok samimi bir
surette kabul ettiler. Arka arkaya giderek kap arkasna kadar yrdm. Ve ira-de-i ahaneye
muntazr oldum.
Bu dakikada, Sultan Read merhumun huzuruna ilk kabul olunduumu ve o dakikada
geirdiim heyecan dndm. Nedense padiahn karsnda fazla heyecan geirmitim.
Padiah, Sultanlarla bir mddet konutular, onlara mteaddit sualler sordular. Aldklar
cevaplardan memnun kaldklar hallerinden belli idi. Bu aralk, konuma sras bana geldiini
anladm iin,
416
vereceim cevaplar hakknda deta kalbim arpmaa balad, iki dakika kadar dikkatle
yzme baktlar, sonra bana hitaben:
- Muallime Hanm, Sultan Efendilere gstediiniz gayret ve hizmeti iitiyordum; imdi
de bizzat mahade ettim. Muvaffakiyetinizden dolay sizi tebrik ederim, buyurdular. Ben de
derhal, yine yerden ve bir temenna ederek, "hakk- cizanemdeki iltifat- ahanelerinin ok
kymetli olduunu" arz ederken yine temenna ettim. Ve "Cenab- hak mr-i ahaneyi mzdat
buyursun" dedim.
Bundan sonra Sultanlarla ben tekrar selmlayarak huzurdan ayrldk. Yine drdnc
Hanm Efendinin dairesine avdet ettik. Yemiler ikram edildi. Padiah tarafndan hepimize ayr
ayr hediyeler verildi. Hazr gelmiken padiahn dier haremlerini de ziyaret etmek
istediimiz iin merasim dairesinde oturan Ba Kadn Efendiye (Ulviyye ve Sabiha Sultanlarn
valideleri) ve kinci ve nc Kadn Efendilerini de grdk. Ayr ayr ta'zimatmz arz ettik.
Ve sonra sarayda mevki htiram Sahibesi olan Ba ve ikinci Ktibeyi, Ustalar velhasl evvelce
tandmz btn eski kalfalar ziyaret ettik. Hepsinin hayr dualarn aldk. Bu aralk
arabalarmz da gelmiti. Veda ederek saraydan ayrldk.
1923 senesinde Sultnlarn dersleri olduka ilerlemiti. Bu aralk Nezihe Muhiddin
Hanm' davet ettik. Talebelerimi imtihan ettiler. Ayn senede Hne-dn memleketten dar
ktklarndan diploma ve imtihan merasimleri yaplamad."1
te Safiye nvar Hanmefendi'nin on seneyi bulan harem hatralar burada ve
haremde yaayan ehzadelerle sultnlarn imtihanlar ve dersleriyle sona ermektedir. Osmanl
Devletinin en bozuk dnemi denilen bu dnemde harem byle olursa, dier zamanlardaki halini
okuyucularn hayal ve izanlarna havale ediyoruz.
Safiye nvar, Saray Htralarm, istanbul 1964.
L
YEDNC BLM
KLELK, CARYELK VE HAREM
HAKKINDA BAZI SORULARA
CEVAPLAR
1-Harem'deki kadnlardan Padiahlara veya Devlet Adamlarna; Padiah ve devlet
adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor.
Doru mu?
Meru dairede olmak artyla insan, hanmn, ocuklarn, anasn babasn ve insanlar
sevebilir. Muhabbetin yasak olmasnn snr gayr-i meru dairede olmasdr. Bu manada meru
dairede Padiahlarn kendi kadnlarna ve damadlarn sultn hanmlara veya tam tersine
sultnlarn ve haremdeki kadnlarn Padiahlara veya damad adaylarna meru bir tarzda ak
ve muhabbet mektuplar yazmalar merudur ve caizdir. l meru' dairede kalmasdr.
arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir. imdi
Harem'den Ak Mektuplar diye bilinen ve aslnda Harem Hazinesinde sakl olduu halde
Cumhuriyetten sonra Saray'a ait herey ortaya dklnce ele geen bu ak mektuplarndan
ikisini zikredeceiz.
Birincisi; Kanun'nin Ba Kadn Hurrem Sultn'dan Kanun Sultn Sleyman'a yazlan
mektuplardan birisidir. Hurrem Sultn gibi Kanun'ye ak ile bilinen Padiah'a ki bu
zikredeceimiz edebli ifadeler kullanlrsa, damadlarn veya bakalarnn Sultn Hanmlara ve
Saray Kadnlarna yazdklar mektupta kullandklar terbiyeli ifadeleri sizler
kyaslayabilirsiniz.
"Canmn Paresi Sa'detl Sultnm Hazretlerine dern- gnlden en-va'- bsyr can u
dilden sad-hezrn hezr bin drl hasret itiyaklaryla bin bin du'alar ve senalar edb
yzm hk-i pay-i erife srb mbarek dest-i erifinizi pus ederim.
Benm iki gzm yoluna kurban olduum devletlm Padiahm, mmiddir ki, ben biare
cariyenizi kabul- mtak- azm buyurula. Benim devletlm ve benm saadetim sultanm,
mbarek mizac- erifiniz nicedir? mbarek banzdan ve cem' azanzdan olsun ve mbarek
ayanzdan ni-cesiz? imdilik benm devletlm benm sultanm tamam hsn-i afiyet
zresiniz.
420
Benim iki gzm devletlm Padiahm, Br-i Te'al Hazretinden hcetm budur ki,
Hazret-i Hak vcud- erifini cem' hatalardan ve bellardan saklyub heme hakkn hfz-
emnnda olub mr-i Nuh sresiz inaallah.
Benm padiahm ve benm canm paresi saadetl Padiahm, Eer e-lem hasretiyle
cieri kebab ve gam firkatiyle ddesi seylb olmu bare cariyen ahvalinden yana Sultanm
sual eder ise, Hak bilr ki, benm sa'detm, evkatum cmle melal ile geb hicranndan
vcudum nle oldu. Benm devletm benm padiahm, Allah bilr ne diyem bir mertebede
gzel cemalin gresim gelmitir ki, kabil deldr. Benm Sultanm, Allah bilr ki, gece gndz
firakn hasretin oduna yanub yaklurum. Hak bilr ki, benm devletm, bir dem bir an
rahatlum yoktur. Mbarek ayanz trabndan ayru halm dier gndur.
Benim Padiahm, benm devletm, andan sonra Sultannm Cihangir ah'mn
gzlerinden perim. Andan sonra benm saadetm Hanum Peyk drl itiyak ile yzler serb
hk-i pay-i erifinizi per. Hma ah Ayeciim dahi Peyk Kadun hk-i pay-i erifinize yz
srerler. mmiddir ki, kabul oluna. Benm Devletlm, andan sonra sultanum ehir ahvlinden
sorulursa, bi hamdillah emn emn zre olub can u dilden sultanma du'lar edb cem' lem
sultanma mtaklardr. Benm devletlm baki ne demek lzm vesselam.
Kemine Cariyen"1.
1 TSMA, No: E. 5038; Kr. Uluay, Osmanl Sultnlarna Aka Mektuplar, istanbul
1956, sn. 42-43; Dier mektuplar iin bkz. 5-47
KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI
421
Hurrem Sultan'n Kanun Sultn Sleyman'a Yazd Mektuplardan Birinin Asl,
TSMA, No: E. 5038
07 ?**<.
t--**? **%, .'""'
. - . /..r 4
fe-3*:/.1 .
?<.-.'
422
kincisi; Padiahlardan Kadn efendilerine veya ikballerine yazlan ak mektuplarndan
bir rnek de, en ok ak ve muhabbet ifadeleri kullanlan, aslnda gizli arivde saklanld
halde bu gn herkesin elinde bulunan Sultan I. Abdlhamid'in kadn efendisi Ruh-ah'a
yazd mektuptur. Bu mektup-ta'da er' hkmlere aykr, bugnk anlamda gayr-i meru
cihetler ihtiva eden bir hal yoktur. Eer bizlerin de hanmlarmza yazdmz zel mektuplar,
btn aleme neredilecek olursa, her halde Osmanl Padiahlarnn en kadna dkn denileni
kadar edebe riyet ettiimiz zor iddia edilebilir. Halbuki I. Abdlhamid Hn, be vakit
namazlarn mmkn olduka Camilerde cemaat ile klan ve ancak kadnlarn da meru dairede
seven bir Padi-ah'dr. Mektuplarndan bir tanesini zikrediyoruz:
1 *.. *
--< -
*
423
"Abdlhamid'in Ruh-ah'na kul kurban olsun. Bir kusur ile beni unutma. Benim vcudum
trb olunca, ben senden geer isem Allah lykm versn, Efendim. Gideyim diyorum, belki
gtr buyururusun dey gtrmyor. Sen benim, ben senin, inallhu Te'l mrm olduka
cem' oluruz (bir arada oluruz). Canm efendim benimle. Narin ayana yzm srererek rica
ederim."1.
1 TSMA, No: E. 10193; Kr. Uluay, Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, istanbul
1956, sh. 77-93; Maalesef burada, hanmna olan sevgi ifadeleri ok grlerek Abdlhamid
Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu sylenmeye allyor.
424
Maalesef baz kaynaklarda, Padiahlarn hanmlarna olan sevgi ifadeleri ok grlerek
mesela Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu sylenmeye
allyor. Dnya nfusunun bete birine hkmeden bir Padiah'n kadn efendisine "Sultnm,
kulun ve kurbann olaym." demesi, Kur'an ve Snnetten alnan ders gerei, kadna ve onun
haklarna sayg ifadesi midir? Yoksa devlet ilerini terk edip de kadnlara kul ve kle olma
almeti midir? Bunun kararn okuyuculara brakmak istiyoruz1.
2-Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri rlplak soyduu
ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne
dersiniz?
Evvela unu ifade edeyim ki, Kitabmzn Harem'de hayat ve halvet bal altnda
incelediimiz gibi, Padiahlarn kendi hanmiaryla, sultn denilen kz ocuklaryla, ehzadelerle
ve de bunlarn haremleri ve cariyeleri ile, husus gnlerde meru dairede sohbet etmek ve
ailev meseleleri grmek zere, her aile gibi, bir araya geldikleri dorudur. Bu bir araya
gelmelerin, bazan ve zellikle de yaz gnleri Harem'in Has Bahesinde ve genellikle imir-
lik'teki bahede veya Kthane'deki bahelerde yapld da dorudur. Ancak bu halvet ve
elencelerde, braknz cariyelerleri rlplak soyarak onlara st banyosu yaptrmay, belki
ehzadeler, haremleri ve Padiah kadnlar arasnda dahi mahremiyet olur diye, husus halvet
adrlar ve sokaklar tekil edildiini kitabmzn ilgili yerlerinde izah ettik2.
Kitabn muhtelif yerlerinde tekrar ettiimiz gibi, slm Hukukunda hr bir kadn ile
mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin
kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi
bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir.
1 TSMA, No: E. 10193; Kr. Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz,
sh. 105-110; Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, istanbul 1956, sh. 77-93; Altndal,
Osmanl'da Harem, sh. 45-47; Maalesef bu son kaynakta, rastgele yerlerden toplanan eitli
bilgiler, hep kt yne ekilerek arptlmaya allmtr. Lt Kavminin detini lanetleyen Hz.
Nuh'un ifadesi olan yeti alp da Osmanl Padiahlarnn cins sapk olduklarn buna balamak
gibi. Bu sebeple, bu tr kaynaklarn btn iddialarn deerlendirmeye bile almaya deer
bulmuyoruz. Ancak M. aatay Uluay gibi ciddi aratrmaclarn dtkleri hatalar, mmkn
mertebe gerei yanstarak tashih etmeye gayret gstereceiz.
2 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sh. 14-15; Altndal,
" -".:SS88h
-V-v'
-J 4',
425
Daha nce bir ksm byk tarihilerin dahi slm Hukukunu bilmemelerinden dolay
nasl hatalar yaptklarn iki yerde akladk, islm hukukunda iki eit mahremiyet
kavramnn bulunduunu, cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aaraa
dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak havuza girip
oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu manada dier cariyelere bakama-
dn daha nce izah eyledik. Mesele avret-i hafife ve avret-i galize terimlerinin
bilinmemesinden, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr
manalar ifade ettiinin anlalamamasmdan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu
edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr1.
Bu meselede en ok itham edilen Padiah III. Murad'dr. Halbuki III. Murad'n sofi
mereb ve Farsa bir Divan' bulunacak kadar ve hele hele kendisine caiz olsalar bile,
cariyelerin birbirine haram olacaklarn bilecek kadar slm ilimlere vukufu vardr. Meru
dairede cariyelere saz aldrarak ve Kitab'da anlattmz gibi, harem kadnlarnn ve
erkeklerinin ayr ayr o-turduklar yerlerde oyunlar oynanarak elenildiini ve bunun da meru
dairedeki elence olduunu ifade etmitik.
zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda Hnkr Sofas Harem'in elence yeri
olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve islm ktlemek olan kaynaklarda ise, buras
Padiahlarn seks alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. Btn bu iddialara cevap vermek
yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna daha nce ayrntl olarak anlattmz u soruyu
tekrar sormay yeliyorum:
Acaba gzel Hnkr Salonu gibi bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve
tefsirleri olan kitaplarla ssleseniz; salon'daki masalarn zerine Kur'an sayfalarn asanz;
sonra da her taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya dnyann en
ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet etseniz; salona
geldiklerinde kendilerine bu Kur'an yetlerini gsterdikden sonra salonda seks alemi
yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir
para teklif etseniz, acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler
mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak mmkn
mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr diyecektir. Peki,
bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da, asrlarca slam
: l
Ltfen tekrar bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 80-81; II, sh. 538-539
fe<;v '
426
ite Hnkr Sofas, duvarlar Kur'an yetleri ve hadislerle dolu olan bir salondur.
demektir1.
3-Efendilerin Cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu iddia
edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh kitaplar asndan izah eder
misiniz?
Kitabmzn muhtelif yerlerinde meseleyi deiik ynlerden ele aldysak da fkh
kitaplarndaki nazar yani insanlarn birbirlerinin vcutlarndan grebilecekleri ve
bakabilecekleri yerleri hakknda biraz daha izahat vermek gerektii kanaatindeyim.
slm Hukuku kitaplarnda mesele "Nazar" bal altnda incelenmektedir. Bu
hkmlere gre, daha nce tarif ettiimiz ve dinen avret mahalli kabul edilen edilen yerlere
baklmas, zaruret hali dnda haramdr. Zaruret halinden kast, doktor, snneti, ebe, kan
alan veya ine vuran hemire gibi insanlarn, zaruret mikdarn tecvz etmeyecek derecedeki
nazarlardr.
nsanlar birbirinin vcutlarndan grebilecekleri yerler asndan be gruba ayrmak
mmkndr:
Birinci Grup; Erkekler, erkeklerin, namazda avret mahalli olarak aklanan dizden
yukar ve gbekten aa ksmlar dnda kalan yerlerine baka-biHrler. Bu ikisi arasndaki
yerler avret saylr; yani baklmas dinen haramdr. Ancak dizin avret olma hali ile bacan ve
bacan avret olma hali ile avret-i galze tabir edilen n ve arkann avret olma hali ayn
deildir.
kinci Grup; Kadnlar, kadnlarn, erkein erkeklerden bakabildii yerlere
bakabilmektedirler. Yani hkm birinci grup gibidir. Bu her iki grupta da, ehvetten emn olma
art vardr. ... , ,
nc Grup; Bir erkek, kendi hanmnn ve kendisiyle kar koca hayat yaad
(istifr hakk bulunan) cariyesinin btn bedenine bakabilir. Bir ksm hukukular, tenasl
uzvuna baklmasnn mekruh olacan aklamlardr.
Drdnc Grup; Erkekler, kan, st ve shr hsmlk asndan mahremi bulunan anne, kz
karde ve benzeri kadnlarn ve istifr hakk bakalarna ait olan cariyelerin (yani sadece ii
statsnde istihdam edilen cariyeler de dahil olmak zere btn cariyelerin) sadece yzne,
bana (salar ak ola-
1 Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn i Yz, sn. 13-14; Altndal,
427
rak), memeler grnmemek artyla gsne, diz altna ve kollarna bakabilirler. ehvet
korkusu olmamak artyla, bakabildikleri yerlere dokunmalarnda beis yoktur. Bunlarn
karnlarna, srtlarna ve bacaklarna, ehvetten emin olsalar bile bakmalar caiz deildir.
..-.::
Beinci Grup; Erkekler, hr yabanc kadnlarn ise, sadece yz ve ellerine bakabilirler.
Bunun da art, ehvetten emin olmaktr.
Grld gibi, ii statsndeki cariyelerin hr kadnlardan fark, onlarn mahrem
kadnlar gibi kabul edilip yz ve ellerinin yannda ba, salar, memeler almamak zere
gs, diz alt ve kollarnn caiz grlmesidir. Cariyelerin durumunu erkeklerin durumuna
benzeten grn fkh kitaplarnda yeri yoktur ve byle bir tesbit doru deildir. Bu hkm
bilmeyenlerin, cariyelerin avret yerleri farkldr diyerek, Padiahlarn onlar rlplak
oynatt iddialarn ileri srmeleri, tamamen uydurma ve iftiradr ve islm Hukukunu bilmemek
demektir1.
nemle ifade edelim ki, erkek klenin kadn efendisiyle durumu, yabanc bir erkein
yabanc bir kadnla olan durumu gibidir ve beinci gruba ait hkmler geerlidir. Bu arada
hadm olan erkekler de, tpk salam erkekler gibi kabul edilir. Ancak erkeklik duygusu
tamamen ortadan kalkan hadm erkeklerin, kadnlarla ihtilfnn yani drdnc gruba ait
hkmler erevesinde bir arada bulunmalarnn caiz olduunu syleyenler de vardr. Osmanl
Hareminde az da olsa baz devirlerde harem alarnn hareme girip kmalarna msaade
edilmesi bu itihada dayanmaktadr. Ancak genelde btn hadmlar dier erkekler gibi kabul
eden gr tatbikatta esas alnmtr2. Bu konuyu Batl bir yazar yle tasvir etmektedir:
"Doktorlardan baka hi bir erkek hereme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn zel izniyle ve
harem aalarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve evresindekiler, uzun allara brnrler.
Doktor nabzna bakmak isterse, hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek
istiyorsa, yzn kalan ksmlar tamamyle rtl olmak artyla gsterebilir. Kzlaraas bile
haremdeki kadnlardan birine dikkatlice ba-kamaz."3
1
Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 541-543; Haskef, Drr'l-Mnteka, II, 541-542;
bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, Msr 1968, c. VI, sh. 364-374
2 Damad, Mecma'l-Enhr, II, sh. 541-543; Haskef, Drr'l-Mnteka, II, 541-
542.
3 d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de PEmpire Othoman, Paris 1790, c.
lvesi), sh. 10; Bu er' hkmleri tetkik edenler, u ifadelerin ne kadar yanl ve kastl
olduunu her halde takdir edecektir; "Mslman cariye ban rtemez; rterse
cezalandrlr.", aatay, Bilim Ve topya, Ocak 1996, sh. 7.
428
4-Harem'de ve Topkap Saray'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn kullanldn
duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap ve kaak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah
ediyorsunuz?
Evvela unu izah etmeliyim ki, be alt sene ncesine kadar ben de byle dnyor ve
slm Hukuku Kitaplarndaki altn ve gm kap kaak kullanm yasan grdke, kendi
kendime kahr oluyordum. Ancak Osmanl Padiahlarnn hayatlarn az ok bildiimden ve
gnlk yaantlarndan baz sahneleri okuduumdan, bunlarn byle bir yasa delmeyeceklerini
de kendi kendime syleniyordum. Bu sorunun cevab iin iki konuyu bilmek gerekiyor:
Birincisi; islm Hukukunda saf gm ve altndan olan kap ve kaaklarn kullanlmas
yasaklanmtr. Ancak tadbb denilen ve altn ve gm ile kapl olan mutfak letlerinin
kullanlabilecei fkh kitaplarnda izah olunmaktadr.
kincisi; Topkap Saraynda ve Harem'de bulunan altn ve gm eyalar iki ksmdr.
Saat ve amdanlk gibi ss eyas olarak kullanlan ve saf altn veya gm olan eyalar. Dieri
ise mutfakta kullanlan ve sadece altn ve gm ile kapl bulunan eyalar. Topkap Saray
Mdr ve dier yetkililerden aldmz bilgilere gre, harem'de ve Topkap Saraynda
kullanlan ve altn yahut gm zannedilen mutfak eyalarnn tamam altn veya gm
kaplamadr. Yoksa saf altn yahut gm deildir. Bu konudaki baz yanl beynlar, yerinde
deildir1. Fkh kitaplarndaki hkmlerden birini sadece nakletmekle yetiniyoruz: "Altn ve
gm ile kapl kabdan yemek ve imek caiz olduu gibi, altn srmalarla kapl dek zerinde
oturmak da caizdir. Ancak bir ksm hukukular, bu tr kaplama kablar kullanmann da en
azndan mekruh olduunu ifade etmilerdir"2.
5-0smanl Padiahlar, Kur'an'n msaade etmemesine ramen, neden hr kadnlar
varken, cariyelerle evlenmilerdir?
Bu konu Kitap'ta anlatlmtr. Ancak biri paragraf ile tekrar edelim: Evvela er'
hkmn grelim:
Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 12-13
Damad, Mecma'l-Enhr, II, 537; ibn-i bidin, Redd'l-Muhtr, Msr 1968, c. VI, sh.
341-344
429
Kur'an- Kerim, hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, mslman hr
kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr. Bu art
gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin mslman veya ehl-i kitap olmalar art
aranmaktadr1. Hanefi hukukular, hr bir erkein cariye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla
evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre
de mekruh grldn beyn etmektedirler. Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein
birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas halinde szkonusu olduunu, halbuki hr bir kadnla
evlenme imkn varken cariye ile evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler.
Fetvaya esas olan da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme
imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir.
Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen yledir:
"Hr bir erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya mslman olan bir
criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir
kadnla evli olan hr erkein bir cariye ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber,
"Hr bir kadn zerine cariye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda
imm.Mlik, hr kadnn rzasyla byle bir evlliin caiz olacan ifade ederken, imm fi' de
kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu sylemektedir"2.
Osmanl Padiahlar yukarda nakledilen er' hkmlere uygun hareket etmilerdir.
Ancak bu cariyelerle evlenmenin siyasi sebeplerini ise, kitabmzn muhtelif yerlerinde izah
etmi bulunuyoruz. Sadece bir hususu tekrar e-delim:
Bugn devletin bandakilerinin kendilerinden ziyade evrelerinin ve yaknlarnn devleti
zaafa urattn herkes bilmektedir. Kaynbiraderlerin bakan gibi davrandn ve kocalarn
babakan olduunu, artk bilmeyen yoktur, ite Osmanl Devletinde, mehur ailelerin kzlarn
saraya alp bu tr yolsuzluklarn balamasna, cariyelerle evlenilerek son verilmek istenmitir.
Gerekten istanbul kzlarnn Harem'e sokulmamas, haremin ve dolaysyla sarayn halk ile
yakn temastan uzak kalmasn temin ediyordu. ehirli bir hr kadnn ise, ailesi ile irtibatn
tamamen kesmek tabii olarak mmkn deildi3.
1 Kur'an, Nisa, 25
3 Pakaln, Tarih Deyimleri, II, 126-127.
430
6- "Osmanl'da Harem" adl eserinize Murat Bardak tarafndan yneltilen itirazlar ve
cevaplar ksaca zetler misiniz?
"slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi Ve Osmanl'da Harem" adl eserimizin
birinci basks 15 gn gibi ksa bir zaman ierisinde tkendi. Konuyla ilgilenen herkes, eserin
ikinci basksnn yaplmasn ve eserin bu konuda nemli bir boluu doldurduunu szl ve
yazl olarak ifade ettiler. Birinci basknn dizgi ve bask ilemlerinin biraz acele hazrlanmas
ve baslmas, baz iml hatalarn da beraberinde getirdi. Ancak eserin ariv belgelen nda
ortaya kard hakikatler, bu kk hatalar okuyucuya gstermiyordu. Eser, ecdadn eitli
iftiralara maruz grdke ii szlayan ve fakat meseleyi btn ynleriyle bilmediinden cevap
da veremeyen dindar ve tarih k kimseler arasnda rabet grd gibi, konuyla alakal ariv
belgelerini bugne kadar bekleyen ilim evresini de memnun etti. Ancak her eserde olduu
gibi, bunda da ilk olmas hasebiyle baz noksanlarn bulunmas tabii karlanmalyd ve yle de
oldu. Baz bask hatalarn bu ikinci baskda dzeltmek imknn bulduk.
Gelen takdir ve teekkrlerin yannda biri iki tenkit de geldi. Yapc tenkitlerden
saydm grubun banda, Eserin baz yerlerinde grlen iml ve bask hatalar idi. Sayn Murat
Bardak'nn diline dolad "narin"i "ark" okumamz (415) veyahut "kyaslayabilirsiniz" yerine
"koyabilirsiniz" (349) gibi kelime yanllar, bilgisayarn ac hatralarnn bir eseridir. Kald ki,
insan ok iyi bildii bir kelimeyi bir an dalgnlkla yanl da okuyabilir ve bunu tashih edenlere
sadece teekkr borlu oluruz.
Evvela, unu ifade etmeliyim ki, "Fenn-i db ve lm-i Mnzara'nn limleri arasndaki
hakperestlik ve insaf dsturu olan u: "Eer bir mes'elenin mnazarasnda kendi sznn hakl
ktna taraftar olup ve kendi hakl ktna sevinse ve hasmnn (Sayn Murad Bardak
bilinen manada Hasmmz deildir ve zaten burada hasmdan kast da farkl gr ileri sren
taraf demektir) haksz ve yanl olduuna memnun olsa, insafszdr. Hem zarar eder. nk
hakl kt vakit, o mnazarada bilmedii bireyi renmiyor. Belki gurur ihtimaliyle zarar
edebilir. Eer hak hasmnn elinde ksa, zararsz, bilmedii bir mes'eleyi renip menfaattar
olur, nefsin gururundan kurtulur. Demek
431
insafl hakperest, hakkn hatr iin nefsin hatrn kryor. Hasmnn e-linde hakk
grse, yine rz ile kabul edip taraftar kar, memnun olur "1. kinci olarak, nemle ifade
edelim ki, bahsi geen kitabmz, ilim aleminde ok yanklar meydana getirdi ve en azndan
konuyla ilgili almalarn, bu zamana kadar ihml ettii fkh kitaplarn ilk defa ciddi manada
deerlendirmi oldu. Bu almaya kadar olan aratrmalar, elbetteki bizim de temel
kaynamz olmutur ve onlar yapanlara kran borluyuz.
nc Olarak, bu konuda 1 Ekim 1995 tarihli Hrriyet Gazetesi'nin 20. sayfasnda
deerli aratrmac Murat Bardak'nn, Osmanl'da Harem adl eserimizle ilgili bir sayfalk
tenkit yazs kt. Bu yaz, ok gzel noktalara deinmek ile beraber, baz hususlarda yine
arptmalarla doludur. nemli olanlarndan biri iki misal verelim:
1) Harem'de bulunan cariyelerin tamamnn hizmeti olduunu, ibadetle megul
olduklarn ve hi bir ekilde Padiahn bunlarla cins hayat yaamadn Kitabn hi bir yerinde
zikretmedik. Bilakis, bu zamana kadar bir iftira mahiyetinde yazlan ve ileri srlen,
Padiahlarn yzlercez kadnla ve Ha-rem'deki btn cariyelerle kar-koca hayat yaad
iddiasnn doru olmadn ifade ettik. Kitap'ta yle dedik:
"Ancak kadn kle demek olan cariyeler de iki ksmdr:
Birincisi; Sahiplerinin ve efendilerinin sadece mlk-i menfaat ve mlk-i rakabe yani
cariyenin gnlk almasndan istifade edebildikleri; bunun dnda onunla cins hayat
yaamalarnn yasak olduu ve istifr hakkna sahip olmadklar cariyelerdir. Bunlarn bugnk
tabirle evlerde alan hizmeti kadnlardan ve hatta kadrolu hizmetli kadnlardan fark
yoktur. Sabahleyin erkenden efendisinin evine gelir. Orada temizlik yapar, yemek piirir,
bebeini bytr. Bu tip cariyelerle sahibi olan erkeklerin mnsebeti sadece hizmet
akdindeki gibidir. Cariye de olsa bu Kadn Efendisine haramdr. Zaten ounlukla bu cariyeler,
kendileri gibi kle olan kiilerle evlidirler; onlarn kardrlar. Sadece ilerde anlatacamz
gibi, Harem'deki bu tr cariyeler, ra edilmedike evlenemezler. Bilindii gibi beeriyet
eitli devirler geirmitir. Bir zaman esaret devri, sonra klelik devri ve imdi de cretlilik
devridir. Kle ad dnda ve bir ksm snrlamalar istisna edilirse, bu tr klelerle
gnmzdeki hizmetli kadnlarn ok az fark vardr.
ileri yapamayacana gre, bunlar yrten
Bedizzaman Said Nursi, Lem'alar, stanbul, sh. 152
432
hizmetliler olacaktr. Bu hizmetliler de gnmzde olduu gibi, kadn erkek kark
deil, sadece kadnlardan olacaktr. Hr kadnlar bu ii grmeyeceklerine gre, o zaman kle
olan kadnlar yani cariyeler bu ileri greceklerdir. te Osmanl Hareminde saylar 50'yi,
70'i ve bazan da 400-500' bulan cariyeler, bu manada kadn hizmetlilerdir. Bu gn evinize
gelen hizmetli bir kadnla veya temizliki bir hanmla ev sahibinin cins mnsebet kurmas ne
kadar irkin ise, Padiahlarn da bu manada cariyelerle cins mnsebet kurmalar o kadar
irkindir. Elimizde Harem'deki amarhanede ne kadar, mutfakta ne kadar ve sairede ne
kadar criye alt listeleri ile mevcuttur. u anda ankaya Kknde ne kadar kadn grevli
bulunduu malumdur; ama Sayn Cumhurbakannn bunlar iie aile hayat yaadn kimsenin
ileri dahi sremeyecei de ok iyi bilinmektedir.
kincisi; Cariyelerin ikinci eidi ise, mliklerinin ve sahiplerinin hem intifa' ve hem de
istifr hakkna sahip olduu cariyelerdir. Bunlar, bir nevi nikhl e durumundadrlar. Cins
hayat yaad einden bakasna haramdrlar. Erkekler bunlara da kendi kars gibi mu'mele
etmek zorundadrlar. Bunlardan ocuk sahibi olunca, mm-i veied adn alrlar ve artk
bakasna satlamazlar. Hr adamn ocuunu dourduklarndan hrriyetlerine kavuurlar ve
beylerinin vefatndan sonra hrriyetlerini elde ederler. Hr kadnlardan farklar, nikh akdi
yaplmad srece, drtten fazla kadnla evlenme snrnn olmaydr. Bu cariyelerle, nikh
yaparak tamamen e durumuna getirmek de mmkndr. Ancak bata Hanefi mezhebi olmak
zere, Kur'an'n konuyla ilgili yetine dayanan ou hukukular, hr kadn varken, bu eit
cariyelerle nikh yapmay tavsiye etmemilerdir.
Osmanl Hareminde bulunan cariyelerin ok az bu eit cariyelerdir. Daha da nemlisi,
giren cariyelerle evlenmiler ve bazan da nikh yapmlardr. Bu muameleyi yaparken, Mlik
Mezhebinin hukuk grn zmnen esas aldklarn da burada kaydedelim. Yani Ftih'den
itibaren Osmanl Padiahlarnn ou hanmlar, ikinci gruba giren criye durumundadrlar.
.
Osman Gazi iki hr kadnla evlenmitir. Ftih'e kadar gelen Osmanl Padiahlar, bir
ksm criye olmak zere iki ila be kadnla aile hayatn devam ettirmitir.
Ftih'den sonra gelen Osmanl Padiahlarnn aile hayat yaad kadnlar, bazan iki,
bazan , bazan drt, bazan be ve bazan da aada a-klayacamz zere yedi sekiz tane ve
en fazla da 18 tane olabilmitir. Bunlar yle sralamak mmkndr:
433
Birinci Gurup; Kadnefendiler; birden drde kadar olan bu tr cariyelerle Padiahlar
bazan nikh yaparak evlenmitir ve ou kere de nikh olmadan ancak e gibi hayat
srmlerdir. Bunlarn birincisine Bakadnefendi ad verilmektedir. XVII. yzyln sonuna
kadar bunlara Haseki veya Haseki Sultn da denmitir, illa her padiahn drt kadnefendisi
olacak demek deildir. Mesela Yavuz Sultn Selim'in iki kadnefendisi vardr.
kinci Gurup: kbller; Osmanl Devleti'nin son zamanlarna doru bir iki Padiahn
(kesinlikle tamamnn deil) drt criye ile veya bir ksm cariye bir ksm hr kadn olmak
zere drt kadnla evli olmalarna ramen, ikinci gurup cariyelerden en fazla drt tanesi ile
aile hayat yaad vkidir ki, bunlara ikbl denmektedir. Birinciye Baikbal ve hatta Padiah
kendisiyle nikh akdi yaptrrsa Beinci Kadnefendi dierlerine de srayla 2., 3. ve 4. ikbal ad
verilir. : . ....-., . ; ....'.';
nc Gurup: Bir veya iki Padiahn ikbl ve kadnefendi aday olabilecek cariyeleri da
mevcuttur. Bunlar en fazla 8 tane olabilir, ilk drdne gzde ve son drdne de peyk ad
verilir. Gzdesi ve peyki olan bir ve en fazla iki Padiah olduunu, beinci blmde verdiimiz
Padiah Zevceleri listesinden daha iyi anlamak mmkndr." : '
....
Mesele, hakknda 472 sayfalk kitap yazlmasna ve bu konu yanl deerlendirildii iin
Kitabn iinde iki defa tekrar edilmesine karlk anlalmaynca, elbetteki konuyu soran
Cumhurbakanna edeb dairesinde ve meseleyi anlatmak iin byle bir misal verilmesinde gayr-
ilmlik veya Cumhurbakanl makamna saygszlk gremiyoruz. Asl deerlendirmeyi, uurlu
okuyuculara brakyoruz. -
2) Sayn Murat Bardak'nn Ak Mektuplar ad altnda zikrettii mektuplar, hem kar-
kocann birbirine yazd ve gizli kalmas gereken yazlardr ve hem de buna ramen gayr-i
meru bir ifadeye ve hatta kendisinin seip de naklettii mektuplarda dahi edebe aykr
kelimelere rastlamak mmkn deildir. Yoksa ak denilen olgunun, mslmanlarda olmadn
syleyen yoktur. Belki meru dairede olduunu ve bugnk gibi gayr meru aklarn
yaanmadn syleyen vardr. Bir de Sayn Bardak'nn naklettii ve ak mektuplar dedii
eyler, I. Abdlhamid'in kendi hanm yani Ba Kadn Efendisi olan Hatice Ruh ah'a yazd
mektuplardr. Bugn bile, bir insann kendi hanmna yazd gizli mektuplar aklansa,
elbetteki umuma gre ayplanabilecek baz cmle ve kelimeler bulunabilir. Halbuki bu
zikredilen mektuplarda er'an yasak olan bir ifade yoktur.
Zaten bu hususu Kitap'ta yle aklamz: :
434
"Meru dairede olmak artyla insan, hanmn, ocuklarn, anasn babasn ve insanlar
sevebilir. Muhabbetin yasak olmasnn snr gayr-i meru dairede olmasdr. Bu manada meru
dairede Padiahlarn kendi kadnlarna ve damadlarn sultn hanmlara veya tam tersine
sultnlarn ve haremdeki kadnlarn Padiahlara veya damad adaylarna meru bir tarzda ak
ve muhabbet mektuplar yazmalar merudur ve caizdir. l meru' dairede kalmasdr.
.-... . . . , ; .;;...
arasndan suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir."
3) slam toplumlarnda ve dolaysyla Osmanl cemiyetinde, fertler, cins mnsebet
konusunda, edebe ve meruiyyete aykr olmayacak ekilde elbetteki bilgilendirilmitir. Sayn
Murat Bardak'nn zikrettii ve bir ksmna bizim de atf yaptmz kitaplar, cim'n dab
bal altnda db- muaeret veya tahssen bu konuya ait telif edilen kitaplarda belirtilen
hususlar ihtiva etmektedir. Elbetteki hem Kur'an'da, hem snnette ve hem de bunlardan
ilham alan slm limlerinin eserlerinde cima' yani cins mnsebetle ilgili bilgiler olacaktr.
Cins hayatn makul ller ierisinde ve meru dairede yrmesinin art da budur. Eer
brahim Hakk'nn Ma'rifetnmesine ve Kabusnme'nin ilgili bahislerine Sayn Bardak atf-
nazar edebilirse, meru dairede ve ancak heriye aklayacak ekilde yani onun tabiriyle
sansrsz bir tarzda cins bilgilerin verildiini grecektir. Bu, tamamen shh ve ilm olan
bilgilerle bugnn seks dergilerini ve cinsellii suiistimalini kyaslamak mmkn deildir.
4) Sayn Murat Bardak'nn yazsnn drtte birini tekil eden ve bir plak cariye
grnts ad altnda okuyuculara sunduu resmin kaynan aklamasn arzu ediyoruz. Zira
bu ve benzeri resimlerin tamamen Avrupal seyyhlarca ve ressamlarca izilmi hayal resimler
olduunu, insafl olan btn aratrmaclar kabul etmektedirler. Kitapta konuyla ilgili u
hususlar nemle belirtmiiz:
Bu konuda bir uzmann tesbitlerine kulak vermemiz ve harem ile alakal grdmz
resimleri buna gre deerlendirmemiz gerekiyor:
"Trkiye'yi ziyaret eden seyyahlardan ounun Trke'yi bilmemeleri, Hristiyan
olduklar iin aznlklarla dp kalkmalar ve onlarn verdikleri ok zaman hakikate uymayan
malumat en ufak tetkik szgecinden geirmeden
435
kitaplarna kaydetmeleri, onlar fahi hatalar yapmaya srklemitir. Deil Trk
Kadnlar, erkekleriyle bile konuamayan ve anlaamayan yabanc seyyah ve ressamlarn, bizler
hakknda verdikleri hkmler, yaptklar resimler, yazdklar kitaplarn ne dereceye kadar
doru olacan siz dnn ve hkmnz verin.
Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hurrem Sultn'n
(gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup dnmemiz icabetmez mi?"1. ,. .
>: \ :
Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan veya
kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl ressamlarn hayal rnleridir.
Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem adl kitabn kapandaki plak resim, Kari
Briullov'a ait olduu gibi, ayn yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim
de Carmille Rogier'e aittir2.
Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl yazarlar,
kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte ve Padiahlar da kendi
krallarna kyaslamaktadrlar. Mesela bizzat gidip ziyaret ettiimiz Viyana'daki tarih Kraliyet
Saraynda grdm manzara, dorusu beni artmtr. Zira Saray'da oturan Krallar,
beraber olduklar kadnlarn heykellerini yaptrarak Saray'n muhtelif yerlerine
diktirmilerdir. Yani Avrupal krallarn yaad rezaletin delili, bizdeki hareme ait uydurma
resimler deil, u ana kadar varln devam ettiren Saraylarn duvarlarndaki kadn
heykelleridir." -
Sayn Bardak, Kitabmzn ikinci basksnda kendisinden istememize ramen, tenkit
yazsnda kulland plak cariye resminin kaynan henz aklamad. Ancak biz aklamak
istiyoruz ve diyoruz ki, bu da tamamen Avrupal bir ressamn hayal rn olan bir resimdir. Bu
resim, Jean-Auguste Dominique Ingres, La Grande Odalissque, sh. 180den alndn, Sayn
Uluay, Harem'den Mektuplar, 11; Bu konuda, mahas bir misl iin bkz. Hans
Dernschvvam, istanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen), Ankara 1992, sh.
59, 82, 83, 88, 89, 93 vd.,184; Bu Kitap Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl tarafndan
Dnya Edebiyat blm iinde neredilmi olup yazar, sansre tabi tutulan ksmlarn dnda
2 Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, istanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da Harem, sh. 2
436
Alev Lytle Croutier kaydetmektedir1. Yani tamamen Avrupal bir ressamn hayal
rndr.
Netice itibariyle slm Hukukundaki er' hkmler nazara alnarak ve bu zamana kadar
yaplan almalar elden geldiince deerlendirilerek kaleme alnan "Osmanl'da Harem" adl
eserimiz daha da tartlmaya devam edecektir. Ancak tenkidlerini bize yneltenlerin, insafl
olmalarn, eseri iyice inceledikten sonra tenkitlerini yapmalarn ve iml hatalar konusundaki
eksikliklerin ikinci baskda giderileceini istirham ediyoruz. Ayrca kitabn muhtelif yerlerinde
akladmz gibi, Osmanl Padiahlarnn masum olmadklarn ve bir ksmnn meru dairede
baz suiistimalleri yapm olabileceini ve ancak biri iki insann suiistimalinin btn bir nesle
temil edilemiyeceini ve hele hele tamamen dindar olan bu insanlarn cins sapk asla ilan
edilemeyeceini ve bu zamana kadar cariyelik ve haremle ilgili yazlanlarn ounluunun
arptma ve tahrifatlarla dolu olduunu ifade etmek istiyoruz.
Byle bir kitabn, btn gayesi slm ve Osmanl Devletini ktlemek cilan baz
kalemleri memnun etmesini beklemek ise, elbetteki safdillik olacaktr. Belgeler konutuka,
bir ksm tabular da yklacaktr.
7- Eyp an'n konuyla ilgili sorduu sorulara verdiiniz cevaplar zetler misiniz?
Evet, 26 Kasm 1995 tarihinde Zaman Gazetesinde Eyp Can Bey ile bir rportajmz
yaynland. Konumam tam aksettirdiini sylemek zor. Ancak konutuklarmzn nemli bir
ksmn vermeye alt. Biz bu sorulara verdiimiz cevaplar da zetleyerek ve tashih ederek
buraya almak istiyoruz. nk benzeri sorular, bakalar tarafndan da sorulmaktadr.
Osmanl'da harem, bir "fuhu yuvas" olarak takdim edilirken, siz "eitim ve ibadet
merkezi" olduunu ispata altnz. Etki-tepki kartlndan hareketle ifrat, tefritinizi mi
dourdu?
imdi.. Ben ayn kanaatte deilim... Ayrca sorunuzu da biraz pein hkml buluyorum.
Zira biz, Harem'in sadece eitim ve ibdet merkezi olduunu, kitabmzn hi bir yerinde
anlatmadk ve byle bir ifade kullanmadk. Fakat bu zamana kadarki btn beynlar, Harem'in
sadece bir elence yolu
Alev Lytle Croutier, Harem The World Behind the Veil, sh. 4.
437
olduu ynndeydi. Biz ise, aile hayatnda meru dairede elenme olabilecei gibi, ayn
zamanda Harem'in Osmanl Padiahlarnn evi olmas ve burada yaayanlarn da mslman
olmalar hasebiyle kendi ahs ibdetlerini de yaptklar bir mekn olarak anlatmaya altk.
"Fuhu yuvas" olarak takdim edilen haremi siz, "eitim ve ibadet merkezi" kartlnda
ele almadnz m?
Evet, haremi biz, aile yuvas olmann yannda ayn zamanda bir terbiye ve ibadet yuvas
olarak vasflandrdk, ama bunun sebepleri var. Birincisi, bu zamana kadar yazlan eserler ve
yazlarda grdm mthi tezatlard. Mesela kitabn kapana aldm, hnkar sofas,
maalesef en olumlu tarihilerimiz tarafndan bile, elence yeri olarak tasvir ediliyor. Ve hatta
-sizin de belirttiiniz gibi- bazlar tarafndan fuhu merkezi olarak anlatlyor. Gya; "Padiah
yukarda oturuyor ve aada rlplak elenen cariyeleri seyrederek kafasn ekiyor.."
Halbuki durum byle mi? Birka yl nce "Gzde" diye yabanc bir film gsterildi. Hnkar
sofas maalesef fuhu yuvas olarak gsteriliyordu bu filmde. Padiahn -gayri meru bir
vaziyette kadnlarla- bacaklarnn arasndan kamera, odada bulunan bir levhay gsteriyordu.
Levhada "Allahuveliyyullezine amenu yuhricuhum minezzulumati ilennur" Ayet-i Kerimesi
aka okunuyordu. imdi bu, insann tylerini diken diken etmez mi? Soruyorum, bu ayetlerle
bezenmi bir mekanda bu maskaralk olur mu? Tabii ki, bu kadar ifratn karsnda sakin
kalmak mmkn olmuyor... , ; . .. ....;
Sakin kaln demiyoruz; ama biliyorsunuz "fkeyle kalkan zararla o-turur..."
Biz fke ile hareket etmedik. Tam tersine u soruyu soruyorum ben, "ierisinde bu
ekilde ayetler bulunan bir mekan hangi insaf ehli fuhu yuvas olarak gsterebilir?". Birincisi,
byle bir mekn olsa olsa bir ibadet mahalli olarak kullanlr; meru dairede elence yaplacak
elbetteki baka meknlar bulunabilir; ama byle bir meknda fuhu yaplmaz. kincisi,
slmiyet'te harem, insann aile yuvas, evidir, ibadetlerini yapa bir nevi mescittir. Nitekim,
haremin hususi imam var ve haremde be vakit namazlar bu mescitte usulne uygun bir
biimde burada kadnlar ve erkeklerle beraber klnyor. -ncs, terbiye ve eitim merkezi
hviyetidir. Her islm aile gibi padiahn ailesinde de slm bir terbiye szkonusu.
438
Prof. Halil nalck "Haremin ok disiplinli ve hiyerarik bir eitim mekanizmas var"
diyor bir makalesinde...
t
ok doru, hatta Osmanl'da mehur bir tabir var: "Sarayda (haremde) terbiye
olmayann terbiyesi olmaz." Nitekim "bozuldu" denilen en son dnemde bile Sultan Read,
harem sakinlerinin slm ilimler renmeleri iin kat' talimat vermitir. Haremin hocasna bir
emir gnderiyor, "badetlerini tam olarak yerine getirmeyen, slm adaba aykr hareket
edene ekmeim haram olsun" diyor ve levha astryor. Haremin son dneminde 10 yl
muallimelik yapm olan Safiye nvar Hanmefendi'nin hatratnn zetini aldm kitaba.
Bylece yaplan iftiralarn boyutunu ok daha iyi grdm. Btn bunlar grdkten sonra ben
ifrat veya tefrit yaptm kanaatinde deilim.
Fakat kitabnz bir hesaplama ve savunma psikolojisiyle kaleme almsnz...
Bakn bu gzel bir soru. Trkiye'de cumhuriyet dneminde yetien ilim adamlar ilm
objektiflik hastalna tutulmular...
Anlayamadm Ahmet Bey, siz ilm objektiflie kar msnz?
Hayr, hayr, ilim adam elbette objektif olmal, tarafsz olmal, ama hakk da itiraf
etmekten kanmamal; hakkn taraf olmal. Trkiye'de objektiflik denilince, belli evreler
tarafndan dine, tarihe ve din ve tarih ahsiyetlere sayg snrlarn aarak hakaret etme
anlalyor. Halbuki objektiflikten kast, dellilerin insan gtrd hakikatleri, aleyhinize de
olsa, aklamaktr. Syler misini? Hi asl astar olmayan plak resimleri, srf Avrupal
kaynaklarda var diye Harem'i anlatrken kullanmak ilm objektiflik midir? Bunun yannda,
Osmanl Devletinde aile hayatnn temelini tekil eden fkh kitaplarndaki hkmlere mracaat
etmeden tarih kaleme almak ve haremle ilgili hkmler vermek ilm objektiflik diye mi
vasflandrlacaktr? Mesela, Sabah Yaynlar Osmanl'nn kn anlatan bir kitap yaynlad.
Ve basnmzda gayet objektif, gayet bilimsel ariv belgelerine ve dokmanlara sahip
dokmanter bir yayn olarak takdim edildi.
.ijL.
439
Eletirilecek ynleri olmakla beraber istifade edilecek bir kitapt. Siz yle bulmadnz
m?
Dorudur, ben de istifade ettim, hatta satr satr okudum. Ama gelin grn ki, Osmanl
padiahlarnn ngittere ve Fransa karsndaki tutumlarn naklederken bir Osmanl dman
olduunu ele vermekten kanmyor. slm'n, Osmanl'nn aleyhine, konuurken, bunun adna
ilm objektiflik denilsin, ama slm hukukundaki bir gzellii anlatrken onu metheder mnda
bir cmle kullandnz zaman "Aman efendim ilm objektiflikten uzak" denilsin. Ben bunu kabul
etmiyorum. Hereyimizde olduu gibi, ilm objektifliktede ifte standardn olduuna
inanyorum.
Bu tavrnzla da bir kartlk oluturmuyor musunuz? Ne Osmanl'nn aleyhine konumak
ilm objektitlik olsun; ne de, Osmanl'nn hukuk sistemi anlatlrken sbjektif bir biimde
hamaset yaplsn...
Nazar olarak bu sylediinize benim bir itirazm yok. Ayrca bizim kitaplar
kasdediyorsanz, hamaset saylabilecek ifdelerimiz de yok. Gerei' sylemek hamaset ise,
adna ne derseniz deyin, ondan vazgememiz de mmkn deildir. Ama bunun uygulamasnn
yle olmadn gryoruz. Mesela Osmanlnn k ile ilgili kitap rneini verdim, neden ayn
ey uygulanmyor? ...
I
Siz bir hukuk tarihi profesrsnz. Ad geen kitabn yazar ise bir seyyah ve onun
yazdklar tarih bilimi asndan birincil kaynak olarak kabul edilmez. slm Hukuku Tarihi
konusunda ender rn veren bir akademisyen olarak, sizden ilm objektiviteye uygun eserler
vermeniz beklemek hakkmz deil mi?
Ad geen kitabn yazar seyyah falan deil. Seyyahlarn kaleme aldklar kitaplar iin
dedikleriniz dorudur. Buna bir ey demiyorum. Ama benim de bir esbab- mucibem var.
Birincisi, benim halet-i ruhiyemdir. Ben yaadm slubuma aktarrm. Yani ne hissediyorsam
slubuma yanstrm. kincisi, bu konuda yaplan almalarn neredeyse tamamnn -bir ka
istisnas var- iftiraya varan yalanlar zerine kurulmas. Bu hal beni mecbur ediyor. ylesine
yanl anlatlm ki, mesela siz az nce Halil nalck hocann makalesine atf yaptnz, benim de
ok istifade ettiim bir makaledir, ama grdm k kosko-
440
ca nalck hoca, slm hukukunu bilemediinden dolay, cariyelerin avret ma-halleriyle
ilgili ciddi hatalara dm; kendisi de bunu kabul ediyor ve tashihini istiyor. Btn bunlar
grnce insan hissiyatn gizleyemiyor; ama hissiyatmn ilm esaslar zedeledii kanaatinde
deilim.
Verileri aktarrken ciddi bir tarama yapmsnz. Osmanl padiahlar iinde en fazla
cariyesi bulunan III. Murd iin ifrat cephesi 100 cariyesi vard derken, siz "Tahminen 40'a
yakn haseki denilen gzdesi bulunduu sylenmektedir" diyorsunuz. Bunun bir istismar
olmadn syleyebilir miyiz?
III. Murd'n bunu istismar ettiini ben de sylyorum. Fakat bunu genelletirmek
hata olur. Kitapta hangi padiahn ka ei olduunu, ka cariyesi olduunu tek tek tablolarla
anlatyoruz. tiraz olan varsa ap baksn. 6 asrlk bir imparatorluun aile hayatnn
dokmanteridir o. Bunun iinde bir veya iki tane istismar eden kmas mmkn. Ki unu da
belirtmek lazm, bu istismar meru dairede bir istismardr. Maalesef bu nokta tamamen
unutuluyor.
Nasl yani?
Diyelim, ki siz bir sofra donattnz. Enva'- eit yiyecekler var ve oturup sonuna kadar
yediniz. Halbuki Kur'an- Kerim'de ne buyurulur? "Yiyin, iin ama israf etmeyin." imdi tka
basa -tbben de sizi rahatsz edecek ekilde-kendi hell malnz yediinizde, slm hukuku
asndan size haram yediniz denilir mi? Denilmez. Ama bunun dinen de, tbben de doru
olmad, ho grlemeyecei bilinir. . . ., ../
-.-'
Krka yakn cariye meu dairenin istismar m yani?
Evet yle denilebilir. slm hukunda bir erkein artlara gre en fazla 4 hr kadnla
evlenebilmesine ruhsat verilmitir. Ve Kur'an- Kerim, "Dikkat ediniz, cariyelerinizle metres
hayat yaama noktasna varmaynz, eytan bu konuda sizi tahrik eder" der. imdi Cariye ve
Kle Hukuku'nu bilmeden ve bugnn artlaryla bakarak o dnemi deerlendirirsek hata etmi
oluruz, idris-i Bitlis'i Hazretleri'nin bir bir beyan var bu konuda; "Padiahm, normal bir
Mslman zina yapar, bakasnn namusuna bakarsa islm hukukuna gre sabit olan cezas
verilir, zarar da kendisine olur. Ama senin durumun yle deil. Eer sen zina iler, bakasnn
namusuna gz dikersen btn memleket berbat olur. Bu sebeple Kur'an- Kerim drt tane hr
kadn
?-K
*S
**:
441
nikahl olarak aldktan sonra srf bu haram ie girmeyesiniz diye aynca ilaveten cariye
imknn tanmtr" diyor. Burada unun da vuzuha kavuturulmas gerekiyor: Kitabmzda uzun
uzadya aklamamza ramen, cariyeler ile nikh akdi olmadan belli artlar ierisinde ve sanki
e statsnde kar koca hayat yaamaya Kur'an msade ediyor. Fakat bu msaadeyi ylesine
artlara balam ki, sanki aile hayat gibi ar artlar komutur (Kur'an- Kerimi'in Mu'minn
Suresi, yet 6-7).
Cariye ve Kle Hukuku meselesini soracam; ama ncelikle cariye alma konusunda
sylediiniz eylerin makuliyetini sorgulamak stiyorum, islm hukuku asndan bunun bir
makuliyet snr yok mu?
Var tabii. Bu yzden III. Murd'n davran pek makul karlanmyor. A-ma u yanla
da dmemek lazm; III. Murd 40'a yakn cariyeyi ayn anda alm deil. Btn hayat
boyunca ald cariyelerin saysnn bu olduu belirtiliyor. Ki 21 yl sultanlk yapmtr. Mesela
ne yapm III. Murd? Bir cariye alm, ama cariye ocuk sahibi olmam, ocuk sahibi
olmaynca bir cariye otomatikman kadnefendi veya ikbal olamaz. Byle olunca cariye azad
edilmi ve bakasyla evlenmi. Buna era edilme deniyor. O dnemde padiahtan bir ocuk
sahibi olmak iin saraya girmeye can atan cariyeler var. nk padiahtan ocuk sahibi olunca
bir cariye kadnefendi olabiliyor: Yani sarayn hanm sultan...
nc Selim dnemine kadar sultanlarn hr kadnlarla evlilik yaptn gryoruz.
Sonraki dnemde neden hr kadnlar yerine cariyeler tercih edilmi?
nc Selim'den sonra deil, belki Ftih Sultn mehmed'en sonra byle bir te'mln
baladn Kitap'ta uzun uzadya anlattk. Sorunuzdan anlyorum ki, Kitab tam
okuyamamsnz. nk Osmanl Devleti'nin hukuk hayatnda da, siyas hayatnda da, itima
hayatnda da, ailev hayatnda da deime Ftih'den itibaren balamdr. Dolaysyla aile
hayatndaki fazla cariye de bununla ilgilidir, ikincisi hr kadnla evlenen bir padiah, ikinci bir
kadnla evlendii zaman kskanlk ve dier duygular araya giriyor. Osmanl ailesi II. Selim'e
gelene kadar sarayda ok az yaam. ehzadeler civar vilayetlere gnderildiinden btn aile
sarayda toplanmam. zellikle III. Mehmet'ten itibaren artk padiahlar gaza niyetiyle, ila-y
kelimetullah niyetiyle
442
sefere kmyor. Ve btn ehzadeler haremde yani saray da oturuyor. Dolaysyla
hareme alnan cariye saysnda art oluyor.
Sarayda bulunan cariyelerin hepsinin padiahlarn ei olduu veya padiahlarn bunlarla
istedikleri gibi yatp kalktklar eklindeki yanl kanaat buradan m kaynaklanyor?
Maalesef. En byk yanllardan biri de bu. Mesela Osmanl tarihinde sarayda en fazla
cariye bulunan dnem I. Mahmut, dnemidir. Toplam 468 tane. Bakn bunlardan tam 450
tanesi hizmeti statsnde. Yani hareme alnan cariyelerden asl maksat hizmetli personel
ihtiyacdr. Sarayda hep beraber yaayan padiah ailesinin hizmetini grmek iin ok disiplinli
bir eitimden geirilerek alnyor cariyeler. Ve yaptklar iin karlnda da cret deniyor.
Yani bugn maddi durumu iyi olan insanlarn evine giden hizmetilerden hibir fark yok o
zaman bu cariyelerin. Hareme yabanc erkek giremedii iin bu ii kadn kleler yani cariyeler
yapyorlar. teden beri tarih bileni bilme yeni, "Osmanl hareminde 400 tane cariye var. 400
cariyenin hepsiyle kar-koca hayat yaar padiah" diyor.
Benzer bir yaklamla Turgut zal'n size "Haremde 400-500 kadn varm. Nedir bu
mesete?" dediini aktaryorsunuz kitabnzda...
Rahmetli zal'n zellikle merak edip bana sorduu konularn banda harem geliyor.
Zaten rahmetlinin tevikiyle baladm bu kitaba. Bana harem mevzuunu sormutu. Ben de
cevaben, "Sayn Cumhurbakanm, nmzde yediimiz ve itiimiz ay ve pasta ok gzel
olmu, hanmefendinin eline salk" dedim, gld. "Bizim alar iyidir" dedi, "Hanmefendi
temizlii de ok iyi yapm" dedim. Bunun zerine Sayn zal, "Bunlar hanmefendi yapmyor.
Kk'te kadn ve erkek hizmetiler var" dedi. "Ka tane?" dedim, "Yze yakndr" dedi. "ok
zr dileyerek soruyorum siz yze yakn hizmetinizle kar koca hayat yayor musunuz?"
dedim, rahmetli ac bir tebessmden sonra, "Hi anlatma, anladm harem mevzuunu" demiti.
Harem iki blmden mteekkildir. Haremin birinci grubu sadece erkek personelin
girebildii yer, daha sonra -drt kap daha var, kzlaraasnn girebildii blm. lk
blmdekiler sarayn dardan yaplacak hizmetlerini gryorlar. Ondan sonra asl haremin
kaps var. Kapnn zerinde "Ey iman edenler, birisinden izin almadka evinden ieriye
girmeyiniz" ayetinin yazld levha var. Bu kapdan ancak mahrem olan erkek girebiliyor. Yani
bizim
443
kendi evimiz, yatak odamz gibi. Ve burada cariyeler var. Bu cariyeler iki ksm; intifa'
hakk bulunan yani yalnzca emeinden yararlanlanlar ve kar-koca hayat yaanabilen ve
istifr hakk bulunanlar ki, padiah eleri ve cariyeleri. Mesela Yavuz Sultan Selim'in tane
hanm var.
Halil nalck'n ok nemli bir tesbiti var; "Osmanl'da harem sistemi bilinli bir
hanedan politikasnn gerei olarak yorumlanmaldr" diyor.
Hocamzn bu izahna katlmamak mmkn deil. Az nceki sorunuzun asl cevab burada
gizli aslnda. "Neden hr kadnlarla evlenmek yerine bir dnemden sonra cariyeler tercih
edilmi?" demitiniz. Trkiye'de u anda en byk problem, devletin bana gelen insanlarn
aileleriyle ilikisidir. Ya bira-deriyle. Ya kayn pederiyle vs. Yani bir insan yakn ailesini
mehur bir aileden seince onun iktidara ortak olmasn nleyemiyorsunuz. Osmanl padiahlar
da 24 milyon kilometrekareyi idare eden insanlar. Bunlarn bugnk gibi telefonlar yok,
televizyonlar yok dolaysyla sr noktasnda ok azami zen gstermek zorundalar. imdi siz
tutunuz stanbul'un mehur bir ailesinin kz ile evlendiniz.
Bu ekilde hr kadnlarla, Ftih'den sonra iki evlilik var zannedersem...
Evet var ve ikisinde de aile problemi yaanm. Kaynpederi gelmi beylerbeyliini
istemi, bacana gelmi paalk istemi. Osmanl padiahlar bu hususda hassas davranmlar.
kincisi; hanedan dolaysyla padiahlarn erkek ocuk sahibi olma zorunluluu.
Saltanatn devam iin erkek ocuk sahibi olmal.
Bir dier sebep de; d lkelerden Rusya, ngiltere ve Fransa gibi lkelerin Osmanl'y
ykmak iin yrttkleri politikalarla ilgili. Osmanl'y ykmann aileyi ketmekten getiini
bildiklerinden ondokuzuncu yzylda haremle ilgili yze yakn kitap yazmlar. Tamam ahlksz,
erotik roman tasvirleri. Hedef; slm aleminin birlii olan Osmanl'y, onu ykmak iin
hanedan, onu da ykmak iin aileyi ykmak... Bu kitaplarn birou Arapa'ya tercme edilmi.
Halkn saraya kar gvenini yitimesi plan gdlm. Bunlar bir dnem sonra etkili de olmaya
balamlar mesela Osman Nuri'nin "Abdlhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat" isimli ciltlik
kitab var. ttihad Terakki dnemin-
444
i li
de maalesef Milli Eitim Bakanl'nn ruhsatyla baslm. Haremi bir fuhu yuvas gibi
gsteriyor. Bir de hareme biri Ermeni, dieri de Rum iki cariye sokmular mesela. Bunlarn
ajan olduu daha sonra anlalm. Oysa haremin bir eitim merkezi gibi ilediine deinmitik.
Okuma-yazma, slm bilgiler, hat, tezhip, musiki., gibi birok konuda dersler var. Bir valide
sultann hatratnda "Bugn Peevi Tarihini bitirdim" notu vard mesela. Peevi tarihini bugn
deil herhangi bir profesr, tarih profesrlerinin bile bir ou okumamtr. Mesela
Sleymaniye'de Hac Beir Aa Ktphanesi vardr. Hac Beir Aa, yllarca haremin erkek
personelinin banda bulunan kzlaraas diye bir ksm insanlarn alay ettii haremaalarndan
biridir. Haremaalarnn drt tanesinin dnya apnda ktphaneleri var. Yani ben
soruyorum, bugn konfeksiyoncu olup da, dnya apnda bir kitap koleksiyonu olan ka insan
var? Kitabma Safiye Hanm'n hatratn almamn sebebi bu. Safiye Hanmefendi saray adabn
ve eitimini ok teferruatl anlatyor. nk kendisi 10 yl sarayda hocalk yapm.
Peki harem konusunun arptldn siz ne zaman farkettiniz?
Ak konuaym o Hatrat okuyuncaya kadar haremin byle olduunu ben de
bilmiyordum. Yani harem hakknda, "Yahu bunlar da arya gitmiler. Acaba gayr- meru i
yapmlar m?" diye rkyor ve korkuyordum. Ama o rahmetli hanmefendinin hatratn
okuyunca ben de farkettim. Asl nemlisi Safiye Hanmefendi'nin bu kitab yaplan iftiralarn
en youn olduu 1963'te kaleme almas. O gnlerde Osmanl lehine kalem oynatmak neredeyse
su...
Haremin yunmu ykanm bir yer olduunu iddia etmiyorum, 500 kiinin yaad bir
yerde elbette istismarclar vardr, ama yapy ve mekanizmay grdnzde burada yaayan
insanlarn anlatlan fantezilerle uzaktan yakndan alakalarnn olmadn gryorsunuz.
Bir cariye, hareme hangi aamalardan geerek geliyor?
Cariye ve kle meselesini anlamak iin islm hukukuna iyi bakmak ve o dnemde dnyada
durum neydi ona iyi bakmak gerekir. slm dininin klelii ortadan kaldracak faktrlere
arlk verdiini, kleliin tedric bir biimde kalkmasn saladn biliyoruz. Kle azad
etmenin teviki ve kle olma sebeplerinin azaltlmas salanm. Ahmet Cevdet Paa'nn
cmlesini nakletmekle islm hukukunda klelik ve cariyelik messesesini zetleyelim: "slm
hukukunda kle almak, kle olmaktr."

