C

iletiim
AYSELl USLUATA

Iletiim Yaynlan

CATVLLVS
C

I
NIV E RSIT E S

lletiim
AYSELl USLUATA

un Uyc.>1
lkll,adlllllmltr Ltkllcs Owc
Bllga:uct Uven.w:s ldn ,.t

tletlim Yaynlar

CATVLLVS
e

CE

Y a y

ONI VERSITESI
hatitim Vaynlk A.. adna uhlbl: Murat Belge
Genel Yayn Yretmerl: FahriAral
Yayn VOnetnenl: Erl<an Kayl

Yayn Daru,nen: Mmet lnsel

Yayn Kurulu:

FahriAral, Murat Belge, Tanl Bora, Murat Gilltakingil,

Ahmetlnsel, Erilan Kayl, mit Kvan
Turul PaaO!}Iu, Mete Tunay
GOrsel Taaanm: mit Kvan
Kapak llo'straayonu: GOrcan zkan
Dl:tgl: Aemzl Abbas
Sayfa DOzerl: Filiz Burhan

Bask: efik Matbaas (i) 1 Sena Ofset (kapak)

Iletiim Yaynclk A.. Cep nlversltesi142 ISBN 975-470-39 9-X

. Basm: Iletiim Yaynlar, Mart 1994

Iletiim Yaynlk A..,1991

Kodlarer Cad. heHlm Han No.7 34400
Caalolu Istanbul, Tel. 516 22 60-61-62

n sz

Gnmzde bilgi bir yandan en nemli deer haline gelirken dier

yandan da artan bir hzla geliiyor, eitleniyor. Ama katlanarak
byyen bilgi retiminden yararlanmak, zellikle gndelik yaam
kayglarnn basks altnda, zorlayor. Her eye ramen bilgiye
ulama abasn srdrenler iin de imkanlar

pek fazla deil.

Ayrca, zellikle Trkiye gibi lkelerde bir -konuda kendini geli

tirmek ya da srf merakn gidermek iin herhangi bir konuyu

renmek isteyenlerin ans ok az. niversitelerimiz, toplumumu

zun yetikin blmne katkda bulunmak iin gerekli imkanlardan
yoksun.
Cep niversitesi kitaplar ite bu olumsuz ortamda, eylerinde
kendilerini yetitirmek, otobste, vapurda, trende harcanan za
mandan kendileri iin yararlanmak isteyenlere sunulmak zere
hazrland.
20. yzyl Fransz kltr hayatnn en nemli rnlerinden olan,
bugn yaklak 3000 kitaplk dev bir dizi oluturan "Que sais-je"
(Ne Biliyorum) dizisini iletiim Yaynlar Trke'ye kazandryor.

Iletiim'in Cep niversitesi, bu byk diziden seilmi , Trkiyeli

okurlar iin zellikle llgi ekici olabilecek eserlerin yansra, Av
rupa'nn baka yaynevlerinin benzer bir erevede yaymlad
kitaplar da ieriyor.
Ayrca Trkiye'n" n siyaset, kltr, ekonomi tayatyla ilgili konu
larda zel olarak bu dizi iin yazlm telif eserler "niversite"nin
"renim program"n tamamlayacalt
Cep niversitesi'nin her kitab alannn ndegelen bir uzman
tarafndan yazld. Kitaplar, hem konuya ilk kez eilen kiilere hem
de bilgisini derinleiirmek isteyenlere seslenebilecek bir kapsam
ve derinlikte. Bilginin yeterli ve anlalr olmas, temel kstas. Cep
niversitesi kitaplarn lise ve niversite rencileri yardmc ders
kitab olarak kullanabilecek; retmenler, retim yeleri ve
aratrmaclar bu kitaplardan kaynak olarak yararlanabilecek;
gazeteciler youn i temposu iinde abuk bilgilenma ihtiyalarn
Cep niversitesi'nden karlayabilecek; alt meslek dalnda
bilgisini gelitirmek isteyen, evinde, kendi programlayabilecei
bir mesleki eitim imkAnna kavuacak; ayrca, herhangi bir ne
denle bir konuyu merak eden herkes, kolay okunur, kolay tanr,
ucuz bir kayna Cep niversitesi'nden temin edebilecek.
Cep niversitesi kitaplar sk aralklarla yaymlandka, benzersiz
bir genel kltr kitapl oluturacak. Insan Haklar'ndan Gene
tik'e, Kanser'den Ortak Pazar'a, Alkolizm'den Kapitalizm'e, Ista
tistik'den Cinsellik'e kadar uzanan geni bir bilgi alannda hem
zahmetsiz hem verimli bir gezinti lin " deal "mekan, Cep nl
verstesi.

ILETIIM YAYlNLARI

Iindekiler

I.BLM

Neden iletiim . ..
.

..

---

n. BLM

!leiim ed_ rv
..
!letm SozcugunOn Anlamlar........................................ .... ......
Iletiimi n Tanmlar
.. ................. .....
Iletiimi n Ogeleri . . . .. . ... .. . .. .. .. .... . . , .....- ... ......
iletiimin llevleri
. . . . . . ....... .... . ...... . .. .. .. . .. ... .
....

............. --

11
11
. 13
15
25

. .

. . . . . ...............................-.

.. . ..

. .

. .

..

. .... ......

..

. .

.....

.. .

. .

Ul. BLM

Bilim Dal Olarak iletiimin

}arit-sel Gelimesi.. .... . . . . . ... ...... .. ........... . .
ri
i
::: : : ::::::::::::: ::::::::: ::::: ::::::: :::::::::::::::::::::::::
.. . .

::li

....

..

. ..

28

... .. ... ....

..

IV. BLM

ietiimin Kullanmlar ve Trleri ..... .. ..... . ..... .. ..... ,............... 44

Kiileraras i letiim. .. ... .. ......... . . .. .. ....... . . .... ......... ... . ... . . 45
Toplu. mlararas Iletiim....... ........................ .................................. ...... 62
Kitle Iletiimi .......... . . .. .. . . ... ......... . .. ... . .. ......... . ... ...
... 73
.

. . .

...

..

.. .

. .

.. .

..

..

..

..

. ..

..

..

_..........

..

V. BLM

!;:rk;gl:: ----

97
.. .. . . ........ .. . ..... ... .. .. .
iletiim Teknolojilerinin Toplumsal
Amalarda Kullanm .
. . . .. .. . .. . . . . .. ... . . . . .... 99
103
.. ... ... .. ...
BIBLiYOGRAFYA ..
.

..

..

..

.... ..

..

.. . .

. .

..

. .

................................... ..................

BlRlNC BLM
NEDEN LETlM?

"Insan toplutugu ve davranlan ile ilgili her

daln iletiimle ilgilenmesi zorunludur"
Wlbur Schramm
Yaamak bal bana iletiim a. iletiim etkinliklerini
ieren bir olaydr. Varoldugumuz anda evreyle srekli ile
tiim, etkileim iine gireriz. Bilmeden evremizi etkileme
ye, degitirmeye, yine bilinsizce etlcilenmeye, evcemize
uyarlanmaya balanz. Bu ild ynl alveri mrboyu s
regider. Kiiligimizi iletiim alkanlklarunzla, iletiim a
balarmzla ortaya koyarz. Bildiklerimiz, duyduklarunz,
yapabileceklerimiz iletiim tavrnzla belirlenir. Kiileraras
ilikilerin arac da iletiimd.ir: anlamak, enmek, anlatmak,
bakalarna ulamak iin iletiimi kullanrz.
Kendimizle, bir bakasyla ya da bakalaryla srekli ile
tiim iinde olmann dnda dinleyici, okuyucu ya da izleyici
olarak da iletiim agrun kapsamndayz. Bugn ariJk mil
yonlarla iletiimi paylama, baka bir deyile, kitle iletiimi
sz konusudur. losanlk tarihiyle balayan iletiim konu
ma, yazma, basm ve elektronik kitle iletiimi aralaryla en
son etkinligine ulam, uydular arachgnda yeni hizmetler

sunmaya balamtr. Elektronik iletiim aglar iinde ses

zmlemelerinin yapldg bir dnemde yayoruz, bilgi
bankalaryla, evierimize giren bilgisayarlarta iletiim kuru
yoruz.

1947 ylnda Katz (s.l68) iletiimi baarsz klan fiziksel

engellerin hzla yok olmalarna karn, ruhsal engellerin s
regittiginden szetmektedir. Gerekten de bugn ilerleyen
teknoloji iletiimi nleyen ya da gletiren fiziksel engelleri
byk bir hzla ortadan kaldryorken, olanaksz sanlanlar,
dleri gerekletiriyorken, en yaln anlamdaki iletiimi, ki-

inin kiiyle iletiimini engelleyen giiliderin yenilmesinde

benzer baar gsterilememcktedir. Etkili Heliimin amacn
"iletmek isterlig-imizi karmzdakine amaladgnuz biimde
Hetebilrnek. isteneni elde etmek ve beklenen tepkiyi uyan
drmak" diye ald'mzda, yaamboyu srdrdgmz ile
tiimimizde baar oranmz pek de yksek saylamaz. ogu
kez uroarszlk iinde, "Ne isterligimi arlatamadm; dn
d ileternedim ya da yanl anlaldun, "diye yaknrz.
lletiim kurmarun glgn, iletiim srecini de ak
layan u szler ok gzel anlatmaktadr: "Syledigimi san
dn anladgna inanyorum; ancak duydugunun benim
demek istedigirnin
yum" (Ruben:

olmadn

kavradndan kukulu

3). Gerekten de kendimizi karunzdakine ya

da karmzdakilere ne tam anlamyla ak! ayabiliyor ne de

tam anlamyla anlalabiliyoruz. Ksacas etkili bir iletiim
iinde degiliz. ok gl bir ara ya da bir yol olan iletiimi
geregince kullanamyoruz. lletiim abalarmz da bylece
yaryarya baarszlga ugruyor, engelleele karlayor. lle
tiimde karlalan engeller bir anlamda kiilerin duygusal
zelliklerinden, kstllklarndan bir anlamda da iletiim
srecinin yeterince bilinmemesinden kaynaklanmaktadr.
lletiim srecirin arlalmas bakalarn anlamakta kulla
nlabilecek bir yoldur. Bilerek dinleyip ya da izleyip deer
lendirmek iletiim engelini kaldrabilecek nemli bir et
kendir. ada bilim ile teknoloji iletiimi, kiinin kiiyle
karlkl iletiimini bile, bilimsel bir dal yapmtr. Hctiim
bir bilim dal olarak nemsenir, bilinli uygularrsa, ileti
imdeki engeller biraz olsun ortadan kaldrlabilir; giderek
de amaca, hedefe ulama, isteneni elde etme becerisi kaza
nlabilir. lletiim becerisi bakalarn anlamada da kullan
labilir: bakalarnn duygu ve dncelerini onlarla zde
leerek grme duyarllgn kazarunak, kukusuz iletiimin
etkinliini saglama asndan ok nemlidir.
Deiik kltrlerden gelen kiiler iin iletiim kurma daha
da gle ir. Bireylere belirli bir toplulugun alglama ve dav
ran biimlerini, ktrel zdelii kazandran kltr iletiim

biimierinin bir toplamd1r. Toplumlar ile kltrlergerekte

iletiim araclnda varolmu ve geliebilmilerdir; payla
lan deneyimlerle, "alkarlklar dizisi"yle belirli bir konu
ma oturmulardr. Paylalmayan deneyimler ya da al
kanlklar ise zdelemeyi salayamayaca iin deiik
kltr ya da topluluktan kiilerle etkili bir iletiime girme
olasl da azalr. Kald ki, bugn dnyadaki deiim hz ve
karmakl kiileri kendi tolumlarna ya da kltrlerine bile
"yabanc" yapabilecek llledir.
Toplumlar artk kabileden sanayi toplumuna, kimileri de
sanayi sonras toplumuna dnmtr. imdilerde ise
dnyadaki topluluklar bilgiyle ilikilerine gre degerlendi
rilmekte, "bilgi yoksulu, bilgi varsh" topluluklar olarak ay
rlmaktadrlar. Artk bilgi reliliyor, bilgi tketiliyor, bilgi
isteniyor; giderek daha ok retilen bilgi de byk kilJelere
tm dnyaya kitle iletiimi aralaryla sunuluyor. Uluslara
ras byk kurufnlarn "paketi edii" ve teknolojinin yayd
iletiler kitleleri ynlendirebiliyor. Kitleler bugn reklanlarla
kandrlyor, propogandalarla ikna ediliyor, gsterilerle e
Jendiriliyorlar. rn satmak iin uygulanan tm bilimsel
teknikler dnce satmak iin de kullanlyor ve sslenip
paketlenen dnceler alc buluyor. Kremizi saran yeni
iletiim alarnn daha nceleri grlmemi boyutta ve se
enekte kltr rnleri ve bilgi sunmalar kimi bilimkiile
rini kayglandrnakta ve sanayi irketlerinin, devletlerin
yansra bireyleri de tek tek etkileyen iletiim aiarna kar
"sivil halk" n koruiunas konusunda uyarda bulunmakta
dr!ar.
Kullanmna gre gl bir yapc ya da ykc bir ara
olabilen iletiimi anlamak dal1a iyi iletiim kurmay, etkili bir
kaynak ve bilinli bir alc olmay, tm toplumsal olaylar,
deiimleri daha yetkin bir biimde deerlendirmeyi sala
yabilir. Kitle iletiim aralar reticilik grevini stlenerek
yaltlm )'relere, deiik kesimlere ulaabilme zelliiyle
deiiklie giden yolu ksaltabilir. Gerekten de bugn ki
iler zel hzlandrlm prograrrlarla kitle iletiimi aracl9

nda eitiliyorlar; lletiln teknolojileri -televizyon, uydu,

bigisayar aglan- uzakl ortadan kalduyor, bylece geni
kitlelere, ocuklara da yetikinlere de, srekli eitim s<gla
nabiliyor. Benzer biim de yerel gelime projeleri de, yre
halknn kanlun saglanarak, geribestenim alnarak, geliti
rilip uygulanabilir.
Gelimekteki bir toplum ve bu toplurnun yeleri olarak
iletiim kurduwnuz dnya iindeki yerimizi kavrayabilir,
etkili kaynak ve bilinli alclar olarak,

yeterince bilgiyle

donanarak yeni dnya dzeninde kendimize yeni bir yer

hazrlayabiliriz. Yoksa,
Uyur idik uyardlar
Diriye saydlar bizi
Koyun olduk ses anladk

Srye saydlar bizi

diyen Pir Sultan Abdal'n dizelerindeki gibi "srye saylp"
gidebiliriz. Bu nedenle, "Yeni Dnya dzenindeki yolculu
n. lkeler ve toplumlar arasnda giderek daha zgr, daha
eit, daha haktanr ilikiler iin sregiden bir aratrma" ol
mas gerektigini vurgulayan Sean MacBride"a (1980) kulak
vernemizde yarar var sanyorum.

lO

lKlNCl BLM

lLETtlM NEDR?

I. letiim

Szcgnn Anlamlar

U etiim ya da komiinikasyon deiik kiiler iin deiik

anlamlar artran esnek bir kavram olduu iin anlam
zerinde anlamaya varmakta glk ekilmekte, kavram
karmaas ortaya kmaktadr. En geleneksel, ogu kii iin
de ilk akla gelen, anlamda iletiim ya da, bu balamda daha
ok kullanlagelen, komnikasyon mektup alma ve gnder
me, telefonlama vb. trde haberleme, posta hizmetleri,
ulam ya da elektrik devresi, elektronik balantdr. Bugn
iletiim teknolojidir, sanattr ya da gazetecilikti c; bir bilim
dalrun ad ya da sradan bir etkinliktir; amal ya da doal
bir sretir; kitle iletiimi ya da kiileraras ilikidir.
Bir benzeri bulunamayacak trllkte anlamlar ykl
iletiim szcnn kapsamna iletiim aralar da, iletiim
kurma etkinlii de, odada konuulan bir sz de uydu arac
lnda gndeilen bir ileti de girmektedir. Medya ya da
baka blr deyile gazete, kitap, dergi, radyo, televizyon gibi
kitle iletiim aralar; bigisayar, telefon, uydu gibi iletiim
teknolojileri; konferans, konser, tartma gibi kiileraras ya
da gruplararas iletiim; iaret, bak, gzya, glmseme,
mimikler, giyinme alkanlklar gibi szsz iletiim; dahas
da sessizlik bile iletiim szcnn anJam iindedir.
Balangta gi.lzel sanatlarn iinde yeralan, edebiyatn bir
uzants saylan iletiime daha sonraJan biUmsel yaklam
egemen olmaya balamtr. Bundan tr de kimileri iin
yaratc, artistik, znel, kiisel bir etkinlik anlamna gelen

11

iletiim kavram kimileri iin ise karmak aratrma yn

temlerinin kullanlmasyla anla1labilecek bir olgudur. Kii
ler gnlk yaarnlarnda srekli iletiim kuruyorlar; te
yandan bir bilim dal olarak da iletiim citini gryorlar.
Uetiim gnlk yaamda -okuma, yazma, gnllik konu
nalar trnde- doal bir etkinlik iken, belli bir ama iin
zenle allp dzenlenen, gerekletirilen -bildiri hazr
layp sunma, bir gazete ya da televizyon iin haber hazulama
trnde- bir etkinlik de olabiliyor.
lletiim, kendi bilim dal iindeki uzmanlarn dnda,
alma alanlarnda iletiim srecini nemli sayan psiko
loglar, sosyologlar, siyasal bilimcileri, dilbilimcileri, zoo
loglar, antropologlar, felsefecileri, yneticileri, pazarla
maclar, reklanclar da Ugilendirnektedir. Kltrleri, eko
nomik ve din diizenleri, yasalar, dilleri, kurallar asndan
toplumlar, uklar arasndaki iletiim disiplinleraras incele
meleri gerektirmektedir; ekonomik ve siyasal eitsizlik or
tamnda yeralan iletiim de ideolojik bir boyut kazanmakta
ve yine ok-disiplinli bir almay gerekli klmaktadr. a
da dryadaki yaam tr kiileri iletiimin teknik arala
rna daha da ok baml klmaktadr: telefon, televizyon,
basm vb. teknik hizmetler devletlerin sregitmesini, tica
retin yrtlmesini, toplumsal dzenin salanmasn ve
eitimin adalamasrm salamaktadr.
ok sayda disiplini kapsayan iletiim almalar bilgiyi
rgtlemeve gelitirme yolu (Corner, Hawthom, 1990: 5) ya
da bir aratuma alan (Hancock, 1981: ll) olarak algland
iin baka bilim dallanmn bu data deiik alardan giri
noktalar bulduklan belirfilnektedir. Belki de bu nedenler
den ti.ir iletiim son yllarn olduka ok ilgi gren bir a
Lma alan olmutur. Teknolojilerin de iletilerin d. iletilerin
gnderilmeve allnma etkinliinin de iletiimin kapsamnda
bulunmas szcn anlam eitliliine, bir lde de zen
girliine katkda bulunmaktadr. Ancak

terminolojiye

aklk getirmek, belirginJik kazanrlumak yine bu neoenier

den tr bi de kolay deildir.
12

Il. letiimin Tanmlar

Bylesine ok-anlaml ve\ya da ok anlam agrtran bir

szcn tanmJanmas da dogallkla gtr. Genelde sz
lk tanmlarna baklrsa, iletiim "bir yerden, bir kiiden, bir
makineden bir bakasna herhangi bir ortamdan yararla
narak bilgi gnderme" elir (Biliim Terimleri Szlllg, 1981).
tki ynl bir sre olarak tarumlandnda ise "haberleri,
dnceleri, duygular vb. bildirme, dnceleri paylama
ya da dei-toku etme etkinlii; bilgi, haber, dnce ya da

gr al-verii, ilet.i"dir (Longman Dictionary ofContem

porary English, 1978) ya da "kiiler arasnda duygu dnce,

bilgi, haber vb bakmdan karlkl al'{eri"tir (Oztrke
Szlk, 1975). Ana Britanica {1988) ansiklopedisinde ileti
im "bireyler arasnda ortak bir simgeler sistemiyle gerek
letirilen anlam ve bilgi alverii"dir. Yine bu ansiklopedide

1. Richards'n (1923) iletiimi "bir zihnin bir baka zihinde,

kendi yaad deneyirne benzer bir deneyimin canlanma
sn salayabilmesi" biiminde tanmladn belirtilmekte
dir.
Shannon ile Weaver'n (1949) Mathematical T1eory and
Communication adl yaptlarndaki tanmlamalannda ileti
im szcg en geni anlamda bir akim bir bakasn etki
ledii tm ilemleri ierir; bu da kukusuz, yaz yazmann ya
da sesli konumann yansra, mzii, grsel sanatlar, ti
yatroyu, baleyi, tm insan davranlarn kapsar. Shannon"a
gre kimi balamlarda iletiimin tanm daha da geni kap
saml olabilir; szgelimi, ynlendirilmi bir fzerin bir ua
izlemesi trnde bir mekanizmann ilemlerinin bir baka
sm etkilernesi de iletiim szcnn anlam kapsamn
dadr.

A Dictiorary ofCommunicatior and Media Studies de

'

verilen tanmiarda: Baker Browneil (1950) iletiimi dalayl ve

dolaysz diye ayrm ve dotayl iletiimi "bireyin simgelere
(sembollere) dntrlp bir kiiden bir bakasna iletildii
bir sre," dolaysz iletiimi ise "kiilerin birbirleriyle z13

delemeleri" diye aklamtr; Jurgen Ruesch (1951) iin de

iletiim "kiilerin birbirlerini etkilemesini salayan tm s
relerdir."
Colin Cherry

(1957) lleriimin temelde toplwnsal bir olgu

oldugunu, varolan kural dizilerine uyarak yaarn biimleri ile

davran elerinin paylalmas anlamna geldiini Insan

Iann iletiimi adl yaptnda belirtmektedir. Berlo (1960)

iletiiinde temel amacmzn organizmamz ile kendimizi
iinde buldugumuz evre arasndaki zgn ilikiyi deitir
mek, baka bir deyile, d glerin hedefi olmak yerine
kendimizi etkili bir g durumuna getirmek oldugunu,
nk etkilenek iin iletiim kurduwnuzu syler. Frank
Dance

(1967) lleriimin srekli deitiini, incelenmektey

ken bile deitiini gzlenlemekte, bu nedenle de iletiinin

bir etkileim olduunu ne srmektedir. Raymond Williams

(1968: 17) ngilizcedeki en eski anlamyla szcg dn

celerin, bilginin ve tavrlarn kiiden kiiye aktarlmas olarak
tanmlamakta, basm, telgraf, fotoraf, radyo, film, televiz
yonu da bu aktarmadaki yeni yollar saymaktadr.
Charles Cooley

(1972) iin iletiim insan ilikileririn va

rolmasna ve gelinesine yarayan mekanizmadr -akln ya

ratt tm simgeler ve bunlarn uzayda iletimini, zaman
iinde saklanmasn salayan aralardr. Bu da yzdeki an
lamlar, tavrlar ve davranlar, sesin tonunu, szckleri,
yazm, basm, dcmiryollarn, tclgraflar, telefonlar ve za
man ile yerden kazarunadaki tm baanlar ierir. lleriimin
en geni anlamdaki bir tann bilgi-paylama etkinliidir
(Anderson,

1972: 4).

Wilbur Schramm

(1972) iin insanlara zg olan iletiim

iki kii ya da bir kii ile ok saydaki kiiler arasndaki ilikiye

dayanr. Sclrarrn1 Latince kkeni Kornnunis'den gelen
komnikasyon szcn ortaklk oluturma diye alarak,
iletiimi de kaynak ile alc arasnda ortaklk kurmak iin
amal bir aba olarak tanmlam, ayrca da gnderilen
iletinin alnan iletiden deiik olabileceini vurgulamtr.
Denis McQuail

14

(1975) Iletiim adl yaptoda kiileraras

iletiimi bir kiiden bir bakasna anlaml iletilerin gnde

rilmesi olarak tanmlamaktadr. Raymond Williams (1976)
"iletme"yi tek ynl bir sre olarak grmekte, katlmc
iletiim terimini de "paylama" kavramnm ierildigini be
lirnnek zere kullanmaktadr.
lletiim Ruben'e (1984:

ll} gre, ister bilgiyi yaymak, ister

egitmek, ister eglendirmek, ister erkilernek ya da yalnzca

anlatmak olsun, bilgi vermege ilikindir, baka bir deyile,
bilgiye-ynelik davrantr; Gerbner'a (1984: 5) gre de "ir
sanlar arasnda simgesel etkileimdir." Gabriel Rodriques
(1987} iin iletiim salt bilgi ya da ileti gndermeyi kapsa
maz, birlikte alan kiilerin etkinliklerini de koordine eder.
Genel anlamda iletiim yalnzca haber ve ileti alverii degil,
grler, olgular ve verilerin iletimi ve paylamn ieren
bireysel ve ortak etkinliktir (MacBride,l988).
lletiim almalar ylesine hzla degiiklikler getirmek
tedir ki, durup tanmrun yaplabilmesi olaakszlamtr.
Ancak iletiirnin canllann varlklarn srdrebilmeleri iin
gerekli bir sre oldugu; grerek, duyarak, tadarak, doku
narak, koklayarak edinilen verilerle bilgilenen varlklarn
evrelerine uyarlanabildil<leri; evreyle erkileim sonucu
evrelerini ya da davranlarn degitirebildikleri vurgula
nabilir. agda iletiimin nde gelen bir zelligi de degi
iklik araydr. Bugr artk daha ok kiiyle, daha kolay,
daha yogun iletiim kurmak olasl.dr. imdi sorun neden
iletiim kurulduuna ilikindir.

Artk "Kim, Ne Ronuda,

Hangi kanalla, Kirninle, Neden iletiim kuruyor"sorusu

nemlidir (P. Hartman, Hallaron'da, 1980: 54).
IJI.

lletiimin eleri

Ueliimin 126 ayn, ok deiik tanmn inceleyen Dance

ile Larson (1976) sre olduu zerinde ortak bir gr
saptamlardr. letiim her zaman iin en azndan e
gerektirir: kaynak ya da gnderici. ileti (mesaj) ve alc ya da
hedef; ancak, iletiim sreci kanallar ile etki ya da iievin de

15

katlmyla, be etkenin tamamlanmasyla gereldemekte

dir. tletiim tarihinde sre bir kaynan istenen bir etkiyi
yaratabilmek iin alcya iletilrnek zer e ileti retmesi diye
tanmlanr.
Kaynak ya da gnderen durumundaki bir kii evresinden
algladl bir olay, bir veriyi, bir iletiyi kodlayp - sinyalc
dntrp- belirli bir ara ya da kanal araclgmda alc1

durumundaki hedefkii ya da kitleye gndermesi; hedefkii

ya da kitlenin (d uyarak, okuyarak ya da izleyerek) algladl

kodu amsaYlP anialp anJalmadn belirtecek geri
bildirimi kodlayarak kaynaa ya da gnderene ilctmesi ile
tiim srecini aklamaktadr. (ekil l ). Bu iletiim srecinde
iletiyi engelleyen bir de "grlt" esi vardr; bu iten gelen
-hedefkii nin ya da kitlenin kaynaa ya da l
i eliye direnmesi

trilnde- ya da dardan gelen -fiziksel grlt ya da ilgi

dal- trnde engelleme ol abilir . Tm bu sre bir ko

num iinde -zaman ve yer- iinde gerekleir.

ekil 1 = Genel lletifim Modeli

Hangi Kanallla?

Kim?

Kime?

Ne tr

Kaynak 1 Gnderici Ileti (mesaj) Hedef 1 Alc

.
Geribildirim

= Etki
_Yant

Grlt

Konum 1 evre
Uyarlanlan Kaynaklar: Shannon-Weaver, 1984; Laswel(. 1949; Schramm,

1954.

l6

1.

