nceleme-Aratrma-Tarih 16

Talat Paa'nn Evrak- Metrkesi Murat Bardak

Kapak tasarm: Utku Lomlu
Sayfa dzeni: Sanl Ergin
2008, Murat Bardak
2008; bu kitabn tm yayn haklar
Everest Yaynlar'na aittir.
l.Basm: Aralk 2008
2-3. Basm: Ocak 2009
4. Basm: ubat 2009

ISBN: 978 - 975 - 289 - 560 - 7

Bask ve Cilt: Melisa Matbaaclk
Tel: (212) 674 97 23
Faks: (212) 674 97 29

EVEREST YAYINLARI
Ticarethane Sokak No; 53 Caalolu/STANBUL
Tel: (212) 513 34 20-21 Faks: (212) 512 33 76
Genel Datm: Alfa, Tel: (212) 511 53 03 Faks: (212) 519 33 00
e-posta: everest@alfakitap.com
www.everestyayinlari.com
Everest, Alfa Yaynlar'nn tescilli markasdr.

Murat Bardak

TALT PAANIN
EVRAK-I
METRKES

Sadrazam Talt Paa'nn

zel arivinde bulunan
Ermeni tehciri konusundaki
belgeler ve husus yazmalar

NDEKLER
nsz (11)
24 Nisan'da ne oldu? (19)
Dahiliye Nazr Talt Bey'in 11 Nisan 1331 (25 Nisan 1915) tarihli telgraf (23)
14 Mays 1331 (27 Mays 1915) tarihli geici tehcir kanunu (25)

1. BLM:
OSMANLI DEVLET'NDE
1876 LE 1916 YILLARI ARASINDAK
NFUS HAREKETLER VE TEHCR SAYILARI (27)
Karakapl defterin bulunu yks (28)
Defterin fihristi (31)
Balkan Sava'ndan nce gelen gmenler (35)
Balkan Sava'ndan nce gelen gmenlerin vilyetlere gre dalm (37)
Balkan Sava'ndan sonragelen gmenler (39)
Balkan Sava'ndan sonra gelen gmenlerin vilyetlere gre dalm (41)
Balkan Sava'ndan sonra gelen gmenler arasndaki memur ve asker aileleri (43)
Rumeli'de kaybedilen vilyetlerden gelmesi beklenen gmenlerin says (45)
Balkan Sava'ndan sonra gelen gmenlerin vilyetlere gre younluu (47)
Dou vilyetlerinden iltica edenler (49)
Edirne'den i ksmlara nekledilen Mslmanlar (51)
stilya urayan dou vilyetlerinde kaytl Mslman nfus (53)
Mltecilerin vilyetlere gre younluunu gsteren grafik (55)
Mltecilerin vilyetlere gre younluunu gsteren harita (57)
Almanya ve Avusturya'dan gelen Mslman esirlerin says (59)
Mslman esirlerle ilgili hesaplar ve harcamalar (63)
Suriye'den gnderilen Arap ailelerin says (65)
1914 ylna ait denek (67)
1914 ylna ait harcamalar (69)
1914 ylna ait denek (71)
1915 ylna ait denek (73)
deneklerin ve harcamalarn mukayesesi (75)
Sevkolunan Ermeniler'in says (77)
Yunanistan'a kaan ve geden Rumlar'n says (79)
Bulgaristan'a geden Bulgarlar (79)

Sava durumu sebebiyle i kesimlere nakledilen Rumlar'n says (79)

Rumlar'n terkettikleri emlk ve arazi (81)
Ermeniler'in tahliye ve iskn blgelerini gsteren harita (83)
Taradaki Muhacir daresi'nin kadrosu (85)
Mlteciler arasndaki dul kadnlarn ve yetimlerin says (87)
Ermeni yetimler (89)
Ermeniler'in terkettikleri bo evlerin says (91)
1915 ylnda muhacirlere yaplan iskn yardm (95)
stimlk edilen araziler ve iftlikler (97)
Ermeniler'in terkettikleri iftlikler (102)
Ermeniler'in uhdesinde bulunan maden imtiyazlar (103)
2. BLM:
ERMEN TEHCRNN
VLYETLERE VE LVLARA GRE DAILIMI (105)
Ermeni nfusun tehcir sonrasndaki genel hesab (109)
Tehcirin baz vilyetlere ve livlara gre dalm: zmit Mutasarrfl
(111), Ktahya Mutasarrfl (111), Eskiehir Livs (113), Bolu Mutasarrfl
(113), Afyonkarahisar Mutasarrfl (115), el Mutasarrfl (115), Karesi
Mutasarrfl (117), Kayseri Mutasarrfl (117), Adana Vilyeti (179), Mara
Mutasarrfl (119), Sivas Vilyeti (121), Beyrut Vilyeti (121), Kastamonu
Vilyeti (223), Konya Vilyeti (125), Aydn Vilyeti (127), Suriye Vilyeti (229),
Zor Mutasarrfl (132), Hdavendigr Vilyeti (133), Halep Vilyeti (233), Urfa
Mutasarrfl (235), Ankara Vilyeti (137), Musul Vilyeti (237), Nide
Mutasarrfl (139)
Baz bat vilyetlerindeki mlki idarecilerin listesi (141)
3. BLM:
MUHTELF BELGELER (147)
Halide Edib'in Maliye Nazr Cavid Bey'e 1 Mart 1917 tarihli mektubu (149)
Talt Paa'nn Enver Paa'ya 22 Mays 1919 tarihli mektubu (152)
Talt Paa'nn Enver Paa'ya 1 Temmuz l919 tarihli mektubu (256)
Talt Paa'nn Enver Paa'ya 15 ubat 1920 tarihli mektubu (159)
Talt Paa'nn Enver Paa'ya 26 ubat 1920 tarihli mektubu (161)
Talt Paa'nn zmir Valisi Rahmi Bey'e telgraf (163)
Talt Paa'nn zmir Valisi Rahmi Bey'e 9 Ekim 1918 tarihli ifreli telgraf (265)
zmir Valisi Rahmi Bey'in Dahiliye Nezareti'ne 28 Mays 1918 tarihli telgraf (168)
17. Kolordu Kumandan'nn zmir Valisi Rahmi Bey'e mektubu (270)
Talt Paa'nn bir kabine listesi tasla (171)

Talt Paa'nn hkmet program notlar (172)

Talt Paa'nn ei Hayriye Hanm'a 1920 yaznda gnderdii kartpostal (273)
Talt Paa'nn ei Hayriye Hanm'a 1920 yaznda gnderdii kartpostal (275)
Talt Paa'nn ei Hayriye Hanm'a 13 Ekim 1920 tarihli kartpostal (276)
Talt Paa'nn ei Hayriye Hanm'a 24 Ekim 1920 tarihli kartpostal (178)
Talt Paa'nn ei Hayriye Hanm'a 25 ubat 1921 tarihli kartpostal (279)
Talt Paa'nn ei Hayriye Hanm'a 31 Mart 1920 tarihli mektubu (180)
4. BLM:
TALT PAA'NIN E
HAYRYE TALT HANIM ANLATIYOR (183)
Talt Paa'nn ei Hayriye Talt Bafral ile stanbul'da l982 Ekim'inde
yaplan mlkat (186)
5. BLM:
TALTPAAALBM(239)
N SZ
Talt Paa'nn Evrak- Metrkesi, Trkiye'nin gndeminin artk deimez
dertlerinden biri hline gelen 1915 olaylar ile ilgili olan ama 80 ksur seneden
buyana yaynlanmadan bir kede beklemi belgelerdir ve bu belgeler Ermeni
tehcirinin mimar Talt Paa'nn hususi arivinden kmtr. Kitapta, ttihad ve
Terakki Partisi'nin dier nemli isimlerinin yine zel arivlerinde bulunan baz
belgeler de ilk defa yaynlanmaktadr.
Tehcir dneminin Dahiliye Nazr ve sonraki senelerin sadrazam Talt
Paa, bu belgelerin yaynlanmasyla, tarihimizin en hznl olaylarndan biri olan
1915 tehciri konusundaki tartmalara imdi kendi evrak ile katlyor. Paa,
imparatorluun tehcir ncesindeki Ermeni nfusu, ka Ermeni'nin nereden nereye
gnderildii ve tehcir sonrasndaki Ermeni nfusun ne olduu gibi zerinde
senelerdir bir trl anlamaya varlamayan sorularn cevaplarn, ahsi belgelerine
dayanarak bizzat veriyor.
Paa'nn belgeleri tehcir konusuyla da snrl kalmyor ve kitabn ilk blmn
tekil eden "Kara Kapl Defter", Osmanl mparatorluu'nda Birinci Merutiyet'in
iln tarihi olan 1876 ile 1916 arasndaki 40 senelik zaman diliminde yaanan nfus
hareketlerinin bir erevesini iziyor. Bu erevede Balkan Sava'ndan sonra
Trkiye'ye gelen Mslman gmenlerin, Rum nfustaki deimelerin, Arap
ailelerin srgnnn, nfus deiikliklerinin bir neticesi olan sahipsiz
gayrmenkuller ile btn bu iler iin yaplan harcamalarn mikdar da yeralyor.

Kitab, drt blm hlinde dzenledim. lk blmde yukarda szn

ettiim 40 senelik zaman dilimindeki nfus hareketleri, ikinci blmde de Talt
Paa'nn hususi arivinden kan ve Ermeni tehcirinin vilyetlere gre dalmn
gsteren listeler yeralyor. nc blmde yine Paa ile nde gelen ttihadlar'n
zel arivlerine ait olan ve herbiri ttihad ve Terakki hakknda yeni bilgiler veren
baz belgelerle, Birinci Dnya Sava sonrasnda srgne giden ttihad eflerin
yazmalar bulunuyor. Drdnc blm, Talt Paa'nn ei Hayriye Talt
Hanmefendi (Bafral) ile hayatnn son gnlerinde, 1982 Ekim'inde birka gn
boyunca yaptm ve az bilinen birok konunun ayrntlarnn yerald bir
mlkatn tam metninden oluuyor. Bunu, Talt Paa'nn ou hi yaynlanmam
fotoraflarndan ve dier baz hususi belgelerden meydana gelen bir albm takip
ediyor.
Her belgenin giri ksmnda, o belge ile ilgili ksa bir aklama yaptm, ilk
iki blmdeki belgelerin yannda her sayfann tpkbasmn, nc
blmdekilerde tek sayfa olanlarn tpkbasmlarn, birka sayfalk evrakn ise
sadece ilk sayfasnn tpkbasmn verdim. Belgelerin diline dokunmadm ve zaruri
aklamalarn dnda herhangi bir yorumda da bulunmadm.
*
Kitabn ilk blmndeki belgelerin birkan, Hrriyet Gazetesi'nde "Talt
Paa'nn Kara Kapl Defteri" balyla 2005'in 25 ile 27 Nisan gnleri arasnda
yaynlamtm. Yayn byk ses getirmiti, zira tehcirin mimar ilk defa
konuuyordu ve bu arada, tabii, bir hayli eletiri de geldi. Hatt, yaynn daha uzun
olmasnn plnland ama nc gnn sonunda durdurulduu sylentisi bile
ortaya atld.
Eletirilerin banda, defterin Talt Paa'nn kendi elyazsyla olmad ve
rakamlarn gerei yanstmad iddialar vard.
Benzer iddialarn bu kitabn yaynndan sonra da devam edeceinden emin
bulunduum iin, imdiden bir aklama yapmam gerekiyor:
Bir devlet adamnn zel arivine ait vesika, mutlaka o kiinin elyazsyla
olacak demek deildir ve bir dahiliye nazrnn oturup bizzat cedveller izip
grafikler yahut ayrntl haritalar hazrlamasn beklemek biraz deil, fazla
safdilliktir. Bu gibi ileri maiyet mensuplar yaparlar ama hazrlanan belgeler artk
o devlet adamnn arivine aittir. Kald ki, gemiin hemen btn nemli isimleri,
birka istisna dnda htralarn bile hususi ktiplerine dikte ettirmilerdir.
Talt Paa da ayn ekilde hareket etmi ve tehcir ile ilgili belgeleri Dahiliye
Nezareti'nin skn, Airetler ve Muhacirler Mdiriyyeti'ne hazrlatmtr. Bu kitabn
ilk iki bolmnde yeralan tehcir belgelerindeki elyazs, Babakanlk Osmanl

Arivleri'nde ve Genelkurmay Bakanl'na bal arivlerde bulunan dier baz

belgelerdeki yazlarla ayndr1.
Dolaysyla, Talt Paa'nn ailesinin 80 seneden fazla bir zamandan buyana
Paa'nn dier zel evrakyla birarada muhafaza ettii tehcir belgeleri, Paa'nn
hususi arivine aittir.
*
Tehcir belgelerindeki rakamlar Trk okuyucuya tahmin ettikleri mikdardan
daha yksek, kar tarafa ise daha az gelecektir. Sebep, Trkiye'de bugne kadar
1915 tehciri konusunda toplam saylara dayal bir yaynn yaplmam olmas;
dier tarafn ise hayli ve yksek saylar ileri srmesidir.
Paa'nn evrak dikkatli bir ekilde incelendiinde, tehcirin geni apl bir
yer deitirme olduu grlr. Mesel, Van'daki Ermeni nfusun bir ksm zmit'e,
zmit Ermenileri'nin bir blm Ktahya'ya, Ktahya'dakilerin bazlar da Afyon'a
nakledilmekte; benzer nakiller birok vilyette uygulanmakta ve dolaysyla,
tehcirin Ermeni nfusun youn bulunduu baz blgelerdeki Ermeniler'i
imparatorluun baka blgelerine datma maksadna ynelik olduu
anlalmaktadr.
Ben, Talt Paa'ya ait olan bu belgeleri sadece yaynlamakla yetindim ve
hesaplama ile son yorumu okuyucuya braktm. Ancak, kayplar ile ilgili
hesaplama yaplrken 1915 ncesi ile sonras arasndaki nfus farknn tehcirde
hayatn kaybedenlerden ibaret bulunmadnn, bu sayya karlkl mukatele
srasnda bata Rusya olmak zere yabanc lkelere giden Ermeniler'in saysnn da
dahil olduunun ve Osmanl topraklarn terkedenlerin adedi bilinmeden kayplarn
mikdar hakknda fikir serdetmedeki zorluun unutulmamas gerekir.
*
Trkiye ve birok lke, senelerden buyana 1915 olaylarn tartyor.
2005 ylnn tehcirin 90. yldnmne tesadf etmesi sebebiyle mesele daha
da alevlendi. Trkiye, 2005, 2006 ve 2007 senelerini 1915 olaylar, Ermeni
Konferans, Fransz Meclisi'nin soykrm inkr su sayan kanun tasarsn kabul
etmesi ve tehcirin Amerikan Temsilciler Meclisi'nde soykrm olarak nitelenmesi
ihtimali tartmalaryla geirdi. Tartmalar hl sryor ve daha ok uzun seneler
devam edecek gibi...

Babakanlk Osmanl Arivlerinde skn, Air ve Muhacirin Mdiriyetine ait evrak arasnda ayn
yazyla kaleme alnm ok sayda belge vardr. Mesel DH.FR 54/315, 54/412 ve 54/413. Arivdeki
bu belgelerden haberdar olmam salayan Dr. Blent Bakara teekkr ederim. Genelkurmay Bakanl
tarafndan yaynlanan Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri serisinde de, mesel ilk cildin
(Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Yaynlar, Ankara, 2005) 439-444 ve
631-656 numaral sayfalar arasnda bulunan begeler de yine ayn yaz iledir.
1

Soykrm iddialarnn d dnyada bylesine ayyuka kmas, Trkiye'nin bu

konuda bugne kadar gsterdii abann ve sulamalara verdii cevaplarn
inandrc olup olmadn da tartmas zamannn geldiini gstermektedir.
Zira, tehcir ve soykrm tartmalarnda ibre maalesef artk Trkiye'nin
aleyhine dnm durumda! Diaspora, 1915'te yaananlar soykrm boyutuna
getirip "Trkler 1,5 milyon Ermeni'yi katlettiler" iddiasn btn dnyaya
inandrmak zereyken, biz sulamalara kar seneler boyunca gzmz ve
kulamz kapatm vaziyette kaldk, stelik hl kendimize ynelik yaynlar
yapmakla ve dnyaya deil, kendi kamuoyumuza seslenmekle megulz.
Kar tarafn 1915 zayiatn milyonun zerine kartmasma cevabmz,
saylar sadece szle aalara ekmek, giderek azaltmak, yani grmz aded
bakmndan daha dk bir sayya oturtmaktan ibaret oluyor ve bu arada d
dnyaya ynelik ciddi bir yayn yapamyoruz.
Neticede, ok daha geni boyutlar olan Ermeni meselesi, tuhaf bir ekilde,
koyun postu sayarmcasna cesed sayma seviyesine iniyor. Soykrmn
vrolmadn sylemek baz memleketlerde su hline gelirken biz "Aslnda, onlar
Trkler'i katletmilerdi" yahut "Evet, baz Ermeniler'i baka yerlere gnderdik ama
sonraki senelerde saylar daha da artm olarak geri geldiler" veya "lmlerin sebebi,
salgn hastalklard" gibisinden ifadelerle tartmay inandrclktan uzak bir hle
getiriyor ve sadece kendimizi yattrmaya alyoruz.
Konuyu soykrm tartmalarnn ve ASALA terrnn ortaya kt 1970'li
senelerden buyana lyk vechiyle ciddiye almamamzdan yahut baka sebeplerden
dolay, kar iddialara fikri dzeyde cevap vermede maalesef baarl olamadk.
Profesyonel uzmanlarmz fikirlerini ve vardklar akademik neticeleri bugne
kadar d dnyaya kabul ettirememeleri bir yana, zerinde ciddi ekilde tartlan
tek bir eser bile veremediler. Devletin 1916'da kartt "Ermeni Komiteleri'nin
ml ve Harekt- htilliyyesi. ln Merutiyet'ten Evvel ve Sonra" isimli kitabn ve
Esat Uras'n 1950'de yaynlad "Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi" adl
eserinin benzeri bir alma, aradan geen uzun senelerden buyana hl ortaya
konamad. Ermeni olaylar ve tehcir uzmanlarmz, iddialar takip etmekte
ncelikle yabanc dil engeli yznden zaaf gsteriyorlar, akademik inandrclkta
ok gerilerde bulunuyorlar ve gayet tuhaf ama, Ermenice bilen tek bir tarihimiz
bile yok. Diasporann internette kurduu yzlerce, hatt binlerce siteye karlk
Trkiye'nin drt ba mmur bir sitesi hl mevcud deil.
Btn bu zaaflarmza ramen, bir konuda gayet baarlyz: Kendimize
ynelik yaynlarla kendi kendimizi aklama abasnda!
Son senelerde ortaya kan, entellektelliin artnn mill ve mukaddes
kabul edilen btn deerlere hakaret olduuna inanan, diasporann her iddiasn
yet gibi kabul eden, arivlerden ieriye bir defa olsun adm atmamalarna, yani
belge grmemelerine, hatt grseler bile okumaktan ciz kalacak olmalarna
ramen "Trkiye suludur" diye peinen ahkm kesen gnll soykrm

tellllarndan bahsetmeyi burada gereksiz addediyorum. Ama, kendi kendimizi

aklama abamz ite burada ilk ve son defa bir ie yaryor ve bu gibi gnll
grhun ok zor ve az da olsa bireyler renebilmesine ihtimal salyor.
Tehciri sava srasnda bir meru mdafaa hakk olarak kullanan Trkiye,
soykrm gibi son derece ar bir sulamann muhatab olmay haketmemitir ve
dolaysyla, "Ortaya ya bilmediimiz fena bireyler karsa?" gibisinden endielere
kaplmak yersizdir. Ama, Trkiye, soykrm sulamalarn cevaplama konusunda
byle geri kaldka mesele daha da byyecek ve u na kadar 17 lkenin
parlamentosu tarafndan tannp varl kabul edilmi olan soykrm iddialar, yakn
bir gelecekte ok daha can skc bir hl alacaktr.
Mukatele srasnda Ermeniler tarafndan katledilen Trkler'in ve
Mslmanlar'n adedi ile tehcir dneminde Osmanl Ordusu'nda etkin rol oynayan
Alman subaylarn ve dolaysyla Alman Genelkurmay'nn rol de, ayn ekilde,
hl bir bilinmezlik rts altndadr.
*
1915 olaylarn, ttihad ve Terakki Partisi'nin dnda deerlendirmek
mmkn deildir.
Osmanl mparatorluu'nun son 15 senesine ve kaderine damgasn vurmu
olan bu siyasi teekkln, tarihinin son iki asrnda zaten yklma srecine girmi
olan imparatorluun knn hzlanmasnda rol bulunduunu inkr edemeyiz.
ttihadlar heyecanlydlar, hatt bir ksm milletleraras konjonktrden bile
habersiz idi ama tek abalar, yklma srecine ok daha nceden girmi olan
imparatorluun dalmasn geciktirmeyi salayabilmekti. Neticede baarsz oldular,
baarszlklar k hzlandrd ve bu gen idealistlerin ou, bu uurda canlarn
verdiler. Ama, imparatorluun kllerinden yeni bir devletin domasnda muhakkak
ki nemli rolleri oldu. Mesel, stikll Sava'nn zaferle neticelenmesinde, Enver
Paa'nn orduyu genletirmesinin olumlu etkilerinden ancak imdilerde, henz
yeni yeni bahsediliyor.
nde gelen ttihadlar'n hibiri ldrldklerinde yahut idam
edildiklerinde daha altmna bile gelmemi, hatt partinin lider kadrosunun ou
henz ellisini bile bulmamt. Enver Paa Tacikistan'da Rus mitralyzleri
tarafndan biildiinde 41, Talt Paa Berlin'de bir Ermeni teroristin kurunlarna
hedef olduunda 47, triumvirann ya bakmndan en by olan Cemal Paa ise
yaverleriyle beraber Tiflis'te hl bir trl aydnlatlamayan bir cinayete kurban
gittiinde sadece 50 yandayd.
Fikri etkileri Trkiye'nin bugnk siyasi ortamnda kendisini hl
hissettiren ttihad ve Terakki'yi sevelim yahut sevmeyelim, ondan holanalm veya
holanmayalm, bu siyasi teekkl ve uygulamalarnn neticesini hereyiyle
kabullenmek, ttihad ve Terakki'nin hatasyla ve sevabyla bize ait olduuna
inanmak zorundayz.
*

Talt Paa'nn Evrak- Metrkesi, ardarda yaynlayacam ve ttihad ve

Terakki Partisi'nin nde gelenlerinin husus arivlerindeki belgelerden oluacak
olan cildlik bir serinin ilk kitabdr.
kinci ciltte Bahriye Nazr Cemal Paa, Maliye Nazr Cavid ve zmir
Valisi Rahmi Beyler gibi ttihad ve Terakki'nin nde gelen mensuplarnn zel
arivlerinde bulunan baz nemli belgeler yeralacaktr. Geni bir hacim tekil
edecek olan nc cildde ise, Enver Paa'ya ait resmi ve zel yzlerce evrak
bulunacaktr.
*
zel arivler gelimi toplumlarda aratrmaclar iin son derece nemli
kaynaklardr ama bu nemi bizde maalesef pek grememilerdir. Trkiye'de tarih
konusunda yaplan yaynlarda sadece resmi belgelerden istifade edilmi ve
gemite iktidar sahibi olmu mhim ahsiyetlerin zel evrakn aratrma
zahmetine pek katlanlmamtr.
Husus arivlerin deerlendirmede bylesine geri plnda kalmasnn
sorumluluu, bunlarn nemini dikkate almayan yahut evrak ellerinde bulunduran
ailelere ulama imkn bulamayan aratrmaclar kadar, bir yerde evraka sahip olan
ailelere ve kiilere de aittir. Bat dnyasnda nemli bir devlet adam zel evrakn
salnda bir ktphaneye yahut bir enstitye devretmemi ise bu i lmnden
sonra ailesi tarafndan yerine getirilir, belgeler verildikleri messesede tasnif edilir
ve aratrmaclarn istifadesine sunulurlar.
Bizde ise byle bir uygulamaya pek rastlanmaz, zira devlet adamlarmz
arivlerini kamunun istifadesine amalar gibi etik bir mkellefiyetten genellikle
habersizdirler veya bir zamanlar nemli mevkilerini igal ettikleri devletle kavgal
olduklar iin bu hususu hibir ekilde ciddiye almamlardr.
Dolaysyla, arivlerinin nemini idrak etmemi olan devlet adamlarnn
belgeleri lmlerinden sonra tanmalar yahut tabii fetler neticesinde ya kaybolur,
yahut aileleri tarafndan fazlalk grlrler ve belgelerden derhal kurtulmann
yollar aranr. Eskiden hamam klhanlaryla, sobalarla ve nihayet kalorifer
kazanlar vastasyla salanan bu rahatlamalar, son senelerde sokaklarda dolaan
kt toplayclarnn bycek el arabalarnda noktalanmaya balamtr.
zel arivler baz vrislerin, zellikle de bir zamanlar kaderinde sz sahibi
olduklar devletle sonradan kavgal hle gelen idarecilerin miraslarnn gznde
zaten tehlike addedilirler. Vrisler, aradan uzun seneler gemi olmasna ramen
ellerinde bulundurduklar belgelerin balarna bir i ama ihtimalinin her an
mevcud bulunduuna inanrlar ve sahip olduklar evrak ya tavanaralarnda tozlanp
kflenmeye braklr yahut geride en kk bir delil bile kalmayacak ekilde imha
edilir.

Trkiye'de birok nemli devlet adamnn evrak ite bu gibi sebepler

yznden yokolup gitmi, bu belgelere ulalamad iin baz hususlar bir
bilinmezlik bulutuyla rtlm ve tarih, bu konularda karanlkta kalmaya mahkm
edilmitir.
*
Seride yeralacak olan belgeler, ttihad ve Terakki'nin lider kadrosunun
evrak muhafazas konusunda istisna tekil eden aileleri tarafndan saklanarak
bugnlere gelebilen dokmanlardr.
Ben, bu kitapta yaynladm ve daha sonra yaynlayacam belgeleri bu
ailelerden temin ettim.
ncelikle, Sadrazam Talt Paa'nn refikas rahmetli Hayriye Talat
Hanmefendi'nin (Bafral) asil hatrasn ydetmem gerekiyor. Paa'snn
katledilmesinin zerinden geen 60 seneden fazla bir mddet boyunca eine olan
balln tkenmeyen bir ekilde muhafaza eden ve kitabn en nemli ksmn
tekil eden belgelerle fotoraflar 1983'teki vefatndan ok ksa bir mddet nce
bana veren Hayriye Talt Hanmefendi'yi kranla ydediyorum. Torunu Ayegl
Bafral'ya da, babaannesinin vefatndan seneler sonra evlerinde bulduu Talt
Paa'ya ait dier baz evrak, zellikle de kara kapl defteri yaynlamama msaade
etmesinden dolay minnetdarm.
Yine bu kitapta yeralan Enver Paa ile ilgili belgeleri ve fotoraflar temin
ettiim Enver Paa'nn torunlar olan dostlarm Osman Mayatepek ile Arzu Enver
Sadkolu'na teekkr borluyum. Osman Mayatepek, bykbabasna ait olan ve
ailesinin seneler boyunca titiz bir ekilde saklad hususi arivin tamamn
istifademe at ve Enver Paa'ya ait birok belgenin yansra Paa'nn, hanm
Naciye Sultan'a Birinci Dnya Sava sonrasnda yurtdndan gnderdii yzlerce
mektubu ve yine Paa'nn Trkistan gnlklerini de yaynlamam iin bana verdi.
Arzu Enver Sadkolu da, bykbabasna ait olan ve u anda kendisinde bulunan
hereyden istifademi salad.
Bu cilddeki Enver Paa ile alkal belgelerin yansra, serinin nc
ksmn tekil edecek olan Enver Paa Evrak'nn kayna, Paa'nn bu iki torunudur.
Bir dier teekkrm, ttihad ve Terakki'nin mehur zmir Valisi Rahmi
Bey'in (Arslan) torunu, aziz dostum Melekah Arslan'adr. kinci cildde, Melekah
Arslan'dan temin ettiim ok sayda belge yeralacaktr.
Cavid Bey'e ait bulunan ve bu seride yaynlanacak olan belgeler, Cavid
Bey'in bir ksm bende olan evrakndan; Cemal Paa'ya ait belgeler ise, Paa'nn
yaveri smet Karadoan'n yine bendeki husus arivindendir.
Son olarak, ttihad ve Terakki konusunu Trkiye'de en iyi bilen kii
olduuna inandm ve bu cildin hazrlanmas srasnda format ve muhteviyatla
ilgili olarak sk sk fikrini aldm Erol adi Erdine teekkrlerimi ifade
ediyorum.

*
imdi, imparatorluk tarihimizin sadece Ermeniler bakmndan deil, Trkler
iin de hznle dolu olan dnemine, 1915 ylna gidelim ve tehciri o tarihten alt
sene sonra, 1921'in 15 Mart sabah, Berlin'in Hardenberg Caddesi'nde Sogomon
Tehlirian adndaki teroristin kurunlaryla can verecek olan Talt Paa, kendi
belgeleriyle anlatsn.
Murat Bardak
Temmuz 2008 Tevikiye
24 NSAN'DA NE OLDU?
nce, Ermeni diasporas ve baz lkeler tarafndan Soykrm Gn kabul
edilen 24 Nisan 1915 tarihi konusunda Ermeni meselesine aina olmayanlarn
dtkleri bir hataya, o gnn tehcir tarihi zannedilmesi yanlna iaret etmem
gerekiyor.
24 Nisan 1915, o sene giderek artan Ermeni olaylarnn nlenebilmesi iin,
Dahiliye Nazr Talt Bey'in (iki sene sonrasnn Talt Paa's) baz valiliklere ve
mutasarrflklara telgrafla gnderdii talimat gerei, bugn hl tartlan sert
tedbirlerin alnd tarihtir. Tehcirin dayana olan kanun ise o gn deil, ayn
senenin 27 Mays'nda kartlmtr.
24 Nisan tedbirlerinin sebebi, o tarihten be ay nce dnya savana girmi
olan Osmanl mparatorluu'nun zellikle dou vilyetlerinde nceden zaten
vrolan ve devam eden Ermeni ayaklanmasnn daha da yaylmas ve kanl bir hl
alm olmasyd. Van, Ermeniler'in eline gemi ve isyan dier vilyetlerde daha
geni ekilde hissedilir olmutu. Mslman halk katliama uruyor, Ermeni
komiteleri ayaklanmann genilemesi ve bamszlk iin Rus ordusunun
ilerlemesini bekliyordu.
Osmanl hkmeti, isyana kar 24 Nisan 1915 ncesinde de eitli tedbirler
alm ama bu tedbirlerin bir faydas grlmemiti. ktidardaki ttihad ve Terakki
Partisi'nin liderleri stanbul'daki Ermeni politikaclarla ve Ermeni Patrikhanesi'nin
yetkilileri ile ardarda toplantlar yapyor, isyana ve Mslman halka kar
saldrlara nihayet verilmemesi hlinde ok daha sert tedbirlerin alnacan ifade
ediyorlard fakat yaplan ihtarlar sonu vermiyordu.
Tedbirlerin pek bir ie yaramamas ve isyann yaylarak devam etmesi
zerine, Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa, hkmetten istenen
neticeyi elde etmeye yarayacak baka tedbirlerin alnmasn istedi. 24 Nisan (Rmi
tarihle 11 Nisan) talimat, bakumandan vekilinin bu talebi zerine Harbiye ve
Dahiliye Nezaretleri arasnda yaplan grmelerden sonra hazrland ve derhal
uyguland.
Vilyetlere ve mutasarrflklara gnderilen talimat uyarnca Ermeniler'in
siyasi faaliyetleri durduruluyor, bata Hnak ve Tanak olmak zere Ermeniler'e

ait partilerle komitelerin brolar kapatlyor, buralardaki btn evraka el konuyor,

parti ve komite liderleri ile tehlikeli grlen Ermeniler tevkif edilerek bulunduklar
yerlerde kalmalar uygun grlmeyenler baka yerlere gnderilip askeri
mahkemelere kartlyorlard.
Hkmet, birka cephede birden savaan orduyu ve sivil halk saldrlardan
korumak maksadyla daha sonra bir adm daha att ve 27 Mays (Rmi tarihle 14
Mays) 1915 gn resm ad "Vakt-i seferde icrat- hkmete kar gelenler iin
cihet-i askeriyece ittihz olunacak tedbir hakknda kanun- muvakkat, yani bugnn
diliyle "Sava srasnda hkmetin icratna kar gelenler iin askeriye tarafndan
alnacak tedbirler hakkndaki geici kanun"u kartt. Mehur tehcir kanunu ite bu
idi, altnda Bakumandan Vekili ve Harbiye Nzr Enver Paa ile Sadrazam Said
Halim Paa'nn imzalar vard ve Sultan Mehmed Read tarafndan tasdik edilmiti .
Drt maddelik kanunun uygulama yetkisi Bakumandan Vekili ve Harbiye
Nazr'na, yani Enver Paa'ya veriliyordu.
1915 tehciri, bu kanunun kartlmasndan sonra yapld.
Aada, 24 Nisan 1915'te Dahiliye Nazr Talt Bey tarafndan Erzurum,
Adana, Ankara, Aydn, Bitlis, Halep, Hdavendigr, Diyarbakr, Sivas, Trabzon,
Konya, Mmuretlziz ve Van valilikleri ile Urfa, zmit, Bolu, Canik, Karesi,
Kayseri, Nide, Eskiehir, Karahisar- Shib ve Mara mutasarrflklarna
gnderilen talimatn ve tehcir kanununun tam metni yeralmaktadr.
Dahiliye Nazr Talt Bey'in
24 Nisan 1915'te baz vilyetlere ve
mutasarrflklara gnderdii telgraf
Bb- l
Dhiliye Nezreti
Emniyet-i Ummiye Mdiriyeti
Kalemi......
Umumi.....
Hususi......
Ermeni komitelerinin Memlik-i Osmaniye'deki tekilt- ihtilliye ve
siyasiyeleriyle teden beri kendilerine muhtriyet-i idare teminine mtf olan
teebbsleri ve iln- harbi mtekib Tanak Komitesi'nin Rusya'da bulunan
Ermeniler'in derhal aleyhimize hareketin ve Memlik-i Osmaniye'deki Ermeniler'in
dahi ordunun dr- zaaf olmasna intizr ederek o zaman btn kuvvetleriyle
ihtill eylemelerine dir ittihz ettikleri mukarrertlar ve her hrsattan istifade etmek
suretiyle memleketin hayat ve istikbline tesir edecek hareket-i hinneye cr'etleri
bilhassa devletin hl-i harbde bulunduu u srada Zeytun ile Bitlis, Sivas ve Van'da
vuku bulan hdist- hirei isyniye ile bir kere daha teeyyd etmi ve essen

merkezleri memlik-i ecnebiyede bulunan ve elyevm unvanlarnda bile ihtillcilik

sfatn muhafaza eden btn bu komiteler mesisinin hkmet aleyhine olarak her
trl esbb ve vesite mrcaat suretiyle netice-i mlleri olan muhtariyeti istihsl
maksad etrafnda topland ve Kayseri ve Sivas ile mahall-i sirede meydana
karlan bombalarla ve Rus Ordusu'nda gnll alaylar tekil ederek Ruslar'la
birlikte memlekete saldran ve an-asl Osmanl memleketi ahlisinden olan Ermeni
komite ressnn harekt ve Ordu-y Osmni'yi arkadan tehdid etmek suretiyle ve
pek byk bir mikysda alnan tertibat ve neriyatlar ile tahakkuk eylemitir.
Bi't-tab' hkmet kendisi iin bir mes'ele-i hayatiyet tekl eden bu kabil
tertibat ve teebbstn temdisine hibir zaman nazar- amaz ve msama-ha ile
bakmayaca ve menb- mefsedet olan komitelerin hl mevcudiyetini meru telkki
edemiyecei cihetle bilumum tekilt- siysiyenin ilgsna lzm- acil hissetmitir.
Binenaleyh Hnak, Tanak ve emsli komitelerin vilyet dahilindeki
uabtnn derhl sedleri ile ube merkezlerinde bulunacak evrak ve vesikin kat'iyyen
zy ve imhasna imkn braklmayarak msderesi ve komiteler res ve erknndan
mteebbis ehs ile hkmetce tanlan mhim ve muzrr Ermeniler'in hemen
tevkifi ve bulunduklar mahallerde devm- ikmetlerinde mahzur grlenlerin
vilyet sancak dhilinde mnsib grlecek mevkide toplattrlarak firarlarna imkn
braklmamas ve icb eden mahallerde silh taharrisine balanlarak her trl hl ve
ihtimle kar kumandanlarla bi'1-muhbere kuvvetli bulunulmas ve icratn hsn-i
tatbiki esbbnn temin ve istikmliyle zuhur edecek evrak ve vesikin tedkiki
neticesinde tevkif olunan ehsn divn- harblere tevdii Ordu-y Hmyn
Bakumandanl vekletiyle bi'1-mzkere takarrur etmi olmala icb eden tedbirin
bi'1-etrf istikmliyle derhl tatbiki ve tevkif olunan eshas adediyle icrattan
peyderpey mlmat its *((ve u icrat srf komitelerin teebbstna kar bir hareket
mhiyetini h'iz olmasna binen buna ahli-i islmiye ile Ermeni unsuru arasmda
mukateleyi intac edecei bir ekil verilmemesi)) keml-i ehemmiyetle tavsiye
olunur. 11 Nisan 1331.
Nzr
Keidesi
Yazld
smail
* iinde bulunan ve stleri izilen cmle yalnz Bitlis, Erzurum, Sivas,
Adana, Mara iin yazlacaktr2.
27 Mays 1915
Tarihli geici tehcir kanunu3

Babakanlk Osmanl Arivleri, DH. FR, 52/96, 97, 98. Ariv belgesinin yaynladm bu ilk
sayfasnn fotoraf, Dr. Recep Karacakaya'nn "Ermeni Meselesi. Kronoloji ve Kaynaka'sndan alnd
(Gkkubbe, stanbul 2005, sah: 415).
2

VAKT- SEFERDE CRAT-I HKMETE

KARI GELENLER N CHET- ASKERYECE
TTIHZ OLUNACAK TEDBIR HAKKINDA
KANUN-I MUVAKKAT
MADDE 1: Vakt-i seferde ordu ve kolordu ve frka kumandanlar ve bunlarn
vekilleri ve mstakil mevki kumandanlar ahali tarafndan herhangi bir suretle evmiri hkmete ve mdafa-i memlekete ve muhafaza-i asayie mteallik icrat ve tertibta
kar muhalefet ve silhla tecavz ve mukavemet grrlerse derakab kuv-y askeriye
ile en iddetli surette te'dibt yapmaa ve tecavz ve mukavemeti essndan imha
etmeye me'zun ve mecburdurlar.
MADDE 2: Ordu ve mstakil kolordu ve frka kumandanlar icbt-
askeriyeye mebni veya casusluk ve hyanetlerini hissettikleri kur'a ve kasabt
ahlisini mnferiden veya mctemian dier mahallere sevk ve iskn ettirebilirler.
MADDE 3: bu kanun tarih-i nerinden muteberdir.
MADDE 4: bu kanunun mer'iyet-i ahkmna Bakumandan Vekili ve
Harbiye Nzr memurdur.
Meclis-i Umumi'nin ictimnda kanuniyeti teklif olunmak zere ibu lyiha-i
kanuniyenin muvakkaten mevki-i mer'iyete vaz'n ve kavnin-i devlete ilvesini
irde eyledim.
13 Receb 1333
14 Mays 1331
Mehmed Read
Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver
Sadrazam Mehmed Said
1. BLM:
OSMANLI DEVLET'NDE 1876 LE
1916 YILLARI ARASINDAKI NFUS
HAREKETLERI VE TEHClR SAYILARI
KARA KAPLI DEFTERN BULUNU YKS
Bu blm, birka sayfasn Hrriyet Gazetesi'nde 2005'in 25 ile 27 Nisan
gnleri arasnda "Talt Paa'nn Kara Kapl Defteri" balkl dizide yaynladm
defterin tam metnidir.
Fransz mal olduu intiba veren, cildi siyah bir bez ile kapl olan ve
kapanda "Notes" ifadesinin bulunduu, arka kapan iinde bir cebin yerald

Takvim-i Vekayi'de yayn tarihi: 18 Receb 1333,19 Mays 1331.

