MEB YAYINLARI

BATI KLASKLER

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI: 2105

BLM V E KLTR ESER LER D Z S : 416
B at K lasik leri: 70

Kitabn ad
CANDIDE
Yayn kodu
90.34.Y.0002.809
ISBN 975.11.0426.2
Bask yl
1990
Bask adedi
20.000
Dizgi, bask, cilt
M LL ETM BASIMEV

Yayvnar D airesi Bakanlnn

13.7J9 9 0 tarih ve 5711 sayd yazdan ile
drdnc defa 20JOOO adet baslm tr

Bat Klasikleri

CANDIDE
Voltaire
eviren
FEHM BALDA

stanbul, 1990

NSZ
Candide, Voltairein Klsikler serisinde kan nc
kitabdr.
Bundan nce S afolan diye evrilen Ingen u
ile F elsefe Szl diye evrilen L e D ictionnaire philosop h iu e adndaki kitaplar Voltairei iki ynnden Trk
okuyuculara tantm t: biri hikayeci, teki filozof Voltairedir. C an d id e Voltairein iki ynn birden akhyan
bir hikyedir.
Bu hikyesinde Voltaire, gen ve her eyden habersiz
olan Candidee , Alman dnr Leibnizin felsefesini tem
sil eden Pangloss ve saduyunun temsilcisi
olan filozof
M artinle beraber btn dnyay dolatrr.
Almanyadan
Hollandaya, Portekize, Amerikaya, tngiltereye, Fransaya,
talyaya ve nihayet Trkiyeye giden Candide bu yolculu
unda bin bir ktlkle karlar. Almanyada asker olur.
Hollandada en byk hakarete u rar; mrebbisi Pangloss u
korkun bir hastala yakalanm olarak bulur: Portekizde
engizisyonun amansz cezasna
arplr; adam ldrr.
Amerikada yerliler tarafndan yenilmek zere iken kurtu
lu r ; Fransa'da tuzaa der ve paralarm aldrr; talyada
talarndan, tahtlarndan ayrlm alt hkmdarn serven
lerini dinler ve nihayet Trkiyede, yaamann ne demek
olduunu renir. Btn bunlara ramen filozof Panglossn
dedii gibi her eyin en iyi olduuna inanr ve bu dn
cesinden ancak Trkiyede vazgeer. Ancak bu memlekette
derviin Bahemizi yetitirelim sz ona, yaamann ama
cini, hayatn ne olduunu retir. O zaman Candide vaktini
bouna geirdii anlar, bin bir felketten sonra bir araya
toplanan hikyenin kiilerine birer i vererek hepsini me
gul eder ve bahesini yetitirir.
Hikayeci Voltairein, asl karakterini meydana vuran bu
hikyesidir. Burada alay son haddini bulmutur. Memleket
lerin, hkmdarlarn,
milletlerin gelenekleriyle, insanlarn
karakterleriyle alay eden filozof inesini saplamak iin en

11

NSZ

zayf taraf bulmakta glk ekmez. Mesel engizisvon'la

alay etmek iin hakik bir olay ele alr. 1756 ylnda Liz
bondaki yersarsntsn nlemek amacyla engizisyonun ay
n ehirde iki Yahudiyi yakmaya karar verdiini aklarken
ayn gn yeniden iddetli bir yersar9in tsnn vukua gel
diini ilve eder. Bu suretle X V I. ve X V II. yzyllarda yok
yere engizisyonun hsmna unyan meslekdalannn intika
mn alm olur.
Bu alay tarznn dilini burada
anlatmak olduka g
bir itir. Yalnz unu soyliyelim ki Fanszcann baka bir
ad da Voltairein dilidir. Bu dil kvraktr; cmleler, keli
meler anlatlmak istenilen olaya gre lldr. Ne kla
siklerin ar ve kuru dili ne de romantiklerin uzun ve ss
l cmleleri Voltairein diliyle karlatrlabilir.
Onun
heykelini grenler ince dudaklarnn kenarnda ve ri gz
bebeklerinde insan ldrtan bir alay havas sezmekte g
lk ekmezler. Onun dili bu gzlerle dudaklarn ima ettii
alayn kt zerindeki ifadesidir. Bu ifade tarzndan zevk
duymamak imknszdr, insana, bizzat kendi varlnn ac
ve iyi taraflarn gsterdii iindir ki bu dil ylan gibi kv
rm lar peyda ederek ete saplanan bir ine tesiri yapar. n
sann olduu kadar
toplumun da iyi ve kt taraflarn
gren, Moliere kadar gldren, Racine kadar alatan Voltaire, C andide i tam altm be yanda yazmtr. Gr
lyor ki en olgun anda yazd bu kitap elence kabilin
den yazlan kitaplarndan ok farkldr. Onun felsefesi bel
ki eskimitir, tiyatro piyesleri artk oynanmaz bir hal al
mtr, ama modadan hibir zaman dmiyecek bir kitab
varsa o da C andide dir. Bugn
C andide1i okumadan hi
kimse dnya edebiyat hakknda ber aydnn bilmesi gere
ken bilgiye sahibim diyemez. Daha ileri gideceiz, "C andide.
aydn insann, Franszlarn L iv re d e chevet" yani yatakken
karktraca ve birka sayfa
diyeceiz.

okuyaca kitab olmaldr,

F . BALD A

C A N D I DE

C A N D ID E 1
ya da
Y M S E R L K 2

Z E R N E

D oktor Ralphm Alm anca

kitabndan

Bundan bak* kitapta, 1759 ylnda

evrilm itir.

M inderide ld

Zaman D oktorun cebinden kan ilveler de vardr.

b ir in c i

b l m

Candide gzel bir atoda nasl yetiti ve oradan

nasl kovuldu.
Vestefalyada,

Baron

Thunder-ten-Tronckhun

ato

sunda, kuyu anadan doma yumuak bir delikanl vard.

Y z

ruhunun

aynasyd; yaln bir

zeks,

olduka

doru bir yarg gc vard. O n a Candide adnn veril

mesi de bundand sanrm. E vin emekli hizmetileri onun,
Baronun kzkardeiyle yaknlarda oturan iyi,
kiizadenin,

ocuu

olduunu

sylerlerdi.

kibar

b*r

Denildiine

gre, Baronun kzkardei, bu kiizade ile evlenmek iste

memiti. nk kiizade, atalarn ancak yetmi birinci
gbee kadar gsterebilmiti; eceresinin geri kalan ks
m ise zamann gadrna uramt.
Baron, V estefaly nn en gl beylerinden biriydi
nk atosunun bir kaps ile pencereleri vard. ato
nun byk salonu da gzel duvar hallariyle sslyd.

CANDIDE

Avludaki kpeklerini, gerekince ava gtrr, seyislerine

de

it uakl yaptrrd. Kyn papaz, Baronun zet

papazlm yapard. H erkes ona Motsegneur der, hik

ye anlatt zaman da glerdi.
M adam e

la

Baronne yz elli

libre arliyle

etrafndakilerin byk saygsn kazanmt; ve kendisini

dala da sayg deer lalan bir arballkla misafirlerim
arlard. O n yedi yalarndaki kz Cunegonde, taptaze,
al al yanakl,

erine dolgun,

itah a a bir

kzd.

Baronun olu, grne gre, her bakmdan babasnn

oluydu.

M rebbisi

Pangloss,

atonun

akl

hocas

idi;

kk Candide de onun derslerim, yann ve huyunun

btn saflyle dinlerdi.
Pangloss,
gie8 yi

M etaphysico - Theologo-Cosmolo-Nigolo-

retirdi.

Nedensiz

sonu

olamyacam,

mm

kn dnyalarn en iyisinde Baronun atosunun, atolarn

en iyisi, Madamen da madameIarn en iyisi olduunu
mkemmel bir ekilde ispat ederdi.
Olaylarn baka trl olamyaca

ispat dilmi-

tif nk her eyin bir am an vardr; o halde her eyin

en iyi

ama

iin olduu

kanlmaz bir

gerektir.

Burun gzlk takmak iin yaplmtr, ite bunun iindir

ki gzlk kullanyoruz. Bacaklar dizlik giymek iin yara
tlmtr. O nu n iindir ki dizlik kullanyoruz. T alar yon
tulmak ve ato yaplmak
O nun

iin de

iin meydana

Monseigneurun

gayet

gzel

getirilmitir.
bir

atosu

var; memleketin en byk baronunun en iyi yerde otur

mas gerek; domuzlar ise yenmek iin yaratlmtr: onun
iindir ki biz de btn yl domuz eti yeriz; bylece, her
eyin iyi olduunu syliyenler aptalca bir ey sylemiler;,
her eyin en iyi olduunu sylemeleri gerekirdi.

CANDDE

Candide, dikkatle dinler ve her eye inanrd; M ademoiselle Cuegondcu

ok gzel bulurdu da ondan;

ama, bunu bir trl ona syliyemezdi. Bylece u sonuca

v antd : mutluluun birinci derecesi

Baron Thunder-en-

T ro n ckh domakt, kincisi, Mademoiselle Cunegonde gibi

bir varln yeryznde bulunmasyd; ncs, onu her
gn grebilmek; drdncs de, lkenin, dolaysiyle b
t n dnyann en byk

filozofu olan stat Panglossu

dinleyebilmekti.
B it

gn Cunegonde, atonun yannda, park denen

aalkta gezinirken, allarn atasnda D oktor Pongloss*un, M adam e la Baronneun gzel, uysal, esmer
olan kk hizmetisine
grd.

Mademoiselle

bir kz

deneysel fizik dersi verdiini

Cunegondeun

bilimlere

kar

yk bir istidad vard; onun iin, grd bu devaml

deneyleri nefes almadan seyretti. D oktorun yeter nedeni
n i ve sonularm aka grd. Heyecanl ve dnceli,
bilgin olmak isteiyle taarak geri dnd. G en Cand*dein yeter

nedeni, delikanlnn da kendisinin yeter ne

deni olabileceini dnd.

atoya dnerken Candidele

karlat ve kzard;

Gandide de kzard; Cunegonde ona ksk bir sesle Bonjour, dedi; Candidede ona bir eyler syledi ama ne
sylediini

bilmiyordu.

Ertesi gn

akam

yemeinden

sonra sofradan kalkarken, Cunegonde'la Candide bir pa

ravanann arkasnda bulutular. Cunegonde mendilini ye
re drd; Candide mendili

yerden

ald; Cunegonde

Candidenin elini ocuksu br heyecanla tuttu; delikanl

da gen kzn elini ayn duygu ile, ama kendine zg
b ir iddet, bir heyecan ve bir incelikle pt; dudaklar
birleti, gzleri alevlendi,

dizleri titredi, elleri saptt.

CANDDE

T a m o srada Baron

Thunder-ten-Tronckh

paravanann

yanndan geti ve, bu nedenle sonucu grnce Candidein

kna bir tekme atp onu

atodan kodu; Cunegonde

bayld; kendine gelince M adam e la Baronnedan iki to

kat yedi; bylece, mmkn atolann en gzel ve en se
vimlisinde her eyin neesi kat.
K N C L M
Bulgarlar arasmla Candide in bana g elen le.
Cennetten koulan Candide, nereye gittiini bilme
den, alayp szlyarak, gzlerini bazan havaya kaldrarak,
bazan Baronlarn en gzel kznn bulunduu

atolarn

en gzeline evirerek bir hayli yol ald; tarlalarda iki sa

pan izi arasnda midesi bo olarak yatt. Lapa lapa kar
yayordu. Ertesi gn Candide, souktan donmu, aklk
tan ve yorgunluktan bitkin bir halde bacaklarn srye
srye Veldberghoff-TararbkD ikdorff

adndaki

komu

ehre vard. Cebinde be paras yoktu. Boynunu bkerek

bir meyhane kapsnn nnde durdu.

M avi elbiseli ila-

kii delikanly grd; bunlardan biri tekine: "A rkada,

dedi; ite yakkl bir delikanl; boyu da tam aradmz,
gibi. ikisi birden Candidee doru yryp byk bir
nezaketle delikanly yemee davet ettiler.

Candide de

onlara sevimli bir tevazula: "Baylar, dedi iltifatnza te

ekkr ederim; ama bana deni, diyecek kadar param
yok. M avililerden biri: Am an baym, dedi; sizin gibi
gzel ve deerli kimseler hibir ey iin para demezler.
Boyunuz be ayak ve be parmak deil mi? Candide
eilerek: ;Evet baylar, dedi; boyum bu kadar. A m an

CANDIDE

baym ,

buyurun; yemek paranz vermek $y/1e dursun,

sizin gibi bir adamn parasz kalmas bile dcru deil;

insanlar

biribirlerine

yardm

iin yaratlmlardr.

' H akknz var, dedi Candidc; stat

Pangloss da bana

daim a byle sylerdi; ben de imdi her eyin en iyi ol

duunu

gryorum.

Birka

ake

almam

rica etiler;

Candide paray ald, bir senet vermek istedi; tnaviler

almadlar; hep beraber sofraya onurdular.
seviyor musunuz? Candide: Evet,

Canda;

Mademoisellc Cu-

tegondeu candan seviyorum, diye cevap verdi. Baylar

dan biri: O nu deil; Bulgarlarn kraln candan sevip
sevmediinizi soruyoruz,

dedi. Candide:

H ayr kati

yen; nk kendisini hi grmedim, dedi

H ayret

dorusu; krallarn en sevimlisidir o; haydi erefine ie

lim ... Candide: Hayhay baylar... dedi ve iti. Sonun
d a mavililtL. A rtk yeter; u anda Bulgarlarn kahrama
n , mdafii, dayana ve kolu oldunuz saylr; talihiniz
size gld, an eref sizin iin, dediler. Ayaklarn zincire vurup alaya gtrdler. Saa dndrdler, sola dn
drdler, tfek astrdlar, tfek karttrdlar, nian

al

drdlar, ate ettirdiler, ayak deitirttiler; stelik bir de

otuz denek vurdular; ertesi gn Candide talimi daha az
-fena yapt, yalnz yirmi denek yedi; daha ertesi gn
o n denek yedi; o artk, arkadalarnn, gznde bir ha
rikayd.
akna

dnen Candide, niin kahraman olduunu

b ir trl kestiremiyordu. H ayvanlar nasl bacaklarn iste

dikleri gibi kullanyorlarsa, insanlarn da bacaklarm yle
kullanabileceklerini sanan Candide, gzel bir ilkbahar sa
bah, rasgele yrmeye niyetlendi. Henz iki fersah y
rmeden, alt ayak boyunda drt kahraman, delikanly

CANDDE

yakalayp baladlar ve delie tktlar. Talim atname ge

reince btn alay tarafndan otuz alt kere dvlme) i
mi, yoksa beynine on iki kurun yemei mi tercih etti
ini sordular. Candide, iradenin zgr olduunu, onu da
onu da istemediini syledi ama bouna; sonunda, birin
cisini semek zorunda kald; zgrlk denilen T a n n ver
gisine gte otuz alt kere sopadan

gemeyi kabul etti;

alay iki kere nnden geti; alayda iki bin kii vard; bu
da Candidein ense kknden fcuyi.uk sokumuna kadar
vcudundaki btn adalelerin ve sinirlerin meydana k
masna sebebolan drt bin denek demekti. nc sra
gelince artk derman kalmyan Candide, beynini patlat
mak ltfunda bulunulmasn diledi; bu lutfu da ona ba
ladlar; gzlerini balayp diz ktrdler. T a m o srada
Bulgarlarn kral geti oradan; zavallnn suunu sordu;
byk bir dhi olan kral, Candide'e sorduu suallerden,
bu gencin dnya ilerinden

habersiz bir metafiziki ol

duunu anlad ve delikanly, sonralar

her yzyln ve

her gazetenin vecei bir ekilde affetti. y i bir cerrah,

Dioscoridein bulduu merhemlerle

Candidei salna

kavuturdu. Bulgar kral A bar kraliyle savamaya bala

d zaman, Candidein srt biraz deri balamt; dekikanl yryebiliyordu.
NC
Candide

B ulgaflardan

B L M

nasd kurtuldu

ve ne oldu.

Dnyada hibir ey bu iki ordu kadar gzel, evik,

parlak ve dzenli olamazd.
pederin,

Borularn, fltlerin, tram

obualarn ve toplarn sesi

cehennemde bile

CANDDE

benzeri olmyan bir ahenk meydana getiriyordu,

nce

coplar her iki taraftan altar bin rii devirdi; sonra t

fekler, dnyalarn en iyisinin yzn pisleten dokuz on
bin kadar edepsizi ortadan kaldrd; sng de birka bin
insann lmnn yeter nedeni oldu. Bunlarn hepsinin
tu tan aa yukan otuz bin kii kadar vard. B ir filozof
gibi titriyen Candide, bu kahramanca kadiamda elinden
geldii kadar gizlendi.
Sonunda her iki kral, kendi

kararghlarnda zafer

arklar syletirken Candide, nedenler ve sonular ze

rinde

dnebilmek iin baka bir yere gitmeye karar

verdi, lm ya da can ekien insan ynlarnn stn

d en geerek en yakn kye vard; ky kl olmutu; bir
A b ar ky olan bu ky, Bulgar'lar devletler hukuku
gereince atee vermilerdi. B ir yanda vcudan

delik

deik ihtiyarlar, ocuklarm kanl memelerinde tutan, bo

azlanm

kanlarnn

te yanda birka

can

derdikten sonra kannianm

-nefeslerini
lar,

veriyorlard;

hayadanna

ekimelerini

kahramann doal
detikleri

yarya

seyrediyorlard;
ihtiyalarm gi
gen

kadar yanm

kzlar son
gen

son verilmesi iin yalvanyorlard.

kz
Y e r

lerde, kesilmi kollarn ve bacaklarn yannda beyin par

alan vard.
Candide, koarak baka bir kyle gitti; buras bir
Bulgar ky idi; A bar kahramanlan da burada ayn eyi
-yapmlard. Candide rpnan insan vcutlanyla harabe
ler zerinde durmadan yrd; bylece,
manyas,

aklnda

hep Mademoiselle

antasnda ku

Cunegonde olduu

halde sava alanndan dar kt.

H ollanda'ya geldii zaman yiyecei tkenmiti; ama
burada

herkesin zengin ve hrisyan olduunu iitince,

c a n im d e

10

Mademoiselle Cunegondeun

gzel gzleri iin kovuldu

u Baronun atosundaki kadar iyi baklacan umdu.

A r

bal

birok

insanlara el

atysa

da,

bunlar

ona, byle devam ederse, yaamasn rensin diye bir

slah evine kapatlacan syledi.
Sonra byk bir toplantda, durmadan bir saat sa
daka zerine sz syliyen bir aaama 5 bavurdu. B u adam
Candidee yan gzle bakarak Buraya ne yapmaya geldi
niz? Byk dva iin mi?' dedi. Candide bam bke
rek: Nedensiz hibir sonu yoktur; her ey zorunlu ola
rak biribirine baldr ve en iyi ekilde kurulmutur; M a
demoiselle Cunegondeun yanndan

kovulmam, sopa ye

mem ve ekmeimi kazanncaya kadar dilenmem gerekti;

baka trl

de

olamazd,

diye cevap verdi.

H atip :

A ziz dostum, dedi; Papamn deccal olduuna inanyct

musunuz? Candide: imdiye kadar byle bir ey duy
madm; ama Papa ister deccal olsun ister olmasn, benim
yiyecek ekmeim yok... dedi. A dam : O

halde ekmek

yemeye lyk deilsin; defol aplan kerata, bir daha ya

nma sokulma... diye bard. H atibin kars pencereden
bam karp Papanm
insan

grnce,

deccal olduuna inanmyan bir

oturam

Candidein

kafasna boaltt.

Yarabbi, bayanlarda din gayreti meer ne gibi taknlk

lara sebep oluyormu...
H i
bir

vaftiz

anabaptiste,

edilmemi Jacques 6
iki

ayakl,

canl,

adnda
kanatsz

iyi kalbli

bir

varla,

kardelerinden birine kar yaplan bu insafsz ve irkin

hareketi grd; Candidei kolundan tutup evine gtrd,
ykad ekmek ve bira verdi; sonra cebine iki florin koydu;
hatt delikanlya,
kendi

H ollandada ran kumalar dokunan

tezghlarnda nasl alldm da retmek iste

CANDDE

11

di. Candide, bu adamn nnde secdeye vanrcasna eile

rek: Tevekkeli stat Pangloss, bu dnyada her eyin en
iyi olduunu sylememiti; nk siyah cbbeli bayn ve
kans bayann kabalndan daha ok sizin merhametiniz
beni duygulandrd, dedi.
Ertesi gn Candide
bakl,

burnunun

ucu

gezinirken, yz sivilceli,
anm,

az

arplm,

dilen

rm, genzinden konuan, vcudu iddetli bir

ks

rkle sarslan ve her ksrdnde azndan bir dii yere

frlyan bir baldn plak grd.
DRDNC

B L M

Candide eski felsefe retmeni D oktor Pangloss1la

nasl karlat re balarna neler geldi.
Candide,
heyecanla
bu

iyi

korkun

korkudan
anabaptiste
baldn

ok

merhametten duyduu bir

Jacquesm

plaa

uzatt.

verdii

iki

florini,

H ayalet delikanlya

dikkatle bakt: alad ve boynuna atld. Candide korktu,

geri ekildi. B u zavalllardan biri tekine: Demek sev
gili Panglossunuzu tanmazdnz ha! dedi

Aman

neler iitiyorum; banzdan nasl bir felket geti? N i

in o gzelim atoda deilsiniz? Kzlarn incisi, doann
en stn varl olan Mademoiselle Cunegonde ne oldu9
Panglos*:

Takatim

hemen anabaptistein

kalmad

dedi...

Candide,

stad

ahrna gtrd ve bir para de

mek yedirdi; Pangloss kendine gelince, Candide: Pek\

dedi;

Cunegonde

ne

oldu?

Pangloss:

ld ...

dedi.

Bunu duyunca Candide bayld; arkada, ahrda tesadfen

bulunan kt bir sirke ile Candidei ayltt. Candide gz-

CANDDE

12

ticim at: Cunegonde ld ha! E y dnyalarn en iyisi

neredesin? H angi
snn

hastalktan ld? Sakn, sayn baba*

atosundan tekmelenerek

olmasn...

diye

bard.

kovulduum

Pangloss:

iin

H ayr,

lm

dedi;

Bul

gar askerleri sonuna kadar rzna getikten sonra kam m

detiler; yardmna koan Baronun da kafasn parala
d lar; M adam e la Baronne da para para edildi; zavall
-rencime de kzkardeine

yaptklarm yaptlar; atoya

gelince ta stnde ta kalmad; ne bir otluk, ne bir ko

yun, ne bir rdek, ne de bir aa; ama cmz alnd;
nk Aharlar da bir Bulgar senyrne ait olan komu
baronlukta ayn eyi yaptlar.
Candide bunlar duyunca yeniden bayld; kendine
-gelince

de

sylemek

istediklerini

syledi;

sonra,

loss'u byle acnacak hale koyan nedeni, sonuca,

Pangyeter

nedeni renmek istedi. stat: A k... ak... diye bar

d ;

insanln tesellisi,

evrenin koruyucusu, btn

duy

gulu varlklarn ruhu, tatl ak... Candide: H eyhat ben

d e kalplere buyuran, ruhumuzun ruhu olan a$k tandm;
am a bu tatl ey hana, bir pckle kaba etime yediim
yirm i tekmeye m al oldu... N asl oldu da byle tatl bir
neden, sizde bu kadar korkun bir sonu meydana getir
d i? dedi.
Pangloss yle cevap
H am etli M adam e

la

verdi: Sevgili

Candide...

Baronneun gzel hizmetisi P a

k e t t e ! hatrlarsnz; beni kemirdiini grdnz cehen

nem

azaplarm douran

arasnda tattm ;

bu

cennet zevklerini

derde o

da

onun

tutulmutu,

kollan

belki de

lmtr. Pacjuetre bu hediyeyi, hediyenin kaynam bi

len bilgin bir Cordelier papazndan alm; o da bunu ih
tiyar bir Comtesseten; Comtesse de bir svari yzba

CANDIDE

13

sndan; yzba bir M artjuiseden; M artjuise de bir P ajdan, P aj da bir cizvit papazndan, o da bunu, henz
namzetken dorudan doruya Colombusun arkadalarn
dan birinden alm; bana gelince, ben bunu kimseye vermiyeceim, nk lyorum.
Candide: E y Pangloss; ne tuhaf bir ecere! Kk
eytand deil m i? diye bard. Byk adam: A sla;
dedi. B u, dnyalarn en iyisinde gerekli bir ey, zorunlu
bir cevherdi: nk Colombus, bir Amerika adasnda re
menin kaynan zehirleyen, ok kere remeye bile engel
olan ve hi phesiz tabiatn yce amacna aykm olan bu
hastala yakalanmasayd, ikolata ile krmzdan yoksun
kalrdk; unu da syliyeyim ki bugne dek din kavgalar
gibi bu hastalk da ktamzda yalnz bizde grlmtr.
T rk ler, H in tliler, Acemler,
Japonlar

inliler, Siyamhlar ve

onu henz tanmazlar;

birka yzyl sonra,

sras gelince onlarn da bunu renmeleri iin yeter bir

neden bulunur. im dilik aramzda, hele milletlerin alnyazlann tyin eden ok iyi yetitirilmi maal askerler
den mrekkep byk ordularda bu hastalk, hzla yayl
maktadr. Bylece, savamak iin kar karya geen otu
zar bin kiilik iki ordudan her birinde aa yukan yir
m i bin frengilinin bulunduuna inanabilirsiniz.
Candide:
dedi.

Pangloss:

M kemmel!...
N asl

A m a, tedaviniz

lzm,

tedavi ettireceiz? Cebimde be

para yok; yeryznde para vermeden ya da bakas senin

yerine para vermeden ne kan aldrabilirsin ne de bir tenkiye yaptrabilirsin, dedi.
B u son sz Candidei harekete getirdi; koup mer
hametli anabaptistein ayaklarna kapand ve ona arka
dann dt durumu o kadar ackl bir dille .anlatt

CANDIDE

14

d iyi kalpli adam, D oktor Panglossa yardm etmeyi ka

bul etti; kendi hesabna Panglossu tedavi ettirdi. Tedavi
sonunda Pangloss bir gz ile bir kulandan oldu; iyi
bir yazs ve mkemmel bir hesab vard.-

Anabaptiste

Jacques onu yanma ktip ald. k i ay sonra, baz iler

iin Lizbona gitmek zorunda kalnca iki filozofu da ge
misine ald. Pangloss ona her eyin mkemmel olduu
nu anlatt. Jacques bu fikirde deildi; ona: nsanlar da
doay biraz bozmu olmallar; nk insanlar kurt do
madklar

halde

kurt olmular.

T an r

onlara ne

yirmi

drtlk top, ne de sng vermi. H albuki onlar, birbir

lerini yok etmek iin sngler, toplar yapmlar. fls
lar da, alacakllar yoksun etmek iin ifls edenlerin mal
larna el koyan adaleti de bu arada hesaba katabilirim,
dedi. T e k gzl stat: Brn bunlar gerekti; nk zel
felketler genel iyilii meydana getirir; yle ki ne kadar
ok zel felket olursa her ey o kadar iyi olur, diye
cevap verdi. Pangloss bylece yarglarna devam ederken
hava

karard;

dnyann

drt

yanndan

rzgr

esmeye

balad; Lizbon liman aklarnda gemi, korkun bir fr

tnaya tutuldu.
B E N C B L M
Frtna, geminin
Candidein

batmas, yersarsnts; stat Panglos/la

ve anabaptiste

]acques>n

balarna

gelenler.

Yolcularn yans, gemi sarsntsnn sinirlerde ve ii

dna kan vcutlarda meydana getirdii tasavvuru im
knsz acdan ylesine bitkin dmt d, bir de tehli
keyi dnp tasalanacak halde deildi, te k ile r de ba-

CANDDE

15

nyor, dua

ediyorlard; yelkenler yrtlm, direkler k

rlm,

delinmiti.

gemi

Gc

kimsenin dediini anlamyordu;

yeten

alyordu;

kimse

kumanda eden yoktu.