445
imdi cariyenin emeinden yararlanmay aktarmtk; intifa hakk, dieri de istifra
hakk, yani e olarak alnmas. Sahip olduunuz cariye einizden ramak aadr. Dnn,
Ahmed bni Hambel'e gre bir kleye hakaret edip dvdnz zaman bu azat edilmesi iin
sebep saylr. ,
imdi merhalelere gelebiliriz.
Birinci merhale; satn alnan cariyenin Mslman aileye verilip terbiye e-dilmesidir. O
terbiye srasnda kendi rzasyla Mslman oluyor. Mslman olmayanlar alnmam. Yani daha
saraya gelmeden iyi bir ailenin yannda adab- muaeret, din bilgiler, saray erkn konusunda
bir anlamda staj gryorlar. Daha sonra ilm-i sima, ilm-i kyafet, krimonoloji, ilmin
szgecinden geirilerek alnyorlar. Alndktan sonra cidd bir imtihandan geiyor; uyuma
tarzndan halet-i ruhiyesine, alkanlndan namus anlayna btn bunlar inceleniyor, daha
sonra Kur'an retiliyor, ilmihal dersi veriliyor, eer sarayda kalabilecek duruma gelirse,
devam ettiriliyor. Yoksa hrriyetine kavuturulup eline de para verilip, dardan birisiyle
evlendiriliyor ve saray dna kartlyor.
Murat Bardak, gerekleri eip bktnz ve sadece rtle-bilecek kaynaklar
alp, tekilere temas etmediinizi iddia etti. Bu soruyu ok aklkla cevaplamanz istiyorum,
elinize geen btn kaynaklar gerekten kullandnz m?
Bu ok nemli bir soru. Murat Bardakfnn eip bktmz syledii kaynaklar, eer
ariv beigeleriyse, eer haremin temel kayna olan duvardaki resimlerse, eer fkh
kitaplarysa, bunlardaki en kk bir eme, bkme kfr sebebidir, dalalet sebebidir veya en
azndan hyanet sebebidir. Eilip bklen bir tek kelime gstersin. Tamam fkh kitaplarndan
nakledilmitir, arivin vesikalar taranmtr, harem gezilmitir, dialar ekilmitir, haremdeki
malzemeler grp deerlendirilmitir. Bir ksm meseleler var ki, maalesef Murat Bardak
gibi insanlar o meseleleri yanl grmler.
zellikle iolan meselesine itiraz ediyor...
Maalesef bu cehaletten kaynaklanyor. Bunun cevabn Trk Dili retim yesi Musa
>Duman'n kaleminden okumalsnz. Bunu bir fkra ile anlataym: zmir'de -drt tane Azeri
dolmua biniyor. "Biz fuar kapsnn yannda deceiz" diyorlar. Minibs ofr kar kyor,
"Kardeim imdiye kadar
446
benim minibsmden kimse dmedi. Ben usta bir ofrm, kapm da salam. Niye
deceksiniz, korkmayn yahu" diyor. Azeriler habire "Deceiz, deceiz." diyerek son
duraa kadar gidiyorlar. Sonra da, Kardeim biz fuarda decektik. Sen bizi buraya kadar
getirdin. Biz nasl gideceiz?" diyorlar. imdi siz tutup da Azeri'nin kulland "dmek"
kelimesini bizim gibi anlayp da byle yanl deerlendirmeye giderseniz o duruma dersiniz.
Aynen byle de iolan, olan, cariye gibi kelimeleri arptmlar, asl onlar eip
bkmler. Burada geen olan kelimesinin evlat ve gen anlamnda kullanldn bilmiyor,
kendi arpk anlayyla bu kavramlar deerlendiriyor. Bu cehaletin karsnda ne diyebilirsiniz
ki? Be tane kitap ismi veriyor. Bunlar, Osmanl'nn Muzrlar, Behname, Hamse-i Ata, vs.
Bunlarn izahn da yapacaz. Mesela "Olan dourgan ola, nesli ok ola, ta ki kyamet gnnde
mmetimin okluuyla iftihar ederim" eklinde hadisin Osmanlcasn aktaryorum size. imdi
siz burada geen olan kelimesinin gen kz ve erkek iin kullanldn anlamaz da arpk
yorumlar yaparsanz komik durumlara dersiniz. Herhalde olann douracandan
bahsedilmiyor burda. slm her eyiyle insanlarn hayatna temel prensipleri belirlemi. Bunun
ierisine tabii ki nikh ve kar-koca mnasebetleri de giriyor. yle bir din dnn ki Kur'an-
Kerim'de kar-koca mnasebetinin temel esaslar anlatlyor, yle bir din dnn ki bu dinin
peygamberi, kar-koca mnasebetinin tbb olan eklini ele alyor. Elbette bundan ders
alan'slm limleri de, kar-koca mnasebetini, tbb ve din bir ekilde sansrsz ama edebe
aykr olmadan anlatyorlar. Fevkalade nezih bir slupla yapyorlar, bunlar cins sapklk
kitaplaryla kartryorlar...
Bu kitaplar siz grdnz m?
Tamamn grdm. Birisi hriislm'a aykr hibir ey yok. Ortada yanl anlalacak bir
durum da yok, bu yorumlar daha ok kast olduunu gsteriyor. Mesela ibrahim Hakk
Hazretleri "Evleneceim kzda krk tane vasf bulunsun" diyerek kitabnda vasftar sralar.
Bunlar tamamen beer eylerdir. Mesel Kabusname'de de diyor ki: "Padiahm, eer bir
hizmeti alacaksan bu hizmeti gelen misafirlere ay verecekse, yle olsun, byle olsun...
Ama hareme hizmetkr olarak alacaksan irkin olsun, yakksz olsun ki fitneye sebep
olmasn." imdi siz bu sz tutar da "Haa padiahlar veya beylerin evlerinde irkin olan erkek
hizmetilerle evin hanmnn gayr meru ilikisi varm" derseniz buna glnr... Bu ekilde
yzlerce rnek var.
>'. ' '-. -..-,
-. .- '
447
Benim asl sorum savunma psikolojisiyle grp de deerlendirme d braktnz bir
kaynak var m eklindeydi?
Kesinlikle yok. Ulaabildiim btn kaynaklara yer verdim. Aksini iddia eden varsa
ksn. Ancak benim ulaamadm veya gremediim kaynaklar oktur. Bunlarn bir ksmn
daha sonraki basklarda deerlendireceiz. Harem konusunda en nemli kaynak aatay
Uluay' in kitaplar. Fakat Uluay bile btn aratrmaclna ramen baz konularda
kendisiyle de elikiye dm. Ben btn bu olumlu-olumsuz kaynaklara kitabmda yer verdim.
Hatta ak mektuplar var, bu mektuplarn en ok zerinde speklasyon yaplanlar aldm kitaba.
aatay Uluay'n Ak Mektuplar diye de bir kitab vardr. Edeb deeri ok yksek, ok
insan mektuplar bunlar. Padiahn ak olmaya hakk yok mu yani? Eine mektup yazmaya hakk
yok mu? Bu mektuplarda edebe aykr tek bir satr yok. 600 yl saklanan bu aile mektuplarnn
bugn tamam elimizde ve Topkap Saray Mzesi'nde. Osmanl padiah, hanmna
"Sultanm, efendim hazretleri, kulun klen olaym, narin ayandan peyim" diyor. Hani
Osmanl'da kadn ikinci snft, hani Osmanl'da kadn adamdan saylmazd? Bizim milletimiz
kadar gemiini yanl bilen ve gemiine bakalarnn tahrikiyle kr krne dman olan ikinci
bir millet olduunu zannetmiyorum. Bu alma evvela benim cehaletimi kaldrd . Ben bir hukuk
tarihi profesr olarak bu kadar ok yanl eylerle artlandndrlmsam gerisini siz dnn.
Ama imdi gnlm rahat, inaallah bundan sonra bu tr iftiralara muhatap klnmayz. Buna
cr'et eden de imdiden cevabn alm olsun...
Ben de bir anlamda mahremiyetin tarihi olan kitabnz zerine yaptmz bu konumay
zel hayata saygl olanlara ithaf ediyorum...
, Teekkr ederim. nk baz gereklerin ortaya kmasna sorduunuz sorularla vesile
olmu oldunuz. Sorduunuz baz sorular ve zellikle de Os-manl'daki cinsellikle ilgili kaynaklar
hakknda biraz sonra mstakil bir soruya vereceimiz cevapta ayrntl olarak deineceiz.
448
8) "Osmanl Devleti,cinsellik konusunda gnmzden ileridedir; ayrca Akgndz Hoca,
Harem adl eserinde, "Osmanlnn Muzrlar" diyebileceimiz kitaplardan bahsetmiyor."
eklinde ahsnza yneltilen bir sulama var. Gerekten Endernlu F-zl'n eserleri, yani
Defter-i Ak', Hbn-nme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz?
Bu soru, Murat Bardak tarafndan da bize tevcih edilen sorular arasndadr. Bu
sebeple konuya ksa da olsa girmekte yarar gryoruz. Evvel unu belirtelim ki, biz bunlardan
bazlarn kitabmzda kullandk. Ancak bir ksmna mracaat etmeye ise ihtiya dahi
hissetmedik. Fakat tamamn ve hem de orijinal nshalarndan inceledik ve hatta fotoraflar
aldk, bir ksmndan mikrofilimler aldk. Konu ile alakal istismar malzemesi olarak kullanlan
kitaplar ve kaynaklar hakknda, ksaca bilgi vermekte fayda vardr. Ancak bu ksa bilgilerden
nce, genel olarak, meru dairede cins hayat ile alakal baz tesbitleri aktarmak istiyoruz.
nemle ifade edelim ki, Kur'an- Kerim, m'minlerin zelliklerini sayarken u yetleri
sevk ediyor: "O m'minler ki, namuslarn muhafaza ederler; ancak kendi meru eleri ve
istifr hakkna yani kar-koca hayat yaama hakkna sahip olduklar cariyeleri mstesnadr.
Zira bunlarla olan mnsebetlerinden dolay onlar asla azarlanmazlar. Kim bu meru' daire
dnda bir ey arzu ederse, onlar haddini tecvz edenlerin t kendileridir."1. Defalarca
belirttiimiz gibi, slmiyette meru dairede cins hayat vardr, bu cins hayatn kaideleri ve
dab vardr. Bu edebler ve kurallar, Kur'an'daki yetlerle, Snnetteki dsturlarla, fkh
kitaplarnn ilgili bahislerindeki er' hkmlerle ve de islm db ve ahlak kitaplarnn
db'l-Cim adl blmlerindeki izahlarla uzun uzun anlatlmtr. Meru daire iinde cins
hayata dair bilgiler, ilmihal kitaplarnda mevcuttur. Bunda garipsenecek veya ayplanacak bir
durum yoktur. Hatta Hz. Peygamber, kar-koca ilikilerinin btn ayrntlarn bile aklamtr.
Elbetteki insan hayatnn btn ynlerini dzenlemeyi taahht eden bir dinin bunlar ihml
etmesi de dnlemez.
ite bu din vecbeyi yerine getiren kitaplar ve bunlarn konuyla ilgili i-zahlar, belli bir
edeb erevesinde btn mslmanlara ve zellikle de evlenecek iftlere retilir. Bunun
edebsizlikle ilgisi yoktur. Ancak her konuda olduu gibi, konuda da baz suiistimaller olabilir.
Mesela birileri, meru dairede cim'n dabn anlatyorum gayesiyle, edebin hricine kmsa
veya bu meru hakk suiistimal ederek, gayr- meru tasvirlere giren bir eser telif et-
Kur'an, M'minn, yet, 4-6.
!vV.
449
misse, bunda Islmn veya Osmanlnn deil, o ahsn haddini amas mevzubahistir, ite
ada geen kitaplar da, ya bu suiistimalin ac meyveleridir veyahut da bu kitaplar
deerlendirenlerin yanl yorumlardr. Bazlarnn zerinde ksaca duralm:
A) Bu tr kitaplarn bamda Enderunlu Fzl diye bilinen ve 1810 ylnda Rodos'da vefat
eden bir Divan iridir. Mahalliletirme eilimini ileri bir safhaya gtren irdir. Enderun'da
iyi bir eitim grmtr; ancak sefhete dknl bilinmektedir ve ak maceralar dilden
dile dolamtr. III. Selim zamannda srgnlere ve bu hareketlerinden dolay Enderun'dan
ihra gibi meyyidelere ma'/uz kalmtr. Bylesi bir insann yazd kitaplar, Osmanl
devletinde elden ele dolaan kitaplar deildir. Ayrca ciddi deerlendirilirse, yle tamamen
gayr-i meru olaylar tasvir eden kitaplar olarak da dnlmemelidir ve hele hele bugnn
muzr neriyat ile mukayese etmek ise asla mmkn deildir. Konu ile ilgili kitaplarndan
bazlar unlardr:
a) Hbnnme yani gzelleri anlatan bir eser. 796 beyitten teekkl ediyor. Ba
ksmnda tasavvuf bir ekilde bir gzellik tahlili yer alyor. Coraf baz bilgilerden sonra,
Hindistan'dan Amerika'ya kadar eitli erkek tiplerini anlatr ve hepsinin de birer rnek
resimlerini verir. Bed zevk ve nezhetten mahrum olmakla birlikte, erkeklerle alakal
vasflandrmalar arasnda gayr- meru denecek bir cmle veya verdii resimlerde gayr-
meru denebilecek bir resim bulmak o kadar kolay deildir. Hbn-nme, deiik tarihlerde
istanbul'da baslmtr1.
1 Enderunlu Fzl, Hbn-nme, stanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl,
TDVA, c. 11, sn. 188-189; , TY, No: 5502.
s ' i
k--*''
*J " e ,
.' .. . -
450
Endernlu Fzl'n Hbnnme'sinin lk ki Sayfas, , Ty, No: 5502 u beyitlerle
balamaktadr:
"Hamd O Mevly- Azm'-n'a Katre iken ikem-i mderde Verdi her cinse ceml-i
mahss
Hsn-i cn-sz veren inna. Kld sun' ile an perverde. ve-i dier ve hl-i mahss."
.. mmm
451
b) Zennnme yani 1101 beyitlik mesnevi tarznda kaleme alnan ve Hbnnrnenin tam
aksine eitli corafi blgelere ait kadn tiplerini anlatan bir eserdir. Kitabn ba tarafnda
air kadndan bahsetmek istemediini ve kadnlara kar meyli olmadn kaydeder; ancak
eitli milletlere ait kadnlar, orijinal minyatrlerle vasflandrr ve kadn tiplerini anlatr.
Kadnlar hamamn tasvir eden minyatr dnda gayr-i meru denebilecek fazla bir resim
mevcut deildir. Kitap stanbul'da eitli zamanlarda baslmtr1.
c) Defter-i Ak adl kitabnda Enderunlu Fzl, ilh ak tarifle balar. Daha sonra da
kendisinin dt ve sonra da piman olup tevbe ettii ak maceralarn nakl eder. ierisinde
bir ingene dnn tasvir eder. Bir ksm yazarlarn iddia ettii gibi, gnl verdii erkek
sevgililerini anlatt bir kitap deildir. 438 beyitten meydana gelen bu Kitap da, 1286'da
stanbul'da baslmtr2.
d) engi-nme, Fztl'n, stanbul'daki mehur kekleri tasvir ettii bir eseridir.
Rakksnme diye de bilinir ve stanbul'da baslmtr3.
B) Behnme-i Ts veye Behnme-i Pdih diye mehur olan ve Reislhkem Hoca
Nasr Ts tarafndan kaleme alnp Sultn Muzaffer Hn bin Sultn Kazan Hn'a takdim
edilen eser, cins mnsebetin edebleri ve hekimlerin bu yoldaki tavsiyelerini konu edinen bir
eserdir. zellikle 5., 10. Ve 11. Bblar bu konuya ayrlm ve o zamana kadar konuyla alakal
yazlan eserler zetlenmitir. Meru dairede cim' yani kar-koca mnsebetlerini
anlatmaktadr4. Cins salktan ve meru dairede cins mnsebetten bahsetmek, ne zaman
muzr kabul edilmitir?
C) Deli Birader yahut Piyle Bey diye bilinen bir Divan irinin Dfi'ul-Gumm vel-
Hmm adyla kaleme ald ve eskilerin tabiriyle hezliyyt yani akla ve er'a aykr bo
lakrdlar ve rezilliklerle ilgili bir eserdir. 1535'lerde ld sylenen Piyale Bey, nceleri
medresede tahsil grm, sonra tasavvufa intisb etmi ve ancak yapt ahlakszlklar
yznden evresi tarafndan iddetle dlanmtr. Bahsettiimiz kitab her trl ahlakszl
1 Enderunlu Fzl, Zenn-nme, istanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl,
TDVA, c. 11, sn. 188-189; , TY, No: 5502.
2 Enderunlu Fzl, Defter-i Ak, stanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl,
TDVA, c. 11, sh. 188-189; , TY, No: 5502.
3 Enderunlu Fzl, engi-nme, stanbul 1286; Kk, Selahattin, Enderunlu Fzl,
TDVA, c. 11, sh. 188-189; , TY, No: 5502; emseddin Sami, Kmus'l;A'lm, c. V, sh. 3331.
4 Ts, Reislhkem Hoca Nasr, Behnme-i Ts veye Behnme-i Padih, , TY,
No: 7152.
452
ihtiva etmektedir. Yazma bir ka nshas dnda Osmanl Devletinde yaygn olan bir
kitap deildir. Btn uar Tezkirelerinde ve Tercim Kitaplarnda ahlakszlklarla dolu bir
kitap diye tantlmtr. Bu kitab telif ettiinden dolay, ehzade Korkut'un bunu kovduu da
nakledilmektedir. Neticede Osmanl toplumunda ahlaksz insan yoktu diyen veya ahlaksz kitap
yazlmamtr diyen birisi mevcut deildir. Ancak bugnn rezaletlerini rtmek iin Osmanl'da
da durum byleydi demek yanltr. Yoksa her devirde byle reziller kmtr. Zaten byle
reziller olmasayd, slm Hukuku zina ve livtay cezalandran hkmleri de sevk etmezdi.
Mhim olan bu rezaletlerin meru kabul edilmesidir. Osmanl Devletinde byle bir durum
yoktur ve bugnk gibi kede bucakta da satlmam ve yaylmamtr1.
1 Deli Birader (Piyle Bey), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , TY, No: 1400, 9659;
Gkyay, Orhan Saik, Deli Birader, TDVA, IX, sh. 135-136; Mecd, ekik Tercmesi, sh.
472-473.
ir k-alan-abul jik-