10x15.5 santim eb'adndaki defter, i kapak sayfalar dahil olmak zere u anda 77
yapraktr. Sayfalar karelidir, yazlmasna eski harflerin gerei olarak sadan
balanm, ilk yaprak fihriste ayrlm, defter ikinci yapraktan itibaren 80. sayfaya
kadar numaralanmtr ama metin 58. sayfada sona ermektedir. 4-5 ile 14-15.
sayfalarn yazl olduu yapraklar dmtr ve bu sayfalarda fihristten
anlaldna gre "Balkan Harbi'nden sonra vrd eden muhacirin mikdar" ile
"Memleketleri duar- istil olan mahallerin vs'at ve ahali-i mukayyedesi
mecmuu" bahislerinin baz ksmlar yeralmaktadr.
Defter ince ve okunakl bir elyazsyla yazlm, baz sayfalara zenle renkli
haritalar ve grafikler izilmitir.
"Kara kapl defter"in bulunu yks, ilgintir:
Sadrazam Talt Paa'nn ei Hayriye Talt Hanm, elinde bulunan Paa'ya
ait birok belge ile fotoraf, vefatndan ok ksa bir mddet nce, 1983
sonbaharnda bana vermiti. Diasporann, tehcirin 90. yldnm mnasebetiyle
hazrlklara giritii 2005'in ilk aylarnda, gazetede bu konuda bir yayn yapmak
maksadyla 23 sene boyunca muhafaza ettiim belgeleri yeniden incelemeye
baladm. Bu arada, ailenin elinde kalan baka birey olabilecei ihtimaliyle,
Hayriye Talt Hanmefendi'nin torunu olan arkadam Ayegl Bafral'y aradm.
Szkonusu defter, ertesi gn ortaya kt.
Ayegl Bafral'nn ifadesiyle, defterin bulunuu yle olmu: Kendisini
aramamdan sonra, evinde babaannesi Hayriye Talt Hanmefendi'den kalan Talt
Paa'ya ait ktlar tek tek elden geirmeye ve eski harfli olanlar ayrmaya
balam. kinci, yahut nc derecede nemli baz belgeler bulmu. Bu meyanda,
babaannesinin Berlin'deki srgn senelerinden kalma eski bir valizini de am
ama valiz bomu. Yerine koymadan nce, valizin ne derece yprandn
anlayabilmek maksadyla iini kontrol ederken kapakla alt ksmn birletii yerde,
astarn ierisinde bir ykseklik farketmi ve iyice baknca astarn altnda bir ey
bulunduunu anlam. Astar amak zereyken, zaten kesilmi ve sonradan
dikilmi olduunu grm, dikileri skm ve "kara kapl defter" buradan km.
Hayriye Talt Hanmefendi'nin torunu Ayegl Bafral, babaannesinin bu
valizi arada bir atn hatrladn, yal bir hanmn byle bo bir valizle niin
megul olduunu anlayamadn ama "Belki bir hatrasn canlandrmaya
yaryordur" diye dndn sylyor.
Defter, incelendiinde de grlecei gibi, Osmanl mparatorluu'nda 1876
ile 1916 yllar arasnda meydana gelen nfus deiikliklerinin bir hlsas gibidir.
Savalar dolaysyla geden Mslman Trk nfusun yansra Arap ve Rum
nfustaki baz deiiklikler de gsterilmi ve tehcir konusu da ayrntlaryla ele
alnmtr. Konu, saylarn yansra harita ve grafiklerle de desteklenmi, arazi ve
gayrmenkul bahislerine de temas edilmi ve devletin bu yer deitirmeler srasnda
yapt baz harcamalarn listeleri de verilmitir.

Metinde geen en son tarih, 1916 Aral'dr. 29. sayfada yeralan "332
senesi zarfnda istihsal olunan tahsisat" ifadesi ve ifadenin altndaki listede 50
milyon kuruluk bir denekten bahsedilirken bu mebln ayn senenin 26 Terin-i
snisinde alnd ifadesi, defterin 1916'nn sonunda veya 1917'nin hemen banda
hazrland kanaatini uyandrmaktadr.
Defterde yazl olanlarn ve izimlerin tamam, bu blmde aynen
yeralmaktadr.

FHRST
Sahife numaras

Beyani
"Muhacirin"

1 il 2
3"6
7-8

1293 senesinden Balkan Harbi eviline kadar gelen

Muhacirin mikdar.
Balkan Harbi'nden sonra vrd eden muhacirin
mikdar.
Rumeli'nde mevcud ve muntazr- hicret bulunan
ahali-i Islmiye mikdar
"Mlteci"

11
12
13-16

Hudud- arkiyye mentk- harbiyesinden dahile

eden ahali (mlteci) mikdar.
Edirne ve civarndan dahile naklolunan ahali-i Islmiye
mikdar.
Memleketleri duar- istil olan mahallerin vs'at ve
ahali-i mukayyedesi mecmuu.
"ser-y Islmiye"

19-20
21-22

Almanya ve Avusturya'dan vrud eden ser-y

Islmiye mikdar.
Harbiye tahsisatndan vuku bulan sarfiyat.
"Arap aileleri"

23-24

Suriye'den teb'id olunan Arap aileleri ve memleketleri

itibariyle taksimat.
"dare-i umumiye masarifi"

25-26
27-28
29-30

330 senesi muhacirin tahsisat ve sarfiyat.

331 senesi muhacirin tahsisat ve sarfiyat.
332 senesi muhacirin tahsisat ve sarfiyat.

iltica

"Rum ve Ermeniler"
33
35

Nakl ve sevk olunan Ermeniler'in mikdar.

Yunanistan'a firar eden Rum ahali mikdar.

35-36
37-38

Dahile naklolunan
"
Bunlardan metruk emlk ve arazi.

"

"Tablolar"
41-42
39-40

Muhacirin mdir ve memurluklarn ire eder harita.

Nakl ve sevkolunan Ermeniler'in sevk ve iskn mntkalarn
gsterir harita.

M'bd: "Fihrist
Sahife numaras

Beyn

"Mevdd- mteferrika"
42
45
47
49-50
51-52
55-56
57-58

Mlteciler arasndaki dul kadn ve kimsesiz ocuklarn

mikdar.
Ermeni eytm
Vilyt ve elviyede mevcut bo haneler mikdar.
331 senesinde muhacirine vki olan muavent- iskniye
derecesi.
stimlk olunan arazi ve iftlikat.
Ermeniler'den metruk iftlikat.
Ermeniler uhdesinde bulunan madin imtiyazt.

BALKAN HARBI'NDEN MUKADDEM

VRUD EDEN MUHCRN- SLMYE'YE
AD TABLODUR
Esm-i vilyt ve elviye

Nfus

Hne

Edirne Vilyeti

112.119

26.220

10 (*)
13
15
3
17
16
1
11
6
9
8
14
4
7
12
5
8

Ankara
Adana
Erzurum "
Aydn
Beyrut
Halep
Hdavendigr "
Suriye
Sivas
Kastamonu "
Mmuretlziz '
Bitlis
Konya
zmit Sanca
atalca
Karesi
Kal'a-i Sultaniye "

29.785
5.737
5.104
89.603
1.019
1.068
214.310
9.178
61.171
34.308
336
4.723
126.295
56.373
8.681
65.565
29.495

5.952
1.436
913
25.928
221
227
45.294
2.236
13.926
7.515
87
925
16.452
12. 813
2.114
14.118
10.198

854.870

186.575

2.800

650

2.192

565

Selanik

4.846

1.353

Kosova

61.314

12.579

YEKN
kodra Vilyeti
Manastr Vilyeti
Yanya

CUMLE-I YEKUN

926.022

(*) Kdn kvrmna gelmi, 80 de okunabilir.

21.722

Muhacirinin vilayat- osmaniye`deki tekasf derecesini irae eder grafiktir (4)

(2)Bir haneye

derece ise 0.00192`dir.

Bir dereceye isabet eden hane 518 adettir.

BALKAN HARB'NDEN SONRA

VRUD EDEN
MUHACRNN MKDARI

Esami-i vilayat ve elviye

Nfus

Hane

Adana Vilayeti

6.381

1.276

Ankara

9.335

2.111

Aydn

145.320

29.128

Edirne

81.542

17.368

Erzurum

stanbul

3.609

959

Halep

10.504

2.099

Hdavendigar

18.317

4.650

Suriya

3.187

637

Sivas

10.805

2.169

Kastamonu

88

16

Konya

3.511

638

Mamuretlaziz

242

48

Van

27

zmit Sanca

Eskiehir

6.771

1.153

Bolu

9.088

1.236

Canik

566

118

atalca

3.875

619

Karesi Sanca

5.932

1.493

Kala-I Sultaniye

14.687

2.961

Kayseri

1.445

328

Mentee

855

171

339.074

62.704

de
YEKUN

BALKAN HARB'NDEN SONRA VRD EDEN

MUHACRNN TARH VRDLARJ TBARYLE
MKDRINIVL YATTA DERECE- TEKASFN
ME EDER GRAFKTR

331 senesi zarfnda

gelenler

330
senesinde
gelenler

329 senesinde
gelenler

41.151
120.566

177.352

BALKAN HARB'NDEN SONRA HCRET EDEN

AHALDEN MEMUR VE ASKER ALES
BULUNANLAR MKDRINI RE EDER
Esmi-i vilyt

Nfus
9.296

Hne

stanbul Vilyeti
Edirne Vilyeti

99

26

Erzurum Vilyeti

zmit Sanca

210

56

Urfa Sanca

19

Ankara Vilyeti

190

45

Aydn Vilyeti

1.361

384

Adana Vilyeti

157

51

Bolu Sanca

97

Teke Sanca

atalca Sanca

19

Halep Vilyeti

83

21

Hdavendigr Vilyeti

860

175

Suriye Vilyeti

63

19

Sivas Vilyeti

28

16

Kal'a-i Sultaniye Vilyeti

143

32

Kastamonu Vilyeti

195

53

Karesi Vilyeti

Konya Vilyeti

Mentee Sanca

93

21

Mmuretlziz Vilyeti

- aret olunan mahallerdeki memurin ve asker aileleri tahkik edilememitir.

RUMEL VILAYAT-I ZAYASINDAN SAKIN

VE AHVL- HARBYENN ZEVAL AKABNDE
HCRETLER ME'MUL VE MUTEHAKKK BULUNAN
AHL- SLMYE MKDRINI RE EDER
Esm-i
nfusu

mahall

ve

mevk,

Mheyy-y

hicret

nfus-

Selanik - Kavala ehbenderlikleri dairesinde mevcud olan

Preveze
"
"
"
"
Yanya
"
"
"
"
Aydonat
Pogon kazalar (tahakkuk mikdarna devam)
Siroz ehbenderlii dairesinde mevcud olan

slmiye

279.500
50.600
23.043
33.501

bu tabloda mnderic erkam mahall ehbenderliklerinin i'rna atfen Hariciye Nezret-i

Cellesi'nden vrid olan tezkir ve cedvilden mstahretir.
Hariciye tezkire nmero ve tarihi 2042/59547
25 Knunevvel 330
Balkan Harbinden sonra gelen muhacirinin
vilayatdaki darce-i tekasfn irae eder

HUDUD-I ARKYE MENATIK-I HARBYESNDEN

LTCA EDEN MLTEC MKDARINI RE EDER TABLODUR

Esmi-i vilyt ve elviye

Adana Vilyeti
Ankara Vilyeti
Halep Vilyeti
Diyarbakr Vilyeti
Sivas Vilyeti
Trabzon Vilyeti
Kastamonu Vilyeti
Konya Vilyeti
Mmuretlziz Vilyeti
Musul Vilyeti
Urfa Sanca
izmit Sanca
iel Sanca
Eskiehir Sanca
Bolu Sanca
Canik Sanca
Kayseri Sanca
Karahisar- Shib Sanca
Mara Sanca
Nide Sanca
YEKN

Nfusu
13.618
108.042
26.315
84.000
116.000
60.000
10.104
1.044
5.0 8 8
150.000
45.133
1.887
426
2.316
2.500
36.000
25.061
616
10.120
4.635
702.905

EDRNE VLYET MLTECLERNDEN DAHLE

CELBOLUNAN AHL- SLMYE MKDARINI
RE EDER CEDVELDR
Esm-i kaza ve nevh

Hne

Nfus

Edirne Merkez Kazas

Seymenli Kazas
Mustafa Paa Kazas
Dimetoka Kazas

1.143
1.228
2.612
5.183

7.830
4.535
8.901
14.971

YEKUN

10.166

36.237

Bldaki nfusun mahall-i isknlarn kariye itibariyle gsteren cedvel, Edirne'nin

247/24/917 numaral tahriratna id dosyada mevcud ve bir sureti ihsiyatda
mahfuzdur.
DUAR-I STLA OLAN VLAYAT-I ARKYE NFUS-I MUKAYYEDE SLMYESN RE EDEN CEDVELDR

ESM- VLYT

GAL OLUNAN ARAZININ

VS'AT
KLOMETRE MURABBA

Erzurum Vilyeti
Bitlis Vilyeti
Musul Vilyeti
Trabzon Vilyeti
Van Vilyeti
YEKN

NUFUS-I
MUHARRERE
MKDARI
400.000
300.000

140.000

140.000

25.000
25.000
550.915
500.000
1.800.915

(1) Memleketleri dur- istil olan mahallerden dahile iltica edenler; henz
malmat alnamayan Erzurum, Bitlis, Van vilyetleri mstesna olmak zere
Trabzon'dan ikiyz elli bin ve muttasl vilyetlerden on iki bin nfustan ibarettir.
Malmat vermeyen mahallerden tekrar malmat talep edilmitir.

Son yaplan tedkikat neticesinde dahile iltica eden nfus sekiz yz bin nfus olmak
zere tahmin edilmekte bulunulmutur.
Mlteci ahalinin vilayatda derece-i tekasfnn irae

eden grafikidir

MLTECLERN VLAYATDAK DERECE-

TEKASFN RAE EDER GRAFK HARTADIR

YEKN-I UMM

1. Karahisar'a sevkedilen serdan on alts bde'1-harb memleketlerine

avdet edeceklerinden bahisle terk ve tebdil-i ta'biyet etmi olmalaryla
ser-y ire misill haklarmda muamele ifa edilmek zere Dersaadet'e
celb ve Merkez Kumandanlna teslim ettirilmilerdir.
Konya'daki sermn fazla bir mikdara bali olmas hasebiyle bir
mikdarnn iskn ve tavattuna daha msaid olan Kayseri'ye evki tensb
ve mahalline tebli edilmitir.
SER-YI SLAMYE HESBT VE SARFYATI
Kuru
Harbiye nezret-i cellesinden tevrih-i muhtelifede alnan

1.518.081

Me'huzt
Para
15

1 Terinsni gayesine kadar vuku bulan sarfiyat

1.300.617

Mevcud- sandk bulunan meblidir

217.464

SARFYAT BEYNI
Kuru

Para

Merkez ve tarada vuku bulan sarfiyat

(Senedt mahfuz)

892.143

11

Berlin Sefaret-i Seniyesi'ne

47.302

20

Sofya Sefaret-i Seniyesi'ne

5.200

20

izmit Mutasarrfl'na
Konya Vilyeti'ne

1.040
140.136

30
30

Bakye (1)
Bakye (1)

Ankara Vilyeti'ne
Hdavendigr Vilyeti'ne

38.900
65.894

30
30

Bakye (1)
Bakye (1)

Adana Vilyeti'ne
Kayseri Sanca'na

50.000
30.000

30
30

Bakye (1)
Bakye (1)

Nide Sanca'na

30.000

30

Bakye (1)

YEKN

1.300.617

30

(1)
RSLTIN BEYNI

Esm-i vilyt ve elviye

Gnderilen
Para
Kuru

Mahsub evrak
gelen
Para

Para
Para

Baky

esi

Kuru

Berlin Sefret-i Seniyesi'ne

Sofya Sefret-i Seniyesi'ne
zmit Mutasarrfl'na

100.248

10

Konya Vilyeti'ne

151.300

10

Ankara Vilyeti'ne

81.300

Hdavendigr Vilyeti'ne

100.000

34.106

Adana
Vilyeti'ne
Kayseri
Sanca'na Nide Sanca'na

50.000
30.000
30.000

000

Adapazar'na Eskiehir'e

81.300
51.292

26

99.207

20

1.040

30

11.163

10

140.136

30

42.400

10

38.900

30

10

65.894

30

50.000
30.000
30.000

30 30

81.300
51.299

25

SURYE'DEN TEB'D OLUNAN ARAP ALELER

MKDARINI RE EDEN CEDVELDR
Esm-i vilvt ve elviye
Ankara Vilyeti
Eskiehir Sanca
Hdavendigr Vilyeti
Aydn Vilyeti
Sivas Vilyeti
Konya Vilyeti
Kastamonu Vilyeti
Karesi Sanca
Ktahya Sanca
YEKUN

Beyrut

am

Cebel-i Lbnan

69

58

127

64
84
4
116
11
0
39
-

64
74
3
54
11
0
27
-

128
158
7
170
22
23
66
-

387

291

701

MEMLEKETLERI ITIBARIYLE

MKDARI
Esm-i vilyt ve elviye

Zkr

nas

Yekn

Ankara Vilyeti Eskiehir

Sanca
Eskiehir Sanca

4
33

14 42

Hldavendigr Sanca
Aydn Vilyeti

42
130

109
83
83

000

Konya
Konya

22

Sivas
Sivas

128
0

42
16

0
0
50

Kastamonu
Karesi
YEKUN

135

273

28

270

330 SENES ZARFINDA STHSAL OLUNAN TAHSSAT

Beyn

Kuru

Para

330 senesi bdesinde mevzu tahsisat

Tahsisat- munzama olarak alnan

YEKUN-I TAHSSAT

10. 000.000
1.000.000
1.500.000
1.539.000
310.000
14.349.000

SARFYAT

11.929.431

BAKIYE- TAHSSAT

2.420.569

310.000
80

330 senesi bedesinde

muharrer tahsisat
KURU 10.000.000

Kuru

Kuru
1.539.000

Drt defada istehsal olunan tahsisat- munzama

Kuru
1.500.0
00

Kuru
1.000.000

331 SENES ZARFINDA STHSAL OLUNAN TAHSSAT

331 senesi zarfnda STEHSAL olunan tahsisat

Beyani
331 senesi bdsinden mevzu
tahsisat
28 Nisan 332 tahsisat- munzama
30 Mays 332

29 Temmuz 332

1 Eyll 332

19 Terin-i sani 332

12 Kanun- evvel 332

YEKUN-I TAHSSAT

Kuru
10.000.000

Para

3.000.000
10.000.000
10.000.000
10.000.000
10.000.000
25.000.000
78.000.000

331 SENES ZARFINDA VUKU BULAN SARFYAT

Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Mmuretlziz,

Adana, Badad, Musul vilyetlerinden henz

cedvel alnamamtr.
332 SENES ZARFINDA STHSAL OLUNAN TAHSSAT
Beyn
332 senesi bdesinde mevzu' tahsisat
16 Mart 332 tahsisat- munzama
23 Mays 332
"
"
7 Austos 332
26Terin-isn332
"
"

Kuru
10.000.000
25.000.000
30.000.000
45.000.000
" "
50.000.000

Para

332 senesine id alt aylk hlsa-i hesabiyye ayrca bir cedvel ile takdim
klnacaktr.
332 SENES ZARFINDA VUKU BULAN SARFYAT
TAHSSAT VE SARFYATI MUKAYES

SEVKOLUNAN ERMEN MKDARI

Esami-i vilayeti ve elviye
Ankara Vilyeti
Erzurum Vilyeti
Adana Vilyeti
Bitlis Vilyeti
Halep Vilyeti
Hdavendigr Vilyeti
Diyarbakr Vilyeti
Sivas Vilyeti
Trabzon Vilyeti
Mmuretlziz Vilyeti
zmit Sanca
Canik Sanca
Karesi Sanca
Hisar Sanca

Naklolunan nfus
47.224
128.657
46.031
109.521
34.451
66.413
61.002
141.592
34.500
74.206
54.370
26.374
8.290
7.327

Kayseri Sanca
M ara Sanca
Nide Sanca
Konya Vilyeti
YEKUN

47.617
27.101
5.101
4.381
924 158

MLTECLER ARASINDA BULUNAN

DUL KADIN VE MLTEC EYTAMI
Esm-i vilyt ve elviye
Adana Vilyeti
Ankara Vilyeti
Bitlis Vilyeti
Badad Vilyeti
Beyrut Vilyeti
Halep Vilyeti
Hdavendigr Vilyeti
Diyarbakr Vilyeti
Suriye Vilyeti
Sivas Vilyeti
Trabzon Vilyeti
Kastamonu Vilyeti
Konya Vilyeti
Mmuretlziz Vilyeti
Musul Vilyeti
Urfa Sanca
izmit Sanca
iel Sanca
Eskiehir Sanca
Bolu Sanca
Teke Sanca
Canik Sanca
atalca Sanca
Zor Sanca
Karesi Sanca
Kal'a-i Sultaniye Sanca
Kayseri Sanca
Karahisar- Shib Sanca
Ktahya Sanca
Nide Sanca

Dul kadn nfusu

Zkr nfusu

nas nfusu

203

289

158

2.000

2.000

419

558

425

61

50

805

694

775

858

603

804

-324324

-266266

-2287

ERMEN EYTAMI
Mevcud Ermeni eytm
Esmi-i vilyt
ve elviyye

Ahli-i slmiye'ye
tevzi olunan nfus

Elyevm mevcud
bulunan nfus

Edirne Vilyeti Erzurum Vilyeti

Adana Vilyeti

0
500
90

0 150
55

(1)

Bitlis Vilyeti Halep Vilyeti

Hdavendigr
Vilyeti
Diyarbakr Vilyeti Trabzon
Vilyeti Sivas Vilyeti

0
0
1.800
2.292
1.500

2.625 0 0 0
70

(2)
(3)

Musul Vilyeti zmit Sanca

00

00

Urfa Sanca

0
561 0

0
101 500

0
25

0
0

Canik Sanca Zor Sanca

Kayseri Sanca
Mara Sanca

(1) Adana'da Amerikan Kzlar Mektebi'nde 400 ins (kz) ve Haruniye

Mektebi'nde 15 ocuk bulunmaktadr.
(2) Cemal Paa'mn emriyle iki Alman kadn 530 ocua bakmaktadr.
(3) Sivas'taki Ermeni ksz yurduna yerletirilmektedir.

ERMENLERDEN METRUK BO HANELER MKDARI

Hanelerin mikdar
Esm-i vilyt ve elviye

Bo hanelerin mikdar

Edirne Vilyeti
Adana Vilyeti
Ankara Vilyeti
Hdavendigr Vilyeti
Diyarbakr Vilyeti
Sivas Vilyeti
Mmuretlziz Vilyeti
Konya Vilyeti
Urfa Vilyeti
zmit Vilyeti
Eskiehir Vilyeti
Canik Vilyeti
Karesi Vilyeti
Kayseri Vilyeti
Karahisar- Shib Vilyeti
Nide Sanca
Mara Sanca
Mentee Sanca

3.133
699
2.540
14.856
1.055
3.000
3.500
270
250
3.589
614
2.870
3.000
--341-341
1.000
400

(1)
(2)
(3)

(4)

(5)

(6)

(6)
Mentee Sanca
Bodrum Kazas
Milas Kazas
Marmaris Kazas
Fethiye Kazas

684
51
69
16

YEKN
arb olmala

820
620

BAKIYES

200

Rumlardan kalmadr

STMLK OLUNAN ARAZ VE FTLKAT (5)

Esm-i iftlikat ve arazi

Dnm

Dye Hatun iftlii

Papadopulos iftlii

39.519

Kymet-i istimlkiyesi

Nev'i
Tarla

750.000
0 0

Bogos Nubar Paa'ya aid olan ibu iftlik hkmet-i seniyyece haczedilmitir.

it iftlii
Karakarl
Mteferrik arazi Yanevi Yorgo'ya aid
Mteferrik arazi
Ari zevcesi Kalyopse
Ari ve ( ... ) ve mterekleri
Nesim Avram

YEKN
38.353
2.922
6
8
3
23
2

39.519
Mezru' arazi
Mezru' arazi
Ba
Ba
Tarla
Ba ve tarla
Tarla

750.000
190.000
51.300
2.500
2.500
875
5.625
1.500

izmeci Ovanovi Hac stepan

Hrbet ve Karabet Aalar
Malakyan ( ... )
Onnik vereseleri
izmeci Boos
Hac stepan olu
Boos Malakyan
Hac Karabet zevcesi
Kundurac Gevezeolu
Petro kerimesi Loika
Msy Riar
Msy Mani zevcesi
Edmon ve Riar
Deirmenci Todoraki
Apostolaki Peraskevidis
Markopulo iftlii
Markopulo iftlii
Markopulo iftlii

17
112
20
50
2
1
12
4
2
14
7
12
13
2.040
922
7
7
5

Tarla
Tarla
Ba, dutluk, tarla
Ba, dutluk, tarla
Tarla
Dutluk
Tarla
Tarla
Tarla
Tarla
Tarla ve bahe
Tarla ve bahe
Tarla ve bahe
Arazi
Tarla
Ba
Dutluk
Kiremithane

5.500
38.000
500
500
5.125
750
375
7.000
6.125
6.375
2.250
6.375
2.250
48.062
64.057
7.512
2.500
1.000

Eski harflerle yazlm olan Ermenice ve Rumca isimlerin bazlarn yanl okumu olabilirim. (...),
okunmayan kelimeleri gsteriyor.
5

Cim arazisi
Esligari'ye aid iftlik

8
118
2

Tarla
Tarla
Ba

560
10.248
312

ERMENLERDEN METRUK FTLKATI RE EDER CEDVELDR

Esm-i vilyt ve
elviye

Aded-i iftlikat

Ankar
a
Vilye
ti

Yozgad Sanca
Nallhan Kazas

ayrhan
YEKN

zmit
Sanca

Yalova
Kazas
Adapazar Kazas
zmit
Merkez
Kazas

Dnm
iftlii

4
1 (arazi)
4 "
YEKN

933

Kymet
-i
muharr
63.175
eresi

933

63.175

10.423
252
1.543

12.218

Urf a 1 Urfa Kazas

15.670

104.966

Sanca {

YEKN

15.670

104.966

Halep
Vilay
eti

Beyln ve Bb
Kazas
Kilis
Kazas
Cisr-i
ugur Kazas

9
mteferrik
1.1
mteferrik 2 arazi
YEKN

11.318
17.166
315

466.425
458.238
84.250

Mara

Mara Kazas

Mteferrik arazi

3.734

192.559

YEKN

3.734

192.559

5 [mteferrik]
YEKN

1.555
441
2.883

421.702
93.125
330.536

4.879

845.363

2.663

595.550

2.663

595.550

24.922

1.022.02
5

Kazas

Sivas
Vily
eti

Canik

Sivas
Sanca
Tokad
Sanca
Zile Kazas

Samsun ve Bafra Kazalar

Sanca

Kara
hisar- Bolvadin Kazas

YEKN

Sahib Kazas

YEKN

24.922

1.022.0
25

RUMLARDAN METRUK FTLKAT

Edirne Merkez Kazas
Tekfurda Sanca
Krkkilise Sanca
Gelibolu Sanca
YEKUN

iftlikat
1
1
5 (arazi)

Dnm
3.556
28.645
23.944

6 (arazi)

3.125
59.270

Kymeti
427.400
388.375
1.958.989
20
271.440
2.537.505

ERMENLERN UHDESNDE BULUNAN MADEN MTYZTI(6)

Aydn

: Tire - Daky
demi - Halky
Denizli - al - Ortaky
Saruhan, Soma, Trhala
: Mekri - Karaulak

Zmpara
Cva
Zmpara
Kibrit
Manganez

izmir'de Artin Boyacyan

Garabet Arabyan ve Vahan
Bardizbanyan
Bedros
Dunkyan
Mteveffa Garabet ....yan veresesi
Kirkor Karagzyan

Bozyk - Eskihisar

Zmpara

istanbul

: Gekbuze, Yarmca

Bakr

Mari plikiyan binti

Arabyan
Istefan Kaprilyan veresesi

Diyarbak
r

: Palu-P...

Simli kurun

Bedros ve Osep ve Mihail

" -Hoin

Bakr

Hazaros naryan

Sivas

: Karahisar- ark Gelenbe

: Hopa, Peronit

Simli kurun

Vartanyan Antranik ve Sercanyan

Batum: Osep Mikaelyan

: Cide - Kurucaile

Bakr
manganez
Kmr

Kangn- ......
Kangn - Tuht
Kangn-,...

Kmr
Bakr
Bakr

Sahak olu Taniel ve refiki

Balkyan Dikran
Balkyan Dikran

Mentee

Trabzon
Kastamon
u

Karabet

Kirkor Sinabyan ve erikleri

Eski harflerle yazlm olan Ermenice ve Rumca isimlerin bazlarn yanl okumu olabilirim. (...),
okunamayan kelimeleri gsteriyor.
(6)

Mmuretl
ziz

: Malatya - Tepehan

Bakr

Arslan olu .....

Kal'a-i
Sultaniye

: Bayrami - Topkaya

Manganez

Donik olu Agop Efendi

Pazarky- -

Simli kurun

Bahekyl Haatur

: .... - Sultanavr

Borasit

..... Azaryan Kapriel

Balya - Deliyusuflar
Balkesir - Ta
Balkesir - Sultanayn

Simli kurun
Kkrt
Borasit

Diban Baronyan Efendi

Kozma Serahanyan
Mgrd .....

: Adapazar - Akta

Bakr, simli

Adapazar
Kestanepman
Adapazan
Kestanepman
Adapazar - Aktefek

kurun, inko
inko,
simli kurun
inko,
simli kurun
Bakr, simli
kurun, inko

Karesi

izmit

Parseh Hallacyan
Hallacyan Parseh
Hallacyan Parseh ve Aram
Parseh Hallacyan

2. BLM:
ERMEN TEHCRNN VLAYETLERE VE
LVALARA GRE DAILIMI
Bu blmde yeralan ve "Ermeni nfusunun tehcir sonrasndaki genel hesab"
baln verdiim (1) numaral belge, Talt Paa'nn evrak arasndan kan en
nemli dokmanlardan biridir.
Kareli kda 28,5x45 santimetre eb'adndaki belgede, Osmanl
mparatorluu'nun 1914'teki kaytl Ermeni nfusu ve bu nfusun tehcir
sonrasndaki durumu birarada yazldr, ancak 1914 kaytlar ile ilgili olarak iki ayr
say verilmitir. Belge, hangi vilyetlerin Ermeniler'den ne oranda yahut tamamen
boaltldn veya daha nce Ermeni nfusun bulunmad yerlere ka kiinin
nakledildiini ayrntlaryla gstermektedir.
Belgenin incelenmesinden sonra dlmesi muhtemel bir hatay nlemek iin,
bir hususu peinen aklamam gerekiyor: Tehcir ncesi ile sonrasndaki nfus
saylar arasnda 972.246 olarak grnen artc farkn tehcir srasnda bu kadar
kiinin hayatn kaybettii eklinde yorumlanmamas gerekir; zira bu sayya eitli
sebeplerden dolay lenlerin yansra Osmanl
topraklarn terkederek baka memleketlere, zellikle de Rusya'ya, Gney
Amerika'ya ve Avrupa lkelerine gedenler de dahildir. Yorumun bu ekilde

olmasn gerektiren nemli delillerden biri de, tehcire tbi tutulan baz kiilerin,
1918 sonrasnda dnm olmalardr.
Dolaysyla, "1915 tehcirinde u kadar Ermeni hayatn kaybetmitir" eklinde
kesin bir hkmn verilmesi zor deil, imknszdr.
"Tehcirin baz vilyetlere ve livalara gre dalm" balkl (2) numaral
belgede, 23 adet vilyet ve livada mevcut Ermeniler'in ve buralara baka yerlerden
sevkedilenlerin saylar gsterilmektedir. "Yerli Ermeniler" stununda vilyetlerde
ve livalarda daha nce yaayan Ermeniler'in, "Yabanc Ermeniler" stununda da o
yerlere baka yerlerden nakledilenlerin adedi vardr. "Vilyt ve livas" stununda,
ka kiinin nereden gelmi olduklar aklanmtr. Listelerdeki yaz, metnini ilk
blmde verdiim defterdeki yazyla ayndr. 36x47 santimetre eb'admda be adet
kareli kt ortalarndan katlanarak on sayfalk bir defter haline getirilmi, bataki
ve sondaki birer yaprak kapak olarak dnlp bo braklmtr ve yazl olan
ksm, iteki sekiz sayfadr.
(2) numaral belgenin ayn yazyla olan benzerleri, ATAE tarafndan
yaynlanan "Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri. 1914-1918" (Ankara, 2005)
isimli yaynn ilk cildinin 439-444. sayfalarndadr.
"Baz bat vilyetlerindeki mlk idarecilerin listesi" balkl (3) numaral belgenin
kd, (2) numaral belgenin yazl olduu ktlarla ayndr. 36x47 santimetre
eb'admdaki tek bir yaprak ortadan katlanp drt sayfa haline getirilmi ve bu
sayfalarn ne listeler kaydedilmitir. Belgede, baz bat vilyetlerine bal
kazalarda 1909 ile 1913 yllar arasnda grev yapan mlk idarecilerle bunlar
hakknda ksa zlk bilgileri yeralmaktadr. Aralarnda birka Ermeni idarecinin
isminin de bulunduu listenin tehcirle alkas olup olmadn bilmiyorum.
1. Ermeni nfusunun tehcir sonrasndaki genel hesab (1915-1916 olabilir)
Elyevm bulunan
yerli ahli

Yabanc

hr

330'da mevcud

ahli

mahallerde

Ankara

12,766

410

4.560

nfus kaydna
gre
44.661

Musul

253

7.033

Nide

193

850

547

4.939

izmit

3.880

142

9.464

56.115

Ktahya

3.932

680

4.023

Eskiehir

1.258

1.096

1.104

8.620

Bolu

1.539

551

56

3.002

Afyonkarahis
ar

2.234

1.778

1.484

7.498

252

116

350

el

zahat:

Karesi

1.852

124

1.696

8.663

Kayseri

6.650

111

6.778

47.974

Adana

12.263

4.257

19.664

51.723

Mara

6.115

198

2.010

27.306

Sivas

8.097

948

3.993

141.000

Beyrut

50

1.849

1.224

Kastamonu

3.437

185

211

9.052

Konya

3.730

14.210

3.639

13.078

Aydn

11.901

5.729

19.710

39.409

201

6.778

63

Suriye
Zor
Hdvendig
r
Halep

2.821

178

10.251

59.038

13.679

13.591

19.091

37.031

Urfa

1.144

6.687

451

15.616

Erzurum

3.364

125.657

Bitlis

1.061

114.704

Van

160

67.792

Diyarbekir

1.849

56.166

Trabzon

562

37.549

Elziz

2.201

70.060

94.206 (1)
0

1.032.614 (1)
80.000

94.206

1.112.614

stanbul

97.247
80.000

106.910
0

177.247
106.910
284.157

106.910

bu miktar esasen
yabanc miktarna da
dahildir. 330 nfusuna
nazaran 68.433dr.

1330 icmalinde Ermeni Gregoryen nfus- ummisi 1.187.818 ve Ermeni

Katolikler'in mikdar i. her ikisinin mecmuu 1.256.403'den ibaret olarak
gsterilmitir. Nfus- mevcude tama-;n muharrer olmadndan, mikdr- hakiki
1.500.000 kadar olaca gibi, bugn mevcud olarak ;rlen yerli ve yabanclarn

284.157 mikdarna da ihtiyaten %30 kadar ilve eylemek iktiz eder ki bu takdirde
mevcd- hakki 350.000 ile 400.000 arasnda bulunmu olur.
2. Tehcirin baz vilayetlere ve livalara gre dalm
zmit Mustasarrfl
Livas

Yerli
Ermeniler

Yabanc
Ermeniler

Vilyt ve lvs

Yabanc Ermenilerin
yekunu

zmit

3880

Van
Dersaadet
Bitlis
Konya
Sivas
Kayseri
Trabzon
Ankara
Hdvendigr
Bolu
Mmuretlziz
Gelibolu

142

Yekun

3880

24
38
22
14
1
14
1
13
5
2
2
6
142

142

cmal

Mlahazat

4022

Yekun-
umumi

4612

Yekun-
umumi

KTAHYA MUSTASARRIFLII
Ktahya

3932

Yekun

3932

301
300
4
2
62
5
6
680

Hdavendigar
zmit
stanbul
Ankara
Eskiehir
Konya
Kala-i Sultaniye

680

680

ESKEHR LVASI

Karahisar- sahib Mutasarrfl

Afyonkarahisar

56
578
10

2234

Yekun

16
11
424
565
115
3
1778

2234

Eskiehir
Ankara
Kala-i
Sultaniye
Edirne
Konya
Hdavendigar
zmit
Karesi
Dersaadet

1778

1778

4012

Yekun-
umumi

el Mutasarrfl
el

252

Yekun

252

40
40
7
3
6
15
5
116

Kayseri
Adana
Nide
Sivas
Aydn
Konya
Yozgat

116

116

368

Yekun-i
umumi

Sivas Vilayeti
Livas

Yerli
Ermeniler

YabancEr
meniler

Vilyt ve lvs

Yabanc
Ermenler'in
yeknu

Sivas

8097

364

Trabzon

948

235

Erzurum

113

Kayseri

128

Canik

63

Mmuretlziz

24

Yozgat

Aydn

3
1

Selanik
Konya

5
1

Dersaadet
Diyarbekir

Edirne

Kastamonu

orum

Yekun

8097

948

948

cmali

Mlahizat

9045

Yekunu-
umumi

Beyrut Vilayeti
Beyrut

50

667
370
63
177
54
2
1
22
9
4
17
15
213

Adana
Halep
Mamuretlaziz
Diyarbekir
Dersaadet
Suriye
Bitlis
zmit
Karesi
Eskiehir
Karahisar-i Sahib
Nide
Mara

1849(7)

Bu say bir sonrak mabad sayfasna yazlm, listede olmas gerektii yere naklettim.

