BaskaBirAileMumkunMu PDF

BAKA BR ALE
ANLAYII MMKN M?
0910 Kasm 2013
Dzenleyen:
Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii
BAKA BR ALE ANLAYII MMKN M?

Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii
nn Cad. Hac Hanm Sok. No: 10/12
34439 Gmsuyu-stanbul
+ 90 212 249 15 54
www.tr.boell.org
Birinci Bask
Proje Sorumlular:
Dr. Ulrike Dufner, Semahat Sevim
stanbul, Mays 2014
Editr
Nihal Boztekin
eviri
Bar Yldrm
Grafik Tasarm ve Uygulama
Sava Yldrm
Bask
Grsel Dizayn Ofset
Atatrk Bulvar Deposite Merkezi
A5 Blok Kat4 No: 405 kitelli
0212 671 91 00
ISBN
978-605-87169-9-5
NDEKLER
NSZ, Ulrike Dufner, Heinrich Bll Stiftung Dernei
BRNC OTURUM:
DEAL ALE ALGISI NASIL OLUUYOR?.......................................... 9
Mahremiyetin Fethi: deal Aile Kurgularndan deal Aile Politikalarna............ 10
nci zkan Keresteciolu, stanbul niversitesi
Mslman Kadnlar deal Aileyi Nasl Tanmlyor, Nasl Sorguluyor?
AK Partide Aile Anlay................................................................................ 22
Fatma Bostan nsal, Mu Alparslan niversitesi
deal Aile: Alg ve Feminist Tartmalar........................................................... 26
Andrea Pet, Central European niversitesi
Birinci Oturum Tartma Blm..................................................................... 33
Birinci Oturum Moderatr Raporu................................................................... 48
Moderatr: Ayen Canda, Boazii niversitesi
KNC OTURUM: ALE, EMEK VE HUKUK....................................... 59
Hangi alma Hukuku? Aile Dostu mu, Kadn Dostu mu?................................ 60
Kadriye Bakrc, Hacettepe niversitesi
Trkiyede ve Aile Yaamnn Uyumlatrlmas m?
Esnek Kadn stihdam m?.............................................................................. 80
ala nltrk Uluta, Pamukkale niversitesi
kinci Oturum Tartma Blm...................................................................... 91
kinci Oturum Moderatr Raporu................................................................... 101
Moderatr: Serap Gre enalp, KADAV
Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?
NC OTURUM: ALEYE YNELK SOSYAL POLTKALAR............105

Demografik Dnm Srecinde ktidar, Kadn ve Aile................................... 106
Ferhunde zbay, Boazii niversitesi
Kadnlarn cretli-cretsiz Emek Kskac: AKPnin Aile Politikalar ve
Yeni Muhafazakarlk..................................................................................... 112
Deniz Ulusoy, Sosyalist Feminist Kollektif
Aile Temelli Sosyal Politikalar ve LGBT........................................................ 121
Mehmet Tarhan, Vicdani Redci / LGBT Haklar Aktivisti
nc Oturum Tartma Blm.................................................................. 127
nc Oturum Moderatr Raporu................................................................ 137
Moderatr: Ali Erol, KAOS-GL
Benim ocuum Film Gsterimi ve Listag Aileleri ile Sylei.......................... 142
DRDNC OTURUM: ALTERNATF ALE MODELLER.....................157
Aile ve Ebeveynlie Queer Yaklam: Lezbiyen, Biseksel, Trans ve
Queer Ebeveynlerin Deneyimleri..................................................................... 158
Sema Merve , Sabanc niversitesi
Aile Dnda Hayat Var m? Bir Kampanyann Ardndan ............................ 164
Sevgi Adak, Leiden Universitesi / Sosyalist Feminist Kolektif
Geleneksel Aile Dnda Mahrem Yurttalk: Siyaset, Politikalar ve
Gndelik Yaam............................................................................................ 171
Sasha Roseneil, Birckbeck niversitesi
Drdnc Oturum Tartma Blm............................................................... 183
Drdnc Oturum Moderatr Raporu............................................................. 198
Moderatr: Hande Birkalan Gedik, Yeditepe niversitesi
4|
BENC OTURUM: DDET VE ALE..............................................203

Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk......................................................................... 204
Gkeiek Ayata, stanbul Bilgi niversitesi
iddet zleme ve nleme Merkezleri - Pilot Uygulama................................... 214
Nejla Sulu Glten, Nilfer Belediyesi Kadn Dayanma Merkezi
Devlet Politikalar ile Ailenin Kurumsallamas ve Kadnlarn
Yaama Hakkna Mdahale....................................................................... 221
Selime Bykgze, Mor at Kadn Sna Vakf
Beinci Oturum Tartma Blm.................................................................. 225
Beinci Oturum Moderatr Raporu................................................................ 236
Moderatr: Esen zdemir, stanbul Feminist Kolektif
ALTINCI OTURUM: ALELERN TEKLER, TEK ALELER.....239
Kimin Kadnlar?: Mslmanlatrlm Ermeniler zerinden
Aile-Millet-Kadnlar...................................................................................... 240
Aye Gl Altnay, Sabanc niversitesi
Gmen Kadnlar Ailenin ve Aile Politikalarnn Neresindeler?....................... 251
Aye Parla, Sabanc niversitesi
Politik Bir Alan Olarak Babalk: Almanyada Trkiyeli Babalarn Deneyimleri...263
Hande Birkalan Gedik, Yeditepe niversitesi
Altnc Oturum Tartma Blm................................................................... 276
Altnc Oturum Moderatr Raporu................................................................. 284
Moderatr: Nazan Maksudyan, Kemerburgaz niversitesi
ZGEMLER............................................................................287
6|
NSZ
onchita Wurst, Eurovision ark yarmasnda birinci oldu. Hemen

ertesi gn Rusya devlet bakan Vladimir Putin buna tepki gstererek, artk Avrupann deerlerinin kaybedildiini aklad ve ayr
bir ark yarmas dzenlenmesinden sz etti. Bu arada Putinin LGBTlerin haklarn zaten tanmadn sylemeden gemeyelim. Conchita
Wurstun baars Avrupa iin de ok nemli bir mesaj ieriyor. Homofobiye kar olmak Avrupa iin de olaan bir tavr haline gelmi deil. Hkim
olan heteroseksel aile anlaymz zorlayan, tabular ykan LGBTler
Avrupada da dier yurttalarla eit haklara sahip olmak iin mcadele
etmeyi srdryor. Bu balamda, Conchita Wurstun zaferi nyarg ve tabular krmak iin nemli bir mihenk ta.
Baka Bir Aile Anlay Mmkn m? balkl konferansmzla heteroseksel/heteroseksel olmayan ailelerin yaam pratikleri ve bu yaam
pratiklerinin hem alglanma biimi hem de yasal zemini zerine konuma ihtiyac duyduk. Konferansa iki yzden fazla kadn ve az sayda da erkek katld iin, yaplan sunum ve tartmalar bir yayn haline getirmeye altk.
Elinizde bulunan bu kitaptaki metinler mevcut aile anlayndan yola
karak, alternatif modeller yaratlmas iin olas toplumsal, hukuki ve
siyasal yollar zerinden sorular soruyor ve farkl fikirler retmeyi hedefliyor: Cinsiyet rollerine ilikin beklentiler neler? Aileyle ilgili politikalar
hangi dzeyde? hukukunda cinsiyet ayrmcl hangi noktalarda ortaya kyor? nsan haklar noktasnda, mevcut yasal altyap bize hkim aile
anlayyla ilgili neler anlatyor? Gemi yllardaki yasal reformlarn bu
konudaki etkisi nedir? Baka lkelerin pratikleri nelerdir? Bu ve benzeri
sorular eliinde, bireyler arasndaki eitsizlik ve ayrmcln karsnda
duran bir anlaytan hareketle, baka aile modelleri ve bunlarn hayata
geirilebilmesi iin gereken admlar zerine yaplan tartmalar yine kitabn sayfalar arasnda.
Bir hkmet, kendini muhafazakr ilan edip toplumun muhafazakr
olmayan kesiminin haklarn gz ard eden veya korumayan bir politika
izlemeye kalktnda demokrasi temelinden uzaklap otoriter, bireylerin
haklarn ineyen bir devlet haline dnyor. Hkmette olan parti muhafazakr bir aile anlayn siyaseten savunabilir; fakat farkl yaamlar
kurmak isteyen insanlara da bu anlay dayatmaya balarsa, demokratik sfatn kaybedip otoriter bir nitelie brnyor.
Her lkede, heteroseksel olmayan ilikilerini zgrce yaamak, alma hayatnn iinde yer alarak yaamlarn srdrmek istiyor. Siyasetiler
ve hkmetler toplumsal gerekleri kabul etmek ve bu gereklerden yola
karak zm retmek zorunda. Trkiye toplumunun byk bir ounluu heteroseksel olabilir; ama homoseksel, transseksel, transgender
olan bir Trkiye vatanda, bir heteroseksel vatandala ayn haklardan
faydalanabilmeli. Bunun gerekletirilmesi ve bu konuda bir toplumsal
farkndalk yaratlabilmesi iin hangi admlar atmak gerektiini, konferansta tarttmz gibi bu kitapta da dillendirdik.
Aile anlay hepimizi ilgilendiren; hepimizin gemiini, bugnn ve
yarnn yakndan etkileyen; hatralarmz yeniden canlandrabilen; duygusal anlamda bize dokunan bir konu. Cinsiyet rollerine ilikin beklentileri eitlik ve insan haklar temeline oturtmann gerekli olduu, ayn ekilde siyaseti bu zemin zerinden gelitirmek gerektii tartma gtrmez.
Bu kitap okurlara hem Trkiyede aile anlayn etkileyen mevcut siyaset, toplumsal anlay ve yasalar zerine bilgi salama, hem de baka
lkelerde var olan farkl modeller ve uygulanan yasalar konusunda fikir
edinme frsat sunuyor.
Ulrike Dufner
Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcisi
8|
BRNC OTURUM:
DEAL ALE ALGISI
NASIL OLUUYOR
Mahremiyetin Fethi: deal Aile

Kurgularndan deal Aile Politikalarna

nci zkan Keresteciolu
stanbul niversitesi
aka bir aile anlay mmkn m? sorusu etrafnda ekillenen bu

toplantda ilk konumac olarak, Trkiyedeki aile alglarnn ana
temalarn vermek istiyorum ve aslnda bu bakaln bir trl
yaratlamadn, binlerce yllk bir srekliliin izlerinin hl belirgin olduunu gstermeyi umuyorum. Sreklilikler saptandnda, nelere ya da
nerelere mdahale edilmesi gerektiine ilikin bir yaklam gelitirmenin
ve baka bir aile anlayna dair yol almann mmkn olabilecei umudunu tayorum.
deal aile, Trkiyenin zihniyet haritasnda ska karmza kan, kltrel kimlik kurgularnn temelinde yer alan, ideolojileri yatayna kesen
bir kavram. deal aile kavramnn kendisi aslnda ailede bir problem olduunu ifa ediyor. Aile kendiliinden ideal olamyor; ideal hale getirilmesi
gereken bir olgu. Ailenin nasl, hangi ilikiler, roller iinde yaplanmas
gerektiine ynelik aray ve yaptrmlar insanlk tarihi kadar eski. Antik
Yunandan bugne filozoflar, dinler, sosyologlar, edebiyatlarn rettii
aile alglar inanlmaz ortaklklar tayor. Kadnlk-erkeklik tanmlamalarnda yaratlan ikilik/kartlk etrafnda rgtlenen bu anlay, ailenin
huzur ve gven ortam iinde nesilleri ve dolaysyla emei yeniden
retmesini bekliyor. Tabii burada aileyi, kadn olarak okumak gerekiyor. Ailenin zellikleri, ilevleri zerinde duran her anlay aslnda kadnn aile iindeki rolne, ilevine vurgu yapyor. Binlerce yllk dnce
gelenei erkekleri ne olduklar zerinden tanmlarken, kadnlar tanmlamak iin ne ie yaradklarndan yola kyor (Okin, 1979: 10). deal aile
formlleri de bu sorulara verilen cevaplar zerinden farkllayor.
Mahremiyet: Kim iin, ne kadar?

Bu bal ok bilinli attm sylenemez; biraz igdseldi. Sonra da
iini doldurma meselesiyle karlatm. ini doldurmam gereken ilk
10 |
kavram mahremiyet ve fethi meselesi. Szcn anlamn TDK gizlilik olarak veriyor. Cmle iinde kullanm iin hsan Oktay Anardan bir
rnek alnm: Mahremiyetinin bylesi bir yolla ihlal edilmesi onu adamakll fkelendirmi, kendine olan gvenini krmt. Yani mahremiyet
dendiinde, ihlal edilmemesi, korunmas gereken bir gizlilikten sz ediliyor. Aksi halde gven krlyor. nsann kendi kendine ya da en yaknlaryla
ba baa kald, kendi benliini ekillendiren kurucu ilikileri yaad,
kamuya ak olmayan, zel bir alan ve bedenle de dorudan ilikili. Mahremin srr, ilikilerin znellie dayanmasnda. Bu balamda Aile mahrem alan mdr, yoksa mahremiyeti fetheden bizatihi aile midir? sorusu
sorulabilir. Aile, eler asndan bakldnda bir mahrem alan zellii tayabilir, ancak ocuklar asndan ayn eyi sylemek zor. Bir seilmilik
deil, iine doulmuluk durumu var, dolaysyla ne kadar znel olduu
sorunlu. Modern toplumun ailesi ise mahrem olma zelliini btnyle
yitirmi durumda. deolojilerin, devletin, siyasi projelerin, ekonominin,
popler kltrn, tbbn, yani iktidar rntlerinin kimi zaman rtk
kimi zaman hoyrat saldrs altnda bir alandan sz ediyoruz. Normlar,
hukuku, snrlar olan bir alan bu ve btn hayat aileden ibaret grldnde, mahremiyete alan amann imkn da ortadan kalkm oluyor ya
da mahremiyetin anlamn aile dnda, norm dnda, kimilerinin ifadesiyle gayrimeru alanda aramak gerekiyor. Bu noktada, mahreme deer
verir gzken muhafazakr dncenin, mahreme olan saldrsnn hoyratln not etmek gerek.
Mahremiyetin korunmas ya da ihlal edilmesi sreci ntr deil; iktidar ilikilerinin grnr hale geldii bir sre. Kimlerin hayat zel, dokunulmaz, deerli; kimlerinki deersiz ve ifa edilebilir, malzeme olabilir, dokunulabilir, metalaabilir? Kimler arzular ve hisleri dorultusunda
seim yapma hakkna sahipken, kimler deil? Hangi bedenler deerli,
hangi bedenlerin hastalanmas, sakatlanmas, lmesi umursanmyor?[1]
kinci dalga feminizmin mehur slogan Kiisel olan politiktir tam da
mahrem diye sunulan alanlarn politik sreler tarafndan belirlendiine
ve bu alana ynelik dntrc mcadelenin de politik olmas gereine
iaret ediyordu ama hibir zaman kiisel olann politik olmas gerektiini savunmad. Mesele gerekten kiisel olabilene ulamann, zerklie ve
zgrle ulaabilmenin yolunu amakt.
[1] Bu konuda Trkede yaplan bir derleme bu konuda zihin ac rneklere yer veriyor. Bkz. zbay,
Terziolu ve Yasin (der.) (2011), Neoliberalizm ve Mahremiyet, stanbul: Metis Yaynlar.
11
Modernleme srecinde ideal aile araylar

Balmn ikinci ksmndan kastm ise, ideal aile algsnn bir kurgu olarak sunulduu gnlerden ideal aile politikalarnn kurumsallatrld ve
sadece dnsel ve ahlaki alanda deil, maddi alanlarda da dayatld
gnmz neoliberal zamanlarna uzanan sreci vurgulamak. Kukusuz,
bu iki sre i ie geme zelliine sahip ve birok sreklilii barndryor.
Gnmzn somut politikalarla dayatlan aile uygulamalarnda dnn
dnce mirasnn ve aile kurgularnn arl var; ama sreci anlamak
asndan byle bir ayrmn yararl olduunu dnmyorum.
Trkiyede ailenin devletin ve kamusal tartmalarn ana bileeni haline gelmesi modernleme sreciyle ivme kazanyor. Tanzimatla balatlan
Osmanl-Trk modernlemesi iindeki tartmalarn birou dorudan
ya da dolayl bir biimde aileye balanyor. mparatorluun devamlln garanti altna almak ve slam yeniden canlandrmann denenmemi
yolu olarak, mahup bir modernleme talebinin ortaya kt bu dnemde, gelenein yeniden inas yoluyla yeni adam, yeni kadn ve yeni ailenin
yaratlmasnn sanclar yaanr. Bu sreci dnemin edebiyat metinlerinden itibaren okumak mmkndr. Edebiyat metinleri yazarn kurgusal
dnyasnn yansmalar olsa da, zel alandaki, Braudelin maddi uygarlk olarak tanmlad karmak btnlkteki evrimi tanmaya, anlamaya
yardmc metinlerdir. Dolaysyla romanlar yazarnn ki o yazar 19. yzyln ikinci yarsnda toplumsallama srecinin ba aktrdr ve toplumun
eitici babasdr dnyasn aa kartrken aslnda toplumsal gelimeler hakknda nemli ipular vermektedir. Aslnda yeni adam/kadn/aile
araynda anlatlan, eskinin yitirilii, zldr. Jale Parlann isabetle
vurgulad gibi, baba-oul-ev geninde babann yani mutlak otoritenin
klavuzluundan yoksun kalan oulun kendini ve btn evi ykma srklemesinin hikyeleri anlatlr (1993). Yanl, uursuz bir modernlemeyle birlikte oul cemaatin ilkelerinden, babann rehberliinden
mahrum kalarak tehlikelere yelken amaktadr. Bu tehlikelerin banda
da tpk kendisi gibi yanl modernleen kadnlar gelmektedir. Tanzimat
roman, yeni kuaklarn daha geni zgrlk ve cinsler arasnda daha
uyumlu ilikiler istei ve bu istein gereklemesinin toplumda yaratt korku ve endielerin oluturduu elikilerle rldr (Saragil, 2005:
96). Geleneksel ailenin ilk ve en ok eletirilen zellii, grc usulyle
kurulmasdr. Bu eletirinin bilinen ilk rneini, modern Trk edebiyatnn komedi trndeki ilk rnei olarak kabul edilen air Evlenmesi (1860)
adl eseriyle inasi vermitir. emseddin Sami tarafndan kaleme alnan
12 |
ilk Trk roman Taauk- Talat ve Ftnat da (1872) grc usulyle evlendirilip tamamen kocalarnn iradesine bal yaamak zorunda braklan
kadnlarn durumunu eletirel bir biimde resmeder.
Bu romann yaymland yl, Gen Osmanllar hareketinin etkili isimlerinden Namk Kemal, Aile balkl bir makale yazar. Mslman dnyasnn Batya nispetle ahlaki stnlnn temelinde aile balarnn
kuvvetliliinin bulunduunu belirttikten sonra, geleneksel aile yapsn,
zellikle kadnlara ve genlere uygulad bask yznden kyasya eletirir. Toplumsal yaplar ile evin odalar arasnda benzerlik kurarak, odalar
dank ve dzensiz bir evin ilevlerini gerektii biimde yerine getiremeyecek olmas gibi, uyumsuz ailelerden oluan bir toplumun da geliemeyeceini syler. Namk Kemale gre bu uyum ancak doru bir ekilde
ileyen, salam bir baba otoritesiyle elde edilebilir. Baba bir arkada, bir
rehber, bir retmen olmaldr.
Trk ailesi modern bir babann, aydn bir aile reisinin gcyle kendi geleneklerine yeniden sahip kacaktr. Bu yeni baba otoritesi hem bireysel
ve toplumsal diriliin sembol, hem de modern topluma atfedilmek istenen tanmn temel unsuru olarak savunulur. Bu noktada erkek, baba otoritesiyle iin, manevi dnyann deerlerini yitirmeden yenilemenin, vatanseverliiyle de d/maddi dnyadaki deiimleri ynetmenin garantisi
olacaktr. Bu iki ilev karlkl iliki iindedir. Bylece erkeklik hem Mslman cemaatin deerlerinin korunmasnda, hem de arzu edilen deiimin
salanmasnda belirleyici zne olarak kaybettii iktidarna kavuur. Namk
Kemalin Vatan yahut Silistre adl oyununda ifade ettii gibi, aile reisinin ilk
grevi vatanna sevgi ve sadakat duygularyla balanmak olmaldr. Erkek
yeni tanmna, geleneksel askeri erdemlerini yeniden kefedip yorumlayarak, bir vatansevere dnmek yoluyla ulaacaktr (Saragil, 2005: 100).
Modern Osmanl erkekleri, soyut ve korku ykl de olsa, evlilikte eler
arasnda duygusal ve dnsel bir birlik amalamaya balar, daha gl
ve salkl bir toplumu retebilecek yeni aile biimini zler. Bu tr bir ailenin yaratlmasnn koulu kadnlar eitmekten gemektedir. Kadn ve aile
neredeyse zde iki kavram haline gelir, yaratlmas gereken erkek kimlii
kadn sorununa kilitlenir. Cahil anneler, s ve dzenbaz eler, tembel ve
verimsiz bireyler yaratan istikrarsz evliliklerden kurtulmann yolu, kadnn eitilmesinden geer. Osmanl erkei, geleneksel dini anlayn kadn entrikalarla yaayan bir varlk olarak grmek konusunda devam ettirir.
emseddin Saminin 1893te yaymlad Kadnlar balkl kitapk,
kadnn modern ailenin kurulmasndaki hayati roln anlatan ifadelerle
13
doludur. Kadn yine evin iine aittir ama bu aidiyet yeni bir anlam kazanmtr. Aile ocann bekisi, mutluluun temel direidir. Bunun iin kadnlarn ocuklarn daha iyi eitebilecek ve kocalarnn beklentilerine cevap verebilecek ekilde eitilmesi gerekir: Kadnlarn terbiyesine duyduumuz ihtiya, erkeklerin ancak terbiyeli kadnlarn muaeretiyle mesut
ve bahtiyar yaayabileceinden kaynaklanyor. Bir erkein ald terbiye
ve rendii ilim ve hner yalnz kendi nefsinde kalr, hlbuki kadn ilim
ve terbiyesinden evladn ve belki hizmetilerine varncaya kadar btn
ev halkn, btn aileyi mstefit ve hissedar eder.
Grld zere kadnn terbiyesi, eitilmesi, dzeltilmesi son derece
nemlidir ama ev iinde kalmas kouluyla. Evin snrlarn amayan, erkee olan geleneksel aidiyetinden kopmadan yaratlmak istenen bir yeni
kadn sz konusudur. Ailenin, dolaysyla cemaatin onurunun savunulmas erkein temel grevi saylmaya devam ediyordu. Bu savunma kadnlar zerinde geleneksel kontroln muhafazasn gerektiriyor, kadnlardan, gizli tutacaklar bedenleriyle toplumun btnln garanti etmeye
devam etmeleri isteniyordu. Dorudan erkek kontrol altnda tutulan
evin duvarlarnn tesinde, anne rolnn dnda kadn erdemden uzak,
her trl tehlikenin kaynayd. Namk Kemal 1876 ylnda Tasvir-i Efkr
gazetesindeki Terbiye-i Nisvan balkl makalesinde Eer medeniyet
dediiniz kadnlarn sokaklarda yar plak dolamalarna ve herkesin ortasnda dans etmelerine izin vermekse, biliniz ki bizim ahlak anlaymza
aykrdr. Byle bir eyi kesinlikle istemiyoruz, istemeyeceiz diye yazyordu (Saragil, 2005: 136).
Btn deiim taleplerine ve sanclarna ramen, i ve d dnyalar
gibi, kadn ve erkek arasndaki iletiimin engellenmesi gerektii fikri varln korumaya devam etmekte, cinsel kimlikler tanmlarn cinsler aras ilikilerde deil, yerine getirdikleri farkl toplumsal ilevlerde bulmay
srdrmektedir.
Burada dikkat ekici olan, yanl modernlemenin erkei kurban, kadn ise fail yapmasdr. Kadn ile erkein dnyalarnn kesin izgilerle
ayrld bir toplumsal pratikte, cinslerin karlamasna korkuyla yaklalaca aktr. Bu korku kendini kadn korkusu olarak gsterir. Kadn
zerindeki denetimin bir nebze olsun krlmas, mutlak baba otoritesinin
zl, kadnlar aile iinde bir tehdit durumuna getirir. Tanzimat ve
kinci Merutiyet dnemi romanlarnda baba otoritesinin yokluu genellikle babann yokluuyla verilir. Aileler hep eksiktir. ounlukla baba,
bazen de anne yoktur. Annenin yokluu da geleneksel kadnn yokluu-
14 |
nun ifadesidir. Annenin yerine gelen kadnlar ya da sevgililer, metresler,

ailenin zlmesinin ba aktrleridir; nk baba inisiyatifsiz, pasif bir
kukla ya da zevk ve elence peinde btn grevlerini unutmu bir sorumsuzdur. Ahmet Mithat Efendinin 1875 tarihli Felatun Bey ile Rakm
Efendisi gelenek ile modernin, Dou ile Batnn temsilcileri olarak kurgulanr ve tercihin gelenekten yana yapldna dair en ufak bir kuku brakmaz. Zppelik, tembellik, msriflik, hepsi Felatun Beyin zellikleridir ve
bunun kkeninde de onun ve babasnn Bat hayranl, alafranga tutkusu yatar. Buna karn Rakm Efendi alkan, tutumlu, ll, Trk-slam
kltr alm, bunun yannda Franszcadan tercmeler yapan ve kendi
emeini tasarruf ederek zenginleen biridir.
Ahmet Mithat Efendi 1908de yazd Jn Trk adl romannda Nurullah karakterinin istedii kz tasvir ederken, modernlemenin/batllamann kadn zerindeki snrlarn izer: Orta halli, okumu, Franszca
ve mzik bilen, eski fikirden km, yeni fikirlere ok girmemi. kinci
Merutiyette Tanzimattan farkl olarak, eskiden kld gnll ya da
gnlsz kabul edilirken, yeni hl belirsiz ve istenmeyendir.
Bu dnemde zellikle stanbulda kadn ve erkek yaantlar yzeysel
de olsa yaknlamaya balar. ki evren, temelde geleneksel ayrlklarn
korumaya devam etseler de, giderek daha fazla iletiime geer. Sekin tabakalardan ailelerde gezinti, mzik dinlemek gibi durumlarda iki cins bir
arada bulunmaya, yeni aile, burjuva aile modeline uygun biimde ina
edilmeye balar. Bu model, kadn-erkek arasnda sevgi zerine kurulmu,
ocuklarn sosyallemesini kendine dev edinmi, mahrem bir yuvadr.
Bu yeni aileye zg mahremiyet aray aileleri gndelik yaam alkanlklarn deitirmeye yneltir; rnein erkeklerin selamlkta, kadn ve
ocuklarn haremlikte yemek yeme alkanlklar, tm ailenin ayn masa
etrafnda toplanmas ynnde deiir. Trk edebiyatnda ilk defa kadnlar
ve erkekler birbiriyle temasa geerr ve romanlar bir anlamda bu temasn
zellikle erkeklerde yaratt kaybolmuluk duygusunu betimler. Osmanl
sekinleri kendilerini elikili bir konumda bulur. Bir yandan geleneksel
dzenin deimesini desteklerken, te yandan bu deiimin yaratt bocalamayla hzla yitirilen deerlere zlem duyarlar.
deal aile-milli aile zdelemesi

Ziya Gkalp (1876-1924) tarafndan gelitirilen Trk milliyetilii, cinsler arasndaki ilikilerin yeniden tanmlanmasnda bir dnm noktas-
15
dr. Kadn-erkek ilikilerinin sorunlu ortamna getirdii yantlar, dncesinin popler ynn oluturur. Gkalp, modernlemenin endieyle
yorumlanan etkilerine milli bir meruiyet kazandrma abasndadr. slamiyet ncesi Trkl tanmlayyla, Trk kltrn demokrasinin ve
feminizmin kurucusu haline getirir. Eski Trklerde kadnlarn erkeklerle
eit, hatta kimi zaman onlardan stn haklara sahip olduklar tezini savunur. Bununla, eski Trk ailesinin eitliki geleneklerine dayanan ve bu
geleneklerin bozulmasna yol aan, Arap-Fars etkilerinden arnm, milli aile modeli oluturmay ve bu modeli salkl bir ekilde yerletirmeyi
amalamaktadr. Yeni Trk ailesini Avrupa ailesinin milli bir biimi olarak
alglar: ekirdek yapl, eler arasnda eitlie ve milli kltrn yerli deerlerine dayanan bir aile. Devletin ilk hcresi olan aile milli ahlak ve dayanmann kaynadr. Bu aile modelinin hayata geirilmesi iin otoritenin yeniden tesis edilmesi gereklidir. Gkalp zgrln temel art olan
otoritenin, aile iinde erkek tarafndan, toplum iinde devlet tarafndan
garanti edilmesi gerektiini syler. Biz Trkler aile hayatnn ne demek
olduunu bilmiyoruz. Erkek, milletinden hemen sonra ailesini dnmek, enerjisini nce vatanna sonra da ailesine yneltmek zorundadr
diye yazar. Bireycilii modernliin en byk tehlikelerinden biri olarak
grr ve milliyetinin grevini, kiisel zaaflarndan kanarak, kendini tamamen milletin ihtiyalarna adamak olarak belirler. Onun dncesinde millet en yce politik varlktr ve aileler bu varln hcrelerini, mesleki
gruplar ise organlarn temsil eder.
Modern, milli bir kltrn ideal kadn ve erkek kimliklerin resmeden
etkili kalemlerden biri de Halide Ediptir. Halide Edip milliyetilik dncesiyle, gelenekleri de modern yaamn gereklerini de reddetmeden kendine yeni bir kimlik oluturacaktr. Bu kimlik hikye ve romanlarndaki
kadn karakterlerde belirgindir. Raikin Annesindeki kahraman, einde
arad zellikleri yle anlatr: Dil, isterse bilsin, hatta iki, . Fakat hibir zaman Fransz kadnlarn taklit edeceim diye sahte gller, garip
el outurmalar, ba sallamalar, srayarak, hoplayarak yrmeler yapmasn. Her lzumsuz eye Franszca hayret etmesin. Tanrya inansn, ara
sra camiye gitsin. Musiki bilirse ar, klasik, ciddi eyler bilsin. Biraz da
ocuunu uyutacak ninniler alsn. Salar mutlaka gzleri dinlendirecek
biimde koyuca bir kme tekil etsin, btn davran, duruu sade olsun,
gzleri gle, az efkatli, elleri yumuak olsun.
Cazibeli, ayn zamanda annelik yan kuvvetli, gsterisiz ama zarif,
modern ama zgn bir kadndr aranan e. Yeni Turanda (1912) ahla-
16 |
ki ve sosyal devrimi gerekletiren kadnn baklar Bu bakta katiyen

kadn ya da erkek insana cinsiyeti hatrlatan bir ey yoktu. Bu iki gz, kuvvetinden habersiz olduu iin direnilmesi zor iki isimsiz gt diye tasvir edilir. Halide Edipin kadnlar cumhuriyetle birlikte kamusal hayatta
grnrlk kazanacak olan, cinsiyetinden/cinselliinden arndrlm kadn tipolojilerinin habercisidir.
Erkek kimlii milliyeti ideoloji sayesinde yeniden glenirken, medeniyetin milli karaktere uyarlanmasyla modernlemenin tedirgin eden
ynleri bertaraf edilir. Milliyeti ideoloji kadnlara da zgrlk sunar, milletin kuruluunda aktif militanlara dntrmek yoluyla onlara sosyal ve
politik yaamda bir rol ykler, milletin anas, retmeni, hemiresi olarak
tanmlar. Milliyetilik ekseninde yeni aile, yeni erkek, yeni kadn kurgusu
olanakl hale gelirken, milliyetilik de kitlesellemek iin ihtiya duyduu
zneleri yaratr. Bylece milliyetilik modern ataerkinin ayrlmaz bir paras haline gelir.
Kemalist rejim Trk modernlemesini gerekletirme yolunda, nceki
dnemlere oranla ok daha cesur admlar atm ve bu admlar tamamen
olmasa da nemli lde kabul ettirmitir. zel alandaki ataerkil yaplarn
dayankll ve ailenin toplumsal adan sreklilii salama ilevi kadn
erkek rollerinin radikal dnmn belirgin biimde snrlandrmsa
da, kstllklarna ramen kamusal hayattaki kadn-erkek rollerinde kayda
deer deimeler yaanmtr. Kukusuz, bu deiimlerin zel hayata/aile
hayatna ilikin dolayl etkileri olmutur, ki bu durum 1940lardan itibaren
muhafazakr milliyeti dncenin eletirilerinin hedefi haline gelmitir.
Kurgudan kurumsallamaya: AKP dnemi aile politikalar

Aileye ilikin yaklam ve deerlerin eitim, medya, edebiyat, sinema gibi
alanlar araclyla toplumsallatrlmas srecinden, iktidarn hukukibrokratik dzenlemeleriyle siyasallatrld bir srece geildii sylenebilir. Aileye dnk mdahalede son derece aktif bir siyasal iktidarla
kar karyayz. AKP iktidar dinsel ve geleneksel deerlerle piyasann ihtiyalarn baaryla harmanlama iini kadnlar zerinden yapyor. Krtaj
kart sylem ve aile vurgusu da bu harmanlama ileminin paralar. Bu
yolla kadnlar piyasann esnek emeinin gnll savunucular haline getirilmeye allyor.
Babakan Erdoan ilk kez 2008 ylnda 8 Mart Dnya Kadnlar Gnnde dile getirdii en az ocuk sylemini defalarca tekrarlad. Bir
17
ocuk iflas, iki ocuk iflas, ocuk ancak yerinde saymak. Gen ve dinamik nfusa ihtiyacmz var diye balatt tartmay Krtaj cinayettire
kadar vardrd; hatta sezaryenle yaplan doumlar milletin kkn kurutmaya ynelik komplolar olarak tanmlad. 2011in Aralk aynda Uluderede kyllerin askeri helikopterlerce bombalanp, 34 kiinin ldrlmesine ynelik ne bir soruturma aan ne de zr dileyen hkmetin
babakan, kendi tabanndan bile gl tepkiler ald bir zamanda Her
krtaj bir Uluderedir dedi. On haftaya kadar yasal olan krtaj sresini
indirmeye kalkan deiiklie kar kadnlar sokaklara dkldnde, bu
deiiklik rafa kaldrld ama fiilen sekiz hafta olarak uygulanmaya baland. Bir yandan da doum kontrol haplarna eriim zorlatrld. Bugn
hl ayn argmanlar dile getirmeye devam eden Erdoan en son bu talebini Kadnlardan millete ocuk hibe etmelerini istiyorum diyerek,
ocuu sadece kadnn sorumluluunda gren bakna, ocuu aka
meta olarak tanmlayan bir anlay da ekledi. Gerekten de, kadnlara srekli dourmalarn syleyen bu gr hem muhafazakrln hem neoliberalizmin hem milliyetiliin tonlarn ieriyor: Demografik frsat penceresi olarak tanmlanan 15-65 ya aras alabilir nfus orann yksek
tutmak, yani emek piyasasndaki rekabeti canl tutmak, Krt ve Trk nfus arasndaki dengeyi korumak, oransal olarak Krt nfusun artmasn
engellemek ve kadnlarn esas ilevinin annelik olduunu vurgulamak
hedeflerini ieriyor.
Krtaj kartlnn arkasndaki, kadn aileye hapseden, birisinin kz,
birisinin kars ya da birisinin annesi olma dnda ona var olma hakk
ve olana vermeyen ataerkil zihniyet, aile politikalar etrafnda srekli
olarak ekillendirildi ve ekillendirilmeye devam ediyor. 2010da yaplan
Uluslararas Aile Konferansnn sonu bildirgesine bakmak bu politikalarn ieriini anlamak iin nemli bir veri sunuyor. Gazeteciler ve Yazarlar
Vakf nderliinde KADP (Kltrleraras Diyalog Platformu), Kadn Platformu ve Diyalog Avrasya Platformu, be ktada 53 lkeden 600 akademisyeni bir araya getiren bir konferans dzenledi.Kadn ve Aileden Sorumlu
Devlet Bakannn aln yapt bu konferansn sonu bildirgesindeki
ana balklar yleydi:
Yeni nesillerin salkl, verimli ve sevgi dolu yetimeleri iin doal ailenin yapsnn erkek ile kadnn evliliine dayandna inanyoruz.
Tm uluslarn gen nfusa ihtiya duyduklarn gz nnde bulundurarak, doal evliliklere dayal ocuklarn oalmasn destekliyoruz.
Din, gelenek ve hukuk yoluyla kurumsallaan evliliklerin ve bu evlilik
18 |
ortamnda yetien nesillerin salkl ve verimli olacana inanyoruz.

Bu balamda bir kurumsallamay destekliyoruz.
Ailenin korunmasnda en byk role sahip dini motivasyonlar nemsiyor ve bu konuda btn kltr ve dinlerin ortak stratejiler gelitirmelerini destekliyoruz. Buna bal olarak, din temelli nikhn kmsenmesini ve meru saylmamasn eletiriyoruz.
Neslin korunmas esasna dayal olarak boanmay azaltacak her trl
tedbirin hayata geirilmesini gerekli gryoruz.
Aile ve evlilik eitiminin devlet tarafndan rgn eitime konmasn talep ediyoruz. ocuklarn fiziksel, zihinsel, sosyal ve ruhsal geliiminin
korunmas adna medya aralarnn aileyi tehlikeye atacak yaynlar
yapmamasn, evlilik birliini tehdit altna alan cinselliin nlenmesini talep ediyoruz.
Nesiller aras atmann nlenmesi iin, ekirdek aileyi oluturan
anne, baba ve ocuklarn tesinde bykanneler, bykbabalar, halalar, teyzeler, amcalar ve kuzenlerin oluturduu geni ailelerin iletiimini ve irtibatn nemsiyor, bunun korunmas iin sivil toplumun ve
devletin gerekli nlemleri almasn talep ediyoruz.
Modernitenin kanlmaz sonular olan kentleme, sanayileme, g,
savalar, salgn hastalklar ve bencil bireycilik dncesininderin aile
balarn zayflatmasna karlk, her ulusun onu ulus yapan manevi
deerlerine yeniden dnmesinin ve bylelikle aileyi yeniden yaplandrmann gerekliliini savunuyoruz.
Yine modern an kanlmaz sonularndan biri olan ekirdek ailenin geni aileyle olan ilikilerini azami derecede glendirerek,geni
aile ile iliik ekirdek aile modelini zendirmek gerektiini dnyoruz.
Uluslarn en byk problemleri olan yoksulluk, atma ve eitimsizliin zmnde salkl doal ailenin yeniden yaplandrlmasnn byk rol oynadna inanyoruz.
Krtaj nleyen ve azalan doum oranlarnn artmasn salayan politikalar ve projeleri destekliyoruz.
Ecinsellik ve aile ii zinaya (ensest) kar yeterli tedbirlerin alnmasn
talep ediyor, her toplumu tehdit eden bu hastalklarn nne gemek
iin elbirliiyle allmasn destekliyoruz.
Bu konferans kamuoyunun gndemine Kadn ve Aileden Sorumlu

Devlet Bakannn Ecinsellik hastalktr szleriyle geldi ama Bakan as-
19
lnda yalnz deildi; Avrasyann 600 akademisyeni ayn fikri paylayordu.

Burada sonu bildirgesinden byle ayrntl bahsedilmesinin nedeni bunun bir konferans sonucu olarak kalmayp, bizatihi ondan sonraki devlet
politikalarnn ana rehberi haline gelmesi. Dolaysyla babakann krtaj
kart szlerini kiiselletirmek ve sadece otorite dkn bir babakann kadnlarn hayat tarzlarna ve bedenlerine mdahalesi olarak okumak
eksik ve safiyane bir okuma olacaktr. ok daha temellendirilmi ve kurumsallatrlm bir mdahaleden bahsediyoruz. Diyanet lerine bal
mftlklerde aile sorunlarna zm getirme amacyla alan aile irat
brolarnda ok sayda din grevlisi alyor ve bu grevliler kap kap
gezerek aile bekilii yapyor. Evlilikleri kurtarmak amacyla kadnlara itidal tavsiye ediyorlar. Aile irat brolarnn yetmedii yerlerde, boanacak
iftlere aile ombudsmanl ad altnda terapi nererek, boanma kararlarn gzden geirmelerini salyorlar. Btn bunlar kadnlarn zaten
iinde yaadklar koca, aile, toplum basksnn dnda, devlet tarafndan
kurumsallaan yeni bir bask anlamna geliyor.
2011 ylnda Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanl, adndaki kadn kelimesi tamamen karlarak Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlna
dntrld. Kurumun daha nceki ad da kadn aile ile zdeletirdii
iin feministler tarafndan eletiriliyor ve Kadn Bakanl ad neriliyordu. imdi ise adnda kadn hi yok, ne de olsa ailede eriyen bir varlktan
sz ediyoruz. AKP muhafazakrl ile kapitalizmin dnemsel ihtiyalar, kadnlar deil aileyi glendirmeyi gerektiriyor. Aile, sosyal haklarn
piyasalat bir ortamda yoksullua kar bir tampon olarak grlyor.
Geni aileye iliik ekirdek aile olarak tanmlanan yapyla, sosyal devletin ocuk, yal, hasta bakmna dair sorumluluklar ailenin, yani kadnlarn srtna bindiriliyor. Yoksulluun srdrlebilirlii geni aile alaryla
salanmaya allyor. Ayn zamanda yoksulluk karsndaki isyann en az
bedelle bastrlmas kutsal aile mitiyle salanmaya allyor.
Bitirirken, siyasal iktidarn kadnlara, bedenlerine, cinselliklerine ynelik bu youn ilgi, mdahale ve saldrsn bir korkunun ifadesi olarak
da okuyabileceimizi sylemek isterim. Boanmay zorlatrma, krtaj
nleme, kadnlar evlenmeye ve dourmaya tevik etme konusunda her
gn yeni politik aralar gelitirilmeye allmas, ailede yolunda gitmeyen bir eylerin olduunu gsteriyor. Her gn daha fazla kadn kimi zaman lm pahasna hayr diyor, yoldan kyor; baka bir aile, baka
bir hayat arayndaki kadnlarn says her geen gn artyor. Bu arayn
sonu vermesi, kadnlar birbirinin kurdu haline getiren ataerkil dzene
20 |
kar kadnlar arasndaki dayanmay glendirecek feminist politikann

sz ve eylemlerinden geiyor.
Kaynaka
Okin, Susan Moller (1979): Women in Western Political Thought, New Jersey: Princeton University
Press.
zbay, Terziolu ve Yasin (der.) (2011), Neoliberalizm ve Mahremiyet, stanbul: Metis Yaynlar.
Parla, Jale (1993), Babalar ve Oullar, 2. bask, stanbul: letiim Yaynlar.
Saragil, Aye (2005), Bukalemun Erkek, stanbul: letiim Yaynlar.
21
Mslman Kadnlar deal Aileyi Nasl

Tanmlyor, Nasl Sorguluyor?
AK Partide Aile Anlay

Fatma Bostan nsal
Mu Alparslan niversitesi
aka bir aileden, Trkiyede hlihazrda te biri ocuk yata kadnlarn, yaknlarnn neri ve bazen de zorlamasyla kurduu aileleri deil defiziksel ve zihni olgunlua erimi kadnlarn kendi
kararlaryla kurduklar aileleri anlyorum. Kadna ynelik iddetin her
kadndan birine uyguland istatistik bilgisi, iddetin erken yataki evliliklerle ilgili olup olmad ynnde bir aklama getirmiyor ama sahada
bulunan kadn ve meslek erbabndan aldm subjektif bilgilere gre iddet bu tr evliliklerde daha yaygn. Basna da yansd kadaryla biliyoruz
ki iddet neticede evlilii sonlandrmaya yol ayor. Genelde muhafazakr
camia nezdinde boanma ok net istenmeyen bir husus olduu iin, ocuk gelinler meselesinin bu grup tarafndan da kategorik bir sorun olarak
kabul edilmesi gerekir.
Yine kadnlar muhafazakr anlay erevesinde kurulan aile iinde
adeta evlilii kurtaracak bir sigorta olarak grldkleri iin, ne pahasna
olursa olsun byk fedakrlklarla bu aileyi kurtarmalar ynnde youn
bir telkine maruz kalyorlar. Doal olarak ailede salkl bir ileyi iin hem
erkek hem de kadn adna uygun davranlardan bahsetmek yerine en
kt durumda kadnn sabretmesi, fedakrlkta bulunmas vaz ediliyor.
Aslnda dini deerler evlilikte hem kadn hem de erkei einin honutluunu ve rzasn almaya sevk eder. Peygamberin vefat eden bir kadn
hakkndaki Kocasnn rzasn alm bir kadn dorudan cennete gider
eklindeki hadisi erkek iin de geerli kabul edilir. Bu itibarla, karlkl
rza ve honutluk aray sadece kadna byk fedakrlk ve sabr telkininden daha gereki bir ekilde evliliin de devamn getirecektir. ncelik sralamasndaki bu hata nedeniyle ama, yani boanmalarn azaltlmas da hasl olamamaktadr.
22 |
Kadnn hep aile gibi bir zel alanla irtibatlandrlarak alglanmas da

sadece muhafazakrlara zg bir durum deil. Kamusal alan dediimiz,
zel alann dndaki ve toplumun btn ilerinin grld alanda kadnn varl ok snrl.
Antik Yunanda agora denen, yarg dahil btn toplumsal ilerin grld kamusal alanda kadn, kle, engelliler bulun(a)mazd. slam ilk
dnemde herkesi kuatan bir kamusal alan, yani ocuun, klenin, engellinin ve kadnn da eit olarak bulunduu camide tecessm etse de
ksa zamanda bu kamusal alandan kadn dland. Kadn iin kendini
gerekletirecek tek alan olarak zel alan, yani aile kabullenildi ve tabii
olarak buradaki rolleri ar vurguland. Bu konuda o kadar arya gidildi
ki erkeklerden zel alanda hibir beklenti iinde olunmad ve neredeyse
hakszla varan lde erkekler zel alandan dland. Nasl kadnlarla
ilgili siyasi makamlar ynnde beklenti olmamas doal bir ayrmclk
yaratyorsa, zel alanda erkeklerden bu kadar beklentisizlik de bence bir
hakszlk yaratacaktr.
Yeni dnemde daha geni ifade imkn bulan muhafazakr diskurun
ok rahatlkla ifade ediliverdii baz sylemler de kadnlar hem kamusal alanda hem de zel alanda eitsiz bir konuma itmektedir. Bir devlet
televizyonunda dzenli olarak program yapan bir zat, gayet rahatlkla
Karma eim diyemem, nk e kelimesi eitlikten geliyor, ben karmla
ve ocuumla eit deilim dediinde bu diskura kitlesel olarak kar klmadnda kadn iin dezavantaj oluturuyor. Benzer ekilde Babakan
Kadn erkek eit deildir ifadesini kullandnda herhangi bir itirazn
veya dzeltmenin gelmemi olmas kadn hem zel alanda eitsiz ilikiye mahkm ediyor (Trkiye Medeni Kanununda erkein aile reisi olduu
ynndeki hkmn kaldrlm olmas elbette nemliyse de pratikte ok
fazla etkisi olmuyor), hem de zaten kysnda bulunduu kamusal alanda
ok daha gszletiriyor. nk bir defa kadn ile erkein eit olmadn
dnrseniz kadnn eitim, alma ve siyaset alannda bulunduu eitsiz durumu sorgulayamazsnz bile. 2006 ylnda kendi partisinin erkek
egemen yapsndan ikyet eden Babakan Kadn-erkek eit deildir
derken kadn ve erkein ayn olmadna iaret etmek istemitir ama zaten bu konuda diren gsteren byk bir muhafazakr kitlenin grlerini salamlatrm olmaktadr. Kadna ynelik yaptnz pek ok dzenleme bu tr sylemlerle zayflatlm oluyor. Kadn-erkek eit deildir
deyince btn bu abalarn ahlaki zeminini yok etmi oluyorsunuz. Bu
yzden eitlik zerinde durmamz gerekiyor.
23
Baka bir aile mmkn derken, kadnlarn te birinin iddet grd Trkiyede iddetin olmad bir aileyi anlyorum. Kadna ynelik
iddetin muhafazakr camiann ilgi alanna girmesi gerekiyor. iddetin
hibir mazeretinin olamayacann kabullenilmesi gerekiyor. Bakent Kadn Platformundan arkadalarn da iinde bulunduu kadna ynelik iddetle ilgili projede din grevlileri kadna ynelik iddetin asla kabul edilemeyecei noktasna bir trl gelememilerdir. Yakn dnemde iddet uygulayan erkein evden uzaklatrlmasyla ilgili dzenleme yapldnda,
kendileri iddet uygulamam ve hi uygulamayacak erkekler ellerinden
bir imknn alnm olduu ikyetinde bulunabilmilerdir.
Ben kiisel olarak Kuranda geen ifadedeki darebe fiilini dvmek
olarak almyorum. ounluk din limi bunu dvmek olarak anlasa bile,
yine btn limler hem son tedbir olarak bavurulmas gerektii hem de
incitmeyecek, iz brakmayacak eklinde olmas gerektii konusunda
ayn fikirde olduu iin bu ifade bugn bizim ahit olduumuz kadna
ynelik iddet iin asla meru bir dayanak oluturamaz. Kadna ynelik
iddetin yok olmas nnde en byk engel, kadn ve erkek tarafndan
bunun meru grlmesidir. Malezya Uluslararas slam niversitesinde
sosyal psikoloji hocasnn, iddet maduru kadna Senin Mslman olarak kendine iddet uygulatmaya hakkn yok dedikten sonra kadnn buna
izin vermediini ve iddetin bittiini sylemesi reticidir. iddet aka
bir zulumdr ve kadn ve erkee den aslnda bu zulme direnmektir eklinde bir kabul slama uygundur.
Muhafazakr camiada, kadnn gl olmas aileye ynelmi bir tehdit
olarak grlyor. Gerek Kurann, gerekse de bizzat Peygamberin hayatnn gsterdiinin tam tersine olarak rahatlkla Kadnn ekonomik zgrlemesi boanmay artrr, kadn ekonomik olarak zgr olunca marr ve
abucak boanr iddiasnda bulunulabiliyor. slamda kadn-erkek ayrm yaplmadan gl mmin olunmas desteklenir; benzer ekilde Veren el alan elden stndr eklinde bir kabul sz konusu olmasna ramen ve bu konuda kadn-erkek ayrm yaplmamken bir ifte standart
uygulanarak Ekonomik adan zgr kadn marr, kolaylkla boanr
syleminin kabul edilebilmesi artcdr.
Zenginlik herkes iin bir imtihan sebebidir, buna ynelik uyarlar elbette anlalabilir, fakat kadn ve erkein zenginlemesine ayn ekilde
yaklalmamaktadr. Erkein zenginlemesi sonucu yapt marklklara
gz yumulur, hatta belki de bu tr marklklar tevik edilirken kadnn
temel haklarndan olan alma hakkna gayet rahat snrlama getirilebil-
24 |
mektedir. Sibel resin, rahatlkla Zengin erkek elbette daha gzel, daha
gen ve ekici olan bir baka kadnla evlenebilir dediinde byk bir
itirazla karlamamtr. hsan Eliak gibi Neden kadnlar deil de erkekler zengin oluyor? diye meselenin kkenine iaret eden istisna kabilinden kar klar elbette oldu ama kamuoyunu etkileyen genel sylem
kadnn ekonomik zgrlnn pek de makbul bir ey olmaddr. ifte
standart uygulandnn farkna bile varmayarak kadn ile erkek arasnda
ifte standart uyguluyoruz.
Aslnda genelde Mslman zihin iin Peygamberin hayat yol gsterici olarak kabul edilir. Peygamberin evlilii muhafazakr anlayn tam
zttna tekabl eder. Bilindii gibi, Hz. Muhammed, yannda alt ticaret yapan zengin bir kadnla evlenmitir. Onun hayatnda grld zere kadnn zengin, gl olmas evlilik iin tehdit deildir. Hr domu,
yaam eitimli kadnlar hakknda Ekonomik zgrle sahip olursa
boanma ihtimali artar diyen bu sylem, slamn kaldrmaya alt
klelii yeniden retmekte olduunun farkna varlmadan kabul grmektedir. Benzer ekilde bir taraftan slam kadna her trl zgrl vermitir derken te taraftan Kadn einin izni olmadan alamaz kabulyle kadnlar eliik diskurlar arasnda braklmaktadr.
25
deal Aile: Alg ve Feminist Tartmalar

Andrea Pet
Central European niversitesi
on yllarda, aile politikas temelli argmanlarla desteklenen bir demografi syleminin yeniden ykseliine tank oluyoruz. Aile siyaseti
genelde politikalar dzeyinde ya da mahrem yurttaln yeniden
tanmlanmas biiminde kavramlatrlyor. Bu makale, bir ontolojik gvenlik meselesi olarak demografi retorii ile Avrupadaki yeni jeopolitik
tahayyller aras balanty ele alarak, yeni kavramlatrma biimleri aryor. Makalenin sonunda, feminist siyaset iin olas stratejiler nereceim.
Demografi krizi sylemi Avrupaya ikinci demografik gei biiminde ulat. Bunun anlam, kadnlarn genelde ileri yata ocuk dourmas ve kentlerde giderek artan sayda evlilik d ocuun dnyaya
gelmesi (Pet, 2010: 189-201). Bu toplumsal dnme tepki olarak, bir
yandan geleneksel bir kamusal retorik ykseliyor ve kadnlarn evde oturup daha fazla ocuk yapmas talep ediliyor; ancak burada Romanlar ve
gmenler deil mnasp anneler kastediliyor. te yandan ideal aile
kavram savunuluyor ki, bu sylemin at dzlem hem bir bask alan
hem de bir glenme ve alternatif oluturma alan olarak kavramlatrlabilir. deal aile tartmas asla masum bir mesele deildir; zira sadece
mahrem ilikilerin dzenlenmesiyle deil, g ilikilerinin yeniden ekillenmesiyle de ilikilidir.
1989un postkomnist Avrupada genel bir demokratikleme yarataca yanlsamas sona ermi durumda; bu balamda, aile politikas eskiyeni ayrmn yeniden tesis etmenin bir yolu olarak kullanlyor. Duncan
Light postkomnist kimliklere dair incelemesinde, demokratik, oulcu,
kapitalist ve byk lde yz Batya dnk bir ynelim temelinde yeni
postkomnist kimlikler ina etme arzusundan bahseder (Light, 2000:
158). Okuduunuz makalede incelenen eilimler ise demokratik, oulcu, kapitalist ve byk lde yz Batya dnk bir ynelimden ziyade,
oulculuk kart bir kavray barndryor. Dou Avrupada yeniden ortaya kan antimodernizm neoliberal kapitalizmin manevi ve toplumsal
sonularnn eletirisi amacna ulamak iin ayn zamanda aileye dair
26 |
sylemleri de sahiplendi; sz konusu ama ise srdrlebilir, yaanabilir

ve istenir bir alternatif yaratmaktr. Mevzunun yeni olan boyutu, ideal
aileye dair bu antimodernist yeniden kavramlatrmann srdrlebilir
bir alternatif olarak sunulmasdr. Dolaysyla ben de bu makalede, ideal
aileyi jeopolitik bir tahayyl olarak sunuyorum.
deal aile syleminin yeni ynn anlamak iin gerekli olan dier
kuramsal ereve, kadn aktivizmiyle ilikilidir. Kadn zgrl hareketinin asli retorik aralarn inceleyen Rita Felski, The Gender and Modernity [Toplumsal Cinsiyet ve Modernite] adl almasnda yeni kadn kavramn ortaya atar ve ilerlemenin mahkmlar tanmn getirir
(Felski, 1995: 11-33). lerici kadn hareketinin retoriinde kadnlar yeni
bir balangc temsil eder; gelecek ise dorusal bir gelimenin sonundaki normatif bir proje olarak tahayyl edilir. Kadnlarn gemiine dair
tarihsel st anlat, bir kar kimlik oluturmaya alsa da, hiyerarik ve
dlayc bir nitelik tar. Kadn zgrl hareketinin sylemi, duygusal
adan ykl olan, stratejik bir sylemdir. Kulland dil; ortak riteller,
anlam tayan semboller ve hikyeler kanalyla bir ortak znellik yaratr.
Gnmzn sa cenahtaki antimodernist kadn rgtleri ise sembol ve
meruiyetini gemite arar, Bakire Meryem sylemine bavurur; dolaysyla, politik ideoloji dzeyinde tarihsel sreklilik sz konusudur. Bizzat
faizm, modernizmin bir siyasi varyant olarak grlebilir diyen Roger
Griffin ile ayn grteyim (Griffin, 2007: 6). Dolaysyla, antimodernist
kurtulu, modernist kadn hareketlerinin hem mecburi sonucu hem paralel rakibidir.
Okuduunuz makale, Macaristandaki muhafazakr ve ar sac kadn hareketinden aktivistlerle mlakatlarma ve katlmc gzlemlerime
dayanyor. Macaristanda antimodernist programa sahip kadn rgtlerinin says, feminist programa sahip rgtlerin saysn 1990lardan itibaren geti. (lkenin ABye katlmas bu ayrma srecini daha da hzlandrd.)
Macar Parlamentosunun %17sini kontrol eden ar sac siyasal gler, iktidar hedefine ynelik toplumsallama mcadelesinde (Gramsci)
annelik/aile mefhumunu da kullanyor. Sac poplizmin ykselii olgusu, en az iki nedenden dolay ciddi bir akademik ilgiyi hak ediyor. Birincisi,
hem ar sac radikalizm, hem muhafazakrlk gemite bastrlm alt
kltrlerdi: Hkim demokratik politik sistem tarafndan bastrlyorlard.
kincisi, 1989dan sonra zafer kazanan yeni muhafazakr partilerin program ve retoriine entegre ettii toplumsal cinsiyet ilikilerinde nemli de-
27
iimler gerekleti; bunun sonucunda, zgrlk sol siyaset kendisini

savunma pozisyonunda buldu (Bkz. Held 1996, Ramet 1999, Mudde 2000,
Pet 2003, Pet 2008).
Macar ar sann Turancl yeniden icat ederek yeni bir jeopolitik
tahayyl yaratma giriimine dair kapsaml almalar mevcut (Akal,
2012: 596-614). Benim iddiam, Macaristan ve dier Avrupa lkelerindeki antimodernist siyasi hareketlerin, ideal aile retoriini, AB tarafndan
uygulanan eitlik politikas uygulamalarn eletirmek iin bir zemin amak amacyla kulland ynnde. Gemite bu uygulamalar, baarsz
olan sol zgrleme projesi tarafndan, kadnlar iin bir siyasi seferberlik
uzam yaratmak iin kullanlmt (Pet 2006a ve 2006b). Bu makaledeki
argmanm, sac radikalizmin ve AB kart izginin, Bakire Meryem eksenli protesto ve faillik biimlerine bavurduu ve demokratik zgrleme projesinin mirasn eletirdii.
Macaristanda ideal aile retoriine alenen bavuran sac hareketlerin
tarihi kklerini incelemek iin farkl nitel aratrma yntemlerine bavurdum. lkin, konuya dair yaynlar ve arpc Bakire Meryem temasn ele
aldm. Konuyla ilgili kitaplarn yazarlarnn byk ksm kadn. 2000 ylnda, katlmc gzlem yntemine bavurarak Macarlarn Uzakdoudaki
kkenlerine (Aryan, Smer, Turanik) dair ok sayda kamuya ak seminere katldm; bu sayede seminerlerde ok aktif olan kiilerin toplumsal bileimini inceleme frsat buldum. Ayn zamanda eitli sac sivil rgtler
tarafndan, S 9. yzylda Karpat havzasn fetheden Macar kabilelerine
dair tarihi hakikati ortaya karmak amacyla organize edilen etkinliklere da katldm. Sz konusu toplumsal cinsiyet ideolojisi balamnda, Macarlarn Uzakdoulu kkenlerine dair verilerden ziyade, aradan seilmi
tarihsel gereklerin yorumlanma biime ynelik inan nemli. Bu kesimler, Macarlarn Finno-Ugrik kkenleri olduunu reddediyor ve Macarlarn Doudaki hayali anavatan olarak Ural Dalarn deil ran kabul
ediyor. Sz konusu sylem, komnist bilim siyasetilerinin bu konudaki
aratrmalar desteklemeyerek gnah ilediini ve mevcut cehaletin bundan kaynaklandn savunuyor. Macarlarn Uzakdou kkenli olduu iddias bir aznlk sylemidir; ounluun basksna kar gelitirilmitir ve
bu sylemi kullananlara zdeleme noktalar sunar. Macarcann atas
Smer dilidir; meseleyi nyargsz biimde inceleyenler bu gerei sorgulamaz deniyor tipik bir argmanda (Bobula, 2000: 177).
Macarlarn kkenlerine dair aratrmalarn yn, bilim tarihinde grlmedik bir biimde, Eitim Bakan gost Trefortun 1877 ylnda yaym-
28 |
lad bir kararnameyle belirlendi: Trefort sadece Finno-Ugrik kkenlere

iaret eden aratrmalara maddi destek salanmasn nerdi. 1945te Macaristann Sovyet igaline girmesiyle birlikte, eletirel olmayan bir tutumla Finno-Ugrik kkenleri kantlama abalar yine siyasi bir ivme kazand.
Kanada, Avustralya ve Gney Amerikadaki antikomnist Macar diasporas ise, enternasyonalizmi reddederek Macarlarn Aryan ve Uzakdoulu kkenleri olduu iddialarn destekleyen aratrmalara destek salad.
Sz konusu gmenler siyasi retorii ekillendirme noktasnda nemli bir
rol oynad ve 2006dan itibaren Turanclk giderek ana akm siyasi kltrn bir paras haline gelmeye balad.
Bavurduum katlmc gzlem yntemi ayrca Macarlarn Uzakdoulu kkenlerine dair bu tr tarihsel, dilsel ve sanatsal etkinliklere kadnlarn artc biimde youn ilgi gsterdiini ortaya koydu. Bundan hareketle u soruyu sordum: Macar kabilelerinin hayali ve mistik kkenlerine
dair bu yar akademik kar sylem neden bu kadar ok kadnn ilgisini
ekiyor? Hem de bu syleilerdeki toplumsal cinsiyet retorii hiyerarik
toplumsal cinsiyet rejimlerini destekler, yani kadnlarn evde oturup ocuk yapmas gerektiini savunurken. Turancln yeniden canlanmasn
ve her yl on binlerce kiinin Kulurtaj kutlamalarna katlmasn nasl aklayabiliriz?
Kamusal beklenti kadnn ideal aile erevesinde pasif kalmas ynndeyken, bylesi bir kadnn nasl kamusal yaamda aktif olabilecei
sorusuyla beraber gelen paradoks, 1990 sonrasnda Bakire Meryem kltnn tekrar canlanmasyla zme kavutu. Annelie dair bu normatif
klt ve ideal aile kavram, sadece milleti tahkim etmekle kalmyor, ayn
zamanda iki cins arasndaki ilikiyi de dzenliyor. Erilliin u biimlerini
(rnein kadna ynelik iddet) dzenleme potansiyeli tamas dolaysyla, kadnlara olas bir faillik biimi sunduu da dnlebilir. Bu noktada konuyu daha daraltarak, kadnlarn ar sa hareketlere katlmn,
sylemde kadna atfedilen faillikle aklamann mmkn olup olmadna odaklanmak istiyorum.
Bakire Meryem figrnn neden hem Macar siyasi sylemi asndan hem de kadn siyasi failliinin farkl dzeylerini kavramak asndan
nemli olduunu aklamak iin, annelie dair normatif klte odaklanmam gerekiyor. Annelik toplumsal olarak ina edilmitir (Taylor, 1996:
195) ve kamusal sylem kanalyla merulatrlr: dini, askeri ve yar
bilimsel sylemler. Burada Clifford Geertzin dinin kltrel bir sistem
olduu eklindeki tanmna bavuruyorum: Dini semboller, belirli bir
29
yaam tarz ile belirli (ama genelde zmni) bir metafizik arasnda temel
bir ahenk formle eder ve bylece bu ikisini birbirinin yetkesiyle tahkim
eder. (Geertz, 1993: 90). Bu bak asna gre, Macaristanda Bakire Meryem etrafnda rlen dini sylem ve pratik balamnda kadnlarn deneyimini anlamak sz konusu sylemi nasl merulatrdn kavramak
asndan nemlidir.
1998den sonra muhafazakr kadnlar parti olmayan yeni bir ereve
kurmaya girierek, 1945 ncesinin etkili kadn oluumlarn rnek alan
bir at rgt kurdu: Btn muhafazakr kadn STKlarn birletirmeyi
amalayan Yzyl Dnmnde Macar Kadnlar Birlii (MAESZ). Kadnlar iin yeni bir siyasi parti de kuruldu. Sz konusu Macar Kadnlar
Partisi, mevcut siyasi partiler sisteminin milliyeti-muhafazakr kadnlarn karlarn temsil etmekte yetersiz kaldn savunuyor. Siyasette aktif olan sac Macar kadnlarn bavurduu yapsal erevedeki deiim,
Regnum Marianum gibi eitli Katolik yeniden dou hareketlerinde de
gzlemlenebilir. Bahis konusu hareketler programlarnda sadece kresellemeye kar kmakla kalmyor; ayn zamanda Macaristandaki Arpad
Azizeleri hanedannn geri gelmesi iin mcadele ediyorlar. Bakire Meryemden farkl bir figr olan Macarlarn Yce Hanm kltnn yeniden
douu da, Katolikler ve Protestanlar birbirine balayan manevi canlan glendiriyor; zira Bakire Meryem ile Hristiyanlk ncesi Macar kabilelerinin merkezi bir figr olan Gnei Giyen Kadn eklektik ekilde
birletirmek suretiyle, kadnlarn, kabul gren bir ataerkil ereve iinde
annelik ve siyaset grevleri arasnda uyum kurabilecei bir sosyal uzam
sunuyor.
Milliyeti sadaki siyasi partilerde alma yrten kadnlarn hepsi,
annelie dair normatif klt merkeze koyar. Bu partilerin siyasi dilinde kadn siyaseti deil aile siyasetinden dem vurulur ve aile siyaseti
Meryem kltnn iaret ettii sosyal kadnlk rollerini esas alr. Annelie
dair normatif klte ynelik liberal ve sol eletiri ise kadnn bireysel insan
haklarn ve annelii seme hakkn n plana karr. Sz konusu seim,
annelii reddetme hakkn da ierir ki, bu, muhafazakr sylemde milli sabotaj olarak addedilir. Son zamanlarda yaygnlaan doum yanls
(pro-natalist) kampanyalarda, Macaristann elli yllk komnist rejimi srasndaki farkl reme politikalar nedeniyle doma ans bulamayan alt
milyon Macar retoriine ska bavuruluyor (Pet, 2002). deal aile retorii, yeni jeopolitik tahayyller dile getirmenin ve demokratik deerlere
alternatif farkl deerler retmenin zemini haline geliyor.
30 |
Macaristandaki sac kadn siyaseti, elli yl sren resmi ateizmin ardndan maneviyat arayna giriiyor ve tarihsel kiliselerle youn ilikiler
gelitiriyor. Bakire Meryem kltnn farkl katmanlarnn sahiplenilmesi,
gei srecinin getirdii derin toplumsal, ekonomik ve kltrel deiimlere ynelik bir tepkidir; sz konusu gei sreci, gerek yurttalar gerek
kilise hiyerarisine bir faillik alan amtr. Bu sahiplenme ayn zamanda
komnizmin kne ynelik bir tepki ve neoliberal kresellemeye ynelik bir eletiridir. Yamal bohaya benzeyen Bakire Meryem klt, hem
bir faillik imkn hem de komnizmin muzaffer maduru konumunu sunarken, elli yl boyunca komnizmle gerekletirilen farkl ibirlii biimleriyle yzleme gereini de hasralt ediyor. Buradaki baar, Bakire Meryem etrafndaki siyasi retorik erevenin ucu ak oluuyla aklanabilir.
Victoria de Grazia, faist talya balamnda siyaset sonras vatandalk kavramn kullanr ve sz konusu dnemde kimlik siyasetinin bir direni ve faillik stratejisi olarak ilev grdn belirtir (Grazia, 2000: 356).
Gnmz Avrupasnda, kadn kimliklerinin nasl ekillendii ve oraya
hangi yeni jeopolitik tahayyllerin ierik olarak dahil edildii, kilit nemde bir sorudur. Macaristanla ilgili soru, eitli siyasi partiler farkl ve bazen
birbiriyle elien sa sylemlere bavururken, muhafazakr (yani solcu
olmayan) kadnlarn birliinin nasl hayata geeceidir. Macarlarn Yce
Hanm sembol Katolik, Protestan, eski Macar, Smer, Hint ve Turanik
unsurlar birletirebilecek ve ataerkilliin sorgulanmasna da hizmet edebilecek, olas bir zemin sunar. Bu, sz konusu fikirlerin kadnlar arasnda
neden revata olduunu aklar. Bakire Meryem kltnn yamal boha
nitelii, gizemcilikten beslenen devrimci yeniden kavramlatrmaya direnemez. Bu gizemci yeniden tanmlama abas ancak dzen ve hiyerariyi
esas alan argmanlarla sorgulanabilir ki bunun Macaristandaki kadnlarn potansiyel politik failliini azaltaca sonucuna varlabilir.
Kaynaka
Akal, Emel ve Korkut, Umut (2012): Geographical Metanarratives in East-Central Europe: NeoTuranism in Hungary. Eurasian Geography and Economics 53, (5): 596-614.
Bobula, Ida (2000): A magyar np eredete. [Macar Milletinin Kkenleri] n.p. Anahita-Ninti.
Duncan Light, Gazing on Communism: heritage tourism and post-communist identities in Germany,
Hungary and Romania in Tourism Geographies 2(2): 157-176.
Felski, Rita (1995): The Gender and Modernity, Cambridge Mass.: Harvard University Press.
Geertz, Clifford (1973/1993): Religion as a Cultural System. The Interpretation of Cultures, Londra:
Fontana, 87-126.
Grazia, Victoria de (2000): Nationalising Women: The Competition between Fascist and Commercial
Cultural Models in Mussolinis Italy. Furlough, E. de Grazia, V. (der.) The Sex of Things. Gender and
31
Consumption in Historical Perspective, Berkeley, Los Angeles, Londra: University of California Press,
337-359.
Griffin, Robert (2007): Modernism and Fascism, Londra: Palgrave.
Held, Joseph (der.) (1996): Populism in Eastern Europe. Racism, Nationalism, and Society. Boulder:
East European Monographs.
Mudde, Cas (2000): The Ideology of the Extreme Right, Manchester: Manchester University Press.
Pet, Andrea (2002): Womens Rights in Stalinist Hungary: The Anti-Abortion in Campaign of 1952.
Hungarian Studies Review 29 (1B2), 49-77.
Pet, Andrea (2003): Napasszonyok s Holdkisasszonyok. A mai magyar konzervatv ni politizls
alaktana [Gnein Kadnlar ve Ayn Kzlar. Gnmz Muhafazakr Kadn Siyasetinin Morfolojisi],
Budapete: Balassi.
Pet, Andrea (2006a): Redefinitions of Statist Feminism and Contemporary Conservative and Extreme Rightist Hungarian Female Politicians. The Case of the Hungarian 1956 Revolution. Sauer, Edith,
Lanzinger, M. and Frysak, E. (der.) Womens Movements. Networks and Debates in Post Communist
Countries in the 19th and 20th Centuries, Kln, Weimar, Viyana: Bhlau Verlag. 317-337.
Pet, Andrea (2006b): Impossibilities of turnovers, the moment of entering into politics by Hungarian
Conservative Women in 1989. Profantova, Z. (der.) The Small Histories of Great Events in Czechoslovakia after 1948, 1968 and 1989, Bratislava, Veda Publishing House of the Slovak Academy of Sciences.
142-155.
Pet, Andrea (2008): Die Marien in der Sonne. (Die Apokalyptischen Madonnen). Johanna Laakso
(der.), Woman and Nation: Contributions to Questions of Gender, Nation, and Ethnicity. Frau und
Nation: Beitrge zu Fragen von Gender, Nation und Ethnizitt, Finno-Ugrian Studies in Austria 5.,
Viyana: LIT-Verlag. 138-174.
Pet, Andrea, (2010) Anti-Modernist Political Thoughts on Motherhood in Europe in a Historical
Perspective in Reframing Demographic Change in Europe. Perspectives on Gender and Welfare State
Transformations. Heike Kahlert, Waltraud Ernst (der.) Focus Gender. Band 11. Lit Verlag. Berlin.
189-201.
Ramet, S. (der.) (1999) The Radical Right in Central and Eastern Europe since 1989, Philadelphia: The
Pennsylvania University Press.
Taylor, Diana (1996): Making a Spectacle: Mothers of the Plaza de Mayo. Jetter, Alexis, vd. (der.)
The Politics of Motherhood: Activist Voices form Left to Right, Hannover, Londra: Dartmouth College.
182-196.
32 |
Birinci Oturum Tartma Blm