SEKZNC BLM
HAREM KONUSU VE KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN
BAZI
KESTLER
OSMANLI ARATIRMALARI: OSMANLI'DA HAREM
YILMAZ ZTUNA
Tarihi-Yazar1
nmde 2. bask olarak henz km baka bir, ehemmiyetli olduu derecede ilgi ekici
ve tarihimizi aydnlatc kitap var: Prof. Dr. Ahmed Akgn-dz'n eseri: Osmanl'da Harem
(480 sayfa, Osav=Osmanl Aratrmalar Vakf yayn)...
Harem-i Hmyn resmi adn tayan Osmanl hkmdarlarnn imparatorluk
saraylarnn kadnlarn yaad blm ve bu blmn tekilat, tekilat (messeseler)
tarihimizin en az bilinen ksmdr. u sebeple: Topkap Saray'nda yzlerce kadnn yaad
Harem-i Hmyn'u 16. asrdan 20. asra kadar bize anlatan Trk ve Avrupal yazarlarn hi
biri, sarayn bu ksmna adm atm deillerdir. Balca iki istisnas vardr: Leyl (Saz) Hanm'n
Saray Hatralar ve Aye (Osmanolu) Sultan'n Babam Sultan Abdlhamid adl, Bat dillerine
de evrilmi ok deerli kitaplar. Bu iki hanm, Harem-i Hmayun'a girerek, bizzat orada
yayarak eserlerini kaleme almlardr.
ite Ahmed Akgndz, bu az bilinen konuda kocaman bir kitap yazm. Prof. Akgndz,
slm hukuku uzman bir hukuk tarihi bilgini. Prof. Halil in'in rencisi. 9 muazzam cildi
yaynlanm durumda bulunan Osmanl Kanunnmeleri adl eseri gerekletiren bir ilim adam.
Hani profesrlerimiz sadece konuuyorlar, ders veriyorlar, kompozisyon eserleri kaleme
almyorlar diye ikyet ederiz ya... Akgndz, bu ikyeti adeta yalanlayan nadir istisnalardan
biri...
AKGNDZMJN KTABI
Akgndz'n kitab, diyebilirim j^j, Osmanl'ya, bilhassa padiahlarmza yaplan
iftiralarn milli vicdandaki znt ve tepkisine tercman oluyor.
Artk cumhuriyet oktan yerletii iin, imparatorluk rejimini ve o rejimin sembol olan
hkan-halifeyi kltmek politikasnn modas oktan geti. Bu
3 Aralk 1995 tarihli Trkiye Gazetesi, sh. 10
456
moday srdrerek Atatrk'n bykln daha iyi vurgulayacaklarn sananlar
yanlyorlar. Aksine bu eit palavralar, Atatrk'e kar sevgisizlik o-luturuyor. Belki maksat
bu sevgisizlii krklemektir. Gereklerin saklanmas mmkn deildir. nsan, ok merakl bir
yaratktr. Mutlaka gerei renir. Prof. Akgndz'n bir tarihi deil, bir hukuk tarihisi
olduunu tekrar belirtiyorum. Eserinin ilgi ekicilii biraz bu ihtisas alanndan geliyor. Konuyu,
u bakmdan vurgulayarak incelemi: Padiahlarmzn fiilleri, aile hayatlar, davranlar, yce
dinimize, Osmanl terminolojisi ile yazaym er'at-i garr-y Muhammediyye'ye uygun'mu,
deil mi, yahut ne dereceye kadar uygun? ite Akgndz, bu sorunun cevabn 480 sayfa
halinde, her bahsi kolaylkla okunabilecek bir kalem maharetiyle vermeye alyor.
nce hi bir tarihinin, bir tarih konusuna veya tarihi kiiye, davranlar dine ve
hukuka uygun mu, deil mi yaklamnda bulunmadn belirtmeliyim.
Biz tarihiler, genellikle tarihi kiilerin karakterleri ve ahlaklar, bazan psikolojileri
zerinde tipik eyler yazarz. Bununla yetiniriz. Gnah ileyip ilemedikleri, biz tarihilerin
konumuzun dndadr. Zira kapital gnahlar bellidir ama, bir dinde bile neyin gnah olup
olmad eitli mezheplere, hatta o mezheplerin eitli mctehit ve mfessirlerine gre
deiir. Kald ki, ok realist olmaya mecbur bulunan tarihi, gnahn, Cenab- Hakk'n kullarnn
ortak ve deimez zellii olduunu ok iyi bilir. Daha ak da ifade edeyim: Bilerek,
bilmeyerek gnah ilememi hi bir insan kabul etmeyiz. Yce Peygamberler ve baz veliler bu
genelleme dndadr.
POLTK KLER...
Binaenaleyh Osmanl hkmdarlar, stelik evliya deil, tamamen politik kiiler olmalar
dolaysyla gnahtan ve hatadan masun deillerdir. Ben, hata yapmam hi bir tarihi ahsiyet
bilmiyorum. Bilen varsa, beni uyarabilir.
Bu kaytlar dnda, Osmanl'da padiah harem dzeni ve kurumunun, iffetli ve ahlakl
bir dzen ve kurum olduunu kabul etmeye hazrm. Bugn elbette uygulanamaz. Fakat o
asrlarda baz kurallarnn o alar iin adil ve insancl olduunu belirtmeliyim.
Osmanoullar askerlik, ilim, dil, edebiyat, san'at alannda, din bilgilerde
eitilmilerdir. Gerek ehzadeler, gerek sultan denen Trk imparatorluk prensesleri... Musiki
bu eitimin vaz geilmez parasdr. kinci Murad ve olu Fatih, byk musiki koruyuculardr.
Kendilerine musik ilmine ait ok teknik
$S VE OSMANLI'DA HAREM
KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER
457
i vurgulayacaklarn sa-i_kar sevgisizlik o-pklerin saklanma-Igerei renir. |nu
tekrar belirti-r. Konuyu, u s hayatlar, dav-i er'at-i garr-y idar uygun? ite isi kolaylkla
oku-
iye, davranlar \ belirtmeli-
.bazan psi- ile-
lla o i ok rea-(tbmn ortak
kitaplar sunulmu (adlarna yazlm) bulunuyor ki, bu kitaplar hi olmazsa okuyup
anlayacak dzeyde musiki bildiklerini gsterir. Fatih'in olu dindarl ve yksek ahlak
dolaysryle Veli diye anlan kinci Bayezid, onun olu ve Yavuz'un aabeyi Sultan Korkut,
Drdnc Murad, Birinci Mahmud, nc Selim, kinci Mahmud, Sultan Abdlaziz ve kk
olu Seyfeddin Efendi, ok sekin bestekrlardr. Bunlardan nc Selim, en byk 10
bestekrmz arasna girer. Tanbur almlar veya ney flemilerdir. Sultan Vahideddin de
kanun alyordu ve bir ok bestesi vardr. Dierlerini saymyorum. Hanedanda musiki eitimi,
edebiyat ve dil eitimi kadar temel retilerden saylmtr.
TARHLER TEBRK
Osmanl'y bir bakma yeniden kefediyor gibiyiz. Osmanl'nn ta kendisi ve meru
vrisleri, ocuklar olarak her trl yeni ve doru bilgiye muhtacz. Osmanl'y iyi ve doru
bilmeden Trkiye'nin gelecee yrmesi mmkn deildir. Prof. Dr. Ahmed Akgndz gibi
konularnda gerekten uzman, gayret sahibi, enerji dolu, eline kalem alabilen tarihilerimizi
tebrik ediyorum.
Ben, hata
ve
uk
CEVAP HAKKI Do. Dr. Said ztrk
"Herkes ektiini bier, acemi bahvanlar hari" CHOLY KNICKERBOCKER
23 Haziran 1996 pazar gn Hrriyette Murat Bardak imzasn tayan bir yaz
yaynland. Yaz, kamuyu belli bir konuda aydnlatmadan ok, bir bilim adamn hedef alarak
tenkit perdesi ad altnda tezyif ve tahkir etmeyi amalamaktadr. Dorusu, yazy grnce
ardm. Hi bir insaf snrn gzetmeden kaleme alnan yazda cmbzla ekilmi cmle ve
satrlar, yazarn malzemesini tekil etmitir.
Burada bizi zen bir bilim adamnn grlerinden dolay ald tenkitlerden ok,
tenkidin slbudur. stelik tenkid edilen noktalar da yaplan tenkidi hak etmemektedir.
Murat Bardak'nn yazs Prof Dr. Ahmet Akgndz'n zellikle Osmanl
Kanunnmeleri ve Harem adl iki eseri ile ilgilidir. Akgndz hocann Osmanl Kanunnmeleri
adl eseri bu gn dokuzuncu cildi elimizde bulunan dev bir klliyattr. Bir komisyonun altndan
kalkamayaca dev-asa bir klliyata imza atan Akgndzn bu eseri deil Trkiyede,
Trkiye'nin dnda da pek ok ilim, kltr ve siyaset adamnca da hsn kabul grm, lkemiz
hakknda yerleik yanl kanaatlarn izalesinde rol oynamtr.
Akgndz hoca yazd eserleriyle, Trkiye'de son on yln sosyal bilimler alannda sz
sahibi olmay baarmtr. Hatta ktalar tesinden izlenen ve ses getiren bir performansa
sahip, lkemizin n,dir yetitirdii ilim adamlarndan biridir.
ktada, yedi iklimde uzun asrlar boyu hkmetmi ecdadmz Osmanl'nn kanun
hakimiyetine dayandn isbat eden sz konusu dev klliyata imzasn atarak oryantalist
perspektifi rten Akgndz olmutur. am'da Trk d ileri grevlisine Suriyeli bir
diplomatn; "sizden ve Osmanl'dan zr diliyorum, siz bizim 500 yl nce kanunnmemizi bile
dzenlemisiniz" eklinde szlerin sarfedilmesine de Akgndz'n Osmanl Kanunnmeleri
sebeb olmutur. Avrupa ve Amerikan niversitelerinde alan bilim adamlarnn intibalarn ise
deerli siyaset bilimcisi Prof. Dr. kr Hani-olu'ndan dinlemek lazmdr.
ni bahvanlar hari" KNICKERBOCKER
k imzasn tayan madan ok, bir bilim tahkir etmeyi ama-af snrn gzetme-
atrlar, yazarn mal-
ildii tenkitler- a yaplan tenkidi
zellikle Os-gndz hocann fimizde bulunan v-asa bir klli- dnda da rm, lkemiz
sosyal bilimler iden izlenen ve adamlarn-
ftmz Osman-dev klliyata am'da manl'dan lzenlemi-l Kanunn-lan bilim ;r
Hani-
459
Bu gn Trk Hukuk Tarihi, O'nun yazd iki ciltlik ayn ad tayan kapsaml eserlerle
bilim dnyasnda hak ettii yeri ald. Hukuk rencisi artk kendi ecdadnn da sistematik bir
hukuk disiplinine sahip olduunu rendi. Osmanl vakf uygulamas O'nun eserlerinde izahn
buldu. Eveleyip geveleyerek bilimsel gevi getirdiimiz Osmanl kad sicillerinin geni
muhtevas O'nun kaleminden en geni aklamaya kavutu, islam'da ve Osmanl'da insan hak ve
hrriyetlerinin ehemmiyeti O'nun kalemiyle ve konferanslaryla geni kitlelere yanstld.
Osmanl Haremi'ni nerdeyse bir fuhu yuvas olarak lanse etmek isteyenler gerekli cevab
O'nun kaleminden en geni cevab aldlar.
Yirminin zerinde esere, ikiyzn zerinde makaleye imza atan Prof. Dr. Ahmet
Akgndz'n tefekkr seviyesine, ilm vukufiyetine ve sahip olduu perspektife, tarihi
magazinletirmeye alan ya da magazin yazlarna tarihi klf hazrlamaya alan bir
gazetecinin intikal etmedeki gl yazlarna yansyarak karsndaki kiiye tahkire varan
szler sarfetmesine neden olmaktadr, "kasap olacana hukuku olmu", "haremci profesrn
yumurtlad en son cevher" gibi ifadelerini bu vukufiyetsizliin bir gstergesi olarak
alglamak mmkndr. Tenkid ve fikir ileri srme yerine, tahkir yazarn yegane sermayesi
oluyor.
Tenkid edilen noktalar, yazara bu szleri syletecek bir vahamet sergilememektedir.
Yanl doru cetveli kararak gya Akgndz'n kanunnmeleri yanl okuduu kamuoyuna
yanstlmak istenmektedir. Halbuki kitabn ilgili sahifelerine baklrsa sadece biryerde
"mevkuf olm" yerine "mevkuf olmam"n dnda bir yanlln olmad, yanl olarak
gsterilen yerlerde sadece birer satr atlanld grlmektedir.
Doru-yanl cetveline almad ancak yazsnn sonunda belirttii ksem ve nker
kelimelerinin yanl okunuunu kendisine bulunmaz sermaye gren Sayn Bardak, eer ilgili
cildin fihristine bakacak olsa idi, nker ve nkerzde terimlerinin muhtelif sahifelerde doru
okunduunu ve stelik ne anlama geldiinin izahn da bizatihi kanunnme metni ierisinde
bulacakt. Akgndz'n buradaki bir srmesini Bardak'nn devasa klliyata temil etmesini
anlamak mmkn deildir. .;-.-
Sayn Bardak, akademik gelenekten gelmedii iin bu tr almalarn tad zorluu
anlamaktan uzaktr. Bir ka kelam ederek gazete makalesi hazrlamak ya da hatra
neretmenin tesindedir. Edisyon kritik ve metin nerinde alan hangi bilim adam bu tr
hatalardan mas_n kalabilmektedir. Bardak'nn zirvelemi isim olarak zikrettii merhum
Barkan'n "Kanunlar" ve nalck Hocann "Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid" adl eserinin
sonuna bakarsa orada bir ka sahife hata savab cetvelini grecektir. Yine Akgn-
460
dz'e uygulad kritii Barkan'n Kanunlarna uygulama zahmetine katlanrsa, orada da
doru yanl cetveli karacak epeyce malzeme bulacak, bunu da her halde Akgndz'e reva
grd "Osmanlca'y daha doru drst o-kuyamama"y Barkan merhum iin de grecektir.
Dahas var; Bardak, btn Osmanl kanun metinlerini nere hazrlama cesaretini
gsteren Akgndz'n bir srmesini kalemine malzeme yapacana, sadece bir rnek olmas
asndan belirtmek istiyorum; T.T.K ve Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve
Uygulama Merkezince yaynlanan R. Yinan'n Dulkadir Beylii (s. 142 vd.) ve Mara Tahrir
Defteri ( c. I, s.7 vd.) adl eserine bir gz atsa idi, tek bir kanunnmede "hr ve hrre"nin
nasl "haruhre", "araz-i sakiyye"nin "araz-i saire", "mte'ref"in "mte'ar-rif", "kezlik" in
"gedik", "gna ve fakrde ol hall"nn "gana ve fakir de olsa hall", tazminat ve para cezas
manasna gelen "knlk" kelimesinin diyet manasna gelen "kanlk" ekline geldiini grecek,
eserin birinde "evlau" kelimesinin dierinde "ula", yine "saklaya"nn "sakld" haline
dntn hatta bu kelimenin dier eserinde hi bulunmadn sanrm farkedecekti. Yine
blgeyi mikro dzeyde tanmamaktan ve siyakat yazsnn muhtelif okuma biimlerine imkan
hazrlayan zelliinden dolay zellikle yer isimlerinde dlen hatalar grecekti. imdi
sormak lazm; muhterem Yinan hocann bu tr srmeleri eserinin kymetini hie indirir ve
hakaretmiz ifadelere muhatap olmas beklenir mi idi? Yoksa msamaha ile karlanarak ileriki
basklarda mellifin dzeltmesine yardmc m olunurdu ? . , :
Buna mmasil hata rneklerini oaltmak mmkndr; mesela T.T.K yaynlar arasnda
kan Bruce W. McGovvan'n Sirem Sanca Mufassal Tahrir Defterinde (s.1) yaynlad
kanunnmede "m nebete fi'l-arz" "ma nabita fil-arz" eklinde okuduunu, yine "siyb nim
sle, 2 hacer, fi 16, resm: 32" yani alt ay alan deirmenin iki aded ta olduu ve her ta
bana 16 ake resim alnd ve toplam 32 ake resim tuttuunu ifade eden bu cmlenin
McGovvan'n eserinde (s.17) "asiyab nim sale: 2, fi: 16, resim 32" haline dntn ve bir
anlamn da karlamayacan, inceleme imkan bulsa idi herhalde Sayn Bardak grrd.
iin enteresan taraf Bardak yanl diye yazsna almak istedii cmleyi doru drst
metnine alamam, yanl aktarmtr; "isterlerde darphaneye getireler" deil "isterlerse
darphneciye getreler" dir (bakz. doru yanl cetveli 2. madde) .
Akgndz'n Osmanlcay doru drst okuyamadndan sz etmek dorusu cret
isteyen bir beyan. Akgndz deil Osmanlcay, Arapay bile Sayn Bardak gibilerine
tersinden okutur. Osmanlcay bilmeyenlerin hangi s kylarda dolatklarn, kimlerden medet
umduklarn, kendi tarihlerini
461
batllardan renecek derekeye dtkleri malumdur. Osmanlca bilmeden, hatta
arapa ve farsaya vukufiyetin yannda kkl bir Osmanl medeniyet tarihine muttali olmadan
ve blgesel farkllklar sezinlemeden Akgndzn yapt aratrmay deil de ancak magazin
habercilik yapmak mmkn olur.
Bardak ylesine iddialar -gya inanmyor- serdediyor ki, hocay, eserlerini ve arivi
tanmayan birisine olduka inandrc gelir. Akgndz'n nerde ise Osmanl Arivinde daha
nce yaplan bir almann stne oturduunu ve hazra konduunu lanse etmiye alyor. Dedi
kodulara kulak kabartacana yanbanda Devlet Arivleri yetkililerinden endielerinin
izalesine almasn salk veririz. Ariv uzmanlarnn Akgndz'n dt hatalara hi bir
zaman dmeyeceini belirtiyor da, bu uzmanlarn yetimesinde ve hizmet ii eitimlerinde
Akgndz'n hocalk yaptn her halde bilmiyordur. nsanlk hali bu deerli uzmanlarn
"Anadolu Hisar" n "inn tl hisr", "dinamit ma'a fitil"in "dnya meyyit ma'a fitil" eklinde
okuduklarn ve arkasndan tebessmlerini de gizlemediklerini biliyoruz. Kataloglarda "buhar
ile mteharrik makine"nin nasl "tccar ile mteharrik makine"ye dntn ve bunu
anlayla karladmz ve bu tr belirgin srmeleri de grdmzde dzelttiimizi ifade
edelim. Benzer srmeler dolaysyla hi bir zaman ariv uzmanlarnn Osmanlca bilmediklerini
de ilan etmiyoruz. Zira son yllarda gzide pek ok esere imza atan ariv uzmanlarnn
Osmanlca bildikleri herkese msellemdir.
Aslna baklrsa Sayn Bardak'nn kaleminin sivrilmesinin nedeni, Akgndz'n
Osmanl'nn bir slam devleti olduuna ilikin teorik dzeydeki beyanlardr. Bunu sadece
Akgndz sylemiyor, eer Sayn Bardak birinci cildi iyice tetkik etseydi orada (46 vd.) bir
batlnn Osmanl devletinin bir slam devleti olduuna dair uzun ve seviyeli aklamalarn
grme imkan elde ederdi.
Sayn Bardak, Ahmed Akgndz'n Osmanlnn bir islam devleti olduundan hareket
ederek tezini ilemeye almasn, bilimselliin ilk art olarak grd tmevarm metoduna
aykr buluyor; Akgndz' tmdengelim-cilikle suluyor. Eer bilmiyorsa bilsin; tmden gelim
de tpk tme varm gibi bir ilm metoddur ve btn bilimlerin, hatta gnlk hayatn mantksal
karmlarnda kullanlan temel ispat yollarndan biridir.
Bardak, isim vererek Kprl, Barkan ve nalck gibi tarihilerimize Akgndz'n dil
uzattndan sz ediyor. Akgndz'n syledii u; hukuk tarihimize ilikin yayn yapan ve
kanunnmeleri yorumlayan ou bilim adamnn hukuk ve zellikle islam hukuku nosyonuna sahip
olmadklarndan islam hukukunun baz ince ayrntlar hususunda eksiklikleri olduu ve bu
nedenle de Osmanl tatbikatnda grlen rf arlkl uygulamann meneini
462
tesbitte isabet edemediklerini beyan etmesidir. slam hukuku nosyonuna sahip
olunmadan kanlk ile knlk'n mahiyet fark bilinmesi bir tarafa, doru o-kumak bile mmkn
olmad aikardr. stelik Akgndz hoca eserlerinden faydaland stadlara kar dil
uzatma gibi bir uslb taknmadan ok, fikirlerini tasvib etmese bile ilm nezaket snrlar
ierisinde kaldna dair pek ok rnekleri vardr.
Osmanl devletini laik gsterme abalar, islam hukukunun rfe tand geni yetkinin
snrlarn bilmemekten kaynaklandn syleyebiliriz. Medine-lilerin ameli nedir, Fas ameli
nedir, bunlarn hukukta yeri ve nemi nedir bilinmeden, mahalli ihtiyalar karsnda esnek
tavr gstermenin ne anlama geldii bilinemez. slam hukukunun dnda bir rf hukuku olduu
da bir bilimsel tez imi gibi syleniverir. islam hukukunda ululemrin yetki sahalarn
kavrayamadan ve tazirin mahiyetine nfuz edemeden Zlkadriye Eyaleti kanunnmesinde ceza
hukukuna ilikin maddeleri anlamakta glk ekilecei aktr.
Sayn Bardak beenmedii ve tasvib etmedii Akgndz'n almalarn -tenkid
diyemiyorum- tahkir ve tezyif edeceine benzer almalar "muhit kariha- ilmini" gstererek
hi olmazsa bir "nmune-i imtisal" ortaya koymas beklenirdi. Mesel bir Yenieri
Kanunnmesini ltfedip nere hazrlayabilirdi. Fakat nafile. O, kolay olan yapyor.
Bardak, kanunnmelerin ne ie yaradn soruyor. Hemen syleyelim; Sayn
Bardaknn hi bir iine yaramaz. Ankara ve istanbul'a uzak bir niversitemizde yksek lisans,
doktora vb akademik almalar yapsa idi ya da yurt dnda herhangi bir niversitede alm
olsa idi, Akgndz Hoca'nn Kanunnmelerinin ne ie yaradn o zaman anlard. Dahas, Prof
Dr. Kemal Beydilli gibi, Topkap Saray arivinde randevu ile ancak aratrma imkan bulsa idi
veya bendeniz gibi Evkaf- mem'den be on sahife mikrofilm iin iki ay beklese idi, Fikret
Sarcaolu gibi Topkap Saray arivinden alaca dokmanlara ancak alt ayda kavuabilseydi,
Kanunnme gibi tpk neirlerin ne ie yaradn ok iyi anlard. Kanunnmelerin ne ie
yaradn renmek istiyorsa hemen salk vereyim Heath Lowry'e gidip sorar, gerekli cevab
alr.
Kimseye hakaret kasd gtmeden, burada Voltaire'nin ayakkab tamircisi olan
komusunun hik.yesini anlatmak istiyorum. Hik.ye malum; stadn ayakkab tamircisi bir
komusu varm. Merak m dersiniz, imrenme mi dersiniz veyahut da hased mi dersiniz, bizim
ayakkab tamircisi balam iir yazmaya. Komusu Voltaire yazar da o yazmaz m? Tamircimiz
anlalan fazla kibirli olmasa gerek, yazd iirleri stada gsterir, iirleri hakknda
dncelerini sorarm. Tabii ki stad komusunu kracak deil, yazdklarna yle bir
il VE OSMANLI'DA HAREM
I
ukuku nosyonuna sa-si bir tarafa, doru o-dz hoca eserlerinden knmadan ok,
fikirle-kaldna dair pek ok
ukukunun rfe tand syleyebiliriz. Medine-/eri ve nemi nedir bi-Sstermenin ne
anlama fkuku olduu da bir bi-lemrin yetki sahalarn Zlkadriye Eyaleti ka-nakta glk
ekilecei
<^kgndz'n almala-nzer almalar "muhit imtisal" ortaya koymas ip nere
hazrlayabilirdi.
uyor. Hemen syleyelim; 2 stanbul'a uzak bir ni-lmalar yapsa idi ya da Akgndz
Hoca'nn ihas, Prof Dr. Kemal k aratrma imkan sahife mikrofilm iin arivinden alaca
tpk neirlerin dn renmek li cevab alr.
ayakkab tamircisi ; stadn ayak-e mi dersiniz iir yazmaan fazla ki-adncele-nna
yle bir
463
gz gezdirirmi. Nihayet stadmz u nazik tavsiyesini bir kada yazarak komusuna
gndermi:
"Sadece ayakkab yap,
Sadece ve sadece ayakkab yap,
Sen sadece ve sadece ayakkab yap."
Elhasl; tahkir ve tezyifi amalamayan, sadece yapc olma zellii bulunan tenkidlerin
bilim adamlarnn disiplinize olmasnda yapc rol olduu phesizdir. Ancak u bilinmelidir ki,
tezyif ve tahkir ehlinin deil, gerek hi bir mnekkidin bile heykeli dikilmemitir. Inaa
tulalar st ste koymaktr, didiklemek deildir. Uslb- beyan ise ayniyle insandr.
PADAHLARIMIZIN HAREM
CEMAL AYDIN Aratrmac Yazar1
Bu millete yaplan zulm, tarihine yaplan svgy ve halkmzn kendine ve gemiine
yabanclatrlp dman ediliini, hibir ey, Prof. Dr. Akgn-dz'n "Osmanl'da Harem" adl
kitabnda anlatt u hadiseden daha net ve daha ac bir ekilde gzler nne seremez.
"Bu almaya koymak zere Harem'den baz dia ekimleri yapmak gayesiyle Harem
Dairesi'ne girdiimizde, padiahlarn elence ve hatta cariyelerle lemler yapt yer olarak
bilinen Hnkar Sofras denilen salonu ben diaclara izaha altm ve zellikle aile hayat ve
terbiye ile alakal baz yetlerin ve hadislerin nasl duvarlara nakedildiini anlattm. Bunu
dinleyen grevli, "Hocam, biz bu yazlarn padiahlarn cariyeler ve gzel kadnlar iin yazd
tahrik edici ak iirleri olduunu sylyorduk. Gerekten bunlar yet ve hadis midirler?" diye
sorusunu sordu ve benden evet cevabn alnca da alamaya balad.
Yeryzndeki hibir milletin ke yazarlar, aydnlar ve turist rehberleri,
Trkiye'dekiler kadar tarihinden habersiz, milli deerlerine yabanc ve atalarna dman
deildir. Ecdad topraklarn geniletmi ve dmanlara kar a-srlar ve asrlarca korumu
yneticilere ve dolaysyla kendi gemiine kfretme yarnda dnya rekorunu bizimkilerin
elinden kimse alamaz.
Yine btn dnya milletlerinin ke yazarlar ve kitap yazarlar bir araya getirilse,
kendi dini, milletinin manevi deerleri ve tarihi konusunda bizimkiler kadar cahil, lakayt ve bir
o kadar da saldrgan tiplere rastlanamaz. Burunlarndan kl aldrmayan bu szde entellektel,
halknn dininden ve milletinin tarih gemiinden habersizlikte yine eriilmeyecet rekorlarn
sahipleridirler.
Deerli aratrmac, yazar; Prof. Akgndz, batan sona kadar hakllktan kaynaklanan
mthi bir fke ve karsmdakilerin cehaletlerine isyandan doan bir kzgnlkla eserinde
bylelerinin azlarnn payn veriyor.
18 Kasm 1995 tarihli Yeni afak Gazetesi, Kltr Sayfas.
KTABIMIZLA LGL YAPLAN DEERLENDRMELERDEN BAZI KESTLER
465
Harem nedir bilmeden, haremi diline dolayanlarn, i olan nedir hi a-ratrmadan
salya kpk tarihimize sinkaf edenlerin reddedemeyecekleri delilleri suratlarna arpyor ve
adeta yzlerine tkryor
Cahil Ke Yazarlar
alkmzn kendine Prof. Dr. Akgn-Jiseden daha net
Tileri yapmak ga-5 ve hatta cariye-nilen salonu ben alakal baz yet-iunu dinleyen g-
zel kadnlar iin kten bunlar yet svabn alnca da
3 turist rehberleri, abanc ve atalar-imanlara kar a-di gemiine kf-
alamaz.
yazarlar bir araya Kunda bizimkiler Janamaz. Burunla-nden ve milletinin "ipleridirler,
adar haklilikle isyandan zor.
Gerek d ve mantksz iddiarlar karsnda yazar hakl olarak yle haykryor: "Baz
ke yazar lan, Osmanl padiahlarnn da kendileri gibi sapk ilikiler iinde olduklarn
sanyorlarr Bilindii gibi, "Herkes kendi aynasnn mhedtna tbi'dir'. Birtakm ke ve
kitap yazarlar, Osmanl padiahlarn da kendilerine kyas ederek, onlarn da sapk ilikiler
iine girdiklerini zannederek, Osmanl tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen iolan
meselesini dillerine dolamlardr."
Bu kstah ve arsz tiplerin neden byle davrandklarm da bir baka yerde,
profesrmz yle aklyor: "Tanzimat'tan beri, ieride ve dardaki slm dmanlar,
slm dmanln dorudan iln etmekten korktuklarndan ve Mslman milletimizden
ekindiklerinden dolay, bu dmanlklarn Osmanl dmanl ile ortaya koyma abasna
girmilerdir. Bu abalarn banda ise, milletin doru tarihi bilmesini nlemek ve bu arada
mmkn olduunca arptlan tarihi, onlara telkin etmeye almak.
ok kymetli tarihimiz, "Osmanl'da Harem" adl eseriyle, btn islm ve padiah
dmanlarnn anlarna ot tkyor. Bununla da kalmyor, onlarn ne kadar bilgisiz ve beceriksiz
olduklarn, bilimden nasl nasipsiz kalm bulunduklarn da ayan beyan sergiliyor. slm ve
Osmanl dman pek ok ke yazar ve kalemorun ne byk bir koyu cehalet ve de
terbiyesizlik iinde bulunduklarn grnce siz de akna dnyorsunuz, ister istemez,
Trkiye'ye yllarca bu zavallar m yol gstermi, diye sormadan edemiyor ve
hayflanyorsunuz.
Prof. Ahmed Akgndz, meseleleri o kadar gzel ve ylesine mantkl bir ekilde ortaya
koyuyor ki kendisine itiraz edecet hibir nokta brakmyor. Mesel eserinin bir yeride unlar
yazyor:
"Padiahlarn hr kadnlarla deil de cariyelerle evlenmeleri ise, tamamen 24 milyon
kilometre kareyi idare etmekle grevli olan padiahlarn aile iinden darya sr kmamas ve
gnmzde yaanan bacanak-kaynpeder ve akraba tasallutundan devletin kurtarlmas iindir.
Nitekim iki hr kadnla evlenen padiahlar, birisinin babas eyhlislm olduu halde, bunun
skntsn ekmiler ve bylesini uygun grmlerdir."
466
BLG SAANAI
Haremin anlam nedir, orada ne yaplr, nasl yaanr, padiahlar ve ehzadeler haremde
nasl bir hayat srmlerdir, i olanlar ne demektir, kle ve cariye nedir, nasl kle ve cariye
olunur, Bat'da bu konularda durum ne idi, Sultan Yavuz'un kz kocasnn davrann babasna
ikayet ederken gerekten baka erkeklerle yattnm yazmtr, yokasa mektubundaki
ifadeler o dnemde deiik bir anlama m geliyordu, padiahlarn ka ei ve cariyesi olmutur.,
gibi pek ok mesele eserde enine boyuna tartlyor ve hepsine de doyurucu cevaplar
veriliyor.
Muhterem profesrmz eserinin souuna Safiye nvar'n "Saray Hatralarm" adl
eserinin ksa bir zetini sunmakla da ok byk bir hizmeti yerine getirmi grnyor.
Okuyucu sadece bu zeti okusa, Harem konusunda yeterince salkl bir bilgiye kavuabilir: ...
Belgelerle bezeli bu aratrmay, Osmanllar konusunda kalem oynatmak isteyen
herkesin mutlak okumas gerekir, Bu eser okunmadan Harem konusunda yazlacak her yaz
sama veya gln olmaya mahkmdur.
Beyinleri yalanlarla yllardr ykanan genlerimiz de, eer gereki bir kafaya sahip
olmak istiyorlarsa bu. kitab ne yapp edip elde etmeli ve gzden geirmeliler.
.
Bu alymay okumadan Osmanl saraylarn, haremlerini gezdiren turist rehberleri ise
bilime, tarihimize, milli deerlerimize iharet etmi olabilirler. Turizt gezdirer her rehberimiz,
bu eseri okumad srece byk bir vebal altndadr.
Dnyada hibir hanedan milletine Osmanl Hanedan kadar gnlden hizmet etmemitir,
hibir hanedan da Osmanl Hanedan kadar hakszla ve iftiraya uramamtr,
Osmanl Hanedan'na atlan iftiralar, mfterilerin cibilliyetlerini btn ynleriyle
gzler nne sermekten baka bir eye yaramaz. Buna karlk, bu tr iren karalamalar, o
mbarek Hanedan'n asaletini daha iyi takdir etmemize imkn salar. .
Gen ve kabna smaz aratrmac Prof. Dr, Ahmed Akgndz Beyefendi'nin
"Osmanl'da Harem" kitab bu hakikati bir kat daha perinliyor,
"ESKYE SVG, OSMANLI'YI HER EYYLE TAHKR ETME VE KTLEME"
ANLAYIINI'NA DARBE
Yard. Do. Dr. Musa Duman .. Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm
retim yesi1
Bir ok insan gibi ben de, ilgi alanma giren almalarnz imknm lsnde takip
etmeye alyorum, ilim hayatmza yaptnz katklarn yan sra, kiiliiniz ve fiil
abalarnzla da takdire deer bir hareketlilik iindesiniz. Bu haliniz de ayrca size
gvenenlere iftihar vesilesi olmaktadr. Malm- lniz olduu zere, Cumhuriyet sonras
ideolojik yapnn temellendirilmesi maksadyla, kendi mant iinde belki hakl grlebilecek
bir tarzda, yeni nesillere, yaplanlar gerekli ve sevimli gstermek dncesine matuf" ifade
eden ok eyler sylendi, yazld. O kadar ki, Cumhuriyet ocuklarna bile ar gelmeye balad
bu yazlp sylenenler. Bununla birlikte ayn inad srarla srdrenler de yok deil maalesef.
Her aklselim sahibi insan gibi bendenizi de rahatsz etmekteydi bu tahkirler,
sulamalar ve yalanlar... Ksaca "Osmanl'da Harem" adl eserinizle, milletine, tarihine,
ecdadna saygl her insann gnlne serinletici bir su serpmi oldunuz; Allah sa'yinizi mekr
etsin, kaleminize kuvvet versin. Bir ok konuda olduu gibi, bu eserinizde temas ettiiniz
hususlarda da muarzlarnz olacaktr hi phesiz. Akllar ve kalpleri artlanm insanlara biz
kullarn yapaca pek bir ey kalmyor ne yazk ki!
Sz konusu eserinizi okurken, daha nce kafam ok megul etmi olan ve bu konuda
aratrma yaptm "olan" kelimesi ile ilgili verdiiniz bilgilere gelince heyecanm artt.
Sebebi u:
Edebiyat Fakltesi rencisi olduum yllardan beri zaman zaman duyduum ve
okuduum, Divan Edebiyatnda bir ksm airlerin "olanc" olduklar sulamas karsnda, ta o
zamanlar bir phe ve bu pheyi bertaraf edecek alma konusunda bir sorumluluk duygusu
kaplamt iimi. Akademik hayatmn ilk yllarndan itibaren, byle bir eyin gereini
renmek iin aratrmaya baladm. Neticede, ulaabileceim kaynaklara ve almalara
3.5.1996 tarihli zel Mektup
468
ba vurarak "Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine" adl bir yaz kaleme aldm. Bu
almam 1989 ylnda tamamlam ve Trkiyat Mecmua-s'nn XX. saysnda yaynlanmak
zere yetkililere vermitim. Ancak elde olmayan sebeplerle Mecmua'nn yayn gecikti ve
henz makalelerin tashihi yaplmaktadr. Tashih srasnda, yazya, sizin almanzla ilgili bir
dipnot ilve ettim.
Btn bunlar niin yazma ihtiyac duyduuma gelince: ilk nce unu belirteyim ki,
"olan" kelimesinin anlamyla ilgili olarak sizin aklamanz ve yorumunuzla benim tarih
kaynaklardan ve szlklerden faydalanarak vardm sonu birbirine mutabktr: Ksaca
sylemek gerekirse: Bu kelime Trkedir ve balangta cins ayrm olmakszn "ocuk,
ocuklar" anlamnda kullanlmaktadr. Bu anlamyla Bat Trkesi'nde XVI. ve hatta XVII.
asrda da kullanlmaya devam etmitir. Bir yandan da yine cins ayrm gzetmeksizin "gen"
anlamnda kullanlmaktadr. Bu devirlerden itibaren anlam daralmasna urayarak "erkek" cinsi
karlamaya balamasna o zamann devlet yaps iinde yeleri srf erkeklerden oluan kimi
kurumlarn "olan" kelimesinin de yer ald isimlerle anlm olmasnn sebep olduu
kanaatindeyim.
Bu ve buna benzer kelimelerin metnin kaleme alnd devirlerdeki anlamlarnn dikkate
alnmas tarih metinlerin doru anlalmas iin elbette ki gereklidir. O dnem metinlerindeki
"yavuz" kelimesini, "bayat" kelimesini, "kan" kelimesini niin bu gnk anlamlaryla
anlamyorsak, "olan" kelimesi de benzer bir gelime geirmitir, onu da o zamanki anlamyla
deerlendirmek gerekmez mi; ama yle anlamak bazlarnn ok iine yaryor, belli ! Ancak unu
da belirtmek gerekir ki, bir dnemi btnyle karalamaya kalkmak kadar, aklamaya ve
gnahlardan arndrmaya almak da yanltc ve bazen soutucu olabiliyor. En doru olan her
halde iin gereini renmek ve ortaya koymaktr. nk imanla beslenmemi ve bilgiyle
donatlmam insan her zaman insandr ve dn de bu gn de yarn da hata yapmaya msait
olacaktr.
Youn ve yorucu almalarnz arasnda muhtemelen dikkatinizden kaan eserinizin
ilgili blmndeki (sh. 41-42) iki noktay da bu vesileyle nazar- dikkatinize arz etmek isterim:
41. sayfada drdnc paragrafn son cmleleri u ekilde tashih edilse nasl olur?
"Olan" kelimesinin birinci manas, cins ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise yine erkek
olsun kz olsun "gen" demektir. Bu kelimenin srf "erkek" cinsi karlamaya balamas bundan
sonraki devirlerde sz konusudur.
ANU'DA HAREM
ine" adl bir yaz
toyat Mecmua-
Ancak elde ol-
kalelerin tashihi
f Jgl bir dipnot il-
lence unu be-iiklamanz ve yo-lararak vardm Trkedir pnda kullanl-fefda da
kulla- ozetmeksizin fi daralmas-pdevlet yaps
an-lp elbette ki
" kelimesi
t, belli! Anaya kalk- ve
am m-
'"rtKden ka-
469
Dier taraftan ayn sayfann son paragrafnda Erzurumlu Mustafa Darir'den verdiiniz
rnek hadis tercmesindeki cmle eksik alnd, yahut Eski Anadolu Trkesi'yle yazlm bu
metnin cmle yaps gnmz Trkesiyle biraz farkllk arz ettii iin sizi yanltm olmal.
Orijinal metnini verdiiniz hadis tercmesinin sz konusu ksmn tam olarak alrsak yle
olmal ve bu paragrafn 42. sayfaya taan ksmndaki yorumunuz buna gre tashih edilmeli:
Bu kez Resul Hazreti cevb virdi, buyurd kim: "Evlenn unun bigi 'avretler ile kim
erden kamaz ola, olan tourkan ola. mmetm ok ola kim ben mmetm oklu-la
fahrianurn yarn kyamet gninde." dir. Siyah gsterilen ksm u ekilde gnmz Trkesine
aktarmak mmkndr: "ok ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla evlenin."
Bu mektubu size yazmamdaki acelemin sebebi, ksa srede tkeneceini tahmin ettiim
bu ok nemli eserinizin ikinci basksnn sz konusu dzeltmelerle kmasn arzu etmem ve bu
ekilde (belki) muarzlarnzn dikkatini ekecek bir eksiklii bertaraf etmek istememdir.
zerinde alma yaptm bir konuda eserinize katkda bulunmak istememi bir mminin bir
mmine "sadaka"s olarak kabul ederseniz bahtiyar olurum. . , . . .*
Selm ve sayglarmla. '' -
ako-
TAHLL: OSMANLI'DA HAREM
DR. MEHMED NYAZ ZDEMR
Aratrmac Yazar1
Hukuk tarihi ile ilgili eitli almalarndan, ilmi makalelerinden, bilhassa bir mre
bedel hacim ve muhtevada bulunan "Osmanl Kanunnamelerinden Sayn Prof. Dr. Ahmed
Akgndz' tanyoruz. lmin gen evladnn ak sal ihtiyar olduunu dnrsek, gencecik
Akgndz'n olgun eserler vermesi, milletimiz adna bizleri midlendirmektedir. Zira
milletler, hatta medeniyetler arasndaki mcadele, ilmi gelimelerde dmlenmektedir.
Akgndz'n son eseri "Osmanl'da Harem" sadece ciddi bir boluu doldurmakla
kalmam, maksad veya maksatsz yalanlarn ecdada aramza gerdii perdeye ilmin indirdii
bir kl olmutur. Bu kitapla perde alyor, haremin seks; iret yeri deil de, bir hizmet
mahalli, eitim yuvas olduu karmza kyor. Hi Trke bilmeyen Batl'ya "Harem"
denince, anlad gzlerinden grlr. Bu messese Osmanl'y ktleme, hibir ciddi ile
uramadn zihinlere akmak iin ok kullanlmtr. Kitapta da belirtildii zere
turistlerden kuru dnyalk kapmak gayesiyle muhayyileleri tahrik iin uydurulmu yalanlar,
kartpostallar, maalesef tarihilerimizin pek ou tarafndan kaynak muamelesi grmlerdir.
..
"Cariye, Mslman kadn gibi avret yerlerini rtmeye mecbur deildir; sultann onlar
plak olarak havuza atp oynamalarn seyretmekte dini bir saknca yoktu" satrlarn kaleme
alann Osmanl Tarihi'nde otorite olduu kabul ediliyor. Kim bilir ka gece Akgndz "Otorite
bu hkm nereden kard" diye sabahlamtr. "Gz zinasnn" ilmihal kitaplarnda bile yer
aldna gre "Dini bir saknca yoktu" nasl diyebiliyor? Akgndz nereden bilsin ki, sosyal
bilimlerde ok sk rastlanlan mn kaymasndan nl otorite haberdar deildir. Bugn "Avret"
kelimesinden baka bir ey anlarz; yz yl nce baka bir ey anlalyordu. Sokaktaki insan
bunu bilmeyebilir; ama otorite kabul edilen bir insann bunu bilmeyeceini Akgndz nasl
tahmin ederdi? Otoritenin cehaleti kimbilir ka gnn; belki de aylarn alp gtrmtr.
19 Ekim 1995 tarihli Zaman Gazetesi, sh. 2, Tahlil Kesi.
471
Kendisiyle yaplan televizyon rportajnda mehur bir air ve mtefekkirin cinsi
sapkl konu edildi. air ve mtefekkir geinen gayet rahatt. Yaptnn ayp olmadn,
Osmanl'da da normal karlandn, hatta Enderun'da peeli olanlarn bulunduunu syledi.
Yaptklarna meruiyet kazandrmak isteyen bu ahsa, hi kimse "Sen ne diyorsun? O 'olan
tabiri bugnk ". argo mnsnda deil; gerek anlam udur" demedi. stne stlk air ve
mtefekkirlii daha geni evrelerde rabet grd.
ilim, mantkl dnlen yerde bulunur. Mercimek kadar beyni olan, hi tarih okumasa
da, Viyana'dan Basra'ya, Krm'dan: Yemen'e kadarki blgede, deiik milletlerden teekkl
eden camiada, yzyllarca sren salam dzenin ancak yksek ahlkllkla kurulabileceini bilir.
Byle seviyeli bir cemiyetin en tepesinde ahlkszlk kumkumasnn bulunabileceine ihtimal
vermek, cinnettir. Neylersin ki, bu hezeyanlar uluorta syleniyor, ilim adna yazlm kitaplar
dolduruyor. . ,c , .* . , . .-...
Herkesin yanl doru kabul ettii bir lkede ilim kilitlenmitir. O pasl kilidi krmak ne
kadar zordur. Bu g ii Akgndz ilm liyakatiyle baard, izafiyet teorisinin sahibi Einstein
hibir eser vermeseydi, sadece "n hkmleri krmak, atomu paralamaktan daha zordur"
cmlesini syleseydi, gene tefekkr tarihine geerdi. Hele o n hkmlerin dokuduu szm
ona ilim atmosferini; teneffs ede ede, ilim yapmaya almak hayat drama dndrr. "Bu
kadar ilim adam yazar, aydn nasl yanlr; yoksa ben illzyon mu gryorum" hafakanyla
cinnet geirmek iten bile deildir. Herkesin doru kabul ettiinin yanlln ortaya koymak
da yrek ister
"Biz yalanlarla Osmanl'y tarihe gmdk, sen nasl karrsn" eklinde deiik
mahfillerden hcumlara urayacan da Sayn Akgndz biliyordur. Fakat dnyada fazilet
diye bir zellik var; son dnemlerde unuttuumuz bu zellie bir ilim adammzn sahip olmas
ayr bir gzelliktir. Tarih milletin hafzasdr; yanl bilgiler cemiyete sanr grdrr.
Hafzamz tashih ettii iin kendilerine millete teekkr borluyuz. . .
OSMANLI'DA HAREM VE GEREKLER TAHA LEVENT Gazeteci Yazar1
islm'da klelik ve.cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun, bilen bilmeyen
herkes tarafndan eitli mahfillerde dile getirildiini ve kastl olarak islmiyet ve Osmanl
Devleti aleyhinde bir iftira kampanyas eklinde kullanldna sk sk ahit oluyonz.
Yakn tarihle ilgili kitaplarn byk ounluunda Osmanl padiahlarnn aile hayat
konusunda byk tahrifatlar ve yanl izahlar bulunmaktadr: Osmanl hanedan ve Topkap
Saray'yla ilgili, bir ksm ilim adamlarnn, yanl izah ve beynlar, maalesef turizm ve seyahat
acentalarnn kitaplarna ve turizm rehberlerine kadar yaylmtr.
Yllardr bu tr yaynlardan duyduu rahatszlkla bu konuda ilm bir almaya ynelen
Prof. Dr. Ahmed Akgndz, bugne kadarki notlarn ve a-ratrmalarn bir btn haline
getirerek yaynlad: "slm Hukukunda Kle-lik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem"
Prof. Akgndz, bu konuya yneliini ve eserini yle anlatyor: "1990 ylnda "Osmanl
Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri" adl eserimizin birinci cildinin neredilmesinden beri,
okuyuculardan ve eitli evrelerden binlerce mektup aldm. Bu mektuplarda dile getirilen
ortak talep, slm'da klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun
aklanmasn stlenecek bir kitabn yazlmasyd. Anadolu'nun muhtelif yerlerine konferans ve
benzeri mnsebetlerle gittiimde de ayn talep dinleyicilerden gelmekteydi. Biz, hem
ecdadmzn iftiraya maruz kalan aile hayatn gn yzne kartmak, hem dinimizin itiraz
edilen bir messesesini hakka k insanlara izah etmek ve hem de gelen kymetli talepleri
deerlendirmek gayesiyle almalarmz srdrdk. Be yllk bir almann rn olan kitap
beklenenin zerinde bir hacimle ortaya kt.
Yaklak 450 sayfay bulan bu almada; Klelik-Criyelik ve Haremle ilgili
arptmalara ve tahriflere ait baz rnekleri Birinci Blm'de; Dier Toplumlarda ve Dinlerde
Klelik ve Cariyelik Messesesini kinci Blm'de; islm Hukukunda Klelik ve Cariyelik
Messesesini nc Blm'de; Klelik ve
13 Eyll 1995 tarihli Zaman Gazetesi, sh. 15.
473
Cariyelik Messesesinin Osmanl Devleti'nde Ald ekilleri Drdnc Blm'de;
"Gerek Harem Nedir?" sorusunun cevabn Beinci Blm'de; Kltrl Bir Muallime'nin Harem
Htralarn Altnc Blm'de ve nihayet Kle-lik-Criyelik ve Harem'le ilgili baz mhim
sorularn cevaplarn da Yedinci Blm'de anlattk."
Meselenin, avret kavramnn erkek, hr kadn, mahrem kadn ve cariye asndan ayr
mnlar ifade ettiinin anlalamamasndan ve bunlara dair er' hkmlerin szkonusu
edilmemesinden ve bilinmemesinden kaynaklandn vurgulayan Prof. Akgndz, "Kii,
bilmediinin dmandr" diyor ve ekliyor "ou kaynaklarda Hnkr Sofas, haremin elence
yeri olarak tarif edilir. Hedefi Osmanl'y ve slm' ktlemek olan kaynaklarda ise, buras
padiahlann seks lemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir.
Acaba byle gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar Kur'an ve tefsirleri olan
kitaplarla ssleseniz; salondaki masalann zerine Kur' an sayfalarn asanz; sonra da her
taraf Kur'an yetleriyle sslenen byle bir salonda memleketin veya dnyann en ahlaksz
fiiliyat yaplabilir mi? Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada
bulmak mmkn mdr? Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan (akl banda
olmayanlar iin szm yoktur), bu soruya hayr diyecektir.
Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve kadn yapmaz da,
asrlarca islm' temsil eden Osmanl padiahlar m yapar?
te Hnkr Sofas, duvarlar Kur'an yetleri ve hadislerle, dolu olan bir salondur.
demektir.
Bu misalden hareket ederek, harem konusunda yazlan ve izilenlerin de daha fazla
arptlarak yazldn ve izildiini sylemek mbalaa olmayacaktr."
OSMANLIDA HAREM
KZIM GLEYZ
Gazeteci-Yazar1
Merhum zal bir grmelerinde Prof. Dr. Ahmed Akgndz'e "Harem" konusunu
sormu.
Osmanl padiahlarnn harem'inde 200-300 kadnnn olacana inanmadn ve
slmdaki. evlilik hukunun da buna msadea etmediini ifade ettikten sonra yle demi zal:
"Ancak baz tarihiler, Haremde bu kadar sayda cariyenin yaadn ortaya koymular.
Bu iin asl ve izah nasl olabilir.?" Akgndz bir mukabil sualle karlk vermi:
"Sayn Cumhurbakanm, acaba ankaya kknde ka tane erkek ve kadn hizmeti
var?
zal "epeyce fazla" demi, ..-.
Akgndz'n ikinci sorusu u olmu:
"Gelen misafirlere takdim edilen yemek ve pastalar ve temizlik ilerini hanm efendi mi
yapyor?
zal'n cevab tabii ki "hayr" olmu. Akgndz bir soru daha sormu:
"Peki, siz, ankaya kknde temizlik yapan, yemek piiren hizmetilerle kar-koca
hayat yayor musunuz? "
Bu soru zerine bir an ok geiren rahmetli zal, bilhare yle konumu:
"Osmanl saraynda saylar 100'leri bulan cariyelerin srrn imdi anladm,"
Akgndz ise sohbeti yle tamamlam;
"Sayn Cumhurbakanm, Osmanl Hareminde bu gn olduu gibi erkek hizmeti
istihdam yasaktr. Btr hizmetiler, Kadn cariyelerden seilir. Bu
18 Eyll 1995 tarihli Yeni Asya Gazetesi, Bayaz.
475
cariyelerle padiyahlarn kar-koca hayat yaamas, sizin kkteki kadn hizmetilerle
kar-koca hayat yaamanz kadar gayr-i mkul ve mantkszdr,"
Prof. Dr. Ahmed Akgndz, uzun sredir devam ettirdii aratma ve almalarn
tamamlayarak, "slm Hukukunda klelik-cariyelik messesesi ce Osmanl'da Harem" adyla
kitaplatrd.
Kitapta, youn istism konu klelik ve cariyelik tedricen ortadan kaldrmay hedefleyen
hkm ve dzenlemelerini ayrntl bir ekilde anlattktan sonra, Haremin bir elence ve
sefahat yeri deil, eitim ve terbiye merkezi olduunu izah ediyor. .
Ve baz Osmanl padiahlarna yneltilen "sapk iliki" isnad ve iddialarn ilmi ve ikna
edici delillerle rterek, padiahlarn aile hayatlarnhukuk ve meru erevede yaadklarn
aklyor.
Nesilleri ecdadla kucaklatrma yolunda nemli bir eser daha veren Akgndz'
kutluyorum.
SOHBETLER: "OSMANLI'-DA HAREM HAYATI" AHMED AHN Gazeteci Yazar1
Osmanl'nn masum ve mazbut harem hayatn niin arptarak anlatyorlar? Bunu bir
misalle arzedeyim izin verirseniz.
Efendim, iki kr oturmu yemek yiyorlarm. Biri phelenmi de demi ki: -Arkada!
Lokmalar neden ikier ikier alyorsun? teki arm.
- Yahu demi, ikimiz de krn tekiyiz. Nasl olup da benim lokmalar ikier ikier
aldm anlyorsun?
yle cevap vermi:
- Ben ikier ikier alyorum da ondan!
Demek insan herkesi kendisi gibi bilir, kendisinde var olan ktln bakasnda da var
olduunu dnerek hkm verir.
Duvarlar ayetlerle, hadislerle ssl Osmanl sarayndaki sultan ve devlet byklerinin
burada ikili, sazl, szl harem hayat yaadklarn yazan tarihilere sorsanz:
- Nereden biliyorsunuz Osmanl'nn haremde sefihe yaadn?.. Eminim diyecekler ki:
- Kendimize kyasla biliyorum. nk onlarn eline geen imkan bizim e-limize gese biz
de yle sefihe yaardk...
Evet, byle diyecekler..
te biz bu zihniyede yazlm tarihleri znt ve elemle okurken bir de bakyoruz ki,
uzun zamandr Osmanl arivlerinde almakta olan Prof. Dr. Ahmet Akgndz nihayet
almasn tamamlayp Osmanl'da Harem Hayat adnda (450) sayfalk byk boy bir kitapla
btn vesikalar sunmu gzlerimizin nne.
Kitab gzden geirenler anlayacaklardr ki, Osmanl'nn harem hayatnda slm
hukukunun hkmleri geerlidir. Hanmlar, kle ve cariyeler islam
21 Eyll 1995 tarihli Zaman Gazetesi, Sohbetler Kesi.
477
fkhnn hkmleriyle amel eder, durumlarn buna gre ayarlarlar. Bylesine mazbut bir
hayatta kimse bana buyruk hareket edemezken, bir ksm tarihiler buralarda ikili, sazl,
szl alemlerin tertip edildiini yazmakla kalmyor, daha da ileriye giderek bir ksm olanlarn
dahi kadn yerine istimal edildiini bile yazabiliyorlar.
Yani haremde cins sapklk olduunu iddia edebiliyorlar.
isterseniz Akgndz Hoca'nn, bu gibi arptmalar da bir bir tesbit edip gzler nne
serdii kitabndan bir arptma rnei verelim.
Bilindii zere bugnk dilde (ocuk, yavru, evlad) kelimeleri hem erkek, hem de kz
mnsna kullanlmaktadr. Tpk Osmanl'da da, (olan) kelimesinin byle her iki mnya da
kullanld gibi.
Hatta Osmanl, (olan) kelimesini o gnlerde erkekten ok kz mnsna kullanmaktadr.
Nitekim Akgndz'n kitabnda, hem de fotokopisini verdii hadis tercmesinde babnz
Osmanl (olan) kelimesini nasl (dourgan kz) mnsna kullanmtr?
Hangi vasfta bir kzla evleneyim? diye soran birine Peygamberi-miz(s.a.v.)'in verdii
cevab Osmanl yle tercme etmitir:
- Dourgan bir (olanla) evlenin: Zira ben mmetimin okluuyla fahirle-nirem,
kyamette. yle ise siz de (dourgan olan) ile evlenin ki, mmetim ok olsun...
Burada geen (olan) kelimesinin (kz mnsna kullanld (dourgan) kaydyla da
anlalmaktadr. Ne var ki Osmanl'y da kendisi gibi seks manya zanneden kr tarihi, bakn
bunu nasl anlatyor:
- Osmanl'da harem hayat iyice bozulmutur. Hatta erkekleri dahi kadn yerine
koyuyorlar, olanlarla bir olmay dahi tavsiye ediyorlar kitaplarnda!..
imdi anlyor musunuz Osmanl'ya yaplan iftira ve isnadlar ne trl arptmalarla
gemekte tarih kitaplarna... Kitapta bunlar rnekleriyle anlatlmtr.
OSMANLI'DA HAREM EKREM KAFTAN Gazeteci Yazar1
Prof. Dr. Ahmed Akgndz, Cumhuriyetin ilk yllarndan beri istismar edilen, okullarda
yanl okutulan Osmanl'da Harem meselesini btn ynleriyle ele alarak tarihe k tutuyor.
Tarihinin parlakl nisbetinde karalanmaya allan, yanl retilen ve anlatlan,
Osmanl'nn dnda baka devlet yoktur.
Cumhuriyetle beraber yeni sistemi oturtmak iin Osmanl'y btn ynleriyle ktleme
politikas takib eden zihniyet, ecdadn btn msbetlerini menfi gstermek iin urat.
Bir ok yabanc da Tkiye'de takib edilen politika erevesinde kitaplar kaleme aldlar,
filmler yaptlar.
Ayn zihniyetin eseri olarak, bugn de elencelerde "Osmanl Usl" ad altnda her
trl mel'anet ileniyor.
Osmanl'da Harem hususu da bata okullar olmak zere, her zaman ve frsatta
ktlendi, yanl anlatlarak ecdadn mahremiyetine dil uzatld.
GEREK ARPITILIYOR
Prof. Dr. Ahmet Akgndz, yllardr devam eden almalarn hzlandrarak, "islam
Hukuku'nda Klelik, Cariyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem" isimli kitab kard.
Bu eserle ok nemli bir vazifeyi ifaya altn syleyen Prof. Dr. Ahmed Akgndz
"islam'da klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle harem konusunun bilen bilmeyen herkes
tarafmdan eitli mahfillerde dile getirildiini ve kastl olarak slamiyet ve Osmanl Devleti
aleyhinde bir iftira kampanyas eklinde kullanldn esefle mahade ediyoruz. zellikle
Cumhuriyet kurulduktan sonra kaleme alnan eserlerin ou, tamamen Osmanl Devletini
ktlemeye ynelik olmasndan dolay, ktlemek iin kullanlan malzemelerin arasmda harem
ve cariyelik konusu ba ekmitir" dedi,
22 Eyll 1995 tarihli Trkiye Gazetesi, Kltr Sayfas.
479
Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Gerek Harem Nedir? sualinin cevab iin hususun
bilinmesi geerektiini syleyerek, bunlar yle sralad: "Birincisi, her konuda olduu gibi
harem konusunda da tarihimiz arptlm ve saptrlmtr. kincisi, islam Hukuku'nda ve
mukayeseli hukukda kle ve cariye konusu bilinmeden harem konusu tam olarak
anlalmayacaktr. ncs; Osmanl Devleti'ndeki harem uygulamas bataki iki konu
zetlendikten sonra ksaca ve doru olarak aydnlatlmaldr. Aksi takdirde haremden
bahsetmek yanltr."
KTAP 7 BLMDEN OLUUYOR
"Osmanl'da Harem" konusu yedi blmde ele alnyor. Bu blmler yle sralanyor:
. .
"Konunun arptlmas ve kasten yanl anlatlmas, Tarih Boyu Muhtelif Toplumlarda ve
Dinlerde Klelik Cariyelik Messesesi, islam hukuku'nda Klelik ve Cariyelik Messesesi,
Osmanl Uygulamasnda Klelik ve Cariyelikle ilgili Baz Messeseler, Gerek Harem Nedir, On
sene Harem'de retmenlik Yapan Bir Hanmefendi'nin Gzyle Harem Hayatrtnn Ana
Hatlar, Klelik, Cariyelik ve Harem Hakknda Baz Sorulara Cevaplar."
TOPKAPI SARAYI DARES
Eserde Topkap Saray ve Harem Dairesi btn teferruatyla ve fotoraflarla
okuyucuya tantlyor. Sarayn plan, her dairenin ve odann hangi maksatla kullanld,
kaplarn stnde ve duvarlarda yer alan mkemmel hatlarda nelerin yazl olduu da ihmal
edilmemi.
Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Harem'de yazl metinlerin baz cahil rehberler tarafmdan
ziyaretilere, padiahlarn cariyelerine yazdklar ak iirleri olarak anlatldn hatrlatarak
unlar syledi:
"Bir rehber bizim hakikati anlatmamz karsmda yllarca ileyegeldii hatay itiraf
ederek alad. Osmanl Sultanlar evlerini bile manevi mekanlar haline getirmeye gayret
gstererek, Ayet-i Kerime ve Hadis-i eriflerle sslemilerdir. Byle mekanlarda gnah
ilenmesi mmkn mdr?"
Osmanl'y doru olarak renmek isteyenlere tavsiye edeceimiz "islam Hukuku'nda
Klelik-Cariyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem" adl eser Osmanl Aratrmalar Vakf
tarafndan kue kada renkli olarak baslm.
480
BASINDAK YANKILARINDAN BAZI KESTLER
Pazar, 1 Ekim 1995
lA^teki- Dnya
slami basn, haremi tartyor
Birinci
Abcllhami
AK
MEKTUP
"Ruhah'm, Hamd'in sana kurban ola!
Alemlerin yaceywrtc. b*n nvnUUvv <U raraMndr k bir kwr fat JJJP e^WtrJ
HrtAtt, m tgl*mq Kr fcuknm; Mr w, bter bni Hr, xbh tnfankru. -Allah'
Mil Ulu larr>> r
hzmettnene kan koca
havatyavyor
mtaunur!' zaf nn
W' (ok jertfi ve
"Sanrytta saytv yrij
y Bu ifadeler, bir
Bncritf hafta yaywb*j(i 'Dsmanlr'da Harem" adb kitaptan afcnd..
Hareme slami makyaj
Hanm" wnli kti, fadeter.. Ouvun. ra wnf ^ fn dy)nln:
zah oke eden harem sorusu
Ktfk yi *inul. M Muki M ikimi vlmeyvak (H o(m bu ok wlf oruiTj bir hukuk
tard puteft Mr cmnhurt*iUBK.rahnMll tI t
. Y*fW harfnlan
4?*
Afrfct'do tMj
da. OmmoH
ieta. ta
21 EYLL 1995 PEREMBE