Livas

Yerli
Ermenile
r

Beyrut
(mabad)

Yabanc
Ermeniler

Vilayat
livas

Edirne

39
16
83
50
5
4
14
7

Kayseri
Kuds-i erif
Konya
Ankara
Sivas
Erzurum
Hdavendigar
Varna
(Bulgar)
Filibe
(Bulgar)
Dedeaa
(Bulgar)
Tiflis (Rus)
Urfa

4
1
1
5
1849

ve

Yabanc
Ermeniler
in yekunu

cma
li

Mlahazat

1849

1899

Yekun-i
umumi

Yekun

50

Yerli

Yabanc

Vilyt

Ermeniler

ve lvs

yeknu

616

Dersaadet

5729

137
197

Edirne
Hdvendigr

AYDIN VLAYET

Ermeniler
11901

383
303
254
294
481
116
219
100
371
101
1600
74
73
46
46

Konya
Sivas
Mmuretlziz
Bitlis
Erzurum
/mil
Ankara
Karesi
Karahisar- Shib
Ktahya
Kayseri
Van
Diyarbekir
Trabzon
Halep

Yabanc Ermeniler'in

11901

43
78
50
21
12
13
29
8
6
3
7
7
9
133
5729

Kal'a-i Sultaniye
Adana
Mara
Canik
Mentee
Antalya
Urfa
Bolu
Beyrut
atalca
Nide
Kuds-i erif
Kastamonu
Teb'a-i ecnebiyye
5729

Yerli
Ermeniler

Yabanc
Ermeniler

11273

Adana

16018
2683
21
677
761
598
72i>

Halep
Kayseri
Aydn
Edirne
Erzurum
Diyarbekir
Hdvendigr

585
1525
1744
1234
12')
797
7
128
129
113
119
131
24
8
13

Vilyt
ve lvs

Mmuretlziz
Konya
Sivas
Ankara
Urfa
zmit
Canik
Karesi
Kal'a-i Sultaniye
Eskiehir
Karahisar- Shib
Nide
Bitlis
Kuds-i erif
Dersaadet

Yabanc Ermeniler'in
yeknu
39409

(1

40
54
39409

Trabzon
Bolu
39409

Yerli
Ermeniler

Yabanc
Ermeniler

201

312

Adana

227

Halep

130
353
49
48
85
34
76
41
46
38
21
10
20
22
10
L9
9
5
4
9
1
1
1570

Hdvendigr
Mara
Kayseri
Konya
izmit
Erzurum
Mmuretlziz
Urfa
Sivas
Edirne
Diyarbekir
Ankara
Dersaadet
Karesi
Aydn
Karahisar- Shib
Beyrut
Eskiehir
Kal'a-i Sultaniye
Canik
Nide
Bitlis

201

Vilyt
ve
lvs Ermeniler'in
Yabanc

Yabanc Ermenilerin yekunu

yeknu
1570

1570

" bu yekn vilyetin gnderdii cedvelin ta'dadndan anlalm ise de, zeylen gelen telgrafta yabanc I
arn mikdar 6778 olduu verilerek 201 kiiden ibaret bulunduu bildirilmitir.

Yerli
Ermeniler

ANKARA VLAYET
Yabanc
Vilyt
Ermeniler
ve lvs

12766

257

Kayseri
istanbul
Msr
Erzurum
Sivas
Hdvendigr
Van
Diyarbckir
Bitlis
Mmuretlziz
Trabzon
izmit
Nide
Kafkasya (Rus)
Kengiri
Eskiehir

12766

18
1
5
74
5
3
3
2
6
1
3
8
1
3
2)
410

Musul

Yabanc Ermeniler'in
yeknu
410

410
253

Musul Vilayeti
1074

Adana

1012

Hdvendigr

901

Erzurum

847

Halep

607

izmit

407

Konya

435

Mara

431

Bitlis

364

Sivas

Livas

Yerli
Ermeniler

Musul (mbd)

Yabanc
Ermeniler

Vilyt
ve lvs

152
112
106

Ankara

191

Urfa

182

Kayseri

Yabanc
Ermeniler'in
yeknu

cmali

Mlh
azat

Mmuretl
ziz

87
60 30

Beyrut
(liye)

S 9

Hakkri

YEKN

253

7033

Nide

193

YEKN-!
UMUM

8286

NDEEskiehir
MUTASARRIFLII
5

YEKN

7033

Tekfurda

10
1
5
6
1
776
17
20
1
850

193

Edirne
Mmuretlziz
Trabzon
Sivas
Ankara
Dersaadet
Erzurum
Konya
Adana
zmit
Kayseri
Karesi
Eskiehir

850

850

1043

Yekun-umumi

Baz bat vilyetlerindeki mlk idarecilerin listesi

Hdavendigar Vilayeti
Merkezvilvet

Kazas

Esmi

Snf

Menei

Tarih-i
tayini

Atranos

Cell Rza Bey

Mlkiye

13
Mayis

Mlhazat

328
Pazarky

Mustafa Kemal
Bey

Gemlik

Kerami Bey
Hsn

Mudanya

Hsn Bey

Karacabey

Bey Refik Bey

Kirmast

Cemal Bey

Mlkiye

12 mart
328

Ktahya
Livas

Uak

Refet Bey

Mlkiye

3 Mart
329

Simav

erefeddin Bey

13
ubat
327

Geds

Ali Sruri Bey

11 Eyll
328

Eskiehir

Feridun Bey

11
Austos
328

Mlkiye

22 nisan
328
11 nisan
328

Sahil

1 ubat
326

Sahil

1 mart
328
Birinci
snf
tahsisat

Esmi
Cell Rza Bey Mustafa Kemal Bey Kcrami Bey Hsn Bey Refik Bey Cemal Bey
AYDIN VLYET
Tabi olduu
liva
Saruhan Livas

Kazas

Esami

Menei

Tarih-I tayini

Snf

Kasaba kazas

Hukuk

Grds
Bodrum

2 Kanunsani
328
26 Mart 328
11
Kanunevvel
326
20
Kanunevvel
328
24
Kanunevvel
325
9 ubat 328
20
Kanunevvel
328

Mentee Livas

hsan Adli
Bey
Ata
Nian Agah
Efendi

8 Temmuz
325

Sahil

25
Terinevvel
9 Nisan
328 329
16 Mart 327
22 Mays
11 Haziran
329
11 Haziran
329
18 329
Mays
329

Birinci snf
maala. Sahil
Shil-i karib
Shil-i karib

Mlkiye

Kyceiz

Kamil
Efendi

Mlkiye

Marmaris

Ahmed
Nzhet

Makri
Milas

Ahmed
Tahir

Rdiye ve
mahrec-I
aklam

3
3

3
3

Srr

Karesi Sanca
Ayvalk

brahim Hakk
Bey

Bandrma

Talt

Edremid
Burhaniye
Erdek
Gnen
Sndrg
Balya

evket
Fuad
Kirkor
Fuad
Sdk
Cemal
Bedre
ddin

Mlkiye

"
"

"
Mlkiye

"
"

Mlkiye
dd

3
3
3
3
2

nc snf
maala

3. BLM:
MUNTELF BELGELER
Belge: 1
Halide Edib Hanm'in (Advar) Maliye Nazr Cavid
Bey'e Beyrut'tan gnderdii mektup (1 Mart 1917)
kinci Merutiyet'in ilnndan sonra gazetelerde ve dergilerde yazmaya
balayan Halide Edib'in eitim konusundaki makaleleri Maarif Nezareti'nin
dikkatini ekmi, 1909'da Dr'l-muallimt'n pedagoji retmenliine tayin
edilmi ve vakf kz mektenlerinde mfettilik yapmt.
1917'de Bahriye Nazr ve Drdnc
Ordu Kumandan Cemal Paa'nn davetiyye Trk kz mekteblerinin umumi
mfettii olarak bu okullar yeniden dzenlemek maksadyla Beyrut'a ve am'a
giden Halide Edib, buralarda birka yeni okul ve bir de dr'l-eytam at. 1918'de
istanbul'a dnd ve Dr'1-fnn'da Garp Edebiyat dersleri vermeye balad.
ttihad ve Terakki'nin iktidar yllarnda Trk ve Turana akmlara da ilgi
duyan ve partinin lider kadrosundan zellikle Ziya Gkalp, Cavid Bey ve Cemal
Paa ile yakn dostluu olan Halide Edib, Cavid Bey'e Beyrut'tan gnderdii bu
mektubunda tehcir srasnda Suriye'ye ve Lbnan'a gnderilen Ermeniler'in
durumunu anlatyor. Halide Edib'in mektubundaki abartl ifadeleri, sanat
kiiliine ve romanclna vermek gerekir.
Beyrut, Dr'l-Muallimt,
1 Mart 1917
Muhterem Cavid Bey,
Evvel yeni senenizi tebrik ederim sonra da nazrlnz. Ben am'da iken
Talt Paa Hazretleri'nin Cemal Paa'ya telgrafna ramen bu havadise inanmadm.
Btn Suriye vilyetleri valileri ile suret-i kafiyede m-bhaseye giritim, "Cavid
Bey olmaz, kabul etmez" dedim. Fakat dn stanbul'dan gelen bir Tanin'de
Muhiddin Bey'in "Cavid Bey drdnc defa Maliye Nezareti sandalyesine
oturuyor" cmlesini okuyunca iman ettim. Her halde memleket iin bunu hayrl
grm olacaksnz. Allah muvaffak etsin ve hele dahil siyasetimizde daha liberal
bir tahavvle sebebiyet verebilirseniz her halde bu bir ltuf olur.
te ben de nihayet burada bir eski manastrn Akdeniz ve Lbnan'a
bakan ak koridorlarnda bir rahibe hayat yayorum. Kendi hayatmn
nasl getiini pek bilmiyorum. Gndz, gece, birbirini ba dndrc
bir sr'atle takip eyliyor. Drt mektep birden ve muhtelif yerlerde at
mz iin ma sabas ileri, seyahat bittii yok. Esasen biterse sklyorum.
Suriye'ye pek bedbaht olduklar zaman geldim. Onun iin Suriye'yi ve
Suriyeliler'i ok seviyorum. Esasen ben bu kadar ince, bu kadar kusursuz
gzel bir memleket grmedim. Gzel insanlarn, sevgili insanlarn gzle

ri gibi akamlar ufuklar, dalar, denizler, insann kalbini alatyor. Esasen

bu memleket bugnlerde hep insan alatacak gibi. Eleminde o kadar de
rin ve ezilmi bir ey var. Bilhassa Ermeniler, Cemal Paa'nn aziz bana
Allah'la beraber yemin eden srf burada yaamak hakkn bulan bir sr
bedbaht Ermeni var. Mektebe bal bir binada da birok var. llerde ot
yiyerek karnlar itikten sonra kimi anasn, kimi babasn, biroklar da
ocuklarn kaybettikten sonra buraya dmler. Daha dorusu, Cemal
Paa getirtmi. Belediye biraz yiyecek veriyor oturuyorlar..... ( 8 ) bu bed
bahtlarla hemen birbirimizi sevdik. ocuklaryla, kadnlaryla ayrca
megul oluyorum. Kklerine bir snf atk, okutuyoruz. Rusya Trkleri'nden beraber getirdiim bir kk muallime bu melek gibi fedakr ve
muhabbetli aralarnda alyor. Dardan anas alktan len, babas ya
nnda ldrlen on iki yanda bir Ermeni kz geldi, iltica etti. Mahzun
byk gzleriyle etrafmda dolayor, lzumlu lzumsuz elimi pp alyor.
Bahede bir facia daha var! Olunu yannda ldrrlerken birden
bire dilini kaybeden bir bedbaht, teki olunu ve ailesini nereye attklar
n bilemiyor. Ayaklar plak, gzleri elem iinde, mtemadiyen iaretle
felketini haykryor. Bazen geceleri ocuu len bir kadn gibi, ba elle
ri iinde dnyor, dnyor. Gndzleri yaz yazarken bazen hkrdn iitiyorum. Pencereye kouyorum, aada bahede ellerini sallyor,
olunun kalbinden kurun geerken kan sesi gklere uluyor, sylyor.
te bunlardan binlerce, yzlerce var. Yetimhaneler hayatta bir eyin tel
fi edemeyecei eyi kaybetmi yar a bedbaht ocuklarla dolu. Ermeni
ler bana diyorlar ki -Senin Suriye'ye gelmeni iki aydr uykumuz kaarak
bekledik. Bizim iin bir ey yap. Dnyada bir Cemal Paa, bir seni seve
riz. Ben ne yapabilirim. Her gittiim yerde bana mutlak sefalet manzara
larn gsterip alyorlar. am'da beni bir saat eski dar sokaklarda dola
trdktan sonra gtrdkleri bir yerde kadn, erkek sylediler, sylediler
ve birdenbire ok metin grnen bir erkek ban kollarnn arasna alarak yksek
sesle alamaya balad. Bu hep byle! te yeni kabine bu emsalsiz zulm ve
cinayetin hi olmazsa netyicini tahfif edemez mi? imdi bugn yaayanlara insan
hakk veremez mi? Ben kendi hayatmla bu fena ve irkin eyi deyebilsem
derdim. Fakat benim hayatm nedir ki?! Hi, hem de pek gln ve kk bir hi!
Artk tamamen rendim ve inkyd ettim ki, hayatta insan yalnzdr.
Sevdii ve sevildii insanlar birer geici hayaldir. Bunu sakin dndm, hayat
olduu gibi kabul ettim fakat oullarm byynceye kadar kendilerine sahip
oluncaya kadar kuvvetli ve itimad edeceim bir yere brakabileceimi hissetmek
istiyorum ve bunu pek cidd surette dnyorum.

(8)

Buradaki bir kelime okunamad.

te imdi bu kadar! Siz ne yapyorsunuz? Sizin de hayatnz da hemen

ezber bilirim klp, nezaret, ev, Beyolu madamlarna ziyaret! ili hanmlar ile
yrenlik! Deil mi? Bazen otomobille kar altnda beyaban ve vahi yerlerden
geerken stanbul birdenbire gzmn nnden geiyor. Bu stanbul hayat
teferruatn dnyorum. ok uzun dnmyorum. Bakkal defteri gibi bir
defterim var, hemen karp mekteplerin birine id eya listesi yapmaya
urayorum.
Dnyorum ki insann ruhunu hi bir elem, hi bir ey malp edememeli! ldrse, krsa, ezse, paralasa, kanlar arasndan kuvvetli, n-malp
bakmal!
Bu son seneler haric ve ahs hepimiz ne ateli, ne hummal, ne kasrgal
bir hayat yayoruz. Daha ne kadar yaayacaz, kim bilir!
imdi biraz mehtab var. Manastrn hurma aal bahesinde bir sr
kurbaa tyor. Ben de bu kadar uzun ve skntl eyleri bizim kabinemizde bir
nazra niin yazyorum diye dnyorum. Bilmem, gndermeli mi? am'dan
gelirken sansrlenmi bir sr zarf getirdim, bana byle hezeyan yaptryor. Bon
ni.(9)
Halide Edib
Belge: 2
Talt Paa'dan Enver Paa'ya (22 Mays 1919)
Talt Paa'nn 1918 Kasm'nda Trkiye'den ayrlmasndan sonraki dneme
ait elimizdeki ilk mektup, budur ve Paa'nn bu ve ileriki sayfalarda yeralan dier
adet mektubu, Enver Paa'nn belgeleri arasndan kmtr.
Srgndeki ttihadlar artk birer kod ad tamaktadrlar. Enver Paa
'Savi', 'Ali' ve 'Abbas, Cemal Paa 'Bosnal mhendis Hlid', Dr. Nzm Bey
'Rstem', Talt Paa da "Cafer Sf, 'Ali Sf, sadece 'Sf ve 'Hayr' isimlerini
kullanmtr. Paa'nn bu mektubu 'Cafer Si' imzasn tamaktadr.
Ittihad ve Terakki'nin lider kadrosunun Birinci Dnya Sava sonrasnda
Trkiye'yi terketmelerinin akabindeki srgn yazmalarnn temelinde, parti
rgtn toparlayp yeniden bir g haline getirebilme ve bozgunun getirdii
artlardan Trkiye'nin en az zarar grecek ekilde etkilenmemi salama abalar
grlr. Yazmalarndan anlaldna gre lider kadrosu yenilginin idrakindedir
ama mttefik devletlerin Trkiye'ye artk her istediklerini dikte ettirebilecek
konumda bulunduklarn pek farkedememi gibidir ve memleketin grebilecei
muhtemel zararn, grmelerle asgariye indirilebileceine inanmaktadr.

(9)

Franszca "iyi geceler" anlamna gelen "bonne nuit".

Partinin ileri gelenleri, Trkiye'den ayrlmalarndan hemen sonra, bata

Talt Paa olmak zere ite bu maksadlarla Avrupa'daki eitli gruplarla temaslara
balarken, bir mddet Almanya'da kalan Enver Paa zmn Asya'da silhl bir
hareket ile salanabilecei inancyla Karadeniz'in kuzeyinden Orta Asya'ya uzanan
bir maceraya girimitir.
Talt Paa, Enver Paa'ya hangi vastayla gnderdiini bilmediimiz bu
mektubunda, Avrupa'daki temaslar ve planlanan almalar hakknda bilgi veriyor.
Mektupta geen ve izah lzm gelen isimlerden tesbit edebildiklerimi metnin
sonunda dipnotlarla akladm ve mektubu, daha kolay okunabilmesi iin
paragraflara ayrdm.
153 22 Mays 335 1919
Kardeim Savi,
imdi Kafkasya'da, Baku'da, Azerbaycan'da bulunduunuza dair devam
eden rivayetlerden, hatt Baku'nun tarafnzdan igal edildiine dair Hollanda
gazetelerinin neriyatndan sonra artk sizden uzun mddet haber ve mektup
alamayacamz zannediyor idik.
Dn leden sonra Human( 10 ) beni yemee davet etti. Amiral Payi( 11 )
benimle grmek istiyormu. Orada Madam Zare(12) elime bir mazruf tututurdu.
Sizden olduunu syledi. Sabredemedim, bir keye ekilip atm. Mektupta
nerede bulunduunuzu yazmyorsunuz ancak eski yerlerden uzak olmadnz
kefediliyor.
Ben, Doktor Tevfik Beyle birlikte eski yerde Kmil'in( 13 ) bulduu
Neubabelsberg'deki sanatoryumdaym. Receb, muvakkaten Berlin'de oturuyor.
Hseyin Mehdikulu bir hafta evvel Mnih'e avdet etti. Orasn daha ucuz ve
Almanca renmeye daha msaid buluyor. Cevdet, Mnih'de oturuyor.
Size son mektubumu yazdktan sonra iki defa Hollanda'ya gittim. Birinci
seyahatim, mmkn ise ngilizlerle temasa gelmek ve ayn zamanda eski Ahrar
ktibi Nureddin(*) Ferruh Bey vastasyla isvire'deki muhaliflerle anlamak
maksadma mebni idi. O zaman Tevfik Paa'nn sal-hurde ve pejmrde kabinesi

Birinci Dnya Sava yllarnda Almanya'nn stanbul'daki deniz ataesi Hans Humann.
ttihadlar'a yakn bir Alman amiral.
(12)
Madam Zare, ttihadlarla, zellikle de Enver Paa ile hem ahsi, hem de siyasi ilikiler kurmaya
alan Alman yahudisi bir ikadmyd. Cemal Paa'nn bu serinin ikinci kitabnda yeralacak olan
mektuplarnda da da sk ismi geen ve Trkiye'nin Birinci Dnya Sava yllarnda yapt buday
ithaltndan byk paralar kazand sylenen Zare, srgndeki Ittihadlar'm balantlarn
salayanlardand. Hayat hakknda ayrntl bilgi bulamadm.
(13)
Enver Paa'nn kardei Kmil Killig (1898-1962). Aabeyinin lmnden sonra, onun ei olan
Naciye Sultan (1896-1957) ile evlendi.
(10)
(11)

mevki-i iktidarda bulunuyordu. Benim oraya muvasalatm gn Temps'da Ferid

Paa'nn Hrriyet ve itilf Frkas nmna kabine tekil ettiini okudum ve bir
taraftan da arkadalarn tevkifini iittim. Artk o teebbsn mns kalmam
demek idi. ingilizler ile temas da birok mlhazadan sonra faidesiz grdm. On
gn kadar kaldktan sonra avdet ettim.
kinci seyahati, Masliyah'n( 14 ) telgraf daveti zerine yaptm. Orada
vcudum elzem olduunu yazd; Amsterdam'da sosyalist konferans teekkl etmi
idi, Masliyah bunlarla temasa gelmi ve bir takm malmat ve baz mesil zerine
izahat vermi ve bu mesaili bilen selhiyetdar birisiyle grmek arzu edip
etmediklerini sormu ve bundan yalnz Huysman'a ( 15 ) bahsetmi. Pek memnun
olacaklar cevabn vermiler. Amsterdam'a gittim, kendilerini yemee davet ettim.
saat kadar grtk. Avrupa'nn bilhassa emperyalist ve kapitalist Avrupa'nn
Trkiye hakkndaki fena niyetlerini Paris Berlin muahedelerinde te'min olunan
temmiyet-i mlkiyenin Bosna ve Trablus tecavzleriyle nas inendiini, Balkan
Muharebesi'nde istatsko iln eden Avrupa'nn malubiyetimiz zerine nasl
Rumeli'yi Londra Muahedesi ile elimizden aldn, Rusya'nn Anadolu'da bize
imendifer yaptrmadn, ingiltere'nin slahat iin mfetti vermediini, mentk-
nfuzu, harbe sebeb-i duhulmz, Ermeni mes'elesini dilim dnd kadar
anlattm ve mteessir olduklarn hissettim. Esasen programlarna muvafk
olduundan Trkiye'nin taksimine ellerinden geldii kadar mani olmaya
alacaklarn vaad ettiler. Yazdmz ve ngilizce'ye de tercme ettirdiimiz
memorandumu da aralarnda taksim ettiler. Huysman hak bizde olduu halde
hakkmz mdafaa edemediimizi, propaganda yapamadmz syledi. Onun da
sebebini izah etmekle beraber Hollanda'da bir bro te'sis ederek bir bror
neretmeye karar verdik. Orada gazetecilerle ve sosyalistlerle daima temasta
bulunulacak eya-y bro istediimiz ekle girebilecektir. Bir bro da svire'de
te'sis etmek fikrindeyiz. Tanin muhabiri Arif Cemil'i Bern'e gndererek Kopet(16)
ile birlikte altrmak istiyoruz. Bittabii, bu teebbste biz grnmyoruz.
Bir aralk Rfat Paa( 17 ) arkadalar hakknda Almanya Hkmeti'ne bir
takm rzelnn te'siriyle mteaddid takrirler verdi. En sonuncusuna cevaben
Almanya Hariciye Nezareti de mahkumiyetlerine dir olan ilm istedi. Ondan
sonra takibata devam edemedi. Isve'de Cevad'dan Rfat Paa'ya gelen bir telgrafta
bizim hkmetin sve Hkmeti'ne Ahnanya'daki teb'ann hukukunu mdafaay
kabul edip etmeyeceinin sorulduu bildiriliyor. Sebebini bir trl anlayamadk.
stanbul'daki tev-kifat duyduunuz gibi byk mikyasdadr. Said ve Abbas Halim

Ittihad ve Terakki'nin zmir mebusu Nesim Mazliyah Efendi.

kinci Enternasyonalin uzun seneler sekreterliini yapan ve ikinci Dnya Sava'ndan sonra Belika
babakan olan Camille Huysmans (1871-1968).
(16)
Buradaki isim okunmuyor. Kopet gibi bir kelime yazl.
(17)
Osmanl Hkmeti'nin Birinci Dnya Sava sonrasndaki Berlin Sefiri.
(14)
(15)

Paalarla Musa Kzm, Hayri Efendiler'den ve btn kabinedeki rfeka-dan t

Fethi, Cell Nuri ve Ahmed Emin ve emsaline kadar gidiyor. Elimize geen bir
Tasvr-i Efkr'da listesini grdk.
Ben de evden yalnz Knunsani tarihli bir mektup alabildim. Nisan tarihli
bir mektup Refika(nn) biraderi Abdurrahman yazm. Onda, Hayreddin'in
istanbul'a vsl olduunu yazyorlar. Kmil de bittabii gitmi. Kmil'in
muvasalatna dair Nzm'n bir mektup aldn Madam Zare dn akam syledi.
Memleketin taksiminde pek anlaamayacaklar anlalyor. Hindistan
Maharacas'n konferansta dinledikten sonra stanbul'un payitaht olarak
bizimkilerde kalmasna karar vermek zere olduklarndan bahsolunuyor.
Memleketin banda dnen felketin nerede karar klaca kestirilemiyor. Ben de
imdilik senin gibi dnyorum. ntihar etmekten ise kanmz pahalya satmay
muvafk buluyorum. Hatt sosyalistlere de vki olan suallerine kar yle syledim.
Bize dair Avrupa matbuatnn hlsalarn size gnderiyorum. Onbe gnde
bir mektuplamamz muvafk olur. Paraya ihtiyacn var ise yaz, benim yanmda
Midhat'm(18) Paris'te bahsettii paradan vardr. Eer muvafk grr isen mutavasst
bir noktada birleelim. Ben bir yere kadar gideyim, sen de bir yere kadar gelirsin,
bittabii bir mahzur grmediin halde yapalm. Bolevii, vesaire mes'elesini orada
grrz. Doktor Tevfik arz- ihtiram ediyor. Receb'e selmnz tebli ederim.
Gzlerinden per ve seni Allah'a emanet ederim kardeim.
Cafer S
(*)

Nureddin Ferruh, Hollandada bakatiptir. Vaktiyle tayinine ben delalet

etmitim (19)
Belge: 3
Talt Paa'dan Enver Paa'ya (1 Temmuz 1919)
Talt Paa, 'St takma ismiyle imzalad bu mektubunda tttihadar'n
ngiliz politikac Churchill ile yaptklar ve bugne kadar bilinmeyen temaslardan,
hatt Churchill'in bir ara stanbul'a geldiinden, ngiltere Babakan Lloyd
George'a, Trkiye'nin Birinci Dnya Sava'na Almanya'nn mttefiki olarak
girmesinin sebeplerini aklad bir mektup gnderdiinden ve Trkiye'deki
gelimelerden szcdiyor. Talt Paann yazdklarndan, bir ara onun da Enver Paa
gibi Rusya taraflarna gitmeyi dnd anlalyor.
Talt Paa'mn, ttihad ve Terakk'nin gelecei ile Ermeni ve Rum tehciri
konusundaki kanaatleri bakmndan nem tayan mektubundaki dikkat ekici bir

Ittihad ve Tcrakkki'nin 1911 ile 1917 arasnda ktib-i umumisi olan Midhat kr Bleda (18741956).
(19)
Mektubun sonundaki bu dipnot, Talt Paa'ya aittir.
(18)

dier dnce de, malp Trkiye'nin gelecei bakmndan ngiltere'nin

muavenetinden meded umulmasdr. Paann yazdklar, "mill mcadele"
kavramnn o gnlerde ttihad ve Terakk'nin en nde gelen isminin bile hatrna
gelmemi olduunu gstermektedir.
1 Temmuz 919
Kardeim Abbas Bey (20),
10 Haziran tarihli mektubunu 20 Haziran'da aldm. Benim mektubum seni
nasl memnun ediyor ise, senin mektuplarn da bizi o derece sevindiriyor. ril'in
cevabn bir derece daha dnerek tahlil etmek muvafk olur. Biliyorum ki
muhabereniz dorudan doruya ise szlerine itimad edilebilir kanaatindeyim.
Mesel ingiltere'ye gitmek caiz olmasa bile bitaraf bir yerde grlebilir. Hi
zannetmem ki ril sizi yakalatmak zere tuzak tertib etsin. Btn bu mtleam
dorudan doruya temasta muhaberede bulunduunuza gredir. Yok eer arada
vastalar var ise ve o vastalar muhabere ederek size netice-i muhabereyi hikye
ediyorlar ise o vakit hibir vehile itimad caiz deildir. Maamafih bu ilerde
tecrbeden ziyade olduu gibi belki ril'in ahsn benden iyi tanrsn. Ben
yalnz stanbul'da kendisini tandm ve biraz arlatan buldum. Ben de Lloyd Corc'a
bir mektup yazdm. Bu mektupta neden Devlet-i Aliyye'nin Almanlarla birlikte
harbe girdiini izah ettim. Rusya'nn ald ekle gre Trkiye menfii ile ingiltere
siyaseti arasnda zddiyete kapldn ve ark'ta Ingilizler'in Trkler 7 e muhta
olduunu anlatmaya altm. Trkler'in minnetdarln kazanrlarsa hibir vakit
Trklerin bunu unutmayacan syleyerek memleketimiz hakknda ingiltere'nin
muavenetini istedim. Bilmem ne te'sir yapacak.
Hollanda'daki Trk brosu telgraflarn baz gazetelere dercettirmeye
muvaffak oluyor. Royter, Damische Krone ve Faterland makalelerini de yazyor.
svire'de dahi bir ajansla anlamak zereyiz. Sulhun alaca ekle gre kendimize
bir merkez intihb ederek slm ve Trk leminde almak ve eski ttihad ve
Terakki tekiltlarn ihya ederek bu yeni muhitte mevcut ihtilf ve siyas
tekiltlan birletirmek ve her sene kongreler akdederek verilecek kararlan tatbik
ettirmeye uramak lzmdr fikrindeyim.
Ahvlin inkifna gre program tevs' ve temdd edilebilir. Arkadalarn
Malta'ya gitmesine hep acdk. Ingilizler'in bu hareketini protesto ederek neriyatla
bir te'sir yapmaya almaktan baka imdilik yaplacak birey yok. Mays'm yirmi
beine kadar olan stanbul gazetelerini okuduk. Arkadalar Tekilt- Mahsusa'dan
dolay itham ediyorlar. Gy btn Ermeni ve Rum tehcirini ve bir takm
fenalklar Tekilt- Mahsusa yapm. Bu da ttihad ve Terakki Merkez-i
Ummsi'ne tbi' imi. Bundan bir netice karamadklar reis ve

(20) Enver Paann takma ad.

mddeiumumilerin mtemadiyen istifa ettikleri anlalyor. Mahkm

edemeyeceklerini anladklarndan dolay, Malta'ya gndermi olacaklar.
Almanlar ile yaplan sulh muahedesinde bize ait sarih bir fkra yok. Bura
hariciye nezareti bizim vaziyetin deimedii kanaatinde bulunuyor. Ancak
insanlar tilflar7a kar pek zayf olduklarndan, belki de tiyyen burada
gizlenmek veya Almanya haricine kmak icap edecek. Hollanda'ya bir-iki defa
gittim geldim, sknca yine oraya gitmek tasav-vurundaym. ayed oras da
tehlikeli olur ise acaba Rusya'ya gitmek ve orada yaamak ve almak muvafk ve
mmkn m, Krm'da emin olarak kalnabilir mi, ltfen fikrini yaz. Ben Krm'a
veya Rusya'ya gider isem Tevfik Hseyin ve Receb birlikte gelirler zannederim.
kii gelebilir miyiz? Btn bu mesil hakknda bir defa grmemiz pek iyi
olacaktr.
Ben burada gizli yaamyorum. Nzm Bey dhil herkes Neubabels-burg'da
bir sanatoryumda olduumu biliyor. Birka gndenberi Spartakistler( 21 ) yine
canland. Bugn umumi grev iln olundu. Berlin'e tren yoktur. Akama doru
Spartakistlerle hkmet arasnda muharebe olacan telefonla sylediler. Zbitan
da Erberg'in(22) istifasn istiyorlarm o da ayrca za'fiyyet. Burada Noske'den (23)
baka kuvvetli bir ahs yok. Kendisiyle tantm, birlikte yemek yedik. Cidden
enerjik adam fakat Spartakistler de iddetle bunun aleyhinde. Bakalm ne olacak.
Spartakistler'in birok para sarfederek askerleri elde etmeye altklar ve bir
ksmn elde ettikleri syleniyor.
Hayreti (24), stanbul'dan avdet etti. Sultan Efendi'yi(25) de grm. Sultan
Efendi, stanbul'da sadaret konanda ikamet ediyormu. Bizimkiler ekseriya
kendisini ziyaret ediyormu. Bizim evi de almak istemiler. Refika, srar ederlerse
evi yakacan sylemi sonra vazgemiler.
Sana yanmda bulunan on be bin frang gnderiyorum. Fazla tedrikine
ahvl-i grev dolaysyla imkn yok. Atiyyen yine muavenet mmkndr.
stanbul'dan imdilik para getirmenin imkn yoktur.
Hlid ve Hasan Mehdi, Bavyera'dadr. Tevfik burada benim ile beraberdir.
Bah da Berlin'dedir. Tevfik gzlerinden, Hayreti de ellerinden per.

Almanyada 1916da Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg tarafndan tekil edilen radikal sosyalist
grup. Daha sonra Alman Komnist Partisi halini alan grup 5 Ocak 1919da Berlinde kommunist darbe
giriiminde bulundu ve yandalar genel grevin ardndan baz hkmet binalarn igal ettiler.
Ayaklanma, Savunma Bakan Gustav Noske tarafndan kanl bir ekilde bastrld, tutuklanan
Liebknecht ile Luxemburg dvlerek ldrldler.
(22)
Almanyada 1919 Hazirannda kurulan Gustav Bauer bakanlndaki hkmetin maliye bakan
Matthias Erzberger (1875-1921) olabilir.
(23)
Almanyada 1919 ile 1920 yllar arasnda Savunma Bakan olan ve 1919 Ocakndaki komnist
darbe giriimini bastrlan sosyal demokrat politikac Gustav Noske (1868-1946).
(24)
Talat Paann kk kaynbiraderi.
(25)
Enver Paann hanm Naciye Sultan (1896-1957).
(21)

Cafer ve Vsf oralarda m, gryor isen benden selm syle. Allah'a

emanet ol kardam. Mektuplar biraz sklatralm.
S
Belge: 4
Talt Paa'dan Enver Paa'ya (15 ubat 1920)
Talt Paa, 'Sf takma ismiyle imzalad bu mektubunda da, Enver Paa'ya
Avrupa'daki vaziyet hakknda bilgi veriyor.
Muazzez kardeim Ali Bey-ciim,(26)
Refikam pazartesi akam Z-rih'e geldi. Ben ondan tam on dakika evvel
vsl oldum. svire'de rahatszlandm yazm idim. Tel ve merak ederek
derhal hareket etmeye karar vermi, Roma'daki dostumun dostlar tavassut ederek
yalnz olarak gndermiler. Krk sekiz saat zarfnda harekete karar verdii iin
refika-i muhteremelerini ziyaret edememi, hatta akrabalarna da haber verememi.
Afiyette olduunu sylyor. Roma'daki dostumuzda drt mektup varm. Onlar
getirdi. Kara Vasf da senin bulunduun yere isal eylemek zere bir kart vermi.
Eyp Sabri getirmi. Eyp Sabri bize komu oturuyormu. Refi-ka'nn hissiyatna
gre ahvle hakikaten bizimkiler hkim imi, tabii ah-vl-i dahiliyeye. Bilemem,
Vsf'n arzu ettikleri muavenet bugn mmkn mdr. Polonya vaziyeti taayyn
etse i kolaylar. Size Zrih'ten telgraf ektim. Hareketinizden evvel evden haber
almay arzu ediyor idiniz, dorudan doruya olmamakla beraber bilvasta gelen
mektuplar okumanz arzu ettim.
Bilmiyorum, belki de hareket ettiniz. Telgrafm aldnza da emin deilim.
Ben on gn kadar burada kalarak vaziyetin tenevvrne intizar etmek
niyetindeyim. svire'de okuduum Fransz gazetelerinde grdm ingiliz
vaziyetine gre, i bir dereceye kadar ciddiyetini kaybetti zannediyorum. Tamamen
tavsarsa yine Berlin'de oturmay muvafk buluyorum. Orada temas daha kolay
olacaktr, isvire'de fazla birey renmedim. Cavid'le telefonla grtm. Yeni
birey sylemedi. Salar'ddev-le( 27 ) ile de telefonla grtm. Sizin Rusya'da
olduunuzu syledim. Gayet mhim eyler olacan ve behemehal benimle
grmek istediini syledi ve behemehal bu defa olsun kendisinin szlerine
ehemmiyet verilmesini rica etti. Trkistan'a sizin yannza gitmek istiyor. Yirmi
gn sonra kendisinin Berlin'e gelmesi muvafk olacan syledim. Baka yazacak

Ali, Enver Paa'nn takrna addr.