Katlmc: Listag LGBT aileleri stanbul grubu gnllsym. Bende, ideal aile tanmnda sadece elerden oluan bir aile varm gibi bir alg olutu; ocuklar hi grnmyor. deal ailede ocuklarn durumu hakknda
konumaclarn ne dndn renmek istiyorum.
Katlmc: konumacya da sorularm olacak. ncelikle nci zkan
Keresteciolu, son dnemde zellikle 2010 sonrasnda devletin aileye
mdahalesinden sz ederken NMleri de rnek verdi. Bu balamda,
kadnlarn zel alanda ya da kamusal alandaki erkek tahakkmnden
ki iddet bunun biimlerinden biridir korunmas iin devlet herhangi
bir mdahalede bulunmamal mdr ya da devlet mdahalesinin biimi
farkllamal mdr? Bu konudaki grnz merak ediyorum. Fatma
Bostana sorum u: Genel olarak ideal aile algsndan bahsederken, kendisinin ideal aile algsnn zellikle rza zerine kurulmu olduunu anladm. inde bulunduumuz toplumun erkein tahakkm zerine kurulu
olduu dnlrse, kadnlarn rzas ne kadar gerekidir? ok yaknda
gndeme geldii zere, reit olmayan gen kzlarn, kz ocuklarnn rza
zerine cinsel birlemeye gitmesine, bunun tecavz saylmamasna kadar
giden bir taraf var bunun. Bu balamda rza, ideal aile algsnda gerekten doru bir kavram mdr? Andrea Petye ise postkomnist dnemde
Merkez ve Orta Avrupada cinsiyetin yeniden inasnda zellikle ulusal ve
dinsel kimliklerin ne kmasnn zel alana komnizm dnemindekinden farkl ne tr bir yansmas olduunu sormak istiyorum. Kadnlarn
zel alandaki konumunu nasl etkiledi bu yeni ina dnemi?
Katlmc: Benim Fatma Bostan nsala bir sorum var. Programda AKPnin
aile anlayndan sz ediliyor. Erkeklerin ve kadnlarn birbirlerinden ayrlmas AKPnin kuruluunda bir balang ilkesi miydi? Bir de, evli olmayan iftlerin birbirlerinden ayrtrlmas batan beri var olan bir anlay m AKPde?
Katlmc: ncelikle Andrea Petye iki soru yneltmek istiyorum. Birincisi, sz ettii Meryem Anac inancn Gney Amerikadaki Meryem
Anac inanla mukayese edilmesi mmkn mdr? kinci olarak, Turan
kkeninden gelmenin toplumu ok etmesi, artmas meselesi... Avrupa Birlii gibi kresel olduunu dndmz bir yapya entegrasyon
sreci iinde toplumun kimliini arama ihtiyacndan m dodu bu? Biz
33
nereden geliyoruz, kimiz, imdi hangi halklarla i ie geeceiz? gibi bir

sorgulama m gerekleti ve bu dnce kadn kolunu mu etkiledi? Bizde
de milliyeti akmlar var. ki tr milliyetilik sz konusu. Kadn kolu kendini belli kelimelerle gsteriyor. MHPli kadnlarn kendilerine uygun bulduklar baz kelimeler var. Bu her toplumda geerli bir durum. Siz de bir
yanl bilinlilik olarak yorumladnz jeopolitik imgelem iinde. Oradan
itibaren mi balatyorsunuz meseleyi: Turanclk gibi bir ey zaten vard
Macar toplumunda, ama onu canlandrdlar; nk karsna Avrupa Birlii gibi kresel bir yap kt, bir reaksiyon olarak canland. Nasl oldu?
Fatma Bostan nsala da bir sorum olacak. zel alana mdahale eden bir
rejimimiz var. Rejimin barts konusundaki fikri yakn zamanda deiti; yani artk bartl kadnlar da belli konularda zgrleti. Fakat u var
ki, rnein Fatma Aliye Hanm neslinin kadnlar hibir zaman bartl
olduklarndan dolay aalanmamt. Andrea Petnn anlatt gibi, elli
yllk komnizme verilen reaksiyona benzer bir durum mu var burada?
Rejimin sylediklerine ynelik bir reaksiyon olarak m, Mslman kadnlk veya Mslman kadnn aile algs sz konusu? nk bu aile, ayn zamanda var olan bir baka ideolojiye, bir baka syleme reaksiyon olarak
da geliebiliyor, zgr bir ekilde gelimiyor. Fatma Aliyenin Mslman
kadn alglay ve aile alglayyla, sizin, yani aalanm olan, her yaptna bir kusur bulunan veya belli mesleklerde ilerlemesine engel olunan
bir Fatma Bostan nsaln aile anlay farkl tarihsel balamlar iinde geliti.
Katlmc: Andrea Petye bir soru sormak istiyorum. Ne kadar byklkte gruplardan ve ka kiiden bahsediyoruz? Nasl rgtlenildiini merak
ediyorum; yani dernek olarak m rgtleniyorlar? Nasl buluuyorlar? Nasl ortamlarda konuuyorlar? Sylemi ok gzel anlattnz. Somut politika
talepleri var mdr; mesela hkmetten bir somut politika talebinde, sosyal politika talebinde bulunuyorlar m? Bir de belki bir nceki soruyla paralel bir konuya deineceim: Turan gemii Macar milliyetiliinde ok
eskiden beri var. O noktadan tekrar canlandrdklar elementler ve farkllatklar elementler nelerdir? Gemiteki Macar milliyetiliinde var olan
Turanc akmdan besleniyorlar m, bundan haberdarlar m?
Katlmc: nce nci Kerestecioluna bir soru soracam. Trkiye dnce tarihinde bahsettiiniz cinsiyetsiz Halide Edip karakterleri ile, yani bu
tr bir birey imgesi ile ideal aile imgesi arasnda bir gerilim var myd siz-
34 |
ce? Bunun bugn bir siyasi karl olduunu dnyor musunuz? Birey
imgesi ve aile kurgusu arasnda bir gerilim var m?
Fatma Bostan nsala da sorum yle: Rzadan bahsettiniz ve bunun evlilik iin, kadnlar iin ok nemli olduunu sylediniz. Rza sahibi olmak
bir bireyleme srecini ieriyor mu, gerektiriyor mu sizce? Burada eninde sonunda modernlemeci bir perspektife onay verdiinizi gryorum.
Bunu olumsuz anlamda kullanmyorum; sevindirici bir durum. Bireyleme srecini destekliyorsanz, bu bireylemenin devam olarak gndeme
gelebilecek, aile dnda bir hayatn var olduu sylemiyle ilgili ne dneceksiniz? Trkiyede u anda evlenmek istemeyen kadnlar, evlilii reddeden ecinsel iftler var. Bir yandan evlilik talebi ykseltilmekle beraber,
Sosyalist Feminist Kolektifin kampanyasndaki Aile dnda hayat var
m? sorusuna olumlu cevap veren insanlar var. Dolaysyla bunun sonucu hakknda ne diyeceinizi merak ediyorum.
Katlmc: Fatma Bostan nsala bir soru sormak istiyorum. Boanmalarn te birinin ocuk yata evlilik yapan kadnlar arasnda gerekletiini
sylediniz. Oysaki o tr bir sosyal katmanda kadnlarda boanma talebi
grlmyor. Ne diyeceksiniz bu konuda?
nci zkan Keresteciolu: deal ailede ocuklardan bahsedilmedii ynndeki yoruma deineyim nce. Benim modernleme srecinde ele
aldm romanlarda gerekten mesele kadn ve erkek arasndaki ilikilerin yeni ihtiyalara bal olarak tekrar nasl kurulaca. Bu tamamen ilevsel bir ey. Zaten dnce tarihi erkein ne olduunu sorar ve ona
cevap vermeye alr, kadnlarn da ne ie yaradn sorar ve bu sorunun cevabn arar. Tamamen ilevselcidir; esas olarak annelik meselesi
zerinden gittii iin ocuklarn ieriye girii o ekildedir. Bu konu, yani
toplumdaki hkim deerlere, uygun normlara sahip, salkl ocuklar yetitirmek, yolunu armayan kzlar ve olanlar yetitirmek esas olarak
kadnlarn sorumluluunda. Ben babal vurguladm ama o zaman da
onlar evin iinde bir i yapyor deiller, ilevsel deiller. Orada bir otorite
figr olarak varlar.
Buradan dier soruya geersem, modernlemenin ya da modern toplumun otomatik bir bireyleme getirdii, bir efsane; byle bir ey yok. Esas
mesele o bireylerin neyin iinde eriyecei; yani dinsel deerlerin, ailenin,
milliyetiliin iinde nasl eriyecek? Nasl bir kimlik sz konusu olacak?
Tabii ki bireyleme sanclar insanlarda var ister istemez, ama byle bir
35
sorunsal yok, Burada birey ne oluyor? gibi bir mesele yok. Hep bir arasallatrma ve ilevselletirme durumu var. Bana gelmemiti o soru ama
Fatma Aliye konusuna da deineyim. Fatma Aliye zaten dneminin makbul kadn; tabii saygnd, yazdklaryla da yleydi. Btn yazlarnda aslnda erkeklerin savunduu gibi ideal kadnn sabrla bekleyen, aldatlsa
da isyan etmeyen, srekli evinin iinde duran, sorumluluklarn yerine
getiren vesaire bir tip olduundan sz ediyordu; dolaysyla Fatma Aliyedeki meselenin farkl olduunu dnyorum.
Kadnlara ynelik iddette devletin rolne ynelik soruya ilikin baka
bir konuma yapabilirim. Bunda hepimizin hemfikir olacan dnmyorum ama hemfikir olabileceimiz baz noktalar var yine de. Trkiyede
80lerde ortaya kan feminist hareketin byk ansszl neoliberal zamanlara denk gelmi olmasyd. ok gl bir sosyal devlet geleneimiz
var myd, bu baka bir mesele, ama sosyal devlet uygulamalarnn son
derece zayflad bir dnemdi. Dolaysyla feministler gndeme getirdikleri her konunun ayn zamanda zmn retmek, sorumlusu olmak,
muhatab olmak gibi bir durumla karlatlar ve bunu da iselletirdiler.
Sonradan ok konutuumuz proje feminizminin skntlarn da yaamaya baladk. Zaten dnyann hibir yerinde, hibir zaman bir feminist
hareketin bir devletle kyaslanacak gc olmad. Tabii ki burada devlet
yapmas gerekeni deil, yapmamas gerekeni yapyor. unu sylemek istiyorum: Devlet yer verecek, kaynak salayacak ama o snmaevini ynetmeyecek. Tam tersini yapyor imdi; hem bunlar yapmyor, hem de
snmaevlerinin hepsini ynetmek istiyor, denetlemek istiyor, nk snmaevlerinin ynetimi ve denetimi son derece nemli bir mesele, hoyrat ellere braklacak bir konu deil. Ne yazk ki pek ok zaman snmaevlerinin kendisi iddet yuvas haline gelebiliyor kadnlar asndan.
Kadnlar glsnz, feminist hareket gl diyorlar ve hkmete hangi konuda eletiri getirseniz Siz yapn eklinde karlk veriyorlar. Byle
bir ey var m? Birisi sivil toplumdan gelen bir hareket. Bunun imkn yok,
ayrca doru bir ey de deil. Biz talep eder pozisyonda olmal ve yaplanlarn denetimini belirlemeliyiz. ok ksa bir ey daha syleyeceim.
Neoliberal zamanlarn ruhu bir yandan zgrletiriyor mu acaba diyoruz
ya; eitim kanallar ayor, istihdam politikasndan sz ediyor, bir yandan
Kzlar erkekler bir arada olmasn diyor ya da hi bir araya gelemeyecek
unsurlar, simgeler yan yana getirilip birletirilebiliyor. Bunun biraz yaadmz zamanlarn ruhuyla ilgili olduunu dnyorum. ktidar artk
yekpare deil. Bir yandan evet, ar merkezilemi ama inanlmaz paral,
36 |
hiyerarileri olan, ok farkl hatlarda ilerleyen bir iktidar. Trkiyeye baktmda benim kabaca grdm kadaryla bunlar muhafazakrlk hatt,
neoliberal yasa hatt, denetleme hatt ve hl bitmeyen milliyeti reflekslere dair bir hat. Gidi geliler ve birbiriyle ok elien durumlar olabiliyor
ama kadn meselesi ve aile meselesi bu hatlar birbiriyle ok gzel eklemleyen ve btnletiren bir hal alyor.
Fatma Bostan nsal: Rzann erkein tahakkmn pekitirip pekitirmediine ynelik bir soru vard. Ben rza derken karlkl honutluktan
sz ediyorum. Evlilii, aileyi byle gryorum. Eer statko erkek tahakkmne dayanmsa, tabii olarak rzadan kastedilenin o stn rzasn
almak olduu dnlebilir, haklsnz. Fakat ein, eitlikle ilikisini
hatrlatm, bu yzden Trkenin en gzel kelimelerinden biri olduunu
sylemi ve baka bir bymzn bu yzden de ee itiraz ettiini aktarmtm. Benim anlayma gre ve bence slama gre de btn hiyerariler eytandandr. lk stnlk iddiasnda bulunan eytandr ve Allahn
cennetinden kovulmutur. Bu ekilde bakmak gerekiyor konuya; ister rka
dayansn, ister cinsiyete, isterse mala mlke. Tabii ki byle bir temel argman olmadan, yani hiyerari var olduu zaman, rza dediimizde stn
rzas anlamna gelecektir. Haklsnz, byle bir alm salamaya beni
sevk ettiiniz iin de ok teekkr ederim.
Babakann kadn erkek eitliiyle ilgili ifadesine gelince, Kadn-erkek
eit deildir derken yzde yz eminim ki kadn ile erkein ayn olmadn ifade etmitir; bizim bu aklamay getirmemiz gerekiyordu. Kadnlar aras, erkekler aras bile eitlik-aynlk sz konusu deildir; eitlik
zaten hukuki bir kavramdr, eit haklara sahip olmak anlamna gelir. Bu
adan bu kelimenin zerinde duruyorum. Ekonomik durumla ilgili olarak da unu ilave edebilirim: Bizim iin hep rnek evlilik Peygamberin
evliliidir ve orada zengin olan, Peygamberin ei Hz. Haticedir. Peygamberi desteklemitir, hatta Peygamber onun yannda alan bir insandr.
Bu aslnda bize unu gsterir: Bir erkek, emin, gvenilir olduu zaman,
ekonomik adan fakir olsa da beenilir ve o dnemin en istenen, zengin,
gzel kadnyla evlilik de yapabilir; yani insanlar kendi seimleriyle, drstlkleriyle, alkanlklaryla ok istenen bir mevkiye gelebilir. Tabii ki
bu rnek evlilikler ok yaygn anlatlmaz. Aslnda kadnn zenginliinin
olumlu zellik olarak anlatlmas evliliklerde de o eitlii getirecektir. Ama
dediimiz gibi, ekonomik zgrln bir marklk sebebi olarak rahatlkla dillendirilebilmesi bizi dnmeye sevk etmelidir.
37
ocuklarla ilgili olarak ok haklsnz, ben Hz. Alinin szn syleyebilirim: lk yedi yata ocuuyla beraber oynayacan, yedi-on ya eitime ayracan, on yandan sonra da ocuuna danacan sylemitir.
ocuun seviyesine gre bu yedi ya klebilir, byyebilir; ocuun
pasif braklmayaca, belli bir olgunlua geldii zaman eitli katklarda
bulunabilecei bir aileden sz edildiini dnyorum burada. Zaten ocuklar yle bir ftratla donanm durumda ki, size o katky veriyorlar; nasl bir gleri var bilemiyorum ama sizi dntrecek bir dinamie sahip
oluyorlar.
Kzl erkekli evler meselesi gndeme geldi... Benim kendi ocuklarmla
ilgili olarak nereceim, onlar iin uygun bulduum yaay ekli elbette
ki bellidir. Oullarm stanbulda erkek rencilerle ev paylayor. Bence
uygun olan budur. Kamunun yasal dzenlemelerle zel alana girmesini
sorunlu buluyorum. Toplumda tecesss de tevik edebilir bu. Her tr yasak yle bir istismara ak alan getiriyor ki, daha sonra bizzat hkmetin
de ok ikyet edecei bir yne gidebilir mesele. nsanlar birbirinin gizlisini aratrmaya yneltebilir ve sosyal sermaye dediimiz toplumsal gveni ciddi lde azaltan, ykan bir netice doabilir. nsanlar kendileri iin,
kendi yaknlar iin neyi uygun bulduklarn syleyebilmeli, ama insanlar
belirli ynde yaamaya sevk edecek ekilde kamuyu seferber etmeyi ok
uygun bulmuyorum. zel alan mahremiyetine sayg duymann esas olmas gerektiini dnyorum.
nci zkan Keresteciolu: Bence ihtimal olmaktan kt durum; aslnda
oldu bile. Mesela siz burada aklamak durumunda kalyorsunuz Bence
yle yaanmas uygundur diye. Btn parti bakanlarnn ocuklarnn
nasl evlerde kalmasn istediklerini aklamas ynnde bir talepten sz
ediliyor. Zaten herkes grn aklama ihtiyac halinde. Niye byle bir
ihtiyacmz var ki? Bu sorunun kendisi zaten ciddi bir ihlal bence.
Fatma Bostan nsal: nsanlarn kendilerini grlerini aklamak zorunda hissetmeleri de bir problem, haklsnz. Ama insanlar nerede durduumu daha rahat grebilsin diye ben grlerimi bu ekilde anlatyorum.
Yoksa baka bir grte de insanlar eit zeminde olmaldr. Bir arkadamz Rza bireysellii mi getirir? demiti. Aslnda hayr. Birey dediimizde ihtiyar sahibi olandan, yani seme hakk olandan sz ediyoruz ki bu
zaten mminin tanmnda da vardr. Siz mkellef olabiliyorsanz bu zelliklerinizin olmas gerekiyor. Evlilik iin de ayn ey geerli; ihtiyar sahibi
38 |
olmak, seim yapabilir olmak gerekiyor. Sorduunuz iin sylyorum, benim iin meru cinselliin yaand ortam evliliin olduu bir ailedir.
Onun dndaki kadn-erkek ilikisi arkadalktr. Cinselliin devreye girdii iliki biiminin evlilik olduunu dnyorum.
Dier soruya gelince, te bir orann boanmalar deil evliliklerle ilgili
vermitim. Evliliklerin te birinin ocuk evlilikleri olduundan, boanmalarn da ounlukla bu ocuk evliliklerine denk geldiinden sz ettim.
statistiki veri deil bu. Pratikte ne kadar gereklii olduunu bilmiyoruz
ama gazetelerden, tekil tekil olaylardan gen evliliklerin daha abuk sonlandn anlyoruz. Evet, ben tekil rneklerden yola ktm. Dn bir doktor arkada ki biliyorsunuz onlardan da rapor alnyor ocuk evlilikleriyle ilgili olarak kendi gzlemini dile getirmiti; bu konumada da onu
ifade etmek istedim.
Katlmc: Peygamberin evliliini rnek gsterdiniz. Peygamberin okeli olduunu ve alt yandaki bir kz ocuuyla Allah katnda nikhlandn biliyoruz, deil mi? Btn bilim insanlar, dinbilimciler de byle
sylyor. Bu konudaki rneiniz bence hi iyi bir rnek deil. Hem okelilik yaamas, hem de krk yandaki bir kadnla ve alt yandaki bir kz
ocuuyla nikhlanmas sz konusu Peygamberin. Bir de, aileyi cinselliin yaanmasyla ilgili bir kurum olarak algladnz sylediniz. O zaman, sizin anlaynza gre kii otuz yana kadar evlenmiyorsa, cinselliini hi yaamayaca anlamna geliyor bu.
Katlmc: Fatma Bostan nsala bir sorum var. Rzann karlkl honutlukla e olduunu sylediniz. Sonra bireyi seme hakkna sahip biri ve
evlilii de karlkl rzaya dayal bir kurum olarak tarif ettiniz. Peki, rza
ve seme hakk dediiniz eyi btn yapsal eitsizliklerden bamsz olarak nasl tanmlayabiliyorsunuz? ine doduunuz toplumun gereklerini
rza olarak tarif ettiinizde, mevcut evliliklerin doru evlilikler olduunu
syleyebilir miyiz? Toplumdaki btn iktidar ilikileri ve yapsal eitsizliklerden bamsz olarak nasl tarif ediyorsunuz rzay?
Katlmc: Aile bir kurum ve cinsellik sadece aile iinde yaanr! Bu gerekten byle mi? Herkes byle mi dnyor? Dayanmayla ilgili hibir
ey sylemediniz. Birok insan dayanma adna aileyi tercih ediyor; yalnz yaamak istemiyor, baka hibir nedeni yok. Bu konuda dnceleriniz nedir?
39
Fatma Bostan nsal: Genel olarak yle bir anlay vardr. Peygamberin
ilk evlilii zaten yaamnn byk bir ksmn kaplamtr, daha sonraki
evlilikleri, ilk evliliinden sonradr. Politik ya da toplumsal gerekelerle,
byle bir alglama sz konusudur. Peygamberin ilk evlilii biraz daha kadn glendirir konumda olduu iin, ben buna vurgu yapmay anlaml
buluyorum. Kadn orada ok gl, eini de destekliyor; tam bir karlkl
destek sz konusu. Arkadamzn da bahsettii gibi dayanmaya dayal
bir yap var burada. Alt ya konusuna gelince, bu zaten herhangi bir ekilde kabul grm deil. Arap toplumunda alt ya dendii zaman, bulu
art alt, yani on sekiz-on dokuz yaa denk dt ifade ediliyor. O dnemin toplumsal yapsn anlattm; insanlarn yzde doksannn klelerden, sava esirlerinden olutuu, baka bir toplumsal zeminde kurulan
bir hayat sz konusu. Byle bir aklama da var.
Genel olarak Ekonomik zgrlk kadn martr ifadesinin hi kullanlmamas gerektiini, zira btn mminlerin validesi olarak grlen
Hz. Haticenin zengin bir kadn olduunu ve bunun da desteklendiini
biliyoruz. Biz btn bu bireysel rneklerin aslnda bir anlam olduunu
dnrz. Hz. Hatice ile Peygamberin evlilii de sradan bir tarihi vaka
deildir, retici bir yan vardr benim iin. Ama genel olarak kadnlar
destekleyen hususlar hi gndeme getirilmediinden bu alana vurgu yoktur. Daha ok itaat eden kadn vurgusu ne kar. nsan o kadar eitsizlik
bir konuma yerletirildii zaman ok pasif olmaz m, tabii bu bir epistemolojik problem, ama ben insan sadece pasif bir varlk olarak grmyorum. Hayata geldik ve sadece maruz kalrz deil durum; ayn zamanda
hayat deitirebilecek niteliklere sahibiz. Her eyi yeni batan yapp, her
eyiyle farkl bir evre retemeyebiliriz belki ama mevcut adaletsizlikler
zerinde etkili olabilmemizi salayacak bir yetkinliimizin bulunduunu,
bu eitsizlikleri de deitirebilecek konumda olduumuzu dnyorum.
Dayanma konusunda vurgunun eksik kaldn dnm olabilirsiniz
ama Kuran eler iin birbirinin rtsdr der; bana gre dayanmay
da ifade eder bu.
Andrea Pet: Gney Amerikaya ilikin soruyla balayaym. Gney Amerika gerekten de bu yamal boha anlaynn, Meryem Anayla ilgili olarak farkl politikaclar tarafndan nasl kullanlabildiinin ok gzel bir
rnei. Ayn zamanda kresellemi politikalar nasl eletirebileceimize
ilikin de ilgin bir rnek. Batan beri dillendirdiim dncemi bir kere
daha vurgulama imkn veriyor bana bu. ok hakl bir soru: 19. yzyl Tu-
40 |
ranizmi ile gnmzde Turancln yeniden canlandrlmas arasndaki

fark nedir? Yeni birtakm kimlik hareketleri ile 19. yzyl kimlik hareketleri
arasndaki fark nedir? 19. yzylda bu esas olarak bir linguistik yeniden
canlanmann ve tabii bir alternatif tabir imgeleminin de parasyd; elbette batya doru Avrupai bir politik dzen peinden gitmekteydi. u anda
Turancln yeniden canlandrlmas sadece bir Orta Avrupa talebi deildir. Tabii bu tarihi aratrmalarla paralel bir durum deil. Esas olarak alternatif bir tanmla, kkn yeni bir tarifi ve bununla ilgili iddialarla ilikili.
Belli bir cemaat kendi kkenini yeniden tarif etmek istiyor. Bu son derece
kritik bir eletirel ideolojidir; ayn zamanda mcadeleci, savadr. Hem
Avrupa Birliine, hem de kresel neoliberal ekonomik dzene kardr.
Ka kii var bunu byle yapan ve dnen? Ar sa hareketlerle mukayese ettiimizde tabii ki bir abart tehlikesi hep var. Dolaysyla farkl farkl
cevaplar karmza kyor.
Birincisi sivil toplumla ilgili bir cevaptr; zira bu hareketlerin ou sivil
toplum rgtleriyle geliiyor, onlar araclyla yaygnlatrlyor. Sivil toplumun bir direni alan olarak nasl bir rol oynad konusunu da ieriyor
bu. Bence sivil toplum ya da ak toplum anlayn ortaya kartan, bunun kayna olan dncelere kar kan bir eilime de bakmak lazm,
bunun altn izmek lazm. Siyasi partilerin biimi de burada devreye giriyor. zellikle ar sa partilerin oluumu konusunda ok yazlp izildi;
bu yeni ortamda Avrupada son derece glendiklerini, sveten Danimarkaya, Romanyadan Macaristana kadar yaygnlatklarn ifade eden
pek ok aratrma var. Peki, bunlar acaba demin bahsettiim sivil toplum
rgtleriyle ne ekilde bir ba kuruyor? Kuruyorlar m? Karlkl olarak
gemii, tarihi ve bellei kendi politik amalar iin ne ekilde kullanyorlar? Tabii bu konuda alan siyasetbilimciler eitli grler ortaya koyuyor.
Bence geleneksel siyasetbilim yaklamndan daha ilgin bir yaklam
var: imgelem sylemleri ve kullanlan sz daarc. Ar sa kadn hareketi hakknda bir kitap yazyorum ve bu hareketlerin temsilcisi olan kadnlarla mlakatlar yapyorum. Beni gerekten dehete dren nokta u
oldu: Kullandklar dil, kinci Dnya Savanda kullanlan sylemle, klasik Nazi diliyle aynyd. Bundan iki sonu kartyorum. Birincisi, Macaristandaki Nazi partisiyle ilgili eski bir kitabm yazarken bu konudaki belgeleri okudum, elden geirdim ve dilin iine girdim. kinci Dnya Sava
srasnda Nazi partisinin toplumsal cinsiyet konusundaki diline tmyle
hkimim. te taraftan kendi deneyimimden karak unu syleyebilirim:
41
Bir yerdir, bir mekndr aslnda toplumsal cinsiyet. Burada nemli olan
politik ilikiler deildir; nk esas olarak mahremiyetten sz ediyoruz,
dgcnden, imgelemden sz ediyoruz. Btn bu konular herhangi bir
basit, politik syleme kyasla ok daha karmak. Bu bahsettiim alanda
komnizmden bugne doru inanlmaz ve artc sreklilikler bulabiliriz belki, nk son derece karmak bir alan. te btn bunlardan dolay
bence, bu hepimiz iin ciddi bir grev.
Burada, zellikle insan haklar temelli feminist hareketin hangi stratejiyi
gelitirmesi gerektii sorusu ne kyor. Karmzda bambaka bir gelime
vardr ve btn bunlar komnizm srasnda gzle grlmedii, imdi grnr hale geldii iin 1995ten sonra en azndan bu bsbtn ilgintir.
1990da, Kzl Ordunun hkimiyeti bittikten sonra alternatif bir dnce
ortaya kt ve artk rahat rahat Turanclk gibi dnceler ortaya atlabildi.
Btn bunlarn komnizm dneminde olmad, 90dan sonra adeta birdenbire su yzne kt ynnde bir bak vard; iki gei dnemi uzman
bunu inceledi ve analizler yapmaya balad. Tarihiler ise meseleyi daha
ok bir sreklilik olarak ele almay tercih etti. Bu sreklilikleri hatta antikomnist gmenlerin davranna kadar gtrebilirler; yani komnizmden kaanlar bu tr Turanizm zelliklerini dile getiriyordu. Kanada, Gney Amerika gibi blgelere gidenleri kastediyorum. 90lardan sonra hepsi
bu noktaya geldi; daha nce bastrlm olan btn bu kltrler bir araya
geldi ve bir alternatif ortaya kt. Bu son derece ie yarar ve ekici, cazip
bir alternatifti ve gittike daha fazla desteki kazanabiliyor. Macaristanda
mesela, 18-25 ya aras semenlerin %25i ar sa partilere oy vermektedir. Gryorsunuz, olduka gl bir referanstr bu. Neden? diye sorma
hakknz var, Bu bacak kadar ocuklar, bu gencecik insanlar nasl oluyor
da byle bir partiye oy verebiliyor? nk ie yarar ve yarayabilir grnen
alternatif, ar sa. Neden? Baka yol mu yok? Bu gen insanlara sunulacak bir baka seenek yok mu, ar sa politikalardan baka?
Benim konumamda zerinde durduum zellik budur. Bunlar aslnda
eklemelidir, tek bir para deildir ve ucu aktr; herkes bir ekilde kendini
yanatrabilir, kendini yanstabilir. Eer konumuz ideal aileyse, kendine
gre tarif edip orada bulabilir. Ama burada biz yapsal eitsizliin ortadan
kalkmadn gryoruz ve tekrar ediyorum, yapsal eitsizlik bizim burada kavrayacamz halka olmaldr. Kadnlarn zne olarak ortaya kmasnda bunu ne kartmalyz. Feminist politikann en nemli zorluklarndan birinin bu olduunu sylyorum ve tekrar ediyorum, bununla ilgili
stratejileri imdi hep beraber dnmemiz gerekiyor.
42 |
Katlmc: Cinselliin sadece aile iinde yaanabilecei gibi bir gr ortaya kondu. Aile dnda insanlar cinselliklerini yaayamaz m? kiyzllk deil mi bu? Biliyoruz ki herkes aile dnda da cinselliini yayor.
Katlmc: Ben bir katkda bulunmak istiyorum bu soruya, nk bence konumaclarmz az ok yant verdi. Bir eyi savunmak ya da bir eye
inanmak veya yle yaamak istemek, bir zgrlk alan kukusuz. Ama
cinsellie, aile ilikisine dair anlay, hepimizi kapsamas gereken bir kamusal alan yeniden dzenlemek zere yasalar yoluyla kurumsallatrmak
baka bir soru. Fatma Hanm bunu aslnda tam bu ekilde ayrarak anlatt.
nci zkan Keresteciolu: yle de bir yan var meselenin; rnein renciyken kredi de veriyorlar, borcu da siliyorlar. Tamamen evlilik iinde
zlsn mesele; hem doursunlar, hem borlansnlar o arada gibi bir
durum var. Bir siyasi iktidarn hibir incelik gstermeden bu meseleler
zerine bu kadar ok konuuyor olmas sorun. Ama bu biimde yaamama meselesi giderek daha aleniletike byle bir kavgann ortasnda buluyoruz kendimizi.
Andrea Pet: Vergi mkelleflerinin paras konusunda ok hayati bir noktaya deindiniz bence; stratejik konulardan biri tam da bu. Devlet aslnda
bir kurumdur, semenlerinin refah ve iyilii iin bir ortam yaratmakla ykmldr. Semenler bir para veriyor ve bir destekte bulunuyor; bu demokratik deil ama onlarn destekledikleri devlet. Szm ona bir demokrasi gsterisi olarak seimler yaplyor ve esas olarak oylar alan parti de
hi demokratik deil. Burada yine bizim iin nemli olan, son derece eletirel bir ekilde bu kurumlar masaya yatrmak ve farkl farkl kurumlarn
ilikisine bakmaktr. Devlet aslnda bir canavar olabilir, Frankenstein olabilir bir anlamda, dolaysyla bu Frankenstein yerine franken state diye bir
yaktrma uydurulmutur. Franken state ile yeni bir hkmet biiminden
sz ederler ve bu yeni devlet biimi, yeni devlet yneticileriyle kaimdir.
Bu yeni devlet biimi szm ona demokratik gibi gsterilir. Partiler vardr,
kurumlar vardr, semenler vardr ve tam da Frankensteinda olduu gibi
insan ruhu yoktur, yani insana benzer, ama ruhu yoktur. Bunu bu ekilde
grmek bence ok nemli. Dolaysyla karnza eitli satclar da kyor
byle bir franken state ile mcadele edebilmek iin. Mesela aznlklarn
imknlar nedir, ne tr direni imknlar vardr, ne tr protesto hareketleri
mevcuttur? Trkiyede de bunun ok nemli olduu kanaatindeyim.
43
Katlmc: Ben bir ecinselim. Bir eyi kayda geirmek gerekirmi gibi geliyor bana. Adaletin olmad yerde, direniin hak ve z savunmann meru
olduuna inanan biriyim ben. Elbette ki dorudan eylem taktikleri gelitiren biri deilim, yle dnyorum sadece. Fatma Bostan nsaln aktard bir sz vard: iddete niye rza gsteriyorsun, buna kar durabilirsin
Aslnda bunu biz kendi kltrmze ve kendi merebimize uyarlayabiliriz.
Bir nevi adam Ezdirme kendini ayol! demi kadna ya da bir baka yerde
Diren ayol! demi. Bu bana anlaml gibi gelmiti, nk sorularn nerdeyse yars ok geleneksel, allageldik kodlarla, aramzdaki yabanclama
mesafesini karlkl en aza nasl indirebiliriz diye dnerek deil de, gardlar alnarak sorulmu gibi geldi bana. Bunu kayda geirmenin u nedenle
gerekli olduunu dnyorum: Peki, o kadn dorudan eylem taktii gelitirdiinde bunun anlam, pratii ve sonucu ne olacak? Dier taraftan feministlere, zellikle radikal feministlere biraz magazinletirilerek getirilen
eletirileri hatrladmzda, ayn yaklamn farkl bir versiyonu bizde zaten
var. rnein iddete urayan, tecavze urayan baz kadnlarn bu saldry
gerekletiren kocalarnn, erkeklerin ya ilgili uzvunu, ya dorudan kellesini uurduunu gryoruz. Bunun zerine dnlerek deil, bir reaksiyon
olarak sergilenen bir eylem, pratik olduunun farkndayz.
Peki, bir direnme taktii olarak hem sizlerin, hem de beri tarafta bartllerin haricindeki feministlerin Buradan nasl bir taktik gelitirebiliriz?
diye dnmesi gerekmez mi? Bir sorun var, peki o zaman devletten ne
bekleyeceiz? phesiz ki ltufta bulunmuyor siyasi aktrler ve phesiz ki biz onlardan bir eyler beklemeye devam edeceiz. Sorumluluklarn yerine getirsinler, bu ayr bir konu. Ama biz pratikte, gnlk hayatta,
kadnlarn gelitirebilecei taktikleri nasl tanmlayacaz ve bu taktikleri
gelitirdiklerinde, devlet baka bir kanaldan mdahale ettiinde biz onlarla nasl dayanacaz? Bu alan biraz unutulmu ya da atlanm gibi
geldi bana. 68i dnelim, on binlerce insan o aileleri terk etti. Aileleri
terk ettiler de kt yola m dtler? Farkl farkl performanslar sergilediler, farkl farkl pratikler gelitirdiler ve o farkl pratikler kendi aralarnda
kendi alarn oluturdu. Aileyi dnrken, mevcut aileyi deitirmedntrme zerinden dnecek olsak bile, bu formun ezeli ve ebedi
olmadn hatrlamak nemli gibi geliyor bana.
Katlmc: Ailenin evlilikle gvence altna alndn m dnyoruz?
Aile kavram evlilii barndrmal m iinde? Birbirine sayg duyan, birbirini seven insanlar bir aile oluturamaz m evlenmeden?
44 |
Katlmc: renci olarak buraya geldiimde, zaten Alman bir kadn olduum iin, Seks tecrbesi var diye dnld; yani biraz zor oldu bu
lkede yaamak. Evlilii reddeden bir hareketten gelen bir insanm. Ben
krk yedi yandayken evlendim ve hl kendime soruyorum: Bunu neden
yaptm acaba? Fark nedir? Devlet zel hayatmza karmasn diye evlilii
reddetmeye baladk. Ama akll bir devletimiz olduu iin Almanyada,
evli olmayanlar da evli gibi alglama yolunu setiler; aslnda var olan, evli
olunmayan yaam arkadan da e gibi grmeye baladlar. Feministler
olarak buna vereceimiz ne cevap kald ki? Bilmiyoruz gerekten, nasl bir
strateji gelitirilebileceine dair cevabmz kalmad.
kinci bir konu da ocuk. Benim anladm, daha ok Almanyadan bildiim, evliliin temel sebebinin aslnda ocuk yapmak olduu. rnein benim annem hamile kald iin evlenmek zorunda kald; nk meru bir
ocuu olsun istedi. Yine de bizde Katolik-Protestan bir iftin ocuu meru olmad 1960l yllarda. Ablamn ellinci doum gnnde o dnemlerde
neler tartldna baktm. Onun ei Protestan, biz Katolik kkenliyiz. O dnem, yani 60l yllarda Protestan- Katolik bir iftin ocuu meru deildi.
Burada kilise veya dinlerin rolnn ne olduu da bence nemli bir konu.
Katlmc: Hepimizi ezen, artk bunaldmz normatif aile dalgasna kar kmann tek yolu bireysel zgrlkler midir? Bu derece kuatlm,
byle bir muhafazakr ortamda bunun politik anlamda ok doru bir yol
olmadn dnyorum. Bireysel zgrlkleri konumalyz, ama biraz
daha sosyolojik bir gzlem yaparak. Aile programlarnn, evlilik programlarnn haftada ka saat yaynland ve o programlara katlmn ne oranda
olduuna dair bir yaz okudum geenlerde. Kadnlar bu yapnn sadece
kurban deiller, ayn zamanda bir fail de olmaya alyorlar ve Aileden
katm, mutlu oldum gibi bir durum da yok, bunu kabul etmemiz gerekir
herhalde. Tek kurtulu aileden k deil. Aile d yaamlar kabul edebildiimiz gibi, ailenin zellikle kadnlar iin kuaklar aras nemli bir
dayanma a rd gereini de kabul etmemiz gerekiyor. Eminim biroumuz byle kadn alaryla, annelerin para gndermesiyle, teyzelerin
babalara amcalara yalan sylemesiyle byyp okuduk. Ailenin, kadnn
failliini glendiren, dayanmay pekitiren yanlar da var. Politika retirken sadece bireysel zgrlkten dem vurmamz ok doru mudur?
nci zkan Keresteciolu: Sizin sorunuz, daha dorusu katknz ok
nemli bence. Kolayna kayoruz tabii, devletin ne yaptn anlatma-
45
s kolay oluyor. Ama aile meselesinde ben farkl direni odaklar cephesinden baktmda son dnemler ok da umutlu olamyorum akas.
SFKnn organize ettii Aile Dnda Hayat Var bence ilk bata snrlar
belirlenmi, syleyecei sz netlemi ve topluma bir ey syleyen bir
kampanya olmaktan ziyade, kendi kendimize tarttmz bir faaliyet.
Trkiyede sol gelenein iinde de bu konuda sembolik olarak grdm
en radikal hareket 80lerde bir grup feminist kadnn boanmasdr. Genellikle aile balndan balndan vazgeilmiyor.
Mesela Trkiyede ve Avrupadaki muhafazakrlk karlatrrken hep aile
politikalarnn her yerde glendiinden sz ediliyor. yi de orada aile deyince iine sokulan iliki biimleri ok daha eitli ve oul. Evet, aile politikalar her yerde gleniyor ama orada nefes alma anlamnda daha bir
aklk var. Bence ok daha radikal bir yerden balamak gerekiyor ve aile
dndaki hayatn iini nasl doldurduunu bilmememiz problemli bir durum. Ailenin bal bana bu kadar meru olmas meselesini de tartmak,
bunun ieriine bakalarn katmak, daha kapsayc olmasn salamak
gerek ama niye srekli bizim kendimizi byle ailelerle, ilikiselliklerle tanmlamamz gerekiyor?
Andrea Pet: ki noktaya deinmek isterim kapatmadan nce. Bunlardan
birincisi protesto kltrleri, ikincisi de duygusallk terimi. 1968i rnek
olarak getirdiiniz iin ok mutluyum. Protesto kltrlerinden renmeliyiz 1968i. Belirli iddet kltrlerinin hareketleri kendi kendini imha
eden bir yola sevk ettiini hatrladk, mesela talyada baz feministler terrist faaliyete girdi. Bunun ciddi olarak zerinde durmalyz. Protesto
kltrleri sz konusu olduu zaman ne tr ballklardan sz edilebilir?
Bu iddet dolu devlete, iddete bavurmayan yntemlerle nasl kar kabiliriz? Dnyada ve Trkiyede bu konuda son derece ilgin rnekler var.
Sonra, yzlerce tanm olabilir ama ailenin ayn zamanda duygusal bir birim olduu ortada. Duygularn ina edildii, aktarld ve ifa edildii bir
alan bu. Gerek direni biimlerinin birinci adm olduunu dnyoruz
ama bu duygularn ifa edildii ve ina edildii baka birimleri aile diye
anabilirsiniz, baka aileleri de birim diye anabilirsiniz.
Fatma Bostan nsal: Bana gre, eer beraber yaadnz insan topluma beyan etmiseniz artk evlisinizdir; yani ok kat bir evlilik bak biraz
batl, Hristiyan gelenekten gelmektedir. Anlyorum, Artk biz beraber
deiliz dedikten sonra kadn ok dezavantajl hale geldii iin, kadn
46 |
korumak zere birtakm dzenlemeler yaplmtr. Evlilik kurumu dediimiz zaman kadn byle destekleniyor. slama gre evlilik dediiniz ey,
beraber yaadnz insan beyan etmenizdir. Bu beyan var olduu srece
siz artk evlisinizdir. Ama yasal koruma iin Trkiyede resmi evlilik de anlamldr, olmas gerekir; aksi takdirde sizi koruyacak bir mekanizma bulunmamaktadr. O yzden ben resmi evlilii evlilik olarak grdm ifade ediyorum; yoksa beyan sz konusu olduu takdirde zaten evlilik vardr.
Bir arkadamz iddete kar kmak iin taktikler retilmesinden sz etti.
Ben bilemiyorum bu taktiklerin neler olabileceini ama iddetin en bariz
sebebi, bir meruiyetin olmas, hem yapanda, failde, hem de etkilenende; yani failde yapmamas gerektii, etkilenende de kesinlikle buna izin
vermemesi gerektii ynnde bir anlay olduu takdirde bir ekilde son
verebilirsiniz iddete. Ama hangi taktikler olabilir? Kadnlarn savunma
sporlarnda ok iyi olmas mesela. Bilemiyorum baka neler yaplabilir,
ama bence ruhi olarak glenmek, yani kendinize mdahale ettirmeyecek konumda olmanz ilk admdr. Sonra dierleri de gelir, insanlar o yaratclktadr, bu zmleri bulabilecek durumdadr.
47
Birinci Oturum Moderatr Raporu

Ayen Canda
Boazii niversitesi
einrich Bll Stiftung Derneinin 9-10 Kasm 2013 tarihinde stanbulda dzenledii Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?
balkl konferans eitli kesimlerden gelen ve benzer dertlerden
mustarip bir kitleyi bir araya getirdi. ki gn sren konferans alt panele ev
sahiplii yapt: deal Aile Algs Nasl Oluuyor?; Aile, Emek ve Hukuk;
Aileye Ynelik Sosyal Politikalar; Alternatif Aile Modelleri; iddet ve Aile;
Ailelerin tekileri, teki Aileler. Paneller ataerkillikle mcadele eden
kadnlar, heteroseksel olmayan, LGBTQ olan ya da heteroseksist olmayan ve baskn erkek-itaatkr kadna dayal ideal aile formatnn dnda
hayatlar kuran, kurgulayan toplum kesimlerini ilk planda etkileyen yeni
sylemleri, yeni bir sosyal mhendisliin izlerini tayan sosyal politikalar ve erozyona uratlmakta olan kadn erkek eitliine dayal haklarn
ve zgrlklerin nemini kyasya tartt.
Muhafazakrln kresel lekte ataa getii, muhafazakrlkla oktandr btnleen neoliberalizmin bir koalisyon halinde bu koalisyonun
amalarndan en fazla zarar grecek savunmasz gruplarn zerine kt bir dnemde, Trkiyede de dnyann en gl muhafazakr ve neoliberal hareketlerinden biri on bir yl akn sredir ibanda. 2007 sonras
dnemde, 2002den itibaren iktidar oluturan koalisyon yava yava zlp iindeki nispeten liberal, hogrl, slamn heterodoks yorumlarna dayal, oulculuu mmkn klan gruplarla yapm olduu birliktelii yok etmeye balad. Halen bu zlme ve bununla paralel gelien ideolojik katlama, ortodokslama ve tektipleme srecine tank oluyoruz.
Bu esnada ideolojiyi oluturan koalisyonun zlp liberal elerden yava yava syrlmas iktisadi planda da neoliberalizmden ziyade sermaye
gruplar arasnda da ayrmclk yapmaya, helal ekonomiyi tanmlamaya
ve dier gruplar ihalelerden dlamaya, vergiyle cezalandrmaya, srekli
keyfi denetime tabi tutmaya varm ve iktisadi yneli de neoliberalizmin
laissez-fairei ile de aklanamaz bir yrngeye kaym durumda. En kat,
en ataerkil ve en ortodoks haliyle bir muhafazakrlk, en byk aabey-
48 |
kk yanlan kardeler dayanmasna dayal paternalist bir dayanma

ve mmet kardelii ve de en Vahabi ekilde tanmlanan bir slami kapitalizm gnden gne daha net ekilde ortaya kmakta. Ksacas neoliberalizm ile yeni muhafazakrln bugne dek taraflarna kr getirmi
olan evlilii sona ermekte: Yeni iktidar modelinde tek tip ve dayatmac bir
anlaytan bakasna ne siyasette ne de iktisadi planda yer kalmamaya
balyor.
Bu sre, karma okullarn gitgide yok edilmesi, eitimin gitgide Snni slamdan baka referans noktasnn kalmamas, kzl erkekli kalnan
evlerin konut dokunulmazl, zel alan mahremiyeti gibi anayasal haklarn tmden bir kenara atlmasyla keyfi ekilde yok edilecei, kadnlarn
eitliinin bir sosyal politika amac olmaktan gitgide kp cinsiyet eitsizliinin norm haline getirildii sosyal politikalarnn mhendislik zeniyle
yazld bir sre. Bu srecin dlad, yok sayd, yasaklad herkes de
bu yeni dneme itirazn sesi oluyor. Konferans bu kesimlerin nemli bir
ksmn kapsad ve son on yl boyunca yava yava ina edilen politikalarn bugn geldii noktalar ortaya koyup sorgulad. Ksacas konferansn zamanlamas mkemmeldi; tam kzl erkekli evlerin baslmasnn
yasal dzenlemeyle, o olmazsa mahalle basks yoluyla dzenlenecei,
ounluu Snni mahallede byle olmas gerektii, siyasi hiyerarinin
en tepesinden ve de ulemann en popler olan ismi tarafndan dile getirilmiken
Ben bu yazda Ulrike Dufnerin a konumasnn ve deal Aile Algs Nasl Oluuyor? konulu ilk panelin deerli konumaclarnn katklarn zetleyeceim.
Ulrike Dufner konumasna, aile konusunda bir konferans yapmay
uzun zamandr planladklarn, bu konuda yeni alan polemik dnldnde konferansn zamanlamasnn ne kadar denk geldiini vurgulayarak balad. Konferansn balca amacnn alternatif modeller zerine
fikir yrtmek olduunu vurgulad. Babakann kzl erkekli ev paylam konusundaki yaklamnn bir tr kiisel hayata mdahil olma hak
ve vazifesi tanmladn belirtti. ktidar partisi mensuplarnn tartmay
kadnlar zerinden tanmlamasnn, yrrle koymakta olduklar politikalar kadnlarn korunmas gibi bir ama zerinden merulatrmalarnn zerinde durulmas gerektiinin altn izdi.
Dufner devamla, sosyolojik olarak bugn Trkiyede aile denince byk oranda klasik heteroseksel ekirdek ailenin kastedildiini arkolu
ve Kalaycolunun bir aratrmasna deinerek belirtti. Aile anlaynn
49
zamanla deimediini, ancak bugn aile anlaynn ne olduunun dayatmac ekilde siyasete alet edildiini ifade etti. okkltrl, okdinli bu
toplumda herkesin ounlua uymasnn beklendiinin altn izdi. Bu
durumun aznlklarn haklar ve konumunun korunmas meselesini en
nemli sorun olarak meydana kardn, buradan farkl koalisyonlarn
kp kmayacann grleceini syledi. Ardndan, ifade ve inan zgrl ile, yasal olarak neyin meru ekilde dayatlabilir olduunun iki
ayr mesele olduuna iaret ederek, ikisi arasndaki ayrma dikkat ekti ve
herkesin farkl bir aile modeli savunabileceini, ama bunun siyaseten dayatlmasnn meru olmayacan dile getirdi. Temel haklarn demokrasinin olmazsa olmaz kurucu eleri olduunu hatrlatt. Belli bir ideal aile,
belli bir ideal kadn anlayn dayatann otoriterlemi olacan, oysa demokrasilerde, rnein LGBTQnun da heteroksellerle ayn haklara sahip
olmas gerektiini syledi.
Bu sunumdan sonra ilk panele baland. Panelistlerin zgemilerinin
sunumunun ardndan ilk sz alan nci zkan Keresteciolu, konferansn aile meselesi konusunda birlikte dnme frsat salamasnn ok iyi
olduunu, zira Baka Bir Aile Mmkn m? sorusunda bakalk meselesinin eksik kaldn belirtti. Aile anlaynn nasl binlerce yllk bir
gemii olduundan dem vurup, son 200 yla odaklanacan, OsmanlTrk modernlemesinde aile kavramna eileceini, gnmzde ideal
aile anlaynn artk somut politikalara dnp kurumsallatn dile
getirdi. Mahremiyetin farkl ekillerde alglanabilen ve tanmlanabilen bir
kavram olduunu syleyerek, gizlilik, zel alan (intimacy, privacy) anlamnda kullanlabildiini anlatt. Edebiyata, zellikle romanlara baklarak
mahremiyetin anlamlarnn izleinin srlebileceini aktard. hsan Oktay Anarn Mahremiyetinin ihlal edilmesi kendine gvenini sarsmt
cmlesindeki mahremiyet tanmn analiz etti. Buradan hareketle, korunmas gereken gizliliin znel, zel bir alana iaret ettiinin altn izdi ve
Bedenle ilikili ilikiler znellie dayanyor, sr kavramn da dndryor dedi.
Keresteciolu bu szlerinin ardndan Aile mahremiyete tecavz eden
midir? Aile mahrem midir? sorularn sorarak, ailenin ocuklar asndan mahrem olmadn gzler nne serdi. Modern toplumda ailenin
mahrem olma niteliinin zelliini yitirdiini belirtti. Daha sonra, var
olan iktidarn mahreme hoyrata saldrd saptamasn yapt. Normlar
ve hukukla belirlenmi bir alann var olduunu, mahremi aileden ibaret
grdmzde ise mahrem bir alan kalmadn dile getirdi. ronik ekil-
50 |
de mahreme deer veren muhafazakr zihniyetin tam da mahremiyeti ihlal etmeye kalktn syledi. Hangi bedenlerin deerli, hangilerinin
deersiz olduunun artk apak ortaya kmaya baladn belirtip iktidarn ba()z lmleri umursamadnn altn izdi. Toplumsal eitsizliklerin iktidar ilikilerinin glgesinde bu sorularn yantlarnn yeniden
verilmekte olduunu belirtti.
kinci dalga feminizminin Kiisel olan politiktir iarnn anafikri dntrmek, zgrle, zerklie ulaabilmenin yolunu amak iken, ama
mahrem olan yok etmek deil korumak iken, bugn kiisel alann tam ters
amala dayatmalara maruz kaldn anlatt. deal aile kavramnn kendisinin bile aile iinde bir sorun olduunu gsterdii saptamasn yaparak,
Tanzimattan beri romanlarn dneminin dnce dnyasn yansttn, romanlardan bu adan ok ey renebileceimizi syledi. Osmanl-Trk modernlemesi tartmalarnn ounun dorudan ya da dolayl
olarak aileye balandn, burada sz konusu olan modernlemenin znelerin talebinden bamsz mecburi bir modernleme olduunu, burada
mahup bir modernleme talebinin dile geldiini, bu dnemin romanlarnn ortak temasnn eskinin yitirilii ve zlnden duyulan znt
olduunu belirtti. Jale Parlann Babalar ve Oullar: Tanzimat Romannn
Epistemolojik Temelleri adl eserinde bu temay babann mutlak otoritesinden mahrum kalan olun mahvoluu eklinde zetlediini aktard.
Yine bu romanlarda yanl modernleen kadnlarn da en byk tehlike
olduunu anlatt; bu kadnlarn yaratt korku ve endienin romanlardaki yansmalarndan dem vurdu. brahim inasinin air Evlenmesi adl
eserinin grc usulne eletirel baktn ve bu genren komedi rnei olarak ne ktn anlatt. Namk Kemalin eserlerinde aile temasyla
beraber Bat d modernlemeye duyulan resentment ve Batya duyulan
ak-nefret duygularnn ne ktn gsterdi. Halit Ziya Uaklgilin Ak-
Memnusunda kadn korkusunun cisimlemi halinin Bihter karakteri olduunu, Halide Edipin eserlerinde bu durumun Kuvvetli ama kuvvetinden habersiz kadnlar olmallar eklinde zetlendiini belirtti.
nci zkan Keresteciolu, 2010 ylnda Ecinsellik hastalktr demi
olan Aliye Kavafn da bulunduu Uluslararas Aile Konferansnn sonu bildirgesinde, bugn atlan btn admlarn zaten yol plan eklinde
zetlenmi olduunu aktard. Aile irad brolar, boanmay engelleme
terapileri, evlilik ncesi eitimler gibi kurumlarn hayata geirileceinin
o gnden ilan edildiini syledi. Son olarak, eskiden sorunsuz ileyen bu
meselenin u an sorun oluturduu, nk bu hedef ve projelere biat et-
51
meyenlerin var olduu saptamasn yapt. Kadnlarn kimliklerinin oullatn vurgulayarak sunumunu bitirdi.
Fatma Bostan nsal sunumuna bir durum tespitiyle balad ve bugn
Trkiyedeki evliliklerin te birinin ocuk yata kadnlarn e olduu bir
aile olgusunu barndrdn syledi. Kadnlarn kendi rzasyla kurduu
bir evliliin eler iin de daha salkl olaca saptamasn yaparak, evliliklerdeki problem ve boanmalarn bir ksmnn ocuk evlilikleriyle balantl olduunu ifade etti. Kadnn ya ve ekonomik seviye olarak belli bir
yere gelmesinin salkl evlilik kurabilmesi asndan bir n art niteliinde olduunun altn izdi. Kadn belli bir formatta grmenin Batl muhafazakrlar arasnda da yaygn olduunu syleyerek, kadn zel alan dnda dnemeyen anlayn kamusal olann yanl tanmna dayandn,
kamusal alann toplumun btn ilerinin grld alan agora olduunu anlatt; buna ramen antik Yunanda da kadn, kle ve engellilerin
bu alana dahil edilmemesi problemini hatrlatt. Mslmanln ilk kurulduu yllarda herkesi kuatan bir kamusallk benimsediini, caminin
anlamnn bu olduunu aktararak, bu kamusalln yani caminin bata
herkesi kapsadn ama zamanla kadnn bu alandan da tmyle karldn anlatt. Bugn muhafazakrlarn kadna ynelik kamusal alan zel
alanla snrladn, bu durumun erkeklere de hakszlk olduunu syledi.
Beklentilerin ok nemli olduunun altn izerek, kadnlarn babakan
olmasnn beklenmemesinin bile bal bana kt olduunu aktard. Kadnlarn hep sigorta olarak grldn, oysa evlilikte karlkl rza aranmas gerektiini belirtti.
nsal, Hangi kadn kocas kendisinden raz olarak vefat ederse cennete girer eklinde evrilen ayetin aslnda Kendisinden raz olunan bir
kadn ve erkek cenneti hak etmitir eklinde anlalmas gerektiini; kar-kocann e olduunu ancak baz muhafazakrlarn bundan rahatsz
olup Karmla eit olamayz, ona e diyemem dediklerini syledi. Kadn
erkek eitlii maddesinin 2002de Anayasaya girdiini ve bugn iktidarda
olan partinin de bunda katksnn olduunu aktararak, Kadn ve erkek
eittir ifadesini kullandmz, kotayla kadnlarn nispeten daha etkin siyasete katlm ynnde grnte bir gayret olduunu, kadn ve erkein
eit olmad sylendiinde btn bu abalarn yok edildiini dile getirdi.
Eitlik zerinde durmamz gerekiyor dedikten sonra, iddete ynelik
de konumann gerektiinin altn izdi. Kadna ynelik iddetin hibir
mazeretinin olamayacann kabullenilmesi gerektiini belirterek, iddeti
nlemeye ynelik verilen eitimde din grevlilerinin kendileri hi iddet
52 |
uygulamam olsalar bile iddet uygulanmayacak ifadesiyle kendilerini

zayflatlm grdklerini anlatt. Kurandaki ifadenin kadna ynelik iddeti merulatrmadnn altn izdi.
Malezyadaki bir sosyal psikoloji profesrnn iddet maduru kadna Senin Mslman olarak kendine iddet uygulatmaya hakkn yok
dendikten sonra kadnn buna izin vermediini sylediini aktard. Muhafazakr anlayta bu yaklamn yaygnlamas gerektiine vurgu yapt. iddetin olmad, kadnlarn da iddete raz olmad bir dnyann
mmkn olduunu syleyerek, adaletin salanmad bir yerde herkesin
zarar grdn belirtti. Rollerin, sorumluluklarn ve haklarn dengeli
dald ailenin, herkesin gl olduu bir aile olacan vurgulad. Toplumda yaygn bir Kadnn ekonomik zgrlemesi boanmay artrr fikri olduunu belirttikten sonra slamda gl mmin desteklenir, kadn
iin de erkek iin de zenginlik bir imtihan sebebidir dedi. Sibel resinin
Erkek zenginse kuma alabilir tarzndaki yaklamnn tam da zenginliin erkekte yol at bozulmaya, gen kadnlara ynelme meselesine dair
olduunu belirtti ve Btn Mslman erkekler resine kar ayaa kalkmalyd, oysa genel bir sessizlik oldu dedi.
hsan Eliakn Neden kadnlar deil de erkekler zengin oluyor? sorusuyla vurgulamak istedii bir ifte standart uygulandnn bile farkna varlmad saptamasn yapt. slamn ilk dneminde hep kleliin
ortadan kaldrlmas iin bir aba olmu, ama klelik yok edilememitir
dedi. Hr domu yaam eitimli kadnlar da Ekonomik zgrle
sahip olurlarsa boanmalar artrr deyip kleletirebiliyoruz diyerek kadnn konumunun klelie indirgendiinin altn izdi. Bir yandan slam
kadna her trl zgrl vermitir denirken bir yandan da Kadn einin izni olmadan alamaz anlaynn var olmasndaki elikiye dikkat
ekerek konumasn bitirdi.
Panelin son sunumunu yapan Macar akademisyen Andrea Pet, ideal aile konusundaki gelimelerin Macaristan ve Trkiyede benzer gelimeler gsterdiini syleyerek sze balad; ardndan Macaristandaki
gelimelere odaklanarak, jeopolitik g ve antimodernist bir yaklamn
siyasi bir kuvvet, bir odak noktas haline gelmekte olduu saptamasn
yapt. 2012de yaplan ve bir siyasi gvde gsterisi nitelii tayan Kuler Taj
toplantsn anlatmaya geerek, bu toplantda binlerce kadn ve erkein
Macarlarn kkenine dair yeni bir anlay ortaya koyup, Macarlarn aslen
Trk olduunu ne srdklerini; bu Turanc jeopolitik hayalgc erevesinde Altn Kadnlar seremonisi ad verilen bir ritelin vuku bulduunu
53
anlatt ve bu yolla ok farkl bir aile ve kadn anlaynn ne karldnn

altn izdi. Bu rnek zerinden yeni ar sa hareketlerin kimlik hareketi olarak, ama kimlik hareketi olmann da tesine geerek kendilerini
yeniden kurguladklarn; burada meydana kmakta olan radikalizmin
muhafazakrlkla e anlaml olmadn; feminist yaklamlar kadar klasik manada kadna ynelik muhafazakar yaklamlarn da bu ar sac
radikal kktenci aile anlaylar tarafndan hedef alndn belirtti. Bu radikal anlayn bir yandan ok eski bir klt olan Kutsal Bakire Meryeme ve
anneliin yceltilmesine dayandn, dier yandan bu mitolojinin milleti
glendirmenin, dzen salamann, cinsiyetler aras ilikileri dzenlemenin arac haline geldiini dile getirdi. Bu durumun elli yllk komnist
ynetim sonras oluan bir geri tepme olduu saptamasn yapt. Clifford
Geertzin kimliklerin ve dinin merulatrma mekanizmalar olarak ilemesi tezine gnderme yaparak, bugn Macaristanda ortaya kan yeni
kimlik hareketinin kendisini aslnda birbiriyle badamas g grnen
Yahudi olmama, Katoliklik kartl, aryan ve Turanc bir seilmiler hareketi olarak tanttn anlatt. Bu anlayta kadnlarn modernlemenin
ve gelimenin mahkmlar olarak anlatldn, bu esnada ritel ve semboller yoluyla hiyerarik bir kolektif kimliin oluturulduunu, bu harekete dahil kadn derneklerinin modernizm kart olduunu ve kendileri ile
Meryem Ana Klt arasnda bir devamllktan dem vurduklarn anlatt.
Faizmin modernizmin bir varyant olduunu, antimodernizmin modernizmin gerekli bir paras ve paralel rakibi olduunu syleyen Pet,
bu antimodernist hareketin bir siyasi g ve zne olma iddiasnn bulunduunu, hareketin ta kendisinin Macaristanda komnizmin kmesine
ar san verdii yant olduunu vurgulad. Zafer kazanm madurluk
(victorious victimhood) adn verdii bu tarzn baarsnn retorik iddiasnda yattn, bu iddiaya gre siyaset sonras bir vatandalk tanmnn
yapldn anlatarak, bu iddiay ve bu vatandalk anlayn Mussolini
talyasyla ve bugn Yunanistanda oklt ar san gleniiyle kyaslad; bu hareketlere ikin olan dzen ve hiyerari vurgusunun kadnlarn
znelliini yakn gelecekte yok etmeye aday olduunu syledi. Bu tarz bir
feminizmin hangi feminist stratejilerle karlanmas ve savalmas gerektii sorusunu sordu. Feminizmin neofaist feminizmlerle nasl mcadele
etmesi gerektiini nemli bir soru olarak ortaya koymak istediini belirtti.
Rahat ettiimiz pozisyonlardan karak bu hareketleri anlamamz, bu hareketin rnein neden Turanik bir kkene vurgu yaptn incelememiz
gerektiini syledi. Macaristan rnei gibi rneklerle ortaya kan mese-
54 |
lenin birbiriyle atan kavramsal erevelere de dair olduunun altn izerek, insan haklar erevesine kout anlaylarn rakip olarak meydanda
olduu saptamasn yaparak konumasn bitirdi.
Sorular blmnde Fatma Bostan nsal kendisine yneltilen sorulara cevaben, karma okullar ayrma meselesinin, kurucularndan olduu
AKPnin parti programnda olmadn; yasal dzenlemelerle zel alana
girilmesinin sorunlu olduunu ve bunun tecesss tevik edebileceini;
bu tarz yanl yaklamlar sonucunda toplumun da tevikiyle olacaklarn
en sonunda hkmetin de ikyet edecei bir yne gidebileceini syleyerek, toplumsal sermaye olan gven duygusunun da bu ekilde yok edilebilecei uyarsn yapt. zel alan mahremiyetinin bu tarz uygulamalarla ortadan kalkacan belirtti. Evlilikte rzann art olduunu; rzann
ihtiyar sahibi olmak, seim yapabilir olmak anlamna geldiini ve rzann
yapsal eitsizlikten bamsz tanmlanamayacan anlatt. Aile ve dayanma konusunun da tartlmas gerektiini syleyerek, Hz. Hatice rnei anlamldr, bir ders vardr, zengin ve gl olan Hatice, Peygamberi
desteklemitir, bu rnek zerinde dnlmelidir dedi. Evlilik nedir?
sorusunun cevabn ise yle verdi: Beraber yaadnz kimseyi topluma
ilan ettiyseniz o evliliktir. Evlilik topluma beyan etmektir, o zaman evlisinizdir.
nci zkan Keresteciolu verdii yantlarda ideal aile rollerini benimseyen kz ve erkekler yetitirmenin de, toplumun gznde, kadnn
sorumluluunda olduu gereinin altn izdi. Zaten birey yok; modernlemenin otomatik bir bireyselleme getirdii doru deil, efsane.
Bireylerin nerede eriyecei esas mesele. Bireyselleme sorunlar var ama
birey ne oluyor diye bir mesele yok, srekli bir arasallatrma var dedi.
Kadnlarn kendileri ideal kadn fikrini iselletirdii iin sistemin yryebildiini; feminizmin ansszlnn neoliberal dnemde ortaya kmas
olduunu; zaten hibir zaman ok gl olmayan sosyal devletin zayflad bir srete kadnlarn tek tek kadnlarn sorunlarna zm bulmak
gibi bir yola girdiini; bunun da proje feminizmi dediimiz eyi glendirdiini syledi.
Snmaevleri konusunda ise, bu yapy kadn hareketinin kendi bana stlenmesinin imkn da mant da olmadn; devlet bu konuda
kaynak salamak zorunda olmakla birlikte u anda yapmas gerekeni yapmayp, yapmamas gerekeni yaptn; snmaevleri amas, kaynak salamas ve ileyi ilkelerinin belirlenmesinde ve ileyiin denetlenmesinde
feminist hareketle ilikiye girmesi gerekirken, yerel-sivil inisiyatiflerle ku-
55
rulmu snmaevlerini merkeziyeti ve brokratik bir anlayla ynetip

denetlemek istediini; snmaevlerinin kendisinin iddet yuvas haline
gelebildiini; otuz yl geride brakan feminist hareketinin kadna ynelik
iddetle nasl mcadele edilmesi gerektii konusunda deneyimli olduunu; Mor at deneyiminin bal bana deerli bir deneyim tekil ettiini
anlatt.
KSGMdeki yetkililere eletiriler getirildiinde sivil topluma Siz yapn
dediklerini, oysa sivil toplumun talep etmesi, devletin yapmas gerektiini; muhafazakrlk, neoliberallik, milliyetilik hatlarnda elikili gidi
geliler yaandn ve kadn ve aile meselesinin bu hatt baladn
belirterek, Muhafazakr aile sylemiyle mcadele etmenin iki yolu var:
aile kavramn tamamen karnza almak ya da ailenin iini farkl birliktelikleri ierecek ekilde (tek ebeveynli, evlenmeden ocuk sahibi olmu
aileler, ecinsel birliktelikler gibi) geniletmek, eitlendirmek dedi.
Andrea Pet, Turancla ilikin bir soru zerine 19. yzyl Turanizmi
ile 21. yzyl Turanizmi arasndaki farklara bakmak gerektiini, bugn Turancln Macaristanda yeniden dirilmesinin dile dayal bir yeniden dou ve buna dayal bir jeopolitik hayalgcnn rn olduunu anlatt.
Macaristanda bugn Batcla kar kmann bir yolu olarak Turancln ne srldnn altn izdi.
Szn ettii harekete ilikin sorulara cevaben Pet, bu hareketin yeni
bir cemiyet tahayyl, yeni bir ortak iyi anlay oluturmay amaladn, kesinlikle eletirel ve alternatif bir ideoloji yaratarak, Avrupa Birlii
kart bir kimlik mobilize ettiini anlatt. Hareketin ne byklkte olduu
sorusunun cevabnn belli olmadn, bu konuda paranoyak abartmalarn da sz konusu olabildiini aktard. Buna karlk, bu harekete dahil
olan gruplarn kadn dernekleri oluturduklarn, sivil toplumun kendisini eletiren ve sivil toplumun bir direni arac olmasn masaya yatran
sivil toplum rgtllklerine gittiklerini anlatt. Ar sa partilerin bugnn Avrupasnda yayldnn altn izerek sve, Romanya, Danimarka
gibi lkelerde de var olduklarn; toplumsal hafzay stratejik amala kullandklarn; Nazi dnemindeki sylemlere yakn sylemler kullandklarn; btn bunlarn insan haklar temelli mcadeleler asndan bir sorun
tekil ettiini aktard. 1989 sonras doan neslin nasl olup da ar sa
desteklediini, neden bu ya grubuna hitap eden baka hareketler olmadn sorgulad. Domakta olann bir Franken-Staat (Frankenstein gibi
devlet) olduunu syleyerek, bununla mcadele meselesinin dnlmesi gerektiinin altn izdi. Bireysel bakaldrnn belki de ilk adm ola-
56 |
bileceini, ailenin ayn zamanda duygulara dair bir alan olduunu ve bu

alanda duygularn iletilip sahnelendiini dile getirdi.
katlmc da idealletirilen aile kavram zerine nemli saptamalar
yapt. Bylece, ideal aile- ideal kadn anlaylarnn dayand ifte standart, adaletsizlik, eitsizlik, hiyerari ve dzen koruyuculuu ok farkl
perspektiflerden dillendirilmi oldu.
Kendi aile kavramlarmz kendi anlaymza gre zgrce ekillendirebileceimiz, aile kavramn kendi gerekliimizle yourabileceimiz,
toplumsal cinsiyet eitsizliinin ortadan kalkt, cinsiyet kimlii ve cinsel
ynelimlerin farkll zerinden deerli insan-deersiz insan hiyerarileri kurulmayan, tektipi dayatmalarn, Mutlak hakikati ben bilir dayatrm ceberrut anlaynn her trlsnn alabildiine zayflad ve gitgide yok olduu bir Trkiye ve dnyann, ummaya cesaret ettiimizden de
abuk, hepimizin emeiyle gerekleme ynne girmesi dileiyle
57
58 |
KNC OTURUM:
ALE, EMEK VE HUKUK
59
Hangi alma Hukuku: Aile Dostu mu

Kadn Dostu mu?