Anabaptiste gverteye km elinden geldii kadar kap

tana yardm ediyordu; kendinden gemi bir gemici ona
var kuvvetiyle vurdu ve yere serdi; fakat vurduu yum
ruktan kendisi de o kadar sarsld ki, ba aa gemiden
dan frlad; kn k direin bir tarafna aslp kald. yi
kalpli Jacques imdadna kotu, yukar kmasna yardm
etti; yardm edeyim derken de onun gz nnde denize
dt. Gemici ise boulan zavallya dnp bakmaya bile
tenezzl etmedi. Candide yaklat, bir an suyun stne
kan, sonra ebediyen sulara gmlen koruyucusunu gr
d; arkasndan denize atlmak istedi; filozof Pangloss onu
tuttu; Lizbon koyunun, bu anabaptistein orada boulma
s iin mahsus meydana geldiini ispat etti. O , bunu,
c priori olarak ispat ederken gemi ikiye blnd; Pang
loss, Candide ve faziletli anabaptistein boulmasna se
bep olan o kaba gemiciden baka Her ey denize gml
d; herif, Candidele Panglossun bir tahta paras ze
rinde vardklar kyya bereket versin yzerek eriebildi.
Biraz kendilerine gelince Lizbona doru yrdler:
birka paralan kalmt; bununla da frtnadan sonra a
lktan kurtulabileceklerini umuyorlard.
Koruyucularnn lmne alyarak ehre ayak bas
tlar; basar basmaz da ayaklarnn altndaki topran sar
sldn hissettiler7; deniz gittike ykseliyor, demirli du
ran gemileri paralyordu. Alev ve kl kasrgalan sokak
larla meydanlan kaplyordu;

temeller dalyordu; her

yatan ve her cinsten otuz bin kii ykntlann altnda ezi

liyordu. Gemici slk alarak ve kfrederek: Bize burada

CANDIDE

16

i karacak... diyordu. Pangloss: " B u olayn yeter nedene

ne olabilir? diyordu. Candide de: " i te kyamet alme
ti!...

diye baryordu. Gemici ykntlarn, kntlerin

ortasnda lgn gibi

kouyor, para bulmak iin lme

meydan okuyor, buluyor, alyor, kafay ekiyor, aylnca

d a ev ykntlar zerinde ve can ekienlerle llerin orta
snda karsna kan ilk

ltufkr kzn iltifatn satn

alyordu. B u srada Pangloss onu kolundan ekiyordu:

"D o stu m iyi etmiyorsun, aklszlk ediyorsun; srasz i
ler yapyorsun, diyordu. Beriki: "B an a vz gelir, ben bir
gemiciyim; Batavyada dodum; Japonyaya yaptm drt
seterde drt kere ha inedim8; tam

akldan szede-

cek adam buldun, diye cevap veriyordu.

Frlayan baz ta paralan Candidei yaralamt; so
kaa uzanm, ykmalarla rtlmt; Panglossa: "A llah
akna bana biraz arapla merhem bul, lyorum, diyor
du. Pangloss: B u yersarsntts yeni bir ey deil; geen
sene Amerikada Lim a ehri, ayn arsmtlara uramt;
ayn nedenler, ayn sonular; muhakkak yeraltnda Lim a
dan Lizbona kadar bir kkrt eridi vardr, diye cevap
veriyordu. Candide:

O labilir; ama

A llah

akna

biraz

merhemle arap, dedi. Filozof: Olabilir de ne demek?

dedi; ben size, bu, ispat

edilmi bir eydir diyorum.

Candide kendinden geti, Pangloss ona yaknda bulunan

bir emeden biraz su getirdi.
Ertesi gn ykntlarn arasna girerek baz yiyecek
bulduklarndan biraz canlanr gibi oldular. Sonra, baka
lar gibi, lmden kurtulan insanlar teselli etmeye al
tlar. Yardm larn gren birka vatanda, onlara byle
bir felkette ikram edilebilecek en iyi yemei ikram etti;
gerekten yemek hazindi; sofradakiler ekmeklerini gz ya-

CANDIDE

17

lariyle slatyorlard; ama Pangloss bunun baka trl ol

masna imkn olmadn temin ederek onlar avutmaya
alt. nk, dedi, btn bunlar olanlarn en iyisidir;
mademki Lizbon'da bir yanarda var, bu yanarda ba
ka yerde olamazd; nk nesnelerin bulunduktan yerler
den baka yerlerde bulunmalan imknszdr. nk her
ey iyidir."
Yanndaki, Inquisition'la iliii olan kara yzl k
k adam 9 nezaketle sz ald ve dedi ki: Bayn ilk g
naha inanmad grlyor; eer her eyin olduu gibi
olmas en iyisi ise, o halde ne cennetten kovulma var ne
de ceza?"
Pangloss daha byk bir nezaketle: Efendimizin a f
fn dilerim; nk insann

cennetten kovulmas, lanete

uramas, mmkn dnyalarn en iyisine zorunlu olarak

girmitir,

diye cevap verdi.

Inquiston'la iliii olan

adam: Dem ek bay, zgrle inanmyorlar? dedi. Pang

loss: Efendimiz beni mazur

grsnler, dedi; zgrlk

mutlak zorunlulukla beraber varolabilir; nk zgr ol

mamz zorunluydu; nk ne de olsa ahlanan irade..."
Pangl oss, cmlesinin

ortasnda iken Inquisitionla iliii

olan adam, bardana

Porto veya O porto arab dken

uana baiyle bir iaret verdi.

A L T IN C I B L M
Y ersarsm tlarn n lem ek iin
y a kly o r

g zel bir au to-d a f e ,0

ve C an d id e p ataklan y or.

Lizbon'un drtte n ykan yersarsntsndan son

ra, lkenin bilgeleri her eyin yklmasn nlemek

iin

CANDIDE

18

halka gzel bir auto-da-fe vermekten daha kesin bir are

bulamadlar; Coimbre niversitesi, byk bir trenle bir
ka kiinin h afif atete yaklmasnda, yersarsntsm nliyecek amaz bir deva bulunduuna karar verdi.
B u vesile ile, vaftiz anasiyle evlendiine kanaat geti
rilen bir Biskayal11 ile, pili yerken yam karan iki
Portekizliyi yakaladlar; yemekten sonra da, stat PangIossla mezi Candidci baladlar; biri ileri geri konumu, dieri de evet der gibi bir eda ile onu dinlemiti; iki
sini birden, gnein kendilerini hibir zaman rahatsz etme
yecei son derece serin ayn ayn iki daireye gtrdler* se
kiz gn sonra her ikisine birer Sanbenito 12 giydirdiler,
balarm da kttan klahlarla sslediler. Candidein kulhiyle Sanbenitosunda,

tersine fkran alev

riyle kuyruksuz ve ayaksz eytan resimleri vard.

resimle
Fakat

Panglossun eytanlarnn ayaklan, kuyruklan vard; alev

leri de dikine idi. B u kyafetle alay halinde yrdler;
ok dokunakl bir vaaz, arkasndan da birka sesle sy
lenen gzel bir ezgi dinlediler. Candide ,ezgi sylenirken
ahenkle patakland; BiskayaL ile ya yemek istemyen iki
adam yakldlar; Pangloss, adet olmad halde asld. A y
n gn yeryz korkun bir grlt ile yeniden sarsld13.
Korkmu, arrm, lgna dnm olan Candide kan
iinde titriyerek kendi kendine: M m kn olan dnya
larn en iyisi buras ise tekiler nedir? diyordu. Y alnz
pataklanmakla kalsam iyi. Bulgarlar da beni patakladlar;
patakladlar ama ey benim sevgili Panglossum, filozoflarn
en by, nedenini bile bilmeden sizin asldnz da m
grecektim? E y

benim

sevgili anabaptisteim, insanlarn,

en iyisi, sizin limanda boulmanz da m gerekliydi? E y

Mademoiselle Cunegonde, kzlarn incisi, sizin kam nzn

CANDIDE

19

yarlmas d a m mukadderdi? Candide vaaz dinledikten

dayak yedikten, a f ve takdis edildikten sonra glkle
ayakta durarak geri dnerken ihtiyar bir kadn ana ya*
nat: O lum , dedi; kendini koyuverme, arkamdan gel.
Y E D N C B L M
htiyar b h

kadtn Candide e bakyor; Candide

sevdiini buluyor.

Candide kendini koyuverdi ama, bir viranelie kadar

da ihtiyar kadirim arkasndan yrd; kadn ona vcu
dunu outurmas iin bir kutu merhemle, yiyecek ie
cek verdi. Olduka temiz bir yatak gsterdi; yatan ya
nnda birtakm elbise vard. Candidee: Y eyin, iin, yatn,
dedi; Monseigneur

St-Antoine de Padoue,

Notre-Dame

dAtocha, Monseigneur St-Jacques de Compostelie, yar

dmcnz olsun: yarn

yine geleceim.

Grdklerine,

ektiklerine ve daha ok, ihtiyar kadnn merhametine a

p kalan Candide, kadnn
p lecek

el

benimki

deil,

elini

pmek

dedi;

yarn

istedi. Kadn:
yine

gelece

im. M erhemle vcudunuzu outurun, yiyin ve uyuyun.

Bu kadar bahtszla ramen Candide, yedi, iti ve
uyudu. Ertesi gn ihtiyar kadn ona, kahvalt getirdi, sr
tm yoklad ve baka bir merhemle bizzat vcudunu odu;
sonra le yemeini getirdi; akama doru da akam ye
meini getirdi. Ertesi gn de ayn hareketleri tekrarlad.
Candide ona: Kimsiniz? diye sorup duruyordu; bu ka
dar iyilii size kim ilham etti? Size nasl bir iyilikte bu
lunabilirim? htiyar kadn hi cevap vermiyordu; aka
ma doru yine geldi, ama yemek getirmedi: Sesinizi -

CANDDE

20

katmadan benimle gelin, dedi. Candidein koluna girdi

ve beraberce krlarda bir fersahn drtte biri kadar yr
dler: baheler ve arklarla evrilmi ssz bir eve geldiler.
htiyar kadn kk bir kapy ald; kap ald; kadn
Candidei gizli bir merdivenden yaldzl bir odaya gtr
d. Dibalarla deli bir kanepeye oturttu, kapy kapad
ve gitti. Candide kendini ryada sanyor, btn mayat
ona korkun bir kbus, bulunduu an da tatl bir rya
gibi geliyordu.
ok gemeden ihtiyar kadn grnd; boylu poslu,
prltl, kymetli mcevherler takm yz peeli, heye
candan titriyen bir kadna destek olmaya alyordu, ih
tiyar kadn Candidee; u peeyi kaldrn, dedi. D eli
kanl yaklat; titrek bir elle peeyi kaldrd. Inanlmyacak ey! H ayret! Mademoiselle

Cunegondeu grdn

sand; gerekten de onu gryordu; ta kendisiydi. T akattan dt, bir kelime syliyemedi; hemen ayaklanma ka
pand. Cunegonde kanepenin stne yld, ihtiyar kadn
zerlerine ispirtolu sular dkt; kendilerine geldiler, ko
numaya baladlar: nce kesik kesik kelimeler, karlaan
sualler ve cevaplar, i ekmeler, gz yalan,

barmalar,

ihtiyar kadn daha az grlt etmelerini tavsiye etti ve

otlan kendi balarna brakt.

Candide: Dem ek szsiniz

ha! Sizi Portekiz'de buluyorum! Size el srmediler m i?

Filozof Panglossun beni inandrmak istedii gibi kam
nz demediler m i? dedi. Gzel Cunegonde: Bunlarn
hepsi oldu, dedi; ama bu iki kazadan insan her zaman l
mez. Ananzla babanz ldrmediler m i? Cunegonde
ahyarak: Y a , ya, yle oldu, dedi. Y a kardeinizi?
O nu da ldrdler. Peki, niin Portekizdesiniz9
Benim burada olduumu nasl rendiniz? H e yapp et

CANDIDE

tiniz

21

de beni buraya getirttiniz?* K z: Btn bunlan

size syliyeceim; ama daha nce, bana verdiiniz o saf

pckten, knza yediiniz o tekmelerden beri banza
gelenleri anlatn/' Candide derin bir sayg ile kzn dedi
ini yerine getirdi; heyecan iinde idi, sesi ksk ve tit
rekti; srt hl aryordu; byle olduu halde, ayrldklar
andan beri ektiklerini yaln bir dille anlatt. Cunegonde
gzlerini ge doru dikti; temiz kalpli anabaptistele Panglossun lmne gz yalan dkt; sonra da Candide'e
unlar syledi; kz anlatrken Candide bir kelime karnyor ve sevgilisine yiyecekmi gibi bakyordu.

sek iz in c i b l m
Cunegonde un hikyesi
T a n n , Bulgarlar, gzel Thunder-ten-Tronckh ato
muza gndermeyi istedii srada ben yatamda derin bit
uykuya dalmtm; babamla kardeimi boazlamlar, ana
m da para para kesmiler. B u manzara karsnda ken
dimden getiimi gren

alt ayak boyunda

bir Bulgar

hemen stme atld; onun atlmasyla da aklm bama

geldi; bardm, ardm,

rpndm, diledim, trmala

dm; babamn atosunda olup bitenlenn

olduunu bilmediimden koca Bulgann

olaan eyler
gzlerim Jcar-

m ak istedim; kaba herif, sol brme bir bak saplad;

hl izini tayorum. Z avall Candide: V ah vah O nu
greceim deil mi? dedi. Cunegonde:

Greceksiniz

ama, devam edelim, dedi. Candide: Devam edin, dedi.

Cunegonde, hikyesini u noktadan ald: Br B ul
gar subay ieri girdi, beni kanlar iinde grd: asker

CANDIDE

22

keyfini

bozmuyordu.

Subay

bu

kaba

herifin

kendisine

kar gsterdii saygszla kzd ve onu benim zermdeyken ldrd. Sonra yaram ykatt ve tutsak olarak
beni kararghna gtrd. B ir iki gmlei vard; onlan
ykyor, yemeini piiriyordum; dorusu o da beni pek
gzel buluyordu; ben de, ne yalan syliyeyim, onun en
damn gzel, tenini beyaz ve yumuak buluyordum; ama
zekdan ve felsefeden yana pek o kadar parlak deildi;
onu stat Panglossun yetitirmedii belliydi. ay son
ra btn parasn kaybettiinden, benden de bktndan
tuttu beni, H ollanda ve Portekizde ticaretle uraan ve
kadnlan
diye satt.

lgnca seven D on Issacar adnda bir Y ahu Bu Yahudi bana ok baland; ama bir trl

hakkmdan gelemedi; ona, Bulgar

askerlerine dayand

mdan daha ok dayandm. Namuslu bir kimsenin rzna

bir kere geilir; ama bu sayede o kiinin erdemi salam
lar.
Yahudi beni yola getirmek iin bu grdnz k
ke getirdi. O vakte kadar yeryznde Thunder-ten-Tronckh
atosu kadar gzel bir ey yok sanrdm; meer yanl
mm.
B ir gn Byk Inquisiteur beni grd, uzun uza
dya szd ve benimle gizli iler hakknda konumak is
tediini bildirdi. Beni sarayna gtrdler, ona kim ol
duumu syledim; bana, bir Yahudinin mal olmakla se
viyemin ne kadar altnda bulunduumu

anlatt.

Beni

Monseigneure brakmas iin D on Issacara teklifte bu

lunuldu. Sarayn

bankacs

ve itibar sahibi bir adam

olan D on Issacar teklifi reddetti. Inquisiteur onu, atee

attrp yaktracam syliyerek korkuttu.

Bu

tehd't kar

snda sfr tketen Yahudim sonunda yle bir pazar

CANDIDE

23

la giriti; evle ben onlarn ortak mal olacaktk; pazar

tesi, aramba ve perembe gnleri

Yahudiye, haftann

teki gnleri de lnquisiteure ait olacaktk. B u anlama

yaplal alt ay oluyor. B ir gnmz bile kavgasz ge
medi; nk cumartesiyi pazara balyan gecelerin, eski
kanuna gre m i, yoksa yeni kanuna gre n uygulana
cana bir trl karar verilemedi. Bana gelince, ben ne
eskisine ne de yenisine uydum, sanrsam bu yzden de
her zaman sevildim.
Sonunda Inquisiteur,

yerdepreminin yolunu dei

tirmek ve D o n Issacar korkutmak iin bir auto-da-fe t

rem

yapmaa karar verdi. Trene davet etmekle beni

de ereflendirdi. ok iyi bir yerde oturuyordum; dinsel

trenle sulularn yaklmas arasnda geen zamanda ba
yanlara souk erbetler ikram ettiler; iki Y ahudi ve sa
dcyla evlenen namuslu Biskayal

yaklrken

gerekten

dehet duydum; ama bir Sanbenito ile bir klahn altn

da

Panglossun

yzne

benziyen

bir

yz

grnce

ne

kadar hayret ettim, korktum, ardm bilemezsiniz! Gz

lerimi uuturdum, dikkatle baktm;
kendimden getim.

asldm grdm;

Kendime gelir gelmez sizi rplak

grdm; artk bu, dehetin, kederin, acnn, mitsizliin

son kertesiydi. N e yalan syliyeyim, sizin deriniz Bulgar
subaynn

derisinden daha beyaz ve daha gzeldi. Bu

manzara, beni zen ve kemiren btn duygulan bsb

tn artrd. Barmak,

"V ahiler, durun! demek iste

dim ; ama sesim kmad; zaten

barmam da faydasz

olacakt. S iz gzelce dayak yedikten sonra kendi kendi

m e: "Sevgili Candidele
um Inquisiteurn

bilgin Pangloss, sevgilisi oldu

emirleriyle, biri yz krba yemek,

dieri aslmak iin nasl oldu da Lizbonda bulundular?

CANDIDE

24

D em ek Pangloss, dnyada olup bitenlerin en iyi evler

olduunu syledii raman beni insafszca aldatyomm!
dedim.
Bylece heyecanlanm, akna dnm, kendimden
gemi, dermanszlktan bitkin bir bale dmtm; ka
fam, babamn, annemin lmiyle, kaba Bulgar askerinin
kstahliyle kamma saplad baiyle, hizmetiliimle,
alk sanatmla, Bulgar yzbamla, irkin D o n Issacarimla, iren Inquisiteurmle, D oktor

Panglossun asl-

masiyle, siz dvlrken birka sesle sylenen lm ezgi

siyle ve hele sizi son grdm gn paravanann arka
snda verdiim pckle dolu idi. B u kadar felketten
sonra sizi bana iade eden T a n n ya krediyordum. h ti
yar kadna, sizi tedavi etmesini ve elinden geldii zaman
buraya getirmesini syledim. Verdiim devi yetine getir
di; sizi grmek, dinlemek ve sizinle konumak gibi anla
tlmaz bir zevki yeniden tattm . Kam nz ok ackm ol
mal; benim de ok

itiham var; ilk i olarak sofraya

oturalm.
lldsi

beraber sofraya oturdular,

yemekten sonra,

sz geen o gzel kanapeye kuruldular; evin efendile

rinden biri d a n D o n Issacar geldii zaman, bl orada
idiler.

Gnlerden

cumartesi idi. H akk olan bir eyin

tadn karmaya ve o derin akm anlatmaya gelmiti.

DOKUZUNCU

B L M

Cunegonde*un, Ctm didein , Byk lnquisteurfn ye

m Yahudinin bana gelenler.
u
arasnda

Issacar,

Babil esaretinden beri

grlmemi

Israiloullan

derecede hiddetli bir Yahudiydi.

CANDIDB

25

N asl! dedi; Galileli kpek kan, Inquisiteur yetmiyor

mu gibi bir de bu apknn seni benimle paylamas m
lzm?* Bunu sylerken de her zaman yannda bulun
durduu uzun bir haneri ekti; rakibinin de silhl ola
cam dnmeden Candidein stne atld; ama bizim
iyi Vestefalyah, ihtiyar kadndan elbise ile beraber gzel
bir de kl almt;

yumuak huylu olmasna ramen

klcn ekti ve Yahudiyi l olarak yere, gzel Cunegondeun ayaklannn dibine serdi.
Cunegonde: M eryem ana! diye bard; halimiz ne
olacak? Evimde bir l var! Hermandade 14 gelirse mah
volduk. Candide:

Pangloss aslmam olsayd, bu a

resiz durumda bize bir t verirdi; nk o, byk bir

filozoftu.

O nun

yokluunda

dedi.

kadn

ok

Bu

tedbirli

ihtiyar kadna

danalm,

idi; dncesini sylemek

zere iken bir baka kk kap daha ald. G ece yan

sndan sonra saat birdi. Pazar gnnn

balangcyd.

Bugn de Inquisiteure aitti. eri girdi ve dayak ceza

sna arplan Candidei, elinde bir klla, yerdeki ly,
akn Cunegondeu, t veren ihtiyar kadn grd.
Bakn

bu anda Candide'in

iinden

neler geti ve

nasl bir hal aresi buldu: Bu kutsal kii imdat dive

barrsa, mutlaka beni yaktrr; Cunegoidea da ayn eyi
yapabilir; hi acmadan beni dvdrd; rakibimdir; nasl
olsa

ldrmeye baladm,

dnmeye gelmez.

Bu

nce kesin ve sratli oldu; Inquisiteurn kendine gel

mesine vakit brakmadan klc bir yanndan sokup br
yanndan kard ve Yahudinin yanma frlatt. Cunegonde:
te bir tane daha, dedi; artk affedilecek yerimiz kal
mad; afaroz edildik, son saatimiz ald. S iz ki o kadar
yumuak huylu yaratlmtnz, nasl oldu da iki dakika

CANDIDE

26

iinde hem bir Yahudiyi hem de br keii byle ldrp

devirdiniz?

Candide:

Benim

gzel bayanm, cye ce

vap verdi; insan hem k hem kskan olur, stelik bir

de Inquisiteurn dayan- tadarsa ne yaptn bilemez
O zaman ihtiyar kadn sz ald ve dedi ki: Ahrda
tam takmyla endls at var: cesur Candide onlar
hazrlasn; bayann da mayadorlar, elmaslar var; her ne
kadar yalnz bir kaba etimin stne oturabiliyorsam da
hi bakmadan atalara binelim; Kadikse gidelim; diyarda
ok gzel bir hava var; gece serinliinde yolculuk etmek
byk bir zevktir.
Candide,

derhal

at

eerledi.

Cuncgonde,

ihti

yar kadn ve Candide bir hamlede otuz fersah yol ald

lar.

O nlar

uzaklarken kutsal

Hermandade

eve geldi;

Inquisiteur gzel bir kiliseye gmdler, Issacar da ge

nel mezarla attlar.
Candide, Cuncgonde ve ihtiyar kadn Siera-M orena
dalarnn ortasnda Avacea adnda kk bir ehre var
mlard; bir meyhanede oturmu yle konuuyorlard:
ONUNCU

B L M

C an d id e, C u n eg on d e ve ih tiy ar kad n , K a d ik fe n asl

b ir m itsizlik iin d e g eld iler v e gem rye n asl bin d iler.
Cunegonde

alyarak:

Paralarm

elmaslarm

kim

alm olabilir? N e ile yayacaz? N e yapacaz? Bana

baka para ve elmas verecek Inquisiteurlerle

Yahudilen

ben nerede bulabilirim? diyordu. htiyar kadn: N e ya

zk! dedi; dn Badajosta bizimle ayn misafirhanede ka
lan bir Cordelier papazndan pheleniyorum; T anr g

CANDDE

27

nah yazmasn ama, iki kere odamza girdi ve bizden ok

nce gitti. Candide: iy i yrekli Pangloss bana, dnya
nimetlerinin

btn

insanlann

mal

olduunu,

herkesin

bu dnyada eit haklara sahip olduunu sylerdi, dedi.

B u ilkelere gre Cordelier papaz bari bize, seyahatimizi
bitirecek kadar bir eyler braksayd. Demek hibir eyi
miz kalmad yle mi gzel Cuncgondeum? Cnegonde:

B ir

Maravedis 18

bile

yok!

dedi.

Candide:

N e

yapmal? dedi. htiyar kadn: Atlardan birini atalm,

her ne kadar yalnz bir kaba etimin stnde oturabiliyorsam da ben Mademoisellein

terkisine binerim; bylece

Kadikse varrz, dedi.

A yn misafirhanede bir Bencdictin bapapaz vard;
at ucuza satn ald. Candide, Cuncgonde ve ihtiyar ka
dn, Lucena, Chillas, Lebriadan getiler ve sonunda Ka
dikse vardlar. Burada bir donanma hazrlanyor ve SainrSacrement

ehrindeki

kabilelerden

birini

ve Portekiz krallanna kar ayaklandrmakla

Ispanya
sulandr*

lan Paraguayl sayn cizvit papazlarn yola getirmek iin

asker toplanyordu16. Candide Bulgar'larda askerlik etmi
olduundan kk ordunun generalinin karsnda, yle
bir abukluk, yle bir meharet, yle bir azamet, yle bir
eviklikle Bulgar usul talim yapt ki kendisine bir pi
yade bl komutanl verdiler. Bylece Candide, bit
komutan

olup kverdi;

Gnegonde,

ihtiyar kadn,

ik?

uak ve Portekiz byk Inquisiteurne ait iki enduls

atiyle birlikte gemiye bindi.
Y old a
muhakeme

hep,

zavall

yrttler.

Pangloss'un
Candide:

felsefesi
Baka

yaya gidiyoruz; orada phesiz her ey iyidir.

hakknda
bir dn
nk,

CANDIDE

28
-dorusunu isterseniz

bizim

dnyada

olup biten

manev eylerden biraz ikyet edilebilir,

madd

diyordu. Cu

negonde: Sizi btn kalbimle seviyorum ama, grdk

lerimden ve ektiklerimden

ruhum hl korku iinde!

diyordu. Candide: H e r ey iyi gidecek, diye cevap ve

riyordu; bu yeni dnyann denizi bile Avrupamzn d e
nizlerinden daha iyi, daha skin; rzgrlar daha istik
rarl;- hi phesiz mmkn
dnya olacak!

Cunegonde:

dnyalarn en iyisi, yem

nallah!

diyordu; ama

ben, bizim dnyada o kadar ktlk grdm ki kalbm,

hemen hemen her mide kapal! htiyar kadn onlara:
Halinizden ikyet ediyorsunuz, dedi. A m a ya benim
ektiklerimi ekseydiniz ne yapardnz?
lecek

gibi

oldu

ve kendinden

daha

Cunegonde g

mutsuz olduunu

iddia eden bu iyi yrekli kadn ok akac buldu O n a;

H eyhat! zavall kadnm, dedi; iki Bulgar'n tecavzne
uramadan,

kamnza

iki bak yemeden,

atolarnzdan

ikisi yaklmadan, gznzn nnde iki ana ile :ld baba

boazlanmadan, bir aute-da-fe de iki sevgilinizin birden
diildn grmeden, nasl olur da benden daha mut
suz olduunuzu syliyebilirsiniz? Buna, yetmi iki gbei
belli bir Baranne olarak doduumu ve alk yaptm
da ilve ediniz... htiyar cadn: Mademoisele,
cevap verdi;

kimin n en

olduumu

diye

bilmiyorsunuz; size

kaba etlerimi gstersem byle sylemez, hkmnz de

geciktirirdiniz. B u szler Gunegondela Candidein kafa
larnda derin br merak uyandrd. htiyar kadn szlerine
.yle balad:

CANDIDE
o n

b ir in c i

htiyar

kadnn

29

b l m

hikyesi

Benim de gzlerim her zaman byle kzarm ve m o

rarm deildi; benim de bir zamanlar burnum eneme
sarkm
X.

deildi;

byle

hizmeti

deildim.

Ben

U rbain17 le Palestrina prensesinin kzym. O n

Papa
drr

yama kadar sarayda bydm; szn Alm an baronlar

nzn btn atolar bir araya gelse bu sarayn ahin ola
mazd; fistanlanmdan biri Vestfalyanm btn ihtiamn
dan stnd.

Gzelliim, zarafetim, elence, sayg v e

mit iinde geliiyordu. D aha o zamandan sevdallarm

vard. Gsm meydana kmaya balamt; hem de n e
gs! Vens ve M edicisinki gibi bembeyaz, sert! O n e
gzlerdi! O ne gz kapaklan! Y a simsiyah kirpikler! Gzbebeklerim yle bir alevle
oturan airlerin

ldyordu ki mahallemizde

dedii gibi yldzlann

parlakln bile

glgede brakyordu. Beni giydiren ve soyan kadnlar bana>

nden, arkadan baktka hayran oluyorlard; btn erkek
ler onlarn yerinde olmak isterlerdi.
M assa - Carara
landm. H em

hkmdar

olan

bir

prensle

nian

ne prens! Benim kadar gzel; nazla ni

yazla, nee iinde bym; zeks parlak, sevgisi atei

bir prens. O nu, insan ilk sevdii zaman nasl severse y
le seviyordum; taparcasna, lgncasna... Dn hazrlk
tan

yapld.

Bu,

iitilmemi bir debdebe ve ihtiamd;

ard aras gelmiyen bayramlar, elenceler, opera komikler

verildi; btn talya benim iin, bir tanesi bile anma
lyk grlmiyen so n n eflet yazd. M utlulua

ereceim

srada, prensimin eskiden metresi olan ihtiyar bir M ar-

CANDIDE

30

quise, ont, evine ikolata imeye davet etti. Prens k

saatten az bir zamanda korkun ihtillar ierisinde kv
ranarak ld. A m a bu, bir ey deil: mitsizlie den,
benden daha az mteessir olmtyan annem bir zaman iin
byle

uursuz bir yerden kendini

kurtarmak istedi.

G aete 18 yaknlarnda ok gzel bir maliknesi vard. Roonadald Saint-Pierre kilisesinin mihrab gibi
taly an

kadrgasna bindik.