Arabistan, Krdistan ve Horasan valiliklerinde bulunan ve bu unvan tayan Kaar Hanedan'ndan
ehzade Ebu'1-feth Mirza olabilir. Ayn isim, Ittihad ve Terakki'nin Maliye Nazr Cavid Bey'in baz
mektuplarnda da gemektedir ama srgndeki Ittihadlarla nasl bir mnasebet ierisinde
bulunduunu bilmiyorum.
(26)
(27)

ey dnemiyorum. Mbarek gzlerinizden perek Allah'a emanet ederim. 15

ubat 920.
S
Ellerinizden perim. ark'a gitmek iin drt gzle emirlerinizi bekliyorum.
Nzm (28)
Sizi memnun edecek ve u skntl zamanda vicdannza byk bir teselli
bahedecek bir havadis vereceim.
Refika hikye ediyor. Avrupa'ya tahsil iin giden Azerbaycan talebesi
Beyolu'ndan ili'deki Azerbaycan Sefareti'ne giderken Enver Paa arksn
avazlar kt kadar bararak okuyarak gemiler. Ben bu takdiri t in fli
hayr ettiim gibi, dnyada(29) hsnniyetle yaplan ilerin unutulmayacana da
hkmettim. Herkesten ziyade ben biliyorum ki Azerbaycan' sen yarattn ve o
sayede de bugn yayor.(30)
Belge: 5
Talt Paa'dan Enver Paa'ya (26 ubat 1920)
Talt Paa, yine S takma adyla imzalad bu mektubunda stanbul'da
kalan baz ttihadlar'n tutuklanmalarndan ve Avrupa'daki faaliyetlerinden
bahsederken, Enver Paa'ya Kafkasya'dan balatlmas planlanan silhl hareketin
ie yarayacana inanmadn sylyor.
Paa'nn bu mektubu, o tarihten sonra tutulacak yol konusunda Enver Paa
ile arasnda bagsteren anlamazln, yani Talt Paa'nn siyasi, Enver Paa'nn
ise silhl mcadeleyi semeleri eklindeki gr farkllnn elimizdeki ilk yazl
belgesidir.
26 ubat 1919
Kardam Abbas,(31)
Mektubunu aldm. Bir ay evvel yazmsn, iki gn evvel elime geldi. imdi
ne vaziyette ve nerede olduunu bilmiyorum. Kmil(32) bizim Hayrullah ile beraber
bundan iki aya yakn bir zaman evvel hareket ettiler. Budapete'den Orova (33)
tarikiyle yani Romanya Kstence yoluyla veya Tuna Bulgaristan yoluyla gitmeyi
dnmler. Orova'dan Kmil, Madam Zara'ya bir mektup gndermi. Bundan
yolda bana vurarak cebinden pasaportunu ve parasn aldklarn ve yeni pasaport
tedarik ederek Adakale'ye girip oradan Mslmanlar delaletiyle Bulgaristan'a

"Bu iki cmle ve imza, ikinci sayfann sonunda, doktor Nzm Bey'in elyazsyladr.
Metinde dnya yazlm.
(30)
"Talt Paa'ya ait olan bu iki paragraf, arka sahifeye yazlmtr.
(31)
Deaha nce Ali takma adn kullanan Enver Paa, bu defa Abbas ismini kullanyor.
32
Enver Paann kardei Kamil Killigil (1898-1962).
33
Orova, Romanyann gneybatsnda, Tuna zerinde bulunan liman ehridir.
(28)
(29)

geeceini yazm. Hayrullah'dan bahis etmemesi beni meraka drd. Orjak'a

telgrafla Pete'den sordum. Ab-dullah'dan hem telgraf, hem mektup aldm. Orova
ile telgrafla grmler. Drt gn evvel Orova'dan her ikisinin de hareket ettiini
renmiler. Senin mektup zayi olmutur diye merak etme, ona son derece
ehemmiyet veriyorlar idi. Bittabii akta cebinde brakmamtr.
stanbul'dan imdiye kadar esasl bir haber almadm. Yalnz evden ve Cavid
Beyler'den bir mektup aldm. Onu da sefaret hey'etiyle gelen Al
manlar getirdi. Cavid yalnz kabinenin zaafndan ve bizim kabinenin Divn- Al'ye evkinden bahsediyor. Yalnz son gelen Tan gazeteleri Haci
dil, Rahmi, Canbulat, Cahid Beyler'in tevkiflerinden bahsediyor. Sebep
olarak Rum ve Ermeni tehciriyle Ermeni katlimn, gayrmeru ihtikr,
bir de esirlere fena muamele edilmesini yazyor. Tevkif edilen sivil ve as
ker, krk kiiye bali oluyor imi. Ayn gazete Halil, Vehib ve (34) Paalar'n firara
muvaffak olduklarn da yazd. stanbul ve buradaki sefaret de bizim hakkmzda
mracaattan hl kalmyor. Geen gn stanbul'dan svire tarikiyle sefarete bir
telgraf geldi. imdiye kadar yaplan teebb-st tasvip etmekle beraber, takibata
devam edilmesi tavsiye ediliyor. Almanlar senin ve benim bu mesilde mevzubahis
olamayacamzda srar ediyorlar. Dierlerini de nm- mstearla ikamet
ettiklerinden, imdiye kadar bulamadklarn ve bundan sonra bulunmalar g
olduunu yazacaklar.
Senin yle serseri serseri dolamaklmdan bir faideli netice kacan ve
hatt Kafkasya'ya gitmeye muvaffak olsan dahi yine bir faide te'min
edilemeyeceini zannediyorum ve ahsn tehlikeye koyacan hissediyorum. ine
ve mlhazatna karmaya hakkm yok, istediin gibi hareket edebilirsin, yalnz
ben kendi mlhazatm olarak Almanya'ya gelmeyi ve burada vaziyeti takip ve
atyi grerek hareket etmenizi muvafk buluyorum.
Bak, ben de seni Allah'a emanet ederim. Ben ve Resuhi Bey gzlerinden
periz. Baha, bir-iki gn iin Mnih'ten Berlin'e geldi. Bize misafirdir. O da
gzlerinden pyor. Cevdet de Mnih'de ikamet ediyor.
Bugn gelen Tan gazetesi Nuri Paa'nn Zonguldak'ta tevkifini yazyor.
stanbul'dan Ajans Royter'e yazlan bir telgrafa atfediyor, ne dereceye kadar doru,
bilinemez.
S

34

Tam okunmuyor, Remzi olabilir.

Belge: 6
Talt Paa'nm, zmir Valisi Rahmi Bey'e telgraflar (Temmuz 1918)
4 ubat 1917'de sadrazamla getirilen Talt Paa, Sultan Read'n 3
Temmuz 1918'de vefat zerine tahta geen Sultan Vahideddin'e, teamle uyarak
hkmetin istifasn verdi. Vahideddin, 8 Temmuz da-ki hatt- hmyun ile
kabinenin grevine devam etmesini istedi.
Sadrazamln ynsra Dahiliye Nazrl da Talt Paa'nn uhdesinde bulunuyordu ve Paa, 17 Temmuz 1918 gn kabinede bir deiiklik yaparak, ttihad
ve Terakkinin gl isimlerinden olan smail Canbolat' Dahiliye Nazrl'na
getirdi. Sultan Vahideddin, smail Canbolat'n tayinine "Ne fayda ki, kaatil"
diyerek kar ktysa da, Talt Paa'nm srar zerine kabul edecekti.
Bu telgraf, Talt Paa'nn hkmette daha geni bir deiiklik dndn
ve bu deiiklikler arasnda ttihad ve Terakkinin senelerce zmir ve Aydn
Valiliini yapan Evranosoullar'ndan Mustafa Rahmi Bey'in (Rahmi Arslan,
Selanik 1874- stanbul 6 Temmuz 1947 f" Nfia Nazrlna getirilmesinin de
bulunduunu gsteriyor. Talt Paa'nn srarlarna ramen, Rahmi Bey bu grevi
kabul etmeyecektir.
Paa'nn telgraflar, sadaret makamnda ve makine banda yazlmtr.
Birinci telgraf:
Mahreci: Makam- Sadaret
Merhaba kardeim
naallah cmleten afiyettesiniz. Kabinenin takviyesine karar verdik.
Dahiliyeye smail, maarife Doktor Nzm, iaeye Kemal Bey geliyor. Mstakimne ve kanun-perverne bir siyaset takip edeceiz. Azm ile alarak ( 35 )
memlekete hizmete gayret edeceiz. Zt- llerinizi Nfia Nezare-ti'ne mnasib
gryoruz. Bunda r mttehiddir. Muvafakat cevab ver. Sonra dndnz de
zaruret hlinde olur. Biri dierine mani olmaz. Kardeim tereddt etme, bana ve
memlekete merhamet et.
Mehmed Talt
kinci telgraf:
Vaziyet deimitir rmeye intizar tehlikelidir. Mes'ele Nafia nazrl
deildir, kabinenin kuvvet ve ahenk peyda etmesidir. Vazifeler ve tekiltlar
nezaret-i idesine intikal edince orada dahi mhim hizmetler ifa edilir. Halefiniz

35

Bu serinin ikinci cildinde, Rahmi Bey'in hususi arivine ait ok sayda belge yerala-caktr.

hakknda da ismail ile grrsnz. Muhabere ile anlamak g olacak o halde

hemen (36) hareket ederek burada anlamakl-mz muvafk olur.
Mehmed Talt
nc telgraf:
Ya ne vakit hareket edeceksiniz efendim (41. Hemen hareket etmenizi
gzlerinizden perek istirham ederim kardeim.
Talt
Belge: 7
Talt Paa'dan zmir Valisi Rahmi Bey'e ifreli telgraf (9 Ekim 1918)
Birinci Dnya Savas'ndan malup kan imparatorluun sadrazam Talt
Paa, 7 Ekim 1918 akam Sultan Vahideddin'e istifasn verdi, padiah yeni
hkmeti kurmakla Tevfik Paa'y grevlendirdi ve istifa ile ilgili resm aklama
13 Ekim'de yapld.
Talt Paa, istifasndan iki gn sonra, saray yeni kabine almalar yapt
srada zmir Valisi Rahmi Bey'e gnderdii bu ifreli telgrafta son gelimeleri
anlatyor.
Telgraf, Talt Paa'mn sadrazamla kendisinden sonra Rahmi Bey'in
getirilmesini istedii yolunda ttihad evrelerde yaygn olan bir sylentinin doru
olduunu ispat ederken, Paa'mn kurulacak yeni hkmette baz ttihadlar'n
grev almalar iin altn da gsteriyor.
Aada drt sayfalk ifreyi ve daha sonra telgraf metninin normal slba
naklettiim eklini veriyorum.
1. sayfa:
sulh - teklif - inden - sonra - bizim -mevki-i - iktidarda - da - almak olamayacamz - anlalm - oldu -her - iki - ihtiml - e - kar - mzakere - ye baka - kabine - nin - idare - etmesi lzumu - her tarafta his olunma - ya balamak - oldu - bizzarure - bu - fikir - karar - mz - atabe-i uly-y mlkne ye - arz - ve - kabul-i - istifa - bir - kabine nin ihzar - a - lzumu - nu - ref - eyle
dim - zt- hazret-i pdih - bu - lzum - tasdik - buyurmak - oldular - sizin kabine - tekil - etmek - olmanza - muvafk - buyurmak - olmadlar - esbb - m bilmek - oluyorsun - Tevfik - Paa 2. sayfa:
y - gayrresm - memur - etmek - oldular - Tevfik - Paa - nn - byk kabine - ekl - inde bir - hkmet - yapmak - a - almak - olduunu - renmek -

Buradan sonra telgrafn ikinci sahifesi geliyor.

Buradan sonra telgrafn ikinci sahifesi geliyor.
36

131

Buradan sonra telgrafn ikinci sahifesi geliyor.

I4!

oldum - tehlike - yi (37) - Fethi - Bey - e - de - anlatmak - olarak -muhalefet - den vazgemek - olmasn - sylemek - oldum - muvafk -kalmak - olduk - bunun zer - ine - dn - gerek - zt- hazret-i ehriyr ye - gerek - Tevfik - Paa - ya
- ism-i - asl - si - Tevfik - zzet - Paa lar - la - Rahmi - Cavid - Bey - lerden mrekkeb - olmayacak - bir - kabine - ye - mzharet - imkn -1 - olmayacan anlatmak 3. sayfa:
oldum - padiah - sizin - behemehal - kabineye - dahil - olmanz - iin - almak - oluyor - Tevfik - Paa - bu - teklifi - mizi - red - etmek - oldu - hatt - bu kabine - ye Fethi - Bey'in - de - dhil - olabilmek - olacan - sylemek - oldum dnmek - olduumuz - u - dur - bu - kabine - muvakkat - kabine - olacak - siz iinde - bulunmak - olunca - bakalarna - kpr - olamaz - ahvl - e - gre - bir mddet - sonra - senin - riyasetinde -bir - kabine - tekil - edilebilmek - olur dnmek - olan - fenalk - lara -meydan - kalmak - olmaz - ben - imdi - baka 4. sayfa:
are - grmek - olmuyorum - iin - msaid - ise - istanbul - a - gel - padiah
- da - byle - dnmek - oluyor - msaid - deilse - mtlenz - ifre - ile - bana
- yazmak - olunuz - kopyeleri - telgrafhaneden - aldrmak -yi - unutmak - olma kardam - ayed - size - bir - teklif - vki - olur ise -red-etmek - olmayarak hemen - stanbul - a - gelmek - olunuz. 9-10-34. Sadrazam Mehmed Talt
ifreli metnin normal slba nakledilmi ekli:
Sulh teklifinden sonra bizim mevki-i iktidarda da kalamayacamz
anlalm oldu. Her iki ihtimle kar mzakereyi baka kabinenin idare etmesi
lzumu her tarafta hissolunmaya balad. Bizzarure bu fikr kararmz atabe-i
uly-y mlkneye arz ve kabul-i istifa bir kabinenin ihzara lzumunu ref
eyledim. Zt- hazret-i pdih, bu lzumu tasdik buyurdular. Sizin kabine tekil
etmenize muvafakat buyurmadlar. Esbabn biliyorsun. Tevfik Paa'y gaynresm
memur ettiler. Tevfik Paa'nn byk kabine eklinde bir hkmet yapmaya
altn rendim. Tehlikeyi Fethi Bey'e de anlatarak muhalefetten vazgemesini
syledim. Muvafk kaldk. Bunun zerine dn gerek zt- hazret-i ehriyrye,
gerek Tevfik Paa'ya, ism-i aslsi Tevfik, zzet Paalar ile Rahmi ve Cavid Beyler'den mrekkep olmayacak bir kabineye mzharet imkn olmayacan
anlattm. Padiah sizin behemehal kabineye dahil olmanz iin alyor. Tevfik
Paa bu teklifimizi reddetti. Hatt, bu kabineye Fethi Bey'in de dhil olabileceini
syledim. Dndmz udur: Bu kabine muvakkat olacak. Siz iinde
bulununca bakalarna kpr olamaz. Ahvle gre bir mddet sonra senin
riyasetinde bir kabine tekil edilebilir. Dnlmekte olan fenalklara meydan
kalmaz. Ben imdi baka are grmyorum. in msaid ise stanbul'a gel. Padiah

(37)

Bu hece ise okunuyor, siyaka gre yi yaptm.

da byle dnyor. M-said deilse, mtlenz ifre ile bana yaznz. Kopyeleri
telgrafhaneden aldrmay unutma kardam. ayed size bir teklif vki olur ise
reddetmeyerek hemen istanbul'a geliniz.
9-10-34
Sadrazam Mehmed Talt
Belge: 8
zmir Valisi Rahmi Bey'den Dahiliye Nezareti'ne (26 Mays 1918)
ttihad ve Terakki'nin izmir Valisi Rahmi Bey'in (Rahmi Arslan, Selanik
1874-ls-tanbul 6 Temmuz 1947) bu yazsndan anlaldna gre, ileri
Bakanl Fethiye ile Alanya arasnda yaayan gayrimslimler ile demiryollarnn
getii yerlerde sakin Rumlar'in -drt gn uzaklktaki blgelere nakledilmesini
ve baz evlerin de igal edilmesini istemitir.
Rahmi Bey, ileri Bakanl'na gnderdii bu cevb yazsnda bakanln
isteine kar kyor bu gibi uygulamalarn hkmete yakmayacan sylyor.
Dahiliye Nezareti'ne yazlan
28 Mays 334 tarihli ve 68 numaral
ifrenin suretidir.
Numara
2
Numara
68
26 Mays 334. Emniyet-i Umumiye numara yirmi drt:
Fethiye ile Aliye arasndaki mevkii ve orada yaayanlar hi grmediim
cihetle betahsis bunlar hakknda hibir mtalada bulunamayacam. Bunlar drt gnlk mesafe dahiline almak, her dem mracaat ve ikyt ve alan yarann
kurcalanmasn intc edeceinden, intihb olunacak mevkide isknlar veyahut hi
yerlerinden oynatlmamas taraftarym. DemiryoUar gzerghndan bulunan
Rumlardan ise bidyet-i
harpten bugne kadar bir mazarrat vukua gelmemi ve gelmesi ihtimali de
vrid grlmemi olduundan, bunlarn yerlerinden oynatlmasnda hibir faide
tasavvur edemiyorum. gali arzu edilen mnasip haneler sahiplerinin yerlerinden
bu sebeple kaldrlmak istenildii vki ise de, bunda da madd ve manev zararlar
melhuz ve fakat menfaat gayr mutasavverdir. Geen sene ihtira' olunan bir
casusluk sebebiyle Ayvalk'tan tahliyesi icra edilmiken bilhare Ayvalkllar'm
yine iadelerine hkmete lzum hissedilmi olmas, teemmle yeste bir

keyfiyettir. Bil mucib-i tahribat her halde hkmete muzr ve hkmet-i

Osmaniye'nin hayat- mstakbele-i mstakilesinde edepsizlik edeceklerin balarn
ezmeye kaadir olmas, bu kabil tedbire mahal brakmaz mtlasndaym. Yirmibirinci kolordu kumandannn bir buuk sene mukaddem ne sebeple mk-
askeriyeye civar olmas mes'elesi vesilesiyle bir hne sahibine muamelede
bulunulduunu o zaman arzetmitim. Hkmete hi de eref-bah olmayacak bu
kaabil muamelta bizler gibi memurin tarafndan teebbs olunmasna msait kap
brakacak ilere msaade olunur ise, hkmete phe getirecek vekayiin de hadis
olaca muhakkak bilinmelidir. Zaten, Beinci ordu kumandan Aydn vilyeti
dahilinde yaplacak bu gibi icraata bi'1-istire karar vereceini bildirmi ve esny istiarede makul grnen husustm kumandan paa hazretlerince de tasvip
buyurula-cama kanaatim bulunmu olmakla sarf- evmir-i devletlerine ittislen
ve bir ekl-i umumide mtlat- ciznemi arzediyorum efendim.
28 Mays 334
Belge: 9
17. Kolordu Kumandan'ndan izmir
Valisi Rahmi Bey'e (1914-1918 aras)
Bu tarihsiz belgevi, dnya sava yllarnda yaanan keyf ve tatsz
uygulamalara bir rnek tekil etmesi bakmndan yaynlyorum.
Mektubun altndaki imza okunamad iin, kimin tarafndan yazldn
bilmiyorum. Ancak, kdn arkasnda Rahmi Bey'in elyazsyla "Harb zamannda
Kolordu Kumandan kr Bey'in ..." eklinde bir not bulunuyor.
HUSUS
Vali-i vilyet Rahmi Beyefendi Hazretleri'ne Frenk mahallesinde terzi
Madam Klod nmnda bir kadn var imi. Rahatsz bulunan refikamn sokaa
ykamamasndan dolay evime gelmesi-, ni dn rica ve bugn bu ricam tekrar
ettirdim. Cevaben gidemeyeceini sylemi.
Hl-i harpte bulunduumuz bir milletin teb'as olan bu kadnn harp
zamannda keml-i refah ve serbesti ile icr-y ticaret ve taayy eyledii bir
memleketteki en byk rtbeli bir asker kumandann byle bir halde evine
gidemeyeceini sylemesi ve vaki olan bir ricay istihfaf etmesini yalnz istigrb
etmekle kalmayarak mevki-i ciznem nmna biraz da dilgr oldum. Bu kadnn
bugn behemahal evime getirilmesini yver-i cizneme emretmi olduumu arz
ve takdim-i ihtiram ederim beyefendimiz.
17. Kolordu Kumandan
...(38)

38

mza okunmuyor.

Belge: 10
Talt Paa'nm kabine tasla (ubat 1917)
ttihad ve Terakki Partisi'nin sadrazam Said Halim Paann 3 ubat 1917'de
istifa etmesinden bir gn sonra, 4 ubat'ta, Dahiliye Nzn Talt Bey "Paa" unvan
verilerek sadrazamla tayin edildi ve 15 ubat gn MecUs'te hkmet listesi ile
hkmet programn aklad.
Paa'nn elyazsyla olan drt ve baz bakanlklarla ilgili olarak da be
ihtimalli bu kabine tasla, o gnlerde hazrlanmtr.
SADRAZAM

Talt Paa

Talt Paa

EYHLSLM

Musa Kzm Ef.

Mustafa Fevzi Ef.

HARBYE

Enver Paa

Enver Paa

DAHLYE

smail Bey

Talt Paa

HARCYE

Rfat Paa

Hakk Paa

BAHRYE

Rauf Bey

Rauf Bey

ADLYE

Necmeddin Bey

Necmeddin Bey

MALYE

Cavid Bey

Cavid Bey

MAARF

Cahid Bey

Cahid Bey

ZRAAT

Hac dil Bey

Hac dil Bey

TCARET

Sason Efendi

Nesmi Bey

NAFA

Midhat kr Bey

Hallacyan Efendi

R-YI DEVLET
SIHHYE

Talt Paa
Doktor Nzm Bey

Ali Mnif Bey

Adnan Bev

POSTA EMANET

Oskan Efendi

Him Bey

EVKAF EMANET

Mnir Bey

MEBUSAN RES

Halil Bey

Halil Bey

KTB- UMM

Nesmi Bey

smail Bey

Talt Paa

Talt Paa

Enver Paa

Enver Paa

Chid Bey

Talt Paa

Talt Paa

Nesmi Bey

Cemal Paa

Cemal Paa

Halil Bey

Necmeddin Bey

Cavid Bey

Cavid Bey

Midhat kr Bey

Midhat kr Bey

Nesmi Bey

Mustafa eref Bey

Hmid Bey

Him Bey

Ali Mnif Bey

smail Bey

Hallacyan Ef.

Halil Bey

kil Bey

Him Bey

Mustafa Abdlhlik

?7

Hac dil Bey

Hac dil Bey

ismail Bey

Cahid Bey

Midhat kr

Nesim Bey

Belge: 11
Talt Paa'nn hkmet program notlar (ubat 1917)
Sadrazam Talt Paa'nn elyazsyla olan bu notlar, Paann 4 ubat 1917'de
sadrazamla getirilmesinden sonra kurduu hkmetin program taslann, imdi
elimizde bulunan tek sayfasdr.
Taslan nemli taraf, maddelerde "programa geecek" ve "gemeyecek"
ekilde bir ayrma gidilmesi, yani ak ve gizli maddelerin mevcudiyetidir. Mesel
her Osmanl vatandann anayasann tand haklardan istifade edeceinin ak
bir ekilde ngrld programda imparatorluun Trk unsurunu glendirecek
tedbirler de ngrlmekte, fakat bu madde gizli tutulmakta ve iln edilecek
programa alnmamaktadr. Programda, Mslman kadnlarn rtnmeleri konusuna
da temas edilmektedir, ancak, belgenin dier sayfalarnn elimizde bulunmamas
sebebiyle bu maddenin tam eklini bilemiyoruz.
Kabinenin siyaset-i dahiliyesi
1. Kabine, hukuk- efrada son derece riayet edecektir; bil istisna her ferdi Osman kanun- ess ile baholunan hukuktan mstefid olacaktr. (Beyannameye
geecektir)
2. Devletin bekasn teesssnden beri te'min eden ve Mslmanl
mstakil bir devlet hlinde muhafaza eyleyen Trk unsuru, bu vazife-i
mukaddeseyi glkle ifa edebilecek derecede ezilmitir. Bu unsurlarn
inkraz memleket-i Osmaniye'yi ve Mslmanl ve hilfeti tehlikeye

drebilir. te bu nokta-i nazardan, kabine Trk unsurunun kabiliyeti

derecesinde iktisden ve ictimen kuvvetlenmesini kendisine esas ittihaz edecek ve
bu derecelerin tanziminde bu ciheti nazar- dikkate alacaktr. Hukuk- essiyede
dier ansrn msavat kabul edilmitir; Trk milletini ilm ve itimi olarak
ykseltmek ve genlerine hiss-i mill vermek iin, ancak maarif nezareti ancak
dier ansr- Islmiye zerinde suitesir etmeyecek bir ekilde alacaktr. Husus
teebbslere hkmet hibir vehile mzaharet ve muavenet etmeyecektir.
(Beyannameye girmeyecektir)
Son zamanlarda tesettr mes'elesi bazen itima eklinden km idri bir
hale girmitir. Hkmetin bu ite vazifesi mahdud olmak lazmdr. slam kadnlar
gayr- mesture olarak sokakta...
Belge: 12
Talt Paa'dan ei Hayriye Talt Hanm'a (1920 yaz)
Talt Paa, Trkiye'den ayrlp Almanya'ya gitmesinden sonra, 1919'da
Cafer S adyla bir mddet Berlin'de, Neubabels-berg'deki Dr. Richard Sinn'e ait
sanatoryumda kalm ve srgndeki dier ttihad-larla temaslarn buradan
yrtmt.
Elimizde bulunan dier yazmalardan, Paa ile einin 1920 ylnda da bu
defa Bad Kissingen'de Dr. Dopper'e ait bir sanatoryumda kaldklar anlalyor.
iftin sanatoryumda bulunu sebeplerinin hastalk deil, bir mddet gizlenmek ve
tekilt ilerini gzlerden uzak bir yerde yrtmek olduunu Hayriye Talt
Hanm'dan dinlemitim.
Paa'nn eini bir mddet sanatoryumda brakarak Bad Kissingen'den
ayrld sra-, da gnderdii bu ve arka sahibedeki kartpostaln zerindeki pullar
daha sonra kartld ve posta damgalar da bu yzden okunmaz hle geldii iin,
kesin gnderili tarihlerini bilemiyoruz. Ancak, sanatoryuma bakalar tarafndan
yazlan ve elimizde bulunan dier kartpostallar, Paa ile hanmnn Dr. Dopper'in
sanatoryumunda 1920 yaznda kaldklarn gstermektedir.
ki gzm Hayriyeciim,
Trende yolda olduumuz zat gayet iyi bir adam kt. O ihtiyar kadn
kaynvalidesi, kz da baldz imi. Familyas Karlsbad'da bulunduundan kendisi
imdi oraya gidiyor. Rusya ahvline dair uzun uzadya bahsettik. ki saatten beri
Bamberg'de tren bekliyoruz. Birlikte ehri gezdik. Miha-ilsberg denilen kartta
grdn kilisede kahve itik ve burada seni hatrladm. Gzlerinden perim gzel
karcm.
S

Sultan Efendi (39) hazretlerine tazimatm syleyiniz. Kk sultanlar da

benim hesabma pnz.
Belge: 13
Talt Paa'dan ei Hayriye Talt Hanm'a (1920 yaz)
Kartpostalla ilgili aklama iin, nceki sayfada yeralan dier kartpostal
hakkndaki izahata baknz.
ki gzm ruhum karcm, Pazartesi sabah, yani bugn Mnih'den
hareket ederek saat buukta kazasz geldik. Mnih'de bir gece .... Bey'de (40)
kaldm. imdi Zrih'e telefon ettik. Misafirimiz yarm gelebilecek. Ben, aramba
gn Mnih'e, perembe gn de oraya gelebileceim. Inaallah fazla kalmam.
Oraya hareketimi telgrafla bildiririm. Sultan Efendi Hazretlerine ta'zimlerimi,
Kmil Bey'e selmm syleyiniz.
S
zlemi zlemi gzlerinden perim gzel elmas karcm.
Belge: 14
Talt Paa'dan ei Hayriye Talt Hanm'a (13 Ekim 1920)
Talt Paann ei Hayriye Hanmn aabeyi Abdullah Hulusi Bey, Osmanl
Hariciyesi'nde alyordu. ttihadlar'n iktidardan dmelerinden bir mddet sonra
meslekten kartld, Komaya yerleti ve 1945'te orada vefat etti. Talt Paa'nn ailesi,
ttihad liderlerin Avrupa'ya gitmelerinden sonra, Abdullah Bey'in onlara altn kuryelii
yaptn syler.
Paa, bir ara Pete'ye, kaynbiraderi Abdullah Beyin yanna giden hanmna
yazd bu kartpostal, Abdullah Bey'in Pete'deki sefaret adresine gndermi. Kartn
zerinde tarih bulunmuyor ama posta damgasndan Charottenbnrg Postahanesi'nden, 13
Ekim 1920'de yolland anlalyor ve bu damga, Paa'nn son ikametgh olan
Charlotten-burg'da, Hardenberg Caddesindeki 4 numaral eve bu tarihte artk yerlemi
olduunu gsteriyor. Talt Paa, 15 Mart 1921 gn bu caddede, evinden az ileride ehid
edilecektir.
Kartpostaln tuhaf olan taraf, n yzndeki fotoraftr; Avrupa'da "Saf takma
adyla yaamakta olan Talt Paa, hanm ve iki dostuyla beraber Avrupa'da bir yerde
yaptklar bir fayton gezisinde ekilmi resimlerini kartpostal olarak bastrm ve Hayriye Talt Hanm'a arkasna aadaki metni yazd bu kart gndermitir. Benzer tuhaflklar, yine bende bulunan ve bu serinin ikinci cildinde yaynlayacam Talt Paann

39

Enver Paa'nn hanm Naciye Sultan (1896-1957).

40

smi okuyamadm, Ekmel olabilir.

Berlin'deki adresine gnderilmi ok saydaki dier kartpostallarda da vardr ve kartpostallarn adresten nceki isim ksmnda bazen "S Bey", bazen de aka "Talt Paa" yazldr. Btn bunlar, Paa'nn srgn srasnda sanld gibi gizli bir hayat srmediinin
ve "S" adna zannedildiinin aksine pek rabet gstermediinin yansra, intikam
peindeki Ermeni rgtlerinin Paay bulabilmek iin pek de yle zahmete girmelerine lzum kalmadn gstermektedir.
ki gzm, canm, cierim, elmasm, ruhum karcm, Bu sabah iki kartn
aldm. Afiyetle Pasav'a (41) kadar gittiini tebir ediyor idi. Viyana'da gider iken
kalmayacanz anladm. naallah keml-i afiyetle bugn Pete'ye vsl
olmusunuzdur. Asl zlemek, tahamml edememek benim iindir. Sen ne kadar
olsa yollarda elendiin gibi, orada aabeyinin, teyzenin, Mebrure Hanm'in
yannda elbette beni unuttuun dakikalar olacaktr. Ben ise hibir dakika seni
unutamyorum. Yazdr gibi inaallah ok kalmazsn, istanbul'dan yeni haber
almadm. Burada da yeni birey yoktur. Geen akam Mebrure Hanm, Pete'den
burasn buldu. aramba gn akam, olmazsa cuma gn akam ben evde
beklerim. Sen de beni bul olmaz m?
Gzlerinden perim gzel tombulum. Teyzene, Mebrure Hanmefen-di'ye (42)
arz- hrmet ederim. Abdullah'n, Neriman'n ( 43 ), Mnevver'in ( 44 ) gzlerinden
perim.
Belge: 15
Talt Paa'dan ei Hayriye Talt Hanm'a (24 Ekim 1920)
Talt Paa, Pete'de bulunan hanmna yazd bu kartpostal da, bir nceki kartpostal gibi Pete'deki Trk Sefaretinde grevli olan kaynbiraderi Abdullah Hulusi Bey'in
adresine gndermi. Tarihsiz olan kartn zerindeki posta damgasndan,
Charlottenburg Postahanesi'nden yolland grlyor.
24 Terinevvel, Pazar
ki gzm Hayriyeciim
Beni ne kadar meraka soktuunu tasavvur edemezsin. Daha yoldan bana iki
kart gnderen karcm elbette bu kadar abuk beni unutmaz, beni habersiz
brakmaz diyorum ve cidden merak ediyorum. Bununla be kart oldu
gnderiyorum. Senden on gndr bir tek haber almadm. Hastalandn m, yle olsa
Abdullah iki satr birey yazar diyorum. Beni bu kadar zmek, azaba sokmak iin
acaba gnahm nedir? Bu kartm alr almaz shhatine ve vakt-i hareketine dair
bana derhal telgraf yaz. stanbul'dan bugn hem efkati'den'", hem smail

Pasav,Almanyann Dou Bavyera blgesindeki Passau kasabasdr.

Hayriye Talt Hanm'n erkek kardei.
43
Abdullah Beyin kz.
44
Hayriye Hanmn teyzesi Faika Hanmn kz.
41
42

Bey'den( 45 ) mektup aldm. Annem ve ablalarm, Vasfdil ( 46 ) hepsi iyi imi.

Vasfdil'in verem olduundan baz doktorlar mtereddit imi, bazlar da birinci
derecedir diyorlar imi. Gel de onu getirmek iin dnelim. Burhan'(47) da bir
Pete tariki ile gndermiler. Burada baka havadis yok.
Teyze hanma, Mebrure Hanm'a hrmetler. Abdullah'n, ocuklarn
gzlerinden perim.
Belge: 16
Talt Paa'dan ei Hayriye Talt Hanm'a (25 ubat 1921)
Talt Paann elimizdeki son yazmas, yazld tarih metinden ve zerindeki
posta damgasndan anlalan bu kartpostaldr. Paa, Pete de, kaynbiraderi Abdullah Bey'in
yannda bulunan hanmna gnderdii bu kartpostal da, nceki iki kartpostal gibi
Abdullah Bey'in Pete'deki sefaret adresine yollam. Metinden, Talt Paann o gnlerde
yine bir seyahate kt ve Berlin'e henz dnm olduu grlyor. Paa, bu tarihten 20
gn sonra ehid edilecektir.
ki gzm ruhum karcm,
Gece son derece rahatsz olarak hemen hi uyumayarak Berlin'e geldim.
Dn le yemeini Baha Bey'de yedim. Hadice Hanm da davetli idi. Her iki
hanm pek ok selm ederler. Hadice Hanm, Potsdam'da bir villa tutuyor. Bize de
bir oda tahsis edecek. Biz dndk, daha ay iin evi tutmaya karar verdim.
Mnih'e gelip be-alt gn kaldktan sonra
Berlin'e avdet ederiz, sonra da .. 'ya( 48 ) gideriz. stersen yine Bavyera'ya
gideriz. Aldm mektuplara gre birka ay Berlin'deki evi muhafaza lzm. Ben
yarn, yani ayn yirmi altsnda Dortmund civarnda Halle'e gidiyorum. Rstem
oraya gelecek. Almanya dahilindedir. Oradan veya avdette sana yazarm.
Mebrure'ye, Abdullah'a ok selm. ocuklarn gzlerinden perim. Nzm Bey
hemen gelsin, senin canm skld ise Nzm ile gelebilirsin yahut bir hafta-on gn
sonra ben gelir isem on gn oturur birlikte dneriz. Nasl arzu edersen ben(49). Baki
gzlerinden perim elmas karcm. Molla Beyler'e, Ali Beyler'e ok selmlar.
Leyl,(50) Azize . Hanmlar'a keza hrmetler.
Nzm Bey gelince benim talya'ya gitmekliime ihtiya vardr. Ben bir
hafta sonra oraya geleceim.
Si

Hayriye Talat Hanmn erkek arkada.