Ileti (Mesaj)- lletiim srecinin nemli bir gesi olan

ileti ya da mesaj anlaml bir etkileim iinde bulunduu tm

teki geler baglamnda incelenmekte ve yalnzca tarum
lama amacyla iletiim srecinden ayr ele alnabilmektedir.
Szlktc tarumJanan ileti "sz ya da yaz ile verilen, gnde
rilen ve belli bir anlam olan haber; bildiri"dir (Psklloglu:

1979). tletinin bir iaret ya da iaretler toplulugu olduunu,

kendi bana bir anlam bulunmakszn varoldugunu syle

yen Selrann (1971: 15) ise iletiyi iletiim sreci iinde in

celemektedir.
tletiler ne syledikleri ve nasl sylenclikleriyle tanunla
nabilirler. lletinin biimini belirli kurallara gre dzenlenen
iaretler dizisi olan "l<od"lar oluturmakta; iletiler de kodlar
araclgnda bir dizi iaretten bir baka iaretler dizisine d
ntrlebilmektedir. Ileti retirken iaretlerden agrm
ilikisiyle seim yaplr; tm iletiler belirli zellikleri olan
modelden seimi (paradigmay) ve zincirleme iliki iinde
btrlemeyi (sentegma bagntsn) ierir.
Bu nedenJe, kaynan ya da gnderenin anlam iletiye ya
da zel sirngelere dntrerek, baka bir deyile, kodlaya
rak, hedef kii ya da kitleye gndermesi ve hedef kii ya da
kitlenin de ald iletiyi ya da zel simgeleri anlama dn
trmesinde, baka bir deyile iletiim srecinde, kodlarn
zellikleri ok nemlidir. nk hedef kii ya da kitleye,
alcya bir tr anlam iletmekle ykml her ileti bir biim
iine sokulmu, kodlanmtr; kodlaru biimi, nasl ele
almdg, nastl oluturtldugu iletinin arlatlmasru, alglay
etkiler.
lletillin biimini oluturan szel (konuulan, yazlan)
kodlar ile szsz (minilder, bak, resim, karikatr trnde)
kodlar iletiim srecinde kimi kez, birbirleriyle yakndan
ilikili sessiz ve sesli kanallar aractlnda, birlikte gnderi
lebilir. Bylece hedef kii ya da kitleye birbiriyle ilintil i ok
sayda ileti ayn anda gidebilir. Ayrca, ne sylendigi ve n asLI
sylendii de ayr ayr anlamlar tayabilir. lleriyi alan hedef
kiinin anlam karmak zere iletileri nasl amsadg da
17

alglanan anlam kukusuz etkileyecektir; amsamada ise

iletiler hedef durumundaki alc kiinin deneyim ve nyarg
szgecinden geer.

ekil 2: Iletitim Kodlar

KANAL

Sesli
Szel

Konuulan Dil

Sessiz
Yazlan dil
Mors alfabesi
Sarlann dili

KOD

SzsU

Parallngulstik
kullan

Gzlerin dili
Resimler

zellikleri

Karikatrler

Kaynak: M. SavilleTroike, Communlcat/on Studies, 1989:24.

Byle bir durumda szel ya da szsz kodlada gderilen

iletiler anlalmayabilir. Baka bir deyile, gnderilen ileti
alnan iletiye eit olmayabilir (Gl=\=A). Belirsizlikler "Ne
gnderildi? Ne anlama geldi?" sorularyla ortaya kabilir.
Bu baglarnda "kaynak gndericinin ne sylemek isted.igi ile
hedef alcnn ne sylendigiri sandg iletidir" tanm ge
erlidir. Aradaki ayrlk iletiim kurmada sorun yaratabilir.
Kiileraras iletiimde de kitle iletiiminde de, "dinamik,
degiebilir nirelikte"ki (Cherry,l957) iletileri anlamak belirli
bir abay gerektirir. tletinin ieriginin anlalmas iin sy
lenmeyenin anlarunn da bilinmesi gerekir; szgelimi, ses
sizlig-in ne anlama geliligini iinde bulunulan ortam, yesi
bulunulan toplum belirler.
lletiim dorusal bir izgide degil de evreyle ilikisi a
sndan -bireylerin evreye uyarlanabilmeleri iin verilerin
yaratlp ku!Janldg Birey-Veri-evre paradigmas iirde-

18

ele alndgnda, ief(lii verilerin ya da iletilerin evreye

uyarlanmak iin retildikleri, alndklar ve ilendikleri ar
lalu. Gerbner'a gre de iletiler kltrde payialar kod
lanm simgesel biimlerdir. Kltrdeki ileti dizgeleri ortak
imgeler (imajlar) olutururlar, ardndan belirli arlamlar ta
yan simgeler (semboller) yaratlr. lleti iletirnirde kullan
lar simgeler kodJarrr ileti dizisi ortaya karrlar. Simgeler
-harfler, nesneler ya da etkinlikler- verilerdir ve kendilerinin
dnda bir baka eyi temsil ederler.
lleiller ya da veriler bilgi .kaynag"drlar ancak bilgi deg-il
dirler; karmak bir sre sonucunda, nemsendiklerinde,
yorurnlardklarnda, lcullarldklarnda arcak bilgiye d
nrler. ok sayda ileti arasndan, ezamanl ve ardk
ileti dzeninden hedef kiinin ya da kitlenin lleti semesi,
anlama dntrmesi, yorumlamas, saklamasl, kullanmas
ya da kullanmamas iletildigi zamana, yere, alcnn deger
ltlerine, tutumuna, alglayna, bilgisine, kltrel kim
liine badr. Hangi iletiyi hedef kii ya da kitlenin nasl
seti, nasl yorumlad. belleginde nasl tuttugu, grlt
den etkilenii aratrma iin zengin bir kaynak oluturmak
tadr.

2. Kaynak ile Hetkf-Kitle Etkenleri - leti almn etkileyen

etkenler arasnda verilerin zelliklerinin yansra kaynagn
ve hedef kitlenin nitelikleri, baka bir deyile, iletiim sre
cine kimlerin katldg, ok nemlidir. "Gnderen\ Kaynak"
ile "Alc\ Hedef kii ya da kitle" terimleri iletiim modelle
rinde iletiim srecinin balangc ile sonucunu, "Kodlayan"
ile "Kod amsayan" terimleri de aratrma zmlemesinde
kodlama srecini belirtmek iin; "yazar" ile "okuyucu" te
rimleri ise semiotik almalarda kullanlmaktadr.
Gnderen kaynak tek bir kii, bir ekip ya da bir kurum
olabilir ve simgesel evre araclgndar kodlanm iletisini
bir etki yaratmak zere ya da belirli bir ama gtmeksizin
hedef-kitleye gnderir. Hedef de tek bir kii, belirli bir grup
ya da belirsiz topluluklar olabilir. Alc durumundaki he
def-kii ya da kitle, gelen ileti tek ise, kodu amsar, yorumlar

19

ve kodlad.g bir iletiyi yaut ya da geribildirim olarak kaynaga

gnderir. Hedef-kitleye gelen iletiler oksa, alc verdigi
neme, etkililigine gre iletiler arasndan seim yapar, yo
rumlar ve isterse ilerde kullanmak zere saklar ya da kendisi
de iletiler gndererek geribildirimde bulunur. Yzyze ile
tiim srecinde geribildirim aunda sesli ya da sessiz kodlarla
iletilir; uzaktan srdrlen iletiimde ya da kide iletiiminde
ise geribildirim yazarak ya da telefon, telgraf, faks vb arac

lgnda gnderilir. Baka bir deyile, ananun ileliye dn

trlmesi, iletiim srecinde kullanlan terirole kodlanmas,
iletinin de anlama dntrlmesi ya da kodun amsan
mas. kaynak ile hedef arasnda sregider.
Eski iletiim kurarnlar alc durumundaki hedef-kitleyi
edilgen (pasif) saymakta idi; oysa artk alc ya da hedefkitle
de iletiim srecinde etkili, aktif ilev grmektedir; nk
iletiim sreci iinde gnderen ilealan, kaynak ile hedefyer
degitirmekte ve sre iinde hem gnderici hem de alc
ilevlerini stlenmektedirler.
Iletiim stirecini, verilerin kodlarup, amsanlanru kay
nak ile hedef-kii ya da kitlenin (1) bilgi, dnce ve dene
yimleri;

(2)

tutum, inan ve deger ltleri;

(3)

gereksinim,

istek ve hedefleri; {4) ilgileri; (5) topluluk iindeki rolleri ve

konumlan; (6) iletiim kurma, dil yetenekleri ve (7) teki
geleri alglaylar etkilemektedir.
ogu iletiim olgusunda iletiler hem szel hem de szel
olmayan kodlada iletilirler ve bu tr biimler evrensel de
olsalar bireylere ve belirli topluluklara zg zel deer ve

anlamlar tayabilirler. lleli ierigi sylenmeyeni ve varsa

ylan bilmeyi gerektirir. Bu neden1e iletiim srecine katlan
kaynak ile hedefin zellikleri iletiimin gereklemesinde
byk nem tar. Katlmclarn yalnzca grn, giyini,
tavr trnde grillebilir zellikleri deil, gemiJeri, top
lumsal durumlar, ilikileri, kiilikleri, kltrleri de iletiimi
etkilemektedir.
tletiim bir yerden, bir kiiden balar; Kaynak iletiirnin
balad yer ya da kiidir; kaynak iletiirnin kodlanm et-

20

kiler. Kaynagn zellikleri genelde iletiim, zellikle de

inanduclk:ta nemlidir. Kaynak gvenirlii en eski incele
me-aratuma alan olutunnutur. letiler ile iletilerin etkisi
geldikleri kaynaa gre yorurrlanr. Yaknmalar, vgler
geldikleri kaynaa gre deerlendirilirler. K,aynak gvenir
lilii zerine yaplan aratrmalarda, tek bir bildiri yazp,
geldikleri kaynaklar degitiiiierek hedef kiilere suouldu
unda, degerlendirmelerin kaynaa ilikin dncelere
orantl olduu saptanmtr. Bylece inandrclk zerine

1 (lnandrma)

K (Kaynak gvenirlii) +

1 (ileti ierii) t
1991: 7).

rnde bir forml oluturulmutur (Benoit.

lletiirnin uJatg yer Hedeftir; hedef de iletiden, kay

naktan bagtmsz olarak kendi arlarrum karacak kii ya da
ki tledir. Alc hedefkii ya da kitle olarak iletilere destekleyen
ya da yadsyan tepiler verirler. !nanmalan ya da tutum, tavr
degitirmeleri, bir lde, kaynaa duyduklar sayg ve g
venle orantldr (Benoit,

1991); bir lde de kendi durum

dizini bu

lan, beklentileriyle oranuldr. lletiimde etkililik

olgu iinde ilevine gre sralanabilir; kimi kez de -rnein,

selarnlama, ayrl, vg, basagl gibi dururrlarda- kat
kurallara uyma gerei vardr. Etkileim ile yorum ltle
rinde ise kltr, bilgi, paylalan anlamlar nemli etkenler
dir. Bu elerin aralanndaki etkileim de karmak:tr. lleti
lerin seilmesi, yorumlanmas ve saklanmas da karmak
etkenleri iermektedir.
Iletiler deiik trlerde ve degiik yollardan gelir; kodlar n
ansamasn da allagelen kurallar etkiler; nesnelere anlam
yklemek belirli gemi deneyimlere baldr. Seiien iletiler,
anlam verilip, bellekte klsa-ya da uzun sreli saklanarak,
daha sonra geriye dnlerde bavuru kaynag olabilirler.
Etkili iletiim sreci iirde karllkl, iki-ynl etkileni ger
ekletirilebilir.
Lletiim olgusu zmlenirken, iletiimin eleri arasn
daki ilikiler incelenirken, iletiiiDin temelini oluturan
kaynak, ileti ve hedefin yansra. ara ya da kanal, ama ya
da ilev ile konu, konum da birlikte ele alnabilir ve her

21

denin kltrel anlamlar birtakm sorularla belirlenebilir

'

(Hymes. 1967; 1972; Friedrich, 1972; Saville-Troike, Muriel,

1982). Katlmclar ya da kaynak ile hedef-kitle iin en nemli

soru "Kimin ne amala" iletiim kurdugutun belirlenmesine

ilikindir.
3. Iletiim Aralar\Kanallan
lleti tayan sinyaller
kaynaktan\gnderenden hedef-kii ya da kitleye kanal ara
-

clnda iletilir. Geribildirimi ya da yant da alc duru

mundaki hedef-kii ya da kitleden gnderen-kaynaa yine
bir ara, bir kanal tar. lletileri tayan bu kanallar fiziksel
(ses, hava vb.), teknik (telefon, telgraf) ya da sosyal (okul, TV
vb) ara olabilirler. Genelde, kimi iletiim uzmanlarnca
kanal iletiimin biimi; ara da kitle iletiim aralar ya da
medya anlarnma kullanlmaktadr. lletiim konuma ya da
resim vb. trde bir biime sokulur; deiik biimler de de
iik nitelikler, deiik stnlkler ve eksiklikler ierirler.
Kullanlan biim iletiimin oluturulmasn ve anialmasn
etkiler; bu nedenle deiik biimler denenir; kimi kez de
birden ok iletiim biimi ayn anda kullanlabilir, ayn ileti
deiik biimlerde iletilebilir. Medya terimi kitle iletiim
aralar dnda iletiimi olanakl klan teknoloji iin de kul
lanlmaktadr. Kitle iletiim arac ile iletiim kanal arasn

daki ayr mJ en iyi u rnek vermektedir: Televizyon grsel ve

ses kanallarn kullanan bir iletiim aracdr. Ancak ou kez
iki szck birbirlerinin yerine kullanlmaktadr.
Fisk (1982) iletiim aralarn 3 kategoride toplayarak in
celemitir: (1) sunar iletiim aralar: iletiim kurann et
kirliklerini ileten ses, yz, beden, szckler, vb.; burada ara
iletiim kurann kendisidir; (2) temsil eden iletiim aralar:
iletiim kurann kitaplar, fotoraflar vb. trde yaptlar, a
lmalardr; (3) mekanik iletiim aralar: birinci ve ikinci
gruptakileri ileten telefon, radyo, TV, film vb. trde aralar
dr.
Genelde iletiim aralaona ya da kanallarna bakldn
da, -mimikler, dans, resim trnde iaretler; konuma dil
lerini ieren szel iletiim kanallar- dnyada 3.500 ayr dilin

22

kullanldg" sapranmtr (MacBride,1988:49); posta, tel efon

fax; kitle iletiim aralar; uydular; bilgisayarlar birer iletiim

arac olarak iletiiiDin ayrlmaz paralandrlar. Srekli geli
en iletiim aralar, yeni kanallar birbirlerini tamamlamakta
ve birisi bir tekinin yerini alamamaktadr.
Gelien yeni teknoloji!ere karn ileti i min en yaln, en
ilkel aralar olan iaretler ve szckler bugn de kullanl
makta sregitmektedir. Konuulan ve yazlan dilin yansra,
''Beden dili" ile szsz anatnlar yzyillar boyunca kuUa
rulagelmilerdir. Pek ok ileti danslarla, kukla gsterileriyle
kitleleri elendirmi ve etkilemitir. Aratrmalar kiilerin
karlkl konumalannda iletileriri % 35'inin sesli, % 65'inin
ise sessiz kanalla iletildiini gstermektedir. (ekil 2). Grsel
kanallann da yazl aralardan daha etkili oldugu -sradan
Amerikallarn haftada 30 ile 40 saat arasnda televizyon
karsnda oturdukJar, yazl basma ise haftada yalnzca iki
ile drt saat ayrdklar- yine aratrmaclarca saptanmtr
(Harrison, 1971: 89-91). Sesli kanallarda konuulan dilin
zelliklerinin, ses tonuna, vurgulamaya ilikin zelliklerin,
sessiz kanallarda mimiklerin, beden hareketlerinin inee
lenmeleri ayr ayr bilim dallarnda uzmaniamay gerektir

mektedir. rgtsel ya da kurumsal dzeylerde de kanallarn

dikey (stten alta, ynlendirici ve buyurgan biimde) ve\ya
da yatay (paylamc ve katlmc, demokratik biimde).
tek-ynl ya da iki-ynl iledikleri grlr.
lletiim aralarnn ve iinde bulunuJan ortamn ileti al
mn, seimini, yorumlanuu ve sakJamn e tkiledig-l de bir
gerektir; szgelimi, basl ya da resimli, mimilde ya da giyim
tryle, fJrnle ya da mikroflrnle, radyo yaynyla ya da bir
dostun szleriyle sunulan verilerin bilgi aln aka ve
dorudan etkiledii aratrmalar sonucunda belirlenmitir
(Ruben, 1984: 189).
Bask makinesinin ardndan, telgraf, telefon, teleks, fo
toraf makinesi, pi.kap, radyo ve televizyon gibi iletiim
aralarn bultnmas her tr iletinin ok say1da alcya ya da
hedef kitleye srekli iletilmesini salamtr. Ayrca, kitle

23

iletiim aralarnn kolaylkla ulalabilme zellikleri de ve

rilerin kolaylkla edirilmelerini saglamaktadr. llecilerin i
leyii de byk lde evresel duruma bagldr. Belirli bir
konudaki iletilerin srekli yinelenmesi de ileti almn etki
lemektedir; bylesine bir yineleyi yeterince uzun bir zaman
iinde srd.rlrse, evreden de kar grler iletilmezse,
"beyin ykama" gerekletirilebilir. Yine aratrma sonula
nna gre uluslararas ve ulusal haber arac olarak gazeteleri n
yerini televizyon alrken, yerel haberler i i n gazeteler e n
nemli kanal grevini stleniyorlar.
Marshall McLuhan "ara iletidir" diyerek iletiimde ile
tinin gndcrildigi aracn ya da kanaln nemini vurgula
mtr. Kiileri aralarn. tekniklerin etkilediini, denetle
diini savunan McLuhan almalarnda kitle iletiim
aralarnn, bask makinesinden balayarak radyo ve zel
likle de televizyonun, toplum zerine etkilerini incelemi
ve elektronik iletiim aralarnn kltr yaygnlatrarak
dnyay "kresel bir ky"e dntreceklerini ne sr
mtr. Aracn iletiimin anlamn saptadg ve hi bir ile
tiim aracnn ya da kanalmn yansz olmad grn
savunrnurur.
4. lletiinde teki nemli eler lerken, iinde bulunulanan

Uetiim olayn ince

konum, iletiim kurmann

amac, iletiim gerekleirken uyulmas gereken kurallann

da gzard edilmemesi, zmlenmesi gerekir. lletiim ola
ynn yer aldg konumlardaki dzenleme biimleri, ne tr
bir olayn gerekleecei zerine deiik kiilere deiik ile
tiler ileterek, deiik yorumlamalara neden olabilirler. lleli
im kurarken neyin hedeficmdlgi nceden iyi bilinir ve sap
tanrsa, amaca ulamak kolaylaabilir, etkili olma ans artar.
Yaammz yazslZ kuraUar ynetmekte ve ynlendirmek
tedir. Belirli durumlarda kimi kiilerle nasl konuuJacana,
iletinin nasl yazlacana ilikin kurallar bilrnek ve uygula
mak etkili iletiim kurmay salayabilir.

24

IV. letii:nin ilevleri

tletiim "toplumsal b i r ilev" olarak tanmlanagelmitir
(Cherry, 1957). lletiirnin temelde ilevleri: bilgilendirme,
denetleme, ynlendirme, bilgi ve becerileri iletme, egitme,
duygular dile getirme. toplumsal iliki kurma, sorun zp
.kayg azaltma, elendirme, uyarma, gerekli rolleri stlenme
trnde sralanabilir. Iletiim toplumsal bir gereksinim, si
yasal bir ara ilevleri grmenin yansra ekonomide bir g,
eitimde bir gizil g, kltrde bir gzda, teknolojide ise
yeni dlerin kayna saylmaktadr.
tl etiimi de en genel anlamnda tm dnce, olgu ve veri
iletimi ve payla mn kapsayan bieysel ya da toplumsal bir
olgu olarak tanmlarsak, iletiim srecinin yararlln bi
reysel adan ve toplumsal adan irdeleyebiliriz.
1.

Bireysel Adan

Deneyimlerin, dncelerin, tepki

lerin, duygularm paylalmasn salayan simgelerne gc

ya da iletiim bi reyler arasmdaki etkileirnin temelidir. te
tiim kiinin, bilinli ya da bilinsiz, bir bakasnn kavrama
yetisini simgesel yollarla etkileme sreci olarak aludgmda,
iletiim kuran kaynak bir bakasmn kavrama yetisini sim
geler kullanarak istedii biimde iletiim sreciyle etkileye
bilir. Hedef de iletiim kaynagndan gelen simgeleri algla
yp, yorumladktan sonra yant vermek, belirli bir tepki
gstermek iin iletiim srecinden yararlanabilir.
Kaynak ya da hedef olarak deien rollerinde bireylere
iletiim aada sralanan hizmetleri verebilir: Kaynak olarak
iletiim,

gereksinimleri

karlamak,

karlar

korumak,

amalara ulamak iin bir ara olarak kullanlabilir. lletiim

anlk bir gereksinimi de karlayabilir, uzun srede ulala
bilecek bir anacm gereklemesini de salayabilir. Dei
iklik yaratmak iin, koullarn deitirilmesi iin iletiim bir
ara olabilir. Kiinin kendisini estetik ynden aklamas,
yaratclgn simgeletirmesi iin iletiimden yararlarulr.
Ayrca iletiim kiinin kendisini tarumasna, kendisini bul
masna da yardmc olabilir; iletiim kurarken kii kendi

25

inanlarn, duygularn da daha iyi zrnJeyebilir. Uetiim

sreci iinde kimi kez kaynan grleri ve\ya da amalar
degiebilir, evreyi kendisine uyarlamak istiyorken, kendisi
evresine uyarlanabilir; gnderen kaynak ile hedeflenen
alcnn yer degitirmesi de olasdr.
Alc durumundaki hedef kii iin iletiimin temel ilevi
iletileri alglayacak ve yorumlayacak ara.Iar\kanallar sa
lamaktr. Dinleyerek, izleyerek, okuyarak alc rol stlenilir;
kazanlan bilgilerle de seim yapma olana doar. Ne l
de ok alnrsa, o lde ok seenek iin bilgi edinilir.
Geribildirim salayarak, geici bir sre iin kaynak roln
stlenerek, etkili, aktif bir dinleyici olma becerisi kazanan
alCJ ya da hedef kii, kayna da etkileyebilir. Alc duru
munda mzik dinleyerek,

film izleyerek de estetik doyuma

varabilir.
2.

Toplumsal Adan Toplwnsal adan iletiin sreci

-

Laswell' e gre i.i ilev grmektedir: (1) evreyi denetleyerek

toplumun da deerlerini denetlemekte; (2) toplumun bi
reyleri arasmda etkileimi salamakta ve (3) toplumsal ge
leneklerin si.irdrlmesine yardunc olmaktadr.
Toplumsal iletiiiDin ilevleri genelde kaynak asndan:

{1) bilgilendirmek, (2} etmek, {3} elendirmek ve (4}

nermek ya da ikna etmek; hedef kitle asndan da: (1) an
lamak,

(2) renmek, (3) elenmek ve (4) karar vermek ba

lklar altnda toplanmaktadr (Schramm 1971; 1972: 19).

letiimden aruk daha kktenci ilvler beklenmekte ve

iletiimin bilgilendlrmede kiisel, ulusal ve uluslararas ko

ullar anlamak, tepki gstermek ve karar verebilmek iin
gerekli iletileri toplamak, biriktirmek ve datmak; toplurn
sallatrnada toplumun etkili yeleri olabilmek iin ortak
bilgi salamak; gdlemede her toplumun amalarna
ulamas iin bireysel ya da toplu etkinlikleri desteklemek;
tartmada ortak ilgi alanlarn bulmak; etimde bilgi aktarp
her aamada aydm bir kiilik oluturmak ve beceri kazan
may salamak; kltrde gemiin mirasn , sanat rnlerini
saklamak ve ufuklar genileterek yaratcla ynlendirmek,

26

eglencede bireysel ve toplu eglence iin tiyatro, dans, gzel

sanatlar, edebiyat, mzik, spor vb. yaymak ve btnleme
nin kiilere, topluluklara, uluslara degtik iletilerle ulama

olanag

saglamak anlamna

geldigi

vurguianmaktadr

(MacBride, 1988: 14).

27

NC BLM

BLM DALI OlARAK LETMN

TARHSEL GELMES

I. letiim Modelleri

lletiimln bir sanat ya da beceri, bu nedenle de bir alma

alaru saylnas l.. 5. ve 4. yyUara, Plato ile Aristo'ya dek

uzan

r. Aristo Rhetorik adl yaptnda iletiimi bir l<onu

macnn, bir hatibin, konumasmda dinleyicilere sunacag

tartmann oluturulmas ya da biimlendirilmesi olarak
tarumlarrut1r.

ekil 1 . Aristo Modeli

Konumac

Konu (Tartma)

----:>

Dinleyiciler

Model tek ynl szel bir etkinliktir:

Konumac

----?

Ileti (Mesaj)

Alc (Dinleyiciler)

Bu klasik bakta iletiim inandrc olma (ikna etme) sa

nat anlamn tayor; burada konumacnn iletilerini (me
sajlarru) ahclarda (dinlcyicilerde) istedigi tepileri yaratmak
Zere dzenleme becerisi szkonusudur.
Konuma sanatnn yansra, gazetecilik de Iletiim Bili
mi'nin gelimesine katkda bulunmutur. Babil'de, Msr'da
6. yzyl yazmalarm dnmezsek, gazeteciliin 1 600'l
yillarn ortasnda gelitiini syleyebiliriz.
Gazetecilik lleriimin kuramsal deil de uygulama yanyla
ilgilenmi tir.
28

20. yzyln banda konuma sanat kendi bana b i r dal

olmu ve niversitelerin edebiyat blmlerinde yer alm;
gazetecilik de ayr bir alan olarak yerini yapmaya balamtr.
1920'lerde radyonun, l940'larda televizyonun ortaya k
yeni alna alanlarnn alm asma, kitle medyas ya da kitle
iletiimi zerine almalara yol am, yeni kurarnlarn ge
litirilmesine neden olmutur.
1940'h ve l950'li yllarda dallararas (disiplinleraras) ge
limeler grlmtr; degiik dallardan bilimkiileri kendi
bilim dallarrun snrlarn aarak, iletiim kurarnlar geli
tirmi, yeni modeller retmilerdir.
Siyasal bilimci Harold Laswell 1 948'de propaganda ala
nnda alrken, sorgulayan bir iletiim modeli olutur
mutur:

ekil 2: Laswell Modeli

Kim

> Neyi --> Hangi Kanalla --> Kime --> Etki

Konumac

lleti(Mesaj)

Dinleyici

"Kim neyi kime hangi etkiyle sylyor?" sorusunda sua

lama nemlidir. Laswell Kanal (kitle .iletiim aracn) etki
lemitir. Laswcll de szel iletiler zerinde durmu, ancak
Etkide ktlarn (sonularn) deiik olabilecegini vurgula
'
mtr. Laswe!l'in alnalar iJetiimin etkilerinin ya da
ktlar mn, bilgilendirme, cledirme ya da ikna etme t
rnde eitlilik gsterecei ni ne srmr. Ayrca, kitle
iletiim kuramnn gelimesine de yine Laswcll'in iletiim
srecini aklayan,
"Kin

Ne sylyor
Hangi Kanalla
Kime
Ne tr bir etkiyle?"
sorusu k tutmutur.
C. H. Shannon ile W. Weaver'n 1949 ylnda gelitirdikleri
29

model, bilgi iletilen tm durumlarda, insanlar iin de ma

kieler iin de, uygulanabilme zelligi tamaktadr. Beli
Telefonu iin yrttkleri aratrmalarnda sinyal iletiminin
mhendislik sorunlarn incelerken oluturduklar iletiim
modelinin kiilerarasndaki iletiim iin de geerli oldugunu
Uetiimin Matematiksel Kurarn'nda savunmulardr.
Model dogrusaldr ve srece yneliktir. Kaynan setigi
iletiyi gnderici (transmitterl sinyale (iarete) dntrr;
iletiim kanal da alcya iletir.