Birden

yaldzl bir

Sale 19 li bir korsan

gemisi zerimize yrd ve gemimize yanat. Askerleri

m iz kendilerini Papann askerleri gibi savundular; hepsi
atarak n articulo m ortij20 a f diliyerek diz

-silhlarn
ktler.
Derhal

onlar,

annemi,

-de maymunlar gibi ini plak

yanmzdaki kzlan, beni

soydular. B u adamlarn

.herkesi soymak hususunda gsterdikleri abukluk takdir

-edilir bir ey. A m a beni daha ok hayrette brakan ey,
.biz, kadnlarn yalnz rngann ucunu koyduumuz bir
'yere bunlarn parmaklarm sokmas oldu. B u tren bana
ok tuhaf geliyordu; ite insan, memleketinden dan k
mazsa her ey hakknda byle hkm verir. ok geme
den bunu, oralarmza elmas saklayp

saklamadmz

anlamak iin yaptklarm rendim. B u , denizlerde dolaan

uygar milletler arasnda, bilinmiyen zamanlardan beri ku
rulu bir detmi. M altal sofu ChevalerIerin T rk erkek
lerini, kadnlarn yakaladklar zaman da hep byle yap
tklarn

rendim;

bu,

insanlarn

deimez

haklarndan

biri imi.
Annesiyle

beraber

Fasa

tutsak

olarak

gtrlme

n in bir prenses iin ne kadar ar olduunu size anlatma

ya lzum grmyorum. Korsan gemisinde neler ektii
m izi kolayca tahmin edersiniz. Annem hl gzeldi; ya

CANDIDE

nmzdaki kzlar, alelade oda hizmetilerimiz bdin Af*

rikada

elerine

raslanmyacak kadar gzel kadnlard.

Bana gelince, ok gzeldim; zarafetin, gzelliin ta kendisiydim; stelik kzolan kzdm. A m a bu, uzun srmedir
M assa - Cararam n gzel hkmdar iin saklanm olan
bu iek, korsanlarn bakamna nasip oldu. B u adam i*
ren bir zenciydi; stelik bununla bana byk bir eref
verdiini

sanyordu.

Palestnna

prensesiyle

benim,

Fasa

gelinceye kadar ektiklerimize baklrsa dorusu ya ok

dayankl kiilermiiz. N e ise geelim; bunlar o kadar ola
an eyler ki szn etmeye bile demez.
Fasa geldiimiz zaman ortalkta kan gvdeyi gt
ryordu. imparator M olla smailin 21 elli olunun her bi
rinin taraftarlar vard: bu da siyahlarn siyahlara, siyahla
rn habelere, habelerin iabelere,
kar at elli i sava demekti.

melezlerin melezlere
Btn imparatorlukta

devaml bir boazlama vard.

Karaya ayak basar basmaz, benim korsann dman
olan bir partiye mensup zenciler, ganimetlerini elinden al
mak iin ka geldiler. Elmaslardan, altnlardan sonra en
deerli ey bizletdik. Sizin,

Avrupa topraklarnda hi

grmediiniz bir savaa ahit oldum. Kuzey milletlerinin

kam o kadar ateli deil. A frikada det olan lgnca
kadn dknl onlarda yok. Sizin Avrupallann da
marlarnda sanki st akyor; A tlas dalariyle, o civarda
oturanlarn damarlarnda ise za ya, ate var. Kime ka
lacamz anlalsn diye, oralarda yayan aslanlar, kap
lanlar ve ylanlar gibi kendilerinden geerek dtler.
Annem in sa kolunu bir maripli, sol kolunu da benim
korsann muavini kapt; bir baca maripli bir askerin,
teki de korsanlardan birinin elinde idi. B ir an iinde

CAND1DE

32

hemen hemen btn kzlar byle drt asker tarafndan

rekitirilmeye balandlar. Korsanm beni arkasna gizliyor
d u ; Klcm kavram, karsna kan ldryordu. S o
nunda btn bizim talyan kzlarnn, annemin de, kendi
lerini paylamyan canavarlarn elinde, para para edil
diklerini,

kesildiklerini,

boazlandklarn

grdm.

Arka

dam olan tutsaklar, onlar alm olanlar, askerler, denizciler,

siyahlar,

habeler,

beyazlar,

melezler ve

sonunda

korsanm, herkes ldrld ve ben yari l bir halde bir

-l ynnn stnde kaldm. Buna benzer olaylar, bilin
dii gibi, M uhammed'in

buyurduu be vakit namazda

kusur edilmiyen, yz fersahlk bir alanda olaan ey

erdi.
stste ylm kanl l srlerinden, ok glk
le syrldm ve yakndaki rman kenarna, byk

bir

portakal aacnn altna kadar srndm: korkudan, yor

gunluktan, dehetten, mitsizlikten ve alktan bitkin bir
halde oraya yldm. Brn duygularm o kadar yorgun
dmt ki ok gemeden uykudan ziyade baygnl an
dran bir uykuya daldm. Ben bu bitkinlik ve duygusuz
luk iinde, lmle hayat arasndayken, vcudumun s
tnde kmldyan bir eyin beni sktn farkettiim. Gz
lerimi atm, stmde nefes nefese dilerinin arasnda bir
eyler mrldanan,
A dam :

beyaz, iyi yzl bir adam

grdm.

ehe sciagura d essere senza c... diyordu22.

ON

K N C B L M

htiyar kadnn urad felketlerin sonu.

Ana dilimi duyunca hem hayret ettim hem de se
firindim; ama, bu herifin edepsizce szlerine de bsbtn

CANDIDE

hayret ettim ; ona, ikyet ettii felketten daha byk

felketler olduunu syledim. Birka kelime ile, bana ya
planlar anlattm; tekrar kendimden getim. Beni yakn
da bulunan bir eve gtrd, yataa yatrd, yiyecek verd
hizmetimi grd, beni teselli etti, okad; benim kada
gzel bir ey grmediini, hi kimsenin kendisine

ade

edemyecei bir eyi hibir zaman bu kadar aramadmsyledi N apolide dodum, dedi, orada her sene iki,
bin ocuu idi ederler; bazlar kundan lr; baz
larnn ise kadnlarn

sesinden daha gzel sesleri olur;,

bazlar da devletlerin bana geerler23. B u ameliyat ba

na byk bir baan ile yaptlar; Paestina prensesinin ki
lisesinde

lhiler

syledim.

Annem in

diye bardm. Adam alyarak:

kilisesinde!,

Annenizin kilisesinde

m i? diye bard; nasl! Y o ksa siz alt yana kadar ye

titirdiim, daha o zamandan byle, bu kadar gzel ola
cam vaat eden o gen prenses misiniz? T a kendi
si; annem buradan drt yz adm tede, para para,
bir l ynnn altnda duruyor.
Bama gelenlerin hepsini ona anlattm; o da bana
bandan geenleri anlam ; bir hmstiyan devleti tarafn
dan bir anlama yapmak zere Fas kiralna nasl gnde
rildiini anlatt.

Bu anlama gereince, teki hristiyan-

lann ticaretlerinin mahvna yardm etsin diye Fas kira

lna barut, top ve gemi
iim

bitti,

dedi;

verilecekti24. B u namuslu Idit

Ceutada

gemiye bineceim;

sizi d e

talyaya gtrrm! O che sciagura d essere senza c...! y

G z

yalarm

tutamyarak teekkr ettim ; halbuki

o beni, talyaya gtrecek yerde, Cezayire gtrd

ve:

bu eyaletin beyine satt. Satlr satlmaz, A frikay, A s

yay ve Avrupay dolaan v eba,' Cezayirde iddetle ba.
3

CANDIDE

34

gsterdi;

yersarsntlannt

grdnz

ama Mademoiselle,

h vebaya tutuldunuz mu? Baronne: H ayr diye cevap

verdi.
htiyar kadn devam etti ve: Tutulm u olsaydnz,
onun, bir yersarsutsmdan ok kt olduunu itira. eder
diniz, dedi. Bu hastalk A frikada salgn halindedir. Ben
d e yakalandm. Daha on be yanda iken ay iinde
fkaraha, esirlie den, hemen her gn tecavze un
yan, annesinin drt para edildiini gren, alk ve sava
la karlaan,

Cezayirde

vebadan

lmek zere olan bir

Papa kz iin bu vaziyetin ne demek olduunu anlyor

musunuz? Bununla beraber lmedim. Ama idi de, bey
de, Cezayir saraynda yatyanlarn hepsi de ld.
B u korkun vebann ilk etkisi geince beyin klele
rini sattlar. B ir tccar beni satn ald, Tunusa gtrd.
O

da beni,

Trabulusta

bit bakasna satan bir tacire

satt; Trabulustan

skenderiyeye gittim, Iskenderiyeaen

zm ire,

de

zm irden

Isanbula.

Sonunda bir

yenieri

aasnn mal oldum; ok gemeden aa, Ruslarn kuat

t Azak savunmak emrini ald2r*.
ok kibar bir adam olan aa btn saray halkn
da beraber gtrd, ve bizi, Palus - M eotide stnde, iki
harem aasiyle yirmi askerin koruduu kk bir kaleye
yerletirdi. B ir hayli Rus ldrld; ama, onlar da altn
da kalmadlar. Azak atele kana brnd, ne kadnlara
ne de ocuklarla ihtiyarlara acdlar; ayakta kala ala bir
bizim kk kalemiz kald: dman bizi a brakarak ele
geirmek istedi. Y irm i yenieri teslim olmamak iin and
imiti. Aln son kertesine dnce, andlann bozma
mak iin bizim iki harem aasn yemek zorunda kaldlar
Birka gn sonra da kadnlar yemee karar verdiler. ok

CANDIDB

35

sofu ve ok merhametli bir imammz vard; yapt g

zel bir vazla onlar bizi tamamyle ldrmemeleri im
ikna etti.

Bu

bayanlarn kaba etlerinin yalnz bir ta

rafn kesin, dedi; ok gzel bir yemek yaparsnz; ge

rekirse birka gn sonra bir o kadar et daha bulursunuz;
byle gzel bir hareketten tr T an r sizden honut olur,
size yardm eder.
m am iyi sz sylemesini biliyordu; onlar kandrd.
Bize o korkun

ameliyat yaptlar. m am bize, snnetli

ocuklara srlen merhemden srd; hepimiz l gibiy

dik. Yenieriler, hazrladklar o nefis yemei henz ye
milerdi ki, Rus'lar altlan dz kayklarla kageldiler; ye
nierilerin

biri

bile

kurtulmad.

Ruslar

bizim

halimize

aldr etmediler. H er yerde Fransz cerrahlar vardr; son

derece mrhametli olan bir tanesi bizi tedavi etti; iyi ol
duk; yaralarm iyice kapandktan sonra da bana baz tek
liflerde

bulunduunu btn mrmce

hatrlyacam.

Hepimize, teselli bulmamz syledi; birok kuatmalarda

buna benzer eylerin olageldiini, bunun bir sava kanunu
olduunu aklad.
Arkadalarm yryebildikleri zaman oldan, M osko
vaya gnderdiler. Taksim de, ben de bahesine bakaym diye
bir Boyara dtm; gnde yirmi krba yiyordum. k i yl
sonra baz saray entrikalarndan tr otuz Bovarla be
raber efendim

de, ikence

tekerleinde

can

verince bu

olaydan yararlanp ben de katm; btn Rusyay boy

dan boya atm; uzun zaman Riga, sonra Rostok, Vismar.
Leipzig, Cassel,

U trecht, Leyde, La Haye,

Rotterdam

meyhanelerinde hizmetilik ettim. Kaba etlerimden birim

kaybetmi bir halde, bir papa kz olduumu hi aklm
dan karmyarak, yokluk ve sefalet iinde ihtiyarladm;

CANDIDE

36

belki yz kere kendimi ldrmek istedim, ama henz h a

yat seviyordum. B u gln zaaf belki en kanlmaz d*
ktklerim izden biridir: nk her zaman yere almak
istediimiz bir yk mtemadiyen tamaya almaktan*
varlmzdan dehet

duyduumuz halde ona bal kal

maktan, hsl bizi kemiren ylan

kalbimizi yiyinceye

kadar okamaktan daha budalaca bir ey olur mu?

Kaderin beni srkledii

lkelerde olsun, altm

meyhanelerde olsun, varlklarndan nefret eder, bir sr

insan grdm; ama bunlardan yalnz on ikisinin isriyerek
sefaletlerine son verdiklerine ahit oldum: zenci, dr
d ngiliz, drd Cenevizli, biri de Robek adnda bir
Alm an Profesr. Sonunda yahudi D o n Issacarm yanma
hizmeti olarak girdim; beni sizin yannza verdi, gzel
bayanm; kendi aln yazm sizinkine baladm; sizin ba
nza gelenlere kendi bama gelenlerden daha ok ilgi
duydum. H att beni biraz inelememi olsaydnz ve bir
gemide can skntsn gidermek iin hikye anlatmak det
olmasayd, kendi felketlerimden hi sz etmezdim.

Ne

de olsa Mademoiselle, tecrbem var; dnyay az ok ta

nyorum; ho vakit geirmek isterseniz her yolcuyu ba
ndan geenleri anlatmaya arn; hayatna lanet okumyan, ou kere kendi kendine insanlarn en bahtsz oldu
unu sylemiyen bir tek kii bulursanz, beni, ba aa
denize atn.
O N N C B L M
N asl oldu da Candide, gzel Cunegondela kocakardan
ayrlmak zorunda

kald.

Gzel Cunegonde, kocakarnn hikyesini dinledikten

CANDIDE

37

sonra, ona, o kratta, o deerde bir kimseye gsterilmesi

gereken saygy gsterdi. T ek lifi kabul etti; btn yolcu
lar oirbiri arkas sra servenlerini anlatmaya davet e t t .
O ndidele beraber, kocakarnn

hakl olduunu kabul

ettiler. Candide: N e yazk ri bilge Pangloss alkya ay

k r olarak bir auto-da-fe de asld; bize karay ve denizi
kaplyan

fenalklar hakknda ok

gzel

eyler sylerdi;

ben de ona saygyla itiraz edecek kadar kendimde kuv

vet bulurdum, dedi.
H erkes bandan geenleri anlatrken gemi de iler
liyordu.

Buenos-Ayrese yanatlar. Cunegonde, komutan

Candide ve kocakar, vali D o n Fem ando dlbaraa, y Figueora, y Mascarenes, y Lampourdos, y Souzaya gittiler.
Bu kiizadenin, bu kadar ad olan insana yakacak bir
kurumu vard. nsanlara yukardan bakarak konuuyordu;
.sesini yle merhametsizce ykseltiyor, yle stn bir tavr
alyor, yle kurumlu bir hal taknyordu d kendisine se
lm

duranlarn

onu

decekleri

geliyordu.

Kadnlar

lgncasna seviyordu. Cunegonde ona imdiye kadar gr

dklerinin en gzeli gibi geldi.

lk

ii, Cunegonde'un,

komutann kars olup olmadn sormak oldu. B u suali

sorarken taknd tavr,
ekten
dei

kars

olmad

Candidei tela
iin

kanndr

drd; ger

diyemedi;

kzkar-

olmad iin, kzkardeimdir demee de dili varma

d ; bu yan resm yalann vaktiyle eskilerde ok moda**,

venilerde de ok faydal olmasna ramen ruhu, gere.
gizliyemyecek kadar temizdi.

Madamoiselle Cunegonde

benimle evlenmek ltfunda bulunacak; efendimizden, ni

khmz kymaya tenezzl etmesini rica ederiz, dedi.
D o n Fem ando dIbara, y Fgueora, y Mascarenes, y
Lampourdos, y Scuza byk bkerek a a ac gld, k o

CANDIDE

38

mutan Candidee gidip bln tefti etmesini emretti.

Candide bu buyruu yetine getirdi; vali ise Mademoiselle
Cunegondela ba baa kald. Kza ilm ak etti; ona er
tesi gn kilisede yahut houna gittii ekilde evlenecek
lerini syledi.

Cunegonde

ondan

dnmek,

kocakarya

danmak ve karar vermek iin on be dakika msaade

istedi.
Kocakar, Cunegonde'a: Y etm i iki gbeiniz belli
ama be paranz yok, dedi; cenup Amerikann en gzel
bykl, en byk senyornn kars olmak elinizde; ok
tehlikeli bir aka balanp kalmak size dmez. Bulgar
larn tecavzne uradnz: bir Yahudiyle bir Inquisiteure
metreslik ettiniz. Felketler insana baz haklar venr. i t i
raf ederim ki yerinizde olsaydm vali ile evlenip komutan
Candidein geleceini salamakta bir an olsun teredddetmezdim.

Kocakar yalln ve tecrbenin verdii ihti

yatla bunlar sylerken, limana kk bir geminin girdii

grnd;

gemide Ingizisyon

hkimiyle zaptiyeler

vard;

balon neler olmutu.

Kocakar,

Candidele

beraber

gondeun parasm ve elmaslarm,

sratle

kaan

Cune-

Badajos ehrinde zen

gin bir Cordelier papaznn aldm sylerken tahminin

de yanlmamt. Bu papaz kymetli talardan bir kam
bir kuyumcuya satmak istem iti T ccar bunlarn byk
Inquisiteura ait olduunu anlam. Cordelier papaz asl
madan nce bunlar aldm itiraf etmi, sahiplerinin kim
olduklarm ve hangi ynde yol aldklarn sylemi. Z a
ten

Cunegondela Candidein katklar biliniyordu.

kalarndan

Kadikse

A r

gelmiler; zaman kaybetmeden pe

lerinden ' bir gemi gndermiler. Gemi, Buenos-Ayres li

manna

gelmiti

bile.

B ir

Ingizisyon

hkimin:n

karaya

CANDIDE

39

kaca ve byk Inquisiteurn

katillerinin aranaca

haberi ortala yayld. Tedbirli kocakar ne yapmak l

zm geldiini derhal anlad. Cuncgondea: S iz kaamaz
sm z; korkacak bir eyiniz de yok: Inquisiteur siz l
drmediniz ya; zaten sizi seven valinin de size ktlk
etmelerine msaade etmesi

imknsz; kaln,

kasndan Candidein yanma

d i;

yoksa

bir

saat

sonra

dedi.

A r

kotu ona da: Kan, de

yaklacaksnz.

Kaybedilecek

b ir saniye bile yoktu; ama Cunegondedan nasl ayrlaca

m

nereye snacam bilmiyordu.

ON

DRDNC

B L M

Paraguayli cizvitler, Candide le Cacamboyu nastl

karftltyorlar.
Candide,

Kadksden

gelirken

yanma,

Ispanya

y la n ile smrgelerinde eine ok raslanan bir uak da

almt.

Bu

adam,

Tucum anda

bir melezden domu

drtte bir Ispanyoldu; kilisede ilh sylemi; zangoluk,

gemicilik, papazlk, posta mvezzilii,

askerlik, uaklk,

etmiti. A d Cacambo idi; efendisini de ok severdi; n

k o, ok iyi bir insand. Endls atlann abucak eer
ledi. H aydi efendim ; kocakannn szn dinliydim
d i;

gidelim ve arkamza, bakmadan koalm.

gz yalan dkerek: Sevgili

valinin nikhmz

de

Candide

Cunegondecuum

dedi;

kyaca bir srada byle ayrlacak

m ydk? Dnyann ta bir ucundan buralara

getirdiim

Cunegonde, halin ne olacak? Cacambo: N e olacaksa o

olacak, dedi; kadnlar hibir zaman kendileri iin skn
ty a dmezler; T a n r onlan kayrr; koalm. Candide*

CANDIDE

40
Beni

nereye

gtryorsun?

Nereye

gondesuz ne yapacaz? diyordu.

gidiyoruz?
Cacambo:

CtrneH aniya

S t . Jacques de Compostelle cizviderine kar savaacakt

nz; haydi gidelim onlarla birlik olalm: yollan az ok
bilirim, sizi onlann lkesine gtreyim. Bulgar usul ta
lim yapan bir komutanlan olunca pek sevinecekler; zen
gin

olacaksnz; insan bir dnyada eremedii

eylere,

brnde erer. Y e n i eyler grmek, yeni eyler yapmak

byk bir zevktir, dedi.
Candide:

Dem ek

sen daha nce de Paraguayda

bulundun? dedi. Cacambo:

Evet, dedi;

A ssom pticr.

kolejinde kalfalk yapmtm; Los Padres Devletim, Kadiksin sokaktan gibi bilirim. O ras ne gzel bir m em le
kettir!... D aha imdiden yz fersahtan ok genlivar; otuz eyalete aynlmtr. Orada her ey Los Padreslerindir; halkn ise hibir eyi yoktur; bu, akln, adaetin
bir aheseridir. Bana gelince, ben,

spanya ve Portekiz

krallarna kar burada savap Avrupada onlann gnah

larm kartan, Ispanyollan

burada ldrp M adrtte

cennete gnderen Los Padreslerden daha tanrsal oir ey

grmedim. Baylyorum ben buna; haydi yryelim; vnsanlann en bahtls siz olacaksnz. Memleketlerine Bul
gar usul tlim bilen bir komutann geldiini renince
Los Padresler ne kadar sevinecekler bilseniz. 27
Snra

gelince, Cacambo

ileri karakola, bir yzba

nn komutan hazretleriyle grmek

istediini syledi-

Byk karakola haber gnderdiler. Paraguayl bir subay,

haberi ulatrmak iin komutann

ayana kadar gitti-

n c e Candidele Cacambonun silhlarm aldlar; iki E n

dls atm da alkoydular. Yabanclar, iki sra asker ara
sndan ieri alndlar; banda keli apkas, cbbesin?

CANDIDE

yrm ,

belinde

41

klc, elinde sngsyle komutan ba

tarafta duruyordu. B ir iaret verir vermez yirmi drt as

ker yeni gelenlerin etrafm sard. B ir avu onlara bekle
m ek lzm geldiini, komutann kendileriyle konuamyacan, sayn ba papazn, bir Ispanyolun ancak

kendi

huzurunda az amasna msaade ettiini, memlekette de

saatten fazla kalmasna izin vermediini syledi. Cacambo: Sayn ba papaz nerede? dedi. avu: Kilise
d e dua ettikten sonra askerleri teftie gitti, dedi; mah
muzlarn ancak saat sonra pebilirsiniz! Peki ama
benim

gibi alktan

len komutan,

spanyol deil A l

nandr; ba papaz beklerken biraz bir eyler yiyemez

miyiz? dedi.
avu hemen bu szleri komutana anlatmaya gitti.
Kom utan:

H ay

Alm anm,

onunla

A llah

raz

olsun,

dedi; mademki

konuabilirim; ardama getirsinler.*

D erhal Candidei, yeilli sanl gzel stunlarla, ilerinde

papaan, sinek kuu, sinekil kuu, pen tavuu ve daha
b ir sr nadir kuun bulunduu kafeslerle ssl bir ar
daa

gtrdler.

A ltn

sahanlar

iinde

nefs

yemekler

hazrlanmt; Paraguay yerlileri gnein altnda tarlalard a tahta anaklar iinde yemde yerlerken, sayn komu
tan rahip ardaktan ieri girdi.
Bu, toparlak yzl, olduka beyaz, kanl canl, kala n

kalkk,

baklan

ateli,

kulaktan

pembe,

dudaklar

krmz, gururlu, ama ne bir spanyol, ne de bir cizvitin

gururuna benzeyen bir
delikanl

idi.

ekilde gururlu, ok gzel br

CandideIe Cacamboya,

alman silhlariyie

iki endls atn geri verdiler; Cacambo, ne olur ne ol

maz diye, gzlerini onlardan ayrmadan, ardan yann
d a atlara yulaf yedirdi.

CANDDE

42

Candide

nce

komutann

cbbesinin

sonra sofraya oturdular. Cizvit ona

eteini

pt*

Almanca: Demek

Alnansnz yle mi? dedi. Candide: Evet sayn efen

dimiz! dedi. B u szleri sylerken ellerinde olmyan bu
aknlk, bir heyecan iinde bakyorlard.

Cizvit: Al-

manyann neresindensiniz? dedi. Candide: O

uursuz

Vestefalya eyaletinden: dedi: Thundcr-ten-Tronckh ato

sunda dodum. Komutan: Ey ulu Tanrm ! imknsz
bit ey bu! diye bard. Candide: B u bir mucize!
diye bard.

Komutan:

Yoksa

siz...?

dedi. Candide:

Buna imkn yok! dedi. kisi birden srt st dtler,

kucaklap ptler; dereler gibi gz ya dktler. D e
mek sayn efendimiz, siz ha? S iz, gzel Cunegondeun
kardei ha! S iz ki Bulgarlar tarafndan ldrlmtnz*
S iz M onsieur le baronun olu? S iz Paraguayda Cizvit!
Gerekten bu dnya ok acayip bir eymi! A h Pangloss! Pangloss! aslm olmasaydnz, imdi ne kadar se>
vinirdinz!
Komutan,

kesme kristal bardaklar

ierisinde iki,

veren zenci esirlerle Paraguayllan savd; T a n n ya ve St.

Ignacea bin kere kretti; Candidei barna basta; yz
leri gz yalariyle srsklam olmutu. Candide: Size, kar
nn detiklerini

sandnz

kzkardemiz Cunegondeu r

sa ve shhatte olduunu sylersem daha ok sevinecek,

kendinizden

daha k geeceksiniz!

Yaknnzda,
savamaya

Buenos-Ayres

geliyordum.

Bu

dedi.

Nerede?"

valisinin yannda; ben d e

uzun

konumada

syledik

leri her sz hayret stne hayret uyandryordu. Ruhlar

dillerinin

stnde uuyor,

kulaklarnda dikkat kesiliyor,

gzlerinde kvlcm sayordu. Alman olduklar iin say

bapapaz beklerken uzun zaman sofradan kalkmak b il

CANDIDE

medler;

bu

arada

komutan

43

sevgili

Candideine

unlan

anlatt:
o n

Candide

b e in c i

b l m

sevgili Cunegtm de'unvn

kontesini

nasd ldrd?
Anam la babamn ldrld, kzkardeimin rzna
geildii o mthi gn, yaadka

hatrmdan

cak.

sevgili

Bulgarlar

ekildikten

sonra,

trl bulamadlar; anam, babam,

kmya-

kardeimi

bir

beni, boazlanan iki

hizmeti kzla kk ocuu, atalarmn

atosundan

iki fersah tedeki G z v it kilisesine gmmek iin bir ara

baya koydular. B ir Cizvit bize kutsal su serpti, ne de
tuzlu* eymi;
kapam

birka damlas gzme kat; papaz gz

krptrdm

arpntsn

duydu;

grd:

tedavi

elim

edildim,

kalbime

hafta

koydu,

sonra da

hibir eyim kalmad. Candideciim, o zamanlar ne ka

dar gzel olduumu bilirsiniz; daha da gzelletim; onun
iin kilisenin bapapaz olan Sayn Rahip Croust 8 8 b i
nimle sk fk dost oldu; bana mezlik elbisesini giydir
di; az sonra da Romaya gnderildim. Byk cizvit ba
papaznn, gen A lm an cizvitlerinden yeni bir papaz or
dusuna ihtiyac vard. Paraguay hkmdarlar ellerinden
geldii kadar az Ispanyol cizviti alrlar: daha ok hk
mettiklerini

sandklan

yabanclan

tercih

ederler.

Byk

bapapaz, beni, gidip bu ada alacak kabiliyette gr

d. B ir Tyroll, bir de ben yola ktk. Buraya gelir gel
mez de bir zango yamakl ile temenlie

atandm*,

bugn hem albaym, hem de rahip. spanya kralnn as-

CANDIDE

44

kederini iddetle karlarz; onlan afaroz edip yenecei

mizden emin olabilirsiniz. T a n n sizi buraya bize yardm
edesiniz diye gnderdi. A m a sahiden sevgili kzkardeim
Cunegonde bu kadar yaknlarda, Buenos-Ayres valisinin
yannda m ? Candide ant ierek, bundan daha doru bir
ey olamyacam syledi Yeniden

gz ya dkmeye

baladlar. Baron durup durup Candidei kucaklamaktan

kendini alamyordu; ona kardeim,

kurtarcm diyordu.

O n a: A h Candideciim, dedi; belki de muzaffer olarak

ehre girer, kardeim Cunegondeu

kurtarabiliriz.' Can-

dde: Benim de btn temennim bu; nk onunla ev

lenmek

istiyordum;

hl

da

istiyorum,

dedi.

B-ron:

S iz ha, kstah! diye cevap v erd i Yetm i iki gbei belli

kzkardeimle evlenmek sizin haddinize m i dm? By
le kstaha bir niyet besleyip bana da sylemenizi d o
rusu ya aklm almyor. B u szlerden dona kalan Can
dide ona yle cevap verdi: Sayn papaz, dnyann b
tn gbekleri bir araya gelse para etmez; kzkardemizi
bir Yahudi ile bir Inquisiteurn kollarnn arasndan al
dm; bana birok eyler borludur; benimle evlenmek is
tiyor; stat Pangloss bana her zaman insanlarn eit ol
duklarn sylerdi; onun iin ben de nasl olsa onunla
evleneceim. Cizvit Baron Thunder-ten-Tronckh:
rrz apkn! dedi; ve ayn zamanda

klcnn tersini

Candidein suratna indirdi. Candide hemen kendi kl

cm

ekip sapma kadar Baron Cizivitin vcuduna sap

lad; ama onu, duman tte tte ekerken alamaya ba

lad:

H eyhat!

Tanrm ,

dedi;

eski efendimi,

dostumu,

kaynm ldrdm; dnyann en iyi inam olduum hal

de ite bununla kii ldrm oluyorum; stelik ikisi
de papaz...

CANDIDE

45

ardan kapsnda nbet bekliyen Cacambo kotu.