S
OHBETLER
____________AHMED AHN
"Osmanl'da Harem Hayat"
Omanl'fMn mnun ve mubut Kwem hayMm r-
f! Loknwin meden
- VaK/ drmiv Hiimu de kArn tebyiz. Nwl olup da nm Mcmalan ftu^rr ioêr ttfpna
anir^nunf
5*
5y p r,
- fet Mcr rUfer atr^nm da ondan!
Dmrl nun hnkrv Mt )pt* tvhr, krninirKr v ntw> hrtfcm bft*kan(ta da w ok d
ht*Om veri,.
Vn*?t M bet *M dUtr^r..
Nbr m, Mter bu ktttm Ictod*^ Vanlt mJnad. temin saal
faitletU' bir ytt akh4wo tay* aletM
DuvarU, ayetlerle, haddene ~**i Ovnank Wn Aan ^ devirt bi**rnnin burarU
Osmanl'nn muzrlar
fc konulunda,
* knrisdk .. Cimdi* vum lakfnt gnf yoktur, anvnr hi rastannui o
rr<Ai Ivnv y br_ Yine jvth TY.71S2
nmv bunu m
y
- Kmdimuv kryasta Mfyorum. nk vn rJtn bizim eWne (Tpf bil de 0?
nb Hine
TX| lanNpn eut* ve pfenv y lu, urun umandv Ornani oUn Prof. O. Ahmrt
y f y prr*
Hayat ad*di MSO wvtU byr* buy bir Ujpt bim fitL ^ki AnCme-.
anUvaraLLmbr fci, CVnan- hkt Mkl
y r |p
I UmnU.v, kte m- rariyHn kLW Mchmn hA-^ amd der, dmmlam Una gArv ywlarta.
ma2bul bir hayana kim bayna buyruk h**-krl ni~tnrzkrn, bir lu*m lanhcêr bunUard tt*,
uih, tfî Erminin w?rt*p pd**ffr yarmakla L*nyor. daha d> Arn^vdn^ h- Ivt. ofilanlam daf.
kadn yerine Mmal *d*fcg t* ysab>nnar.
V haremde emi tap*Uc oiduûrm rtfc *rb*-ynrtar.
Mt'n>l Aij[r*df Moc'rw, bu j( ârplrralan da km br test* r&p |(d Arnp
pk% kNabntlan bir
r? buftnb dete Kcui(, yavru, pviad) eiitpk, hm dp m mioboa kufaratmat- Tpk
Ounanj'da da. fo#*n) kelimcvnln bOye
d k**^ b
f bnkmu Otmanl (r^Hanl
v ^p
a Om*nl. |oj!lan) fcrhmrtini p a minJ*<na kuUanmakiadtr. Nitrfcim Ai-fn- k
KmIk W -
mni Ido- ,
bir (ada n4Tnq<ml diye mm birine fc)'i verdl^ cevab Osnunl. jyle
Dngurgan bir (oÛnUJ evtrnb. ZJr ben Ommet-min dduju>i laMnrrvrem,
biyammc. yle h* *b <tt <toiuyw ojUn) le etlenin U. fctwem t* ol-
fVnda gevn kÛrt) hefaw*in kv tn&nawM kub-rMrt^ (do^Ljrfpn) kaydî da
nlapfrn.ktMV. Ne var U ftmai yi da k*ndoi fpbi *eht nvnya^ zanneden kr tarihg.b>ian bunu
nW aniatynr:
' OsmanJr'da harem hayatt iyice tonnmuftMt. Hatt enVUrn daM k>dm yerine
UoyuyoH. ogtanlav U bir Dbnay dahi taviye edryoriar UtaplanndaU
5md anlryar muunuc Ownanfcy yaplan Mira ve Bn>dtv ne Vrkj arpvnalada kl^"m
ke t^Hh fritapiiMi-na... Kapb buntar AmeUctiyle anUnkrHfM.
Otnunlt'd> Harem Hayal'n rOrme adrel: Tele-(on;ia!2)S17 5) 63, PX (6) Beyaz*-h
BASINDAK YANKILARINDAN BAZI KESTLER
Kltr Sanat
IRCICA'da konferans
, Tllh. SrMH f KCMlt*
l 17.00 o lrM hanat v*
Kssn'nd ym ta-
VONETtNOZCftHUNLU
10
22EYK.1M6CUMA
Osmanl'da Harem
Prof. Dr. Ahmet Akgndz, Cumhuriyet'in ilk yllarndan beri istismar edilen, okullarda
yanl okutulan Osmanl'da Harem meselesini btn ynleriyle ele alarak tarihe k tutuyor
> tm nknuMH'" Art. yvlt MiUnkMt. Tanb Rom >
Er, gnmtda Kuzmy hwkt yamnmn fcvp*rvn tarihi fcM*tf*-rini p&etor 6nrm
rtynr
M ti. IkMim FkOht* ArMtmn. Oftt^m AyS Atkv Kcmd TBMM nte V*<|i*l>-
m Mimi'Mi ml cfvnuAn c*nfcw Ur** imleten d.yenmi nakdi "MmoI dnde* v km
ynJA ke*inkt. Kttp (kvkti pmrtfm ftlr *yfn milkvrkillcrnm hitllf, Infili)-
pVrtl icv yun ohnmnvut mty^krMi (*-
EKBCHJUdAN STANBUU-lv^htni
OMUMTIMtHkKM
-BnncuL Y*t konudi dtffu fiFn kant kTAutm
*: u- Cnvtlikl* lljil tim MtKUlef, GtrcrV Ktnm Ntdr. On Knr H-* Otrimnlit
Y*f>w> Ru Tdni-
Ki U"lllan di j
TOPKAPf SARAY VE HAREM
' odvM hw( AdL.ulla ini I l*mW.|, lifi.I mn mumtr I v duvulvd yt mim m
"Basn Rehberi"
bnkn otow ranta n IUMvti aJa buta 4, Ynl !<, ktuhml
YENlASYA
PA7AB1fS 1B EYLL 1995
YL: 26
Harem iftiralarna
belgeli cevap
?Bilecik niversitesi ktisad ve idar Bilimler Fakltesi Dekan Prof. Dr. Ah-med
Akgndz'n kaleme ald "Osmanl'da Harem" isimli kitap, bugne kadar Osmanl
padiahlanna bu konuda atlan iftirlan tek tek rtyor.-
Hwl gil otank yrl vt yab*.- , baitn Kna y*rV>f vt W)r dotu oklunu btnn
PnM,, AVgndOt Tmzimtttti tonr pw 1 M) yH rtwnd vt rf Ic on 70 yit t*rcte
OtmarV'* hu*m konusu. *>V nk r"' J fl#tH*ft. MMMf KM, Onr* ft-tH'* ---------
'
frnn cW-k b*nl (*>A1A< rsnaui tu. 5<jfx rsjtfip oaraHmi onay* Voyrwy*
lurtr var Prof. ANmd Wfl"*i^ 470 oyl' *Oawj ionr , . _ H fs*(i hmttikn 'hUm
hrt/- hioelwen Wo Kfodm * kundl CJrtytlik w kfttel** konu- AXonctOz.
Vtyora' *r*rw
...... . . ... .-----ytlWnlc
xtji*T Mbm gn>^(
Cij<v* bu konuyu
dray eoe t c, Steti* ferri yabifa Mm oldu. Bu KrrvM gyl 0m**'t h-
* yjpt*n Smttn, "OsnunkO lartm hayid* ** sunduklarn fcryctaOcn Mcgntut Ol-
y
ti it D fi Isckt" Styn* oHIht. Hmn' Vapxl. 'ty iman **v tt, ba vtrtlmcdcn
V*i<nl>U Peygamberin Bvkuj oimeytn' melln-tlrti **'
,. fo,V* fc.nrn m&m rto-
BBLYOGRAFYA
1- Harem'le lgili Belge Bulunan Arivler:
Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar
BOA, Cevdet- Maliye;
BOA, Cevdet-Saray; .
BOA, Mesil-i Mhimme, ngiltere,
BOA, bnl-Emin Tasnifi, Saray,
BOA, rde, Meclis-i Vl;
BOA. Vakf Defteri.
Bursa er'iyye Sicilleri, A 33/21 ve dierleri
stanbul Mftl er'iye Sicilleri Arivi (MSA eklinde ksaltlmtr) Mesela bkz.
Beikta Mahkemesi, No: 23-127, istanbul Kadl, No: 1-89
Topkap Saray Merkez Arivi (TSMA eklinde ksaltlacaktr)
Ve dier fonlar.
2- Periyodik Yaynlar:
Diyanet Dergisi, Ankara Dnya Gazetesi, 1992 Dstr, I. Tertip, c. I-IV. Hayat Tarih
Mecmuas, stanbuM 965-1978. Hayat Mecmuas, istanbul 1958-?.
Milli Tetebbulr Mecmuas (Metinde "MTM" olarak ksaltlm, C. l-l istanbul 1331.
...
Milliyet Gazetesi, 1992-1994 Nokta Dergisi, 14-20 Mart 1993; 2 Nisan 1989 Kapak
Yazs.
484
Resimli Tarih Mecmuas, stanbul, 1950- ?.
Tarih Dnyas, stanbul, 1950-1952.
Tarih Hazinesi, istanbul, 1950-1953.
Tarih Ve Toplum, stanbul, 1987-1993.
Tempo 10-16 1994 Kasm. : : ... :
Trk Edebiyat Dergisi, stanbul 1994.
Trkiye Gazetesi, 1992-1995.
Zaman, istanbul, 1992-1995.
3- Kitaplar Ve Makaleler:
A. D., Alderson, The Structure of the Ottoman Dynasty, Oxford 1956.
A. Shey nver, Edirne Fatihi'nin Cihannma Kasr, stanbul, 1953
Abadan, Yavuz, Hukuk Balangc Ve Tarihi, istanbul 1943, sh. 115;
Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mer-sim-i Kadme,
Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmnyye), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 1995.
Abdlbaki, M. Fuad, el-Mu'cem'ul-Mfehres li elfz'il-Kur'an'il-Kerim,
Kahire, ty., Dar 'l- Ktb il Msriyye.
Abdullah bin brahim, Vakiat- Sefer-i Sultan Sleyman- Sani, Belgrat, 1101, Yazma
Top. Ktp. R. No : 233
c. I, Cz,.5-12, stanbul, 1329
Aga Seyyid Muhammed Ali, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934
Ahmed bin brahim, Hmilet'l-Kbr, Topkap Ktphanesi, E. H. No: 1403, Vrk. 3/b-
18/b (Bu kitap kzlaras ile alakal Osmanl Dneminde yazlm en nemli eserlerdendir ve I.
Mahmud'un Harem Aas Beir Aa'nn emriyle 1163 tarihinde kaleme alnmtr
Ahmed Cevdet Paa, Cevdet Tarihi, 12 cilt, stanbul, 1301-1309.
Ahmed Ltfi, Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmniyye, istanbul 1291-1306.
Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, 4 cilt, stanbul, 1332-1923;
- Mahmud- Sani'nn Validesi, TOEM, 9 (86), stanbul, 1341
-Lle Devri, stanbul, 1932
-Samur Devri, stanbul, 1927
KAYNAKLAR
485
-Sokullu, stanbul, 1924 ;, : ' ::, .-.
-KzlarAas, istanbul 1926.
Ahmed Read, Abdlhamd ve Kadnlar, Tarih Dergisi II, stanbul, 1950
.
Ahmed Saib, Abdlhamid-i Sani, I, stanbul, 1308
Ahmed Tevhid, Seluk Hatun Sultan, TOEM, Cz, 15, stanbul, 1928
Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas (1500-
1608), istanbul 1975.
Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuki Tahlilleri, c. I-
VIII, stanbul 1990-1994;
- Karahanllarm Byk Hukucusu Eb Zeyd Debsi ve Mezhepler-aras Mukayeseli
Hukuka Tesirleri, SHFD, C II, 1989, S. 2.
- Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyat, Diyarbakr 1986, DHFY.
- Umumi Hukuk Tarihi Ders Notlar, Konya, 1991 Mimoza Yayn.
- Gerek Harem Nedir? Trk Edebiyat. S. 247, Mays 1994,ss. 6-10.
- er'iye Sicilleri (Hey'et ile birlikte), C. MI, stanbul, 1988-1989, TDAV Yayn.
- slm Hukukunda Ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Ankara 1988, istanbul
1996 (OSAV). -.-... . . : :
Akgndz, Ahmed/Cin, Halil, Trk Hukuk Tarihi, C. MI, Konya 1989, SHFY; ve
istanbul 1990, stanbul 1996 (OSAV).
Akkutay, lk, Enderun Mektebi, Ankara 1974.
Aksan, Doan, "Olan Kelimesinin Semantik Seyri; Anlam Daralmas Blm",
Anlambilimi Ve trk Anlambilimi, DTCF Yay., Ankara 1971, 1987'de 3. Bask.
,
Aleksander Pallis, n the Days of the Janissaries, London 1951.
Alev Lytle Croutier, Harem The VVorld Behind the Veil, New York,
1989. .. . .
Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1951.
Ali Himmet Berki, Byk Trk Hkmdar, stanbul Fatihi Sultan Mehmet Han,
stanbul, 1953 ^
Ali Rza Saman, Fatih'in Anas, Resimli Tarih Mec, stanbul, 1953
Ali eydi Bey, Terft Ve Tekiltmz, Tercman 1001 Temel Eser, istanbul 1978.
486
l, Khn l Ahbar, 5. cilt, stanbul, 1277
Alinge Kurt, Mool Kanunlar, (Tere. Cokun ok), Ankara 1967.
Altndal, Meral, Osmanl'da Harem, stanbul 1993;
- Osmanl'da Kadn, stanbul 1994..
Amanymos, Damat Ferid Nasl Damad Oldu?, Tarih Dnyas II, stanbul, 1950
' - :
Ana Britanica, C.XIII, "Klelik" maddesi.
Ansay, Sabri akir, Hukuk Tarihinde slm Hukuku, Ankara 1946. Armaan, Servet,
slm Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, Ankara 1987.
Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927.
- Hukuk Tarihi, Ankara 1941,
- Umm Hukuk Tarihi, II. B., istanbul, 1944, stanbul niversitesi Yayn.
Arsel, lhan, Teokratik Devlet Anlayndan Demokratik Devlet Anlayna, AHF
Yayn, Ankara, ty.
Arzt, Donna E , The Application of International Human Rights Law
in Islmic States, Human Rights Quarterly 12 (1990), by The Johns Hopkins
University Press.
Atay, Falih Rfk, Gezerek Grdklerim, istanbul 1970, Devlet Kitaplar, 1000 Temel
Eser.
Atf Bey'in Hatralar, Yaynlayan Murat Sertolu Hayat Tarih Mec. S. 7 ve sonralar,
stanbul 1965.
Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, stanbul 1994.
Bardak, Murat, Son Osmanllar, Osmanl Hnedn'nn Srgn Ve Miras yks,
istanbul 1992.
- Osmanl'da Seks, stanbuM992.
Ba, Il, Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii, Bilim Ve topya, Ocak 1996.
Baaran, Ftih, Amerika'nn Mazlum Sahipleri Kzlderililer-Toprak -in Bir Irk
Kurutuldu, Zaman, 25.10.1992.
Barber, Noel, The Lords of The Golden Horn, From Suleiman Magnificent to Kamal
Atatrk, Macmillan London Limited, 1973.
Barkan, mer Lf, slm-Trk Mlkyet Hukuku, HFM, C. VI, istanbul 1940
. ,
- Trkiye'de Toprak Meselesi, c. I, stanbul 1986.
i
KAYNAKLAR
487
I
- XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk ve Mal
Esaslar, C. I, Kanunlar, stanbul 1943, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkiyat
Enstits Neriyat).
- A, Tmr Maddesi. . . .. - , . . . .. Baykal, ismail H.,
Enderun Mektebi Tarihi, istanbul, c. I, Ty. Bedizzaman Said Nursi, Mektbt, 7. Mektb.
-..'-.'
- Mnzart, stanbul
- Szler, Szler Yaynevi, istanbul 1993, 6. Sz
- Mektbt, Osmanlca Teksir.
- rt'l-'cz, stanbul.
Baysun, Cavit, iek Hatun, A, III ' .. -
- Mihrimah Sultn, A, VIII;
- Ksem Sultn, A, VI;
- Nilfer Sultn, A, IX.
Beldiceanu, Nicoara, XIV. yzylda XVI. yzylda Osmanl Devletinde Tmar, ev. M. Ali
Klbay, Teori Yaynlar, Ankara 1985.
Belgesay, Mustafa Reid, Kur'an Hkmleri ve Modern Hukuk, stanbul 1963.
Bradley, K R., Slaves and Masters in the Roman Empire, A Study in Social Control, New
York, 1984, Oxford Univesit Press.
Buhar, Muhammed b. ismail (. 256/864), Sahihu'l-Buhr, stanbul, 1401/1981, c. I-
VII, Buhar, tk, 1, c. I, Cz, 3.
Busbecqu, Hseyin Cahit evirisi, Trk Mektuplar, stanbul, 1939 Byk Ansiklopedi,
istanbul 1990, C. IX, "Klelik" maddesi. Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- slmiye ve Istlht-
Fkhiye Kamusu, C. I-VII, stanbul 1968-1969.
elebican-Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, Ankara 1982, AHFY. elik, F. Edib,
Milletleraras Hukuk, C. I, istanbul 1980, 4. B., Faklteler Matbaas, HFY. .
.
ulcu, Sadettin, Abdlhamid'in Gzdesi, Tercman Gazetesi Eki. Cemal Kutay, "Makbul"
brahim Paa Nasl "Maktul" brahim Paa Oldu?, Tarih Konuuyor III, stanbul 1965
Cesss, Ebbekir Ahmed b. el-Rz, Ahkm'l Kur'an, stanbul, 1335-1338, C. l-lll
Evkaf- islmiye Matbaas.
488
Cin, Halil, Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Konya, 1987.
- slm Hukukunun dinamizmi, Diyanet Dergisi, Ankara 1976.
- Trk Hukuk Tarihi, (Ahmed AKGNDZ'le beraber), C. l-ll, Konya 1989 ve stanbul
1990.
Cin, Halil/Akylmaz, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz O-larak Feodalite Ve
Osmanl Dzeni, Konya 1995.
Cowvel F. R., Everyday Life in Ancient Rome, Nevvyork 1961.
aatay, Neet, slm'da Ve Osmanl'da Klelik ve Cariyelik, Bilim ve topya, Ocak
1996.
d'Ohson, Ignatius Mouradja, Tableau General de l'Empire Othoman,
Paris 1790, c. MI, Harem-i Hmyn (Trkeye eviren: Ayda Dz, stanbul 1972,
Hayat Tarih Mecmuas ilvesi). Damad=eyhzde.
Davudolu, Ahmed, Sahih-i Mslm Tercme ve erhi, istanbul 1977, c. I, II. B.,
Snmez Yaynlar.
Deli Birader (Piyle Bey), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , TY, No: 1400, 9659.
Demirolu, Faiz, Sultan Ahmed'in Veziriazama Mektuplar, Yeni Tarih Dnyas II,
stanbul, 1954
Demir, Fahri, slm Hukukunda Mlkiyet Hakk ve Servet Dalm, Ankara 1976
Dervi Abdullah , Risale-i Teberdariye fi Ahval-i Aa-y Darssaade, Bursa, 1155,
Kprl Kitapl Yazmalar, Ksm, 2, No: 233
Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1992, 10. Bask, Aydn
Kitabevi.
Di Marzo, Salvatore, Roma Hukuku, ev. Ziya UMUR, istanbul 1959. Driver, G. R./Miles
John C, The Babyllonian Laws, Vol. I, Oxford, 1960.
Dukas, VI. Mirmirolu evirisi, Bizans Tarihi, stanbul, 1956 Drr-zde Es-Seyyid
Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, stanbul 1276. -
;
Dzda, Mehmet Erturul, eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar I-nda 16. Asr
Trk Hayat, istanbul 1972- Enderun Kitapevi.
Divitiolu .Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Krklareli, 1981.
KAYNAKLAR
489
Eberhard, VVolfram, in Tarihi, Ankara 1947.
Eb Ubeyd, Kasm b. Sellm (.224/839), Kitabu'l-Emvl, Beyrut, 1981, Messeset
Nasr Lis'sekafe.
Ebu Ya'l El-Ferr, El-Ahkm's-Sultniyye, Kahire.
Ebu Yusuf, Yakup b. ibrahim (. 182/798), Kitabu'l-Harc, Bulak 1302.
Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye Ktphanesi, ismihan Sultn, 223-225.
-
Eref bin Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Ktphanesi, III. Ahmed, No:
557, Vrk. 10/B;
Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti 1840-1890, istanbul 1994
Elif Naci, Fatma Sultan le Melek Ahmed Paa, Cumhuriyet Gazetesi, 29/6/1964
Emin Cenkmen, Osmanl Saray ve Kyafetleri, stanbul, 1958
Emir Keykavus, Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle, Nere
Hazrlayan, Orhan Saik Gkyay), Ankara 1974.
Ene. of Religion and Ethics, c. IV. XI, XII, XX,
Encyclopedia Britannica, Volume, XX, "Slavery" article, U.S.A., 1969.
Engin, Nihat/Akyz, Vecdi, Asr- Sa'det'te Klelik ve Cariyelik, istanbul 1994, c. I,
sh. 493-494
Endernlu Fzl, Hbn-nme, stanbul 1286; , TY, No: 5502.
-Zenn-nme, stanbul 1286; , TY, No: 5502.
- Defter-i Ak, stanbul 1286; , TY, No: 5502.
- engi-nme, istanbul 1286; , TY, No: 5502; emseddin Sami, K-mus'l-A'lm, c.
V, sh. 3331.
Erdost, Muzaffer ilhan, Osmanl mparatorluunda Mlkiyet likileri-Asya Biimi Ve
Feodalizm, Ankara 1989.
Ergins, Zya, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu?, Tarih Dnyas, Yl 1, Sy. 8-9, 15
Austos 1950.
Everymar's Encyclopedia, Volume, XI, "Slavery" article, Fifth edition, London, 1967.
Fendolu, Hasan, Tahsin, "Aristoteles'in Devlet Felsefesi ve nceki Anayasa
Hukukumuz", DHFD, Say, 6, 1993, s. 129-155
- Roma ve Osmanl'da Devlet Felsefesi, Bilgi ve Hikmet Dergisi, K 1994/5, s. 127-
136.
490
- Eski Hukukumuzda Klelik, Diyarbakr 1994, Baslmam Doentlik
Tezi.
Fieki, Oya, Sreli Yaynlar Katalogu 1982, Ankara 1983.
Franz Babinger, Mehmed der Eroberen, Mnih 1953
Galant Avram, Asur Kanunlar, stanbul 1933, sh. 7. :
Giz, Adnan, Aye Sultan, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950.
- Osmanl Prensesleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fak. Ktp. Tez no:
27
- II. Mahmud'un Kzlar, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950
- Osmanl Saraynn En Mesut Kadn: Glnu Sultan, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950
- yanda Evlenen Sultanlar, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950Gustav Lobon, Arap
Medeniyeti : :
Gkbilgin, Tayyib, Hurrem Sultan, slam Ansiklopedisi V/l, stanbul, 1950;
- XV-XVI. Asrda Edirne Paa Livas, stanbul, 1953 Gkyay, Orhan Saik, Deli Birader,
TDVA, IX, sh. 135-136.
Hamet (air), Veldetname-i Hibetullah Sultan, stanbul, 1182, yazma, Top. Ktp,
Hazine, NO: 1603
Halaolu, Yusuf, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve
Airetlerin Yerletirilmesi, Ankara 1991, 2. Bask, TTK Yayn.
Halis Eref, Klliyt- erh-i Kanun- Arazi, istanbul.
Halit Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, 3 cilt, stanbul, 1940-1942
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, c. l-ll, stanbul 1980-"Abd" maddesi, TDV.
A. C. I, stanbul 1988.
- islmda Devlet daresi, stanbul 1969.
Hammer, L'histoire de l'empire Ottoman, Tere. J.J Hellert. Tom. 6 Livre XXXIV,
Paris 1836.
Hans Dernschvvam, stanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Yaar nen),
Ankara 1992.
Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, II, 553 (Damad erhi kenarnda).
Hayruilah, Tarih-i Osman, 18 cilt, stanbul, 1273-1292
Hezarfen, Hseyin Efendi, Telhis'l-Beyan Fi Kavnin-i Ali Osman,
Paris Bibliotique National 'daki Nsha.
I
KAYNAKLAR
491
Hiylmaz, Ergun, engiler, Kekler, Dnmeler, Lezo'lar, istanbul 1991;
- Eski stanbul Meyhaneleri Ve lemleri, istanbul 1992;
- Eski stanbul'da Muhabbet, stanbul 1989.
Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge), istanbul 1991,
sh. 14-18 . .
Hurit Paa'nn Saray Htralar, Hayat Tarih Mecmuas, istanbul 1965, V, sh. 60-61
Hseyin Aksaray (Hafz), Hadkat l Cevami', 2 cilt, stanbul, 1281
Hseyin Amuca, erkez Kzlar Saraydan Niin karlmtr?, Yeni Tarih Dyas
stanbul, 1953
Hseyin Hsameddin, Orhan Bey'in Vakfiyesi, TOEM, no. 17-94,
stanbul, 1926 . ..
Hzr ilyas, Tarih-i Enderun (Vakyi'-i Letyif-i Enderun), istanbul 1276.
ibn-bidin, Redd'l-Muhtr, Kahire 1967-1968, c. I-VI.
ibn-i Nceym, Zeynddin, El-Ebh Ven-Nezir, Beyrut Ofset 1985.
bnl-Emn Mahmd Kemal nal, Son Sadrazamlar, I-IV. istanbul 1982.
- Son Asr Trk irleri, istanbul 1988, I-IV.
ibrahim Canan, Ktb- Sitte, istanbul 1995, l-ll.
ibrahim Hakk, Ma'rifetnme, istanbul, Sultan Read Devrinde BaslmTy.
mam Bsr, Kasde-i Brde, istanbul 1297.
nalck, Halil, Harem Bir Okuldu, Tempo 10-16 1994 Kasm Sy. 175, sh. 34;
ncil, VI. Blm.
slm Ansiklopedisi, MEB, Ankara, I-XII. slm Ansiklopedisi, TDV, I-XI.
Kadircan Kafl, Turhan Sultan, Yeni Tarih Dnyas I, stanbul 1953 Kmil Miras, Sahih-
i Buhari Muhtasar Tercmesi, c. VII, Ankara. Karadeniz, zcan, Roma Hukuku, Ankara 1982.
Karako, Serkiz, Kllyt- Kavnn, c. I-XXX, Ankara TTK Kitapl KSN, Aladdin
Ebbekr b. Mesd, (. 597/ 1191), Bedi'u-s-Sanyi', C. I-VII, 2. B., Beyrut,
1394/1974.
Kenize Murad, Saray'dan Srgne, sis Yaynlar, 1990.
492
Kepeciolu, Kmil, Bursa Kt, 4 cilt, Bursa, Orhan Bey Kitapl; - Tarihi Belgeler,
Vesikalar, Vakflar Dergisi M, Ankara, 1942.
Keykavus, Kbs-nme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml, c.
I, istanbul, 1001 Temel Eser, sh. 219-221; Orhan Saik Gkyay Neri.
'
Kou, Read Ekrem, k ve air Padiahlar, stanbul, 1958
Koyunluolu, A. Memduh Turgud, znik ve Bursa Tarihi, Bursa, 1935
Kramer, Samuel Noah, The Sumerians, Chicago, 1970.
Kumbarac, izzet, stanbul Sebilleri, stanbul, 1938
Kur'an- Kerim.
Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ahkm'il-Kur'an, Beyrut 1965, c. V.
Kk, Selahattin, Endernlu Fzl, TDVA, c. 11, sh. 188-189
Klbay, Mehmet Ali, Feodalite Ve Klasik Dnem Osmanl retim
Tarz, Ankara 1982.
Lady Montegu, ark Mektuplar (Trkeye eviren: Ahmed Refk, stanbul 1933
Lebib Muammer, Harem ve Yz, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950
Lello, Orhan Buriman evirisi, Lello'nun Muhtras, Ankara 1952
Ltf Simav, Sultan Mehmed Read ve Halife'nin Saraynda Grdklerim, stanbul,
1340
M. K. Mikes, Sadrettin Karay evirisi, Trkiye Mektuplar, 2 cilt, Ankara 1944-1945
M. S. Semih, II. Abdlhamid'in Damad Kemaleddin Paa ile V. Murad'n Kz Arasnda