EJ 8

ekil 3: Shannon-Weaver Modeli

Erbrris)

(Bilgi)
Kaynag

iletiim

---'> Gndericl -> Kanal

mesaJ

snya

---'> Alc

-> Hedef

snya

mesaJ

G Qnllt kayna

Shannon ile Weaver iletiimi alt geyle tanrnlamlardr:

Bilgi Kaynag (insanda beyin) bir dizi olas iletiler arasndan
istenen iletiyi seer; seilen ileti yazlan ya da konuulan
szcklerden, resimlerden, mzikten vb. oluabilir; Gn
derici (insanda ses sistemi) iletiyi sinyale dntrr; leti
im Kanal (insan iin hava) telefon teli, elektrik dalgas vb.
iletiyi iletir; Alc (insanda kulak) sinyali iletiye dntrr.
Bu gr, iletiimin nziki sanat, bale ve tiyato gibi etkin
likleri, gerekte, tm insan davraniarm kapsamasna ne
den olmutur; nk szel ve arac kanallann dnda jestler
trnde tm szel olmayan davranlar da iermitir.
Shannon ile Weaver iletiim modeline Grlt kaynagru da
eklemi, iletiim sorunlarn eitli grlt dzeylerinde in
celemitir. lletiimi teknik, semantik (anlam) ve etkililik
dzeylerinde zmleyen model iletiim bilimleri alma
larnn temelini oluturmaktadr.
Shannon ile Weaver'n izgiset yapsna karn psikolog
Theodore Newcomb 1953 ylnda, daha sonra da 1961 ylnda
yeniden, gen bir model nermitir (Psychoiogical Review,
30

1953 ve The Acquaintance Process, 1961). Model, temelde,

birbiriyle ilgilenen iki kiinin etkileiminin sonucunda neler
olacag anlatlrken gelitirilmitir, sonra da yeni kurarnlarn
gelitirilmesine ve aratrmalarn yaplmasna neden ol
mutur.

ekil 4: Newcomb Modeli

'

'

'

'

'

'

'

'

'

'

'

'

Bir psikolog olan Newcomb toplumda ya da toplumsal

ilikilerde bir etken olarak iletiimi sunmaktadr; grnn
temelinde de kiilerin tutumlar, inanlar ve davranlar
arasnda uyum kurma gereksinimini neren denge kurarn
bulunmaktadr. A ile B iletiim kuran kiilerdir; X de iinde
iletiitnin yer aldg toplumsal balam ya da durumdur. lle
riim sreci ise dengeyi salayan etkendir. Kiiler arasndaki
iletiimde kiilerin birbirlerine ve d evrimdeki nesnelere
uyumlar szkonusu edilmektedir. rneklersek: A'nn B'ye
kii olarak saygs vardr; belirli bir nesneye ya da iletiye, X' e,
de olumlu bir yaklam iindedir. B'nin de duygularn, g
rlerini paylatgn varsayar. X zerine konumaya bala
dklarnda, A grn B'nin paylamadgtru grenir ve
Newcomb modeline gre dengesizlik durumu ortaya kar.
Bu dururnda A' da degiiklikler ortaya kacag, B'ye ve\ ya da
X' e kar tutumunun degiebilecegini belirten Newcomb
iletiim srecine yorumcu bir srele yaklamakta ve yal
nzca bilgi iletimiyle degil, bunu tesinde kiileride oluan-

31

lada da ilgilenmektedir.
Wilbur Schrarnm 1954 ylnda "lletiim nasl iliyor?"
balkl yazsnda iletiim srecine ok nemli birka model
saglamtr. Birinci modeli Shannon ile Weaver Modeli'nin
aynntland.r. Schrarnm'n modeline gre,

Gnderen

Kaynak kodlayan bir kii ya da kurum olabilir; Alc Hedef

de kodu amsayan bir kii ya da kitle olabilir.

ekil 5: Schramm Modeli

Kaynak -------> Kodlayan -------> Slnyal Kodu Amsayan Hedef
(Iaret)
Birey: anlatan
yazan
izen

ileti: kat
ses dalgalar
sallanan el

Birey: dinleyen
izleyen
okuyan

Kurum: gazete
yaynevi
TV istasyonu
film stdyosu

anlaml yorum
lanacak her
iaret

Grup: konferans
dinleyicisi
Kitle: gazete
okuyucusu
TV izleyleisi

Elektronik iletiirnde kodlayc "mikrofon" dur, kodu

zrnleyen de "kulaklk"tr. insanlarn iletiiminde ise " Kay
nak" ile "Kodlayan" tek kii, "Kodu Amsayan" ile "Hedef'
bir baka kii, "Sinyal ya da Iaret" de dildir. Schramm iin
iletiim sreci belirli iaretiere ortak ynelim evresinde
rgtlenen bilgi-ilerneyi ierir; iletiimi de Schrarnrn Kay
nak ile Hedef Alc arasnda ortaklk kurmak zere anlaml
bir aba olarak tanmlar. Bu ortaklkta Kaynak iletiyi kodlar,
baka bir deyile, bilgiyi ya da duyguyu, yazarak, izerek,
grntilleyerek, gnderilebilecek biime sokar rk ka.fa
mzdaki resimler kodlanmadka karmzdakine iletil em ez.
Bir kez biinlendirilip gderilen ileti artk gndericiden
bamszdr. Bundan tr de Kaynak gnderdii iletinin
deitirilineden yorurnlaup yorurnlanamayacanda, alc
nn kafasnda oluacak resmin kendi kafasodakine benzeyip
benzemeyeceinde kukulanmakta hakldr; rk gnde
rilen ileti ile alnan iletinin eit olmad, baka bir deyile,
32

Gl =\= Al, karutlannutr.

Bu eitsizlii Schramm ikinci modelinde aklamaktadr.
Ortak deneyim allanlar -ortak dil, ortak gemi, ortak kltr
vb.- kavram zerinde duran Schramm ortak deneyim
alanlarnn bulunmas iletinin doru yorumlanm a olasln
artrdn ne srmektedir.

ekil 6: Schramm Modeli 2

Kaynak

Kodlayan

Kodu zmleyen + Hedef

Deneyim alan
Schramm modelindeki byk yuvarlaklar Gnderen ile
Hedefin dey enim alanlarn berlitmektedir; bu yuvarlaklarn
akma alanlarnn bykl anlamay kolaylatrmak
tadr; nk kaynak gnderen kendi deneyimlerine gre
kodlama yapar; hedef alc da kendi deneyimlerine gre ko
du amsar; b u noktada kaynak ile hedef alc arasndaki
uyum byk nem tar. letiim kuranlarn deneyim alan
larakmaz, st ste binmezse, ortak deneyimleri payla
nuyorlarsa, iletiim gleir, olanakszlar. Kltr ayrlkla
rmda bu durum daha da belirginlik kazanr.
Schranm Modeli'ndeki kaynak gndereni ya da hedef
alcy ayn ayr ele alarak incelemektedir. Sinya.l (iaret)
. olarak gelen iletiyi hedef alc kendi deneyimlerine gre
amsar, yorumlar, sonra da yorumunu kadiayarak bir kar
lk verir, bu da geribildirindir. Geribildirim (feedback)
iletilerin nasl alglandn, nasl yorumlardu bildirecei
iin itetiimde byk nem tamaktadr. Kaynak da geri
gelen iletiyi, geribildirimi alr; kendi deneyimlerine gre
amsar, yorumlar ve yarutn kodlayarak karsndakine geri
gnderir.

Uetiim artk gibi iki-ynldr. (ekil 7)

33

ekil 7: Schramm Modeli 3

Kodlayan

.-----

Yorumlayan
Kodu amsayan
'

Ileti

leti

Kodu amsayan
Yorumlayan
Kadiayan

Geribildirim (Feedback)
George Gerbnerin 1956 ylnda oluturdugu iletiim mo
deli dinamik ve toplumsal bir sretir: Bir olay (0) bir kii
(M) alglar, alglanan olay (Ol) alglama etkinliinin rn
dr. O ile Ol arasndaki ayrm seicilik etkenleri belirliyor.
Gerbner burada alglamadaki deikenlii ve bir iletinin al
glan biimiri, alglamann yaratc niteliiri vurgula
maktadr. Gerbner iin Biim \Kod ile ierik arasndaki iliki
(=aret) duraan deil dinamiktir ve aralarnda etkileim
vardr. Ayrca olaya ulaabilmenin nemi de vurgulanmak
tadr. Olay zerire bildirimi (10) ikinci bir kii (M2) alglyor;
bu alglama etkinliinde de 10\102 arasndaki ayrm, deiiklik ortaya kyor.
,
Gerbner tletiirn Modeli'nde u form sunuyor:
. Birisi

2. bir olay alglyor

3. ve karlk veriyor
4. bir ortamda

5. kimi aralar araclnda

6. eldeki malzemenin ieriini

7. herhangi bir biimde

8. ve durumda
9. kimi sonularla
lO. iletiyor.

34

ekil 8: Gerbner Modeli

Kaynak - - - - - - - - - - -

('M""'\
Alglama boyut
Algland biimde ola
t seim, koullar, evre
ulaabilme

S
O Olay

kanal
ara
denetim
biim
Olay zerine bildirim

- -

Dilin gereldilde, dnceyle ilikisi, temsil etmenin de

giik: biimlerinin niteligi, "biim" i "ierik:"ten ayn saymann
getirecegi sorunlar modelin tartma konular arasndadu.
Modelde medya araclnda, kitle iletiiminde, "objektifli:
gin, yanszlgn, tarafs.zln" glg ve haercil te so

runlar belirtiliyor. lletilerin gerek dnya olaylatndAn' se

ildilderini ve kullanlan aracn malzemesinden (dil fotog

raf, video vb.) oluturulduklarn vurgulayan Gerbner ha

berciligin sorurlannn temeline iniyor. Gazetecilerin he

detlerini ve trelerini, etiklerini anlatuken Halloran (1 969)
bu modeli kullanmtr.

lletiimde tek-aamal kuramn geerliginden kukulanan

siyasal bilimci Elihu Katz ile Paul Lazarfeld 1955 ylnda
kendi iletiim modellerini gelitirmiler; aratrmalarnn
sonucuna dayanduarak, kitle iletiim aralannda verilen
bilginin hedef kii ya da kiilerde \alclarda beklenen etkiyi
yapmadn gstermek zere, iletiimi n iki-aamal ak
kavramn sunmuJardr:

35

ekil 9: Katz ile Lazarfeld Modeli

Kaynak Ileti -----> Kitle Iletiim --> Gr liderleri --> Kamu
aralar
Kitle iletiim araJannn dogrudan etkisinin geersizlig-i
nin nedenini aratrrken Katzile Lazarfeld kiilerin yzyze

ya da kiileraras iletiim in daha ok etkilediini. kararsz

semenierin de evrelerindeki kiilerden etkilendiklerini
saptamlardr."l.k.i-aamal ak" diye akladklan kavram
da "dncelerin, grlerin radyo ve basndan liderlere,
onlardan da nfusun daha

az

etkili kesimine aktg-I" savu

nulmaktadr. Yaltlm, edi

l gen kitle toplumlan kurarolar
na karn burada hedef kitlelerin alclkta yant veren, tepi
veren, etkileim iindeki bireylerden olutugt savunul
maktadr.
Bruce Westley ile Makolm S. MacLean 1957 ylnda ileti
im srecinin nemli bir zellig-ini gelitirrnilerdir. Onlarn
modelinde de iletiimi n kaynaktan deg-il de bir dizi iaretler
(sinyaller) ya da olas iletiJerle baladg-I savunulmaktadr.

ekil 10: Westley-MacLean Modeli

X1

X3
X4

-.,__
.:;..

> A

.,

., -: - -

., ,.,.,.. -

...
- -/

- - - - ...

- .... ,

',

C,

>

'

...... ,

'

',

"- - -- - -"

X5
Modeldeki X'ler iaretleri (sinyalleri) gOstermektedir.

Modele gre, evresirlde bulunan ok saydaki iaretler

den birisiri belirli bir zaman iinde bir kii, A, seiyor ve yeni
bir ileti, X"-rnein bir yk, bir konuma, bir reklam
oluturuyor ve bunu ikinci kiiye, C'ye iletiyor. C evredeki
iaretleri bilmektedir ya da olay anlamak iin Aya sorular
36

sorarak geribeslenimle, (tbCA), bilgi edinip iletiyi yeniden

olutnabitir (X"). Bu ileti son hedef kiiye, B'ye ular; B de
-mektupla, telefonla vb.- geribesienim (fbBC, fbBA) almak
isteyebilir.
Westley-MacLean Modeli hem kitle iletiimi hem de ki
ileraras iletiim iin geerlidir. Model geribesienim ya da
geribildirim (feedback) kavrarnru geniletmitir. Modeldeki

iletiler de kendiliinden olagelen olaylara ya da evredeki bir

nesneye ilikindir; s.zgelirni, yangm, kaza, sessizlik, birisinin
giyinii vb. ileti olabilmaktedir. Modeldeki A ile B iletiim
kuranlar, C ise ne zerire ve nasl iletiim kurulacag-ru
saptayandr ya da editrdr; B'nin A ile C'ye bagrnllg sz

konusudur; model de bunu vurgulamaktadr.

Iletiim alan iin 1960l yllarn bir btnleme dnemi

oldugu saptanmtr; gzel konuma sanatna, gazetecilik
ve kitle iletiimine ilikin yazlar teki toplum bilim daliarna
katlm; iletiimin davranlarla ve kltrle ilikisini, kiile
raras iletiimi inceleyen kitaplar bu on yl iinde baslmtr.
David K. Berlo 1960 ylnda The Process ofCommnication
(iletiim Sreci) adl kitabnda geleneksel iletiim elerini
ieren KIKA (SMCR) Modeliri sunrnutur. Modelde gele
neksel gelerin denetleyici etkerleri sralarmutr.

ekil 1 1 : Berio Modeli

K

Kaynak

ileti

Kanal

Alc

iletiim becerileri

Oeler

grme

iletiim becerileri

tavr

Ierik

duyma

tavr

bilgi

yap

dokunma

bilgi

toptumsal dzen

Ilem

koldama

toplumsat dOzem

tatma

kllUr

kttr

Modele gre baarl bir iletiimde Kaynak ile Alc'nn

becerileri, tavrlar, bilgileri, iinde bulunduklar toplumsal
dzen ve kltrleri birbirinden ayn olmamal, birbirine uy-

37

maldr. Berlo, Alclar iin geerli olan etleenierin Kaynaklar

iin de geerliligini savunmaktadr. Berlo Modelinde, ni
versite'de birlikte altg W. Scbramm etkisi dnda,
Shannon-Weaver Modeli'nin toplumsal ynelimi de grl
mektedir. Berlo anlamn szcklerde degil, kiilerde aran
mas gerekttgiri savunarak, iletiiinin gereklemesi iin
iletinir klttirel adan da zmlenmesinin geregini vur
gulamaktadrr. Burada arnk bilginin iletiminden ok, bilginir
yorumu nemlidir.
Frank Dance 1967 ylnda sarmal iletiim modelini "Hu
man Communication Theory'de yaynlarn izgisel mo
deldtm geribildirimi iererek dnrnl modele ulaan
iletiim modelini, yeniden balang noktasna doldg
iir, eletirmitir. Detiim, Dance Modeli' nde, bnnak. ve
evrim iinde bir sre olarak alnyor; srekli degieo bir
eyin ircelendiginin bilinmesi de duruma uyarlarlmasnn
gerekliligini getiriyor. Dance Modeli'ne zaman kavram ek
lenmi ve her iletiim etkinliginin bir nceki iletiim dene
yimlerinin zerine kuruldugu gsterilmitir.

ekil 12: Dance Modeli

A---

- 8

Yne 1967 ylnda Paul Wazlawick, Janet Beavin ve Don

Jackson psikiyatri almalarnn ve terapinin temelirde
iletiirrin genel grmn sunmulardr. Bu model iletii
min bireyler arasnda ileti allveriini ieren bir sre oldu

gurtu vurgularnaktadr.

ekil 13: Watzlawick-Beavin...Jackson Modeli

Kii A
Iletiler
Kii B

38

10

Modele gre iletiim birbiri ardna srayla kaynak ve hedef

ilevi gren bireyler arasnda sregiden bir etkinliktir.
S.L. Becker 1968de "Konuma lletiimi" zerine bir se
minerde mozaik modelini ortaya atmtr. lletilerin tek ba
larna varolmadg varsaymndan yola karak iletiim sreci
modeline mozaik kavramn getirmitir. Model iletiim et
kinliklerinin eitli toplumsal durumlardaki -nceki izle
nimleri, nceki konumalar, yar-unutulmu yorumlar
ieren- ileti geleri arasmda baglarn kurdugunu ngr
mektedir; baka bir deyile, kaynak etkilerden oluar bir
mozaiktir.

ekil 14: Becker Modeli

L'/ //

z:::=:;;?1

// // /
// / / / /
L
V
L/ ./

Ileti

'V

V
V V
---+--+-------1' Vv
---+--+---+--

Kavnak

V
Vv

----t___,
--.
""<-+--r
ll

""

Alc

Mozaik kpnn katmanlar bilgi katmanlar karlgdr;

Model iletiim srelerinin ok saydaki katmanlarnn kar
maklgm ve bilgi kpleri arasndaki i ve d etkileimi
gstermektedir.
1969 ylnda Andersch, Staats ve Bostron evresel etken
leri odaklayan iletiim modeli oluturmulardr. Modelde
ne srlen gre gre Kaynak iletiler oluturup anlamla
rn degerlendirirken, Hedef de aldg iletileri yeniden de
gerlendirirken srekli evre ile etkileim iindedirler.
39

ekil 1 5: Andersch-Staats-Boston Modeli

Deerlendlrir
GNDERME

1 970'li yllar iletiim dalnda benzeri grlmemi bir ge

limeye tank olmu ve bu bilim dal i nde de artk uzman
amaya ynelme balamtr. Kiileraras, gruplararas, r
gtsel, siyasal, uluslararas ve kltrleraras iletiim zerine
aratrmalar yaplm, bildiriler sunulmu yazlar yazlm;
,

kiileraras iletiim, zellikle szel olmayan iletiim, enfor

masyon ile ileriim sistemleri, uluslararas ve kltrleraras
iletiim bu yllarn olduka ok ilgi eken uzmanama
alarlan olmulardr.
C. Bariund

1970 ylnda yazd bir makalesinde "kii

iletiiminin karnakln, inanlmaz gln" vurgula

yan modelini oluturmutur. Bariund iin iletiim hem an
lamn bir evrinidir, hem de belirsizliin azaltlmasn he
defler. Anlam "alnan" deil de "yaratlan" diye vurgulayan

40

anahtar iaretin, balama iaretlerinin buJundugtnu sa

vunmaktadr. Model bu iaretleri dizi ele almur: bunlar
genel iaretler, zel iaretler ve davraru iaretleridirler. Ge
nel iaretler fiziksel dnyadan gelen, dogal ile kiilerce
oluturulan, yapay iaretleri iermektedir. Verilen Model

kiinin kendisiyle isel iletiimini gstermektedir.

Kii

-K

lo-

Kod amsama

-A

loo

Kodlama

- KO
- ig

lO+

Genel iaret

lO +

- i

zel iaret

iO+

SOzsz davran
Iareti

- 1 DAVsz

'i

A
1 DAVzs+

i+ i'/
loo

L letiim teknolojisi ile kullanmna ilikin siyasann geli

tirilmesi 1980'1i yllarda nem kazanmtr. Bu yillarda
UNESCO'nun da destegiyle geliime ynelik, katlmc ileti
ime agrlk verilmeye balanm ve bu uzmanlk alanlarnda
ok sayda aratrma yaplm, yaz yazlm, bildiri sunul
mutur.
Everett Rogers ile D. Lawrence Kincaid 1981 ylnda

Communication Neworks (lletiim Aglar) adl yapdarnda

iletiim srecinin en yeni modellerinden birisini sunmu
lardr.

ekil 1 7: Rogera-Kincaid Modeli

Amsa
KATillMCI A
Yorum

L:AK
A

LAYI

Yorum
B

KATillMCI B
Amsama

sonra
41

Bu modelde iletiim ortak bir anlaya varmak zere bi

reylerin bilgi yaratma ve birbirleriyle paylama srecidir.
Sre degi-toku edilen bilgiye anlam vermeyi iermekte
dir. Modelde iletiim "daha sonra, daha sonra" diye sregi
der.
II. letiim Bilim.!eri

lletiim zerine almalar, zaman iinde gerek sreci

anlay biiminde, gerekse almalarn srdrld bilim
dalnda, deiikliklere ugtayarak gelimitir. lletiim kuram,
en genel anlamda, kiinin gzlemledigini tanmlamasna;
iletiimin nasl ve neden gerekletiinin aklanrnasna;
anlamlarn nasl oluturulduguna; etkili iletiiTnin nasl ku
rulduuna; iletiimi neyin engellediine ilikindir. lletiim
kuram, iletiim srecini, gelerinin ilikilerini grafikle gs
teren modellerin incelenmesini ierir; modellerin olutu
rulmas da srecin anialmasna k tuttuu, kuram ya
lnlatrdg iin yararldr.
Gelitirilen modellerde de grldnce, iletiim al
malar ilk aamada hedef kiiye ya da kitlelere ynelik ko
numada dinleyleiyi ya da dinleyicileri ikna etmeyi ama
lamtr. almalarn ilgi alan giderek genilemi ve szl
iletiimiri yansra szsz iletiimi de kapsam iine alm,
ikna etmenin yansra elendirneyi de amalamtr. lletiirn
sreci de, kaynar hedef zerinde istenen etkiyi yapmak
zere oluturduu grnden, baka bir deyile, bilginin
kaynaktan hedefe tek ynl ak "paradigna"sndan yola
kp, yeni gzlemlerin, yeni bulgulann nda yeni "para
digma"larla aklanmaya balarrntr. Gnderilen verini n
alnan bilgiye eit olnamasrn kantlanmasyla geribildirim
(feedback) , ileti gderenlerin evrelerindeki veriler, iletinin
yorumlan, anlam nem kazanm, tek ynllkten d
nml ereveye, duraganlktan slirece-ynelik dn
biimine, gzel konuma sanatndan tm davranlan ieren
bir baka doru ynelirrnitir.

42

Tm bu gelimeleri aratrmalar ile eitim gerekletir

mitir. Bu aratrmalar ile eitim de yerini yksekretim
kurumlarnda giderek salamlatran bir bilim dalnnda
yaplmtr. Dallararas nitelikten kp ok dall bir bilim dal
olan lletiim Bilimleri' nin dnyadaki deiik yksekretim
kurumlarnda yirmi-otuz yUk bir gemii vardr. letiim
teknolojileri hzla gelitike iletiim bilimlerinin nemi gi

derek daha da ok anlalmakta, niversiteler de gereksini

me karlk vermek zere renci yetitirme, gerekli aratr

malarn yaplmasna olan salama abasna ve yanma

girmilerdir. Yaynevleri bu konularda ok sayda ders kitab,

aratrma kitab basmakta, dergiler yaynJanmaktadrlar.
Son on yl iinde kurulan ulusal ve uluslararas iletiim der
nekleri seminerler, kongreler dzenleyerek, yaynlar yaparak
yeleri arasmda bilgi alveriinin srdrWmesini olanald
lalrulardr. Uluslararas rgtler genleri bu bilim dalnda

yetitirmek zere burslar vermege balamtr.

43

DRDNC BLM

LETMN KULLANIMIARI VE TttRLER

lletiimin kullarumlar degiik dzeylerde incelenmekte

dir. Burton ile Dimbleby (1 990) modellerinde iletiimi s
nflarken: . kiinin isel iletiimi; 2. kiileraras iletiim; 3.
grup iletiimi; 4. kitle iletiimi; ve 5. kiid iletiim terim

lerini kullanarak sralarrulardr.

ekil 1 : I letitimin kullanamlarana Ilitkin model

Kaynak: G. Burton. R. Dimbleby (1990. 18)

Kiinin isel iletiimi (zkiisel iletiim, Akun, 1981) kiiyi

gdleyen, moive eden, gereksinimleriyle kiinin kafasm

daki kendisini kavramasna ilikindir.

Kiileraras iletiim bakalarm alglamay, szsz davra

nlar, kiilerin kendilerini tanrmalarn iermektedir.

Grup iletiimi grup iinde kiilerin yapc ve engelleyici

iletiimlerini, stlendikleri rolleri, etkileri kapsamaktadr.
Kitle iletiimi medya, baka bir deyile kitle iletiim
aralaryla, ilgilenmektedir. Kitle iletiiminde genelde basn

ile televizyon ilgi alann oluturmaleta ve iletilerin nereden

geldigi, nereye gittii, sunuma nasl hazrlandg, hedef kit
leyi nasl etkiledii incelenmektedir.
Kiid iletiim bir baka kiinin dnda her hangi bir
eyle dorudan iletiim anlamna kullanlmaktadr. Bu snfa
makinelerle iletiim; baka yaratklarla, szgelimi hayvan
larla, iletiim girmektedir.
Bu almada iletiimin kullanm ayr trde, kiilera

ras iletiim; coptumlararas letiim; ve kitle iletiim balk

lar altnda, incelenecektir.
I. Kiileraras iletiim
Kiinin kendi iinde anlamlar yara tmas dnme ya da
isel iletiim ise, bakalaryla anlam alverii yapmas da

kiileraras ileriimdir. " Kimse tek bana bir ada degildir,"

deyirninden yola klrsa, bakalarna uzanmann, kiilera

ras iletiimi1 gerei daha iyi anlalr. En yaln tannuyla

iletiim bir kiiden bir bakasna bilgi, haber, gr ve tutum

aktanmdr. Herkes tck tek bir ya da dalla ok kiinin du
yularna -grme, ses, dokunma, tatma ya da koku almaya
ileti yneiterek baka kiiyle iletiim kurar. Bu kiileraras

iletiimdir, "kiinin kendi kendisi ile konutuu" isel ileti

imin de kartdr. Kiileraras iletiim iki ya da daha ok kii

arasndaki, szel ya da szsz, simgesel etkileim olarak ta-

mrnlanmak.tadr. Simgeler ile sirusegel bir dil yaraup kulla

nabilmek nsanoluna zg bir yetenektir; simge retip ya-

45

ntlamak da kiilerin yaamlarnn temel ilevini olutur

maktadr.
lletiimin temelinde anlamn iletlye dntrlmesi ya
da kodlanmas (encode) ve iletiden anlam karlmas;
ansanmas (decode) bulunmaktadr. Bir noktadan, kay
naktan, bir baka noktaya, hedef kiiye, verilerio kodlanarak

gnderilmesinde ve alnmasnda simgeler nemlidir . Sim

geler (semboller) szckleri, nesneleri ya da etkinlilderi
temsil eden verilerdir; simgesel veriler de harfler, szckler,
crnleler, amblemler ya da davranlardan oluurlar. Colir
Chery (1957) iletiimde fiziksel olaylar -insanlar, hayvanlar,

makineler- iin, agrrn yapan. temsil eden, rnek olabilen

-zeytin dah, Sam Amca trnde- tarihsel, dinsel, kltrel
ierikli simgelerin yerine, iareti kullanmay yeglemitir.
Kiileraras iletiimde nemli bir baka zellik de simgesel
ortamdaki nesnelere, yerlere, kiilere anlam verilmesidir;
yorumda bulunmak, duygular dnceleri. Anlan iletmek
iin anlarnlar simgesel anlam bilmeyi gerektirir. Simgeter
ve simgelere tek tek verilen anlamlar iletiimle paytalr ve
standartla Lrlr.
Simgeleri, anlamlarn, onlara verilecek yantlar kiiler
yaratrlar; szgelimi yol kavagndaki "dur" anlamna gelen
krmz n kendi bana bir anlam yoktur; ona bu anlanu
veren, zerinde anlamaya varan, ve uygulayan kiilerdir.
Simgelerin sreklilik nitelii deneyimlerin birikirnini, veri
lerin kuaktan kuaa iletimini olanakl ktlar.
Kiileraras JJetiimin zeJJjkJeri yle sralanmaktadr:
Kiileratas iletiim (1) kalc ve tanabilir yaplabilir mek
tup, forml, plak, disket, fotokopi, mikrafln ve benzerleri
nin araclnda kodlanm verilerin yaam sreleri uzatla
bilir, simgelerin sonsuza dein sregitmesi salanabilir; (2)
kiilerce yaratlan simgesel evreye ya da baka bir deyile,
"iletiim ortam" na -yenilen yemeklere, yaam biimlerine,
alma ya da eglence yerlerine, giyim biimine,

vb.

uyarlanlmay gerektirir; (3) simgesel evredeki nesnelere,

yerlere, kiilere anlam yklenmesini ngrr -simgeler de-

46

neyiere gre yorumlanr, baka bir deyile, anlamlar kltre,

zamana ve yere bagmldr- aynca, kiileraras iletiim ara
cllignda da simgeler ile anlamla paylalr ve standartla
trlr (Faules, 1978; Ruben, 1984). Bylece kiileraras ileti
im bireysel dzeyde bir olgu degil, toplumsal dzeyde bir
olgu olur.
Lnsanoglu iinde bulundugu fiziksel ortamn dnda
etkin bir yaam srdrebilmek iin kodlanm verilerle dolu
simgesel ortama da uyarlanmak zorundadr. Simge ile sim
genin gnderim yaptg evresel zellik arasndaki iliki g
renmeyle kazanlr, ayrca iinde yaarlan toplumun da
onayn gerektirir. Toplumda paylalan imgelerin (imajla
rn) dayandg temel de yine sirngelerdir. Kiilerin birbirle
riyle anlamalan da imgeleri dzenleyerek ileti oluturma,
karmak simge dzenlemelerini kullanma yeteneklerine
bagldr. Kiileraras iletiitnde kaynak konuarak, yazarak
ya da davranlanyla hedef kiiye veriler iletir; ileriyi alan kii
de "geribildirirn"le, sorularla sreci ters evirerek ileti gn
derir, yant verir.

ekil 2: Kiileraras iletiim

EVRE

XA - - -.
alglanan veri
veri
Birey B
Birey A
....
_ . XB
oluturulan

'

XA - A'nn sOzter. gOrOnOO, davranlar vb.