Efendisi

ona:

A rtk

bize

bayatmz

pahalya

satmak

kald, dedi; nerede ise ardaa gelecekler; silh elde l

mek gerek. Byle eyleri ok grm olan Cacambo hi
armad; Baronun giydii czvk cbbesini ald, Canddein srtna geirdi; ona lnn drt ke apkasn ver
d i ; beraber ata bindiler

Btn bunlar kala gz arasnda

oldu. Drtnala gidelim,

efendim; herkes sizi emirler

vermeye kan bir cizvit

sanacak; onlar arkamzdan ko

madan da biz snrlan am oluruz. B u szleri syler

ken ve spanyolca: Y o l verin sayn A lbay papaza, yol
verin!

diye

banrken
ON

umaya

balamt

bile

A L T IN C I B L M

t k yolcu ile ik i h zm t ik i maymunun ve O reillon**

denen

A m erika

yerlilerinin

ba$lanna gelenler.

CandideIe ua snrlan atlar;

kimsenin A lm an cizvitinin

ordughta daha

ldnden

haberi

yoktu.

Akgz Cacambo antasn ekmek, ikolata, sucuk, ye

mi ve birka lek arapla doldurmutu. Endls id a
riyle, hibir yol, hibir iz bulamadklar, bilinmiyen bir l
keye daldlar. Sonunda nlerine yer yer rmaklarla kesilmi
gzel bir ayr kt. Bizim iki yolcu hayvanlarm otlatt
lar, Cacambo efendisini yemee ard; kendisi de ona
nclk

etti.

Candide:

M onsieur

le

baronun

olunu

ldrdkten, gzel Cunegondeu artk bir daha hi gr

memeye mahkm

olduktan sonra nasl olur da

sucuk

yerim? M adem ki ondan uzak, vicdan azab ve mitsizlik

iinde

lavtanacaun,

bu

mutsuz gnleri

uzatmak

neye

CANDIDE

46

yarar? T revoux30 gazetesi btn bunlara ne diyecek aca

ba! diyordu.
H em byle sylyor, Hem de suculdan attrmaktan
geri

kalmyordu.

Gne nerdeyse batacakt,

kadn sesine benziyen sesler duydular.

ik i

serseri,

B u seslerin acdan

m , yoksa sevinten mi ileri geldiim bilmiyorlard; ama,

bilinmiyen bir lkede her eyden duyulan ekingenlikle,
korku ile yerlerinden frladlar. B u sesler, aynn kenarn
da yava yava koan rlplak iki gen kzdan geliyor
du; iki maymun da kzlann kaba etlerini srarak arkala
rndan kouyordu. Candide zavalllarn haline ok acd:
Bulgarlarda

silh

kullanmasn

renmiti;

yapraklara

dokunmadan bir allktaki fnd drebilirdi. Ispanyol

iftesini ald, ate etti; ilri maymunu ldrd. Cacambocuum, ok kr u iki zavally byk bir tehlikeden
kurtardm;

eer

bir

Inquisiteucle

dzviti

ldrmekle

gnah iledimse, dd lazn hayatn kurtarmakla da bunun

kefaretini demi saylrm. Belki bunlar yksek ailelerin
kzlardr; bu servenin de bize bu lkede byk fayda
la n dokunabilir....
Devam edecekti ama, iki kzn iki maymunu se-.gi
ile kucakladklarn, cesetlerinin zerinde hkrarak ala
dklarn ve ac a a

bararak ortal nlattklann g

rnce dili tutuldu. Sonunda Camboya: Dorusu iyi y

rekliliin bu kadarm

beklemezdim, dedi. O

da ona

yle cevap verdi: Efendim, fevkalde bir i grdnz;

bu hanmlarn
dediniz!

im kn

sevgilisini ldrdnz.
yok!

Benimle

alay

Sevgilileri m:
ediyorsunuz,

Ca-

cambo; inanamam bu szlerinize. Cacambo: Benim sev

gili efendim, dedi; her zaman her eye ayorsunuz; niin
baz lkelerde hanmlardan iltifat gren maymunlarn bu

CANDDE

47

lunmas size tuhaf geliyor? Ben nasl drtte bir spanyol

isem onlar da yan buuk insan saylrlar. Candide: Evet,
evet, dedi; stat Panglossun vaktiyle bu gibi olaylarn
olduunu

ve birlemelerden

egyapanlarm,

faunehnn,.

satyre31 lerin meydana geldiini, ilk an birok byk

adamlarnn bunlar grdklerini sylediini hatrlyorum;
ama; ben bunlan masal diye dinlemitim .

Cacambo:

im di artk bunlann gerekliine inanmsmzdr, dedi;

doru drst eitilmemi insanlarn bu hayvanlan ne i
lerde kullandklann

grdnz; ben bu hanmlarn ba

mza bir bel karmalarndan korkuyorum.

B u doru dnceler Candidei ayn, brakp

bir

ormana dalmaya zorlad. Burada Cacambo ile akam ye

meini

yedi, ve ikisi birden Portekizli

Inquisteurle

Buenos-Ayres valisine lanet okuduktan sonra, imenlerin

stnde
lann

uyudular.

U yandklan

zaman

kmldyamadk-

hissettiler; sebebi de geceleyin, o

lkede yayan

Oreillonlarn aa kabuundan yaplm iplerle kendileri

ni balam olmalaryd; onlan o iki kz ele vermiti. O k
larla,

topuzlarla,

akldan

baltalarla

silhl,

rlplak

elli kadar Oreillon evrelerini almt; birka byk bir

kazanda su kaynatyor, brleri de ileri hazrlyorlard;
ve hep birden: B u bir cizvittir, bu bir cizvittir. in ti
kam alacaz

ve gzel bir yemek yiyeceiz; cizvt yiye

lim! diye baryorlard.

Cacambo

boynunu

bkerek:

Benim

sevgili

efen

dim, ben size bu kzlar bize kt bir oyun oynyacaklar

dememi

miydim?

dedi.

Candide,

kazanla

ilen

grnce: M uhakkak bizi ya kzartacaklar, ya da kay

natacaklar! diye bard. A h babo doann nasl bir ev
olduunu grseydi acaba stat Pangloss ne derdi? H e r

CANDIDE

48

ey iyi, iyi ama, dorusu Mademoiselle Cunegonde'u kay*

bedip O reillonlann elinde ie geirilmek ok ac! Cacambo hibir zaman soukkanllm kaybetmezdi. m it
sizlie den Candidee: H i mitsizlie dmeyin; ben
bu adamlarn dilinden biraz anlarm; onlarla konuaca
m , dedi. Candide: zellikle, insanlar piirmenin ne
irkin bir ey olduunu, bunun Hristiyanla aylan d
tn kafalarna sokmaktan geri kalmayn! dedi.
Cacambo:
cizvitin

erini

Efendiler,
yemek

dedi,

demde

niyetindesiniz;

ki

l!

bugn

Elbette

bir

insan

dmanlarna daha baka trl muamele edemez; gerek

ten doa kanunu bize kendi cinsinizden olanlar ld
rn

der;

kendi

yeryznde

cinsimizdan

herkesin
olanlar

yapt

yemeye

da

lzum

budur.

B iz

grmyor

sak bu, zaten yiyecek birok baka gzel eylerimiz ol

duu iindir; ama bizde olan eylerin hepsi sizde yok;
phesiz insan, zaferinin meyvasu kargalarla kuzgunlara
terk edeceine kendisi

yemek ister. y i ama efendiler,

her halde siz de dostlarnzn erini yemde istemezsiniz;

bir cizviti
masn

ileyeceimizi sanyorsunuz,

halbuki kzart

yapmak istediiniz kimse sizin

dmanlarnzn

dmandr.

Bana gelince, ben sizin lkenizde dodum;

u grdnz zat benim efendimdir; Cizvidikle de hi

alkas yok; az nce bir cizviti ldrd. Srtndaki onun
elbiseleridir; ite sizi yanltan da bu; szlerimin doru
olup -olmadm

anlamak isterseniz, aln elbisesini, Los

Padros krallmn ilk

str kapsna gtrn; efendimin

b ir cizvit subaym ldrp

ldrmediini

renirsiniz.

Bunun iin yle uzun bir zaman da lzm deil; eer

dediklerim yalan karsa bizi her zaman yemek yine eli

CANDIDE

4$

nizde; ama, doru ise, bize canmz balyacak kadar

mme

hukuku

ilkelerini, gelnekleri, yasalar bilrsiniz-

O reillonlar bu szleri ok doru buldular; gerei

abucak renmek iin ilerinden ileri gelen

iki

kiiyi

setiler; iki eli zeki insanlara yakacak ekilde devleri'

i: yerine geirdiler; ok gemeden iyi

haberlerle

ger

dndler. O reillonlar iki esiri zdler, onlara her tir

l

nezaketi

gsterdiler;

kendilerine

kzlar,

serinlik

ve

recek ikiler sundular; otlan nee ile: Cizvit deilmi!

Cizvit deilmi!

diye bararak

lkelerinin snrlarna

kadar uurladlar. Candide bu iten nasl olup da ya

kay

syrdklarna

amaktan

bir

trl

kendini

alam

yordu: N e m illet diyordu; ne insanlar! N e biim det

ler!

Eer klcm

M ademoiselle Cunegondeun

kardei

ne saplamam olsaydm herifler beni bal gibi yiyecek

lerdi. H er ne ise, saf doa yi imi;

nk bu insanlar

cizvit olmadm renir renmez beni yiyecekleri yer

de bin bir iltifatta bulundular.
ON

Y E D N C B L M

Candid^le ufa, Eldorado** lkesine nasl vardtlar, ve

orada neler grdler?
Oreillonlartn

snrlarna

gelince,

Cacambo,

C an

didee: Bu yan krenin tekinden daha iyi olmadn

gryorsunuz,
Avrupaya
gitmeli,
orada

dedi; inann

dnelim,

dedi;

bana, en kestirme

Candide:

memleketim

herkesi boazlyorlar;

N asl

gitsem

dnmeli,

Bulgarlarla

Portefcze dnsem

yoldan
nereye
A batlar
/aklaca

m; bu memlekette kalrsak her an ie geirilmek teh

4

CANDIDE

50

likesi var. Ama, dnyann bu yan kresini, Mademoiselle

Cunegondeun oturduu bu yan kreyi nasl terk etmeli?'
Cacambo:
da

dnyann

Gayenne33*e doru
drt bucana

giden

dnelim,

dedi:

Franszlara

o>-

raslarz:

bize yardm edebilirlet. Elbette T a n n d i bize acr.

Cayennee gitmek kolay

deildi: ne taraftan git

m ek lzm geldiini aa yukan biliyorlard; fakat da

lar, rmaklar, uurumlar, haydutlar, vahiler, her yandan
kan korkun engellerdi. A tlan yorgunluktan ld; y yecekleri bitti; tam bir ay yaban yemiler yediler; so
nunda ktndilerini, hayat ve mit veren, hindistancevzleriyle evrili kk bir rman kenarnda buldular.
H e r zaman kocakan kadar iyi tler veren Cacambo.
Candidee dedi ki: A rlk takatimiz kalmad; bir hayli yr
dk: kyda bo bir kayk gryorum, onu hindistan~eviziyle
dolduralm, iine atlyaltm, kendimizi akntya brakalm*
bir rmak insan her zaman bir bannaa gtrr. H oa gi
decek eyler bulmasak bile yeni eyler buluruz. O n d id e :

H aydi, dedi; kendimizi T an rya emanet edelim

Bazan iekli, bazan plak, bazan sarp kylar arasn
d a birka fersah yol aldlar. Irm ak mtemadiyen genili
yordu sonunda gkyzne kadar ykselen korkun kaya
lardan bir kemerin altnda kayboldu, ik i yolcu kendilerini
bu kemerin altnda da sulara brakmak cesaretini gsterdi
ler. Burada darlaan rmak onlart korkun bir hzla, grlt
ile srkledi.Yirmi drt saat sonra tekrar gkyzn gr
dler; fakat kayklar kayalara arparak paraland

T am

bir fersah kayadan kayaya srklenmek gerekti; sonunda

almaz dalarn ereveledii geni bir ufuk grdler. Bu
yerler ihtiya iin olduu kadar da keyif iin ekilmi biil
m i yerlerdi; her yanda faydal

olan ey ayn zamanda

CANDIDE

51

gzeldi de; yollar parlak bir maddeden, parlak bir ekilde

yaplm arabalarla dolu, daha dorusu sslyd; ok g
zel erkeklerle kadnlan tayan bu arabalar, Endlsn,
T etuanm ve Mequinez*in en gzel atlarm geride brakan
iri krmz koyunlar hzla ekiyorlard.
Candde; te Ve^tefalyadan daha gzel bir lke,
dedi. Raslad ilk kyn yannda Cacambo ile beraber ka
raya ayak bast. A ltn ilemeli yrtk elbiseler giymi bir
ka kyl ocuu, kyn nnde kaydrak oynuyorlard:
bizim iki eski dnyal onlara bakarak elendiler; kaydrak
talan acayip br panlt kartan, olduka geni, yuvarlak,
san, krmz, yeil talard. Y olcular bunlardan birka tane
sini almak hevesine kapldlar; bunlar, en k M ool
istan tahtnn en byk ss olabilecek altn, zmrt ya
ku t paralaryd. Cacambo: M uhakkak bunlar, lke kra
lnn kaydrak oynayan ocuklan olacak,*' dedi. Bu srada
ocuklan okula sokmak iin ky retmeni grnd. Candide: ite kral ailesinin eitimcisi ,** dedi.
Kk serseriler, talarm ve oyuncaklann yerde b
rakarak oyunu kestiler. Candide bunlan toplad, eitimciye
doru kotu; kk prenslerin altnlanm ve desenli ta
larn unuttuklarn iaretle anlatmaya alarak onlar ne
zaketle kendisine vermek istedi. Ky retmeni gld ve
talan yere att. B ir an hayran hayran Candidein yz
n e bakt, sonra yoluna devam etti.
Yolcular altnlan, yakutlar, zmrtleri toplamaktan
geri kalmadlar. Candide: Neredeyiz? diye bard; ken
dilerine altn ve deerli talan kmsemeyi rettiklerine
baklrsa bu kral ocuklarnn ok iyi yetimi olmalan l
zm.**

Cacambo

da

Candide

kadar

arma.

Kapnn

nnde byk bir kalabalk, ierde ise daha byk bir Ica-

CANDIDE

52

Iabalk

vard.

Gzel

bir

musiki

duyuluyordu;

ieride!

nefis bir yemek kokusu geliyordu. Cacambo kapya yakla$t ve

Peru diliyle

ana diliydi.

konuulduunu duydu; bu

nk

herkes bilir d Cacambo,

onun
Tucu-

manda, yalnz bu dilin konuulduu bir kyde domu

tur. Candidee: Size tercmandk edeceim; girelim; bu
ras lokantadr, dedi.
Misafirhanenin,
kudellarla

altn

kumalara

bal iki erkek,

brnm,

iki de kz

salar

hizmetisi

onlar sofraya oturmaya davet etti. H e r birinde iki pa

paan

iki

yz

libre

arlnda

halanm bir

akbaba.,

son derece lezzetli ild maymun bulunan drt eit orba,,

bir tabakta yz sinekril kuu, bir baka tabakta d a
alt yz sinek kuu, ok lezzetli yahniler, nefis pastalar
getirdiler; btn bunlar bir nevi kesme kristal tabaklar
dayd. Misafirhanenin kz ve erkek hizmetileri bardakla
ra eker kamndan yaplm eitli ikiler boaltyorlard.
ou tccar ve arabac ve hepsi de son derece ter
biyeli olan misafirler, Cacamboya pek yle ile r

gitme

den, sayg ile baz sualler sordular; onunkilere de kendi

sini tatmin edecek cevaplar verdiler.
Y em ek

bitince

Candide

toplad byk alan

gibi

Cacambo

paralarndan ikisini

da

yerden

masann s

tne frlatarak yemek parasn diyeceini sand; lokar

tann sahibiyle kans glmekten
brlerini tuttular.

kanlarak uzun zaman

Sonunda da kendilerine

geldiler..

M isafirhane sahibi: Efendiler, dedi, yabana olduunu?

anlalyor;

bizler yabana

grmeye

alk deiliz.

Bize,,

ana yollarmzn akl taalanm para diye verdiinizi g

rnce gldmz irin zr dileriz. Belki sizde bizim
memleketin paras yok; ama burada, yemek yemde iil

CANDDE

53

d e paraya lzum yok. Ticarette kolaylk olsun diye, ku

TUan btn misafirhanelerin

masrafn

hkmet der.

Burada kt bir yemek yediniz, nk buras fakir bir

kydr;

ama baka her yerde lyk olduunuz

karlanrsnz.

ekilde

Cacambo lokanta sahibinin btn szle

rini Candidee anlatyor,

Candide de, dostu Cacam bo-

tun bu szleri anlatrken duyduu hayret ve aknln

aynn duyarak

dinliyordu.

kisi de:

Dnyann hibir

yerinde bilinmiyen, doas tm bizimkinden baka olan

bu lke acaba neresidir? diyorlard. Buras her halde, her
eyin en iyi olduu lke olacak; nk elbette

byle

bir lke de vardr. H em stat Pangloss ne derse desin,

ben ou zaman Vestefalyada her eyin bir hayli kt
olduunun farkna varmtm.

O N S E K Z N C B L M
Eldorado lkesinde neler grdler
Cacambo, misafirhane sahibine,

kendisini hayrete,

meraka dren eylerin hepsini bir br syledi; o da ona

dedi ki: Ben ok bilgisizim ama bundan da hi ikyeti
deilim; burada saraydan ayrlm bir ihtiyar var; lke
mizin en bilgin, en cana yakn adamdr o . D erhal Ca
camboyu ihtiyarn yanma gtrd. Candide artk ikinci
derecede bir rol oyunuyor, uann arkasndan gidiyordu.
o k basit bir eve girdiler; nk kaps gmten, odala
rn tavanlar da altndand; ama o kadar zevkle ilenmi
lerdi ki bunlar, en zengin tavanlarn bile yanlarnda sz
olamazd. Bekleme odas, kakma gerek zmrt ya da

CANDIDE

54

yakutlarla ilenmiti; ama her eyde grlen dzen bu

an yalnl gideriyordu.
htiyar, iki yabancy, sinek kuu tylerinden yastk
larla kapl bir sedirde kabul etti; onlara elmas kadehler
iinde ikiler ikram etti; ondan sonra da u szlerle tne
raklarn giderdi:
Yetm i iki yamdaym; kiraln seyisi olan babam
bana salnda, Peruda ahit olduu hayret venci ihti
llleri anlatmt.

Bulunduumuz lke, gidip dnyann

bir blmn istil etmek istiyen, sonunda da Ispanyol lar tarafndan yokedilen Incalann eski vatandr.
Bu ailenin ana vatanda kalan hkmdarlar daha
akll ktlar; milletin de rzasn aldktan sonra, kk
lkemizden hi kimsenin dar kmamas iin emir ver
diler;

ite

temizliimizi,

zenginliimizi

yitirmemize

se

bep olan bu oldu. spanyollarn bu lke hakknda kesin

bit bilgileri yoktur; buraya Eldorado adn verdiler; hatt
Chevalier Ralegh 34 adnda bir ngiliz, aa yukan yz
yl nce buralara kadar gelebilmiti; ama yanalmaz ka
yalar ve uurumlarla evrilmi olduumuz iin, topca
mzn akllariyle amurunu anlalmaz bir hrsla anyan
ve bunlan elde etmek iin en son ferdimize kadar bizi
ldrmeyi gze alan

Avrupa milletlerinin yrtclndan

imdiye dek kurtulduk.

Konuma uzun srd;

hkmet ekli, gelmekler,

kadnlar, genel elenceler ve sanatlar zerine grld.

M etafizikle her zaman ilgilenen Candide, Cacambo va
stasiyle bu lkenin bir dini olup olmadn sordu.
htiyar biraz kzard. Bundan nasl phe edebilir
siniz? dedi. Bizi nankr m sanyorsunuz? Cacamoo uta
narak, Eldorado dininin ne olduunu sordu. htiyar yine

CANDDE

55

kzard. Baka baka dinler olabilir m i? dedi; santran

bizim de, herkesin dini gibi bir dinimiz var; akamdan
sabaha kadar T a n n ya tapanz.

Candidein

phelerinin

tercmanlm yapmakta devam eden Cacambo: Siz yal

nz bir T a n n ya

m taparsnz?

dedi,

ihtiyar:

T abi

deil mi ya, dedi; T a n n ne iki, ne de , ne de drt ta

nedir. Dorusu sk in dnyanzn damlan ok acayip su
aller soruyorlar.

Candide, bu iyi ihtiyara sual sordur

m aktan bkmyordu; Eldoradoda T a n n ya nasl dua edil

diim renmek isted i y i ve sayn bilgin: B iz T a n n ya
hi dua etmeyiz ki, dedi; ondan istiyecek hibir evimiz
yok; bize lzm olan her eyi vermi; biz kendisine dur
madan krederiz. Candide papazlan

grmek hevesine

kapld; nerede olduklarm sordurdu. Iy : ihtiyar glm

sedi: D ostlanm , dedi; biz hepimiz papazz; kral ve b
tn

aile

bakanlan

her sabah trenle ezgiler sylerler;

be alt bin musikic de onlara refakat eder. N asl!

Sizin ders veren, atan, yneten, kavga eden ve kendi
dncelerinde olmyan
yok mu?

ihtiyar:

kimseleri

yaktran papazlarnz

Btn bunlar yapmamz iin deli

olmamz lzm, dedi. Burada hepimiz ayn fikirdeyiz; si

zin, papazlardan ne kastettiinizi anlamyoruz. Candide
btn bu szlerin karsnda kendinden geiyor, iinden:
Buras Vestefyaladan ve M onsieur le Baronun atosun
dan ne kadar farkl bir yer, diyordu; dostumuz Pangloss,
Eldoradoyu grm

olsayd artk Thunder-ten-Tronckh

atosunun dnyann en iyi yeri olduunu sylemezdi; u

muhakkak ki insan durmadan gezmeli!
B u uzun konumadan sonra iyi ihtiyar, alt koyunlu
bir araba hazrlatt ve uaklarndan on ikisini, yabanclar
saraya gtrmek zere grevlendirdi, ihtiyarlm sizinle

CANDIDE

56

beraber gelmeme msaade etmedii iin zr dilerim, de

d i:

kral sizi memnun kalacanz ekilde, kabul eder^

lkemizin gelenekleri arasnda

beenmedikleriniz olursa

elbette bunu da ho grrsnz.

CandideIe

Cacambo

arabaya

deta uuyordu; drt saatten

bindiler;

alt

koyur

daha ksa bir zamanda,

hkmet merkezinin br ucunda bulunan kral sarayna

vardlar. Kap iki yz yirmi ayak yksekliinde ve yz
ayak geniliindeydi; hangi maddeden yaplm olduunu
tyin etmek imknszd.

Yalnz bu maddenin, altn ve

deerli ta dediimiz akl talarna ve kumlara ne ka

dar

stn

olduu aka

Arabadan

inerken

grlyordu.

Candidele

Cacamboyu

muhafz

alayndan yirmi gzel kz karlad; misafirleri hamama

gtrdler; sinde kuu tynden yaplm elbiseler giy
dirdiler; ondan sonra da sarayn yksek rtbeli kadn ve
erkek subaylar onlar, her zamanki tren gereince h er
biri bin sayda iki sra musikicinin

arasndan geirerek

hkmdarn dairesine gtrdler. T ah tn

bulunduu sa

lona yaklanca Cacambo, yksek rtbeli bir subaya, hkmdan nasl selmlamak gerektiini, nnde diz ne
kmek, yoksa yzkoyun yere mi kapanmak; elleri ba.
stne mi, yoksa arkaya m koymak;
mu

salonun tozunu

yalamak lzm geldiim, bir kelime ile syliyelim,

trenin nasl yerine getirileceini

subay:

sordu. Yksek rtbeli

T ren gereince, kral kucaklamak ve her ild

yanandan

pmek

lzm,

dedi.

Candidele

Cacambo,

kendilerini, akla gelebilecek btn iltifatlarla karlayan ve

nezaketle yemee dvet eden kraln boynuna sarldlar.
Y em ek zamanna kadar onlara ehri, gklere kadar
ykselen

devlet binalarn, binlerce stunla ssl pazar

CANDIDB

57

la n , temiz su emelerini, karanfil ve tarn kokusuna ben*

zer bir koku karan br eit tala deli byk meydan
larda, eker kamndan yaplm ikilerin hi durmadan
akt emeleri gsterdiler. Candide, adliye saray ile par
lamentoyu grmek istedi; kendisine byle eyler olmad
m , kimsenin kimseyi dva etmediini sylediler. Ceza
evi olup olmadm sordu; hayr dediler. O nu

en ok

hayrette brakan ve en ok sevindiren ey, iinde, batan

aa matematik ve fizik aletleriyle dolu iki bin ayaklk bir
galeri bulunan bilimler saray oldu.
led en sonra ise ehrin ancak binde birini geze
bildiler; tekrar kraln yanna dndler. Candide, hkm
darla ua Cacambonun ve birok bayann arasnda sof
raya oturdu. H ibir zaman bu kadar gzel yemde yen
memi,

hibir zaman hkmdarn

yemekte savurduu

nktelere benzer nkteler duyulmamt. Cacambo kraln

nktelerini Candidee aktaryordu;

bunlar tercme edil

dikleri halde bile yine gzelliklerini yitirmiyorlard. Candidei hayrete dren eyler zellikle bu nktelerdi
B ir ay burada kaldlar. Candide^

Cacamboya bi

durmadan: Dostum , diyordu; br kere daha syhyeyim,

doduum

atonun Em lke deerinde olmad doru;

ama ne de olsa burada

M ademoiselle Cunegonde yok;

phesiz sizin de Avrupada bir sevgiliniz vardr. Burada

kalrsak herkesten bir farkmz olmyacak; halbuki, Eldorado akllariyle ykl yalnz on iki koyunla bizim dn
yaya dnersek, krallarn hepsinden daha zengin oluruz;
artk Inquisiteurden de korkumuz kalmaz; Mademoiselle
Cunegondeu kolaylkla alabiliriz.
Bu

szler,

Cacambonun

mesini, tandklarnn yannda

houna gitti:

nsan,

gez

vnmesini, seyahatlerin

CANDIDE

58

de grdklerini anlatmasn o kadar sever ki bizim ik*

mutlu dostumuz artk mutlu olmamaya, gitmek iin H
kmdardan izin istemeye karar verdiler.
Kral onlara: Budalalk

ediyorsunuz, dedi; lke

min ok kk olduunu biliyorum; ama insan bir yerde

;oyle byle rahat etti mi, orada kalmal. Yabanclar bu
rada alkoymaya

phesiz

hakkm

yok; bu, gelenekler

inizde, yasalarmzda yeri olmyan bir zalimlik olur; b

tn insanlar zgrdr; cannz ne zaman isterse o zaman
gidin; ama k ok gtr. Kayalardan kemerler altn
dan geen, sizin de mucize kabilinden atnz, o hzla
akan dereden yukar kmak imknszdr. O lkem evreIiyen dalarn on bin ayak ykseklii var; stelik duvar
gibi de diktirler: her birinin genilii de on fersahtan faz
ladr; buralardan aa ancak uurumlardan inilir. Ama.
mademki mutlaka gitmek istiyorsunuz, sizi rahat gtr
sn diye mhendislerime bir makine yapmalarn emre
deceim. Sizi dalarn arkasna braktktan sonra hi kim
se arkanzdan gelmez; nk bura halk dalarn evre
sinden kmamaya ant imilerdir;

antlarn bozmyacak

kadar da bilgedirler. Hounuza giden ne varsa bender

isteyin.*1 Cacambo: Efendimizden, lkenizin taiyie top
rayla biraz da yiyecekle ykl birka koyun istiyoruz,
dedi. Kral gld: Topramza, bu san amura kar siz
Avrupallann nasl bir zevk duyduunuzu anlyamyorum:
bununla beraber, istediiniz kadar

gtrebilirsiniz; hak

knzda hayrl olsun!* dedi.

Kral derhal mhendislerine, bu iki garip insan, l
keden dan karmak iin bir makine yapmalanm emreti. bin mkemmel fiziki bu i iin alt; makine
on be gn iinde bitti ve memleketin paras olan yirmi

CANDIDB

59

milyon sterlin ge mal oldu. Candidele Cacamboyu m aki*

nenin

zerine oturttular; makine dalan atktan sonra

binsinler diye, eerlenmi iki krmz byk koyun, erzak

ykl yirmi koyun,

memleketin en nadide eylerinden

verilen hediyelerle ykl otuz koyun ve nihayet altn ,

kymetli ta ve elmasla ykl elli koyun vard. K ral, iki
sersenyi muhabbetle kucaklad.
Yolcularn hareketleri ve koyunlarla beraber dalann

tepelerine doru ustalkla ykselmeleri ok elenceh

oldu. Mhendisler onlan selmete kardktan sonra m

saade istedile, bundan sonra da Candidein, koyunlanmgtrp M ademoiselle

Cunegondea

hediye etm ekte

baka bir istei, amac kalmad. Cacatnbeya: Mademoselle Cunegondeu elde etmek iin

Buenos-Aytes valisi

ne verecek kadar paramz var. Cayennee doru yola ko

yulalm; vapura binelim; hangi

lkeyi satn alabilecei

mizi sonra dnrz/' dedi.

ON
Surinam da

DOKUZUNCU

B L M

balarna neler geldi? Candide, M artinle

nasl tarut?