bir Ak Maceras, Resimli Tarih Mecmuas I, stanbul, 1950
M. Sirer, Veldet-i Hmayun ve Beik Alaylar , Resimli Tarih Mec. IV, stanbul, 1953
Makriz, El-Hitat'ul-Msriyye, c. l-ll, Kahire.
Malay, Hasan, alar Boyu Klelik, (Eski Yunan ve Roma), Gndoan Yaynlar .Ankara
1990.
Mverd, Eb'l-Hasen Ali b. Muhammed, el-Ahkm's-Sultaniye ve'l Velyt d Diniye,
Beyrut, ty., Dar l Ktb il lmiyye.
Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn (Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye),
Dersaadet1308, I-IV.
KAYNAKLAR
493
Mehmed pirli, Bb- Hmyn, DA, IV, sh. 361-362.
Melek ismail, Veldetname-i Hatice Sultan, stanbul, 1189, Yazma, Top. Ktp, Hazine
No: 1603, Osman Ferit Salam Yazmas, T. T. K. Ktp. no: 1019
.
Melling, Voyeges pittoresque de Constantinople, Paris 1819
Meydan Larousse, C. VII, istanbul 1981, "Kle" maddesi.
Miller, B., Beyond the Sublime Porte, Yale 1931
Molla Hsrev, Drer Ve Gurer, l-ll, istanbul.
Mualla Anhegger, Topkap Saraynda Padiah Evi, istanbul.
Mkrimin Halil Ynan, Bayezid, A, II.
Mncid, Beyrut.
Mumcu, Ahmet, (Cokun ok ile), Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987.
Blm, No: 1287/1.
Mtercim sim, Kamus Tercmesi, ilgili maddeler;
- Mtercim Asm, Burhn- Kt'.l-ll.
Msrlolu, Kadir, Amerika'da Zenci Mslmanlk Hareketi, istanbul 1967, sh. 40 vd.;
Naima Tarihi, V. cilt, stanbul, 1280
Nebhan, M. Faruk, slm Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, ev. Servet
ARMAAN, istanbul 1980. .
Okandan, Rec, Umum Hukuk Tarihi, istanbul 1951
mer Hilmi, Mi'yr- Adalet, istanbul.
rik, Nahit Srr, V. Murad'n Kzlar, Tarih Dnyas III, stanbul, 1952.
- Abdlaziz'in Kzlar, Hrriyet Gazetesi, 8/12/1954
- Abdlhamid'in Evld, Yeni Tarih Dnyas II, stanbul, 1954
- Son Damadlar, Resimli Tarih III, stanbul, 1952
- Sultan Mecid'in k Kz, Yeni Tarih Dnyas I, stanbul, 1953. -Abdlhamid'in
Haremi, stanbul 1989.
mer Seyfettin, Harem, Akran Yaynlar, 1988. Orkun, H. Namk, Eski Trk Yaztlar,
istanbul 1936.
Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyyesi,
istanbul 1327, c. l-lll.
zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisad Mahiyeti,
HFM, c. 16, Sy. 1-4, sh. 324-326;
494
- Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi,
HFM, c. 17, Sy. 3-4, sh. 847-857;
- Fedolitenin tima Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi Ve Meden
nkifndaki Rol, HFM, c. 17, Sy. 1-2, sh. 351-360;
- Feodalite Nizm Ve Tmr Usul, Doktora Tezi, , Hukuk Fak. Kt.
ztuna, Ylmaz, Devletler ve Hnednlar-slm Devletleri, Ankara 1989,11;
- Osmanl Harem'inde Haseki Sultn, istanbul 1983.
Pakaln, M. Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I- III, stanbul 1983.
Parlatr, ismail, Tanzmt Edebiyatnda Klelik, TTK, Ankara 1992. Pars Tulac, Osmanl
Saray Kadnlar, istanbul 1985.
Patris Larok, mem-i Nasrniyye'deki stirkk Hakknda Mutla't,
Paris
Penzer, N. M., The Harem, London 1936
Prenses Cavidan'n Hatralar, Tarihin Sesi I, stanbul 1956
R. Brunsschvig, Abd Maddesi, El2, I, Leiden 1960, sh. 25;
Rait Tarihi, V. cilt, stanbul, 1282 :
Rifat Osman, Edirne Saray, Ankara 1989.
Riko, Histoire de Letat present de Lempire ottoman, Franszca evirisi, Paris1670
Robert VVthers, A Description of the Grand Signoir Seragiio or the Turkish
Empereours Court, London 1650
Safiye nvar, Saray Hatralar, istanbul, 1964
Sahilliolu, Halil, Onbeinci Yzyln Sonu le Onaltmc Yzyln Banda Bursa'da
Klelerin Sosyal Ve Ekonomik Hayattaki Yeri, ODT, Gelime Dergisi, 1979-1980, zel Say,
sh. 74;
Sara Erturul, Gemi Zaman Olur ki, stanbul, 1953
Sava Paa, slm Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, Ankara 1958, l-ll
Saymen, Ferit, Trk Medeni Hukuku, c. II, stanbul 1960.
Saz, Leyla Hanm, Harem Ve Saray dt- Kadmesi, Vakit Gazetesi 1332;
- Saray ve Harem Htralar, Yeni Tarih Dergisi II, stanbul 1958.
KAYNAKLAR
495
Selahaddin, Muhammed, zgrlk Aray ve slm, ev. N. Ahmed ASRAR, istanbul
1989.
Serahs, Ebbekir Muhammed b. Ahmed (. 490), el-Mebst, C. I-XXX, Beyrut.
- erhu's Siyer'il-Kebir, Basm yeri ve ty., C. I-V, Yaynlayan yok. Sertolu, Mithat,
Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986;
- Topkap Saraynda Gndelik Hayat, istanbul 1974. Silhdar Mehmed Aa, XVII. Asr
Saray Hayat, Ankara 1947
Spitzer, Yazan, Cemal Kutay, Harem'e lk Giren Yabanc Doktor Olarak Grdklerim,
Tarih Konuuyor III, stanbul 1965
adiye Osmanolu, II. Abdlhamid Devrinde Harem Hayat, Hayat Mec. 1963/1,
istanbul 1963
ahiner, Necmeddin, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizamman Said Nursi, istanbul 1988.
ehsuvarolu, Bedi N., Edirne'de Fatih Devri Eserlerine Ksa Bir Bak, Vakflar
Dergisi V, Ankara !962
ahsuvarolu, Haluk Y., Osmanl Saraynn Bir Muhteem Dn, Resimli Tarih II,
stanbul, 1951
- Abdlhamd'in Kadnlar Ve ocuklar, Resimli Tarih II, istanbul 1951
- Atiyye Sultn, Resimli Tarih III, istanbul 1952. emseddin Sami, Kamus- Trk,
stanbul 1313;
- Kamus'l-A'lm, I-VI, stanbul 1308.
enel, Alaaddin, Eski Yunan'da Eitlik Ve Eitsizlik stne, Ankara 1970.
evkn, Muhammed, NeyPl-Evtr, c. I-VIII, Msr.
eyh Mansr Ali Nsf, Et-Tc El-Cmi' Lil-Usl F Ahds'ir-Resl,
Kahire 1961, I-V.
eyh-zde, Abdurrahman bin eyh Muhammed (Metinde Damad diye zikredilecek),
Mecma'ul-Enhr F erhi Mlteka'l-Ebhur, istanbul 1322.
Tabakolu, Ahmet, Trk ktisad Tarihi, istanbul 1994.
Tahsin z, istanbul Camileri, Ankara 1962
Tahirolu, Blent, Osmanl mparatorluunda Klelik, HF Mecmuas, XLV-XLVII, S.
1-4, istanbul 1982.
Tank, brahim Hilmi, stanbul emeleri, 2 cilt, stanbul, 1943-1945
496
Tarama Bzl, Trk Dil Kurumu, I-VIII.
Tavakkol, Hasan, dris-i Bitlis'nin Kanun- ehinh'sinin Tenkidli Neri ve Trkeye
Tercmesi, stanbul . EF-DT. No:37
Teftezn, Sa'dddin Mesut b. mer (.793/1390), erh t-Telvih al'et-Tevdh li
Metni't-Tenkih fi Usl il Fkh, C. l-ll, Beyrut, 1377/1957, Dar l Ktb il ilmiyye.
Tevki Kanunnmesi, MTM, c. I
Tevrat, Bab, 21, 25. II. Kitap, Bab 20, 21; Huru, 21,,23, 26, 12; Tesniye, 16, II, 12, 13;
III. Kitab Bab 19.
Tokmakolu, Erdoan, Osmanl'da Kadn lemleri, Geit Yaynlar 1991.
Tosun, Mebrure/Yalvar, Kadriye, Smer-Babil-Asur Kanunlar Ve Amnisaduqa Ferman,
Ankara 1975.
Tuncay, Mete, Batda Sosyal Dnceler Tarihi, c. I, Eski Ve Orta alar, Seilmi
Yazlar, stanbul 1985.
Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, II. B., st, 1969.
TurnagilL, Ahmet Reit, slmiyet ve Milletler Hukuku, HFM, C. VIII, S. l-ll, 1942,
s. 16-72 ve C. VIII, S. 3-4, 1943, s. 369-432; tpk basm, stanbul 1972, Sebil Yaynevi.
Tursun Bey, Trih-i Ebl-Feth, istanbul 1330.
Trk Hukuk Lgati, Ankara 1944.
ok, Cokun/ Mumcu, Ahmet, Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1987.
Udeh, Abdlkadir, E -Ter'ul-Ciniyy'l-slm, l-ll, Kahire.
Uluay, M. aatay, Harem'den Mektuplar!, istanbul 1956;
- Osmanl Padiahlarnn Kadnlar Ve Kzlar, Ankara 1992
- Harem II, Ankara 1992.
- V. Murad'm Mektuplar, Tarih Dnyas III, stanbul 1951
- Manisa'daki Saray- Amire ve ehzade Trbesi, stanbul, 1941
- Byezid ll'nin Ailesi, Tarih Dergisi, X, Sy. 14, istanbul 1959, sh. 105
- Fatma ve Safiye Sultnlarn Dnleri, istanbul Enstits Mecmuas, Sy. IV, 1958.
- Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, stanbul 1959
- XVIII. Asrda Harem, Tarih Dergisi, XVII, istanbul 1963.
- Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, stanbul 1950
KAYNAKLAR
497
- stanbul'da XVIII. ve XIX. Asrlarda Sultnlarn Doum-larnda yaplan Trenler Ve
enliklere Dir, stanbul Enstits Mecmuas, istanbul 1958, Sy. 4, sn. 199-213.
- XVIII. Asrda Yaplan Sultan Dnlerine Umumi Bir Bak, Yeni Tarih Dergisi I,
stanbul 1957
- Sarayl Kadnlara Ait Mektuplar zerinde Bir Aratrma, V. Trk Tarih Kongresi
Zabtlar, Ankara 1960
Umur, Ziya, Roma Hukuku, istanbul 1974.
nver, A. Sheyl, Edirne Ftihinin Cihnnm Kasr, istanbul 1953. Uzunarl, ismail
Hakk, Osmanl Devlet Tekilatna Medhal, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1984.
- Osmanl Tarihi, TTK, Ankara, 1983, c. I-VII.
-Osmanl Devletinin Merkez Ve Bahriye Tekilat, TTK, Ankara,
1984.
- Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK, Ankara, 1984. -Osmanl Devleti Tekilatnda
Kapkulu Ocaklar, l-ll, TTK, Ankara,
1984.
- Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, TTK, Ankara, 1984. Uur, Ahmet, Osmanl
Siysetnmeleri, stanbul, tarihsiz.
Varolu, Hamdi, Topkap Saraynda Kadnlar Dairesi, Tarih Corafya Dnyas I,
stanbul 1959
Vsf Efendi, Tarih-i Vsf, 2. cilt, stanbul, 1219.
VValch, XVII. Yzyl stanbul'unda Harem (Trkeye Tercme, Aydn Filiz), Hayat
Tarih Mecmuas, istanbul 1970, Sy. 10, sh. 46-49;
VValvin, James (Editr), Slavery And British Socety (1776-1846), Hong Kong, 1982,
The Macmllan Press Ltd.
VVestermann, VVilliam, The Slave Systems of Greek and Roman Antiquity, Philidelphia
1955.
Yekta Ragb nc, Eski Sarayn Harem Hayat, Dnya Gazetesinde
Tefrika?
Yeniehirli Abullah Efendi, Behcet'l-Fetv, stanbul, 1266.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, (Reit Rahmeti Arat tercmesi).
Zerk, Mustafa Ahmed, El-Fkh ul slm fi Sevbih il Cedd, C. l-lll Dmak, 1967-1968,
T. Tasia, Dar l Fikr
Ziya Ergins, Osmanl Haremi Ne Zaman Kuruldu?, Tarih Dnyas I, stanbul, 1950
498
Ziya akir, Mehur Trk rnparatorieleri, stanbul, 1947
Zuhayl, Vehbe, sr l Harb fi'I il slm Diraseten Mukaranen,
Dmak, ty., Dar l Fikir.
-El-Alkt'd-Devliyye Fil-slm, Beyrut 1989.
KARMA NDEKS
1
Abaza, 286; 287; 337 abd, 102; 115; 134; 182
Abdullah, 89; 132; 134; 144; 145; 151;
278; 279; 292; 332; 333; 334; 335;
336; 337; 341; 345; 480; 484 Abdullah Aa, 278 Abdullah bin ibrahim, 480 Blbl
Htn, 334 Mahidevran Kadn, 335 Abdurrahman eref, 37; 55; 208; 209;
212; 214; 216; 219; 229; 231; 233;
235; 239; 242; 251; 253; 255; 257;
259; 284; 480
Abdurrahman eref Bey, 37 Abdlaziz, 131; 184; 185; 206; 217; 232;
290; 297; 302; 303; 307; 315; 322;
326; 327; 328; 345; 348; 349; 350;
480; 489 . Abdlhamid I, 343 Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt-
Hussiyye ve Siysiyyesi, 63; 489
Glruh Htn, 334
Abdlmecid, 183; 206; 208; 290; 305; 315;
322; 348; 351 abd, 116; 186 bk, 182
Acemi Ocaklar, 150; 192; 193; 198 Acemi Olan, 196; 197 Acemi Olanlar, 53; 128;
195; 198; 226 Acemiler, 285; 286; 288 Acemiler Ve Harem'e Alnlar, 285 Acemilik, 295
Aceze, 122
db, 60; 279; 285; 289 adam ldrme, 85; 89; 139; 140; 158 Adam Smith, 101 Adile
Sultan, 383 Afife, 340 Afife Haseki, 342
Afife Kadn, 340
Afrika, 65; 100; 103; 104; 109; 182; 183; 277; 279
Aalar oca, 279
Arlk, 123; 306; 330
Arlklar, 123; 330
ahid, 121
Ahmed Akgndz, 1
Ahmed Bey, 307
Ahmed bin ibrahim, 283; 480
Ahmed Cevdet Paa, 73; 480
Ahmed I, 340
Ahmed II, 340
Ahmed III, 340
Ahmed Nuri Efendi, 352
Ahmed Paa, 145; 329; 485
Ahmed Refik Bey, 37
Ahmed efik Be, 65; 66; 77; 78; 79; 81;
82; 83; 84; 85; 86; 87; 101; 102; 103;
105; 106; 107; 115; 119; 121; 148;
149; 150; 480 Aile Hukuku, 154
aile ii eitimi tevik eden yet ve hadisleri, 34
aile ii gizli sohbetler, 57
Ak Aalar, 237; 279; 280; 281; 282
Ak Hadm, 279
Ak Hadm Aalar, 242
Akaalar Kaps, 31; 217; 218; 219
Akatlar, 79; 80
ake, 97; 98; 152; 167; 191; 197; 198;
230; 291; 292; 300; 319 Akdeniz limanlar, 279 Akkoyunlu Devleti, 306 Alay Meydan,
214 Alderson, 480 Alexias Htn, 333
Ali Aa, 278; 283
Ali Paa, 280; 315; 329 Aliye Sultn, 351
500
Allah, 26; 29; 31; 38; 49; 56; 57; 59; 60;
65; 67; 83; 89; 106; 114; 115; 116;
119;; 120; 130; 141; 143; 144; 147;
148; 150; 151; 155; 160; 173; 178;
187; 221; 237; 238; 241; 246; 248;
265; 275; 372; 373; 375; 376; 381;
387; 391; 393; 420; 423 Almanlar, 279 AlpTigin, 88 alternatif, 128
Altn Yol, 244; 247; 253; 257 Altnc Kadn, 349; 350
Amerika, 65; 101; 104; 105; 106; 107; 108; 118; 129; 183; 482; 489
Amerika'da Klelik, 104
Anadolu, 7; 37; 69; 144; 145; 197; 198;
306; 307; 328; 384; 435; 486 angarya, 100 Anna, 333
Anna DG "Anna" Htn, 333 Antalya Sancak Bei Mustafa Paa, 221 Aquiono'lu
Thomas, 107 Araba Kaps, 235; 236; 237; 240; 243;
365
Arabacba,, 216
Arap, 73; 88; 109; 114; 115; 125; 486 Arapa, 43; 328 Araplar, 89
Arazi tevcihi, 94 .
Aristo, 29; 66; 107; 118 aristokrat, 118 Arnavut, 195; 229 Arpa Emini, 216 Arsito, 82
Arslanm, 304; 318; 379; 396 arz aalar, 231 Arz odas, 217; 219
asiller, 78; 95; 99 ...
siye Sultn, 341 asl cezalar, 139; 140 Aspora Htn, 308 Asur, 79; 80; 81; 485; 492
Asurlular, 81
A nbeti, 296 .
Ak Mektuplar, 37
tika Sultn, 341 .-, ,;
Atiyye Sultn, 348; 491 Atmaccba, 216 Avc Mehmed, 179; 305
Avni Paa, 297 avrat, 52; 225
avret, 27; 48; 49; 50; 52; 165; 166; 220; 222; 225; 228; 270; 271; 277; 359; 424;
425; 426; 427
avret teni, 48; 52; 220; 225
avret yerlerini rtme, 27; 166; 271
avret-i galize, 166; 359; 425
avret-i hafife, 166; 359
Avrupa, 29; 30; 63; 65; 68; 74; 83; 89; 90;
91; 92; 93; 94; 96; 98; 99; 100; 101;
104; 106; 107; 108; 109; 118; 148;
150; 158; 278; 489
Avrupallar, 65; 66; 67; 105; 154; 191; 193; 196; 319
Aya irini Kilisesi'ni, 211
Ayak Divan, 217
Ayasofya, 208; 328; 365
yet, 34; 36; 42; 45; 49; 52; 57; 58; 65; 72;
116; 120; 133; 141; 161; 203; 209;
210; 221; 225; 237; 238; 240; 242;
243; 248; 254; 265; 275; 313; 355 Ayn-i ah Sultn, 334; 348
Aye, 38; 41; 281; 283; 298; 299; 300;
310; 314; 317; 327; 329; 331; 332;
334; 337; 338; 339; 340; 342; 343;
344; 345; 346; 348; 350; 353; 358;
362; 364; 365; 366; 369; 482; 485 Aye Ba Kadn Efendi, 346 Aye Hanm, 339; 343
Aye Haseki Sultn, 339 Aye Htn, 334 Aye Kadn, 344
Aye Osmanolu, 38; 41; 281; 283; 298;
299; 300; 314; 317; 327; 329; 331;
353; 358; 362; 364; 365; 366; 369; 482 Aye Selim, 337 Aye Sultan, 485 Aye
Sultn, 310; 327; 334; 337; 338;
340; 342; 343; 348; 353 Aye Sultn (Kk), 343 Azd edilen kleler, 87
zd, 30; 65; 74; 78; 82; 84; 86; 87; 89;
107; 114; 117; 121; 132; 135; 136;
137; 138; 139; 140; 141; 142; 143;
146; 148; 154; 170; 187; 190; 272;
295; 302; 303; 311; 315 zd Etme, 138; 139; 144; 145 zd etmek, 74; 89; 107; 132;
139; 140;
141; 143; 148 zdlk anlamas, 131
KARMA NDEKS
501
ZDLIK SZLEMES (MKTEBE AKD), 130
zt, 122 Azeriler, 49; 221 aznlklar, 69; 434
B
Babil, 79; 80; 492 Babiller, 80 Babinger, 485 Badad, 208; 219 Bamszlk
Beyannmesi, 106 bakire, 167 Balkanlar, 384 Balmumcu iftlii, 387
Baltac, 205; 208; 216; 231; 235; 236; 319; 396
Baltaclar, 205; 216, 231; 235; 236; 319; 396
baron, 92
Drdne Hanm, 353
Ba ikbal Diresi, 291
Resn Hanmefendi, 352
Nkhet-seza Hanmefendi, 351
Ba imam, 383
Ba Kadn, 253; 264; 303; 317; 318; 341;
343; 344; 345; 346; 347; 348; 349;
350; 351; 352; 353; 354; 377; 380;
396; 410; 413; 416; 419 Ba Kalfa, 375
Ba Kap Gulam Dairesi, 240; 241; 242; 243
Ba Ktibe, 296; 300; 366 Ba Mushib, 279 Baikbal, 34; 433
Bakadn Kmures Hanm Efendi'yi
Ziyaret, 377
Bakadnefendi, 34; 433 Bakapgulm daireleri, 237 Baktibe, 412 balarnn
rtnmesi, 382 baszende, 361 batl seyyahlar, 66
Batl yazarlar, 26; 66; 67; 68; 69; 70; 113;
320; 325; 330; 359; 435 BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL
FTRA VE ARPITMALARI, 66 BATILI YAZARLARIN HAREM'LE LGL
KTAPLARI, 66 Bayrak, 382; 385
Bayram, 133; 153; 205; 214; 365; 366; 402; 413
Bayramlar, 191; 298
bedevilik devri, 108
Bed'zzaman, 73
Bedir Harbi, 127 . :
Bedirhan, 125
Bedizzaman, 64; 73; 108; 109; 154; 166; 251; 355; 361; 483
Bedizzaman Said Nursi, 73; 108; 154; 483
Belliye Sultan, 399
Behram Aa, 283 . . .
Bekiz, 362
Berber usta, 300
Berberler, 100
Besmele, 209; 235; 236; 238; 241; 248; 255; 256; 391
Be vakit namaz, 380
Beik, 328; 488
Beik rts, 328
Beikta, 144; 206; 360; 361; 373; 375;
378; 388; 402; 409; 410; 414; 479 Beikta Saray, 361; 378; 388; 402 Beikta
Saraylar, 391
Beinci Kadn, 34; 291; 317; 327; 348;
349; 350; 433 BeirAa, 216; 283; 480 bete birlik pay, 178
Beyhan Sultn, 330 . ,
Beyler, 97 Beylerbeyi, 98; 206 Beylerbeyi Saray, 206 Beylik Gezi, 360
Beyond The Sublime Port, 37; 280 Beyond the Sublime Porte, 488 Beytlmal, 182
Beytlmal Emini, 182 ..','.
BEYZADE, 399
Bezm (Bezmr) Altnc Kadn Efendi, 349; 350
Bezmir Hanm, 315 '
bezminin tensiki, 56
Binnaz ikinci Kadn Efendi, 346
Birden fazla evlilik, 72
birden fazla kadnla evlilik, 171; 273; 312
Birinci Yer, 210; 211; 212; 214; 232
Birun, 208; 217; 218
Brun halk, 208; 216
502
Brn, 31; 208; 211; 212; 216; 237 Brn Halk, 216
BRN KISMI (BRNC VE KNC YERLER), 208
by bitmemi, 35; 54; 228
Bizans, 63; 127; 211; 274; 306; 308; 333; 484
Bodrum kat, 296
Boaz, 161; 207; 219; 266; 372
Boollar, 88
Bomba Olay, 64
bor sebebiyle klelik, 78
Bosna, 109; 195; 196
Bostanc, 197; 208; 360
Boama beyn, 146
boanma, 140; 322
Bovye, 107
bozkr kltr, 87
BYLE BR KTABA NEDEN HTYA
DUYULDU?, 36 Brahman kanunlar, 77 Brezilya, 103 Brksel, 65; 66 Bula, 295
Bulgar, 195; 306; 308 Burhneddin Efendi, 351
Bursa, 45; 46; 179; 185; 190; 191; 204; 382; 383; 479; 484; 487; 490
Busbeq, 330 '
Butros, 107 Bul, 288; 330 Byclk, 81
Byk Kalfa, 295; 366; 377; 383; 387; 397; 404; 407; 413
Byk Oda, 206; 219
Cahiliye devri, 89 Camille Rogier, 7; Candarolu, 310 Cariye, 26; 27; 32;
116; 117; 122;
136; 137; 143;
162; 165; 166;
172; 177; 178;
188; 190; 191;
263; 264; 265;
273; 274; 280;
288; 289; 290;
311; 312; 313;
69; 435
; 34; 35; 52; 65; 66; 67; 128; 129; 131; 135; 151; 159; 160; 161; 167; 168; 170; 171; 179;
180; 181; 182; 226; 244; 246; 247; 267; 270; 271; 272; 281; 284; 285; 287; 292; 297; 302;
307; 314; 315; 316; 317;
321; 324; 331; 332; 336; 337; 340; 359; 360; 403; 404; 425; 429; 431; 433 Cariyeler,
32; 52; 67; 81; 135; 143; 155; 156; 159; 160; 161; 162; 167; 170; 177; 179; 181; 184; 186: 190;
191; 203; 226; 237, 244; 247; 259; 261; 262; 264; 265; 267; 268; 271; 284; 285; 288; 289;
295; 297; 298; 299, 300; 302; 303; 304; 315; 317; 321; 322; 324; 325; 328; 355; 358; 360;
361; 362; 365; 398; 400; 401; 426; 431
Cariyeler dairesi, 247; 259
Cariyeler, Saylar Ve Vazife Taksimleri,
288
Cariyelerin Durumu, 159 cariyelik, 25; 36; 37; 41; 73; 87; 115; 116 cariyenin efendisi ile
olan beraberlii, 156 cariyenin efendisinin izniyle kle veya hr
bir erkek ile evlenmesi, 156 cri, 115; 142; 403 cariyeler, 5; 32; 33; 116; 147; 168; 170;
173; 190; 272; 296; 311; 431; 432 Cebeci ba,, 216 Cebeciler, 199 . .
cebeli, 98 cebel, 97; 99 Cellat emesi, 211 Cemile Sultn, 38 cemiyetin nizm ve
intizm, 57 Cengiz kanunu, 88 ceza hukuku, 158
ceza sebebiyle klelik, 78 .
cez' meyyideler, 72 Cihd, 119; 120; 123; 158 Cihd Ve artlar, 119 Cihannma
Kasr, 480 Cima', 52 ...;,
cins hayat yaama, 32; 431 cizye, 120; 126; 128; 195 Commercio Gazetesi, 105
cu'l, 138
CU'L LE KLE ZDI, 138 Cuma Selml, 63; 362; 363
Cumhuriyet, 7; 25; 41; 63; 66; 69; 82; 166; 270; 435; 485
Cumhuriyet Halk Partisi, 63
CUMHURYETN LK YILLARINDA YAPILAN FTRALAR VE PADAHLARIN ALE
HAYATI LE ALAKALI ARPITMALAR, 63
Cce, 292
KARMA NDEKS
503
Cceler, 230 crm cinayet, 98
alpare, 361 amar kalfalar, 299 amar Usta, 299 amarc kadn, 299 amarc,,
216
ARPITILAN OLAN, HADIM VE BENZER MESELELER, 35
araf, 319; 373; 387; 406
anigir, 162; 231; 267; 292; 299; 300
avuba, 216
ELEB MEHMED I, 309
engi, 362
erkez, 285; 287; 375; 400; 403; 406;
407; 487 ,.
erkez cariye, 407 erkez kadnlar, 286 erkezler, 279 eme Sofas, 247; 257
eyizler, 330 iek Htn, 333 ifti, 91; 186 ifte Saraylar, 321 ifte standart, 103
iftesaraylar, 206 kma, 230; 231 in, 78; 101; 109; 278; 484 N HUKUKUNDA KLELK,
78 ingene, 197 inliler, 78 plak resimler, 68 raan Saray, 206; 298 rak, 295; 296; 298
izme Kaps, 211 uhadar, 230
Dad, 300; 326; 328; 382; 398; 407 Daire nbet, 296 Dallam, 66 Damat, 329; 482
Damatlar, 329; 413 Damatlk, 329 .
darb, 102 Darphane, 211; 216
Darphane Emini, 216 Darphane Kaps, 211 Darssaade, 484 Dawes Kanunu, 105 def,
361 Demirkap, 257 Demirolu, 484
Ders, 119; 230; 328; 372; 376; 379; 380;
382; 383; 386; 387; 388; 390; 398;
399; 424; 481
Dersler, 371; 377; 382; 416 Dervi Abdullah, 278; 279; 484 Devirme, 47; 53; 128;
191; 193; 195;
196; 197; 198; 200; 219; 226; 274;
310; 311; 316
Devirme Aas, 196 .
Devirme memuru, 196 . .
Devirme sistemi, 200
Devirmeler, 53; 226; 229; 329
Dier Harem Aalar, 281
Dilpezr Kadn Efendi, 346 .
Dilsizler, 288 .,.,.
dirlik, 96; 97; 98
D, 31; 65; 208; 210; 279
D halk, 208
di kiras, 364; 392
D Saray, 31
Dar, 35; 36; 55; 68; 80; 104; 210; 230;
231; 266; 284; 285; 296; 311; 316;
359; 388; 395; 398; 416 divan kanunlar, 58 Divan Kaps, 205 Divan', 27; 425
Diyarbakr, 109; 153; 481; 485 diyet, 139; 140; 158 Dou, 6; 33; 50; 69; 83; 86; 88; 95;
96;
109; 119; 122; 129; 135; 136; 146;
155; 159; 167; 170; 172; 177; 197;
205; 222; 225; 272; 275; 276; 300;
312; 320; 322; 324; 326; 327; 328;
362; 432; 492
Doum, 69; 83; 86; 88; 95; 96; 119; 129;
155; 159; 167; 177; 300; 327; 328;
362; 492
Doumlar, 327; 328; 492 dourgan, 50; 222 Doktorlar, 386; 395 Dolamal, 229 dolap
kubbesi, 237
504
Dolmabahe, 206; 298; 361; 365; 366; 388; 389; 402; 414
Dolmabahe Saray, 206; 365; 366; 388;
389; 414 domaine, 90
Domanik Cumhuriyeti, 102 Dnme, 55
Drdnc ikbal, 291; 322 Nergis (Nergizu) Hanm-efefendi, 351 Drdnc Kadn, 344;
346; 347; 348; 349;
350; 351; 352; 378; 386; 395
Drdnc Kadn Efendi Dilfirib Kadn
Efendi'yi Ziyaret, 378 DRDNC YER, 217 Drdnc Yer, 219 drt kadnla evlilik
snr, 170 drtten fazla evlenme yasa, 34 drtten fazla kadnla evlenme, 6; 33; 432 Dr.
Rifat Osman, 205 Dudyas, 77 Dulkadrolu, 309 Durriye, 375; 388 Dn, 45; 170; 272; 298;
315; 316; 327;
331; 362; 491; 492
dn DG "Dn" merasimi, 170; 272 Dnler, 45; 298; 316; 331; 492 Dk, 92; 95
Drriye Sultan, 326; 382; 383; 385; 386;
398 Dzd-i Dil nc Kadn Efendi, 349; 350
Ebe, 327; 426
Ebeler, 288; 300; 328
Ebu Yusuf, 124; 125; 127; 156; 485
Ecnebiler, 73; 393
Edirne, 53; 204; 205; 226; 229; 361; 480;
486; 490; 491; 492 Edirne Saray, 205; 229; 361; 490 Efendi, 25; 26; 80; 82; 84; 85;
86; 87; 88;
104; 116; 130; 131; 133; 134; 135;
136; 137; 138; 142; 144; 145; 148;
153; 155; 156; 157; 158; 159; 160;
161; 166; 168; 170; 171; 172; 179;
192; 253; 254; 264; 265; 271; 272;
273; 276; 284; 295; 298; 302; 303;
312; 313; 314; 315; 316; 317; 318;
320; 322; 324; 325; 326; 327; 336;
337; 339; 342; 345; 346; 347; 348;
349; 350; 351; 352; 353; 354; 364;
370; 371; 373; 375; 376; 377; 378;
379; 380; 382; 383; 386; 389; 393; 394; 395; 396; 397; 398; 399; 400; 403; 404;
407; 410; 413; 415; 484; 485; 493
Efendiler, 73; 136; 142; 146; 172; 173;
247; 253; 257; 263; 273; 303; 305;
313; 314; 316; 317; 318; 319; 321;
322; 324; 326; 327; 364; 365; 376;
378; 379; 383; 384; 396; 397; 398;
405; 408; 411; 413; 414 Eflatun, 82
elence yeri, 28; 203; 250; 355; 425 ehlullah, 59; 60 Ekmeki, 216
Elbiseler, 317; 383; 389; 397; 401; 404; 410; 411; 413
Elizabeth, 103
ellici, 190
Elr Mevhibe Ba Kadn Efendi, 352
emn, 122; 278; 420
eme, 90; 115; 116; 121; 128
emek piyasas, 90
Emetullah Ba Kadn Ba Haseki, 343
Emetullah Sultn, 343
Emetullah Kk Sultn, 341
Emne Musall Kadn., 343
Emine Sultn, 343
Emne Sultn, 347; 351
Emr Keykavus, 48; 220
Emirname, 102
Emrullah Akgndz, 38
En aa, 281
Enderun, 32; 35; 47; 53; 54; 55; 197; 206; 208; 217; 218; 219; 220; 226; 227; 229;
230; 231; 279; 281; 284; 410; 414; 484
Enderun, 32; 48; 53; 54; 208; 217; 219;
220; 226; 227; 237; 274; 329; 361;
481; 487
Enderun halk, 48; 220 Enderun Mektebi, 53; 219; 226; 329; 481 Enderun Ve Devlet
Bakanl Saray, 217 Enderun', 32; 219
Enderun'da alan Devlet Bakanl Personeli Ve i Olan Kavram ile ilgili
arptmalar, 219
Enderunlular, 229; 231 . .-.
Enite, 329 ,.
Entari, 300; 374; 399 . : -.:
Entariler, 319 . :
Enver Aa, 381; 387
KARMA NDEKS
505
Epictetos, 87
erkek ocuk, 80; 274; 320; 324; 398 Erkek Esirler i Kle haline Getirebilir (istirkak),
125
erkeklerden kama, 68
Ermeni, 55; 64; 279 :
Ermeniler, 64; 195
erotik roman, 26; 66
Erturul, 38; 155; 309; 354; 385; 484; 490
Erzurumlular, 49; 221
esr, 121
esaret, 32; 65; 84; 109; 125; 431
esir, 36; 65; 73; 79; 83; 87; 90; 102; 104; 107; 108; 115; 121; 122; 123; 124; 125; 126;
127; 159; 172; 178; 179; 181; 186; 190; 191; 192; 195; 198; 229; 279; 285; 288; 311
Esir Pazar, 179; 183
Esir pazarlar, 178; 179; 182; 191
esir zenciler, 36
esirci, 179
esirci esnaf, 179
esirciler kethdas, 179
esirciler eyhi, 179
Esirler, 78; 79; 101; 109; 119; 122; 123;
124; 125; 126; 127; 128; 146; 150;
177; 179; 187; 191; 192; 193; 198; 226
Esirlere iyi muamele, 122
esirlerin mbadelesi, 127
Esirlerin ldrlmesi, 123
Esirlik, 104; 109; 114; 121; 123; 295
Esirlik Statsne Gei Ve artlar, 121
esirlikten klelie gei, 123
ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK,
88
ESK HNT HUKUKUNDA KLELK, 77 ESK HUKUK SSTEMLERNDE
KLELK, 77 . .
Eski Kalfa, 296; 413; 416
Eski Saray, 205; 206; 207; 281; 292; 296;
298; 302; 321; 322; 328; 493 eski tfekler, 55
ESK TRK MEDENYETLERNDE KLELK, 87
ESK YUNAN MEDENYETNDE KLELK, 82
Esma Sultn, 351 esr, 121; 122; 124
E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler, 170; 271
eci karaba, 88
ekinci tmarlar, 98 .
Eya Ve Borlar Hukuku, 156
Evlenme beyn, 146
Evliya elebi, 204 :
Eyp, 397; 415
F
Fahri Sultn, 337 fal oklar,, 59
Farsa, 27; 52; 178; 192; 225; 289; 328; 336; 425
farz, 91; 120; 131; 141
fsk, 45
Fatih Sultan Mehmed, 96
Ftih, 6; 33; 42; 48; 50; 55; 105; 124; 126;
178; 187; 192; 200; 204; 205; 209;
220; 223; 229; 274; 280; 284; 305;
306; 307; 310; 311; 315; 320; 325;
326; 331; 332; 369; 432; 482 Ftih Devrinden Sonra Osmanl
Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar"
nn Aile Hayatlar Ve Zevceleri, 311
Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar" nn Aile Hayatlar ve
Zevceleri, 306
Ftih Kanunnmesi, 326
Ftih Sultn Mehmed, 6; 33; 50; 124; 192;
204; 205; 274; 306; 310; 311; 320; 432 FTH SULTN MEHMED, 333 FTH'DEN
TBAREN OSMANLI
PADAHLARININ ZEVCELER VE
OCUKLARI, 331 Fatma Ba Kadn Efendi, 348 Fatma Hanm, 404 Fatma Haseki, 338
Fatma Hm ah Kadn., 343 Fatma NimeSultn, 352; 353
Fatma Sultn, 47; 48; 49; 52; 53; 220;
221; 225; 226; 310; 333; 334; 335;
336; 337; 338; 340; 341; 343; 345;
346; 348; 349; 350; 351 Fatma Sultn., 336 Fatma ahin Htn, 342 Fehme Sultn,
351; 352 Feodal devirde, 92; 93; 95 feodal haklar, 92 FEODALTE NZAMI VE YARI
KLELK,
89
Feodalite rejimi, 89; 90; 91; 99; 118; 185 feodalite sistemi, 29; 96; 98
KARMA NDEKS
Epictetos, 87
erkek ocuk, 80; 274; 320; 324; 398
Erkek Esirler i Kle haline Getirebilir
(istirkak), 125 erkeklerden kama, 68 Ermeni, 55; 64; 279 Ermeniler, 64; 195 erotik
roman, 26; 66
Erturul, 38; 155; 309; 354; 385; 484; 490 Erzurumlular, 49; 221 esr, 121 esaret,
32; 65; 84; 109; 125; 431
esir, 36; 65; 73; 79; 83; 87; 90; 102; 104; 107; 108; 115; 121; 122; 123; 124; 125; 126;
127; 159; 172; 178; 179; 181; 186; 190; 191; 192; 195; 198; 229; 279; 285; 288; 311
Esir Pazar, 179; 183
Esir pazarlar, 178; 179; 182; 191
esir zenciler, 36
esirci, 179
esirci esnaf, 179
esirciler kethdas, 179
esirciler eyhi, 179
Esirler, 78; 79; 101; 109; 119; 122; 123; 124; 125; 126; 127; 128; 146; 150; 177; 179;
187; 191; 192; 193; 198; 226
Esirlere iyi muamele, 122
esirlerin mbadelesi, 127
Esirlerin ldrlmesi, 123
Esirlik, 104; 109; 114; 121; 123; 295
Esirlik Statsne Gei Ve artlar, 121
esirlikten klelie gei, 123
ESK ARAP MEDENYETNDE KLELK,
88
ESK HNT HUKUKUNDA KLELK, 77 ESK HUKUK SSTEMLERNDE
KLELK, 77 Eski Kalfa, 296; 413; 416
Eski Saray, 205; 206; 207; 281; 292; 296; 298; 302; 321; 322; 328; 493
eski tfekler, 55
ESK TRK MEDENYETLERNDE
KLELK, 87 ESK YUNAN MEDENYETNDE
KLELK, 82 Esma Sultn, 351 esr, 121; 122; 124
E Statsndeki Cariyeler Veya istifr Hakk Bulunan Cariyeler, 170; 271
505
eci karaba, 88
ekinci tmarlar, 98 .
Eya Ve Borlar Hukuku, 156
Evlenme beyn, 146
Evliya elebi, 204
Eyp, 397; 415
F
Fahri Sultn, 337
fal oklar,, 59
Farsa, 27; 52; 178; 192; 225; 289; 328;
336; 425
farz, 91; 120; 131; 141 fsk, 45
Fatih Sultan Mehmed, 96 Ftih, 6; 33; 42; 48; 50; 55; 105; 124; 126;
178; 187; 192; 200; 204; 205; 209;
220; 223; 229; 274; 280; 284; 305;