XB

B'nin szleri, gOrOnOO, davranlar vb.

OretHen veri

-- alglanan veri
Kaynak: Ruben. 1984: 250

1. Kiileraras lletiim Sreci - Bilgi Edinme: Seme, Al

glama, Yorumlama, Saklama- Bakalarn tartp, varlan
yargtlara gre davranma sanat olarak da tanmlanan kii
leraras iletiim iki ya da daha ok birey birbirlerinin szl
ve\ ya da szsz iletilerini algtladklarnda, gerekleir (i47

zim 2).

Kii, d dnyay anlamak, davranlarn o ynde,

kendi amacyla uyum salayacak ynde uyarlamak zere

evresine, evresindekilere ilgi gsterir. evreden alman
veriler ilgi grdklerinde, nemsendiklerinde b ilgiye dn
r. Bilgi edinmede veri seimi, yonmu ve saklanmas te
meldir. Seimde, yonmda ve saklamada bireyin gereksini
mi, tutumu, inanlar, deer ltleri, hedefleri, yetenekleri,
kullanm olasl, deneyimleri ve alkanlklan nemli er
kenlerdir.
Kii herhangi bir anda evresirdeki veri kaynaklaryla, ok
saydaki insanlarla, nesnelerle, koullarla evrilidir. Bu ve
rilerden ilgilenmek zere belirli birisini seer ve ilgisini o
ynde younlatrr. Bu sei kimi sesleri, grntleri, ko
kular darda brakan bir szgeten geirme srecine
benzetilrnektedir.
Kiileraras iletiim kimileri iin toplum denilen bir or
tamda bireysel dzeyde, kimileri iin ise bireyleri ieren
toplumda toplumsal dzeyde bir sretir. Belirli bir zaman
iinde yaayan kiinin, kukusuz gemi deneyimleri ve ge
lecee ilikin beklentileri vardr; iinde yaad anda iinde
yaad dnyay -evresini ve evresirdeki kiileri- algla
yn, yorumlayn gemi deneyimleri, dili, gelecee y
nelik hedefleri etkileyecektir. Burada vurgulanan, kiinin,
izlenimleri kaydeden, bo bir kat olmad, alglamalanile
yorumlamalannn bireysel ya da toplumsal olarak belirli bir
sreten getiidir.
Kiileri tartarak bir yargya varna anlamna kullanlan
alglama kiileraras iletiitnin ayrlmaz bir parasdr; alg
lama da gzlemi ve yarglamay ierir. Kardaki kii ile ile
tiim kurmaya nasl balanacana, iletiimin srdrlp
srdrlemeyeccgine karar verneden nce kiinin tutu
murun, duygularnn, kiiliinin alglanmas gerekmektedir.
Alglanlanlarla bir yargya varabilmeyi de byk lde
inanlar ve deger ltleri etkiler. nk alglama anlamli.
varolabilir; alglarn anlamn da kiinin kendi gemi de
neyimleri ile iinde yaad andaki amalar oluturur

48

(Hastorf; Schneider; Poletka, 1970).

Alglanan verilerin yorumlanmalar birtalcm etkeniere
baldr; seimlerde b irey in karsndaki kiiye, evresine
verdigi deer, yonmda ise kendisine yararlhk olasl et
kilidir. Kii kendi gereini yaratmasa da algladklarru
kendi ilgi ve kar ynnde yorumJayabUmektedir (Corner,

1990). Burada, kukusuz, verilerin etkisi byktr; verinin

tr, nitelii, yenilii nemlidir; ayrca, verilerin kendileri
nin yan sra, verilerin amsarunalarnda uygulanacak ku
rallar, kaynak ve, olaslkla en nemlisi, bu verilerin kiiye
belirU bir zaman iindeki bilgi deeri yorumlamada nemli
etkenlerdir. Szgelimi, bir cmleyi yorumlamak semantik,
fonetik birtakm kurallarn anialmasn gerektirir, belirli bir
giyim trne ya da davra ra bir anlam verilmesi de ge
mite edinilmi deneyimlere, renilmi kurallara baldr.
Bunun ardndan bilgileri bellee depolama ve saklama
sreleri gelir. Daha sonra kullanlmak zere bilgiler ksa
sreli ya da uzun sreli bellekte saklamrlar. Yorumlanarak
bilgiye dnen ve kolayca ulalabilecek biimde saklanan
evresel veriler semantik bir a iinde ilem grrler; bylece
gelen iletiler ile nceden depolanm bilgi arasnda balant
kurulur.

zetle, bilgi alnda kaynak, veriler, ara ya da evre,

hedef kii nemli etkenlerdir. Kaynan sunumu, ekiciligi,
yaknl, inarurlltg-, gvenilirlii, amac, konumu; verilerin
trleri, nitelikleri, dzenlenileri, yenilikleri; arac ya da
evrenin ierii, sreklilii; hedef kiinin geref5inimleri,
tutumu, inanlar, amalar, yetenekler, deneyimleri ve
alkanlklar bilgi edinmeyi etkilemektedir.
2. Kiinin Kendisini Smumu - Kiileraras iletiimde be

lirsizlik!erin ortadan kalkmas iin iletiim kurulan kii ya da

kiileri iinde bulunulan kltrn ya da kltrn toplumsal
gruplarnn yelerinden ayr klarak bireyselletiren bilginin
edinilmesi gerekmektedir. Bu da iletiimin degiik dzey
lerde gereklemesi anlana gelir; Berger ve Calabrese

(1975) zaman sreci iinde artan szel ve szsz iletiimle

49

belirsizliin azalaca nk kiilerin birbirlerinin dn

celerini. davranlarn, tutumlarn nceden kestirebilme
yeteneklerini sklaan kiileraras iletiimin gelitinlii, al

glanalarn salad sunulmaktadr (Berger ve Gudy

kunst, 1991:33).
Bir evreye, toplulua yeni giren birisi evredekilerin,
topluluktakilerin ilgisini eker ve bu kii zerine bilgi edinme
abasna giriilir. Bu bilgi kimi kez amasz, kimi kez de -o
kiiden ne bekleyebilecekleri ya da ondan istenen tepiyi
alabimek iin nasl iletiim kurmalan gerekecei trnde
belirli bir amaca yneliktir. Gzlemleyenler karlarndaki
kiinin davranlarndan, grnnden gemi deneyimleri
nda kal plam bir yargya varabilirler. Katlmclar
yz-yze iletiimde birbirlerinin davranlaryle etkilene
bilirler.
Giin, dokunu, yer ve zaman kullanm szel olmayan
veriler iin be temel kaynaktr. Bireylerin evrelerindekilere
bilgi edinmeleri iin saladklar bu tr veriler tmyle bilgi
kayna olutururlar. Szel ve szsz, bilinli ya da bilinsiz
davranlar evre iinde bir veri havuzu yaratrlar. Sesin kul
lanm sylenene deiik anlamlar yk!eyebilir -yaplan bir
aratrma kzgn bir kiinin hzl ve tiz bir sesle konutunu,
zntl bir kiinin yava konutuunu, saldrgan bir kiinin
ise yksel< sesle konutuunu saptamtr (Argyle, 1972).
Kiiler szel ya da szsi.iz, bilerek ya da bilmeyerek srekli
veri retirler, bilinsizce ya da bilinli iletiler gnderirler.
Bu veriler de -davran, grn, ses tonu vb.- bakalan iin
bilgi kayna olurlar (izim 3). Kimi kez amal. kimi kez
amasz retilip iletilen veriler kaynak zerine ve\ya da
kaynan hedefledii kii ya da kitleye kar tutumu i.izerine
bilgi verebilir. lletiimde sz kodlar da, szsz kodlar da
ok nemlidir. Konuulan iliJ, dilin kullan!J biimi, ses
tonu, noktalama, yazm biimi, iinde bulunulan rulsal
durum, egitim, kiinin iinde yetitigi lke ya da blgeye
ilikin anahtar olabilir.

50

ekil 3: Bilgi kayna olarak birey

nvan

/
bak

davranlar
t- - - - - - - - - - - - - BiREY

7
ad

konuulan dil
- - - - - - - - - - - )i'

Yazl dil
dokunu

Kaynak: Ruben, 1984:153

Kiiler karlkl ilikilerde kimi kez ulamak istedikleri

degiik hedeflere gre davranrlar, baka bir deyile bilinli
veriler gnderirler. Bireyir kendini sunuu amaca ulanarm
bir yoludur. Birey kendisiri sunarken alnan izlenirni, ileti
im becerileriyle denetleyebilir; karsndakini bilgi kaynag
olarak, istedii ynde etkileyebilir. Bylece, toplumun yn
lendirdigi, kltrn koullandrd bireyler hem paylalan
hem de zel, hem ayn hem de ortak hedefler temelinde ile
tiime girerler.
Davranlarn nceden belirlenmi, evrensel, deimez
kurallara bal, mekanik olmadn savunanlar vardr; an

cak yine de kiiler evreden yaltlm, zerk bireyler olarak

davranamazlar. Toplumun ynlendirdii, kltrn koul
landrd bireyler olarak kiiler paylalan alglamalar te
melinde, bireyselin yansra ortak amalar dorultusunda
da iletiim kurarlar. Kiileraras iletiimi Katz (1964: 82) en
yaln anlamyla etkileimin bir baka ad diye almtr.
Amal ileti gnderme etkinlikleri de bu ilikiler iinde ger
ekleir (Ruben, 1984: 249). tki ya da dal1a ok kii birbirle
rinin szel ya da szsz etkinlikleriri karuJl<l gznnde
bulundurduklarnda, karlkl veri ileme sreci ortaya k51

tgtnda, iliki biinlenir ve bu balayan, gei,ien, byyen

iliki kiileraras iletiim araclgmda gerekleir. Kiileraras
iletiimin deiik dzeylerde gerekleebilecei grndeki
Berger ve Gudykunst (1990: 32), kiileri bakalanndan ayran
zellikler, kiisel tutumlar, dnceler, begeniler belirlene
cek biimde bir bilgi alverii yapldnda ancak ilikinin
kiileraras saylabileceini ve bu grn de Miller ile Ste
inberg'in psikolojik dzeydeki iliki savlarna uyduunu
belirtmilerdir.

3. tletiim Kodlan - Szel ve Szsz iletiim - Kii kendi

siiLi szckler ya da davranlarla aklarken, yaratt szel
ve szsiiz verilerle iletiimi srdrr; karsndaki kii ze
rinde bir lde denetim kurabilir. Szckleri seme ve
iletme becerisi Heriimin etkililiini, konuma tonu da duy
gular aa vtrmay sag-layabilir. Sylenen ya da yazlan,
yaplan ya da yaplmayan her ey kiiye ilikin bilgi kayna
gidr. Burada szel bilgi kayna, dil (szl ya da yazl sy
lenen) ncelikle, szsz biJgj kayna daha sonra irdelene
cektir.

A) Szel iletiim - Dil - "Iletiim geri al namaz -bir kez

sylenen artk sylennemi saylamaz, yaluzca deitirile

bilir," deyii szel iletiitnin nemini, szel iletiime gste
rilmesi gereken zenin bir arlaturudr. Gerekten de ileti
imin en gl arac, bilginin szel kayna konuma, baka
bir deyile, dildir. Dilin gelimesiyle dnceler dzenlen
mi, yeni dnceler ortaya kmtr. Dilin ortaya masyla
kii bilinlenmi, toplumsal bir yaratk olmutur (Cherry

1957). Dilin en nemli zellii Chomsky iin yarat1cl,

bakalarnn deyiiyle de i.lretkerliidir. insanolu simgesel

bir dU yaratJr ve bunu kullanr; kullanrken de veriler kod
lanarak iletiim aralaryla bir noktadan bir noktaya iletilir;
bu iletilen veriler szcklerdirdir.
Bir dizi eleri, karakterleri ve bunlarn belirli kurallar

iinde kullammn ieren dilin tanmn yapmak sanldn

dan daha gtr. Ansiklopedik ranmtyla "Bir gramer sistemi
iinde rgtlenmi, dnce ve duygulan bildirmeye yara-

52

yan bournlu sesler btn" dr ya da ''Belli bir toplulukta

kullanJan zel dilbilim iaretleri sistemi"dir (Meydan Laro
usse, 1970). Burada dil sosyal bir grubun kulland.gJ saymaca

iaretler sistemi, sz de konuar..larn kiisel etkinlii say..l

maktadr. grenmeyJe kazarnlan dil olaylar zerine bilgi
iletimini salar; gramer asmdan bir yaps vardu. Dili kul
lanma becerisinde kiisel deiiklikler grlr. Bakalaryla
ilikileri gelitirmek, bilgi edinmek zere sorular sorarken,
bilgi aktarrken, geribildirim verirken, ksacas, kiileraras
iletiim kurarken dilden yararlan lr. Ancak, bunun iin de
ortak: dil Jcullan..lmas gerekir. Bugn dnyada 10.000 ayr
dil ve leheterin (dialektin) buJundugu belirtilmektedir
(Ruben, l985: 102). Diller arasmda yapsal ve kullaruro bn
zerlikleri bulunmaktadr. Her dilde seslerin szck olutur
mak zere nastl bir araya gelecekleri bir dizi ses-bilim (fo
noloji) kurallarna baldr; szcklerin cmle oluturmak
zere bir araya gelmesini gramer yaps (syntax) belirler;
szcklerin birbirleriyle ilikilerine gre anlam kazanna
snda anlam-bilim (semantics) etkilidir; dilin uygularuyla
ise kullanc asndan dili inceleyen bilim (pragmatics) il
gilenir.
Dilin Hnguistik sinyalleri gnderme ve alma, baka bir
deyile, dei-toku yapma zellii vurgulanarak kimi nite
likleri yle sralanmaktadr: ses-duyna kanaUarnn kulla

n m dilin ayrlmaz bir zelligidir; dillerin bamsz simgeler

kullanmalar, zorunluluk gerektirmez, istee baldu, ancak
ayn topluluk iin gereklidir; (Aitchison, 1976). Dilin grev
lerinin banda adiandrma gelir; bylece de, nesneye ya da
kiiye bir kimlik kazandmlr, etkinliklere aync bir zellik
tannr. Dil toplumsal yaamn bir anlatundu ve kuaktan
kuaa geer. Dil yapya bamldr; her dilin kendine zg
ayr iaret hazineleri bunnasna karn dzenleme ilkeleri
benzerdir.
Kiileraras iletiirnin en karmak arac olan konuma

bilgi aktarma, bakalannn davrarularn -ynlendirmelerle,

buyruklarla, propagandayla, kimi kez akayla, kimi kez sal-

53

drgan krc szlerle- dorudan etldlemek iin kullanlr.

Szel iletiiinin byk bir blm de sorun zmeye ynelik
deil de toplumsal iliidier leurmak ya da ilikileri srdrmek
zere aile iinde, arkada topluJugunda ya da kahve imek
iin verilen aralarda dedikodu yapmak, ene almak trnde
konumalar kapsamaktadr. Yaplan bir aratrma Atantik
zerinden yaplan telefon konumalarnn byk bir bl
mnn bu tr olduunu saptamtr. Biimsel, resmi ko
numalar konferans vernede kullanlan trde ve daha ok
yazl dil yapsmdaclr.
Konuma ile yaz arasndaki ayrun sorular sorarak belir
lenmektedir; Konuma yapsnn temelini konumaemn
hedefkitle ile paylat ortak bilgi aray olutururken, yaz
yazlacak cmlede konu asndan yazar iir neyin en
nemli olduunun sorulmasyla balar. Konumada ard
klk, nedensel zircirleme nem kazanrken, yazda cmle
yaps kavramsal btnleme nemlidir (Kress, 1982).

B) Szsuz iletiim - Beden Dili - Szsz iletiim iletiim

srecinin ok nemli bir yndr. Yzdeki anlamlar, gz
hareketlerini, duruu, giyinmeyi, sesir zelliklerini ieren
bu iletiim bir ok ynleriyle en ilkel toplumsal davran diye
tanmlanan "beden dili" olarak da bilirir. Szsz lleti kay
naklar grn; davranlar dokunuu; yeri ve zaman
kullan ierir.
Kiileraras iletiim davran alkarlklanyla pekitirilir;
elleri kuJlaru, yzdeki anlam, mlmilder (kinetics) iletiime
yeni anlarnlar kazandrabilir. Gl, ka at, el sk, kiilik
zerine ipular verir. Giyinme, tak kullanma, yolda yr

me, ev ziyaretleti,"evet-hayr" anlamnda iaret verme, se

larnlama vb. kurallar, alkanlklar toplum iinde yaama
nn gerekleridirler. Kurumlardaki, i yerlerindeki, aile iir
deki iliidier belirli kurallara baglclr.
Bir aratuma iki kiinin karlkl konumalanndan %
65'inir szsz srdrldn saptanm. Aratrmann
yanlma pay olabilir, ancak iletiimde bilgirir byk bir
blmnn szcklerden ok sylenmeyenlerden, mimik-

54

lerden, baktan, davranlardan, karldg bir gerektir.

Kiisel tepkiler, duyglar, szcklerden ok baklardan ve
davranlardan anlalr. Konumac, ba sallayarak, bak.
larla geribildirim veren dirleyicilerinin sylediklerini aniayp
anlarnadklarn, sklp sklmadklarn, onayiayp onayla
madklarn yzleri, zellikle ka ve azlar inceleyerek an
layabilir. Kimi kez de konuma olanakszlanca, szgelimi
grltl fabrikalarda, denizin dibinde yzerken,

el kol

hareketleri konumarn yerini alr.

Grn yzdeki anlamda odaklau; bakta, kalarda,
azda grlen deiiklikler kardaki hedef kii ya da kitleye
kzgnlk, honutluk. aknlk, kuku trnde geribildirim
verebilir; grn ogunlukla belirli lde, kiinin alglan
may istedigi ynde, denetim altndadr. Davranlar ya da
hareketler, kimi belirli bir ileti tayan, kimi bilinsizce ya
plan el-kol hareketleri nemli bilgi kaynaklandrlar; ba
sallama olumlu ya da olumsuz iaretler verebilir.
Beden dilinde doktnrna en ilkel toplumsal davran ola
rak bilinir. Kimin kime, nerede, nasl dakunduu deiik
kltrlere gre deiik anlamlar tar. Fiziksel duru\yeri
kullan yaknlk derecesini belirtir; ancak, kltrel adan
incelendiinde, Araplar ile Gney Amerikallar'n birbirle
rine yalon durmay, lsveliler ile lskolar'm ise uzak durmay
yegledikleri saptanmtr. Duru ayrca kiinin iinde bu
lunduu duygusal durum da aklayabilir -kzgnla, ilgi
sizlie, utangala, kararszla ya da aknla ilikin ip
ular verebilir.
Zamanlama ve zaman kullanma iletiitnde alnan tepkiyi
byk lde etkiler; konumada kullanlan zaman az ko
numa sklma, ilgisizlik, utangalk anlamna, okkonuma
ise saldrganlk, kabalk, gereinden fazla-gven anlarnma
alnabilir; neri getirmede zamanlama; zaman deerlen
dirme -erken ya da ge geli- kii zerine bakalar iin bilgi
kayna olabilir.
Szsz iletiimi n ilevi yle sralanmaktadr:

(ll kiiler

arasndaki iletiimde duygu ve tavrlar dzenlemek; (2) s-

55

zel iletiimi, geribildirirnle, dikkat ekerek, syleneni ta

mamlayarak desteklemek; (3) konumann yerini almak.
Beden dili kaltmsal ya da egitimle edinilmi, kiinin
buldugu ya da ykndgii bir davran tfu olabilir. Beden
dili de tarihsel bir evrim iindedir, ayrca kitle iletiim ara

larnn etkisiyle deiik kltrlerde deiik anlamlara gelen

kimi davranlar baka kltrlerden alnmakta ve uygul an
maktadr.
4.

lletiimAglan \ Grup Iletiimi - lletiimin temel k

tlarndan birisi toplumsal alarn gelitirilmesidir, bunda

da kukusuz ilikilerin nemi byktr. Kiileraras ya da
toplumlararas ilikilerde oluan veri-ileme alar bireyler
arasnda ya da daha byk birimler arasnda, ayrca bireyler
ile bireylerin iinde yer aldklan d evre arasnda veri ak
n salarlar. Alar oluuyorken simgeler, kurallar ortaya
kar ve standarUarlar. Aglarn ilevleri yle sralanabilir:
(1)

bireylerin

arasndaki

etkinlikleri

koordine

et

mek\dzenlemek; (2) yetke\otorite izgisini srdrmek; (3)

veri alveriini kolaylatrmak; (4) daha byk bir birim ile
iinde bulunan d evre arasnda veri akn salamak
(Ruben, 1984: 275).
Kiilerin grerunesi, bymesi ve gelimesi iin ilikiler
-ana-babayla, akrabalarla, arkadalarla ve meslektalarla
ilikiler- nemlidir; Katz ile Lazarfeld (1955: 82) iin aileler,
arkadalklar ve alma gruplar, aralarnda etkileme r
neklerinin akn, kiileraras iletiim alardrlar.
evredeki degiik durumlar kiileraras iletiimi, bilgi
edinmeyi etkilemektedir. ada topluluklarda bireyler
birden ok grup yesidirler; aratrmalar da iletiim alar
nn yalruzca arkadalk alar iinde deil paylalan ilgiler

ve ortak amalar

iinde de bulundugunu saptamtr.

Newcomb'un 1950'deki Grup almalar bireylerin deiik

gruplar deiik konular iin kullandklarn ortaya koy
maktadr (Ka.tz: 96).
Bir grup ya da rgt iinde bireyleri birbirine balayan,
veri ileme aglar oluurken bireylerin tm aratrmaya

56

katlusa, st-dzeyde btnleme gerekleir; ancak giderek

ilgi alanlarna vb. etkeniere gre alt gruplar oluur. Grup
iinde belirli kiiler belirli rolleri stlenir ve bu kiiler belirli
biimde iletiim kurarlar; stlenilen roller "nder" vb. trde
belirli etiketler tarlar. Grup iindeki degiik kiiler grubun
ileyiini kolaylatracak ya da engelleyecek biimde st
lendlkleri rollere uygun biimde iletiim kurarlar. Gruplarm
belirli amalar vardr; tm grup yeleri amalar zerine
bilgilendirilmilerse, yeler birbirlerine uyum saglayabil
milerse, geribildirimle iletiimlerini srdryorlarsa, grup
amac dorultusunda baaryla il erler.
Bireyler iletiim davramlaryla grupla zdeleirler, z
delemek istemeyenler darda braklabilirler. Gnp g
rnn olumasmda ise liderlerin nemli katklar vardu;
liderler kitle iletiimi aralannn iletilerini kiileraras d
zeyde yayma, bir anlamda da glendirme ilevi grrler.
Ancak, kendisini dmanca bir evrede bulan bir grup he

men zlp, nderlik ve iletiim biimlerini deitirmek

tedir.
tster toplumsal bir grup olsun, ister i grubu, kk bir
grup iinde ileriim alam ve sk:lm gsteren bir izimi
incelemekte byk yarar vardr; nk

bylece katklar,

balar, stlenilen roller nesnel adan deerlendirilebilir.

Kinin kime yakn olduu, kimin neden nderlik yapt
aka grlebilir. Benzer biimde bir kurum ya da irkette
iletiimin ne ynde, nasl gerekletii ya da neden gerek
lenedii aklanabilir. A terimi rgtte bilgi akn sala
mak izere halkalar biiminde aklanabilir. lletiinin izgi
lerle dkmnn yaplmas kk kmelerin zincirindeki
zayf halkalar, byk rg tl erde ise blmler aras ilikileri
ortaya karabilir.

57

ekil 4: Bireyler arasmda bUtUnletmif bir a

evre

Kaynak: Ruben, 1985:274

ekil 5: rgt iinde bireyler

arasndaki ileti1im alar

17'\/7/:
1
13
.. s
Klik D
J
5 2/,3
,1
1
1
11 0
/
4

Klik A

Yalbirn
21

"(....____
Balant

"""

"'1/

-,. 22

2 -_

--

Klik C

Yaltlm

16

Kaynak. Everett Rogers-Rehka AgarwalaRogers, 1976: Aogers:283

58

14

Kilider kendi aralarnda daha ok iletiim kuran bireyler

den oluur. Baglant (liyezon) Idiller arasnda baglantly
kuran kiidir.
Birbiriyle ba.mhlarru iletiim kanallar iin kullanlan
iletiim aglan deiik byklktedirler ve alardaki yelerin
bilgiye ulamalar ya da katlmda bulunmalar eit lde

(Dictionary ofCommunicaion and Media Studies,

1990). Aglardaki yeler arasndaki balant says ne denli

degildir

oksa, yeler birbirlerine ne ltte yaknsalar, bilginin eit

bir biimde dalma olasl da o ltre yksektir. tletiim
alahnda yallanm yelerin bulunmas ise iletiim ak
iin olumlu bir durum saylmamaktadr.
Bireylerin aralarnda iletiim kurma srelerinde iletiim
kuran bireyleri tutan balar ile grup iinde bilgi ak ve etki
iin nemli stratejik noktalar zerine aranrmalar yaplru
ve Festirger ve arkadalar yapsal balar asndan iletiim
ak anda sylentilerin iletilmesini arkadaln iletiim
oluturarak etkilediini saptarrulardr. Kurt Back'n

(1952)

deneyi de yakn arkada olan kiilerin birbirlerini daha ok

etkiledini gstermitir. Homan'a gre st dzeydeki kiiler
alt dzeydekiler iin iletiimi n hedefi oluyorlar (88); Bales' e
gre de st dzeydeki kiiler bilgi sunuyor, alt dzeydekiler
ise bilgi ve gr istiyor ve onayladklarn ya da onaylama
dklarn aklyorlar; grup bydke iletiim grubun tek bir ,
yesine yneltiliyor, yelerin aralarndaki veri alverii ise
azalyor, katinn gereklemiyor.
Topluluk ya da rgt iinde veri alveriini kolaylatr
mak iin oluturulan aglar iletileriri belirli kanallara ynel
tilmesini, bu kanallarda aknn srdrilimesini klrallara
baglamaktadr. Katz grup alar ile elektrik alar arasnda
benzetme yaplrsa, matematiksel karsarnalarda sosyal
alar zerine denemeler ve aratrmalar yaplabileceini
belirtmekteelir

(1964: 27).