Kadriye Bakrc
Hacettepe niversitesi
alma Hukuku, Aile Hukuku ve Toplumsal Cinsiyet

Bu konferansn amalarndan biri, toplumsal cinsiyet alannda atlacak
admlar belirleyecek talepleri hep birlikte oluturmak olduundan, ncelikle uluslararas ve Avrupa Birlii (AB) istihdamda eitlik hukukunun
toplumsal cinsiyet kavram konusundaki gr zerinde durmak gerekir.
Belirtmek gerekir ki, alma yaamyla ilgili uluslararas belgeler ve
AB belgelerinin bir ksmnda, cinsiyet kavramnn yannda toplumsal
cinsiyet kavramna da yer veriliyor olmasna ramen, bu ikisi ou kez
cinsiyet anlamnda kullanlmaktadr. AB hukukunda cinsiyet, kiinin
biyolojik zellikleri ve fonksiyonlarna bal olarak kadn veya erkek olmasdr. Bu nedenle, bireylere biyolojik olarak kadn veya erkek olduklar iin farkl davranlmas cinsiyete dayal ayrmclk oluturur. Nitekim
Avrupa Birlii Adalet Divan (ABAD) kararlarnda, biyolojik olarak kadn
veya erkek olmaya dayal ayrmclk esas alnmakta ve cinsiyete dayal ayrmclk kavram kullanlmaktadr.
AB hukukunda, cinsel ynelime dayal ayrmclk ayr bir kategori olarak yasaklanmtr. te yandan aile hukuku asndan ise durum udur:
Evlenme ve aile yaam hakk konusunda heteroseksellere tannan haklarn ecinsellere tannmasn, bir baka deyile evlenme ve aile yaam
hakk konusunda bu iki gruba eit muamele edilmesini ngren uluslararas dzenlemeler ya da AB dzenlemeleri mevcut deildir. Aile kavram ve ailenin yalnzca kar cinslerin mi yoksa hem kar cinslerin hem
ecinsellerin evliliklerinden mi oluaca, aile kavramnn evlilik d birliktelikleri de kapsayp kapsamayaca konusu ulusal hukuklar tarafndan
belirlenmektedir. Aile kavramnn nasl tanmland, i ve sosyal gvenlik
hukuku asndan elere ve birlikte yaayanlara tannan (ebeveyn izni, ocuk evlat edinilmesi halinde yaplacak parasal yardmlar, sosyal gvenlik
60 |
haklar gibi) haklar asndan nemlidir. Ecinsellerin aile kavramna dahil edilmedii veya dahil edilseler bile sz konusu haklarn tannmad
lkelerde ecinsellerin alma yaamna ilikin yukarda belirtilen haklar talep etmesi olanakl deildir.
Trk hukukunda istihdamda ayrmclk yasa ilkesi, Anayasa (AY) m.
10 ve Kanunu (K) m. 5 benzeri sebeplere dayal ayrmcl da yasaklad iin ecinselleri de kapsamakla birlikte, aile hukuku yalnzca heterosekselleri kapsamaktadr.
Burada zerinde durulmas gereken husus, aile hukukumuzun birlikte
yaayan heterosekselleri kapsayp kapsamaddr. Her ne kadar aile hukukumuzda evlilie dayal birlikteliklere ilikin bir koruma ngrlmekteyse de, evlilik d birlikte yaayanlarn ya da tek ebeveynlerin de aile
hukukuyla ilgili dzenlemelerin kapsamnda olduunun kabul edilmesi
gerekir. nk AY m. 10, benzeri sebepler ifadesiyle medeni hale dayal
ayrmcl da yasaklam olduu gibi, Trkiyenin onaylam olduu BM
Kadnlara Ynelik Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesi de, Szlemedeki haklarn medeni durumlar ne olursa olsun btn
kadnlara tannmasn ngrmektedir (m. 1).
Sre snr nedeniyle alma hukukunun tmn irdelemem olanakl
olmadndan, sunuum, uluslararas dzeyde ve AB dzeyinde alma
hukukunun, Trkiye asndan ise i hukukunun, aile ykmllklerinin
paylalmas balamnda kadn dostu mu yoksa aile dostu mu olduu erevesiyle snrl olacaktr.
Trkiyede kadn istihdamnn durumu

Trkiyede kadnlarn igcne katlm oran son derece dk olup,
Trkiye statistik Kurumu (TK) Temmuz 2013 verilerine gre lkedeki
her 100 kadndan 31i igcne katlmaktadr.[2] Bylece Trkiye, 1990da
%34,1 olan kadn istihdam orann bile hl yakalayabilmi deildir.
OECD ve ABnin 2012 tarihli verilerine gre, kadn istihdam asndan Trkiye OECD lkeleri ve AB yesi lkeleri arasnda en alt srada yer almaktadr.
Kadnlarn alma yaamna katlamamasnn, alma yaamna girebilen kadnlarn alma yaamlarn ksa bir dnemde bitirmesinin ve/
veya kariyerde ykselme dorultusunda tm potansiyelini ortaya koyamamasnn temel nedeni, kadnlarn ev ii ve bakm ykmllklerini eleri ve/veya devletle paylamak konusunda yaadklar sorunlardr.
[2] Bkz. TK Hane Halk gc Anketi, 2013.
61
gcne katlmayan 100 kadndan 59u bunun nedeni olarak ev ileriyle megul olmalarn gstermektedir.[3]
Bu noktada, ev ileri ve ev ii bakm ileri, geleneksel olarak bu ileri
yklenmi olan kadnlarn ev ii emei, ev ileri ve ev ii bakm ilerinin ele ve/veya devletle paylalmas kavramlar, hukukun bu sorunlara
yaklam ve hukukun ve zellikle Trk hukukunun kadn dostu mu aile
dostu mu olduu konular karmza kmaktadr.
Uluslararas hukuk, AB hukuku ve trk hukuku kadn emeini

nasl gryor?
Tm alma yaam evin ekmeini kazanan, yaad devletin yurtta,
ounlua mensup ve cinsiyeti erkek olan alanlar esas alnarak organize edilmi olduundan, hukukun kapsama alanna giren veya bir baka deyile hukukun dzenlemeye tabi tuttuu emek, esas olarak cretli
emektir. Ayrca 1970 ortalarna kadar alma hukuku alannda tipik ya da
standart istihdam biimi olan tam zamanl alma esas alnm ve tam
zamanl alanlar koruyucu mevzuata dahil edilmitir. Oysa kadnlar
feminist iktisatta duygusal emek olarak adlandrlan cretsiz emek de
harcamakta ve cretli ilerin atipik olanlarnda ve bunlarn da kayt d
olanlarnda younlam bulunmaktadr.
Kadnlarn duygusal emei iki biimde karmza kar: Bunlardan
birincisi, elik/annelik ya da bakm/ev ii retim faaliyetleridir. (Yaplan
aratrmalar kadnlarn, erkeklerin alt kat sreyi gnlk ev ve bakm ilerine harcadn ortaya koymaktadr.)[4] kinci olarak eitli sektrlerde,
rnein tarm sektrnde, halclk vb. el sanatlar ilerinde, evde almada aile yardmlamas erevesinde yaplan ilerde duygusal emek
sz konusudur. (Trkiyede yaplan aratrmalar, Trkiyedeki kadnlarn
%36snn cretsiz aile emekisi[5] olduunu ortaya koymaktadr.)[6]
Belirtmek gerekir ki hukukun duygusal emee yaklam farkldr. ncelemeye tabi tutulduunda hukuksal adan duygusal emein ev ii iler
ve ev ii bakm ileri olarak ayrtrlm ve bu iki gruba farkl hukuksal
sonular balanm olduu grlmektedir.
yle ki, hukuksal adan aile yardmlamas erevesinde eitli sek[3] Bkz.TK Hane Halk gc Anketi, 2013.
[4] http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/wstat2009.pdf.
[5] Konuyla ilgili kaynaklarda cretsiz ii kavram kullanlmakla birlikte teknik hukuk asndan
cret karl alan kiiye ii dendii iin, almamda cretsiz ii yerine cretsiz emeki
kavram kullanlmtr.
[6] http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/wstat2009.pdf.
62 |
trlerdeki ilerde sunulan emek ile duygusal emein bir paras olan ev
ii iler iin harcanan emek grnmezdir. Bunlar hukuksal olarak zel
alan kavram iinde deerlendirildii iin mdahale edilmeyen, kadnerkek eitlii hukukunun kapsam dnda braklan ve gnll faaliyet
olarak kabul edildii iin crete hak kazanlmayan ilerdir.
te yandan duygusal emein bir paras olan ev ii bakm emei, ilk
olarak Uluslararas alma rgtnn (U) 1965 tarihli 123 nolu Aile
Ykmllkleri Olan Kadnlar Hakknda Tavsiye Karar ile aile ykmll olarak adlandrlm ve bu ykmlln e ve devletle paylalmas gereklilii 1979 tarihli BM Kadnlara Ynelik Her Trl Ayrmcln
Ortadan Kaldrlmas Szlemesinin, 1981 tarihli 156 nolu Aile Ykmllkleri Olan alanlar Hakknda U Szlemesinin, 1996 tarihli Avrupa Konseyi Gzden Geirilmi Avrupa Sosyal artnn (GGAS) kabulyle
balayan srete uluslararas kadn-erkek eitlii hukukunun; 1989 tarihli
Avrupa Topluluu Sosyal artnn (alanlarn Temel Sosyal Haklarna
likin Topluluk art) kabulyle balayan srete ise AB kadn-erkek eitlii hukukunun ve dolaysyla i ve sosyal gvenlik hukukunun merkezine
oturmu bulunmaktadr.
Ev ii bakm emeinin hukukun kapsama alanna alnmasnda, kadnlarn ksmi zamanl da olsa igcnde giderek saylarnn artmas, tipik
tam zamanl ilerde alan ekmek kazanan erkek modelinin kaybolmaya balamas; 1960lardan itibaren kadn odak alan eitlik analizinin 1970 sonlarndan itibaren erkek ve kadn arasndaki ilikileri odak
almaya balamas; kadnn rolndeki deiikliklere erkeklerin rollerindeki deiikliklerin elik etmesi ve bunun erkek ve kadnn aile ii ykmllklerine yansmas gerektii grleri rol oynamtr. Ancak kanmca
bu grlerin devletler tarafndan dikkate alnmasnn ve bu taleplerin
hukuksal olarak karlanmasnn nedeni, nfusun yalanmasyla birlikte
bir yandan igc piyasasnda kadnlarn da yer almasna duyulan ihtiya
artarken, dier yandan den doum oranlar nedeniyle devletin gelecekteki gen igc ve asker ihtiyacnn karlanmas iin kadnlarn ocuk
yapmasna duyduu ihtiyacn artmasdr. Bu nedenledir ki U belgeleri,
Avrupa Konseyi belgeleri ve AB mevzuatyla hukukun mdahale alanna
alnan ev ii ykmllkleri, ev ii bakm (ncelikli ve arlkl olarak da
ocuk bakm) ykmlldr. Bakm dndaki ev ii ileri bu belgelerde hukukun mdahale alan dnda braklmtr ve grnmezdir.
Ne aile ykmllkleri kavramn tanmlayan ilk uluslararas rgt
olan Unn 156 nolu Szlemesinde, ne de aile ykmllkleri kav-
63
ramn tanmlayan ikinci uluslararas belge olan GGASde ev ileri aile

ykmllkleri kapsamnda deerlendirilmitir.
156 nolu Szlemede (m.1) aile ykmllkleri, ekonomik faaliyetlere hazrlanma, ekonomik faaliyetlere girme, ekonomik faaliyetlerde yer
alma veya ilerleme olanaklarn snrlayan bakm isteyen ocuklara veya
bakm ve destek isteyen dier yakn aile bireylerine sahip olmay kapsamaktadr.
GGAS de, 156 nolu Szlemedeki tanm benimsemitir.
AB hukukunda da, tpk 156 nolu U Szlemesinde olduu gibi, ev
ileri aile ykmllkleri kapsamna girmemektedir.
Nitekim ABAD, Hofmann[7] ve Stoeckel[8] davalarnda, AB eit muamele hukukunun zel alana mdahale etmedii ve ev ii ykmllklerinin
paylamnda dengeyi deitirmedii sonucuna varmtr.
Bir tek 1995 tarihli Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu belgesindeki bir
ifadeden, yalnzca bakm ykmlklerinin deil, ev ilerinin de aile ykmllkleri kapsamnda kabul edildii sonucu karlabilir. 1995 tarihli
Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformu belgesinde, kadnlarn ve tm dnyann eitlik, gelime ve bar amalarna ulamasnda ncelikli olan on iki
kritik alan belirlenmitir. Bunlardan kadn ve ekonomi balkl alandaki
stratejik hedeflerden biri, kadnlar ve erkekler iin i ve aile ykmllklerinin uyumlu olmasn yaygnlatrmaktr (Stratejik hedef F.6). Bildirge
ve Eylem Platformu, i ve aile ykmllklerinin eit paylam, paylamn yaygnlatrlmas iin alma koullarnn buna gre dzenlenmesi, ebeveyn izni, emzirme odas (179), kaliteli, esnek ve uygun maliyetli
ocuk bakm vesair destek hizmetleri salamak (166/f, g) gibi nerilerin
yannda, Evdeki ilerde, zellikle yallarn ve ocuklarn bakmyla ilgili
ilerde aile ykmllklerinin paylalmas kavramn yerletirmek iin,
cinsiyete dayal iblmn pekitiren tutumlar deitirmeye ynelik
eitim politikalar gelitirmek (179/d) tavsiyesinde de bulunmaktadr.
Nitekim Pekin Bildirgesi ve Eylem Platformunda kabul edilen en
nemli ve yeniliki stratejik hedef, feminist aktivist Selma Jamesin
1950lerden itibaren savunmakta olduu kadnlarn ev ii emeinin cretlendirilmesi ynndeki kampanyalarnn rn olarak, ev ii emek dahil
kadnlarn cretsiz emeinin grnr klnmasna dair bir dzenlemeye
yer verilmi olmasdr (Stratejik hedef H.3). Bu dzenleme uyarnca, BM
Ulusal Saym Sistemine dahil edilmi olan cretsiz aile emekilii ve i[7] Case 184/83 UlrichHofmann v BarmerErsatzkasse (1984) ECR 3047.
[8] Case 345/89 Stoeckel (1991) ECR I-4047.
64 |
gc pazar dndaki iler dahil btn cretsiz iler iin de istatistiksel

veriler toplanmaldr.
Hukukun bakm ykmllklerinin ele ve/veya devletle paylalmas konusuna yaklam: i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas konusu
Uluslararas hukuk ve AB hukukunda durum
ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas politikalar, kadnlarn igc piyasasna katlmn artrmaya ynelik stratejinin bir rndr;
nk ev ii bakm ykmllnn kadnlarn istihdamn ve tm hayat boyu kazanma kapasitelerini olumsuz etkiledii hukuk tarafndan
kabul grm bulunmaktadr. Bu nedenle 1970 sonlarndan itibaren,
istihdamda erkek ve kadnlar arasnda eitliin salanmasyla ilgili hukuksal dzenlemeler, eitliin ancak erkek ve kadnlarn i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas ile olanakl olabilecei anlayn
yanstmaktadr.
Uluslararas hukuk ve AB hukuku birlikte incelendiinde, i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmasnn u politikalar ierdii grlr:
ocuk sahibi ebeveynlere tannan izinler (babalk izni, hem erkee
hem kadna ebeveyn izni ve ailedeki dier baml bireylere bakma
izni olanaklarnn salanmas)
ocuk, yal, engelli ve hasta bakm hizmetlerinin cretsiz olarak veya
alanlarn gelirleriyle uyumlu makul bir cretle salanmas ve yaygnlatrlmas
Aile ykmllkleri olanlar iin esnek alma dzenlemelerinin ngrlmesi
ou kadn olan atipik iilerin ayrmcla kar korunmas,
Aile ykmllkleri olanlarn istihdama katlmda, istihdam edilmeye
devam edilmede ayrmcla uramamalar, zellikle feshe kar korunmalar,
Aile ykmllkleri olan alanlarn yasal izin srelerinin sonunda
hak kayb olmadan eski ilerine dnebilmeleri,
Aile ykmllkleri nedeniyle iten ayrlanlarn yeniden istihdam
edilmesi,
Devlet veya iverenler tarafndan ailedeki ocuklara, engellilere ve yallara bakm iin parasal yardm yaplmas,
Aile ykmllkleri olanlarn sosyal gvenlie ilikin gereksinimlerinin dikkate alnmas
65
Sre snr nedeniyle bu nlemlerden ilk (ocuk sahibi ebeveynlere

tannan izinler, bakm hizmetleri ve esnek alma) zerinde durulacaktr.
Trkiyenin Ykmllkleri
Trkiye, 156 nolu Aile Ykmllkleri Olan alanlar Hakknda U
Szlemesini onaylamam olmakla birlikte, BM Kadnlara Ynelik Her
Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szlemesinin, BM Pekin Bildirgesinin ve Avrupa Konseyi GGASnin tarafdr.
BM Kadnlara Ynelik Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas
Szlemesinin 5. maddesi taraf devletlere u ykmllkleri getirmektedir:
a- Her iki cinsten birinin aal veya stnl fikrine veya kadn ile
erkein kalplam rollerine dayal nyarglarn, geleneksel ve dier
btn uygulamalarn ortadan kaldrlmasn salamak amacyla kadn
ve erkeklerin sosyal ve kltrel davran kalplarn deitirmek
b- Anneliin sosyal bir grev olarak anlalmasn ve ocuklarn yetitirilmesi ve geliiminde kadn ve erkein ortak ykmllnn tannmasn ngren ve her halkarda ocuklarn menfaatlerini her eyden
nce gzeten anlaya dayanan bir aile eitimini salamak
Trkiye bu ykmll yerine getirmek zorunda olduu gibi, ayrca
Szleme uyarnca, zellikle ocuk bakmevleri ann tesisi ve gelitirilmesi yoluyla anne ve babann aile ykmllklerini kamu yaamna katlmla birletirmeyi mmkn klan destekleyici sosyal hizmetlerin salanmasn tevik etmek (m. 2/c); kadna gebelik, lousalk ve doum sonras
dnemde gerekli hizmetleri salamak; gebelik ve emzirme srasnda yeterli beslenmeyle birlikte gerektiinde cretsiz hizmet vermek (m. 12/2);
evlilik ve aile ilikileri konusunda kadnlara kar ayrm nlemek iin gerekli btn nlemleri almak ve zellikle kadn-erkek eitlii ilkesine dayanarak kadnlara medeni durumlarna baklmakszn ocuklarla ilgili konularda anne ve babann eit hak ve ykmllklerini tanmak (m. 16/d)
ykmll altndadr.
Trkiye, onaylam olduu GGAS uyarnca da, aile ykmllkleri
olan kadn ve erkek alanlar ve bunlar ile dier alanlar arasnda frsat
eitlii ve eit muamele grme hakknn etkili bir biimde kullanlabilmesini salamak amacyla, zellikle kre hizmetleri ve dier ocuk bakmyla
ilgili dzenlemeler olmak zere, kamusal ya da zel hizmetleri gelitirmek ya da tevik etmek (m. 27/1); her bir ebeveyne, sresi ve koullar
ulusal mevzuat, toplu szlemeler ya da uygulama tarafndan belirlene-
66 |
cek, doum izni sonrasndaki bir dnemde, ocua bakmak iin ebeveyn
izni verilmesi olanan salamak konularnda uygun nlemleri almak
ykmll altndadr (m. 27/2).
Trkiye ayrca ABye yelik srecinde AB mevzuatna uyum salamak
taahhd altnda olup, eler arasnda eitlik ilkesinin (AY m. 41), cinsiyete
dayal ayrmclk yasa ve kadn erkek eitlii ilkesinin (m. 10), kadnlarn alma hak ve zgrlnn (AY m. 48, 49) ve kadnlarn maddi ve
manevi varlklarn gelitirme hakknn (AY m. 17) fiiliyata geirilmesi ve
taraf olduu uluslararas rgtlere ve ABye taahhtleri nedeniyle i ve
aile yaamn uyumlatrc nlemleri alma zorunluluuna sahiptir. Bu
nlemlerin alnmamas AYnin ve uluslararas szlemelerin ihlalini oluturur.
Bu noktada incelenmesi gereken, saylan bu nlemlerin hukuk tarafndan nasl dzenlendii ve yarg tarafndan nasl yorumlanddr.
ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmasna ilikin hukuksal nlemlerin ve mahkeme kararlarnn deerlendirilmesi

ocuk sahibi ebeveynlere tannan izinler
zinler genel olarak u ekilde tasnif edilebilir:
Doum ncesi (gebelik sresince) periyodik tbbi kontroller iin izin,
gebelik sresince alma koullarnda uyarlamann mmkn olmad hallerde izin
Gebelik ncesi ve doum sonrasn kapsayan annelik izni
Doum sonrasn kapsayan babalk izni, st izni ve ebeveyn izni
Annelik izni, babalk izni, ebeveyn izni birbirinden farkldr. Ancak
belirtmek gerekir ki bilimdeki gelimelerin bebein dnyaya gelmesinde
oynad rol ve anne-ocuk veya anne-ebeveyn bana verilen nem nedeniyle bu izinlerin verilme amalar ve tanmlar da zamanla deimektedir.
rnein annelik izni, kadnn doum ncesi ve sonras biyolojik durumunu korumak amacyla anneye verilen bir izin olarak tanmlanrken,
ABAD bu yl eyll aynda verdii bir kararnda, tayc anne araclyla
ocuk sahibi olan kadnlarn, ocuklarn emzirmeseler dahi cretli annelik izin hakkna sahip olduuna karar vermitir.[9] Yine 20 Ekim 2010da
Avrupa (AB) Parlamentosu tarafndan ABnin 1992 tarihli 92/85/EEC
sayl Gebe, Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlarn Salk ve G[9] Surrogacy mother wins maternity leave ruling in EU court, The Independent, 26 Eyll 2013.
67
venliinin Gelitirilmesini Tevik Edici nlemler Hakknda Ynergesinin

deitirilmesini nermek zere kabul edilen Tavsiye Karar, annelik izninin evlat edinen kadnlara da verilmesini nermektedir. Bylece annelik
izniyle annenin biyolojisi arasnda kurulan dorudan ba koparlm olmakta ve bu izin anne-ocuk bann kurulabilmesi amacn da kapsayacak biimde geniletilmi bulunmaktadr.
Babalk izni kadnn annelik izni sresinde birlikte kullanlmak zere
babaya verilen bir izindir.
Ebeveyn izni her iki ebeveyne ayr ayr tannan ocuk bakm iznidir.
Hasta ve yal aile bireylerine bakm izni de ebeveyn izni mevzuat kapsamnda dzenlenmektedir.
Ancak bu izinlerin yol at maduriyetin ortadan kaldrlmas iin
doum ncesi ve sonras kullanlan izinler sresince gelir gvencesi temin edilmeli; bu izinlerin kullanld srelerde kdeme bal ve dier alma koullar asndan hak kayplar yaanmamal; ayrmcla ve feshe
kar koruma salanmal; yasal izin srelerinin bitiminde alana hak
kayb olmadan ayn veya benzer ie dnme hakk verilmelidir. nk devlet ocuk dourulmasna, anne ve ocuun salna, ocuun baklp bytlmesine bu denli nem atfediyorsa, bu fonksiyonu yerine getirmeleri
nedeniyle kadnlarn ekonomik adan dtkleri dezavantajl durumu
tazmin etmek iin gerekli nlemleri almaldr. ocuk dourulmas devlet
iin gelecee bir yatrmsa, gebelik ve doum devlet btesine gelen bir
yk olarak deerlendirilmemelidir.
zinlerle ilgili hukuksal dzenlemeler incelendiinde aadaki tablo
karmza kmaktadr:
Gebelik sresince alma koullarnda uyarlamann mmkn olmad hallerde cretsiz izin
Austos 2013te yrrle giren Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik uyarnca, iveren risk deerlendirmesi sonucunda, gebe veya emziren alan iin salk ve gvenlik riskini veya alann gebelii veya emzirmesi zerindeki bir etkiyi ortaya kardnda, ilgili alann alma
koullarn ve/veya alma saatlerini, alann bu risklere maruz kalmasn nleyecek bir biimde geici olarak deitirir (m. 7/1). alma koullarnn ve/veya alma saatlerinin uyarlanmas mmkn deilse, iveren
ilgili alan baka bir ie aktarmak iin gerekli nlemleri alr (m. 7/2).
Salk raporu ile gerekli grld takdirde gebe alan, salna uygun
68 |
daha hafif ilerde altrlr. Bu halde alann cretinde bir kesinti yaplmaz. Baka bir ie aktarlmas mmkn deilse, salk ve gvenliinin korunmas iin gerekli sre iinde, istei halinde alann tabi olduu mevzuat hkmleri sakl kalmak kaydyla cretsiz izinli saylmas salanr. Bu
sre, yllk cretli izin hakknn hesabnda dikkate alnmaz (m. 7/3).
Mevcut dzenleme, bu tr bir iznin cretli olmasn ngren 92/85/
EEC sayl Gebe, Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar Ynergesine
(m. 5) aykrdr.
Sz edilen cretsiz izin sresince kadn iinin gelir kaybnn, zorunlu
sosyal sigorta veya kamu kaynaklaryla karlanmamas, yaam standardn drecei iin kadnn aleyhine olacaktr. Dolaysyla sosyal gvenlik
mevzuatnda sz konusu cretsiz izin sresince, kadna, kendini uygun
yaam standartlarnda geindirebilecei bir dzeyde nakit sosyal yardm
salanmas konusunda dzenlemelere ihtiya vardr.
te yandan iverenin, kadn iiye cretsiz izin vermeden nce, yukarda sz edilen btn seenekleri srasyla denemi olmas ve son
are olarak cretsiz izin vermesi gerekmektedir. Hoj Pedersen davasnda
ABAD, iverene, almaya msait olsa bile gebe kadnlara (yarm) cretli
izin vererek altrmay reddetme hakk tanyan Danimarka mevzuatn,
92/85/EEC sayl Gebe Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar Ynergesine aykr bulmutur. Mahkemeye gre bu tr bir dzenleme, iverenin dier seenekleri aratrmadan bu yola bavurmasna yol aabilecektir ve bu zm iverenin karlarna hizmet etmektedir.[10]
Annelik izni
Annelik izni GGASde (m. 8, b.1) ve 92/85/EEC sayl Gebe, Yeni Doum
Yapm veya Emziren Kadnlar Ynergesinde (m. 8) doumdan nce ve
doumdan sonra toplam en az 14 hafta olarak dzenlenmitir.
20 Ekim 2010 tarihli Avrupa (AB) Parlamentosu Tavsiye Karar, annelik izin sresinin 20 haftaya karlmasn ve annelik iznindeki kadna tam
cret denmesini nermitir; ancak bu neri, yol aaca yksek maliyet
nedeniyle baz ye lkeler kar kt iin, AB Konseyi tarafndan kabul
edilmi deildir.
92/85/EEC sayl Gebe, Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar
Ynergesi madde 11 ayrca, annelik iznindeki kadna, yasal hastalk izni
demelerinden daha aa olmayan yeterli bir deme yaplmasn n[10] Case C-66/96 Hj Pedersen v KviclySkive (1998) ECR I-7327.
69
grmektedir. Bir baka deyile Ynerge tam deme yaplmasn art komamaktadr.
92/85/EEC sayl Gebe Yeni Doum Yapm veya Emziren Kadnlar
Ynergesi, ngilterenin nerisiyle, annelik izni sresinde yaplacak demelerin hastalk izni sresinde yaplan demelerden daha dk olmamasn ngrmekle beraber, bu dzenleme ABADn gebeliin hastalkla
karlatrlamayaca ynndeki itihatlarna aykrdr. Sz konusu dzenlemenin, 2006/54/EC sayl Yeniden Dzenleme Ynergesi ile dzeltilmemi olmas da eletiriye aktr.
Trkiye tarafndan onaylanmam olan 183 nolu Anneliin Korunmas
Hakknda U Szlemesi, hibir istisnaya yer vermeksizin doum halinde kadna yaplacak parasal yardmn tutarnn kadn alann cretinin
veya kazancnn te ikisinden az olmamas gerektiini ngrmektedir.
K m. 74 uyarnca, K kapsamndaki kadn iilerin doumdan nce 8
ve doumdan sonra 8 hafta olmak zere toplam 16 haftalk sre iin altrlmamalar esastr. oul gebelik halinde doumdan nce altrlmayacak 8 haftalk sreye 2 hafta sre eklenir. Ancak, salk durumu uygun
olduu takdirde, hekimin onayyla kadn ii isterse doumdan nceki 3
haftaya kadar iyerinde alabilir. Bu durumda, kadn iinin alt sreler doum sonras srelere eklenir (Ek cmle: 13/2/2011-6111/76 md.).
Kadn iinin erken doum yapmas halinde ise doumdan nce kullanamad altrlmayacak sreler, doum sonras srelere eklenmek suretiyle kullandrlr. Bu sreler i szlemeleri ve toplu i szlemeleriyle
uzatlabilir.
Yukarda ngrlen sreler ayrca iinin salk durumuna ve iin
zelliine gre doumdan nce ve sonra gerekirse uzatlabilir. Bu sreler
hekim raporuyla belirtilir. Bu dzenleme uyarnca, doumdan nceki izin
sreleri de doumdan sonraki izin sreleri de hekim raporuyla uzatlabilecektir.[11]
Basnda Trkiye in Nfus ve Aile Politikalar Kapsamnda Yaplan
Mevzuat almalar adyla yer alan kadn istihdam paketiyle toplam
16 hafta olan annelik izni sresi, toplamda 18 veya 19 haftaya karlmak
istenmektedir. Her ne kadar hkmet yetkilileri annelik izin srelerinin
artrlmasnn ve esnek almann kadnlara zglenmesinin olumlu ayrmclk olduunu iddia ediyorlarsa da, bu, olumlu ayrmcln ne anla[11] Daha nce bu sre 24 ay olarak lanse edilmiti. veren kesiminin tepkisi zerine aaya
ekilmitir. Ancak 18 veya 19 haftalk izin sreleri de iveren tarafndan tepki toplamtr.
70 |
ma geldiinin bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Annelik izni temel

olarak kadnn biyolojisine bal bir izin olduu iin olumlu ayrmclk
kapsamnda deildir. Olumlu ayrmclk gemite ayrmcla urayan
gruplarn bu tr engellerle karlamayanlarla eit dzeye getirilmesi iin
bavurulan ve saha oyuncular iin eitleninceye kadar sren geici nlemleri ierir. Kadnlarn evde yaplan ilerde younlamasna, yoksulluuna, ucuz igcne dnmesine yol aabilecek, ikincil igc olmalarnn devamna hizmet edecek ve sreklilik tayan esnek alma olumlu
nlem olarak adlandrlamaz.
5510 sayl Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanununun
(SSGSSK) Geici i gremezlik denei balkl 18/1 (c) maddesi, doum yapan kadnn gelir gvencesini dzenlemektedir. Bu dzenleme
uyarnca, doumdan nceki bir yl iinde en az 90 gn analk sigortas
primi demi olan kadnlara, ayn hastalk veya i kazas ve meslek hastalndaki gibi, yatarak tedavilerde gnlk kazancn yars, ayakta tedavilerde ise gnlk kazancn te ikisi denecektir.
Bu dzenleme biimi her eyden nce doum olayn hastalk, i kazas ve meslek hastalyla karlatrd ve doum olaynda da yatarak
ya da ayakta tedavi ayrm yapt ve buna gre bir yardm ngrd iin
hataldr. kincisi, Trkiye tarafndan onaylanmam olsa bile 183 nolu
U Szlemesinde ngrld gibi, hibir istisnaya yer vermeksizin
doum halinde kadna yaplacak parasal yardmn tutarnn kadn alann cretinin veya kazancnn te ikisinden az olmamas kadnlarn
maduriyetini nleme asndan daha adil olacaktr.
Bu nedenlerle bu dzenleme deitirilmeli, kadn iilere doum nedeniyle i gremezlik halinde, gelir kaybna uramamalar iin, tedavinin
ayakta ya da yatarak olmas ayrm yaplmakszn, gnlk kazancnn tamam veya en azndan te ikisi denmelidir.
St izni mi, emzirme izni mi?

K m. 74/6 uyarnca, K kapsamndaki Kadn iilere bir yandan kk ocuklarn emzirmeleri iin gnde toplam bir buuk saat st izni verilir. Bu srenin hangi saatler arasnda ve kaa blnerek kullanlacan
ii kendisi belirler.
K m. 66/e uyarnca da, ocuk emziren kadn iilerin ocuklarna st
vermeleri iin belirtilecek sreler gnlk alma srelerinden saylr.
St izninin hangi saatlerde ve kaa blnerek kullanlacann kadn
iinin iradesine braklmas isabetli olmutur. Bylece her kadn ii izni
71
kendi koullarna gre kullanabilecektir. Bu izin ocuk bir yan doldurduktan sonra kullanlamayacaktr.
K m. 18 fkra 2 uyarnca, i gvencesine hak kazanmak iin gerekli koullardan biri olan Alt aylk kdem hesabnda bu Kanunun 66nc
maddesindeki sreler dikkate alnr. Dolaysyla i gvencesine hak kazanmak iin gerekli kdemin hesabnda ocuk emziren kadn iilerin
ocuklarna st vermeleri iin belirtilecek sreler (m. 66/e) gz nnde
bulundurulacaktr.
Kdaki st izninin cinsiyet ntr bir biimde yeniden dzenlenmesi
ve babalara da st izni hakk tannmas gerekir. Bu maddede emzirmeden sz edilmekte ve bu hak yalnzca kadnlara tannm bulunmaktadr.
ABAD, 2010 tarihli Alvarez[12] kararnda, babalarn da koulsuz ieyle
besleme izin (st izni) haklar olduuna karar vermitir.
Babalk izni
BM, Avrupa Konseyi ve U belgelerinde babalk izni ngrlm deildir. AB ise babalk izni konusunda balayc olmayan dzenlemeler (tavsiye kararlar) kabul etmi bulunmaktadr.
2000 tarihli Kadn ve Erkeklerin Aile ve Yaamna Dengeli Bir Biimde Katlm Hakknda AB Tavsiye Karar ile babalk izni hakk tanyp tanmama ye devletlere braklmtr. te yandan 20 Ekim 2010 tarihli Avrupa Konseyi Tavsiye Kararnda iki haftalk ve tam cretli babalk izninin
kabul nerilmitir.
2006/54/EC sayl (Yeniden Dzenleme) Ynergesinin Balang blm paragraf 27de, Babalk ve/veya evlat edinme iznini alma hakkn
tanyp tanmayacan belirlemek bu Ynergenin kapsam dndadr
denmektedir. 16. madde uyarnca, Ynerge ye devletlerin babalk ve/
veya evlatlk iznine dair haklar tanma haklarna halel getirmez.
Kda veya BKda kadnn doum yapmas halinde ee babalk izin
hakk ngrlmemitir. Ancak BasK m. 19/2 uyarnca gazeteci, ocuu dnyaya geldii zaman gn olaanst cretli izine hak kazanr.
Bu izinler senelik izinden saylmaz.
Ebeveyn izni ve aile bireylerine bakm izni
AB hukuku
AB, i ve aile yaamnn uyumlatrlmas asndan en ok ebeveyn izni ve
[12] C-104/09 Pedro Manuel RocaAlvarez v. Sesa Start EspanaETT SA (September 30, 2010). http://
curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2010-09/cp100094en.pdf
72 |
acil ailevi nedenlerin zorunlu (forcemajeure) kld durumlarda aile yelerine bakm iznine younlam ve bu konuda asgari standartlar ngren
ynergeler kabul etmitir. Ynergeler bu iznin cretli olup olmayaca ve
kullanlma koullarn belirleme konularn ye devletlere brakmtr.
Gzden Geirilmi Ebeveyn zni ereve Szlemesini Uygulama ve
96/34/EC sayl Ynergeyi Yrrlkten Kaldrma Hakknda 8 Mart 2010
tarihli 2010/18/EU sayl Ynergeyle kadn ve erkek alanlara, doum ya
da evlat edinme nedeniyle ocua bakabilmeleri iin, ocuk sekiz yana
gelene kadar, her ebeveyn iin en az drder ay devredilemeyen ebeveyn
iznini ye devletler ve/veya sosyal taraflarla belirlenecek bir zamanda
kullanma hakk tannmaktadr (m. 2).
Ynerge zorunlu durumlarda aile yelerine bakm izin hakkn da dzenlemektedir. Madde 3 uyarnca ye devletler ve/veya sosyal taraflar
ulusal mevzuat, toplu szlemeler ve/veya uygulama gereince, alann derhal hazr bulunmasn gerektirecek hastalk ve kaza gibi acil ailevi
nedenlerin zorunlu kld durumlarda alanlarn izin alma haklarn
kullanabilmeleri iin gerekli nlemleri alacaklardr. ye devletler ve/veya
sosyal taraflar, yukardaki hkmn uygulanma koullarn belirleyebilir
ve bu hakkn bir ylda kullanlma sresini ve/veya kullanlma hallerini snrlayabilirler (m.7).
2006/54/EC sayl (Yeniden Dzenleme) Ynergesinin 26. paragraf ile
aile ve alma yaamna kadn ve erkein dengeli katlmna dair 29 Haziran 2000 tarihli Konsey toplants erevesinde toplanan alma ve Sosyal
Politika bakanlarnn ve Konseyin kararnda, ye devletler, alan erkeklere, almalaryla ilgili haklarn muhafaza ederken bireysel olan ve transfer
edilemeyen ebeveyn izni alma hakkn tanmak iin kendi hukuksal sistemlerinin kapsamn gzden geirmeyi dnmeye tevik edilmilerdir.
Trk hukuku
Trk hukukunda, yrrlkte ebeveyn iznine ilikin bir dzenleme mevcut
deildir.
Mevzuatta ebeveyn veya bir baka deyile ocuk bakm izni, yalnzca
kadnlarn kendi ocuklar iin ngrlm (K m. 74/5), aile bireylerine
bakm izni hakk ise iilere tannmamtr.
K m. 74, K kapsamndaki kadn iiye, yasal annelik izin sreleri sonunda, istei halinde cretsiz izin hakk tanmaktadr. Bu maddeler uyarnca, istei halinde kadn iiye 16 haftalk srenin tamamlanmasndan
veya oul gebelik halinde 18 haftalk sreden sonra 6 aya kadar cretsiz
73
izin verilir. Bu sre yllk cretli izin hakknn hesabnda dikkate alnmaz.
Bir baka deyile allm gnler gibi saylmaz.[13] te yandan Yargtay
isabetli olmayan bir ekilde cretsiz izin srelerinin kdem tazminatnn hesabnda kdem sresine dahil edilmeyecei grndedir.[14]
veren, istei halinde kadn iiye cretsiz izin vermek zorundadr. verenin kadn iinin istei halinde cretsiz izin vermemesi K ile idari
yaptrma balanmtr (m. 104).
Yargtay, ocuunu her gn aya gtrmek iin istedii 6 aylk cretsiz
izin talebi kabul edilmeyen, yalnzca zaman zaman izin verilebileceine
ilikin teblii almayp yazl olarak tannan gnlk sre iinde iba
yapmayan iinin i szlemesinin tazminatsz feshinde, iverenin hakl
olduu grndedir.[15] Bu karara katlmak olanakl deildir. zin verilmemesi, kadn ii asndan alma koullarnn uygulanmamas nedeniyle hakl fesih nedeni oluturur (K m. 24/II(f )).
Evlat edinenler iin veya acil durumlarda aile bireylerine bakm iin
izne ise mevcut mevzuatta yer verilmemitir.
ocuk bakm hizmetleri
AB hukuku
AB ocuk bakm hizmetleri konusunda da balayc olmayan dzenlemeler (tavsiye kararlar) kabul etmi bulunmaktadr, ancak doumdan zorunlu eitim yana kadar yksek kalitede, ebeveynlerin deme zorluu
ekmeyecekleri ocuk bakm hizmetlerinin salanmas ABnin nceliklerinden biridir. Bu hizmetler kreleri, gnlk aile yelerinin bakm yerlerini, profesyonel ocuk bakclk hizmetlerini, okul ncesi eitim hizmetlerini ve okul saatleri dnda bakm hizmetlerini kapsamaktadr.
1992 tarihli ocuk Bakm Hakknda Avrupa Topluluklar Konseyi Tavsiye Karar, ye devletlere, almakta olan ya da i bulmak iin eitim
alan ebeveynlere olabildiince ok sayda yerel ocuk bakm hizmetine
bavuru iin olanak salayc nlemleri almasn, ocuk bakm hizmetinin
karlanabilir nitelikte olmasn, tek ebeveynli ailelerin dikkate alnmasn, hizmete eriimin kolay olmasn tavsiye etmektedir.
[13] Ayn ynde bir karar iin bkz. Y.9. HD., 23.6.1994, 8384/10060, Tekstil veren Dergisi, Haziran
1995 Kararlar Eki.
[14] Bkz. Y.9. HD., 16.1.1996, E.1995/24545, K.1996/62, Tekstil veren Dergisi, Mays 1996, s.13-14;
Y.9. HD, 9.7.1998, 10127/12388, THS, Kasm 1998, s.35; Y.9. HD, 3.9.1998, 11114/13801, Tekstil
veren Dergisi, Ocak 1999, s.15; Y.9. HD, 2.1.1999, 12252/16507, Tekstil veren Dergisi, ubat 2000, s.
17; Y.9. HD, 9.10.2003, 4267/16734, veren Dergisi, Ekim 2003, s. 27.
[15] Bkz. Y.9. HD., 17.1.1991, 9343/199, Tekstil veren Dergisi, Temmuz 1991, s.14-15; Y.9. HD,
1.12.2003, 8554/19389, stanbul Barosu Dergisi, C.78, S.2, 2004, s. 779-780.
74 |
2002 ylnda Barselona Avrupa Konseyi toplantsnda bu konuya ilikin

hedefler saptanmtr: Buna gre ye lkeler 2010 ylna kadar 3 ya ile
zorunlu okul ya arasndaki ocuklarn en az %90nn, 3 yandan kklerin de en az %33nn ocuk bakm hizmetlerini salayacaktr.[16] Bu
hedef daha sonra srasyla Lizbon Stratejilerinin ve Avrupa 2020 Stratejilerinin de merkezinde yer almtr.[17]
Trk hukuku
Trk hukukuna gelince, basnda Trkiye in Nfus ve Aile Politikalar
Kapsamnda Yaplan Mevzuat almalar adyla yer alan kadn istihdam
paketinde bu konuda umut verici hibir dzenleme olmad gibi, iyiletirilmesi gereken Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla
Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik (GebeEKY)
16 Austos 2013 deiikliiyle kadnlarn mevcut haklar da trpanlamtr.
GebeEKY iverenlerin kendi alanlar iin oda ve yurt ama ykmlln dzenlemektedir.
2004 tarihli Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelik K uyarnca
kadn ii altran iyerlerine uygulanrken, 2013 ylnda yrrle
giren ve 2004 tarihli Ynetmelii yrrlkten kaldran Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlaryla Emzirme Odalar ve ocuk Bakm
Yurtlarna Dair Ynetmelik ise 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanunu
kapsamndaki kadn alan altran iyerlerine uygulanr.
2004 tarihli Ynetmelik uyarnca yurt/ocuk bakm yurdu/kre: 0-6
ya (6 yan tamamlamayan) arasndaki ocuklarn bakm ve eitimlerinin yapld yerleri ifade ederken (m. 4/5); 2013 tarihli Ynetmelik
uyarnca yurt/ocuk bakm yurdu/kre: 0-60 aylk ocuklar ile velisinin
istei zerine ilkokula kayd yaplmayan 60-66 aylk ocuklarn bakm ve
eitimlerinin yapld yerleri ifade eder (m. 4/d).
Yine m. 14 (1) uyarnca, odalara 0-1 yandaki, yurtlara velisinin istei
zerine ilkokula kayd yaplmayan 66 ayla kadar ocuklar alnr.
Eski Ynetmelikte 6 yana kadar olan ocuklar krelere braklabilirken, yeni Ynetmelikte zorunlu eitime balama yanda 2012 ylnda
yaplan deiikliklere paralel olarak zorunlu eitime balamam olmak
kouluyla 5,5 yana kadar olan ocuklar krelere braklabilecektir.
Milli Eitim Bakanl lkretim Kurumlar Ynetmeliinde 2012 y[16] http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/71025.pdf
[17] COM(2010) 2020.
75
lnda yaplan deiiklikle 66 ay olan zorunlu eitime balama ya snr 8

Ekim 2013 tarihinde yaplan deiiklikle 72 aya karlmtr. Dolaysyla
ocuunu 72 ayn dolduruncaya kadar okula gndermeyen alan ebeveynler 66 ayn dolduran ocuklarn kreten almak zorunda kalacaklardr. Ebeveynlerin ocuklar zorunlu eitime balayncaya kadar 6 ay sreyle alternatif yollar bulmalar gerekecektir. Bu nedenle 16 Austos 2013
tarihinde yrrle giren yeni GebeEKY, lkretim Kurumlar Ynetmelii ile paralel hale getirilmelidir.
Yeni GebeEKY eski GebeEKYdeki ayrmc maddeleri muhafaza etmektedir. GebeEKY m. 13 (1) uyarnca, yalar ve medeni halleri ne olursa
olsun, 100-150 kadn alan olan iyerlerinde, emziren alanlarn ocuklarn emzirmeleri iin iveren tarafndan, alma yerlerinden ayr ve
iyerine en ok 250 metre uzaklkta EK-IVte belirtilen artlar tayan bir
emzirme odasnn kurulmas zorunludur.
Madde 13 (2) uyarnca yalar ve medeni halleri ne olursa olsun,
150den ok kadn alan olan iyerlerinde 0-6 yandaki ocuklarn braklmas, bakm ve emziren alanlarn ocuklarn emzirmeleri iin
iveren tarafndan, alma yerlerinden ayr ve iyerine yakn EK-IVte
belirtilen artlar tayan bir yurdun kurulmas zorunludur. Yurt, iyerine
250 metreden daha uzaksa iveren tat salamakla ykmldr.
Madde 13 (4) uyarnca, oda ve yurt ama ykmllnn belirlenmesinde iverenin belediye ve mcavir alan snrlar iinde bulunan tm
iyerlerindeki kadn alanlarn toplam says dikkate alnr.
Eski GebeEKY dneminde iverenin emzirme odas ve bakm yurdu amas iin yalnzca kadn iilerin saysnn esas alnmas, iverenlerin bu
ykmllkten kanmak iin kadn ii saysn ngrlen rakamlarn altnda tutmasna yol aabildii, dolaysyla kadnlarn alma hak ve zgrl kstland, bu nedenle iverenlerin emzirme odas ve yurt ama ykmllnn medeni halleri ne olursa olsun kadn ve erkek ii saysnn
toplam dikkate alnarak belirlenmesi gerektii savunulmasna ramen, ne
yazk ki yeni Ynetmelikte eski Ynetmeliktekinden farkl olarak Emzirme odas ve/veya yurt kurulmas iin gereken kadn alan saysnn hesabna erkek alanlar arasndan ocuunun annesi lm veya velayeti
babaya verilmi olanlarn da dahil edilmesi gerektii ngrlmtr (m.
13 (5)). Kadn ve erkek toplam alan says dikkate alnmamtr.
te yandan eski GebeEKYde mevcut olan yurt ama ykmllnde
olan iverenlerin yurt iinde anaokulu da amak zorunda olduklarn ngren fkra (m. 15/2) yeni GebeEKY ile yrrlkten kaldrlmtr.
76 |
Madde 14 (1) uyarnca oda ve yurtlardan, kadn alanlarn ocuklar

ile erkek alanlarn annesi lm veya velayeti babaya verilmi ocuklar faydalanr. Bu dzenleme eletiriye aktr. Bu hak erkek ve kadna eit
olarak salanmaldr. Anne ve babann ayr iyerlerinde almalar halinde, ocuun hangi iyerindeki olanaklardan yararlanacana karar verme yetkisi ebeveynlere braklmaldr. Bu dzenleme biimi ocuk bakma
ykmlnn kadna ait olduu anlayn pekitirmekte ve kadnlarn
maddi eitlik hakk nnde engel oluturmaktadr.
inin alma saatlerinde veya alma biiminde deiiklik talep

hakk ve esnek alma
Yukarda da belirtildii gibi, i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas
erevesinde nerilen zm yollarndan biri de, ebeveynler iin esnek
alma olanaklarnn ngrlmesi ve esnek almalarnn kolaylatrlmasdr.
2010/18/EU sayl Gzden Geirilmi Ebeveyn zni Ynergesi uyarnca
i ve aile yaamnn uyumlatrlmasnn tevik edilmesi iin, ye devletler ve/veya sosyal taraflar ebeveyn izninden dndklerinde alanlarn
alma saatlerinde veya belli zamanlarda alma biimlerinde deiiklik
talep edebilmesini garanti altna alacak gerekli nlemleri almaldr. verenler alanlarn ve iverenlerin ihtiyalarn gz nnde bulundurarak
bu tr talepleri deerlendirmeli ve cevaplamaldr. Ynerge, ie dnte
kabilecek sorunlarn engellenmesi iin, alan ve iverenleri izin sresinde iletiimde bulunmaya tevik etmektedir (m. 6).
Ancak, Trk hukuk mevzuatnda i ve aile ykmllklerini uyumlatrmada uygulama alan bulabilecek esnek almaya ilikin dzenlemeler, i ve aile ykmllklerini uyumlatrma amacn ya da hedefini
tamamaktadr. Trk hukukunda rnein, aile ykmllkleri olan iilerin kolaylkla ksmi zamanl almaya geebilmeleri, talepleri kabul
edilmediinde i szlemelerini hakl nedenle fesih hakk, isteyen iilerin mmknse uzaktan veya evden almaya geebilmeleri, iilerin eski
alma saatlerine dn hakk sakl kalmak kouluyla alma saatleri ve
zamanlarnda uyarlamalar yapabilmelerine ilikin dzenlemeler mevcut
deildir.
mevzuatnda mevcut olan iki dzenleme, aile ykmllkleri olanlar tarafndan i ve aile yaamnn uyumlatrlmas amacyla kullanlabilir. Bunlardan biri, ksmi zamanl almay dzenleyen K m. 13te yer
almaktadr. Bu dzenleme uyarnca, iyerinde alan iilerin, nitelik-
77
lerine uygun ak yer bulunduunda, ksmi zamanldan tam zamanlya

veya tam zamanldan ksmi zamanlya geme istekleri iverence dikkate
alnr ve bo yerler zamannda duyurulur. Kanun, iilerin ksmi zamanl
almadan tam zamanlya veya tam zamanl almadan ksmi zamanl almaya gemelerine izin vermektedir. Ancak, bu tr taleplerin reddi
ii iin hakl fesih nedeni oluturmamaktadr.
kinci dzenleme Kadn alanlarn Gece Postalarnda altrlma
Koullar Hakknda Ynetmeliktir. Ynetmelik uyarnca, kadn alanlar
her ne ekilde olursa olsun gece postasnda yedi buuk saatten fazla altrlamaz (m. 5/1). Madde 8 uyarnca, kadn alann kocas da iin postalar halinde yrtld ayn veya ayr bir iyerinde alyor ise kadn
alann istei zerine, gece almas, kocasnn alt gece postasna
rastlamayacak ekilde dzenlenir. Ayn iyerinde alan elerin ayn gece
postasnda alma istekleri, iverence imkn dahilinde karlanr.
te yandan aile ykmllkleri olanlarn bavurabilecei esnek alma biimlerinden evden alma Borlar Kanununda dzenlenmi,
kayan i sresi, younlatrlm (sktrlm) i haftas, telafi almas,
ar zerine alma dahil ksmi zamanl alma Kda dzenlenmitir.
Aile ykmllkleri olan alanlarn i ve aile yaamnn

uyumlatrlmasna ilikin nlemler hedefine ulat m?
Aile ykmll olan kadn ve erkek alanlarn i ve aile ykmllklerinin uyumlatrlmas hedefine ne yazk ki ulalabilmi deildir. Stratigaki, i ve aile ykmllklerini uyumlatrma politikalarnn 1990larn
sonlarndan itibaren ABnin istihdam politikasnn bir paras olmasna
ramen, aile iindeki toplumsal cinsiyet ilikilerini deitirmekten ok,
esnek alma dzenlemelerini meru hale getirmeyi amaladn savunmaktadr.[18] Lewis, uyumlatrma teriminin, toplumsal cinsiyet ntr
bir dili ifade ettiini ve aile ykmlln kadnlar ve erkekler arasnda
eit paylatrarak uyumlatrma salamaktan ok, kadnlarn cretli ve
cretsiz ilere uyumu anlamna geldiini belirtmektedir.[19]
ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar ngilterede aile dostu politikalar olarak adlandrlmaktadr.[20] Bu kavram ABnin baz belgelerinde de kullanlmaktadr.[21] Ancak retide, i ve aile ykmllk[18] Bkz. Stratigaki (2004), s. 30-56.
[19] Bkz. Lewis (2006), s. 420-437.
[20] Bkz. Conaghan (2002).
[21] Bkz. EuropeanCommission (2000), Annual Report on Equal Opportunities for Women and Men
in the European Union, COM (2001) 179 final.
78 |
lerinin uyumlatrlmas iin alnmas gereken nlemlerin kadn dostu

olmaktan ok aile dostu olmasnn, kadnlardan nce ailenin dnldn ortaya koyduuna dikkat ekilmektedir[22].
Trkiyede ise i ve aile yaamn uyumlatrc dzenlemeler mevcut
deildir. Kadn istihdam paketiyle mevcut mevzuat iyiletirilmek yerine
kadnlar aleyhine ileyecek yeni dzenlemeler ngrlmektedir.
Kaynaka
Bakrc, Kadriye (2012), Uluslararas Hukuk, AB ve ABD Hukuku le Karlatrmal alma Yaamnda Kadn Erkek Eitlii Aray, Cinsiyet Ayrmcl Yasa ve Trkiye, 2. Bas, Sekin Yaynclk, Ankara.
Bakrc, Kadriye /Ecevit Y./Nyberg, Anita/ Silvera, R./Plantenga, J./ Beneria et al./Beng, I./ Matarozzo
et al. (2011), Emek Piyasasnda Toplumsal Cinsiyet Eitliine Doru: ve Aile Yaamn Uzlatrma
Politikalar (Yay.Haz. . lkkaracan), Metis Yayn, stanbul.
COM(2010) 2020.
Conaghan, Joanne (2002), Women, Work and Family: A British Revolution?, Labour Law in an Era
of Globalization: Transformative Practices and Possibilities (Joanne Conaghan/Michael Fischl/Karl
Klare, eds.), Oxford: Oxford University Press.
EuropeanCommission (2000), Annual Report on Equal Opportunities for Women and Men in the
European Union, COM (2001) 179 final.
Guerrina, Roberta (2005), Mothering the Union: Gender Politics in the EU, Manchester/New York:
Manchester University Press.
http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/wstat2009.pdf.
Lewis, Jane (2006), Work/family reconciliation, equal opportunities and social policies: The interpretation of policy trajectories at the EU level and the meaning of gender equality, Journal of European
Public Policy, 13 (3).
Stratigaki, Maria (2004), The Cooptation of Gender concepts in EU policies: The case of Reconciliation of Work and Family. Social Politics. (11): 1.
Sral, Nurhan (2002), Avrupa Topluluunun alma Yaamnda Kadn-Erkek Eitliine Dair Dzenlemeleri ve Trkiye, Ankara: Kadnn Stats Genel Mdrl.
TK Hane Halk gc Anketi, 2013.
[22] Bkz. Guerrina (2005).
79
Trkiyede ve Aile Yaamnn

Uyumlatrlmas m? Esnek Kadn
stihdam m?

ala nltrk Uluta
Pamukkale niversitesi
Giri
ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar Kta Avrupasnda
1990lardan bu yana devletin yasal rol olarak grlrken Amerikada yllarca zel alana ait bir sorun olarak ele alnd. Trkiyede ise yakn gemie kadar bu konunun tartlmas dahi sz konusu olmad; nk tarmsal
istihdamn daralmasyla giderek den kadn igcne katlm oranlarnn da aka sergiledii gibi, kadnn yeri eviydi. Ev ii cretsiz iler,
zellikle de ocuk, yal ve engelli bakm yk, lkemizde kadn istihdamnn nndeki en temel engellerden biri olarak ne kt. Nitekim halen,
kentlerde evli kadnlarn istihdam oran yalnzca %20,5tir. Bu oran hi evlenmemi kadnlarda %29, boanm kadnlarda %42dir (TK, 2013: 80).
Kentsel igc piyasasndaki yksek vasfl, profesyonel mesleklerdeki kadn igc greli olarak dzgn ilere eriebilirken, vasfsz gmen
kadnlarn nemli blm igcnn dnda kald. Kendisine tanmlanm ev alannn dna kabilen kk bir blm ise, kentsel igc
piyasasna ancak ikincil igc piyasasndaki ereti istihdam biimleriyle
eklemlendi. Ne var ki, kadnlarn snf ve vasf dzeyleri ne olursa olsun,
igc piyasasna girileri, ev iindeki cretsiz ilerin hanedeki erkeklerle
paylalmasn salamad. te yandan Trkiye refah rejiminde, bakm hizmetleri alan, geleneksel olarak aile ve ksmen piyasaya dayanan, devletin
refah karmasnda olduka az rol ald bir grnm sergiledi. Bu durumda yeniden retim faaliyetleri, zellikle de bakm ileri ya kuaklararas
dayanma yoluyla ailedeki dier kadnlarla paylald ya da profesyonel
meslek mensubu yksek gelir dzeyine sahip kadnlardan, enformel bakm ilerinde istihdam edilen vasfsz gmen kadnlara aktarld.
80 |
Kadn hareketindeki ykseliin de etkisiyle, kadnlarn ekonomik grnrlnn uluslararas ve ulusal dzeyde yakc bir sorun alan olarak
tanmlanmaya balamasyla, ulusal ve uluslararas aktrler Trkiyedeki
kadn istihdam gstergelerinin dzeltilmesi amacyla admlar atmaya
balad. Sz konusu admlarn sonucunda kadn istihdam oran %26,3e
ykselmi olsa da (TK, 2013), bu oran %47,1likdnya ortalamas (ILO,
2014) ve %58,6 dzeyindeki AB ortalamasnn (Eurostat, 2012) olduka
altndadr. Kadnlarn istihdam dnda kalmas kadar, istihdama katlm
biimleri de ayr bir sorun alandr. stihdamdaki kadnlar ayrmclk, kayt d istihdam, dk cretli ve geleneksel olarak kadnlara zglenmi
dk vasfl ilerde younlama, yetki ve karar mekanizmalarna eriememe gibi yaygn sorunlarla boumaktadr. Kadnlarn cretli ve dzgn ilere eriiminin nndeki engelleri amak zere i ve aile yaamnn
uyumlatrlmas politikalarnn gelitirilmesi, ayn ekilde bu politikalarn kapsam ve uygulanma biimi son derece nemlidir. Politikalarn
ekseni, kadnlarn istihdamdaki varlk biimlerini, igc piyasasndaki
ayrmc uygulamalarn srp srmeyeceini, cretli ve cretsiz ilerin
kadnlar ve erkekler arasnda nasl paylalacan belirleyecektir. Bu nedenle bu almada, Trkiyede yakn dnemde gndeme gelen i ve aile
yaamn uyumlatrma politikalarnn ierii ve kadn istihdamna olas
etkileri tartmaya alacaktr. almann ilk blmnde i ve aile yaamn uyumlatrma politikalarna ilikin ksa bir deerlendirme gerekletirilecek, ardndan Trkiyede uygulamaya sokulmas ngrlen politika seti irdelenecektir. Son olarak, sz konusu politikalarn kadnlarn i
yaamndaki varln artrmak zere bir sihirli denek olarak ele ald
esnek istihdam politikalarna yer verilecektir. Burada hedeflenen, i ve
aile yaamn uyumlatrmaya dnk politikalarn ayrntl bir analizinden ziyade, mevcut durumu gzler nne seren ksa bir deerlendirme
yazs kaleme almaktr.
ve aile yaamnn uyumlatrlmas

ve aile yaamnn uyumlatrlmas, ilgili yaznda zerinde kavramsal olarak uzlaya varlmam, ok sayda farkl adlandrmayla anlan bir politikalar btndr. Bu politikalar, hane ve hane halk bakmna ilikin ev ii i
yk ile iyerindeki sorumluluklar badatrmaya ynelik yasal, kurumsal
ve sosyal destek mekanizmalar gelitirmeyi hedefler (lkkaracan, 2010: 8).
Kta Avrupasnda daha ok i ve aile yaamnn uyumlatrlmas/iaile uyumu, Anglosakson yaznda ise i-aile dengesi/i-yaam dengesi
81
kavramlar yaygn kabul grmektedir. Ayrca, i-kiisel yaam entegrasyonu, i-i d yaam dengesi gibi farkl kavramsallatrmalar da sz konusu
olabilmektedir. Batl yaznda ailenin mevcut olmad kavramsallatrmalar, ounlukla konuyu toplumsal cinsiyet vurgusundan uzaklatrmay hedeflemekte; kadn ve erkek, evli ve bekr, ocuklu ve ocuksuz tm
alanlar ieren i-i d yaam uyumlatrmasna odaklanmaktadr
(Niharika ve Supriya, 2010). Trkiyede konuya cinsiyet eitlii balamnda ilk olarak dikkat eken kurumlardan biri olan KEG Platformu ise sz
konusu politikalar, kadn yalnzca aile kurumunun bir paras gibi deil, iin yaam alannn nemli bir paras olduunu da yadsmadan ele
alabilmek amacyla, i-i d yaam dengesi biiminde adlandrmaktadr. Bu almada i ve aile yaamnn uyumlatrlmas kavramnn
tercih edilmesinin iki temel nedeni vardr. lk olarak, Trkiyede yetkili
makamlar ilgili politika setlerini medyayla paylarken, bu politikalarn i
ve aile yaamnn uyumlatrlmasn salayacan belirtmektedir. kinci
olarak, sz konusu politikalar, her ne adla anlrlarsa anlsnlar cinsiyet
yanl politikalardr. Bu almada da toplumsal cinsiyet merceinden bir
analiz gerekletirilmesi hedeflenmektedir. Trkiyede gerek siyasi iradenin gerek toplumun kadn aile ve igc piyasas iinde konumlandrma
biimi, bu politikalarn rengini ve seyrini belirleyen temel etken olacaktr.
Bu balamda i ve aile yaamnn uyumlatrlmas kavram almann
amacna hizmet eder niteliktedir.
Pek ok lkede hkmetlerin i ve aile yaamnn uyumlatrlma politikalar esnek istihdam, doum sonras izinleri ve bakm hizmetleri zerine oturmaktadr. Doum sonras izinlerine ilikin en temel tartma, iznin
annelik izni mi, yoksa iftlerin her ikisini kapsayan biimde ebeveyn izni
olarak m dzenlenecei zerinedir. Ebeveyn izni kadnlarn i ve aile yaamlar arasnda denge kurmalarn kolaylatrmak, istihdamda kadnlara
ynelik ayrmcl engellemek, alan kadnlarn ocuk sahibi olma nedeniyle uzun sre i yaamndan ayr kalmalarn nlemek ve babalarn
da ailevi sorumluklar paylamalarna olanak salayarak ev ii ykmllklerin eit dalmna katk salamak zere ok sayda Avrupa lkesinde
uygulanmaktadr (Iok, 2005: 785). Bakm hizmetlerinin yalnzca hanelerin kadn bireylerine yklenmesine kar ise, kimi lkelerde cretsiz/
dk cretli kamusal bakm olanaklarnn gelitirilmesi, kimi lkelerde
de nakit destei yoluyla zm retilmektedir.
lkelerin uygulad i ve aile yaamn uzlatrma politikalar, hkim
refah rejimlerine, istihdam politikalarna, toplumsal cinsiyet rejimleri-
82 |
ne, nfus ve beden politikalarna gre farkl bir renge brnebilmektedir (Eurofound, 2012: 6). ocuk bakm hizmetleri, doum sonras izinleri
ve alma saatlerine ilikin dzenlemelerin karakterine gre, sz konusu politikalar kadnlarn dzenli cret geliri edinmesine ya da ev ii cretsiz emek kullanm srelerinin artmasna yol aabilmektedir (Lewis,
2009). rnein i ve aile yaamnn uyumlatrlmas hedefine ulamak
zere Kta Avrupas lkelerinde ve Anglosakson lkelerde iki farkl yol izlenmektedir. skandinav lkelerinde alan anneleri desteklemek zere,
cmert ebeveyn izni demeleri, ailelere dorudan gelir transferi ve ocuk
bakm hizmetleri sunulmaktadr. Bu yksek destek sisteminin arkasnda
ocuk eitimi, ebeveyn zerklii ve cinsiyet eitlii hedeflerini bir arada
gerekletirebilme amac yatmaktadr. Esnek alma zamanlar da bu politikalara elik etmektedir. Bununla birlikte haftalk 40 saatin zerinde alma skandinav lkelerinde istisnaidir. Anglosakson politika modelinde
ise, uyumlatrmann temel arac yar zamanl almadr. Aileye ynelik
sosyal yardmlar ihtiya tespitine dayal olarak, yoksulluu nleme amacyla gerekletirilmektedir. gc piyasas esneklii, hem yar zamanl
istihdam hem de istihdama giri k ve sk i deiikliklerini salayacak
biimde dzenlenmitir. ocuk bakm hizmetleri piyasalamtr, ancak
snrl da olsa kamu finansman sz konusu olabilmektedir. Anglosakson
modelinde cinsiyete dayal iblm daha katdr. Mevcut sistem kadnlarn i yaamlarn aile sorumluluklarna ncelik vererek dzenlemelerini gerektirmektedir. ve aile yaamn uzlatrma politikalar pek ok
lkede, yalanmakta olan toplumda kadn istihdamn artrarak aktivite
orann ykseltmek, den dourganlk oranlarn artrmak, ocuk yoksulluuyla mcadele etmek ve beeri sermaye yatrm gibi dier sorun
alanlarnn zm iin de bir mcadele arac olarak kullanlabilmektedir (Thevenon, 2011: 76).
Avrupa feministlerinin bir blm sz konusu politikalar desteklerken, bir blm de amac cinsiyet eitliini gerekletirmek olduunda
dahi i ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalarnn kadnlarn igc piyasalarndaki konumuna zarar verdiini belirtmektedir.
Trkiyede i ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalarnn

yn
Trkiyede refah rejimi, geleneksel olarak tek kazananl aile modeline dayal bir zellie sahiptir. Kadn istihdam oran dktr. Sosyal sigortalar
sistemi formel sektrde tam zamanl erkek alanlar esas alarak dzen-
83
lenmitir. Bakm kaytsz artsz kadn ii olarak damgaland iin, sz

konusu ilerin cretsiz ve/veya cretli kadn emei arasnda paylalmas
her zaman tek yol olarak grlmtr. 0-5 yanda ocuklarn yaad hanelerin yaklak %90nda bakm ii anne tarafndan stlenilmektedir. Bu
bakmn anneanne ve babaanne tarafndan stlenildii hanelerin oran
srasyla %3,5 ve %4,8dir. Bakmn kre tarafndan salanma oran yalnzca %2,4tr. Bakma muhta engelli bireylerin bakmlar da byk lde
aile iinde, %27,1 dzeyinde engellinin ei, %28,8 dzeyinde engellinin
annesi tarafndan gerekletirilmektedir. Yal bakm konusunda da aileye dayal bakm rejimi egemendir ve yal bakm %27,8 orannda yalnn
gelini, %26,6 orannda ei tarafndan gerekletirilmektedir (ASPB, 2011:
239-361).
Yakn dnemde tartlmaya balanan i ve aile yaamn uzlatrc politika nerileri de, kadnlarn aile iindeki eitsiz konumunu pekitirecek
niteliktedir.[23] Ebeveyn izni tartma balklar arasnda bulunmamakta,
kadnlarn doum sonras izinlerini uzatmaya ilikin olarak ilgili bakanlarn elikili ifadeleri medyada yer almaktadr.[24] lkemizde 2013 ylnn ilk
yarsndan itibaren, nce Kadn stihdam Paketi ardndan Trkiyenin
Demografik Dnm ve Dinamik Nfus Yapsn Korumaya Ynelik
Yeni Nfus ve Aile Politikas olarak adlandrlan ve i ve aile yaamnn
uyumlatrlmas politikalar olarak sunulan politika nerileri, medya
kanalyla kamuoyunda tartmaya almtr. Buna karn, medyaya ilgili
bakanlarn demeleri zerinden para para yansyan bu politika setinin
ierii btnsel ve ak biimde ilan edilmi deildir. Konunun taraflar
olan kadn rgtleri ve sendikalarla mzakere de yrtlmemitir. nce
Ekim 2013 iinde, ardndan ylbandan nce meselenin TBMM Genel
Kuruluna gelecei medyada yer almsa da, Mecliste henz konuyla ilgili
herhangi bir yasama faaliyeti balamamtr. Sre devam ederken Aile
[23] ve aile yaamn dzenleyici politikalarla ilgili mevcut yasal hkmler hakknda ayrntl bilgi
iin bkz. K. Bakrc (2010), Trk Hukukunda ve Aile Sorumluluklarnn Uzlatrlmas: Uluslararas
Hukuk ve AB Hukuku erevesinde Bir Deerlendirme, (der.) . lkkaracan, ve Aile Yaamn
Uzlatrma Politikalar, stanbul: T BMT-KAUM, KH-YV.
[24] Aile ve Sosyal Politikalar Eski Bakan Fatma ahinin ve alma ve Sosyal Gvenlik Bakan Faruk
elikin ok sayda aklamasnda doum izni srelerinin nasl dzenleneceine ilikin cevaplar 18
hafta ile 6 ay arasnda deimekte ve bu izinlerin kadn istihdamna etkisi konusunda farkl argmanlar
sunulmaktadr: http://www.tekgida.org.tr/Oku/8121/Anka-Kadin-Arastirma-Merkezinin-RaporuBakan-Celiki-Yalanliyor;
http://siyaset.milliyet.com.tr/bakan-celik-ten-dogum-izni-ve-emeklilikmujdesi/siyaset/siyasetdetay/15.02.2013/1669235/default.htm;
http://dunyaekonomi.com/18hafta-dogum-izni-bekleyen-annelere-kotu-haber; http://www.yerlihaber.com.tr/gundem/dogumizni-mujdesi-h2129.html; http://www4.cnnturk.com/2013/turkiye/04/09/dogum.izni.gelecek.hafta.
ele.alinacak/703582.0/index.html
84 |
ve Sosyal Politikalar Bakan deimitir. Bakan deiiminin politikalarn

ynnde bir deiiklik meydana getirip getirmeyecei bilinmemektedir.
Son olarak alma ve Sosyal Gvenlik Bakan Faruk elik, nfus art hzn gzeten, aile birliini salayan, salkl nesillerin yetimesini ve kadn
istihdamn tevik eden doum izni, doum izninden sonra ie dnler,
ocuk yardm, kamu kurumlarnda kre, doum borlanmas, ocuk saysna gre emeklilik ya gibi birok alternatifi ieren bir politika seti zerinde altklarn beyan etmitir.[25]
Planlanan i ve aile yaamn uyumlatrma politika setiyle ilgili dzenlemelerin ieriine ilikin en ayrntl bilgi, kamu ve basn temsilcileriyle paylalan Trkiyenin Demografik Dnm ve Dinamik Nfus
Yapsn Korumaya Ynelik Yeni Nfus ve Aile Politikas bal altndaki
sunumdan elde edilebilmektedir. Bu sunumun gerek ad, gerek ierii, ilk
olarak kadn istihdam paketi olarak medyada yer alan paketin kadn istihdamndan ziyade dourganlk ve aileye odaklandn ortaya koymaktadr. Bu pakette yer almas planlanan dzenlemeler iki temel nlem setine odaklanmaktadr: esnek istihdam ve dourganl artrmaya dnk
annelik izinleri. Konunun nfus politikalaryla ilikisi Ferhunde zbay tarafndan ilerleyen blmde kurulacaktr. Bu nedenle, burada dourganlk
politikalarna deinmeksizin annelik izinleri konusuna ksaca deinmekte fayda vardr. OECD lkelerinde doum sonras izni ortalama 19 haftadr (Thevenon ve Zolaz, 2013: 14) ve 2010 ylnda Avrupa Parlamentosu,
ABde annelere verilen doum izni sresinin en az 20 haftaya karlmasn ve babalara da en az 2 haftalk doum izni hakknn tannmasn isteyen
neriyi onaylamtr. Trkiyede de bu uluslararas rnekler gsterilerek,
doum sonras izinlerin uzatlmas tartlmaktadr. Ancak, Trkiyede
igc piyasasnda cinsiyete dayal ayrmcln temel yansmalarndan
biri, kadnlar annelik izni nedeniyle ie almamak ve/veya hamile kadnlar iten karmak biimindedir. Bu nedenle, doum sonras izinlerine
ilikin dzenleme Trkiye zelinde ayrca deerlendirilmelidir.
Hukuken geerlilii olmamasna karn, ok sayda firma kadn alanlarna belirli srelerle doum yapmayacaklarna dair belgeler dahi imzalatabilmektedir.[26] Bu koullarda uzayan annelik izinlerinin kadn istihdamn olumsuz ynde etkileyecei gerek ii sendikalar ve kadn rgtleri, gerek sanayi odalar tarafndan dile getirilmitir.[27] Babalk izni, lke[25] http://haber.stargazete.com/politika/kadin-istihdami-icin-dev-tesvik-paketi-masada/haber-733291
[26] http://www.hurriyet.com.tr/_test/ik/25606241.asp
[27] http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24915527.asp; http://www.aso.org.tr/b2b/basin/
dosyalar/20131020hurriyet.pdf; http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/10/131025_kadin_
85
mizde yalnzca kamu personeli iin sz konusudur; sresi 10 gndr ve

istee baldr. Oysa belli bir blm anneden babaya transfer edilemez
biimde dzenlenecek cretli ebeveyn izninin varl, hem Trkiyede doum sonras izinler nedeniyle kadnlarn igc piyasasnda maruz kaldklar ayrmcl nleyebilir, hem i-aile yaam dengesinin kurulmasna
eitliki biimde katkda bulunabilir.
Esnek kadn istihdam