Bizim yolcularn ilk gn olduka gzel geti

A s

ya, Avrupa ve A frikann bir araya getiremiyecei ka

dar byk bir servet sahibi

olduklar

cesaretlendiriyordu.

kaplan

Heyecana

dncesi onlar
Candide

aalan

stne Cunegondeun adm yazd. kinci gn koyunlardan

ikisi

bataklklara

sapland

orada kald; birka gn

ve

srtlanndaki

yklerle

sonra ild koyun daha yorgun

luktan ld; daha sonra bir lde yedi sekiz koyun ld;

CANDDE

<0

birka gn sonra koyunlardan birou uuruma yuvarland. N ihayet yz gnlk bir yryte.
yalnz iki koyun kald.

sonra ellerinde

Candide, Cacamboya D o su ip

dedi; u dnya nimetleri

bakn ne kadar geici eyler;

M adem oiselle Cunegondea

kavumak

mutluluu,

nimeti

Icadar dayankl hibir ey yok! Cacambo: Dorusu yle,

dedi; bununla beraber elimizde,
zam an

sahip

olamyaca

Ispanya

kadar byk

kralnn
bir

hibir

servetle

iki

koyun daha var; uzaklarda da Hollandallara ait olduu

n u sandm bir ehir gryorum; Surinam olacak buras.
A nlarm z

sona eriyor, mutluluumuz yeniden balyor.

ehre

yaklarken,

srtnda

elbisesinin,

yani

mavi

bezden bir donun, ancak yans kalm yere uzanm bir

zenci grdler;

zavallnn sol baca ile sa eli voktu.

'Candide ona Hollanda diliyle:

Bu

korkun

Efendim

H ey ulu T an n m ! dedi.

durumda burada ne yapyorsun?

olan nl

tccar Vanderduriu

Zenci:

bekliyorum.

diye cevap verdi. Candide: Seni bu duruma sokan efendin Vanderdendur mu? diye sordu. Z enci: Evet efendim, dedi; burada gelenek byle; elbise olarak bize vlda
ik i kere bezden bir don verirler; eker fabrikasnda al
rken

parmamz

deirmen

tana

kaptrrsak

elimiz*

keserler; kamak istersek bacamz bierler: ben bu iki

felkete de uradm, ite siz Avrupada bu sayede seker
-yiyorsunuz. Bununla beraber anam beni Gyana kvlann>da on patogon akesine

satarken bana: Sevgili olum,

demiti tanrlarmz takdis et, onlara her zamar. tap; on

la r da sent mutlu klarlar: beyaz efendilerimizin klesi ol
m ak erefini
babann

kazanyorsun; bunu vapmakla da anann

onurluum

salyorsun.

O nlarn

mutluluunu

salayp salamadm bilmem ama onlar benim mutlu

CANDIDE

luumu

salamadlar.

Kpekler,

61
maymunlar,

papaanlar

bile bizden bin kat iyidirler; beni Hristiyan yapan Hol*

landal din adamlar her pazar gn, beyaz siyah, hepimi
zin dem

babamzn ocuklar olduumuzu sylyorlar.

Ben ecere bilgini deilim ama, eer bu vaazclar d ora

sylyorlarsa hepimiz amca ocuklaryz. im di sz sy
leyin, insan akrabasna bundan daha kt bir muamele
de bulunabilir m i?
Candide: E y Pangloss! diye bard; sen ktln*
bu derecesini tahmin etmemitin; artk olan oldu; sonunda
senin

iyimserliinden

vazgemem

gerekecek!

iyimserlik de ne imi? diyordu.

Cacambo:

Candide: H eyhat?

dedi; bu, insann kt bir durumda iken her eyin iyi ol

duunu

iddia

etmek

lgnlna

tutulmasdr.

Zenciye

bakp gz yalan dkt; alyarak Surinama girdi.

ilk

rendikleri

ey limanda,

Buenos-Ayrese gide

cek bir geminin bulunup bulunmad oldu. Bavurduk

lar adam Ispanyal bir kaptand.

H erif onlara, doru,

drst pazarlk etmeyi teklif etti. Bir meyhanede bulu

mak zere ayrldlar. Candidcle sadk Cacambo iki ko
yunla birlikte
iini

kaptan orada beklemeye gittiler.

dkmekten

zevk

alan

Candide

balarndan

geen eyleri Ispanyola anlatt; ona, Mademoiselle Cunegondeu

karmak

istediini

Buenos-Ayrese

gtrmekten

asarlar, sizi

Gzel

de.

de

syledi.

ekinirim,

Cuncgonde,

Kaptan:
dedi;

valinin

Sizi

beni de

gzdesidir.

Candide yldrmla vurulmua dnd; 112un uzun alad;

sonunda

Cacamboyu bir kenara ekti:

Bana bak azi

zim, dedi; imdi ne yapacaksn, biliyor musun? tkim izin

de cebinde be alt milvonluk elmas var, sen benden da
ha beceriklisin; Buenos-Ayrese git, Mademoiselle Cune-

CANDDE

gndeu al. getir; vali glk karrsa kendisine bir mil

yon ver; raz olmazsa iki milyon ver; Inquisiteur ldr
mediin iin senden ekinmezler. Ben de bir baka gemi
'hazrlatrm;
gar'lardan,

gider seni Venedikte

A barlardan,

beklerim; oras Bul

Yahudilerden ve Inquisiteurler-

den korkulmayan zgr bir lkedir. Cacambo bu akllca

karan alkllad. Gerek bir dost haline gelen iyi bir -fendiden ayrlmak gcne gidiyordu; ama, ona yararl olmak
zevki, ondan aynlmak acsna stn geldi. G z ya d4 cerek

kuraklatlar. Candide ona, kocakary unutmama

sini syyledi. A yn gn Cacambo yola kt. u Cacambo

*ne iyi adamd!...
Candide bir sre daha Surinam'da kald; baka- bir
kaptann

kendisiyle birlikte

iki

koyununu talya'ya

trmesini bekledi. U aklar tunu, uzun bir yolculuk cm

lzm olan eyleri satn ald; sonunda, byiik bir geminin
-sahibi olan Bay Vanderdendur gelip onu buldu. Candide:
Ben, adamlarm, eyam ve u iki koyunumu dorudan
-doruya Venedie gtrmek iin ne istiyorsunuz? diye
sordu. Kaptan on bin kurua raz oldu. Candide hemen
'kabul etti.
htiyatl Vanderdendur kendi kendine; O , o! dedi,
u yabana bir rpda on bin kuru veriyor... ok zen
gin olmal. Biraz sonra geri dnerek yirmi bin kurutan
aa yola kamyacan syledi. Candide: Peki yirmi
?bin olsun, dedi; veriyorum.
T ccar alak sesle: V ay canna* Bu adam on bini
nasl veriyorsa yirmi bini de yle rahat rahat veriyor.
dedi. Y in e geldi ve Venedik'e otuz bin kurutan aa
gtrmiyeceini syledi. Candide: Peki otuz bin olsun.
<ledi. H ollandal tccar kendi kendine: O , o! dedi; o tu r

CANDIDE

67

bin kun bu adama vz geliyor; muhakkak bu iki koyun

byk bir servet ykl; fazla srar etmiyelim; nce otuz
bin kuruu alalm, sonra icaona bakarz. Candide, etv
k kaptann istedii paradan daha deerli olan ilet*
kk elmas satt; kaptann parasn pein verdi, tk i ko
yunu gemiye bindirildi. Candide, limanda bulunan gem iye
gitmek iin bir kaya bindi; kaptan da frsattan istifade
etti, yelkenleri iirdi ve demir ald; rzgr da ileri ko
laylatrd. ileden kan ve akna dnen Candide ok
gemeden gemiyi gzden kaybetti. H eyhat! diye bar
d. ite eski dnyaya lyk bir dolap! A c iinde kvra
narak kyya dnd; ne de olsa, yirmi hkmdar zengirv
edebilecek bir servet yitirmiti.
H ollandalI hkimin evine gitti; biraz heyecanlanmolduu iin kapy hzl ald; ieri girdi, bana gelenleri
anlam ve biraz lzumundan fazla bard. H kim , ettii
grltden tr Candidee on bin kuru detmekle ie
balad.

Sonra

onu

sabrla dinledi;

tccar dner dn

mez ii tetkik edeceine sz verdi; danma creti olarak

on bin kuru daha ald.
Bu

hareket

tarz

Candidei bsbtn

umutsuzlua

drd; gerekte ise bundan bin kere daha ac felket

lerle karlamt; ama hkimin ve parasm alan kap
tann soukkanllktan

onu zvanadan kard, derin b ir

zntye drd. Insanlann ktl

btn irkinlii

ile kafasnda canlanyor, akima yalnz kot kt dnce

ler geliyordu.

Sonunda, bir Fransz gemisi Bordeaux*ya

hareket etmek zere olduundan, Candidein de gemivt

bindirecek elmas

ykl koyunlan olmadndan, gemide

tam fiyatla bir kamara kiralad ve eyaletin en bedbaht ve

halinden en ok nefret eden adam olmas artiyle ken-

CANDIDE

diiyle birlikte yolculuk etmek istiyen ram uslu bir insana

y o l ve yiyecek masrafndan baka iki bin kuru da vere
ceini ehirde iln etti.
B ir donanmann alamyaca kadar talip kt. Candide, en gsterililer arasnda birini semek istediinden,
hepsi tercihe lyk olduklarm ileri sren ve sz sohbeti
yerinde olan yirmi kii ayrd. O n lan bulunduu misafir
haneye ard; kendisine en ok acnacak halde grneni
v e hakl olarak halinden en ok ikyet edeni seeceini,
tekilerine de bir miktar para vereceini syliyerek her
kesin bandan geenleri olduu gibi anlatmasn art ko
up hepsine yemek yedirdi.
T oplant sabahn drdne kadar devam etti. Candide bu olaylar dinlerken Buenos-Ayres yolunda kocaka
rnn

sylediklerini

ve gemide, bana byk

felketler

gelmiyen kimsenin bulunmadna dair girdii bahsi ha

trlyordu. Kendisine anlatlan her servende Panglossu
dnyordu. u Pangloss, diyordu, sistemini ispat et
mekte

hayli

glk

ekerdi.

Burada

olmasn

isterdim.

H e r ey iyi ise muhakkak d bu Eldoradoda bvledir;

dnyann geri kalan

blmlerinde

d eil..."

N ihayet.

Amsterdam kitaplar iin on yl alm olan zavall

bir bilgin zerinde karar kld35. Dnyada bunun kadar
iren bir meslek bulunmadna hkmetti.
Z aten

iyi bir adam olan bu bilgini, kars soyup

soana evirmi, olu

(az

da

dvm, bir Portekizliye kaan

oncaz yzst brakmt.

im di

ise .ekmek

parasn karabildii kk bir ii de plinden almlard.

Surinam daki papazlar da, Socinien36 diye kendismi hi
rahat brakmyorlard.
en

az

Dorusunu isterseniz tekiler de

onun kadar bahtszdlar; ama

Candide,

bilginin

CANDIDfi

kendisini yolda avutacam

65

umuyordu, t e k i

rakipler

Candidein kendilerine byk bir hakszlk ettiini syle

diler; ama Candide, her birine yz kuru vermek suretiyle
hepsinin gnln ho etti.
y ir m in c i

Candide'le M artinin
Bylece M artin

b l m

denizde balarna gelenler,

adndaki ihtiyar bilgin, Candidele

beraber Bordeauxya gitmek zere gemiye bindi, ikisi de

ok grm, ok geirmiti: gemi, m it Burnundan ge
erek Surinamdan

Japonyaya gitse, btn yol boyunca

her ikisinin madd ve manev aclar zerinde sylyecek

szleri vard.
Bununla beraber Candidein M artine byk bir s
tnl vard d o da, Mademoiselle Cunegondeu gr
mekten umudunu hibir zaman kesmemi olmasyd; M ar
tinin ise hibir umudu yoktu; bundan baka Candidein
altnlar, elmaslar vard; dnyann en byk servetleriyle
ykl

yz

krmz

byk

kovun

kaybetmi

olmasna,

H ollandal kaptann dzenbazl iine hl dert olma

sna ramen, cebindfe kalanlar dndke, hele yemek
ten sonra Cunegondedan sz atka Panglossun dedikle
rine akl yatar gibi oluyordu.
Bilgine: Y a

siz Bay

M artin, dedi; btn bunlar

hakknda ne dnyorsunuz? M add, mnevi ktlk ze

rindeki dnceniz nedir?

M artin:

Efendim, diye ce

vap verdi; papazlarm beni Socinien olmakla itham etti

ler; ama gerekte ben bir

Manicheenirn37.

Benim le alay ediyorsunuz

dedi; dnyada

Candidcr

artk M an i-

deen kalmad. M artin: Ben varm, dedi; ne yapaca:-

CANDIDE

m bilmiyorum

ama, baka trl de dnemiyorum.

Candde: yle ise sizin iinizde eytan var, dedi. M ar

tin : eytan, bu dnyann ilerine o kadar ok karyor
k i, dedi; het

yerde bulunduu gibi benim vcudumda

d a bulunabilir; ama itiraf ederim ri u kre, daha do

rusu u krerie gz attm zaman A llah'n onu, kt
lk eden bir varln eline braktm

sanyorum; tabi

Eldorado her zaman iin bundan mstesna. Yanbandalri ehrin mahvolmasn istemiyen bir ehir, baka bir
aileyi yok etmek
grmedim.

H er

istemiyen bir aile hemen hemen hi

yerde zayflar nlerinde

srndkleri

kuvvetlilerden nefret ederler, kuvvetliler de onlara, yn

ve eti satlk srler gibi muamele ederler. D ah a namus
lu bir ileri olmad iin, talim grm bir milyon katil,
ekm ek paras kazanmak amacyla Avrupann bir ucun
d an br ucuna giderek, dzenli bir ekilde insan ldrr,
-haydutluk eder; ban iinde yaar git grnen sanatlarn
gelitii

ehirlerde insanlar,

kuatlm

bir

ehrin ura

d felketten daha ok haset, gaile, endie iinde kvra

nrlar. G izli aclar genel felketlerden daha acdr. Szn
ksas o kadar grdm ve o kadar ektim ki, M anicheen
oldum.
Candde: Bununla beraber u dnyann iyi taraf
lar da var, dedi. M artin: Olabilir, diyordu; ama ben
grmedim.
Bu tartmann yan yerinde bir top sesi duyuldu.
G r lt giitike artt. H erkes drbnn ald. Aa yukar m il uzakta iki geminin savaa tututuu grld;
azgr bu gemilerin ikisini de Fransz gemisine o kadar
yaklatrd ki gemidekiler sava gzelce seyretmek revlan e vardlar. Sonunda gemilerden bir tanesi tekine o ka

CANDDE

67

d a r aadan ve isabetli bir ekilde

yklendi ki, o n a

denizin dibine yollad. Candidele M artin, batan geminin

gvertesinde yz kadar insan grdler; hepsi ellerini gk
yzne doru kaldryor, korkun sesler karyorlard; bir
nda her ey denize gmld.
M artin; ite, dedi; grdnz ya, insanlar birbirle
rine nasl muamele ediyorlar!** Candide: B u ite eytann
parma olduu muhakkak...**

dedi. Bunlar sylerken,

geminin yannda, ne olduu belli olmyan ak krmz

b ir eyin yzdn grd. Bunun ne olduunu anlamak
iin denize bir filika indirdiler: bu, Candide*n koyunla
tnd an biri kfi. Candide*in bu koyunu bulmaktan duy
duu zevk, hepsi EIdorado*nun byk elmasi ariyle ykl
yz koyununu k a y b e tti zaman duyduu zntden daha
oktu.
Fransz kaptan ok gemeden, su yznde kalan ge
m inin hr Ispanyola,

batan geminin ise H ollandal bir

korsana ait olduunu anlad; Candidei soyup soana e

viren ite bu korsand. A lak herifin alm olduu byk
servet kendisiyle beraber batt, yalnz bir koyun kurtuldu.
Candide, M arnee; Gryorsunuz ya, dedi; su bazan
cezasz kalmyor; u alak H ollandal gemici, lyk olduu
cezay buldu.** M artin: Evet ama, dedi; gemisine ald
yolcularn lmesi m i lzmd? T an r o dolandrcy ce
zalandrd; tekilerini de eytan bodu.**
Bununla beraber Fransz gemisiyle Ispanyol gemisi
yollarna devam ettiler; Candde*le M artin de konumaya
koyuldu. O n be gn, boyuna mnakaa etiler; on bein
ci gnn sonunda ise dk gnknden daha ok anlam
deillerdi. A m a ne de olsa konuuyorlar, dncelerim
birbirlerine sylyorlar, teselli buluyorlard. Candide, ko-

CANDIDE

68

yunum okuyor: M adem ki

seni buldum, diyordu; e l

bette Cunegondeu da bulurum.

y ir m i

Candidelc

M artin

b ir in c i

Fransa

b l m

kylarna

yaklayorlar;

birtakm yarglarda bulunuyorlar.

Nihayet, Fransa kylar grnd.
M artin, hi Fransa'da

Candide: Bav

bulundunuz m u ?" dedi.

M artin:

Evet, dedi; birok eyaletlerini dolatm. Nfusunun ya

rs deli olan eyaletler var; bazlarnda halk ok kurnaz,
bazlarnda olduka saf, olduka aptal; bazlarnda zarif
lik taslyorlar; ama hepsinin

birinci ii ak, kincisi de

dikodu, ncs de gevezelik. iy i ama B ay M ar

tin, Parisi grdnz m? Evet, Parisi de grdm;
orada

btn bunlarn

hepsi birden

var; oras herkesin

zevk arad, sanrsam da bulamad karmakark bir yer.

Pariste ok az kaldm; daha ayak basar basmaz S t. Germain panayrnda yankesiciler nem var nem yok, hepsini
aldlar. Beni hrsz sandlar, sekiz gn cezaevinde vat
tm ; ondan sonra d a yaya olarak H ollandaya dnebilecek
kadar para kazanmak iin bir matbaada musahhihlik et
tim. Y azarlar gruhunu, dedikoducu bilgiler gruhunu,
meczuplar gruhunu, hepsini tandm. B u ehirde ok ter
biyeli insanlarn bulunduunu sylyorlar; buna inanmak
isterdim.
Candide: Bana gelince Fransay grmeyi hi de me
rak ettiim yok, dedi; bir ay Eldoradoda kaldktan sonra
insann dnyada M ademoiselle

Cunegondeu

grmekten

baka bir merak olamayacan tahmin edersiniz; onu V e -

CANDDE

cedikte

bekliyeceim;

69

Fransadan,

talyaya gitmek

geeceiz; benimle gelmiyecek misiniz? M artin:

iin

M em

nuniyetle, diye cevap verdi; Venedik yalnz Venedikli

sLodeler iin gzel olduunu, bununla beraber zengin
olurlarsa yabanclarn da iyi kabul edildiklerini sylerler;
benim param yok, sizin var; nereye gitseniz arkanzdan
geleceim. Candide: H atrm da iken unu da soraym,
dedi; kaptann o koca kitabnda yazld gibi btn dn
yann balangta bir deniz

olduuna

inanyor musu

nuz?38 M artin: H ibir eye inandm yok, dedi; son

zamanlarda

anlatlan

masallara

dide: Peld, bu dnya neden

da

inanmyorum.

Can

kurulmu? diye sordu.

M artin: Bizi kudurtmak iin, diye cevap verdi. Candide

devam

etti:

O reillonlar

lkesinde karlatmz,

size

de hiklerini anlattm iki kzn, ild maymunla sevimesi

tuhafnza gitmedi mi? M artin: H i de gitmedi, dedi;
bu tutkunluun tuhaflk neresinde? Ben yle olaanst
eyler grdm ki, artk olaanst diye bir ey kalmad
benim iin.

Candide: nsanlarn

her zaman biribirlerini ldrm

bugn olduu gibi

olduklarn, her zaman

onlann byle yalanc, hilekr, hain, nankr, haydut; za

yf, vefasz, alak, kskan, obur, sarho, hasis, hrsl, ka
til, dedikoducu, serseri, yobaz, iki yzl ve budala ol
duklarn m sanyorsunuz? dedi. M artin: Atmacalarn
her zaman, gvercin bulsalar yiyeceklerine inanr msnz?
dedi. Candide: 'Elbette! dedi. M artin: O , halde, ma
demki atmacalar hi huylanm deitirmemiler, niin in
sanlarn huy deitirmesini istiyorsunuz? dedi. Candide:

Y o ..... dedi; arada ok fark var, nk e l i n d e l i k . B y lece, onlar ata dursun gemi de Bordeauc'ya vard.

CANDIDE

70
y ir m i

ik in c i

B L M

Candide^le Martiriin Franstfda baflarma gelenler.

Candide,

Bordeauzda ancak,

Eldoradonun tala

rndan birkam satacak ve iki kiilik rahat bir araba bulacak kadar kald; iink artk, filozof M artinsiz edemi
yordu; yalmz Bordeauxda fen akademisine brakt koyummdan ayrlrken ok znt duydu; akademi de, o
sene alan yarmann konusu olarak bu koyunun postu
nun niin kmza olduu sualini ortaya att; dl, A art*
B eksi C denklemiyle koyunun krmz olmas lzm gel
diini ve saka hastalndan leceini ispat eden kuzeyli
bir bilgine verildi89.
Yoldaki

meyhanelerde

grd

Candidee: Parise gidiyoruz, diyorlard.

btn

yolcular

Herkesin ora

ya gitmeye byle can atmas, sonunda ona da, bu hk

m et merkezini grmek arzusunu verdi; zaten bunun iin
de

Venedik

yolundan

pek

yle uzak

dm olmya-

cakn.
ehre,

S t.

M arceau d mahallesinden girdi;

ken

dini Vestefalyann en kuytu kylerinden birinde sand.

Candide otele varr varmaz yorgunluktan hafif bir
hastala yakaland. Parmanda iri bir elmas ve araba
snda ok ar bir ekmece grdklerinden hi istemeden
yannda hemen iki doktor, peini brakmyan birka ya
kn dost ve orbasn stan iki efkatli, dini btn kadm
beliriverdi. M artini Ben de ilk geliimde Pariste hasta
lanmtm, dedi; ok fakirdim; bunun iin de ne dostum^
ne bana efkatle bakacak kimsem, ne de doktorum var
d ; ama sonunda iyi oldum.

CANDIDE

71

Sonunda o kadar ok il verdiler ve kan aldla

f c Candidein hastal ciddileti. M ahallenin eskilerinden
b iri gelip tatllkla ondan teki dnyada hmiline den
m ek

zere bir senet

istedi40.

Candide

anlamazlktan

geldi; sofu kadnlar bunun yeni bir moda olduunu sy

lediler. Candide modaya tbi bir adam olmadn sy
ledi. M artin, herifi pencereden aa atmak istedi. Softa.
Candidein

gmlmiyeceine

ant

iti.

M artin

de

ken

dilerini rahatsz etmeye devam ederse softay gmdre

ceine ant iti. Kavga kzt; M artin herifi omuzlarndan
yakalad, kap dar etti; bu da, zapta geen byk bir
rezaletin kmasna sebep oldu.
Candide iyi oldu; nekahet devresinde de sofras hi
nisafirsiz

kalmad.

Candide, birlilerin

Byk lde
niin

kendisine

kumar

oynanyordu.

gelmediine ayor.

M a rtin ise bunu gayet tabi buluyordu.

Candidee ehri gezdirenler arasnda Perigordlu k
k bir abbe41 vard; bu, daima emre amade, daima ak
gz, daima ie yarar, kstah, dalkavuk, ara bulan, yabanc
larn yolunu kollyan, onlara ehirin dedikodularm an
latan ve her keseye uygun elenceler teklif eden adam
lardan biriydi. H e rif, CandideIe M artini nce tiyatro
ya gtrd. Burada yeni bir tragediya42 oynanyordu. Can
dide, birka tane zppenin yanna dt. B u onun, m
kemmel

oynanan

sahnelerde

alamasna

Y anndaki ukallardan bir tanesi

perde

engel

olmad.

arasnda

ona:

Alamakla ok hata ediyorsunuz, dedi. B u aktris kt

nn

ktsdr, onunla oynyan aktr de ondan kt;

piyes ise aktrlerden beter; yazar Arapa bir tek kelime

bilm ez; halbuki olay Arabistanda geer; stelik doutan
dncelere inanmyan bir adamdr: yarn size, ona sal-

CAND1DE

72

dtran yirmi d it kitap getiririm. Candide, abbeye: B a

ym, dedi, Fransada ka piyes var? Abbe yle cevap
verdi: Be alt bin. Candide N e de ok, dedi; peki,
ya bunun ka iyi? Beriki: O n be veya on alts, d
ye cevap verdi. M artin: N e ok, dedi.
Arasra oynanan olduka tatsz bir tragediyada kralie Elisabeth43 roln yapan bir aktris Candidein ok
houna gitti. M artine: B u aktris, dedi, ok houma gi
diyor; Mademoisella

Cunegondea benzer bir

hali

var:

kendisiyle tanmak isterim. Perigordlu Abbe, Candider

aktrisin evine gtrmek teklifinde bulundu. Almanyad a
bym olan Candide terifatn nasl olduunu, Fransa
da ngiltere kralielerine

nasl muamele edildiim sor

du. Abbc: unu ayrdetmek lzm, dedi; tarada onlar

meyhaneye gtrrler;

Pariste de gzel kaldktan

ste

sayg gsterirler, ldkleri zaman da genel mezarla atar

lar. Candide: Kralieleri genel mezarla m atarlar?*
dedi. M artin: Evet dorudur, dedi; sayn abbenn hak
k var; Mademoiselle M onim e44, tbir caizse, bu dnya
dan

brne gt zaman Paristeydim; bu adamlar

cenaze treni dedikleri eyin yaplmasna, yani mahalleninbtn serserileriyle birlikte kadnn korkun bir mezarlk
ta rmesine engel oldular; btn arkadalarndan a y n ,
yalnz bana, Bourgogne sokann bir kesine gmd
ler; herhalde ruhu bundan ok azap duymutur. nk
asl dnceli bir kadnd. Candide: Byk bi

terbi

yesizliktir bu, dedi. M artin: N e yapahm, dedi; bu in

sanlar da byle yaratlmlar... M m kn olan btn ay
krlklar, btn uygunsuzluklar dnn, bunlarn hep
sini

bu

acayip

milletin

hkmetinde,

mahkemelerinde

kiliselerinde ve elence yerlerinde grrsnz. Candide:

CANDIDE

Paris'te

insanlarn

her

zaman

73
gldkleri doru

nu ?1

dedi. Abbe: Dorudur, dedi; ama, ac a a glerler; n

k

burada her

eyden kahkaha

atarak

ikyet ederler;

hatt en iren ileri bile glerek yaparlar."

Candide: Beni alatan o piyesle, houma giden ak
trler hakknda fena szler syliyen o iko kim di?" diye
sordu.

Abbe:

Btn

piyesleri, btn kitaplar

ktle

mekle hayatm kazanan canl bir musibettir, dedi; idi

ler salamlardan nasl nefret ederlerse o da baarl kim
selerden yle nefret eder; edebiyatn pislikle^ zehirle bes
lenen iyanlanndan biridir; bir yazar bozuntusudur." Can
dide:

Y azar bozuntusu dediiniz de nedir? diye sor

du. Abbe: B ir kt karalaycs dedi; bir Freron.45.

Candide, M artin ve P erig onflu , temsilden sonra mer
divende durmular bir yandan halkn km seyrediyor
lar, bir yandan byle konuuyorlard.

Candide: H e r ne

Icadar Mademoisele Cunegondeu grmeye can atyorsam

d a akam yemeini Mademoiselle C lairo n la yemde ister
dim ; dorusu fevkalde buldum," dedi.
Abbe,
moiselle

yalnz yksek

Claironun

yanma

kimselerle konuan
bile

yaklaacak

M ade

adamlardan

deildi. Bu akam meguldr, dedi; ama sizi yksek

tabakadan bir bayann evine gtrmek erefine ereceimi
umuyorum; orada, Parisi, sanki drt yldr burada otumyormuunuz gibi tanyacaksnz.
Doutan

merakl olan Candide, S t.

H onore ma

hallesinin kenar sokaklarndan birinde oturan bayann evi

n e gitmekten ekinmedi; burada Pharaon* oynanyordu;
o n iki kumarbazdan her biri, elinde, talihsizliinin drt
ke defterini, bir deste iskambil kdm tutuyordu. D e
rin bir sessizlik iinde olan kumarbazlarn alnlan, yz-

CANDDE

74

teri solmutu; bankay imleten adamnla

ise endieliydi;

bu insafsz bankacnn yannda oturan ev sahil kadn

vaa gzleri ile, her oyuncunun ktlarn kvrmasna
sebebolan btn partilileri, btn sept-elle ya de campagnelan

taldbediyordu; ktlarn

kvrmlarm

cidd

ans

nazik bir ihtarla dzelttiriyor ve kazanandan olmak kor*

kusiyle hi kzmyordu: ev sahibi kadn kendisine M arquise de Parolignac dedirtiyordu. O n be yandaki kz da
kumarbazlarn arasna oturmu, talihin

hainliini

tamir

etmek istiyen bu zavalllarn hilelerini bir gz iaretiyle

haber veriyordu.