Ailenin yakn dostu olan Hacbekirlerden smail Bey.
47
Kim olduunu tesbit edemedim.
48
Buradaki yer ismini okuyamadm. Bir ihtimal, Pete olabilir.
49
Yaznn bu ksmna posta damgas geldii iin baz kelimeler okunmuyor.
50
Buradaki iki ismi de okuyamadm.
45
46

Belge: 17
Talt Paa'nm, ei Hayriye Talt
Hanm'a Mektubu (31 Mart 1920)
Talt Paa, bu mektubu Almanya'da srgnde olduu srada svire'ye yapt
seyahatlerden birinde, Berlin'de bulunan hanmna gndermitir.
ki gzm elmas karcm, ruhum canm Hayriye'iim, .
Artk seni fazla zledim. Bu defa dayanamyorum. Evvelce alm idim,
imdi de sana altm(51).
Edib Bey(52) geldi. Cumartesi gn birlikte Karasu'nun (53) bulunduu yere
gideceiz. Hi merak etme, o herkesi tanyor. Kendi husus yeri de var. ki gn
yahut bir gn kaldktan sonra doru senin yanma dneceim. Pazar gn Lozan'a
gittim, Cavid Bey ile grtm ve pasaportu yaptrdm. Pazartesi gn de
Neoatel'e giderek Salr'd-dev-le'yi ziyaret ettim. Dn de tekrar Bal'e geldim.
Akam da Edib Bey geldi. Karasu'nun yanma gideceimi hi kimseye syleme,
svire'de ileri daha bitmemi dersin.
Dn sana siyah, parlak, ular sivri bir ift bot aldm. Kzma, bot deil
iskarpin aldm. Inaallah beenirsin.
Hayreti'nin gzlerinden perim. Onun da dmelerini aldm. oraplar
avdetimde alacam. Burada apka been(e)medim. Camlarda yalnz senin
hasrlara benzer apkalar var. Baki yanaklarndan per, seni Allah'a emanet ederim
elmas karcm.
Senin
Si
31 Mart 920
Bana mektup yaz, Tevfik Bey'e ver. O bana gnderir. Kendisine adresi
verdim.

fade anlalmyor.
Karakol Tekilt'nm mensuplarndan olan ve Cumhuriyet'ten sonra stanbul Milletvekillii yapan
Edib Servet Tr.
53
Ittihad ve Terakki'nin Selanik mebusu olan Emmanuel Carasso (1862-1934). 1909 Ni-san'nda Sultan
Abdlhamid'e tahttan indirildiini teblie giden heyette de yeralmt.
51
52

4. BLM
TALT PAA'NIN E
HAYRYE TALT HANIM (BAFRALI) LE MLAKAT (Ekim 1982)
Yanyal Ahmed Hulusi Bey ile Abdlltif Paa soyundan Hadice Hanm'n
kz olan Hayriye Hanm, 18 Eyll 1895'te (5 Eyll 1311) Yanya'da dodu.
yandayken annesini, 11 yana geldiinde de babasn kaybetti ve
teyzeleri tarafndan stanbul'a getirildi. Ntre Dame de Sion Lisesi'ne devam ettii
srada, henz 15 yandayken Talt Bey tarafndan ailesinden istetilen Hayriye
Hanm ile Talt Bey'in nikhlar 18 ubat (Mild 3 Mart)'l910'da kyld ve
dnleri de 10 Mart (Mild 23 Mart) 1911'de yapld.
Osmanl mparatorluu'nun sonraki senelerdeki k gnlerini olaylarn
iinden yaayan ve ttihad ve Terakki erknn da ok yakndan tanyan Hayriye
Talt Hanm, kocasnn Dahiliye Nazrl ve sadrazamlk yllarnda bata Ermeni
tehciri olmak zere dier btn nemli hadiselerin en yakn ahitlerinden oldu.
Hayriye Talt Hanm, Talt Paa'nn nde gelen dier ttihadlarla beraber
1918 Kasm'nda Trkiye'den ayrlmasndan sonra bir mddet stanbul'da kald.
Ama, hayat ttihad ve Terakki'nin ardndan ibana gelen hkmetlerin ve malp
imparatorluun bakentini resmen olmasa bile fiilen igal altnda tutan
mttefiklerin basklar neticesinde dayanlmaz bir hl alnca stanbul'u gizlice
terkedip Avrupa'ya, einin yanna gitti.
Siyasi faaliyetlerine Berlin'i merkez yaparak devam eden Paa'snn 15 Mart
1921'de bir Ermeni terristin kurunlaryla can vermesi zerine ektii ruh
strabn yansra byk geim skntsyla karlaan Hayriye Talt Hanm, yeniden
Trkiye'ye dnd. Ama, Trkiye'de artk baka bir rejim vard ve Hayriye Talt
Hanm artk yapayalnzd. ktidar gnlerinde her an yanmasnda olanlarn kaplar
yzne kapanyor; bir zamanlar tek bir tebessmne nail olabilmek iin her trl
ekle girenler, onu grdklerinde yollarn deitiriyorlard.
Trkiye Cumhuriyeti, 1925'de Hayriye Talt Hanm'a hdemt- vataniye
tertibinden aylk balad ama bu mebln, artk tek bana olan ehid sadrazamn
hanmnn geim skntsn azaltabilmesi mmkn deildi ve Hayriye Talt Hanm
iin yeni bir izdiva yapmaktan baka are yoktu: 11 Haziran 1926'da, Bafral
tccarlardan Mehmet Hamdi Bafral (1885-12 Eyll 1954) ile evlendi ve Bafral
soyadn ald.
Hayriye Talt Hanm'n, yahut yeni adyla Hayriye Bafrah'nn bu evlilikten
Talt Erol (1928) ve Mehmet Erturul (1929) isimlerinde iki olu oldu. Balad
bu yeni hayata ramen genlik yllarnda byk bir akla baland ama byk bir
felkete kurban verdii ilk eini, Sadrazam Talt Paa'y hibir zaman unutmad.
Paa'nn fotoraf evinde yine salonun bakesinde duruyordu. Hayriye
Hanm, Talt Paa'nn hatrasna yaplan trenlerde her zaman n sradayd.
Mesel, Paa'nn Berlin'de 22 sene boyunca geici bir kabirde muhafaza edilen

cenazesi 1943'te stanbul'a getirildii zaman yaplan askeri trende, kortejin en

banda ikinci eiyle ve oullaryla beraber yine o vard.
Hayatnn sonuna kadar hep ttihad kalan Hayriye Talt Hanm, eski
ttihad ailelerin de zaten hep hanmefendisi idi. Hayriye Hanm' sk sk ziyaret
eden rahmetli Cell Bayar'n bu ziyaretlerden birinde sorduum bir soruya verdii
ve frka kenetlenmesini tam mansyla gsteren "Hanmefendi, efimin refikasdr"
cevab, hatrmdan hi kmamtr.
Sadrazam Talt Paa'nn refikas Hayriye Talt Hanm, 15 Ocak 1983'te,
ili'deki evinde vefat etti. Cenazesi ertesi gn ili Camii'nden kaldrld ve
Zincirlikuyu Kabristan'nda topraa verildi.
Bu blmde, Talt Paa'nn ei Hayriye Talt Bafral ile vefatndan ay
kadar nce, 1982 Ekim'inde birka gn boyunca yaptm mlakatn band
zmleri, kanunlardan kaynaklanan zorunlu snrlamalar sebebiyle kartlan baz
ksmlar dnda aynen yeralmaktadr. Metindeki baz tekrarlarn ve kimi sorularn
nce yanl anlalmasnn sebebi, Hayriye Talt Hanm'n ar iitmesidir.
MLAKAT
- Buyurun.
- Yani benim annem, babam... Ben nereliyim?
- Evet.
- Evet, benim babam, haaa, bak onu syleyeceim, ey... Cihat Baban var
ya, hani Yanya'ya bir heyet yollamlard? Cihat Baban da varm o
heyetin iinde. "Aaa, o derebeyi benim babam" deyince, "A a aaaa" dedi.
Selim Sarpefin kars yle, aman n'apsn Hatice zavall. "Aman" dedi,
"te" dedi, "O derebeyin kz bu halam" dedi. Benim btn mallarm
biliyorsunuz, Paa'nn felketinden iki ay sonra kardam ehid etti
Yunanllar. Durup dururken.
- Evet efendim
- Efendim, ben ite Yanya'da dodum. Yanya'da tannan bir aile.
Yanyah Ahmed Hulusi Bey'in kz ve Eref Bey'in kz Hafize Hanm,
annem. O, Abdlltif Paa'nn torunu. Yanya'nm en asil ailesine mensup
bir kadn. Babam, iftlikleri vard ve bugn dnyada tane maara var.
Bir
tanesi
Amerika'daym.
Ka
saat
sryormu.
Bir
tanesi
Yugoslavya'daym, bir tanesi de benim iftliimde. Bizim zamanmzda
biz korkardk.
- Evet,
- Sade byle kapdan barrdk br iftlikten ses giderdi ama rm
cekler, akrepler, filnlar. Byle kullanlmyordu, cehalet vard. Yoktu bu
hrriyet yoktu, bu hayat yoktu olum. Bugnk hayat yoktu ki... Bugn
Yunanistan dnyann parasn kazanyor antreden. O da saat sryor.

ki taraf btn byle o dan altnda hep byle kabartmalarla, hangi

zamanda yaplm, ben grmedim, bilmiyorum. Btn elektrik tesisat
yaplm.
- Sizin iftlikte miydi efendim maara?
- Benim iftliimin iinde, ama ben on para almadm.
- Evet.
- iftlikten on para almadm. Btn Yanyahlar bilir. Tapular elimde.
12 tane dalyan, aa yukar 20 tane emlk. Hibir ey almadm. Yani hu,
bu mesele... Gayri mbadil meselesini yazamayz, sakn o tarafa gitme.
- Buyurun.
- Yanya'da dodum. yandayken annemi kaybettim. Annemi
tanmyorum. O byk bir strapt.
- Ka kardetiniz efendim?
- Be. Drt erkek, bir kz, benim. Drd gitti, bir ben kaldm. Btn
onlarn strabn ben ektim. Paa'nn felketinden iki ay sonra o kardam, iftliimin yolunda hi, ehid ettiler. Hi! Ne alacak var, ne vere
cek var, malna hkim. O zaman o mbadildi. Evliydi, kars vard, ocuk
lar vard. Gen ocuk, gitti. teki, efkati'yle Abdullah. Abdullah,
Hariciye'deydi. Hariciye'den kardlar. Yok bilmem neymi, yok buy
mu, o da ekip gitti. Ne yapabilirim? Memur olamazlar bunlar, i yapa
mazlar. Zavall efkati, denizyollarnda alt. Milyonlar vard. Ne
yapalm, Allah bize o felketi verdi. Takip etti.
- Efendim, ocukluunuz nasl geti?
- Benim ocukluum... Ben on yana kadar hi akrabamdan olsun,
ben,
Yanya'nm
byle
sevilen
ailelerden,
beni
"Hayriye"
diye
armazlard. Benim adm "Hanm"di. "Hanm'a gideceiz" ve yal
yal hanmlar bana misafir gelirlerdi. Akrabalarm annelerine "anne"
demezdi halazadelerim, ben mahrum olacam diye onlar da "hala" der
lerdi bizim yanmzda.
- Evet.
- Ancak kendi evlerinde annelerine "anne" derlerdi. "Aman, zlecek
sylemeyin..." Fevkalde sevilen, rahat, saltanat... Drt at araba koard. Sokaa
kacam, arabacmz, Arnavut uamz, ieride benim dadm, ben. Kede
otururdum, byle bir saltanat. basamakla... Alman Kraliesi Korfu'ya gelmiti.
O zaman Nirvant yapt. Onun arabasn ald babam getirdi bana hediye.
basamakla kardk byle.
-Evet.
- Kap dar adm artrmazlard. Baheye kardm. Dadm emsiye aard,
gne bama geecek diye. Mantaliteye bak. O zaman yleydi. Yani nasl
syleyeyim size, hani altn kafesin iinde bir ku gibiydim. Benim iin "yok" ne
demek? Param ne demek? ...Ben davetler, ziyafetler verirdim. iftlik bizim, yani

buradan Osmanbey'e kadar yakn. Bizim byk iftliimiz. Babam geldi, babama
dedim ki, "Babacm" dedim, "Benim bir ricam var size" dedim. "Aa, hayrdr
inallah? Ne istiyorsun kzm?" dedi. "Baba" dedim. "Drt tane dedim, 25 kuru
verir misiniz? Drt tane". "Evet, e, ne yapacaksn onlarla?" dedi. "Benim bir
arkadam geldi, giyiyordu" dedim. 25 kurutu o zaman.
-Evet.
- Yanl syledim, 25 lira deil, 25 kuru. "Ben de onlardan, renklileri
ni alacam, almak istiyorum". "Peki kzm, gel" dedi. "Bak, sana ne
gstereceim" dedi. Vallahi billahi, odasnda bir siyah sandk, demirden.
ki tarafnda byle halkalarla, kapal... Yazhane var, yazhanede kasamz
var. Ktipler, onlar baka. Bu evde, at, hani atlarn torbalar var, eskiden yem
korlard. tane byle torba, birinde bir lira, birinde yarm lira, birinde eyrek lira.
Btn altn... "Al elini, sok" dedi "Al" dedi "Avucuna istediin kadar" dedi.
"Anahtar da vereyim sana kzm" dedi. "Ne mnasebeti var" dedim. "Peki al,
istediin kadar al" dedi. "Yoo, teekkr ederim babacm" dedim. "Siz verin"
dedim. "Peki" dedi ve kapatt. Ertesi gn drt kutu getirmi. Drt kutu. "Ver
arkadalarna, dat" dedi. "Sen" dedi, "tekilerine de hediye et" dedi. te, bu
hayatm byleydi. Evimizde ahlar, sofra... len zamannda drt sofra kard.
Bir defa selmlk tamamen ayr. Her gece ieriden haremden tablalar, o zaman
vard, yemekte, biri beylerin, biri de aada uaklarn. Drt-be tane Arnavut uak,
silhl, kordonlu, gm, bilmem saatlar, byle kapda beklerler. Byle bir ailenin
kzydm.
- Efendini babanz siz ka yandayken vefat etti?
- Aaa, ok ge, ok ge. Ben size syleyeyim, babam ld zaman
anneciim, zavall 24 yanda, 45 yanda... Paa kadar...
- Babanz? Siz kayamdaydnz o zaman?
- Ben, babam ld zaman 11 yandaydm.
- Semra ne yaptnz efendim?
- imdi, evde anne yok. Evin iinde alt-yedi tane Arnavut kz var, eve
bakyorlar, bize bakyorlar. Ne bileyim ben, ihtiyarlar var, genler var.
Mutfakta iki tane uak vard ve btn Yanyallar bilir, Yanya'ya gelen
heyetler, stanbul'dan, byle kontrol ederler diye Ahmed Hulusi'nin evin
de yerlerdi. nki bizim ahlarn Rum ikisi, ana, baba ile olu. Yapt
brekler, yapt baklavalar, yapt kuzular, bilmemneler, Yanya'da yok.
Btn takmlar bizde. Dn yaparlar, tabak takm bizden gider, su
takm bizden gider. Yoktu bunlar. Btn bu eyler Ahmed Hulusi'nin
evinden kar, gider. Byle bir evin kz, bir kz. Bu felket geldi, burada
da teyzelerim var. Birisi zmit Mutasarrf Kzm Bey ki, o, Sultan Hamid
zamannda kayd- hayat artyla zmit mutasarrfl vermi. eyin,
Namk Kemal'in dayzadesi oluyordu. Onun iin Sultan Hamid de kabul etti onu,
"Evet haklsn Kzm Bey" demi. Sormu, anlatm, "Haklsn" demi. "Fakat

seni" demi, "zmit'te kayd- hayat artyla, mutasarrf"... Hatta o zmit, eski, tren
yolu, muazzam aalar var orada... Onlar Kzm Bey yapt. Kzm Bey
gelmeyince, Yanya'da benim bykbabam, annem ldkten sonra anneannem,
dedem ve iki teyzem kald. Burada da ablalar. Derhal, anneannem, kznn
acsndan krknc gn ld.
-Evet.
-Kzkardalarn, babasn zmit'e ald byk teyze. Onlar mektup
yazyorlar bana. "Aman ne istersin?" Annem yok, biliyorlar, ama
babamn zamannda, sorarlar, hediyeler gnderirler her sene filn. Byle
bir ailenin kz. Babam lnce byk teyzem Kzm Bey'in ki, ayn
zamanda da gelini oluyor kardanm, Selhattin Bey'in haremi. Aman mektup
yazyor. "Derhal" diyor, "Kz stanbul'a gnderin!"
- Kim diyar?
- Kzm Bey'in yeeni Eref Bey'in kz. Eref Bey, Kzm Bey'in karda.
- Efendim Kzm Bey, Kemal Bey'in nesi?
- Kzm Bey, benim annemin amcas.
- Kemal Bey?
- Namk Kemal de benim bykbabamn yeeni.
Yani,
Namk
Kemal'in annesi, benim bykbabamla karda ocuklar.
- Anladm
- O da Abdlltif Paa'nn torunu, kz. Nureddin Bey de Abdlltif
Paa'nn olu. Nureddin Bey, benim bykbabamn babas.
-Evet.
- Biz ana tarafyz. Biz Menemenci deiliz.
- Anladm
- Onlarla alkamz yok. Biz ana tarafyz. Baba taraf deiliz.
- Evet.
- Mektup yazdlar stanbul'a. Tabii, ben Yanya'da anne yok, baba yok, ev
ak, giren, kan, eyyy!
- Ders alr mydnz o zaman? Husus dersler alr mydnz?
- Husus dersim, Rumca, Franszca vard. O da haftada bir defa ders
alrdm. Bir Matmazel Eftaliya vard. O gelirdi, ders verirdi. Ama konua
mazdm. Fakat bir kalfam vard. Selmlkta da kardalanmn Alman
hocas vard. Almanca ders alrlard ve orada da biraz ata pata konuur
duk.
- Evet, sonra efendim mektup geldi?...
- Evde Rumca, Arnavuta, Trke, lisan. Evde, Trke konuurduk.
Btn bize bakan kzlar, kadnlar, Arnavut'tu. Uaklar, ahlar, bilmemne,
Rum. Yani lisan biliyorduk.
- Mektup yazdlar efendim?..

- Ondan sonra efendim, ite beni stanbul, byk teyzem kocasn

vapura bindiriyor, Selhaddin eniteyi, geliyor Yanya'dan bizi alyor. Ha, beni
alyor, brakmyor, yok diyor, teyzeleri kyamet koparyor. Bir teyzem izmit
mutasarrfnn gelini. Kzm Bey'in. Bir teyzem, Veysel Paa'nn gelini. Veysel
Paa da halamzn kocas, ahin Bey'in babas. Fatih'te trbeleri var, Arnavut.
Arnavut hanedan onlar. aml. Meb'ustu, filnd. Yaptlar ya, paa yaptlar, neyse
efendim. Bir teyzemin de kocas hariciyeci.
- Evet.
- Byk teyzem "Hayr" dedi. "Kz ben alacam, brakmam kimseye! O
zaman da ite 12 yam bitirmi, 13'e girdim. Derhal lisan dzeltelim, ne
yapalm? Moda'da Damdsyon.
- stanbul'a geldiniz mi?
- stanbul'a geldim.
- Neyle geldiniz?
- Yanya'dan arabamzla Preveze'ye geldik. Kendi arabamz, kendi
saltanatmz, oradan vapura bindik. Pire'ye ktk. Pire'den italyan vapurlarnn bir,
byk bir vapur, neyse ismini unuttum, istanbul'a geldim. Yani geldiim zaman
hibir ey almamak artyla evden, yle. "Aman" dediler, "Kz kurtaralm,
brakmayn", teyzelerim istemiyordu Yanya'da kalmam...
- Nereye geldiniz o zaman istanbul'da efendim?
- Moda'ya.
- Teyzenizin evi?..
- Teyzemin evi... Tabii, teyzemin kocas geldi ald zaten.
- Sonra efendim?
- Teyzemin... Klk tiyatrosu vard Moda'da eskiden... Onun bitiiindeki
konakta. Merutiyet'te de zmit mutasarrfln aldlar, deitirdiler.. Deitirince
amcam da oullarn, torunlarn, filnn, Moda'ya geldi, Moda'da o kona ald.
Orada oturuyorlard, teki teyzem de Moda'da, sade kk teyzem burada, ili'de.
Rumeli Caddesi'nde Veysel Paa Kona vard. bidin Paa, Veysel Paa, neyse,
karda bunlar, onlar da anlatacam. Efendim buraya geldim, "Aman!" dediler.
"Moda Damdsyon'a verelim" fakat, amcam, ki annemin amcas, dedi ki, "Hayr,
ocuk sklr" dedi. "O evinde byle bu kadar adamn arasnda. Srlerin arasnda,
bu sene nehr gitsin. Alsn bakalm. Eir arzu ederse leyl veririz ertesi sene".
Ama yakn burada ev, kebamda mektep, okul. Beni, Damdsyon'a yazdrdlar
ve ben Damdsyon talebe si oldum.
- Ka sene devam ettiniz?
- U buuk sene okudum.
- Leyl mi gittiniz, nehr mi?
- Nehr bir sene gittim. ki buuk sene iin de leyl kaldm. Leyli
kaldm zaman, nehr kaldm zaman, Hac Bekir Ali var ya, onun,
Ali'nin teyzesi de, kocas Yanya'lyd.

-Evet.
- Oradan tanyorum, temasmz var. Mihri benim en iyi arkadam, Hayri
par'm kars. Efendim, sonra, zavall Melek Hanm, bu eyin Morali brahim
Paa'nn torunu Melek, filn, biz, o, Trk Tekilt. Celile Zorlu filn hepimiz ama
hepsi bana tbiler. "Bir ey yap, aman Ha) bunu yapalm m?"... "Aman
Hayriye...". Her Cumartesi gn byk asamble yaparlard, temizlik hakknda.
"Aman" derdim, "Sakn beni grmeden gitmeyin". Mihri biraz apauldu. "Aman
Mihri", fa alrm, stn temizlerim, san dzeltirim ki, okulda bir ey
demesinler, Trk kzlar yani... Bende de bu varm iimde. Hep arkadalarla
byle.
- Celile demitiniz, Celile Hanm?
- Celile Zorlu.
- Fatin Rt'nn annesi mi?
- Hayr akrabas.
- Akrabas?
- Fatin Rdi'nin amcasnn kz.
- Amcasnn kz.
- Hayr, Fatin Rdi'nin annesi Gzide Hanm.
- Gzide Hanm, evet.
- O, Rt......'in(54) haremi. Hayr, Fatin'in amcas, amcasnn kz, Celile
Zorlu.
- Peki efendim, Hac Bekir'lerin teyzesi olan?
- Hac Bekir'in kzkarda Mihrinisa, en son o geen gn, geenlerde
kocas ld, viyolonsel...
- Muhiddin Sadak Muhiddin Sadak onun hanm m?
- Muhiddin Sadak'in kars idi.
- Peki bu Ipaflara gelin oldu demitiniz.
- Ipar'n kars da Hayri par'n kars.
- Kim?
- Tevhide. Tevhide, onlarn galiba babas Tevfik Paa m? Faik Paa'nn
kz. Evet, o da Faik Paa'nn kz.
- Peki efendim, brahim Paa'nn torunu Melek Hanm kim?
- Kim?
- brahim Paa'nn torunu Melek Hanm
- Melek Hanm, evet...
- O kimle evlendi?

54

Buradaki isim anlalmyor.

- O, Melek hanm, Selahattin l Bey'in kzkarda, bu dile Sultan'in

kocas, karda. Salh Cimcoz'un da, Salh Cimcoz, Melek Hanm'n
enitesi oluyordu.
- Evet.
- Ama asl Mora'l.
- Mora'l?
- Mora'l, brahim Paa'nm torunu. Mehur, burada Haydarpaa s
tasyonu yapld ya imdi, brahim Paa Kona filn, hep onlarnd.
- Oldu efendim, oldu.
- Melek Hanm, onlar, onlar benim en iyi arkadam, bir de Sdkab vard,
onu bilmiyorum. Efendim, sonra benim bir arkadam, bu eyin Abidin Paa'nn
torunu Leyl Dino. Rasih Bey'in kz, nianland. Niana tabii davet olduk. Eee,
akraba.
- Siz mezun olduktan sonra m efendim?
- Hayr, mezun olmadm.
- buuk sene gittiniz.
- Yarda kaldm. Bitirseydim, eyi, ortay bitirecektim.
- Eee, Damdsyon'a baladnzda ka yamdaydmz?
- Damdsyon'a girdiim zaman m?
- Evet.
- te 13,12-13 yanda.
- Ha, tamam imdi.
- Evet. Nianda btn genler, o zamanki nianlar ahaneydi. Onlarn
da Osmanbey'de Rumeli Caddesi'nde kede hne bir konaklar vard.
- Nian konakta m yapld efendim?
- Paa, Dhiliye Nzn idi. Hi, Paa'yla bizim alkamz yok.
- Hayr, nian, nian konakta m yapld?
- Evet.
- Osmanbey'deki konakta?..
- Hayr o konakta olmad. Anlatacam. Beni nianda o zaman, byle 14
yanda artk, saylyorum. Gzel, hi unutmam, dantelli beyaz bir esvap yaplmt
filn. Herkes bakyor, seviyor, "Aman, ne gzel ocuk!", okuyorlar. Salarm lle
lle filn byle. Orada, Molla Bey'in hanm grm beni.
- Hangi Molla efendim?
- Necmeddin Molla Bey'in. Necmeddin Molla Bey'in hanm da, yani Talt
Paa'nn annesiyle kzkardalaryla beraber, evde, nki yanyanalar. Gelmi, beni
methetmi. "Aman!" demi, "Bir Arnavut kz grdm", Arnavut deilim ya,
"yle" filan... Malm ya, bizim alaturkada, haber vermiler, "Gelmek istiyoruz,
acaba ne gn gelebiliriz?" Teyzem de hi tanmyor, bilmiyor. "Buyursunlar"
demi. Hakikaten beni pek beendiler. karken hep ptler, kucakladlar byle.

"Ka yanda?" demi grmcem. "Aaa" demi teyzem, "te vallahi 14' bitirmek
zere, 15'e girecek" demi. Gittiler. Ama ben bilmiyorum, grc filn.
- Kim kim geldiler efendim? Kimler geldi?
- Paa'nn annesi, Molla Bey'in hanm, bir de ablas.
- Paa'nn ablas?.. Evet?..
- Paa'nn annesi bayld bana. Ama nasl, grsen byle pyor, aman, ben
de pyorum. Babaanne gibi bana byle... nki akraba dediler, ben de akraba
diye konuuyorum. Forma stmde. Resmim var, resmim var, onu karaym,
gstereyim size. Forma zerimde. Hi yle giyinmek filn yok. Babaanneler,
filnlar...
Byle,
byle
bir
ey
oldu.
Ben
mektepteyim.
te hayatm bu. Teyzelerim etrafmda. teki teyzem, Veysel Paa'nn
geliniydi, annemin halasnn olu ahin Bey'in, hani efendim... O da
Arnavutluk an meb'usu yapt Paa. Ondan sonra kraln dhiliye nazryd.
Arnavutluk ihtillinde karsnda Trk meb'usu, katlar o zaman, biliyorsun.
Arnavutluk patrts... Mustafa Abdlhalik Renda batayd. Onu getiren benim
kardam. Neyse, o ciheti, girecek. Ben daha okuyorum, arkadalarm var. te o
zamanmki hayat. Tatilde arabamz var, her gn Fenerbahe'ye giderdik. Bir turlar
yapardk. Bilmemne ederdik. Denize girerdik. Teyzem ok medeni kadnd. Benim
hamdolsun gelirim, ver dediim zaman aktrd kardalarm. Babam ld ama, kardalarm vekil brakt. Ne isterseniz yapn, bana lzm olan paray gnderin. O
mektebin masraf, st-ba filn, hep kendi paramzdan. Teyzeme de kalrdm.
Teyzem hamiydi. Anladnz m, yani himaye.
- Semra ne oldu efendim? Sizi istemeye gelmilerdi, grmeye geldiler, gittiler.
- Evet, istemediler. Hayr, hayr, hayr. Sde yam sordular. Hayr hayr,
hayr, hayr, istemek yok. Bir hanm vard yannda, onun bir olu vard, Mustafa
ama anlatamam, o ld. Bu, Atatrk'n de en iyi arkadayd o Mustafa. Nimeti
Hanm diye bir hanm vard. Paa demi ki, "Nimeti Hanm, sen syle" demi.
"Nasld" demi "O Yanyal kz?" demi.
- Paa m demi efendim?
- Nimeti Hanm da, "Amaaan beyefendi!" demi, "Lokum gibi bir kz!"
demi. "Kap da ka!" demi. "Ondan gzeli yok!" demi, "Ondan tatls"... Canl
bir insandm anladnz m? E, bilmiyorum yle grc bilmemne filn. Her neyse.
imdi geliyorlarm, filn yerde bir kz var. Sylyorlarm Paa'ya. "Amaan"
diyormu. "Yanyal kz bekleyelim. Yaaa, Yanyal kz. Ee, bekleriz, ne var"
diyormu.
- Paa hi evlenmemiti deil mi efendim?
- Hayr, kat'iyyen! Paa da o zaman 33-34 yandayd.
- Evlendiinizde mi 34 yamdayd?
- Evlendiim zaman 34 yandayd.
- Sonra efendim?...

- "Yanyal kz olursa olur. Brak imdi, ilerim var. Vaktim yok evlen eye"
diyormu, kapatyormu. Halbuki kafas hep bendeymi. Bir sene sonra bir haber:
"Efendim, Molla Bey'in hanmyla Talt Bey'in hemireleri gelecek, grecekler".
"Buyursunlar". Ben de o zaman artk 16 yandaym, iindeyim. 15-16, giriyorum
ite. Tabii, yalar pek hatrlayamyorum. "Vallahi" demi teyzem, ite "Kz burda,
benim yeenim", anlatm. "Biz ok beendik, istiyoruz". "Peki" demi amcalarm.
Hem kaynpederi, hem amcas, benim de annemin amcas. "Konualm, makul". O
zaman Dhiliye Nzn idi. E, amcam da "Aman" demi "Daha iyisini bulamayz
ya. Evet, biraz tehlikeli" demi ocuk iin. "Ama iyi bir parti. Karmayalm. eref
verir" demi. "Hi olmazsa tarih bir adam daha katlr" demi. Amcam da biraz
feylesofumsu. O, kanda var bizde. Hepimizde var. Sz verdiler ki, "Evet". Bu sefer
Paa tutturdu: "Haftasnda alalm kz". Canm olur mu?
- Peki size kim syledi efendim Paa'nm sizi istediini?
- Daha beni grmedi.
- Hayr. Paa'nm sizi istediini, size kim syledi?
- Haaa, ite onu anlatacam. Ben hl okuldaym. Ben okuldaym. Ben
bilmiyorum, tanmyorum. Bunlar karar veriyor. Teyzem diyor "Gideyim,
Damdsyon'da, Notrmer ile konuaym". Leylyim. "ocuu alalm, kz". Geliyor,
bana diyorlar ki, parlorlarda, "Teyzeniz geldi". "Peki" diyorum, iniyorum parlora.
Teyzem diyor ki, "Hayriye" diyor, "Eve gideceiz" diyor. "Neden?". "E" diyor,
"te, biliyorsun, o misafirler geldi. Gene konuacaklar". "A, peki" diyorum. Ama
sylemiyor gene. Fekat notrmere sylyor. Anlatyor meseleyi ki, bu adam bu.
Srler, filn lar, hepsi memnun. "Aman" diyorlar, "yiliini bekleriz" filn, byle
birey Ben de teyzemle kyorum, geliyorum eve. Bana orada teyzemi!
bir karda var, o biliyor. Efendim, "Abla...". Kemal. "Abla..." "Ne var Kemal?".
"Evlendiriyoruz biz seni". "Hadi be budala, aptal. Kimle evlendireceksiniz beni?
Ben mektebimi bitirmeden evlenmem. Yok yle ey". "Vallahi veriyorlar abla".
"Neden, kime veriyorlar?"
- Kim bu Kemal efendim?
- Kemal ite, teyzemin olu. Namk Kemal'di ama Namk Kemal
kovmadlar da Mehmed Kemal koydular. "A, evet" dediler, "Sen bilmiyorsun, bak
ite ben sana syleyeyim, bu budur". "Kim bu adam?" dedim. Hemen gitti ve
resmini getirmiler. Bir de baktm, "Aaa, ayol bu adam gzel adam! Baka birini
bulsun. Beni ne diye alyor? Hadi be Kemal, yapma, atma, atyorsun". "Vallahi
Abla, veriyorlar". Derken teyzem girdi odaya. "Hayriye" dedi, "Byle byle
oluyor" dedi. "Amcan da karar verdi. Ben de makul buldum" dedi. "Vallahi benim"
dedim, o zamanki terbiye baka trlyd. "Madem ki amcam makul bulmu, siz
karar vermisiniz, ben itiraz edecek deilim. Anam da, babam da, her eyini
sizsiniz. Siz dneceksiniz. Size ait bir mesele." Haftasnda kabine dyor.
Paa, Dhiliye Nazrlndan frka reisi oluyor. O zaman telefon
lar yoktu. Polis karakolu da byle karmzda. Oradan bir ey gelivor, "Yarn saat

bilmem kata geleceim, amcann elini pmeye". Neyse, "Giyin" diyorlar bana,
"Ben giyinmem" diyorum. "Ne giyineceim?" diyorum. "Yahu ayp, bir ey ayr".
Yine Damdsyon formas, beyaz yakam, kravatm, sam byle arkadan bal,
byle. Kap ald, aldlar. Gzel bir iek. Tokatlyan'dan hi unutmam, byk
bir kutu okola Geldi, amcamn elini pt filn etti. Amcam da pt. "Nerede
ocuklar, gelsinler" dedi. Evvel Kemal girdi. Sonra ben de arkadan filn. Ama
beni grnce gld, ok gld.
- Hi daln emce grm myd sizi?
- Hayr, ite ilk grd. Bir tuhaf oldu byle. Beni grnce, syleyeyim size,
byle bir gayrtabii bir hl ald. Ve bilmem, tanmam hi. Soruyor, aaa, ben gene
mektepten, hocalardan bahsediyorum. Napolyon'dan, Fransa'nn Jandark'mdan
bahsettim. Mkleme de bu, Napolyon, canm, hele Jandark. Aman ite Jandark ne
kahraman kadn. Byle yapt, byle etti. Resimlerdi, filnlar. Ama, Paa uuyor,
uuyor uuyor. Ondan sonra sabah akam telefon eder, bo vakti gelir, saati sormaz, bilmemne etmez. "Aman ill bir ey yapmayn, istemiyoruz. Ev deli,
dayal. Benim odam da var, yatam da var". "Yoo" demi teyzem. "Onu
yapamam. Msaade edin". Ancak, Knunusani'nin o zaman 29'unda sz verdik. 10
Mart'ta evlendik.
- Yl ka efendim, hangi sene?
- 1911'de. Yani 40 gn ierisinde, zavall teyzeciim, o zaman da hamieydi.
teki teyzelerim, ooo, yatak odas Psalte'den gidiyor. O srmal takmlar yaplyor,
anlatamam gm takmlar. Hatta Rdvan Paa'nn kz Nuriye Hanm, Canbolat
Bey'in haremi, o gn dnde grdm. Hep sylerdi, "Vallahi" derdi, "O kadar
dn grdm, fakat senin o asil eylerini hi kimsede grmedim" derdi.
Hakikaten hazrladlar, filn ettiler, 11 Mart'ta nikh.
- Nerede yapld efendim?
- Nikh, Yerebatan'daki evde. Bak, nikhta amcam ve tane enitem,
daym, baka kimse yok. Paa'nn da Molla Bey, bilmem kim.
- Nikh nerede yapld ?
- Aaa, Molla Bey'in evinde. Dairesinde yok.
- Ev neredeydi?
- te, Talt Paa'nn evinin yannda. Yerebatan'da. Yand. Yerebatan
Camisi'nin bitiiinde. Byk bir konak vard, o.
- Dn yaptnz m efendim?
- Bakn anlatacam. Nikh oldu. 11 Mart'ta evleneceiz, dn ola
cak, e ne yapalm? atana gelsin, Moda'dan gelini alsn.
- Efendim pardon, nikhla dn ayr gnlerde mi oldu?
- Hayr nikh yaptlar. 15 gn kadar sonra evlendik.
- Hayr, nikh hangi gn oldu? 11 Mart dn deil mi? 11 Mart'ta dnm
oldu, nikh m?

- Evvel nikh oldu, sonra dn oldu. Yani dn evlenmek, yle dn

filan, byle deil, yok yle ey. Tam alaturka ve evlendim yani. Ondan sonra
arabayla Moda'da indik. atanaya bindik, ktk, Topkap Saray'nda. Orada
hazrlandk. Arabalar, tane araba. Benim araba, teyzelerimin, adamlarmn.
Geldik, Yerebatan'a. Paa da Molla Bey'in evinden pencerede bekliyor beni. Ne
grecek? Kapal. araf o zaman. Ben bilmem. Eve geldik ki, ooo, ertesi gn
Perembe gn dn var. Bam taradlar. Gelinlik esvabm giydirdiler, filn. O
kuyruklar, filnlar, sormayn, bir lem. Bir debdebe, yani imdi milyonlar versen,
yok. Btn dantel angleden yaplm. Eve geldim. Kaynvalidemin odasna.
Teyzelerim indirdiler. Kaynvalidem romatizmal. Elini ptm. Ondan sonra yukar
kat tamamen bana tahsis ettiler. Muazzam byle bir salon. Pembe kadifeden yatak
odam. Paa'nn ktphanesi ve hol byle bir sedef takm. Aman nasl da oldum!
Polisler kapda bekliyor. O zaman teb-dil-i kyafetle gelirlermi. Benim
dnmde drt tane sadrazam ailesi gelmi. Said Paa, Ferid Paa, sonra Halil
Rifat Paa, bir de Kmil Paa. Drt tane saydlar. Ben kimseyi tanmyorum. Hi
kimseyi tanmam, bilmem.
- Yani, dn evde oldu deil mi, Paa'nn evinde?
- Dn, Paa'nn evinde. Yani dn, dn, bu, gelini grmek ve
isteyenlere erbet datyorlard, o kadar. yle ikram, filanlar yok. "Koltua
girecek" dediler. Paa geldi, koltua girdi. Koltua girdi. Tabii, koltua girince
gld. Ben de gldm. Hatta byle merdiven var. Aya kayd da byle elini ben
koltuumda ya byle, tuttum. Yzme bakt, "Teekkr ederim, gene kurtardn
beni" dedi. Ama onu ey olarak yapmadm bunu. Dyor diye mi yaptm ne
yaptm? ocuk! O kendine ald,kendine ald. "Teekkr ederim" dedi. kt, be
dakika oturdu, kt, inerken para serpti, gitti. Sonra ezanda eve geldi. Aile sofras.
Annesi, kzkardalar, benim kardalarm, yemek yedik hep beraber, o kadar.
Teyzelerim de hepsi evlerine gittiler. Kimse kalmad. Dn olarak bu. Yoksa yle
dn dn, sazlar, bilmemne yok. Gayet sde, kibar. Polisler idare etti. "Ev
yklacak" dediler. Be-alt tane polis idare etti. Talt Bey evleniyor. Talt Bey o
zaman Merkez-i Umumi eysi, Frka Reisi. Vekil filan deil. Evlenmem, bu.
- Efendim, dnnzde, dnnzde ne hediyeler gelmiti? Hahv,
hediye.
- Hayr, hayr, hayr. Hi kimseden hediye kabul etmedim.
- Gelmedi mi?
- Hayr, hi. O artla evlendi. En samimi arkadalar bile bir ey
yapamadlar. Sade o ey vard, neyse, bir kk seccade getirdi. yle bir yol
hals, yatan nne kondu. Kat'iyyen, hediye kabul etmemek artyla Padiahn
bir hediyesini, kat'iyyen, hi... Onun iin zaten ii abuk balad. Kat'iyyen hediye
kimse getirmedi. En iyi arkadalar biliyorlard ahlkn. Kat'iyyen. Yoksa hediye
yapsa, btn stanbul hediye yacakt, evi dolduracaktk, nereye koyalm?
- Efendim, evde ka kiiydiniz? Paa'nn ailesi ka kiiydi? Kimler vard?

- Kaynvalidem vard... ki tane grmcem...

- simleri neydi?
- Annesi, Hrmz Hanm, resmi var. Dnyann en iyi insan o,
hl ite biliyorlar, dualar ederim, okurum, evvel ona okurum. Yani ban.)
analk yapan bir hanm. Bakn, neden? imdi evliyiz. Evimiz, bilmem, katmz
ayr. Bazen kard yukarya, olunu grmeye. Doru benim tarafma gelir.
Yataklar byle. Gelir, beni per, okar, ondan sonra olunu gider okar. Bir gn
dedim ki, "Anneciim", dedim, ben "anne" derdim. Onlar "nene" derlerdi.
"Anneciim" dedim, niye byle yapyorsun?" dedim. "O senin olun. Daha yaknn
benden". "Aaa, kzm" dedi. "Ben Allah kuluyum, Allah'tan korkarm. Senin
anacan olsayd, seni evvel pmeyecek miydi?" dedi. "te ben, senin ananm"
dedi. "Evvel seni perim, sonra olumu perim" dedi. Yani kaynana terbiyesini
veren Paa'nm annesi bana. Dnyada bulunmaz bir insan. Kzkardalar, fevkalde
insanlar.
- simleri neydi efendim?
- Bir tanesinin kocas yok. O zavall ok genken kocas doktor, ld. teki
k smailov. O da Bulgaristanl, onlarn tandklar, ama ok sonra evlendi.
Yani ben evlendirdim onlar.
- simleri neydi efendim?
- Kmile, Hrmz, Hayriye... Kmile. Ablas Hayriye, teki karda da
Kmile.
- Bu ev kimindi efendini aradaki?
- Kirada. Bizim evimiz yoktu. Tam caminin bitiiinde. Hatt o camiyi
ykmak istediler de evkaf "Hayr" dediler. Talt Paa Camisi. Duruyor, hl
duruyor. Yerebatan Camisi. Hepsini kaynvalidem, grmcelerim bakard. Onlar
ok Mslman kadnd. Be vakit namaz klarlard. Fukaraya yardm ederler. Ne
bileyim, camiye bakarlard, filn, ok iyi insanlard. Emsalleri olmayan insanlard.
- Efendim imdi...
- "Emredin, ferman edin", herkes beklerdi beni. Ne istersem yapacak
lar. Ev sonra yand. Yannca, Molla Beyler Arnavutky'ne gittiler. Yalda. Molla
Bey kendi evini bize verdi, brakt, stanbul'da, orada bir sene, orada kaldk.
Kedeki evi, Belediye'nin evi... Belediye evi igal etmi. O evde vaktiyle bir
Sreyya Paa varm. Onun olu sefirdi. Yola aldlar, kestiler, sonra Belediye'ye
intikal etti. Onu da Mimar Donnari vard; talyan. O tamir etti, o hazrlad. Ona
gittik, ama parayla, gene Belediye aylk veriyordu ve makbuzu alyordu.
- Efendim, Paa'nm ailesini anlatr msnz? Talt Paa'nm?
- Paa'nn ailesinin nesini anlataym?
- Kimdiler?
- te
anlattm.
Annesi,
Paa'nn
annesi
aslen
Kayserili
Sprgecioullar'ndan. Sultan Murad'n Drdnc Murad'n, dedesi
bostancbas. O aman bostancba bavekil demek.