Gelimi lkelerin ounda, kadnlarn zgrlemesine ve igc piyasasnda grnrlklerinin artna aile politikalarnda bir reform elik etmedii iin, iddetlenen gerilimlerle kar karya kalnmaktadr. Annelik
ile kariyeri uyumlatrmadaki glk, kadnlar ocuk sahibi olmak ile istihdama katlmak, zerklemek ve aile gelirini artrmak arasnda seim
yapmaya iter (Andersen, 2011: 107). Trkiyede, gelimi ve ok sayda
gelimekte olan lkenin aksine, seimin yn ounlukla ocuk sahibi
olunca istihdamdan ekilmek veya igc piyasasna hi girmemek biiminde olmutur. Dengeleyici politikalarn yokluu ve hane iinde eitsiz
i dalm, kadnlarn ounun istihdama girerken de ifte i ykn kabul etmesine yol aar. Nitekim, Trkiyede 15 ve daha yukar yataki fertlerin 24 saatlik etkinlikleri incelendiinde; alan erkeklerin hanehalk
ve ev bakmna ayrd sre sadece 43 dakika iken, alan kadnlarda bu
srenin 4 saat 3 dakika olduu saptanmtr. almayan erkeklerin hanehalk ve ev bakmna ayrd sre sadece 1 saat 12 dakika iken, kadnlarda
bu sre 5 saat 43 dakikadr. Tm lkelerde de kadnlarn hane bakm iin
harcad vaktin erkeklerden fazla olduu saptanmtr (TK, 2007: 2).
Gnmzde Trkiyede i ve aile yaam dengesine dair temel gerilim,
kadn istihdamn artrma hedefi ile muhafazakr aile yapsn uyumlatrma ve dourganl artrma arasndadr. Bu noktada, esnek istihdam olanaklar kadnlarn hem istihdam iinde hem evde olabilmesini salayan
sihirli bir forml ilevi grmektedir. Esnek kadn istihdam, ayn zamanda
sermaye tarafndan uzunca bir sredir kat olduu ne srlen igc
piyasalarn esnekletirme hedefine de hizmet etmektedir. Bu blmde
temel soruya ksaca cevap aranmaya allacaktr: Trkiye igc piyasalar gerekten kat mdr? ve aile yaamn uyumlatrma yolunda
esnek istihdam ne kadar etkilidir? Esnek istihdam kadn igc iin ne tr
dezavantajlara gebedir?
tesvik_paketi.shtml
86 |
Trkiyede uzunca bir sredir sermaye ve hkmet taraflar lkenin

igc piyasasnn kat olduunu dile getirmektedir. Bu savn kantlarndan biri olarak, ye lkelerde igc piyasalarnn katlk dzeyini eitli
gstergeler dzeyinde len OECD stihdamn Korunmas Mevzuat Endeksi gsterilmektedir. Bu gstergeler, belirli ve belirsiz sreli bireysel i
szlemeleriyle istihdam edilen iilerin iten karlmasna ve toplu iten karmalara ilikin bireysel ve toplu i yasalarndaki dzenlemelerdir.
Toplam puan 0 ila 6 arasnda deer almakta, deer arttka katlk derecesi
ykselmektedir. Trkiye ve Portekiz, 28 ye lke iinde 3,5 puanla en kat
igc piyasasna sahip lkeler arasnda gsterilmektedir. Trkiyenin puannn yksek olmasnn temel nedenleri, geici istihdam szlemelerine
ve geici istihdam ajanslarna ilikin kstlamalar, yksek kdem tazminat ve haksz feshe ilikin snrlamalardr. Bu deerlendirmelerin arkasnda igc piyasalar katlatka genlerin, kadnlarn ve uzun sreli isizlerin igc piyasasna girilerinin zorlaaca ynnde bir varsaym
bulunmaktadr (Majcher-Teleon ve Bardak, 2011: 45). Trkiyede kadn
istihdamn glendirmek iin igc piyasasn esnekletirmenin gereklilii sylemi, bu varsaymla glendirilmektedir. te yandan zamansal ve
meknsal esneklik sayesinde kadnlarn istihdam edilirken aile sorumluluklarn da yerine getirebilmesi hedeflenmektedir.
OECD stihdamn Korunmas Mevzuat Endeksi mevzuat zerinden
esneklik deerlendirmesini yapmakta, Trkiye igc piyasalarndaki fiili
durumun mevzuatta ngrlen dzenlemelerle rtmediini gz ard
etmektedir. rnein katlk gerekelerinden biri olarak ele alnan kdem
tazminat, uygulamada i szlemesi sona eren iilerin yaklak %20sinin eriebildii bir haktr (Karadeniz, 2011a: 126). 2011 yl itibariyle ii
devir oran 1,08dir. Oysa sadece 10 yl nce bu oran 0,33 dzeyindedir.[28]
Aikrdr ki, iilerin iten karlmasn snrlamaya dnk mevzuat hkmleri uygulanmamakta ve ii devir oran gnden gne artmaktadr.
Mevzuatn istihdamdaki uygulamalarla rtmedii ve kat mevzuat hkmlerine karn kadn iilerin ne denli korumasz olduu Bura
(2010: 19) tarafndan gerekletirilen aratrma kapsamnda, Denizlide
tekstil sektrnde alm bir kadn iiyle yaplan grmede aka grlmektedir: Standart mesai 06.30da balar, bazen 19.30a kadar srer.
Toplam 70-80 saat altrrlar haftada, ama en fazla 10 saat fazla mesai
gsterirler. 19 Maysta izin verirlerse pazar altrrlar kesin. Ayrca Denizlide randmanl alma denen bir uygulama vardr. veren ie yeni
[28] http://vgm.sanayi.gov.tr/Files/Documents/isg-ve-verimlilik-oturumu-27122013161007.pdf
87
balayan iinin cretini ay tutup geriden der, bu ekilde ie dayanamayp ayrlma eilimini azaltmaya alr.
Trkiye, 2152 saatlik[29] yllk ortalama alma sresiyle gerek Avrupa,
gerek OECD lkelerinin en yksek ortalama alma sresine sahiptir. Bu
uzun alma sreleri, TC Babakanlk Trkiye Yatrm Destek ve Tantm
Ajans tarafndan, Trkiyenin uluslararas piyasalarda rekabet gcn
ne karacak bir zellik olarak sunulmaktadr. Bu durumda i ve aile yaamn uyumlatrmak amacyla yar zamanl almay artrma hedefi ve
yatrmlar ekmek zere alma saatlerini uzatma hedefi arasnda bir
eliki ortaya kmaktadr. yle ise, i-aile dengesini salamann tek yolu
esnek istihdam deildir; gerek kadnlar gerek erkekler iin ortalama alma saatlerinin nce yasal snrlara ekilmesi, ardndan daha da drlmesi gerekmektedir.
ve aile yaam arasnda dengenin kurulabilmesinde, almann
mekn ve saatleri kadar, alann emek sreci zerindeki denetimi, almann biimi, alana sunulan bakm olanaklar ve aile ii i yklerinin paylam da nemlidir. rnein esnek istihdam biimlerinden biri
olan evde alma, yaplan iin biimine gre alann 24 saat boyunca iverene tabi olmas sonucunu dourabilir. Vasfl igcnn yaygn olarak
ev eksenli alt sektrlerden biri olan biliim sektrnde bu durumun
yaygn rnekleri grlebilir. Benzeri bir durum vasfsz kadn alanlarn
istihdam edildii ev eksenli tekstil retiminde de sz konusudur. Durusoy
ztepenin (2013) gerekletirdii almada, kadnlarn evde almasnn i ve aile yaamn uzlatrmaktan ziyade, aile bireylerinin cretsiz aile
iisi olarak emek srecine dhil olmas sonucunu yaratt grlmektedir: Bizim saatimiz belli olmuyor. Yeri geliyor akama kadar alyoruz.
En aa 10 saat. Ben mesela 100 mal 3 saatte karyorum. yle hesaplarsam 200 mal 6 saatte, 7 saatte karyorum. Benim ocuklarm da eim
de yardm ediyor bana. yle olunca benim iim daha abuk bitiyor, gnde
300 tane mal rahat karrm.
Atipik istihdam biimlerinin artrlmas ve esnekletirme politikalar,
kadnlarn ucuz, yar zamanl, gvencesiz ilere skmasna neden olacaktr. Nitekim ABde istihdamdaki kadnlarn %32si yar zamanl alrken, erkeklerde bu oran yalnzca %8dir (Eurofound, 2011: 2). Uzun dnemde ksmi sreli alanlar, alrken dk gelir elde etmeleri nedeniyle gelecekte dk edimler elde etme riskiyle kar karyadr (Karadeniz, 2011b: 88). gvencesinin yokluu yaa dayal ayrmclk, cinsiyete
[29] http://www.invest.gov.tr/en-US/Benchmarking/Pages/BenchmarkTurkey.aspx?chart=Column
88 |
dayal ayrmclk, sendikal iiye ynelik ayrmclk, hamile iiye ynelik

ayrmclk gibi ayrmclk biimlerini de pekitirebilir.
Sonu
ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar, cinsiyet eitliini gzetecek biimde gelitirilmezse, kadnlarn istihdama katlm zerinde
olumsuz sonular douracaktr. Trkiyede tartlmakta olan i ve aile yaamn uyumlatrma politikalar cinsiyet eitliinden ziyade dourganl artrmay hedeflemekte, bu nedenle kadnlarn ne aile iinde ne de
igc piyasasndaki eitsiz konumunda olumlu bir deime vaat etmektedir. Aksine kadnlarn igc piyasasnda yar zamanl ve gvencesiz ilere skmasna ve ev ii sorumluklarla birlikte ifte i yk stlenmesine
yol aacaklardr. Hane halknn kadnlar dndaki yelerinin de yeniden
retim faaliyetlerinde ortak rol almasnn salanmas, toplumsal cinsiyet
eitsizliinin ortadan kaldrlmasna ynelik kamu politikalar, iftler arasnda transfer edilemez ve cretli ebeveyn izinlerinin dzenlenmesi, alma srelerinin drlmesi, yaygn ve kaliteli kamusal bakm olanaklarnn salanmas, gerek kadnlar gerek erkeler iin eitliki ve srdrlebilir i ve aile yaamn uyumlatrma politikalarnn anahtar olacaktr.
Kaynaka
ASPB (2011), Trkiyede Aile Yaps Aratrmas, Ankara: ASPB.
Bakrc, K. (2010), Trk Hukukunda ve Aile Sorumluluklarnn Uzlatrlmas: Uluslararas Hukuk
ve AB Hukuku erevesinde Bir Deerlendirme, ve Aile Yaamn Uzlatrma Politikalar (Der. .
lkkaracan), stanbul: T BMT-KAUM, KH-YV.
Bura A., 2010, Toplumsal Cinsiyet, gc Piyasalar ve Refah Rejimleri: Trkiyede Kadn stihdam
http://www.spf.boun.edu.tr/content_files/proje_raporlari/AyseBugra_KadinIstihdami_TUBITAK.
pdf
Durusoy-ztepe,N. (2013), Atlyeye Dnen Evler: Denizli Tekstil. Sektrnde Ev Eksenli alma,
Ankara: Gazi Kitabevi.
Eurofound (2011), European Company Survey 2009: Part-time work in Europe, Lksemburg: Publications Office of the European Union.
Eurofound (2012), Working time and worklife balance in a life course perspective, Dublin: Eurofound.
Eurostat (2012), European Union Labour Force Survey- Annual Results, http://epp.eurostat.ec.europa.
eu/statistics_explained/index.php/Labour_market_and_labour_force_statistics
ILO (2014), Global Employment Trends 2014, Geneva: ILO.
Iok, . (2005), stihdamda Eitlik Politikalar Kapsamnda Avrupa Birliinde ve Trkiyede Ebeveyn zni, ktisat Fakltesi Mecmuas, 55(1): 778-789.
lkkaracan, . (2010), Giri, iinde ve Aile Yaamn Uzlatrma Politikalar (der. . lkkaracan), stanbul: T BMT-KAUM, KH-YV.
Karadeniz, O. (2011a) Trkiyede Kdem Tazminat Uygulamasnn Kapsam ve Yararlanma Koulu
Asndan Deerlendirilmesi: ilerin Ne Kadar Kdem Tazminatna Hak Kazanyor ya da Alabiliyor?, Kdem Tazminat (Der. K. Orhan, H. Kuma) Ankara: Gazi Kitabevi.
89
Karadeniz, O. (2011b), Trkiyede Atipik alan Kadnlar ve Yaygn Sosyal Gvencesizlik, alma
ve Toplum, 2011(2): 83-111.
Lewis, J. (2009), Work-Family Balance, Gender and Policy, Cheltenham: Edward Elgar.
Majcher-Teleon, A., Bardak, U, Etf (2011), Flexicurity Analysis of the Labour Market in Turkey, Torino:
ETF.
Niharika D., Supriya M.V. (2010), Gender differences in the perception of work life balance, Management Journal, 5 (4): 331-342.
Thvenon, O. (2011), Family policies in OECD countries: a comparative analysis, Popul Dev Rev.,
37(1), 57-87.
Thvenon, O. and A. Solaz (2013), Labour Market Effects of Parental Leave Policies in OECD Countries, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, no. 141, OECD Publishing.
TK (2007), Haber Blteni: 2006 Zaman Kullanm Anketi Sonular, say 119.
TK (2013), statistiklerle Kadn 2012, Ankara: TK Matbaas.
http://haber.stargazete.com/politika/kadin-istihdami-icin-dev-tesvik-paketi-masada/haber733291(E.T. 04.01.2013)
http://siyaset.milliyet.com.tr/bakan-celik-ten-dogum-izni-ve-emeklilik-mujdesi/siyaset/siyasetdetay/15.02.2013/1669235/default.htm; http://dunyaekonomi.com/18-hafta-dogum-izni-bekleyenannelere-kotu-haber (E.T. 23.01.2013)
http://www.aso.org.tr/b2b/basin/dosyalar/20131020hurriyet.pdf (E.T. 05.01.2013)
http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/10/131025_kadin_tesvik_paketi.shtml (E.T. 05.01.2013)
http://www.hurriyet.com.tr/_test/ik/25606241.asp (E.T. 12.01.2013)
http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24915527.asp (E.T. 04.01.2013)
http://www.tekgida.org.tr/Oku/8121/Anka-Kadin-Arastirma-Merkezinin-Raporu-Bakan-Celiki-Yalanliyor (E.T. 04.01.2013)
http://www.yerlihaber.com.tr/gundem/dogum-izni-mujdesi-h2129.html (E.T. 12.01.2013)
http://www4.cnnturk.com/2013/turkiye/04/09/dogum.izni.gelecek.hafta.ele.alinacak/703582.0/index.html(E.T. 04.01.2013)
90 |
kinci Oturum Tartma Blm

Katlmc: Kadriye Bakrc bilgileri ok duru bir ekilde aktard. Birinci
blmde zellikle mevcut hukukta ilgili maddelerin sonunda braklan
boluklarn aslnda cinsiyetle ya da genderla snrla tutulmayp, cinsel
ynelimi de kapsayabileceini ve kapsadn syledi. Bu ok ok iyimser bir bak, hele ki bizim lkemizde. Bir nceki ilgili komiser, Avrupa
Konseyi nsan Haklar Komiseri Thomas Hamerberg de, insan haklar sz
konusu olduunda meseleyi ayn ekilde yorumluyordu. Btn bu cinsel
ynelim ve cinsiyet kimliklerini de dahil edecek ekilde yaplan dzenlemelere ne hacet var diyordu. Bence Avrupa szlemelerine ya da Birlemi Milletler metinlerine sra gelene kadar, bu iyimser yaklamla daha
en baa, yani nsan Haklar Evrensel Beyannamesine kadar gidebiliriz
ve temellendirebiliriz bu yaklam. Ama daha sonra sizin de eklediiniz
gibi, gerekte byle olmuyor. Hele ki Trkiyedeki Kanununu, alma
hayat yasalarn dndmzde, mevcut Kanununun ilgili beinci
maddesinde dorudan cinsiyet temelli bir dzenleme sz konusu.
Biz alma hayatnda cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii ayrmclna
hayr! LGBTlere ynelik ayrmclk olmasn derken sadece bir talepten
te, bu maddenin Avrupadaki uygulamasna ve dzenlemesine de gndermede bulunuyorduk. Evet, ok haklsnz, aile ve evlilik sz konusu
olduunda uluslararas alanda ortaklalm bir belge sz konusu deil.
Ama en azndan Avrupada alma hayat sz konusu olduunda tartma
bitti artk. Trkiye katlm ortakl belgesini 2000lerin banda imzaladnda ve resmi olarak AB srecine girdiinde de en somut beklentilerden,
ev devlerinden birisi, bir an nce alma hayatnda cinsel ynelim ayrmcln nleyecek ekilde dzenleme yapmasyd. Aradan on yl akn
sre geti ve AKP hkmetinin devrald bu sz hl gndeme bile gelmedi. Bir de unu unutmamak gerekir: Yasalar dzenlerken, yasann ne
deyip ne demediiyle snrl kalmamalyz. Ayrmclk alanlarnn, haliyle
ayrmc uygulamalarn birbirine eklemlenmesini ve bunun ne anlama
geldiini de unutmamak gerekiyor. rnein, alma kanunlarna bakmak
tek bana yeterli deil. Eer ki askerlikle ilgili belgelerindeki durum gey
erkeklerin alma hayatnda bir ayrmclk olarak karlarna kabiliyorsa, farkl farkl ayrmclk alanlarnn birbirine eklemlendiini biz burada
grebiliyoruz. Dolaysyla cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii ayrmclna
kar cmlelerimizi btn bir emsiye altnda kurmann anlaml ve uygun
olabileceini dnyorum.
91
Katlmc: ala nltrk Ulutaa bir soru sormak istiyorum. Dn stanbul Szlemesinin nc ylna dair bir konferansa katldm. Orada,
Avrupa Birliindeki kadn istihdam orannn nemli bir ksmnn, belki yarsnn esnek alt sylendi. O zaman, biz eer katysak, bu oran
%29,7 ise esnek alma imknlar artnca acaba bir ksm kadn daha igc piyasasna m gelir? kincisi, Avrupa Birlii eer neoliberal politikalarn rn olan bir toplumsal yap ise, Avrupa Birliine girme emeliyle
esnek almay onlar istiyor diye biz de uyguluyorsak, niye byle bir ey
yapyoruz? Biz zaten birilerini almz, hi esnek olmayan saatlerde alp duruyorlar. Kresellemeye kar myz, kreselleme yanls myz?
Bir de Dou Bloku ktkten sonra eski sosyalist lkelerde yaplan aratrmalarda Biz almak istemiyoruz, evimizin yzn gremiyoruz! diyen
kadnlarn varl gzlendi. Dolaysyla igc piyasalarn herkesin almak zorunda olduu zerinden dzenlememiz ok doru olmayabilir. Bir
baka sorum da u: Acaba bizim sosyal devlet olmak istemeyen bir devlet
anlaymz m var? sizlik sigortas vermektense, i yapmasa da birileri
ie alnyor. Siz bu konuda ne dnyorsunuz?
Katlmc: Kadriye Bakrcya bir soru sormak istiyorum. Batan belli yzdeler verdiniz. statistiklerin ne kadar kesin veriler sunduu bir soru iareti. TK de biliyorsunuz istatistiklerin net olmadn kabul etmi durumda. Mesela rakamlarn iinde ev eksenli alan yok; nk sorular
arasnda bu soru yok. Dn de buna benzer bir anket sorusu geldi: i,
isiz, renci, ev kadn seenekleri sz konusuydu. Tekrar bir mail attm.
Bana uygun seenek ev kadn idi, oysaki ben ev kadn deilim, alyorum. Dolaysyla o anketi cevaplam olsaydm, ev kadn kategorisine alnacaktm ama ben bir alanm. Bu sorularn ya da istatistiklerin
deitirilmesi gerekmiyor mu? Bunun ciddi bir yanlg, ciddi bir yanllk
olduunu dnyorum. Siz ne dnyorsunuz bu konuda?
Katlmc: Evde alan, temizlik iilii, bakm iilii iin evlere almaya
giden kadnlarn alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl kapsama alanndan
kartlp Aile Bakanlna balanmas konusunu nasl yorumluyorsunuz?
Katlmc: Bir konuda aydnlanmak istedim. Zoraki olarak da olsa, bakm
ykmll yasalara girdi. Bugn Avrupada da ayn sorun yaanyor ve
gerek kamusal, gerek zel bakm sigortas mevcut. Bu mesele acaba yksek katlarda hi telaffuz ediliyor mu?
92 |
Kadriye Bakrc: statistikler meselesi benim uzmanlk alanm deil ama

bu konuyla ilgili okuduklarm sizi doruluyor. Yaplan alan aratrmalar
zellikle evde alan dediim kadnlarn soru sorulduunda kendilerini ev kadn olarak tanmladn, yaptklar ii i gibi grmediklerini
ortaya koyuyor. Bir bundan kaynaklanan sorun var, bir dier sorun da bu
kadnlara zaten soru yneltilmemesi; yani syledikleriniz doru. statistiklerde verilen rakamlar her zaman doru olmayabilir, eksik olabilir fazla
olabilir, ama konunun uzman arkadalarn bir eyler yapabileceini dnyorum, bu ynde almalar olduunu da biliyorum. kinci soruyu da
yle cevaplayaym: Ev hizmetlerinde alanlarn alma Bakanlnn
alanna girmesi gerekir, nk bu insanlar ii sonuta; sosyal gvenlik
meseleleri var rnein. Belki de Biz kadnlarla uramak istemiyoruz
diyorlar, belki byle tercme edilebilir. Benim hazrladm almalarda,
daha sonra baka almalarda da bakm sigortasnn kurulmas ynnde
gr belirttik; yksek katlarda da telaffuz edildi eitli toplantlarda, ama
bu bir niyet meselesi.
ala nltrk Uluta: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl zellikle daha
nce zrller daresi olan, sonra bakanla devredilen genel mdrlk
kapsamnda bir Bakm Eylem Plan oluturdu. Planda da ciddi bir bakm sigortas oluturma emelinden sz edildi fakat henz adm atlmad
fakat bildiim kadaryla. Kalknma planlar iin kurulan zel ihtisas komisyonlarnda da u anda dile getirilen ve tartlan bir konu bu. statistikler meselesine gelince, aslnda gerek ev hizmetlerinde alma, gerek ev
eksenli alma ifadeleriyle, alma biimlerini tespit etmeye dnk sorular var TKin soru paketinde; fakat bu galiba sadece soru hazrlamaya
deil, soru sormaya da ilikin bir durum. Soruyu sorduklarnda ne yazk
ki her zaman kadnlardan doru cevab alamyorlar; yani belki hem soru
tekniinin deitirilmesi, hem de soru soran anketrlerin cinsiyet bak
as ynndeki eitimine ilikin yeni bir aba gerekiyor.
Biz niye esnekleiyoruz? sorusuna gelince, aslnda sunumumun odak
noktalarndan biri buydu. Biz niye esnekleiyoruz, nk sermaye asndan yeni dnemde talep dalgalanmalarna daha kolay cevap veren bir
esnek istihdam yapsna ihtiyacmz var. stelik uluslararas iblmnde
Trkiyeye biilen role de daha uygun bu; keza Avrupa Birlii mktesebatna da. Her adan iine eklemlenmeye altmz uluslararas dnya asndan gerekli. Kadn istihdam Avrupada ciddi ekilde artrlm
grnyor. Bu kadnlarn nemli blm yar zamanl ya da farkl atipik
93
istihdam biimlerine dahil ediliyor. Buna ramen niye kar kyorum?

nk kiisel talebim, ayn ekilde KEG olarak da talebimiz kadnlarn
insana yarar ilerde istihdam edilmesi. almak zorunlu deil, insanlar almaya zorlayamazsnz ama almay bir hak olarak tanmlarsnz
ve insan onuruna yakr i alanlar aarak, oraya eriimdeki ayrmclklar ve engelleri kaldrrsnz. Hi unutmadm bir anekdotu paylaaym.
emsa zarn yle bir laf vard: Tekstilde kadnlarn alma biimine
bakyorum. Sonra da soruyorlar Niye kadnlar almak istemiyor? diye.
yle almay ben de istemem. Gerekten de, siz insanlar on -on drt
saat bedenlerini tketecek biimde altrrsanz kukusuz almay tercih etmeyebilirler; evlerinin kadn olmay bu nedenle tercih edebilirler.
Baka birok kltrel faktr, ataerkillik meselesini atlayarak sylyorum
bunu.
Kck bir son rnekle bitireceim. Evet, Avrupada yar zamanl istihdamla kadnlarn istihdamn artryorlar, fakat en son Almanyada gerekletirdiim almada mini ilerin kadn istihdamn artrmada ok
ciddi bir rol stlenmi olduunu grdm. Bu ilerde zellikle gmenler
ve ocuk sahibi kadnlar, ayn zamanda renciler alyor. yi bir cret
elde etmeye ihtiya duyan gmen kadn igcyle yaptm aratrma
bana unu gsterdi: Kadnlar tam zamanl iler bulamyor. Sadece mini
iler bulabildikleri iin kayt d alyorlar; sabah be buuk altda evlerinden kp, bir iyeri alana kadar iki saat o mekn temizliyorlar, atlyorlar metroya baka bir saatlik baka bir ie gidiyorlar, oray temizliyorlar, sonra metroya atlayp baka bir restoranda bulak ykyorlar. Akam, yolda geirdikleri sreyi de hesaplarsanz, on iki saat alm olarak
evlerine dnyorlar ama istihdam kategorilerine bakarsanz yar zamanl
alyorlar. Avrupada ok sayda kasiyer yedi saat alyor, bazlar ay
aras da vermiyor; buuk saati bir taeron irkete, buuk saati bir
baka taeron irkete bal olarak harcyorlar bu mesaiyi. Toplamda yedi
saatlik, tam zamana yakn bir sreye denk geliyor bu, ama pratikte iki ayr
taerona yar zamanl alm saylyorlar.
Katlmc: Ben de evlerde alan kadnlarla ilgili bir aklama yapmak istiyorum. Bu kadnlar ii olarak kabul etmeyip baka bir kategori altnda
tanmlamak, ii saymamak amacyla Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl kapsamna almak istiyorlar; byle bir problem var. Bu sayede SGKnn
primsiz ksmna alm olacaklar; nk SGK primli deme sistemine bal dzenlenmi ve iinde bir de primsiz SGKllar var. Bunun dnda da
94 |
esnek alma meselesi nmze geldiinde sekiz saatlik ii drt saatte,

be saatte yapan kadnlar hiper kadnlar greceimizi dnyorum.
Kadriye Bakrc: Uluslararas alma rgtnn ev hizmetlerinde alanlarla ilgili bir szlemesi var. Trkiye geri onaylamad ama onaylanmas iin bakanln almalar sryor; ben de toplantlarna katldm.
Bu biimde alan kadnlar dnyann her tarafnda ii grubunda kabul
ediliyor. Belki geici i ilikisiyle, yani geici istihdam brolar zerinden alma biimini gndeme getirmeye alyorlar. Bu da kadn istihdam paketine sokulmak isteniyor. Esnek almaya kar kma meselesinde ise tereddtlerim var. Kategorik olarak kar deilim, bence nemli
olan nasl dzenlendii; yani insana yakr bir i, esnek almayla da dzenlenebilir. Bir rnek vereyim: Ben Cambridgedeyken bir arkadam bir
sene boyunca orada hem akademik almasn yapt, hem de bilgisayar
zerinden iini yrtt. Dolaysyla esnek alma kategorik olarak kt
deil; onu nasl dzenlediiniz, nasl bir ieriinin olduu nemli.
Katlmc: Esnek laf kulaa ok ho geliyor, ama bu bize gre bir esneklik olsa, istediimiz zaman ilerimize gre planlarz. Esneklik aslnda
sermayenin esneklii temelinde olduu iin problemler kyor. Trkiyede tam zamanl ve cretli, gvenceli, ayn zamanda rgtl emek ounluk oluturmuyor istihdam edilenler arasnda. te yandan orada da
tam anlamyla kazanlm birtakm haklar var. Bu esnek alma biimleri
gerekten kadnlarn i ve aile hayatna katlmas iin mi getiriliyor, yoksa
aslnda gayet taktiksel bir uygulama m? Bana kalrsa kadnlar esnek almann savunucular yaplmaya allyor bu yolla; yani onlar isteyecekler, Evimde oturup i yapacama belli bir zgrlk kazanyorum, kendi
gelirimi elde ediyorum diyecekler. Kemalizmin en gl savunucular
olduklar gibi, imdi de esnek emein en gl savunucular olarak ii snfyla, ii hareketleriyle de kar karya getiriliyorlar. Burada toplumsal
muhalefeti paralama meselesi de var. Bunun bir kural haline getirilmesi
aslnda kadnlara ynelik deil, emek piyasasn tamamen esnekletirme
niyeti var ama bunu merulatrmak iin srekli muhafazakr bir sylem
ve ailenin ok nemli olduu, kadnn aile iindeki grevlerinin birincil
olduu dillendiriliyor.
Katlmc: Esneklik bence iveren tarafndan isteniyor; htiyacm varsa
bir alan alaym, ihtiyacm kalmadysa iten atabileyim ya da eve gn-
95
derebileyim dncesi var temelinde. Almanyadaki iverenlerden de

biliyorum. Bizim ofislerimizde yeterince yer yok, bugn sen evde alacaksn, yarn sen, yarn sen diyerek alanlar dnml kullanlyor. Bence ok riskli bir ey ve sizi eve hapsedebilir. Almanyada bildiim
kadaryla rnek bir iveren varsa, Dileri Bakanldr bu. Orada evde
alabilmek baba veya anne iin uygun; iki taraf da ebeveyn izni kullanabilir ve izinden dndkten sonra, alm saylr. Yine iki taraf da kariyer
yapabilir. Demek ki bambaka modeller de var.
Katlmc: Son istihdam paketi zel istihdam brolarn getiriyor ayn
zamanda. Batda zel istihdam brolarnn esnek almadaki roln
biliyoruz; saat diyelim paketleme yapp, hasta olduu gn istihdam
brosu tarafndan ie arlmayp, gn ite baka yerde alabiliyor
insanlar; bu olduka esnek bir form. Ama bir yandan da yle rasyonalize
ediyor hkmet: SGK prim demelerini zel istihdam brolar yapacak,
szleme iveren ile zel istihdam brolar arasnda olacak. Bu konuda ne
dnyorsunuz ve bunun olas tehlikeleri neler?
Katlmc: Anladm kadaryla btn bu uygulamalarda rgtl igcnn yok edilmesi sz konusu. Geen yllarda iktisat haftasnda bir konumac Trkiyede alan kesimin sadece %5inin sendikal olduunu
aktarmt. Sar sendika diyebileceimiz rgtlenmeler de buna dahil.
Esnek alma da aslnda i hayatndaki taeronlamann farkl bir yn;
alanlar kayt altna almak gibi bir dertleri olduunu dnmyorum,
nk zaten bugn taeron ii altran irketlerin byk ounluu sigorta primlerini bile yatrmyor. Byk irketlerin bile birou szgelimi
iki bin lira cret verdii kiinin asgari cret bedelini bankaya yatryor,
maan kalann elden veriyor. Bu uygulama birok yerde ok yaygn, bundan dolay aslnda rgtl igc giderek eziliyor kapitalizmin ihtiyalar
dorultusunda; nk dnyadaki sosyal haklarn gelimesine baktmz
zaman, kapitalizmin ihtiyalarna gre yaplan uygulamalara kar klarla olutuklarn gryoruz. Balarda on alt saatlik alma hayatn on
saate drmek iin mcadele balam ve ondan sonra i baka yerlere
gelmitir. zetle bu meselelerin kapitalizmin ihtiyacna gre ekillendirildiini dnyorum.
Katlmc: stanbul Szlemesinin onaylanmasyla ilgili toplantda Aile
ve Sosyal Politikalar Bakan Yardmcs Akn Asann verdii istatistik bil-
96 |
gisini paylaacam, yorum yapmayacam. 2002de Trkiyede kadn istihdamnn %21,7 olduunu syledi, ksurat tam olarak hatrlamyorum.
Bu orann 2013 itibaryla on puan artarak %31,7ye ulatn, 2023 hedefinin de %35 olduunu belirtti. AB rakamnn minimum %60 olduunu
burada hatrlataym.
Katlmc: Ben Kadriye Bakrcya bir soru soracam. Esnek almaya
kategorik olarak kar olmadnz sylediniz, bunun kriteriyle ilgili de
insanca bir alma biimini iaret ettiniz. Bilgisayarmzla her yerde alabiliyor olmak hem okuyup hem almay ya da hem ocuuna bakmay, hem almay mmkn klabildii iin uygun saylabilir. Ama bu byle
olsa dahi, hatta ok az i yapsak dahi, bilgisayarla her yerde almay ile
kurduumuz iliki asndan nasl deerlendiriyorsunuz? Hibir ekilde
mesaisi bitmeme ve aslnda srekli alyor olma hali bu, ok az alyor
olsak da. Ben iki sene freelance altm, imdi mesaili bir ite alyorum ve inanlmaz bir fark var arasnda. inizi her yerde yapabiliyor olmann kolaylnn karsnda aslnda srekli alyor olmak duruyor.
Kadriye Bakrc: Esnek alma zaten bizim kanunumuzda var; ksmi
zamanl alma, telafi almas, dn veya geici i ilikisi gibi birka
model sz konusu. Hkmet Esnek almay sadece kadnlar iin ngreceim diyor; esnek almann da sadece ksmi zamanl olanndan sz
ediyor. Bunu yapmalar hukuken mmkn deil, ayrmcla girer. Her iki
cinsiyet iin zaten Kanununda bunun yeri var. Sorun u: Avrupa Birlii
ynergesinde aile ykml olan hem kadn hem erkein alma saatlerinde-gnlerinde deiiklik talep edebilecei syleniyor izin sresince.
Hkmet bu hakk kadnlara tanyp erkeklere tanmayacan sylyor,
sorun burada. Bir cinsiyet iin bunu ngrmek eitlik ilkesine aykr; Anayasa Mahkemesine gider. Ayrca zel konumalarda Bunu biz sendikalar susturmak iin yapyoruz diyorlar. Sendikalar kadnlar deyince seslerini karmyor, erkekler deyince grlt koparyorlar; maalesef hibir
sendika hibir ey sylemiyor. Bir tek son katldm toplantda DSK Biz
karyz dedi. Herhalde artk Arzu erkezolunun etkisi oldu. Bir de
TSK ayn ekilde bu modele kar olduunu aklad.
Trkiyede komik olan u: veren kesimi iileri esnek altrmay istemiyor. Bu yzden Trkiyede yerlemedi bu sistem; iverenlere de dayatyorlar bu modele gemelerini. Trkiyede henz buna ihtiya yok; ama Amerikada, biliim sektrndeyseniz isteseniz de istemeseniz de esnek al-
97
mak zorundasnz. Esnek altnz zaman dersiniz ki Benim saatlerim

unlardr; dier saatlerde iveren beni arayamaz. ngilterede mesela, bir
ii yllk iznini kullanrken iverenin onu telefonla aramas zerine dava
at, bunun zel hayatna mdahale olduu gerekesiyle. ngilterede de
insanlk d alma biimleri var. Orada hukuk ne tr dzenlemeler yapt, korumay ngrd m, gvenceyi ngrd m, bu nemli.
Kategorik olarak kar deilim derken unu sylemeye alyorum: Belli
gruplar iin belli dnemlerde iyi olabilir; mesela renciler iin, engelliler
iin iyi bir modeldir. Ebeveyn izni konusunda kadn ve erkek iin iyi bir
modeldir evde alma, ama bunu da insani bir ekilde dzenleyeceksiniz. O insanlarn kiilik haklarnn ihlal edilmemesine ve asgari bir cret
gvencesi salanmasna ynelik hukuksal altyapy oluturacaksnz. Bizde olmayan tek bir madde var, geici i ilikisi, onu getirmeye alyorlar.
Geici i ilikisi bizim kanunumuzda var, fakat dzenleme yle: Siz bir iverenle szleme yapyorsunuz, ie giriyorsunuz, iveren sizi bir baka iverene gnderiyor, geici olarak baka bir iverende altryor. Avrupada
olup bizde olmayan model, bunun istihdam brolar zerinden yaplacak
olmas; yani siz bir iverenin deil istihdam brosunun iisi olacaksnz.
O sizi istedii zaman, istedii yere talep zerine gnderecek. Trkiyede
koparlan kyamet ite bu konuda; bunun klelie yol aaca syleniyor.
Avrupada var, bizde niye olmasn? sorusunun cevab da u: Avrupada
var ama bu ekilde alanlar sanyorum istihdamdakilerin %10u. Ayrca
ayrmclk yasa hkm var; yani iveren tam zamanl alan ile geici
istihdam ettii iisine eit muamele etmek zorunda. Eit muamele etmedii zaman yarg yolu ak. Tam zamanl ile ksmi zamanl arasnda
ayrm yapamazsn deniyor; nitekim kadnlar en fazla etkilenen kesim
olduklar iin bunu dolayl cinsiyet ayrmclyla dava konusu ettiler. Bir
kadn bu duruma maruz kaldnda Avrupa Birlii Adalet Divan Ksmi
zamanl alma yapanlara ynelik ayrmclk cinsiyet ayrmcldr diyor. Dolaysyla belli gruplar iin esnek almada insanca koullar salarsanz, hukuksal zemini oluturursanz, geici olarak iyidir. Sokaa kamayan engelli biri niye evinde alamasn? renci Ben yarm zamanl
almak istiyorum diyor; neden olmasn? Kategorik olaraktan kastm
buydu.
ala nltrk Uluta: Gerek Avrupa feministleri, gerek Trkiye feministleri arasnda, gerekse KEGin kendi iinde esnekleme konusunda
bir uzlama gerekleebilmi deil; nk herkesin temel noktas urada:
98 |
Bir kesim Kadriye Bakrc gibi esnek istihdamn, insana yakr biimde dzenlendii takdirde ok da iyi bir sonuca ulaacan dnyor.
Benim de iinde olduum bir dier kesim ise en azndan Trkiyede bu
uygulamann insana yakr biimde dzenleneceine ilikin ciddi kukulara sahip. Galiba buna ilikin bir ayrm var temelde de. Gerekten inansam byle olabileceine, benim de bir itirazm olmaz, ama genel duruma baktmzda birka nokta gryoruz. Bu sistemin en insani ekilde
uyguland blge skandinav lkelerinin geneli ama sve ve Fransa bu
konuda nde gibi grnyor u anda. Bu lkelerin hepsinde de yine yar
zamanl istihdam biimini kullananlarn %96snn kadn olduunu gryoruz. Dolaysyla her koulda, en gelimi, sosyal devleti gl, refah rejimi gl lkelerde bile kadnn cretsiz emek sresini artrmaya dnk
bir ilev gryor ama u ekilde glendirilmi: En azndan yar zamanl
almadan tam zamanlya gemek istediklerinde nleri ak; kariyer basamaklarnda dier lkelere gre daha az geriye dyorlar ama yine de
ok muhteem sonular gremiyoruz.
Benim temel ekincem, zellikle biliim sektrnde grdmz, i d
yaamn tamamn ele geiren esnek alma biimlerine ilikin; bu da genelde vasfl emek iin sz konusu. Size bir bilgisayar, bir de mesela blackberry telefon veriyorlar, bylece sizi GPS (Global Positioning System)
zerinden srekli izleme ansna sahip oluyor iveren. Ayrca rnein
uluslararas payda firmalardan, saat uyumsuzluu nedeniyle onlarn yerel saatine gre sizin iin gece e denk den bir saatte mail geldiinde,
danmanlk gerektiinde annda cevap verebilmenizi garantiliyor; dolaysyla hibir biimde zel yaantnz olmuyor, i d yaamnzn tamam
denetim altna alnabiliyor. Bunun iin kar kyorum.
stihdam meselesine ynelik bir eyler syleyeceim. TK istatistiklerine
baktmzda, evet, son be ylda be puanlk ve son on ylda on puanlk
bir art gryoruz. Bunun nasl olduunu u anda halen aratrmaktayz;
nk sosyal gvenlik teviklerine, toplum yararna alma programlarna baktmz zaman, mesela son be yldakinin %2-3lk ksmn aklayabiliyoruz ama yaklak 2-3 puanlk da bir ak var. Bunu KSGMye sorduumuzda da doyurucu bir yant alamadk. Be ylda be puanlk kadn
istihdam art pek ok lkede baar rnei olarak gsterilebilecek mucizevi bir ey; fakat ya bunu nasl yaptklarn kendileri de bilmiyor ya da
istatistiklerimizle ilgili bir sorun var. Aklmza gelen tek ey, engelli bakm iin kadnlara verilen sosyal yardm da TK istatistiklerinde istihdam
gibi gryor olma ihtimalimiz. Bunu sorup bilgi edinmeye alacaz.
99
Katlmc: Almanyann mevcut i pazarndaki en temel sorunlar sizin de

anlattnz zere bir istihdam brosuyla szleme yapan birinin rnein
bugn Mnihe, yarn Stuttgarta, br gn stanbula, hangi irket ihtiya
duyuyorsa oraya gnderebilecek olmasndan, yani kiinin i hayatna dair
gelimelerin artk onun elinde olmamasndan kaynaklanyor. stihdam
brolar tarafndan istihdam edilen insanlar ile ilgili irketin kadrolu alanlar arasnda byk bir maa fark olduundan, Almanya bunun nne gemek zere yasal bir dzenleme getirdi. Buna kar hibir hukuki
hakknz yok. Ayn ii yapyorum ama ondan farkl bir maa alyorum
diyerek dava aamyorsunuz.
Katlmc: Kadriye Bakrcya sormak istiyorum. Esnek alma modeli
sizce kadnlar karar mekanizmalarnda almaktan da uzaklamaya tevik eden bir ey deil midir?
Kadriye Bakrc: Ben esnek almay nermedim; bunun belli dnemlerde belli gruplar iin uygulanabilirliinden sz ettim. Engelliler iin, renciler iin, ebeveyn iznini kullandklar dnemde kadnlar ve erkekler
iin olumlu yanlar olabileceini anlatmaya altm. Yoksa geici istihdam brolarna, mevcut i kanunundaki geici i ilikisine ve eitli alma biimlerine ben de karym. Biliim sektrnde bilgisayarla alana
ulaldndan sz edildi. Bana da ulalyor. Ben akademideyim, hafta
sonu ya da gece yars bir e-mail bulabiliyorum bilgisayarma baktmda. Zaten teknolojiyle beraber hibirimiz eski alanlar deiliz artk. Bu
yzden, hukuksal altyaps alanlar koruyacak ekilde oluturulduu
takdirde, belli gruplar iin belli dnemlerde ok kt bir uygulama olmadn sylyorum, o kadar.
100 |
kinci Oturum Moderatr Raporu

Serap Gre enalp
Kadnlarla Dayanma Vakf
aka bir aile anlay mmkn m? sorusuna iki gn boyunca

cevaplarn arand bu konferansta yapabildiimiz, sorular
ve sorunlar ortaya sermek oldu. Ailenin cinsiyeti yaps aile
bireylerini hiyerari ve bask altnda tutarken zgr, demokratik bir yaam
nasl kurulacakt? Sosyal ve ekonomik paylamn adil, adaletli olmad
bir toplumsal yapnn srdrlmesi kimin iine siniyordu? Toplantda
katlmclarn ounluunu kadnlar oluturuyordu, az saydaki erkekten
dinlediklerimizden de onlarn da aileyle sorunlar olduunu anladk.
Konferans takip eden, bu konuyu mesele edinip oturumlarda tartanlarn
ounluunun kadn olmas tesadf myd? Erkekler ya aileyi ok gerekli
ve vazgeilmez kabul ediyordu ya da bu konuyu hi sorgulama ihtiyac
duymamlard.
KEG Platformu yelerinin sunumlarnn yer ald Aile, Emek ve Hukuk panelinde, alma hukuku ve esnek alma kadnlar asndan deerlendirildi.
Hangi alma Hukuku? Aile Dostu mu, Kadn Dostu mu? balkl
sunumunda Kadriye Bakrc, ulusal hukuk sisteminde aile yaps iinde
zellikle kadnn ve dier bireylerin haklarnn medeni hukuk, alma
hukuku ve i hukuku kapsamnda analizini yapt. Yasalarn uygulanmamasndan dolay kadnlarn yaad ayrmcl ve eitsizlikleri anlatt.
Uluslararas hukuk normlarnn, CEDAWn salad almlarn ulusal
zeminde grnmezliini vurgulad.
ala nltrk Uluta sunumunda, hkmet tarafndan gndeme
getirilen Kadn stihdam Paketinde i ve aile yaamn uyumlatrma
politikas dorultusunda kadnlar iin ne karlan esnek almay ele
ald. ve aile yaamn uyumlatrma kavramnn nasl kurgulandn,
bu politikalarla ilgili dnyadaki uygulamalarn kadna eitlik ve zgrl ne kadar saladn sorgulad. ve aile yaamn uyumlatrmann
kadnn igcne katlmn esnek alma normuna soktuunu ve orada
kalclatrdn anlatt. Esnek almann kadnlar iin alma normu
101
olarak politikalarda yer almasnn kadnlar yaam boyu ayrmcla mahkm edeceini ayrntlaryla analiz etti.
KEG Platformu olarak, i ve aile yaamnn uyumlatrlmas politikalar ve bu hedefle kadnlar iin ne karlan esnek almann kadnlarn
aile iindeki ve igc piyasasndaki eitsiz konumunu srdrdn dnmekteyiz. Kadnlarn evin tm ykmllklerini hi aksatmadan cretsiz olarak yerine getirmeleri beklenirken, ucuz emek gc olarak yar
zamanl, dk statl, gvencesiz ve dk cretli ilerde almalar da
aka desteklenmektedir. Bu durum ifte smr ortamnn devamna
katkda bulunmaktadr. Bu nedenle, bizler kadn rgtleri olarak
ve i d yaam uzlatrma politikalarnn, ncelikle toplumsal cinsiyet eitlii hedefine varacak aralar olarak kullanlmasn talep ediyoruz.
Kadn istihdam paketi hazrlanrken, kadn istihdamnn insan onuruna yarar ilerde artrlmasnn esas alnmasn, alma yaamnda
cinsiyet eitliini salamaya ynelik yasal dzenlemeler yaplmasn
ve bunlarn uygulanmasn istiyoruz.
Bunun iin aadaki admlarn atlmas gerektiini dnyoruz:
Kadn istihdamnda, tam zamanl ve gvenceli istihdam hedeflenmelidir.
nsan onuruna yarar i koullarna sahip olan, yasal bakm izinlerine, izin sonras ie dnme garantisi hakkna ve sosyal haklara eriimi
temel alan kaytl istihdam standart hale getirilmelidir.
Anne ve/veya babas alsn almasn, tm ocuklar iin bir hak olarak okul ncesi eitimi mmkn klacak kapsaml kamu yatrmlar yaplmaldr. Bu yatrmlarn, ocuklarn salkl geliimini desteklemesini salamann yannda istihdam yaratma hedefine ynelik de katk
salayaca unutulmamaldr.
ocuklar ve yallar gibi hassas gruplara ynelik bakm hizmetleri, sosyal hak olarak salanmaldr. Bununla birlikte, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn (ASBP) verdii destekler, aile yannda bakm, ailenin,
yani kadnn bakm sunmasn destekler niteliktedir. Halbuki sosyal
hak ilkesi gerei bu gruplara ynelik profesyonel nitelikli ve kurumsal
bakm hizmeti salanmaldr. Herkes iin ulalr nitelikli kreler, i ve
i d yaam dengesi sorunsalna ynelik etkin bir zmn olmazsa
olmaz ayadr. Kurumsal bakm hizmetleri, 0-6 ya ocuk kreleri ve
102 |
okul ncesi eitim kurumlar, ayrca yal/engelli/hasta, baml ve bakma muhta aile yeleri iin bakm hizmeti salayan kurumlar yoluyla bakm yk ve maliyetinin kamu ve iveren arasnda paylalmasn
salayacak ekilde, uluslararas kalite standartlar erevesinde, ihtiya sahibi herkesin eit koullarda ulaabilecei ekilde sunulmaldr.
Okul ncesi bakm ve eitim hizmetlerine katlm oranlarnn, 2023e
kadar AB hedeflerinde de olduu gibi, 0-3 ya iin %33, 3-6 ya iin
%100 hedeflerine ynelik olarak gelitirilmesi salanmaldr. Bunun
iin de ASBP ve Milli Eitim Bakanl (MEB) okul ncesi eitim yann indirilmesi konusunda orta vadeli bir plan erevesinde almaya
balamaldr. Merkezi bteden gerekli payn ayrlmas, bu okullarda
istihdam edilecek uzman personelin yetitirilmesi iin gerekli hazrlklar yaplmaldr.
Gebe veya Emziren Kadnlarn altrlma artlarna ve Emzirme
Odalar ve ocuk Bakm Yurtlarna Dair Ynetmelikte belirtildii zere 150denfazla kadn ii altran iyerlerine kre ama zorunluluu getiren maddedeki kriter, kadn ya da erkekfark etmeksizin 50 ii
altran iyerleri olarak deitirilmelidir. Sadece kadn alanlar temelinde iverene kre ama zorunluluu getirilmesi, ocuk bakmn
salt kadnlara ait bir sorumluluk olarak gren cinsiyeti bak asnn
kanunlara yansmasdr ve kadn istihdamn caydrc etkide bulunmaktadr.
50den daha az alan bulunan iyerleri ve kayt d alan milyonlarca kiinin varl gz nne alndnda ise, dier alanlarn benzer bir haktan mahrum kalmamalar iin, kamu btesinden gerekli
kaynaklar aktarlarak 4-6 ya aras ocuklar iin okul ncesi eitim
merkezleri ve 0-3 ya aras ocuklar iin krelerin her mahallede bulunmasnn nemi grlmektedir. Bunun iin belediyelerin yllk plan
ve programlarna somut hedefler koyarak gerekli kaynaklar ayrmas
gerekmektedir. Belediyeler tarafndan mahalle krelerinin almas,
ocuklarn salkl geliimi ve igc piyasasnda cinsiyet eitliinin
salanmas iin elzemdir.
Sosyal devlet olmann gerei olarak, bakm hizmetleri, kamusal bir
hizmet eklinde devlet tarafndan etkin bir biimde dzenlenmelidir.
ocuk/yal/engelli bakm hizmetleri, hane iinde bakm sorumluluunu stlenen kadnlarn/erkeklerin alma saatlerine uyumlu, nitelikli, bakm hizmeti alann anadilinde ve standart kalitede sunulmaldr.
103
Kamu kurum ve kurulularndaki krelere kamu btesinden harcama

yaplmasnn nnn kesilmesi, krelerin kapanmasna yol amaktadr. Krelere kamu btesinden kaynak ayrlmal ve alanlarn maduriyeti giderilmelidir. Kapatlan kamu kreleri yeniden almaldr.
lkretim andaki ocuklarn (6-15 ya grubu) geliimini salayacak
koullar, okul saatleri dnda da, alma saatleriyle uyumlu olarak tasarlanmal ve yaygnlatrlmaldr.
Hasta ve yallar iin belediyelerin ve ilgili bakanlklarn ibirliiyle bakm hizmetleri verecek kurumlar kurularak yaygnlatrlmal, bu kurumlarn ulalabilirlii salanmaldr. Sz konusu hizmetlerin yaygnlamasna ynelik kamu yatrmlarnn istihdam yaratma kapasiteleri
de gz nne alnmaldr.
ocuk bakm sorumluluunun yalnzca kadnlar zerinden dnlmesi ve annelik izninin uzatlmasna younlalmas, ie alm ve terfilerde ve ayrca sektr/meslek/i seimlerinde cinsiyet ayrmcln
artracaktr. Makul bir annelik iznine ek olarak cretli ebeveyn izni dzenlemesi getirilmelidir. Bu iznin makul bir asgari sresinin babadan
anneye devredilemez cretli izin olarak erkekler tarafndan kullanlmasnn salanmas, toplumsal cinsiyet eitlii iin olmazsa olmazdr.
Buna ek olarak, doum sonras bakm ve emzirme izinlerinde ii/
kamu alan ayrm ortadan kaldrlmaldr.
ve i d yaam dengesinin salanmasna ynelik olarak tasarlanacak esnek alma, ancak kadnlarn bakm yknn tarif edilen tedbirlerle azaltlmas sonrasnda, eer ihtiya duyulursa gndeme alnacak
bir mesele olarak dnlmelidir. Bu halde, AB deneyimi incelenmeli
ve bu deneyimin sonular eletirel deerlendirmeye tabi tutulmaldr.
Tek bana ocuk yetitiren kadnlarn ve erkeklerin varl gz ard
edilmemelidir. Eitlik ilkesi gerei, kadnlarn/erkeklerin her trl bakm hizmetine kolaylkla ulamalar ve bu hizmetlerden faydalanmalar desteklenmelidir.
yerlerinde 45 saat haftalk yasal alma saati st snrna uyulup
uyulmad denetlenmeli, bu st snr zaman iinde insan onuruna
yarar i koullar erevesinde 35 saate kadar azaltlmaldr.
Trkiye ILO 183 Szlemesini (Annelik Koruma Szlemesi) imzalamal ve bu konuda gerekli denetim mekanizmasn kurmaldr.
104 |
NC OTURUM:
ALEYE YNELK
SOSYAL POLTKALAR
105
Demografik Dnm Srecinde ktidar,

Kadn ve Aile

Ferhunde zbay
Boazii niversitesi
emografik dnm ilk olarak 1800lerde Avrupada balad. Yava

yava her yerde gzlendi ve yaplan tahminlere gre 2100de tm
dnyada tamamlanacak. Demografik dnm balamadan nce
yaam ksa, doumlar ok, nfus art yava ve nfus genti. Dnm
nce lmlerin azalmasyla balad. (Lee, 2003: 1). Dourganln d
gecikmeli olarak onu takip etti. Gecikme nfusun hzla artmasna neden
oldu. Dourganln dmeye devam etmesi sonucunda nfus art
yeniden yavalad. Dnmn son aamasna gelmi olan Avrupada
imdi yaam uzun, doumlar az ve nfus yal (Lee, 2003: 1).
Trkiyede demografik dnm 20. yzyln ilk yarsnda balad ve
2050de tamamlanaca tahmin ediliyor. Bu sre iinde doumlar ve
lmler dramatik biimde azald. Toplam dourganlk hz yedi doumdan ikiye dt (Ko vd., 2010: 32). Cumhuriyetin banda yaklak 30
olan ortalama mr, yani doutaki yaam beklentisi, bugn 74 at. Kadnlarda 77 yaa kadar vard (TURKSTAT, 2012). Dourganln ok yksek olduu dnemde doan kalabalk kuaklar imdi alma andalar.
Gen nfusun okluu ekonomide dinamizmi salad iin demografik
frsat olarak adlandrlan ansl bir dnemdeyiz.[30] Ailelerin bakmakla
ykml olduu ocuklar az, yallar da henz ok artmad; ama kalabalk kuaklar yalannca, yani demografik dnmn sonlarnda onlara
kim bakacak? stelik mr daha da uzuyor.
Demografik dnm sreci iinde sadece bir kez yaanan ve kabaca
45 yl kadar sren demografik frsat dnemi 2035te bitecek. Tahminlere
gre 2050ye gelindiinde, bugn gelimi lkelerde gzlendii gibi, yallarn ok fazla olduu bir nfus yapsna sahip olacaz.
[30] Demografik frsatla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ko vd., 2010; Behar vd., 1999.
106 |
Birlemi Milletlerin tanmna gre, 65 ya st nfusun %7ye ulat

toplumlara yalanan nfus deniyor. Yal nfus tanm ise daha yksek bir oranda; 65 ya st nfus %15 olarak belirlenmi. Trkiye genelinde yal nfus %7ye ulat. Bu tanma gre Trkiye, yalanan nfus
kategorisinde. Siyasi iktidarn gelecekle ilgili kayglar ve dourganl artrma abalar yal nfus olmay geciktirmek, hatta nfusu genletirmek iin! Bu mmkn m? Ayr bir tartma konusu.
retime katlmayan yal ve ocuklarn bakm devlet-aile-piyasa ls arasnda paylalyor. Piyasa yalnzca hali vakti yerinde olanlara hizmet verecek byklkte ve nitelikte. Baml nfusun ounluu devlet ve
ailelerin ortaklaa bakmyla yaamn srdryor. Neoliberal politikalar
erevesinde siyasi iktidarlar devletin refah hizmetlerini azaltma eiliminde. Bu durumda, retken olmayan nfusun bakmn daha byk lde ailelerin yklenmesi bekleniyor.
Tabii burada sylenmese bile, esas kastedilen, ailenin kadn yelerinin
salayaca bakm hizmetleri. Kadnlar aile olmakszn, bamsz birer birey olarak yaamlarn srdrdklerinde, hatta ge evlendiklerinde, evlenip ocuk yapmadklarnda, ocuklarna ancak kocalarna ayrdklar kadar bakm zaman ayrabildiklerinde ya da aile byklerine gerekli bakm
hizmetleri veremediklerinde hem aile fertleriyle hem de siyasi iktidarla
aralar bozuluyor.
Siyasi iktidarn hesaplar da bozuluyor. stelik kadnlarn evlerde bakm hizmetleriyle megul olmasnn iktidar asndan bir baka yarar
da igc piyasasn rahatlatmak. Halen ok kalabalk olan alma andaki nfustan kadnlarn ekilmesiyle erkek isizlii sorunu da grece
azalm oluyor.
Demografik dnm srecinde iktidar-kadn-aile arasndaki mcadelenin bir boyutu bakm hizmetlerinin paylamyla ilgili. Dier bir boyutu ise dourganlk dzeyine devletin dorudan mdahale etme giriimleriyle ortaya kyor. Dourganln artrlmas bir devlet politikas olarak
benimsendiinde sorun yine iktidar-kadn-aile ilikilerinde dmleniyor. Kadnlarn yalnzca emeklerine deil, bedenlerine ve kimliklerine de
el konmas anlamna geliyor.
Ksaca zetlediim bu nedenlerden dolay, ailenin korunmas mottosuyla ve ekonominin gelecei endiesiyle yaplagelen yasa ve uygulama
deiikliklerini, iktidarn nfus politikalarn dikkate almadan yalnzca
siyasi ideolojilerle bir deerlendirme yapmak eksik kalr.
Trkiyede nc kez siyasi iktidarlarlar dourganlk dzeyini dei-
107
tirmek amacyla mdahalelerde bulunuyor. lk mdahale cumhuriyetin

kurulu yllarna rastlyor. Yine dourganl artrc mdahaleler sz konusu. O dnemde, henz demografik dnm balamadan, dourganlk yeteri kadar yksekken krtaj yasakland, gebelii nleyici yntemler
yasakland. Erken evlilikler tevik edildi, alt ocuklu kadnlara madalyalar takld. Dourganlk daha da ykseldi. Nfus hzla artt. Binlerce kadn
kendi kendine dk yaparken ld, sakatland, ar doumlardan yprand, hastaland (zbay, 2011).
1965te Nfus Planlamas Hakknda Kanunun kabulyle, yksek dourganlk orann drmek amacyla politika deitirildi. Yasaklar kalkt;
krtaj yasa nce yumuatld, 1983te daha da serbestletirildi. Asgari
evlenme ya ykseltildi. Erkeklerin sanki doum olayyla hi ilgisi yokmu gibi, aile planlamas konusunda kadnlar bilgilendirme programlar
dzenlendi; ancak 1980 darbesinden sonra klalarda erkeklere aile planlamas eitimi verilmeye baland. Dourganlk hzla dmeye balad.
Bu kez, istenmeyen gruplarn yksek dourganlklarndan yaknld! Krt
nfusun oran hzla ykseldi.
nc mdahale ise gnmzde gerekleiyor. Dourganln dt bir demografik frsat dnemi iindeyken yeniden dourganl artrmak iin yasaklayc mdahaleler yaplyor.
Demografik adan bu politikalarn doruluunu/yanlln tartmayacam; hatta baarl olup olmadklar da deil derdim. Dorudan
dourganla ynelik herhangi bir devlet mdahalesinin, gerekesi ne
olursa olsun, kabul edilemez olduunu vurgulamak istiyorum. Nfusun
tmnn ya da alt gruplarnn dourganlk dzeyini iktidarn istedii llere getirebilmek iin yaplacak yasaklamalara, zorlamalara karym.
Bireylerin bedenlerinden yalnzca kendilerinin sorumlu olduunu dnyorum. Ama dourganl gerekli dzeylerde tutabilmek iin yaplan
hak temelli sosyal ve ekonomik teviklere kar deilim.
ktidarlarn dourganla mdahalelerini merulatrma yollarndan
biri, nfus politikalarn gelecekle ilgili bir zenginlik vaadi olarak sunmasdr. Bugn dourganlk dzeyini deitirmeye ynelik tedbirlerle gelecekte refahn artaca, insanca yaamann mmkn olaca telkin edilir.
Politikalar baarl olmazsa bile gelecek geldiinde siyasi iktidarn aktrleri deimi olur. Yeni gelenler gerekli grdklerinde farkl ynde mdahalelerle zenginlik vaatlerini yineler.
Erken cumhuriyet iktidarnn mottosu tok, en ve kalabalk bir Trki-
108 |
ye idi.[31] Oysa, 1960lara gelindiinde a, mutsuz ve kalabalk bir Trkiye olduk. 1965te bu kez dourganlk orannn drlmesiyle ekonomik
kalknmann salanaca gr benimsendi. Dourganlk dt, nfus
yalanmaya balad. Bugn ise yal nfus olmamak iin dourganlk dzeyini yeniden artrmamz gerektii syleniyor. Yarnlar dnmekten
korkuyorum.
Trkiyede de iktidarlar demografik srecin farkl aamalarnda dourganla mdahalelerini bir aile tasavvuru iinde sundu. deal aile kimi
zaman modern aile, milli aile, kimi zaman mutlu aile, kimi zaman
da imdilerde olduu gibi kutsal aile olarak tanmland. ktidarlarn
siyasi ideolojileri dorultusunda oluturulan ideal aile modelleri, nfus
politikalarnn paketlenmesi, genel politikalarla btnletirilmesi asndan ok nemlidir.
Aile tasavvurlar toplumsal dzenin deitirilmek istendiine ve deiimin ne ynde olmas gerektiine ilikin ipular verir. ncelikle bir ideal
aile modelinin izilmesi bireylerin heteroseksel bir aile kurumu iinde
var olmas gerektiini, dourganln byle bir aile modeli dnda kabul
edilemez olduunu anlatmas bakmndan nemlidir.
Cumhuriyet rejiminin ideologlarndan Ziya Gkalp yeni toplumun aile
modelini anlatan yazsnda konak tipi dedii eski toplumun ideal aile
modelinin terk edilmesi, modern Trk ailesinin yuva tipi dedii modeli benimsemesi gerektiini belirtti (1992). Yuva tipi aile, anne baba ve
evlenmemi ocuklardan oluan ekirdek ailedir. Burada ne konak tipindeki gibi otoriter yallar vardr, ne de akrabalk ilikisi olmayan hanehalk
yeleri. Sirmana gre modern aile dncesi gen erkekleri bir yandan
babalarnn egemenliinden kurtararak bamsz aile reisleri konumuna
ykseltmi, ama te yandan dorudan iktidarn denetimine sokmutur
(Sirman 2005).
Yuva tipi ailede akraba olmayanlar da yaamaz. Gkalpe gre, rnein, cariyelik kurumunun kalkm olmas kadnlar iin ok yararl olmutur. Bylece evlerinde atl oturan ve btn ev ileri ve bakm hizmetlerini
klelere yaptran kadnlar, lkeye hizmet edebilecek bir meslek kazanmtr: Ev kadnl!
Erken cumhuriyetin modern ya da milli ailesi yzn Batya evirmi, milliyeti, cinsiyeti vatandalar tasvir eder. ok ocuk dourmak
vatana hizmet iindir. Dourganln tevik edilmedii, aksine azaltlmas
gerektii dnemin ideal ailesi modern aileden ok farkl deildir. Mutlu
[31] Bu cmleyi evket Sreyya Aydemirden aldm (1932).
109
aile de Batl grnml ekirdek ailedir; ama artk ok ocuk yerine az

ocukludur. Aile planlamas ve ana ocuk sal kliniklerinde sergilenen
byk boy afilerde dnemin ideal ailesi, mutlulukla glmseyen anne
baba ve iki ocuk olarak resmediliyordu. Mutluluk, yaam kalitesi demekti. Aileler bakabilecei, iyi bir ekilde yetitirebilecei kadar ocuk yaparak yaam kalitelerini artrabilirlerdi. zetle, az ocuk ailenin mutluluu,
devletin refah iin gerekliydi.
Bugn kutsal aileyle izilen tablo her iki aile tasavvurundan da farkl. Kutsal ailenin ekirdek ya da geni olmas nemli deil. Yeter ki aile
yeleri byklere saygl ve onlar kollayc olsun. Kadnlar eitimli ama
erkeine itaatkr, evinde fedakr ve mutlaka anne olsun. Yal byklerimi yanma almal mym? diye soruyor bir vatanda sklkla bavurulan
bir fetva sitesine. Almasanz daha iyi olur diyor fetvay veren ve devam
ediyor: Arada srtmeler, anlamazlk, tatszlklar kabilir. Mmknse
ayn binada ya da birbirinize ok yakn evlerde oturun ve onlarn her trl
bakmn stlenin.
Kutsal aile kesinlikle bir eskiye dn olarak deerlendirilmemelidir.
Evet, kapitalizm ncesi yaama gndermeler, yknmeler yaplr. Hatta,
geleneksel geni aile normlarndan, slami anlaytan esinlenmeler oktur; ama kutsal aile kresellemenin rndr. Burann dedii gibi,
kltrel olarak muhafazakr, ekonomik olarak neoliberal bir ideolojinin
tahayyldr.
Genellikle, gelecekte dourganlk dzeyinin yksek ya da alak olmasnn ekonomiye getirebilecei sorunlar ileri srerek hkmetler, deer
ve ihtiyalarn dikkate almakszn, bireylerin zel hayatlarna mdahale
etme yetkisini kendilerinde grmektedir. Bu durum her ne nedenle olursa
olsun kabul edilemez. zellikle, dorudan mdahale olarak nitelediim,
yasaklar ve birey dzeyinde sadaka nitelikli teviklere toplum olarak kar
koymak, iktidarn mdahalelerine bir snr izmek nemlidir.
Kaynaka
Behar C., Ik O., Gven M., Erder S., Ercan H. (1999) Trkiyenin Frsat Penceresi,
Demografik Dnm ve zdm, TSAD, stanbul.
Gkalp, Ziya (1992 [1917]) Aile Ahlak , Sosyo-Kltrel Deime inde Trk Ailesi,
c. III, Ankara: AAK, 1080-1099.
Ko, . vd. (2010) Trkiyenin Demografik Dnm, Ankara: Hacettepe Nfus
Ettleri Enstits.
Lee, Ronald (2003) The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change,
Journal of Economic Perspectives, 17(4): 167-190.
110 |
zbay, F. (2011) Trkiyede Demografik Dnm, Cinsiyet ve Snf, Trkiyede Kapitalizm ve Sosyal
Snflar Konferans, Marmara niversitesi, stanbul (28-29 Ekim); (zbay, F., Nfus, G ve Aile- Seme Yazlar iinde baslacak. stanbul: letiim)
Sirman, Nkhet (2005) The Making of Familial Citizenship in Turkey, Citizenship in a
Global World-European Questions and Turkish Experiences, Fuat Keyman ve Ahmet
duygu (eds.), Routledge, 147-172.
evket Sreyya (Aydemir) (1932) ok Nfuslu Anadolu Kadro, say 5.
Turkish Statistical Institute (TURKSTAT) (2012) Demographic Structure of Turkey and Its
Future, 11 Temmuz, www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.
111
Kadnlarn cretli-cretsiz Emek

Kskac: AKPnin Aile Politikalar ve
Yeni Muhafazakarlk

Deniz Ulusoy
Sosyalist Feminist Kolektif
AKPnin iktidara geldiinden beri en ok vurgulad noktalardan biri, aileyi glendirmek. 2004te zinay yeniden Ceza Yasas kapsamna almaya
almakla balad, 2008de ocuk dayatmasn grdk. 2008 ylnda
yrrle giren SSGSS (Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas) Yasas
ile kadnlar ya babaya ya da kocaya baml olarak aile iinde yaamaya
mahkm edildi. Derken bakanln adndan kadn kelimesi kt. Bunlar aile ve ev kadnl eitim programlar, krtaj yasaklama denemeleri
ve yeni krtaj dzenlemeleri izledi. Aile ombudsmanl dzenlemesiyle, boanmak isteyen kadnlara ynelik bir engelleme mekanizmas balad. Son dnemde art arda gelen haberler artk evlilik ve aile kskacnn
iyice daraldn gsteriyor: Boanmalarn rapora balanmas, evlenen
rencilerin kredi borlarnn silinmesi, 25 yandan kk evli iftlere
verilecek krediler, kzl erkekli yaayan evlere Babakann tek szyle
yaplan basknlar...
Ailenin AKP politikalarndaki yeri nedir? Bunu anlamak iin nce erkek egemenlii olarak patriyarka ve sermaye egemenlii olarak kapitalizm arasndaki karmak ilikiye bir gz atalm.
Patriyarka ile kapitalizmin ilikisi ve ailenin rol ve yeni

muhafazakrlk
Bilindii zere patriyarka kapitalizmden nce var olan bir sistemdir. Kapitalizm tarihsel olarak patriyarkann ona sunduu olanaklar zerinden
gelimitir; nk zgr emekilerin artk deer retmeleri asndan
kritik bir gereklilik olan emek gcnn sermaye ilikisi dnda yeniden
retilmesini salayan, ezilen bir cinsin varln gerektirir. Patriyarkal kapitalizm terimiyle, patriyarkann kapitalizme ikin olmas kastedilir.
112 |
Heidi Hartmann, patriyarka ve kapitalizmi ayr ancak ii ie gemi,

birbirini srekli etkileyen, yer yer karlar konusunda gerilimler yaayan, yer yer de ittifak halinde olan iki bamsz sistem olarak tanmlar. Bu
balamda kadnlarn cretli emek gcne katldklarnda kar karya
kaldklar cinsiyeti iblmnn, kapitalist toplumda erkeklerin kadnlar zerindeki stnln koruyan temel mekanizma olduunu syler;
keza kadnlarn emek piyasasnda dk cretlerle altrlmasn salayann da bu mekanizma olduunu ifade eder. Dk cretler kadnlar
erkeklere baml klar ve erkeklerle evlenmeye tevik eder. Evli kadnlar
kocalarnn ilerini yapmakla ykml olduklar iin de erkekler hem ev
dndaki yksek cretlerden hem de ev iinde kadnlarn ilerini yapmasndan yarar salam olur. Bunun yan sra ev iindeki cinsiyeti iblm ve bakm yk kadnn cretli emek piyasasna erkeklerle eit artlarla
katlmasn engeller; yani ev iindeki iblm emek piyasas tarafndan
srekli klnrken, emek piyasasndaki cinsiyetilik de ev iindeki cinsiyeti iblmyle pekiir. Kadn, kocasnn yemeini piirip amarn ykayarak, ocuk bakarak, kocas iin cinsel tatmin arac olarak ve soyunun
devamn gvence altna alarak, igcnn yeniden retimine katlmakla
kalmayp, dolayl olarak erkek iinin verimliliini artrr, dolaysyla bu
durumdan hem sermaye hem de bireysel olarak tm erkekler fayda salar. Patriyarkal kapitalizm dediimiz btnn kilit noktas kadnn cretli/
cretsiz emek kskacdr.
Patriyarka ve kapitalizmin iki ayr ve i ie gemi sistem olduunu
sylemitik. Patriyarkann kapitalizmden ncesine dayanan kendine has
dinamikleri de var. rnein erkek iddeti: Son dnemlerde artan kadn
cinayetlerini salt isizlik, kriz gibi kavramlarla aklayamyoruz. Nitekim
kriz dneminde kadnlarn istihdamnn artmasna ramen, daha ok
dk cretli, gvencesiz iler sz konusu olduu iin kadnlarn cretli/
cretsiz emek kskacnn, ifte mesaisinin daha da arlatn, yklerinin arttn ve erkeklerin buna ramen iddete bavurduunu gryoruz.
Dolaysyla, bu durumun kapitalizm ncesi patriyarkal sahiplik ilikisinin
bir srekliliini yanstt aikr; yani kadn bedeni zerinde denetim kurmak isteyen patriyarka ile kadnn cretli emee katlmasn isteyen kapitalizm arasnda zaman zaman bir gerilim de olabilir. Kadnn cretli emee katlmasnn patriyarkay zayflataca ynndeki yaygn varsaymn
bir gereklik pay bulunmakla birlikte, bu ancak belli koullarda byle
olmutur. Neoliberal uygulamalarn var olduu gnmzde ise, patriyarka ile kapitalizm arasndaki bu gerilimli noktalar yeni muhafazakr uygu-
113
lamalarla almak istenmektedir. Nihayetinde, kadnn emei zerindeki

erkek denetimi, kadnlarn bedenleri zerindeki zora ve iknaya dayal erkek denetimiyle i ie girmitir. Bu denetimi ve karlksz emei srekli
klmann tek yolu ise evlilik bayla kutsanm, heteroseksel ailedir.
Neoliberal dnem ve uygulamalar

Neoliberal dnemde devletin sosyal politikalar alanndan ekilmesi, zelletirmeler sonucu bakm hizmetlerinin pahallamas ve AKPnin fazla
nfus-ucuz igcne dayanan ekonomik byme modeli, patriyarka ve
kapitalizmin aile ve esnek alma zerinden kadn bedeni ve emei
zerindeki denetimi ve bu konudaki ittifak doruk noktasna ular.
Sz konusu politikalar esnek ama gvencesiz istihdam ya da ev ii
ilerin uzantlar balamnda piyasayla eklemlenen, tm riski stlenmi
bir giriimci kadn pozisyonu anlamna gelmektedir. Bu srete esas
olarak kadnn, aile iindeki toplumsal cinsiyet rollerine uygun anne ve
e konumunu srdrmesi beklenir. Bunlar, aktr ki kadna ynelik cretli ve cretsiz emek smrsn younlatracak, kadnn ev iinde ve
dndaki ikincil konumunu pekitirecek sonulardr.
Bu erevede kadnn ikincil konumunu gidermek adna nemle vurgulanan kadn istihdamna ynelik politikalara bakldnda, bu politikalarn soyut eitlik zerinden kurgulanarak kadnlarn sadece cretli emeine odakland grlebilir.
statistikler
Kadnn istihdama katlm asndan Trkiye OECD lkeleri arasnda
%27,8 ile son sradadr; ancak daha nemli sorun, istihdam piyasasna
verili koullarda katlmas beklenen kadnlarn nndeki, ev iindeki cinsiyeti iblmnden kaynaklanan snrlardr. 2012 ylnda, igcne dhil olmayan kadnlarn %61,3 buna neden olarak ev ilerini gstermitir. Cinsiyete gre, alanlarn zaman kullanmna bakldnda ise, gn
iinde ev iine ayrlan zamann erkeklerde 0.72 saat, alan kadnlarda
ise 4.32 saat olduu grlmektedir. alan ve almayan kadnlarn toplamnda ise bu zaman 5.28 saate kmaktadr (TK Kadn Aratrmas).
Ayn durum bakm emei asndan da geerlidir. Kentlerde ocuk bakmyla ilgilenen babalarn oran sadece %1,4 iken, anneler iin bu oran
%88dir. Dier bir sorun ise krelerin yokluu ve yetersizliidir. Kentlerde
ocuk bakm iin krelerin kullanlma oran %2,8dir. Bunlarn ou da
cretli zel krelerdir. Rakamlarn anlatt bu verili durum, ev ii eitsiz
114 |
iblm sorununu gndeme almadan kadn istihdamn artrma politikasnn kadnn smrsn daha da artracan aka ortaya koymaktadr. Nihayetinde istihdam oran artsa bile ev iindeki iblm ayn ekilde devam ettii srece kadnn toplam i yk artacaktr.
Dier yandan, kadn istihdamna ynelik vurgular Trkiyedeki esnek
istihdam politikalaryla birlikte dnlmelidir. 2003 ylnda yrrle
giren 4857 Sayl Yeni Kanunu ile emek srelerinin sermayenin ihtiyalar dorultusunda gvencesiz bir biimde esnekletirilmesinin yasal
zemini oluturulmutur. Bu yasalar kadn ve erkek arasndaki eitsizlii
daha da derinletirerek, esnek emek arznn balca salaycs konumunda olan kadnlar gvencesiz alma koullarna itmektedir.
Neoliberal politika uygulamalar

Aile ve i yaamn uyumlatrma
AB lkelerinde 1970lerden bu yana gndemde olan, aile ve i yaamn
uyumlatrmay amalayan politikalarn Trkiyede esnek alma biimlerinin yaygnlatrlmasna hizmet ettii sylenebilir. Ev ve alma yaamn badatrma, kadnlarn ksmi zamanl, esnek alma biimleriyle
ev ve bakm ilerini aksatmadan srdrmesi anlamna gelir. Bu politikalarn kadnlarn ev ii karlksz emeini sabit olarak almas, yani bu ileri
kadnlara zimmetlemesi ve esnek alma biimlerinin kadnlar ve erkekler iin farkllamas gibi snrllklar yznden, ev iindeki ve igc piyasasndaki cinsiyeti iblmn yeniden rettii sylenebilir. Bununla
birlikte 2011 ylnda aklanan Ulusal stihdam Strateji Belgesinde, kadn
igcnn youn olarak ve daha ok kayt d bir biimde kullanld,
ksmi sreli alma, geici sreli alma, zel istihdam brolar araclyla belirli sreli alma, uzaktan alma, ar zerine alma, evden
alma, i paylam gibi yeni alma biimlerinin tanmland grlmektedir. Bu esnek alma biimleri kaytl hale getirilerek gvenceli
esneklik olarak adlandrlmaktadr. Ancak bu alma biimleri zerinden sosyal gvenlik sisteminin sunduu gelir/denek/aylk gibi olanaklara eriimin son derece snrl hatta imknsz olmas nedeniyle esnek
gvence adlandrmas daha uygun grnmektedir.
Sosyal sigortalar ve genel salk sigortas