Balantak ya da kapaldr; iliki

vardr ya da yoktur; ileti gnderilir ya da gnderilm ez vb.

trde iyi tanmlanm ileti gnderme durumlarna dayana
rak tm toplumsal alarn zelliklerire karsama yapla-

59

bilir. Etkileim srecindeki bireylerin oluturdu grup

iindeki iletiimi incelerken Katz

( 1 964:82) ( 1) kiileraras

iletiim biimleri ile iletiim kuran bireyleri birarada tutan

balan anlama ve

(2) grup iinde etki ile bilgi ak iin

nemli stratejik noktalar ve anahtar kiileri ayrtrma a

basnda bulunmutur.
Karlatrmal ortamlarda iletiim ak incelendi'inde
nemli degiiklikler grlebilir. Lippitt, White ve Lewin'in
yarattklar deneme ortamlar -demokratik, otoriter ve "la
issez Faire"- iinde grup yeleri arasndaki iletiitnin enok
"otoriter"ortanda kstland, ndere neri gtren en z
gr grubw1 ise demokratik grup olduu gzlemlenmitir. Bu
inceleme de kiilerin iinde bulunduklar ortanun ya da
kltrn kiileraras iletiimi bilnlendirdiinl gstermek
tedir. lncelene\ aratrma sonularna gre, gerek kk
gruplar iinde gerekse rgtlenmi byk gruplar iinde
toplumsal durum ve nvan iletiim aknn yneltiliinde
nemli bir rol oynamaktadr. "Dikey (vertical) iletiim
a'' nda veri ak yukardan aaya, baka bir deyile st
dzeydeki kii ya da kiilerden alt dzeydekilere ynlendi

rilir. "Yatay {horizontal) iletiim a"nda veri ak aadan

yukarya, bireylerden ya da alt birimlerden ste, nderlik

durumundaki kiilere ynlendirilir. Kiileraras ilikiler
zellikle azgelimi lkelerde Bat'dakinden daha nemlidir;
bundan tr kitle iletiimi aratrmalar kiileraras iletii
me bamldr. Ayrca, kiileraras iletiimi olaanst du
rumlarda, siyasal ya da toplumsal deiim dnemlerinde de
byk nem kazanr. Ksacas, kiileraras iletiitnin kamu
oyunu ynlendirmedeki, tutum deiiklikleri yaratmadaki
byk etkisi gelecekte de sregidecektir (MacBride, 1988:

83).
5.

Iletiimlle Baarszlgu Kimi Nederleri - lletiimsiz

lik, ksaca, gnderilen iletinin alglanan iletiye eit olmadg

(Gt =\=All sapcamasyla aklanma.ktad.r. Baka bir deyile

kaynak durumundaki kiinin "kafasndaki resim" alcnn
alglad resime eit olnayabilmektedir. Deiik yorumlara

60

gre iletiimsizlik kimi kez, kaynaktan, kimi kez alcdan,

kimi kez evreden gelen etki!erden, kimi kez Heliyi aktaran
kanaldan kaynaklanmaktadr. Genellendiinde, iletiimsiz
lik kiilerin kafalarnda, inanlannda, tutunlarnda, deer

yarglarnda, nyarglannda yatar. yi dinleyici olmamak ya

da dinlemesini bilmernekten de iletiimsizlik doar. Kaynak
ile hedef kitle deiik ya v kltr gruplarndan, deiik
toplumsal, ekonomik snflardan geliyorlasa iletiimsizlik
ortaya kar; buna " iletiim boluu ya da l<opukluu"
(conmunication gap) denilir.
lletiim byk gruplar iinde de gereklemeyebilir; tek
bir ileti ayr kiilerce ayr ayr alglanabilir. Deiik trde
yaam biimleri, deiik zgemiler, deiik deneyimler
iletiimi engeller.
Dil de kii ile gerek arasnda kltrel bir engel, bir pen
cere saylmaktadr (Corner & Hawtlom l 989: 124). Gerek
dnyann temsil edildii simgelerden, anlatld dilden

dal1a karmak, daha ren1di, daha ok-boyutlu olduu, ileti

lerin ise yalnlatrlm iaretlcrden, domk szcklerden
olutuu bu kstlamann ise ancak imge gcnn genili
iyle alabilecei savunulmaktadr. Ayrca, ayn diller sz
konusu oldugunda da, bir dilden bir baka dile eviride b
yk sorunlar ortaya kabilmektedir.
Iletiim kurmada baarszln bir nedeni de bilgi eksik
liidir; bu bilgi boluklar da ou kez, ortak tek rnek ka
lplar ya da "stereotipler" yaratlarak doldurtlmaya allr
(D. Katz. 1 947; 1971); oysa, iletiinin en gl engelleri
bylesi nyargl saptarnalard r.
Aratrma sonularnn deerlendiriine gre dinlemeyi
ogalt p, degerlendirmeyi azaltmak, nyarglardan arnma

iletiimi kolaylatracak; iletiim kuran yanlarm birbirlerinin

gr asndan birbirlerini ya da iletileri anlamaya al
malar iletiimi baanya gtrecektir (Rogers 1952). Bu g
re gre iletiinde baarszltn nedenleri saylan iten
liksizliin, savunmaya geiin, yalanlarn ortadan kaldrl
mas gereklidir. Ancak, kii doasndan kaynaklanan pek ok

61

nedenden tr gerek kiiler arasnda gerek gruplar arasn

da iletiimsizlik, iletiim kurmada baarszlk sregitmek
tedir.
II. Toplumlararas letiim

insanolunun varolma, ncelikler, deerler ve ilikiler

kavramlarn tayan iletilerin ya da bilginin kltrleraras ya
da uluslararas ak kltrleraras ya da uluslararas iletiimi
gerekletirir.
Toplum iinde bilginin payiald bir iljkiler toplamdr.
Kimse evreden arnm bir yaarn sremez; bireyler belirli
bir evre iinde biraraya gelip bilgi alveriini srdrerek,
bilgi payiaarak yaarlar. Bu evre ile kiiler arasndaki bilgi
alverii, etkileim srecine ileti m
i deniliyorsa, iletiim ileti
gnderme ya da etkinlikleriri kodunu zme sreci ise, s
rekli bilgi vermekte ve aldmz bilgilere anlam verme ura
iirdeyiz demektir. tletiim insanlarla birlikte varolur, ileti
lere anlam i nsanlar ykler. Bu nedenle iletiim almalar
kiilerin birbirleriyle ve toplumla ilikisini, birbirlerini etki
leyiini, etkileniini, elenrneyi, elendirilmeyi, retmeyi,
retitmeyi kapsar.
Colin Cherry (1957) kiilerin oluturduu topluluu,
toplumu, kltr "iletiim iindeki kiiler" diye tanmlar.
Toplum iinde grup iletiimini ya da yerel dzeyde iletiimi
kitle iletiim aralar desteklerken, kiiler kendi iletiim
aralarn da yaratarak -duvar yazlar, fotokopiler, mzik,
flm gsterileri, sergiler, fuarlar, kahve toplantlar, sokak

tiyatrolaryla- yatay iletiimi salarlar. Ueliimin tm top

lumsal etkinliklerdeki nemi anlaldnda, toplumsal ili
kilere yeni alardan baklabil ir; toplum da araclnda de
neyimlerin anlatld, paylalcl, deitirildii ve saklan
d bir iletiim biimi olarak tanmlanabilir. te yandan
deerlerini, geleneklerini yeni kuakla.ra iletiirnle aktaran
toplum kendisini iletiimle srdrr. Toplumun yapsnda
sreklilii salayan da, deiiklii yaratan da iletiimdir.

62

Gelien iletiim teknolojileriyle iletiim arllk salt renme

ya da gr alverii yapnayla srurlannayp, yeni ynetme
yntemleri (propaganEia vb.). yeni ticaret olanaklar da
(reklamlar vb l salayabilmektedi r.
.

Kltrleraras iletiim

A) Kiiltr ve Iletiim

Gele

neksel anlamda, kltr kiilerin kaltn1la edindikleri, kul

lanclklar ve ilettikleri, birikmi kaynaklardr; iletiim de
bilginin iletildii bir sretir. Kiilerin iinde yaadklar
zaman yaratan bir gemileri olduu. bunun da her zaman
iin gelecee aktanld dnlerek yle bir ayrm ya
plmaktadr:

gemite ya da iinde yaanan zamandaki

harhangi bir "an"n rgtlennesi kltr, an getiren ve ge

lecee gtrecek olan sre ise iletiimdir (Thomas, 1981).
zetlenirse, iletiim olgusu bilginin, enformasyonun iletilme
srecidir; baka bir deyile gemii bugne getiren bugn
de gelecee srdren sre iletiimdir; kltr de duraan
(statik) deildir; kltr srdrecek ya da deitirecek gi
zilg ise iletiimdir.
Toplumlan ayudeden ya da to?lumlara zdelik kazan
dran zelliklerin toplamna kltr denilmekte ve dilin. ta
rihin, geleneklerin, iklinin, corafyann, gzel sanatlarn,
toplumsal, siyasal ve politik normlarn ve deerler sisteminin
bir ulusun kltrn oluturduu. ulusun byklnn,
komularrun, o dnemdeki varllclnn, iinde bulunduu
koullarm o lkenin kltrn etkiledii savunulmaktadr.
Kltrn tanrrum iinde insan Hikilerini dzenleyen
iletilerin yaratld bir sistem. bir dzen olarak alr, bu ileti
denlemelerinin de kiileri yalnzca bilgilendirmekle kal
mayp, ortak imgelerin oluturulmasn saladn da d
nrsek, kltrleraras iletiimin ideolojik ve linguistik so
nnlar ortaya karaca aktr.
Kltr tanmlad yaptnda T.S. Eliot bireyin kltr
nn bir grubun ya da snfn kltrne, grubun ya da snfn
kltrnn de grubun ya da snfn iinde bulunduu tm
toplumun kltrne bal olduunu savunmutur (1962:
2l). lletiin asndan da kltr belirli bir zaman iinde be-

63

lirli bir topluluga balayc bir zdelik kazandran ortak

simgelerin, bilginin, gelenein, dilin, bilgi ileme yntem
lerinin, kurallarn alkanlLidann, dinsel trenlerin, yaan1
biimlerinin ve tutumlarn karmak bir bileimi olarak ta
nmlanmaktadr. lletiirn ile kltrn ilikisi iiedir ve e
denseldir. Iiedir, nk simgesel dilin yaratlmas sonu
cunda bilgi, anlamlar, deerler, kurallar gelimi ve yine
iletiimle kltr kuaktan kuaa, bir yerden bir yere iletil
mitir; baka bir deyile, kltr bir yandan iletiirn aracl
mda renilm ekte, iletiJmekte, biimlendirilmelcte ve ta

rumlanmakta iken. bir yandan da iletiimin kurallan ve

modellerini biimlendirnektedir. Nedenseldir nk temel
kltr varsaymlar ile kavramlar iletiimin biimlerini ve
ilevlerini saptar, iteriimin biimleri ile ilevleri de kltrel
kurtrnlarn gelinesini belirler.

ekil 6: Kltr
Birey

ol

Birey

KLTR

Birey

.__ll-

D '>

(Simgeler, anlamlar, dil, treler,

ahkanlklarkurallar. ltler vb.) Birey

)<("

li /
Birey

//,

Birey

Birey

Birey

D: Davran-kullanlan dil, szsOz davranlar, gOrOnO vb.

V: Verer-kllltOre Ilikn simgeler. kurallar, dil, anlamlar
Kaynak: Ruben,

1958:296

Bireylerin iletiim etkinlii araclnda k ltr yaratllp

si.irdrlr. lletiin alar oluup gelitike ailelerde, top64

lumsal kurulularda, i rgtlerinde, egitim kurumlarnda

ortak dzenlemeler ya da modeller yaratti r; her birinde de
iletiim sonucunda zamanla belirli szckler, tavrlar, al
kartlklar ortaya kar. Ortak davranlar belirli somut ger
ekleri -simgeleri, kurallar, dili, deer ltlerini, treleri
vb.- saglar; bireyler de birimin yeleri olabilmek iin bunlara
uyarlanmak zorundad1rlar tizim 6).
Kltrel etkileimler dil araclnda gerekleir. Simgesel
dzeni kltrn sermayesi, kapitali sayan Bernstein (1971)
simgesel yaptiarn deneyim snrlarn deitirdiklerini ya
da genilettiklerini savunmaktadr.
Kiiler kendilerine yabahc kiilerle, alkn olmadklar
verilerle ya da ortamla karlatklarnda, kltrleraras
uyarianna srecine girerler. tleimi de durum, kii ya da
kiilere ilikin belirsizlikleri azaltmak iin kullanrlar gzlemlerler, dinlerler ve konuurlar; giderek de ortak olan
yanlarn ve aynlclklan ynleri saptamaya yarayacak bilgiyi
elde ederler. Sre uzndka ortak veri havuzu da byr;
bylece kiilerin btnlemeye ya da paras olmaya ba
ladklar kltr biimlendirme ya da kltre uyarianma
olaslklar da artar.
Yeni iletiim grne gre ilkel kltrlerin de en nemli
yrtlerde -dil ile mitolojide- ada kiUtrler dzeyinde ge
limi olduu savunulmaktadu. B u nedenle de Bat'daki
kimi iletiim bilimi ile uraan kiiler baka kltrleri batya
benzetme sorununu, deiik kltrlerin nasl gelitiini in
celemeye ynelmilerdiL lletiim hep zaman ve uzaklk s
rurlanalaryla ksllanru bir sre olagelmitir. Ueriim
teknolojisinin gelimesiyle bu snrlamalarn azaldg ve yeni
bir kltrel gcn oluturulduu savun.ulmutur. Kitle ile
tiim aralarun teki toplumsal kurumlarn yerini ald ve
onlarn ilevlerini stlendigi gzlenmitir. ilkel diller, efsa
neler, toplumsal ilikiler de zengin ve eitlilik iindeydi;
konuma nemliydi.
ada anlamda iletiim, araclnda toplumsal gerek
ilgin ortak yaratldg ve ortak srdrld bir etkinlik bi-

65

imidir. lletiim teknolojisi de kltrn gelimesi ve evri

minde nemli rol oynamaktadr. Oncelilde, kiilerin yarat
ma, ogaltma ve saklama yetenelderini genileterek topl.un
iinde bireyler iin daha byk veri havuzu oluturabilir. Bu
veri taban geleneksel kitle iletiim aralar ile ktphaneler
ve m zeler trnde kitle iletiimi kururnlarnn saladg
haberler, bilgi ve elence programiarndan olumaktadr.
Bu veriler bir tr toplumsal ayna gibidirler ve bireylerin
u yadanmalan

gereken simgesel evredeki ortak men y

sunarlar; bylece bireyin toplumsallama srecinde nemli

bir rol oynarlar. Ayrca iletiim teknolojisi kltrn tan
masna da katkda bulunur. Bir kltr iinde gelien bilginin,
simgelerin ve kurallann yaratlmalar srecinde yer alama
yarlara da tanmalarn iletiim teknolojisi salayabilir;
oaltna ve saklama olanaklar bir kuan bilgisini yeru
kuag-m simgesel evresinde de varolabilmesini gerekle
tirebilmektedir. Gnmzde toplumlar yaltlm durumda
deiller; ileri teknoloji araclnda dnyann ber yanndaki
kiiler birbirleriyle iletiim iindedirler. MacLuhan'n "k
resel ky"ne hcniiz ulam1 deilsek de yaknlarnda bu
lunmaktayz. Bu nedenle deiik kltrlerin yeleri kiisel
iletiim kurma zorunluluundadrlar; dnyay kavrayp yo
rumlamak iin dil, tutum ve deer yarglar iin sayg duy
gusunun gelitirilmesi gerekmektedir nk baarh bir ile
tiim kiilerin birbirleriyle zdelik kurnalarn gerektirir.
Killtrleraras. iletiimde de ama deiik yaam biimleri ile
grler iin ortak say mn gelitirilmesidir.
lletiin killtrn bir par:as olduu kadar kltr zelinde
de etkili oldugu iin ulusal iletiim dzeninin gelitirilmesi
ulusal kltrn beslenmesini salayabilir. Uluslararas ile

tiinin yaygnlamasnn ierde nlemler alnmasn ge

rektirdii. esneklik, degiik yaklamlar, seme olanaklarnn
tannmas, donanmdan ok yazlna nem verilmesi, tek
ynl ileti ve haber akna yer verilmemesi, yatay akn
kolaylanrlmas, katlmn salanmas tiinde descklerle
kltrel kimliin glendirilebilecci tek neklie kar -

66

kan kiilerin nerileridir (McBride, 1980: 145, 206). Kltr

almalann kitle iletiim aralar zerinde yogunlatranlar
daha gl toplumlarn kltrlerinin yaygnlamasndan,
kitle kltrnn yarat lmasndan kayglanmaktadrlar.

B) Kltrel Kimlik Iletiim, kltrn taycs olarak

tanmlandtnda, iletiim aralan da tutumlar etkilemekte,

davran biimlerini yaymakta ve toplumsal btnlemeyi
gerekletirmekte hl.met gren kltr aralar saylrlar.

agda dnyada kitle iletiim aralannn milyonlarca kiinin

kltr deneyimlerini etkiledii, gelecek k uaklar iin de yeni

bir kltr yarattt bir gerektir. Ancak eitli kltrlerin

varoldugu bir dnyann korunmas, kltrlerin zgnlk

lerini saklayp srdrerek, birbirlerine baglarmas iletiim

bilimi ile uraanlarn hedefini oluturmaktadr.
Ramazanda gece duyulan davuJ sesi o kltrde yaayan
kiiler iin anlamldr; bu tr bir deneyimi olmayan birisi iin
bir anlam yoktur. Trafikte krmz yanan k ise ulusl araras

bilinen bir simgedir; trafkte yaya ya da src olarak pek

dnyann hemen her yerindeki ki ilerd e krmz k benzer
anlam uyandnr. Evet ya da hayr demek iin ba sallama
deiik kltrlerde deiik trde anlam artrr. Evet
Trkler'de ban aaya eiJnesi, hayr yu kanya kaldrl

masyl. belirtilir. Ka atmann anlam evrenseldir. Gller

kltrden kltre deiebilir. Tit reyen bir el ya da sesin,
baklar karmann szcklerle eit lde bilgi degeri
vardr.
Kltrleraras ile tii m i konu edinen kimi aratrmaclar

al ma lanna temel almak zere ilet ii m "eylem kuram"

gelitirmilerdir. ''Eylem kuram" kurarncun degiik kl

trel ierikl e ortaya konan or tak sreleri grmelerini sag

lam tr. B srelerin ierigi kltre-zg, zel olabilir;
ancak yaplar baka kltrlerle karlatrlabi
l ir. Gelitirilen
"eylem kuram " na g re, kiilerin d nyay yorumlamak iin
kullandklan pencere eylemlerini, etki nli k le ri n i etkiler, or
taya koyduklar eylemler ile etkinlikler de kltrlerini etl<iler

(Pearce, 1981 ) Bu tr aratumalarn iledin il e kltr ara.

67

snda ntarllk sa ladg savunulmaktadr. Kltrleraras

aratrmaun kkeninde sosyoloji, antropoloji ve psikoloji
bulunur.
Kltrleraras iletiim aratrmalan genel amaca hiz
met eder. Belirli kltrlerdeki lleriimin niteliini saptar;
kltrler arasndaki benzerlikler ile ayrlklar belirler; bu
bilginin nda da degerlendirilmeye gidilir.
Kltrleraras iletiim srecini yetkinletirmek iin en
gelleri yaltuken, lkenin tarihi, politik yaps, sanau, ede
biyatn incelemenin iyi bir yak.laJJTI olabilecei gr sa
vunulmakta, ancak yarglamayan aratuc bir tavr ile ga
ripllldere yksek hogr oluturmann daha da nemli ol
duu Vtugulanmaktadr. Kltrleraras iletiiinde kiiler
davranlarnn kendi topluluklarndakine benzemeyen
trde yorumlanmas kukusu iindedirler; nk genelde iki
kii ya da iki kltr birbirine nice ok benzerse, o derece iyi
iletiim kurulabilecegi dnceslyaygndr.
Toffier (1970) "Gelecek oku" terimini insanlarn kald
rabilmesi g olan deiikliklerin yarataca gerilimi anlat
mak zere kullanmtr. Deiimin hz, karmakl bizi
kendi toplumumuz iinde bile "yabanc" yapabilecek l
ttedir. Bugn artk milyarlarca insanlarn yaay biim
lerini ayran kltrel srurlar

deiik nedenlerle alyor.

Bugn artk gazatelerimiz byk puntolarla "TV' nin Number

One'lan" diye balk atabiliyor (Hrriyet, 1 7 ubat 1993 s.
32); yabanc filmierin evirilerinde ktllanlan uyarlamalarla
yabanc szck.le( ya da teknolojilerin sundugu yeni sz
ckler giderek dilimize iyice yerleiyor; kltrtimzde hi de
alkn olmadmz davranlar sergileniyor; zel radyo ka
nallarndan ingilizce aksaruyla Trke konuarak dinleyici
lere sesleni\iyor; Anneler gnnn Noel kutlarunalar ar
dndan "Sevgililer gn"(Aziz Valent1ne gn) de -iletiim
aralan aracLinda sevgilllere iekler gnderililerek, ga
zetelere sayfa sayfa ilanlada sevgililere seslenilerek
kutlanyor. Cadlar bayrarru byk olaslkla daha sonra ge
lecektir. Tm bunlar kltrteraras iletiiinin rnleridirler.
68

Bu durumda karlkl bir alveriten sz etmek, kukusuz,

gtr, nk iletiim tek ynldr. lletiini ynlendiren
kaynaktan gelen iletiler kitle iletiimi aralar ya da kiiler
araclgnda alc durumundaki hedef-kitlelere yaylmakta
dr. Uluslararas g, ister uzun ister ksa sreli olsun, bir
yabancnn varolan bir kltre uyum saglamasn gerektir
mektedir. Evsahibi toplumun kiileraras iletiim ile kitle
iletiimi srelerine katltm salamas kltrleraras uyar
lan kolaylatracatu. Yabanclara iletiim srelerine ka
thm olanann saglanmas evsahibi toplumun btnlg
nn yararna olduu gr savunulnaktadr; nk ya

banclarn "savamay" brakp rahatlk kazanmalarnn

iinde bulunduklar kltre uyarlaniarn daha doal ger
ekletirecei ne srillmektedir.
Kltrleraras iletiimde, evrelerindeki olaylar degiik
deer dzenleri ve biimlerine gre yorumlayan kiilerin

belirli durumlar, kaynaklar paylamalar gerektiinde bir

birleriyle etkileim iinde bulunma zorunlulugundan kay
naklanr. Bu etkileim politik ya da ekonomik varlklarn
temsilcilerini kapsadnda,iletiirn uluslararas

nitelie

brnr.
2.

Uluslararas Iletiim - Kltrleraras ve uluslararas

iletiimi teknolojilerin gelimesi ve onlarn iletiirnin ieri

inde gerekletirdikleri deiiklikler etkilemitir. tletiim
teknolojileri uluslararas bilgi akn hzlandrm, kresel
elektronik aglar lkeleri, kltrleri birbirine yaknlatu
m,steuk de birbirlerine baml klrrutu. Uluslararas
bilgi ak kanallar ve trlerini gazeteler, filmler, radyo ve
televizyon, uydular, posta, turizm, diplomatik ve politik ka
nallar ve eitim, sanat ve kltr alverileri oluturmaktadr.
Uluslararas iletiimde en nemli sorun zgr haber ak
dr; ancak bu kavramn dengeli haber ak kavramn da
iermesi gerekmektedir. Nitekim, bilginin tek-ynl ak,
baka bir deyile Bat'dan Dou'a ya da Kuzey'den Gney' e
dengesiz ak, 1970'lerde pek ok lkeyi kayglardrrru ve
UNESCO nderliinde oluturulan bir komisyon sorunlar

69

incelemekle grevtendirilmi ve sonuta MacBride Raporu

diye bilinen ok Ses Tek Dnya adl yapt ortaya kmtr.
Toplum iindeki iletiim aglar, ulusal ve uluslararas ag
lar, toplumu oluturan bireyler ile toplumsal birimlerin et
k.inliklerini dzenlemek iin gereklidir. Bu aglar da hem ki
ileraras iletiimi hem de kitle iletiimini ierir. Demokratik
bir toplumda grup ve rgtler arasnda kiisel baglanttlarla,
seilen temsilci ve konumaclada ve bu temsilcilerin olu
nrdugu rgtlerle saglanr. Siyasalara, yasalara, nerilere
ilikin bilgiler de toplumun yelerine kiileraras iletiim ve
kitle iletiimi sreleriyle yaylr. Bu alar toplum iindeki
bireyleri ve toplumsal birimleri birbirine ve btne balar.
Toplumlar dardakl teki topluluklara, tm dnyaya bag
layan alar arasnda kiisel ilikiler, uluslararas rgtler,
uluslararas haberlerin, eglence prograrnlarmn yaratr
balantlar saylabilir. Bu i ve d kanallar araclnda top
lum iinde ve toplumlar arasnda veri alveriinde bulunn
labilir.
Uluslararas

iletiim

dnldnde,

devletleraras

ilikilerin dnlmesi zorunludur; iletiim haklar akla

geldiinde de iletiim teknolojisi ve bireyin kendi lkesin
deki teknoloji nem kazanr. Tokin (1984:69) bir lkede ya
ayan vatandalarn baka lkelerde yaayanlarla iliki ola
naklar ve haklar zerine bir takm sorular ortaya atmakta
.
dr. Hkmetierin kendi halklar ile baka lke halklar ara
sndaki ilikileri dzenlemeye ne lde yetkili bulunduklan
aratrlmaktadr. Ayrca uluslararas haber kurumlan ile
Batmn iletiim aralarm nc Dnya iletiin1 bilimki
ilerince yneltilen eletiriler haber seme ve haber deger
Jendirme zerinde yeniden durulmas gerekiligini ortaya
karmtr. Bat'nn "adamn kpei srmas" haber l
tne karn nc Dnya bilimkiileri yerel karmaalarn
yanstlmas yerine dramatik ya da sansasyonel bulunmasa
da sosyal ve ekonomik adan gelime abalarn gsteren
etkinliklerin Bat'da haber olmas dileindeler. Ancak bu
rada da kimilerine gre uluslararas haber kunmlarndan

70

ok haber seen editrleri n baka bir deyile "Gate-keepers"

denilen "kap bekileri"nin gerek sulu saylmalan gerektigi
savunulmaktadr. Gelimekteki lkelerin daha doru imge
lerini ya da imajlarn oluturmada bu " beki"lerin omuz
lamak. istediklerinden ok sorumluluklar olduu ne s

rlmektedir (Ansall, 1984:86).

A) Bilgi Ak - zgr iletiim aknn salanmas; tek

ynl deil, iki ynl akn gerekletirilmesi; dikey degil

yatay

akn olanaklaunlmas,

pazar

ekonomisine

bam

lllktan kurtanlmas uluslararas dzeyde sorumluluk ge

rektirmektedir.

Yirminci yzyln sonunda elektronik teknolojinin ba

mszlga smrgecililc dneminden sonra en byk gz
da saylmaktadr (H. Schiller,l982: 1 1 5). Herbert Schiller
"annda uluslarars iletiim"den sz ederken yeni elektronik
sanayiinin dnyaya yeni tr bir hiyera.riyi sunduuna de
irunektedir. Bilgisayar iletiiminiJ ileri sanayi toplumla
rnda yountarken dnya i dzeninin de btnlemesini
kolaylatrd. bylece de birka ileri sanayi lkesindeki

elektronik sanayi yneticilerinin teki lkelerin ekonomik

davranlarn erkilernee baladklar ne srlnektedir.
Bu btnleme iinde ulusal btnln ve devlet gcnn
azalmas ve uluslararas i yapan yneticilerin ulusal kar
lan bir yana ittik.leri. kaygs belirtilmektedir.
Bilgi sektrnn bir baka boyutu da kltr rnleri ile
hizmetlerinin -filmler. TV programlar, kitaplar, haberler,

plaklar, vb.- elence sunmann yansra ideolojik ynden de

to pl umsal

yapy

etkilernesi

olasldr.