Perigordlu

abbe

Candide

ve

M a rt

ieri girdiler; hi kimse ne ayaa kalkt, ne selm ver

di, ne de bakt; hepsi kendilerinden gemi, ktlarna
dalmlard. Candide: M adam e la Baronne Thunder-ten
-Tronchk bunlardan daha terbiyeliydi/' dedL Bu
abbe,

M arquisein

kulana

eildi;

kadn

srada

sandalyesinde

yan dorularak Candidei zarif bir glmseme ile. M ar

t i n i de as! bir ba hareketiyle selmlad; Candidee bir
sandalye ile bir deste kt verdirdi; Candide de iki par
tide elli bin frank kaybetti; bundan sonra nee ierisinde
akam yemei yendi; herkes Candidein
bir

kayp

karsnda

klm

bile

du

kadar byk

kprdatmamasna

at;

uaklar kendi aralarnda uak diliyle: "B u , her halde b ir

Ingiliz

lordu

olacak,

diyorlard.

Yem ek Paristeki yemeklerin ou naslsa yle idi;

nce sessizlik, sonra hibir ey anlalmyan bir sz g
rlts, daha sonra ou tatsz akalar, yanl haberler,
kt muhakemeler, biraz siyaset, bir sr de dedikodu;
hatt yeni kitaplardan bile sz edildi. Perigordlu Abbe;.
Tannbilim

doktoru

Gauchat47 nm

romann

grdnz

m? dedi. M isafirlerden biri: "E v e t dedi, ama bitire*-

CANDIDE

75

medim. B ir alay mnasebetsiz kitaplarmz var; ama bun

larn hepsi birden Tannbilim doktoru Gauchatm n ks
tahlnn yannda hi kalrlar; bizi boan bu iren ki
tap bolluundan o kadar nefret duydum ki, kendimi ku
mara verdim. A bbe: Badiyakos Troubletnin48 M elanges, adl kitab hakknda ne dnyorsunuz? dedi. M a
dame de Parolignac: " A h can s la a , lml! dedi; b
tn dnyann bildii eyleri ne de merakl merakl ar
latyor!

yle

zerinde durmaya bile demiyen mesele

leri ne de cidd cidd mnakaa ediyor! Bakalarnn nk

telerini ne de zevksiz bir ekilde kendine mal ediyor!
Ard eyleri nasl da berbat ediyor! rendiriyor beni!
A m a artk irendirmeyecek; badyakoz hazretlerinden bir
iki sahife okumak yeter.
Sofrada, M arquisein szlerini tasdik eden zevk sa
hibi bilgin, bir adam vard. Bundan sonra tragediyalardan
sz ald; bayan, baz tragediyalann oynand halde ni
in okunmadn sordu? Z evk sahibi adam, bir piyesin
niin, hemen hemen hibir deeri olmad halde ilg- uyan
drdm gzel bir ekilde anlatt; btn romanlarda bu
lunan ve seyircilerin daima houna giden sahnelerden bir
kam gstermenin yetmediini, acayiplie kamadan ye
ni, ou zaman da yce ve her zaman tabi olmak, in
san kalbinin ne olduunu bilmek, onu konuturmak, pi
yesteki kiilerden hibiri airlik taslamad halde byk
air olmak, dilini ok iyi bilmek, onu, mnay kafiyeye
kurban etmeden devaml bir ahenkle tertemiz konumak
gerektiini, birka kelime ile gsterdi ve ilve etti: Bu
kurallara uymyan bir kimse tiyatroda alk toplyan bir
iki tragedya yazabilir; ama hibir zaman byt

yazarlar

srasna giremez; gzel denecek tragedyalarn says pek

CANDIDE

1f6
az;

kazlan

iyi

yazlm,

iyi

kafiyelendirilmi konuma

halinde ak masallardr; kazlan insana uyku veren siyasi

-muhakemeler, yahut da i skc uzun monologlardr; ba
zlar da kaka kir slpla yazlm deli samalan, ipsiz
sapsz szler, insanlara htabetmesini bilmedikleri iin tan
rlara ynetilen hitabeler, yanl vecizeler, iirilmi beylik
szlerdir.
Candide bunlan dikkatle dinledi, hatip hakknda b
yk bir fikir edindi; Marquise onu kendi yanna oturt
mak

ltfunda

bulunduundan kulana eildi, ona, bu

kadar gzel konuan adamn kim olduunu sormak ce

saretini gsterdi. M arquise: B u, kumar oyntyan bir bil
gindir, dedi; rahip efendi arasra, onu bize yemee geti
rir; kitaplardan ve tragedyalardan ok iyi anlyan, slkla
nan bir tragedya ile bana ithaf ettii nshasndan baka
hibir nshas kitapnn

cameknlanndan darya k-

myan bir de kitap yazmtr. Candide: Byk adam!

B u da bir baka Pangloss! dedi.
Sonra ona dnerek dedi d: Baym, hi phesiz
madd ve manev lemde her eyin en iyi olduunu ve
hibir

eyin baka

trl

olamyacan

sanyorsunuz?

Bilgin: Ben m i? diye cevap verdi; byle bir ey dn

dm

yok; bizde her eyin aksine olduunu gryo

rum ; hi kimse mevkiinin, vazifesinin ne olduunu, ne

yaptm, ne yapmas gerektiini bilmiyor; olduka nee
iinde geen, hepimizi birletiriyor gibi grnen

yemek

zamanlarmzn dnda vaktimiz hep mnasebetsiz kavga

larla geer; Jansenisteler M olinistelere,4*, Parlamentodakiler ldlisedekilere,

edebiyatlar edebiyatlara, dalkavuk

la r dalkavuklara, bankerler halka, kanlar kocalara, akra

ba akrabaya kar sonsuz bir sava halinde.

CANDDE

77

Candide yle dedi: Ben daha beterini grdm ama

sonradan aslmak felketine uryan bir bilge bana btn
bunlarn mkemmel olduunu syledi; bunlar gzel bir
tablonun glgeleridir. M artn: Sizin aslan bilge dn
yay alaya alm; sizin glge dediiniz eyler feci birer
lekedir, dedi. Candide: Lekeleri de yapanlar insanlar
dr, onlardan kurtulamazlar, dedi. M artin: O halde bu
onlarn kabahati deil, dedi. Bu dilden hibir ey anlamyan kumarbazlarn ou iiyordu; M artin de bilginle
konumaya koyuldu; Candide ise ev sahibesine bana ge
lenlerin bir ksmm anlatt.
Yem ekten sonra M arquise, Candidei odasna gtr
d, bir kanapeye oturttu, ona: Dem ek Mademoiselle Cutegonde de Thunder-ten-Tronckhu hl lgnca seviyorsu
nuz, yle m i? dedi. Candide: Evet M adam e! diye ce
vap verdi. M arquise tatl bir glle: Vestefalyah bir
gen

gibi cevap veriyorsunuz, dedi; bir Fransz olsa ba

na: Evet, Mademoiselle Cunegondeu sevmitim; ama si

zi grnce M adam e, onu artk sevemiyeceimden korku
yorum,

derdi. Candide:

H eyhat M adam e! dedi. N a

sl isterseniz yle cevap veririm. M arquise: O nu n iin

duyduunuz ak, mendilini yerden almakla balam, ben
de dizbam yerden almanz istiyorum, dedi. Candide*
Btn kalbimle! dedi ve dizbam yerden ald. M arquse:

im di de onu

yerine komanz

istiyorum,

de

d i; Candide de dizbam yerine koydu. M arquise G

ryor musunuz, dedi; bazan, Parisli klarm on be gn
zerim, ama siz yabancsnz; size daha ilk geceden ken
dimi teslim ediyorum; nk Vestefalyah bir delikanlya
memleketi tantm ak

lzm!

Gzel

kadn yabana

deli

kanlnn iki elinde iki byk elmas g m t ; onlar yle

CANDDE

yrekten vd id, elmaslar

Candidein

parmaklarndan

SMarquisein parmaklanna geti.

Candide Perigordlu rahiple beraber otele dnerken
Modemoiselle Cunegondea ihanet ettii iin biraz vicdan
azab duydu; papaz efendi de onun acsna itirak etti:
Candidein oyunda kaybettii elli bin frankla, yan veri
len yan arlan iki elmasta papazn ufak bir hissesi var
d . O nun niyeti

Candidein bilgisizliinden salayaca

menfaatlerden elinden geldii kadar faydalanmakt; ona

bir hayli Cuncgondedan sz etti; Candide de ona, V e
nedikte sevgilisine kavutuu zaman bu ihanetinden d o
lay a f dileyeceini syledi.
Perigordlu nezaketi,

ihtimam artnyordu;

Cand-

die'in btn sylediklerine, yaptklanna ve yapmak iste

diklerine pek yakndan ilgi gsteriyordu.
O n a: Dem ek onunla

Venedik'te

buluacaksnz,

yle m i? dedi. Candide: Evet, dedi; mutlaka gidip M ademoiselle Cuncgondeu bulmalym.

Bundan sonra da

sevdiinden szetmek zevkine kaplarak det edindii gibi

Vestefalya'nn bu nl gzeli ile olan serveninin bir b
lmn anlatt. Abbe: Anlyorum ki, dedi; bu mademoiselle Cunegonde ok zeki bir kadn; hem kimbilir ne gzel
mektuplar yazyordur! Candide: O ndan hi mektup al
madm, dedi: nk, dnn bir kere, onun akndan a
todan koulduktan sonra kendisine yazamadm; ok ge
meden ldn duydum; sonra kendisini tekrar buldum,
tekrar kaybettim;

imdi de, buradan iki bin be viiz

fersah uzaa bir adam yolladm; onun getirecei cevab

bekliyorum.
Abbe,dikkatle dinliyor ve biraz dalgn gornvord.
B iraz sonra iki yabancy

sevgi ile kucaklyarak ayrld.

CANDDE

Ertesi gn Candide uyanr uyanmaz yle bir mektup al*

d:
o k deerli sevgilim ! S e fa gnden beri bu tehirde
hastaym; sizin de burada olduunuzu rendim; yerim
den kprdamaya halim olsayd, kollanntzm arasna ua
rak gelirdim . Bordeauxdan

getiinizi rendim; sadk

Cacambo ile kocakary orda btraktm; Buenos A yres va

lisi nem varsa hepsini ald, bununla beraber sizin a th n tz
bana yeter. G elin, sizin yanmda olm anz beni ya diril
tecek ya da sevinten ldrecek *
Bu gzel, bu umulmayan mektup Candidee anla
tlmaz

bir

sevin

verdi;

sevgili

Conegondeun

hastalr

onu sonsuz bir straba drd. B u ild duygu arasnda ka

lan Candide altn ve elmaslarm ald ve M a rtin le beraber
Cuncgondeun kald otele gitti.

H eyecandan titriyerek

ieri girdi; kalbi arpyor, sesi titriyordu; yatan perde

lerini amak, k getirmek istedi. H izm eti kadn: S a
kn ha! k onu ldrr, dedi ve birden perdeyi kapadCandide alyarak: Sevgili Cunegondeum, naslsnz? dedi.
Beni

gmyorsanz,

Konuamaz,

dedi.

bari
O

konuun!
zaman,

H izm eti

kadn:

yataktan dar

yumuk

bir el kt; Candide bu eli uzun uzun gz yalanyle s

latt; sonra elmaslarla doldurdu; koltuun stne de al
tn dolusu bir kese brakt.
T a m bu heyecanl anda bir avula bir takm asker
ve Perigordlu A bbe kageldiler. A bbe: te pheli ikr
yabana, bunlar! dedi. avu onlan
askerlerine de cezaevine gtrmelerini
Eldoradoda

yolculara

byle

M artin: H e r zamankinden

hemen tevkifett;
emretti.

Candide:

muamele etmezler,

dedi.

daha manicheenim, dedi-

CANDDE

o
Candide: y i

ama bizi

nereye gtryorsunuz?

dedi.

avu: Zindana, dedi.

Kendine gelen M artin, Cuncgonde olduunu soyliyen kadnn bir diizembaz, Perigordlu Abbenin, Candiciein saflndan abucak faydalanan bir d oland m a, avuun da savulmas kolay bir baka dolandrc olduunu
anlad.
Z aten, asl Cunegondeu

grmek iin sabrszlanan

Candide, M artinin tlerim dinliyerek, adaletin kanunlariyle karlamaktansa, avua her biri bin

pistole

deerinde elmas vermek istedi. Fildii bastonlu adam

ona: A h baym! dedi; dnlebilecek

btn sulan ile

mi olsanz bile siz dnyann en namuslu adamsnz;

elmas! her biri bin pistole deerinde elmas! Baym
sizi bir zindana gtreceime urunuzda lmeye bile raz
ym. Btn yabanclan yakalyorlar, ama siz ii bana bra
kn; Normandiyada, Dieppede bir kardeim var, sizi oraya
gtreyim; kendisine verilecek birka elmasnz varsa be
nim gibi o da size hizmet eder.*
Candide: Peki, niin btn yabanclan yakalyorlar?
dedi. Perigordlu Abbe sz ald ve dedi ki: nk A trebatie lkesinde bir dilenci

budalaca eyler sylenildiini

duymu; yanlz bu, babasm ldrmesine kfi gelmi; fa*

kat bu cinayet 1610 mays aynda ilenen cinayet gibi deil
d e 1594 ylnn aralnda, ve baka yllarda, baka avlarda
budalaca eyler sylenildiini duyan baka serseriler tarafn
dan ilenilen cinayetlere benzemekte imi50.
O vakit avu meselenin neden ibaret olduunu an
latt. Candide: A h canavarlar! diye bard. B u nasl ey?
D em ek dans eden, ark syliyen bir
korkun

eyler

olurmu!

Maymunlarn

millette de byle
kaplanlara

rahat

CANDDE

81

vermedii bu lkeden bir an evvel kamyacak mvm?

M emleketimde aylar grdm; yalnz Eldoradoda insana
rastladm. A llah akna avu efendi, beni Venedike gt
rn;

orada

Mademoselle

Cunegonde'u

bekliyeceim.

avu: S izi ancak aa Nomandiyaya gtrebilirim, de

di. D erhal zincirlerini zdrd, yanldm syledi, adam
larn gnderdi; Candidele M artini Dieppee gtrd ve
onlan kardeine teslim etti. Limanda kk bir Felemenk
gemisi demirliydi. Y ine elmasn yz suyu hrmetine
insanlarn

en

igzar

kesilen Normandiyal,

Candidele

adamlarn, ngiltere de Portsmoutha giden bu gemiye bin

dirdi. Venedikin yolu oras deildi; ama, Candide cehen
nemden kurtulduunu sanyor, ve ilk frsatta Venedikin
yolunu tutacana inanyordu.
Y R M
Candideale

M artin

NC

B L M

ngiltere

kylarna

gidiyorlar;

omda grdkleri
Candide Felemenk gemisinde: A h Pangloss! A h M ar
tin! M artin! A h sevgili Cunegondeum! M eer bu dnya
ne imi? dedi. M artin: Sama

sapan, feci bir ey.1

diye cevap verdi. - S iz ngiltereyi biliyorsunuz; orada in

sanlar Fransadaki gibi deli m i? M artin: O nlarn delilii
de baka trl, dedi; bu iki milletin Kanada yakmlannda
bir iki dnmlk bir yer iin sava halinde olduklarn ve
bu sava iin btn Kanaday satn alacak kadar para
sarfettiklerini de bilirsiniz 51. B u memleketlerden hangisin
de daha ok tmarhanelik bulunduunu kestirmeye gelince,
pek az olan bilgim buna msait deil: Y alnz, grecei6

CANDIDB

iniz insanlarn, genellikle kara sevdaya tutulmu oldukla*

tn biliyorum.**
Byle

konua

konua

Portsmoutha

yanatlar;

bir

sr insan kyy kaplam, donanmaya mensup gemilerden

birinin gvertesinde diz km, gzleri balanm olduka
iman bir adama dikkatle bakyorlard; karsnda dizilmi
d rt asker gz gre gre herifin beynine er mermi yer
letirdi; halk da son derece memnun geri dnd. Candide:
Btn bunlar nedir? dedi; bu, her yem e hkmn sren
eytan ne biim eytanm? Trenle ldrlen bu iman
adamn kim olduunu sordu.Bir amiral olduunu svlediler. Peki ama bu amirali niin ldryorlar? - Y eter
sayda insan ldrtmemi de ondan, dediler; bir

Fransz

amiraliyle savat; kendisinin yeter derecede ona sokulma

dna hkmettiler.Candide:

H e r halde, dedi; Fransz

amirali kendisinden ne kadar uzaksa Inglz amirali de

ondan o kadar uzaktayd. - Buna itiraz edilemez, dive
cevap verdiler; ama bu memlekette dier amiralleri te
v ik etmek iin, arasra bir amirali ldrmek dettir.58
Candide, grdklerinden

duyduklarndan o kadat

-ard, bunlara o kadar can skld ki, karaya ayak bas

mak istemedii gibi Felemenkli kaptanla

(Surinam dala

kaptan gibi kendisini soymasn da gze alarak)

Vene-

d ik e gtrlmesi iin pazarla giriti.

Kaptan iki gn sonra hazrd. Fransa kylarn sy
rarak getiler; Lizbon nlerinden

geerken Candide tit

redi. Boaza, sonra da Akdenize girdiler; nihayet Venedike

geldiler. Candide, M artini kucaklyarak : A llaha kr,
dedi;

gzel Gunegonde*a ite burada kavuacam.

Ca-

cambodan kendim gibi eminim. H e r ey iyi; her ev iyi

gidiyor, her ey mmkn olduu kadar iyi gidiyor.

CANDIDB

Y R M

DRDNC

83
B L M

Paquettele papaz G irojleeye dair,

Candde, Venedike kar kmaz, btn meyhaneler'
de,btn kahvelerde, btn genel evlerde Cacambo'vu ara
klysa da bulamad. H e r gn btn gemileri, btn kayk
lar aramak iin adam gnderiyordu. Cacambodan hibir
haber alamyordu. M artine: N asl diyordu; Surinamdan
Bordeauxya,

Botdeauzdan Parise, Paristen Dieppe*e,

Dieppeten Portsmoutha gidecek, Portekizle spanya kylanndan geecek, btn Akdenizi aacak, Venedikte bir
ka ay kalacak kadar vakit bulaym da Cunegonde hal
gelmesin; onu bulacama bir orospu, bir de Perigordlu
bir A bbe ile karlatm! phe yok, Cunegonde lmtr,
benim de artk lmekten baka arem yok... A h u lner
olas

Avrupaya

dnmektense

Eldorado

cennetinde

kai-

m ak daha iyi deil miydi? Yerden ge kadar hakknz vat

azizim M artin! H e r ey hayalden, beldan baka bir ey
deilmi.
Candide, derin bir yese dt, ne alla moda o fien fva
gitti, ne teki karnaval elencelerine itirak etti; hi bir
kadn onda ufak bir arzu bile uyandrmad. M artin ona*
Cebinde be alt milyon olan bir melez uan gidip sev
gilinizi dnyann br ucundan

Venedike getireceini

umuyorsanz sahiden cok safsnz, dedi; onu bulursa ken

disine alr.

Bulamazsa

bir bakasm peydahlan

uanz

Cacam bo ile sevgiliniz Cunegondeu akldan karmanz

tavsiye ederim. u M artin de insan hi teselli etmiyordu.
Candidein znts arttka artt; M artin de ona, hi
kimsenin gidemedii Eldorado mstesna, yeyznde ok

CANDIDE

84

az iyilik ve ok az bahtiyarlk olduunu gstermekten geri

kalmyordu.
Bu nemli konuda mnakaa edip Cunegondeu bek
lerken, Candide, Sain t - M arc meydannda kolunda bir
kzla gen br papaz grd. Papaz, gen, erine dolgun,
kuvvetli grnyordu;
ba dik, yry

gzleri parlak, kendinden emin,

azemetliydi. Kz ok gzeldi; ark

soluyordu; papazna sevgi ile bakyor, arasmda da tom

bul yanaklarn imdikliyordu.
olmazsa bunlarn

bahtiyar

Candide, M artne: H
okluklarn

kabul

edersiniz

ya, dedi. Eldorado mstesna, dnyann oturulabifen her

yerinde imdiye kadar yalnz bahtsz

kimseler grdm;

fakat u kzla papaza gelince, bahse girerim ki, buniar

ok mutlu insanlardr. M artin: Ben de byle olmadna
bahse girerim, dedi. Candide: M esele basit, dedi; onlar
yemee davet ederiz; yanlp yanlmadm grrsnz.
Derhal onlara yaklat, iltifatta

bulundu ve onlar

makama, Lombardiya keklii, mersin bal yumurtas ye

meye ve M ontepuldano,

La ay m a - Christi, K bns ve

Sisam arab imeye davet etti. G en kz kzard; papaz

daveti kabul etti ve gen kz, bir ka gz yann glgele
dii hayret ve mahcupluk dolu gzlerle Candidee bakarak
papazm arkas sra yrd. Candidein odasna girer gir
mez gen laz: N asl olur da M onsieur Candide, Paquette
tanmaz?

dedi

Y alnz

Cutegondela

megul

olduu

iin o ana kadar gen kza dikkatle bakmam olan Can

dide ona: H eyhat! zavall ocuum; demek doktor PangIossu grdm o feci hale sokan szdiniz yle m i? dedi.
Paquette: N e yazk ri efendim, benim, dedi; gryorum
ki, her eyi biliyorsunuz. Madame la Baronneun evindekilerle gzel Cunegondeun uradktan korkun felket

CANDIDE

85

leri rendim. Kendi aln yazmn da kundan aa kalma

dna ant ierim. Beni tandnz zaman ok masum
dum. Gnahlarm kartan bir Cordelier papaz beni de
kolayca batan kard. Bunun

sonulan mthi oldu;

M onsieur le Baron sizi tekmeleyerek kovduktan az sonra

ben de atodan ayrlmaya mecbur oldum. M ehur bir dok
to r bana acmasayd oktan lmtm; minnettarlk duy
gusuyla bir sre doktorun metresi oldum. lgn gibi ks
kan olan kans beni her

gn acmadan dvyordu; bu bir

lgnlkt. D oktor irkinin irkiniydi, ben de sevmediim

bir adam yznden boyuna dayak yediim iin bahtszlarn
bahtsz. Huysuz bir kadn iin doktor kars olmann ne
kadar tehlikeli

olduunu

bilirsiniz.

Karsnn

kendisine

ettiklerinden usan getiren doktor bir gn, yakaland k

k bir nezle iin ona yle tesirli bir il verdi ki, kadn
ik i saatlik bir zaman iinde mthi azaplarla kvrana kvrana ld. Kadnn akrabalar
dvas atlar;
gzel

doktor

olmasaydm

kat,

doktorun

aleyhine cinayet

ben de hapsedildim.

masumluum

beni

Biraz

kurtarmyacakt.

H kim , doktorun yerini almak airiyle beni serbest b

rakt. ok gemeden bir rakip yerimi ald; hibir mki a t grmeden kovuldum; siz erkeklere o kadar ho gr
nen, bizim iin de bir sefalet uurumundan baka bir ey
olmyan bu iren meslee devam etmek zorunda kaldm.
Venedike, mesleimi burada yapmya geldim. A h efen
dim! htiyar bir tccan, bir avukat, bir papaz, bir gondolcuyu, bir abbeyi istemeye istemeye okamaya mecbur
olm ann, btn hakaretlere, btn fena muamelelere m
ru z kalmann; iren bir herif kaldrsn diye ou zaman
b ir eteklii bile dn alacak kadar alalmann, birisinden
alman paray bir bakasna aldrmann, hkimlere rvet

86

CANDIDE

vermenin, ilerisi iin de korkun bir ihtiyarlk, bir has

tane ve bir mezbelenin sizi beklediini dnmenin, n e
demek olduunu bilseniz, dnyann en bahtsz insanlarn
dan biri olduumu teslim ederdiniz. Paquette bylece*
bir odada, iyi yrekli Candidee, M artinin yannda iim
dkt; M artin, Candidee: Gryorsunuz ya, dedi; dah
imdiden bahsin yansm kazandm.

Papaz Giroflee ye

mek odasnda kalmt; bir yandan yemeini beklerken, b ir

yandan da arap iiyordu. Candide, Paquettee: iy i ama,,
dedi; sizinle karlatm zaman ne kadar neeli, ne ka
dar memnun bir haliniz vard; ark sylyor, iten gelen
bir istekle papaz okuyordunuz;

imdi

ileri srdn?

bahtszlklar derecesinde bana mutlu grnyordunuz. Paquette: A h efendim! diye cevap vetdi; bu da yine mesle
in iren yanlarndan biridir. D n, bir subay param ald,
stelik Lir gzel de dvd; bugn de bir papazn houna
gitmek iin neeli grnmem gerekiyor.*
Candide daha fazla sormak istemedi; M artin*in hak
l olduunu kabul etti. Paquette*i de papazt da yanlarn
alp sofraya oturdular; yemde olduka neeli geti; sonlara
doru daha emniyetle konuuldu. Candide, papaza: Ra
hip efendi, bana yle geliyor ki, gpta edilecek bir haliniz
var; maallah neredeyse yananzdan kan damlyacak; y
znz mutlu olduunuzu gsteriyor; bo zamanlarnz iirt
elinizde ok gzel bir kz var; papazlktan da memnun,
grnyorsunuz, dedi. Papaz Giroflee: Dorusunu

is

terseniz, btn papazlarn denizin dibinde olmalarn ister

dim efendim, dedi; yz kere manastn yakmaya ve gidip
T rk olmaya niyetlendim; o A llahn bels aabeyime bi
raz daha servet brakmak iin anam, babam daha on beimdeyken u iren cppeyi srtma geirmem iin ben

CANDIDE

Ofladlar.

87

M anastrda, kskanlk, anlamazlk, lgnlk

hkm sryor. N e yalan syliyeyim, birka fena vaiz sa

yesinde bir para para ediniyorum ama, bunun yansm da
tbapapaz alyor! G eri kalan da kzlara yediriyorum. FaJkat akam manastra dndm zaman, yatakhanenin du
varlarna arparak

kafam

paraiyaeam

geliyor; btn

meslektalarm da ayn haldedir.

M artin her zamanki spukkanlliyle Candide:e d
nerek: E h. dedi; bahsi tm kazandm, deil m i? Candide, Paquertee iki bin, papaz Girofleeye de bin kuru
verdi, ve: Seni temin ederim ki bu para ile mutlu ola
caklar, dedi. M artin: H i sanmam, dedi; belki de k a
mlarnzla onlar bsbtn bahtsz edeceksiniz . Candide:
olacana vanr, dedi; yalnz bir ey teselli ediyor beni;
insan ou zaman bir daha hi bulamyacan sand kim
selede karlaveriyor; krmz koyunumla, Paquettele na
sl tekrar karlatmsa Cunegodenla da ylece karlaa
bilirim . M artin: O nun, gnn birinde sizi mesut etme
sini dilerim, dedi; ama dorusu bundan da pek pheli
yim. Candide: ok insafszsnz, dedi. M artin: H a
yatn ne olduunu biliyorum da ondan, dedi.
Candide:

A m a

u gondolculara bakn; durmadan

.ark sylemiyorlar m ?

dedi.

M artin:

O n lan , bir de

evlerinde kanlaryla, ocuklanyla grn, dedi. Dogeun da,

gondolcularn da kendilerine gre dertleri vardr. Bununla
beraber bir gondolcunun talihi bir D ogeunkine her bakm
d an tercih edilebilir; ama aradaki farkn o kadar nemsiz
olduunu sanyorum ki, incelemeye bile demez.
Candide: Brenta zerindeki u gzel sarayda oturan ve yabanclan olduka iyi kabul eden senato yele-

CANDIDE

88

tinden Prococuranteden bahsediliyor. zntnn ne oldu

unu bilmiyor diyorlar dedi. M artin:

Bu esiz inam

grmek isterdim. dedi. Candide, hemen Prococuranteden

kendisini ertesi gun gidip grmeleri m msaade istetti.
y ir m i

b e in c i

b l m

V enedikli kifizade Seigneur Prococurante nin

saraynda
CandideIe

M artn,

gondolla

Brentay

takibederek

kiizade Prococurantenin sarayna vardlar. Baheler ok

gzel ve doal bir ekilde dzenlenmi, gzel heykellerle
sslenmiti;

saray,

gzel

bir

slpta yaplmt.

Altm

yalarnda ok zengin bir adam olan ev sahibi iki merak

ly byk bir nezaketle kabul etti, ama pek candan kar
lamad. Candide buna pek skld ise de M artin hi al
drmad. nce st ba temiz iki gzel kz birer fincan
kpkl kakao ikram etti. Candide onlann gzelliine, za
rafetine ve maharetine hayran olmaktan kendini alamad.
Senato yesi Prococurante: Bunlar iyi insanlardr, dedi;
arasra onlar yatama da alrm; nk ehir gzellerinin
cilvelerinden,

kskanlklarndan,

nazlarndan,

aalkla

rndan, budalalklarndan, bir de onlar iin yazlmas vahut

smarlanmas gereken vglerden bktm; ama sonunda bu.
iki kz da canm skmaya baladlar.
Candide le yemeinden sonra uzun bir galeride ge
znirken tablolarn gzelliine at. lk iki tablonun lang>"
stadn frasndan ktn sordu. Senato yesi: Raphaeindir, dedi; bir ka yl oluyor, lf olsun diye onlan ok
pahalya satn aldm; bunlarn talyadaki en gzel eyler

CANDIDE

olduunu sylyorlar, ama benim Hi de houma gitmi

yor; renkler ok koyu, yzler yeter derecede belirtilmemi,
iyice meydana karlmam; kumalarn da kumaa benzet
yeri yok. H sl ne derlerse desinler, bir kelime ile soylyeyim, ben burada doann gerek bir taklidini bulamyo
rum. Bu tabloyu ancak, bizzat doay grdm san
dm zaman seveceim; tablonun bu eidi ise yok. Bi
ok tablolarm var, ama artk onlara bakmyorum bile.
Prococurante,

yemei

hazrlarlarken bir konser ver

dirdi. Candide musikiyi ok gzel buldu. Prococurante.