Trkiyede neoliberal dnemin bir dier politika uygulamas 2008 tarihli
Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortasdr (SSGSS). SSGSS ile hayata
geirilen sosyal gvenlik sistemiyle sosyal haklar sadece formel alma
115
zerinden tanmlanarak, tam zamanl ev kadnlar, ev eksenli alanlar, ev ve bakm hizmetlerinde alanlar, gndelikiler, tarm iileri gibi
pek ok kadn sosyal gvenlik sisteminin dna itilmektedir. Bu yasayla kadnlarn ev ii emei yok saylarak emeklilik ya kadn ve erkekte
eitlenmekte, ev kadnlar ve sigortasz alan kadnlar sosyal gvenlik
asndan cretli alan elerine ve babalarna baml klnmakta ve 18
yandan byk, bekr ve eitime eriimi olmayan tm kadnlar salk gvencesinden yoksun braklarak evlilie ynlendirilmektedir. Dier taraftan devletin sosyal gvenlik ve salk alanlarndan ekilmesiyle birlikte bu
alanlarn piyasaya braklmas, bu hizmetlerin metalamasna ve fiyatlarnn ykselmesine yol atndan, hasta ve yal bakm gibi youn emek
gerektiren iler de kadnlarn srtna yklenmektedir.
Kadn giriimcilii
Kadna ynelik gelitirilen bir dier politika, Toplumsal Cinsiyet Eitlii
Ulusal Eylem Plannda da ifade edilen kadn giriimciliinin zendirilmesidir. Ayn vurgu 2012 ylnda Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn
uygulamaya koyduu Aile Eitim Programlarnda da grlmektedir.
Programda, kadnn aile ierisindeki anne ve e konumunu glendiren,
ev ii i ykn artran, bunlara ek olarak mikro krediler gibi finansal kanallar yoluyla piyasa ilikileri iine ekilmelerini gndeme getiren neriler yer almaktadr. Buna gre, birincil grevi ailenin bakmn salamak
olan kadn, kocann iten karlmas, i kazas geirmesi ve borluluk gibi
hallerde, ev ekonomisine katkda bulunmak iin daha fazla tasarruf ve birikimden sorumludur ve aile btesine katkda bulunmak iin gelir getirici faaliyetlerde de bulunmak durumundadr. Bu balamda kadnn, ev
ilerinin birer uzants niteliindeki mutfak, diki, rg gibi ilerdeki becerilerinin piyasada deerlendirilmesi ngrs, var olan toplumsal cinsiyet rollerinin glenerek devam etmesi anlamna gelmektedir. Kadnlarn
yoksulluk koullarnda ailenin btesini denkleyebilmek iin daha nce
dardan alnan baz tketim maddelerini daha ucuza evde retmesi,
daha ucuza alveri edebilmek iin daha dk kaliteli rnlere ynelmesi ve bunlar bulabilmek iin de daha ok dolamas, enerji tasarrufu
iin ev iinde temizlik ve ocuk bakm gibi ilerde daha fazla emek ve
zaman kullanmas gibi durumlar kadnn ev ii emeinin artmas ve younlamas anlamna gelmektedir. Bylelikle kadndan hem ev ve bakm
ilerini, hem de gelir getirme ilevini salamas beklenmekte, yoksulluu
srdrlebilir bir dzeyde tutma grevi de yine ona yklenmektedir.
116 |
Btn bu politikalarn son halkas ise, son dnemde ok tartlan, doum tevik ve kadn istihdamn artrmaya ynelik Nfus ve Aile Politikalar Mevzuat almalar balkl yasa tasladr. Taslan ierii henz
net olarak bilinmese de hkmetin kamuoyunda tarttrmak zere basna szdrd konu balklar ve ierdikleri tehlikeler u ekildedir:
Evden alma imkn (!): Halihazrda evden yaplan iler, dk cretli, gvencesiz iler. Kadnlarn aileden, babadan, kocadan bamsz
bir yaam srdrmesini salayacak koullar bu tr bir almayla oluturulamaz. Kadn evden altnda bakm ve ev ileri onun srtnda
kalaca gibi, evden yapt iler de genellikle bu ev ilerinin uzants
niteliindedir, yani aile iinde ve igc piyasasndaki cinsiyeti iblm derinleerek devam eder. Ayrca, evden alma kadnlarn rgtlenmeleri nnde de bir engel. Bylece denetimsiz, sreklilii olmayan, i tanm belirsiz bir alma tipinde, tek kalc e kadnlarn
alma yaamndaki krlgan konumu oluyor.
Part-time iilik: Pakette kamuda alan kadnlar iin doum sonras
69 ay esnek alma, zel sektrde alan kadnlar iin ise ilk ocuk
sonras iki ay, ikinci ocuk iin drt ay ve nc ocuk iin alt ay olmak zere kademeli bir esneklik ngrleceinden bahsediliyor. Ayrca kamuda uygulanacak olan 69 aylk esnek alma sresinin bir sre
sonra zel sektre de yanstlaca sylenenler arasnda. Yarm gn
iin yarm cret mi uygulanacak, tam cret mi? Tam cret olacaksa
bunun finansman nereden karlanacak? Hkmet eitli vesilelerle
iverenlere yk getirmeyeceini, bunun devlet tarafndan karlanacan srarla vurguluyor; yani bu dzenlemelerin getirecei yk isizlik
fonundan, bizden karlanacak! Kadnn ka saat altrlacandan ve
cret kaybn denetleyen bir mekanizmann var olup olmayacandan
da bahsedilmiyor, yani bunlar iverenin keyfi uygulamalarna braklyor. Aile iindeki bakm ykn kadnn zerinden alan hibir dzenleme yaplmad iin de, bir mjdeymi gibi sunulan part-time
iilik aslnda kadna (zel ya da kamu) alma hayatnda unu dayatyor: Ksmi zamanl, dk cretli, kariyer olanaklarnn kstland
bir alma yaam. En nemli sonulardan biri de, part-time ii sfatyla alan bir kadn iin artk emekliliin de hayal olmas. Kadnn
mezara kadar hem evde, hem de ite part-time altrlmas, erkeklerin, sermayenin ve devletin kadn emei zerinden en yksek kr elde
etmesini salayacak.
Kre dzenlemesi: Feministler, kadn rgtleri, sendikalar krei sos-
117
yal bir hak olarak gryor. Bunun gerekesi de kadnlarn karlksz

ev ii emeinin nemli bir blmn oluturan ocuk bakmnn tm
toplum tarafndan stlenilmesinin gereklilii. Burada nemli olan,
kadnn bu yklerden kurtularak alma yaamna ya da daha genel
anlamda kamusal yaama katlarak kendini zgrletirmesi. Hkmet
ve iverenlerin derdi ise kadnn ev ii yklerinden kurtulmadan istihdama katlmas. Bu ok temel bir ayrm. Dolaysyla, hkmet krei bir
sosyal hak olarak deil, bir sre uygulandktan sonra hemen geri alnabilecek bir yardm olarak gryor. Hkmet kamuda krelerin tevik
edileceinden bahsediyor, ama bte kanunlarnda ya da daha ocak
aynda Maliye Bakanlnn yaynlad Kamu Sosyal Tesislerine likin Teblide krelere kamu btesinden harcama yaplmayaca net
bir ekilde belirtiliyor; dolaysyla hkmetin kamuda krelerin tevik
edileceine dair sylemi bo bir vaatten ibaret. zel sektrdeki uygulamalara baktmzda ise, yasada 150den fazla kadn ii altran iyerleri iin kre zorunluluu mevcut, ancak herhangi bir denetim ya
da yaptrm sz konusu olmad iin byle bir uygulama yok. Ayrca,
zel sektrde kre hizmeti satn alma uygulamasnn kt zerinde
kaldn da biliyoruz. Hkmet OSB krelerinden de bahsediyor, ancak aylk 1250 TL cretli bir kreten oradaki iilerin yararlanamayaca aikr. Bizim talebimiz, kadn/erkek olmasna baklmakszn en az
50 ii altran kamu/zel tm iyerlerinde cretsiz, gerektiinde 24
saat ak bakm evleri ve krelerin zorunlu olmas. Ayrca 50den az iinin alt iyeri sahiplerinin katkda bulunduu ve yerel ynetimlerin inisiyatifleriyle kurulacak mahalle kreleri almal, bylece kre
sadece almaya bal bir hak olmaktan karlmal.
Doum izninin iki hafta artrlmas: Paketin genelinden soyutlayarak
tek bana aldnzda, doum izinlerinin artrlmas elbette kadnlarn
yaamn kolaylatrr, ancak alma yaamnn uzunluunu, ocuk
bakmnn zorluunu ve bir de paketin genel olarak kadnn alma
yaamna ve ailedeki konumu zerindeki uzun vadeli olumsuz etkilerini birlikte dndmzde iki haftalk artn kadnlarn yaamnda
kolaylatrc bir etkisi olacan sylemek mmkn deil. te yandan,
hkmet yanda medya, paketin sadece bu ksmn ne kararak bu
ac ikolatay yedirmeye alyor. Bu konuda uyank olmalyz. Zaten
halihazrda zel sektrde mevcut doum izinlerinin kullanlmas bile
sknt yaratyor, hatta hamile iiler hamile olduklar iin ama baka
gerekeler gsterilerek iten kartlyor; tabii ki bu konuda da bir de-
118 |
netim yok. Ayrca doum izinlerinin uzatlmasyla emzirme izinlerinin

kaldrlmas da gndeme geldi, yani bir yerden verdiklerini baka bir
yerden geri almay biliyorlar. Bunun yan sra, ocuk bakm neden
sadece kadnn sorumluluunda olsun ki? Erkekler iin devredilemez
babalk izinleri dzenlenmeli.
zel istihdam brolarnn yaygnlatrlmas: Esnek alma biimleri
genel olarak emein, zel olarak da kadn emeinin smr alannn
geniletilmesine yol aacak olan zel istihdam brolar zerinden uygulamaya sokulacak. Bu brolar araclyla kadn emei (en fazla alt
ay sreyle) istenen iyerlerine kiralanacak. Doum iznine giden kadnn yerine geici ii bulunabilecek. Bu geici iilerin byk ounluunun yine kadnlardan oluacan tahmin etmek zor deil. sizliin tavana vurduu Trkiye koullarnda, kadnlarn ne tr iyerlerinde,
hangi koullarda altrlacan tahmin etmek de zor olmasa gerek.
Sonu olarak, bu paket kadn emeinin yaygn bir ekilde kullanld
esnek, gvencesiz atipik alma biimlerini (ksmi zamanl alma, ev
eksenli/evden alma, uzaktan alma, arya bal alma vs.) norm
haline getirmeyi amalyor. Tam zamanl/tam gvenceli alma tipi artk
istisna olacak. Kadnn aile iindeki grevlerini aksatmadan piyasaya entegre olmas amalanyor.
AKPnin aile politikalarnn ve yeni muhafazakrln zeti udur: Kadnn asli grevi ev ileri yapmak ve evdeki ocuk, yal, hasta bakmn
salamak. Kadn ancak bunlar aksatmamak kaydyla, gvencesiz ve esnek alma koullarnda aile btesine katk salamak iin alabilir.
Buna kar bizim taleplerimiz neler?

alma saatlerinin ksaltlmas:alma saatlerinin cretler deimeden hem kadnlar hem de erkekler iin ksaltlmasn istiyoruz.
almak istiyoruz ama esnek deil: Bu yasayla esnekliin kural haline
getirilmesine ve var olan cinsiyeti istihdam politikalarnn derinletirilmesine itiraz ediyoruz: Esnek deil, yar zamanl deil; gvenceli, edeer
ie eit cret denen ilerde almak istiyoruz.
Annelik izni deil ebeveyn izni:Doum izni dnda tm dzenlemelerin
erkeklerin bakm sorumluluu zerinden yaplmas gerekiyor. Devredilemez babalk izni istiyoruz. zinlerin tamamnn cretli olmasn istiyoruz.
Kadn alan deil kadn-erkek alan:Kre ve emzirme odalar almasna ilikin yasalarn kadn erkek alan zerinden dzenlenmesini
istiyoruz.
119
Ulalabilir, cretsiz, anadilde, 24 saat ak kreler: Mahalle kreleri,

iyeri kreleri, Organize Sanayi Blgesi (OSB) kreleri gibi birok kre modeli var olmal, ocuklarn nasl bir kree gndereceklerinin tercihi ebeveyne braklmaldr diyoruz.
Kaynaka
Acar Savran, Glnur, Bir Kez Daha Patriyarka-Kapitalizm likisi zerine, Feminist Politika, say 18.
Kadn Emei Platformu ereve metni.
zmen, Ylmaz D. (2014) (yaymlanacak) Beyond Neoliberal Development: Socialist Feminist Alternatives in Turkey, Pradella L. ve Marois T. (ed.), Beyond Neoliberalism, Londra: Pluto.
120 |
Aile Temelli Sosyal Politikalar ve LGBT

Mehmet Tarhan
LGBT Haklar Aktivisti
adn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanl yerine 8 Haziran 2011

tarihinde Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlnn kuruluuna kadn
rgtleri bata olmak zere ok sayda sivil toplum rgt kar
kmt. zellikle kadnlarn aile iinde tanmlanmasna kar klan
kampanyann metninde yle bir blm mevcuttu:
Babakan Erdoan yeni bakanl Biz muhafazakr demokrat bir
partiyiz. Bizim iin aile nemli szleriyle aklad. Biz kadnlar yasalarda, Anayasada ve uluslararas szlemelerde yurttalar olarak tanmlanyoruz ve haklarmz var. Bizler bir ailenin yesi olsak da olmasak da
ncelikle birer bireyiz. Eit siyasal temsil ve katlmdan istihdama dek
toplumsal yaamn her alannda eitsizlik, ayrmclk ve iddete maruz
brakldmz gibi, iine hapsedilmek istendiimiz ailede de ayn eitsizlik ve iddetle yapayalnz braklmak isteniyoruz. Kadn aile dnda yok
sayan; kadn ve kadnn insan haklarn ailenin bekasna kurban eden bu
yaklam reddediyoruz!
Kadnlarn grnmezletirilmesi ve aileye hapsedilmesi kadar, sosyal
politikalarn aile temelli olarak yrtlecei ynndeki irade de bu deiiklikle ortaya kyordu; ancak bu bir anlamda malumun ilanyd. Trkiyede sosyal hizmetler, sosyal refah dalm modeli Gney Avrupa modeli
olarak tanmlanabilecek, aileden bir kiinin (erkek aile reisi) almas
ve salktan eitime tm sosyal haklarn devlet ile yurttalar arasnda bu
alan kii araclyla datlmas zerinden yrtlmektedir. Kadn istihdam ve cret eitsizliini destekleyen bu model, kadnlarn yan sra
evli olmayan, dolaysyla kendi ailesini kurmam gen kadn ve erkekleri
de aile reisinin yardmclar olarak tanmlar. Ayn zamanda asgari geim
standartlar da aileler halen drt kiilik aile zerinden tanmlanmaktadr.
LGBT rgtleri 2011 sonras girilen ve getiimiz haftalarda baarszlkla sonulanan yeni Anayasa yazm srecinden ok nce dahi sosyal
haklarn birey temelli olarak tanmlanmas talebini ne karmtr. SPoD
(Sosyal Politikalar Cinsiyet Kimlii ve Cinsel Ynelim almalar Derne-
121
i) Aralk 2011de TBMM Anayasa Uzlama Komisyonuna sunduu gr

metninde, gr veren dier LGBT (Lezbiyen, Gey, Biseksel, Trans) rgtleriyle paralel ekilde sosyal politikalar konusundaki grn yle
ifade etmitir:
Yeni Anayasa sosyal haklar birey temelli olarak gvence altna almaldr.
Yeni Anayasada devletin sosyal nitelii ve yurttalarna kar sorumluluu; barnma, eitim, asgari cret, emeklilik, salk hizmetlerine eriim, sosyal hizmetler, ulam, sosyal yardm/gelir destei politikalar,
ekolojik dengesi korunan bir evrede yaama hak alanlarnda aka
ifade edilmelidir.
Tm sosyal politikalarn yurttalar arasnda herhangi bir ayrm gzetmeksizin ve eit yurttalk temelinde kurgulanmas gerektii vurgulanmaldr.
Aile temelli sosyal politikalar konusunda LGBTler ile kadnlar ve
genler arasnda benzerlikler kurulabilecek olsa da, LGBTler iin zgl
sorunlar da mevcuttur. ncelikle LGBTler iin aile heteroseksellerin aksine kendi cinsel ynelimleri veya cinsiyet kimliklerini anlama ve barma srelerinde bir ittifak alan olmaktan ziyade byk bir atma alan
olarak ortaya kyor. Her kii iin srelerin farkl ilediini kabul ederek, anlalr olmak adna basitletirerek yle anlatabiliriz. Lezbiyen, gey
ve bisekseller iin bu atmalar kendi iinde de farkllklar gsterse de
zellikle translar asndan ok daha erken yalarda ve iddetli bir ekilde
ortaya kmaktadr. Bunun iki nedeni vardr: Cinsiyet kimlii cinsel ynelime gre daha erken yalarda kendini gstermektedir. Dolaysyla ok
kk yalardaki bir transn toplumsal yarglar gz nnde bulundurarak kendisini gizlemesi ya da ailenin sunduu avantajlar kaybetmemek
adna stratejik davranmas beklenemez. Bu durum ayrca ailenin sosyal
evresi tarafndan da fark edilmekte, dolaysyla kendi zerlerinde oluan
ya da oluabilecek toplumsal baskdan endielenen ebeveynlerin trans
ocuklara kar daha sert olmalarna yol aabilmektedir. Lezbiyen, gey ve
bisekseller ise cinsel ynelimlerini ounlukla ergenlik dnemlerinde
fark etmeye balasalar da ounlukla varolularn hemen ortaya koymak
yerine stratejik davranarak niversite kazanmaya veya bamsz hayatlarn kurmaya ynelmektedir. Her iki durumda da aile her ne kadar bir
kabul beklentisi tansa da ilikilerin koparlmas gereken bir kurum
olarak ortaya kmaktadr. Aileyle yeniden kurulacak iliki ancak bamszlk kazanldktan ya da uzaklaldktan sonra mmkn olacak gibi g-
122 |
rnmektedir. Peki, bu aileden hzl kopu ne tr sorunlar dourmaktadr?

zellikle translar ok daha erken yalarda aileden koptuklar iin ailenin salad eitim imknlarndan yeterince yararlanamamaktadr.
Elbette eitim hayatndaki ayrmc uygulamalar ve basklar da bunda etkili olmaktadr. Lambdaistanbul LGBTT Dayanma Dernei tarafndan
2006 ylnda yaynlanan Ne Yanl Ne de Yalnzz! Bir Alan Aratrmas:
Ecinsel ve Biseksellerin Sorunlar ve yine ayn dernek tarafndan 2010
ylnda yaynlanan t ti Isrmaz!-stanbulda Yaayan Trans Kadnlarn
Sorunlar balkl anket almalarnda hem lezbiyen, gey, bisekseller
iin, hem de translar iin eitim durumu stanbul ortalamalarnn zerinde kmaktadr; ancak LGBT rgtlerinin ulaabildii ve rgtlerle
ak kimlikleriyle iliki kurmay kabul edebilecek LGBTlerin nispeten
daha rahat yaam koullarna sahip olduklar unutulmamaldr. Yine de
LGBler ile translar arasndaki eitim dzeyi fark anlamldr.
Lezbiyen, gey ve biseksellerin eitim durumu %3 ilkokul, %6 ortaokul, %49 lise, %35 lisans, %6 lisansst olarak grlmektedir. Translarn
eitim durumu ise %0,9 okumam ya da okuryazar, %19,8 ilkokul, %22,4
ortaokul, %45,7 lise, %11,2 lisans mezunu eklindedir. LGBler iin ilkokul ve ortaokul mezunlarnn toplam oran %9 iken, translar iin bu oran
%43,1dir. Yine LGBler iin lisans ve lisansst eitim alanlarn toplam
oran %41 iken translar iin lisans mezunu oran sadece %11,2dir ve ankete katlanlar arasnda lisansst eitim alm transa rastlanmamtr.
Yukarda belirtildii gibi, bu oranlar Trkiye ortalamalarnn iyimser bir
ekilde ok zerindedir, ancak LGBler lisans eitimi alm ve dolaysyla meslek sahibi olarak aileden bamsz bir hayat kurmaya ynelirken,
translarn daha gen yalarda aileden koptuunu ve dolaysyla aile desteiyle niversite okuyarak meslek sahibi olma imknndan yoksun kaldklarn sylemek ar bir yorum olmayacaktr.
LGBTlerin eitim imknlarndan yeterince yararlanamamalar yannda mesleksizlemeleri de nemli bir sorundur. Eitim imknlarndan yararlanabilen ansl LGBTler dahi byk oranda mesleklerini yapamamaktadr. Devlet kurumlar ve zel sektrdeki ayrmclk bal bana bir
sorunken, zellikle lezbiyen, gey ve bisekseller ise iyerlerinde cinsel ynelimlerini byk oranda gizlemektedir. Translar kurumsallam ayrmclk nedeniyle zorunlu seks iiliine ynelmektedir. Lambdaistanbul tarafndan yaplan anketin verilerine gore, grlen translarn %67,2si seks
iilii yaptn, %18,1i ise isiz olduunu sylemitir. Toplam %85,3e
takabl etmektedir. Bu ankete LGBT rgtlerinin ulaabildii translarn
123
katld gz nnde bulundurulursa seks iisi ve isiz toplamnn daha

yksek bir oran oluturduu varsaylabilir. Lezbiyen, gey ve bisekseller
ise cinsel ynelimleri dolaysyla grece daha az ayrmcla urayacaklar
varsaylan orta-st snf kafe-restoran-bar veya yine orta-st snfa hitap
eden giyim maazalar bata olmak zere hizmet sektrne ynlendirilmektedir. Bu alanlara sanat, grafikerlik, reklam, ar merkezi gibi sektrler de eklenebilir. Dolaysyla rnein retmenlik eitimi alm bir ecinsel, toplumsal bask endiesiyle kk bir ehirde retmenlik yapmak
ya da ailesinin yannda yaayarak szlemeli retmenlik yapmak yerine
stanbul, Ankara ya da zmir gibi metropollere giderek baka sektrlerde almaktadr. Bu sektrlerde kayt d, dolaysyla sosyal gvenlikten
yoksun olarak almaktadrlar. Ayn zamanda bu sektrler 30 ya sonras
isizlik oranlarn da ykseltmektedir. Yine genlik istihdamnda nemli bir paya sahip olan aile iletmeleri LGBTler iin bir istihdam seenei
olmaktan uzaktr. Lezbiyen, gey ve biseksellerle yaplan yukarda anlan
ankete gre isizlik oran %32dir. stihdamda ise hizmet sektr ve medya-basn-reklam alanlar ne kmaktadr.
LGBTler byk oranda byk ehirlere, zellikle de stanbula g etmektedir. Aile ve yakn evreden uzaklama ihtiyac dolaysyla aile destei ve aile zerinden kurulan iliki alar yerine, tek balarna ve sfrdan
bir yaam kurmak zorunda kalmaktadrlar. t ti Isrmaz anketine gre
stanbulda grlen translarn %81,9u stanbula g etmitir. Bu g
eden translarn %73,2si cinsel kimliiyle ilgili zgr ve rahat yaamak
iin g ettiini ifade etmitir. Bu haliyle LGBTler iin lke ii mlteci
denebilir. Ancak geldikleri yerlerde de cinsel ynelimleri veya cinsiyet
kimlikleri dolaysyla ayrmcla uramakta, ehrin belli blgelerinde
toplanmaya zorlanmaktadrlar. Bu blgelerde barnma bata olmak zere
ihtiyalar emsallerinden daha yksek meblalarla karlanabilmektedir.
Ayn durum ulam gibi hizmetlerde de kendini gstermektedir. zellikle
translar toplu tama hizmetlerinden yararlanamamakta, dolaysyla ehir ii ulamda dier yurttalardan daha pahal yntemler semek zorunda kalmaktadr.
Aileyle ilikilerini kesmi olan ve gvencesiz almaya mahkm edilen LGBTler byk oranda salk hizmetlerinden yararlanamamaktadr.
Yukarda da bahsedilen ankete gre, translarn %79,3 salk sigortasndan yoksundur. Lezbiyen, gey ve bisekseller psikiyatri ve cinsel hastalklarla ilgili bavurularda cinsel ynelimleri dolaysyla ayrmcla uradklarn ifade etseler de, translar iin salk hizmetlerinden yararlanma
124 |
oran grnrlk sorunu dolaysyla daha dktr. t ti Isrmaz anketine gore, translarn %19u ayrmcla urama riski nedeniyle ihtiya
duyduu halde hastaneye gitmemeyi tercih ettiini belirtmitir. %55,2si
ise herhangi bir salk kuruluunda en az bir defa kt muameleye maruz
kaldn beyan etmitir.
Sosyal gvenlikten yoksunluk salk hizmetleri alanndaki sorunlar kadar emeklilik hakkndan mahrumiyet de getirmektedir. Bu durum
zellikle seks iilii yapan translar iin orta yalardan itibaren byk bir
yoksulluk anlamna gelmektedir. Beraberinde sosyal yaamdan da kopuu getiren bu durum LGBT rgtlerine eriimi de kstlamakta, dolaysyla
yallk politikalar konusunda en azndan imdilik bir eksiklie neden olmaktadr. t ti Isrmaz anketinde grlen translarn yalnzca %7,8i 41
ya ve zerinde, Ne Yal Ne de Yalnzz anketinde grlen LGBlerin
de %7si 41 ya ve zerindedir.
LGBT haklarndan bahsedildiinde son anayasa tartmalarnda da
olduu gibi evlilik hakk ne karlmaktadr. Trkiye LGBT hareketi asndan evlilik hibir zaman nemli bir gndem maddesi olarak grlmemitir. Ancak halihazrdaki dzen iinde heteroseksellerin evlilik
yoluyla saladklar avantajlarn LGBTler asndan da eriilebilir olmas
talep edilmektedir. Evlilik tm kltrel atflar bir yana iftlerin ve evlilik
yoluyla oluturulmu akrabalk ilikilerinin ortak mlkiyet hakknn hukuken tannmasdr. Bu avantajlar zellikle birlikte edinilen mallarn paylam, miras, salk sigortas, hastanede karar verme hakk, cezaevinde
ak gr hakk, ift indirimleri, kredi ekme ve mal edinmede ortak gelir
gsterebilme, birlikte vize alabilme, iftlerden birisi yabancysa oturma ve
alma izni alabilme gibi sralanabilir.
LGBT rgtleri asndan evlilik hukuki anlamda ele alnmakta ve ortaya kan eitsizliin giderilmesi ynnde ilikinin resmi olarak tannmas
talep edilmektedir. Ancak asl talep devletin herkesin sosyal haklarn birey olarak tanmas ve gvence altna almasdr. Kaos GL, Pembe Hayat,
SPoD gibi LGBT rgtlerinin yeni anayasa srecinde yaynladklar tm
raporlarda bu yaklam grlmektedir.
Sosyal politikalarn aile temelinde deil birey temelli oluturulmas sadece LGBTler ve kadnlar iin deil, yalnz yaayan ya da iine doduu
aile dnda alternatif birlikte yaam pratikleri gelitiren kiiler ve yalnz
yaamay tercih edenler iin de nemlidir. LGBTlerin halihazrdaki aile
kurumuyla yaad sorunlar gz nnde bulundurulduunda, sosyal
politikalarn resmi olarak aileye temellendirilmesi yukarda anlatlan so-
125
runlarn zmnn ertelenmekle kalmayarak derinlemesi anlamna

gelmektedir. Ayrca sosyal politikalarn yurtta odakl deil birey odakl
olmas gmen, mlteci ve snmaclar kadar bu gruplar iinde ikinci bir
ayrmcla maruz kalan LGBT gmen, mlteci ve snmaclar iin de
nemlidir.
126 |
nc Oturum Tartma Blm

Katlmc: Gerekten ok zihin ac bir paneldi. Bir yorumda bulunmak
ve Ferhunde zbaya bir soru sormak istiyorum. Yine zannediyorum Heinrich Bll Stiftung Derneinin dzenledii bir toplantda Aksu Bora beni
ok artan ve ok dndren bir gzlemde bulunmutu. Mehmet Tarhann sylediklerinden yola karak hatrladm, bu tartmaya da katmak
istedim. yle bir gzlemim vard: Son dnemlerde devlet yle bir yere
gidiyor ki, aile zerindeki iktidarn ve mdahalelerini yle bir noktaya
getirdi ki, glendirdii, ailenin reisi ilan ettii erkei aradan karp, ailedeki dier bireylere ve srelere kendisi dorudan mdahale ediyor;
yani artk arac olarak erkei, erkek vatanda, ailenin erkek reisini kullanmaktan vazgeiyor. Bu anlamda erkekleri gszletiren ve iktidarlarn
ellerinden alan bir sreten bahsedebileceimizi sylemiti Aksu Bora.
En son kzl erkekli evler meselesi bunun bir gstergesi. Anne babalar, siz
ocuklarnza mukayyet olamyorsunuz, ben dorudan mdahale edip
onlarn bu uygunsuz durumunu ortadan kaldracam. Sizi de azarlayacam bu arada, Nasl mdahale etmezsiniz, nasl izin verirsiniz! diye
demeye getiriyor Babakan, soru soran gazetecileri azarlad gibi. Aksu
Borann yorumu bana gittike daha da zihin ac geliyor. Aile ierisinde,
devletin iktidar balamnda deien bir erkeklik konumu zerine de dnmemiz lazm.
Doum tevikleri zerinden bir sormak istiyorum Ferhunde zbaya. Bu
konuyu genellikle, ilerdeki tehlikenin yal bakmnn zorlamas olduu
zerinden ele aldk ama ayn zamanda hkmetin ve eitli yetkililerin
ifade ettii baka bir ey daha var: ucuz emek. Emein ucuzlatrlmas
iin bir yntem de tabii ki nfusun fazla olmas. u anda en ok bunun alt
iziliyor. Hatta bir corafya kitabndan yaplan bir alnt dolamt Facebookta; Nfusun fazla olmas nemli, nk kalknma iin ucuz emee
ihtiyacnz var cmlesiyle olumlu bir durum olarak sunuluyordu bu. Bu
eitsiz kapitalist kalknmay srdrebilmek iin birilerinin emei ucuzlatrlmak isteniyor kalabalk nfus sayesinde. Bunun hi bahsi gemedi, ne
dnyorsunuz bu politika balamnda?
Katlmc: Benim sorum da Ferhunde zbaya. Demografik faktrden
bahsettiniz. u anda mesela Almanyada yal bir toplumdan bahsediyoruz, az gencimiz var ve lise anda olan genler birka sene sonra cennet
gibi i bulabilir; kadn-erkek fark etmeden herkes alabilir ve almak
127
zorunda da olacak. Ama bir bakm sorunu ortaya kacak ve bunun zlemeyeceini u anda grebiliyoruz. Her ocua kre denir, kre yok.
Ayrca ikinci bir bakm sorunu ortaya kyor; o dnemde yal olacamza gre, bize kim bakacak? Bir yandan, evet, kadn-erkek herkes alabilir, ama yine de ataerkillikten kurtulamyoruz. Bunun cevab ne olabilir?
Sanki istihdama ynelik bu; kadn bir ey retiyorsa alsn, alma hakkna sahip olsun. Yine de ngrebildiimiz gibi, gen nesle baktmzda
Almanyada tam tersi bir durum var aslnda; ataerkil anlay daha gl
hale geldi. Sizin buna bir cevabnz var m?
Katlmc: Ben sosyal politika alannda alan biriyim. LGBT hareketine
sosyal politika alanna yaptklar katk iin itenlikle teekkr etmek istiyorum. Bir konu var ki bugn sabah da pek tartlmad; biraz tartlmasnn faydal olacan dnyorum. Sosyal politika dediimiz zaman devlet, piyasa ve ailenin bireye salad gvencenin kurumsal erevesinden
bahsediyoruz. Devlet desteini ektii zaman ki Trkiyede bu destek zaten nemli deildi aileye ok byk bir yk biniyor. Ailenin bir dayanma ortam olduundan sz edildi; keza aile dediimiz zaman hep sevgisayg gibi laflar kullanlyor ama ekonomik bir ilevi var ailenin ve devlet
desteini ektii lde o ekonomik ilev n plana kyor. Sadece bakm
hizmetlerinde de deil; mesela emeklilik hakknn olmad yerde ocuklar emeklilik sigortas haline geliyor. Trkiyedeki gl aile balarndan
sz edildiinde, Biz Batdan ok farklyz dendiinde hep bir tuhaf olurum; nk Batda ocuklara daha bir sevgiyle baklyor bazen, bizde ise
daha ok yalannca ebeveyne bakacak olmalar hesaba katlyor. zetle,
devletin aileyle ilikisinin dnlmesi gerektii kansndaym.
LGBT hareketi sosyal politika zerine konumaya balad noktada hakikaten ok nemli bir katk salad burada tartlan konulara. Bu katknn
ne kadar nemli olduu zaman iinde daha da ortaya kacak. Ailenin ne
olduunu grdk: Aile bir ekonomik kurum niteliiyle ve fertlerin birbirini smrmesi suretiyle iliyor. yle bir hale geliyor ki, sevgi-sayg dediiniz eyler yava yava ortadan ekiliyor ve sadece ebeveynin Bana yallmda kim bakacak? kaygs ortaya kyor. Dolaysyla devletin devreden
kmasnn aile iin ne anlama geleceinin farkl alardan dnlmesi
gerekiyor. Bir de bakm meselesi konusunda sosyal politikaya biraz daha
gvenmekte fayda olduunu dnyorum. Kendi zmlerini retir
sosyal politika. Kre aarsnz ve doru drst istihdam salarsnz; eve
hapsettiiniz, Bakm hizmeti yapsn da, gvencesi de olmayversin de-
128 |
nen kadnlara hizmet salanr. Bu ok nemlidir ve LGBT hareketi ile sosyal politikay nemseyenler bir arada alrsa bu durumun biraz deiebileceini dnyorum.
Ferhunde zbay: Sorulardan biri, devletin erkein iktidarn aileden alp
dorudan ocuklar kontrol etmeye balamas zerineydi. yle bir hikye
var: Hem aile, hem devlet alt soylara yani genlere, ocuklara yatrm yapmay, st soylara yani yallara yatrm yapmaktan daha ok tercih ediyor.
Trkiyede devlet meseleden elini ayan ekse bile geerli bu. Ama istedii
ne? Aile, sen st soylarla ilgilen, ben alt soylar hallederim. Dour sen, biz
bakarz. Erkein otoritesini azaltp dorudan mdahaleci olmasnn nedeni
yine yallardan tamamen kurtulmak; ama burada yaplan yorum da doru,
bir yandan da erkein otoritesini ekirdek aileden alma, hatta iinde yallarn da bulunduu geni bir aile sz konusu olduu zaman yal babaya bile
bu otoriteyi vermeme niyeti var. Mdahale etmek istiyor, ama bir yandan da
alt soylara mdahale etmeyi tercih ediyor, ben de ayn fikirdeyim.
Doumun tevik edilmesinin bir nedeni de ucuz emek tabii, bunda da
hemfikirim; nk doumun tevik edilmesiyle gelecekte emekli primlerini demek iin gen, alma andaki insanlar yetitirmek gibi vaatlere giriliyor. Her iktidarn benzer birka sloganla dillendirebilecei baka
amalar da oluyor. Bizim tabii ki bu amalarn hepsini birden tartp,
hepsini byk bir ereve iinde grmemiz lazm. Benim burada yapmak
istediim sadece, nfusun da unutulmamas gerektiini vurgulamak. Ama
unutmamak gereken o kadar ok konu var ki... Mesela LGBTler, ataerkillik... Evet, Almanyada da ataerkillik ok kt bir ekilde tm insanlar etkiliyor. Ama hem Trkiyede, hem Almanyada, hem dnyann her yerinde
ve zellikle bizim bu blgemizde, iktidarn unutturmaya alt, bizim
de ok fazla konumadmz bir gmen meselesi var. Zaten bu bakm
hizmetleri Trkiyede de hzla balad, gmenler tarafndan yaplyor.
Sanki gmenler yokmuasna davranarak, onlar vatanda olarak kabul
etmeyip, bakmlarn da hibir ekilde stlenmemeyi dnerek, ikiyzl
bir politikay biz de toplum olarak srdryoruz. Nasl yapyoruz bunu?
Hem gmenleri evlerimizde istihdam ediyoruz, hem de onlara herhangi bir sigorta salamadmz gibi, bu konular sosyal politikalar kapsamnda tartamyoruz veyahut da tartmak istemiyoruz. Almanyadaki
sorunlarn altnda da bu gmen hikyelerinin var olduunu, Trkiyede
inanlmaz derecede bir gmen trafii bulunduunu grmeden aileyi tartamayacamz dnyorum.
129
Katlmc: Aile, Emek ve Hukuk panelinde ev ii emek, hukuk, i hukuku, alma, piyasa balamnda aile politikalarn konutuk; ok da gzel
bir paneldi. Ben sonrasnda Aileye Ynelik Sosyal Politikalar denince
daha geni bir yelpaze beklemitim. Mesela SFKdaki tartmalardan da
aklnza gelen baka politikalar ekleyebilir misiniz? Benim u anda aklma
ilk gelen bir iki ey var. Bakanln boanm kadnlara deil, dul kalan
kadnlara maa balamas mesela. Boanmalar tevik eder diyerek kanyorlar bundan. Zaten verilen para da iki yz elli lira gibi bir ey. Boanma bir fantezi deil ki, srf iki yz elli lira iin insanlar boansn. Sizin
de dediklerinize ilaveten dourganl artrmak iin tam olarak yasal m
deil mi bilmiyorum ama bir yaptrm vard. Mesela CD satan biri gzaltna alnmt, CDnin anal ve oral seksi ierdii iddiasyla. Sadece heteroseksizm deil mesele; heteroseksel ilikilerde bile aileye vurgu yapan
politikalar var ama genellikle bakm ii ve ev ii emei zerine konutuumuz iin, bunlara ekleyebileceimiz baka politikalar olup olmadn
sormak istiyorum.
Katlmc: alma yaam, i koullar, kreler, sosyal gvence hep iyeri
odakl. Oysa bir de ev eksenli alanlar var. Ben ev eksenli almaktan
ok mutluyum, ok da rahatm bu ekilde. On be yl gerek, on be yl
birlikte yaamamak zerinden otuz yl sren bir evlilik geirmi ve de
ocuk bytm biri olarak ben hi bilmem ki bir sabah kalkp da ocuklarma kahvalt hazrlayaym, bilmem ki amar ykayaym, bilmem ki
bulak ykayaym; alrken de kalkp yemek hazrlayaym veya aym
eksik olsun. Ev eksenli almak eve kapanmak deil; kadnn klelemesi
demek de deil. Kadn-erkek eitsizlii baka bir yerden yaanyor. Diyeceksiniz ki Sen bunu yaamadn m?, tabii ki yaadm. Ama iyeri dna
kmak, altnz yer odakl dnmek lazm. Ev eksenli alma yeni
deil, yaygnlaan bir alma biimi.
Mikro krediler konusuna gelince, mikro krediler bal bana yanl, desteklemiyorum; ama o alma koullarnda alan kadnlara soru sorma
ve cevap alma yntemini bilmek gerekiyor. Hepsinin yapt lif rp ya da
elbise dikip pazarda satmakta deildir; sipari zerine, fason, para ba
retmek gibi seenekler de vardr, ama dardan bakp da Sen ne yapyorsun? dediiniz zaman, ki tane lif ryorum, bir tane de yelek rp
pazarda satmaya alyorum cevabn alrsnz. Evde oturan kadna, ev
eksenli alan kadna bu soruyu sorduunuzda da Ev kadnym der
size tabii ki. Bir de bu kadnlarn rgtlenmediinden sz ettiniz. 1994ten
130 |
beri rgtlenen, 2009dan beri sendikasn kurmu ev eksenli alanlar;

sendikann iinde de profesyonel hi kimse almyor. Zaman zaman
destek aldmz kiiler var. Bu sendikay biz iiler kurduk, hatta sendikann genel bakanlar, genel sekreterleri, mali sekreterleri rgtlenilemediini dndnz iin sylyorum; yoksa o tanmn iine sokmak
istemiyorum tezghn banda oturan dokumaclardr.
rgtlenemiyorlar neye gre sylyorsunuz? nsana yakr i koullar, insana yakr yaam koullar ve btnlkl bir yasa lazm. Evde
oturunca eve kapanyor olmak gibi bir genelleme yaplamaz; ben hi kapanmadm ki! Evde oturmu olsaydm buraya gelemezdim. Ben gnlerce,
aylarca, yllarca sokak sokak, mahalle mahalle, il il, lke lke gezmi biriyim (tek bir ilde rgtlenmi deiliz) ve ev eksenli alyorum. Makarna
kesiyorum, diki dikiyorum, kuma boyama yapyorum, para ba alyorum, fason alyorum. Bunun neye gre sylendiini gerekten ok
merak ediyorum. Ayrca 2008de ve 2009da yaynlanm deklarasyonlarmz var; biri kurulma karar, biri de kurulduktan sonra yaynland, ama
herhalde grlmediler.
Katlmc: Deniz Ulusoya sormak istiyorum sorumu. Sosyal politika uygulayclar olarak son dnemde daha ok yerel ynetimlerin, belediyelerin seildiini gryoruz. Bunun olumlu- olumsuz sonular hakknda ne
dnyorsunuz ve yeni muhafazakrlkla ilikisini nasl kuruyorsunuz,
merak ediyorum.
Katlmc: Burada daha geni tartlmas gereken bir eksen de reme
politikas; bu da bir aile politikas sonuta. rnein ocuk evlat edinme,
farkl ekillerde ocuk sahibi olma LGBT gruplarn da ok son derece ilgilendii konularn iinde. Trkiyede sperm bankas olmamas, yumurta
dondurulmasnn evli olmayan kadnlara yasaklanm olmas, evli olmayan kadnlarn belirli ilemleri yaptramamas ve evli olanlarn bunlar
devlet desteiyle yaptrabiliyor olmas gibi bir dizi politika da son yirmi
ylda ortaya kt Trkiyede; gittike de sertleiyor. Bu konuyu da gndemde tutmann nemli olabileceini dnyorum.
Katlmc: Ferhunde zbaya bir soru soracam. Ben geen yaz aylna ngiltereye gittiimde yle bir ey gzlemlemitim: Orada oulcu
hukuk, yani farkl aznlklara, farkl hukuklar uygulayabilen bir devlet ynetimi geerli. Vize aamasndaki sorularda evli/boanm/bekr/don-
131
mu evlilii var gibi eitli alternatifler sz konusu ve muhakkak renmek istiyorlar; partneri var m, ecinsel mi... Sonuta devlet ok mdahaleci ve her ne kadar sadece bilgi almak iin sorduklarn iddia etseler de
cinsel hayatnz sorguluyor, partnerinizin ismini istiyorlar. Olur da oraya
gidersem onu da gtrr mym diye herhalde, tam bilmiyorum ama
kendi vatandandan da istiyormu ngiltere bu bilgileri. Ben sadece ziyareti olmama ramen bunu istediler. Listede yedi alternatif var, muhakkak
kendinizi birine dhil ediyorsunuz.
Benim kafam kartran u: Cumhuriyetin ilk yllarnda btn dert imam
nikhnn kadnn aleyhine olduu ve resmi bir evlilik yaplmas gerektiiydi. Kyde meru saylabilirsin, seni meru kar koca gibi grrler ama
benim nazarmda meru deilsin; yarn br gn kocana bir ey olduunda mlkn sana gemez, mirastan yararlanamazsn diyordu devlet.
Btn babakanlar elerini resmi nikh altna almaya alt ve hakikaten
de cumhuriyet kadn dediimiz bir tip olutu. Biz konuurken birlikte
yaama denen eyi kafamzda ikiye ayryoruz. Kltrel tercihle birlikte
yaayanlar iin ayr politikalar, imam nikhl yaayanlar iin ise daha bakalarn dnyorduk zamannda.
ngilterede emsiye bir hukuk sistemi uygulanyor. Otuz be senelik bir
partneriniz var diyelim ki, ayrlmak durumundasnz, nceden bildirmi
olduunuz srece hukuk sizi koruyor. LGBT bireylerin de yararlanabilecei dncesiyle bu tr bir sistemin burada uygulanabileceini dnyorum. nsanlar niye kiliselerde evlenmemeye balam; yani birlikte yaam
nasl balam? Ben Hristiyan itikadm yava yava terk ettim. Ne gerek
var kilisede evlenmesine insanlarn; nk kiliseye para deyecek. Nfus
kaytlar ve evlenme kaytlar kiliselerde tutuluyor. Siz seklerlemisiniz,
kilisede evlenmeyeceinizi sylyorsunuz. Resmi nikha ne gerek var?
Birlikte oturalm. Bir problem olursa, devlete zaten haber verdim ben senin ismini diyorsunuz. Zaten yar legal ya da legal olarak tanyor sizi. Bize
geldiinde, biz imam nikhn reddediyoruz. tikat meselesi deil; imam
nikh bir aralar gerekten meru olanm. Son yirmi-yirmi be ylda artk meruiyetini kaybetti, nk Diyanet Resmi olan yazl olandr dedi,
btn slam cemaatlerini buna ikna etti. 90l yllarda renciler arasnda
imam nikhyla evlilikler yapldn, sonra kzlarn bundan madur olduunu syleyerek btn cemaatleri sk skya kontrol ettiler. u an sadece
baz kylere mahsus bir yntem bu.
Baa dnersem, cumhuriyetin ilk yllarndaki imam nikhna kar durula, sekler yaam sren insanlarn birlikte yaamasn ayr ayr deerlen-
132 |
dirdiimizde, sanki kafamz da ikiye bldmz ve bunun riyakrlk

olduunu dnyorum. kincisi de, oul hukuk geerli olsa ok daha
farkl eyler yaanaca kansndaym.
Deniz Ulusoy: Aile politikasna baka politikalar eklenmesi zerine bir
soru vard. Birok ey sylenebilir bu konuda, ama fazla fazla vaktimiz
kalmad. Biz bir aile kampanyas yaptk, belki biliyorsunuzdur; yarn
bahsedilecek. Tam da dediiniz gibi, baka tr birliktelikler dnmenin
mmkn olup olmadn tahayyl etmeye altk. Ben sosyal politika
uzman deilim, yerel ynetimler mevzusunda da akas ok kapsaml
bilgi veremeyeceim ama unu syleyebilirim: Mesela mahalle krelerinin almasna yerel ynetimler dahil olmal, evet. Ama muhakkak baka
seenekler dnlebilir, eitlendirilebilir. Bir arkadamz tercihli olarak ev eksenli altndan ve bunda bir beis grmediinden sz etti. Ben
ev eksenli almann dayatlmasnn ya da tek seenek olarak sunulmasnn yeni olduunu dnyorum. Ev iinin, ev emeinin grlmemesine ve deersizletirilmesine, dk cretli olmasna karym. Aslnda
bunun deerlendirilmesi gerekir.
Benim sunumumda bahsettiim ey, hkmetin ne yapmaya alt,
meseleyi nereden grd, bizim emeimizi nasl deersiz klmaya alt. Kesinlikle ev eksenli alanlara sylenen ya da onlarn emeini
grmeyen bir yeri k noktas alan cmleler deil bunlar; hkmetin ne
yapmak istedii ve bizim buna nasl bir cevap vermemiz gerektiiyle ilgili. Tabii ki kadnn zgrleme noktas sadece iyeri deil; sanat, politika
gibi alanlar var, iyeri ya da cretli emek de bunun bir paras; nk bizim kendi hayatmz aileden, babadan, kocadan ayr idame ettirebilecek
ansa ve zemine sahip olmamz, en azndan bu olanaklara eriebilmemiz
gerekiyor. Hkmet u anda tam tersini yapyor. Bireysel olarak ben de
evden alyorum, eviri yapyorum ve dk cretler alyorum; aileme
de bamlym hl. Ama isterdim ki byle olmasn. Mesela ben evli olmu olabilirdim ve kocam bana ok iyi davranm olabilirdi ya da her gn
i yapmak zorunda kalmayabilirdim. Ama herkes bunu byle yaamyor
ve sosyal politikalar, yukardan dayatlan politikalar da zaten byle olmamas iin alyor. Benim tek sylemek istediim bu; yoksa kesinlikle ev
eksenli alanlarn emeini, organizasyon rgtn grmezden gelen
ya da onlara kar bir ey sylemiyorum. Sadece daha fazla seeneimiz
olmas gerektiini ve bu dayatmaya kar olmamz gerektiini dnyorum.
133
Mehmet Tarhan: Aslnda bana dorudan soru gelmedi, ok da iyiydi bu.

Genelde LGBTlere verilen lgin bir ey var, hadi ona doru ynelelim
tepkisi verilmedi ki bu da buradaki dinleyici kalitesi anlamnda bir ey
sylyor; ok memnun oldum. Bir eyi aklamak durumundaym: Erkein glendirilmesinden bahsederken, nemli bir unsur olarak erkein
varlndan baka bir ey kastediyordum. Btn sylemiyle, btn davran kalplaryla evlerdeki kzl erkekli durumuna bir baba gibi mdahale
ediyor Babakan; yani o evdeki babann da babas gibi mdahale ediyor
ve zdeleecei kii haline geliyor. Bu anlamda sylemitim; yoksa reel
anlamda bir glenme yok ortada; sadece sylemsel ve kutsal aile sylemi zerinden gidiyor.
kincisi, bir arkada partnershiple ilgili bir ey syledi. Trkiyede ok iyi
hatrlamyorum, 2004teydi galiba imam nikhl elerin, ikinci elerin ya
da birlikte yaayanlarn zellikle mal paylamyla ilgili bir yasa geliyordu. Biz de sesimizi karmadan, bize de geliyor diye ok umutlandk ama
akllarna da karpuz kabuu drmeyelim dedik. O dnem CHP ciddi
bir muhalefet gelitirdi. Sadece geri ekiliinden bahsediyorum btn o
sylemin. in iine cinsiyet bile girse, itihatlarla bir eyler aabilirdi ama
CHP mam nikhna icazet kyor diye kar durdu. Yasal tanmlama
yerine devlet dorudan bireyle kursa o ilikiyi, sosyal haklardan yararlanrken kiilerin etnik kimliinin, cinsel yneliminin, ne yaptnn, yann hibir nemi kalmayacak. Bence ulalmas gereken nokta bu.
Son olarak, oklu hukuka deinmek istiyorum. Avrupadaki multikltr
zerinden gelen ve baz yerlerde rneini grdmz oklu hukuk tartmas yeni anayasa srecinde Trkiyede ok tartld; zellikle muhafazakr evreler cemaat hukukunun belli oranlarda kullanlmasndan bahsetti. Karmza kan en tehlikeli tartma herhalde bu. Aile ombudsman
uygulamas aslnda cemaat hukukunun balad anlamna geliyor. Siz
bunu etkin kimlikler ya da inan kimlikleri zerinden yapmak zorundasnz ve ayrmcla urayan gruplar oklu ayrmcla uramaya balyor
burada. Sistemle iliki kurup haklarn ifade etmek konusunda ok daha
g bir durumda kalabilirler. Bu yzden ok tehlikeli buluyorum. ngiltere
rneinde belki baka mekanizmalar vardr, bilmediim iin sylyorum,
ama Trkiyede oklu hukuka doru gidiat zaten balad ve maalesef gittii yer de ok iyi grnmyor.
Ferhunde zbay: Ynetebilirlik kabiliyetlerini artrmalar iin yapacaklar en nemli ey, mmkn olduu kadar kendi snrlar iindeki nfusu
134 |
okunabilir hale getirmek, yani ok iyi tanmlayabilmek. Almanya bunu

o byk formlarla, giderek de artan formlarla yapmaya ve ynetebilirlii artrmaya alyor. Cumhuriyetin banda imam nikh yerine medeni nikhn getirilmesinin tabii ki kadnlar iin hi kt bir ey olduunu
dnmyorum, fakat devletin bunu btn vatandalarn kontrol etmek
amacyla yaptna inanyorum. Bu arada tabii ki birtakm haklar, havular
datyor; o havulardan biri de miras hakk. kiyzl bir politika gdyor;
hem eski slam hukukuna benzeyen Osmanl yasasnn devam etmesine
gz yumuyor, hem de kendi yeni kartt yasann. kisinin ortak noktas
cinsiyeti ve heteroseksel olmalar. Byle bir ikili sistemi yrtmesinin
yle avantajlar oluyor: Etkileyebilecei kadar kentli insan belli eitim ve
olanaklardan yararlandryor, ama dierlerinin de ok ses kartmamas
iin bunu zorlamyor. rnein imam nikhl kadnlarn olduunu bilmiyor mu? Biliyor. Ne yapyor? On ylda bir toptan nikhlar yapyor. Neden?
mam nikhl ailelerin ocuklar, okula gitseler bile nfusa kaytl olmadklar iin mezun olamyorlar. Dolaysyla nfusa kaytllar artrmak iin
toplu nikhlar dzenliyor. Aa yukar otuz tane toplu nikh yapld Trkiye Cumhuriyeti tarihinde. Ama saymlarla hi uramyor artk iktidar;
adrese dayal kayt sistemi dediimiz kayt sistemini kullanyor. Milyonlarca insan nfusa kaytl deildi ama bir blmnn kendi tercihiydi bu.
Kz ocuklarna miras vermemek iin yapyorlard; Krt olanlar rnein,
kz ocuklarnn Trkiye Cumhuriyeti ideolojisinin retildii ilkokullarda
okumamas iin veyahut dorudan doruya Trke bilmedii iin okulda
ezilmesinden korkarak yapyordu bunu, ama herkesin kendine gre bir
nedeni vard. UNESCO ok yaknlarda, 2006 gibi bir tarihte, Trkiyeyi nfusa kaytl ocuk saysnn ok az olmasndan dolay rnek olarak gsteriyordu. Be yan altndaki ocuklarn %26s kaytl deildi zira o tarihte.
Ama yeil kart sistemi ve nakdi-ayni yardmlarla, nfusa kayt sistemini
gelitirmek iin giriilen hareketle aslnda pek ok insan kaydoldu. Ama
bundan sonra imam nikhl olmu olmamlar, devletin pek umurunda
deil; yani esas derdi kadnn hakk deil. Esas derdi, herkesi denetleyebilecei bir sistemin kuruluu.
Tp bebek hikyesinde de bir ikiyzllk gryorum; genel olarak tp
bebek diyorum ama farkl evlat edinme biimleri diye alglayabilirsiniz
bunu. Trkiye yasalarna gre kar koca deilseniz, herhangi bir ekilde
tp bebek yapma hakknz yok. Ama buna ramen srail, Gney Kbrs gibi
salk merkezlerinde tp bebek ve sperm bankalar olduu, buna dayal
mthi bir salk turizmi gelitii ve Trkiye onlarla rekabet etmek istedii
135
iin, yabanclarn sperm bankas olarak Trkiyedeki klinikleri kullanmasna ynelik Hem tatil yapn, hem bebek yapn gibi reklamlar verdi bakanlk. imdi kaldrdlar bu reklamlar, birdenbire grdler yaptklarnn
ne kadar abes olduunu. Siz Trk vatanda olarak gidemiyorsunuz ama
baka bir lkenin vatanda yararlanabiliyor sperm bankasndan. Trk
erkekleri spermlerini veriyor veyahut da Trk kadnlar yumurtalarn veriyor oraya. Ama Trk kadn kendi kocasnn dndaki birinden sperm
alamyor gibi bir ikiyzllk iindeler hl.
136 |
nc Oturum Moderatr Raporu

Ali Erol
KAOS-GL
einrich Bll Stiftung Derneinin 9-10 Kasm 2013 tarihinde

stanbulda dzenledii Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?
balkl konferansta, aile kavram masaya yatrlrken toplumsal
cinsiyet politikalarnn tekiletirdii LGBTler (lezbiyen, gey, biseksel,
trans) unutulmad.
Trkiyede LGBTlerin rgtlenme srelerinde her seferinde Trk
aile yaps hukuki bir bariyer olarak gndeme getirilirken, Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlndan beklenir politikalarn tam tersine ecinsellerin
haklar iin de muhafazakr bir yaklamla aile deerleri art kouluyordu.
nsan haklar ve sosyal politikalar alannda sra sadece ecinsellere deil, asl olarak ve en bata kadnlara geldiinde muhafazakr art koma
siyasetinin kskacndan kurtulamayan aile politikalarn tartmaya aan
konferansn kadnlarla LGBTleri bir araya getirmesi, sz konusu kskac amak iin olas politikalar dorultusunda ortak talepleri derlemesi ve
netletirmesi asndan nemliydi.
Konferansn Aileye Ynelik Sosyal Politikalar balkl nc oturumuna Demografik Dnm Srecinde ktidar, Kadn ve Aile konulu
sunumuyla Boazii niversitesinden Ferhunde zbay; cretli-cretsiz
Emek Kskac Daralyor: AKPnin Aile Politikalar ve Yeni Muhafazakrlk konulu sunumuyla Sosyalist Feminist Kolektiften Deniz Ulusoy; Aile
Temelli Sosyal Politikalar ve LGBTler konulu sunumuyla LGBT Haklar
Aktivisti Mehmet Tarhan katld.
Modern, milli, mutlu, kutsal ama hepsi

heteroseksel
Demografik Dnm Srecinde ktidar, Kadn ve Aile balkl sunumunda Ferhunde zbay, Trkiyede demografik dnmn 20. yzyln
ilk yarsnda baladn ve 2050de tamamlanacann tahmin edildiini
137
sylerken, demografik dnmn tamamlanma srecinde ortaya kacak yal kuaklara retken olmayan ocuklar da eklendiinde devlet-ailepiyasa ls arasndaki paylamn neoliberal politikalardan dolay aile
aleyhine seyredeceine dikkat ekti; aslnda burada kastedilen ailenin kadn yeleri ve salayacaklar bakm hizmetleri olduunu vurgulad.
Bakm hizmetlerinin paylamnn yan sra iktidar-kadn-aile arasndaki mcadelenin dier bir boyutunun da dourganlk olduunu belirten
zbay, iktidar-kadn-aile ilikilerinde bylece kadnlarn yalnzca emeklerine deil, bedenlerine ve kimliklerine de el koyulduunun altn izdi.
Trkiyede ideal ailenin modern, milli, mutlu aile olarak, en son da
kutsal aile olarak tanmlandn belirtti; btn bu aile modellerinin
heteroseksel olduunu, baka trlsnn kabul edilemez olduunu
sunan ve dayatan politikalarla ekillendirildiini aktard.
Ferhunde zbay sunumunu tamamlarken, imdilerde dolamda olan
kutsal ailenin kresellemenin bir rn olduunu, kltrel olarak muhafazakr, ekonomik olarak neoliberal bir ideolojiyle ekillendiini syledi, toplumun bylesi bir politikaya kar koyma ve direnme hakk olduunu da ekledi.
Kadn bedeninin denetimi ve karlksz emei iin

heteroseksel aile
cretli-cretsiz Emek Kskac Daralyor: AKPnin Aile Politikalar ve Yeni
Muhafazakrlk balkl sunumuyla Sosyalist Feminist Kolektiften Deniz
Ulusoy, ailenin AKP politikalarndaki yerini anlamak iin ncelikle erkek
egemenlii olarak patriyarka ve sermaye egemenlii olarak kapitalizm
arasndaki karmak ilikiye bakmak gerektiini belirterek szlerine balad.
Ulusoy, patriyarka ve kapitalizmin iki ayr ve i ie gemi sistem olduunu sylerken, kadn bedeni zerinde denetim kurmak isteyen patriyarka ile kadnn cretli emee katlmasn isteyen kapitalizm arasndaki
gerilime de dikkat ekti. Sz konusu denetimi ve karlksz emei srekli
klmann tek yolunun da evlilik bayla kutsanm, heteroseksel aileden
getiini belirtti. Devletin sosyal politikalar alanndan ekilmesi ve zelletirmeler sonucu bakm hizmetlerinin pahallamasnn kadn bedeni
ve emei zerindeki denetimi art kotuu hallerin yansmalarn istatistiki verilerle ayrntlandrdktan sonra, kadnn ev iinde ve dnda maruz
kald kskacn yol at ifte smry aktard.
Nfus ve Aile Politikalar Mevzuat almalar yasa almasn ele-
138 |
tiren Ulusoy, evden alma imkn, part-time iilik, kre dzenlemesi,

doum izninin iki hafta artrlmas ve zel stihdam Brolarnn yaygnlatrlmas gibi dzenlemeleri ngren sz konusu almann kadnn
aile iindeki grevlerini aksatmadan piyasaya entegre olmasn amaladn belirtti. Son olarak AKPnin aile politikalarn yeni muhafazakrln
zeti olarak deerlendirdi ve bu konudaki talepleri alma saatlerinin
ksaltlmas, almak istiyoruz ama esnek deil, annelik izni deil ebeveyn izni, kadn alan deil kadn-erkek alan ve ulalabilir, cretsiz, anadilde 24 saat ak kreler balklar altnda sralad.
LGBTler iin birey-yurtta temelli sosyal politika

Panelin son konumacs olan LGBT haklar aktivisti Mehmet Tarhan Aile
Temelli Sosyal Politikalar ve LGBTler balkl sunumunda lezbiyen, gey,
biseksel ve translarn erken yalarda ailelerinden ayrlmalarna dikkat
ekti. Bunun zerine bir de, eitim srecinde aile desteinden yeterince yararlanamayan LGBTler ve zellikle translarn meslek sahibi olamamalarnn salk ve sosyal gvenlik mahrumiyetine yol atn ekledi.
Tarhan, homofobik ve transfobik ayrmclklarn tezahrlerini anlatt
sunumunu, LGBTlerin sosyal politikalara ynelik talebinin birey-yurtta
temelli sosyal politikalarn oluturularak uygulanmas olduunu belirterek tamamlad.
Trkiyede LGBT bireyler ve aile

Aile politikalarn tartmaya aarak eletirel bir yaklama zemin ve imkn sunan konferansn Aileye Ynelik Sosyal Politikalar oturumu vesilesiyle Peki ya LGBTler ve aile? sorusu erevesinde bir katkyla szlerimizi bitirelim.
Trkiyedeki hkim sosyal atmosferi geleneksel aile deerleri belirlemektedir. Aile ii ilikiler ve akrabalk ilikilerinin yava yava deimekte
olduunu sylemek mmknse de, bireylerin tutum ve davranlarnn
zerinde aile dinamiklerinin etki ve kontrolnn sz konusu olduu rahatlkla sylenebilir. Ailelerin otoriter tutumlar, sadece bireyler zerindeki sosyal gleri nedeniyle deil, ekonomik gleri nedeniyle de sosyal
dzeni belirlemede nemli bir etken olmaktadr.
Oullarnn veya kzlarnn lezbiyen, gey veya trans olduunu zorlanarak ya da kolayca kabullenen aileler varsa da, ayrmc ve kat heteroseksist
aileler lezbiyen, gey veya trans ocuklarn deitirmek, tedavi etmek
veya tehdit etmek ve basklamak iin deiik yntemler kullanmaktadr.
139
Bazen duymama, konumama yntemini tercih eden ailelerin bask

yntemleri genel olarak yle sralanabilir:
Tedavi amacyla psikiyatra gtrmek
Dejenere olmu sosyal ortamndan ve arkadalarndan yaltmak
(nk genelde genler toplumda birer zne olarak deil, kurban olarak grlr. Ailelere gre ocuklar ancak bakalarnn onu kandrmasyla ecinsel olabilir.)
Tehdit, dayak, para kstlamas gibi yntemlerle cezalandrmak
Zorla evlendirmek
Evden kovmak (Gen bir gey evden kovulduktan sonra kendi gibi insanlar ararken travesti ve transseksel alt kltryle tanabilir ve Trkiyede transseksel olmann btn zorluklaryla yz yze gelir.)
Aile desteini ve gvencesini kaybetme tehlikesi birok insan ailesine
almaktan alkoymaktadr. Trkiyede birok evli ecinsel vardr. Ecinsellik bir sr olduu iin, ecinsellere ynelik ayrmclk konusunda istatistiksel bilgiye ulamak zordur. Ecinsel alt kltrndeki kiisel tanklklara,
LGBT rgtlerine, toplantlara, bu tr gereklerin toplum tarafndan bilinmesinin yolunu aan LGBT yaynlara dayanarak paylatmz karmlara ulaabilmekteyiz.
Ecinsellerin ounun cinsel ynelimlerini, henz aileleriyle birlikte yaarken, ergenlik dnemlerinde kefettiklerini biliyoruz. Bu birincil
gereklikten hareket eden LGBT rgtler Evlatlar deimeyecek ama
ebeveynler gelitirilebilir iaryla uzun soluklu bir almaya girimitir.
Uzun vadede ecinsel ailelerinin rgtlenmelerini salamay hedefleyen
sz konusu almalar bugn artk kendini gerekletirmi ve geliimine
devam etmektedir.
LGBT evlatlar deil ebeveynler deiecek iarnn hedefine ulamasyla ortaya kan aile rgtlenmeleri LGBT bireyler ve aile balkl sosyal politikalarn tartlmas ve gelitirilmesinde bir frsat olarak deerlendirilmelidir. Bylece hem LGBT bireyler hem de aileleri ilgili almalar ve
politikalarn gelitirilmesinde birlikte ele alnabilir.
Yine LGBTlerin sorunlar dahilinde ailelere yerel desteklerin yaratlmas ilgili sosyal politikalar erevesinde deerlendirilmeli ve bu kapsamda yerel cinsel danma merkezleri, toplum merkezleri ve yerel ynetimler tarafndan desteklenen, psikososyal yardm veren merkezlerle
ibirlii olanaklarnn yaratlmas hedeflenmelidir.
Evlerini terk etmek zorunda kalan, zorla evlendirilmeye allan lezbiyen ve geylerin, hayati tehlikesi olduu iin g etmek ve saklanmak
140 |
zorunda kalan, yal olduu iin kendi bana yaayamayan ecinsel ve

translarn yararlanaca sosyal destek mekanizmalar da ayn ekilde
sosyal politikalara dahil edilmeli ve bunlarn hayata geirilme sreleri
takip edilmelidir. Bu mekanizmalarn yaratlmas konusunda sosyal hizmet mekanizmalar (belediyeler, sosyal hizmet alannda alan kamu
kurumlar, zel kurumlar, STKlar) ile ibirlii iinde hareket edilmelidir.
Madur, yal, evsiz ecinsellerin sorunlarnn zlmesi iin de projeler
gelitirilmeli ve bu projeler sosyal politikalar erevesinde hayata geirilmelidir.
141
Benim ocuum Film Gsterimi

ve
Listag Aileleri le Sylei
ocuklar ecinsel, biseksel veya trans olan Trkiyeli bir grup anne ve
babann iten hikyelerinin anlatld Benim ocuum adl belgesel,
konferansn ilk gn gsterilmitir. Gsterimin ardndan ynetmen Can
Candan ve LSTAG (LGBT Aileleri stanbul Grubu) yeleriyle bir sylei gerekletirilmitir. Benim ocuum filmi, http://www.benimcocugumbelgeseli.com/ ve facebook sayfalarndan gncel olarak takip edilebilir.
Katlmc: Bu filmi yapma fikri nerden kt? ok etkilenerek izliyoruz.
Baka illere de gittiini ve ok izlendiini biliyorum. Filmin arkasndaki
hikyeyi merak ediyorum.
Can Candan: Bunun bir ksa bir de uzun cevab var. Uzun cevabndan
balayp, aslnda ksa cevabn vermek istiyorum size. Tabii hikye ok
nceden, LGBTlerden, yani lezbiyen, gey, biseksel trans bireylerin rgtlenmesinden balyor; LGBTlerin aile bireylerini de rgtlenmenin
iine ekmesiyle devam ediyor ve LSTAG adverilen oluum ortaya kyor. LSTAG oluumu ortaya ktktan sonra da film hazrlanyor. Bu
biraz uzun hikyesi. Ksa hikye de yle: Boazii niversitesi retim
kadrosundaym. 2010 ylnn Ekim aynda, Boazii niversitesinde
Trkiyede Queer ve Trans Kimlikler balkl bir konferans dzenlenmi
ve LSTAG grubu bir panelde hikyelerini anlatmak iin gelmiti. Ben de
sizin gibi onlarn hikyelerini dinlemek iin oturmu bekliyordum. Drt
LSTAG yesi hikyelerini anlatmaya balad. Onlar hikyelerini anlattka ki bir ksm filmde de yer alyor, siz de biraz nce izlediniz, dinlediniz
ben ok etkilendiimi fark ettim. Hem bir yetikin, hem bir ocuk olarak
beni etkiliyordu anlatlanlar; nk grdnz gibi aslnda burada bir
ebeveyn-ocuk ilikisi hikyesi var. Bu hikyeler beni kendi ebeveyn-ocuk ilikime gtryordu, bir yetikin ocuk olarak. in ilginci ben orada bir de bir ebeveyn olarak oturuyordum, nk benim de bir ocuum
var. Dolaysyla bu hikyeler beni ift tarafl vuruyordu; hem yetikin bir
ocuk, hem de bir baba olarak btn bu ilikileri tekrar tekrar dndryordu bana ve ok glydler.
142 |
Bunun dnda bir de bu hikyelerin Trkiye gibi homofobi, bifobi, transfobinin bu boyutlarda olduu bir lkede, kamusal alanda byle dile getirilmesi bence mthi bir politik mdahaleydi. Btn bunlar hissedince
ve dnnce panelin o ksack sresi iinde, sfr noktasndan Ben bu
konuda bir film yapmalym noktasna kadar gittim; nk bu hikyelerin ok daha geni kitleler tarafndan, Trkiyede ve baka yerlerde de duyulmas gerektiini dndm ve hissettim youn bir ekilde. Panelden
sonra gidip kendimi tanttm, Ben belgesel filmler yapyorum, burada
hocaym. Sizin hikyelerinizle de ilgili bir belgesel film yapmak istiyorum
dedim. Onlar da Biz de bunu bekliyorduk dedi. lk defa byle bir ey
duyuyordum; gidip birine Ben sizinle ilgili bir belgesel yapmak istiyorum dediiniz zaman, kimse size Ben de bunu bekliyordum demiyor.
Gerekten mthi gzel bir zamanlama, mthi gzel bir tesadf oldu.
Biz o gn birlikte bir yolculua ktk ve yolculuumuz u anda da devam
ediyor, bu akam devam ettii gibi. nmzde u anda epey uzun bir liste
var, filmi gstereceiz pek ok yerde. Birliktelik devam ediyor.
Katlmc: Can Candana bir soru sormak istiyorum. ncelikle, bu kadar heteronormatif bir toplumun iinde byle bir almaya imza atarak
bu normlar tekrar sorgulattnz iin, pek ok insana moral ve aktivizm
aladnz iin tebrik etmek istiyorum. Ayrca filmin sonunun da politik bir tercih olduunu dnyorum; Mecliste bitirmek yerine sokakta
bitirerek, mcadelenin aslnda daha fazla sokaklara karak ve grnr
olarak srdrlmesi gerektiini anlatmak istiyorsunuz herhalde, ben yle
anladm. Bir de bir yergim, eletirim olacak. Merak ediyorum, bu kadar
kalplar kran, bu kadar heteronormativiteye, kelemelere kar bir film
yaparken niin acaba snr LGBTde tutuldu ve queerin dier kimliklerine uzanlmad? Onlar acaba LSTAGdan yola kld iin mi darda brakld, yoksa Trkiye iin bu bile fazla diye mi dnld? Hazr
sapklktan (!) sz ederken, btn sapklklar konumak varken neden bir ksmn ele aldnz, bunu merak ediyorum.
Can Candan: Queer hakknda bir iki laf etseniz iyi olur belki; herkes bilmeyebilir.
Katlmc: Queer zaten farkl yerlere ekilebilen bir kavram; hatta daha
iki gn nce fark ettim, Trke Vikipedide Queer ecinsel erkee eittir
deniyor yanl bir tanmlamayla. Queer kavram btn toplumsal cinsi-
143
yetlerin yan sra cinsiyetlerin kendisini de sorguluyor ve Cinsiyetlerin