O'Heffernan

(l99 l ) uydular nedeniyle habereiliin kresel bir devrim ya

adn, dnyann herhangi bir yeriJdeki olayn annda
yayldn, uluslararas ilikilerin srekli bir sre, televiz
yonun da bu etkileimin nemli bir paras olduunu, kitle
iletiim aralannn d politikay yapc ya da ykc ynde

etkileyebildiini, dalas da televizyonun herhangi bir asker

silalundan daha tehlikeli olduunu beliJrmektedir. ABD'de
yrtlen bir aratrma kitle iletiim aralannn d poiti-

71

ok haber seen editr!erin baka bir deyile "Gate-keepers"

denilen "kap bekileri"nin gerek sulu saylmalar gerektii
savunulmaktadr. Gelimekteki lkelerin daha doru imge-

ekil 7: Uluslararas veri akt

Ham veriterin ilenrnek zere

egemen ak
ABD

Teknoloji ve
medya egemen rnteri
)r

TEKi
BIR.INCI DUNYA
ULKELERI

Blginin
egemen yn

:illlr

NC DNYA
lerini ya da imajlarn oluturmada bu "beki"lerin omuz
lamak istediklerinden ok sorumluluklar olduu ne s
rlmektedir (Ansah, 1984:86).
A) Bilgi Ak - zgr iletiim aknn salanmas; tek
ynl deil, iki ynl akn gerekletirilmesi; dikey deil
yatay akn olanal<latrlmas, pazar ekonomisine bam
lllktan kurtarlmas uluslararas dzeyde sorumluluk. ge
rektirmektedir.
Yirminci yzyln sonunda elektronik teknolojinin ba
mszla smrgecilik dneminden sonra en byk gz
da saylmaktadr (H. Schiller, l 982: 1 15). Herbert Scbiller
"annda uluslarars iletiim" den sz ederken yeni elektronik
sanayiinin dnyaya yeni tr bir hiyerariyi sunduuna de
inmektedir. Bilgisayar iletiiminin ileri sanayi toplumla-

72

yaynlar, ksacas telekomnikasyon (uziletiim), aracl

nda dnya vatandalar giderek daha da artan ortak sim
gesel evreyi paylayorlar. Dnyann pek. ok. yerinde aym
mzik kasetleri dinleniyor, ayn dergiler okunuyor, ayru te
levizyon programlar izleniyor, ayn video oyunlar oynan
yor, kiiler ayn MacDonalds, Pepsi Cola ve deterjan rek
larnlaryla gdleniyorlar.
Giderek byyen bu ortak veri rabannn uluslararas
anlamalara ve bana katkda bulunabileceine kul<uyla
baklyor. nk iletiim kurabilme olanan elde etme ile
ortak bir simgesel evreyi paylama, bireylerin ayn kurallan,
imgeleri, degerieri ya da bilgi ileme modellerini paylama

lar antamma gelmemektedir. Temelde, tartma da, sava

da bar da iletiim in rndr. ounlukla da bunlar ileti
imin yokluundan deil de varlndar' ortaya kmaktadr
(Ruben, 1985; Dervin, 1990). tki kii benzer verilerle kar
latklarnda, seme, anlam ve nem verme, bilgiyi saklarna
biimleri anlamaya varma, uzlama anslarn engelleye
bilir. Ayrca verilere ulama ya da verilerin bilincinde olma,
bu verilerin bilgiye nasl dntrilieceini ve sonuta ne tr
davranlar yaratacan belirleyemez. Baka bir deyile,
iletiitnin ve ortak verilerin varl anlamalann da anla
mazlklarn da, sevginin de nefretin de, barn da savan da
nedeni olabilmektedir.

III. Kitle leriimi

1. Kitle iletiiminin Tarumlar - Kitle iletiimi terimi ka

muya, kitlelere ynelik ileti retimi ve dalunnn kurum

sallam biimlerini anlatmaktadr; geni ltte ilev gren

kitle iletiimi byk apta i blmn, basm, film, bant
kayd ve fotoraf gibi karnak aralar iermektedir. "Kendi
iinde greceli olarak az farkllam bir toplulua ynelik
bilgi ve anlam aktarm" diye de tanmlanan, haber verme,
egitim, propaganda, reklam gibi ok deiik ilevler tayan,
kitle iletiimi, iletinin bir ya da daha ok kitle iletiim aralar

73

(gazete, radyo, televizyon, sinema, dergi ve kitap) aracl

da

geni

ve

bilinmeyen

bir

kitleye

ci\ izleyici\okuyucu kitlesine) iletilmesidir

(dinJeyi

(Encyclopedia

International, 1968). Bu da temelde tek-ynl bir iletiimdir

(Ana Britannica). McQuail ( 1984: 2) iin kitle iletiimi iinde
iletilerin retildii, seildii, gnderildii, alnd ve karlk
verildii bir sistem, bir dizgedir. Birka kiinin byk say
lardaki kiiler iin ileti yaratmas tanm kitle iletiimi zet
Iernektedir (Burton ve Dimbleby, 1990: 39).
Kitle iletiinlin bir sre olarak tanmlanmas gerektiini
savunan Melvin Defleur ve Everette Demis (1981) sreci be
ayr aamann oluturduunu ne srmektedirler: (1) Pro
fesyonel iletiimciler sunu iin deiik ierikli iletiler olu
tururlar; (2) Bu iletiler mekanik aralar araclda hzl ve
srekli datlr ya da yaynlanrlar;

(3) tl eti ok sayda ve

eitli (baka bir deyile kitle durumdaki) izleyiciye ular; (4)

Kitle iindeki bireyler iletiyi kendl deneyimlerindeki an
Lamlara gre yorurnJarlar; (5) Sonuta bireyler u ya da bu
biimde etkilenirler. Bu dorultuda tanmlandgnda ki le
iletiimi, profesyonel iletiimcilerin ok saydaki ve trllk
iindeki izleyicileri eitli yollardan etkilemek; amalanan
anlamJan yaratmak zere ileti ol uturmak; iletileri yaygn,
hzl ve srekli bir biimde datmak zere de mekanik kitle

iletiim aralarn kullanmay ierir (DeFleur & Dennis, 1981:

l l).
Kitle iletiim aralar okuyucu ya d a izleyici kitlesi ile ile
tiim kurduunda bir sre balatlr. Kitle iletiimi sre
cinde kaynak tek bir kii deil, biimsel bir rgt ve\ya da
profesyonel iletiirrcilerdir; ileti oluturmak ise byk l
de yatnrru gerektirir. iletiler standardam ve oaltlrru
bir alma rn, dei-toku deeri olan bir maldr. Kay
nak ile hedef-kitle arasndaki iliki ounluk tek-ynJudr;
etkileim hemen hi olmaz; aradaki fiziksel ve toplumsal
uzakln yansra kamu iletiimi olarak yanszlk zellii
tamas da kiilik-d ilikiyi salar. Kaynan hedef-kitle
Zerinde biimsel bir gc bulunmasa da, kaynan prestiji,

71

uzmanbgt ve yetkesi vardr; hedefkitle ise byk bir kitlenin

parasdr, deneyimlerini bakalaryla paylar ve belirli bir
tepki gsterir. Kitle iletiimi bir kii ile ok sayda alcnn
birden ve yaygn etkiteniini ierir; ancak tekrnek etkinin
gerekleecegi dnlemez.
Kitle iletiimi sreci serniyotik, simgeler ve iaretleri ie
ren bir yaklamla biitnletirildiginde, kaynak konumun
daki profesyonel iletiimciler iletilrnek zere anlaml bir
simge bulur ve simgeyi hedefkitlenin anlayabilecegi biime
dntrr. Hedefkitle simgeyi alglar, gemite grenilmi
anlamlarla ilintiler kurarak yorumlar. Kitle iletiim aralar
programlarnn ierii yaratclarnn simgesel anlamlarn
yanstr. Programlar yaratlp, iletildig1nde ise artk ayr birer
nesnedirler; yaratcnn, izleyicinin ya da okuyucunun kar
sna kan gerek.lerdirler. Kitle iletiim aralannn sunu
munda deiik yaam biimlerin in imgeleri hem yarancla
rnn canlandrd gerekleri yanstrlar, hem de bu verilerle
karlaan kiileri bir biimde uymaya zorlayan bir gerei
yaratrlar (Ruben: 91).
Bu gr gtnda, iletiim aralar araclnda bir kay
naktan ok sayda, ok deiik dururnlardaki kiilere ayn
anda ulalabilmeyi salayan kitle iletiiminin klt.r retimi
srecine katkda bulunmas kanlnazdr

Conmmicarion and Media,

{A Dictiotary of

1990). Kitle iletiimi sreci ile

iletiim teknolojisinin ortak singe yaratma ve paylalma

sndaki pay ok byktr. Bundan tr de, kitle toplu
mundan dogan kitle iletiim aralarnn, Prof. Mowlana'nn

(1987) belirttigi gibi, " kitle kltrnn ana-babas, kitle

kltrnn de kitle iletiiminin octklan" saylmas doal
dr.
Her elektrikli iletiim arac kukusuz kitle iletiim arac
degildir. Temel kitle iletiim aralar arasnda baslo (kitaplar,
dergiler, gazeteler), film (ticaret amacyla yapl m sinema
filmleri), yayn aralar (radyo ve televizyon) saylabilir.
Yz-yze iletiim ile mekanik bir ara araclgndaki iletiim
arasnda kukusuz ayrlklar vardr. Yz-yze iletiimde

75

akn bir bak, bir gl, bir ka at iletinin ne tr alg

land zerine annda bilgi verir. Mekanik bir ara aracl

ndaki iletiimde ise geribildirimden yoksunluk iletiimin

etkililiini engelleyebilir. B ilmediiniz bir szc kullanan,

davranlanyla sizi sinirlen diren televizyondaki spikere o
anda ulaamazsnz, tepkinizi annda gsteremezsiniz. Kitle
iletiimi, geribildirim annda aln mad iin, tek-ynl bir
etkinlik olarak srdrlr. Geribildirimnirn daha sonra al
nabilir; gelecek mektuplar, anket sonular, eletiriler gele
cek yapunlar iin yararl bilgiler olutura bilirler.
2.

Kitle Iletiim Aralarm llevleri- Kitle iletiim ara

larnn ilevleri ne yapmak iin varolduklarn, gerekte ne

yapoklarn, neyi amalar grndklerini iermekte ve bu

ilevler (1) elendirici, (2) bilgilendirici, (3) kltrel, (4) top
lumsal ve (5) siyasal ilevler genel balklar altnda toplan
maktadr (Burton,l990: 62). Kitle iletiim aralarnn balk
altlanndaki ilevleri de yle zetlenmektedir: ( l ) Toplumsal
deiikliklerin getirdii gerilimlerden uzaklamak iin elence programlaryla, dizilerle- d dnyas yaratrlar; (2)
evrede olanlar zerine -haber ve gnn olaylar program
laryla- bilgilendirirler ve dnyann corafya, politika ve
toplumlar asndan grnrusnn olumasna yardm

ederler; (3) Toplumsal gerekleri -kltr programlaryla

yeniden kurarak, grup kimliini oluturur, kltrel sreklil.ii
salar, ayrca toplumu deiiklie de hazrlayabilirler; {4)
Toplurndarn, toplumsal gruplar arasndaki etkileimlerden
rnekler vererek toplumsaliamay sa{;lar, deien evre
iinde anlama dzeyin i ve uyarianma becerilerini -rgn ve
yaygn eitim] e- ykseltirler; ve (5) Siyasal olaylar, konulan
ve etkinlikleri sergiteyerek kamu oyu oluturur; katlm iin
-geribildirime gerekli-

iletiim

kanallarn

kullandmlar

(Katz, 1977; Bnton 1 990).

l!etiimin ilevleri, kukusuz, her toplumun zelliine
gre deiebilir. Szgelimi, yukarda belirtilen ilevler ev
resel koullara bal olarak kart nitelie brnebilirler;
bilgilendinne yanl olabilir; ikna propagandaya dnebilir;

76

leotiler de tekmeklige yol aabilir (MacBride, 1990: 15).

3. Kitle iletiimi Sreci ve geleri - Tanmlar zetlendi

inde, kitle iletiimi, iletileri gnderen

kurum ile alan oku-

. yucu ya da izleyiciler arasnda sregiden bir sre, ya da,

daha dorusu, iinde hedef kitlece alglanan anlarnlarn ya
ratldg olaylar dizisinin bir akdr. lletiler kitle iletiim
aracnn trne gre kodlarn; neyi nasl sylediklerine gre
tanmlanr; nasl amsandg da iletinin alglamru yn
lendirir. lletiim fiziksel ya da toplumsal bir balamda sr
drlr; bu da iletiimin olumasm ve anlalmasnda et

kilidir. Kitle iletiim kaynaklar, u ya da bu biimde, ge de

olsa, yant ya da tepki, baka bir deyile, geribildirim alr;
iletmek istediklerinin anialp anlalmadru, hedef kitle
nin zerindeki etkilerini saptayabilirler. Bu da ok nemli
dir; nk ou kez yaptnclarn ya da yapt reterlerin
sylemek iste dikieri hedef kitlenin ar!adklarn sandklar
ile ayn olmayabilir (ekil 8).

ekil 8: Kitle iletiim srecinde iletifim modeli

/ i
/

Y PIT RN
IARETLER

ANLAMLARI YKLEME

HEDEF TLE 1 IZLEYICILER

iLETilER .

KURUM 1 YAPIM-RETiM

ANLAMLARI AIMSAMA

GERIBILDiRIM

(deerlendirmeler/satlar)
Kaynak: Burtan. 1990,

Lonara:

Edward Amold. s. 23

77

A) Kaynak Olarak Kitle tletiim Kurumlar

Iletiim s

reci iletilerin nereden balayp nereye gittiine indirgendi

inde, iletileri gnderen kaynaktr. Kitle iletiimi srecinde
hedef kitle ile -okuyucu ya da dinleyici ya da izleyicilerle
-iletiim kurmak zere iletileri biimlendiren kaynak bi
imsel bir rgttr- kitle iletiim kurumlar ve bu kurum

larda alan profesyonel kitle iletiimcileridir. Profesyonel

kitle iletiimcileri diye snflandrlan yapmclar, editrler,
muhabirler ve benzerleri trde basn-yayn ugranda al
an kimseler ayru zaman da hedef kitle iinde okuyucu ya
da izleyici olarak alc dtuumunda da buluna bilirler. Bu kitle
iletiim kurumlar bir yandan toplumdaki olaylara ya da
grlere yant verirken, te yandan da Heliimin oluturu
culan, balaLcla.rdrlar.
lletilerin biimlendiriliini kitle iletiim kurwnlarnn
yaplar ve retim dzenlemeleri etkiledigindcn bu kuru
lularn zelliklerinin, parasal kaynaklarnn, retim biim
Ierinin bili nmesinde yarar vardr. Bir ka irketin tek elde
toplanmas;

byk rgtler, hiyerarik dzen yaps, ir

ketler topluluu iinde baka ilerle ugraan irketlerin bu

lunuu. baskc devlet denerimi, snrlan ve ktalar aan
ok-ulusluluk, kazanc artrmak iin ibirliine giri, retim
kaynann ve datmnn bir elde toplanmas, kurumsal
deerler kitle iletiim aralan kurumlarnn egemen zel
liklerini olutmur!ar.
Kitle iletiim aralar krumlarun parasal kaynaklar
retim deerini ya da renlerinin niteliini etkiler. alan
ekibin uzmanlamas; iletiim teknolojilerinin kullanm;
rnlerin, baka bir deyile, programlarn, gazetelerin, der
gilerin pazarlanmas retim i biimlendirir. ogtnlukla bal
bulunduklar kurumlarn kazan arnac gtmesi alanlar
etkile r ve iletiler de

8) Yapn

bu ama dorultusunda oluttrulabilir.

Kanallan \ rnlerin Ilenii

Kaynan bi

inlendirdii ilelinin hangi kanalla gnderilecei kile ileti-

78

imi srecinin bir baka aamasdr. Burada

hangi ara

araclginda ne sylendigi nemlidir. Radyo iin yaplan bir

program televizyon iin yaplandan degiik biimde ilenir.
lletillin ele aln ve iieni biimi de alglarun etkiler.
Temelde ayn olan bir ileti deiik biimde ele alrup ilen
diginde deiik anlamlar tayabilir, deik biimde algla
nabilir.
Hzl yayl sonucu ileti ogu kez izleyleiye arnnd a ileti
lebilir, nk mekanik kitle iletiim aralar, elektronik ay
gtlar kullarulmaktadtr. Yazl gnderilen ileti (iir kitab ya
da teknik bir el kitab) ise okuyucunun kendi okuma hzna
gre yorumlana bilir, geriye dnp yeniden okunabilir. Ha
reketli grnt ve seslerde ileti bir kez duyulur ya da grlr;
sonra gider. Televizyon, radyo ya da filmde hareket eden
sesler ve imgeler olay yerinde bulunma, olayn kendi a
sndan izlenmesi olanan salar; ancak ileti bir kez alglanr
ve gider.
Yapmlardaki temel iletilerin ve anlamlarn aralklarla yi
nelenmesi inanlrl glendirme amacn gder; konular,
dekor, geri plan dzenlem;:si anlk iletiimele farkedilmeyi
salayabilir; temsil eden tiplemeler, rneklemeler belirli
deer yarglarn da birlikte getirir; kitle iletiim aralar
kltr gsterilerinde seici davranrken, hedef kitle de ald
iletilerde seicidir. Kitle iletiim aralar rnlerini hedef
kitleye ekici "yldz sunucular ya da kiilikler" araclnda
sunarlar; bu yldzlar tekrnek temsilciler olarak yapland
runlar

ve

rn ile izleyiciler arasmda ilikiyi salariar. Za

manla haberlerin, yarmaclarn, belgesellerin, tketici k

elerinin sunucular odadaki bir kii olurlar. Bu "yldz" su
nucular kimi kez programn yksn biimlendirir, by
lece de izleyicilerin kendi kararlarn kendilerinin zgrce
vermeleri engellenir. Bu nedenle, kille iletiim aralannn
yapunlar gereklikleri, inanrlklar asndan sorgulanabi
lirler.
Hedef kitle iinde yaadg toplumsal evre ile dolaysz
iliki dedir; ancak bu toplumsal evreye ilikin iletileri dotayl

79

bir biimde, ounlukla da etkili kitle iletiim aralarrun

sunuculan araclnda alr (izim 9). Burada nemli olan
algladklarnn gereksinimierini ne lde karlad1dr.

ekil 9: Kitle iletitim aralar

aracnnda iletiim modeli
:r

RETIM

TOPLUMSAL EVRE

ARA-

;.

OKUYUCU \
SUNANLAR -----'> iLETi IZLEYiCI \
DINLEYiCI

Kaynak Burton,1990:22.
C) iletiler

Bir kitle iletiim aracnn rettii yapnn

ierdii anlamlar, vermek istedii iletilerdir; baka bir de

yile, herhangi bir iletiim rneinde sylenenle, yazlanJa
ya da resirn!enen!e aniatlmak istenen iletidir. Bu balamda
ileti bir alma rndr. Ayrca, ctinleyiciler ya da izleyi
ciler bir yandan

birden ok ileti gnderen kitle iletiim

aralarndan, bir yandan da iliki iinde bulunduklar ev

relerinden ok sayda ileti alrlar.

Uetiler ne syledikleri ve nasl syledikleriyle tanmlanr

lar. Kitle iletiim srecinin kiilere ve kiilerin inanlarna
ilikin dunceleri ileriler araclnda srdrd dn
lrse, srecin temelirde anlamn yatt anlalr. lletilerin
kodlanmas, anlamlarn iletilere yklenii anlay etkiler.
Alllamlar, kiiler zerine dnceler, inalar hem ak hem
de gizli olabilir. Bu nedenle de kitle iletiim aralarn,
medyay, incelerken, anlamiann nereden geldiklerinin, ne
olduklarnn, ne lde belirli bir amaca hizmet ettiklerinin,
nasl malzeme yapldklar run, kiinin kendi dncesiyle
nasl btnletiirin yansra kitle iletiim aralarnda
aklkla verilen bilginin ardndaki iletilerin, inanlarn ve
deerlerin de anlalmas gerekir.
Anlamlarn dnya grn tarumladg, kitle iletiim
aralan araclnda iletiim srecinin de kiilerin kafala
rnda anlamlar yaratu bilindiine gre kiilerin nasl etki
80

altnda tutulduu, nasl ynlendirildigi de kolayca anlala

bilir. Anlam kiilere bir takm iaretlerle verilir; gazetenin
balklar hangi haberin, resimler ise kirnin ve neyin nemli
saylmas gerektiinin iareti, belirtisidir. Televizyon elence

programnda "yldz" kiinin sahneye karken odakl;;runas,

alktlar, sahne s sleri karmak iletiler ya da anlarnlar iletir

programn izleyicilerine "bunca ok para harcanarak hazr
lanmsa, bylesine de alklanyorsa,izlemeye deger bir
yldz sanat olmal ekrandaki" trnde anlamlar karla
bilir.

D) Hedef Kitle

Kitle iletiim aralarnn hedef kitlesi

kresel, global bir zellik tamaktadr -olaanst saydaki

ve uzaklk'taki kiiler ayn rnleri okumakta ya da izlemek
teler. Bu okuyucu ya da izleyici kitlesi iletilerin hem alcs
durumundadrlar, hem de iletiler iin, kimi kez dalayl da
olsa, para demektedirler. Kitle iletiimin hedefledii kitle
nin bykl de yapncilara kazan kayna oluturur.
Hedef kitleye iletileri profesyonel iletiimciler ya da "kap
bekileri" basn-yayn-film araclnda sunar. Sunulan ile
tilerden hangilerini seecei hedefkitlenin yapsna baldr.
Hedef Kille, iinde bireysel davranan kiilerin bulundugu,
degiik kesimlerden gelen kiilerin oluurdugu bir toplu
luktur. Kitle iletiinindeki "kitle" kavram yalnzca oklugu,
bykl belirlene izleyici ya da dinleyici!erin toplumsal
yapsn da niteler. Toplumu oluturan ok degiJik kes
mimleri, degiik kkenden gelen kiilerin toplululugu kitle
toplumunu oluturmaktadr.
Belirli hedef kitleler tkettikleri rnlere gre snfiand.
rlabilirler. Deiik kitle iletiim aralarnn deiik alc ya
da tketici kitlesi vardr; dahas da bir kitle iletiim aracnn
deiik programlarruP hedefkitleleri deiik olabilmektedir.
Belirli dergilerin, gazetelerin, filmierin okuyucular ya da
izleyicileri vard r; belirli trdeki bir yaptn zel alclan
vardr; ya da ya, smf, cinsiyet, gelir dzeyi, yaam biimi ve
benzeri trde etkeniere gre snflandrlan okuyucu \izleyici
profili vard r. Hedefkitle iletiiminde etkindir; pasif, edilgen

Bl

deildir. ncelikle iletileri amsarken, iletiJerden anJam

kanrken, alglarken etkinlik. balar. Kitle iletiim aracna
geribildirim ise dalayl verilir -sz gelimi, spor programn
izledikten sonra spor yaparak ya da mektup gdererek, te
lefon ederek tepki gsterilebilir ya da yant verilebilir.

lster yz-yiize olsun, ister milyonlara iletilen bir ileti ol

sun, ileliim gnderilen ve alnan iletiler arasndaki anlam
benzerliklerine dayanr; anlamlardan da kiinin iletiye isel
yant anlalmaktadr. Hedef kitleyi oluturan ok deiik
saydaki kiilerin imgelere, yorumlara, duygulara isel ya
ndar, ilerinde uyandrlan deneyimleri, gnderilen iletide

sylenmek istenene uymuyorsa, iletiim baarsz oldu de

mektir. iletiim gerekleirse, iletiim kuran ile hedef kitle
nin deneyimlerinin anlam dizilerindeki paralellik onlar

birletitir ve iletinin anlamn paylarlar. B u nedenle kitle

ileiminde degiik ve byk bir insan topluluuna uygun
biim ve ieriinin seimi ok nemlidir. Genelde, bu byk

ve eitlilik iindeki kirlenin konulara derin)jine egileme

yecei, elendirilmek isteyecei varsayun, iletinin olutu
ruJmasn ynlendirnektedir. "Grdi.ime inanrm," z
deyii de grsel kitle iletiim aralarndaki yapmclann iini
kolaytaurma ktadr.

E) Etki - Kitle iletiiminin son sreci ktlar, bir baka

deyile kiileri etkilemektir. Iletiim kuran ile anlam payla
m izleyici\dinleyici ya da okuyucu durumundaki kiileri
bir ynde deitirir. Bu deiim kk apta ya da derinden
olabilir. Szgelimi, hava durLUmnu renen bir kii iletiim
aracnn verdii bilgiyle davranabilir. Bir gazetenin karika
tc kiiyi bir anlk da olsa elendirebilir, okuduu bir r
kiiyi duygulandrabilir. Daha karnak dzeyde kitle ileti
imi yeni simgeler ve anlamlar sunarak milyonlarca kiide
anlam deiiklii yaratabilir. (Irak Sava Saddan' tm
dnyaya tantt, yeni bir isim retti.) Kitle iletiim aralar
tek yanl yayn yaptlg-tnda kiilerin gr ve dncelerini,

duygularn ynlendirebilir; kiilerin tavr almalarn ve de

gimelerini salayabilli. Duyulan ya d izlenen bir reklam

82

deiik bir amar tozunun alnmasna neden olabilir. Bu

nedenle de, kitle iletiim aralarnn etkisi kimi kiileri kay
glandrmaktad r.
Kitle iletiim aralannn toplumsal yaamn sal ve
nitelii zerindeki etkisi kurarnclan srekli dndrmek
tedir. lletiim aralarnn yerel deil de evrensel bir kltr
oluturmas zerinde en ok durulan, etkilerinin olumlu mu
yoksa olumsuz mu olduu srekli aratrlan bir konudur.
Kitle iletiim aralan birletiricilik zellikleriyle modernle
me, siyasal ynden glenme, ortak bir ama iin eyleme
geebilme yeteneini saglamann yansra homojenletir
me\ tekrnekletirme ile de e tutuJabilmektedir. Blclk
zellikleriyle ise, kitle iletiim aralan eitliJik, seim, z
grlk, deiirn,kiisel gelime olanaklar yaratma trnde
olumlu belirtilerin yansra; zdelik yitirme, toplumsal
paralanma, zelleme, yalnzlk ve gszli.ik trnde
ollUnsuzluk rnekleri de vermektedir (McQuail, 1984).
Kitle iletiim aralannn tutum, inan ve deerleri dolayl
y a d a dolaysz etkiledikleri varsaymyla hedef kitlenin etki
leniine ilikin ok sayda aratrma yapJmtr. Kitle iletiim
aralarnn ne tr etkiledii: ksa sreli, uzun sreli etkiler;
killtrel etkiler: srekli izleyenleri duyarsz yapt kuram;

iki

aamal etki -kitle iletiim aralarnun ardndan, ikinci

aamada kamuoyu oluturan nderlerin etkisi- ana balk

larda toplanabilir. Etki trleri ise tavr ile dnce deiik
likleri; toplu ve kiisel tepkiler; gndem belirleme; toplum
saJJama; denetim; gerei tanmlama ve egemen ideolojinin
srdrlmesidir. Aratrma ile kuramda etkiJeri incelerken
aynm "dzey'' aamasnda yaplr: birey, grup ya da rgt;
toplumsal kurum; tm toplum; ve kltr. Bu kesimlerin he
bid ya da tm kitle iletiim aralarndan etkilenir. Ayrca,
bilgi ya da gr ieren ("cognitive") etkiler; tavr ya d a
duyguyu ieren ("affetive") etkiler; davran zerine etkiler
de aratrnaclar ilgilendirmektedir. Kitle iletiim aralan
amalanan deiime, amalannayan deiiklie: nemsiz
bir deiiklie; deiiklii kolaylatrmaya; varolan peki-

83

tirmeye; degiikilgi nlemeye neden olabilirler (McQuail,

1984: 179).
Kitle iletiim aralarnn dalayl etkileri uzun srelidir;
sonular aratrmalarla anlamak olduka gtr. Bu etkiler
hem bireysel hem de ortak tanmlar iin anlamlann biim
lendirilmesini, davranlarn rnek alnmasn ierir. Model
alma kuramna gre, bireyler kitle iletiim aralarnda gr
c;lkleri davranlar, sk sk grr, kendilerini oradaki kii
liklerle zdeletirirlerse, bu davranlar yknr ve kendi
lerine uyarlayabilirler. Anlam kuram ise iletiim kuramnn
bir uzantsdr; kullanlan simgelerle bu simgelerin gde
rirnde bulundugu sesler, imgeler ya da szcklerle kitle ile
tiim aralar bir gerek oluturur; bunlarla da izleyicilerin
aralarnda anlamlar paylamalarn salarlar; baka bir de
yile, "dardaki dnya"mn "kafamzdaki resmini" biim
lendirlrler. Ierik zmlemesi (analizi) iletilerin alclar
zerindeki etkisini dorudan saptayanasa da alclarn
davran ve inanlarn etkileyebilecek modeller ile anlamlar
belirleyebilir; uzun sreli etkileri ise gelecekteki aratrmalar
ortaya karabilir.