Bu grlt insan yarm saat kadar clendirebilir, dedi;
daha ok devam ederse, kimsenin itiraf etmeye dili var
maz ama, herkesi usandrr. Bugn musiki, yalnz g ey
leri almak sanat demektir; halbuki g olan ey de so
ru n d a hi hoa gitmez.
Operay, beni isyan ettiren korkun bir ey haline
sokmak srrn bulmasalard belki daha ok severdim; bu
musikili tragedyalar, ild mnasebetsiz arknn yerli yer
siz sylenmesi, srf bir aktrisin sesini deerlendirmesi iin
yaplm eyler; onlan

istiyen

gitsin

grsn. B ir idiin

Caesar ya da Caton roln mrldandm ve sahnede ace

mi acemi gezindiini grp de zevk alan veya alabilen
varsa gitsin zevk alsn; bana gelince ben, bugn talyann
hretini salyan, hkmdarlarnn da bol keseden dedik
leri bu acnacak eylerden oktan

vazgetim. Candide,

b'raz mnakaa etti ama fazla ileri gitmedi. M artin de

hepten senato yesinden yana kt.
Sofraya

oturdular;

mkemmel bir yemek

yedikten

sonra da kitapla getiler. Candide fevkalde ciltlenmi

bir Homeros grnce, senato yesini ince zevkinden d o
lay vd; ite, dedi; Almanyann en iyi filozofu b

CANDDE

90

yk Panglossun tadna doyamad bir kitap! Ptococurante souk bir eda iie: Benim houma gitmiyor, dedi;
vaktiyle onu okurken zevk duyduuma beni inandrmlar
d ; ama, o hep biribirine

benziyen

savalarn durmadan

tekrarlanmas, o kesin bir ey grmeden boyuna harekete

geen tanrlar, savaa sebep olduu halde piyesin bir aktri
sinden baka bir ey olmyan o H elena, kuatlan, ama bir
trl almamyan o T ro ia yok mu, btn bunlar bende l
drc bir can sknts uyandryordu. Baz bilginlere, onu
okumaktan benim kadar sklp

sklmadklanm

sordum.

Sam im olanlar bana kitabn ellerinden dtn, bunun

la beraber bir eski zaman ant gibi ya da piyasada gemiyen paslanm madalyalar gibi bunun da kitaplkta bu
lundurulmasnn gerektiini

sylediler.

Candide: E fen

dimiz herhalde Vergilius hakknda da beyle dnmyorlardr, dedi. Prococurante: Eneis in ikinci, drdnc ve
a ltn a kitaplar dorusu ok gzel ama, sofu Eneasna,
gl Coonthesine, dost Akhatesine, kk Ascaniusuna,
budala kral Latinusuna, o hanm hanmck Amatasna o
tatsz Laviniasma gelince, bunlar kadar souk ve zevksiz
bir ey olabileceini sanmyorum. I I Tasso ile Ariostonun
sama sapan hikyelerini onlara deimem, dedi.
Candide: Msaade

ederseniz imdi de H oratius'u

okumaktan byk bir zevk alp almadnz soracam.

dedi. Prococurante: O nda, toplum adamnn faydalana
bilecei zdeyiler var; bunlar kuvvetli msralara sktnldklan iin hatrda daha ok kalyorlar. Fakat Brindes'e
yapt o seyahatten, o betimledii ktlklerden, szleri
cerahatle dolu dedii bilmem hangi Pupilus53 la, szleri
sirke gibi keskin olan bir bakas arasnda geen o hamal
kavgasndan bana ne? htiyar kadnlarla sihirbaz k a n la n

CANDIDE

t ar yazd o kaba msralar deta

91
tiksinerek okudum;

sonra dostu M ecenasa, kendisini eer lirik airler arasn,

koyarsa yce alniyle yldzlara vuracam sylemesinin na
sl bir deeri olabileceini anlyamyorum; budalalar, deer
verilen bir yazarn her eyine hayran olurlar. B en yalnz*
kendim iin okurum; yalnz tabiatma uygun olan eyleri*
severim, dedi. H ibir ey hakknda bizzat hkm vere*
miyecek ekilde yetitirilmi (dan Candide, duyduklarndan
hayrete dyordu; M artin de Prococurantenin dntarzn olduka akll buluyordu.
Candide: " H a ,

ite bir Ccero, dedi; zannedersem

bu adam okumaktan bkmyorsunuz.

Venedikli: "O nu.

hi okuduum yok, dedi. Rabiriusu, yahut da Clucntius'*

savunmu, bana ne? Haklarnda hkm verdiim yeter
derecede dvam var; felsefe zerine yazd kitaplarla bel
ki daha iyi uyuabilirdim; ama her eyden phelendiini*
grnce, bunu benim de onun kadar bildiimi ve bilgisiz*
olmak iin hi kimseye ihtiyacm olmadn anladm?
M artin: "A h , ite bir fen akademisinin seksen ciltlik
delgisi; bunun iinde iyi bir ey bulunabilir, dedi. Pro
cocurante: Bulunabilirdi, dedi; eer bu karmakark ey
leri yazanlardan biri, yalnz ine yapmak sanatn radetmi olsayd; ama btn bu kitaplarda ancak bo sistemler
var, yararl bir ey yok.
Candide: " u yanda ne ok da tiyatro oyunu gr
yorum!

dedi.

talyanca,

spanyolca,

Franszca!

Senato

yesi: Evet, dedi, bin tane var ama, bunlarn iic d

zinesi bile iyi deil; hepsi birden Senecann bir sahifes*
etmiyen u vaiz dergilerine ve btn bu byk din kitap
larna gelince, bunlar ne ben okurum, ne de bir bakas..
Bunu da anlarsnz tabi!

CANDIDE

M artin ngilizce kitaplarla dolu raflar grd

B u

cumhuriyetinin, hi ekinilmeden yazlm olan bu kitap

larn oundan holanacan sanrm, dedi. Prococurante:
Evet, diye cevap verdi; dndn yazmak y ey.
insanlara verilmi bir hak bu. Bugn talyada herkes d
ndn deil de dnmediini

yazar.

Caesar'lann,

Antoniuslann vatannda oturanlar bir Yakubden izin al

m adan bir dnce sahibi olmaya cesaret edemezler. T u t
kularla partizanlk bu deerli zgrln deerini drtnemi olsayd, ngiliz dhilerine ilham veren zgrl
severdim.
Candde, M iltonun bir kitabm grnce, Procoaranteye bu yazara byk bir adam gziyle bakp bakma
dm sordu. Prococurante: Kim e? dedi; tekvinin birine
blmn on kitaplk ar msralarla uzun uzadya yo
Tamlayan o barbara m ; yaradln eklini deitiren ve
M u sa Peygamber, szle evreni yaratan ilksiz varl tem
sil ederken, yaptn izmesi iin M esihe gkteki dolaptan
b ir pergel aldran u kaba Y u nan taklitisine m i?

11

Tasso-

tun cehennemi ile eytann ven, eytan kh kurbaa, kh

cce klna sokan, ona yz kere ayn szleri syleten, onu
Tanrbilim zerinde mnakaa ettiren, Ariosteun ateli si
lhlar hakkmdaki gln icadm

ciddiye alarak gky

znde eytanlara top attran adama ben m i rabet edece

im? talyada ne ben, ne de bir bakas bu gibi acnacak
.tuhaflklardan holanrz,

l m le

gnahn birlemesi

ve

gnahn dourduu kara ylanlar, zevki biraz ince olan

'her inam kusturur; bir hastaneyi uzun uzadya anlatmas
d a yarasa yarasa ancak bir mezarcnn iine yanyabilir. K a
ranlk, acayip ve iren olan bu manzume, doduu za
m an da sevilmedi; bugn ben bu esere, -kendi yurdumda

CANDDE

adalarnn ettii
dnrsem

93

muameleyi ediyorum.

onu sylerim;

Z aten ben nc

bakalarnn da benim gt

bi dnp dnmediklerine aldr ettiim yok. Can*

dide, bu szlerden zlmt; Homerosu sayyor, M iltonu da biraz seviyordu. A lak sesle M artirie: "Aman,
dedi; sakn bu adam A lm an airlerinden de nefret etme*
sin! M artin: y le de olsa ne kar? dedi. Candide di
lerinin arasndan hl: A h ne byk adam! u Prococurante ne byk bir dhi! H ibir ey onun houna gi
demiyor, diyordu.
Bylece

btn

kitaplar

gzden

geirdikten

sonra

baheye indiler. Candide bahenin btn gzelliklerini v

d. Ev sahibi: Bunun kadar zevksiz bir ey bilmiyorum
burada yalnz zevksiz ve tatsz iekler var; ama yarndan
tezi yok daha stn ekiller verdirerek baka iekler dik
tireceim, dedi.
Bizim iki meraldi, senato yesinden ayrldklar za
man Candide, M artine: A rtk bunun, btn insanlarnen mudusu olduunu kabul edersiniz ya, dedi; nk sa
hip olduu eylerin hepsinin stnde br adam! M artine
Sahip olduu her eyden tiksinmi bir hah olduunu gr
myor musunuz

dedi; Efltun bundan ok zaman nce,,

en iyi midelerin her yemei kabul edemiyen mideler ol

madm sylemiti, dedi. Candide: yi ama, dedi, her
eyi yermenin, bakalarnn gzel sandklan eylerde kusur
bulmann da baka bir zevki yok mu? M artin: Yani,,
zevk almamakta zevk vardr, demek istiyorsunuz, yle mi?
dedi. Candide: O halde Mademoiselle Cunegondeu gr
dm zaman benden baka mutlu kii olmyacak, dedi.
M artin: U m u t her zaman iin tatldr,** dedi.

CANDDE

94
Bu

srada gnler, haftalar geiyordu; Cacambo da

bir trl gelmiyordu; Candide kendi acsna yle dalmt

ki Paquettele papaz

Giroflee

kendisine

teekkr etmek

iin bile olsa grnmediler diye zlmedi,

Y R M A L T IN C I B L M
Candide le Martindin a lt yabana ile yedikleri akfam
yem ei zerine... K im di bu yabanclar?
B ir akam Candide, M a rtin le ve ayn otelde kalan
yabanclarla beraber sofraya otururken kapkara suratl bir
adam arkasndan geldi ve koluna girerde ona: Bizimle
yola kmaya hazrlann, haydi; frsat karmayn! Candid ee dnd, Cacamboyu grd. A ncak Cunegonde'u gr
seydi bu kadar hayret eder ve sevinirdi. Sevinten ldra
cak bir hale geldi. Sevgili dostunu kucaklad. Yoksa Cutcgonde burada m ; syle nerede? Bern ona gtr; onun
yannda

sevinten leyim!

d ed i

Cacambo:

Cunegonle

burada deil, stanbulda... dedi. - E y A llahm , stan

bu lda ha! A m a inde bile olsa, oraya uanm , haydi gi
delim. Cacambo: Yem ekten sonra yola kacaz, dedi;
daha fazlasn syliyemem; ben bir kleyim; efendim beni
bekliyor; gidip ona sofrada hizmet etmeliyim; bir ey sy
lemeyin; yemeinizi yiyin ve hazr olun.
Sevinle ac arasnda kalan, sadk uam grmekten
memnun olan, ama onu kle halinde grmekten aran
Candide, sevgilisini bulacan dne dne, kalbi ar
parak, kafas alt st olmu bir halde, olup bitenlere souk
kanllkla bakan M artinle ve karnaval Venedik'te geir
meye gelmi olan alt yabana ile sofraya oturdu. B u alt

CANDIDE

95

yabancdan birinin bardana arap dolduran Cacambo ye

inein

sonuna

doru

efendisinin

kulana

eildi,

onar

Efendimiz, dedi; ne vakit terlerse o vakit hareket ede

bilirler; gemi hazr. B u szleri syledikten sonra da d
ar kt. H ayretler iinde kalan davetliler bir kelime sy
lemeden bakrlarken, baka bir uak efendisine yaklaa
rak: Efendimizin arabas Paduada, kayk da hazr, dedi.
Efendisinin iareti zerine uak ilen. Btn davetliler yi
ne baktlar; genel aknlk artt. nc bir uak n
c bir yabancya yaklaarak: Efendimiz, inann bana, da
ha uzun zaman burada kalmamalsnz. H e r eyi hazrlyacam, dedi ve hemen kayboldu.
Candidele

M artinin

btn

bunlann

bir

karnaval

elencesi olduuna artk pheleri kalmamt. Dtdnc

bir uak drdnc efendiye: Efendimiz, istedikleri zaman
yola kabilirler, dedi, ve tekiler gibi ;kn. Beinci uak
da beinci efendiye ayn eyleri syledi. Fakat a ltn a uak,
Candidein yannda bulunan a ltn a yabana ile baka trl
konutu, ona dedi ki: nanm bana efendimiz, attk hi
kimse ne size, ne de bana bor vermek istiyor; bu akam
siz de, ben de delie atlabiliriz; ben bamn aresine bale
maya gidiyorum, hoa kaim!
Btn

uaklar dan

knca alt yabana, Candide

ve M artin derin bir sessizlik iinde kaldlar. Sonunda Can

dide sessizlii bozdu: Efendiler, dedi, bu ne acayip bir
aka, ne diye hepiniz krallk taslyorsunuz? Bize gelince
ben de, M artin de kral deiliz.
O vakit Cacambonun efendisi ar bir eda de sze
balad ve talyanca dedi ki: H i de aka etmiyorum;
adm nc Ahmettir54. Birok seneler padiahlk ettim*
ben kardeimi tahttan indirdim; yeenim de beni; vezirle-

CANDIDE

96

tim in boyunlarn vurdular; hayatm eski sarayda geiriyor

rum; yeenim Sultan M ehm et, shhatim iin hazan seya
hat etmeme izin verir; ben de karnaval Venedikte geir
meye geldim.

A hm et'in yannda bulunan bir delikanl

ondan sonra sz ald ve dedi ki: A dm van55 dr; b

t n Ruslatm imparatoru idim; daha beikte iken tahtm
dan indirildim; babamla anam hapsettiler, beni de hapis
hanede byttler; muhafzlarmla beraber arasna seya
h at etmeme izin verirler; karnaval Venedikte g^ireStgm .

Tl

nc

yabana:

Ben

ngiltere

kral

Charles -

Edoouard56m, dedi; babam krallk haklarn bana brakt;

bu haklan savunmak iih savatm; taraftarlarmdan sekiz
yznn cierlerini sktler, yanaklarm kestiler. Ben de
hapsedildim; Romaya, benim ve byk babam gibi tah
tndan indirilmi olan babam gtaneye gidiyorum; karna
val Venedikte geirmeye geldim.
Drdnc yabana sz ald ve dedi ki: Ben Polaklann kralym37; harp sonunda vrisi olduum lkelerden
yoksun edildim; babam da ayn talihsizlie urad: T anr
uzun mrler versin, ben de Sultan Ahmet, imparator
van ve kral Charles-Edouard gibi kadere boyun eiyo
rum ; karnaval Venedikte geireceim.
Beinci yabana dedi ki: Ben de Polaklann kiral
ym 56; iki kere lkemi kaybettim; ama kader bana baka
bir lke verdi; orada bugn Sarm ate krallarnn Vistule
kylarnda ettikleri iyiliklerden daha ok iyilikler ettim ,
ben de kadere ba eiyorum; karnaval Venedikte geir
meye geldim.
Sra a ltn a hkmdara gelmiti: Baylar dedi; ben
sizin kadar byk bir hkmdar deilim; ama ben de her

CANDIDE

kes gibi kral oldum;

97

adm Theodoredur; Korsika kral

seildimso;bana da hametmaap diye hitabettiler; imdi lt

fedip sadece bay diyorlar; kendi adma para bastrdm,
imdi meteliim bile yok! ki nazrm vard, imdi ancak
bir uam var; tahta oturduum zamanlar oldu, sonra da
uzun zaman Londra hapishanelerinde samanlar zerinde
yattm. H er ne kadar ben de efendilerimiz gibi, karnaval
Venedikte geirmeye geldimse de burada da ayn mua
meleye uramaktan korkuyorum.
teki be kral bu szleri asl bir heyecanla dinlediler.
Elbise ve gmlek satn alsn diye her biri krat Theodorea
yirmi sekino verdi; Candide de iki bin sekinoluk bit elmas
hediye etti. Be kral: Bizim verdiimiz parann yz mis
lini verebilecek kudrette olan ve veren bu adam da kim?
diyorlard.
Sofradan kalkacaktan srada ayn otele, sava sonun
da lkelerini kaybeden ve karnaval Venedikte geirmeye
gelen drt hametmaap daha geldi. A m a Candide bu 'yeni
gelenlere dikkat bile etmedi. O

imdi yalnz, stanbula

gidip sevgili Cunegondeunu bulmay dnyordu.

Y R M

Y E D N C

B L M

CandidtTm stanbul?a seyahati

Sadk Cacambo, Sultan Ahmeti stanbula gtrecek
olan geminin kaptanndan Candidele M artini gemiye al
mas iin sz almt. H e r ikisi, zavall hametmeabtn nn
de eildikten sonra gemiye gittiler. Y olda Candide. Martine: te tahtlarndan indirilmi alt kral; onlarla bera
ber akam yemei yedik; bu alt kraldan birine de sada
7

CANDIDE

98

ka

verilim.

Kim

bilu,

belki daha byle bahtsz baka

prensler de vardr. Bana gelince, ben yalnz yz koyun

kaybettim;

imdi

ise

Cunegondeun

kollarna

atlmak

iin uuyorum. Sevgili M artin, bir kere daha syHycyim,

Pangossun hakk varm: her ey iyidir. M artn' v le olmasn dilerim, dedi. Candide:

A m a

Venedikte

pek geree uymyan bir ey geirdik, deil mi? Tah'

lanndan indirilmi alt kraln hep beraber bir meyhanede
yemek yedikleri dorusu ne grlm, ne de iitilmi bir
eydir! dedi. M artin: Bu, bamza gelen eylerin o
undan daha olaanst saylmaz;

krallarn tahtlarndan

indirilmeleri pek olaan eylerdendir; onlarla beraber ye

m ek

yemek erefine -gelince, zerinde durulacak nemli

bir ey deil bu. insan az tad ile yle bir ekmek ye

sin de kiminle

olursa

olsun,

dedi.

Candide

gemiye

ayak basar basmaz eski ua, dostu, Cacambonun boy

suna atld: E y, dedi; Cacambo, Cunegondedan ne ha
ber?

Y in e bir gzellik

harikas

m ? Beni her

zamanki

gibi seviyor mu? N asl, iyi m i? H erhalde sen cma stan

bulda bir saray almsndr? Cacambo: Sevgili efendim,
dedi; Cunegonde, Marmara kylarnda, pek az kap ka
a olan

bir prensin bulaklarm ykyor; sultann hi

mayesi altnda, onun verdii ake gndelikle yayan

Ragotsk adnda eski bir hkmdarn klesidir; ama da
ha ackls u ki, Gnegonde, btn gzellini kaybetti,
korkun denecek kadar irkinleti. Candide: ster g
zel olsun, ister irkin; ben namuslu bir adamm, vazifem
onu her zaman sevmektir. A m a nasl olur da yanna be
alt milyon alp gittiin halde byle aalk bir durunu
dm olabilirsin? dedi. Cacambo: Bakn nasl oldu,
dedi; iki milyonunu Buenos -A yres valisi Senor d m Fer-

CANDDE

nando dIbraa, y. Figueora, y. M ascam es, y. Lampourdos, y. Souzaya, Mademoiselle Cunegondeu almak iin
verdim. s t tarafm da bir korsan ald ve bizi M araban
burnuna, M ilo ya, N icarieye, Sisama, Patrasa, anakkale
boazna, M arm araya, skdara gtrd. Cuncgondel?
kocakar size szn ettiim prensin

evinde

alyorlar;

ben de tahtndan indirilen Sultan Ahmetin kolesyim.

Candide: Birbirine bal ne korkun felketler bunlar!
dedi; ama ne kar, elimde bir ka elmas daha vat; Cune
gondeu kolaylkla kurtannm . N e yazk ki, irkinlemi.
Sonra

M artine dnerek: ite gryorsunuz, dedi;

syleyin bakalm imdi, ben m i daha ok acnacak halde

yim, yoksa Sultan A hm et mi, im parator Ivan m, K ral
Charles - Edouard m ? M artn: "D orusu ya bilmiyorum,
dedi; bunu bilmek iin kalplerinde olmak lzm. Can
dide: A h! dedi; Pangloss burada olsayd, bunu bilir, bi
ze de retirdi. M artin: Sizin Panglossunuzun insan
larn felketlerini nasl bir teraziyle lp tartabileceim,
anlarna deer bieceini bilemem, dedi. Bildiim bir ey
varsa o da, yeryznde K ral Charles - Edouarddan, im
parator Ivandan ve Sultan

Ahmetten ok daha beter

milyonlarca insan bulunduudur Candide: D oru, ola

bilir! dedi.
ok ksa bir zamanda anakkale Boazna vardlar.
Candide, Cacamboyu ok pahalya satn almakla e ba
lad; sonra vakit kaybetmeden arkadalar ile beraber, ne
kadar irkin olursa olsun Cunegondeu almak iin M ar
mara kylarna gitmek zere, bir kadrgaya atlad.
Kadrgada ok fena krek eken iki mahkm vard;
doulu- kaptan arasra, bunlarn plak omuzlarna k?
sinirinden yaplm krbala vuruyordu; Candide iten ge

CANDIDE

100

len doal bir hareketle bunlara dier mahkumlardan dah

dikkatle - bakt, acyacak yanlarna sokuldu. eklini kay
betmi bu yzlerin baz hattan, ona Panglossla M ademoiselle Cuncgondeun kardei o zavall Cizvit Baronuna
benziyor gibi geldi. B u dnce iine dokundu, onu ke
derlendirdi.

O nlara

daha

dikkatle

bakt.

Cacamboya:

T a n n bilir ya, stat Panglossun asldm grmeseydim.

Baronu kendim

ldrmek

kadrgada krek ekenlerin

felketine
onlar

uramasaydm, u

olduuna

inanrdm,'*

dedi.
k i mahkum,

Baron ve Pangloss

yunca avazlar kt

kelimelerim

d u

kadar bardlar; sralannda dura-,

kaldlar. Kreklerini braktlar.

Doulu

kaptan zerlerine

yrd; kz sinirleri srtlarna yamaya balad. Candide:

Durun efendimiz, durun,

diye

bard; size

dilediiniz

kadar para vereyim! Mahkmlardan biri A m an Yarabbi

bu Candide m i? diyor; teki de Candide! Candide ha7
diyordu. Candide; Rya m gryorum? U ykuda mym.'1
Yoksa kadrgada m? u karmdaki, ldrdm M onsieur le Baron mu? u da asldm gzlerimle grdm
stat Pangloss mu? dedi.
O nlar da: Biziz, birleriz! diyorlard. M artin: N e.
o koca filozof bu mu? diyordu. Candide: E y doulu
kaptan efendi, dedi; mparatorluun birinci baronlarndan
olan M onsieur de Thunder-ten-Tronckhla, Almanyann
en derin metafizikisi M . Pangloss u azadetmek iin te
istiyorsunuz? arkl kaptan: Gvurun kpei, d'ye ce
vap verdi; mademki u iki gvurun kpei mahkm ba
ronmular,

metafiziki

imiler,

phesiz

memleketlerinde

itibarl adamlar olacaklar; onlar iin bana elli bin sekino

vereceksin.

Pekl, vereceim; bizi yldrm hzyla

CANDDE

101

stanbul'a gtrn, paranz derhal alrsnz; ama durun,

beni Mademoiselle Cunegondeun yanma gtrn. Candidein ilk teklifi stne doulu kaptan geminin burnunu
ehre doru evirmiti; ve havalan yaran bir kutan da*
ha hzl krek ektiriyordu.
Candide, Baronla Panglossu belki yz kere kucak*
(ad. Sevgili Baron, sizi ldrmemi miydim? Y a siz sev
gili Panglossum, asldktan sonra nasl oldu da hl ya*
yorsunuz? Sonra ikiniz birden niin Trkiyede krde
mahkmu olarak bulunuyorsunuz dedi. Baron: S ev g i!
kzkardeim de burada m? diye soruyor; Candide: Eve*
burada! ciye cevap veriyordu. Pangloss: Demek sevgili
Candidee tekrar kavuuyorum? diye haykryordu. Cav
dide onlara M a rtin le Cacambo'yu tantt. H ep birden ku
caklayorlar, hep

birden

konuuyorlard.

Kadrga uu

yordu; limana gelmilerdi bile; hemen oraya bir Yahudi

arttlar; Candide ona yz bin sekino deerindeki bir
elmas elli bine satt; Yahudi daha fazla veremiyeceme
hazreti brahimin bana yeminler etti. D erhal Baronla
Panglossun kurtulu paralanm verdi. kincisi, kurtancsnn ayaklarna atld ve onlar gz yalariyle slatt; teki
de bir ba iaretiyle teekkr edip ilk frsatta bu paray
diyecein syledi. A m a, diyordu; kzkardeim sahiden
Trkiyede m i? Buna imkn var m ? Cacambo: Kzkardeiniz, Ttansilvanyal bir hkmdarn yannda bulak
ykadna gre bundan daha mmkn hibir ey olamaz,
dedi.
ik i

Yahudi getirttiler; Candide yine bir iki elmas

satt; Cunegondeu kurtarmak iin hep beraber baka bit

kadrgaya binip yola ktlar.

CANDIDE

102
y ir m i

s e k iz in c i

b l m

Candidein C n cron d eu n , Panglosfun, Martindin

ve taifenin baflartna gelenler
Candide, Barona: T ekrar affmz dilerim, dedi; v
cudunuzu

klcmla deldiim

iin sayn rahibim,

sizden

bir ere daha a f diliyorum. Baron: A rtk bu ko ru v a

kaptyalm, dedi; dorusu ya ben de biraz sert davrandm;
ama, mademki, niin beni krek mahkmu olarak grd
nz renmek istiyorsunuz, anlataym, da dinleyin; cizvitlerin eczacs tarafndan yaram iyi edildikten sonra bir
Ispanyol etesinin hcumuna uradm; kzkardeim yola
kt srada beni Buenos - Ayteste hapse attlar; Romaya, Czvitlerin batannn yanna dnmek istedim. stan
bulda Fransz elilii papazlna tyin edildim. Vazifem e balyal sekiz gn olmutu k, akama dora gze?
endaml, gen bir iolan buldum. H ava ok scakt; d e
likanl ykanmak istedi; ben de frsattan istifade ykanmak
istedim. G en bir M slmanla rlplak bir arada bulun
mann bir H ristiyan iin byk bir gnah olduunu bil
miyordum. B ir kad, kaba etlerime yz denek vurducdr
ve beni kree mahkm etti. Kimsenin bundan daha b
yk bir hakszla uratldm sanm am A m a kzkardemn niin, T k lere snm Ttansilvanyal bir hkmda
rn mutfanda bulaklk ettiini renmek isterim
Candide: Y a siz sevgili Pangloss, nasl oluyor da
sizi tekrar

grebiliyorum?

dedi.