- Evet.
-O, beraberdiler, hep beraberdiler, sonra Edirne'ye geldiler.
- Evet.
Edirne'de olu oldu ite kaynvalidemin bykbabas evlendi, oradan bir
hanm ald. Onun babas byle, aslen Kayserili Sprgeciolu ve Paa ok arad
onlar. Evet demiler, Sprgeciolu ok eski bir aile ama kalmam kimse.
- Babas efendini, babas?
- Babas, Bulgaristan'l. Krcaali'li. Babas, Krcaali'li. Bunlar Krcaali'li
yani Karacaali'li. Vaktiyle Arap gelmi o Bulgaristan ksmn igal etmi,
yerlemiler orada, Sar Hseyin var.
- O kim efendim?
- O ite bir, orann hkimi, onun trbesi var.
- Evet.
- imdi gidip ziyaret ediyorlarmi, duruyormu.
- Evet.
- Ak Hseyin.
- Ak Hseyin?
- Ak Hseyin evet. Onlarn torunu, o, hep bunlar ulem, eyden
yetime, medreseden. O zamanlar biliyorsunuz.
- Evet
- Adliye yoktu, medreseden. Babas da medreseden yetime, kad.
- Hin.
- Hkim, Vize hkimi olmu. Vize'de onbir sene vazife ve ok hattat bir
adamd, fevkalde. Paa'mn da Trke yazs ahane, yani makine bas
maz o kadar gzelini. Gayet gzel yaz yazarm. Paa Vize'de dodu, Edirne'de
domad.
- Vize'de?
- Hayr. Paa Edirne'ye sekiz yanda filn geldi.
- Siz kaynpederinizi grmediniz deil mi?
- Kimi?
- Kaynpederinizi grmediniz.
- Yooo, Paa sekiz yandayken ld. Hi... Talt Paa bir defa Edirne'de,
Edirne Rtiyesi'ni bitirdikten sonra Alyans mektebine girdi. Alyans mektebini.
Trke ders veriyordu, o Franszca ders alyordu Yahudilerden.
-Evet.
- Paa'mn Franszcas ordan gelme. Gayet iyi Rumca biliyordu.
- nki Vize'de yetiti, Vize mektebine girdi, iyi bir aksan vard. Ondan
sonra bir arkada, o Alyans mektebindeyken, bu Nmk Kemal, Midhat Paa'nn
ne bilsin ki akrabasn alacak. Midhat Paalar'in o eski hrriyet kahra manlarn ok
severdi ve daima hep askerleri yani Sultan Hamid'in, ah sen deil, hareketini, ah

dermi, bizim askerleri yalnayak grdke diyormu annesine, leceim

diyormu, karlarda filn sefalet iindeydi.
- Efendini siz evlendikten sonra, 1911 'de evleniyorsunuz, Talt Paa o zaman
Balkan Sava km, Edirne'ye gnll gitmi. Evli miydiniz o zaman?
- Balkan Harbi'ne gnll olarak gitti.
- Evli miydiniz o zaman ?
- Edirne'yi dedi, "obanlara brakmam" dedi.
- Evli miydiniz o zaman?
- Evliydik tabii, iki senelik evliydik, ll'de, 13'de oldu Balkan Harbi.
- Ne kadar kald ?
- ki ay bile kalmad. Gnll gitti. "Hayr hayr, bir ey olmam ben" dedi.
Gnll olarak gitti ve arkadalarla orada siper kazyorlarm. kr Paa da,
kumandan. kr Paa'ya demiler ki, "Yahu demiler vallahi, bu Talt Bey...".
Daha paa olmamt, kabine de yok. "Talt Bey ne fedakr adam" demi, "Nasl
alyor, nasl alyor. Allah bana Edirne'yi obanlarn elinde gstermesin. Be
tane Bulgar ldreceim; bir tanesi de beni ldrr. Benim lmm kalsn. Ben
vatanm Bulgarlar'a, obanlara brakmam" diye byle. kr Paa da korkmu,
yani ben hak veriyorum, ben de olsam ben de yapardm. kr Paa haber
yollam, "Ltfen gelsin" demi. Paa da kalkyor, gidiyor. "Beyefendi" diyor, ama
byle vallahi "Beyefendi" diyor, "Siz diyor hakikaten byk bir vatanper versiniz
ve gsteriyor ki vatannza ballnz namtenahi ama" demi, "Burada byle
tane Bulgar ldrmekle, siper kazmakla vatan kurtul maz. Eer beni", demi
"severseniz" demi, "Kabul ederseniz, ben sizin yerinizde olsam, stanbul'a gidin,
orada bir inklp yapn. Orasn balon kurtarmaya. nki gryorum" demi,
"dare yok". "Gryorum" demi, "dare yok". Ve hi cevap da vermiyor, teekkr
ediyor ve kyor. Torbasn alyor, trene biniyor, atalca'da tren duruyor.
atalca'da iniyor, vesait bulacak, stanbul'a gelecek. atalca'da inince bir de
bakm, Baha akir, doktor. "Nerdesin be yahu?" diyorlar. "Edirne'de". "Ne
aryorsun Edirne'de? Yaa, byle ey olur mu?" "Ne yapaym?" demi,
"Dayanamadm obanlara Edirne'yi...". "Canm sen mi kaldn Edirne'yi kurtaracak?
Gel. Doktor Nazm var, akir, Doktor Reit". Hani intihar eden. Sonra bir daha var.
Nedir o mehur birisi. Alyorlar, "Yapma, etme" diyorlar, gtryorlar. "Hadi
yat" diyorlar. "Yat". Uykusuz tabii. Ertesi gn bir vesait buluyorlar, eve
gnderiyorlar. Ve eve girdii zaman vallahi olum, yani bir lm. "Aah ah, ah
Edirne, ne byk bir felket!". "Aman sus Talt" dedim, "Brak" dedim. "Ge imdi
otur bakalm, akln bana gelsin" filan, bir taraftan da o byk kabine duydu ya
Talt Bey'in geldiini, etrafmza
hafiyeler saryor, yakalayacaklar,
hapsedecekler. Brakrlar m bizimkini, uf!
- Evet.
- Tabii, brakrlar m? Derhal o gece, ertesi gn kardlar. O ahbabn
evinde, bu ahbabn evinde. Ve kimin evinde paam kald? Byk kabine

var. Kimin evinde yani. Bu, Divan- Harp Reisi Tatar Osman Paa'nn kardann evi.
Rza Bey'in evinde. Rza Bey'in kars da, Midhat kr Bey'in akrabas, gelini.
Rza Bey geliyor, haber veriyor, "Bugn" diyor, "Said Halim Korusu'nu bastk"
diyor. "Yarn Alemda'n basacaz" diyor. Alay ediyor, ama Talt Bey orada.
Kmuran Mkerrem Hanm'm evinde.
- Efendim, o srada Babli baskn olmu.
- Babli basknn -ite onun.ismini buldum- bizim hani Alanya'daki
ahbap, Alanya'da hani benim bir tandm var ya, bitiik, kocas
Adliye'de, onun days... smini unuttum.
- (Erol BAFRALI): Belks. Belks Hanm
- Yakup Cemil meselesi var. O Babli basknnda da, o Yakup Cemil
meselesinde de bir suiistimal yapld. Yakup Cemil de vatanperver ve Yakup Cemil
idam edildii zaman Talt Paa hngr hngr alad. Hngr hngr alad. Nasl
kandrdlar onu, kim ne yapt, onu pek bilmiyordu.
- Efendim baskndan size bahsetti mi Paa? Babali basknndan?
- Evet, tabii, tabii biliyordum.
- Size balsetti mi? nki basknda Paa da varm.
- Grdm, gzmle grdm ben.
- Neredeydiniz?
- Babli baskn, ahlkszlar, fevkalde bir kadnd, btn bu ttihat
Terakki evraklarn tayan kadnd.
- Kimin ablas?
- Mesude, Talt Paa'nn. O vakit Selanik'teyken btn evraklar
byk grmcem tayordu ona buna. Kadn diye, hepsini datan o. Yani
onun da byk hizmeti var ttihat ve Terakki'de.
- Paa, baskndan sema size bahsetti mi actiselerden?
- Evet evet.
- Nasl anlatt?
- Ama kat'iyyen ldrmek taraftan deildi.
- imdi Nazm Paa'y Yakup Cemil vurmu basknda.
- Evet, imdi dmd ldrdler ya? Babli'de Enver Paa.
- Nazm Paa.
- Nazm Paa. imdi kabahat Nazm Paa'nn. Kat'iyyen, kat'iyyeffi yni
yzde yz bin yemin ederim ki, kl kadar birini kimse birbirini ldrmeyecekti.
"ekilin! kn! Gidin!" Fakat, Allah taksiratn a Nazm Paa km, Babli'nin
bir hol vard, i hol. Tabancasn ekmi ve Enver Paa'ya kar "Geberteceim
seni!" Etraf bunu grnce "Yapma, aman!" dediler. "Hayr" demi, "ldreceim!"
demi. Onun zerine de attlar kurunu, Nazm Paa'y ldrdler. Yani Nazm
Paa, lm kendi arad.
- Bunu Talt Paa m syledi size?
- Evet, evet.

- Baka ne dedi baskn iin?

- Yani bu, eyi, bu, ondan sonra ekildiler ve derhal oturdular Babli'ye
ttihatlar.
- Yalnz, Babli basknndan sonra Mahmud evket Paa kuruyor hkmeti.
Mahmud evket Paa sadrzam oluyor.
- Mahmud evket Paa'y bavekil yaptlar.
- Fakat o hkmette Talt Paa yok, niin yok?
- Aaaa, Mahmud evket Paa'y ldren Halaskar Partisi kurulmu.
Birtakm serseriler, Karpuz Arifler, bilmemneler, filnlar, mehur o
zaman. Onlar yapt. Mahmud evket Paa'y ldrdler. Onu, Beyazt
Meydan'nda.
- Hayr, Mahmud evket Paa kabineyi kuruyor Babli basknndan sonra.
- Evet, bavekil oluyor.
- Talt Paa olmuyor o hkmette.
- Olmad.
- Niin olmad hkmette?
- Girmedi kabineye, istemedi.
- Kendisi mi istemedi? Niin ?
- "Hayr" dedi. "Onlar yapsn bakalm. Yani biz hkmeti almakla, mevki-i
iktidar almak elimizde deil". Alsnlar, Mahmud evket Paa'y bavekil yapyor.
Etrafn veriyor hepsine. Bunlar da ekiliyorlar, brakyorlar. Ama brakyorlar yani
deil, gene beraberler, girmiyor. dare ettikten sonra ne lzumu var?
- Peki efendim, Mahmud evket Paa'dan sonra Said Halim Paa geliyor.
- Said Halim Paa, sonra.
- Mahmud evket Paa'dan sonra.
- Evet.
- O zaman Talt Paa, Dahiliye Nzn.
- O vakit Dhiliye Nzn oluyor. Parti yapyor.
- Bu hadiselerden bahseder miydi size? Siyasi hadiselerden?
- Siyasi, Mahmud evket Paa'y ldryorlar. tekilerini yakalyorlar.
- Hayr; Talt Paa size anlatr myd?
- Hepsini bilirdim. imdi gidiyorum, imdi geliyorum. Mmkn olduu
zaman bile telefon ederdi eve, "Merak etmeyin imdi hareket ediyorum, merak
etmeyin imdi geldim" diye haber verirdi bana. Yok kat'iyyen bir ey saklamazd.
Ve Said Halim Paa'y severdi. Said Halim Paa, Yeniky belediye reisiydi
eskiden. Gayet biliyorsunuz, asil, terbiyeli, tahsilli, mevki-i iktidara gelebilen bir
adam. "Aman" dedi, "Kimi yapalm, kimse biz karmayalm, sadrazam onu
yapalm, biz de maiyetinde alalm". Paa da Dahiliye Nzn oldu. Enver Paa,
Harbiye Nzn oldu. Cemal Paa, Bahriye Nzn oldu. Ahmed Nesim Bey,
Hariciye Nzn oldu. Hac dil Bey, Edirne valisiydi, o meclis reisiydi, Hariciye
Vekili oluyor. eref Bey vard, o, Mnakalt Yollar Vekili. Yani bir kabine

kuruyorlar, Said Halim Paa'y da bavekil yapyorlar. Cemal Paa, Fransz

taraftar; Franszlara severdi. Fransa'ya gnderiyorlar; "Git, bir kontrol et". O
zaman da Avrupa kaynamaya balad. Cemal Paa gidiyor. Enver Paa, tahsilinin
bu kurmay bilmemne ksmn Almanya'da yapt. Onu biliyorlar ki, Almanya kabul
etti istediklerini. Ama Fransa byle, hem istiyor, hem de ngiliz taraftar. Halil
Bey'i kat'iyyen kabul etmiyorlar. Talt Paa Rusya'ya gidiyor.
- O pek bilinmiyor efendim, o gezisi...
- Tabii, Yalta'ya gidiyor, Erturul...
- Gizli grme mi?
- Tabii, Carta. ar kabul etti.
- Peki efendim bu memleketin... imdi, o zaman Avrupa kaynyor.
- Bunlar alyorlar, acaba ittifak...
- Ne derdi size bu vaziyet iin?
- Kim alr bizi yanma, kimse kabul etmedi.
- Hayr, bu umumi vaziyet iin Paa size ne derdi, gelecek iin?
- Aaaa, hep, "Harbi kazanacaz" derdi. Btn midimiz oydu. Hi tahmin
etmedik. Zaten gene Almanlarn yznden oldu. Allah kahretsin, haris, kanaat
etmediler.
- Efendim savaa girdiimizde, Birinci Dnya Harbi'ne girdiimizde, Talt Paa,
Enver Paa, bir de Said Halim Paa'nn laberi varm bundan.
- Kim var?
- Said Halim Paa.
- Said Halim Paa bavekil.
- O kararlatrm derler. Paa ne derdi bu savaa, girdi, mesel sava, harb iln
ediyor Osmanl mparatorluu o zaman. Harb iln ettii gn size ne dedi?
- te harb iln etmek in diyorum size, hazrlandlar, gittiler, btn bu
devletler... Laval Muahedesi vard, onu okuyun siz.
- Biliyorum efendim. Hayr, Paa, husus olarak size neler anlatrd?
- Hepsine mracaat ettiler, hibiri yanamad. Paa da kalkt, Yalta'ya gitti.
- (Erol BAFRALI): Bozmak iin, o yaptklar Rusya, ngiltere, Frc
arasndaki anlamay bozmak iin bunlar ellerinden gelen hereyi yapmlar.
Fakat hibir netice kmaynca, yani nasl olsa siz nasl olsa kurbanlk koyununsunuz
deyince, son areyi bunlar Almanlar'la mttefik olup harbe girmekte bulmular.
- Annenize bir ey anlatm m, hususi konumalar ln?
- (Erol BAFRALI): Ha, bu harb iln olduu vakit diyor, Murat diyor, "Paa size
bir ey syledi mi?" zel olarak diyor.
- Olduu vakit tabii syledi, o gece zaten syledi.
- Ne dedi?
- "Aman" dedi, "Donanma kt, Alman donanmas, bombardman ediyor"
dedi. "Artk dedi, eyden ktk" dedi. "nki hibiri yanamad, hibiri almad"
dedi. "Baka bir aremiz yok, girecekler Almanlar ieriye" dedi. Bulgarlarla

anlatlar, Yogoslavlar'la anlatlar. Bu Avrupa bizi kat'iyyen istemedi. ngiliz,

Fransz ve ey, Rusya, onlar aleyhimizde. Derhal Trkiye'yi igal edecekler.
"Aman" dediler, "Bari btn dnyayla harb edeceiz ama btn dnya bizim
aleyhimize yrrse ne yapalm? Bir Trkiye baa kamaz. Hi olmazsa erefle
gidelim, erefsiz gideceimize. erefimizle gidelim, gayret edelim, alalm,
kurtaralm". te Talt Paa'nn eyi, mantalitesi burada. Bakn, Edirne'yi
kurtarmak in ey vard, Macar sefiri vard Palaviini. htiyar bir adam, ama ok
diplomat. Paa gitmi Palaviini'ye, "Ekselans" demi, "Ben bir karar verdim"
demi. "Ne karar verdin?" demi. "Edirne'yi geri alacam" demi. "Aman yapma"
demi, "Yapma bunu" demi, "Alamazsn" demi. Ama nin almayaym demi?
- Bu, Balkan Harbi srasnda m oluyor?
- Edirne'nin kurtuluunda oluyor. "Alamazsn" demi. Enver Paa da hasta,
38 dereceyle, Fransz Hastanesi'nde apandisitten yatyor. "Alacam" demi. "Peki
neden bu kadar ey yapyorsun? Btn Avrupa bak..." demi, "Aleyhinizde" demi,
"Mahvedecekler" demi. "Vallahi ekselans" demi, "Beni" demi, "Be tane oban"
demi, "Alsn diye kat lanmam" demi. "Ama btn Avrupa, herkes bir olursa hi
olmazsa Trkiye erefini kazanr" demi. "Ne yapalm, ne yapabiliriz? Dnyada
byle bir ey namevcut. Bir devlet, btn tekiler stmze hcum ederse pek tabii
ki kaybedeceiz" demi. "Nerden kalm, bir kap gsterin" demi. Vallahi,
billahi, yani ve adam byle bakm bakm, bakm, "Hayatmda demi senin kadar
cesur, namuslu bir siyasi adam grmedim" demi. Yap iini". Gitti hastaneye.
Enver Paa'y 38 ateiyle atn stne koydu ve Edirne'ye soktu, ald. Ama
Edirne'yi(55) ald, alsn, onun olsun, hell olsun, olsun. Bugn Edirne bizim ya, sen
ona bak. te bakn, harbin girmesi, ite bakn ilk defa size syledim. Hi Avrupa
kabul tmedi bizi. Cavid Bey, Allah rahmet eylesin, Fransa'nn en byk dostuydu.
Kat'iyyen yanamadlar. Cavid Bey hi harb taraftar deildi. Fakat Fransa red
cevab verince, "Aman" demi, "Yapamadm Taltcm" demi, "Grdn m?"
demi. "Haklsn" demi. Ondan sonra maliye vekaletini kabul etmi. Yaaa, bunlar
kolay eyler deil. Ama bunlar kalem alyor, kt alyor diyorum ya biraz
yazyor. Ben de be sayfa dolduraym, gtr, ver gazetelere... Gazi kendi syledi,
Tahsin Bey'in evinde, "Evet" dedi, "Mecburduk" dedi, "Harbe girmeye" dedi.
- Tahsin Bey kim efendim?
- Tahsin zer. Bana hogeldine geldi evimde. Hani bir de var ki, sde bana
deil, elli kiinin iinde. Tahsin Bey'in kzlar duydu, onlarn evinde, "Evet" dedi,
"Haklyd devlet bunu yapmaya" dedi, "ok iyi oldu". Yok aleyhindeymi, yalan,
yanl. Ama diyoruz, onun kabahati yok, o bir takm(56) var. O ( 57 ) etrafn ald ve
bana syledii gibi, Allah rahmet eylesin. Rahmi Bey'e de syledi, Tahsin Bey'in

Buradaki bir kelime metinden kartld.

Buradaki bir kelime metinden kartld.
57
Buradaki bir kelime metinden kartld.
55
56

evinde. Hepsi bunlar, hepsi byle ayakta, "Hanmefendi" dedi, "Bak, bak, bak
unlara" dedi. "Eyvaaah" dedim, "Bir ey syleyecek!" "Bunlar" dedi, "Sizi temin
ede
rim...." (58)
- Efendim, Yakup Cemil hdisesinde, Yakup Cemil Talt Paa'nn, eee, yle
bir ey syleniyor. Enver Paa, Yakup Cemil'i tutuyormu. Talt Paa'nn
Emniyet Mdr'ne, stanbul Emniyet Mdr'ne bir rapor yaptrtp, Enver
Paa yokken idam ettirdii syleniyor Yakup Cemil'i. Yani, Yakup Cemil'i Talt Paa
idam ettirtti deniyor. Nasl bu hadise?
- O bambaka, o baka bir konu. O da bir... Yakup Cemil, Enver Paa'nn,
Talt Paa'nn... dam, filn yok. Yakup Cemil esasen kendi eyini almak istiyor,
otoritesini.
- Fakat Talt Paa idam ettirtti deniyor Yakup Cemil'i.
- Evet, ite, diyorum size, alad hngr hngr, imza etti idamn. Talt
Paa imza etti. Ama Yakup Cemil hakikaten vatanperver, hakikaten namus-
mcessem bir adam. Fakat yle bir bu eylerle bir oldu ki, yani devleti batracakt.
karacak deildi, 24 saat "Yapma, etme", anlamad, isyankr oldu. Evet, orda
doru, ordunun iine girdi, Enver Paa'nn aleyhinde. Evet, anlattm ya demin,
Yakup Cemil idam olduu zaman hngr, hngr alad. Bu siyaset ii. Ona
bakarsanz... imdi (teybi) kapat!
- Sadaret konana gitmedik. Gitmedik. Sadaret kona deli, dayal.
- Neredeydi efendim?
- Sadaret kona eyde efendim, Sultanahmed'in arkasnda. Bu, imdi ki
Adliye Vekleti'nin altnda. Fuat Paa Trbesi var, onun karsndayd, yand.
Hatta benim orada iki tane byk avizem yand, alamadm, koya cak yerim yok.
Sultan Read...
- Bu konaa niin gitmediniz?
- Gitmedik. Oooo, byk bina, ok adam lzm, saltanat... Bizim paramz
yoktu ki, o kona idare etmeye. Kolay deildi ki, maala geinen insanlardk.
Nasl gidelim sadaret konana?
- Efendim sadrazam olduu gn ne dedi size?
- Hi istemedi, hi istemedi. Hatt, Allah rahmet eylesin, Sultan Read
taklrd, "Yanyal kzm" derdi bana. "Yanyal kzm, bak senin hatrn iin
sakalsz sadrazam yaptm onu" derdi. lk sakalsz sadrazam Talt Paa. Btn
sadrazamlar sakal brakrd. Yaaa, btn sadrazamlar sakal brakrd. Sakal duas
yaparlard. Ve taklrd bana, "Yanyal kzm" derdi, pek severdi, Allah rahmet
eylesin. "Seni ok seviyorum" derdi. "Bak senin hatrn iin kocan ilk sakalsz
sadrazam yaptm" derdi. Glnecek eyler.

58

Buradan itibaren, birka dakikalk blm metinden kartld.

- Evet efendim Niin istemiyordu sadrazam olmay?

- stemiyordu, o kadar byk darbeye girsin. "Gene ben hizmet yapaym,
daha iyi yaparm derdi, daha serbestim, brakn beni". Ama frka brakmad. Allah
rahmet eylesin, Kara Kemal dedi ki bana, sadrazam olduu ertesi gece geldi bize.
O da babam tanyordu, Yanya'ya geldi. "Gel buraya" dedi, "Gel, gel". "Gelmem"
dedim. "Kemal, ben darldm sana Kemal Bey" dedim. "Baba dostu diye kabul
ediyorsun, ama sen de baba dostu kmadn". "Neden?" dedi. "Nin?" dedim,
"Talt Paa'y yaptnz, sadrazam yaptnz?" dedim. "Ne paalk?" dedim.
"nadna Talt Paa demiyeceim, Talt Bey diyeceim" dedim. Bir zaman "Talt
Paa" demedim. "Niye?" dedim onu, "Yani beni" dedim, "Hep topun azna bunu
mu koyuyorsunuz?" dedim. "Yok mu baka bir adam, topun azna gelsin?" dedim.
yle bir bakt, Allah rahmet eylesin, "Sen daha" dedi, "Daha dedi olgunlamadn"
dedi. "Yaa olmadm, sen olgunlatn yleyse!" dedim. "Sen, olsana" dedim.
"Buldun byle bir adam koy top azna" dedim. "Senin kocan zaten top aznda"
dedi bana. "Ama farknda deilsin, ben sylyorum sana" dedi. "Yan senin kocan
dedi daha kap dar knca top azmdadr" dedi. "Onu bize sor, biz muhafaza
ediyoruz" dedi. "Ve bu olacak" dedi. "Ne yapalm?" dedi, "Bu fedakrlk senin
bana geldi" dedi. Yani, Kara Kemal kendi syledi.
- Efendim, sadrazam olunca, Paa ne dedi size?
- Paa hi memnun kalmad, hi memnun kalmad. "Bir bel geldi bamza,
sorma!" dedi. Hi vallahi, zerre kadar. Baylrd, "Aman, evime geleyim" derdi,
"Pijama, mijama istemiyorum. Bu gece braksnlar, bir gecelik verin bana, oooh,
biraz baheye kaym, bir de hal koyup otururaym, hava alaym, evimi, ailemi
greyim". "Aman" derdi, "Aman!" derdi. Bazen olurdu, 20 gn, 20 gece eve
gelmezdi. Yemekler yaplr, sdofralar hazrlanr, Paa yok. Zrr telefon, "Bilmem
kim geldi, oraya gidiyorum, zrr bir telefon, bilmem ne oldu, oraya gidiyorum".
Byle hi Kalmazd. ok mesuld. - Nerede oturuyordunuz?
- Ar mesuliyet ald bana.
- Nerede oturuyordunuz efendim? Nerede oturuyordunuz o zaman? Eviniz
neredeydi?
- te Ayasofya'daki ev.
- Ayn ev?
- Orada, biz deitirmedik.
- Molla'nm evi deil deil mi?
- Hayr, evimizi deitirmedik.
- (Erol BAFRALI): Molla Be/in evi hangisiydi?
- Yanmzda duruyor Molla Bey'in evi. Bizim evin arkasnda Molla Bey'in
evi, bir duvarck var. Yalnz oradan bize yer verdi Molla Bey, hakkmz yoktu,
orada bir ilve yaptk, altna mutfak ve stnde uak dairesi yaptk. O yer Molla
Bey'indi.
- Efendim, saraya gider miydiniz? Saraya, Sultan Read'a?

- Aaa, saraya giderdik.

- Anlatr msnz onu?
- Fevkalade... Beni saraydan kendi eyleri gibi kabul ederlerdi. Hatta bir
defa hi unutmam her senede bir, senede bir Kzlay bir msamere verirdi.
- Evet.
- Ve biletleri byle padiahtan eye kadar datrd. yle avam deilde,
hani tannm...
-Evet.
- Satlrd. Hep onlar biz satardk. Ben Kzlay'da resmen iki sene altm.
ki sene sonra Almanya'ya gittim.
-Evet.
- Almanya'dan geldikten sonra istifa ettim. Aman, Besim mer Paa'yla
Nezihe Hanm, Macide Hanm, filn, ill "stifa etme biz senin erefini,
alman"... "Yooo" dedim, "Artk Talt Paa yok" dedim, "Ben alamam. Ben o
zaman kuvvetim, kudretim, emrime amadeydi. Btn ne istersem tak, gelir. imdi
hibir ey yapmazlar, ben zlrm, hergn bir darbe yerim. Siz bulun kendinize".
Ondan sonra ekerim, Kzlay'dan bahsediyorlar m? Fermanm var, Kzlay
fermanm da var. Hangi hanmn ferman var? Hadi bakalm.
- Sultan Read'dan m efendim?
- Devlet veriyor Kzlay'da... Asker Yardm Cemiyeti, kim kurdu? ....(59)
*
- Efendim, sarayda yemek yermisiniz galiba. Sarayda.
- Sarayda yemek, tabii...
- Onu anlatr msnz?
- imdi Kzlay'da Nezihe Hanm veznedar, Mcide Hanm, Besim mer
Paa'mn, yooo Macide ayr. Besim mer Paa'nm hemiresi, mze mdr Halil
Bey'in haremi. Bunlar heyet-i idarenin kuvvetli simalar, kadnlar.
- Evet.
- Bir de reise, ben. Bizi Sultan Read resmen saraya davet ettiler, harem
tarafnda. Birinci kadn o gn kyor ve Sultan Read'dan bu tepsinin ikisi,
kadar byk byle...
-Evet.
- ay, o eyler, tatllar filnlar ikram ediliyor. O zavall sultanlar, o zavall
kadnlar, eyyy dnyadan bihaber, bilmiyorlar, dnyayla alkalan yok. Onlar iin
bir saray, bir padiah, o kadar. Yani hatta konumalar bile zayf, anlamyor.
- Evet.
- Sigaralar ikram ettiler. Bir, iki kii biz imiyoruz. Birisi sigara iti galiba.
Nezihe Hanm iti galiba, veznedar, her neyse. Kadnefendi diyor ki, "Amaaan"

59

Buradan itibaren, baz ifadeler metinden kartld.

diyor, "Eskiden" diyor, "ehirlilerle" diyor, "Biz ehirli derdik" diyor, "Bakardk
byle" diyor. "Siz bak" diyor, "Ne kadar" diyor "eysiniz" diyor. "Nasl" diyor,
"ehirli byle kadnlar yetitirir?". "Aman efendim" diyor, Leyl Vahid, o ok
zeki, be lisan bilirdi. "Aman efendim biz" diyor, "te yle alyoruz" diyor.
Eeee, anlamyor kadn.
-Evef.
- Hi, anlatyor ama, ooo anlayan yok.
- Evet.
- Bu birinci kadn, ayp sayarlarm bynn yannda ay imeyi. Ben
dedim ki, "Aman efendim, msaade buyurun" dedim. "Yani bizim haddimize
kalmad, brakn ki ryamzda bile byle bir saltanat grme yiz" dedim. "yle bir
ihsn- hne ki" dedim, "Bamzn tac" dedim. "Ne olsa yeriz, ieriz" dedim.
- Evet.
- "Aaa" diyor, "ehirde" diyor, "Bir fasulye tccar varm" diyor. "oook"
dedim, "Ka tane var". "Ama o adam karsna ta alm. O ehirli kadn nasl ta
takar?". "Aman efendim, msaade buyurun, niye takmasn? Kocas para kazanyor,
ta da alr, gerdanlk da alr, konak da alr, at, araba da alr". O zaman otomobiller
yok. "Her eyi alr, kazanyorsa". "Demek ehirliler yle". "Elbette".
- Evet.
- Yani farknda deiller. ehirlilerle...
- Evet.
- "Aaa" diyor, "Fasulye tccar karsna ta alr m?" diyor. "Alr efendim.
Bende yok" diyorum. "Aaa ben neyim?". "Eee, vezirimizin haremi, yok. Fasulye,
var". "Gle gle takyor, yakyor. Benden iyi giyiniyor, uuuuuu... Bilmiyorlar, bu
hayat yayorlard.
- Evet.
- Sonra orda yemek odas yoktu, sarayn... Bu ey var ya Hrriyet'in
sahibi...
- Simaviler mi?
- Neydi ismi?
- Simaviler mi? Ltfi Sima(60)
- Ltfi Bey'e dedim ki, "Ltfi Beyciim" dedim, "Bir taraftan medeniyeti
sokalm, beraber urayoruz. Ben bir gn btn sefireleri aracam, ama byle
salonlarda otururken eline vermek olmaz".
- O zaman Paa, sadrazam myd efendim?
- Sadrazamd. "Bir byk yer ayralm".

Sultan Read ile Sultan Vahideddin'in bamabeyinciliini yapan Ltfi Simavi. Hatralarn "Sultan
Mehmed Read Han'n ve Halefinin Saraynda Grdklerim" (Kanaat Ktphanesi, stanbul 1340)
isimli kitapta yaynlamtr.
60

- Evet.
- "Gzel o gm eyleri karalm, koyalm, dolu, tanzim edelim ve
sefireleri araym, bir ay verelim. Grsnler gzel kzlar, ok gzel erke
kzlar. Nasl byle grseniz harika, byle, biri birinden gzel. ksnlar, servis
yapsnlar, grsnler". Yani bu fikirdeydim ve byle yapacaktm yani.
- Evet.
- Bunu muhakkak yapacaktm.
- Olmad deil mi?
- Eeee, harbi kaybettik. Btn imparotaria, Avusturya, Macaristan,
Almanya krallar, imparatorlar hep onlarlan temas ettirecektim.
- Grtnz m anlarla efendim?
- Ben onlar grdm ama bunlar zavalllar diyorum. Ben Alman
mparatoriesini grmedim yalnz Avusturya mparatoriesini grdm, Zita. Ve o
beni sevdi ve hakikaten bana ok byk iltifatlarda bulundu. "Biliyoruz" dedi,
"Hibir ey almyorsunuz ama" dedi, "Benim ok sevdiim bir arabam var o
arabay ok rica ederim, bindike beni hatrla" dedi.
-Evet.
- Arabasn verdi ve ben de ite talyanlar7 a kardm.
- Evet.
- Onu da almak istediler ama alamadlar.
- Evet.
- te o kadar. Grrdk, Alman mparatoruyla grtm, Avustur ya
mparatoruyla grtm.
Nerede grtnz?
- O sarayda, sarayda kabul etti. Alman mparatoru, Alman Sefareti'nde
grtm.
- Wilhelm deil mi?
- Burada, Ayaspaa'da grtk.
- Wilhelm'le deil mi, Kayzefle deil mi efendim?
- Kayzer'le evet. Eeee Avusturya mparatorunu da eyde, adrvan
Kk'nde, yukarda. Yldz'da merdivenin banda, byle kabul etti beni, "Oooo"
diyerek iki elini... ok gzel adamd. ok gzel bir adamd, bylem iki elini at,
yle kabul etti. "Hayatmn en bahtiyar n" dedi, "Byle bir kahramann ailesiyle
grmek" dedi. Byle bir elini, iki elimi tuttu, brakmad.
- Evet.
- Dakikalarla.
- Efendini Sultan Readnasld? Sultan Read?
- Sultan Read?
- Sultan Read, nasld? Tanr mydnz?
- Aaa elbette Sultan Read...
- Nasl bir adamd?

- Alay ederdi, ah zavall Talt, "kinci kocam" derdi, karrd. Bana,

"Yanyal kzm, gel yanma otur" derdi. O ok, ok ey bir adamd, nasl diyeyim,
evliya, evliya bir adamd. ok din, dindar ve temiz bir adamd Sultan Read.. O
hepsi yalan...
-Evet.
- O Cemil Topuzlu'nun bir kitab var, batan aa yalan, hepsi yalan, hepsi
yalan. Bilirim, tanrm, beni ok severdi. Vahdettin de, bakn Vahdettin bana ok
iltifat etti. Bir defa grdm, bir bayram, o Kurban Bayram'nda ve Paa
Almanya'dayd, son bayramd. Bayramn ilk gn saraya giderdim, o gn clus
gnyd. Evvel darda heyetleri kabul etti sonra hareme geldi. Hareme girdii
zaman tabii byle evvel ite hkmet, ondan sonra bilmem ne, sultanlar filn
srayla kabul ederdi. Ve beni kabul ettii zaman tahmin edemedi. ki defa sordu,
ok gen. Eee, tabii gentim.
-Evet.
- Benim arkam hepsi yal, hatta orada Valide Paa'ya dedim ki, nmzde
Valide Paa, yerimi, "Hayr, aman efendim msaade buyurun" dedim, "Ben"
dedim, "Hibir zaman sizin nnzden gemedim, iz benim in dedim bamzn
tacsnz, buyurun" dedim. Ve fevkalde emnun oldu, fevkalde. Valide Paa girdi,
Valide Paa'nn arkasnda en girdim, tabii bir selm verdim, bir selm da, yannda
o vakit gelen ayan pyor, onun maiyetinde. Bu ey, Edhem Paa'nn kz
Bedriye Hanm vard, o salona geldii zaman baktm byle, hatt gzm
indirdim baktm, ayakkabsn pyor adamn. yle bir bam evirdim, bir
Bedriye Hanmefendiye baktm, aman ne, kimin ayan pyorsun?
- Evet.
- yle dedi, ayak pmek filn, etek pmek yok ki, Sultan Read zamannda
kalkt onlar. Selm verirdin, girerdin, kat'iyyen etek pmezdin, gitsen bile "Aman
estafurullah" diye ayaa kalkar ey eder di. Ve karsna dnd dedi ki, "Kim?"
dedi, tabii girince sanda kars, solunda ben. "Kim?" dedi hanm, o da lisan,
erkes'di, "Bizim vezirim izin haremi hanmefendi" dedi. "Haaa" dedi, o esnada
gene bir gelen giden oldu. Bir daha sordu. "Efendim, arzettim" dedi. "Sarayda
yiyin".
- Vahdettin mi dedi efendim?
- Vahdettin dedi.
- le yemeine?
- Evet. "Sizi" dedi, "arn" dedi "Sultanlar" dedi, kzlar. Ulviye Sultan
ile Sabiha Sultan geldi ve dedi ki, "Hanmefendiyi le yemeine tutun,
brakmayn" dedi. "le yemeinden sonra gitsin". Ben de "Emredersiniz, ferman
buyurursunuz" filn dedim, ktm. Derken Naciye Sultan da ayakta, Naciye
Sultan'a dedim ki, "Sultan efendi, bak" dedim, "Sana bir ey syleyeceim ama
azndan karma, ben evime git mek mecburiyetindeyim" dedim, "Benim evimde
kimse yok, imdi benim evim lebleb" dedim, "Halkla" dedim. "Benim

kaynvalidem biliyorsun yal, hasta" dedim, "Grmcelerim hibir ey yapmaz.