306; 307; 310; 311; 315; 320; 325;
326; 331; 332; 369; 432; 482 Ftih Devrinden Sonra Osmanl
Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar"
nn Aile Hayatlar Ve Zevceleri, 311
Ftih Devrine Kadar Osmanl Padiahlar DG "Osmanl Padiahlar" nn Aile Hayatlar ve
Zevceleri, 306
Ftih Kanunnmesi, 326
Ftih Sultn Mehmed, 6; 33; 50; 124; 192; 204; 205; 274; 306; 310; 311; 320; 432
FTH SULTN MEHMED, 333
FTH'DEN TBAREN OSMANLI
PADAHLARININ ZEVCELER VE OCUKLARI, 331
Fatma Ba Kadn Efendi, 348
Fatma Hanm, 404 :
Fatma Haseki, 338
Fatma Hm ah Kadn., 343
Fatma NimeSultn, 352; 353
Fatma Sultn, 47; 48; 49; 52; 53; 220; 221; 225; 226; 310; 333; 334; 335; 336; 337;
338; 340; 341; 343; 345; 346; 348; 349; 350; 351
Fatma Sultn., 336 Fatma ahin Htn, 342 Fehme Sultn, 351; 352 Feodal devirde,
92; 93; 95 feodal haklar, 92
FEODALTE NZAMI VE YARI KLELK, 89
Feodalite rejimi, 89; 90; 91; 99; 118; 185 feodalite sistemi, 29; 96; 98
(T*
506
Feodalitenin iktisdi Mahiyeti, 93
Feodalitenin Siyas Mahiyeti, 91
Feodalitenin Sosyal Mahiyeti, 94
Ferace, 387; 404
Ferhunde Emine Drdnc Kad, 344
ferman, 45; 92; 98; 284; 385
Fes, 393
Fetva, 59
Fetvahane, 125
fey', 177
feyizlerin mehbeti, 60
fid, 123; 127; 128
fidye, 121; 123; 125; 127; 128; 192; 198
fief, 29; 91; 92; 93; 94; 95; 99
fiefi, 95
fkh kitaplar, 27; 43; 65; 123; 126; 156; 157; 166; 177; 178; 188; 270; 317; 359; 424;
426; 427; 428
Flachat, 67 Fodla frn, 211
Fransa'da Ortaa Ve Son Asrlarda Klelik, 101
Fransz, 67; 101; 103; 108; 149; 209; 335; 490
Fransz insan Ve Yurtta Haklar
Beyannmesi, 108 Fuha zorlanan cariyeler, 160
G
gadabiye, 58 Galata, 53; 124; 226 ganimet, 121; 127; 172; 177; 198 Gaylan bin meyye,
72
gayr-i mslim, 121; 125; 141; 151; 153;
167; 177; 191; 192; 195; 196; 306 gazi, 123
Gazi Evranos Bey, 198 GAZ OSMAN BEY I, 307 Gedikli, 285; 297 GEDKL
CARYELER, 284 Gedikli Criye, 285; 297 Gelin, 331; 397 Gelin Alay, 331 gen kadn, 52;
225; 226 Gen Osman, 315; 338 GEN OSMAN, 338 Hatice Mahfirz Sultn, 338
GENEL OLARAK KLELK VE CARYELK KONUSUNDAK ARPITMALAR, 65
Genel Taksim Kanunu, 105
Gerdek, 98; 167
Gevher Sultn, 330; 333
Gevherhn Sultn, 336
GEZLER VE ELENCELER, 360
Gezinti, 25
GEZMELER, 387
Glmn, 54; 227; 229
G, 298; 360; 361; 373
gebe, 87
G-i Hmyn, 361
Gktrk Devleti, 87
Gzde, 248; 351; 352; 353
GZDELER, 351; 353
Gzdeler, 257; 258; 305; 322; 324
Gzdeler, Peykler Ve Has Odalklar, 324
Gzya Saray, 321
gulam, 52; 166; 225; 238; 239; 240; 271
Gulm, 52; 144; 145; 225; 230; 281
Gustav Lebon, 115
Guyot, 101
Glbahar Htn, 333; 334
Gl-ceml Drdnc Kadn Efendi, 349; 350
Glfem Htn, 335
Glistu (Glistan) Drdnc Kadn Efendi, 349; 350
Glnar Kadn, 340; 341
Gln Sultn, 7; 69; 435
Glah Htn, 333
Glsen Kadn., 343
Grc, 182; 279; 285 '
Grc cariye, 286
Gveyi, 329
H
Habe Mehmed Aa, 283 Habeistan, 36; 279 Hce Aye Kadn , 344 Hac Beir Aa,
216; 283
had, 36; 44; 147; 158; 184; 211; 227; 228;
237; 238; 239; 242; 274; 275; 276;
277; 278; 279; 280; 281; 282; 283; 427 had cezas, 44; 158
i
KARMA NDEKS
507
Hadm, 36; 184; 227; 228; 237; 238; 242; 274; 275; 276; 277; 278; 279; 280; 281;
282; 283; 427
Hadm Aalar, 274; 280
Hadmlk, 275
hadis, 121; 147; 203; 238; 248; 275; 394
Hafsa Sultn, 303; 310; 332; 334; 342
Hak din, 120
hak ehliyeti, 85
hakik ilm, 60
Hkim bin Hizam, 89
hakka ird, 58
Hali, 207
Halife, 56; 121; 124; 149; 177; 381; 393;
488
fHalime Hatice Htn, 320 HalitZiya Uaklgil, 38; 486 Halvet, 60; 325; 358; 359;
360; 424 halvet bezleri, 359 halvet sokaklar, 359; 360 Hamamlar, 259; 260 Hamid Bey, 307
Hamide Aye Sultn (Babam Sultanhamid
adl kitabn yazar), 353
Hamidiye Camii, 365
Hammer, 36; 54; 100; 228; 486
Hammurabi Kanunu, 80
hamr, 43; 44
Hanbeli, 142; 148
Handan Valide Sultn, 304
Hndan Valide Sultn, 337
Hanefi hukukular, 126; 127; 128; 131;
137; 155; 156; 157; 158; 167; 168;
172; 173; 313; 429
Hanefi mezhebi, 6; 33; 122; 123; 192; 198; 432
Hanife Kadn, 343
HANIM SULTAN, 396; 399
Hanm Sultn, 326
HANIM SULTNLAR, 303
Hara, 126
haram, 28; 43; 44; 58; 59; 107; 120; 165;
204; 251; 270; 276; 277; 289; 314;
317; 358; 361; 425 Harbiye Nezareti, 206 Harem, 5; 7; 25; 26; 27; 28; 29; 31; 32; 34;
35; 36; 37; 38; 41; 42; 47; 48; 49; 50;
53; 55; 64; 65; 66; 67; 68; 69; 73; 135;
136; 160; 162; 163; 164; 166; 182;
184; 203; 204; 205; 206; 207; 208;
216; 230: 241; 249; 259; 267; 275; 283; 290; 298; 306; 318; 326; 333; 360; 372;
394; 409; 416; 429; 484;
219; 235; 242; 250; 260; 268; 277; 284; 292; 299; 311; 319; 327; 335; 361; 373; 397;
410; 419; 431; 487;
220; 221; 236; 237; 243; 244; 251; 253; 262; 263; 269; 270; 278; 279; 285; 286;
293; 294; 300; 302; 313; 314; 320; 321; 328; 329; 336; 339; 362; 364; 375; 379; 400; 401;
411; 412; 424; 425; 434; 435; 488; 489;
223; 226; 238; 239; 245; 247; 254; 255; 264; 265; 271; 273; 280; 281; 287; 288;
295; 296; 303; 304; 315; 316; 322; 324; 330; 331; 355; 358; 365; 366; 383; 387; 403; 404;
413; 414; 426; 427; 480; 481; 490; 491;
229; 240; 248; 257; 266; 274; 282; 289; 297; 305; 317; 325; 332; 359; 369; 391;
406; 415; 428; 482; 492; 493
Harem Aalar, 184; 237; 238; 239; 240; 241; 242; 244; 259; 263; 274; 277; 280;
281; 282,284; 319; 360; 361; 364; 365; 366; 379; 401; 406; 412; 415; 427
Harem Aalar Kouu, 238; 241 Harem Aas, 205 Harem Dairesi, 34; 203; 235; 321
Harem Fuhu Yuvas Deil, 166; 271 Harem halk, 206; 230; 274; 280; 283; 362; 365; 366
Harem Hayatnn i Yz, 28; 37; 49; 50; 53; 221; 223; 226; 247; 321; 322; 324; 325;
330; 331; 362; 424; 426; 428; 492
Harem II, 37; 223; 235; 257; 259; 283; 284; 295; 296; 303; 304; 315; 316; 322; 324;
330; 331; 364; 365;
50; 67; 69; 204; 205; 206; 239; 242; 251; 253; 255; 263; 278; 279; 280; 281; 286;
288; 289; 290; 292; 297; 298; 299; 300; 302; 305; 306; 311; 313; 314; 317; 318; 319; 320;
321; 325; 326; 327; 328; 329; 332; 358; 359; 361; 362; 366
Harem Kadnlar, 66; 68; 364; 379; 425 HAREM TEKLATI'NIN ERKEK
PERSONEL, 274 HAREM TEKLTI, 263 Harem'de alan Erkek Personelin Ortak
zellii
Hadm DG "Hadm" lk, 275 HAREM'DE HAYAT VE HALVET, 358
HAREM'DE HAYAT, ELENCELER VE
RESM MERASMLER, 355 HAREM'DE YAAYAN NSANLAR
508
PADAHTIN ALES VE HAREM
PERSONEL (HAREM TEKLTI), 263
Harem'deki Cariyelerle Alakal Baz Meseleler, 302
Harem'deki Kadnlarn Reisi
Valide Sultn, 303 HAREM'E AT GB GSTERLEN
IPLAK RESMLER, 68 Haremdekiler, 67 Haremeyn, 242; 243; 281 Haris bin Kays, 72
Harp, 63; 98; 106; 187; 191; 199; 200 has, 6; 55; 59; 98; 172; 181; 183; 207;
230; 267; 273;.-281; 296; 298; 302;
314; 320; 322; 324; 325; 336; 360;
372; 419; 434
Has Bahe, 358; 359; 360; 424 has baheler, 359
Has Ocfa, 54; 55; 172; 219; 229; 230; 231;
267; 273; 282; 302; 314; 322; 324;
325; 336 Has Odalk, 172; 267; 273; 314; 322; 324;
325; 336 Haseki, 34; 170; 272; 312, 315; 317; 318;
335; 336; 337; 338; 339; 340; 341;
342; 343; 433; 489
Haseki Sultn, 34; 317; 318; 335; 339;
340; 341; 433; 489 Hasrclar Kouu, 211 Hasrl, 281 hssa cariyeler, 167 Hssa
iftlik, 90 hssa iftlikler, 186; 187; 188 hssa kullar, 167
HASTA OLAN SARAYLILAR HAKKINDA,
404
Hastahane, 211
Hastalar Kethdas, 300
Hastalar Ustas, 259; 288; 300
hs, 186; 187; 196
Hat mecrasna car kati, 140
Haten adam ldrme, 140
Hatice Haseki, 342
Hatice ikinci Kadn., 343
Hatice Sultn, 310; 334; 337; 340; 341
HATM MERASM, 382
Hatim Merasimi, 382
Havuz, 426
havuza atp oynamalar, 27; 166; 271
Hayriye, 348; 371; 388 Hayrullah Aa, 279 Hazine Kouu, 219 Hazine Odas., 229
HAZNEDAR KALFALAR, 400 Hazinedar Usta, 259; 282; 297; 298; 324; 383; 387; 400;
402; 408; 411; 413
HAZNEDAR USTALAR, 400 Hazinedar, 162; 263; 265; 267; 282; 292 Hazinedarlar
Dairesi, 253 haznedar, 317; 321; 327; 362; 366 Haznedar, 289; 291; 296; 304 Haznedar
Usta, 289; 296; 304 Helene Htn, 333 hendese, 376 hesap, 376
Hindistan, 95; 101; 183; 384 Hint dini, 77 Hint Hukukular, 78 Hint Sanskrit Hukuk
kitaplar, 77 Hrka-i Saadet, 365 Hrka-i saadet daireleri, 365 Hrka-i erif, 365 his, 275;
276 hyanet ebekesi, 63 hiyerari, 95 ,
hizmet edilenler, 29; 77 hizmet tmarlar, 98
hizmeti kadn, 32; 109; 159; 264; 285; 290; 292; 431
hizmeti statsndeki cariyeler, 160; 161;
162; 164; 184; 265; 267; 269 hizmetkrlar, 77; 147; 238; 240; 289; 360 Hokkabaz,
366
Ho-yr ikinci Kadn Efendi., 349; 350 Hotoz, 319; 374; 377; 389; 401 Hristiyan, 30;
31; 36; 54; 69; 95; 106; 107;
109; 114; 115; 150; 151; 152; 190;
191; 228; 305; 434
Hristiyan tarihi, 36; 54; 228 HRSTYANLIK'TA KLELK, 106 htill Meclisi, 103
hukuk sistemleri, 29; 30; 56; 72; 77; 79;
100; 113; 114; 117; 118; 147 Hukuk Tarihi, 29; 44: 78; 82; 84; 87; 88;
91; 92; 93; 94; 96; 119; 140; 141; 156;
157; 185; 481; 482; 484; 489; 492 hukuk muhteva, 116 hums, 177; 178
KARMA NDEKS
509
Hun Devleti, 87 Hundi Sultn, 334 Hurrem Kadn., 343
Hurrem Sultn, 7; 69; 136; 171; 273; 311; 312; 316; 318; 419; 421; 435
Huzura Kabul ve Dolmabahe DG
"Doimabahe" Saray, 389 Hdvendigr, 192 Hma Sultn, 334
Hm ah Ba Kadn Efendi, 345; 346 Hm ah Haseki, 342 Hmaah, 170; 272; 315;
316 Hnkr Diresi, 298
Hnkr Kalfalar, 289; 297; 324; 366; 400 HNKR KALFALARI, 402 Hnkr
Kalfalar (Ustalar=Gedikli
Cariyeler), 297
Hnkr Mahfili, 64; 362
Hnkr Sofas, 28; 203; 247; 248; 250; 251; 253; 257; 259; 304; 355; 356; 425; 426
35; 79; 80; 81; 82; 83; 95; 100; 102; 108; 116; 131; 133; 134; 135; 147; 148; 151; 153;
157; 159; 160; 161; 168; 170; 171; 172; 184; 186; 187; 188; 265; 270; 271; 272; 312; 313; 315;
339; 425; 427; 428; 429;
hr, 6; 27; 33; 34;
85; 86; 87; 94;
118; 119; 121;
136; 142; 143;
154; 155; 156;
165; 166; 167;
173; 182; 183;
190; 191; 264;
273; 307; 311;
359; 404; 424;
432; 433
hr erkekler, 167; 188; 429 Hr kadnlar, 5; 6; 32; 33; 432 Hrler, 80 Hrriyet, 397;
489 Hz. Adem, 83 Hz. dem, 58 Hz. Davud, 60 Hz. Lut, 49; 221 Hz. Musa, 82 Hz. Peygamber,
58; 59; 66; 74; 89; 117;
121; 122; 124; 127; 132; 135; 143;
144; 147; 148; 149; 150; 154; 168;
172; 173; 177; 185; 275; 429 Hz. Sleyman, 60
i'tk, 138 i'tidl, 58
ibd, 116
ibdet, 60 '
ibdet hrriyeti, 153
ibrahim Paa, 53; 229; 329; 483
ibrani kleler, 81
icr, 29; 99
i halk, 200
i olan, 47; 48; 53; 54; 220; 226; 227;
228; 229; 231 i Saray, 53;. 54; 226; 227 iki, 42; 43; 44; 56; 57; 59; 120 iki ime
suu, 44 iki mbtels, 42 iolan, 35; 47; 53; 54; 219; 226; 228;
229; 230
iftar davetleri, 392; 408 Ihlamur Kk, 387 ihtis, 275 ihtiyarn yular, 58 II.
Abdlhamid, 42; 63; 64; 207; 297; 303;
322; 349; 350; 396; 488; 491
II. Selim, 321; 332
III. Mehmed, 66; 304; 321; 332; 336; 337; 338
III. Murad, 27; 206; 235; 236; 251; 257;
263; 279; 280; 290; 297; 303; 304;
318; 320; 321; 328; 331; 332; 335;
336; 425 III. Selim, 208; 259; 304; 321; 322; 331;
345; 362
kbal, 135; 172; 273; 284; 295; 302; 314; 315; 321; 322; 324; 325; 348; 350; 353;
396
iki ay oru, 140 ikinci ikbal, 322 Nesrin Hanmefendi, 351 ikinci Ktibe, 401 Aye
Hanm, 343
ilga, 106; 107; 108; 114; 117; 138; 200; 230
imam Hatip Lisesi, 63
im, 115; 116; 186
imla, 376
imtiza, 114
nde Pendant Belge adl gazete, 66
insanlar, 29; 30; 31; 32; 36; 41; 49; 54; 56;
63; 72; 73; 74; 77; 78; 79; 80; 81; 83;
85; 87; 89; 90; 92; 93; 94; 95; 100;
102; 105; 106; 107; 108; 109; 114;
115; 118; 122; 126; 130; 131; 132;
142; 146; 147; 149; 150; 151; 153;
510
154; 157; 165; 184; 185; 188; 190; 195; 221; 227; 250; 270; 273; 276; 277; 283; 320;
356; 358; 375; 379; 393; 397; 419; 426; 434
ind, 59 '
ird, 58; 114
irtikb, 42; 45; 58; 102
slam dmanlar, 55
islmn ta'dil ettii hkmler, 72
Islmlatrma siyseti, 122
istifra hakk, 116; 160; 172; 173; 265;
313 istifra hakk bulunan e statsndeki
cariyeler, 160; 265
istifra, 5; 32; 33; 131; 135; 156; 158; 160;
161; 165; 170; 171; 172; 173; 180;
264; 265; 270; 273; 307; 311; 312;
313; 324; 426; 431; 432 istifra hakk, 5; 32; 33; 135; 158; 160;
161; 165; 170; 171; 172; 173; 180; .
264; 265; 270; 272; 273; 307; 311;
312; 313; 324; 426; 431; 432 istilken ikta', 96 istihdam hakk, 160; 161; 264; 265
istirkak, 123 iret, 43 igc, 91 iret, 32; 43; 56; 57 iret meclisi, 57 , 43
Itknme, 144; 145 ITK, 138 Itr Efendi, 179 ittihd Terakki, 63 ivazsz, 121
jalalar,
K
Ka'b bin Zheyr, 255; 256
Kbusnrne, 36; 47; 49; 220; 221; 222
Kbsnme, 47; 48; 52; 220; 225
kagun kle, 102; 103
Kad, 180; 181
Kadn, 5; 6; 7; 25; 26; 27; 28; 29; 30; 31;
32; 33; 34; 35; 36; 37; 48; 49; 52; 53;
54; 56; 57; 58; 59; 66; 67; 68; 69; 70;
71; 72; 78; 80; 82; 84; 85; 86; 88; 95;
100; 101; 109; 114; 115; 116; 117;
119; 121; 122; 123; 125; 127; 128;
129; 135; 155; 158; 166; 167; 179; 180; 205; 206; 235; 236; 247; 248; 257; 259; 266;
267; 274; 278; 289; 290; 299; 300; 307; 308; 314; 315; 321; 322; 330; 331; 337; 338; 344;
345; 351; 352; 359; 360; 369; 370; 379; 380; 391; 392; 400; 401; 410; 411; 423; 424; 431;
432; 482; 486;
136; 140; 159; 160; 168; 170; 181; 184; 220; 221; 237; 239; 249; 250; 260; 262; 268;
270; 281; 282; 291; 292; 302; 303; 309, 310; 316; 317; 324; 325; 332; 333; 339; 340; 346;
347; 353; 354; 361; 362; 372; 375; 383; 386; 394; 395; 403; 405; 412; 413; 425; 426; 433;
434; 491; 492;
143; 147; 154; 161; 162; 165; 171; 172; 173; 185; 203; 204; 225; 226; 227; 244; 245;
246; 251; 253; 254; 263; 264; 265; 271; 272; 273; 284; 285; 288; 295; 297; 298; 304; 305;
306; 311; 312; 313; 318; 319; 320; 326; 327; 329; 334; 335; 336; 341; 342; 343; 348; 349;
350; 355; 357; 358; 364; 365; 366; 376; 377; 378; 387; 388; 389; 396; 397; 398; 407; 408;
409; 416; 419; 422; 427; 428; 429; 435; 480; 481; 493
Kadn Efendi, 25; 247; 253; 254; 284; 295; 298; 314; 315; 316; 321; 322; 324; 342;
345; 346; 351; 352; 353; 376; 377; 378; 391; 392; 395; 401; 405; 407; 413; 416; 422;
26; 32; 170; 171; 172; 257; 263; 272; 273; 302; 303; 305; 313; 317; 318; 319; 320;
325; 326; 327; 337; 347; 348; 349; 350; 354; 364; 365; 375; 380; 383; 386; 389; 396; 397;
398; 400; 408; 410; 411; 412; 424; 427; 431
KADIN EFENDLER, 303; 342; 343; 344; 345; 346; 347; 348; 349; 350; 351; 352;
353; 354; 396
Kadn Efendiler, 172; 247; 253; 257; 263;
273; 295; 298; 303; 305; 313; 314;
316; 317; 318; 319; 320; 321; 322;
324; 325; 326; 327; 342; 364; 365;
376; 377; 378; 383; 389; 391; 392;
395; 396; 397; 398; 405; 408; 411;
413; 416 KADIN EFENDLER, GELNLER,
EHZADELER, HANIM SULTANLAR,
396 KADIN EFENDLER, 342; 343; 344; 345;
346; 347; 348; 349; 350; 352; 353; 354
Kadn Efendi lerin Muayedesi
(Bayramlamas), 413 kadn kle, 30; 31; 32; 36; 80; 84; 88; 109;
114; 116; 117; 128; 135; 136; 143;
'KARMA NDEKS
511
158; 159; 160; 165; 170; 179; 181; 263; 264; 270; 272; 274, 311
Kadnefendi, 34; 135; 170; 244; 246; 247; 251; 259; 260; 264; 265; 272; 285; 300;
303; 322; 324; 345; 348; 358; 366; 386; 396; 407; 433
Kadnm, 318
Kadnlar Saltanat, 37; 170; 171; 272; 273;
297; 309; 311; 315; 335; 336; 337;
338; 340; 341; 480 Kadir Alay, 365 Kaftanl, 229 Kat Emini, 216 Kthane, 387;
397 Kthane, 360; 424
Kahveci Usta, 162; 266; 267; 299; 300; 400; 401; 406; 411
Kahveci Ustann Maiyeti, 411 Kahveciba, 231; 373 KHYA KADIN, 401
Khya Kadn, 184; 288; 298; 302; 366, 383; 400; 401; 411; 413
Kalfa, 26; 282; 284; 292; 295; 296; 297; 298; 299; 317; 318; 328; 374; 375; 377;
380; 387; 388; 389; 390; 396; 397; 398; 399; 400; 402; 403; 407; 411
Kalfalar Ve Cariyeler Dairesi Tal:, 259 Kalfalar, Vazifeleri ve rak DG "rak"
Edilmeleri, 295 Kalfalk, 295; 361; 407 Kamer Sultn, 334 Kamu Hukuku, 157
;
KLELERN TAKSM, 177 Kandiller, 364 Kniye Haseki, 341 Kansas Eyleti Kanunlar
Meclisi, 105
Kanun, 44; 56; 57; 78; 85; 92; 93; 96; 99;
101; 102; 124; 131; 149; 154; 168;
192; 195; 196; 429; 486; 491 KANUN SULTN SLEYMAN, 335 Kanun Sultan
Sleyman, 56; 98 Kanun Sultn Sleyman, 136; 171; 272;
297; 304; 311; 317; 329; 334; 419; 421 Kanun- ehinh, 62 Kap aas, 205, 217; 219;
274; 280; 282 Kap Aras, 211; 214 . .
KAPI KULLARI, 191 PENK OLANI VE DEVRME
SSTEMNN TARH VE HUKUK
ESASLARI, 191 kap kulu, 129; 198; 200
Kap Kulu Askerleri, 197; 198 Kap Kulu Ocaklar, 47; 192; 220 Kapc, 205; 208; 209;
214; 216 Kapcba, 216 Kapclar kethdas, 216 kapkulu askerleri, 198 Kaptan Paa, 329
karaba, 88 karagz, 362
Karalar Kanunu, 30; 101; 102; 103; 104; 106; 147; 149
Kardinal, 65; 66
Kari Briullov, 7; 69; 435
Karolina Eyleti, 104 .......
kast sistemi, 77; 80; 95 Ktibe, 297; 300; 366; 412; 415 Ktibe kalfa, 300 Ktibe
Usta, 300
kati, 78; 79; 123; 124; 125; 139; 140; 259; 278; 320 ,.
Katolik, 107 , ,
Kayser, 58
kaz, 29; 99
Ferhd Htn, 334
keffret, 140; 141; 142
kelb, 48; 221
Kelimelerin Manalar arptlmaktadr, 47;
219
keman, 361
kesimci, 190 Kethda, 278; 298; 366 Kiler, 162; 206; 219; 229; 230; 231; 268 Kiler
Kouu, 219 Kiler Odas., 229 Kilerciba, 230; 280 kiler-i hmayun, 364 Kl bedeli, 98 kl
hakk, 98
kn, 35; 73; 99; 115; 137; 143; 207; 266; 296; 324; 330; 390
Kr'at, 376 Kr, 1 kstl, 153 klak resm, 98 kitabet akdi, 130; 131 kitabet bedeli,
130; 131 KTABIN TAKDM, 25 kitay, 88
512
kzlderili, 65
Kzlderili Srgn Kanunu, 105
Kzlar Aalarnn Devlet idaresine Mdheleleri, 283
Kzlar Aas, 237; 274; 280; 282; 317; 481
Kzlaraas, 212; 243; 274; 281; 360; 364; 427
Komnizm, 78 Kont, 92; 95 korsanlk, 83; 84; 119 Kovanon, 78 KOYUN KFRLER,
191 Khne Defter, 187
kle, 5; 26; 29; 30 78; 79; 80; 81; 89; 90; 94; 95; 103; 104; 105; 114; 115; 116; 122;
123; 124; 130; 131; 132; 138; 139; 140; 145; 146; 147; 154; 155; 156; 161; 165; 167; 172; 177;
178; 183; 184; 185; 192; 193; 198; 270; 272; 273; 429; 431; 432;
; 32; 33; 66; 67; 73; 77; 82; 83; 84; 86; 87; 88; 96; 98; 100; 101; 102; 107; 108; 109;
113; 117; 118; 119; 121; 125; 127; 128; 129; 133; 135; 136; 137; 141; 142; 143; 144; 148; 149;
151; 153; 157; 158; 159; 160; 168; 169; 170; 171; 179; 180; 181; 182; 186; 188; 190; 191; 200;
263; 264; 265; 274; 311; 313; 424; 485; 488
Kle Azd Etme beyn, 146
Kle zd etme, 30; 139
kle azad, 138
kle ticareti, 84; 103; 104; 107; 108; 183
Kle Ticretinin ilga edilmesi, 184
kleler, 29; 36; 73; 77; 78; 79; 80; 81; 82;
83; 84; 85; 87; 88; 89; 95; 99; 101;
102; 103; 104; 105; 107; 108; 114;
115; 116; 130; 131; 136; 137; 139;
142; 143; 146; 147; 148; 153; 154;
157; 158; 159; 167; 177; 178; 179;
181; 182; 185; 186; 188; 263; 264; 274
Kleliin medeni hale sokulmaya allmas, 30
Kleliin sebepleri, 30; 88; 89; 114; 119 klelik, 25; 28; 29; 30; 31; 32; 36; 37; 41;
65; 72; 73; 77; 78; 79; 80; 81; 82; 83;
86; 87; 88; 89; 90; 101; 103; 104; 106;
107; 108; 109; 113; 114; 115; 116;
117; 118; 119; 124; 129; 130; 143;
146; 153; 154; 157; 159; 167; 177;
179; 181; 188; 190; 200; 369; 431;
482; 483; 485; 488; 491
klelik devri, 32; 109; 431
klelik messesesi, 29; 73; 79; 87; 108;
113; 114; 115; 117; 129 klelik sebebleri, 79; 80
KLELK VE CARYELK KAVRAMLARI, 115
Klelik Ve Harem Konusundaki
arptmalar, 28 Ks, 362
Ksem Sultn, 277; 304; 318; 330; 338; 483
Kk, 205; 207; 208; 211; 257; 267; 290
Kral Urugakine, 80
Kralie Elizabeth, 103
Krimonoloji, 54; 227
kriterler, 90
Kubbeli Kap, 235; 236
Kuds, 125; 149
Kukla, 366
kul, 88; 115; 116; 179; 185; 186; 187; 190;
191; 198; 200; 423; 424 KUL KESMCLER, 190 kul taifesi, 186
Kule Kaps Hademe Nbet Mahalli, 237 Kulluun edeyim, 49; 200; 221 kulluklar, 186
kumar yoluyla klelik, 78
Kur'an, 6; 28; 33; 34; 36; 44; 49; 54; 55; 61; 65; 72; 74; 83; 106; 115; 116; 118; 119;
120; 121; 123; 124; 129; 130; 132; 139; 140; 141; 142; 143; 146; 147; 149; 154; 155; 158; 160;
167; 168; 171; 177; 178; 192; 209; 210; 217; 218; 221; 228; 229; 231; 237; 238; 240; 242;
244; 245; 248; 249; 250; 251; 255; 256; 265; 273; 275; 277; 289; 306; 312; 327; 328; 355;
356; 357; 424; 425; 426; 428; 429; 432; 480; 483; 488
Kur'an yetleri, 28; 124; 149; 244; 245; 248; 249; 250; 251; 355; 356; 357; 425; 426
Kur'n- Kerm, 365; 376; 377; 381; 382;
387; 391; 394; 395; 405; 409 Kur'an, 29
Kurban Bayram, 402 Kuhane, 219; 242 Kutlu Tigin, 88 Kutucu Usta, 300; 319; 401
Kuzey Amerika Kolonileri, 106 Kk Kalfa, 295; 405; 407 Kk mabeyn, 383
KARMA NDEKS
513
Kk Oda, 219 Klhanc Usta, 300 kng, 88 Krk, 319; 396 Krt Beyleri, 125
Laz Eli, 178; 187
Lello, 488
Leyla Ba Kadn , 344
Leyla Saz, 296
livta, 49; 221
Loi Salique Kanunu, 101
Londra, 65; 149
Luka, 107
Lut Kavmi, 49; 221
Lutfiye, 388
M
M. aatay Uluay, 25; 424
ma'siyet, 121
Maa, 199; 230; 278; 298; 302; 371; 402
Mabeyin, 394; 405; 409; 414
Mabeyn erkn, 383
Mbeyn, 279
Mbeyn-i Hmayun, 389
Mahbbe Kadn Efendi, 347
mahcur, 153
Mhitb Beinci Kadn Efendi, 349; 350
Mahmud I, 342
Mahmud Necmeddin Efendi, 353
mahrem kadnlar ve cariyelerin avret
mahallerinin farkl olmas, 27; 166;
270; 359; 424
mahremiyet, 165; 355; 359; 360; 361; 424; 425
Makbul brahim Paa, 329
mal, 79; 80; 84; 85; 97; 119; 127; 128; 131; 137; 144; 154; 156; 177; 180; 183; 198; 327;
382; 393
Ml Htn, 307
mlik, 60; 85; 100; 131; 153
Mlikiyyet ve serbestiyet devri, 108
Mlik, 33; 142; 160; 167; 432
Maliye Hazinesi, 211
Maliye nezareti, 211
manev korku, 58
Manisa, 318; 492
Manor, 90
manse, 90 .
Manu Kanunu, 77
Mara, 306; 310; 404 ;
maraz, 60
Marki, 92; 95
maslahat, 124; 126; 128; 146; 159; 177;
178; 188; 276 Matbah emini, 216
Mecbur Olan Kle zd ekillen, 139 Mecidiye Kk, 208; 219 meddah, 362
medeniyet, 73; 108 Medhal, 237; 242; 263; 274; 493 mehm emken, 59 Mehmed Abdlkadir
Efendi, 352 Mehmed Aa, 279; 280; 283; 490 Mehmed Emin ahin, 38 Mehmed II, 336; 337
Mehmed III, 336; 337 Mehmed IV, 340 ,
Mehmed Selim Efendi, 352 Mehmed Sreyya, 150; 322; 341; 488 Mehmed V, 350; 351
Mehmed Vmk Efendi, 351 Mehmed Zyaddin Efendi, 353 Mehtbe Drdnc Kadn Efendi,
346 mektupla zd etme, 87 melh, 59
memlk, 108; 115; 156 memlke, 115
menn, 123; 126; 128 .
Meral Altndal, 47; 220
Mercimek Ahmed, 48; 52; 220; 225; 227; 228; 277; 485; 487
mertebe, 26; 128; 160; 265; 282; 381; 424 Meryem Hanmefendi., 347
Mesela istanbul Mftl er'iye Sicilleri
Arivi, 129 Mekhne, 361 meru dire, 57 meru muharebe, 119 meveret, 60
metbu'luk, 91
metres, 34; 160; 171; 264; 273; 312 Metta, 107 Meyl Kadn., 343 Meyyit (l) kaps,
212 '.
514
Mezopotamya medeniyetleri, 81
MEZOPOTAMYA MEDENYETLERNDE KLELK, 79
Mihrbn nc Kadn Efendi, 346 Mihribn Hanmefendi., 347 Mihriban Sultn, 337
.,
Mihrimah Sultn, 7; 69; 331; 335; 345;
348; 435; 483 Mikes, 317; 488 Miller, 37; 488
Mill Ktphane, 63 .
Mimar Sinan, 150; 205 ,
mir arazi, 96; 97 mr arazi, 99; 157; 186 MSAFR KABUL, 404
Msr, 36; 65; 78; 79; 105; 118; 195; 209; 276; 279; 280; 281; 283; 296; 315; 392;
406; 410; 411; 427; 428; 489
MISIR'DA KLELK, 78
Miza, 58
Mool Medeniyeti, 88
Monteg, 67
Montequeu, 101 "
Mora, 333 ..-..:
Mu'teber Kadn Efendi, 346
Mualla Anhegger, 67; 68; 488
muallime, 25; 35; 289; 369; 371; 372; 374;
376; 378; 380; 387 muaeret meclisi, 57 muaeret toplantlar, 57 Muavvizeteyn, 383
"
Muayede Merasimini Grmee Gidi, 411 Muyede Salonu, 365; 366 muhallefat, 180
, : "".
Muhalleft, 188; 303; 331 Muhammed Sresi, 126 muharrer, 107 '
- .'
Muhtasar Halvet, 358 mukaddes emnetler, 55; 229 Mukbile Sultn, 351 Murad I,
335; 338 , .
Murad II, 335 Murad III, 335 Murad IV, 338 Murad V, 349; 350 Mushibeler, 184
Musahip, 381; 383 Mushkinu, 80 :
Musiki, 328; 358; 361
Musiki Ziyafetleri, 361
Mustafa Darir, 49; 50; 51; 222; 224; 489
Mustafa I, 340; 343
Mustafa II, 340; 343 .-, . ,:
Mustafa III, 343
Mustafa Karaman', 38
Mustafa Paa, 47; 53; 208; 219; 221; 226
Musul Blgesi, 125
mute'ayyen, 60 : ..
muteber, 60; 230; 409
muvakkat hkm acizlik, 153 . -' :
mubah, 60 . -v '
mcehhez, 97 ' : "
mdebber, 136; 137; 182
mdebber kle, 136; 137; 182
Mdebbir, 137 '
mkteb kle, 130
mktebe, 30; 74; 89; 114; 130; 131; 132;
133; 134; 137; 138; 142; 173 MKTEBE AKD, 130
mktebe akdi, 74; 130; 131; 132; 142; 173
Mktebe szlemesi, 130 mlkiyet hakk, 94; 138; 153; 156 mlk, 79; 99; 181; 192;
195; 197 mmeyyiz, 91 Mnre Sultn, 351 mnerih, 60 r
mruruzaman, 96 , \- ;- -mskirat, 59
Mslman, 27; 31; 43; 44; 55; 68; 89; 109; 114; 119; 122; 125; 129; 130; 139; 141; 143;
150; 153; 155; 158; 166; 167; 168; 170; 172; 184; 192; 193; 195; 196; 197; 198; 250; 271; 272;
289; 303; 305; 306; 310; 312; 313; 356; 429
Mslman Cariye, 143 Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr, 73
mste'men, 122
mahhas delil, 31; 114
Mteferrika, 230; 231 -.
Mzik, 67; 290; 361
N
Naile Sultn, 353 '
Nakl-i Hmyn, 361
KARMA NDEKS
515
Napolyon, 103
Nastr, 125
Nazfe Kad, 343
Nzme Sultn, 351
Nazperver Kadn, 378; 396
Necmeddn Efendi, 388
Nedime Hanmlar, 184
nefsan riyaziyat, 58
nesh etme, 107
Ne'erek (Nesrin) nc Kadn Efendi,
351
Nevres nc Kadn Efendi, 346 nevruziye, 392; 402 Ney, 59; 361; 362 Nigr Htn,
333 Nijad Kadn., 343 '
Nikh, 6; 33; 34; 58; 59; 131; 136; 155;
156; 167; 168; 170; 171; 272; 273;
306; 307; 311; 312; 314; 315; 316;
324; 330; 335; 339; 340; 429; 432; 433 nikhl e, 5; 33; 60; 317; 432 Nine, 327;
328; 398 Nian, 329; 330; 362; 402; 412 Nizmeddin Efendi, 351 noyan, 88 Nbet, 237; 238;
241; 244; 246; 247; 259;
281; 283; 296; 298; 317; 319; 397;
398; 404 Nbet Yeri, 244; 246
Nbeti, 64; 238; 241; 244; 296; 370; 371; 373; 379; 381; 390; 398; 404; 408; 415
Nbeti kalfa, 296
Nurbn Sultn, 297; 335
Nurtb Drdnc Kadn Efendi, 348
Ocak Aalar, 196 ..-. '
Ocak Sofas, 247; 253
Ocakl Sofa, 253; 255
Odalk, 66; 80; 105; 172; 267; 273; 279;
286; 288; 289; 302; 305; 314; 322;
324; 325; 336 Odalklar, 305; 324
olan, 47; 48; 49; 50; 52; 53; 54; 88; 191; 192; 193; 195; 196; 197; 198; 200; 220; 221;
222; 225; 226; 227; 228; 229; 230; 231; 282
olan teni, 52; 225 Operatr Cemil Paa, 41 Operet, 362
Orhan Bey, 284; 306; 307; 395; 487
Orta Afrika, 65; 279
Orta Kap, 208; 211; 212; 214; 215; 281
Orta oyuncu, 362
orta sini, 80
Ortaa, 29; 89; 90; 100; 101; 103; 107; 154
ORTAA VE SON ASIRLARDA KLELK, 89
ortak iftiler, 186; 188
ORTAKI KULLAR, 185
ortak kullar, 100; 186; 187; 188; 190
Ortanca Kalfa, 259; 295
Ortanca Tevkifhanesi, 237
Osman Aa, 283
Osman Bey, 321; 332 * '
Osman Gazi, 33; 96; 204; 432
Osman II, 338; 342
Osman III, 342 . *
Osman Nuri, 63; 64; 489
Osmanl arivleri, 31; 114
Osmanl Bayra, 385
Osmanl Devlet Tekilt, 53; 226
Osmanl Devleti, 6; 25; 26; 31; 32; 34; 37;
38; 41; 42; 44; 54; 55; 65; 77; 89; 90;
96; 97; 101; 103; 119; 122; 128; 129;
132; 136; 137; 150; 151; 168; 173;
178; 181; 183; 184; 185; 191; 192;
193; 195; 200; 203; 204; 206; 207;
216; 227; 257; 258; 268; 274; 284;
290; 303; 305; 306; 311; 315; 316;
319; 327; 369; 416; 419; 429; 433;
434; 483
OSMANLI DEVLETNDE DEVLETE VE KAMUYA AT KLELER VE ETLER, 184
OSMANLI DEVLETNDE HAREM UYGULAMASI, 31
OSMANLI DEVLETNDE KLE
TCARETNN YASAKLANMASI VE GELEN OLAYLAR, 183
OSMANLI DEVLETNDE KLELERLE
LGL BAZI RAKAMLAR VE
TESBTLER, 180 OSMANLI DEVLETNDE KLENN
TEMN VE KLE TCARET, 181
OSMANLI DEVLETNDE KURULUTAN YIKILIA KADAR PADAHLARIN DA
KAMET ETT DEVLET SARAYLARI, 204
Osmanl Haremi, 5; 6; 25; 33; 35; 36; 48; 65; 220; 264; 274; 278; 279; 284; 295;
516
303; 319; 337; 338; 361; 362; 427; 432; 493
Osmanl hukukular, 44
Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk
Tahlilleri, 36; 325 Osmanl ordusu, 99; 192; 199; 200
Osmanl Padiahlar, 6; 26; 31; 32; 33; 34;
35; 36; 42; 44; 47; 48; 54; 55; 56; 57;
60; 61; 63; 64; 70; 96; 135; 156; 168;
170; 172; 203; 204; 206; 219; 220;
228; 235; 236; 250; 257; 263; 266;
272; 273; 284; 303; 305; 306; 307;
311; 312; 314; 315; 316; 317; 320;
321; 324; 326; 327; 329; 331; 332;
336; 342; 356; 361; 362; 389; 419;
422; 424; 425; 428; 429; 432; 434; 435 OSMANLI PADAHLARININ ALE
HAYATLARIYLA ALKALI
ARPITILAN BAZI HAKKATLAR, 55 Osmanl er'iye Sicilleri, 132; 140 Osmanl
Tarihileri, 35; 47; 219 Osmanl tarihi, 38; 42; 53; 55; 66; 200;
226; 278; 282; 303; 305; 307; 309;
310; 313; 316; 322; 325; 335; 342;
362; 396; 403 Osmanl Tarihi'ndeki i Olan Meselesi
Bilinmeden Konuuluyor, 53; 226
Osmanl Tarihi'ndeki Olan Meselesi Bilinmeden Konuuluyor Ve Yazlyor, 226
Ottaviano Bon, 67
Oyun takm, 362
Oyunlar, 50; 223; 358; 362; 408; 425