Pangloss:

Asldm*

grdnz dorudur, dedi; doal olarak yaklmam gerekird': ama beni kzartacaktan zaman bardaktan boanr
casna yamur yadm hatrlarsnz; frtna o kadar id-

CANDIDE

103

detli oldu ki, atei yakmaktan midi kestiler; daha iyisi

d len n d en gelmedii iin de asldm. B ir cerrah cesedimi sa
cn ald, evine gtrd ve yard, n c e , gbeimden kp
rck kemiime kadar uzanan havari bir yank at. A sl
dm ekilden daha fena bir ekilde aslmama imkn yok
tu . Kutsal Inquisiteurn yksek emirlerini yerine getiren
diyakos muavini,

insanlar ok gzel yakyordu ama as

tnaya gelince buna alk deildi. I p slakt, fena kayd,

yi dmlenmedi; szn ksas henz nefes alyordum
H avari ak beni yle bir bartt d, cerrah srst yere
dt ve eytan paraladn sanp korkusundan titriyetrek kat; kaarken de merdivenden dt. Yandaki oda
dan da, grlty duyan kans koup geldi; beni vcu
dum da ha biimindeki yarkla masann stne uranm
grd. Kocasndan daha ok korktu, kat ve onun stne
dt. Biraz kendilerine gelince kadnn kocasna: "Z avall
.kocacm, bu densiz herifi paralamak da nerden akima
geldi? eytann her zaman bu adamlarn iinde yattn
bilmez m'sn? Hem en gidip bir papaz araym da onu
okuyup flesin! dedi. Bu s-z duyunca -titredim. Bana
acyn! diye barmak iin btn kuvvetimi topladm. S o
munda Portekizli berber cesaretlendi, derimi dikti; hatt
kans bana bakt bile; on be gn sonra ayaa kalktm.
'Berber bana bir i buldu; Venedike giden bir M alta
valyesinin ua oldum; ama efendimin bana verecek pa
ta s olmadndan Venedikli bir tacirin hizmetine girdim;
onun peisra stanbula geldim.
B ir gn bir camiye girmek hevesine kapldm; cam*de ihtiyar bir imamla tebih eken ok gzel, sofu bir gen
icadn vard; kadnn gs tamamiyle akt, memelerinin
.arasnda, lleden, glden, gelincikten, da llesinden, d-

CANDIDE

104

gn ieinden ve smblden bir demet vard; cadn de

meti yere drd; demeti aldm, sayg gstererek hemen
yerine koydum. A m a bu demeti yerine koymak ii o ka
dar uzun srd ki, imam gazaba geldi, H ristiyan oldu
umu grnce de: m dat! diye bard. Beni kadya g
tldler; o da tabanlarma yz denek vurdurdu; sonra
da kadrgaya gnderdi. M onsieur le Baronla ayn kad ir
gada ayn sraya zincirlendim. B u

kadrgada M arsilyal

drt delikanl, be N apolili papaz, ild de Corfouh kei

vard;

bunlar bize bu gibi eylerin her gn olageldiini1

sylediler. M onsieur le Baron benimkinden daha byk

tr hakszla uradm iddia ediyordu; ben de, bir kad
nn gsne bir demet koymann bir iolanla rlplak
bulunmak kadar yaplmyaeak bir ey olmadm sylyor
dum.

Bu dnya olaylarnn bitbiriyle olan ball sizr

bizim kadrgaya gnderip bizi size satn aldrtt sradadurmadan mnakaa ediyor ve srtmza gnde yirmi kz:
siniri yiyorduk.
Candide ona: iy i ama sevgili Pangloss, dedi; asl
dnz, paralandnz, dayak yediiniz, kadrgalarda k
rek ektiiniz sralarda da yine btn bu olup bitenlerin
dnyada bundan daha iyi olup bitemiyeceine inanyor
muydunuz?

Pangloss:

Ben

nce

nasl

dnyorsam-

her zaman yle dnrm, dedi; nk, nede olsa filozo

fum :

Leibntiz haksz olamyacandan, ezeli ahenk de,,

doluluk ve dakik madde gibi dnyann en gzel eyi oldu

undan, szmden dnmek bana
verdi.

dmez. diye "Sevap

CANDIDE

Y R M

DOKUZUNCU

105

B L M

C andidt, Cunegondelu kocakary nasl buldu?

Candide, Baron, Pangloss,M artin ve Cacambo bas
larndan geenleri anlattlar; bu dnyada mmkn veya
om kn

olmyan

olaylar

zerinde

muhakeme

yrtp

sonular ve nedenler, manev ve madd iyilikler, zgrlk

ve zorunluk, Trkiye de krek mahkmluu ederken duyu
labilecek teselliler hakknda mnakaa ederlerken, Marmara
kylarnda Transilvanyal prensin evine yanatlar. lk gr
dkleri ey, kurutmak iin pekirleri iplere seren Cune,rondela
kocakar oldu.
vO
B u manzara karsnda Baron sarard. H isli k Can
dide, gzel Cunegondeunu teni kararm, gzleri morar
m , boaz kurumu, yanaklar porsm, kollan kzarm,
soyulmu grnce dehete derek adm geriledi; sonra
-nezaket icab ilerledi. Cunegonde, Candidele aabeyisini
kucaklad; kocakan ile de kucaklatlar. Candide ikisini
d e satn ald.
Yaknda kk bir iftlik vard; kocakan, hepsinin
talihi daha yaver oluncaya kadar bu iftlie yerleilmesini
Candidee teklif etti. Cunegonde irldnletiinin farknda
deildi; bunu ona kimse sylememiti: Canddee vaitlerini
o kadar kesin bir ekilde hatrlatt ki, iyi kalbli Candide'in
bunlan inkr etmeye dili varmad. Barona, kzkardei ile
evleneceini ima etti. Baron: O nun byle bir dklk,
sizin de byle bir kstahlk etmenize hibir zaman taham
tn l edemem, dedi; byle bir alakln sorumluluunu
ben hibir zaman zerime alamam; kz kardeimin ocuklar
A lm an meclislerine giremiyecekler. H ayr, benim kzkar-

106

CANDEDE

deim evlense evlense ancak bir imparatorluk baroniyle ev

lenebilir/ Cunegonde aabeysinin ayaklarna kapand, on
lar oz yalariyle slatt; Baronun kl bile kprdamad.
Candide ona: H ey gidi kak efendim, dedi; seni krek
mahkumluundan kurtardm; seni ve kjzkardeini kurtar
mak iin avu dolusu para verdim; burada bulak yk*votdu; artk irkinlemi de; byle olduu halde onunla
evlenmek ltfunda bulunuyorum da sen hl bu ie ayale
diremeye kalkyorsun; fkeme uysam seni bir daha ld
rrdm ." Baron: Beni bir daha ldrebilirsin ama, ben
saken kzkardeim alamazsn, dedi.
O T U Z U N C U B L M

Sonu
Candidein iine sorsalar Cunegondela bi ds evlen
mek istemiyordu. Am a Baronun sonsuz kstahl evlen
mesine sebep oluyordu; sonra Cunegonde da kendisini o
kadar tazyik ediyordu ki sznden cayamyordu. Panglossa, M artin'e ve sadk Cacamboya akl dant. Panglos
gzel br nutuk vererek, baronun kzkardei zerinde hi
bir hakla olmadm ve mparatorluun btn kanunlar
na uygun olarak, hatt meru olmyarak da Candidele ev
lenebileceini ispat etti. M artin, Baronu denize atmay,
Cacambo da onu doulu kaptana geri verip yeniden k
ree mahkm etmeyi teklif etti; sonunda ilk gemi ile onu
Romaya byk cizvit papazna gndermeye karar verdi
ler. B u fikri hepsi beendi; kocakar da yerinde buldu*
ktzkardeine hibir ey sylemediler; birka para ile bu i
de yapld ve herkes, bir cizvit papazm

cezalandrmak:

CANDIDE

10?

ve bir A lm an Baronunun gururunu krmak zevkini tatt.

B u kadar felketten sonra sevgilisi ile evlenen, filozof
Panglossla, filozof M artinle, tedbirli Cacambo ve koca*
kariyle yaamak suretiyle, zaten eski Incalann lkesinden
bir sr elmas getirmi olan Candidein, ok gzel bir ha
yat sreceim dnmek kadar doal bir ey olmaz; ama
Yahudiler onu yle soyup soana evirdiler ki, elinde kuk iftlikten baka bir ey kalmad; her gn biraz daha
irkinleen kars hrnlat,

tahamml edilmez bir hal

ald; sakar olan kocakar, Cunegondedan daha ok hr

nlat. Bahede alan ve Istanbula sebze satmaya giden
Cacambo ok i gryor ve talihine lanet okuyordu. Pangloss da A lm an niversitelerinden birinde parlyamam ol
duundan mitsizlie dyordu. M attine gelince, o, in
sann hibir yerde rahat olmadna kesin olarak inanm
t; btn olaylar tevekklle karlyordu. Candide, M ar
tin ve Pangloss arasra metafizik ve ahlk zerinde ekii
yorlard.

ou

zaman

iftliin

pencerelerinin

altndan,

Lim ni'ye, M idilli'ye, Erzuruma srlen paalar ve efen

dilerle dolu gemilerin getii, srlenlerin yerine gelen ve
sralan gelince srlen baka kadlarn, efendilerin geldii
grlyordu. Babliye takdim edilmeye gtrlen, temi2
bir ekilde samanla doldurulmu insan kelleleri grlyor
du.

Bu

manzaralar mnakaalan

artryordu;

mnakaa

edilmedii zaman da can sknts o kadar oalyordu ki,

bir gn kocakan onlara yle dedi: Acaba hangisi daha
fena, insann zenci korsanlar tarafndan yz defa tecavze
uramas m, kaba etlerinden birinin kesilmesi mi, Bulgarlardan sopa yemesi mi, bir auto-da-fe*de krbalanp ya
klmas m, paralanmas m, kadirgada krek mahkmu
olmas m, ksacas bamzdan geen btn o felketlere

CANDIDE

108

uramas m, yoksa kurada hibir ey yapmadan oturmas

m ? Candide: Bu, gerekten nemli bir soru, dedi.
Bu szler, yeni birtakm dncelere yol at; hele
M artn, insann kayg iinde kvranmak veya can sknts
iinde bocalamak iin yaratld sonucuna varyordu. Can
dide bunu kabul etmiyordu ama, kesin olarak bir ey de
sylemiyordu. Pangloss tedenberi mthi aclar ektiini
itiraf ediyordu ama, bir kere, her eyin iyi olduunu ilen
srm olduu iin artk sznden dnemiyordu. Gelge
ld im buna, kendisi de inanmyordu.
Sonunda bir olay, M artinin iren ilkelerinin do
ruluunu

meydana

kard.

Candidei

her zamankinden

daha ok tereddde drd ve Panglossu g bir duru

ma soktu. B ir gn son derece sefil bir halde olan Paquette le Papaz Giroffleenin iftlie

geldiklerini grdler,

bin kuruu abucak yemiler, ayrlmlar, barmlar,

hapsedilmiler,

kamlard;

sonunda

da Papaz Giroflee

T r k olmutu. M artin, Candidee: Verdiiniz paralarn

ok gemeden harcanacam ve onlan sefil bir hale d
receini size daha nce sylememi iniydim? dedi. Cacambo
ile beraber elinize byk bir servet geti; bununla beraber
papaz Girofleeden ve Paquetteden daha mutlu deilsiniz
Pangloss, Paquettee:

V ah ,

zavall

ocuum vah, dedi;

demek T a n n sizi kuraya bizim aramza srkledi' Bana

'burnumun ucuyla bir gze, bir kulaa mal olduunuzu bi
liyor musunuz? Bakn siz de ne hale dtnz! A h bu dn
ya ne ki! B u olay onlar her zamankinden daha ok fel
sefe yrtmeye srkledi.
Yaknlarda,

Trkiye'nin en iyi filozofu

saylan ta

mnm bir dervi vard; ona akl danmaya gittiler; Pang

io ss tercmanlk etti, ona dedi ki; stat, bize insan de

CANDIDE

109

nen bu acayip hayvann niin yaratldn sylemeniz; ri

caya geldik. Dervi: Sen buna ne karyorsun, senin
iin mi bu? dedi. Candide: A m a sayn efendimiz, dn
yada mthi ktlkler var, dedi. Dervi: Ktlk veya
iyilik olmu, bundan ne kar? Sultan, M sra bir gemi
gnderdii zaman iindeki farelerin rahat olup olmadkla
rm dnr m? dedi. Pangloss: O halde ne yapmal?
dedi. Dervi: eneni tutmalsn dedi. Pangloss: Sizinle
biraz sonularla nedenler hakknda, mmkn dnyalarn
en iyisi, ktln

kayna,

ruhun

nitelii ve sonsuz

ahenk hakknda mnakaa edeceim diye seviniyordum,

dedi. Dervi, bu szler zerine kapy suratlarna kapad.
6 u konuma esnasnda, stanbulda iki vezirle mf
tnn boazlandm ve dostlarndan birounun da kaz
a vurulduu haberi ortala yaylmt. B u haber birka
saat iinde her tarafa yayld. Pangloss, Candde ve M a r
tin kk iftlie dnerlerken, serinlemek iin kapsmdak'
portakal aalarnn glgesinde oturmu bir ihtiyarla kar
latlar. U kal olduu kadar merakl bir insan olan Pang
loss ona, boazlanan mftnn adm sordu, ihtiyar adam:
B ir ey bilmiyorum, dedi; zaten ben hibir mft ile ve
zirin adn renmi deilim; szn ettiiniz olaydan da
haberim yok; okluk, devlet ilerine karanlarn sefaletle
ldklerini ve buna lyk olduklarn sanyorum; Dundan
tr, stanbulda neler olup bittiini renmek istemem;
bahemde yetitirdiim

yemileri

oraya

satmaya gnder

mekle yetinirim. B u szleri syledikten sonra da yaban

clar evine ald: iki kz ile iki olu onlara kendi yaptk
lar birok erbetlerden baka kaymakl turun reeli, por
takal, limon, ananas, fstk, ne Batavyanin, ne de adala
rn o kt kahvesi karmam M oka kahvesi ikram ettiler;

CANDIDE

110

Bundan sonra bu iyi kalbl miislmanm ile kz Candidein,

Paglossun ve M artinin sakallarna kokular srdler.
Candide, T rke: ok geni, ok bereketli bir arazi*
niz olacak, dedi. Tdc: Y alnz yirmi dnmlk bir ye
rim var, diye cevap verdi; burasm ocuklarmla beraber
eker bierim; bu da bizden, byk ktlk olan can
skntsn, isizlii ve yoksulluu uzaklatrr.
Candide iftliine dnerken, T k n szleri hakkn
d a derin muhakemeler yrtt. Panglossla M arrine dedri: Bana bu iyi kalpli ihtiyarn, beraber yemek yediimiz
alt kraln hayatna deiilmiyecek bir hayat var gibi ge
liyor. Pangloss: Btn

filozoflarn

szlerine

baklrsa

byk mevkiler ok tehlikelidir; nk M oabiteIerin k

tali Eglon, A od tarafndan ldrld; Apalom salarn
dan asld ve u ciritle delindi; Jerobohamn olu k m l
Nadab

Bassa,

kral

Elay

Attaliay Joiada ldrd;

Zam bri,

Ochosias'

Jehu

kral Yoakim , kral Jeconais,

Icral Sedecias esir dtler. Kresusun. Astiagen, D r'nn

Siraksa'l

Denys'nin,

Pyrhus'un,

Persenin,

balin, Jugurthann, Ariovistein, Caesarn,

N eronun,

O thonun. Vitelliusun,

Anm-

Pompeusun

Domitianusun,

ngil

tere kral I I . R ich anfn, I I . Edouardm, V I . H enrinin,

I I I . Rchardm, M arie Stuartn, I . Charlesin, Fransa kra
l olan H enrilerin, mparator I V . H enrinin60 nasl
ldklerim bilirsiniz! Bilirsiniz ki... Candide: Bikvorum.
dedi; bahemizi

yetitirmek

gerektiini de bilivonm ."

Pangloss! Haklsnz, dedi; nk insanolu cennet bah

esine konulduu zaman oraya ut operatur eum61, alsn
diye konuldu; bu da insann, dinlenmek iin yaratlmad
m gsterir. M artin: Muhakeme yrtmeden alalm;

CANDIDE

ur

bu da hayat tahamml edilir bir ekle sokan tek aredir,

dedi.
H ep birden bu gzel

teklifi

kabul

ettiler;

herkes

elinden gelen ii yapmaya koyuldu. Kk arazi J c ve

rimliydi. Cunegonde gerekten ok irkindi ama ok iyi
bir a oldu; Paquette nak iler, kocakar amarlarla
urard. Papaz Giroflce varncaya kadar herkes bir i
tuttu; 6 da ok iyi bir doramac, hatt namuslu bi: adam
oldu; arasra da Pangloss, Candide'e: M mkn dnya
larn en iyisinde btn olaylar biribirine baldr, diyordur
nk

Mademoselle

Cuncgondeun

ak

iin gzel bir

atodan knza tekme yiyip koulmasaydnz, nqustrion'un ikencesine uramasaydnz; yaya olarak btn A m e
rikay dolamasaydnz, klcnz Baronun vcuduna saplamasaydnz, o gzelim Eldorado lkesinden aldnz kovunlar

kaybetmeseydimz,

burada

turun reeliyle fstk

yiyemezdeniz Candide de: Bunlar gzel szler ama bah

emizi yetitirmemiz gerek, diye cevap veriyordu.

SON

N O T L A R

1)

Candide: Sf, temiz, hergeyden habersiz demektir

2)

yimserlik: .bu kitabnda Voltaire, Alman filozofu Leib*

niz'in felsefesini yere vurmak istiyor. Leibniz 1646 da
Leipzigde domu ve 1716 da olmutur. Kendi Optimftn)eM yani iyimserliin mdafiidir. Bu filozofa gre
dnyada her $ey en iyidir. Ama Voltaire, Leibnizin
felsefesini ykabilmek iin karikatrize ediyor. riikve
nin kahraman Pangloss da Leibnizin felsefesini yayar.

3)

Metaphysico - Theologo - Cosmolo - Nigologie:

byle bfe

felsefe mevcut deildir. Voltaire felsefe Be alay etmek

iin byle bir ad bulmutur.
4)

Mavi elbiseli: Prusya knd Byk Friedrich hassa ala

yna uzun boylu askerleri seerdi. Bu uzun boylu mavi
elbiseli adamlar da, bu askerlerden olacak. Bunlar ken
dilerine benziyenleri grnce derhal angaje ederler ve
birok vaitlerle kandrrlard. Aada sz geecek olan
sava 1756 da balyan yedi yl savalardr. Buna na
zaran Bulgarlar Prusyallar, Abarlar da Franszlardr.

5)

Bu adam bir protestan papaz olacak.

6)

Anabaptisteler doduklar zaman vaftiz edilmezlerd.

Btn insanlarn eit olduklarna inanrlard.

7)

1 Kasm 1755 te Lizbonda byk bir yersarsnts oldu.

ehrin te biri ykld. Aa yukar 30.000 kii ldi.

8)

1637 ylnda bir HollandalI, Portekizlilerin Japonya'da

bir suikast hazrladklann haber verdi. O tarihten son
ra HollandalIlardan baka hristiyanlann Japonya'ya
girmesine msaade edilmedi. Hristiyanlarn Japonya'ya

CANDIDE

113

girmeleri iin ha inemeleri lzmd,

9)

Engizisyon emrinde alan ua rtbeli bir casus.

10)

Auto da * fe spanyolca bir kelime olup, insanlar yak

mak iin yaklan ate mnasna gelir. Bahsi geen autod a - i e 26 haziran 1756 da yaplmtr.

11)

Ispanyada B isca y e vilyetinde o tu ran lara verilen ad

12)

S an b en ito ,
m ahkum

engizisyon
o la n la ra

zam annda

giyd irilen

Ispanyada

yaklm aya

elb ise.

13)

21 aralk 1755.

14)

Hermandade, kutsal bir toplumdur. X III. yzylda ko

rulmu ve X V III. yzyla kadar devam etmitir.

15)

Maravedis, para deerinde Ispanyol paras.

16)

Cizvitler, yz elli yldan beri Amerika'ya yerlemilerdi.

spanya ile Portekiz Amerika'daki arazilerin snrland
rlmas iin bir anlama imzalaynca Cizvitler zarar el
liklerini sylediler ve 1757 de Saint - Nicolas da ayak
landlar.

17)

Yazarn ne kadar dikkatli hareket ettiini burada g

ryoruz. O vakte kadar X . Urbain adnda bir papa
yoktu.

18)

Gaete, Akdeniz sahilinde bir Italyan ehri.

19)

Sale, Fas!ta bir ehir. O zamanlar, korsanlarn yatayd.

20)

tn articulo m ortis, gnahlar karldktan sonra ld

21)

Molla smailin (1646

1727) bir sr ocuu oldu.
Bunlar daha babalar saken biribTeriyle savaa tu
tumulard.

22)

Ah idi olmak ne fena ey...

23 )

Voltairc- burada, ocukluunda idi edilmi olan F a

rinelli'yi kastediyor, n ce nl bi kilise arkcs,
sonra da spanya kiralnn en ok sevdii adam ol
mutur.

rlmeleri iin...

CANDIDE

114
24)
25)
26)

tspanya veraseti savalarnda Portekiz kral, Fransa'ya

kar Molla smail'den yardm istemitir.
1696 da Byk Petronun askerleri Azak' aldlar.
Hazreti brahim, kans Sara'dan sz ederken kzkardeimdir demi.

(ncil, birinci kitap. X X .)

Voltaire bir

ok kitaplarnda ncilin bu blmne deinmitir.

27)

Cizvitle

Amerikad a Assomption ehrini merkez ittihaz

etmilerdi. 1767 de Cizvitler 15.000 Amerika yerlisinin

oturduu 30 vilyeti buradan idare ediyorlard.
28)

Rahip Croust, Voltaire'in mcadele ettii bir eizvittir.

Felsefe Szlnde de ad geer.

29)

OreillonIar yukar Amazon'un bir kolu olan Rio Nayn

kylarnda oturan yerlilerdir.

30)

Journal de Trevonc, 1701

de T revoufda, dana sonra

Pariste cizvitler tarafndan karlan bir gazeteye halk

arasnda verilen ad.
31)

Satyrs, Faune, Egypan, - hepsi kr tanrsdr. Egypan,

Pann baka bir addr.

32)

Voltaire. Essais sur les Moeurs adndaki kitabnda

Avrupallann uzun zaman, tnca'lann istildan kaarak
tenha bir yere gizlendiklerine inandklarn syler.

33)

Guyane ehrinin denizle birletii yerde bu adda bir

ada fardr. 1664 de Franszlar burada Cayenne adnda
bir ehir kurdular.

34)
.-

W alter Raleigh, 1596 da Eldorado'nun dillere destan

olan zenginliklerine sahip olmak midiyle Kba'ya git
initir.

35)

Burada Voltaire bizzat kendisinin kitaplarla olan m

cadelelerini kastediyor.

36)

Socin, XV I. yzylda dine aykr dnceler ileri sn

ren, byk gnah, teslisi ve lh aff inkr eden bir
papaz.

CANDIDB

115

37)

Manicheisme, III. yzylda ran'da yaylan bir mezhep.

38)

Tevrat:
yordu.)

39)

Doktor Akakiann hicviyesi adl bir kitap yazan Manpertusle alay ediyor. Bu adam Berlin akademisinin
bakan idi.

40)

len adamn gnalu

medir.

41)

Abbe, papaz demek olduu gibi efendi mnasna da

gelir. Voltaire, bu kelimeyi bu klkta bir insan iin
kullanmak suretiyle papazlarla alay ediyor.

(Tann*nn ruhu sularn zerinde hareket edi

(darldna

dair verilen afna-

42)

Sz konusu olan O rphclin d e la Chine** piyesidir.

43)

Thomas Corneillein Com te cTEssex

44)

X V III. yzylda tannm kadnlardan Adrianne Lecouvreurdr.

45)

Freron, Voltairein en byk dmandr. Voltaire drt

msra ile Freronun nasl bir insan olduunu vnlatr:
B ir gn ormanda bir ylan Freronu sokmu t Sonunda
ne olmu biliyor musunuz! Ylan lm.*

46)

Pharaon, bugn artk oynanmyan bir iskambil oyunu

dur. Bakaraya benzer.

47)

Gochat, filozoflarn
mcadele etmitir.

48)

Bu adam papaz Troubletdir. eitli Konular adnda

bir kitab vardr. Sfolan 'da ad geer.

49)

Cizvitlerin lhi af lakkndaki dnceleri papaz Molina tarafndan izah edildiine gre Moliniste demek
cizvit demektir.

50)

Atrebatie, Artois eyaleti olacak. Arrasta doan Damiens adnda birisi 5 ocakta XV . Louisyi akiyle ya
ralamt. Damiens eskiden cizvitlerin yannda uaklk
etmiti. Cizvitlerin teviki ile bu ii yapt zannedildi.

dmandr.

adndaki piyesi.

Voltaire

kendisiyle

CANDPE

113

Damiens lin edildi 1610 da IV . Henriyi, Ravafllae

ldrd. 1694 te de yine Jean Chastel adnda birisi IV.
Henrieyi ldrmek istemiti. Son olay zerine cizvitler
Fransadan kovuldular.
51)

Yedi yl savalarndan sonra Fransa Kanaday ngilte

reye brakt.

52)

Yedi yl savalarnn
balangcnda Franszlarn MiNorquea asker karmalarna mni olamad iin 14
mart 1757 de Amiral Byng kuruna dizildi

53)

Burada Horatiusun birinci kitabnn yedinci hicviyesi

kastediliyor. Senato yesinin Pupilus dedii* Rupilius
Ripiulus adnda biridir.

54)

III. Ahmet, Candide kmadan yirmi yl nce lmt.

55)

VI. van 1741 de tahtndan indirilmitir.

56)

Charles - Edouard, Jacques Stuartn oludur.

58)

Stanislas Lezinsky, Polonya kral.

59 )

Baron Theodore Nhot, 1736

ve sekiz ay saltanat srd.

60)

Aod, srail oullarnn ikinci hkimi. Moabitelerin k

ral Eglonu ldrmek suretiyle Yahudileri zulmden
kurtarm ve ordusunu datmtr.

da Korsika kral

oldu

Abalom, Hazreti Davudun oludur. Babasna kar bir

suikast hazrlam ve Kudsten kamak zorunda kalmtr.
Kendisini takibeden Joab,

Davudun

vedii emre ramen

Abalomu ldrmtr.
Jeroboham,

srail

oullarnn ilk kral

Milttan nce

onuncu yzylda yaamtr.

Nodob, Jerobohamn olu ve srail oullarnn kiral
dr. Generallerinden Baasa tarafndan ldrlmtr.
E la, tsrail oullarnn

kral

Zambri tarafndan ldrlmtr.

olup

kumandanlarndan

CANDIDE

117

Ochosias, Milttan nce 8 5 2 - 8 5 3 yllannda srail oul

lann a krallk etmitir.
Jehu, Milttan nce 846 da domu; srail oullarnn
sonuncu kiraldr.
Attalia, Bergama kral.
Joiada, Yahudilerin byk baham.
yzylda yaamtr.

Milttan nce IX .

Joakim, Yuda kral. Mildn V L yzylnda yaam

tr. Kudste 'lmtr.
Kresus, Milttan nce 56 dan 48 e kadar Lidya'da h
km srmtr. Zenginliiyle n salmtr. Dmanlan olan
ranllarn yaklatklarn haber alnca kendisini atee atarak
intihar etmitir.
Dr, Milttan nce 550 de domu ve 486 da lm
t r. ran hkmdar.
Sirakzali Denys Milttan nce 430 da domu. 367
de lmgtr. Sirakzada krallk etmitir. Kuvvetli bir si
yaset adamdr.
Pyrrhus, Epire kral. Milttan nce 318 de domu,
2 7 2 de Argosa girerken bir kocakannn att kiremitle l
nstr.
Perse, son Makedonya kral. Milttan
domu ve 166 da hapisanede lmtr.

nce 216

da

Annhal, Annibal vardr. Birincisi vebadan olms

t r. kincisi askerleri tarafndan ldrlmtr. ncs
ise intihar etmitir.
Jugurlha, Numidiya kral. Milttan nce 154 3e do
mutur. Mamertine hapisanesinde alktan lmtr.
Arioviste, sadan yzyl nce Suevelerin bakan idi.
Caesar, Ariovistein ordusunu Alsace ovasnda yenmitir.
Caesar .Milttan nce yznc ylda domu ve 44 te
lmtr. Bomada diktatrlk etmitir. Suikast sonunda ar
kadalar tarafndan hanerlenerek lmtr.

CANDIDE

118

Pompeius. Romal devlet adam Milttan nce 107 da

domu ve 48 de kral Ptoleme tarafndan ldrlmtr.
Kellesi Caesara gnderilmitir.
Neron, Roma imparatoru. Milttan sonra 37 de domu
66 de, isyan ederek Galyadan gelen Keltlerin nnden ka
arken kendisini ldrmtr.
Othon, Roma imparatoru. Milttan sonra 32 de do
m u; 69 da kumandanlarnn ihanetine uryarak lmtr
Vitellius, Roma imparatoru. Milttan sonra 15 te do
mu 69 da kumandanlarnn ihanetine uryarak lmtr.
Domitianus, asl ad Titus Flavus Domitianustur. M i
lttan sonra 51 de domu 96 da lmtr- Suetoniusun ta
rihlerini yazd on iki Caesarn sonuncusudur. B ir kle ta
rafndan

ldrlmtr.

II. Richard, ngiltere kral. 1367 de domu ve yerine

geen IV. Henri tarafndan 1400 de idam edilmitir.
II. Edouard, ngiltere kral. 1284 te domu, 1327 de
lmtr.
V I. Henri. 1422 den 1471 e kadar ngiltere kral. Lon
dra kalesinde ldrld.
III. Richard. ngiltere kral. 1452 de domu 1485 de
lmtr.
Marie Stuart, tskoya kraliesi. 1542 de domu. Fran
sa kral II. Franois ile evlenmi; kiraln lm zerine va
tanna dnm ve idam edilmitir.
I. Charles, (1600 - 1 6 4 9 ); ngiltere kral 1649 da CromvreHin emriyle boynu vurulmutur.
Fransa kral olan HenriIer. Burada kastedilen Fran
sa krallar II. III ve IV. HenriIerdir.

CANDIDE

119

imparator IV . Henri: 1056 dan 1106 ya kadar Mukad

des Roma - Cermen imparatoru. Dostlarnn ihanetine ura
dktan sonra lmtr.
61)

Ut operatur eum, onu isle sin le r diye, dem ektir.