kendisi de, evrim diye tanmladmz eyler de toplumsal deil midir?
diye soruyor ve Kimlikleri kesin snrlarla tanmlamadan, daha geili,
daha geirgen ve daha zgrlk bir bakla ele alabilir miyiz? diye yola
kyor. Tabii ki LGBTyi iine alyor; emsiye bir kavram queer. LGBTnin
dnda, bugn hl bu salondaki insanlarn bile belki iren sayabilecei
baz eylerin de tabii ki bakasna zarar vermedii srece birer ynelim olduunu savunuyor. Buradan yola karak rneklemek istiyorum:
Nesneye ynelik cinsellikler, fetiler veya hibir ey hissetmemek; buna
da aseksellik deniyor. Bunlar da var ama ecinselliin bile ayp olarak
algland bir toplumda tabii ki hi konuulmuyor. Bunun iinde bugn
sua tabi baz davranlar da var, ama bunlar bir d olarak, bir ynelim
olarak kaldnda aslnda ecinsellik veya heteroseksellik gibi karlanmas gereken eyler. Bunlara queer deniyor ve tabii ki mevcutlar, biz saymamaya alsak da.
Can Candan: ok yerinde bir konuya bence deindiniz. Ben ynetmen
olarak buradaym ama tabii ki bir ekip ii sz konusu burada. Bir ibirlii
sz konusu kamerann nndeki insanlarla, ama bir de tabii kamerann
arkasnda bir ekip var, danmanlar var. Dolaysyla film ekibinden bahsediyoruz ve biz dili kullanmak doru geliyor bana. Ana sorumluluk tabii ki ynetmen olarak benim zerimde. Queer meselesi ok nemli ve
tartlmas gereken bir konu. Biz bu filmle bir kap amaya altk. Siz
de biraz ifade ettiniz, Trkiyede bu konular konuulmuyor, mthi bir
tabu olarak alglanyor. Komunuzun kim olmasn istemezsiniz? gibi
birtakm aratrmalar yapldnda, maalesef hep LGBTler ilk sralarda
yer alyor. Mthi bir nyarg, mthi bir nefret var ve bunun sonularn
hepimiz tabii ki gryoruz, biliyoruz ve yayoruz. Belgesel film veya genel anlamda bir film yaptnz zaman belirli bir zaman snrnz oluyor;
birtakm eyleri darda brakmak durumunda kalyorsunuz. Biz basit bir
film, kap aan bir film yapmak istedik; Biz kapy biraz aralayalm, umarz o aralktan her ey akar, kar diye hayal ettik. Aralktan akanlar iinde
tabii ki queer tartmalarnn da olmasn arzu ettik; fakat queer tartmalarn katmann zellikle Trkiye gibi bir toplumda filmi daha zor eriilir
hale getirebilecei kaygsn tadk. Tabii ki pek ok queer nokta var filmin iinde, ama dorudan bir queer tartmasn filme tamak ok doru
gelmedi bize. Umarz bir kap aabilmiizdir, umarz o kapdan akar her
trl cinsellik, queer ve btn almlar da konuulur.
144 |
Katlmc: ok etkilendim, elinize salk. Burada ailelerin daha iyiletiini gryoruz, kabullendiini. ocuklarn eitim ortamlarndaki veya
sosyal ortamlarndaki yaantlarn biraz grmek isterdim. Herkes ok
mutlu, ok gzel yanstlm ama, toplumda ocuklar kendilerini nasl
hissediyor? Okullarnda veya bu tr zellikleri olmayan arkadalaryla bir
aradayken neler yayorlar? Bunlarn da gsterilmesi, bu ocuklarn toplumda kabullenilmesi anlamnda etkili olurdu diye dnyorum. Bir ey
daha sylemek istiyorum. Trkiye genelindeki film festivallerinde, Altn
Portakalda mesela, ok gzel belgeseller seyrediyoruz. O belgesel kuaklarnda da gsterilebilirmi bu film, daha ok insana ulamas iin.
Can Candan: kinci sorunuzdan balayabilir miyim... Sonra birinci sorunuza dnp, daha sonra da konuyu burada oturan ebeveynlere paslamak
istiyorum biraz. kinci sorunuz, Trkiyedeki film festivallerinde yer almamza ilikindi. Altn Koza daha yeni bitti, Altn Portakal da. Niye Benim
ocuum oralarda yoktu? Oralara bavurmad m? Tabii ki bavurdu.
Onlar ald m? Hayr. Cevabn bilmiyorum; neden byle bir belgesel Altn Portakalda, Altn Kozada gsterilmiyor; niye stanbul Film Festivali
bu filmi almad? Btn bunlar bir soru olarak size geri yollamay dnyorum. Sonuta orada belirli bir seici kurul var. Bu insanlar bu filmi
niye semiyor? sorusu baki kalsn istiyorum. Benim birtakm cevaplarm
var. En azndan stanbul Film Festivalinin niye gstermediini biliyorum;
nk biz filmi ubat aynda f stanbul Uluslararas Bamsz Filmler
Festivalinde atk. stanbul Film Festivali de bize, Siz filmi ifte gsterdiniz, if bizim rakibimiz, biz gstermeyiz dedi. Bir film festivalinin ilevi
nedir? nemli toplumsal olaylarla ilgili filmleri mmkn olduu kadar
fazla seyirciye ulatrmak m, yoksa Daha nce gsterildi o film, ben gstermem diyerek, seyirciye yapmas beklenen araclktan vazgemek mi?
Ben bunu yanl buluyorum. Dier festivallerde niye gsterilmediini ise
bilmiyorum. Umarm Biz bu filmi gstermeyelim; aykr bir film gibi bir
bak yoktur. Neticede biz baka yerlerde gsterdik filmimizi, gstermeye
devam ediyoruz, edeceiz de. Komik geliyor insanlara ama Trkiyede en
ok izlenen film, gie baars anlamnda, 1453 imi. Drt buuk milyon
insan seyretmi. Biz de drt buuk milyon insana seyrettirmek istiyoruz,
uraacaz, belki uzun srecek ama byle bir hedefimiz var bizim de.
Dier meseleye, Niye ocuklar yok? sorusuna gelince, filmde ocuklar var biliyorsunuz; belirli bir yerden sonra dahil oluyorlar. ocuklar
derken tabii yetikin ocuklar kastediyorum, LGBT ocuklar filmdeki
145
anlamyla. unu hayal ettim ben: Benim ocuum laf kullanldnda,

o ocuu grmyorsanz kendiniz oraya bir resim koymak zorundasnz.
O resim kendiniz olabilirsiniz ya da sizin bildiiniz, tandnz baka bir
ocuk olabilir; dolaysyla siz de bu ekilde kendinizi hikyenin iine katm oluyorsunuz. Fotoraf geldiinde, baka bir grnt geldiinde nnze, araya Ben yle deilim, benim ocuum yle deil, benim tandm ocuk yle deil gibi bir mesafe girme ihtimali var. Byle yaparak, o
mesafenin ortadan kalkmasn istedik. Dolaysyla filmde epey uzunca bir
sre ocuk grmyorsunuz aslnda, hep hayal etmeniz gerekiyor. Bir de,
ocuklar grdnz zaman Acaba hangisi kimin ocuu? diye sorma
ihtimaliniz var; o beklentiye de cevap vermiyoruz. Bu ocuklar hepimizin,
btn toplumun ocuu. Bu film ocuklarn deneyimleriyle deil, ebeveynlerin deneyimleriyle ve ebeveynlerin kendi ocuklarnn deneyimlerini nasl ifade ettikleriyle ilgili. Biraz nce sylediim gibi, her eyi bir tek
filme sokamyoruz. Sizin sorularnz ok anlaml ve doru elbette. Umarz o hikyeleri de LGBTler baka ekillerde bizzat ifade etmeye devam
edecektir. Seksen iki dakikaya bu kadar ayrnt sdrld ve bu noktaya
odaklandk biz, ama belki aileler, ebeveynler sorunuza kendi alarndan
cevap verirler.
mer Ceylan (LSTAG): Biz bu filmi LGBTler iin yapmadk. Bu filmle,
sabahtan beri panellerde konutuumuz gibi, toplumsal algy deitirmeyi hedefliyoruz; nk sadece yasalarn kmas meseleyi zmyor.
Toplumsal alg deimezse, yasalar uygulayacak insanlardaki alg deimezse, o takdirde sizin yaptklarnzn ya da yasalarn hibir hkm kalmyor. Dolaysyla biz bir taraftan Meclise gidip yasal dzenlemelerle ilgili mcadele verirken, bu arada bo oturmann anlam olmadn dnerek, toplumsal algy deitirebilmek iin bir mcadelenin iine girdik.
Zaten kurulu hedefimiz ocuklar LGBT olan ailelere yardm etmek; fakat
iin iine girdiimiz zaman ayrmcln gerek boyutlarn grdmz
iin her trl ayrmclkla mcadele etmek zorunda hissettik kendimizi.
Nefret Sular Yasas konusunda, altm tane sivil toplum rgtyle ortak
alp yasa tasarsnn hazrlanmasna katkda bulunmaya altk. Hep
sylyoruz, biz bunu LGBTler iin yapmadk; nk biraz nce ynetmenin syledii gibi, LGBTler kendi filmlerini yapmal. Bizim kmz
LGBTlerin kndan daha farkl bir dzeyde oldu. Filmden sonra mesela bir anne gelip Bu ocuklarn anne babalar da varm, biz bunu hi
bilmiyorduk dedi. Toplumdaki algy dnebiliyor musunuz! yle bir
146 |
alg var ki toplumda, siz bunu krmak zorundasnz. Bu ynden bu filmin

ok byk bir ara olabileceini dndk. Filmi sorgusuz sualsiz kabul
etmemizin gerekelerini de arkadamz Sema Yakar anlatsn...
Sema Yakar (LSTAG): lginizden dolay teekkr ederiz LSTAG adna.
Biz LSTAG kurduumuzda iki anneydik, bir de Metehan adyla grdnz ocuumuz vard. O yurtd aile rgtleriyle yazmaya balad
hemen; bizi onlara anlatt. talyadaki aile grubundan ilk davetimizi aldk.
Oradaki aileleri anlatan bir belgesel ekilmi; sanki bizi anlatyorlard.
lkeler farklyd, diller farklyd, kltr farklyd belki ama duygular aynyd, yaadklarmz aynyd; onlarn da skntlar vard kendilerine gre.
ok fazla benzerlik bulduk aramzda ve bir cesaret geldi bize. Dnte bir
pankart hazrlamaya karar verdik, nk o sra Lambdann kapatma davas vard, en azndan protesto yryne biz de ocuumuzun yanndayz, Annenim, yanndaym yazl pankartlarla katlalm dedik. Birka
kii ilk yrymz o yl yaptk. Ondan sonra bu filmle sesimizi daha
ok insana duyurmak istedik; bir belgeselimiz olursa, gidemediimiz yerlere de gidebileceimizi, daha geni kitlelere ulaabileceimizi dndk; nk bu mcadelede ineyle kuyu kazyor gibisiniz. talyanlar yle
yapmt. O filmi alp Trkiyeye getirdik, Trkeletirdik ve kullanmaya
baladk etkinliklerimizde. Can Hocam bize cansimidi gibi geldi, hemen
evet dedik. Sa olsun, ok gzel bir ekiple altlar, gayet uyumluydular,
bize byk bir hassasiyetle davrandlar. Biz de ilk defa kameralarn karsnda konutuk; o gne kadar hi byle bir deneyimimiz yoktu. Olduumuz gibi, btn doallmzla anlattk ve gzel bir i kt ortaya. Karln grmeye, ok insana ulamaya baladk, ok aile katlmaya balad iki
yldr aramza, gittike de artyor saymz.
Bu yl da Anadoluya gidile ilgili bir proje yaptk ocuklarmzla. Trkiyede on sekiz ile gitmeyi hedefledik. Bu hafta sonu itibariyle arkadalarmzn bir ksm gneyde. Byle bir kmz oldu ve ok iyi geiyor,
haberlerini alyoruz. niversitelerde, sivil toplum kurulularnda filmi
gstermek iin organizasyonlar yapyoruz; Kaos GLyle beraber gidiyoruz
bu alanlara Homofobi Kart Buluma ad altnda. nann ok iyi oluyor
oralarda da kk gruplar kurmak. u anda stanbulda bir grubuz, zmir
ve Ankarada da gruplarmz olutu ve CETADn (Cinsel Eitim Tedavi ve
Aratrma Dernei) gnll destek veren doktorlaryla her ay toplantlarn yapyorlar; katlmlar orada da iyi gidiyor. Bundan sonra inallah br
illere de ulaarak aileleri bir araya getirmek, onlara yalnz olmadklarn
147
hissettirmek istiyoruz. rgtl mcadelemiz bize g veriyor ve daha ok

grnr olmamz salyor.
Cinsellik toplumda hi konuulmuyor. yemek imek gibi igdsel bir
duygu olan cinsellik hi konuulmuyor yalan yanl bilgilerle doldurulmuuz. Beni bugn buralara getirenin ne olduunu sorarsanz, benim
de ocuum kck yalarda kendindeki ynelimlerle ba etmeye, ne
yaadn anlamaya alrken neden gelip bana syleyemedi; nk bizim ailemizde de cinsellik konuulamyordu. Aypt, yasakt, tabuydu.,
Geleneksel aile yapsnda bymtm ben de ama ideal aile modeli kurmutum kendime gre; ideal anne olmak, toplumda yer edinmek, ailemle
ideal ocuklar yetitirmek zere. Toplum da bana o kutsall vermiti, her
ey ok iyi gidiyordu gya, ama benim ocuum gelip bana kendini anlatamad, soramad. O zaman dedim ki Burada toplum hatal; cinsellik
konuulamyor, ben heteroseksel olduumu bile bilmiyordum bu bilgi
eksikligi o zaman biz gidip bunu topluma anlatmalyz. nk bir gn bir
yerde biz de byle ocuklara sahip olacamz bilmiyorduk, bilmediimiz iin ok sknt yaadk; aslnda sknt yaanacak hibir ey yokmu.
rendiklerimizi toplumla paylamalyz.
Toplumun bize dayatt o geleneksel klasik, det, gelenek ve greneklerle
bir ocuk yetitirmeye altk. te iinde yaadmz bu aile, klasik aile
modeli ok ac veriyor. Ben ocuu zerinden de kendini ok sorgulayan
bir anne oldum. Bir baktm ki o gne kadar hi kendim olamamm; nk benim ocuum on alt-on yedi yanda Ben kimim? diye sormu
kendine. O yllarda ben krk yandaydm ve byle bir soruyu hi sormamtm, aklma bile gelmemiti. Her ey o kadar normal ve doal gibi
geliyordu ki bana... krler olsun ki o zamandan beri kendim ve ailemle
ilgili olarak hayata bakm ok deiti ve bunu insanlara anlatmay kendime grev edindim. Bir kadn olarak artk Onur Haftas yrylerinde
kendim iin de yryorum, kendi bastrlmlndan, toplumun dayatt
kadn rolnden syrlan biri olarak yryorum orada, bana da iyi geliyor.
Katlmc: Film iin ok teekkrler, hepinizin eline, aklna, yreine salk. Biz bir kap araladk ve buradan gidilecek ok yol var diyorsunuz,
haklsnz. Hemen gidelim istiyor insan bunu grnce. Bugn sabah da
konutuumuz aile meselesi erevesi iinde kalan ve o ailenin snrlarn aslnda ok zorlamayan bir taraf da var filmin. Halbuki ayn zamanda
siz kendi hikyenizi anlatrken gryoruz ki, sadece bunu kabul etmek,
paylamak, normal grmek deil, sizin kendinizin zgrlemeniz de var
148 |
iin iinde; nk bu aileler sadece bu ocuklar belli bir cinsiyetin iine

snrlandrmaya almakla kalmyor, hepimizi bir eylerin iinde snrlandryor ve belki ocuklarnz iin verdiiniz mcadelenin kendi mcadelenize dnmesi aslnda tam da bu kalplarn hepimizi nasl cenderelere soktuunu gsteriyor ve o noktay daha baka bir yerden de amay
salyor. Bu mcadelenin zgrletirme perspektifinin de altn izmek,
bir de oradan da bakmak gerektiini dnyorum.
Sema Yakar: Benim bir yazm var: Olum Benim retmenim 2006
ylnda Radikal gazetesinde yaymlanmt. O zaman adm bile baka
trl yazmtm, fotoraf vermemitim, ama hep seslenmek istiyordum.
Ecinselliin hastalk olmadn, doal bir varolu olduunu. Gerekten
iki ocuumun ikisi de benim retmenim oldu. Birey olmay onlardan
rendiimi syleyebilirim; hl da renmeye devam ediyorum.
Katlmc: ncelikle btn ekibe ok teekkr ediyorum, gerekten ok
duygulandm. ok ey anlatmaya alp hibir ey anlatmayan bir film
yapmamsnz. Az ey anlatmaya alp ok ey anlatan bir film yapmsnz. On iki yldr insan haklar mcadelesi veriyorum. Bilgi niversitesinde nsan Haklar Merkezinde alyorum yllardr. LGBT bireylerle
ok ey yaptk ama onlarla bizim eitler aras baka bir ilikimiz var. Onlar
ihlali bire bir yaayan kiiler ve baka ilikiler kuruyoruz. Ailelerle tanmak gerekten ok baka bir deneyim. zellikle kadn haklar alannda
ihlal yaayan ok fazla kiiyle bir araya geldim ama ikincil maduriyetlerin anlatlmas ok nemli. Bu film bunun ne kadar nemli, ama bir taraftan da nci Keresteciolunun syledii gibi, sizi de ne kadar zgrletiren,
ok zor da olsa rgtlenmenizin nn aan bir ey olduunu gsteriyor.
ok teekkr ediyorum, ok cesurca ve ok etkileyici bir i yapmsnz.
Katlmc: Ben filminizi izleme ansna burada sahip oldum. Daha nce
niye izlemedim diye kendime de kzdm aslnda. Burada haberdar olmam
benim iin zc bir eydi; filmin gsterilmeye balamasnn zerinden
yedi ay gemi. zellikle bir blm, benim kendimle iliki kurmam salad.
Ben retmenim ve ana snfnda, okul ncesi eitimde grev yapyorum.
Tam da filmde anlatlana benzer deneyimlerim oldu. Akas kendimi
bilgili ya da biraz bu konularda dnen biri olarak grrm ama ok
utandm yaptm eyden. Bazen mesela bir ocuk zellikle kz olup er-
149
keklerle oynard ya da erkek olup kzlarla oynard. Hakikaten anlatld

gibi ben de ailelerini arr konuurdum, kz ocuuysa ne bileyim bir
toka takmasn tavsiye ederdim ve bununla vndm de hatrlyorum. Bunun eitimden kaynaklanabileceine dair bir alg gelitirmiim
herhalde. O kz ocuu gelirdi ve o toka onda o kadar ireti dururdu ki;
ona ait deil, kafasnda tuhaf bir ey. imdi, bu filmi izlemi olduktan sonraki yeni duygularmla fark ediyorum ki o ocua zulmediyormuum ya
da ailesini ona zulmetmesi iin ynlendiriyormuum. Ayn ey erkek ocuklarmz iin de sz konusu olurdu; ilerinden biri zellikle gelip ocuk
kz ocuklaryla oynard. Yl yl muhakkak byle rnekler olur snfta. O
erkek ocukla ilgili nlemler almalar iin de ailesiyle konuurdum. yi ki
siz bu filmi yapmsnz.
Can Candan: Sorularnz arasnda yer almayan ama benim sizinle paylamak istediim ok ey var aslnda. Arkadamz eski bir film dedi, ben
yle grmyorum tabii, sekiz-dokuz ay henz hibir ey deil. Ama tabii
bir yandan da haklsnz; yle bir toplumda ve yle bir dnemde yayoruz ki baz eyler ok abuk tketiliyor. Daha sekiz aylk bir film, eski bir
film olabiliyor. Biz 7 Haziranda Benim ocuumu vizyona soktuk, sinema salonlarnda gstermeye baladk. Sinema salonlar diyorum ama
ok yanltc olabilir, nk iki kopya girebildik ancak. Kopyamz olmad
iin deil, kopyamz var, artk dijital film diye bir ey var, istediiniz kadar
kopyalyorsunuz, orada bir sknt yok. ki kopya girebildik, nk iki tane
salon bulabildik. Beyolunda Cinemajestic, Ankarada Kzlayda Byl
Fener Sinemas.
7 Haziran size bir ey artryor mu? Gezi direniinin ortasnda filmi
vizyona sokmaya altk. Sokmayn dediler, biz srar ettik; nk bu
filmin Gezinin filmi olduunu dndk ayn zamanda. stiklal Caddesinde on binler yryor ve ayn stiklal Caddesinde bu film gsterilirken
insanlarn zerine gaz bombalar atlyor, mthi bir polis iddeti var;
bunlar birbirinden alakasz eyler deildi. Tabii ki ok az oynayabildik sinema salonlarnda. Ankarada sadece bir hafta kalabildik. stanbulda alt
hafta kaldk. Bir hafta stanbulda da yoktuk aslnda arada; Diyarbakrda
bir hafta, Batmanda bir hafta gsterdik. Toplamda ancak iki bin yedi yz
kadar kii bilet alarak bu sinema salonlarnda, yani vizyonda filmi izleyebildi. Dierlerinin hepsi zel gsterimler, niversite gsterimleri, festival
gsterimleri oldu; bunlar yapmaya devam ediyoruz ve edeceiz. Dolaysyla niversitedeyseniz bizi davet edin, gelelim gsterelim. Sizin destei-
150 |
nize ihtiyacmz var, bu filme ilgi ekersek, sinema salonlarn zorlarsak,

daha fazla kiiye ulaabiliriz. Yoksa film aramzda kalacak. Heinrich Bll
Stiftung Dernei gsterecek, bir baka vakf gsterecek, niversitedeki
bir arkadamz gsterecek. u anda yaklak on iki bin seyirciye ulam
durumdayz aslnda. ki bin yedi yz vizyon ama kalan ksm festival ve
zel gsterimler. On iki bin rakamna dnyadaki gsterimlerimizdeki izleyiciler de dahil. Yetmi milyona ok var. Biz bu filmi daha fazla insana
yaymay hedefledik ve bunu kendi bamza yapamayz, ancak birlikte yapabiliriz. Zaten Gezi de bize bunu retti diye umuyorum. Bir eyleri yapmak istiyorsanz ancak birlikte baarabilirsiniz. Sizin desteinize, sizinle
birlikte bu ii yapmaya mthi ihtiyacmz var. Facebooktan, internet sitesinden rahatlkla ulaabilirsiniz. Bir e-mail gndermeniz yeterli. Gelen
btn e-mailler film ekibine ulayor. Mutlaka birimiz cevap vereceiz.
Desteiniz gerekten ok nemli; film eskimedi bence, on iki bin kii de
hibir ey deil. ok sa olun.
Katlmc: Ben Aydndan geliyorum. Adnan Menderes niversitesinde
Kadn Aratrmalar Merkezi mdrln yrtyorum. Daha nce homofobiyle ilgili bir alma yapmak istediimde tepkiyle karlatm. Bir
film gsterimi, arkasndan da bir tartma tasarlamtm. Genlerin de
bu konuda talepleri var. Ayn zamanda bildiim LGBT genler var, fakat
kendilerini gizlemek zorunda kalyorlar. Bunu amak iin ne yapabiliriz?
Kk bir ehirden geliyorum ben, insanlar birbirini tanyor ve bir LGBT
birey olduunun ortaya kmasndan korkuyorlar. Nasl bir neride bulunabilirsiniz bunu aabilmemiz ve filmi gsterebilmemiz iin? Destek
istiyorum dorusu.
Can Candan: Bunu daha da uzun konuabiliriz ama hemen bir iki somut
nerim olacak. Bir tanesi u: niversitede eminim yalnz deilsiniz; be
arkada da olsak bir araya gelip bir eyleri organize edebiliriz. Bunun iin
baka niversitelerden de destek alabiliriz. Ben Boazii niversitesini
dahil edebilirim rahat rahat. Dier niversitelerdeki retim yesi arkadalarn da desteini alarak bir bask grubu yaratabiliriz gibi geliyor bana.
Rektrnz veya oradaki iktidar sahibi kiiler her kimse, buna izin vermeyebilirler, olabilir. O zaman ikinci seenek giriyor devreye: El ele verir zel
bir yer kiralarz. Sinema salonu mu yok? O yoksa kltr merkezi vardr;
salonu kiralarz, orada gsteririz, isteyen oraya gelir. Geni, kamuya ak
bir gsterim yaparz, LGBTler ve aileleri de gelir, eer yle bir ihtiya his-
151
sediyorlarsa bu filmle buluurlar. Bunlar yaplabilecek eyler gibi geliyor

bana. Mesela dn Mersinde, bugn Adanada, yarn da Antakyada; byle byle Trkiyenin her yerinde bu filmi gstermeye alacaz. Bunun
vurgusunu da hep yapyoruz, postere de yazdk. Bu bir aile filmidir, byle
aileler var, baka bir aile mmkn, biz kocaman bir aileyiz, sokaklarda on
binlerce yryoruz o bayran arkasnda. Sk durursak, salam durursak
bence her yerde gsterebiliriz filmimizi. Sizinle de sonuna kadar ibirlii
yapmaya hazrz.
Katlmc: Ben sadece Zenneyi izledim; o zaman bu filmden haberdar
deildim, birka ay nce gazete haberinde renmitim. Sadece Zenne
aklmdayd, onun gsterimi konusunda bir grme yaptm fakat buna
bile tepkiyle yaklat bir grup akademisyen. Ama birilerinin bayra eline
almas gerekiyor. Artk bunu yapmaya zen gsteriyoruz biz. Bu konuda
ben varm.
Sema Yakar (LSTAG): Evet, ylmayn. Ben tek bir anneydim, bir anne
daha yanma geldi, bugn binleri getik; yani gayretli olmak lazm, koyduunuz hedefe ok salam durarak yrmek lazm. ok engel kyor,
talar nnze geliyor ama kalkp kalkp yrmesini bildik, her yrdmzde de daha gl ktmz grdk ve bugnlere de geldik krler olsun. Olabiliyor, olmayacak bir ey deil, gayretle, azimle, birlik olmak
lazm.
Can Candan: Zenne ailesi tarafndan ldrlen bir gey gen ile ilgili.
Benim ocuumda ise aileler deneyimlerini, yaadklarn aktaryor. Bu
filme o kadar tepki gstermeyebilirler. Tabii bu film bir belgesel, yaananlar yaayanlar anlatyor. Dieri belgesel de deil, kurmaca. Dolaysyla
Benim ocuumun o kadar ok tepki ekmeyeceini dnyorum.
Daha rahat oynatabilirsiniz gibi geliyor bana.
Katlmc: Film gsterimi fikri bile tepkiye neden oldu, gsteremedik, ama
ben Kadn Tarihi dersini veriyorum. Kadn olmann dnda farkl cinsel
tercihlerin de imdi bunu bu ekilde kullanyorum ama byle olmadn
biliyorum olabileceini ve dersimin iinde bunu gsterebileceimi syledim rencilere. Erkek renciler seiyor bu dersi daha ok. Kadn Tarihi
dersi ama erkek renciler katlyor. Bir sre sonra erkek renciler Kadn
haklar savunucusu olduk hocam biz diyorlar. Bu da nemli bir olay.
152 |
Katlmc: Ben de ncelikle tebrik ediyorum hepinizi. Bu hayat yolculuunuzda yolunuzun ak olmasn diliyorum. Kk bir sorum var. Bu
belgeselin daha yaygn izlenebilmesi iin DVD olarak da yaynlanmas var
m planlarnzda?
Can Candan: Planlarmz da var, almamz da var. Birka hafta iinde
raflarda greceksiniz zaten. ok az kald, 25 Kasm haftas raflarda olmay
planlyoruz, nk 27 Kasmda Baka Sinema gsterimleri srasnda insanlar sinemadan ktktan sonra raflarda da bulabilsinler istiyoruz filmi.
zleyen baz insanlardan yle yorumlar geldi zira: Ben bunun DVDsini
alacam, ocuu olan btn arkadalarma hediye edeceim. Ne zaman
karacamz soruyorlar. Biz de alyoruz birka haftadr bunun zerinde. Umarm siz de alr, istediklerinize hediye edersiniz doum hediyesi
olarak. Bu konuda da bir eyler renir belki ebeveynler, btn toplum ve
bir farkndalk oluur.
Katlmc: Sadece LGBT kapsamnda deil, gerekten ok daha geni bir kapsamda da gsterilebilecek bir film bu. Ebeveyn olacak herkesi ilgilendiriyor,
btn kadnlar ilgilendiriyor. Dolaysyla belki niversitelerde, kabul grmeyen yerlerde biraz daha farkl balklarla, rnein Aile Filmleri ve Belgeselleri bal altnda, baka rneklerle birlikte izliyor olabiliriz. Toplumun
rutininin dnda bir ey yapmaya alnca zaten birok problem yayor durumdayz. Sizinki kadar sert bir mcadele vermeden, o noktaya gelmeden de
aslnda insanlar kendileriyle, ocuklaryla, kimlikleriyle ilgili birok ey renip, buradan ilham alp, ufak ufak deiimlerle bir yere gidebilirler.
mer Ceylan (LSTAG): Bu syledikleriniz bize film sonras syleilerin
ounda ifade edildi. Birok gen anne baba Ya ocuum bir gn benim
karma gelirse... diye dnmeye baladn syledi.
Katlmc: Benim bir olum bir kzm var. Onlar ok rahat kabullenmi
durumdalar ve bana rahatlkla sylyorlar, Anne benim u arkadam
gey, bu arkadam lezbiyen diye; biz sorgulamyoruz ailecek. Ama ocuklarmz bytene kadar o sorular sorduk, bu bilinte de deildik o
zaman. Bu film arpyor insan gerekten. ok ok nemli.
mer Ceylan: Antepte, Nar Film Festivalindeki gsterimden sonra yaplan syleide bir baba kalkp yle dedi: Benim ocuum var, on bir
153
yandan kk. Bunu bugnden ultrasonla veya baka bir yolla renebilir miyiz?
Can Candan: LSTAG ok baarl bir mcadele veriyor bence. Benim
midim, ileriki dnemde daha politik mcadelelerin iine de eklemlenerek, byyerek devam edecek. Grdm kadaryla takdir ediyorsunuz
filmi. Ama gerekten bence nmzde byk bir sorun var: Daha fazla
insana nasl ulatrabiliriz? Ayn eyi tekrarlayacam, kusura bakmayn.
Sizin desteiniz ok ok nemli; sosyal medyay kullanarak zellikle, e
dost akraba, azdan aza, kulaktan kulaa, bir ekilde insanlar filmi izlemeye tevik etmenizi bekliyoruz. lerleyen zamanda DVDyle birlikte
internet zerinden de izlemek mmkn olacak. Bu kadar ok tketime
dayal, ilginin bu kadar darmadan olduu, malum gndemin srekli deitirildii bir dnemde ilgi ekmek ok nemli ve biz bunu bir yere kadar
yapabiliyoruz. Sizin de desteinizle ok daha fazla insana ulaabileceiz.
Dolaysyla desteiniz iin imdiden ok teekkr ederim.
Katlmc: Sosyal medyada arkadalk teklifi gndermek mi gerekiyor?
Can Candan: Hayr. Filmin sayfas var Facebookta ve o sayfay ka kiinin beendii nemli bir kriter. Dolaysyla ilk aama olarak girip de beenirseniz, baka arkadalarnza nerirseniz iyi olur. Bu ok nemli. Bir
de gsterimleri de biz sayfaya koyuyoruz, etkinlik olarak ayoruz. Facebooku kullanyorsanz o etkinlie arkadalarnz davet etmeniz ilgilerini eker; twitter daha etkili bir ekilde de kullanmak mmkn. Bir de
derslerinizde olsun, yazdnz ke yazlarnda olsun bahsetmeniz ok
faydal olur.
Katlmc: Kendi adma kadn rgt temsilciliini takip ediyorum sosyal
medyada. Bunu kullanmak istiyorum.
Can Candan: Tabii, siz ne kadar yayarsanz o kadar ok izleyiciye ulaacaz biz de.
Katlmc: Bu konuda bence eskimek zerinden bir algnn olmamas
lazm. Umarm ok daha hzl ilerleriz ama, insan haklar savunucularnn
ok daha uzun sreler kullanabilecei bir eitim bu ayn zamanda. Belki de naizane bir yntem nerim olabilir. rnein ben yakn zamanda
154 |
meslek liselerindeki retmenlerle toplumsal cinsiyetle ilgili alacam.

Orada bu filmi kullanabilirim. Eitim Reformu Giriimi ile birlikte allabilir, ayrmclk konusunda alanlarla ibirlii yaplabilir. nk bu
film ayn zamanda insan haklar mcadelesi ierisinde eitim materyali
olarak kullanlabilecek de bir rnek. Tek bana bir belgesel deil. Belki
byle bir yntemle bu tarz bir araya gelmelerin baka bir etkisi oluyor
tabii ama ve birlikte izlemekten kanan insanlara da DVDsini datarak
daha geni bir kitleye ulama yollar zorlanabilir diye dnyorum.
155
156 |
DRDNC OTURUM:
ALTERNATF ALE MODELLER
157
Aile ve Ebeveynlie Queer Yaklam:

Lezbiyen, Biseksel, Trans ve Queer
Ebeveynlerin Deneyimleri

Sema Merve
Sabanc niversitesi
onumama sevgili dostumuz Ali Arkana selam ederek, ruhuna

huzur dileyerek balamak istiyorum. Ksa bir sre nce onu
kaybettik. Ali btn teorik tartmalarmzn yan sra pratik
hayatta kalabalk/kolektif aileyi yeniden tanmlayabilmenin imknn
bize sundu. Kan bayla zorunlu akrabalk ilikileri yerine bize sevgi
bayla, efkatle, dayanmayla kurulan aile ilikilerini hatrlatt. Bunu
kendi blog yazlarnda biyolojik aile yerine sevgi bayla kurulmu aile/
seilmi aile gibi alternatif kavram ve aklamalar lugatmza kazandran
kii olarak da yapt. Ben bu sunumda sevgi bayla, dayanmayla
kurulan baz aile ilikilerinin nasl kapana sktrldn ve buna karlk
bu ebeveynlerin nasl stratejiler gelitirdiini ya da gelitirebileceini
sizinle paylaacam. Sizlere Sabanc niversitesinde hazrladm
Grnmeyenin zini Srmek: Aile ve Ebeveynlie Queer Yaklam
balkl yksek lisans tezimden kan bulgulardan hareketle Trkiyedeki
lezbiyen, biseksel, trans ve queer ebeveynlerin deneyimlerinden
bahsedeceim.
ncelikle, aile dediimizde kafamzdaki baskn modeli heteroseksel iftler ve belki de onlarn ocuklar oluturuyor. u an Trkiyede en
yaygn hane modeli ekirdek aile olsa da bekr ebeveynler, boanm ve
yeniden kurulmu aile modelleri ve geni aile modelleri var; fakat bunlardan en son srada aklmza gelen ve/veya nmze kan ecinsel, trans
ebeveynlerin oluturduu aileler oluyor. Aile mefhumu hakknda tartmalar yrtrken ya bu meselenin kenarndan kesinden geiyoruz ya
da mevzu bahis bile olmuyor yahut LGBT ebeveynlerin ihtiyalarnn ne
olduu, nerede olduu zerine dnmyoruz. Peki, bu grnmezlik, grnmez olmalar, yok olduklar anlamna m geliyor?
158 |
Akas bu tez almasna balarken bu kadar fazla sayda lezbiyen,

biseksel, trans ebeveynle karlaacam tahayyl bile edemezdim.
Peki, neden bu grnmezlik? nce meselenin yasal boyutundan bahsederek balamak istiyorum. Bunlarn hepsini alt alta getirme ihtiyac duyuyorum, nk hepsini bir arada duyunca oluan tablonun anlam daha
vahim ekilde ortaya kyor:
Trkiyede Anayasa eitlik ilkesinde cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii
tannmyor.
Ecinsel evlilik hakk yok; herhangi bir partnership dzenlemesi yok;
mterek ocuk vesayeti yok.
Evlat edinmek ncelikle evli iftlere ynelik; bekr bireyler de evlat
edinebilir, fakat ecinsel olduklarnn anlalmamas durumunda.
Tp bebek merkezleri ve genel olarak reme teknolojileri sadece evli
iftlere ynelik.
Sperm bankas lkede yok ve yasak, hatta yurtdnda sperm bankasndan hamile kalmak, bunun renilmesi durumunda su tekil ediyor.
Zaten sperm bankalar da paras olanlar iin bir seenek.
Trans bireyler eer ameliyat srecinden geerlerse reme yeteneinden yoksun olmalar art var, yani ksrlatrma zorunluluu sz konusu; dolaysyla bir trans birey ameliyat srecinden gemek istiyorsa
ocuk yetitirme hakkna da sahip deil.
Emsal nitelii tayan 1982 tarihli Yargtay kararna gre, lezbiyen bir
anneye ocuun velayetinin verilmeme nedeni ocuun geleceini
tehlikeye dren bir durumun varl diye aklanyor, ecinsellik
toplumun asla ho grmeyecei bir ey ve marazi (hastalk derecesine varan) bir alkanlk olarak tanmlanyor; dolaysyla bugn hl
annenin lezbiyen olduu ispat edilirse ocuun velayeti babaya verilir.
Bu ebeveynler yasal anlamda ciddi bir ekilde keye sktrlm durumda; yasalar birok ebeveyni grnmemeye, hatta var olmamaya zorluyor.
LGBT hareket ierisindeki grnmezlik

Bugn biz LGBT ebeveynliini sosyal hareketler ierisinde de konumuyoruz. zellikle LGBT hareketi ierisinde gndem olmamasnn bir nedeni, bunun gen bir hareket olmas; gen bir kuan mcadele vermesi
ve ayn zamanda temel yaam haklarnn ncelikleri belirlemesi olabilir.
lk olarak 2010 ylnda dzenlenen Dikkat! Aile Var temal Onur Haftas
etkinlikleri bu sessizlii bozdu. Aileyi ve LGBT ebeveynliini tartmann
159
zemini olutu, fakat devamll salanmad; ancak zellikle bugn LSTAGn hayatmza girmesiyle aile mefhumunun yeniden tartlan bir
yan oldu. Bu anlamda gerek byle bir rgtlenmenin varoluu, gerek
Benim ocuum adl belgeselin Trkiyenin drt bir yannda izleyiciyle
bulumasyla birlikte LSTAG nemli bir adm att; fakat bu aile tartmas LGBT bireylerin ebeveynleri ve kardeleri zerinden gerekleti. Aile
meselesi bugn hl LGBT bireyin kendisinin ebeveyn olmas zerinden
konuulmuyor.
Tez aratrmas
ncelikle bu boluk ve grnmezlik hali tezimi hazrlamamn en nemli
nedenidir. Peki, bu tez ne anlatyor? Heteronormatif aile sistemi tarafndan dlanm ebeveynlerin deneyimlerine ve ebeveyn adaylarnn hayallerine ve planlarna odaklanyor. Kendilerini ebeveyn olarak nasl farkl
ekillerde tanmlyor ve bu ebeveyn kimliini nasl deneyimliyorlar? Bu
etnografik alma heteroseksel matris ierisindeki ebeveyn kimliklerini
sorguluyor ve uygunsuz ebeveynlik deneyimlerini inceliyor.
Bu aratrmaya balarken, planlanm ebeveynlik yoluyla (planned parenthood) ebeveyn olmu bireylere ulamay hedefliyordum; fakat arlkl olarak cinsel ynelimi ya da cinsiyet kimlii yznden ailesi tarafndan
fiziksel, psikolojik iddete maruz kalm ve cinsel ynelimi ya da cinsiyet
kimlii yznden zorla evlilik yoluyla evlenip ocuk sahibi olan ebeveynlerle karlatm. Aratrma, zorunlu evlilik ve iddet temalarn nme kard. Bir ekilde evlenilmi, evlenmeye zorlanm ve ocuk domu; cinsel ynelim ile ebeveynlik yapma arasndaki gerilimle ba etme meselesi
ortaya km. Dolaysyla birou ocuklarna ak deil. Bunda anlalr
bir yan da var; ne cinsel ynelimleri ne de ebeveynlikleri kabul gryor.
Bir yandan karanlk bir tabloyla karlarken, bir yandan da herkesin kendi hayatnda kk kk atlaklar ve direni biimleri yarattna tank
oldum.
15 kiiyle derinlemesine mlakat tekniiyle grtm. Grmecilerin
yalar 21-50 arasnda, ocuklarnn yalar ise 3-25 arasnda; dolaysyla
ok farkl deneyimlerle karlatm. Bir grmeci 7 aylk hamileyken, 5
grmeci nmzdeki 5 yl ierisinde ocuk yetitirmek istiyordu. 8 kii
nceki heteroseksel evlilik ya da ilikisinden, 1 kii eski sevgilisinden anlamal bir ekilde hamile kalm, 1 kii yurtdnda bir ocuk evlat edinmi. ocuk yetitirmeyi planlayanlardan 3 bir ocuk evlat edinmek, 1i
doum yapmak, 1i de partnerinin doum yapmasn istiyor.
160 |
Grlenlerden 3 kii kendini lezbiyen, 4 kii biseksel, 2 kii genderqueer, biri queer, 3 kii transgender olarak tanmlyor ve 2 kii herhangi
bir tanmlamay sahiplenmiyor. Ebeveynlik tanmlamas olarak, bir kii
kendini herhangi bir anlam bulunmayan mazz kelimesiyle tanmlyor.
9 kii stanbulda, 2 kii zmirde, 3 kii Ankarada, 1 kii de Antalyada
yayor. Btn grmeler yaadklar ehirlerde gerekleti. Birok grme kiilerin evinde yapld. Grmelerin yan sra aratrmamn bir
paras olarak katlmc gzlemci ynteminden faydalandm; grtm
kiilerin ocuklaryla da olabildiince uzun zaman geirmeye gayret ettim, bylelikle ocuklarla ilikiye dair izlenim sahibi olmak istedim. unu
sylemekte fayda var; bu aratrmada hibir ekilde ocuklara dair bir
gzleme yer vermedim, nk bu farkl bir pedagojik yaklam ve bak
gerektirir. Sadece ebeveynlerin anlatlarndan ve ocuklarna ve ilikilerine dair ifadelerinden yararlandm.
Bu aratrmaya ilkin Trkiyedeki lezbiyen, biseksel annelerin deneyimleri zerinden balamtm. Aile ekseninde spesifik olarak bir annelik
almas yrtecektim. Sonra oraya bir queer ekleyiverdim, lezbiyen, biseksel, queer annelerin deneyimleri eklinde... Queer burada bir kt,
fakat queeri eklemek beni inann kurtarmad, henz altn dolduramamtm; nk grmelerin sonunda inandm, bildiim, grdm
birok ey alt st olmutu.
rnein bir grmeci trans erkek; ocuunu dourmu fakat kendisi ocuun babas. Bir dier grmeci ise trans kadn; ocuklarna uzun
yllar sonra trans almn gerekletirmi, o gnden sonra ne anne ne
de baba roln stlenmi, hibir anlam olmayan bir kelime tretmi ve
ocuklarnn mazz olmu.
kili cinsiyet sistemi ve heteropatriyarka

zellikle bu iki deneyim, zorunlu ebeveynlik kimlii (parental identification) tartmasn dourdu. Annelik ve babalk sadece toplumsal cinsiyetlendirilmi (gender) ebeveynlik biimleri deil ayn zamanda cinsiyetlendirilmi (sex) ebeveynlik biimleri olarak karma kt. Btn tanmlamalar, yani genderqueer, queer, lezbiyen, biseksel, trans, transerkek,
transkadn, tanmsz anne baba mazz bu kimlik politikasna dair sabit
kimliklerin atrdamasayd.
Bir kii illa ya anne ya baba m olmalyd? Edann kendini mazz olarak
tanmlamas anne/baba ikililiinde cinsiyetlendirilmi ebeveynlie meydan okuyan bir ifade biimiydi veyahut Memonun doum yapp kendi-
161
sini ocuun babas olarak tanmlamas... Btn bu deneyimler sadece

cinsel ve toplumsal cinsiyet normlarna kar k deil, ayn zamanda
uygunsuz ebeveynlik deneyimlerini rnekliyor. Tpk kadn/erkek ikililii
gibi anne/baba kimlikleri heteroseksel matris ierisinde sadece biyolojik bir eye iaret ediyor. Anne/baba ikililii zerinden ikili cinsiyet sistemini sorgulamak bu tezin ana eksenini oluturdu.
Peki nasl deneyimler ve stratejiler?

rnein bir grmeci, zge, lezbiyen ve anne: ocuunu yurtdnda evlat edinmi. Bekr anne olduu iin herkesin ona acdn anlatt;
baz insanlarn Ayy canm! Paralanm aile muamelesi yaptklarn
Ve sordu: Bizim neremiz paralanm ki? Biz zaten bu aileyi byle kurduk, kzm ve ben. ekirdek aile normunun onlarn yaam alann nasl
baskladn anlatt. Bu durumla mcadele etmek iin internette annelik
bloglarndan faydalandn, fakat oralarda kendini atnda Sen ne biim annesin! gibi tepkiler aldn, sanal dnyada bile yalnzlatrldn
syledi. Sonu olarak kendine ecinsel anne blogu am ve buradan insanlara ulayor.
Bir grmecim, Derin, kendini lezbiyen ve anne olarak tanmlyor.
Ailesi kk yata lezbiyen olduunu fark ettiinden, kendini korumak ve
kimliini inkr etmek iin formaliteden evlenmi, sonradan bir ocuk dourmu. Kocasyla da ocuk douduktan sonra ayrlm ve bir daha grmemi; dolaysyla ocuunu bekr anne olarak yetitiriyor. Okuldan aile
fotoraf istiyorlar iki- ayda bir. Okullarn byle bir iddet biimi var. Derin okula ocuuyla kendi fotorafn gnderdiinde retmeni fotoraf
geri yollayp gerek aile fotoraf istediini sylemi. Kadnn da elinde
adamn bir tanecik fotoraf varm, o fotoraf baka fotoraflara photopshoplayp ocukla okula gnderiyormu te mutlu ekirdek ailemiz diye.
Derya ise kendi deneyimiyle ilgili unlar sylyor: Zorunlu olmadka her ortamda ben bilmem neyim diye almyorum. Bunu yapmak istemiyorum. Bunun her zaman gerekli olduunu dnmyorum. Alma
politikalar anlamnda... Kiinin, varoluunu tehlikeye atacak bir durum
varsa iyerinde de ak olmasna gerek yok. Herkesin her yerde mutlaka ak olmasn gerektiini dnmyorum, ama yle bir kriterim var:
Davranlarmdan taviz vermiyorum. Kz arkadamla gidip ocuumu
alyorum, hatta kz arkadam gidip ocuumu alabiliyor. Transgender bir
arkadam gidip alabiliyor. Telefon ayorum yuvaya, sylyorum u kii
gelip alacak diye. Neyiniz oluyor? diye sorduklarnda arkadam diyo-
162 |
rum. Sevgilim diyemiyorsun. arnn msameresi oluyor mesela, annemler, sevgilim, eski sevgilim, onun eski sevgilisi hep beraber gidiyoruz.
Gerek aileyle, gerek ile, gerek ocuun okuluyla ilikilenirken geri adm
atmyorum ama tabela da asmyorum.
Memo ise yle diyor: ...Bir keresinde de yeni bir hoca vard. Siz
nesi oluyorsunuz? dedi. Hem annesiyim hem babasym dedim. Nasl
yani?! yapt. yle yani dedim. Benimle dalga m geiyorsunuz! dedi.
Ne dalga geeceim sizinle dedim, Soru soruyorsunuz cevabn veriyorum. Berkin annesi de benim, babas da benim.
zgenin online iletiim anda annelik blog/forumlarndaki mcadelesi, Deryann yl sonu msamerelerinde kalabalk ailesiyle varoluu,
Derinin var olmayan bir babann fotorafn dzenlemesi, Memonun
retmene kendisinin anne ve babann vcut bulmu hali olduunu sylemesi bu ebeveynlerin stratejilerinden ve gndelik hayat direnilerinden
baz rneklerdi.
Nasl destek mekanizmalar salanabilir?

Bu blmde, aslnda pek de var olduunu syleyemeyeceim ama mmkn olan belli destek alarndan bahsetmek istiyorum ki bu destek mekanizmalar bu ebeveynlerin ebeveynliklerinde heteronormatif evrenle ba
etmelerini salayacaktr.
Grtm her grmeci kendini ok yalnz hissettiinden, dirsek
temasna ihtiya duyduundan bahsetti ve hepsi kiisel olarak mcadele
etmekten zorlandn vurgulad. Ayn zamanda baka ebeveynlerin deneyimlerini dinlemeye ihtiya duyduklarndan bahsettiler.
Destek mekanizmalar unlar olabilir:
Kendi biyolojik aileleri (ancak maalesef ou zaman iddetin kayna
olmu hikyelerde)
Seilmi aileleri
nternet bloglar ve forumlar
LGBT dernekleri/sivil toplum
Feminist hareket
Akademik almalar
Yasal haklar LGBT bireyler sz konusu olduunda hayati bir rol stlenebiliyor, hatta LGBT ebeveynler olduunda ifte krlganlktan sz edebiliriz. Sosyal politikalar gelitirilebilmesi nemli, fakat ncelikle feminist
hareketin ve LGBT hareketinin bu mesele zerine konuabilmesi ve gndem yaratabilmesinin kritik olduunu dnyorum.
163
Aile Dnda Hayat Var m?

Bir Kampanyann Ardndan

Sevgi Adak
Leiden niversitesi; Sosyalist Feminist Kolektif
osyalist Feminist Kolektifte (SFK) rgtl feministler olarak 2013

ylnn ilk aylarnda Aile Dnda Hayat Var balkl bir kampanya
balattk. Heinrich Bll Stiftung Derneinin organize ettii ve
bizleri buluturan konferansn ana bal olan Baka Bir Aile Anlay
Mmkn m? sorusu ile SFKnn bu kampanyada ele ald mesele
arasnda aikr bir yaknlk sz konusu. Tpk bu konferansn olduu gibi
SFK kampanyasnn da temel hedefleri arasnda mevcut aile anlayn
sorgulamann yan sra bu anlaya alternatif bir arada yaama biimlerini
tartmaya amak vard. Bu yaknlktan hareketle kampanya deneyimimizi
paylamak ve bu deneyim zerinden neler syleyebileceimiz, birlikte
hangi sorular sorabileceimiz, aile meselesini ncelikle feministlerin
politik gndemi olarak nasl devam ettirebileceimiz noktalarndan
hareketle bir tartma amak istiyorum.
SFK neden byle bir kampanya balatmay kararlatrd? Bu kampanya
neden bir ihtiya olarak grld? Sanrm ncelikle bu sorularla balamak lazm. Aile ideolojisi ve zellikle AKPnin aileyi glendirmeye dayal muhafazakr politikalarna kar bir kampanya rgtleme fikri 2012
ylnda olutu ve 2012 Austosunda gerekletirdiimiz SFKnn beinci
yaz kampnda bu konuda bir atlye almas yaptk. Kampanyann ismi
ve genel hatlar ile ierii de bu kamp srasnda tartld ve ortaya kt.
Bize dayatlan aile nasl bir aile? nce bunun bir resmini karmak ve
bu resmin mutlu, huzurlu, scak bir yuva olarak sunulan aile kurgusundan ne kadar uzak olduunun altn izmek istedik. Burada temel amacmz, Aile bize, yani kadnlara ne yapyor? sorusunu sormakt. Derdimiz,
aileyi ne karan, kadnlar grnmez klan politikalaryla zerimize gelen siyasi anlayla, ailenin kadnlar etrafnda almas zor duvarlar ren,
onlarn emeklerine el koyan, bedenlerini denetleyen ve kadnlar eve
hapseden bir yapnn var olduunu ifa ederek mcadele etmekti. Kamp
164 |
srasnda ve sonrasnda yaptmz atlyelerde, ailenin bize ne yaptn

zmlemeye ynelik bu tartmalar ana balk zerinden yrttk:
annelik (ocuk dourma dayatmas, ideal annelik vs.); heteroseksizm ve
cinsellik; evlilik (ve tabii buna bal olarak, boanma). Hatta ncelikli almamz bu temel meselede yaadklarmz zerinden sz retmek,
bu szleri kampanya iin sloganlatrmakt. Aile dnda hayat var slogan dnda (ki bu slogan kampanyamzn ismi olarak belirlemitik) kampanya srasnda kullanacamz Kimseye ocuk borcumuz yok, Kutsal
annelik masalna inanmyoruz, Baba nerede, kre orada, Sevimek iin
aile art deil, Heteroseksizm bulacdr, Kutsal aile deil cinsel istismar yuvas, Evde kaldm, hayat da bana kald, Evlilie mahkm deiliz,
Mutsuzum, idare etmiyorum gibi sloganlar bu almalarda ortaya kt.
Kampanyann ilk adm SFKnn kard Feminist Politika dergisi iin
bir aile zel dosyas hazrlamak oldu. Derginin on yedinci says, yani 2013
K says, bu dosyaya ayrld. Dosya bal, kampanya balmzd: Aile
dnda hayat var! Bir yandan da kampanyann logosunu belirledik, afilerini hazrladk, ana bildiri metnini kaleme aldk ve afileme yaptk.
Gerek dergi dosyasndaki yazlar gerekse kampanya bildirisi iki ana
eksene oturuyordu: AKPnin aileyi glendirme politikalarnn, dnyada
ykselen yeni muhafazakrlkla da ban kurarak eletirisi ve yukarda
deindiim, Aile biz kadnlara ne yapyor? sorusu. Bir baka deyile,
dnyada da artan aileye dn syleminin kadnlar asndan getirdii
tuzaklar AKP politikalar zelinde ifa ederken, bir yandan da bu yeni muhafazakrln tesinde ve onun ncesinde, esas olarak patriyarkann kalesi olarak aile iinde kadnlara ne olduunu anlatmak istedik. Eletirimizin merkezine aldmz aile, bugn bize dayatlan, heteroseksel evlilie
dayal aile biimiydi. Aile ilikilerinde kadn emeine el konmas, bakm
emei yknn ve ev ilerinin, darda alsa bile, kadnlarn sorumluluu olarak grlmesi, anne olmann ve ideal bir anneliin dayatlmas ve
heteroseksel, erkek merkezli bir cinselliin merkeze alnmas gibi noktalara odaklandk. Bunun yan sra en nemsediimiz noktalardan biri,
kadna kar iddet ile aile arasndaki ilikiydi. Kadnlar ok byk ounlukla aile iinde, kendilerinden beklenen rolleri yerine getirmeyi reddettikleri, hayr dedikleri, boanmak istedikleri iin dvlyor, ldrlyor;
bu iddet korkusu altnda aile kurumuna katlanmaya mecbur braklyor.
Bunun da tesinde iddetin ailenin yapsal, ona ikin bir unsuru olduunu iddia ettik ve yle dedik kampanya bildirimizde: Evlilik ve aile, erkeklerin, kadnlarn cinselliklerine, emeklerine, dnce-duygularna el
165
koyma haklar zerine ina edilmi. O yzden de, bu el koymay gvence

altnda tutan iddet, kocalarn bu haklarnn dolaysz bir sonucu. Arzi,
tesadfi bir biimde ilimiyor aileye, onun yapsal bir paras. Dolaysyla
da AKPnin erkek iddetini ortadan kaldrmak iin aileyi glendirmeye
almas aslnda abesle itigal!
te yandan, tartmay burada brakmayp Bir alternatif tahayyl edebilir miyiz? sorusunu da yneltmek istedik hem kendimize hem de tm
kadnlara. Evet, aile ideolojisini eletiriyoruz, kadnlar ailenin snrlarna
hapseden zihniyete kar Aile deil kadnz diyoruz, bu slogan haykryoruz meydanlarda; ama bir adm teye geerek, aile kavramnn kendisini de sorgulamalyz, diye dndk. Burada amacmz uydu: Kadnlar
aile iinde konumlandran bir bak asyla aileyi veri alan, onu vazgeilmez kabul eden bir noktadan deil, ailenin kanlmazln, mutlakln
sorgulayan bir yerden politika retmeye almak. nk bu sorgulamay
yapmyor olmak, feminist szmz retirken bir engel oluturuyordu.
Dergimizin dosya kapak yazsndan alntlamak istiyorum neden byle
olduunu: Aile-i yaam uyumlulatrma politikalarn tartrken olsun,
aile iinde kadnlara ynelik iddet zerine politika yaparken olsun, bir
nokta geliyor ki orada tkanyoruz; ufkumuzun darl bizi sktryor ve
topyalarmz, hayallerimizi ertelemenin getirdii kuraklk yzmze
arpyor. te o zaman ihtiyacmz olan ey belki de gerekiliin etrafmzda rd duvarlar bir nebze zorlamak, ocuksu olmaktan bu kadar
rkmemek...
Aslnda ailenin, kadnlar olarak yllar iinde elde ettiimiz kazanmlarla artk geride braklm bir mesele gibi grlmemesi gerektiinin,
deien biimlerde de olsa kadnlarn hayatn ok temel biimlerde etkilemeye devam ettiinin ve dolaysyla bize dayatlan bu aile biimi dndaki birlikte yaama biimlerinin imknlarn aramaya devam etmemizin
nemine dikkat ekmek istedik. Baka bir hayat tahayylyle ilgili olarak
feministlerin politik bir sz retmeye balamas gerektiini savunuyorduk; nk ailenin srekli, evrensel, doal bir yap olduu dncesiyle
mcadele etmenin en iyi yolunun, cinsiyete dayal iktidar ilikilerini yeniden retmeyen, baka birlikte yaama biimlerinin mmkn olduuna
inanmak ve bu biimleri aramak olduunu dnyorduk.
Aile dndaki hayat tahayyllerinin neler olabileceini de elbette nce
kendi aramzda tarttk. Bunu yaparken k noktamz uydu: Ailenin
karlad temel, gerek, insani gereksinimler var, bunu yadsyamayz.
Hele ki sosyal devletin bu kadar zayflad bir dnemde sevgi, maddi-
166 |
manevi dayanma, duygusal paylam, ocuk bakm, hasta bakm gibi

ok nemli ihtiyalarmz dnldnde, aile biroumuz iin olmazsa
olmaz gibi grnyor. Dolaysyla, bu ihtiyalarn zerinden atlamadan,
ama bu insani gereksinimlerimiz pahasna, aile gibi dayatmac, baskc,
zgrlklerimizi gemleyen bir yapya da mahkm olmadmzn altn
izen alternatif bir tahayyln peine dtk. Bizim savunduumuz, feminist aile eletirisinin, bu gereksinimleri birbirine sanki doal bir birlik
gibi balayan kurguyu krmas gerektiiydi; yani hem ak, hem cinsellii, hem dayanmay, hem remeyi ayn yerde, evlilik merkezli, kar-koca
birliktelii zerine kurulu bir ada yaamaya kar kmakt. Bu gereksinimlerin her birinin alternatif bir biimde karlanabilecei dncesinden hareket ettik ki bu noktada kadnlar aileye mahkm olmaktan kurtaracak sosyal politikalar bizim iin hayati nemdeydi.
Bunun yan sra, heteroseksel evlilie dayal ailenin tek doru, meru,
istenen birlikte yaama biimi olduunu reddetmek de bizim iin ok kritikti; yani hemen her gn, popler kltrden siyasi sylemlere kadar zerimize boca edilen Aile, iinde yaanacak tek kurumdur; bunun dnda
kalanlar (rnein evlenmek istemeyenler, rnein ocuk sahibi olmak istemeyenler) anormaldir, gayrimerudur dncesini reddetmek nk ailenin onun iinde olanlar iin faydas, aslnda bu dlanan insanlar karsnda sunduu ayrcalklar ve meruiyet. Bu noktada Iris Marion
Youngn yazlar bizim iin ilham kayna oldu. Onun, zellikle kadnlarn kar karya kald maddi ve kltrel temelli eitsizliklerin ortadan
kalkmas iin ailenin sorgulanmas ve heteroseksel normatifliin eletirisinin yan sra evliliin de ortadan kalkmas gerektiine ilikin grleri
ufuk acyd. Elbette evlilik ile aile ayn ey deil, fakat evlilik ok kritik
bir rol stleniyor, nk cinsellikten mlkiyete, aileye hapsedilen btn
ilikileri birbirine balayan temel mekanizma olarak ilev gryor. Evlilik
ayn zamanda meru iliki ile gayrimeru ilikiyi ayryor ve btn sosyal ve ekonomik ayrcalklar tek bir tarafa veriyor. Dolaysyla, eer hibir
iliki ve yaam biiminin dieri karsnda daha avantajl bir durumda olmasn istemiyorsak, aileyi biyolojik ocuklaryla yaayan heteroseksel
evli ift olarak tanmlamamalyz. Peki, nasl tanmlamalyz?
Biz Young izleyerek yle bir tanm neriyoruz: Birlikte yaayan, birbirinin fiziksel ve duygusal ihtiyalarn karlamak konusunda dayanma iinde olan, kendilerini kalc ya da uzun sreli bir iliki iinde sayan
insan grubu. Bu bir bakma aileyi oullatrmay nermek; yani tek bir
aile yok, aileler var. Burada bir baka tartma da u: Aile kavramn kul-
167
lanmaya devam etmeli miyiz, kavram oullatrmak bize yeterli zgrlk alann aar m, yoksa bu kavram kullanmay btnyle brakmal myz? Dorusu, kampanyann banda ikincisinden yanaydk ve szmz
alternatif hane birliktelikleri kavram etrafnda gelitirmeyi hedefledik;
yani sevdiimiz adamla ya da kadnla veya arkadamzla, rnein 3 erkek
1 kadn ya da evlat edindiimiz ocuklarla veya kolektif yaanan hane birliktelikleri Kan ba ve evlilik temelli aile tanmn reddeden bir tanm
Asl nemli nokta ise, ayn evi paylama zerinden tanmlanan birlikteliklerin her ihtiyacn karland bir kurum olarak grlmemesi. zellikle
cinsellik ile hane birlikteliini ya da aileyi ayrmak ok nemli, zira aileyi,
baz yelerinin birbirleriyle cinsel ilikisi olan, cinsel haklarn olduu bir
birliktelik olarak grmek ok patriyarkal bir dnce ve kadnlarn, ocuklarn aile iinde karlat iddetle de ok dorudan ilikili sonular
douruyor. Yine Young izleyerek, oluabilecek maduriyetleri nlemek
asndan, alternatif hane birlikteliklerinin, btn birlikte yaama biimlerinin hukuki atsnn oluturulmas gerektiini de savunuyoruz.
Sanrm bu konferansn da nemli amalarndan biri somut politika
nerileri oluturmak. Bizim amzdan en somut nerilerden biri de bu
olsa gerek. Burada baz Bat lkelerinde uygulanan ev ii ortaklk/aile
ortakl gibi yasal dzenlemeleri Trkiyede de talep etmekten bahsediyorum. Fakat bunlar da ounlukla ecinsel iftlerin yararland ve
heteroseksel evlilie paralel var olan kurumlar olarak dnmemekten
yanayz. Zaten ok az lkede bu dzenlemeler evliliin sunduu ayrcalklar salyor ve kutsal bir seenek olarak aile, heteroseksel evli ift
zerinden tanmlanmaya devam ediyor. Oysa bize gre, eer bir feminist
tahayyl olarak hane birliktelikleri var olan ailenin tesine geecekse,
bunu ancak evliliin nemini kaybetmesine yol aarak, evliliin yerini
alarak yapabilir.
Btn bunlar tartrken bir yandan da eylemler rgtlemeye altk
kampanya boyunca. lk olarak 9 ubat 2013te stanbul ve Adanada ezamanl eylemler yaptk. Daha sonra bunlar Adanada ikinci bir eylem ile 8
Mart yrylerinde aile meselesini ne karan slogan ve pankartlarmz
izledi. Dorusu, sendelediimiz, kendi iimizde tarttmz noktalar da
oldu. Bunlar da itenlikle paylamak isterim. rnein, AKP hkmetinin
kadnlara yapt saldrlar o kadar youndu ki, bu saldrlara yant verme
ve ayn anda aileye kar kma tela srasnda Alternatif tahayylmz
nedir? sorusu zerine yeterince demedik; yani Aile dnda hayat var
dedik ama kimi arkadalarmz bu hayatn ne olduuna yeterince iaret
168 |
edemiyor olmaktan yaknd hakl olarak. Bu nedenle, kampanya srasnda

kendimizi yeterince gl hissedemediimizden, szmz her zamanki
cokuyla syleyemediimizden yaknanlar oldu. AKP politikalarn fazla
hedefe aldmz, erkeklere ve erkeklerin mevcut aile yaps iinde elde
ettii faydalara yeterince dikkat ekmediimizi dnenler de vard. Aile
dnda hayat var slogann ok radikal bulan arkadalarmz da oldu;
hayat var diyoruz, ama birok kadn iin yok aslnda, derdimizi anlatamyoruz, bu slogan bizi marjinalletiriyor diyenler de. Yine, aileyle ilgili
kendimizle yzleerek tartma srecini yeterince derinletirmediimizi
de grdk. Biliyorsunuz, feminist politika nce kiisel olandan balar, kiisel yzleme ve dnm de hedefler. Feministler olarak biz ne kadar
ailelerimizin dnda bir hayat tahayyl edebiliyoruz, bununla ilgili ne yapyoruz? sorusu da bizim peimizi brakmad dorusu.
Biz elbette byle bir kampanyaya giriirken bunun en radikal, en zor
kampanyamz olduunun farkndaydk. rnein, iki yl ncesinde yine
SFK olarak Erkeklerden alacaklyz diye bir kampanya yrtmtk.
Aile kampanyasnda dile getirdiimiz birok sosyal hak talebi aslnda orada rlmt. Fakat o kampanyada kadnlara daha kolay ulam, SFK dndaki feminist arkadalarmzla da daha kolay yan yana gelebilmitik;
nk erkekler ocuk baksn, yemek yapsn deyince, bu ok daha fazla sayda kadn iin makul bir talepti. Gelin grn ki, Aile dnda hayat var
deyince, dayanma dendiinde akla ilk gelenin aile olduu bir toplumda kadnlara ulamak daha zor oldu. Aslnda ben kendi adma, olduka
makul bir yerden baladmz, aileyi oullatrmak gibi bir noktadan
ilerlediimizi dnyorum. rnein, kamp srasnda belirlediimiz asl
kampanya bal Aile yklmayacak kale deil. Aile dnda hayat var idi.
Biz ilk ksmn kullanmamaya karar verdik; aileyi ykmak, ortadan kaldrmak gibi ifadelere yer vermedik. Aslnda bizim kampanya deneyimimiz,
bu konferans gibi, Baka bir aile anlay mmkn m? gibi sorular
yksek sesle sormann ve Evet, mmkn diyebilmenin ne denli zor bir
i olduunu gsterdi.
te yandan, kampanyann nemli iler yaptn da vurgulamak gerek.
Yceltilen, zendirilen, dayatlan kutsal aile kurumunun kadnlara neler
yaptnn tehiri bu ilerden biriydi. Dile getirdiimiz taleplerle de, yeni
bir politik hat atmz, en azndan yeni bir feminist sz iin kap araladmz dnyorum. Hepimizin aile dnda bir hayat tahayyl edebilmesi iin bu nemli bir balangtr bu. Bir sosyal kurum olarak aile
elbette bugnden yarna zlecek deil; bu uzun bir sre, bir mcadele
169
ve ayn zamanda hepimiz iin bir zgrleme pratii. zgrlemek kolay

deil ama mmkn dedik. rnein, kampanyay ailenin reddedilmesi
zerinden deil ama evliliin sorgulanmas, bir evlenmeme kampanyas
olarak okuyarak olumlayan ve savunan arkadalarmz da oldu. Bu kampanyann bir alternatife ikna sreci deil de bir soru sorma sreci olduunu syleyen de.
2013 Kasmnda Trkiyenin gndemi babakann bilinli bir arptmayla Kzl-erkekli kalyorlar diye sunduu tartmaya kilitlendi. Bu
tartmalar srasnda bir arkadam bence ok hakl olarak biz ev iinde cinsiyeti iblmn sorgularken, babakann aklamalaryla sanki
bunu bir kenara brakp kadnl erkekli yaama hakkn savunma noktasna gerilediimizden yaknd. Bu noktadan bakldnda aslnda SFK
olarak balattmz kampanyann nemli bir politika yapma biimine
de iaret ettiini dnyorum. Hayatmz aile zerinden denetlemeye
ynelik sylem ve politikalarla mcadele etmenin yolu, savunmac bir
anlaya kaymak ya da Herkes istedii gibi yaasn demekle kendimizi
snrlamak deil, diye dnyorum. Aileye mahkm deiliz diyen, baka birlikte yaama biimlerinin mmkn olduunu, hatta mevcut aileden
ok daha adaletli, ok daha insani olduunu savunan ve bunun imknlarn aramakta srar eden bir politik hatta ilerlememiz gerekiyor.
170 |
Geleneksel Aile Dnda Mahrem

Yurttalk: Siyaset, Politikalar ve
Gndelik Yaam

Sasha Roseneil
Birckbeck niversitesi
Mahrem yurttalk kavram

Bu makalede, aile ilikilerini anlama, yeniden dnme ve dntrme
mcadelelerimiz asndan ok faydal olduunu dndm bir kavram nereceim. Mahrem yurttalk, mahrem hayat ve yurttalk arasnda
aleni bir ba kurmas asndan feminist bir kavramdr. Zira yaamn bu
iki dzleminin geleneksel olarak birbiriyle balantsz, hatta birbirine zt
olduu dnlr; kadnlar mahrem hayat, ev, aile ve duygu dnyasyla
ilikilendirilirken, erkekler yurttalk, rasyonelite temelli kamusal dnya,
siyaset, devlet meseleleri ve sivil topluma katlmla ilikilendirilir.
Henz kadn hareketleri tarafndan alenen kullanlm olmasa da,
mahrem yurttalk kavram, zel olan politiktir eklindeki feminist slogann tetikledii, kiisel yaamn radikal biimde yeniden sorgulanmas
srecinden doar. Sz konusu kavram, kamusal olan ile zel olann
her zaman i ie getiini vurgular ve biz her ne kadar hkmetlerin mahrem hayatmza burnunu sokmasndan holanmasak da hkmetlerin
tam da bunu yaptn, hatta pr, el dememi bir mahrem hayat alannn
var olmadn savunur; dolaysyla kamusal ile zel arasnda net, gerek
veya nihai bir ayrm izilemeyeceini vurgular.
Bu kavram savunurken, sosyolog Ken Plummern almalarndan
yola kyorum: Mahrem yurttalk projesi insanlarn kiinin bedeni, hisleri, ilikilerine dair kontrol (veya kontrol yokluu); temsillere, ilikilere,
kamusal alanlara eriimi (veya eriim yokluu); kimlikler, toplumsal cinsiyet deneyimleri ve erotik deneyimlere dair sosyal kkenli seimleri (veya
seim yokluu) ile ilgilidir (1995: 151).
Plummera gre, feminist, lezbiyen ve gey hareketleri tarafndan tetik-
171
lenen yeni yaam siyaseti hem kiisel yaam ve yakn ilikiler alannn
bir kamusal ve politize mcadele zemini olduunu ortaya koyar, hem de
birer birey olarak bizlerin kiisel yaammzda aileler, toplumsal cinsiyet,
bedenler, kimlikler ve cinselliklere dair [...] giderek genileyen bir seimler yelpazesiyle kar karya olduumuzu vurgular. (Plummer, 2003:13).
Plummern mahrem yurttalk kavram, yurttal dnmek iin, son
onyllarn siyasi, sosyal ve kltrel dnmlerinden mlhem yeni bir
yntem sunuyor ve kadn, lezbiyen ve gey hareketlerine merkezi bir nem
atfediyor.
Bu balang noktasndan hareketle, mahrem yurttalk kavramn bir
alma alan eklinde gelitiriyorum. Mahrem yurttal, mahrem hayatta faillii dzenleyen ve ekillendiren sreler, pratikler ve sylemlerle
ilikili bir kavram olarak alyorum; yani, mahrem hayattaki z-belirlenim,
aidiyet ve kabul deneyimlerini dzenleyen ve ekillendiren yasalar, politikalar ve sivil toplum bnyesindeki bireyler ve gruplar arasndaki sosyal
ilikilere dair bir kavram.
Avrupada mahrem yurttal incelemek

Mahrem yurttalk kavramn gerek aratrma gerek siyaset dzleminde
nasl kullanabileceimize dair bir fikir vermek iin, Avrupa Birliinin fon
salad FEMCIT adl proje kapsamnda eitli meslektalarmla yrttm almadan bahsetmek istiyorum.[32] Kadn hareketleri, toplumsal
cinsiyet eksenli yurttalk ve okkltrllk arasndaki ilikiye odaklanan
FEMCIT u temel soruyu soruyordu: Giderek okkltrl ve eitli hale
gelen bir Avrupada kadn hareketleri yurttalk konusunda nasl bir fark
yaratt? FEMCIT yurttal, ierme ve dlama, katlm ve aidiyet sreleriyle ilikili bir mefhum olarak alyordu; sadece formel siyaset alannda
deil, toplumsal yaamn tamamnda. Kadn hareketinin son krk yllk
mcadele alanlarn da kapsayan, radikal bir yurttalk kavramlatrmasyla hareket ediyorduk. Yurttaln birbiriyle ilikili alt alannda projeler
mevcuttu: siyasal, sosyal, ekonomik, etnik ve dini, bedensel ve cinsel ve
mahrem yurttalk.
Benim yrttm mahrem yurttalk projesi u soruya yant aryordu: Gnmzn okkltrl Avrupasnda, kadn hareketleri ve LGBT hareketleri mahrem yurttalk konusunda bilhassa da en marjinalletiril-
[32] Bkz www.femcit.org ve Halsaa, Roseneil ve Smer (2012).
172 |
mi kesimlerin deneyimleri asndan nasl bir fark yaratt?[33] Avrupann

drt bir yanndan drt lkede karlatrmal bir alma yrttk: Postkomnist bir devlet olan Bulgaristan; sosyal demokrat, kadn dostu bir
refah devleti olan Norve; Gney Avrupal, Katolik ve diktatrlk sonras
bir devlet olan Portekiz; neoliberal/sosyal, yatrm eksenli refah devleti
olan Birleik Krallk. Sz konusu drt lkede, mahrem yurttaln farkl boyutlarn kapsayan ana eksende analizler yrttk: sivil toplum,
devlet ve gndelik yaam.
Sivil toplum ve mahrem yurttalk

Sivil toplumu incelerken, kadn ve LGBT hareketlerinin mahrem hayata
dair iddia ve taleplerinin tarihi bir analizini gerekletirdik. Burada drt
alana odaklandk: partnerlik; reme haklar ve ebeveynlik; cinsel kimlikler ve pratikler; toplumsal cinsiyet ve cinsel iddet. Vardmz sonuca
gre, yurttalk dilini alenen kullanmasalar da sz konusu hareketler
farkl biimlerde ve farkl vurgu ve baarlarla, mahrem yurttalk etrafnda kapsaml bir program oluturdular; sz konusu program, mahrem hayatta kadnlarn ve normlara uymayan bir toplumsal cinsiyet ve cinsellii
bulunan kiilerin maruz kald eitsizlik ve basklar sorunsallatryor ve
politikletiriyor.
Devlet ve mahrem yurttalk

Devletin mahrem hayat konusunda oynad role dair almamzda, tarih boyunca hukuk ve politikann, mahrem hayatn biim ve doasna
ynelik son derece kat, toplumsal cinsiyetli ve heteronormatif varsaymlarla hareket ettiini, heteroseksel evli iftlerin remesini tevik edecek
mdahalelerde bulunduunu grdk. Ancak son yllarda birtakm nemli deiimler gerekleti: hukuk ve politikann mahrem hayattaki toplumsal cinsiyet eitsizliklerine desteinde azalma, evlilie atfedilen ayrcalkl
konumun zayflamas, mahrem hayatta eitliliin hukuk ve politika dzeyinde artan biimde tannmas ve ecinsel iliki ve cinsellie dair hukuk
ve politikada gzle grlr bir deiim.
Sz konusu deiimlerin zamanlama, tempo ve kapsam incelediimiz
drt lkede fark gsteriyor; bu fark hem lkelerdeki kadn ve LGBT hareketlerinin gcne, hem de Avrupa ve uluslararas insan haklar rejimle[33] Aratrma ekibi, Sasha Roseneil, Isabel Crowhurst, Tone Hellesund, Ana Cristina Santos ve
Mariya Stoilovadan oluuyordu.
173
rinin ulusal siyasalardaki farkl etkisine balanabilir. Bahis konusu deiimler bir yana, mahrem hayatn ayrcalkl biimi hl, birlikte yaamaya
ve remeye dayanan ift ilikisidir. Her ne kadar iyi mahrem yurttan
artk illa evli, hatta baz lkelerde heteroseksel olmas art deilse de,
bu yurttatan hl uzun sreli, istikrarl, cinsel sadakat ieren, birlikte yaamaya dayal ve tercihen ocuklu bir iliki srmesi beklenmektedir.
Gndelik yaamda mahrem yurttalk: Utakiler