Kitle ileriim aralar sanat biimleri retip srekli yaya

rak kltr de etkiler ve kimi elerirmenlere gre popler bir

kltr yaratr. Yine bu eletirmenler bu tr yapunlarn hem
halk sanatn hem de sekin sanat, ikisine de. katkda bu
lunmadan, ykndklerini; daha iyi sanat yaptlar iin iz
leyicilerin beeni dzeyini ykseltnediklerini; tketicilerin
popler kltr iin deme yapmaya zorladklaruu ne sr
mektedirler.
Gerekte, kitle ileriim aralarnn toplum ve kltr ze
rine etkilerine ilikin veriler, uzun dnemi kapsadndan ve
aratrma yapma olanaklan salanamadndan, yetersizdir.
Kitle iletiim aralarnn toplwn zerine etkileri genelde u
balklar alttnda toplanabilir:

(1)

toplumsal deiiklik yara

tp, bunlarn yaylmasn salaya bilirler; (2) kanuyu ilgilen

diren konularn nemlerini vurgulayabilirler;

(3)

niteliksiz

mzik, oyun ve ortaya karclk:Iar kiiliklerle "popler"

84

kltr yaratabilirler.
4. Kitle Iletiimi Modelleri - D.M. White 1950'de "Gate
keepers: haber seimi .erine bir rnek-ola)'" adl makale
sinde Bekilik modelini oluturmutur:

j
= --- - --

ekil 10:

White "Gatekeeper" modeli

Kaplar

- N1

- N4 ---

N = haber kaynaO

N1,2,3,4 "'haberler
N21,31 =seilen haberler
M = dinleyici

N1,N4 =atlan haber

Iletiim karallarnda "kap blgeleri"nin bulurdugu ve

haber seme kararlarnn buralarda verildigini gsteren
model bugn "Bekilik" srecinin zi.inlenmesinde kulla
nlyor.

ekil 1 1 : Riley ile Riley kitle iletifim modeli

iletiler

Grup

Iletiler

Bilyk toplum
sal yap

Iletiler

Asal

Byilk top
lumsal yap

TOPLUMSAL DZEN

85

John Rlley ile Matilda White Riley 1959'da "Mass Com

munkation and the Social Systems" balld yazlannda ile

tiim srecinin toplumsal dzenin ayrlmaz paras oldu
unu belirten bir model sunmulardr (Sociology Today) .
Harper Torch Books, Cilt 2, 1965). Modele gre iletiim ku
ran da

{1) alc da (A) ileti gnderme, alma ve saklama sre

cinde toplwnsal dzenin etkisinde kclrlar: l ile A'nn

yesi olduklar asal gruplar (iinde bulunduklar topluluklar)

ve toplumsal dzenin tm

dina.mil< bir etkileim iinde

dirler. Model kitle iletiiTnin karsnda birbirleriyle ilikide

pasif bir kitlenin bulundugunu ne srmektedir.

ekil 1 2: Galtung ile Ruge Modeli

m

Dnya olaylar -- Kitle lletilm

aralarnca algtan

Kitle iletiim
aralanndaki imge

Galtung ile Ruge'w1 196' de Journal ofInternational Peace

Research dergisinde kan "The Structure of Foriegn News:
The presentation of the Congo, Cuba, and Cyprus erises ir
four forign newspapers" balkl yazlannda belirttikleri se
ici bekilik modeli, haberlerin kitle iletiim aralarndaki
Bekilil< (Gatekeeping) srelerinden gei yolunu temsil
etmektedir; balangta olayn haber nitellgi tayp tama
dg konusunda kitle iletiim alanlarnn alglanalanru ,
sonra da kendi haber ltlerine gre seimlerini gster
mektedir.
McCombe ile Shaw 1976 ylnda yaynlanan "Agenda

setting and mass communication theory" ( Gazettekitle XXV,

2, 979) balkl yazlarnda iletiim aralarnda gndem

belirleme modellerini sunmulardr.

86

ekil 1 3 : McCombe ile Shaw

gndem-belirleme modeli
Konular

Kitle iletiim
aralarna dikkat

Kamunun konulan
alglay

X3

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - X1
-- - - - - - - - - X2
- - - - - - - - - - - - X3

-------------- -

X1

X2

- - - -

X5

- - - X5

- - - - - - - - - - - - -M

Model, X konusunun kitle iletiiminde ilenme orannn

X konusunu kamwmn alglay ile orantl olduunu, din
leyicilerin \izleyicilerin \ okuyucularn tm olaylarn yarusra
her konunun ne lde nemH olduunu da kitle iletiim
aralarndan gt"endiini gstermekredir. McCombs ile
Shaw iin kitle iletiim aralar dnyarun alglannda ok
etkilidir!er; bilgi deiiklii de yapabilmektedirler.
Kitle iletiim aralannn etkilerine ilikin, kuramsal ve
aratrrnalardaki, gelimeleri iin Prof. McQuail, Golding'in
(1980) yorumuna dayanarak, bir model oluturmu ve
amalanan ile amalanrnayann, lcsa-sreli ile uzun-srelinin
aralanndaki ayrmlar modeller dizisinde belirtmitir.

ekil 14: McQuail etki modeli

AMALILIK
Bilerek

Bireysel yant
x Gelimenin yaylmas
x Medya kampanyas
Ksa-sreli - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Uzun-sreli
x

x Toplu tepki
x Bireysel

tepki

Toplumsal denetim
Toplumsaliama

Gerein tanm
Kurumsal deiiklik

Bilmeyerek
Kaynak: McOuall, 2984:181

87

Bireysel yant : Tutum, tavr ya da davran etkilemek iin

tasarlanm iletilere karlk 9larak bireyin de degime ya da
degimeye direnme srecidir. Bireysel tepki: Kitle iletiim
aralar karsnda kiilerin beklenmedik, tasarlanmam
biimde tepki gstermeleridir. Bu yknme ya da grenme.
kahramanlarla zdeleme trnde olabilir.

Tek bir ileti - - - - Alc birey - - - - - - ->Tepki

Kitle iletiim aralar, Medya, kampanyas : Belirli bir
kitleyi bilgilendirmek ya da inandrmak amacyla belirli sa
ydaki kitle iletiim aralarnn kullanldg durumdur. Toplu
tepki : Pek ok kiinin birlikte, ortak eyleme giriimi, kor
kudan, kaygdan kaynaklanan tepkileri dir.

ekil 1 5

McQuail toplu tepki modeli

ORTAK
BiRKA
PEK OK
SZEN
KAMUYA
KAYNAK---+KANAL- iLETi KOULLAR + ULA$MA ETKILER
Dnsel
Dikkat
Alglama
Durum

Duygusal
Davransal

Kaynak: Mc0uail:190

Gelimenin yaylmas: Uzun-sreli gelime iin yenilik

Jerin plarl yaylmasdr. Saglk ve egitim amal pro.grarrlar
gelitirilmitir. Bilginin dagtnm: Toplumsal ve degiik
gruplar arasnda kitle iletiim aralarnn etkinligi sonucu
haberlerin ve bilginin yaylmasdr.

ekil 16: Uzun-sreli, planl ya da

plansaz, deifikfik modeli
KAYNAK iERiK - iLK ETKI -+ iKiNCI ETK I NC ETKI
Genelde

kalc

iletiim
aralar
Kaynak: McOuall, 1984: 199.

88

Eldeki
bilgi
deer
dnce
kltr

Seme
ve
Tepki

Toplumsaliama
Gerein tanm
Bilginin datm
Toplumsal denetim

Toplurnsallama: Belirli toplumsal durumlarda yerleik

deerler ve beldenen davranlar renmeye ve bunJara
uyarlanmaya kirle iletiim aralannn biimsel olmayan
katksdr.
Toplumsal denetim: Burada kurulu dzene, varolan yet
keye uymarun saglanmas anlalmaktadr.
Geregin tanm: bilgi ve gre ilikindir ve kitle iletiim
aralannda varolan geregin tamamlanmam bir grn
gsnden dogar.
Kurumsal degiiklik : kitle iletiim aralarnn geliimine
varolan kururnlarn zellikle iletiim ilevlerinde uyarlanma
sonucunda ortaya kar.
5.

Kitle Iletiimi Kurarnlar

Kitle iletiimi zerine ku

ramsal bilgiler ya (a) dinleyici\izleyici\okuyucu olarak dog

rudan kiilerin deneyimlerine dayanr, kamu oyunu olu
tumr -"sagduyu kuram"dr- ya (b) uygulayclarn ilerine
ilikin amaca, etkilerneye ilikindir -"alma kuram"du
ya da (c) profesyonel toplumbilimcinin gzlemidir (McQu
ail, 1984: 18). Toplumbilimcilerin gzlemlerine dayanan kitle

iletiimi kurarnlar ise ok degiik yaklamlar iermektedir:

szgelimi, kitle toplumu, snf ya da ideoloji egemenligi, yap
ve ilev kuramlarm kapsayan makro-kuramlar; kitle iletiim
aralarnn kurumlara ve topluma etkisi; kitle iletiimi
aralarnn dzgsel (normative) kuram; kitle iletiiminde
alanlara uygulanan rgt kuram; kitle iletiimi iletilerinin
biim ve zdek kuram; dagtm ve dinleyici seim ve ve
kullanm kurarnlar; dirleyici yaps, davran ve geribildi
rim kurarnlar; simgesel etkileim ve toplumsaliama ku
rarnlar;kitle iletiim aralarnn etkileri kurarnlar ayr ayr
degiik alanlarda uzmarlaan iletiim bilimkiilerinin ara
turnalarn dayandrdklar temeli oluturmaktadr (McQu
ail,l984: 54).
Kitle iletiim aralannn toplumla ilikisi zerine kuram
lar yle zetlenebilir; Otoriter kurarn kitle iletiim aralarn
yetkenin grnn iletiimi olarak grr. Toplumda ortak
bak as yaratmay nerir.

89

zgr basn kuram

kitle iletiim aralarn herkesin

herzaman hereyi syleyebilecei biimde rgtlenmi

olarak grr. Tm bu grlerin sonunda birbirini denge
leyeceini nerir.
Toplumsal sorumluluk kuram kitle iletiim aralarnn
topluma sorumluluk duygusu tayarak, iqeal bir yanszlk
iinde altm saV'Unur. Bu tr ileyi eitli grleri su
nacak ancak bir yerde, szgeli.ni iddeti yreklendirmeyecek
biimde, izgi ekecektir.
Sovyet kitle iletiim kurarn kitle iletiim aralarn top
lumsallama, kamuoyu yaratma ve eitim iin kullanlma
sm ister. Kurarn kitle iletiim aralarnn ii srufuun de
netiminde bulunmasm nerir.
Gelimeye ynelik kitle iletiim kuram kitle iletiim
aralanrun ulusal kltr ve dili gelitirmek zere varol
dugu grndedir. Bu kurarn kitle iletiim aralarnn
ulusal bir siyasa erevesi iinde toplumsal ve eitim
asndan geHme grevini yklenmesini nerir. Bu gr
ekonomilerini geliti rmeye ve gelimi lkelerin kltrel
etkilerine direnmeye alan nc Dnya lkelerindeki
kitle iletiim aralar mn ileyii ya da ilemesi gerektii ile
baglanuhdr.
Demokratik-katlmc kurarn merkezden brokratik
denetlerneyi yadsr; aznlklarn vb. bireylerin ICitle ileti
im aralarna ulama ve onlar kullanma hakiamu des
teklemek zere rgtlenilmesini savunur (Burton, 199:

30).
Kitle iletiim aralarna bamlla ilikin elikili iki ku
ram egemendir: kitle iletiim aralarnn ( 1 ) egemen tek
noloji ve iletileriyle bamsz, toplumda itici bir g, ekici
bir lokomotif olduklar ya da (2) toplumda varolan gce ba
ml olduklar, yalnzca belirli olaylara tepki verdikleri tar
tlmaktadr. McQuail ( 1984: 218) gnmzde ikinci gr
n geerliliini savurmakta, nedenlerini de yle srala
maktadr: kitle iletiim aralarnn kaynaklar yasal rgt
lerdir; okuyucularnn ya da izleyicilerinir isteklerine, bek-

90

lentilerine .karlk verme durumundadrlar; iletiler alclarm

konumuna, kltrne gre yorumla mr, derinlemesine degil
de yaygn bir biimde deerlendirilirler.

6. Kitle lletiimAralarnn ya da Medyann Gc - Prof.

McQuail ( 1984: 1 79) kitle iletiim aralarnn etkilerinin,
amalanana dorudan ulalp ulalrnadna; gcnn ise
gelecekte yapabileceklerine ilikin oldugunu syler. Kitle
iletiim aralarnn asal gc dnya zerine kiile.rin bil
diklerini biimlendirebilmelerindeve gr ile dncelerin
temel kayna olabilmelerinde, dnce ve davramlar et
kileyebilmelerinde yatar. Kitle iletiim aralar tek tek deil
de tmyle ele alndklarnda bu gi) daha da byr. Sz
gelimi, bit reklam kampanyasnda kitle iletiim aralarnn
kullanmna bakldgnda, televizyonun, basnn birlikte
kullanld ve iletilerin yinelendlkleri grlr. tletiler, by
lece, yirmi drt saat sren yaynlarla otuza yakn kanal ara
cugnda, dnmesi bile g saydaki eve, odalara girebi
lirler; milyonlara ulaabilirler.
Kitle iletiim aralar kurwnlar olduka byk bir parasal
temele ve kazanca dayandklarndan rnleri biimlendlrme
ve okuyucu ya da izleyicilerinin dnya grn belirli bir
ereveye oturtma gcn de ellerinde tutarlar. Bundan
tr, toplum zerinde byk gleri bulunan kitle iletiim
aralar ile hkmet sk sk birbirlerinin gcn kstlama
abasna giriirler. Temsil ettigi kiiler adna hkmet ba
sn-yayn organlarnn istediklerini syleme ve yapma z
grlklerini kstlamaya ynelirler; te yandan basn yayn
kurulular da yi ne ha lk adna zgrlk h aklarm saVllflurlar.
Hkmet dotayl ve dolaysz degiik yollardan kitle iletiim
aralar zerinde gcn gsterebilir; buna karlk, kitle
iletiim aralar da hkmeti ypratc yaynlar yapabilirler.
Ancak, u da bir gerektir ki, kitle iletiim kurumlarnn bilgi
kayna olarak hkimete ve politikaclara gereksinimi var
dr; hkmet de iletiim arac olarak kitle iletiim aralarn
kullanmak zorundadr.
Kiilerin kitle iletiim aralarnn

vurgulad konular

91

nensemesine ilikin gndem-belirleme varsaymu kitle

iletiim aratannn bir baka etkisini ne srmektedir. Bu tr
bir etkiyle kitle iletiim aralarnn toplumasi sorunlar
saptad ve bu konuda kamuoyu oluturduklar brtil
mektedir.
Ksacas, kitle iletiim aralar, genelde, ada toplumda
toplumsal dzenlemeleri deitiren, yeni kltrel biimler
getiren nemli glerdir; bilgi ve yenilikleri yaygmlanndar;
geleneksel

topluluklarn

''modernlemelerine"

yardUJl

ederler; kamu oyunu ilgilendiren gndem oluturulmasn

etkilerler; kamunun toplum sorunlarnda bilinlenmcsini
biirnlendirider; popler kltrn srekli akn salarlar.
Kitle iletiim aralar topluluklarn paylattklar deerleri,
setikleri kalramanlar ya da dmanlar, siyasalar, tekno
lojileri saptayahilir; saladklar srekli bilgi akyla

da top

lumsal deiimi gerekletirebilirler.

A) Haber- Kitle iletiim aralarnn en gl rnleri, ta

dklar en nemli ileti haberdir; haberi tayan ara da
basn, radyo ya da televizyondur. Okumay gerektiren basn
gze, duymay gerektiren radyo ise kulaa yneliktir; oysa,
imgeler ile sesleri btnletiren televizyon hem gz hem
de kula altm. Pek ok kilii haber makinesine, sylencne
gvenir, inanr. Haber yansz ve yetkili az sfatn tar.
Ancak, haber de teki rnler gibi satlr ve alnr. Haberler
yaratlr, ounlukla da araclardan gelir (Burton, 1990: 09).
Henry David Thoreau ( 1854) bir felsefeci iin haberin
yalnzca dedikodu olduunu savunnutur. Ke yazar

Walter Lipmann (1922) da haberin ilevi nin bir olay belir

lemek olduunu, "kim, neyi, ne zaman, nasl yapt" yk
syle snrlandm yazm ve bir benzetleme yaparak, ha
berin tohwndan toprak stne fkran ilk filizi bildirdiinj
toprak altnda olanlar ise anlatmarln ne srmtr.
Genel gr, doruluun ilevi olan gizli kalm bir geregi

aydnla karma ile g koullar altnda luzl bir alnann

rn olan haberin birbirine kartnlmamas ynndedir.
Ayrca gazetecilerin kaynaklar kendi karlan dorultusun-

92

da olaylan bildirme abasndadrlar. Bernact Roschco (1975)

haberin kiilerin kafalarnda bir anda k yakuran yzeysel
bilgi oldugu, baslm bir haberin bir yandan toplumsal bir
rn, bir yandan da rgtsel bir rn olarak iki kkeninin
bulunduu grndedir. Gazeteciler de haberi tarumla
maya almlardr. Neu York Sun'dan John Bogart l 880de
kpein srmasnn bu bir haber olmadgn, nk bunun
sk sk olagel diini, insann kpei srmasnn ise haber ol
duunu, Neu York Times'dan Tumer Cardedge da bir gn
nce bilinmeyen hereyin haber olduunu belirtmilerdir.
Kitle iletiim aralar iin habere deer konular yle s
ralanabilir: (1) yenilgi, baanszlk, karmaa, gerilim: olum
suzluk dramatik etki nedeniyle "Kt haber iyi haberdir"
ilkesine ballk; (2) lkeye, kltre, corafyaya yaknlk, ye
rellik; {3) yenilik-gncellik: (4) baar-toplum zerine etki;
(5) olaand lk-sradlk, duygusal ynden ilgi ekiciJik
(Burton, 990: 110; DeFleur & Dennis, 981: 421).
Haber retimini iinde yaanlan toplum ile haberi reten
kurumun yaps etkiler. Hedef kitlenin kimlii; toplumun ya
am biimi, gelenekleri; olayn nitelii; haberin kaynann
kimlii; haberin yaylmasm isteyenin kan; hkmetin tu
tumu; ne tr bilginin verildii ve neyin gizli tutulduu; eko
nomik durumun halk zerindeki basks dardan haberi et
kileyen glerdir. rn biimleyen haber odasnn iindeki
gler ise izlenen gazeteciliin tr; uraa ynelik tutum;
kitle iletiim aracnn ve teknolojisinin tr; kurumun haber
yazanlara tutumu; zaman, yer ve ekonomik kstllklardr.
Haber nyargtldr -bir grten yana ya da olaylarn bir
yorumundan yanadr. Hi bir iletiim tmyle yanl ola
maz. Haber yazan kiiler kendi gemilerini, inanlarn
ideolojilerini- ya1Strlar. Gazeteler de yansz de{{ildir. Radyo
ve 'IV yaynlarnda bunu anlam:k daha da gtr (Burton,
1990: 1 14). Kimi haberler halk arasnda annda yaylr; ki
mileri ise yalnzca kk bir azmika bilinir. Dramatik ha
berlerin yaylmas ok daha lzldr. (Krfez Sava, Ugur
Mumcu'nw1 ldrlmesi haberlerinin hzla yaylmas gibi.)

93

7. KitlelletiimAralan OzerineAratrma - Kitle iletiim

aralarn daha iyi anlama aray aratrmalarla srdrl
mektedir. Etki aratrmas kHle iletiim aralarnn inanlar,
tutwnlar, deerleri ve davranlar, dolayl ya da dolaysz,
etkiledii varsaymna dayandrlmaktadr. Aratrma tek
nolojinin, ekonominin ya da iin boyutunun yansra kii
leraras iletiim srecini, yapmclar ile hedef kitlenin bir
birlerini iletiim araclnda etkileme abalarn da ier
mektedir. Deiik kurarnlar etkilere temel oluturmaktadr.
Kitle iletiim aralarn incelemek yalmzca rnn ince
lenmesini iermez; prograrnlan dinlemek ya da izlemek ga
zete satn almak, iindeki yazlar okuyup tanmak en kolay
yoldur, baka bir deyile ktlar incelemek yeterli deildir;
kitle iletiim aralarn incelemek iin . bu aralar elinde
tutan, ileten ve parasal ynden destekleyen kurum ya

da

kiilerin, 2. malzemeyi biraraya getiren retim sistemlerinin,

3. malzemenin hangi koullar altnda biraraya getirildiini n,

4. retilen rnn ve ierdii anlamm, 5. bu retimden bir

tr anlam karan dinleyici, okuyucu ya da izleyicilerin in

celenmesi gerekir (Burton,

More than meets the Eye, 1990 :7).

Aratrmalar ynlendiren temel soruyu

altm yl nce

Laswell sornutu; "Kim, Neyi, Hangi Kanalla, Kime Ne tr

bir etkiyle sylyor" sonsu toplumbilim aratrmaclarn
bugn de ilgilendirmekte sregidiyor. (ekil l7)

ekil 1 7: Aratrmada Laswell kitle

iletiim modeli
KiME
KiM
------------------------------
Gnderen
Alc

11
11
11

-- -A H NG i KANALLA-

NE SYLYOR
------uyar
- -

Kaynak: MacBide 1980,

94

11
11
11

NE TR ETKiYLE
----------- ------Etki-Yant
-

s.

Ileti
28

"Kim" etkeni kitle iletiim aracnn yerel mi, ulusal m,

zel mi olduuna; basklarn trne -ekonomik mi, politik
mi olduuna- yneliktir. Kazan gdldnde aralarndaki
yarma, yasal engellemeler szkonusudur. Genelde, kay

nagn inanlrlg sorgulamay gerektirir.

"Neyi" etkeni programlarn ierik zmlemesinin ya
plmasna yneliktir. tletinin zellii, iletide sylenmeyenin
sylenen kadar nemli olduu gznnde bulundurulur.
Toplumsal sorunlar, kitle iletiim aralarnn ortaya koyduu
olaylar ile konular iletileri getiren baglamd..r.
"Hangi kanalla" etkeni nemli bir konu olarak sregit
mektedir. Aratrmalar "grdme inannm" deyminden
yola karak grsel niteliiyle, ulalma kolaylyla televiz
yonun her zaman stnlk kazand varsaymn tam an
lamyla kantlayamamtr.
"Kime" etkeni uygulama kolayl asndan, kadn, erkek,
yal, gen, varlkl, yoksul trnde deiik snflamalarJa
yaplmaktadr. Neyi izlediklerinin yansra neden izledikle
rinin de anlalnasna allmmaktadr.
"Ne tr bir etkiyle" etkeni daha ok kltrel adan el e
alnmaktadr. ierik trlerinin izleyicinin iinde yaadklar
dnyay

zerine

dndklerini

nasl

etkiledii,

ok

izleyenler ile az-izleyenler arasndaki deiiklikler, uzun

sreli aratrmalan gerektirmektedir. Etkiler ksa sreli, uzun
sreli diye snflandrlrken, etki trleri de tutum deiiklii,
cognitive ya da dnce deiiklii, kolektif tepkiler ya da
moral panik, bireysel tepkiler ya da duygusal yantlar, gn
dem belirleme, toplumsaf denetim, gerei tanmlama ve
egemen ideolojinin vurgulanmas diye sralanmaktadr.
Aratrma yntemleri kapal deneyleri, alan almalarn,
ierik analizini ierir. Kitle iletiim aralan kendi hedef-kitle
(dinleyici \izleyici) aratrmalarn yrtmektedirler.
Aratrma anket formlar ya da karlkl konumalarla
rnlerin ayrca dorudan zmyle, kontrol gruplar
oluturarak, program izlemeyen ile ileyenierin grlerini
karlatrarak aratrma srdrlr.

95

Kapal deneyler izleyici tepkisine yneliktir; sz gelimi,

iddet ieren program izleyen ocuklarn oyundaki davra
nlarnn izlenmesi trnde zel bir konumda aratrma
gerekletilebilir; ancak, kstlayc olma egilimindedir.
Alan almasnda aratrmaclar hedef kitlenin tepkisini
almak zere, izlenen belirli bir programn ardndan gr
almaya giderler. Kimi kez, izleyenler video kamerasyla g
rntlenir; sonra zerinde tartma yaplr.
lerik zmleme, hedef kitleden ayr yrtlen bir
aratrmadr; ileyi ce yapsal asan imceleme yaplr.
Hedef kitle aratrmas etkiye yneliktir. Koullandrc
etkenler: kaynak, ierik, ileti ve izleyicidir. Aratrma ne
denlerine gelince, ocuklar zerine, aile yaam zerine kitle
iletiim aralarnn, zellikle de televizyonun, etkileri t
rnde belirli konular aratrmaclar ilgilendirmitir. Tele
vizyonun ocuklar zerine etkisi ocuklarn gerek ile gerek
olayar anlama yalar ile yetikinlerin ocuklara ilikin n
yarglar trnde pek ok etken e baghdr. Televizyonun alile
yaamna gelince, ykc olmasnn yansra ortak tartma
konular yaratmas asndan yapc etkisinin de bulunabi
lecegi tartlmaktadr.
Aratrmacl.ara gre kitle iletiim aralarnn etkileri
arasnda ilginin en ok yogunlamas gerekenierin tutum,
deer ve inanlar zerindeki olas etkilerdir. Aratrmalar
ogunlukla, kitle iletiim aralarnn toplumsal ve kltrel
etkileririden ok bireyler zerine etkileri zerinde youn
lamtr. ok nemli olmasna karn bu tr aratrmalarn
yaplmas gtr, byk oranda parasal destek gerektirir.
Kitle iletiim aralarnn toplurnlar ile kltrleri etkilemele
rinin bir yolu yeni grleri, yeni teknolojileri yaymalardr.

96

BElNCl BLM

LETM TEKNOLOJS \ TEKNOLOJ

ARACIUCINDA ACLAR

Kitle iletiim aralar iletiimin sanayilemi aralardr.

lletiim teknolojisi verilerin retilmesi, dagtru, ogalmas,
saklanmas, gsterilmesi ya da almnda yardmc olan her
tr ara, kitle iletiim aralar iin kullanlmaktadr.

Bu

aralar ileti gnderme ve almay -zellikle grsel ve iitsel

adan- yaygnlatuma ilevini grmektedirler. Magara du
varlarna ilk resim izile (1.0. 27.000 ylnda) , dumann ia
ret vernede kullanmyla, (1.0. 4.000 ylnda) MsrWar'n
savalar, nemli olaylar, dinsel dnceleri simgelerle
yazmalaryla balayan kitle iletiimi, on beinci yzylda
Gutenberg'in bask makinesi bulnasyla yaygnlam ve
hzlanmtr. Toplum ve kltr iin en nemli kitle iletiim
arac biimi olan kitap ok sayda ve hzla baslnaya,
1600'lerde

de

ilk

gazete

yaynlanmaya

balamtr.