mer bin Abdlaziz, 131 mer Hilmi Efendi, 353; 378; 383; 389 zel ahslara ait
kleler, 179 zengi Aalar, 199
Padiah, 5; 25; 27; 31 52; 54; 55; 56; 63; 98; 100; 153; 156; 188; 190; 191; 198 204;
208; 211; 216 229; 230; 231; 244 251; 262; 263; 264 279; 280; 284; 285 290; 295; 297; 298
304; 305; 306; 311 315, 316; 317; 318 324; 325; 326; 327 332; 336; 355; 356
; 32; 34; 35; 36; 43; 64; 67; 68; 69; 97; 184; 185; 186; 187; ; 199; 200; 203; ; 217;
226; 228; ; 247; 248; 250; ; 266; 272; 274; ; 286; 288; 289; ; 299; 302; 303; ; 312; 313; 314;
; 319; 320; 322; ; 328; 329; 331; ; 358; 359; 360;
361; 362; 364; 365; 366; 370; 371; 372; 375; 377; 378; 380; 381; 382; 386; 387;
388; 389; 390; 391; 393; 394; 395; 396; 398; 399; 400; 401; 402; 403; 405; 407; 409; 410;
411; 412; 413; 414; 415; 416; 419; 420; 422; 424; 425; 427; 431; 433; 488 Padiah hslar,
100
Padiah DG "Padiah" Kahvecilerinin Almeti, 411
Padiah DG "Padiah" Kzlar
Sultn Efendiler, 326 ,
Padiah Zevceleri, 34; 433
PADAHIN EV, 235
PADAHIN GELNLERN ZYARET, 379
Padiahn kadnlar, 67; 262; 322
PADAHIN VASITAMLA
TALEBELERME BR RADES, 380
Padiahlarn Evleri, 31
Paris, 65; 100; 107; 149; 274; 360; 366; 427; 484; 486; 488; 490
Paryalar, 77
Paa kaps, 409
Patris Larok, 107; 490
Pavlos, 107 ......
pee, 35; 54; 228
Peloponnes savalar, 83
penik, 122; 178; 191; 192; 193; 200
Penik Kanunnmesini, 194
Penik Olanlar, 192
Penik olanlar, 192; 193 "
Penik sistemi, 122
Penzer, 37; 67; 274; 279; 296; 319; 321; 325; 335; 340; 359; 490
Perembe Hizmeti, 296
peyk, 34; 172; 208; 273; 315; 322; 324; 433
Peykidil Kadn, 320
Peykler, 216; 305; 324 .
Piramitler, 79 ' ~
Piyano, 361; 415
poligami, 171; 273; 312
Portekiz, 104
Preator hukuku, 87
Protestan, 107 ,
Rab'a Bl Htn, 307 Rbi'a Haseki Sultn, 341 Rbi'a ermi Kadn., 343
KARMA NDEKS
517
rakabe, 32; 115; 156; 431 : '
rakk, 115 -
rakka, 115 Ramazan, 141; 237; 244; 364; 365; 378;
394; 405; 408 .-.. , :
RamizAa, 383 : -, :,
Rasim Aa, 279 . , , . , .,,
re', 58 : .- ., , ;
rey, 97; 185 ... ,
Ref'a Sultn, 353 -.,_.. .:-
reserve, 90 Reslllah, 117; 135; 143; 147; 149; 177;
218; 240; 255; 256 Revan Kk, 219 Rifat kinci Kadn Efendi, 345
Rk, 66; 77; 78; 79; 81; 82; 83; 84; 85; 86;
87; 101; 102; 103; 105; 106; 107; 115;
119; 121; 147; 148; 149; 150; 480 Rikabdar, 230
rkkyet, 115; 116 ,
Riko, 490 . .
Rio de Janeiro, 105 Robert Anhegger, 67
Roma, 30; 79; 82; 83; 84; 85; 86; 87; 88; 95; 107; 114; 118; 483; 484; 485; 487; 488;
492
Roma Hukuku, 30; 85; 86; 87; 88; 118; 483; 484; 487; 492
Romal toprak sahipleri, 90
Romallar, 84; 85; 100
romantik macera, 25; 369
Ruhaniler, 95
ruhban, 100
Rukiye, 371; 379; 382; 383; 386; 388; 412
Rukiye Sultan, 379; 382; 383; 386; 412
Rukyye ikinci Kadn., 343
Rumeli, 197; 198; 328; 392
Rumelili Abdullah Aa, 278
Rus, 132; 182; 196; 197; 285; 287; 340
Rstem Paa, 331
rsum, 58
Sadrazam, 144; 197; 211; 280; 281; 286;
328; 329; 413 Sadrazam Beik Alay, 328 Sadrazamlar, 297; 303 :
Safiye nvar, 25; 35; 38; 416; 490 Safiye nvar, 207; 369
Sahil Saray, 389 ' "'
Said Oztrk, 38; 181
Saime Belks Akgndz, 38 ; '
Sk, 43 ' ' ' ,
slrlk, 188
Sliha Sultn, 329
Salta, 374: 401; 402; 412
Smiye Sultn, 351
Samur Krk, 319 '
Sanayi devrimi, 103
sancak, 45; 99; 231; 334; 384
Saray, 5; 7; 25; 31; 32; 35; 36; 37; 38; 41; 43; 47; 48; 52; 53; 54; 55; 64; 68; 69; 70;
71; 162; 163; 170; 178; 182; .195; 203; 204; 205; 206; 207; 208; 209; 210; 211; 212; 214; 216;
217; 219; 220; 225; 226; 227; 228; 229; 230; 231; 232; 233; 234; 235; 237; 239; 242; 248;
250; 251; 253; 255; 257; 259; 263; 265; 267, 268; 272; 279; 280; 281; 282; 283; 284; 286;
288; 289; 290; 291; 292; 295; 296; 298; 299; 300; 302; 304; 315; 317; 318; 319; 320; 321;
322; 325; 327; 328; 329; 330; 331; 339; 350; 356; 358; 359; 361; 362; 364; 365; 366; 369;
372; 376; 378; 379; 380; 388; 389; 392; 396; 400; 401; 402; 403; 405; 407; 408; 409; 410;
411; 414; 415; 416; 419; 428; 431; 435; 479; 480; 485; 486; 488; 490; 491; 492; 493
Saray Adetleri, 375
Saray Aas, 282
saray elenceleri, 392 .
Saray Halk, 200; 290; 383; 394; 395; 408
Saray Hatralar, 25; 38; 283; 490
Saray Htralar, 35; 38; 251; 279; 281;
286; 288; 289; 298; 299; 300; 319;
327; 329; 358; 361; 369; 416; 486 Saray Kadnlar, 282; 289; 305; 319; 419 Saray
Kethdas, 230
Saray Tekilt, 35; 37; 204; 205; 206; 208; 209; 212; 214; 216; 279; 283; 304; 317;
320; 325; 328; 331; 366
Saray'daki Cariyeler, 284 ...
SARAYA GR, 404 Sarayburnu, 207; 320
SARAYDA BAZI DET VE
ELENCELER, 408 '.'
SARAYDA BULUNAN BYK KALFALARIN VAZFELER, 407
SARAYDA HUSUS MUSK GECELER, 406
518
SARAYDA KAHVE TAKDM, 406 Servaj usul, 29; 90; 96; 98 7 tM
SARAYDA SENEBAI TEBR, 399 Server Aa, 283
H
Sarayda Tarihi Taht DG "Taht" in Servet-sez Ba Kadn Efendi, 349; 350 H
Hazrlanmas, 410 setr, 58 jH
SARAYDA YAPILAN LLAR, 403 seyr ikr, 60
H
Saraylar, 28; 30; 32; 49; 53; 70; 79; 81; SIIRCI KULLAR, 191
H
203; 204; 206; 207; 208; 221; 226;
247; 278; 321; 322; 324; 325; 330; Silahdar, 199; 230 ;
H
331; 360; 361; 362; 370; 372; 375; Silhdar, 230; 490 ;
389; 392; 401; 406; 424; 426; 428; Sim Sakalar Oca, 211
435; 492 Sinan Paa Kk, 208