Ben mecburum gitmeye, Allah Zt- hne'ye mr versin, elbette geleceim,
elbette yemek yiyeceim burada da" dedim, ama "Sen" dedim "imdi" dedim...
Ulviye Sultan'la hatt dedi ki Vahdettin kzlarna, "Yemek yesin, sonra her taraf
gezdirin" dedi.
-Hmm
- "Sen" dedim, "Ben" dedim, "eyederken al Ulviye Sultan, Sabiha
Sultan'a syle, bir yere git konu, ben frsat bulup ineyim". Hakikaten, Naciye
Sultan birey evirdi, onlar ald gtrd. Ben ordan merdivenden aaya, harem
aalar filn bekliyor, baryorlar, "Talt Paa'nm arabas gelsin". Hemen feraceyi,
yamak o zaman, yamam baladm, ferace mi giydim, bindim arabaya evime
geldim, kalmadm.
*
- Serkil Doryan'da kabul etti Ermeniler'i.
- Kimler geldi?
- Neydi isimleri?.. Bir tanesi gazeteci, bir tanesi de bu Ermeniler'in bayd,
neyse. simleri belki aklma gelir, birden eyedemiyorum. "Yapmayn" dedi, "Ka
senedir Osmanl Devleti, bak sizi paa yaptk, vekil yaptk, Hariciye vekili yaptk".
Hariciye vekili, Ermeni.
- Noraradunkyan Efendi mi, efendim?
- Evet. Posta Telgraf Nazr, Ermeni. Oskan Efendi. Yaaa. Aklma geliyor.
Hallayan Efendi, Nfi Nzn, bunlar hep Ermeni. Size Osmanl Devleti karda
gibi muamele ediyor. Rahatsnz, evinizde, eyinizde. Vazgein. Baladlar
Ermeniler. nki Rus kkrtyor. O Erzurum vak'as. Biz ok kaybettik. Bizim
kaybmz onlardan byk.
- Sonra ne oldu efendim, Serkil Doryan'da?
- te atyorlar, yok yapmayacaz, yok yapacaz, yok bilmem ne.
Acaba biz mi tekilt yapalm, ordu mu girsin? Ordu hareket etsin, filn. Ondan
sonra yle bir hle girdiler ki, onlar yaparken arkadan da ordu, vur emri verdiler ve
yaptlar.
- (Erol BAFRALI): Hayr, Serkil Doryan'da ne oldu, Ermenilerle
konuurken?
- "Aaa" demiler, bu Ermeniler. "Orda haklsnz, ama bize muhtariyet
vermek lzm". "Onu karn aklnzdan" demi, "Onu kat'iyyen, kat'iyyeten... Siz
Trkiye'den muhtariyet alamazsnz. Ben ne isem sen de o. Ben de vekilim sen de
vekilsin. Ben gazeteciyim, sen de gazetecisin. Fakat yer vermek, asla!" demi,
"Veremem" demi. Bunun zerine ktlar, gittiler ve katlar. Ve "Yapn
pasaportlarnz, gidin" demi. "Eer oturursanz da banza bel gelir" demi.
- (Erol BAFRALI): Yani kamalarma da Paa sebep olmu.
- Muhtariyet istediler. "Muhtariyet ver" dediler. "Hayr" demi. te o
zaman Paa isyan etti. Son dakikaya kadar yalvard. "Yapmayn" dedi. "Bak,

vekiller, paalar, doktor paalar, hepsini veriyoruz size. Rahat, saltanatnz, paranz,
malnz, mlknz elinizde. Niin yapyorsunuz?" "Bize muhtariyet ver" dediler.
"Hayr" demi, "Onu aklnzdan kat'iyyen karn".
- (Erol BAFRALI): Ondan sonra kamlar, zaten. Paa Ermenilerle ok dostmu
ve arkadalarnn hep tenkidine urarm. "Sen Ermeniler'i himaye ediyorsun" diye.
Fakat o da en sonra, "Bu kadar kfi" diye ey yapm.
- Efendim, eee, bu isyan srasnda, Ermeni hadiseleri srasnda Paa'nm evin de,
sizin evinizde telgraf makinesi filn varm.
- Var, evet.
- Kendisi mi kullanrd makineyi?
- Hem kendi kullanyordu, hem de... Bak, ismini buldum imdi! Gene
kaybettim ismini... Kr oldu sonra... Hani yeni ld, yukarda... Neyse
bulamadm... Kendi kullanrd tabii. Btn valilere emir verirdi, "Aman yapmayn,
aman dikkat edin, aman mala taarruz etmeyin, kadma taarruz etmeyin, himaye
edin, yollarn an, brakn, serbest brakn, gitsinler"., Onlar cevap verirdi. Artk
cevaplar o kadar bilmem. Sabaha kadar telgraf banda duramazdm ki!
- ok kii lm o zamanlar, epey lenler var iki taraftan da. Paa ne derdi
bunlar iin?
- Bizimkiler ok gitti.
- Paa neler derdi bunlar iin?
- Paa ne diyecek? Azap iinde, strap iinde. O Erzurum vak'as hiii!
O camilere girip hamile kadnlar yardlar, ocuklar aldlar, sngye takt
Ermeniler yle gsterdiler. Ermeni zulm. Bunu yazyorlar m? Bunu sylyorlar
m? Bir de muhtariyet diyorlar sonra! Neyi verecek? Evvel seni, beni kesecek. O,
Ahmed'i, Mehmed'i sokakta kesmez. Onu naslsa kesecek. Evvel senin ban,
benim bam kaldracak. Onun iin ite neye yapyorlar diplomatlara?(61) Paa'nm
katili muhakemede syledi. "Biz" dedi, "Harb edemeyiz Trkiye ile" dedi. "Fakat
Trkiye'nin en aklllar, en Trkiye'yi kurtaracak kafalar yok edeceiz" dedi ve
yaptlar, yapyorlar.
- Efendim bir de eyden bahsetmitiniz, geer? sefer. Her alsam ukulata getirirdi,
okola. Her akam okola getirirdi, falan diye. Romanya'ya gittiinde telefon etmiti
diye Bunlar anlatr msnz?
- Romanya'ya gitti ama o vakit harpteydik.
- (Erol BAFRALI): Hani eve geldii vakit ne getirirdi? Hani senin sevdiin
ikolatalar filn getirirdi. Biraz da allardan bahsedin diyor.
- Haaa. Romanya'ya gitti ikolata getirmedi. Beyolu'ndan getirirdi,
Tokatlyan'dan. Otomobilinin sesi onun, ey gibiydi, dd, etfiye dd
gibiydi. Anlarlard, kapy aarlard, girerdi. okola alr, gelir, getirirdi gece eve.

61

O senelerde Trk diplomatlarn youn bir ekilde hedef alan ASALA terrn kastediyor.

Beni ikolatayla uyandrrd. Allah rahmet eylesin eyin ocuu, Molla Bey'in olu
beni, "Gelin abla" derlerdi onlar, benim adm gelin ablayd. Molla Beyler beni
byle tanrlard. "Gelin abla uanna var sende", ikolata diyemezdi. "uanna var,
geleyim verir misin?" yle. O, baka. Romanya'dan sprge getirdi bana.
- Sprge?
- imdi telefon alrd Romanya'yla Trkiye konuuyoruz. ...kars(62) bana
bluzlar yollad filn. "Aman" dedim "Teekkr et, sen de sor, bir ey isterse ben de
gndereyim daha sonra Romanya'ya filn". "Ne var?" dedi. "Bktm bu adamlardan
vallahi Talt. Vallahi, Paa dedim. Artk idare edemeyeceim ben ok ciz kaldm"
dedim. "Her gn yeni bireyler karyorlar". "Gene dikildiler karma" dedim,
"Be tane sprge, ay Allah yarabbi!" dedi. Her kadn sprgesi... Sprge alm,
bunun ze rine.
- Efendim, Paa Almanya'ya giderken Ahmet zzet Paa'ya bir mektup
yazm. Sizin yannzda m yazd? Yazdnda yannda mydnz?
- Aaaa evde yazmad, bilmiyorum. Onun pek farknda deilim, evdemi
yazd? Herhalde evde yazd, nerde yazacak? zzet Paa'ya yazd mektubu
biliyorum.
*
- Efendim eee, Paa'mn...
- Talt Paa'mn dar kmasnn taraftarnn en by benim. Aman git!
Ve son dakikaya kadar annesi, kzkardalar haber almad. Ancak geceydi...
- Nasl gitti efendim?
- Valizler karken haber aldk. Yukarya oturdu. Kendi katmzda, kaplar
kapadm, kendim yaptm antalarn.
- Nasl gitti efendim?
- Hi, gayet tabii olarak. Evvel antalar, kardam vard efkati, an
talarla Arnavutky'e geldi. Emin Bey vard, ona brakt. hsan Bey, ok severdi
onu. hsan Bey bekliyordu, hsan Bey'i ald. O gn hsan Bey'in evinde kald.
antalar gitti, ondan sonra ben indim. Kaynvalideme dedim ki, "Anneciim,
sklma" dedim. "Olun, gitmesi lzm, ok karyor ortalk, maazallah bir felkete
mruz kalmayalm" dedim. "Bilmem" dedi, "Sen bilirsin". "Ben" dedim,
"Taraftarm, gitsin". "Gitsin yleyse" dedi. Grmcelerim "Aman" dediler,
"Bamza bu felket gelmesin, gitsin" dediler. "Zarar yok, zamanla elbette
anlalr, dzelir, gene Allah kavuturur bizi". Yani byle kabul ettik.
- Nasl gitti efendim, hangi yoldan?
- Hi, hi. Byle oturuyorduk. O hep ey etti, pt annesini, kzkardalarn,
benimle oturdu be on dakika, ondan sonra indi.
- Neler dedi size, neler syledi size?

62

O zamanki Rumen Dileri Bakan'nn eini kastediyor ama syledii isim anlalmyor.

- Bilmiyorum, anlattm. "Ben imdi hsan'a gidiyorum" dedi. "Enver Paa,

Cemal Paa, Alman tahtelbahirine gelecekler, ben hsan'a gideceim" dedi.
"hsan'da kalacam, karanlk olduktan sonra ineceim" dedi. Denize yaknd.
"Denizden bir sandalla geeceim ve ineceim" dedi. Ve giderken benim
kardam ald yanna. Hayret'yi, en kk kardam. "Aman" dedi, "Hayreti
yanma gelsin, hi olmazsa senden bir insan var, evden bir insan var, yalnz
yapamayacam" dedi.
- Almanya'ya m gtrd?
- Tabii Almanya'ya gtrd. Hayreti benim kardam, beraber gittiler.
- Efendim ayrlrken, ne dedi size?
- te ayrlrkeni anlatyorum. "Sen" dedi, "Dikkat et" dedi. "Akllsn,
hesabn bilirsin". Byle datan bir insan deildim. Byle sokaklar, esvaplar, filn,
imdiki hl yoktu. Ben evimin hanmefendisiydim. Kaynvalidem, grmcelerim,
adamlarm, o kzlar vard. Onlar evlendirdim. Adamlar vard, birer birer kardm.
Diyorum, otomobilim vard. Avusturya mparatoriesi, Kraliesi Zita verdi bana,
hediye etti.
Efendim, otomobilime biniyorum, geliyorum. Dahiliye Nzn Kanbur zzet,
Polis Mdr Tahsin Bey, haber veriyorlar. "Aman ok sktk. devletin ileri ok
skk. Hanmefendi n'olur bize arabasn versin, bir mddet sonra da iade ederiz".
Hi ses karmadm. "ki- gn msaade etsinler" dedim, "Veririm" dedim,
"lerim var, veririm" dedim. Kalktm geldim, St. Antuan Kilisesi'ne, Mimar
Donnari vard. Donnari'ye dedim ki, "Kont Kaprini polis mdrnn efi burada"...
-Evet.
- Syle dedim Kont Kaprini'ye: "Arabay veriyorum Kont Kaprini'ye, alsn,
fakat talyan bayra da takmasn. Gndersin, ama derhal adam yol lasn,
garajdan". O sadret konann Kumkap'ya kadar inerdi bahesi. "Oradadr, gitsin,
filn adamdan alsn arabay". Ve ben dndm arabayla, atl arabalar vard o zaman,
eve geldim. Ertesi gn, "Efendim garaja gittik, arabay bulamadk, acaba birine mi
verdiniz?" "Yoo, haberim yok" dedim. "Belki igal kuvvetleri aldlar" dedim.
"Bilmem, haberim yok, siz sylyorsunuz" dedim. "Yok araba" dediler. "Aaa nasl
olur?" dedim. Ve biraz yle geti. Tahsin Bey'e telefon ediyorum, "Arabay,
Tahsin Bey" dedim, "Kimse bizden almad arabay, arabaya siz bakn, polis
mdr sizsiniz, bulun" dedim. "Bakn, igal kuvvetlerinde" dedim. "Greceksiniz
arabay" dedim, araba gitti.
- Hayr, Paa mesel acaba ayrlrken romantik bir ey sylememi miydi?
- Yani bu iler benim bamda dnd hepsi. Anladnz m? Onun iin
kafam tekml etmi. Ben baka eyle megul olamam zaten. Aklm
ermez, ermez. Ben sylyorum.
- Efendim, Paa ayrlrken, mesel kapdan karken libirey sylemedi mi?
- te sylyorum ya, emanet etti. Annesini, evet, ve bana da gayret verdi,
"Sakn" dedi "Dnme sat, sknt ekme, evde ne varsa sat, hallar sat". At,

arabam vard, Sultan Read hediye etmiti. Fevkalde atlarm vard o zaman
Merkez Kumandan Cevat Bey vard, Yeilky'de oturuyordu. Cevat Bey'e verdim.
"Aman, Cevat Bey" dedim, "Atlar al". "Alacaklar" dedim. Ondan sonra arabay ne
yaptlar bilmiyorum, para ladlar, sattlar m, dnmedim. Atlar oraya kardm.
Kendi atlarmn bir tanesini Nemlizade Midhat'n bir aabeysi mi, amcas m, o
ald. Bir tanesini bilmem Adapazarl bir adam ald. Yani hep bunlar satan, paray
toplayan, neyle geindik olum, bizim paramz yoktu ki.
- Ne yaptnz gittikten sonra? Nasl geindiniz?
- Toplandk, evi igal ediyorlar.
- Nasl igal ediyorlar?
- Nasl igal ediyorlar evi? Franszlar ev istiyor stanbul'da. Dhiliye
Nzn diyor ki, "Talt Bey'in, Talt Paa'nm" diyor "Kona var" diyor.
Konak bizimmi. Ayasofya'nm karsnda. Dhiliye Nzn Kanbur zzet,
"O kona igal edin" diyor. "Kars, tane hanm diyor, bir yere gitsinler" diyor.
Zaten diyor, "Kar tarafta kkleri var, oraya gitsinler" diyor. Ne kar tarafta kk
var, ne Ayasofya'da konak var. Jeneral D La Gini isminde bak onu unutmam, D
La Gini telefon ediyor, "Ben Jeneral D La Gini" diyor. "Evet" diyorum. "Sizinle
grmek istiyorum" diyor. "Hay hav, buyurun". Ama ben de ufak tefek eyleri
hep kardm. Halama, Bakrky'e gnderiyorum, Ulvi Beyler'e drt be sandk
oraya gnderdim. "Efendim" dedi, "Bir" dedi "Ev aryoruz" dedi. "Evet" dedim.
"Sizin evi, hkmet igal edin dedi". "Hay hay, buyurun" dedim, "gal edin,
yalnz bize, bana msaade edin" dedim. "Benim imdi bamda dedim daha 20 kii
var" dedim. "Adamlar var, kzlar var. Bir yer bulalm, kalm". "Eee" dedi, "Kar
tarafta kknz?". "yle bir ey yok" dedim. "Eer varsa ltfen syleyin gidelim
kknze" dedi. "Benim haberim yok" dedim. "Yok yle bir ey" dedim.
"Buras da bizim konamz deil, buyurun bakn" dedim. "Biz kirayla
oturuyoruz". "sterseniz" dedim, "Fakat ben size rica ediyorum, bakn" dedim.
"Benim tahsilim Franszca'dr, Fransa'y severim" dedim. "Evet" dedi. "Ben sizin
kadar deilim ama Napolyon'u da, Jandark' da, bilmem neyi de hepsini biliyorum"
dedim. "Medeniyet var" dedim. "Siz, medeni bir devletin bir jeneralisiniz, ona gre
hareket edin. kalm fakat bana msaade edin bir ay" dedim. "Fakat" dedim, Aaa,
dedi ki, "Hkmet srar etti, belki hkmet mdahale eder". "Bakn" dedim, "Size
rica ederim, u kapnn arkasna bir kt koyalm, yazn, Fransz ordular eyi,
komitesi, bu evi igal etti ve gelen adama kapy aarz gsteririz. Okur, almaz"
dedim. "O vakit siz dnn" dedim. Hi unutmam yerinden kalkt, "Bravo madam
Talt Paa" dedi. Hemen kd yaptrdk, yazd, "Hi kimse mdahale edemez.
Ancak benim emrim zerinde benim bu ev igal olacak". Ve ben de
Nuruosmniye'de Merkez-i Umumi'nin yannda polis merkezi var. Polis
merkezinin yanndaki evi tuttum. Onu da polis merkezi komiseri neyse ismi, o bize
buldu. O haber veriyor, "Aman kn, aman yava verin, ev botur". Bilmem ne
paray veren, bilmem ne eden onlar. Polisler yapyor, hep el altndan. Yani bizim

bir polis gelip de kapmz almad. alamad. "Biz yapamayz" dediler. Talt
Paa bize tekiltlandrd, ekmek verdi, biz ona kar hrmetkrz, hepimiz istifa
ederiz ama gidemeyiz. Bir polis vallahi gelmedi. Ama Franszlar sonradan
soydular, aldlar. Yemek odam aldlar. Fevkalde gzel drt tane krkm vard,
hrika, onlar aldlar. Madam Bonpar gelmiti. ay vermitim, bir ay takmm
vard, onu ald D La Gini. "Al" dedi ve bir de kt verdiler: "20 bin liralk mal
Madam Talt Paa'dan aldk". O kd da, bakn nerden nereye, Cell Shir
Ankara'ya gidiyor. Cell Sahir diyor ki, "Ver, Hayriye Hanm bana o kd. imdi
Fransa ile anlaacaklar, bari alalm bu tazminat size". Biz de skntdayz. Lmba,
gazla oturduk. Dn bir defa, gazla. "Peki" dedim, kd verdim. Alm, kimse o
zaman bilmiyorum, Ankara'daki bavekil. Fransz devletinin... Benim hesab da
onlarn kendi hesaplarna geirdiler. E, verin paray, hayr. Ordan da gitti! te,
yapan...(63), O para da, mal da byle gitti.
- Efendim Paa gittikten sonra, Paa gittikten sonra, siz ne kadar kaldnz
Trkiye'de?
- Trkiye'de ben... Talt Paa 1918'de gitti.
- Gnn biliyor musunuz? Hatrlyor musunuz?
- Gnn hatrlamyorum ama 18'de gitti.
- Evet.
- 21'de ld. 20'de gittim galiba.
- Nasl gittiniz efendim?
- Aaa, talyanlar kard beni.
- Onu anlatr msnz?
- ngilizler vize vermediler.
- Anlatr msnz onu?
- ngilizler "Vize vermeyiz" dediler. Papaz Fru var, mehur bir papaz, eyi
yapan, bu Yunanllar tutan Papaz Fru diye...
-Evet.
- O, bana kendi syledi. "Madam" dedi, "Severim, sayarm, ne istersen yap,
sakn" dedi, "stanbul'dan kaym deme" dedi. nki dedi, "ngilizler yakalarsa
alamam artk sizi" dedi, "Kurtaramam" dedi. "Gidersiniz Londra'ya" dedi bana.
"Aaa niye kaym Mr. Fru?" dedim, "Ne zorum var?" dedim. "Ben dedim
mektuplayorum Talt Paa'yla" dedim. "O hayatn veriyor, ben de hayatm
veriyorum, hayr" dedim, "Gitmem" dedim. "Sen git desen dedim gene gitmem".
Yalaaan, hepsi yalan. "Aferin!" dedi, "Bravo!" dedi. "Ben de senden bunu..."
"Yaaa, tabii" dedim, "Gitmem, hi gider miyim?" dedim. Bu taraftan Kont Kaprini,
ad da Lloyd Tristino'nun vaporu. Rhtmda yanam, haber veriyor, diyor ki,
"Filn akam", ne akamd, gnleri pek hatrlamyorum, "Saat sekizde gelsin"

63

Burada geen isimler metinden kartld.

demi. Karda da Lloyd Tristino'nun acentesi vard, talyan. "Oraya gelsin, o

kadar" dedim, "Baka bir ey istemem" demi. Hiii. Bizimkiler de o evde
oturuyor. Onlara dedim ki, "Ben gidiyorum, sakn yle alamak, malamak,
barmak brakn. Talt Paa Almanya'da hasta, atei var. Bir bana sklyor. Hi
olmazsa gideyim ona biraz kudret, kuvvet vereyim" dedim. "Gene gelirim" dedim,
"zlmeyin" dedim. Kardam efkati ile beraber bir atl arabaya bindik. O vakit
atl arabalar vard. Yalnz, kinci Yaver mer Bey, Seyfi Bey haa, o buradayd.
"mer" dedim, "Ben gidiyorum". "Aman dedi, Seyfi'ye haber vereyim" dedi,
"Bakalm ne diyecek?" dedi. mer Bey geldi ben gitmeden evvel. Seyfi Bey diyor
ki, "Aman, hanmefendi Paa'ya haber versin. Ne yaparsa yapsn, silh ve para
yetitirsin Ankara'ya. Muazzam sknt var Ankara'da. Para yok, silh yok. Bizim
arzumuz bu". Onu ahsen syledi tabii. Biz acenteye geldik Lloyd Tristino'nun.
Zavall kardam efkati, gitti. ptk, gitti. Benim stmde siyah bir krk,
bamda da arabada pelerin, pee filn onlar kardm, efkati'nin cebine koydum.
Bir byle bere gibi bir ey geirdim. O zaman Rus kadnlar filn vard. Ruslar
gelmiti ya, hicret etmilerdi. -Evet.
- Girdim ieri, bakyorlar filn. Dedim ki, "Polis efini istiyorum". Girdim
ieri. "Aaa" dedi, "Anladm" dedi, "Kont Kaprini'nin misafiri" dedi. "Evet" dedim.
"Peki" dedi. Hemen telefona bast, konutu talyan ca. Hakikaten on dakika sonra
Kont Kaprini geldi. O, "Bonsuvar madam, bonsuvar filn", koluma girdi, ald beni
gtrd vapora. Girdik vapora. Kaptana teslim etti. "Bari" dedi, "Brindizi'de k,
Brindizi'ye kadar gtrrsnz". "Yalnz" dedi bana, "Size bir polis koyduk, sizi
Brindizi'ye kadar gtrecek ve Roma'ya kadar gtrecek, Roma'dan
dnecek. Bize ltfen haber verin". "Peki, teekkr ederim" dedim. O sivil polis de
yanmda beraber, bana kaptan dairesini verdi. Ben yukarda vapor lebalep prensler,
prensesler, kontesler, bizimkiler, kaanlar, filnlar var. Ben kaptann dairesinde
oturdum, orada yedim, orada oturdum, orada ey ettim. Byle ktm. Polis
yanmda Brindizi'ye geldik. Brindizi'de ktk. Allah rahmet eylesin Prenses
ivekr ile kocas Selim orada. "Aaa Hayriye sen misin?". "Benim". "Aaa, niye
haber vermedin?". "Ne bilirim ben prensesciim ben sizin burada olduunuzu?"
Ben anlattm "Byle byle ite byle, byle, firar ettim filn"... O gece bin
medik trene, oturduk. "Elenmeye brakmayz" dedi Selim. Selim, ivekr ve
maiyetimdeki adam. O gece Brindizi'de kaldk. Sabahleyin eksprese bindim,
Roma'ya geldik beraber. Roma'ya geldik ama Roma'da ine atacak yer yok. Yok,
yok, yok. Benim yerim var. Kont Kaprini bana dairesini hazrlad, kzkarda. Eee,
ivekrla kocas, "zlme pren sesciim, ben kendi odam vereceim size, biz
beraberiz".
- Onlar nereye gidiyor efendim?
- O, Msr'a gidiyor. Beraber oturalm. O Avrupa'ya, Paris'e kt. Beraber
yatarz. Selim de darda bu adamla byle antrede, divanda yatsnlar. Baka are
yok, yok. stersen yz bin lira ver, yok. Suad akir vard, zavall, ld. O o kadar

bulamad, bulamad ama buldum ben, gene ben. Sabahleyin ben trene bindim,
onlar da gittiler Paris'e. Ben de geldim eye, Roma'ya. Roma'ya geldim benim
ktlarm yaplm, hazr.
-Evet.
- Pasaportlarm hazr. Hi, bu akam hareket ediyorsunuz, bu gn dediler.
- Nereye efendim?
Milano'ya. Pekl dedim. Adama da bir mektup yazdm teekkr ettim Kont
Kaprini'ye filn, Donnari'ye ite... Gayet rahatm, fevkalde geldim. Hakikaten
yle. Adam dnd stanbul'a. Ben Milano'ya geldim. Milano'da Palasya Oteli'nde
indim. ndim, imdi herkes bakyor. Orada da kede de tane Yahudi Trke
konuuyorlar. Meer bir tanesi Karasu'nun oluymu, ben tanmyorum Yahudileri.
"Vallahi" diyor, "Fena haberler var stanbul'dan" diyor. Bilmem "yle yapyorlar,
byle yapyorlar" filn, sylyor. Ben de hi ses karmyorum. Neyse odama
ktm. Ertesi gn sabahleyin trene bindirdiler. Zrih'e geliyorum. svire'ye
geiyorum. Paa beni svire'den...
- Pardon, pasaportunuz var ra efendim?
- Paa da svire'de
- Pasaportunuz var m?
- Elimde benim pasaportum matmazel, Madam Hulusi.
- Evet.
- Geliyorum, trene biniyorum. Komo'dan yukar kyor tren. Hududa.
Herkes iniyor, herkes iniyor, en son ben. Burda bir i var diyorum. ndim. Dedi ki
adam, "Madam pasaportunuz yanl" dedi. "Neden?". "E, nki burada hudud
vizesi yazmamlar" dedi. "Aman yapmayn, ben Roma'dan geliyorum, Milano'da
kaldm, gelicem, dnecem Milano'ya. Milano'dan gene geleceim". "Milano'ya
gitmeyin" dediler. "Aa inin arabayla. Komo var. Komo'da kaln, otelde, ordan
telefon edin". Baka trl de olmuyor. "Peki" dedim, aldm antalarm, indik
arabayla Komo'ya. Bak, ka yandaydm onlar yaparken. Komo'ya geldim tele
fonu atm, Kont Kaprini'yi buldum. Dedim ki "Kont Kaprini, benim pasaportum
yanl yaplm ve biliyorum, cumartesi gn gidiyordum. imdi Komo'da indim.
Eee, yarn Pazar, konsoloshaneye filna nereye mracaat edeyim? Kime mracaat
edeyim? Ne yapaym?". "Pazartesi trene binin". Zrih'te de Paa beni cuma akam
bekliyor. Meer onun da pasaportu yanlm. Bakn Allah'n hikmetine vallahi.
Orada bizim Ziya Bey vard, Zrih konsolosu. Ziya'ya telefon ediyor, "Aman"
diyor, "Hayriye gelecek, sen" diyor "Git trenden Milano'dan gelen trenden
greceksin" diyor, "Bir hanm bir kadn, tanyacaksn tabii" diyor. "Hayriye'yi al,
Eden au Lac Oteli'ne, Eden au Lac'ta kaln" diyor. Brakn" diyor. "Oooh" diyor.
"Ziya alacak Hayriye'yi, ald. Ben de Eden au Lac'a inerim". Paa da Almanya'dan
svire'ye geiyor. imdi ben de odamda ama nasl nasl kahroluyorum, kimseyi
tanmam, bilmem. Komo kck bir yer, cumartesi, pazar var, kapal. Bir de
sabahleyin tk tk kapm vuruluyor, girin diyorum, bir kzcaz geliyor. "Efendim"

dedi, "Madam Hulusi Bey siz misiniz?". "Evet, benim" dedim. "Aaaa", dedi
"Biz dn gece aldk telefonu, sizi rahatsz etmedik". "Hah" diyorum iimden,
"Cann ksm. Geceyans geleydin keke". "Efendim" diyor, "Kont Kaprini" diyor,
hereye haber verdiler, sizin pasportunuzu verin bize, biz sefarete, konsoloshaneye
gideceiz, atracaz, konsolosa imza ettireceiz ve bu gn hava gzel, pazar, size
orno Gl'n gezdireyim emrettiler".
- Kimmi bunlar efendim?
- Kim grecek olum, ne Korno Gl? Yani, cenneti verseler gremem.
- Bunlar kim efendim, bu gelenler? Bu gelenler kim odanza? Bu hz geldi
dediniz, kim?
- Neyse, Pazar sabah zavall kz geldi, otomobille beni ald, gezdirdi, filn
etti. O gl gezdik, filn ettik. Trene, tren saati geldi, bindim. imdi geldim yukar
odaya, adam glyor. "Ooo madam" diyor "Vbuz avez tres bonnes voyages" diyor.
"Ah" diyorum iimden, "Ne 'tre bon voyaj', sen biliyor musun, kan aladm". Bir
mikrop kaptm, u parmam buraya kadar cerahat doldu, ateler iindeyim,
aldrmyorum. Meer ey toplam, py (Franszca 'pus': cerahat) toplam. Neyse,
trene bindik. Trende de bir kar bir koca, dedim ki "Hayriye, akln bana al."
imdi ben rtar yaptm belki zavall Paa bilmiyorum, geldi, bakt, yok, yok. Ne
yapyor, ona sklyorum, deliye dnd adam. Roma'dan kyorum, Milano'dan
kyorum, ben ortada yokum. Halbuki bakn Allah'n hikme tine, onun pasportu da
yanl yapld. Benden yarm saat evvel gelmi.
- Nereye?
- Zrih'e.
- Evet.
- Eden au Lac'a gidiyor. "Hayr" diyorlar, "Milano'dan kimse gelme di".
Hemen Ziya'ya telefon ediyor, terbiyeli adam, diyor konsolos. "Hayr Paam diyor,
gittim vallahi" diyor. "imdi de gidiyordum karlamaya" diyor. "Bu nc".
"Nasl olur, Ziya" diyor, "Gelecekti" diyor. "Yok" diyor, "Tek bir kadn inmedi
trenden" diyor. "Yani Madam Hulusi deil, tek bir kadn inmedi" diyor. "Gidelim"
diyorlar. Ziya'yla beraber geliyorlar Paa. Hakikaten yarm saat sonra ben
geliyorum. Zavall Paa, bastonuna dayanm, beni grnce "Haaayriye" dedi.
Ama nasl byle, bitti, bir hl ald byle. Neyse, ite kotum, kucakladm, ite
geldim dedim. Biraz daha ayakta Ziya'ya teekkr ettim. "Aman hanmefendi"
diyor, "Siz birbirinizi buldunuz ama diyor, beni ldrdnz" diyor. "E zarar yok
filn" diyorum. O evine gitti, biz Eden au Lac'a dndk. te byle.
- Ordan nereye gittiniz efendini? Oradan nereye gittiniz?
- Orada, otelde kaldk gn.
- gn sair a?
- Sonra, eye, Lak Leman'a geldik. Lak Leman'dan vapura bindik, eee
Alman hududuna ktk.
-Evet.

- Neydi o, kardam da orda bekliyordu, Hayreti. ki saat.

- Oradan Almanya'ya gittiniz.
- Ordan Mnih'e geldik. Mnih'den Berlin'e geldik.
- Berlin 'de ne yaptnz?
- Nasl?
- Paa nerede kalyormu daha nce, Berlin'de?
- Evet?
- Siz istanbul'dayken?
- Evet.
- Paa nerede kalyormu?
- te bir vard, hepsi beraber birarada oturuyorlard.
- Kimlerle?
- Hardenberg Strasse'de. Charlottenburg'da.
- Evet.
- Doktor Nazm Bey, Doktor Rsuhi Bey, Paa beraber otururduk. Aile
deil onlar hepsi beraber gittiler.
- Evet eeee..
- Anlattm size
- Oldu efendim
- Bizimkinden sonra Nazm Bey, Doktor Nazm Bey Mnih'e gitti. Baha
akir Bey'in ailesi geldi, o ayrld. Gene, Berlin'de bize yakn bir yerde oturdu.
Rsuhi Bey beni brakmad. Rsuhi Bey ve kardam Hayreti beraber oturduk ve
biz geldik. Ondan sonra Rsuhi Bey stanbul'a geldi, onu bilmem.
-Evet.
- Bir i yapmyordu, ne i yapsn? Evinde, onun tarlasnda apa
apalyordu. Az para alyorlard. Odun keserdi onlara. Yardm ediyordu, ekmek
yiyordu.
- Eee efendim bir bfe iletiyorlarm.
- Ne?
- Bfe, sigara satyorlarm bir yerlerde. Byle bir ey var myd?
- Cemal Azmi Bey, Trabzon Valisi, ttn ticareti, eee sigara ticareti
yapyordu.
- Berlin'de?
- Berlin'de.
- Evet.
- O Trabzon Valisi Cemal Azmi Bey.
- Evet.
- te onu Baha akir Bey'le beraber ldrdler. Baha akir ile Cemal Azmi
Bey sokakta, kapnn nnde, Ermeniler ldrd. kinci felket.
*
- Efendim, Paa'nn, Paa'mn vurulduu gn anlatr msnz?

- Evet
- O gn anlatr msnz?
- Tabii hatrlarm.
- Anlatr msnz?
- O gn...
- Evet.
- Bize bir ey gelecekti, bir gazeteci, karsyla, le yemeine...
- talyan m?
- Ama isimlerini bilmivorum.
- talyan m?
- Bir adam, bir gazeteci kar koca, onlar, Baha, Doktor Bahaddin akir Bey.
- Evet.
- nki kabul edecek ey, bizim evdi. Yani, benim oturduum yer. Yemee
geleceklerdi saat on birde. Gene Trklerden ok sevdiimiz Refik Bey, o geldi.
"Aman" dedi, "Hayriye" dedi, "Yemee kadar kravat, surdan dedi gideyim de"
dedi. nki bizim oturduumuz yer biraz santral. "Bir kravat alaym Refik'le". O
iyi Almanca konuurdu, tanyordu. Daha evvel dii Refik, Ahmet Nesimi Bey'in
kaynbiraderi. Zrih'te bunlar, ok terbiyeli ocuklar. Beraber byle karken "Hi
gitmek istemiyorum" dedi. Vallahi, "Allah yani ah yarabbim!". "Yani, senden
ayrlmak kat'iyyen arzu etmiyorum" dedi. "Aaa, artk Paa" dedim "Sen de ok
oluyorsun yani. Yani ocuk musun?" dedim, "lle byle eteime mi yapacaksn
byle" dedim. "Ne bileyim ben, sen yanmda iken bir kuvvet hissediyorum" dedi.
Kapda, vallahi sokak kapsnda. "Sen yanmdayken" dedi, "Bir kuvvet
hissediyorum" dedi. "Eee ite yanndaym" dedim, "uraya bir kravat alp gelicen,
ben imdi kamam". Evet evde iki adam vard, biri Polonya'h, biri l (64) ama tene
bakmak lzmd.
- Kimdi efendim onlar, ne i yapyorlard?
- Birisi yemek yapard, biri de... On bir odal apartman. nki, hep
beraber oturuyorduk. Onlarn yataklar var, ykanmalar var, filn. te bunlar hep
toplanrlard beer onar ne varsa korlard. Beraber oturup yiyorduk, yayorduk.
- Evet.
- Ve, Refik Bey geldi, beraber ktlar. Yani ne kadar, anlataym, surdan
ke bana kadar. Balkondan baksaydm grecektim, o kadar yakn. Tam o keye
dnerken, orda bir kk meydan, taynplas diye bir yer vard, orada arkasndan...
Bu adam geldi, kimse, ve ensesinden... Ve adam, katil de syledi zaten. "ki defa
teebbs ettim" dedi. "Fakat o kadar tesir altnda kalyordum ki bana bakt zaman
dedi cesaret edip silhm alamyordum" dedi.

64

Buradaki bir kelime anlalmyor.

- Evet. Size kim laber verdi efendim? Kim haber verdi?