1830'larda gelien iletiim teknolojisi, telgraf (1850), telefon

(1860), basn (1900), film ( 1900), radyo (1900), televizyon
(1940), bilgisayar ( 1 946), uydu ( 1960), trnleik hizmetler
saysal ebekesi

(1990) ve teki iletiim dizgeleriyle, bugn

dnyann her kesine yaylru durumdadr (Sankur

Usluata, 1990). letiim teknolojisinin kapsarrunda byk
bir sistem (uydular) ya da kk apta bir sistem (tanabilir
video kayt arac), kitle iletiim arac (televizyon) ya da bili
im teknolojisi (bigisayar) bulunabilmektedir.
lletiim teknolojilerindelci degiil<lil<ler htzla srmtr ve
srmektedir; yakn gelecekte de byk degiiklikler beklen
mektedir. Saysal imgeler teleiletii m atlarnda ses sinyalleri
ya da veri iletiimi kadar yaygnlaacak, "hypermedia" tr

97

biimlendirme olanaklar ile yeni bir ok telehizmetyarat

lacak; bilgi retme, tama ve ynetme etkinliklerindeki yeni
boyutlaryaam byk lde degitirecektir (Sankur, 1991:

1). Kiiler makinelerin egemenligine girmekten korkmakta,

kayglanrnaktadrlar; ancak, nceleri sorgulanan teknoloji
rnleri yava yava iyerierini ve evleri doldurmakta, gn
lk yaamn bir paras olmaktadrlar. Raymond Williams,

Television: Technology and Cultural Form ( 1 974)

adl yap

tnda toplumun teknolojiden soyutlanamyacagn, tersine

aralarndaki etkileimin incelenmesinin gerekliligini vur
gulamaktadr.
Ayrca, sunulan teknolojilerden yararlarma da kltrel
bir olaydr; Blent Sankur (1991:

16) teknik adan dogru

tasanmlarm, yenilik tayan pek ok rnden, insan

makine arabagnn yetersizligi nedeniyle gizilglerinin ok
altnda yararlanldn belirtmekte ve zm olarak sistem
tasarmn n ilk aamalarnda kullanclar zerinde odakla

nlmasn ve zihinsel an rmalar (netaforlar) ile karmak

teleiletiim rnlerini ortalama kulJanc iin anlalabilir ve
korkusuzca kullanlabilir yaplmasn nermektedir. Ma

yo'ya ( 1 190) gre iletiim teknolojisi nce donarurn, ikinci

derecede yazlm artragelmitir; imdilerde ise her
hangi bir kitle iletiim arao ile ilgili planlamay, tasanm,
pazarlamay, ynetimi ve deerlendirmeyi de iermektedir
(Sankur-Usluata, 1990). Bugn artk teknoloj iden donann
salarken, bu donanmn kulJanuma yollarn ya da yazl
mn

da sunmas beklenmektedir; nitekim Hancock (1980:

28) gnmzde artk teknoloji transferi dnldgnde

"teknoloji" teriminin salt donanm degil her tr bilgi, beceri,
deneyim, eitim ve rgtsel yap anlamnda kulJanldn
belirtmektedir.
Teknolojide kii-makine iletiimi szkonusu oldugunda,
szgelimi, videofon, videoposta gibi bilgisayar araclndaki
iletiimde, szsz ("paralanguage" ya da " metalanguage")
iletiim gerekleemediginde "anlam" iletiimi eksik kalr
ve iletiirnin tek-ynl srme olasl artar. !letiim tekno-

98

lojilerinin kiilerin bilincini ve toplumsal davranlar dog

rudan etkiledigi iletiim bilimi uzmanlarnca ne srl
mektedir. Yzyze iletiimin yerini bilgisayar destekli ileti
im (computer mediated communication), uydu yaynla
nyla da kitle iletiimi almaktadr. Giderek ogalan veri bol
lugu ve veri edinebilme olasl, artan saklama ve kaydetme
olanaklar, iletme ile iletiim arasndaki iliki, ev ile i kav
ramlarndaki deiiklikler, ekonomik etkenler nedeniyle
iletiim teknolojilerine ulamadaki eitsizligin toplumlar
giderek daha da ok etkileyecegi bir gerektir. lletiim tek
nolojilerinin ileri sanayi lkelerinin tekelinde bulunduu ve
teknolojiyi baka kiiler iin dzenleyip onlara zorla kabul
ertirdikleri ve tm dnyay btnletirerek ekonomik dav
ranlar etkiledilderi savunulmaktadr (Schiller, 1982).
I.

letiim Teknolojilerinin Toplumsal

Amalarda Kullanm
Iletiinlin gelime srecinde nemli ilevler sttenebiie

cei iletiim kuramclarnca tartlagelmitir (Schramm ile

Lerner 1967; Gerbner 1973). Bu ilevler tutum ve davran
deitirme teknilderine dayandrlmaktadr. Kuramn ba
lang noktas kurumsal tm etkinliklerio uzun sreli bir
amaca hizmet ettii varsayrndr. Geliim iin iletiim kav
ramn savunan iletiim uzmanlar iin iletiim ile iletiim
aralar gelime srecinin hem nemli unsurlar hem de
gstergeleridirler. Bir konferansta Prof. Gerbner (1984) ya
am nitelii diye adlandrlan tm deiiklikler iinde insa
nolunun bilincini, toplumsal davrann dorudan en etkin
biimde iletiim teknolojisinin etkilediini savunmu ve
yoksul halkn tarihte ilk kez "varlkllarca varlkllar iin ta
sarlanm, varlkll.arn kltrne ortak olduunu" ne sr
mtr. Bu da kukusuz, krsal yrelerdeki ve kentteki yoksul
halkn tek elence arac niteliini tayan televizyondur.
nc Dnya lkelerinde gelimeyi kolaylatrmak
zere kitle iletiim aralarnn 1950'li, 60'h, ve 70'li yllarda

99

geregince kullarulamam olmas iletiim uzmanlarn yeni

gelime modelleri, paradigmalar, aramaya yneltmitir.
lleriimin eitme, bilgilendirme, gdilleme yetenei top

lumsal geliim iin gerekli saylmaktadu. "Gelime" gele

neksel anlamda deiim srecidir; ancak her deiikliin

geliim gesi iermedii de bilinen bir gerektir.

Lerner

(1958) iin "daha yetkin" bir varolu durumuna don iler

leyile sonulanan degiiklik "gelime"dir. Ancak bu degiim
srecinin deerlendirmesini kimin yapaca, ''deime"nin
"yozlama" deil de "gelime" oldua kimin karar vere

cei, deiimin kime yarayaca sorgulandnda, deer

lendirilenierin asndan -deerlendirilen kii, dzen, durum

asndan- deiiklii deneyenler, iinde yaayanlar asn

dan bak nemlidir (Pisarek, 1991 : 158). rnein, Trkede

kt bir olayn gelimesinden de sz edilebilir. Toplumlarn,

gelimi, ok-gelimi, az-gelimi ya da gelimekte olmalan

kimileri iin grecelidir. 1970'lerde gelime kavram kiisel

ve toplumsal deiimin tm karnatkln tanmlayar bir
kavramd. 1980'lerde gelime terimi artk ekonomik ve ku

ramsal byme trnde dar tanrnlardan kp siyasal, top

lumsal ve kltrel gelimeyi de kapsamna almtr (Mow
lana, 1987: 4). Ayrca geJimeye giden yolun evrensel olma
d, gelimenin ok boyutlu alglanmas, her lkenin kendi
geliim stratejisini bulmas gerei de savunulmaktadr
(Servaes, 4\1985: 2) .

Yeniliklerio topluma yaylmas iin ncelikle bireylerce

uyarlanlmas gerektiini savunan Everett Rogers

yenilikterin uyarlann be aamada zetler:

(1991)

. Bilinlenme aamas: birey yeninin varln renir

ancak ayrntl bilgiden yoksundur.

2. llgi aamas: bireyyenilikle ilgilenir, bilgi edinmek ister.
3. Deerlendirme as: birey o gnk ve gelecekteki
durumuna yeniliin nasl uyacagln dnsel olarak uygular,
deneyip denemeyeceine karar verir.
4. Deneme aamas: bireyyeni dnceyi yararn grmek
iin kk apta uygular.

100

5. Uyarlaruna aamas: birey yenilii srekli kullanmaya

balar.
Kiilerin iletiim kurarak gelime koullar yaratabile
celderi, iletiim teknolojisinin de eitliki biimde bireylere
bilgi tayabilecei olgular umut verici grnse de, iletiim
aratrmacJan gnmzn kresel g yaps iinde iletiim
teknolojilerinin de gelimekteki lkenin bireylerini hem
donanm hem de yazlm asndan uluslararas irketlerine
bagml yapabilecei kukusu iindedirler (McQuail, 1984;

Servaes, l985; MacBrideve tek.iler, l990; Hamelink, 1991).)

Gelimenin kk salmas iin de lkeleraras ve lke iinde
iki-ynl bilgi aknn, diyaloun gereklemesinin gerei
vurgulanmakta dr.
Ancak, kitle iletiim aralar toplwndaki teki kurumlan
destekleyerek, glendirerek, szgelimi toplumsal deiiklik
getireceine inanan, kitlelerin gereksinimlerine karlk
verecek eitim ve kltiir programlar ileti tama ve tepki
kanallar olarak hizmet verebilirler. Sorun-zme yakla
mnda ama sorunlarn nedenlerini ortaya karp, koullar
deitirerek sorunlan zecek ylauc insan gcn etkin
klnaktr. Bu tr bir aratrma ve siyasa saptamada kiilerin
kendilerine yardm edebilecekleri dilnlerek glendiril
meleri hedeflenir; sre iinde herkes hem retici hem de
rencidir; herkesin paylaacak ilgin bir sorunu ya da
zmil vardr; nderlik de paylalr; iletiim yataydu ve iki
ynl srer; dinlemek nemlidir; iletiim aralar ise duruma
gre deiir ve kiilerle btnlemesi nemlidir (Servaes,

1991; 77-78).
"okluk modeline ya da paradigmasna" gre tm uluslar

byle ya da yle birbirine bamldr, bundan tr de hem

d hem de i etkenler gelimelerini etkileyeceinden. ge
limenin kresel (global) balarnda dnlmesi zorunlu
dur. Uetiirn abalarnn en nemli ynnsnr tanunayan
uydu yaynlar, ksa dalga radyo gndericileri, bireylerin k
talararas yolculuklar, kltrleraras iletiim oluturacaktr

(Casmir, 1991: 25). Evrensel bir gelime modeli bulunarna101

dg iin de her toplumun kendi gelime stratejisini, top

lumsal ve evresel ktlar, kltrel ve ekolojik ayrllldar
dorultusunda, gelitirmesi gerekmekted ir. Gelecekte degi
ik yaklamlar ile modellerin ortaya kmas yeni yollann,
yeni aralarn uygulanmasna, kitle iletiim aralannn kul
lanuru ya da ilevlerinin yeniden deerlendirilmesine neden
olacaktr. Ancak, hedef yine bireylerin biJinlenmesi, ileti
bombardman altnda etkili ve bilinli alclar olarak, kendi
gereklerini bilerek, yeni bilgi teknolojilerini kullanmak ya
da onlara etirenrnek zere seim yapabilmelidirler.
2.

Sonu

Yaarnboyu sren bir iletiim iinde bulunan

kiiler, szl ya da szsz, simgeler/e etkileim iine girerler;

bilgi edinir, verileri deerlendirip yorumlar, altnan iletilere
geribildirirnle yarut verirler. Bilginin kullantimasnda da

teknolojiyi kullanrlar.

Bilgi kiilerde evre zerinde imgeler,

kural dizileri elde etmelerini salar. evre deitike et

ki-tepki sonucu iki-ynl ileyen iletiim sreci evresel
balar oluturur ve kiiler alar iine girerler. Bu etkileim
sonucunda toplumsallaan kiiler birbirlerini ctkilemeye,
inandrmaya ya da kandrmaya ynelir!cr. Toplumun evre
zerine gzlemlere ya da deneyimlere dayal genelletir
meleri imgelerle kurallarla oluturulur; ancak evrenin s
rekli deimesine karn bu imgeler ile kurallar deimez,
deiime kar da direnirler. I letiim kiinin kendisiyle,
iinde yaad toplumla, topluluklarn birbirleriyle bar
iinde yaamalar iir, kullanlacak en gl aratr.

102

BlBLlYOGRAFYA

Agee, Warren; P. Ault; E . Emery. ( 1982) Introduction to Mass

Communicatims N. Y.: Harper and Row Publishers.

Aitchison, jean. (l976,J 990)."Defining tanguage." Communi

cation Studies' de. Ed. John Corner. Commnication Studies. Lon

don: Edward Arnold.
Andersen, Kenneth E.(l 972) Introduction to Commmicario11.
Un iversity of lllinois.
Andersch, Elizabeth; Lorin Staats; Robert Bostrom. (1969).

Commrricctior in Eneyclay u.e. US: Holt, Hinchart & Winston.

Ansah, Paul A:V: ( 1 904) " International News. " World Commrni

cations. G.Gerbner (ed.). New York: Longman,

83-91.

Argyle, Miclael.(l972, 1990). "Verbal and non-verbal communi

cation." Commrnicalion Sndies'de. (Ed.) John Corner. Communi

cation Studies. London: Edwarc..l Arnold.

Asante, Molli Kete; Newmark, Eileem & Dlake, Cecil. (1979).

Handbook of/Jrerwltral Commwication. London: Sage Publica

tions.
Aktm, !nal Cem (1972) "Orgi.itsel lletiim ve KUk Grup Bo

yutlar." Kurgu. Eskiehir: IBFYayular No. 4. Ekim 1981.

Barlund, Dean. (1968).

ton:Houghton Mifflin.
Baruen, Jacques (1989)

ltterpersonal

Communication. Bos

he Cultrtre WeDeserlle Conn. : Wesleyan

Univ. Press.
Becker, S.L. (1961l) "What rhetoric is relevant for contemporary
speeck communication?" A Dictionary ofConmrnicarion ard Me
dia Studies'de. J.Watson- A.Hlll.London:Edward Arn old.
Benoit, William L. (199 1). "A Cognitive nesponse Analysis of So
urce Credibility. " Progre.s ir Commuricatio Series'de Brenda
Dervin ed. New J ersey: Ablex.

1 03

Berger & Gudykust, (1991) "Uncenainty and Communication."

Progress i Communicntion Science
s. Vol. X (Ed.). Brenda Dervin.

NewJersey: Ablex.
Berlo, David K.(l960). T/e Process oj'Commwicatior.N.Y.:Holt.
BiliJr Terimleri Szlagtl. (19111). Aydn Kksal Ankara:TDK.

Buron, Graeme.

(1990). More Tlar Meet.s the Eye. London: Ed-

ward Arnold.

Bunon,Graeme; R. D i mbleby (1990) Teac/ing Communication

London: Poutledge.
Carpenter, Edmund & Marshall McLuhan (Eds. (1 968) Explo
1

rations in Conmnication. Boston: Beacon Press.

Casmir, Fred (ed) (1991) Commwication i Development. New

Jersey:Ablex.

Cherry, Colln. (1957). Or Humar Commrication. Cambridge

Mass.:MIT Press.
Chomsky, Noam. (1961). O HtrMn Commuication. New York:
Science Edition s.
Clarke, Peter (ed). (1973). New Model.s for Mass Commwicatiot
Research. London : Sage Publications.

Communication in tleservice oflmaity, Paris: Unesco.

Commwicatioll and Democracy: Directicms ir llesearch A Re
pon ona Conference. 1983. England: Leicester lAMCR.
Communication and Society: A Docwrmtay History of a New

World Jr[ormatio and Commwication Order seer as an Evolving

and Cortinos Process. 1975- J 9116. Paris: lJ ncsco.
Communicatior and Third World Ctlmres: lnpact of Trarsna
tionalization and Privrtizatior. lAM CH Con ference papers. Spain:
Barcelona.

Condon, John: Yousef, Fatli. (19B3). At Introduction to ltter

ctltural Commuricatior. lndianapolis:The 13 obbs - M er il l Comp.
Corner, John; Jeremy Hawthorn, ed.

( 1990) Comnnication

'

Studies London: Edward A rnold .

Dance,Frank E. (Ed.) (1967). Hnum Commwir.t.tion Theory.
NY.:Holt, I 967.
Danzinger, Kurt. (1976) lnterpersourl Commwicatior. New

York: Pergamon Press.

1 04

Davis, Howard; Walton, Paul. (ed.) (1963). Ltnguage, Image,

Media. Oxford: Dasil Dlacwell .

DeFieur, Melvin; Everette Dennis, (l91ll) Cllulcrscanding Mass

Commwicarion Bosron: Houghton Miftlin Comp.

Decvin, Brenda (1990). Commuicarion: Society's Glue,Jor Better

for Worse. Bildiri. PUHE,

Finlandiya.

Dervin, Brenda.(Ed.) (199l). Progre.s in Commtnication Scien

ces. Vol.X. NewJersey:Ablex.

DeVito, Joseph A. (197\). Commicaio: Concepts

and Pro

ct?.sses. London: Prenice-Hall lnternational.

Dexter, Lewis; White, IJavid. ( ] 964). Jleople.

Society and Mas

Communications. New York: The Free Press.

Damination or slarirg? (1 961) The Unesco Press.
Edelstein. Alex.(l9112). Conparatiue

Commmication Research.

London: Sage.
Evans, Laurencc. ( 1 973). 'ne Commwicctio Gar: tleelics and
macl inery ofptblir relatitm anel information. London: Charles
Knight and Co.

Elio, T.S. Notes mward.'i the dejinitio ofClnre. London:Faber

Faules, D . ; Dennfs. A ( 1 970).

Cornmwicnrio11 md SocialBelavior.

USA:Addison-Wesley.

Fisk, ). (1962). l trmlctinn to MedirSudies. London: Methuen.

Garbo, G.; Schrann W. (1978).

Crmn111nicotion anti Society. Paris:

Unesco.
Gerbner, George { 195('i;l 969). "A generalized graphic model of
communication." Commurication Stulies'de.
Gerbner, George; Gross. Larry; Meludy,William. (1973).

Com

mnicatios Technology c111d Social Policy: Umlerstanding the New

"Cultural ReliOlttioJt': New York: JolmWiJey and Sons.
Gerbner, George. {1962). "Connunicatio and Social Environ
ment."

Plotocopy. Salzburg Seninar.

Oerbner. G.; Siefer M. (ed.) (19134).

World Cormwnications. New

York:Longma.
Gordon, George. (1977). Tle Comm11nicotion Revoltion. New
York: Hastings House.
Greene, Judith.(l976). Comnnicarion. Great Britain: The Open

1 05

University Press.
Groombridge, Brian. (1976) Televizyon 11e Toplum.

ev. Ayseli

Usluata. lstanbul:lstanbul Reklam.

Gudykust, William; Young Kim. ( 1 91!4). Communicating with

Strangers. Reading,MA: Addison-Wesley.

Halloran,J ames; Dusiska, Emi!, (ed.) (l980). Mass Media and

National Culttres. Leicester: Adams Bros and ShardJow.

- (1976) Televzyorm
i
Etkileri. (ev. Ayseii Usluata). !stanbul:
stanbul Relclam.
Hamelink, Cees. (1991). "Global Communication and Transna
tional Corporations." Yayrlanmam$ Bi/eliri. lAM CR.
Hancock, Alan. (l98l). Commurication Plarning for Develop
ment; at operationalframework. Paris:Unesco.

Harrison, P. Randali. (1971). "Other ways of Packaging Informa

tion." Commwication: Corcepts ard Processes'de. DeVito (Ed) .).

London: Prentice Hall. s. 87-105.

Haranan, Paul. (1980). "Cross Culrural and International Com

munication: Content, Values, Effect." Mass Media and National
Otltures'da. A Conference Report lAM CR. England,Leicester: Adams
Bros. & Shardlow.
Hoggard, Richard. (1978). 11e Mass media: a New Colonialism?
Bildiri STC Ileti im Konferans.
Jacobson, Th omas. (1990). Pnrticiprtory Commrication Rese
arc/ arrl Social Sciences. Bildiri, lAM CR Yugoslavya, Bled.

Jamieson, Thomas L. ( 1991). "Commu nicati on anda New para

digm for Development." Commuication ir De11elopment'de (Ed.)

B.Dervin . New Jersey:Ablex.
Jones, T. S. (1981). " lntercul tural Connunication Research."
Studies ir Comm11micatior'da. Ed. Sari Thomas, New Jersey:ABLEX

Pub. Corp. s . l 2 1 - l2B.

Katz, Daniel (1947-197 1) . "Psychological Barriers to Comnu ni
cation.'' Communicaion'da. DeVi to (ed.) NJ: Prentice llalls. l 67-179.
Katz, Eli hu; Lazar feld Paul F. ( 1955; 1964). Personal Influence,

NY. :Free Press.

- ( 1 977). ''The Two-Step Flow of Communication." T/e Process

and Effects ofMiLs Cnnmricarion'da. (Ed.) W. Schramm. Urbana:

University of Illinois Press.

106

Kim, Young Yun (1988). Conmnication

and

Cross-Culrrral

Adapeation Philadel p hia: Multil anbr.al Matters Ltd.

Laswell, Harold 0960). "The Structure a1d Function of Corn

munication

in

Sociey. "

Mass

Commnicatirms.

Ed. Wilbur

Schramrn: Urbana: Univ. of lllinios.

Lerner, Daniel; Wilbur Schramm. Ed. (1976). Commmicatior

and Change: Tle UstTen

Years and le Next. Hawaii: The Univer

sity Press.
MacBride, Sean ve tekiler. (1980). Many Voices.

Paris: Un esco.

One World.

- 0988) Many Voices, One World. Lon don : Kogan\Paris:Unesco.

Mass Commwication and Cultural ltlentity. (1988). Main Papers

oflAMCR Conference. Barcelona, Ispanya .

Mass Commricaion and National Culrres. ( 1 980). lAMCR.

Leicester:Adam Bros and Shardlow.

Mass Meclin i r tle Devetoping Corrtries. (196l).A UNESCO Re

port to the U.N:, No.33.

Mayo , J oh n . 0988}. New Commwicario11 Techrologies
truments of Development. Bildiri. IAMCR. Bar.:el ona.

as

lns

Ispanya.

McGregor , Do ugla s. (]960). Tle H11ma11 Side ofEtterprise. New

York: M cGraw Hill.
McQuail, Denis. (1969). Townrds a Sociology ofMass Commuri
cations. U nivers i ty o f Soutl ham pto , Londu:McMillan.

- (l970) ''Televizyon ile Egitim." Televizyonun Erkileri' nde. (ev.

A. Usluata). Istanbul Rekl am .

- (1984.) Mass Commwicatio Tleory. London:Sage.

McLuhan, Marshall. (1964).

M cGraw- Hi l l .

Understantling Meclia.

New York:

Mead. Geo rge. !1934). Mincl. Selfancl Society. Chicago: University

of Chicago Press.
Moran, Terence, (1904). In tle Begi11ri11g: Human Communi
cation withApes and Comptters. Bildiri. Conference ofCulture and

Cornmunication, Philadelphia . Temple University.

Mowlana, Hami d. (1907). Development: A Field ir Senre/ ofltself

Budapest;Mass Conunication Reerch Center.

Newcomb, Theodore (1961 ). TleAcqutinrwce Process. NY.:Holt.

107

Norman, Oonald. (1969). MemoryandAttenrion. New York: Randam

House.

O'Heffernan, Patrick. (l99l). Mass Media and Anerican Foreign

Policy. New Jersey:Ablex Publishing Corp.

Pearce, W. Barnett-Vernon E. Cronen.{l900J. Communication,

Action. and Meaning (The Crearlo11 o[Social Realitjes) N.Y.: Prae

ger.
Pearce, W.B., Stanback, M . H . & Kang, K. (l9Bl) ."Some Cross
Cultural Studies." Studies in Commmicatio'da. Ed. Sari Thomas,
New Jersey:(ABLEX Pub. Corp. s.3-10.
Pisarel:., Walery. (1991). "Communication for Development."
Communicatioll in Developmer(de. (ed.) F. Casmir. New Jer

sey:Ablex.
PilskiUIUogu, All. (1976).

Oz Tilrkce Szlilk.

Ankara: Bilgi Yay

nevi. Pye, Lucian {e.) (1963). Connnicaliors anctPolitical Deue

lopmett. New Jersey:Princeton .

Richstad, Jim; Anderson, Michael (ed.). (1901). Crises in Inrer

national News. New York: Columbia Univ. Press.

ruvers, Wilga M . (1989 sixth printing) CommnlcatingNaturally

in a Second Language. Cambridge Un iversity Press.
Rogers, Everen M.; D.Lawrence Kincaid. (1981). Conmunication
Networks. NY.:Free Press.

Rogers, Everett (l991). Cornmwicrtion in Development. New

Jersey:Ablex.
Ruben, 13rent. (1984). Conmmicarion and Human Behavior,
New York: Macnillan Publishing Comp.
Sankur, Blent; Usluata, Ayseli. (1991l lletiim Teknolojileri ve
Egitim. Ctmlrriyet, lstanbul.

Sara! , Tulsi. { 179). "The Consciousness Theory of lntercultural

Communication." Intercultrlral Commwicatior'da. Assante ve
teldler (ed.). London: Sage.
Savili e-Troike , Muriel ( 1990) "The analysis of communicative
events. " Communicariot Studies'de. J. Comer & J.Hawthorn (ed.)
London: Edward Arnold.
Schiller, Herber. (1982). Wlo Knows: New Jersey:Ablex.
Servaes, fan. T
l e Role and Plu:.e o[Conm mication Facilitator in
Development Projects. Bileliri. lAMCR Konfer9ns. Yugoslavya. Bled.

108

Agtstos 1990.
- (1985). "Towards an Alrernadve Concepr of Communication
and Development." Melia Development.

- (1991). Towards a New Perspective for Comnunication and

Development."Communicarior in Development' de. New Jersey:
Ablex, s.Sl-86.
"

Shannon, Claude E.; Weaver, Warren. (1977). The Mathematical

ofCommunication. Urbana:Univ. of Illi nois.

Schramm, Wilbur. (1964). Mass Media and National Develop

ment: The Role of Information in tle Deueloping Countries. Califor
n:ia:Stanford Univ. Press.

- Donald Roberts. Ed. (1977). Tle Process and Effects of Mass

Communication. Urbana: University of lllinois Press.
- Lerner, Daniel. Ed. (1976). Commmicacior and Change: The
Last Ten Years and tle Next. Hawaii: The University Press.
- William E. Porter. (1982). Men. Womer, Messages, and Media
{Understanding Human Communication). NY.: Harper and Row
Publishers.
- Roberts, Donald. Bd. (1977) Tle Process and Effects of Mass
Commnication. Urbana: Univ. of llli nois.
Short, John; Williams, Ederyn; Christi e, Bnce. (1976). Tle Social

Psyclology of Telecommw icatiots. London: John Willey and Sons.

Siebert. S. Fred; Peterson, Theodore; Shrwnm. Wilbur. (1976).

Four Tleories oftle Press. USA.:Univ.oflllinois Press.

Social Connwication and Global Prollems: Papers of the Pra

gue Conference. ( l984). Leicester: IAMCH.
Steward. Daniel. (1968) . TlePsychologyofCommunication. New
York:Funk and Wagnalls.

Stevenson,Robert L. (1988) Commmcntion,

l
Development, aruJ

the Third World

Longman, London.

Swallow, Norrnan. (Ed.).

(1973). Televizyonun Gerek Gc. (ev.

Ayseli Usluata) . Istanbul: istanbul Reklam.

Thomas, Sari. (]981). Studies in Commnication. New J ersey:
Ablex.
Tompk.ins\ Charles (Ed.l (197 1 . Corcepts ofCommunicatior: ll
terperso/UlJ, Jnrrapersonal and Matlemo.tical. Jchn Willey and Sons.

Tonkin, Humphrey.(l984). "A Right to International Commun:i109

catio n ? " World Commwication'da. G.Gerbner (Ed.). New York:

Longman, s. G9-79.
Usluata, Aysel i . (1990).

Tle lmporumcc of Parricipatory Com

municatior atul t/e Comtnctlon oft/e Nework

sfor a Deuelopmellt
Project. Bildiri. lAMCIL Bled. Yugoslavya.

Watson, J ames & Hill, Anne. (l9fl9). A

Dicionary of Communi

cation and Media Snulies. Second Edition. London: Edward Arnold.

Wartenberg, Ben. (l9U4). 11e GoOd News ls rle Bad News Is

Wrorg. NewYork:Simon and Schuster.

Watzlawick, Paul; Jan er Beavin ; Don J ackso. (1967). Pragmatics

ofHumar Conmmicarion New York: Norton.

Wiener. Norbert. (1 967).

Cybemetics atd Sociecy.

Tle Hwru

Use

of Human Beings:

New York: Avon lluoks.

Williams. Haymond. (1965).

Tle Log Heuolrion.

UK:Chatto &

Windus.

Williams, Raymo nd. (1 96fl; 1976). Comrrumications. Mi.ddlesex:

Penguin Bo oks.

Wright, Charles.

Mass Conmnication: A Sociological Perspec

rive. New York: Randon House.