Sarayl, 284; 286; 302; 318; 362; 370; 372; 373; 374; 375; 376; 377; 379; 380; 381;
383; 393; 394; 396; 397; 400; 403; 404; 406; 407; 408; 409; Snf, 66; 78; 80; 81; 82; 88;
94; 95; 99; il 100; 101; 105; 130; 146; 177; 187; 191; 199; 216; 289; 295
410; 411; 413; 492 Sip, 78 . 1

Sarayl Kadnlar, 492 Sipah, 199; 230 1
sarho, 44; 45; 47 sipahi, 97; 98; 99 -.- 1
sarho edecek kadar dier ikileri Sitti Mkrime Htn, 333 : 1
kullanmak, 44 Siyah Hadm, 279 I
sarho edici ikiler, 45 Siyaset emesi, 211 11
Satolen, 92 Siysetnme, 60 J||
Sava esirlii, 86 siys hkimiyet, 99 11
Saytay, 212 Siyavu Haseki, 341 1
Saz, 59; 279; 296; 361; 362; 379; 406; Slavlar, 279
1
425; 490 Souk eme, 211 '. I
sazende kalfalar, 361 solak, 208 I
szendeba, 361 Solaklar, 216 , I
seby, 115; 121; 127; 178; 187 Solon, 84 *
seby, 115; 121; 122; 128 SON PADAH SULTAN VAHDETTN LE
sefahet, 43 MLAKATIM, 415
Seferli kouu, 219; 230 Stoisizm, 87 .,... ;
Sefir Haremleri, 412 suba, 45; 191 ..,...
Sekbanba, 199 Sudralar, 77
Selhaddin Eyyb, 125 suikast, 64
Selamlk, 204 ' ; sulh mzkereleri, 120
Selmlk, 64; 371 Sultan, 27; 41; 56; 57; 58; 60; 63; 96; 98;
Selanik, 392 144; 166; 219; 228; 232; 257; 264;
271; 281; 282; 283; 289; 297; 298;
Seluk Hatun, 481 . , 300; 303; 304; 321; 326; 327; 330;
Seluk Sultn, 310; 334 331; 332; 353; 365; 370; 371; 374;
Seluklular, 492 375; 376; 378; 379; 382; 383; 385;
epmg1 5Q 386; 387; 388; 390; 391; 392; 393;
Od 1 ICl , *J& 394; 395; 396; 397; 398; 399; 400;
Seneca, 87 401; 402; 403; 405; 406; 407; 411;
Seniha Sultn, 353 ' 412; 413; 414; 415; 416; 419; 420;
Seniyye Sultn, 353 422; 480; 481; 484; 485; 486; 487;
senyr, 90; 91; 92; 93; 94; 95; 99 488; 489; 492
senyrlk haklar, 92 SULTN ABDLAZZ I, 351
Serasker Kaps, 206 SULTN ABDLHAMD, 345; 352
Sertler:, 95
Sultn Abdlmecid, 183; 206; 315; 348 SULTN AHMED, 338; 341; 342
KARMA NDEKS
519
SULTN AHMED I, 338; 341; 342
SULTN BYEZD, 333
Sultan Dnleri, 492
SULTAN EFENDLER, 398
Sultan efendiler, 374; 376 .
Sultn Efendiler, 326
Sultan Hamidin Vefat ve Sultan Readn
Kendi Vefatna Hazrl, 395 Sultan brahim, 219; 304; 321; 331; 385 Sultn ibrahim,
170; 272; 304; 312; 315; 316; 317; 330; 338; 341
SULTN BRAHM HN, 339
SULTN MAHMUD I, 343
SULTN MAHMD, 347
SULTN MEHMED I, 333; 337; 340
Sultn Mehmed III, 337
SULTN MEHMED IV, 340
SULTN MEHMED RED V, 353
SULTN MEHMED VI VAHDDDN, 354
SULTN MURAD, 308; 310; 336; 339;
352
SULTN MURAD I, 308; 310; 336; 339 Sultn Murad III, 335 SULTN MURAD IV,
339 SULTN MURAD V, 352 SULTN MUSTAFA, 338; 342; 345; 347 SULTN MUSTAFA
I, 338; 342; 345; 347 SULTN MUSTAFA IV, 347 SULTN OSMAN I, 338; 344
Sultan Read, 283; 370; 371; 382; 388;
392; 393; 395; 396; 399; 402; 412 SULTAN READ'A BBREK AMELYATI,
395 SULTAN READ'IN HANIMLARINI
ZYARET, 376
Sultan Read'n Hususiyetleri, 391 SULTAN READ'IN HUZURUNA
KABULM, 388 SULTN SELM, 335; 346 SULTN SELM I, 335; 346 SULTN
SLEYMAN, 335; 341 Sultanlar, 25; 56; 57; 58; 59; 60; 63; 68;
281; 304; 364; 365; 369; 372; 375;
376; 377; 380; 382; 383; 386; 388;
389; 399; 402; 405; 410; 411; 412;
415; 416; 486 Sultnlar, 25; 34; 53; 226; 300; 304; 305;
318; 326; 327; 328; 329; 330; 331;
334; 361; 366; 420; 423; 424; 492 SURRE ALAYI, 408 :
Surre Alay, 281; 364; 408 Sleyman Aa, 283 Sleyman Efendi, 351 Sleyman Paa,
308 Sleymaniye Kap, 205 Smer Hukuk sistemi, 79 Smer tabletleri, 79 Smerler, 79
Snnet Odas, 219 Srme, 319; 362 Svariler, 199 szren, 91
bb, 35; 54; 228 >'
Sadi, 53; 226 ; . .
diye Sultn, 352; 353
afii imamlar, 59
ah Sultn, 329; 334; 336; 348
ahit, 381
ahitler, 133; 144
ahitlik, 154
ahsn Hukuku, 85; 153
anYu, 87
arap, 43 " '
ark, 56 .. C' < :
Satrlar, 216 '
yeste Sultn., 343
ehme Sultn, 351 '
ehremini, 212; 216
ehzade, 242; 243; 264; 285; 299; 303; 317; 325; 326; 335; 337; 338; 339; 340; 341;
342; 343; 345; 348; 349; 350; 375; 377; 378; 379; 382; 383; 386; 388; 389; 391; 395; 396;
398; 399; 400; 401; 403; 405; 406; 407; 410; 492
ehzade Abdullah, 335; 341 ': ehzade Abdullah, 292; 336; 337 j
ehzade Ahmed, 345; 348 ehzade Ahmed, 309; 310; 334; 337; 339;
340
ehzade Ahmed II, 340 ehzade Ali, 335 ehzade Byezid, 333; 337 ' ' ehzade
Byezid Hn, 333 ehzade Beyzd, 291; 340 './ ehzade Cem Hn, 333 ehzade Cihangir,
336; 337
520
ehzade Haremleri, 325 ehzade Hseyin, 310 ehzade ibrahim, 308; 340 ehzade
Korkut, 333 ehzade Mahmud, 309; 335; 337 ehzade Mahmud Hn, 337 ehzade Mehmed,
291; 310; 335; 340 ehzade Mehmed IV, 340 ehzade Murad, 335; 340 ehzade Mustafa,
317; 337
ehzade Mustafa, 291; 318; 335; 336; 337; 339
ehzade Orhan, 310
ehzade Osman, 340
ehzade Osman, 291; 336; 337; 338
ehzade Osman II, 338
ehzade mer, 339
ehzade Selim, 318; 337; 340; 341
ehzade Selim Hn, 340
ehzade Seyfeddin, 343
ehzade Sultn Abdlaziz, 348
ehzade Sultn Abdlhamid Hn, 348
ehzade Sultn Abdlmecid I, 348
ehzade Sultn Ahmed III, 340
ehzade Sultn Alem ah Hn, 334
ehzade Sultn Cihangir, 337
ehzade Sultn Cihangir Hn, 337
ehzade Sultn brahim Hn, 341
ehzade Sultn Mahmud Hn, 334; 335
ehzade Sultn Mahmud I, 342
ehzade Sultn Mehmed Hn, 334; 335; 338
ehzade Sultn Mustafa Hn, 333; 335 ehzade Sultn Mustafa II, 340 ehzade
Sultn Selim Hn, 337 ehzade Sultn ehinh Hn, 334 ehzade Sleyman, 340 ehzade
Sleyman, 336; 337; 339; 340 ehzade Sleyman II, 340 ehzadeler, 97; 247; 253; 255;
290; 325;
326; 364; 383; 389; 396; 398; 405;

407; 409; 414; 424 em, 117 enlik, 379 er' haramlar, 58 er' hkmler, 27; 43; 44;
47; 133; 146;
158; 167; 179; 188; 211; 270; 271;
277; 359; 361; 422; 425; 429
er' artlar, 116
er' yasaklar, 58
er'iye Mahkemesi Hcceti, 132
er'iye sicilleri, 44; 45; 328
er'iyye Sicilleri, 45; 46; 479
er'at, 47; 73
eriat, 60
errin defi, 120
eyhlislm kaps, 388
ikr aalar, 216
imirlik, 299; 359; 424
irb, 43; 44
ivekr Sultn, 340
valye, 95
ra Meclisi, 215; 218
T .
ta'lk, 137
ta'zir cezalar, 44; 147
taam, 60
tat, 60
tbilik, 91
Tablakr, 375 \
Ta, 319; 383; 410
tahfif, 118 \:
Tahsin z, 491
Taht, 217; 218; 247; 410
Taht Kaps, 218; 247
Talebe Sultanlar Fazlalayor, 388
Talmut Hukuku, 82
Tanzimat, 319 .
Tanzmt, 362
Tarama Szl, 50; 52; 223
TARHMZ HER KONUDA OLDUU GB HAREM KONUSUNDA DA
SAPTIRILARAK ANLATILIYOR, 26
Tavai, 281
tavailik, 275
Tavuk Pazar, 179
tayint, 319
Tedbir, 182
Tedbir muamelesi, 137
Tedbr, 136; 137; 138; 142
Tedrcen, 114
tefviz, 97
teann, 59
Tekellfsz, 58
Telli Haseki, 170; 272; 312; 315; 340
KARMA NDEKS
521
temlken ikta', 96
tenezzh, 56; 57 ......-.
tenure, 90; 94
Teravih namaz, 364
Terbiye-i Bedeniye, 376 . .;.
tereke, 180 . ..
tertl, 59
teserr, 116; 135; 171; 172; 273; 312; 313
teri', 99
tevrih, 60 . ..
Tevrh-i l-i Osman, 178; 187
Tevbe Sresi, 126
tevcih, 91; 94; 96; 98; 267; 320
Tevrat, 81; 82; 107; 491
TEVRAT'DA VE BRANLERDE KLELK, 81
tevzi, 91; 198; 279; 395; 415 tezkere, 98; 381
tezkireli tmarlar, 98
tezkiresiz tmarlar, 98 tezkiye, 60
The Harem, 37; 67; 274; 279; 319; 325; 359; 490 ......
Tigin, 87
tilvet, 60
Timar, 98; 100; 186; 489
Tmr Nizm ile Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar, 96
tmr rejimi, 89; 90 Tiyatro, 362 Topu ba, 216
Topkap Saray, 7; 31; 37; 52; 68; 69; 162;
203; 204; 205; 206; 207; 208; 210;
211; 212; 214; 216; 217; 225; 232;
233; 234; 235; 237; 242; 248; 250;
257; 268; 291; 304; 321; 322; 328;
356; 365; 369; 405; 409; 410; 411;
428; 435; 485; 488; 493 TOPKAPI SARAYI, 207 Topkap,, 53; 226 Torba olan, 197
Torba yazs,, 197 Trabzon, 197; 306; 320 Tunca Nehri, 205 Turgut zal, 266 Turhan Sultn,
318 turizm rehberleri, 27 Tursun Bey Tarihi, 178; 187
Trk, 43; 44; 50; 52; 69; 77; 85; 87; 88; 99; 109; 140; 141; 153; 157; 185; 193; 196;
197; 222; 225; 230; 330; 435; 481; 482; 483; 484; 489; 490; 491; 492; 493
Trk Devletleri, 44 Trk Medeniyetleri, 87
Trke, 49; 50; 69; 90; 150; 197; 221; 222; 279; 286; 328; 403; 434; 484 Trke
vermek, 197
Trkiye, 7; 66; 69; 91; 100; 109; 161; 178; 187; 266; 316; 317; 330; 434; 435; 480;
482; 488
u
Ud, 59; 325; 361; 362; 398; 399; 403; 408
ulufe, 214
ulfeli, 198; 200
Ulfeli askerler, 198
Ulm- Diniye, 376
Ulviyye Sultn, 352
ulv, 55; 60; 248; 361; 362; 384
umur, 278
Usta, 26; 133; 162; 235; 263; 265; 266; 267; 268; 282; 295; 296; 297; 298; 299; 300;
304; 317; 319; 327; 365; 366; 380; 383; 387; 388; 389; 391; 400; 401; 402; 405; 406; 408;
411; 413
USTALARIN VAZFELER, 401 Uygur Devleti, 88 uzak komular, 146

cretlilik devri, 32; 431
nc avlu, 359
nc ikbal, 291; 322; 343; 353
nc Kadn, 344; 345; 346; 347; 348;
349; 350; 351; 353; 354; 378 nc Kadn Efendi Nazperver Kadn
Efendi'yi Ziyaret, 378
nc Ktibe, 300
NC YER, 217
nc Yer, 217; 232; 235; 236
lfet, 114 .: ':
l, 96 :
mm Sultn, 341
mm Eymn', 117 .
mm Glsm Kadn., 343
nsiyar Hanm, 375; 379; 380; 382; 386; 387; 400
522
V
nsiyet, 57 '
sr, 121; 178; 187
ser, 124
skdar er'iye Mahkemesi, 131
skdar, 134 >
V
Vahdeddin, 63; 303 Vahdet Ylmaz, 38 Vahidddin, 283; 349; 350 Valde Sultan, 365;
409; 412 Valide Dairesi, 247; 259
Valide Sultn, 253; 259; 263; 282; 283;
284; 295; 297; 298; 303; 304; 305;
309; 318; 321; 327; 328; 336; 337;
340; 342; 345; 348; 349; 350; 366 Valide Sultn Dairesi, 259; 298 Valide Sultn
Diresi, 253; 259; 260; 304 VALDE SULTN'LAR, 303 Valide Tal, 247; 259
Vasiyetname, 84; 87 vassal, 91; 92; 94 velayet, 153; 154 veli makam, 64 Veliahd, 413
veliyyullah, 42; 56 Venedik, 67
Verd-i Cenan nc Kadn Efendi, 349;
350
Vikont, 92
Viyana, 70; 71; 108; 384; 435 Viyana Kongresi, 108 Viyana'daki Avusturya Kraliyet
Saray, 71 Voltaire, 101 Vuslat nc Kadn Efendi, 348
W
VVthers, 67; 490 VVounded Knee olay, 105
Yakub, 125
Yasak ehir, 64 "
Yal, Sakat Ve Din Adamlar, 129
Yamak, 387; 404
yatak odalar, 34; 36 ..
YAVUZ SELM I, 334
Yavuz Sultn Selim, 34; 47; 220; 333; 433
yemin, 30; 114; 141; 142; 150; 151; 152
Yemin keffreti, 141
YEN GELEN SARAYLILAR, 403
Yeni Saray, 205; 206; 207; 208; 229; 281; 328
Yenieri Aalar,, 199
Yenieri Aas, 196; 197; 198; 199
Yenieri Oca, 35; 47; 219
Yenieri Ocann acemileri, 53; 226
Yenieri tekilt, 128; 195
Yenieriler, 199
yetim, 73
Yezid, 125
Yldrm Byezid, 43; 204
YILDIRIM BYEZD I, 309
Yldz, 203; 207; 351; 360; 361; 365; 369;
373; 375; 376; 379; 383; 384; 388;
391; 408; 415 Yldz Kasr, 207 Yldz Saray, 203; 365; 376; 379; 388;
408; 415
yrtc kpekler, 74; 132 Yolda, 318
Yorgan, 328 :
Yuhanna, 107
Yunan, 59; 79; 82; 83; 84; 88; 107; 488; 491
Yunan felsefesi, 59 Yunan medeniyeti, 83; 84; 88 Yunanistan, 82; 83; 84; 196 Yusuf
Aa, 283
Yz Hadis Tercmesi, 49; 50; 51; 222; 223; 224; 489
Yabanc kleler, 81
yabanc seyyah, 54; 69; 227; 317; 435 Yabanclarn yazdklar eserler, 68 Yahudi, 55;
117; 124; 172; 196; 197; 297;
305; 313 ...
Yahudiler, 197 yakn komu, 146
zim, 98
Zat- ahane, 386; 392
zaviye, 98
zayi, 59; 60
ze'met, 98; 186
Zekt, 30; 72; 113; 130
Zekt messesesi, 30; 113
KARMA NDEKS
Zekiyye Sultn, 353
Zenci, 105; 242; 276; 279; 280; 281; 282;
283; 489 , .
Zenciler, 65; 102; 104; 288 zerr, 122; 127; 128 Zevk nc Kadn, 344 Zeyd, 117;
137; 150; 154; 157; 481 Zeyneb Kadn, 343 Zeyneb Sultn, 339 zhr, 30; 114; 140; 141 zhr
keffreti, 141 zikir, 60
523
zimmet akdi, 122; 126; 128
zimmi, 125; 126
zimm, 126
zina, 89; 147; 158; 172; 313
zina, 56
Ziyaeddin Efendi, 371; 375; 377; 379; 382;
383; 386; 389; 394; 407 Ziyar Oullar, 48; 220 zuam, 98 Zbeyde Sultn, 343
Zlfl Baltac, 231 .-, - ,
Prof. Dr. Ahmed Akndz
TABULAR YIKILIYOR
OSAV
"Tabular Yklyor serisinin 1. Cildini eline alanlar, ok farkl ve nemli mevzuiarla
kendilerini babaa bulacaklardr. Evvel islm'n hkmlerinin deiip deimedii konusunda
doyurucu izahlar verilmeye allmtr. Bunu takiben son zamanlarda televizyonlarda ve yazl
basnda adndan oka sz edilen "stanbul Kanatlarmn Altnda" adl iftirnameye doru
cevab bu Kitapta grmek mmkn olduu gibi, belgeler nda IV. Murad'n hayatn ve ona
yaplan iftiralarn cevaplarn da bu kitapta bulmak mmkn olacaktr. Ayrca, slm'da Kadnn
miras hakk zerinde koparmalarn gerek yzn; Osmanl Devletinde Din-Devlet mnse-
betlerini ve Osmanl Devleti'nin mslman bir dev-let olup olmad tartmasnn son
noktasn; Merhum Turgut zal'n talebi zerine hazrlanan Rumeli'deki Osmanl Hki-miyeti
ve Osmanl Devletin'de Devirme meselesi adl iki raporu; istanbul'un fethinin madd ve
manev neticelerini ve bunlara benzer dikkat ekici ve ok ehemmiyet arz eden meselelerin
ayrntl izahlarn bu kitapta okuyacaksnz."
(Kk Boy, 256 Sayfa, 1.Hamur Kt, Lks Karton Kapak)
Prot Dr Halil CN Prof Dr. Ahmed AKGNDZ
TRK HUKUK TARH
1. CLT
KAMU HUKUKU
OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI
slm Hukukunun Karahanllar, Seluklular ve Osmanllar bata olmak zere mslman
Trk Devletlerinde nasl tatbik edildiini merak ediyorsanz, iki cilt ve 800 sayfadan oluan bu
eseri mutlaka Ktphanenizde bulundurmalsnz.
Kitabn 1. Cildinde, islm Kamu Hukukunun, yani Anayasa Hukuku, idare Hukuku, Ceza
Hukuku, Devletler Umm Hukuku, Ml Hukuk ve Yarglama Hukukunun btn hkmlerini,
tarih boyu yaplan bata Mecelle olmak zere, hukuk dzenlemelerle birlikte okuyacaksnz.
Kitabn 2. Cildinde ise, slm zel Hukukunun yani ahsn Hukuku, Aile Hukuku, Miras
Hukuku, Borlar Hukuku, Eya Hukuku, Ticaret Hukuku ve Devletler Hususi Hukukunun
hkmlerini reneceksiniz. Mecelle, Hukuk- Aile Kararnamesi gibi islm kanunlarn
hkmlerini de bu Kitap'ta ilenmi bulacaksnz.
(2 Cilt, Orta Boy, Her Cildi 400 Sayfa, 1. Hamur, Bez Cilt, nc Bask)
OSAV
OSMANL ARATIRMALARI VAKFI
"Milliyetimiz bir vcuttur; ruhu slmiyet , akl Kur'an ve imandr" ana temas iinde,
Gneydou Meesinin sebeplerini ve zm yollarn irdeleyen bu eser, mevcut yaralara uygun
olarak hazrlanm slm bir reetedir. Tarih boyu islmn bayraktarln yapan Trk
Milletinin Anadolu'da Krtlerle mnsebetlerinin ne olduunu; Yavuz Selim'in bunlara kar
muamelelerini; fitnenin ne zaman ve kimin tahriki ile baladn; asrn Allmesi
Bedizzaman'n bu meseleye getirdii zm tekliflerini; Bedizzaman'a gre msbet ve
menfi milliyetiliin ne gibi manalar ifade ettiini ve ksaca belgeler ve Kur'an'n dsturlar
nda Gneydou Meselesini renmek istiyorsanz, bu Kitab okumalsnz. Birinci Basks
ksa zamanda tkenen Kitabn, ilaveli ve kk ebatta baslan ikinci basksn karmaynz ve
lkemizin bir kesimini etkisine alan bulac hastaln tedavi yollarn reniniz.
(Kk Boy, 166 Sayfa, 1. Hamur, Lks Karton Kapak)
Pnrf Ur
M M IlM'Kl'NIV,
VAKIF
MESSESES
Vakf medeniyetinin temel esaslarn tekil eden vakf hkmlerini, vakfn tarifini, vakf
eitlerini; camilerin, kprlerin, medreselerin ve Ayasofya gibi messeselerin hukuk
durumlarn; vakf hukukunun asl ve istisna hkmlerini renmek; her hangi bir arazi, ev veya
hann vakf mal olup olmadn merak ediyor ve manev mesuliyetten kurtulmak istiyorsanz;
istanbul'un te ikisinin nasl vakf olduunu merak ediyorsanz; ecdadmzdan kalan vakflarn
nasl ar ur edildiini ve milyarlk vakf mallarn bir ka yz liraya nasl satldn belgeleriyle
grmek; ksaca vakf medeniyeti ile ilgili 1926 ylndan evvel olup bitenleri okumak diliyorsanz,
Evinizdeki Ktphanenizi bu Kitap'tan mahrum brakmaynz. Hele hele hukuku, tarihi veya
ilhiyat iseniz, ktphanenizden bu Kitap eksik olmamaldr. Ayrca bu Kitap ile alakal bir
Gazete yazarnn iftiralarna verilen cevaplar da, gzden geirilmi olan ikinci baskda
bulabileceksiniz ve gerekleri daha yakndan reneceksiniz
(Orta Boy, 608 Sayfa, 1. Hamur Kt, Bez Cilt, Gzden Geirilmi kinci Bask)
"Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri" adl eserin, en son 9. Cildi neredilmi
bulunmaktadr. Onuncu Cildinin telif hazrlklar bitmek zere olan Kitabn, 12 ciltte
tamamlanaca tahmin olunmakta ve yaklak 750 ksur Osmanl Devletine ait Kanunnmenin
asllar, latin harfleriyle metinleri ve hukuk izah ve tahlilleri bulunmaktadr. Osmanl
Devleti'nin 36 Eyletinin, yzlerce sancann ve ksaca 20 milyon km2 zerinde yer alan
binlerce kaza, ky ve mezralarn tarihini renmek istiyenler; Osmanl Devleti'nin islm
Hukukunu nasl tatbik ettiini merak edenler; ksaca belgeler nda doru tarihi kendisi
renmek ve evlatlarna da retmek istiyenler, bir ba ucu kitab olarak bu klliyt
ktphanelerinde bulundurmaldrlar. (Byk Boy, 1. Hamur, Bez Cilt, 9 Cilt, Her Cildi
Ortalama 750 Sayfa)
Prof. Dr Ahmed Akgndz
1955 ylnda Diyarbakr'n ng Kazasna bal Malkaya Ky'nde dodu. lkokulu
kynde tamamlayan Akgndz, Gaziantep mam-Hatip Lisesi'ni ve Gaziantep Lisesi Fen
Blm'n bitirdi. 1980 ylnda Erzurum niversitesi islmi ilimler Fa-kltesi'nden; 1982
ylnda istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'nden mezun oldu.
Dicle niversitesi Hukuk Fakltesi'ne Hukuk Tarihi Aratrma Grevlisi olarak giren
Akgndz, 1983 senesinde mastrn ve 1986 senesinde de "slm Hukukunda ve Osmanl
Tatbikatnda Vakf Messesesi" adl teziyle doktorasn tamamlad. 1987
senesinin Kasm aynda'Hukuk Tarihi Doenti olan Akgndz, ayn yl Konya Seluk
niversitesi Hukuk
Fakltesi'ne "Hukuk Tarihi ve slm Hukuku Doenti" olarak tayin edildi.
1986-1991 yllar arasnda Babakanlk Osmanl Arivinde Uzman Mavir ve Devlet
Arivleri Danma Kurulu yelii sfatlaryla aratrmalarda bulunan Akgndz, 1993
Eyll'nde Dumlupnar niversitesi'ne Hukuk Profesr olarak atand. Ekim 1993 de ayn
niversiteye bal Bilecik iktisdi ve idri Bilimler Fakltesi'ne Dekan olarak tayin olunan
Akgndz, ayn zamanda Osmanl Aratrmalar Vakf Mtevelli Heyet Bakandr. Arapa,
ingilizce ve Farsa bilmektedir. Evli ve iki ocukludur. Bata "Osmanl Kanunnameleri" olmak
zere ok sayda ilm kitap ve makaleleri bulunmaktadr.
ISBN 975 - 7268 - 11-9
89757 268116

Osmanlı'da Harem, İslam Hukukunda Kölelik Ve Cariyelik Müessesesi - Ahmet Akgündüz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı'da Harem, İslam Hukukunda Kölelik Ve Cariyelik Müessesesi - Ahmet Akgündüz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. Dr.

Ahmed Akgndz - slam Hukukunda Klelik - Cariyelik Messesesi ve

SLAM HUKUKUNDA KLELK - CARYELK MESSESES VE

DRDNC BASKI'YI TAKDM EDERKEN BAZ TRAZLAR VE CEVAPLARI-------3

II- OLAN KAVRAMI LE LGL ARPITMALAR------------------------------47

TARH BOYU MUHTELF TOPLUMLARDA VE DNLERDE KLELK-CRYELK

ON SENE HAREM'DE RETMENLK YAPAN BR HANIMEFEND'NN GZYLE

SULTAN READ'A BBREK AMELYATI--------------------------------...............395

KLELK, CARYELK VE HAREM HAKKINDA BAZI SORULARA

HAREM KONUSU VE KTABIMIZLA LGL YAPILAN DEERLENDRMELERDEN

KTABN BRNC BASKISININ TAKDM

islmda klelik ve cariyelik meselesinin ve zellikle de harem konusunun, bilen bilmeyen

CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR

CARYELK VE HAREM'LE LGL KASD ARPITMALAR

in dorusunu ve Batl Yazarlarn nasl meseleyi arpttklarn ise, 196O'l yllarda

1. Feodalite rejiminde senyrn dorudan doruya kendi nam ve hesabna iletmek

^ zelik, A. Seluk, Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve iktisdi Mahiyeti, HFM, c. 16,

SLM HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK

imdi bu iki zd ekli hakknda da ksaca bilgi verelim:

C) Yemin Keffreti Olarak Kle zd (Keffret-i Ye-

1 MSA, istanbul Kadl, No: 1 -89, sh. 649

Bu arada, klenin efendisinin izni olmadan cihd mkellefiyeti olmadn belirtmek

Bu her ikisini de renmeden, Beinci Blm'de ele alacamz Harem konusunun

Osmanl Devletinde harem'den sz edilince akla hemen Topkap Saray gelmektedir.

1 Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 166-171; ztuna, Devletler Ve

. 1- NEDEN BYLE BR ZETE HTYA DUYDUK?

"<*'. /i-:'::' -...-'

'.i*.;-.-M".'::i - ..' >' <:"'-.*'

KLELK, CARYELK VE HAREM'LE LGL SORULAR VE CEVAPLARI

21 EYLL 1995 PEREMBE

M. S. Semih, II. Abdlhamid'in Damad Kemaleddin Paa ile V. Murad'n Kz Arasnda

435; 492 Sinan Paa Kk, 208

410; 411; 413; 492 Sip, 78 . 1

326; 364; 383; 389; 396; 398; 405;

You might also like

'.i.;-.-M".'::i - ..' >' <:"'-.'