Gndelik mahrem hayat pratikleri ve deneyimleri zerine yaptmz aratrma kapsamnda, geleneksel bir ift ve aile yaam srmeyen (yalar 2854 arasnda deien) 67 kiiyle derinlemesine biyografik mlakatlar gerekletirdik. Sz konusu kiiler arasnda yalnz bireyler, partneriyle ayn
evde yaamayan bireyler, ev arkadalaryla yaayan bireyler ve lezbiyen,
gey, biseksel bireyler vard. Drt lkenin bakentinde gerekletirdiimiz mlakatlarda, hem ounluk milli-etnik gruptan insanlarla grtk,
hem de aznlklatrlm/ rklatrlm iki farkl gruptan insanlarla. Toplamda ounluk gruplarndan 26 kiiyle, aznlklatrlm gruplardan ise
41 kiiyle mlakatlarmz oldu.[34] Drt lkede de, grtmz kiilerin
mahrem hayatlarnn okboyutlu olduunu ve birok adan politika yapclardan kabul grmediini grdk.
rnein, konutuumuz pek ok kii partneriyle yaamyordu ve onlar
iin mahremiyeti paylamak evi ya da gndelik yaamn tm boyutlarn paylamak anlamna gelmiyordu; bazlar ise aralarnda biyolojik veya
cinsel ba bulunmayan kiilerle ev ve yaamn paylayordu. Grtmz bireylerin hem zerklik ve kendi mahrem hayatlarn belirlemek iin,
hem de balar kurmak iin mcadele ettiini grdk; dolaysyla boulmamak ve snrlanmamak adna, ayn anda istikrar ve yaamlarn ekillendirme imkn istiyorlard.
Sz konusu bireylerin bize sunduu yaam yklerini inceleyerek, kadn ve LGBT hareketlerinin onlarn mahremiyet ve aile deneyimlerine nasl bir etkisi olduunu tespit etmek istedik. Bu bakmdan en byk kmeyi
oluturan 43 kiinin anlatmlarnda, bizim bu hareketlerle ilikilendirdiimiz hukuki/politik deiimlerin ve/veya kltrel dnmlerin nesnel
ve/veya znel etkilerine dair ak, dorudan kantlar bulduk. kinci kmedeki 11 kiinin hayatlarnda ise etki izleri ya da hareketin yanklar diyebi[34]
Sz konusu aznlklatrlm / rklatrlm gruplar unlard: Bulgaristanda Roman
ve Trkler; Norvete Pakistanl ve Samiler; Portekizde Yeil Burun adallar ve Romanlar; Birleik
Krallkta Pakistanl ve Trkler.
174 |
leceimiz olgu gzlemlenebiliyordu. lk gruptaki kadar net ve ak olmayan bu etkiler genelde bakalarnn zellikle de yaam bu hareketlerden
daha fazla etkilenen partnerlerin hayatlar dolaymyla ortaya kyordu.
nc kmede yer alan 13 kiinin yaamnda ise kadn, lezbiyen ve gey
hareketlerinin etkisi olmadn gzlemledik.
Kadn ve LGBT Hareketlerinin Mahrem Yurttalk

zerindeki Etkisi

Ak etki
Etki izleri
Etki yok
Toplam
Kadn
Erkek Kadn
Erkek Kadn
Erkek
Bulgaristan
16
Norve
13
17
Portekiz
16
Birleik Krallk 9
18
Toplam
11
11
67
32
rneklemimiz kk olduu ve bulgularmz temkinli biimde yorumlamamz gerektii halde, grtmz kiiler zerinden drt lke arasndaki farklara dair ilgin sonulara varabiliyoruz. Toplumsal hareketlerin en byk etkisini Norvelilerde gzlemledik; grtmz herkesin
hayat bu hareketlerde ak bir biimde etkilenmiti. Norvein ardndan
gelen Birleik Krallkta 18 kiinin 14nn ak biimde etkilendii sonucuna vardk. Mlakat yaptmz 16 Portekizliden 10unun ak biimde
etkilendiini bulduk. Bulgaristandaki rneklemde ise, 16 kiiden yalnzca
ikisinin hareketlerden ak biimde etkilendiini grdk. Bu bulgular drt
lkedeki hareketlerin gc ve kapsamna, ayrca hareketlerin iddia ve taleplerinin devlet kurumlar ve siyasi partilerce benimsenme derecesine
dair analizimizle uyum iinde.
Kadnlar ve erkekler arasndaki farklara gelirsek, 41 kadndan 32sinin,
buna karlk 26 erkekten 11inin aka etkilendiini bulduk. Gelgelelim,
grtmz hem erkek hem kadn Norvelilerin hayat sz konusu hareketlerden etkilenmiti. Birleik Krallkta konutuumuz btn kadnlarn hayatnda hareketlerin tesirine dair bulgular vard. Erkek rnekleminin daha kk olduu Portekizde 11 kadndan 8i, 5 erkekten 2si aka
etkilenmiti. Bu adan cinsler aras en byk farkn gzlemlendii lke
175
olan Bulgaristanda 8 erkekten 6snda hibir etki gzlenmezken, 8 kadnn sadece 1i hi etkilenmemiti. Etki izlerini ise 5 kadnda ve yalnzca 2
erkekte gzlemledik. Cinsellie gelirsek, mlakat yaptmz 20 lezbiyen,
gey ve bisekselden 16s hareketlerden aka etkilenmiti, ki bu durum,
lezbiyen ve gey hareketlerinin son on yllarda yaratt ciddi deiime iaret ediyordu.
Grtmz kiilerin mahrem hayatlarna dair anlattklarna gelirsek, 5 farkl mahrem yurttalk anlats tespit edebiliriz.
Bu kiilerin yaklak yars (67 kiiden 31i) bize kendini gerekletirme
ve zgnlk anlatlar sundu; burada mahrem yurttalk asndan baskn
tema, bireyin gerek kimlik gerek tekilerle ilikiler asndan kendi olma
sreciydi.
Sz konusu anlatlar fail odaklyd; yani kiinin kendini yaratma ve
mahrem ilikiler ina etme sreci, dnce ve uzun soluklu zen gerektiren dnsel projeler olarak karmza kyordu. Bu anlatlarda elbette kayp acs, baarszlk, ayrca bask ve marjinalletirmeye kar mcadele de vard var olmasna; ama bu olumsuzluklar daha iyi, daha dolu
bir gelecek yaratmak iin ilenmesi gereken malzemenin paras olarak
sunuluyordu. Kendini gerekletirme anlatlar erkeklere kyasla kadnlar arasnda ok daha yaygnd; ilgintir, yalnzca bir heteroseksel erkek
bize kendini gerekletirme anlats sundu. Bu tr anlatlarn ou kadnlar ve gey erkeklerden geldi. lkeler arasnda da nemli farklar gz arpyordu: Kendini gerekletirme anlats, ekonomik ve sosyal adan grece
gvende olan Norveliler arasnda baskn anlatyken, Birleik Krallk ve
Portekizdeki katlmclarn yarsndan biraz az bu tr anlatlar sundu; en
dk orana ise, grece gvencesiz bir konuma sahip olan Bulgarlar arasnda rastladk.
Grtmz kiilerin paylat ikinci en yaygn mahrem yurttalk
anlats (67 kiiden 13), mcadele anlatsyd. Bu hikyenin ana ekseni,
mahrem hayattaki bask, kstlama veya bamllk ilikilerine kar direni ve meydan okuma; kiinin mahrem hayatn nasl srdrmesi gerektiine dair normlarla mcadeleydi. Bireyler evlenip ocuk yapma veya ayn
dinden insanlarla evlenme yolundaki basklara nasl direndiklerinden
bahsettiler; bask, suiistimal veya iddet ieren evlilik ve ilikileri brakma
mcadelelerini anlattlar; ebeveyn kontrolnden kopularn paylatlar;
kadnlar ve heteroseksel olmayan bireyler olarak verdikleri cinsel zerklik mcadelesini aktardlar; bir erkek olmakszn (duygusal, finansal ve
sosyal adan), bamsz bir kadn veya bekr anne olarak hayatta kalma
176 |
abalarn dile getirdiler: Burada da feminist, lezbiyen ve gey hareketlerin mcadelesinin birok yansmasna rastladk. Bu gruptaki baz bireyler
ayrca rklk, etnik nyarg ve ayrmcla maruz kaldklarndan alenen
bahsetti ve bu balamda kendilerini deerli bir birey olarak alglama ya
da bu algy srdrme mcadelelerini anlatt. Kendini gerekletirme ve
zgnlk anlatlarnda olduu gibi, mcadele anlatlar da fail odaklyd;
ancak mcadele anlatlar ulalmak istenen hedeften ziyade, mcadele
srecine ve zorluklarna, anlatcnn karsnda bulduu unsurlarn gcne vurgu yapyordu.
Anlatlan mcadeleler bazen birbiriyle ie ie geen farkl ekilde
yaantlanmt. ncelikle, kiiler aras mcadeleler sz konusuydu: zellikle ebeveynlerin ve dier aile bireylerinin beklentileri ve taleplerine kar, bazen de baskc partner veya eski partnerlere kar mcadeleler.
kincisi, kiinin kendisine kar verdii isel/psiik ve duygusal mcadeleler sz konusuydu. Grtmz pek ok kii ciddi bir psikolojik
alkantdan, bazen uzun sreli ruh sal sorunlarndan, depresyondan,
hatta intihar giriimlerinden bahsetti. nc olarak da, baz kiiler yerleik toplumsal cinsiyet ilikileri ve mahremiyet normlarna kar siyasi
mcadele iindeydi. Bu balamda, bireyler mcadelelerini ataerkil model veya ataerkil babaya kar; kadn, lezbiyen ve gey erkeklere ynelik
basklara kar bir mcadele olarak betimliyordu.
Grtmz 11 kii ise baarszlk ya da hsran anlatlar paylat.
Arzu ve umut ettiklerine ya da mahrem yaamlarnda onlardan beklenene ulaamamlard: genelde bir partner/e ve sevgiye dayal istikrarl bir
iliki, bir rnekte ise ocuk. Baz kiiler bu baarszlk ya da hsrann geici olaca hissine sahipken rnein boanm bireyler yeni bir partner
bulmay umut ediyordu, dierleri kendi yaam yklerine dair ciddi bir
pimanlk ve hayal krkl yayordu bilhassa da etnik snrlar ihlal ettii iin biten veya imknszlaan ilikiler balamnda ve bu durumun
gelecekte deieceine dair pek umut beslemiyordu.
Kendini gerekletirme ve zgnlk anlatlarna kyasla, kendini gerekletirememe ve baarszlk anlatlar ok daha az fail odakldr; anlatcnn eylemlerinden ziyade kaybedilen veya asla elde edilemeyen eye
vurgu yapar.
Bu baarszlk ve hsran anlatlar drt lkeye olduka dengeli bir biimde dalmt, ancak kadnlardan ziyade erkekler arasnda yaygnd:
26 erkekten 8i, 41 kadndan ise sadece 3 bu tr anlatlar paylat. Bu
durum, gnmzn mahremiyet uzamnda erkeklerin kendilerini kaybe-
177
den olarak tanmlamaya daha meyilli olduu anlamna gelebilir. Kendini

gerekletirememe/baarszlk anlats sunanlardan ikisi (Bulgar) geydi,
dierleri heterosekseldi.
Grtmz geleneklere aykr kiilerin sekizi ise bize geleneksel
ya da normatif dediimiz anlatlar sundu; yani, mahrem yurttalk deneyimlerini sorunsallatrmayan ve kendilerinden beklenen rotaya ve geleneksel normlara byk lde riayet ettiklerini ima ya da aka ifade
eden anlatlar. Geleneksel normlarn ihlal edildii boanma ya da aldatma gibi durumlarda, anlatclar bu durumu ahlaken hatal addetmi ve
daha normatif bir mahrem yaama dnmeye abalamt. Benimsenen
geleneksel kalplar, lkeler ve etnik gruplar arasnda fark gsterse de, bu
yklerde yerleik toplumsal cinsiyet ilikilerine, allagelmi aile yaps
ve ilikilerine ynelik eletirel olmayan, dnmsel olmayan bir bak
as mevcuttu; hem de sz konusu anlatclar normatif Avrupa aile formunun dnda yaad halde. Bu anlatlar dierlerinden ok daha ksayd; ilgili anlatclarn mahrem yaamlarna dair syleyecek ok daha
az eyi vard, deneyimlerinin grece sradan olduunu dnyorlard ve
hayatlarndaki arpc olaylara dair zengin anlatlar aktarmaktan ziyade
genellemeler yapmaya meylediyorlard. Belki pek de artc olmayan bir
biimde, biri hari btn geleneksel anlatlar erkeklere aitti ve bu kiilerin
biri hari hepsi heterosekseldi; 4 Bulgar, 3 Portekizli ve 1i de Birleik
Krallktand.
Grtmz kiiler arasndaki en kk grupsa bize mahrem yurttalk balamnda bask anlatlar aktaran 4 kiiydi. Bu bireyler mahrem
hayatlarna ynelik ciddi kstlamalar ve ataerkil kontrolden ve/veya
zerklik veya kiiliklerinin ihlalinden bahsetti; ancak mahrem hayatlarndaki bu koullara ve deneyimlere ynelik direni ya da eletiri dile getirmedi. Erkeklerin sunduu geleneksel anlatlarn aksine, bu bask anlatlar kadn hikyeleriydi. Anlatclarn hepsi Roman kadnlard ( Bulgar,
biri Portekizli) ve hepsi de 16sna basmadan okulu brakmt. Bu bireylerin gnmz Avrupasnda sosyoekonomik adan en fazla ezilen ve kltrel adan marjinalletirilen aznla mensup olduklar sylenebilir.
Tam bir mahrem yurtta olamama hali

Son olarak, kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin mahrem yurttalk deneyimleri zerindeki tesirini anlamaya alrken, grtmz kiilerin aktard, tam bir mahrem yurtta olamama hallerini kavramak byk
nem tayor. Mlakat yaptmz neredeyse herkes, sosyal hareketlerin
178 |
baskc, ayrmc veya marjinalletirici kabul edip meydan okuduu en az

bir mahrem hayat deneyiminden bahsetti. Bu tr bir deneyim paylamayan az sayda kiiden, mahrem hayattaki basknn teki yzn dinledik
biraz; yani mahrem yurttan kendi mahrem tekilerine sayg gsterme
ve onlarn bedensel btnln kabul etme noktasndaki baarszl.
Partnerlik meselesine deinirsek, baz bireyler partnerlerinin aile,
topluluk, ve/veya daha genel sosyal evreden ve hukuk ve devlet kurumlarndan yeterli sayg ve kabul grmediinden bahsetti; bunun gerekesi
sz konusu partnerin ayn cinsiyetten, farkl bir etnisiteden, trans, ya da
yanl yata olmasyd. Grtmz kiilerin bazlarnn mahrem ilikilerindeki seme zgrl, zellikle de farkl etnisite ya da dinden partner sz konusu olduunda kstlamalara maruz kalmt. Bazlar ise zbelirlenim veya kiilik haklarnn ihlal edildiini belirtip belirli evlilik veya
cinsel ilikilere karldklarn, zorlandklarn, mecbur brakldklarn
ya da bu amala kendilerine rvet verildiini belirtti. Kimisi de, evlenmeye ya da sadece partner olmaya ynelik ciddi ahlaki ve sosyal baskya
maruz kaldn kaydetti.
Bazlar iin eini terk etme ya da onun tarafndan terk edilme durumu, utan ve aalanmaya, kiisel baarszlk duygusuna, aile ve cemaat
tarafndan marjinalletirilmeye, ve/veya ekonomik zorluklara yol am.
reme ve ebeveynlik konusunda, grtmz kiiler, toplum ve
ebeveynlerin ocuk yapma konusundaki basksndan, bir lezbiyenin ocuk sahibi olmasnn glnden, ocuklarnn vesayetini kaybettiklerinden ya da kaybetmekten korktuklarndan, ayrca ocuk bakmnda
cinsler arasnda yaanan eitsiz iblmnden bahsettiler.
Cinsel pratikler ve kimlikler balamnda ise, baz kadnlar nasl cinsel
arzular yznden utan hissetmeye itildiklerini aktard.
Lezbiyenler, geyler ve bisekseller, ecinsel arzularyla nasl bartklarn, karlatklar toplumsal knamayla nasl ba ettiklerini ifade ettiler;
bazlar da, mahrem ilikilerini srdrmek iin nasl zel alan yarattklarn aktard.
Toplumsal cinsiyet kimliklerine gelirsek, pek ok kadn, ocukluk ve
genlik dnemlerinde nasl kiisel geliimlerinin, sosyal frsatlarnn, eitim imknlarnn ve benlik duygularnn ataerkil babalar, kontrolc anneler ve kadn zerk bir birey olarak kabul etmeyen topluluklar tarafndan
kstlandndan bahsetti.
Pek ok birey ki az sayda gey erkek de buna dahil toplumsal cinsiyet
ve cinsellik ykl iddet sonucu bedensel btnlklerinin ihlal edildiini
179
belirtti: Saldrgan, tacizkr ve kontrolc partnerler, tecavz ve cinsel saldr, iyerinde cinsel taciz, ayrca ocukluk dneminde ebeveynler elinde
veya devlet kurumlarnda yaanan iddet, suiistimal ve ihmal deneyimleri anlatclar zerinde uzun sreli psikolojik etkiler dourmutu. Tm bu
rneklerde, hukuk ve politikann insanlar mahrem hayattaki iddet biimlerinden korumakta yetersiz kaldna dair kantlar vard. te yandan,
az sayda erkek de e ve partnerlerine iddet uyguladn itiraf etti.
Bazlarna gre bu tr mahrem yurttalk ihlalleri gemite kalm tekil
olaylard; ancak pek ok kiiye gre, sz konusu deneyimler ocukluktan
balayarak yllara hatta on yllara yaylyordu ve benlik duygular ve sonraki ilikileri zerinde uzun sreli etkileri olmutu. Pek ok katlmcnn bazen alenen bazen zmnen zikrettii, bazs tan konup tedavi edilen bazs
edilmeyen mutsuz psiik durumlar ve ruh sal sorunlar depresyon,
kopukluk, yabanclama, yalnzlk ve intihar eilimi, yaam yklerinde
ifade edilen mahrem taciz ve iddet deneyimleriyle ilikili olabilir. Bireyler bu deneyimleri farkl ekillerde ifade ediyordu. Pek ou aka eletiri
ve fkesini dile getiriyorken, bazlar bunlar yaam yksnn bir paras
olarak tarif ediyor, belirli bir duygusallk sergilese de bariz bir sosyal veya
kiisel adaletsizlik yaam gibi tepki vermiyordu.
Mlakat yaptmz kiilerin betimledii tam bir mahrem yurtta olamama halleri, farkl dzeylerde kavranabilir: Baz durumlarda, mahrem
ilikisi bulunan iki ya da daha fazla kii saygya dayal, eit balar kurmay
baaramazken, baz durumlarda ise sivil toplum bnyesindeki topluluklar ve/veya devletin destek ve kabul gstermemesi ya da uygun, koruyucu
mdahalede bulunmamas sz konusuydu. Bu baarszlklarn pek ou,
mahrem ilikilerde sregiden toplumsal cinsiyet eitsizlii sorunlarna
iaret ediyor, ki bu belirli rneklerde ataerkil iktidar ve kadnlara ynelik
bask kapsamnda deerlendirilebilir. Baz rneklerde ise aznlklatrma
sorunlar karmza kyor: Belirli sosyal veya etnik gruplarn mahrem ihtiya ve dertlerine ilgisiz kalnyor ya da kimi gruplarn mahrem hayatlar
sorunlu kabul ediliyor.
Mahrem yurttalk: Bir aratrma ve siyaset meselesi

Meslektalarmla yrttmz aratrmann amac, drt Avrupa bakentinde grece az sayda kiinin hayat ve yklerini incelemek suretiyle,
kadn ve LGBT hareketlerinin mahrem yurttalk alannda yaratt fark
anlamakt. Sz konusu kiiler, eitli alardan geleneksel Batl ift ve aile
biimlerinin dnda yer alyordu. Stratejik bir biimde seilen rnekle-
180 |
min geneli temsil gc yksek olmasa da, byle bir alma en fazla marjinalletirmeye maruz kalan mahrem yurttalarn deneyimlerini ortaya
karma imkn sunuyordu.
Bu aratrmadan hareketle kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin, geleneksel aile yapsnn dnda yaayan bireylerin mahrem yurttalk deneyimlerinde radikal bir fark yarattna dair kantlar olduu sonucuna varyorum.
Grtmz kiilerin mahrem yaam koullar ve mahrem znellikleri,
sz konusu hareketlerden eitli ekillerde etkilenmitir. Belki kimilerini hayal krklna uratabilir, ama grtmz kiiler nadiren feminist, cinsel/ecinsel zgrlk ve queer sylemleri alenen dile getirdi. Gelgelelim,
bu kiilerin te ikisinde ve kadnlarn ounluunda karlatmz baskn anlat olan kendini gerekletirme ve zgnlk anlatlar ile mcadele
anlatlar, kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin his ve amalarn yanklarcasna, daha dolu bir mahrem yurttalk deneyimi arzusunu ve mahrem hayattaki kstlama, bask ve skmay ama isteini ortaya koyuyordu.
Gerekten de, grtklerimizin ou tam bir mahrem yurtta olmay
arzu ediyordu. Ben bu durumu (psiik ve bedensel deneyimi de ieren)
benlii ve (cinsellik, ak, arkadalk, ebeveynlik, akrabalk, ev arkadal
ve topluluk ii ilikiler gibi) yakn ilikileri, gvenli, tehlikesiz, kiisel seime dayal ekilde, dinamik, deiken biimlerde ve devlet ve sivil toplumun destek ve kabulyle ina etme ve yaantlama noktasndaki (henz elde edilememi) zgrlk ve beceri olarak tanmlyorum (Roseneil,
2010: 81-82). Tam mahrem yurttalk asl kadn, lezbiyen, gey ve bisekseller iin acil bir ihtiya olsa da, konutuumuz pek ok heteroseksel
erkek de bu zgrlk ve haklar talep ediyordu.
Ayrca, grtmz geleneklere aykr kiilerin neredeyse tamamnn mahrem yurttalklarna ynelik olarak eitli iddet ve srelerde
ihlal ve saldrlara maruz kaldn grdk; bu da, feminist ve LGBT aktivistlerin kapsaml ideallerinin gereklemekten olduka uzak olduuna
iaret ediyor. FEMCIT aratrmas, tam mahrem yurttalk mcadelesinin
kadn ve LGBT hareketlerinin yan sra bireylerin gndelik davranlarnda ve iliki pratiklerinde de srdne iaret ediyor; ancak kiilerin mahrem yurttalar haline gelip harekete gemesini mmkn klan kltrel ve
kiisel kaynaklara eriim noktasnda ciddi eitsizlikler baki. Her ne kadar
tam bir mahrem yurtta olma arzusu ulus ve etnisite snrlarn asa da,
baz kiilerin hayat boyu maruz kald eitli marjinalletirme biimleri
onlarda bir kabullenme, umutsuzluk, teslimiyet ve mahrem hayatta fail
olamama hali yaratyor.
181
Aratrma, incelenen drt lke arasnda ciddi farklar olduunu ve sosyal hareketlerin politik mcadelesinin nemli bir fark yarattn ortaya
koyuyor. Kadn, lezbiyen ve gey hareketlerinin devlet kurum ve politikalarna entegrasyon salamada en etkili olduu lke olan Norvete, kiilerin
hayatlarndaki etkinin de en st dzeyde olduunu gryoruz. Novei,
her lkedeki tarihi geliimi ve hareketlerin gcn ve kltrel tesirini
yanstan biimde, Birleik Krallk, Portekiz ve Bulgaristan izliyor.
Her eyden nce bu aratrma Avrupann drt kesindeki insanlarn
geleneksel aile ideallerine meydan okuyan mahrem hayatlar srdn
ve bylece baka bir aile kavramnn mmkn olduunu ortaya koyuyor. Ayrca, mahrem yurttalk kavramnn hem mahrem hayattaki sosyal
ve politik ilikilerin analizi noktasnda, hem de mahrem hayatta eitlik,
sayg ve seim ve eitliliin kabul mcadelesinin paras olarak kullanlabileceini gsteriyor.
Kaynaka
Halsaa, B., Roseneil, S. ve Smer, S. (der.) (2012) Remaking Citizenship in Multicultural Europe: the
impact of contemporary womens movements (Basingstoke: Palgrave Macmillan).
Plummer, K. (1995) Telling Sexual Stories: Power, Change and Social Worlds (Londra: Routledge).
Plummer, K. (2003) Intimate Citizenship: Private Discussions and Public Dialogues (Seattle ve Londra: University of Washington Press).
Roseneil, S. (2010b) Intimate Citizenship: A Pragmatic, Yet Radical, Proposal for a Politics of Personal Life, European Journal of Womens Studies, c. 17, no. 1, 77-82.
182 |
Drdnc Oturum Tartma Blm

Katlmc: Sevgi Adakn konumasyla ilgili bir gr belirtmek istiyorum. Aile sadece kar koca deil, ebeveyn ve ocuk olarak da grld
iin, aslnda Aile dnda hayat var denmesi tepki topluyor olabilir. Ben
o pankartn arkasnda, Aileniz sizin olsunun arkasnda gururla dururum ama annem beni orada o ekilde bir fotorafta grse kesinlikle kser,
gnln almak mmkn olmayabilir, ki beni ailem yirmiyi akn sredir
tek ebeveyn, tek ocuk, minimum akraba ilikisinden oluuyor ve tamamen sayg, arkadalk, zellikle arkadalk ve aklk zerine kurulu. Buna
ramen annemle aile zerine bir tartma yaptm zaman kilitleniyoruz.
Aile kelimesi aslnda ok ey ifade ediyor olabilir; nk insanlar hayatlarn ne kadar sayg ve aklk zerine kursalar da, o kadar ok emek sarf
ettikleri bu kurumun ayr bir yeri oluyor gerekten. Yardmlama olmasa, sadece annemden gelen bir yardm sz konusu olsa bile byle. Baka trl bir aile mmkn ya da Evliliksiz aile mmkn gibi sloganlar
kullanlabilir belki. zellikle bu mmknln zerinde durmak lazm
bence, nk Baka trl aileler de var dendiinde Evet, yalnz kadnlar da var, yalnz anneler de var deyip, byle bir acma zerinden yine ekirdek, anal babal ailenin dier ailelere hiyerarik stnlne dayal bir
bak kurulurdu. zellikle farkl, alternatif ailelerin mutlu olabileceinin
ve mutsuzluklarnn, skntlarnn da byk bir oranla o gya mutlu olan
aile modelinden kaynaklandnn zerinde durulmas lazm. Bir de ben
zellikle internet sitesinden kampanyanza bakmtm, Aile Dnda Hayat Var bal altnda yazanlar da okumutum; sosyal politikalar ok iyi
zetlemitiniz. Zihnimde Kadnlar aile dnda da bir hayat yaayabilir
gibi bir dnce olumutu. Byle bir algdan sonra da ailenin dnda olmann kimler iin mmkn olup, kimler iin olamadn dnmtm.
Tek ebeveyni, zellikle anneleri dndmde byle bir soru gelmiti
aklma.
Katlmc: Sasha Roseneila bir soru yneltmek istiyorum. Yrttkleri
proje Avrupa Birlii odakl politika yapmnda kullanld m ya da kullanlacak m? Kullanlmasn ister mi; ne ynde kullanlmasn ister?
Katlmc: Uzun sreli ilikiler zerine konuuyoruz ama hayatmzda
durum byle olmayabilir. Uzun sren bir evliliin ardndan boanma
gerekleebilir; bunun yaand pek ok aile var. Ben mesela u anda bir
183
model aray iindeyim ve model bulamyorum. rnein benim olmayan

ocuklara bakaym m, bakmayaym m? Miras sorunlar nasl zeceiz,
nasl tartacaz? Bence bu meseleyi zellikle kapitalizm ilikileri zerinden de dnmemiz ve kendimizi bu konuda da sorgulamamz gerekiyor.
Katlmc: Sevgi Adak zelinde konumacya bir soru soracam. Benim dtm handikap udur dnrken. Bir yandan diyorsunuz ki
partnership olsun, evlilik olsun. Bu ikilik de deil bizim derdimiz, evliliin
deersizletirilmesi ve neminin azaltlmas. Mesela Trkiyede milyonlarca kadn hem ekonomik, hem de zellikle din temelinde aileye kar bir
aidiyet duygusu hissediyor; Cennet analarn ayann altnda sylemiyle ya da ekonomik olarak da kendini aileyle birlikte merulatrmak veya
varln oradan kurmak temelinde. Aile dnda bir hayat mmkn ile
ktnzda milyonlarca insana dokunamayp, aslnda tam tersine onlarn varlklarnn, aidiyetlerinin tam karsnda bir politikayla da kar karya kalabilirsiniz. Buna ramen, yani bu kadnlara ramen bu politikay,
bu farkl aile tahayyln nasl dnebiliriz?
Katlmc: Biz ocuklarnn LGBT olduunu renen ailelerle alyoruz. Birtakm gzlemlerimiz var. Sloganmz da Baka Bir Aile Mmkn;
nk ailenin farkl bir modelinin olabileceini dnyoruz. Birinci koulumuz, ocuklarnz koulsuz sevmeniz. Burada dnk konumalarda
sanki sadece eler zerinden, kadnn urad hakszlklar zerinden bir
tartma yaratld. Halbuki aile ocuklar da kapsyor ve ocuklar bence
kadndan daha byk bir baskya maruz kalr aile ierisinde hem anneden, hem babadan. Biri sadece eten bask grr, dieri ise hem anneden,
hem babadan. Ulatmz ailelerin hemen hemen yzde ellisi, Nasl rendiniz ocuunuzun LGBT olduunu? dediimiz zaman ya telefonunu, ya bilgisayarn kartrdn sylyor. Biz de onlara zellikle diyoruz
ki, ocuunuzun hayatna niye karyorsunuz? Onun zelini niye kartryorsunuz? Geri kalan yzde elli de aslnda bu anneleri onaylyor.
Baka trl ocuumuzu biz nasl kontrol edeceiz? gibi bir algnn ierisindeler. Dolaysyla ocuklar ok byk bir bask altnda. Biz btn ebeveynlere ocuklarnz yetitirirken onlarn hayatna karmayn; isterse
evlenmez, isterse ocuk yapmaz diyoruz; nk ocuunun okuluna,
evliliine, ocuuna her eyine karan bir aile modelinin salksz olduunu dnyoruz. Ama baka bir ailenin unsurlarn oluturmak iin de
sosyologlarn, feministlerin, sosyalist feministlerin grlerini renip,
184 |
bu kavramn altn doldurmaya urayoruz. Aile dnda bir alternatif bugn iin topya gibi maalesef. LGBT haklar zerine de altmz iin,
ngilteredeki gibi bir partnerlik yasasnn Trkiyede olumas konusunda dncelerimiz var. Konumaclarmzn bu konuda ne dndn
renmek isterim.
Sasha Roseneil: Son derece ilgin sorular. nce LSTAG yesi arkadamza cevap verelim. almanz son derece ilgin ve nemli bence. Amerikal sosyolog Judith Stacey yle bir iddiada bulunuyor: Amerika Birleik
Devletlerinde lezbiyenlerin ve geylerin kabulnde ailelerin iinde yaanan gelimeler son derece nemlidir. Tabii ki bu aileler durumu rendikleri zaman normal aileden sapmak zorundalar. Dolaysyla kimin ailenin
paras olduu meselesi ciddi bir ekilde tartlyor ve sonunda kltrel
deiimler bunu izliyor. Stacey politik gelimelere deil, daha ziyade ailenin iindeki duygusal deiimlere bakyor ama tabii ki klasik almalar
da burada nem tayor. Bence nemli bir noktaya deiniyor. Standart aileye meydan okuyan biimleri kabul ettirmek iin yaplacak almalarla
aile iindeki farkllklara ramen sevgiyi devam ettirebilmenin salanmas ok nemli. Benim deinmek istediim birinci nokta buydu.
kincisi, geleneksel ailenin dndaki insanlarla yaptmz grmeler
ocuklarn desteklemeyen ebeveynin ocuklarnn zerindeki hkimiyetinin devam ettiini gsteriyordu. Tabii ki burada mirasn belirleyici rol
oluyor, bir bakma yetikin insanlar bile kendilerine destek olmayan anne
babayla baa kmak zorunda kalyor. Baz ebeveynler gayet iyi davranyor ama bakalar byle yapmyor; dolaysyla yetikin ocuklarn anne
babalarndan zgrleme yolunda bir meseleleri var.
Projenin Avrupa Birliinin politikas dzeyindeki etkisi konusundaki soruya gelince, tabii ki politikalarn deitirilmesi bakmndan bir etki yapmas bizi ok mutlu eder, ama deiiklikler ok yava oluyor. Eer mahrem
yurttalk meselesi daha da derinlemesine, daha da geni bir ekilde ele
alnabilirse etkisi artar. Birtakm politikalar neriyoruz biz; tabii bunlar
lkeden lkeye deiebilecektir. Yurttaln nasl dnld aslnda
epeyce zor bir sorun ve burada uzun vadeli bir ama var. Herhangi biri
projenin politik deiikliklere yol at hakknda bir eyler sylerse biz
de ok seviniriz. Bu tr uzun vadeli ilikilerin btn hayatmz oluturmad dncesine ilikin olarak da unu syleyebilirim: Tabii ki doru; derinlemesine konutuunuz zaman insanlar birok ilikiden gemi. inde bulunduklar iliki hayatlarnn geri kalan blmnde devam
185
edebilir, etsin isteyebilirler ama kendileri iin nemli olan baka ilikiler
var, gemite kalan veya devam eden. Baz ilikiler arkadalk olarak devam ediyor, eski sevgililerle arkada olunuyor; kimileri tamamen gemii
gmmek istiyor, kamak istiyor o ilikiden ama gerek u ki, ou insann
tek bir nemli ilikisi yok. Evlenmi olsalar bile, o evliliklerinden nce de
nemli ilikilere girmi oluyorlar. Bizim grtmz insanlarn birok
veya hi olmazsa bir dizi nemli ilikisi olmu.
Bir de miras meselesi vard. Bu soruyu ocuklarmz varsa maddi mirasmz ne yapacaz anlamnda m sordunuz, yoksa kltrel miras m kastettiniz bilemiyorum tam olarak...
Katlmc: Benim sylemek istediim u; diyelim ki yeni partneriniz eski
ilikisinden bir ocukla kyor. Bakmdan kim sorumlu? Ebeveyn kimdir?
Aile meselesini nasl ele almalyz burada? Benim ailem hangisi? Baka
birisinden ocuklar olan bir babann o ocuklar benim mirasm almal
m? nsanlar bu sorunlarla mcadele ediyor bence. Tam bir program nerilemez. Feminist tartma iinde hi gndeme getirmedik, oysa gerek
hayatn bir paras, ok temel bir soru bu. Benim birok arkadam klasik
aile modelinin dna kmak istiyor; ama birok sorunla kar karya kalyorlar. Bu sorulara cevabmz yok, herkes tek tek cevap retmeye alyor. Tarttmz eyler ok ilgin ama sz ettiim sorunlar karm oluyorsunuz, skalam oluyorsunuz. Bunun tabii yala ilgisi olabilir; bizim
ya grubumuzda farkl sorunlar kyor ortaya.
Sevgi Adak: Belki konumada altn ok iyi izemedim. Buradaki sorular
biz de hep sorduk bu kampanyada; yani kampanyann hazr formlleri,
hazr cevaplar yoktu. Bu aslnda bir aray, bir soru sorma sreciydi. lk
sorudan balarsam, ben de boanm bir annenin ocuuyum. On be
yldr ayr yayor einden annem ve mthi bir zgrleme srecinden
gemi bir kadn. ok iyi bir ilikimiz var; herhangi bir anne kz gerginlii
yaanmyor aramzda. SFKya da gayet olumlu bakar annem, ama Aile
Dnda Hayat Var kampanyasn ok yadrgad. Her kampanya iin bir
komisyon kurarz, ben de komisyonda bildiri yazm srecindeydim, mesela bundan da rahatsz oldu. Aramzdaki ilikiyi baka bir ereve ierisinde dnmenin imknszlna ynelikti tavr.
Dn Aye Bura ok gzel bir ey syledi; bunun ok kritik olduunu ve
daha fazla dile getirilmesi gerektiini dnyorum. Gerekten de Trkiyede ok yaygn bir algdr: Biz Batdan ok daha iyiyiz, onlarn aile ili-
186 |
kileri ok kt, ok bireysel... Aye Burann dedii uydu: Ben onlarn

daha gerek bir sevgiyle sevdiini dnyorum ocuklarn, nk bizde
lerde bana bakacak garanticilii ok kuvvetli. Bu benim annemi de kapsyor. Bunu, harika ilikimize dayatlm bir unsur olarak dnyorum
ben, yani o harika ilikiyi baka erevelerde tahayyl ederek konuma
biimi. ok iyi yantlayamadm ama bu da kafamzda bir soru, bir model
aray; yala ilgili olduunu dnmyorum. SFK, yani bu kampanyay
rgtleyen kadnlar gen kadnlar deil sadece. Aramzda sizin yanzda, hatta sanrm sizden daha yal kadnlar var. Bu arada ya da tabii ok
hiyerarik bir l; bu tr bir dil kurmak istemem, sadece siz nerdiiniz
iin sylyorum. Biz kampanyada model bulmann nemli bir mesele olduunu ortaya attk ama zaten ortada bir model var, hepimizin iine sktrlmak istendii. Asl derdimiz sanrm ona kar kmakt. Evli-ocuklu
kadnlar, yani o modele grece kt stnde uyan kadnlar da bir tr modele sktrlmak isteniyor. Benim burada nerebileceim bir forml yok;
tek bir model arayna girmemek gerektiini syleyebilirim.
Sema Merve in sunuunda bence gayet iyi rnekler var. O insanlarn
mcadelelerinin ok deerli olduunu dnyorum ben. Bunun mcadelesini veren, tabii ki ar bedeller deyen ama bir eyler kurmaya alan ve kuran insanlarn var olduunu dnyorum. Ailenin yaratt
aidiyet duygusundan ve buna bal olarak insanlara ulama meselesinden sz edildi; elbette milyonlarca insana ulaamazdk, biliyorduk zaten.
Ama zaten Erkeklerden alacaklyz dediimizde de milyonlarca kadna
ulaamyoruz. Aileler var, baka aile de mmkn gibi bir yerden siyaset
yapmaktan sz ettiniz, bu da olabilir, bunu tartmaya amak aslnda bizim meselemiz. Buradan m siyaset yapalm, yoksa bu bizi fazla savunmac bir noktaya m ekiyor? Bata da syledim, kampanyann banda biraz
heyecanl oluyorsunuz. Aile yklmayacak bir kale deil, kaleyi ykacaz
cmleleri ifade edildi, hatta kartonlardan kaleler yapp eylemde ykmak
zerine konuuldu. Bildirimizde sosyal politika nerilerimizi sunduumuz ksm Aileniz batsn diye balyor. Biz politikay savunmac bir noktadan rmemek gerektiini dnyoruz. Siz savunmacsnz anlamnda
sylemiyorum bunu. Daha iyidir diye nermiyoruz ama bizim yaptmz
byle bir eydi. SFKnn iinde baka trl dnen arkadalar da olabilir,
bilmiyorum; burada kendi fikrimi sylyorum.
LSTAG ok deerli iler yapyor, ocuk konusunda ok haklsnz. Ben anlatamadm ama bu konu kampanyann ierisinde daha fazla yer alyor. Biraz nce Aye Buradan referansla da sylemeye altm, ailenin kuak-
187
lar arasnda kurduu bask mekanizmalarnn ok dayatmac olduunda

hemfikiriz. Mthi bir sahiplenme bu; yalnzca kadnlar deil elbette, ocuklar da var meselenin iinde. Zaten cinsel haklardan sz ederken ailenin bir sahiplik ilikisiyle tanmlanmasna dair sylediklerim, ocuun
zerinde bir hak iddia etme dncesiyle de balantl. ok haklsnz;
galiba bir feminist rgt olarak, kadnlar zerinden sylyoruz szmz. Bir de AKPnin aile politikalar evlenmeyi zendirmeye ve boanmay
zorlatrmaya odakl; dolaysyla biz de tersinden, boanmay kolaylatran bir siyaset retmeyi ncelikli bulduk belki. Ama neticede burada bir
eyleri nemli sayp dier konular gz ard etmek gibi bir eilim iinde
olmadmz sylemek istiyorum tekrar.
Sema Merve : Ben LSTAG referans verdim ve LSTAGn u an LGBT
hareketi ierisinde hakikaten devrimsel bir hareket balattna deindim. ok ksaca sylemek gerekirse, burada yrtlen mcadele sizin gey
ocuunuz zerinden ya da Pnar annenin trans ocuu zerinden bir
aile tanmlamasna dair. Ben biraz daha u anda aslnda LGBT bireylerin
kendilerinin ebeveynliinin biraz daha grnmez olmasndan bahsettim.
Partnership konusunda ne dndm soruldu. Burada bir yandan
ecinsel evlilik meselesi var; heterosekseller evleniyorsa, ecinsellerin
evliliinin gereklemesi de tabii ki nemli fakat burada bir noktada evliliin kendi ierisinde bir iktidar mekanizmas kurduundan bahsediyoruz. Devlet bir kar olduu iin ecinsel evlilii legal hale getiriyor; orada
kendi iktidar ilikilerini kuracak. Dolaysyla hane birliktelikleri meselesini sadece bir ift arasndaki, partnerler arasndaki iliki zerinden dnmedim. drt kii bir arada yaayanlar var; hastaneye gitme, hapishaneye girme gibi durumlarda sevdiiniz insana ulama hakknzn var
olmas gerektii zerinden dndm.
ktidardan bahsettiinizde de aklma yle bir ey geldi. Tezimde ngilizce
dnp ngilizce yazdm iin, dn bu sunuma hazrlanrken de ocuk
sahibi olmak ifadesini kullandm fark ettim. Sonra bu dile ok yabanclatm. Sahip olmak ifadesi tamamen dilimize yerlemi ve aslnda
ebeveynin ocukla kurduu iktidar ilikisinin ok iyi bir rnei. Sonra
dilimi dzeltmeye altm, ocuk yetitirmek, ocukla bir arada yaamak gibi ifadelere bavurdum. Bu kadar uzun sredir bu tez almasn
yapyor olmama, mlkiyet ya da zorunlu aidiyet ilikisini sorgulamama
ramen, dilimde aslnda o sahip olma meselesi vard; bunu eklemek istedim.
188 |
Katlmc: Ben asl kargaann ve faydann sistem iinde bir gedik amak
olduunu dnyorum. Sistem ok ar; nk cinsel ynelimin, cinsel
kimliin hukukta yeri olmad syleniyor ama var. Mevcut hukukumuzda
kiilik hakk yer alyor; kiilik hakk resim hakkndan balar, onur hakkna
kadar ycelir. Bunun iinde nasl bir cinsel kimlikle yaayacanz da var.
Ama yle bir sistem iindeyiz ki, egemenler gz atrmadan baka trl
yorumluyor bunu. Kiilik hakk yalnzca zel hukukta deil, anayasa hukukunda da mevcut; yani egemenlere kar savunulabilecek bir hak, ama yok.
Almanyada lezbiyenlerin veya geylerin evlilik ilikisi ierisinde hayat srdrmesinin amac bir eit kapitalizme hizmet; nk kapitalizm evlilik ister; boan, evlen, bir yerine iki buzdolab al, ocuun nc buzdolabn
alsn ister. Sistem ylesine kavurmu ki insanlar, sadece konuarak dearj
oluyorlar. kinci olarak, insan haklar birletiricidir. Ben insansam Trkiyede de insanm, Almanyada, Fransada da. Gelin grn, ayn m? Deil.
Aradaki en byk fark ekonomi, en byk fark kltr, en byk fark gelenek. Bu arpan gler ierisinde insan kendini gerekten aresiz hissediyor, ama aslnda insan yreinde are var. Uluslararas mahkeme sistemi
kurdu insanlar. Ben sosyal hareketlerin ok nemli olduuna inanyorum
ve yetersiz olduunu dnyorum. Egemen hukukta da gedikler alabilir
ve biz bu gediklerin mcadelesini srdrmek zorundayz gibi geliyor bana.
Bu nedenle temelde insan haklarn savunurken, kendimizin nerede durduumuza bakp aresizliimizi veya aremizi orada dnmemiz gerekiyor.
Katlmc: Gerekten ok zihin ac, ufuk ac bir paneldi. Ben Sema
Merve ten zellikle eitim- aile ilikisiyle ilgili sylediklerini biraz daha
amasn rica edeceim. Belki politika nerilerinde eitime odaklanarak
da birtakm neriler gelitirebiliriz.
Katlmc: ki sorum var, Sema Merve ve Sevgi Adaka. ocuk meselesine geri dnmek istiyorum. Dn ilk sunumu dinleyebildim, dierlerine
kalamadm maalesef ama orada da bahsi gemiti ocuklar bu aile anlaynn neresinde? diye. Sema Adaka sorum u: Biliyorum, aratrmanzn kapsam o deil ama bu srete ocuklarla konuma ansnz oldu
mu? Onlar bu grnrlk/grnmezlik ikilemini nasl yayor? Belli heteronormatif alanlara girip kma, sonra eve geri dnme halini nasl yayorlar? Verdiiniz photoshoplu fotoraf rnei ok hotu. Bunu bir direni stratejisi olarak alglamak mmkn, ki bence yle. Ama bir yandan da
orada ifade edilen, dile gelen belki de yorgunluk, ylgnlk.
189
Evlilik konusuna dnecek olursam, Ne yapalm ite, uramak istemedik

diye evlenen insan ok biliyorum; bu da benzer bir rnek olarak aklma
geliyor. ocuklarn bu durumla nasl mcadele ettiini merak ediyorum.
kinci sorum hem soru, hem sesli dnme aslnda; benim iinden kamadm bir mesele. Kategoriler konusuna dnmek istiyorum burada da.
Baka bir aile anlay zerine dndmzde, sadece evlilik zerinden deil, mesela partnerlik zerinden gittiimizde de yine aslnda baka
bir aile anlay dnyoruz ama srekli kategorilerin iinden ilerleyen
bir anlay gibi geliyor bu bana. Sorum u belki de: Devletin size verdii
bir formun zerine evli deil de domestic partnership yazdnzda siz
yine kendinizi bir kategoriye sokuyorsunuz. Srekli devlete bir eyler beyan ediyoruz aslnda, srekli halimizi tanmlama durumu var. Bu tanmlama belki birtakm hukuki kazanmlar iin gerekli ama devletin grevi bir
adan saymak, kontrol etmek, hak vermek, hak almak. Bu kategorilerin
tesine geebileceimiz bir ortam hayal etmek mmkn m?
Sema Merve : nce ikinci soruya cevap vererek balamak istiyorum:
ocuklar bu aratrmann neresinde ve bu durumu nasl yayorlar?
Aslnda tam da sylediiniz gibi, ben bu aratrmada, ebeveynlerin ocuklaryla kurduklar ilikileri onlarn anlatlarna dayanarak, o anlatlar
zerinden yorumlamaya altm. ocuklara bakmak farkl bir pedagojik
perspektif gerektiriyordu ve o benim iin baka bir aratrmann konusuydu. ocuklar zelinde bir alma gelitirmedim ama grmeleri arlkl olarak grmecilerin evinde yapp, grmeden sonra ocuklarla biraz
vakit geirmeye hep zen gsterdim, ilikilerini gzlemlemek iin. Hatta
Antalyada bir grmecimin evinde gn kaldm; ocuu, ben ve o srekli birlikte gezdik, vakit geirdik. Kiisel fikrimi soracak olursanz, zaten
aile dediimiz ey ocuklar bir sr yerden travmatize eden bir birliktelik, bir kurum aslnda. Dolaysyla mutlaka ocuklarn yaraland alanlar
olur, ama bunun herhangi bir aile ilikisindekinden ok farkl olduunu
dnmyorum. Bir de teorik cepheden meseleye bakacak olursak, LGBT
ebeveynlerin, cinsel ynelim ve cinsiyet kimliklerinden tr ok fazla
stigmatize edilmeye ak olduklar iin, ebeveynlik yaparken stigmatize
edilmeyecek bir ebeveyne gre ok daha zenli, ok daha ocuunu koruyan ve ona iyi ebeveynlik etmeye alan bireyler olduuna deinen aratrmalar var. Ama dediim gibi, bunu ben kendi aratrmam zerinden
sylemiyorum, teorik tartmalardan sz ediyorum.
Okul meselesinden bahsetmeyi ok istedim ama yirmi dakikalk bir sre
190 |
olduu iin birka rnekle es gemek durumunda kaldm. Ksaca zetleyeyim. Benim tezimde bir blm sadece ocuklarn okuluyla ilgili. Aslnda hi byle bir hayalim yoktu yola ktmda; d dnyadaki eitli
karlamalar zerinden gidecektim. Fakat zellikle ebeveyn adaylaryla
ocuk yetitirme hayalleri zerine konutuumuzda ocuk anaokuluna,
be-alt yalarna geldiinde ya da ilkokula baladnda anlatlarda ok
ciddi kesintiler oluyordu. Daha sonrasnda Acaba okulla ilgili bir mesele mi var? diye biraz daha konunun zerine gitmeme sebep oldu bu.
Ebeveynlerle de ocuklarn okullaryla nasl ilikiler kurduklar ve orada
kendilerini nasl hissetikleri gibi noktalarda biraz daha fazla konumaya
altm. Grmecilerimin ocuklar ile yirmi be ya arasndayd;
dolaysyla ebeveynlik heyecan ve deneyimleri birbirinden ok ciddi bir
ekilde ayryordu. Ama arlkl olarak yle bir eyle karlatm: ocuunu alternatif usullerle yetitirmek isteyen ebeveynler, pembe-mavi ikiliini hayatna katmyor; ocuunu pembe bombardmanna tutup kk
prenses gibi yetitirmiyor mesela. Ama ocuu kree veya ilkokula baladktan sonra Ben pembe giymek istiyorum diye eve geldiinde bu kez
onun bu isteine gre davranmaya balyor. Sen ne kadar ocuunu belli
gender kodlarndan muaf yetitirmeye alsan da, okuldaki sosyalleme
byle bir ey sunuyor.
Okulda aile fotoraf meselesiyle ilgili olarak da on grmeciden yedisi-sekizi bana gelenleri anlatt ve bundan tr nasl kendini kt hissettiini
ifade etti. Orada yle bir nokta ortaya kt: Okuldaki aile tanm kesinlikle
ekirdek bir aile tanm. Arada belki geni aile de anlyor, Aa boanm ebeveynlerimiz de var, aman, canm diye geiliyor; fakat ecinsel ebeveynlik
meselesine gelene kadar, aslnda hep Biz bekr anne olarak zaten okuldan
da ok ciddi bir iddetle kar karya kalabiliyoruz dediler. Bu bile bal
bana bir mcadele alan oluyor. Sen kendin mcadele ediyorsun ama bir
yandan da ocuunu zmeden, krmadan, onun bu meseleye adapte olmasn salyorsun. Einden boanan ve ocuuyla birlikte yaayan bir grmeci bandan geenleri yle anlatt: ocuumun boanm olmamzla
ilgili en azndan benim fark ettiim bir sknts yoktu. Bir gn retmeni
ard okula, ocuunuz derste ok fena alama krizine girdi, ne olduunu anlamadk. Dersimizin konusu aileydi, herkese hafta sonlarn ailesiyle
nasl geirdiini sordum. Bunun zerine o da sanki siz boanmamsnz
gibi anlatt ve sonrasnda da alamaya balad dedi. Sonra konutuumuzda olum snfta kendini ok yalnz hissettiini anlatt. O snfta ebeveyni
boanm birok ocuk var. retmenlerin, rehberlik mekanizmalarnn
191
ocuklara tek yaam stilinin anne-baba-ocuk olmadn, farkl yaam

stillerinin de ok gzel olduunu anlatmas gerekiyor. ocuk, boanm bir
ebeveyni varsa eksikmi gibi hissediyor kendini. Dolaysyla okul, grmecilerin anlatlarnda toplumsal cinsiyet anlamnda, heterosekselletiren bir kurum olarak yer buluyordu. Birok kurumun belli iddet biimleri
var ama ocuklar zerinden bununla en yakc olarak karlalan yer aslnda okul; nk okul asla vazgeemeyeceimiz ve zorunlu olarak ocuumuzu gndermek zorunda olduumuz bir kurum.
Okulla ilgili nemli bir ey daha eklemek istiyorum. Trans bireyler, okulda
retmenlerle yaanan belli karlamalardan sonra ocuklarnn velisi
olma hakkn brakyor ve trans olmayan partnerleri ya da kendi ebeveynleri veya arkadalar ocuklarn okulunda veli olarak bulunuyor. Okul
ocua bir aile normunu dayatrken, o aile normuna uymayan ebeveyni
okuldan uzaklatrmann da belli yollarn buluyor.
Sevgi Adak: Domestic partnership konusunu tarttk biz; hane birliktelii,
ev ii ortaklk eer aile kavramn kullanmayalm noktasnda deilseniz
aile ortakl da diyebilirsiniz diye eviriyoruz Trkeye. Ayaklarmzn
yere basmas gerek; domestic partnership ya da ev ortakl, hane birliktelii gelecekse de patriyarkal bir topluma gelecek. Dolaysyla en azndan
kadnlarn ve ocuklarn hukuki gvencelerinin salanmas gerektiine
karar verdik, sosyal politika nerilerimizi de byle kurduk, yani ondan
vazgemedik, ama byle bir tartma yaptk. Mmkn m, elbette tahayyl edelim, biz byle bir neride bulunduk ama bunun bir geri adm olup
olmadn da aramzda tarttk. Hayr, bu hukuksal gvencelerin hayati
olduunu dnyoruz biz. O kadar ok ekirdek aile normu zerinde
yayoruz ki, aslnda hayatmzdaki her ey byle. Biz bu kampanya meselesini tartrken, hi dnmediimiz eyleri gndeme getirdik; rnein
meknlar, evler nasl tasarlanyor? Salon var, mutfak var, ebeveyn odas
var, ocuk odas var; yani meknsal olarak bile hayatnz buna gre tasarlanyor, yani memleket bir aile ay bahesi! Her ey buna gre tahayyl
edilmi, dolaysyla aslnda ncelikle bunu krmak, hane ortakln da
heteroseksel ya da ecinsel evliliine dayal bir ey olmad zerinden
tanmlamak gerekiyor. Olabildiince hukuksal temelde, btn birlikte yaama biimlerini eitlemeye almak; bizim szmzn amac buydu.
Katlmc: Son zamanlarda izlediim en gzel sempozyumlardan biri bu.
Bu oturum da gerekten son derece zihin ac oldu. Ben sempozyuma
192 |
gelirken zihnimde bir soru olumutu ve izlerken hep bu sorunun yantn bulmaya altm, henz bulamadm. imdi soru olarak yneltmek
istiyorum. Aile dediimiz ey bir toplumsal kurum ve ben Baka bir aile
mmkn m? sorusuna, aileye tmden kar kan, aile kavramn reddeden bir yerden baklacan dnyordum. Tabii farkl bakmann eitli nedenleri olabilir, ama yle bir saknca gryorum: Mesela Baka
trl bir toplum mmkn m? sorusuna cevaben Evet diyoruz, yle bir toplumda yaamak istiyoruz biz. Baka trl bir eitim mmkn
m? Evet diyoruz, renmeyi farkl rgtlemek mmkn. Ama imdi
Baka trl bir aile mmkn m? dediimiz zaman, aile kapitalist toplumun ya da adna ne derseniz deyin iinde yaadmz toplumun ok
temel bir kurumu, ayrlmaz bir paras ve biz her aile deyiimizde sanki
aile kurumunu yeniden retiyormuuz hissine kaplyorum. Bu noktada
bir kayg duyuyorum.
Farkl modeller diyoruz; byk bir ihtimalle siz de belli bir kalba sokmamak iin modeller diyerek oul kullanyorsunuz ama model aramann
kendisi bana sorunlu geliyor; nk model aramak demek, bir eyleri tanmlamak, yerine yerletirmek, rgtlemek, biimlendirmek demek. Aileye kar karsnz ama var olan aile kurumunu dnme uratmak iin ne
yapmak lazm? Acaba nasl bir muhalif boyut nermek lazm? Her zaman
sorun budur. Bir eklemleyerek yapabilirsiniz bunu, bir tmden reddederek.
Eklemleyerek yaptnzda belki baka trl bir tanm, ok spesifik bir tanm vererek ilerlemek mmkn olabilir. Hepsini kapsayacak bir eyi kastediyorum tabii, bir model kastetmiyorum. Aile kavramn hi yeniden retmeden, o aty kullanmadan alt balklarda talepler retmek gibi bir yol
dnyorum ya da. Bu konuda ne dndnz ok merak ediyorum.
Katlmc: Bizim felsefi olarak snr zerinde dnmemiz gerekiyor bence. Diyelim ki ben sperm alarak ocuk yaparken abimden mi, babamdan
m sperm gelecek kaygsyla, Siz takip edin, bana yanl sperm vermeyin
diye bunun takibini birilerine devrediyorsam, demek ki temel bir kategoriletirme zerinden gidiyorum; abiden, babadan ocuk sahibi olunmaz
ve bunu benim adma takip edecek bir st kurum istiyorum. Niye byle
bir snr var? Pekl babam veya abim bana gzel gzkebilir. Snr nerede, hangi kriter, kim kiminle ne yapacak? Bu snrlarn nereden geliyor
olduunu her zaman dnyorum. erkezler ok yaknyla evlenemez
ama Krtlerde evlenilebiliyor mesela. Snrlar ve kurallar zerinde dnmemiz gerektiine inanyorum.
193
kinci olarak, aile benim iin herhangi bir kontrattan ok farkl deil. Diyelim bir arkadamla ayn evde oturacam, baz artlar ne srerim.
Byle bir kontrat olduunu dnyorum ailenin, dier anlamalardan
farkl olmadn dnyorum; kutsal deil benim nazarmda. Kutsalsa
da onu da ykalm. ocuk dnyaya getirmek, ocuk sahibi olmak, ocuk
yapmak zerine de birka ey sylemek istiyorum. Eskiden ocuk dnyaya getirmek denirdi, ama o geleneksel ve ayn zamanda slami bir anlayn kelimesiydi; yani baka bir dnya var, siz o dnyadan bir ocuu
alp bu dnyaya getiriyorsunuz. Son yirmi ylda ocuk yapmak, ocuk
sahibi olmak ifadelerini daha ok kullanmaya baladk.
Bir de Sasha Roseneila bir sorum var. Cemaatin diyalog toplantlarndan
bahseden bir konumaya ahit olmutum. Trkiyede byk bir grup var,
cemaat grubu. Trkiyede slam erevesinde dnen gruplarn Katoliklerle daha bir uyum ierisinde olduunu fark ettiklerini sylemilerdi.
Sizin kategorizasyonunuzda biz mesela Portekize mi benzeriz? Trkiye
de bir slami lke. Diyelim ki siz benzetecek olsanz, biz kimi temsil edecektik? Drt lkeden bahsettiniz. Bunlarn arasnda az fark olduu kanaatiyle, tm Avrupay dnrken Portekizi setiinizi sylediniz; yani
Avrupay incelemek istediniz ve drt lkeden birini semek durumundaydnz, en sonunda Portekizi setiniz. Trkiye, Avrupa Birliine ye
olmu olsa idi, siz bizi bu gruplardan hangisine, mesela talyaya m, Yunanistana m yakn bulacaktnz veyahut da cemaat mensubundan duyduuma benzer biimde Katolik gibi mi deerlendirecektiniz?
Katlmc: zel mlkiyet problemiyle ilgili bir soru vard anladm kadaryla. Ailenin devamlln salayan en byk elerden biri zel mlkiyet. Aile dnda baka bir hayat ararken, zel mlkiyet konusunu nasl
halledebileceimiz sorusu benim de aklma geliyor. Dnyada da sanrm
Trkiyede de ok byk bir kesim evlenirken ya da ocuk sahibi olurken
maln mlkn aktarma kaygsn da dikkate alyor. Bunun tek bir zm yoktur eminim ama ok daha sistematik bir mesele olduu iin neler
yaplabileceini merak ettim.
Sema Merve : Annelik zerine alan Adrienne Rich adl bir teorisyen
var ve yle bir aklamada bulunuyor: Motherhood yani annelik de aslnda bizim eletirdiimiz ve belli iktidar ilikileri iinde kadn kstlayan
bir kurum. Bir de mothering diyor buna, deneyim diyor. Dolaysyla aileyi
topyekn reddetmeye almak gerekten ok zor. htiyacmz olan insa-
194 |
ni unsurlar da var aile dediimiz eyin ierisinde. O insani ihtiyalarmz

ierisinde aile kavramnn iini nasl gnlden doldurabileceimiz meselesi nemli gibi geliyor bana. Aileyi bir kurum olarak eletirelim, ama
bir yandan deneyimimiz zerinden nasl biraz daha iini doldurabiliriz?
nemli olan bu galiba. Yoksa hakikaten ok byk bir kmaz; ok ciddi
bir tarihsel kkeni var aile meselesinin, biz neresinden, nasl tamamen
reddedelim? Peki, teorik olarak reddedelim ama pratikte nasl olacak? Bu
kurum ve deneyim meselesinin biraz daha hayat kurtarc bir tartma ekseni oluturacan dnyorum.
Sevgi Adak: zel mlkiyet meselesinin nasl alaca sorusuna cevaben
Sosyalist devrim yaparak aarz diyeceim, sosyalist feminist bir insan
olarak. zel mlkiyeti kapitalist bir dzende aamayz. Buradaki aile kampanyasyla da alabilecek bir ey deil. Bu saptamay sadece feministler
yapmyor elbette; Marksizmin iinde de yaplm, topyaclar da yapm.
Tabii ki zel mlkiyet ok kritik bir nokta, aile kurumunun ierisinde. Bizim nerdiimiz modelde, yani hane birliktelikleri modelinde bunu ortadan kaldrmann bir yolu yok, ama setiiniz aileyle yaama, dolaysyla
setiiniz aileyle paylama durumu var. Yoksa kapitalist bir dzende bir
zm yok bana sorarsanz; zaten btn sistem bunun zerine kurulmu durumda.
Sunuta meseleyi yanl anlatm olmaktan ok endie ettim; nk biz
aile kavramn kullanmyoruz. Aile dnda hayat var diyoruz. Alternatif
tahayyl ederken, aileler mi diyelim, yani oullatralm m kavram,
yoksa hi kullanmayalm m diye tarttk ve kullanmamaya karar verdik.
Bu bizim tercihimizdi, tartmaya aabiliriz anlamnda syledim burada da; biz hane birliktelii olarak kurguladk. Tam da sizin sylediiniz
gibi aile kavram tarihsel cepheden ok ykl olduu iin, oullatrarak
zgrleemeyeceimiz noktasndan hareket ederek, tahayyl ettiimiz
alternatifi de hane birliktelii eklinde tanmladk: alternatif hane birliktelii. Model konusuna tamamen katlyorum, bir model aray deil bu.
Sizin bahsettiiniz ereve de aslnda bizim kampanyada kurduumuz
ereve zerine. Biz aile kavramn ykma dncesinden hareket ettik,
ama tabii sosyal politika taleplerinde tam da sizin bahsettiiniz gibi var
olan andrmak zerine talepler dillendirdik. Mesela her boanan kadna konut yardmndan sz ettik, Baba nerde, kre orda dedik. Tabii ki
aileyi veri alarak politika nerisi yapyorsunuz, ama bir yandan da bu veri
almay sorgulayan bir tahayyl ortaya koymaya, bu ikisinin bir arada ol-
195
duu bir kampanya oluturmaya altk. Aileyi kullanmamak zere bir

neri bizimki.
Sasha Roseneil: Trkiyenin yaptm aratrmada nereye oturacan
sordunuz sanyorum, yanl anlamadysam. Bu aratrma beni ok alakgnll yapt, ulusal biimlenmeler, eitli lkelerde uygulanan politikalar, refah devletinin konumu gibi konularda bilgilerimin snrll
bakmndan. Trkiyeyi bu aratrmaya tam olarak kolayca yerletirmek
zor, bildiim kadaryla. Portekiz ve Trkiye arasnda farklar ok belirgin.
Portekiz ok yaknda bir demokratikleme sreci yaad, 1970li yllarn
ortasnda. Solcu partiler ve sosyalistler ok byk bir rol oynad bunda.
Son on yldr da gey politikas ok yksek sesle yaplyor ve ok etkili olmu, hukukta ok ciddi bir atlm yapm durumda. Gey evlilikleri, homoseksel evlilikleri ngilteredekinden nce gerekleti. Portekizde bu drt
lke arasnda paylalm bir ekonomi temelinde queerci bir tarzda ekonomiyi ynetmek sz konusu. Evlilik gerekmiyor, hibir ekilde domestik
partnerlik bile gerekmiyor; her trl ailenin sahip olduu avantajlardan
yararlanabiliyor insanlar. Bunun kabul edilmesi aslnda Portekiz hkmeti iin ok radikal bir tavr. Trkiye ile Portekiz hibir ekilde birbirine
benzemiyor bu bakmlardan. Bulgaristanla baz paralellikler olabilir ama
Bulgaristann tarihi ok farkl; komnizmden geliyor ve postkomnist
kategorisinde ele alnmas daha doru.
Grmelerimizde Britanyadaki Trk topluluklarnn ou ngilterede
bym insanlardan oluuyordu. Bulgaristanda da Trklerle grtk;
Trkleri ezen politikalar srasnda hayatta olan insanlar bunlarn bir ksm. Gene bir deneyim fark sz konusu. Londra ve Sofyada Trklerle gryorduk ama birbirinden ok farkl deneyimlere sahip olan insanlard
bunlar. Londradaki Trk topluluu Trkiyede yetitirilmiti ve Londrada
yayordu. Bulgaristandaki Trk aznl ise komnizm dneminde yetitirilmiti. Dolaysyla ben alakgnll bir ruh durumuna girdim btn
bunlardan sonra. nsanlarn nasl deneyimlerden getii, yasal dzenlemelerin ne olduu, refahn, refah devletinin ne aamada olduu gibi
noktalar zerinden lkeleri belli gruplara dahil etmek epeyce zor. Tabii ki
kuzeyden bir lke sz konusu olsayd o zaman Portekize Gney Avrupa
lkesi diye bakardk ve konumu deiirdi.
Ulus devletler mahrem hayat kontrol edilebilir bir alan olarak gryor,
kresellemeye ve Avrupallamaya ramen; kresel insan haklar rejimlerine ramen hl aile hayatn kontrol edebiliyorlar. Trkiyede de
196 |
bu aslnda bir siyasi mcadele konusu. Politikaclar baz eyleri kontrol

edebileceklerini dnyor, ama aslnda kontrol edemezler; dolaysyla
insanlar hayatlarn farkl yayor. Farkl bir aile anlay mmkn m?
diye sormak doru deil, nk ok farkl hayat tarzlarn yrtyor zaten
insanlar. Bu konuda ok farkl uygulamalara giden lkeler var. Umarm
sorunuza cevap vermiimdir. Trkiyenin nereye yerleecei konusunda
bir aratrma yaplrsa iyi olur.
Sema Merve : Sasha Roseneil alt drt lkede de sosyal hareketlerin, feminist hareketin, kadn hareketinin ve LGBT hareketinin ok nemli
kazanmlar elde ettiini syledi. Bence bu ok iyimser bir bitirme noktas;
Trkiyenin farkllklar deil, benzerlikleri zerinden de dnerek Mcadeleye devam diyeceiz burada. Bulgaristan ve Portekizle aramzda
elbet ok byk farklar var ama oralarda baarlabiliyorsa, bu kazanmlar elde edilebiliyorsa neden burada da ayn ey olmasn? Oturumumuzu
byle iyimser bir noktadan bitirelim diye dndm.
197
Drdnc Oturum Moderatr Raporu

Hande Birkalan Gedik
Yeditepe niversitesi
u oturumda ilk sz alan Sema Merve , Aile ve Ebeveynlie