- Ben evdeyim, apartmandaym.
- Kim syledi size Paa'nn vurulduunu?
- Muhakemede syledi.
- Hayr Paa'nn vurulduunu o gn?
- Aaa, Paa'nn vurulduu. te o esnada tabii toplandlar.
- Evet.
- Midhat kr Bey'in olu vard zavall Turgut, ld o da geen sene. O
geliyordu bize, o grm vak'ay.
- Evet.
- Ve Paa baston kullanrd, fena halde hrpalam katili, polisler kurtard.
- Evet.
- Turgut kotu, "Aman" dedi. Eee, evin iinde Rsuhi Bey var filn,
kalabalz. O felketi birden Doktor Nazm alayarak, Baha akir bararak,
alayarak. Kimisi alyor, kimisi ban vuruyor. Ben de ortada artk ne olduumu
bilmem. O esnada artk hatrlayamam. Efendim bir de cenazeyi anlatr msnz?
Cenazeyi... Nasl oldu, nasl kalkt?
- Fevkalde yaptlar. gn sonra cenazeyi aldlar eye gtrdler.
eye gtrdler, Anbome yaptlar, dondurdular tabii. Yani yle bir ey
yaptlar ki, hani yz sene yaayabilir. Muazzam bir ey yaptlar. Ve
cenaze, gelen telgraflar, mektuplar, btn o eski kumandanlar, tayyarelerle
mektuplar attlar. General Ludendorff "Alman'n kara lekesi. Alman
devleti bugn muazzam bir kara eee eyi ald, leke ald ve silinmez, ebed
bir leke" dedi telgrafnda. ok, ok itirak ettiler.
- Hangi camiden kalkt? Orada bir camiden kalkm, cami.
- te, camiden kalkmad. Cami yoktu daha. Camiyi, Talt Paa o arsay
elde etti filan altlar, alyorlard. Cami filan bir ey yok. Bir oda, bir mescit
gibi ve yer daha bitmemi, alnmamt. Orada gene bir kapal bir yer fakat onlara
ait kilise deil. Hatta Paa'nn konduu yer, Abbas Hilmi Paa'nn da, Hidiv, olu
bir otomobil kazasnda lmt onun da zavall byle nakil iin hazrlanm,
Msr'a gidecek o cenazeyle beraber.
- Ne kadar kald orada?
- On sene.
- Sonra?
- Sonra, ite ondan sonra Wasserman, Deutsche Bank direktr
Wasserman vard ki o bizi en ok en himaye eden, besleyen daha dorusu, o ben
stanbul'a geldim, Paa'nn felketinden sonra ancak bir buuk sene oturabildim.
Neyle geineceim, yok! Mecbur oldum gelmeye, yoksa gelmek taraftar deildim,
bekleyecektim ama gene gelecektim. nki geinmenin imkn yok, yok. Mektup
alyorum, diyor ki "Alman kanununda bir cenaze byle ey olursa ancak on sene
darda kalabilir. On seneden sonra ya sahip olanlar alr veyahut devlet bir yere

defneder. Onun iin ok rica ederim bunu, temas et, eer hakikaten alrlarsa burada
sen hibir eye zlmeyesin, her ey bana ait, bize ait. Elinize teslim edeceiz. Yoo
almyorum, o vakit biz burada lzm olan vazifemizi yapalm". Tevfik Rt Bey,
hariciye vekili. Mektubu okur okumaz hemen Tevfik Rt Bey'e telefon ettim.
"Tevfik Rt Bey bak" dedim, "Sen". Bana hep taklrd. "Gelecek, gelecek merak
etme. Gelecek gelecek merak etme, getiriceiz". "Byle bir mektup aldm, ne
olacak?" Hi unutmam, kurban bayramna da gn var ama neye tesadf ediyor
bilmiyorum. "Aaa" dedi, "Hayriye Hanm gel dedi, atla trene" dedi. O zaman yle
otobsler, filnlar yok. "Gel" dedi. "Peki" dedim, atladm trene Ankara'ya geldim.
Tevfik Rt Bey de Ankara'da Hariciye Kk'nde, yukarda oturuyor. Ben de
indim Tahsin Beyler` e tabii baka kimsem yok. Tevfik Rt Bey'le grtk.
"Aman" dedi, "Merak etme", "Ben" dedi "Atatrk'e bahsettim" dedi. "Atatrk bu
gece yemee bekliyor sizi yukar kke". "Peki" dedim. Beraber Tevfik Rt
Bey'le yukar kke ktk. ankaya'ya gelin ama, nasl grsn byle ey gibi,
somnambl (uyurgezer) gibi ben. Yani nereye eksen gidecek vaziyetteyim. Gittik,
muazzam bir sofra, gene o heyeti, o ikiler. Vaziyeti biliyorsun, artk onu sylemiyorum. Herkes yedi iti filn, hatt bana takld. "Yemiyorsunuz bir ey
hanmefendi" dedi. "Aman" dedim, "Paam msaade buyurun, ben zaten" dedim
"Az yerim". Neyse, giden gitti. Ruen Eref, Nuri Conker, Tahsin zer, bir de
Arkan vard.
- Evet.
- Neydi?
- Saffet.
- Evet. Onlar kaldlar. "Hadi gelin" dedi "Poker oynayalm" dedi. "Aman
Paam, ben poker moker bilmem" dedim. "Ben hakikaten de mrmde kt
tutmadm, bilmem" dedim. "Ben size retirim" dedi. "ite, byle yaparsn, yle
yaparsn", neyse bir eyler. Saat oldu iki, eee, bir ey amyor. imdi durup
dururken "Efendim, ben bunun iin geldim, sana gelmedim" gibi denemez tabii.
- Evet.
- Kazanmm pokerde, onu da bilmem. "Aaa.." dedi, nekesti ok. "Yooo,
dedi bende para yok, Nuri versin" dedi. "Nuri" dedi, "Ver hanmefendiye borcunu"
dedi. "Olur olur" dedi Nuri Conker, "Ben" dedi, "Hanmefendiye veririm
borcumu". Ka para, bilmem. "Siz" dedi "Her eyi kazanyorsunuz" dedi bet'na.
"Aman Paam, ne kazandm?" dedim. "Dnyada kazandm bir ey vard onu da
Allah elimden ald" dedim,
"Hibir kazancm yok benim hayatmda" dedim. "Nedir skntnz?" dedi,
"Niye byle dedi eysiniz?" dedi. "Efendim" dedim, "Byle bir mektup aldm,
Tevfik Rt Bey'e bahsettim, Tevfik Rt Bey de 'Atla trene gel' dedi. Onun
iin" dedim "z'c ettim, rahatsz ediyorum sizi" dedim. "Ben" dedim "Dn akam
trene bindim, bu sabah indim" dedim. yle durdu, "Hanmefendi" dedi, "Talt
Paa'nm cenazesi" dedi "Byle hoppadan gelmez" dedi. "Biz" dedi, "Almanlarla

hesaplaacaz" dedi. "Bu Almanlar7in yapt" dedi, "Hakszl" dedi, "Hesabn

soracaz" dedi. "Alman hkmeti nasl bu hatay yapt?" dedi. "Vallahi Paam"
dedim, "Son dakikada bile Adliye vekili, nzn Alman Adliye Nzn" dedim, "Eve
geldi. 'Hanmefendi hakikat sen zlme, sen muhakemedeyken o hayatta
olmayacak. Bunu koy bana, biz onu diri aldk ama ls kacak'. Polis mdr
Weiss, o geldi o daha fenasn syledi, 'ntikamn alacaz' diye" dedim "Beni
kandrdlar ve bizi" dedim "Mdafaa hakk brakmadlar. nki biz mdafaa
edeceiz, biz diye bize vaat ettilerdi".
- Evet.
- "Halbuki bakn" dedim "imdi" dedim, ama bu sonra oldu, "imdi" dedim
"Bir kanun varm efendim". "Ne kanunuymu?" dedi, anlattm. "On sene" dedim,
dururmu, "On seneden sonra bunun defnedilmesi lzm". O zaman da Berlin Sefiri
Hamdi Bey isminde, bu muhacir mdr-i umumisidir. Olu sonra Amerika'da
sefir-i kebir oldu bilmem neler oldu filn. Hamdi bilmem ne. "Evet" o arada dedi,
"Bu byle olmaz" dedi. eye dedi ki, Ruen Erefe "Al kd eline" dedi, "Derhal
bir telgraf ek, Talt Paa'y defnedin yani koyun topraa olduu gibi. Zaman
gelecek ben getireceim" dedi. "Bana itimadnz yok mu?" dedi, "Emniyetiniz yok
mu?" dedi. "Aman efendim, lm bir adamn ne emniyeti olacak?" dedim. "Artk
Talt Paa ortadan kalkt" dedim. "Bunu hi aklnza getirmeyin" dedim. Hissettim,
hissiyatn. "Rahmetinize muhta Talt Paa" dedim. "Hayr" dedi, "Ben" dedi,
"Bunu" dedi, "Brakmam" dedi. Byle. "yleyse" dedim, "Bana msaade edin"
dedim. "Ben de" dedim, "Wasserman'a, Msy Wasserman'a telgraf ekeyim byle
byle yapn defnedin diye yani koyun yerine diye ey edeyim" dedim. "Peki" dedi,
"Yazn" dedi, "Siz de yazn" dedi, "Btn bunlar". Yani nasl syleyim bunu
hissetmek... Allah kimseye o acy vermemek lzm. Hissiyatn anlyorum fakat
syleyemiyorum bir ey.
- Evet.
nki ne olacan bilmiyorum. Acaba iyi mi olur, kt m olur evham
iindeyim. "Peki efendim, emredersiniz" dedim. Ve o gn akam st trene atladm
eve geldim. Derhal Almanya'ya bir telgraf ama artk byle artk eydim, byle ve
anlattm Wasserman'a. Onlar da cenazeyi aldlar o yerden gtrdler bu bizim
mezarla. Ufack bir yer byle u kadar bir yer, bir oda var ve kk. Bir de
imammz var. Pek efendi bir adam, Mslman adam, oraya koymular, kapattlar.
Onun mezarl eyi var mezarl var Erol size verdi mi?
- Resim mi?
- Resim var. Evet oraya koydular, kapattlar ve bana da yazyor Msy
Wasserman, "Hi merak etme, istediin gn alabilirsin". Anladm ki bu
kadar. Bir daha mevzubahis etmedim.
- Sonra getirttiniz.
- Ve bir daha da byle teebbse gitmedim. -Evet.
- Ne yapaym, ne yapabilirdim?

- Tabii.
- Yani bir kuvvetim yok, bir kudretim yok, tutunacak bir dalm yok. Nasl
anlataym size, yani biz burada ben, kaynvalidem, grmcelerim umac
vaziyetinde kaldk. Hi! Ancak ve ancak bir halazadem vard, Bykekmece
kaymakam, o halam ok severdim ve halam gelirdi. Yani, yani en yaknlarm bile
ba evirdiler. Onu brakn, o bir facia.
- Efendim mahkeme nasl oldu?
Mahkeme, eee mahkeme tarihini kaydettiler. Mahkemeye gittim. Dedim ki,
"Ben gitmeyeyim". "Hayr" dediler, "Gelin mahkemede grsnler sizi". Pekl.
Doktor Nazm, Doktor Baha akir, Rsuhi Bey, Cemal Azmi Bey, bir Azmi Bey
vard o deil, Cemal Azmi Bey, Trabzon valisi, asl Trabzon tekiltn yapan,
Karadeniz'i temizleyen adam. Bakn,onun eseri oktur. Hi mevzubahse girmiyor
onlar. Bugn Karadeniz elimizdeyse, Cemal Azmi'nin sayesindedir. Yaaa, ite
bakn, bunlar hep hakszlk, hep. Ya bilmiyorlar yahut bilmiyorlar ite... O derinlik
size ait, bana ait deil. Gittik, bir yer, drt tane ey var, hastabakc, srler fakat
onlar hepsi Katolik. Ve o zamanki hkmet de ey bir hkmet, Hristiyan, Katolik.
Koyu Katolik. Mslman dman. Dava ediyorlar. O srler diyorlar ki "Evet"
diyor, "Biz" diyor, "O ey zamannda" diyor, eee, "Hicret ettikleri zaman, aman"
diyor, "O Trkler nasl kestiler" diyor, "O Ermeniler'i nasl doradlar, nasl
paralar attlar kpeklere". Neler anlatmyorlar, ne facialar anlatyorlar,
anlatamam size. Bunlarn hibiri vallahi olmad. Sylediler, sylediler, sonra bana
dedi ki hakim, "Ne dersiniz buna?". "Ben buna efendim" dedim "Batan aa
yalan" dedim. "Ve bu grdnz bu kadnlar" dedim "Hepsi sahtekr ve hepsi
para alm kadnlar" dedim. "Bunlar tamamen yalan. Bu vak'alar yaptlar fakat
Ermeniler, Erzurum'da" dedim. "Ardahan'da, Kars'ta yaptlar" dedim. "Ondan
sonra" dedim "Ermeni inklb oldu, onlar sebebiyeti verdi. Bunlar, bu facialar
yapan ite bu grdnz bu insanlar" dedim. "Baka syleyecek bir eyim yok"
dedim ve yrdm ktm.
- Ne kadar srd mahkeme efendim? Dava ne kadar srd? Dava ne kadar
devam etti?
- Hi ve biz... Yarm saatte bitti.
- Bir celsede mi, tek celse mi?
- Tabii, tabii.
- Ha bir celse.
- Tabii, tabii. Biz bunlar yukarda sylerken aada srayla otomobiller
eekler iersinde katili aldlar gittiler.
- Yani bir celsede mi beraat etti?
- Evet, nki kanaat ettiler. Evet onlar o eyin zerinde yemin ediyor
lar, "Grdk" diyorlar, "Bilmem ne" diyorlar. O Katolik eylerin de, neydi
o frkanm ismi, mehur bir partiydi. O devrede yaptlar, onu beklediler o
zaman.

- Sosyalistler mi efendim? Sosyalistlerin zaman?

- Sosyalistler deil hayr (hayir. Sosyalistler o zaman yoktu. Sosyalistler
sonra kt. Sosyalist son.zamanda Almanya'da kt. Dava byle, gelii de byle.
Artk bir daha azm amadm. T ki, Saraolu bavekil oluncaya kadar.
Saraolu bavekil, aryorum onu, Dolmabahe'den kyor. Dolmabahe'de
buluyorum telefonda, "Geleceim" dedim.
-Evet.
- "Seninle konumak istiyorum". "Buyurun gelin, bekliyorum" dedi.
Sarayda beni, Dolmabahe'de odas eee bir denizin zerinde bir odada kabul etti.
Dedim ki, "kr Bey, sen" dedim, "Talt Paa'y severdin". "Beni Talt Paa
yetitirdi. Ben Talt Paa'ym, ben bilmem neyim, hep bunlar bana sylyorsun.
Hadi bakalm" dedim "imdi bavekil oldun. smet Paa da namus- mcessem bir
adam". Bence yani smet Paa bana dnyann en byk iyiliini yapt. Ne yapt?
Talt Paa'nn cenazesini getirmiti. Hayr deseydi ne olacakt? Ne olacakt, ne
yapacaktk, hi, bu gne kalacakt. nkr etmem, zaten benim ne alkam var. Bir
alkam yok devletle, bilmem neyle, hibir alkam yok. "Zaten" dedi,
"Urayoruz" dedi. O zaman ite Celal BayarTar bilmem neler hepsi hayatta. "Hi
merak etme Hayriye Hanm" dedi, "Sz veriyorum", dedi. "Pekl" dedim, alktm.
Hatta ben karken Krdar valiydi.
- Evet.
- O giriyordu. Yzme bakt gld. Hani glerek byle. Saraolu da
kaplara kadar filn byle ey etti. Bindim eve geldim. imdi, Talt Paa'nn
cenazesinin gelmesi... Talt Paa, cenaze gelecek. Cenaze geldii zaman sefir de ne
paayd? Prenses Emine'nin kocas, ld o da, ne Kemal? Son sefir kimdi?
- Berlin'de mi efendim?
- Berlin'de.
- Bulurum ben onu, ben onu bulurum efendim
- Efendim, Prenses Emine de Abbas Halim Paa'nn kz.
- Evet.
- O ikinci kocas. lk kocas ehzade Abdrrahim Efendi'ydi ve onu ben
yaptm.
-Evet.
- ok beeniyordum, ok gzel bir kzd, "Aman" dedim. "Emine".
"Prenses Emine varken, ne aryorsunuz? Dnya gzeli bir kz. Hadi onu gelin
yapalm Abdrrahim Efendi'ye". Sultan Hamid'in oluna.
- Evet.
- Neyse, enayiliim ok.
- Estafirullah.
- ok. Hepsinden maallah iyi grdm. Bana bir mektup acele yazyor,
"Aman" diyor, "Cenazeyi aryorlar, dikkat edin". nki ok ey var, tedbir var.
Cahid Bey hayatta, Hseyin Cahid. Bu Azmi Bey de polis mdr, Beyrut

Valisiydi o da. Hemen Cahid Bey'e telefon ettim, "Aman" dedim, "Cahid" dedim,
"Paa'nn cenazesi geliyor". "Yok canm", dedi "yle ey" dedi. "yle onlar atar"
dedi. "Yahu" dedim, "Gelecek". Sofya sefiri de Mente, kars Fatma yani elimizde
dodu. "Peki" dedim. Gece Sofya'y aradm durdum. Fatma dedi ki, "Yarn sabah
geliyor" dedi cenaze. "Bu gece geliyor" dedi, "Cenaze burada kalacak". "Yarn
sabah" dedi, "stanbul'a hareket ediyor" dedi, "Trenle". Aaa, ne yapalm? Hemen
kotuk, "Aman" dedik, bu ocuklarn babas, Sabuncaki'ye gittik. Muhteem bir
elenk yapt bembeyaz gllerden. Bunlar da kk byle. Bunlara da birer tane
beyaz gl, stne koymak iin, hazrladlar. Cahid'e telefon ettim. "Cahid" dedim,
"Yarn sabahcenaze geliyormu". "Hayr" dedi, "Olsa bana sylerlerdi".
"Cahid'ciim sen ister inan ister inanma, ben vazifemi yapyorum". Zaten kimseye
sakl...
- Evet.
- O zamanki merkez kumandan kimdi bilmiyorum. Kimseye
sylemiyorum. Azmi Bey'e de haber verdim. Azmi Bey dedi ki, "Ben sana
geleyim, beraber gidelim" dedi, geldi.
- Evet.
- Azmi Bey bize geldi, beni ald, Hamdi'yi(65) ald, babalarn da, ocuklar
da ald. Biz Sirkeci'ye geldik. Baktm, Cahid de geliyor. Son dakikada Cahid Bey,
artk trenden Bakrky'e geldi yani o kadar yakn. Geldik. Merkez kumandan
yanma geldi. "Hanmefendi" dedi, "Bir ricam var size" dedi. "Aman efendim"
dedim, "Ne ricas?". "ok rica ederim byle ey etmeyin, heyecanlanmayn, tel
etmeyin" dedi. "Aman msaade edin" dedim, cevap vermedim. Cenaze gelecek
garda ben baracam, helecan edeceim, olacak ey mi? Bak ne budala, ne aptal!
Kiminle konuuyorsun, kim var karnda, kim ekti aclar, kim yapt bunlar? Hi.
Yani ge... Cenaze geldi cenazeyi kardk trenden. kardlar hemen ey ettiler,
koydular tabutun zerine, glleri koydular. araba, nde Paa'nn arabas, kapal
birey. Merkez kumandan, Cahid Bey, Azmi Bey bir arabada, ben de ocuklarmla
ve Hamdi bir arabada. Geldik, Nianta'ndaki bir hastaneye, o zaman hastaneydi,
oraya koydular cenazeyi ve kaplar da kapadlar. Cenaze bugn leden sonra,
leden sonra m leden evvel mi kalkacak, bunlar biz kardk ama.
- (Erol BAFRALI): Sabah.
- Bilmiyorum vallahi. Vallahi olum yani Nianta'ndan bu Abide-i
Hrriyet'e kadar ine atsan yere dmeyecek. Kim yapt, kim syledi,
nerden kt? O Azmi Bey yaman adamd zaten. Btn bu polis tekilt
yapan o. Polis, birey yoktu o zaman. Cahid Bey btn o genlii ama ne genlik,
ne genlik anlatamam size. Sal sollu o akn halinde geldik Abide-i Hrriyet'e.

65

Hayriye Talt Hanm'in ikinci ei Mehmet Hamdi Bafral (1885-12 Eyll 1954).

Kazdlar oraya, merasimini yaptk, kapadk. te cenaze alay bu... Birka tane sivil
vard tabii. Asker masker yok, kimse yok, yoktu. En bata da zavall bizim Cavid
Bey'in olu, o Ankara'da pek eker olan. O byle silindir apkasyla, smokiniyle...
- (Erol BAFRALI): Cenaze mar ald, cenaze mar alyordu. Asker vard,
olmaz olur mu canm?
- Ha evet hatrladm. Her neyse, ite merkez komutan vard, tabii, yle ya
tabii asker vard. Ama az az.
- Yani askeri tren miydi?
- Hayr hayr. yle byk bir merasim filn yok. Neyse oldu. te cenazenin
eyi bu.
- Teekkr ederim Efendim siz Berlin'de ne kadar kaldnz Paa'dan sonra?
- Ben mi?
- Evet.
- Ben, Paa 21'de ehidoldu. Ben stanbul'da, 22, bir sene iki ay filn byle
bir ey kaldm. Kalmadm, kalamadm, nerden kalacam? Kaynvalidem,
grmcelerim buradalard. Be sene, o be sene zarfnda milyarlar verseler
syleyemem strabm, ne ektiimi. Kimse kapmz ap ey...
- Niin?
- Bilmiyorum. dediler, ok fena dediler. Ama ne faide, ok ac dediler.
Kudret, kuvvet ellerindeyken Allaaah... Hi olmazsa biz, muhteem bir ehid
verdim ben. Mesele orada. Eer ona bakarsan yle(13). Bak, Allah'n ikmetine bak!
(66)

"Buradan itibaren, birka dakikalk blm metinden kartld.(67) Buradan

itibaren, birka dakikalk blm metinden kartld.
- Evet.
- Hayatm, bu kadar. Hayatn ac ksmlar bunlar ama Allah'a bin kr,
kimseye minnet etmedim, kimseden bir on para ne istedim, ne de kabul ettim.
Kendi yamzla kendimiz... Babalarnn(68) ttn deposu vard, onu kapattlar. Yok
ameleler, yok bilmemneler. O ttnleri rttler, attlar. Bugn Bafra'llar
parmakla gsterilir. Btn Bafra ismi yle. Hac Kadirzde dedin mi, Nemlileri
kurtaran, kaympederim. Babalar on para vermedi. "Efendi" derlerdi
kaynpederime, o kard yirmibe bin altn. Yirmibe, yok, iki- bin altn neydi,
neyse... Ve babalar, Midhafn babas, onun da ismi Hamdi. "Efendi" demi, "Bak
sen yardm ediyorsun" demi, "Midhat'la Galib'e" demi. "Bunlar kaybeder, bor
tanmayz". Hamdi, "Evet". "Biz bor tanmayz". Kaynpederim demiki "Hadi
hadi" demi "Senden ne para istiyorum ne de bor. Ben, Midhat'la Galib'i severim,
evlt gibi". Byk kzn evlendiren, torunlarna bakan btn Nemliler, Hac

Buradan itibaren, birka dakikalk blm metinden kartld.

Buradan itibaren, birka dakikalk blm metinden kartld.
68
ouklarnn babas olan ikinci ei Mehmet Hamdi Bafral`y kastediyor.
66
67

Kadirzde Mehmet Efendi'nin konanda yaadlar. Bugn Bafra'da en byk ev ve

tane eme, sokakta sular akard. Her kapdan bir eme, sular akard.
Mahvettiler. Herkes... Neye katlar anlamadm. Yahu lm, bitmi bu adam.
Dirilmeyecek ki, ne korkuyorlar!
- Evet.
- Ve dirilse de yapar m? En byk dmanna bile ekmek yerine altn
verirdi. Bu kadar iyiliklere kar ne var? Hi, hi. Kendi yamla hani elde hafif
pahada ar ne varsa sattk, yedik. Zavall Hamdi hi ses karmad. Pek iyi, pek
iyi, pek iyi, pek iyi, byle... Son derecede terbiyeli, nazik bir adamd. Yani byle...
- Evet.
- Malm mlkn, cann feda etti, gen adam gitti, kahroldu. Beni byle
mutfakta grd zaman ban evirirdi. "Ne yapaym" derdi, "Elimi kolumu
baladlar, hi birey yapamam" derdi. Onu da niye yaptn diyeceksin deil mi?
Be sene bekledim. O be sene zarfnda, evldm diye sylyorum, herkesin gz
beni, en batan aaya kadar... "Aman ne gzelsin, aman gelelim, aman aya
gelelim, aman otomobiller". Ben yle bir adamla yle bir ey yapamazdm. Gemi
ola, hayatm kapamtm zaten. Ben artk hayata girmedim. Hayat kabul etmedik.
Ancak ve ancak tane ahbabm vard, o kadar. Baka kimseyle, kimsenin ne
evine gittim, ne kaldm, ne yedim, ne itim. Hibir zaman. Bak, Hac Adil Bey'in
haremi hl hayatta, yalvarrlard, yemee arrlard, gitmezdim.
- Haa Adil Bey'in hanm?
- Tabii.
- Hayatta m efendim?
- Hayatta ama ka yanda? Hac Adil Bey dedim, Midhat kr Bey'in
haremi,, zavall kadn o ekerden gzleri... "Aman Hayriye" derdi, "Kimsenin
evine gidip bir fincan kahve imiyorum".
-Evet.
- Kendi yamla, kendi eyimle, kendi... Aman varsa yoksa bana Atatrk ne
dedi? "Hanmefendi" dedi, "Siz" dedi, "ansl kadnsnz" dedi.
-Evet.
- "Aman efendim" dedim, "Alay etmeyin" dedim. Yani hakikaten
cevap verecek vaziyette deildim. "Benim kadar dnyada bedbaht bir insan var
m?" dedim. "Hayatn, tahtn, bahtn kaybeden bir insan?". "Hayr" dedi, "Bakn"
dedi, "Evlendiniz muvaffak oldunuz" dedi. "ki tane ocuunuz var" dedi,
"Olunuz var. Benim neyim var?" dedi. "Benim neyim var?" dedi. "Neydi
aceleniz?" dedi. Bana da byle kzd.
- Evet.
- Peki, be sene nerdeydin? lle tutturdu, ocuklar ver. Erturul'u istedi
deil mi, o kk, ok gzeldi byle sapsar salar filn byle. ll ver bana.
Benim hayatm onlar, benimle beraber. Ve ben ocuklarm birgn, birgn ne
kimsenin evine yolladm, ne kimsenin yemeini yedirdim. Bir defaya mahsus

Allah rahmet eylesin, Read mer Bey'in evinde yemee gittik. Bir defaya
mahsus, kat'iyyen kimseye gndermedim.
-Evet.
- Kendimiz byttk, kendimiz, babalar okula gtrr, okuldan gelirler. En
iyi mekteplere koyduk, Hayskullar'a koyduk, ne bileyim ben, niversitelere gitti.
Hi, hi, hi, hi, hi, hi, kimse, bunlarn stnde kimsenin hakk yok. te byle
bir aile. mrm, hayatm bu..
- Efendim, bir daha dnyaya gelseniz ayn hayat yaamak ister misiniz?
- Ayn hayat yaardm. Tabii, gayet tabii. On sene dnyann en bahti
yarydm. Ama diyeceksin ki, altm sene de felket ektin. Allah iki tane
ocuk verdi, onlarn sayesinde yaadm. ki tane olum var, torunlarm var...
TALT PAA'NIN KRONOLOJK HAYATI
1874

1890
1897 (30 Temmuz)
1898 (13 Temmuz)
1899
1903
1907
1908 (3 Aralk)
1908 (23 Aralk)
1909 (mays)
1910 (2 Mart):
1911 (11 ubat)
1912 (ubat)
1912(16 Temmuz)

1912
1913 (Haziran)
1915 (24 Nisan)

1915 (Mays balar)

1915 (26 Mays)

epelceli sorgu hkimi Ahmed Efendi ile Haskyl Hrmz Hanm'n

olu olan Mehmed Talt, Bulgaristan'n Hasky kazasnda dnyaya
geldi.
Edirne Posta-Telgraf daresi'nde stajyer olarak devlet memurluuna
girdi. Bu tarihten sonra, Terakki ve ttihad Cemiyeti ile temasa balad.
Siyasetle urat gerekesiyle azledilip sene kree mahkm edildi
ve Edirne Hapishanesi'ne kapatld.
Sultan kinci Abdlhamid tarafndan affedildi ve Selanik'te seyyar posta
memurluuna getirildi.
Selanik Posta ve Telgraf Bamdiriyeti ktibi oldu.
Selanik Posta ve Telgraf Bamdiriyeti Tahrirat Bakatibi oldu.
Posta ve Telgraf Mdrl'ndeki vazifesinden azledildi.
kinci Merutiyet'in ilmndan sonra Edirne'den milletvekili oldu.
Meclis-2 Mebusan'n Birinci Reis Vekili seildi.
Hseyin Hilmi Paa Hkmeti'nde Dahiliye Nazr
Yanyal Ahmed Hulusi Bey ile Abdlltif Paa soyundan Hadice
Hanm`n kz Hayriye Hanm (1895-1983) ile evlendi.
Dahiliye Nazrl'ndan istifa etti.
Said Paa Hkmeti'nde Posta ve Telgraf Nazr oldu.
Said Paa'nn istifasyla Posta ve Telgraf Nazrl grevi son buldu.
Gnll er olarak Balkan Sava'na katld.
Said Halim Paa'nn bakanlndaki Ittihad ve Terakki Partisi
Hkmeti'nde tekrar Dahiliye Nazr oldu.
Ermeni komite merkezlerinin kapatlmasn, bu merkezlerde bulunan
btn belgelere elkonmasn emretti ve iki gn ierisinde bata stanbul
olmak zere, vilayetlerdeki nde gelen Ermeni komitaclar tutuklatt.
Bu tarih, Ermeniler tarafndan daha sonra "soykrm gn" iln
edilecektir.
Ermeni tehciri balad.
Sadaret'e hitaben yazd bir tezkerede Ermeni komitaclarn
faaliyetlerinden bahsetti ve baz vilayetlerdeki Ermeni nfusun
boaltlmasn istedi.

1915 (27 Mays)

1915 (1 Haziran)
1915(MaysAustos)
1917(4 ubat)
1918(7 Ekim)
1918(1 Kasm)
1918 (1-2 Kasm)
1921 (15 Mart)
1943 (25 ubat)

Talt Paa'nn istei dorultusunda, Tehcir Kanunu kartld.

Tehcir Kanunu, o zamann resm gazetesi olan Takvm-i Vekayi'de
yaynlanarak resmen yrrle girdi.
Vilyetlere, tehcir srasnda alnacak tedbirlerle ilgili talimatnameler
gnderdi.
Said Halim Paa'nn istifas zerine, Sultan Mehmed Read tarafndan
sadrazamla getirildi ve "Paa" unvann ald.
Osmanl mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava'nda malp olmas
zerine, Sultan Vahideddin'e istifasn sundu.
ttihad ve Terakki Partisi`nin son kongresine bakanlk etti ve parti, bu
kongrede tasfiye oldu.
ttihad ve Terakki'nin dier nde gelenleriyle beraber, Trkiye'den
ayrld ve Krm zerinden Almanya'ya gitti.
Sogomon Tehlirian isimli bir Ermeni tarafndan
Berlin'de katledildi.
Berlin'de geici bir kabirde muhafaza edilen cenazesi. stanbul'a getirildi
ve devlet treniyle ili'deki Hrriyet Tepesi'nde defnedildi.

Talt Paa'mn nfus tezkeresi

Talt Paa, hakknda yaplan birok aratrmada Edirneli olarak gsterilmitir.
Burada ilk defa yaynlanmakta olan nfus tezkeresinde Paa'mn Bulgaristan'n Hasky
Kazas'nda doduu grlyor.
DEVLET- ALYYE- OSMANYE TEZKRESDR
sim ve hreti
Pederi ismiyle mahall-i ikameti
Validesi ismiyle mahall-i ikameti
Tarih ve mahall-i veladeti

Milleti
San'at ve sfat ve hizmet ve intihab- salhiyeti
Mteehhil ve zevcesi mteaddid olup olmad
Derecat ve sunuf- askeriyesi

Talat Efendi
epelceli mteveffa Ahmed Efendi
Haskyl Hrmz Hanm
1290
Bin ikiyz doksan tarihinde
Bulgaristan'n Hasky kazas
slm
Trke, Franszca ve Rumca kitabet eder, Telgraf ve
Posta Bamdiriyeti Baktibi
Mcerreddir
Redif
SCLL- NFUSA
KAYDOLUNAN MAHALL

EKAL
Boy
Gz
Sima
Almet-i farika-i sabite

Vilyeti
Orta
El
Buday
Tam

Kazas
Mahalle ve karyesi
Soka
Mesken numaras
Nev'i- mesken

Selanik
Selanik
Pinti Hasan ...(69)
Mezarlk
Emlk
41 H 1

Blda isim ve hret ve hl-i vaziyeti muharrer olan Talt Efendi, Devlet-i
Aliyye'nin tbiyetini hiz olup ol suretle ceride-i nfusda mukayyed olduunu
m'ir ibu tezkire ita klnd. 9 Temmuz 321
Kavd- atik H 26 Edirne'nin Ksec Balaban Mahallesi.
Nezaret-i
Umur- Dahiliyye

69

Bu kelimeyi okuyamadm.

9 Temmuz 321
Nfus Nazr namna kinci Komisyon Reisi

SCLL- NFUS NZMNMESNN BENC MADDES

Yirmi paras techizt-
askeriye masarifi iindir.
Teb'a-i Devlet-i Aliyye'den her ahs emvl-i gayrmenkule bey' ve fera ve
intikalinde ve bir memuriyet ve hizmete intihb ve tayininde ve mektebe duhlnde ve tekad ve ma'zuliyet maana istihkaknda ve mrur tezkeresi ve pasaport
ahznda ve polis muameltnda ve muhakeme mracaatnda ve mnkehtda nfus
tezkiresini ibraz etmeye mecburdur. Gstermedii halde husst- mezk-renin
icras sicill-i nfusa kavdolunduunu mbeyvin tezkire ahzedinceye kadar te'hir
olunur. Tezkire-i Osmaniye'yi sahte olarak yapan veya tagyr ve tahrif eden ve bu
makule sahte tezkireyi bilerek isti'ml eyleyenler Ceza Kanunu'nun yz elli yedinci
maddesi mucibince seneye kadar habs ile mczt edilirler.
Meruhat Mahalli

Nakl-i Mekan Vukuat

56
Vukuat numaras
Soka
Mesken numaras
Suret-i nakli
Kazas

skdar

Mahalle ve karyesi

Cafer Aa
Karakol
7 haneye muvakkaten
21 ubat 326

TAL`AT TABUTU NNDE(70)

Tal'at Paa'nn Berlin'den 25 ubat 1943
tarihinde stanbul'a getirilen tabutu nnde
Alnndaki ter, bir vatann dkt terken,
Nabzndaki kan belki de bir nesle yeterken,
En sonra, u bir torba kemik sen misin? Anlat!
Biz dipdiri verdik seni bir devlete Tl'at!
Takriben adamlk sana yetmezdi, tamamdn,
Sen kitle adam, millet adam, bayrak adamdn.
En sevdiin insan senin, en plak oland;
anlar, senin lnle palavrayd, yaland.
nsanlarn insanlara verdikleri anlar,
Gsnde kalr, kalbine girmezdi nianlar.
Asla derilemezdi vezir esvab sende,
Sen zorla byktn, ne kadar istemesen de...
En sonra eildinse de kurunla eildin,
Altnlar akarken de zrt lmeyi bildin.
Neymi sana heykel? Ne demekmi sana trbe?
Arkanda kalan tertemiz ismin yetiir be!
Midhat Cemal KUNTAY (1885-1956)

Talt Paa'nn Almanya'daki geici kabrinde 22 yl boyunca muhafaza edilen cenazesinin 25 ubat
1943'te stanbul'a getirilmesi mnasebetiyle yazlm ve o gn Cumhuriyet Gazetesi'nde yaynlanmtr.
Noktalama iaretlerini, iirin nceki yaynlarn mukayese ederek yerletirdim ve balktan sonraki
aklamay da eski yaynlardan naklettim. Soldaki sahifede tpkbasm yer alan bu nsha, Talt Paa'nn
ei Hayriye Talt Hanm'n evrak arasndan kt.
70

TAL`AT PAA ALBM

TAL`AT PAA`NIN annesi

Hrmz Hanm

Tal`at Paa(ayakta) ve bir

arkada, Selanik gnlerinde

Bu kitap, Trkiye`de gndemin deimez dertlerinden biri haline gelen

1915`teki Ermeni techiri konusunda tehcirin mimar Sadrazam Mehmed Talat
Paa`nn zel arivinde bulunan ve bugne kadar yaynlanmam olan belgelerden
meydana geliyor. Paa, tehcir ncesindeki Ermeni nfusu, ka Ermeni`nin nereden
nereye gnderildii ve tehcir sonrasndaki Ermeni nfusun ne olduu gibi
senelerden buyana tartlan konulara, ahsi kaytlarna dayanarak bizzat cevap
veriyor.
Murat Bardak`nn, bata Talat Paa olmak zere, ttihad ve Terakk
Partisi`nin liderlerinin ailelerinden elde ettii bu belgelerin yaynlanmasyla.
Ermeni tehciri ile ilgili gerek saylar ilk kez ortaya km oluyor.

Ankara: 21.11.1942.

mza: Celal Bayar

Muhterem Hanmefendi,
Paa merhumun Almanca metinle yazlm hatralarn bana ltfetmitiniz Mnderecatn ok kymetli buldum. Zaten kendisi de eserlerinin mukaddemesinde
siyasetlerini memlekete hizmetleri tarzm, ittihad ve terekkinin umum politikasn
mdafaa iin yazdklarn sylemektedirler, Tab'n muvafk ve hatta zarurf
grmekteyim. Bunun iin Trke metnini ele geirmek ve bastrmak lzm
gelecektir, bu olamad takdirde elimizdeki metni tercme ettirmek
mecburiyetinde kalacaz ne dndnz bildirir ve Trke metni hakkndaki
malmatnz ltfederseniz minnetarnz olurum.
Eski zmir Valisi, Paann eski nkilap arkadalarndan benim de hrmet
ettiim Rahmi beyi tanrsnz. Marnileyh ile merhum Paann cesetlerinin
memleketimize getirilmesini hrriyet abidesinde, hrriyet ehitlerinin yanna
defninin mnasib olacan grmtk. Bu dncemizi Bavekile takir etim
kabul ve tasvib buyurdular . Rahmi beye keyfiyeti bildirdim . Bundan sonras iin
lzmgelen teebbs ve tedbiri alacaklardr .
Hrmetlerimi arz eder cevabnz beklerim.
Ankara: 5.12.1942.
mza: Celal Bayar
Muhterem Hanmefendi,
27.11.1942 tarihli mektubunuzu aldm.
Paann hatratnn tamamn bastrmak fikrindeyim. Elimizdeki metin
Almanca olduu iin Trkesini aryorum. Paann slubu ile Trke aslndan tab
ettirir isek kymeti daha yksek olur. Trke asln bulamazsak elimizdekini
muktedir bir zata terceme ettirmek mecburiyetindeyiz .Telif hakr ki size alt olmak
Usere neir iini ban zerime ali Paann dostlarnn da yardmn temin ederek
hallederim .
Merhumun cenazesinin nakline gelince ilk mektubumu takdim ettikten
sonra Hukmetimiz resmen Alman Hkmeti nezdinde teebste bulunmutur.
Esas fikrinizi bilmediim iin grmek arzunuza kat'i cevab veremiyorum.
Benim stambulda nevakit gelebilecei belli deildir. Elimizdeki malmat, erz
eylediimden ibarettir. Buna nazaran buraya terif etmek veya biraz daha
beklemek hususundaki karar size ait kalyor ,
Hrmetlerimi teyit eylerim.
Talt Paa'nn Berlin'de srgnde bulunduu srada Almanca'ya tercme
ettirdii hatralar (solda) ve Cell Bayar'n hatralarn Trke'ye tercme edilip
yaynlanabilmesi maksadyla Hayriye Talt Hanm'a yazd mektuplar (yukarda
ve yanda). Almanca metnin, bugn ilk sahifesi kayptr.

Hayriye Tal`at Bafral`nn hdemat-I vataniye tertibinden ald ayln

czdan (altta), 16 ocak 1983 tarihli Milliyet Gazetesi'nde kan vefat iln (yanda)
ve o gn ili Camii'nde klnan cenaze namaz (stte). Talt Paa'nn cenazesi,
1943'te Trkiye'ye getiriliine kadar, 22 yl boyunca Berlin'de bu geici kabirde
muhafaza edilmiti (yan sahifede).

Talt Paa'nn stanbul'da, Hrriyet Tepesi'ndeki trbesi (stte solda).

Paa'nn ve dier ttihadlar ile Hrriyet ehidleri'nin trbelerinin bulunduu
Hrriyet Tepesi, imdi gndzleri piknik, geceleri de iki lemi mekn niyetine
kullanlyor (stte, sada). Talt Paa'nn diaspora Ermenileri tarafndan "mill
kahraman" iln edilen katili Sogomon Tehlirian (1897-1960) ise, ABD'nin
California eyaletinin Fresno ehrindeki bu ant mezarda yatyor ve mezarn banda
sk sk trenler yaplyor, anma toplantlar ve yinler dzenleniyor.