Queer Yaklam: Lezbiyen, Biseksel, Trans ve Queer
Ebeveynlerin Deneyimleri balkl sunumunda zellikle
sevgi bayla kurulmu, dayanmaya dayal ailelere odakland ve
Sabanc niversitesindeki yksek lisans tezinin verilerini dinleyicilerle
paylat. Tezinin heteronormatif aile sistemi tarafndan dlanm
ebeveynlerin deneyimlerine, ebeveyn adaylarnn hayallerine ve
planlarna odaklandn, Trkiyedeki lezbiyen, biseksel, trans ve queer
ebeveynlerin deneyimlerini ele aldn belirtti. Ailenin, kalabalk/kolektif
ailenin nasl yeniden tanmlanabilecei, bireylerin kendilerini ebeveyn
olarak nasl farkl ekillerde tanmladn ve bu ebeveyn kimliini nasl
deneyimlediini sorarak szlerine balad.
Sema Merve , ncelikle ailenin tahayyl meselesinden yola kt.
Aile dediimizde baskn modelin heteroseksel iftler ve onlarn ocuklarndan olutuunu; Trkiyede en yaygn hane modeli ekirdek aile ise de
bekr ebeveynler, boanm ve yeniden kurulmu aile modelleri ve geni
aile modellerinin de var olduunu, ama bunlarn en son alternatifleri olarak ecinsel, trans ebeveynlerin oluturduu ailelerden sz edilmesi gerektiini belirtti. Temel meselenin, aile kavram tartlrken LGBT ailelerin atlanmas, bir grnlmezlik yaratlmas olduunu, kendisinin de ok
sayda LGBT ailenin bulunduunu ancak tez almas srasnda renebildiini aktard. LGBT hareketi iinde de var olan bu grnlmezlikin
nedenlerini ise yle sralad:
Trkiyede Anayasann eitlik ilkesinde cinsel ynelim ve cinsiyet kimliinin tannmamas
Ecinsel evlilik hakknn, herhangi bir birliktelik dzenlemesinin,
mterek ocuk vesayetinin var olmamas
Tp bebek merkezleri ve genel olarak reme teknolojilerinin sadece
evli iftlere ynelik olmas
Evlat edinmenin ncelikle evli iftler iin geerli olmas, bekr bireyle-
198 |
rin ancak ecinsel olduklarnn anlalmamas durumunda ocuk evlat

edinebilmesi
Trkiyede sperm bankas uygulamasnn yasak olmas, hatta yurtdnda sperm bankasndan hamile kalnmasnn (Trk soyunu korumak kaygsyla) su tekil etmesi
Trans bireyler eer ameliyat srecinden geerlerse reme yeteneinden yoksun olmalar artnn getirilmesi, yani ksrlatrma zorunluluunun olmas; dolaysyla bir trans birey ameliyat srecinden gemek istiyorsa ocuk yetitirme hakkna sahip olamamas
1982 Yargtay kararyla lezbiyen bir anneye ocuun velayetinin verilmeme nedeninin ocuun geleceini tehlikeye dren bir durumun
varl olarak aklanmas; ecinsellik marazi bir alkanlk sayldndan, bugn hl annenin lezbiyen olduu ispat edildiinde ocuun velayetinin babaya verilmesi, dolaysyla bu ebeveynlerin yasal
anlamda keye sktrlm olmas
LGBT iindeki grnmezlikten sz ederken konumac, LGBT hareketinde gen bir kuan mcadele verdiini; Dikkat! Aile Var temal Onur
Haftas mevcut sessizlii bozduysa da bunun devamllnn salanamadn; LSTAGn varlyla ailenin yeniden tartlmaya balandn ve
bu noktada Benim ocuum adl belgeselin nemli olduunu belirtti.
Tez almas esnasnda yalar 21-50 arasnda olan ve ocuklarnn yalar 3-25 arasnda deien, 9u stanbulda, 2si zmirde, 3 Ankarada, 1i
de Antalyada yaayan 15 kiiyle derinlemesine mlakat yaptn; bu kiilerden 3nn kendini lezbiyen, 4nn biseksel, 2sinin genderqueer,
1inin queer, 3nn transgender olarak tanmladn ve 2 kiinin herhangi bir tanmlamay sahiplenmediini aktard. Grmecilerden bir trans
erkein, ocuunu dourduunu ve u anda ocuun babas konumunda
olduunu; trans kadn olan bir baka grmecinin ocuklarna uzun yllar sonra durumu aklayp, o gnden sonra ocuklarnn ne annesi ne
de babas olduunu, hibir anlam olmayan bir kelime treterek, kendini
ocuklarnn mazz olarak tanmladn anlatt. Bireylerin farkl deneyimleri ve stratejilerine dair u drt farkl rnei katlmclarla paylat:
zge: Lezbiyen ve anne. ocuunu yurtdnda evlat edinmi. Tek anne
olduu iin ona acndn, paralanm aile muamelesi yapldn, oysa
kendisinin zaten ailesini kzyla birlikte bu ekilde kurduunu anlatyor.
Derin: Lezbiyen ve anne. Ailesi kk yata lezbiyen olduunu fark ettii iin, kendini korumak ve kimliini inkr etmek zere formaliteden evlenmi. Tp bebek merkezi araclyla bir ocuk dourmu ve doumsan
199
sonra kocasnda ayrlm; bir daha grmemiler. Bekr bir anne olarak
ocuunu yetitiriyor. Okuldan aile fotoraf istediklerinde bilen bilir,
okullarn byle bir iddet biimi var elindeki tek fotorafa photoshop mdahaleleri yapp te mutlu ekirdek ailemiz diye okula gnderiyor ve
yle diyor: Lezbiyen annelii getim, bekr anne olmak o kadar zor ki.
Derya: Lezbiyen ve anne. Zorunlu olmadka her ortamda almyor, ama
davranlarndan taviz vermiyor. Kz arkadayla gidip ocuunu okuldan
alyor, hatta bazen dorudan kz arkada gidiyor okula.
Memo: Kendini olu Berkin hem annesi hem babas olarak tanmlyor.
Bundan yl nce ocuun retmeninin Siz nesi oluyorsunuz? eklindeki sorusuna bu ynde cevap verdiinde Benimle dalga m geiyorsunuz! eklinde bir tepki alm. Dalga gemediini, sadece sorunun cevabn verdiini aklamak zorunda kalm.
Konumasnn son blmnde Sema Merve i, grmecilerin birounun yalnzlktan ikyet ettiini ve dirsek temasna ihtiya duyduunu;
kendi biyolojik ailelerinin ou zaman iddetin kayna olduunu aktard. Destek mekanizmalarndan sz ederken ise internette, bloglar ve forumlarda destek gruplar oluturulabildiini, LGBT derneklerinin ve sivil
toplumun destek sunmas gerektiini anlatt; akademi ve feminist hareket
iinde konunun tartlmasnn, LGBT hareketin bu mesele zerine konuabilmesi ve gndem yaratabilmesinin, yasal haklarn gndeme getirilmesinin neminin altn izdi.
Konumacya gelen sorular ve yorumlarda okul kurumunun en ykc
kurum olduundan sz edildi; ocuklarn aile anlaynn neresinde yer
aldnn dnlmedi gerektiinin, modernlemeyle birlikte ekirdek
aile vurgusunun arttnn alt izildi; ocuk sahibi olmak ve ocuk dnyaya getirmek kavramlarnn anlamlar zerinde durulmas, eitim ve aile
politikalarnn yeniden dnlmesi gerektiine dikkat ekildi.
kinci konumac Sevgi Adak, iinde bulunduu Sosyalist Feminist Kolektifin 2013 balarnda yrtt Aile Dnda Hayat Var kampanyasna ait deneyimini paylarken, aile konusunda feministlerin politik olarak
neler yapabilecei sorusunu sordu ve kampanyann ncelikle muhafazakr politikalara kar gelitiini anlatt. Bu noktada ncelikle Bizlere
dayatlan aile nedir?, Gerekte aile ne kadar scak yuva imgesine oturuyor? sorular gndeme geldi. Kampanyann balklar yleydi: annelik;
heteroseksizm ve cinsellik; evlilik ve boanma.
Sevgi Adak, kampanya erevesinde oluturulan sloganlar yle sralad: Aile dnda hayat var, Kimseye ocuk borcumuz yok, Kutsal annelik
200 |
masalna inanmyoruz, Baba nerede, kre orada, Sevimek iin aile art
deil, Heteroseksizm bulacdr, Kutsal aile deil cinsel istismar yuvas, Evde kaldm hayat da bana kald, Evlilie mahkm deiliz, Mutsuzum, idare etmiyorum. Bu arada kampanyann bir paras olarak Feminist
Politika dergisi iin bir Aile zel dosyas hazrlandn belirtti ve buna
paralel hazrlanan bildiri metninde patriyarka kskacnda aile ve ekirdek
aile eletirilerine gidildiini; patriyarkann kalesi olarak aile iinde kadnlara ne olduunun da anlatlmak istendiini; eletirilerin merkezine alnan
ailenin, bugn bize dayatlan, heteroseksel evlilie dayal aile biimi olduunu; aile kavramnn kendisinin de sorgulanmas gerektiini dndklerini aktard. Bunun devamnda, ailenin eletirisini kadnlarn bak
asndan yapmak istediklerinin altn izerek, aile dndaki hayat tahayyllerinin neler olabileceini kendi ilerinde tarttklarn; sosyal devletin
bu kadar zayflad bir dnemde sevgi, maddi-manevi dayanma, duygusal paylam, ocuk bakm, hasta bakm gibi ok nemli ihtiyalar dnldnde, ailenin biroumuz iin olmazsa olmaz grndn; aileyi
feminist pencereden eletirirken, baz mutlak balarn krlmas, yani hem
ak, hem cinsellii, hem dayanmay, hem remeyi ayn yerde, evlilik
merkezli, kar-koca birliktelii zerine kurulu bir ada yaamaya kar klmas gerektiini; ayrca, heteroseksel evlilie dayal ailenin tek doru,
meru, istenen birlikte yaama biimi olduunu reddettiklerini belirtti.
Feministlere Iris Marion Youngn yazlarnn ilham verdiini syleyen
Sevgi Adak, aile kavramnn Young izleyerek yaplan tanmn aktard:
Birlikte yaayan, birbirinin fiziksel ve duygusal ihtiyalarn karlamak
konusunda dayanma iinde olan, kendilerini kalc ya da uzun sreli
bir iliki iinde sayan insan grubu. Ancak bu tanmn baz maduriyetler
getirebilecei dncesiyle de, btn birlikte yaama biimlerinin hukuki atsnn oluturulmas gerektiinin savunulduundan sz etti. Feministlerin kendi ilerindeki tartmalarna da deinerek, AKP hkmetinin
kadnlara kar saldrlarna yant ararken, tam olarak alternatiflerini iyi
belirleyemediklerini belirtti. Bu kampanyann epey zorlu olsa da makul
bir yerden baladn, nemli iler baardn, yceltilen, zendirilen,
dayatlan kutsal ailenin kadnlara neler yaptn tehir ettiini syledi
ve bu noktada esas eletirdiklerinin aile politikalar ve aile iinde kadnn maruz kald iddet olduunu, dildeki normativitenin eletirilmesi
gerektiini vurgulad; aile ile dourganlk fonksiyonu arasndaki gerilimi
gsterdiklerini dndklerini szlerine ekledi.
Bu sunuma gelen yorumlarda, Heinrich Bll Stiftungdan Ulrike Duf-
201
ner zellikle mlkiyet ve miras konularnda ailenin halen nemli bir rol
oynadna ve bu alanlarda zm retilmesi gerektiine kendi ufak bir
deneyiminden yola karak dikkat ekti. Buna ek olarak, gelen eletirilerin
bir ksm kampanya slogannn ok kuvvetli ve yanl anlalmaya meyilli
olduu ynndeydi. Ayrca ya ve kuak faktrnn de ailenin anlalmasnda ve eletirilmesinde bir anahtar tekil ettiini belirtenler oldu.
Oturumun son konumacs ngiltereden Sasha Roseneiln konvansiyonel aile dnda yaamak kavram zerinde kurduu konumas, gerekletirmi olduu mukayeseli bir aratrma projesine dayanyordu (FEMCIT-Gendered Citizenship in Multicultural Europe: the Impact of Contemporary Womens Movements). Konvansiyonel aile dndaki alternatifler
konusunda cevap ararken politikalar, siyaset ve gndelik yaama odakl
alanlar sorgulayan Sasha Roseneil, Ken Plummern 1995 ylnda nerdii
bir kavram olan yakn vatandalk (intimate citizenship) kavramn kullanl bulduunu ve kendisinin de kullandn anlatt. Bu kavramn gndelik yaamn politikalar ile kiisel hayat arasndaki ilikinin i ie gemi
haline vurgu yapt; kiiselin politik olmad bir durumun var olmadn
savundu. AB destekli bu projesinde sosyal hareketler zerinden giderek
vatandal yeniden tanmlamaya altn syledi ve temel ald sorular yle sralad: Kadn hareketi giderek artan bir ekilde okkltrl (olduunu iddia eden) ve farkllaan Avrupa iinde ne anlama geliyor; konvansiyonel olmayana ailelerde yaayan insanlar iin ne anlama geliyor?
Sasha Roseneil sorularna cevap aramak iin drt farkl Avrupa lkesinde mukayeseli bir aratrma yrtm:
Bulgaristan (eski sosyalist, yeni EU lkesi)
Norve (sosyal demokrat, skandinav lkesi)
Portekiz (eski darbeci, EU lkesi, Katolik)
Birleik Krallk (neoliberal, sosyalist yatrmlar yapan refah devleti)
Bu lkelerde Sofyada Romanlar ve Trklerle, Osloda Samiler ve Pakistanllarla, Lizbonda Cape Verdeliler ve Romanlarla, Londrada Pakistanllar ve Trklerle alm.
Roseneil, sz konusu lkelerdeki sosyal hareketler ve okkltrllk
kyaslandnda farkl hzlarda gelien sosyal hareketlerin varlndan sz
etmenin mmkn olduunu, yaam biimlerinin politika retenler tarafndan tanmlandn ama sosyal hareketlerin de bir baar saladn,
daha batda yer almann kstas olmadn, rnein Portekizin beraber
yaamaya ngiltereden daha nce izin verdiini, bir yanda stabiliteye karlk dier yanda deiimin sz konusu olduunu szlerine ekledi.
202 |
BENC OTURUM:
DDET VE ALE
203
Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk

Gkeiek Ayata
stanbul Bilgi niversitesi
einrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii tarafndan

dzenlenen Baka Bir Aile Anlay Mmkn m? balkl
bu konferansta Aile nedir? Aile olmal mdr? ktidarlarn aile
modellerinin bize dayattklar nelerdir? gibi sorulara yant aryoruz.
Sunumumda toplumsal cinsiyet balamnda iktidarn hukuku nasl
yaratt, kulland, yok ettii veya yok sayd zerinde durmaya
alacam. Hukuk sz konusu olduunda hukukun nasl yapld
ile birlikte hukuk eitimindeki eksiklikler, hukukun nasl retildii,
renildii ve nasl uyguland, yargnn insan haklar metinlerine
yaklam ve Trkiyedeki yarg pratikleri ncelikli konular haline geliyor.
Hukuk eitiminde cinsiyete dayal iddet ve ayrmcla dair ulusal
mevzuata dahi neredeyse hi deinilmezken, bizler hukuk fakltelerinden
mezun olan gelecein hkim, savc ve avukatlarndan kadnlarn iddetten
uzak bir hayat srmesi ve ayrmcla uramamas konusunda uluslararas standartlara uygun uygulamalar bekliyoruz. Bunun gereki bir beklenti
olmad ak. Cinsiyete dayal iddet ve ayrmcl grmezden gelen bu
yaklam elbette sadece hukuk fakltelerine zg deil, ancak hukukularn hayatlarmz zerinde tasarrufta bulunma ihtimalleri olduu gz
nne alndnda bu beklentinin yersiz olmad da ortada. Ulusal mevzuattaki ilgili dzenlemelerin bile doru drst ele alnmad hukuk eitiminde temel hak ve zgrlklere dair szlemelere ve bu szlemelerle
oluturulan koruma mekanizmalarna deinilmesini beklemek neredeyse
lks bir talep haline geliyor. Hukuk eitiminin ierii bu ekilde belirlendii iin, Anayasann kadnlarn hukuki ve fiili eitliini gvence altna alan
eitlik maddesi de, temel hak ve zgrlklere dair uluslararas szlemeler
ile kanunlar arasnda uyumazlk olduu durumlarda uluslararas szlemenin uygulanmas gerektiine ilikin maddesi de hukuk uygulayclarnn
ilgi alan ierisinde yer almyor. Hukuk eitiminin ieriinin belirlenmesinde asl sorumluluk devlete ait. Devlet, cinsiyet temelli ayrmcl ve kadna
kar iddeti ortadan kaldrmaya ynelik tm tedbirleri almakla ykml.
204 |
Kadn kelimesini szlklerden ve zihinlerden silme ynnde bir siyasi

irade mevcutken kadn, bireyi, aileyi, aile ierisindeki kadnlar ve dier
bireyleri konumak kolay deil. Unutmamak gerekir ki kelimeler hafzamz, algmz, yansmamzdr. Bilindii gibi Kadndan Sorumlu Devlet
Bakanlnn ad Haziran 2011de Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl olarak deitirildi. stelik bu deiiklik kanunla deil, bir kanun hkmnde
kararnameyle (KHK) yapld. KHKlar yasama yetkisinin devredilmezlii
ilkesinin istisnasdr. Bakanlar Kurulu, TBMMde kabul edilen yetki kanununa dayanarak KHK karabilir. KHKlar kanunlarla ayn hukuki etkiyi
dourur ve yrtmenin kanunlar olarak nitelendirilebilir. Bakanln
adnn deitirilmesi de bir KHK ile gerekletirildi. Ad deiikliiyle kalnmayp, yeni bakanlk iin yeni bir de logo tasarland. Logoda insan
figr var. Boyu uzun olandan ksaya doru sralanm, yani erke sahip
olandan/erkekten balayan bir srayla dizilen kiilik bir ekirdek aile.
Bu ekirdek ailenin stnde bir at ve aileyi evreleyen bir kalp var. Sz
konusu ad ve logo deiiklii elbette sadece ekille ilikili deil. Tasarlanan logo bile istenen aile modeline, ailedeki g dengelerine ve hiyerariye dair algy yanstyor. Logoda siyasi iradenin kadn haklar konusundaki tutumunu yanstmayan tek yn, ocuk saysnn tek ocukla snrl
tutulmas olmu.
Zaman ierisinde bu deiikliklerin ekli olmakla kalmadn grdk.
Buna karn Aile ve Sosyal Politikalar (Eski)[35] Bakan Fatma ahin dn
(9 Kasm 2013) Siyasette Ak Partiden nce kadnn ad yok denecek durumdayd. Sn. Babakanmzn iradesi, ngrs ve kararlaryla her geen gn artyor eklinde bir tweet paylat.
[35] Konumann yapld tarihte Fatma ahin halen Aile ve Sosyal Politikalar Bakan idi.
205
Fatma ahin siyasette kadnlarn yer almasnn AKP ve zellikle de Babakan vastasyla elde edildiini ifade ederken, TBMM Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonunun (KEFEK) adnn deitirilmek istendiini, Aile
ve Sosyal Politikalar Bakanlna bal Kadnn Stats Genel Mdrl
(KSGM) iin de benzer giriimlerin olduunu biliyoruz.[36] Hkmetteki
tek kadn bakann aile ve sosyal politikalardan sorumlu bakan olduu,
TBMMde sadece 79 kadn milletvekili bulunduu ve kadn belediye bakan saysnn 26da kald bir lkede siyasette kadnn var olduunu/olabildiini sylemek gereki olmaktan uzaktr.
TBMMde Cinsiyete Gre Dalm[37]

Parti Ad
Kadn
Say
Oran
Erkek
Say
Oran
Parti
Toplam
Adalet ve Kalknma Partisi
46
%14,47
272
%85,53
318
Cumhuriyet Halk Partisi
19
%14,18
115
%85,82
134
Milliyeti Hareket Partisi
%5,77
49
%94,23
52
Bar ve Demokrasi Partisi
%30,77
18
%69,23
26
Bamsz Milletvekili
%14,29
12
%85,71
14
Halklarn Demokratik Partisi
%25
%75
Genel Toplam
79
%14,42
469
%85,58
548
Yerel Ynetimler[38]
ERKEK
SAYISI
KADIN
SAYISI
TOPLAM
SAYI
KADIN
)%( ORANI
Belediye Bakan
2.924
26
2.950
%0,8
Belediye Meclis yesi
30.450
1.340
31.790
%4,2
l Genel Meclis yesi
3.269
110
3.379
%3,2
[36] Kadnn Ad Devletten Siliniyor, BA Haber Merkezi, 30 Kasm 2013, http://www.bianet.org/

bianet/toplum/151725-kadinin-adi-devletten-siliniyor; Kadn rgtleri Soruyor: Devletten Kadnn
Ad Siliniyor mu?, BA Haber Merkezi, 4 Aralk 2013, http://bianet.org/bianet/siyaset/151796devletten-kadinin-adi-siliniyor-mu; AKPnin kadnn adna bile tahamml yok!, Evrensel, 8 Aralk
2013, http://www.evrensel.net/haber/73673/akpnin-kadinin-adina-bile-tahammulu-yok.html
(eriim: 10.12.2013).
[37] TBMMde cinsiyete gre sandalye dalmn yanstan tablo iin bkz. http://www.tbmm.gov.tr/
develop/owa/milletvekillerimiz_sd.dagilim (eriim: 10.12.2013).
[38] Kadn statistikleri 2012-2013, Kadn Adaylar Destekleme Dernei (KA.DER), http://cms2.kader.org.tr/images/file/635106274588385879.pdf (eriim: 10.12.2013).
206 |
Ky Muhtar
Ky htiyar Meclis yesi
Mahalle Muhtar
Mahalle htiyar Heyeti yesi
Toplam
34.210
137.848
18.178
71.174
298.053
65
329
429
1.409
3.708
34.275
138.177
18.607
72.583
301.761
%0,2
%0,2
%2,3
%1,9
%1,2
Kaynak: ileri Bakanl, ubat 2012
Kadn kelimesinden kanlmasndaki byk srardan bahsetmiken,

hkmetin ekincesiz imzalamakla ve ilk imzac olmakla vnd stanbul Szlemesinin orijinal adnda ev ii iddet ifadesi bulunmasna
ve bu konuda gerekli uyarlar yaplmasna ramen Szlemenin Trke
resmi evirisinin Kadnlara Ynelik iddet ve Aile i iddetin nlenmesi
ve Bunlarla Mcadeleye likin Avrupa Konseyi Szlemesi eklinde yapldn da vurgulamadan gememek gerekir. Asl olan Szlemenin orijinal dildeki metni olmakla birlikte, Trkiyenin taraf olduu temel hak ve
zgrlklere ilikin szlemelerin bilinmedii ve uygulamak istenmedii
bir yarg pratii mevcutken, resmi evirinin yanl yapldn ve bu durumun Szleme kapsamnda kabul edilen iliki biimlerini etkileme riski
olduunu ilgililere anlatmak olduka g. Ev ii iddet yerine aile ii
iddet ifadesinin kullanlmas hukukularn Szlemeyi sadece Trkiye
mevzuatnda kabul edilen aile ilikilerini dikkate alarak yorumlamasna
ve uygulamasna yol amaktadr.
stanbul Szlemesinin adndaki eviri hatas ilk deil; daha nce de
benzer uygulamalarla kar karya kalmtk. rnein, 1986da taraf olduumuz Birlemi Milletler Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln Ortadan
Kaldrlmas Szlemesinin (CEDAW) resmi evirisinde pek ok hatal
blm mevcut olmakla birlikte, Szlemenin adnda da ayrmcln ortadan kaldrlmas deil nlenmesi ifadesine yer verilmektedir. Ortadan kaldrmak, var olanla mcadeleyi ve onu yok etmeyi amalar; nlemek ifadesiyle eanlaml olmad da aktr. CEDAWn bana gelenler
sadece bir eviri hatasyla da snrl deildir. Trkiye, CEDAWa dair ekincelerini Resmi Gazetede yaymlamam ve CEDAW Komitesinin genel
tavsiyelerini Trkeye evirmekten de srarla kanm bir lkedir.
Kullandmz kelimeler tercihlerimizle ekilleniyor; bu nedenle kelimelerin soyut bir tartmann konusu olduu sylenemez. Kelimelerin
politikalar, uygulamalar ve hukuku nasl ekillendirdiini kadn-bayan, kz-kadn, namus-tre, vajina, dekolte vb. pek ok rnekte
grme frsatmz oldu. zellikle de sz konusu olan hukuksa tek bir kelime bile ok eyi deitirmekte, hukukta kelimeler neredeyse hayatmza
207
hkmetmektedir. Kadna kar iddetle ilgili dzenlemeler ieren Ailenin

Korunmasna Dair Kanun (4320 Sayl Kanun) yrrlkte olduu srada
stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma
Merkezi tarafndan hkim, savc ve avukatlarla yaplan grmelere dayanan bir aratrma gerekletirildi. Aratrma sonularna gre hkimlerin
ou Kanunun temel amacnn balndan da ak ekilde anlald
zere aile ii iddeti nleyerek ailenin korunmas olduunu belirtiyordu.
Grlen hkimlerden biri bu durumu yle aklamtr:
Ben akas yasann neye hizmet ettiini anlayamyorum. Szde ailenin korunmas ama bence aileyi paralama yasas; nk Trkiye artlarnda, hele stanbul gibi bir yerde ok zor. Geldi:
Kavga ettik... Tehdit ettin, hadi bakalm git kprnn altnda
yat diyorsun. Daha byk sorunlara yol ayor. Tabii ki kadnn
korunmas ya da iddet gren kiinin korunmas nemli ama bu
yasayla olmaz. Savcla gnderiyoruz, takip imknmz da yok
sonrasnda. Byle olmaz... Asl amac bence kadn ve ocuklarn
korunmas. Yasann adn deitirirseniz eer, o zaman iddet
uygulayan aile bireyleri derhal tutuklanr ki bu daha etkili olacaktr.[39]
Yukardaki aklamay yapan hkim Kanunu nce aileyi paralama kanunu olarak tanmlarken, sonra kadnn iddetten korunmasnn
nemli olduunu ama bunun nndeki engelin de Kanunun ad olduunu belirtiyor. Hkimin 4320 Sayl Kanun ile ilgili kafas m kark yoksa
Kanunun adn m bahane ediyor bilemiyoruz ama bu sorularnn yantlarndan daha nemli bir sonu ortaya kyor; kanunlarn ad veya kanunlarda kullanlmas tercih edilen kelimeler uygulamay ekillendiriyor.
Sz konusu aratrmann bulgularnn akland 17 Kasm 2011 tarihli
toplantya Fatma ahin dnemin Aile ve Sosyal Politikalar Bakan olarak
katld.[40] u an yrrlkte olan Ailenin Korunmas ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun (6284 Sayl Kanun), toplantnn gerekletirildii tarihte henz tasar aamasndayd ve ad Kadn ve Aile Bireylerinin iddetten Korunmasna Dair Kanun Tasars idi. Kadn hareketinin
tm uyarlarna ve srarl kar kna ramen, bir 8 Mart ovuna dntrlerek, yrrle giren yeni kanunun ad Ailenin Korunmas ve Kad[39] Gkeiek Ayata, Sevin Erylmaz, Seda Kalem, (2011): Ailenin Korunmasna Dair Kanun Kimi
ve Neyi Koruyor? Hkim, Savc, Avukat Anlatlar, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, s. 39.
http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/docs/aileninkorunmasi.pdf (eriim: 10.12.2013).
[40] Ayrntl bilgi iin bkz. http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/pages/Activity_full.asp?id=135&r
=12.12.2011+16%3A52%3A02 (eriim: 10.12.2013).
208 |
na Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun olarak belirlendi. Bu sayede

toplumsal algy pekitirmeye ve/veya ynlendirmeye ynelik bu tercihlerin hukuki sonular konusunda dikkatli ve uyank olma gereklilii ve bu
tutumla mcadelenin zorunluluu bir kez daha ortaya km oldu.
Bahsi geen aratrmann sonular yllardr bildiimiz bartrarak eve
gnderme pratiinin ne kadar iselletirildiini ve yarg mensuplarnn
aileyi koruma amacna nasl drt elle sarldn gstermektedir. Grlen hkimlerden biri bu konudaki deneyimini u ekilde aktarmtr:
armm taraflar, geldiler. Dedim Ne oldu?, dedi ki iddet
uygulad. Dedim ki, iki tane de ocuk var, biri de kadnn kucanda; kk bebek, bir de yryen bir ocuk Seni uzaklatracaz evden, uzaklatrrsak sen bu ocuklar gremeyeceksin.
Bu ocuklar ne olacak? Dediler ki Biz bir arada yayoruz. Dedim ki Yakn zamanda bir olay yaand m? Yaanmaddedi
kadn. Peki, dedim neden dedim bu oldu? Kadn biraz fazla
konuuyor. Dedim ki Biraz saygl davran, bu ekilde itici davranrsan bu olaylar yaanr. Ne oldu?, Eve bir kuma getirdi, o yzden kavga ettik dedi. Kuma nerede? dedim, Kuma da evde,
dedi u anda. Kavga oradan kt dedi. Dedim ki O zaman bizim kumay uzaklatrmamz lazm da, imdi kumann hakknda
bir tedbir uygulamamz onur krc olur dedim. Adamn biraz
daha gururunu okamak iin Sen dedim eve gittiinde bir
hanma bak, bir kumaya bak; ocuklarnn annesi kumadan ok
daha gzeldir dedim, buna bir alc bir gzle bak ya... dedim.
ki tane ocuk... Kadna dedim Byle adama barp arma!
Adam geldii zaman Ho geldin kocacm de, bu i biter dedim. Gidin bakalm. Gittiler, aradan 3 ay geti, bir baktm tekrar geliyorlar, bunlar ne yaptlar diye, Hkim Bey, dedi szn
tuttuk, kuma evden uzaklat, imdi daha ok mutluyuz. Onu
haber vermeye geldik.[41]
Hukuk uygulayclarnn durumu bu iken yasa yapclar, yani Meclis bu
tabloda nerede duruyor? Bugn baktmzda yrtmenin yasamay ele
geirdiini, hukuku yaratan ve ayn zamanda yargy maniple eden olduunu gryoruz. Milletvekillerinin giderek etkisizletirildii, yok denecek
kadar az olan parti ii muhalefetin dilsizletirildii, yrtmenin yekpare
bir yap, tek bir vcut, tek bir kii olarak hareket ettii gnler yayoruz.
Her konunun uzman olan ve sz kimseye brakmayan bir aile reisi ile
[41] Gkeiek Ayata, Sevin Erylmaz, Seda Kalem, (2011): age, s. 60-61.
209
kar karyayz. Dn (9 Kasm 2013) Egemen Ba da bunu aka dile

getirdi: AK Parti byk bir ailedir. Aile mensuplar ierisinde muhabbet
olmas ok doaldr. Bunu da aile ierisinde konuup netletiririz. Bunda
sknt yok. Ailenin reisi de bellidir.[42] Hukuku yapan aile reisi ile hukuka uygun davranmas gereken aile ve reisi ayn kiilerden oluuyor.
Hukuku yapanlar hukuka uygun davranyor mu? sorusuna yant verirken Egemen Ban ifadelerine tekrar bakmakta fayda var. Medeni Kanundan AKP ncesi dnemde kartlan ve bir sredir tekrar gndeme
getirilmeye allan aile reislii kavram Ban ve hkmetin dier
yelerinin sylemleriyle yeniden ina edilmeye ve Medeni Kanun ilga
edilmeye allmaktadr. Aile reislii kavram tekrar gndeme getirilirken
Medeni Kanundaki uluslararas standartlara aykr ve ayrmc dzenlemeler hakknda hibir giriimde bulunulmamaktadr. Yllardr tartma
konusu olan kadnn soyad defalarca yerel mahkemeler, Yargtay, Anayasa Mahkemesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan ele alnm
olmasna ramen halen olumlu sonu elde edilmi deildir. Konu ile ilgili
dzenlemeler ieren Trkiyenin de taraf olduu szlemeler idare ve yarg tarafndan grmezden gelinmektedir. Konu hakkndaki en yakn tarihli
gelime Anayasa Mahkemesinin Sevim Akat Eki Karardr.[43] Anayasa
Mahkemesi, Kararda Anayasann 90. maddesine atf yaparak ihlal karar
vermitir:
Anayasann 90. maddesinin beinci fkras uyarnca, szlemeler
hukuk sistemimizin bir paras olup, kanunlar gibi uygulanma
zelliine sahiptir. Yine ayn fkraya gre, uygulamada bir kanun
hkm ile temel hak ve zgrlklere ilikin olan szleme hkmleri arasnda bir uyumazln bulunmas halinde, szleme
hkmlerinin esas alnmas zorunludur. Bu kural bir zmni ilga
kural olup, temel hak ve zgrlklere ilikin szleme hkmleriyle atan kanun hkmlerinin uygulanma kabiliyetini ortadan kaldrmaktadr. () Bavuruya konu yarglama kapsamnda
verilen kararn 4721 Sayl Kanunun [Medeni Kanun] 187. maddesine dayanlarak verildii anlalmaktadr. Ancak, yukarda
yer verilen tespitler nda, ilgili Kanun hkmnn sz edilen
[42] Ailenin reisi bellidir, Milliyet, 9 Kasm 2013, http://siyaset.milliyet.com.tr/-aile-reisi-bellidir-/
siyaset/detay/1789665/default.htm (eriim: 10.12.2013).
[43] Karar, konumann yapld tarih olan 10 Kasm 2013ten sonra yaymlanm, Karar ile bilgiler
metne sonradan eklenmitir. Sevim AKAT EK Karar, Anayasa Mahkemesi, Bavuru Numaras:
2013/2187, Karar Tarihi: 19/12/2013, http://www.kararlar.anayasa.gov.tr/kararYeni.php?l=manage_
karar&ref=show&action=karar&id=10000732&content=soyad%FD (eriim: 10.01.2014).
210 |
Szleme [Avrupa nsan Haklar Szlemesi-AHS] hkmleri

ile att grlmektedir. Bu durumda, uyumazl karara balayan derece mahkemelerinin, AHS ve dier uluslararas insan
haklar antlamalar ile atan 4721 Sayl Kanunun 187. maddesini kararlarna esas almayarak, bavuru konusu uyumazlk
asndan Anayasann 90. maddesi uyarnca uygulanmas gereken uluslararas szleme hkmlerini dikkate almas gerektii
sonucuna varlmaktadr.
Anayasa Mahkemesinin bu kararna dayanlarak alan davalardan ilki
yerel mahkeme tarafndan kabul edilmitir.[44] Karar olumlu bir gelime
olarak grlmekle birlikte, kadnlarn evlenmeden nceki soyadlarn
kullanabilmeleri iin yargya veya idareye bavurma zorunluluunu ortadan kaldrmamakta, harekete geme ykmlln kadnlara brakmaya devam etmektedir. Ayrca dorudan idareye bavurulmas durumunda
nasl bir tutum izlenecei de belirsizliini korumaktadr.[45]
ktidarn ve yargnn kadnlarla ilgili tasarruflar saydklarmzdan ibaret deil. Medeni Kanunda yer alan aile konutu erhine ilikin yaanan
karmaann[46] nasl sonulanaca ngrlemediinden, kadn hareketi 6284 Sayl Kanuna aile konutu erhi ile ilgili dzenleme konulmasn
salad. Bu nedenle aile konutu erhi u an hem Medeni Kanunda hem
de 6284 Sayl Kanunda dzenlenmi durumda. Sadece kadnlar deil ailedeki dier bireyleri de etkileyen sezaryen ve krtaj Babakann sylemleriyle tartmaya ald. Umumi Hfzsshha Kanununun 153. maddesine eklenen iki fkra ile anne veya bebek iin tbbi zorunluluk mevcutsa
doumun sezaryenle yaplabilecei ve gerekli tedbirlerin alnmasna ramen anne veya bebekte meydana gelebilecek istenmeyen sonulardan
doktorlarn sorumlu tutulamayaca dzenlendi. Sz konusu dzenleme
iptal istemiyle Anayasa Mahkemesine gtrld, ancak Mahkeme tarafndan reddedildi.[47] Normal douma zorlandklar iin kadnlar hayatn
[44] Yerelde ilk soyad zaferi Pnarn, Hrriyet, 19 Ocak 2014, http://www.hurriyet.com.tr/
gundem/25600254.asp (eriim: 20.01.2014).
[45] Anayasa Mahkemesi Karar ile ilgili eletiriler iin bkz. Seda rem akrca, (2014): Evli Kadnn
Bitmek Bilmeyen Soyad Zaferi!, Gncel Hukuk Dergisi, ubat 2014, s. 60-61 ve idem Sever,
(2014): Kadnn Soyad Bir Yap-Boz Hikyesiyle Eitlik Saland m?, Gncel Hukuk Dergisi, ubat
2014, s. 62-63.
[46] Konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. http://www.istanbulbarosu.org.tr/detail.
asp?CatID=1&SubCatID=1&ID=7233 ve http://www.istanbulbarosu.org.tr/detail.
asp?CatID=1&SubCatID=1&ID=7939 (eriim: 10.12.2013).
[47] Anayasa Mahkemesi gerekeli kararn henz yaymlamamtr. Konu hakkndaki haberler iin
bkz. Trkiye bu karar bekliyor, Hrriyet, 3 Ekim 2013, http://www.hurriyet.com.tr/saglik/24840464.
asp; Fatma ahin sezaryen yasan yorumlad: Dnyadan haberleri yok, Sol Portal, 6 Ekim 2013,
211
kaybetti, kaybediyor.[48] Krtaj dzenleyen yasalarda deiiklik yaplmasa

da Babakann ve st dzey kamu yetkililerinin sylemlerinin etkisiyle
krtaj fiilen yasakland.[49]
Hukuk sistemi sadece hkmet tarafndan deil tm erkekler tarafndan
maniple edilmeye allmaktadr. iddete urayan kadnlarla yaplan
grmelere dayanan, Mor at Kadn Sna Vakf (Mor at) ve stanbul Bilgi niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezi tarafndan gerekletirilen aratrmann bulgular ve Mor atnn
deneyimleri de bu durumu dorular niteliktedir. Pek ok erkek iddete
maruz kalmad halde 6284 Sayl Kanundan yararlanmakta ve hukuk
sistemini maniple etmek suretiyle kadnlara iddet uygulamaya devam
etmektedir. iddete maruz kalmalarna ramen kadnlarn mahkeme kararyla evlerinden uzaklatrldklar ve fail konumuna drldkleri grlmektedir. Aratrma kapsamnda grlen kadnlardan biri bu
durumu Ben u anda elini kolunu sallayan, bana iddet uygulayan bir
adamn bahesinde dolayormu gibiyim. Bana her an bir ey yapabilir
eklinde ifade ederken, bir baka kadn yaadklarn u ekilde dile getirmitir:
(...) Hukuk buna izin veriyor. iddeti krklyor, destekliyor. ()
bana eski eim her eyi yapabilir diye bekliyorum () onun bkacan, pes edeceini dnmyorum. En azndan pes edecei,
bkaca noktann bu olmadn dnyorum. nk istediklerini hl elde etmi deil. Ben ayaktaym, tek paraym, salamm ite delirmedim (). bu zarar bana veren sadece eski eim
deil, bu zarar bana veren hukuk sistemi () Bana yaplandan
dolay devletin yarglanmas lazm, hukuk sisteminin yarglanmas lazm. () On yedi tane on sekiz tane iddet davas alm,
darp raporlar, tehditler, hakaretler, belli belgeler Neden yldr bu adamn bunlar yapmasna izin veriliyor? Neden en bata
durdurulmuyor? Neden btn davalar tek dava gibi grlmyor,
hepsi ayr ayr inceleniyor? Aslnda hukuk u anda, () o iddet
http://haber.sol.org.tr/kadinin-gunlugu/fatma-sahin-sezaryen-yasagini-yorumladi-dunyadanhaberleri-yok-haberi-80661 (eriim: 10.12.2013). Trk Jinekoloji ve Obstetrik Derneinin Karar ile
ilgili basn aklamas iin bkz. http://www.tjod.org/basin-aciklamasi-4/ (eriim: 10.12.2013).
[48] Normal doum anormal lm!, Radikal, 12 Temmuz 2012, http://www.radikal.com.tr/
turkiye/normal_dogum_anormal_olum-1093936; Cellat aday yasa yrrle girdi, zgr
Gndem, 13 Temmuz 2012, http://www.ozgur-gundem.com/?haberID=44549&haberBaslik=Cell
at%20aday%C4%B1%20yasa%20y%C3%BCr%C3%BCrl%C3%BC%C4%9Fe%20girdi&action=haber_
detay&module=nuce (eriim: 10.12.2013).
[49] Krtaj Yasada Hak, Hastanelerde Yasak, BA Haber Merkezi, 3 Mays 2013, http://bianet.org/
bianet/kadin/146346-kurtaj-yasada-hak-hastanelerde-yasak (eriim: 10.12.2013).
212 |
uygulayan insanlara iddet uygulama imkn veriyor, kolaylklar salyor. Durdurmayarak, zamannda grevini yapmayarak,
bizi ciddiye almayarak, snr koymayarak, onu cezalandrmayarak[50]
Erkekler eitim ve deneyimlerini yeni iddet yntemleri yaratmak iin
kullanmakta ve bu konuda gz ard edilemeyecek bir yaratclk sergilemektedir. Yukarda bahsi geen aratrmada grlen kadnlardan birinin yaam olduu iddet bu konuda fikir verebilecek trdedir.
Mesela bende ylan fobisi vardr. Grdm zaman ylan, banyoya gider karrm, o kadar yani. National Geographici ak
brakrd televizyonda. Defalarca yalvardm halde, uyardm
halde. Ben sabah kalkarm salona giderim. Bir bakarm televizyonda ylan kocaman. () Bunlar ama bilinli yapabilecei
benim hi aklma gelmedi. Ben bugn anlyorum, Mor atya
geldikten sonra onu bile bilinli yapldn yeni anlyorum.
nanamyorum yani benim fobimi bu ekilde kullandna bile
inanamyorum. Her sabah kalkardm ben eye giderdim, salona.
Televizyona bakmadan kanal deitirirdim artk ki hani grmeyeyim. nk o gnm berbat geerdi. Kahvalt falan edemezdim.
Kadn hareketinin ve tm toplumsal muhalefetin hukuk ierisine ekildii, her eyin hukuksallat ve hukukun da maniple edildii bir dnemdeyiz. Yasay yapan, deitiren, yok sayan, snrsz bir iktidarla kar
karyayz. Bu yle bir iktidar ki zaman zaman partiyi, zaman zaman tm
lkeyi babaya/aile reisine koulsuz itaate zorluyor. Ayn zamanda devam ettirdii cezaszlk kltryle erkekleri iddet ve ayrmclk uygulama
konusunda cesaretlendiriyor. Kadn hareketi verdii mcadelede hukuka
dayanmakla birlikte hukuk sistemiyle mcadeleye de devam etmelidir.
Ancak bunu yaparken tm politikalarn hukuk zerine kurmamal, hukuk ierisinde sktrlma tuzana dmemeli, yeni mcadele mekanizmalar gelitirme konusunda aba gstermelidir.
[50] Deniz Bayram (ed.) (2014): Adaletin Cinsiyeti: Erkek iddeti ile Mcadelede Hukuki Deneyimler,
stanbul: Mor at Kadn Sna Vakf Yaynlar.
213
iddet zleme ve nleme Merkezleri Pilot Uygulama

Necla Sulu Glten
Bursa Nilfer Belediyesi, Kadn Dayanma Merkezi
ursa Nilfer Belediyesi bnyesinde faaliyet gsteren Nilfer Kadn

Dayanma Merkezinden katlyorum; sosyal almac olarak
grev yapyorum. Kadna ynelik iddet zelinde alyoruz
ve kuruluumuza bavuran kadnlara yasal haklar erevesinde
ynlendirmelerde bulunuyoruz. ki seneye yakndr yine Nilfer
Belediyesine bal bir snmaevi faaliyete gemi durumda. Snmaevi
taleplerini de yine dayanma merkezi zerinden alyoruz.
ncelikle iddet nleme ve zleme Merkezlerinin (NM) hangi
amala aldklar, nasl bir anlayla altklar ve hangi yasal mevzuat
erevesinde ilerlik gsterdiklerinden biraz bahsetmek istiyorum.
NMler u anda pilot uygulamalar olarak 14 ilde uygulama halinde. lk merkezin ald ehir Bursa idi. Bursadaki tek kadn dayanma
merkezi olarak NMlerle ilk karlaan da biz olduk. Bu hikyeyi ksaca
anlatmakta fayda var; nk arpc olduunu dnyoruz. Bursada her
ay snmaevi ve kadn dayanma merkezi alanlarnn bir araya geldii
toplantlar yaplyor. Bunlardan birinde NMin o dnemki sorumlusu yle bir neriyle geldi bize: Nasl olsa konukevleri ynetmelii kacak, gelin nden protokol imzalayalm ve kadn kabullerini artk sadece
NM zerinden yapn. (O dnemki taslak, bugnk kabul edilmi
ynetmelik, bunu sylyor nk.) Yani kadn dayanma merkezi artk
belediyemiz bnyesindeki snmaevine kadn kabul yapamayacakt ve
tm talepleri NMe ynlendirmek zorundaydk; fakat bu durum kadn dayanma merkezlerinin en nemli ilevlerinden birini kadnn aleyhine olan bir uygulamayla ortadan kaldrmak demekti. Bu neriyi kabul
etmedik ve alt ay boyunca snamza kadn ynlendirmesi yaplmad,
telefonlarmza klmad, iletiim kurma talebimiz reddedildi, hatta Sizi
denetleme hakkna sahibiz cmlesiyle bir nevi tehdit edildik.
20 Mart 2012 tarihinde yrrle giren 6284 Sayl Ailenin Korunma-
214 |
s ve Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanun ile birlikte ilk defa
NMler iddetin nlenmesi ile koruyucu ve nleyici tedbirlerin etkin
olarak uygulanmasna ynelik destek ve izleme hizmetlerinin verildii,
almalarn yedi gn yirmi drt saat esas ile yrten merkezler olarak
tanmland.
Kadn Stats Genel Mdrlnn internet sayfasnda ise iddet
olgusunun nedenleri, varl ve sonular ile tek elden ve okynl mcadele edilebilecei dncesi iddet nleme ve zleme Merkezlerinin
kurulmas gerekliliini ortaya karmtr denmektedir. NMler, ifade
edildii gibi tek kap merkezi olarak ilevselletirilmek istenmitir. Bylelikle bu merkeze gelen bir kadn tm srecini (ekonomik, psikolojik, hukuki ve sosyal) NMde balatabilecek, dolaysyla kadnlarn kurumlar
aras gidi gelilerle tekrar tekrar travmaya maruz kalmas engellenecekti.
NMlerin esas ve usullerini belirleyecek ynetmelik henz karlmamtr; ancak 5 Ocak 2013 tarihinde yrrle girmi olan Kadn Konukevlerinin Almas ve letilmesi Hakknda Ynetmelik, NMlerin
alma esaslar hakknda bize bilgi veriyor. Bu ynetmelik yrrle girmeden nce zel Hukuk Tzel Kiileri ile Kamu Kurum ve Kurulularnca
Alan Kadn Konukevleri Ynetmelii ile Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna Bal Kadn Konukevleri Ynetmelii olmak zere iki
ayr ynetmelik varken, bugn snmaevi amak tek bir ynetmelie tabi
klnm, bu tek ynetmeliin amacn ise Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl belediyeler, il zel idareleri ve sivil toplum kurulularna bal
kadn konukevlerinin al, ileyi, usul ve esaslar, kadrosu ve denetiminin bir standarda kavuturulmas olarak ifade etmitir. Standart, olmas
gereken bir koul phesiz ama bu standardn kime gre belirlendii ya
da hangi politik tercihlerin sonucu olduu da sorulmas gereken bir soru
diye dnyoruz.
Kadn Konukevleri Ynetmelii, NMlere snmaevlerinin tm i
ileyilerine mdahale etme yetkisi tanmaktadr. Bu yetkiler kadnlarn
snmaevlerine kabullerine karar vermek, snmaevlerine giri-k saatleri, snmaevinde kal srelerinin uzatlmas, snmaevinden k,
nakiller gibi aslnda ancak snmaevinde kalan kadn ile sosyal almacs ve snmaevi ekibi tarafndan bilinen tm sre ayrntlarnn dikkate
alnarak belirlenebilecei kararlara dairdir.
Kadn Konukevleri Ynetmelii, Konukevine giri k saatleri, gvenlii salamak amacyla ve blgesel koullar ile kadnn durumu dikkate alnarak mdrn teklifi ve NMin onay ile belirlenir demekte. Bu
215
maddede belirtilen blgesel koullar ifadesiyle blgedeki geleneksellemi toplumsal cinsiyet rollerinin kastedildii dnldnde, erkek
egemen anlayn devlet eliyle bir kez daha retildii grlmektedir. Blgesel koullarn, yani toplumsal cinsiyet rollerini belirleyen rf ve detlerin bu kararlar etkileyeceinin belirtilmesi, kadnn urad toplumsal
cinsiyet temelli iddetin merulatrlmasnn ve ataerkil bak asnn bir
yansmasdr. Kadna ynelik iddetle mcadele kadn blgesel koullara
uydurarak deil, toplumsal cinsiyet rollerinden kaynakl eitsizlii ortadan kaldrmak iin gerekli nlemleri almakla, zihniyet yapsn yani ataerkil bak asn deitirmek iin gerekli dzenlemeleri yapmakla hayata
geecektir. Ayrca gvenlik salamak kadn snmaevine kapatmakla deil, kadnn gvenliini riske atan koullar ortadan kaldrmakla mmkn
olur. Aksi takdirde cezalandrlan yine kadn olacaktr.
Ynetmelikteki bu madde Trkiyenin taraf olduu szlemelerle de
elimektedir. Trkiyenin taraf olduu Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesinin (CEDAW) 2. maddesinin (f ) bendinde
taraf devletlerin Kadnlara kar ayrmclk oluturan mevcut yasa, ynetmelik, det ve uygulamalar deitirmek ve feshetmek iin yasal dzenlemeler de dahil gerekli btn uygun nlemleri almay taahht ettiini
belirtir. Ayrca 5. maddenin (a) bendinde Her iki cinsten birinin aal
veya stnl fikrine veya kadn ile erkein kalplam rollerine dayal
nyarglarn, geleneksel ve dier btn uygulamalarn ortadan kaldrlmasn salamak amacyla kadn ve erkeklerin sosyal ve kltrel davran
kalplarn deitirmek iin taraf devletler btn uygun nlemleri almakla ykml klnmtr. 1993 tarihli Kadnlara Ynelik iddetin Tasfiyesine
likin Bildirgenin 4. maddesinde ise Kadnlara kar iddetin nlenmesi
konusunda devletlerin ykmllkleri dzenlenmitir. Devletler bu ykmllklerden kamak iin, rf, det, gelenek veya dinsel dnceyi
mazeret olarak ileri sremez denmektedir. stanbul Szlemesi de yine
benzer hkmler iermektedir.
Sz konusu madde Konukevleri Ynetmeliindeki u maddeyle de elimektedir: Konukevinde alanlar, kadn korumak gerekesiyle Ynetmelikle belirlenen kurallar dnda kadnn temel hak ve zgrlklerine
ynelik herhangi bir snrlandrma getiremez, kadn adna karar alamaz.
Ynetmelikte kadnn snmaevinden karlmas ise deerlendirme
komisyonunun karar ve NMin onay ile konukevinden karlr eklinde ifade edilmektedir.
Kadna ynelik iddet alannda almak sosyal bir itir. Gven iliki-
216 |
si erevesinde kadnla srekli dayanma ierisinde olmay gerektirir.

Snmaevine gelen her bir kadn biriciktir ve her kadnla snmaevinde yaanan sre farkllklar ierir. Bu nedenle kadnla birlikte hazrlanan
sosyal destek plan ve bu plan uygulanrken yaanan sre, olas tehlikeler, alnmas gereken nlemler, kadnn istekleri, ihtiyalar en iyi ekilde ancak kadnn birlikte dayant sosyal almac ve snmaevi ekibi
tarafndan bilinmektedir. Bu nedenle kadnn snmaevi sreciyle ilgili
en nemli kararlardan olan kadnn snmaevinde kal sresinin uzatlmas, snmaevinden karlmas ya da yeniden snmaevi hizmetinden
yararlanmas gibi kararlarda sz sahibi olmas gereken yine snmaevi
ekibidir. Her kadnn kendine zg olduu bu alanda, durumu teknik bir
olay gibi ele alp, prosedrlere boup, kadnn hayatn dorudan etkileyecek bir karar devlet brokrasisine hapsedip, imzalanacak bir evraka indirgemek ve bu imza yetkisini kadnn snmaevi srecine hibir ekilde
dahil olmam bir kiiye vermek kadnn hayatn yok saymaktr.
NMler illerdeki farkl uygulamalaryla da dikkat ekmektedir. rnein yasal bir zorunluluk olmamasna ramen Bursa NM, kadnn snmaevine bavurabilmesinin n koulu olarak karakola gitme art getirmekte, byle bir zorunluluun olmad bilgisi kadnlarla paylalmamaktadr. Dorudan NMe yaplan snmaevi bavurularnda dahi,
adli mercilere bavurmak istenip istenmediine baklmakszn karakola
gitmek zorunlu tutulmaktadr. Bu durum kadnn kendi kaderini tayin
hakknn ihlali anlamna gelmektedir. Alanda yaadmz deneyimlerden
biliyoruz ki maalesef birok kadn karakol sreci nedeniyle snmaevi talebinden vazgemektedir.
6284 Sayl Kanun, NMleri hem iddet maduruna hem de iddet uygulayana ynelik hizmetleri veren birim olarak tanmlamtr. Her
ne kadar yasa zorunlu haller dnda farkl birimlerde bu hizmetin sunulmas gerektiini sylese de, bu hizmetlerin ayn fiziksel ortamda verildii
bilinmektedir. Bir dier soru ise, iddet uygulayana ve iddet maduruna ayn alann hizmet verip vermediidir ki maalesef NMlerde
var olan personel yetersizlii bu hizmetlerin ayn kii tarafndan verildii
phesini glendirmektedir.
NMlerde henz yeterli sayda personel bulunmamakta, var olan
personelin de ar bir i ykyle alt bilinmektedir. Bu alanda almann zorluu dnldnde, merkezlerde grev yapan personelin
alanda bulunmalarnn kendi tercihleri olup olmad da ayr bir soru konusudur.
217
Bursada tek dayanma merkezi olarak snak kabullerini hl kendimiz yapyoruz ama NMlerin var olduu birok ilde artk sadece
NM zerinden kabul yapldn biliyoruz. NMleri kadnlar snmaevlerine ynlendiren tek birim haline getirmek, kadnlarn snmaevlerine ulamasn zorlatrmakta ve kadn dayanma/danma merkezlerinin saysnn artrlmas ynndeki ulusal ve uluslararas kararlarn yok
saylarak kadn dayanma merkezlerinin ilevsizletirilmesi sonucunu
dourmaktadr. Kadn dayanma merkezlerinin saysnn artmas, kadnlarn iddeti reddetmeleri ve bavurabilecekleri merkezler olduunu bilmeleri iddetle mcadele iin nemli bir noktadr. Dayanma merkezine
snmaevi iin bavurduunda tekrar baka bir yere (NMe) ynlendirilmesi, zaten travmatik bir sre ierisinde bulunan kadnn daha ilk
aamada bir kez daha zorlayc bir yaam olayna maruz kalmas anlamna gelmektedir.
Bu nedenlerle kadnlarn iddetten uzaklaabilmeleri, snmaevlerine veya kamusal haklarna ulalabilirliklerinin artmas iin her snmaevinin, ilk bavurunun yapld merkezler olarak da ilev gren, danma/
dayanma merkezi olmas n art getirilmelidir.
NMin bir ehirdeki tek merkez olmas, zellikle byk ehirlerde
ulalabilirlii zorlatran bir unsurdur. NMlerin kurulduklar meknlarn ehir iindeki konumunun merkezilii ve bu anlamda ulalabilirlii
ok nemlidir; ancak biliyoruz ki baz pilot illerde NM merkezden ok
uzakta ya da kadnlarn rahatlkla gidemeyecei blgelerde konumlandrlmtr.
Kadn Stats Genel Mdrlnn sitesinde Kadn Konukevleri
bal altnda u aklama yer almaktadr: Yaam olduu aile ii iddet olay nedeniyle kadn konukevlerine snm olduunu dnd
yaknlarn aramak isteyen kiiler Genel Mdrlmze bir dileke ile
bavurmakta, yaplan inceleme sonucunda eer Genel Mdrlmze
bal bir konukevine kalmamakta ise dileke sahibine bir yaz ile bilgi verilmektedir. Eer bir konukevinde kalmakta olduu belirlenirse talep kadna iletilerek grmek isteyip istemedii sorulmakta, grmek istemesi halinde, il mdrlnn uygun grecei gizlilik ilkesini ihlal etmeden
gvenli koullarda grtrlmesi salanmakta, grmek istememesi
halinde ise talep sahibine yaz ile bilgi verilmektedir. Bu srecin hangi
yasal zemine dayandrlarak gerekletirildii, soru konusu.
Konukevleri Ynetmelii alanlar tarafndan, kadnlara iddet uygulayan ya da uygulama ihtimali bulunan kii ile ilgili herhangi bir uz-
218 |
lama teklif edilemez ve arabuluculuk yaplamaz demektedir. Kadnn

snmaevinde olup olmad bilgisini vermek, gizlilik ilkesini ihlal etmek
demektir. Biz kurum olarak bununla ilgili bir soruturma geirdik. iddet
uygulayan erkek, eine onu arad bilgisini vermediimiz iddiasyla hakkmzda ikyette bulunmu. Ayn gn iinde, snakta bulunan bir kadnn iddet uygulayan tarafndan yaplan grme teklifini iletmek iin
ayr telefon aldmz zamanlar oldu.iddet uygulayan erkekler elerinin
snmaevinde olup olmadn bilmek istiyor, bir nevi Kt yola m dt endiesi yayor, devlet ise Kadnlarnz bizim yanmzda gvende,
balarna bir i gelmedi bilgisini veriyor. Bu arada kadnn gizlilik hakk,
kendi kaderini tayin hakk yok saylyor ve yine toplumsal cinsiyet bir kez
daha devlet eliyle retilerek srdrlmeye devam ediliyor.
Birka hafta nce gerekleen 16. Snaklar Kurultaynda NMler
balkl atlyeye katldk. Atlyede, illerde yaanan deneyimler aktarld.
Mesela dou blgesinde baz ehirler belediye meclislerinde NM ile
almama karar alm. Yine baka bir ehirdeki kadn rgt NM ile
ilikilerinin ok iyi olduunu belirtti. u anda biz de NM ile ibirlii
halinde alyoruz. Balarda yaadmz skntlar yaamyoruz, iletiim
halindeyiz. Fakat bu durum ya da illerde yaanan farkl deneyimler, yasann NMlere snmaevlerinin i ileyiine mdahale hakk tand
gereini deitirmemektedir. Bu nedenle snmaevlerinin zerklii konusu NM yneticilerinin inisiyatifine ya da alma anlayna bal
olmamal, yasal dzenlemelerle korunmaldr.
Yine kurultayda, KSGM temsilcileri tarafndan 25 Kasmda NM
ynetmelik taslann sunulaca sylendi. Tasla deerlendirirken u
birka soruyu temel almak gerektiini dnyoruz: Trkiyenin imzalad uluslararas szlemelere uygun mu? Hazrlanan maddeler kadnn
zgrlemesi amacyla m hazrlanm, buna m hizmet ediyor, yoksa kadnn aile iinde tanmlanm rol m temel alnm? Kadnn iddetsiz
bir yaam kurabilmesi iin ulaabilecei mekanizmalar kolaylatrc bir
alma sistemiyle mi tanmlanm? Kadnlarn kadn dayanma merkezleri ve snaklarla ilikisi nasl ifadelendirilmi, onlarn ileyiindeki rol
nasl ifade edilmi?
Kadna ynelik iddetle mcadelenin etkin bir ekilde gerekleebilmesi iin snmaevlerinin zerkliinin salanmas gerektiini dnyoruz. Bu anlamda Konukevleri Ynetmelii yeniden dzenlenmeli, NMlerin snmaevleri zerindeki karar verici yetkisi kaldrlmaldr.
Snmaevleri kadn politikasnn kadnlarla en dolaysz retilebildii
219
yerlerdir. Snmaevlerinin kadna ynelik iddetle mcadeledeki ilevleri ve kadnlarn iddetsiz bir hayat kurmalar srecinde snmaevi deneyimleri phesiz ok nemlidir. Bu nedenle de snmaevlerinin kadn
bak asna sahip bamsz kadn rgtleri tarafndan izlenmesi gerektiini dnyoruz.
220 |
Devlet Politikalar ile Ailenin

Kurumsallamas ve Kadnlarn
Yaama Hakkna Mdahale

Selime Bykgze
Mor at Kadn Sna Vakf
eministlerin aileyle bir derdi olduu kesin. Bu dert gerek

sloganlarmza,
gerek
analizlerimize,
gerek
pratiimize
yansyabiliyor. Her ne kadar derdimiz olsa da, kendi hayatmzdan
karmay/deitirip dntrmeyi baarm ya da farkl anlamlar
yklemi olsak da, baskn aile anlayndan kaacak alanmz yok.
Kadna ynelik erkek iddeti balamnda aileden bahsederken konuyu
iki katmanda ele alma ihtiyac hissediyorum. Kadnlarn iinde yaadklar ailenin iddetle ilikisi ve bu iddet yaantsndan, dolaysyla ou
zaman bir erkekle kurduklar aileden kma srecinde kar karya kaldklar aileyi glendirme politikalar.
Ailenin cennet olmad, kutsal ailenin bir masal olduu feminist szn
ana hattnda yer alyor. Aile hakknda bolca sz sylenmi olmasnn temel
nedeni kukusuz erkek iddeti ile aile arasndaki iliki. Erkek iddeti kadnlarn hayatna ev iinde, aile bireyi olan erkeklerden yneliyor: babalar, erkek kardeler, en sonunda da kocalar. Bu iddet uzun zaman mahrem alan
olduu sylenen ev iine, ailenin iine hapsedildiinden kadnlar seslerini
ykseltemedi. Yaadklar iddeti dar karamadlar. Bunun en n nemli nedenlerinden biri, kadnlara retilmi utanma ve kendini sulama hali
olsa da, bir dier nemli unsur ailenin mahrem alan olmas ve mahremin
dar karlmasnn yasak olmas. Bu nedenledir ki 1987deki ilk Dayaa
Kar Yryn slogan Bar Herkes Duysun oldu. Bu slogann bugn
de geerliliini korumas bizlere, kadna ynelik erkek iddetinin daha grnr hale gelmi olmasna ramen, aile iinde saklama ve meru grme
eiliminin halen devam ediyor olduunu gsteriyor.
Kutsal grlen ailenin iinde aslnda iddetin, tecavzn, ensestin
ve emek smrsnn var olduunu biliyoruz. Duygusal, ekonomik ve
221
fiziksel olarak yaanan iddet ailenin mahrem alan iinde normalletirilmi ve Ailede olur yle eyler yaklamyla doallatrlm durumda.
Peki, aile bir yandan bu kadar ktlklerin merkezi ise neden kadnlar
aileyi terk etmiyor, aile kurmaya devam ediyorlar?
Bugn bir kadn iin aile dardaki cehenneme kar kendini koruduu bir i cehennem olarak da okunabilir. Toplumsal dayanmann neredeyse var olmad, sosyal devletin ise hi bulunmad bir toplumda
hayatta kalabilmek amacyla kurduumuz dayanma alanna da aile diyoruz. Bir kadn iin, tek bana yaadnda dardaki erkeklerden gelebilecek tehlikelere kar kurduu bir gvenlik alan aile. Ekonomik olarak
tek bamza hayatmz srdremediimizde dayanacamz bireylerin
olduu, hastalandmzda bakmmzn yaplaca yer. Tm bu dayanma aslnda darda, yani toplum ve devlette eksik olana, yani dayanmann yokluuna iaret ediyor. Bu yokluk hali aileyi terk etmek istemeyeceimiz nemli bir alan haline getiriyor. Bu yaklam Bakn, aile en azndan
dayanmann tek alan sonucuna gtryor gibi gzkebilir, ama tersinden bakmak daha nemli. Dayanmay aileye hapsetmek toplumsal dayanmann ve bunun devletteki karl olan sosyal devletin yokluunu
grnmez ve eletirilmez klyor.
Son dnemde hkmetten, zellikle de babakann azndan ska
duyduumuz Biz zel alana karmyoruz ifadesi elikili bir mesele olarak karmza kyor. elikisi hem sylenen ile pratikte olann kartlyla, hem de zel alanda yaplanlar merulatrma arac olmasyla ilikili.
Kadnlara ka ocuk yapacan syleme, evlenme ve ocuk dourmaya
ilikin tevik paketleri hazrlama dorudan zel hayata mdahale. Babakann kendi ifadesiyle kzl-erkekli rencilerin beraber yaamasn merebe uygun bulmamas ve gereinin yaplmas iin verdii talimatlar dorudan zel hayatmza mdahale ieriyor. Bu mdahalelerle yatak odalarmza girilip, nasl ve kiminle sevieceimize mdahale edilirken, ensest,
iddet ve tecavzn zel alana sktrlmas ve bu nedenle de grlmyor
olmas en byk ikiyzll oluturuyor. Ensest ikyetleri gereki olmad, bir babann ocuuna bunu yapmayaca zihniyetiyle reddediliyor, fakat komunun Beraber yayorlar ihbar toplumca tartabileceimiz bir mesele haline geliyor. Ayn komunun bir kadn dvlrken polisi
aramadn, bunu grmezden geldiini de biliyoruz. Kukusuz, bu toplumsal yapy AKP tek bana yaratmad, ama devlet azndan onaylayp
yasa ve uygulamalara yanstarak merulatryor ve glendiriyor.
Bu yalnzlatrmaya kar, iddet gren kadnlarn en byk destei
222 |
yine aile iindeki kadnlardan aldn gryoruz. Anne, kz karde, hatta kaynvalide kadnn glenmek ve ayakta kalabilmek iin dayanma
kurduu kadnlar. Evlendikleri evde kocalarndan iddet gren kadnlar
ayrlmak istediklerinde ailenin kabul etmedii vakalar bir kenara braktmzda en ok kendi ailelerinden destek gryor ve genelde aile evine
geri dnyorlar.
Ailesinin yanna dnmek istemeyen, ailesi tarafndan istenmeyen,
boanmak isteyen, tek bana yaam kurmak isteyen kadnlar ise kadn
aile iinde kalmaya zorlayan, aileyi glendirme politikalaryla kar karya kalyor. Her zaman dorudan Evine dn, Kocana dn denmese
de kadnlarn glenmelerine engel olunarak, cesaretleri krlarak buna
mecbur brakldn gryoruz. Devlet snaklarndaki sk kurallarn
kadnlarn glenmesinin nnde ok byk bir engel oluturduuna,
Mor atya bavuranlarn deneyimleri araclyla tanklk ediyoruz. Baz
snaklarda kadnlarn iddete maruz kald, iddet grdkleri aileye
dnmeleri iin tevik edildii, bu tevik etmeye snak alanlarnn,
sosyal almaclarn, psikologlarn ve bir belediye snanda her cuma
snaa gelen vaizelerin dahil olduunu kadnlarn deneyimlerinden rendik. Bir belediye snanda kalan bir kadn, orada kald sre boyunca boanma davas amasnn yasak olduu sylenerek engellendi ve
nihayetinde iddet uygulayan kiiye geri dnmek zorunda kald. Yeni bir
hayat kurmay imknsz hale getirmek yoluyla kadn aileye geri yollamann bir devlet politikas haline geldiini bu tanklklar sayesinde gzlemliyoruz. Kadnlarn glenmesi gerekli grlmyor ve engelleniyor ki ayn
aile yapsn devam ettirsinler.
Vanda yaayan ve beraber yaad babasnn lmnden sonra erkek kardelerinin yanna gitmek yerine tek bana hayat kurmaya alan
bir kadnn yaadklar da devletin kadn aile iine iten politikalarnn en
perdesiz grnd hallerden biri oldu. Deprem sonrasnda datlan
konteynrlardan almak iin bavuran kadn valilikten Tek bana sana
konteynr veremeyiz, tek bana ne yapacaksn? Aabeylerinin konteynr
var ite, onlarn yannda kal cevabn ald.
Dorudan aile politikalaryla ilikili grnmeyen sistemlerin de bu
glendirme iin kullanlyor olduunu gryoruz. rnein e-devlet sistemi kadnlarn zel yaam iin ciddi bir tehdit. E-devlet sistemi yznden ocuklarn kayt olamamas, iddet uygulayan erkein kadnn adresine ulaabilmesi sadece ihmalkrlk ya da teknik bir sorun deil, aileyi
esas alan ve kiisel mahremiyet yok sayan politik zihniyetin izdmleri.
223
Bu aile merkezli baktan madur olann her zaman kadnlar olmas, aile
kurumunun kimi kontrol altna alma grevini stlendiinin de gstergesi.
Aile meselesini konuurken, ailenin ve aile hakknda sylenen her
szn, kabul edilen her normun kimin iine yaradna, kimin iktidarn
beslediine ve varlnn anlam kadar yokluunda aa kacak olana
bakmak gerekiyor.
224 |
Beinci Oturum Tartma Blm

Katlmc: NMlerle ilgili ilk tasary okuduumda oka uramtm,
bugn bu ok iyice artt; bu kadar ktsn beklemiyordum. unu merak
ediyorum: Bamsz yaplarn, mesela Mor atnn NMlerle ilikisi ne
olacak? Necla Sulu Glten sunumunda dileke vermek suretiyle bu merkezlere bal olmama hakkmzn var olduundan sz etti, yanl anlam
da olabilirim. Bamsz kadn snaklarn neler bekliyor bu konuda?
Necla Sulu Glten: Tam olarak bunu sylememitim, eer doru ifade
edemediysem tekrarlayaym. Douda birka ilde belediye snmaevleri
belediye meclisinden NMle almama karar karm; yani belediye
meclisi, belediyelerin zerkliklerinden yola karak byle bir karara imza
atm. Aslnda NMin styap ve merkeziyet anlaynn belediyelerin
zerklik durumuyla eliip elimedii de ayr bir konu. Biz dardan baknca bunun davalk olabilecek bir konu olduunu dnmtk. yle
bir ey karmlar, ne kadar yasal ne kadar deil bilemiyoruz, ama u
anda NMle iletiim kurmuyorlar.
Selime Bykgze: Bahsedilenler BDPli belediyeler. Geen nisan aynda bir NM altay yaptk ve ilk defa hep beraberce bu konuda ne olup
biteceini tarttk. ncesinde sadece Nilfer Belediyesinin deneyimi
vard. Meselenin karanlk bir hali de var; nk hep kulaktan dolma bilgiler dolayor, taslak bile grmyorsunuz karnzda. altayda, meselenin idari hukukla elien bir yan olduunu da konumutuk. Belediyeler
aslnda onu kullanarak u an byle bir durdurma kararna gitti. Devlet
uzun vadede kendi iini STKlara yaptrmaya almak gibi bir ama tad iin, mesela NMlerde STKlara bir oda vermek gibi bir projesi de
var. Hangi STKlar olacak bunlar; kim seilecek; o oda verildii zaman ne
yaplyor olacak; devlet ne yapacak gibi sorular geliyor akla. Henz bizim
bire bir bir balanmlmz yok ama bu, ynetmeliin kmam olmasyla da ilgili. Mesela biz snamzda ka kadn olduu bilgisini vermek
istemiyoruz; u an reddediyoruz bunu. Ama uzun dnemde nasl bir kar
saldr gelebilir? Bunun ucu nereye gidebilir? Eer bilgileri vermiyorsanz karlnda kapatyoruz kuruluunuzu dedikleri zaman ne yapabiliriz? Bunlar ucu ak sorular olarak duruyor.
Katlmc: Snaklar Kurultaynda NM atlyesinde KSGMden de iki
grevli vard. Dn Ferhunde zbayn da bahsettii gibi, ynetimsellii
225
artrabilmek iin onu tanmlayabilmenin ve ondaki veriyi merkeziletirmenin neoliberal devlet politikalar tarafndan ok nemsendiini sylediler; yani siz bilebildiiniz eyi denetleyebiliyorsunuz. Veri toplama meselesinde ok masumane bir dille, uluslararas kurulularn kendilerinden istediini, o yzden bu veriye ihtiya olduunu sylyorlar. Olabilir,
nk devletin kadna ynelik iddetle ilgili bir veri toplama sistemi yok,
u anda o sistemi kuruyorlar. bakanln ayr veriye sahip olma rezaletinden sonra herhalde, byle bir giriimde bulundular. Mor atdan
iki kiinin ismini istiyorlar srarla; bu iki kii bu verileri girmekle ykml, yani verilere herkes ulaamayacak; nk bizim kayglarmzdan biri
bu. O verilere kim ulaabilecek? Belli bir ifreyle girileceini ve sadece rakamlara erimek istediklerini, baka veri talep etmediklerini syyorlar.
O snakta bo yer olup olmadn bilmek istiyoruz diyorlar. Mor at
snann ruhsat yok, dolaysyla henz aslnda tam olarak o kategoriye
girmiyoruz, ama NMle nasl iliki kuracamz ciddi bir sorun olarak
nmzde duruyor.
Pilot uygulama diyorlar ama biz altayda unu da tarttk: Pilot uygulama dediiniz eyi yaparken btn sistemi lavedip yerine koyduunuz
eyi sistem olarak dayatyorsanz bu bir pilot uygulama deildir, kanunda var. Biz beenmediimizde hangi unsuru, nasl deiecek? Kanuni bir
standardizasyonu var ve bu onlarn tarif ettii bir standardizasyon. Dolaysyla NM meselesi olduka tartmal gidiyor. KSGMden gelen kiiler
bunlar yazmamz istediler, ilgili birimlere ileteceklerini sylediler. Ama
tabii ki unu da sylyorlar ok net bir ekilde: Fatma ahinin niyeti iyi,
samimi. Biz de dedik ki, Biz samimiyet deil, siyasi irade talep ediyoruz.
Sonuta Meclis de erkek ve muhafazakr. BDP belediyeleri gibi bir tavr
yok Mor atnn, ama bir taraftan da verdiimiz bilgi nasl kullanlacak?
stedii zaman sizi oyuna dahil edip, istedii zaman sahann dnda brakyor. Sna ne yapacaz NMle? Yasaya aykr davranacaz, kapatma karar m verecekler, ne olacak? Biz de henz bilmiyoruz akas.
Gkeiek Ayata: NMlerle ilgili deil syleyeceklerim, ama istatistiklerden bahsetmiken bir ey hatrlatmak istiyorum. CEDAW komitesi
Trkiyeye dair nihai grlerinde, iki yl ierisinde kadna ynelik iddet
istatistikleriyle ilgili ek bir rapor istediini bildirdi. Kadn rgtleri ve btn sivil toplum bastrmal ve almal bu konuda; iddet istatistikleri ok
nemli. Bunlarn nasl tutulduu, nasl paylald tabii ki nemli, haklsnz, ama bizim politika yapmamzn ve politikalarmz somut temelle-
226 |
re dayandrmamzn yntemlerinden biri iddet istatistikleri. Nerede ne

olduunu bilmiyoruz ve aslnda Ulusal Yarg A Projesi ierisinde 6284
bavuru olduu, bavurann kadn m erkek mi olduu, sonucun beraat
m, uzaklatrma m veya zorlama hapsi mi olduu gibi bilgiler var. Belli
dnemlerde belli aratrmalar yaparken niversite zerinden bu bilgilere
eskiden ulaabilmitik, hl ulaabilir miyiz bilmiyorum, ama bu bilgilerin almas ve sistematik ekilde yaynlanmas konusunda bask yapmak
nemli. Bunlar elimizde olmadan mnferit vakalar olarak kalyor iddet
gren, ldrlen kadnlar maalesef, dierlerini zaten neredeyse duymuyoruz bile.
Katlmc: Ben de ayn fikirdeyim. iddetin yllar ierisinde nasl bir yol
izlediine dair istatistiklerin salkl bir ekilde tutulmasna yardmc olmak ok nemli gerekten. Birincisi kendimizi kontrol etmek asndan,
ikincisi mevcut durumda nerede olduumuza dair mukayeseler yapmak
asndan. talyan bakan yardmcs 2013te on ay ierisinde 127 iddet
olaynn lmle sonulandn sylerken, bizim bakan ayn sre iin 110
rakamn verdi. Tamam, bu kaba bir karlatrma ama aa yukar hangi
noktada olduumuz gerekten saylyor mu ya da eskiden iddet grlmezdi de, artk belli mekanizmalar olutuu iin nereye bavuracan
bilen bir hedef kitlemiz mi var? O mekanizmalardan medya ya da baka
kanallar araclyla haberdar duyduka cesarete gelip bavuruyor olabilir insanlar. Btn bunlarn yorumlanmas, anlamlanmas asndan, en
azndan bizlerin anlaml eyler sylememiz asndan toplumun takibe
ihtiyac var. Dier trl sylem dzeyinde kalyor, yani gerekle bamzn
lsn bilmiyoruz. Gerei merak ediyorum kendi adma.
Katlmc: CEDAWn yaptrm zerine bir soru soracaktm. Trkiyede
verilen kararlarda CEDAWn ciddiye alnmamas, farkl kararlarn kmas sz konusuyken, iki yla dair istedikleri iddet istatistii herhangi
bir yaptrma yol aabilecek mi? Biz bu konuda bastrabilecek miyiz CEDAWla birlikte? Sonucu ne olabilir, merak ediyorum.
Selime Bykgze: Verilerin toplanmas bizim de talep ettiimiz bir ey.
Bir kadn karakola iddet bavurusu iin gittiinde bunun verisinin kaydedilmesi ya da bir kadn ldrldnde bunun bir kadn cinayeti olup
olmadna dair verinin toplanmas nemli. Hatta bir kadn hastaneye gittiinde, gitme nedeninin, oluan komplikasyonlarn kadna ynelik id-
227
detle ilikisi olup olmadna dahi verilerin zaten toplanyor olmas lazm.
Sadece yarg asndan gerekli deil bu. Biliyoruz ki, iddete maruz kalan
kadnlarn yaad kronik hastalklar var. Bunlarn da analiz edilmesi ve o
verilere ulamamz lazm. Biz bugn kadn cinayetleri iin Gnde kadn ldrlyor, be kadn ldrlyor gibi verilerle konuurken, aslnda inanlmaz mulak bir zeminden hareket ediyoruz. Dayandmz tek
ey, medyaya yansm vakalar.
Gkeiek Ayata: Sadullah Erginin Mecliste kendi konumasnda sunduu veri var ama.
Selime Bykgze: Evet, ama yine de onu kaynak gsterebilir miyiz? Bu
kaytlarn tutulmaya balanmas fikri bile zaten ok yeni. Biz ok uzun
zamandr aslnda bu verilerin dahi kaydnn tutulmadna dair bir ey
sylyoruz. Sadullah Erginin bu bilgiyi paylamas da Mecliste bir soru
nergesine verdii cevapla ilgili. Bianet tutuyor rakamlar ve biz de medyada kan haberlerden tutulan etele gibi bilgileri temel almak zorunda
kalyoruz. Bizim bu verileri paylamay reddedi noktamz u: Bavuru saysnn bilinmesi deil meselemiz. Daha ok, benim snamda on dokuz yatak varsa, be tanesinin bo olduunun bilgisini verdiim takdirde
o be kiilik yata kiminle dolduracana onun karar vermesi anlamna
da geliyor bu. O yzden bizimki Kimse data tutmasn reddedii deil,
daha ok o ilikiye dair total bir itiraz.
Gkeiek Ayata: Evet, tam da buradan kt istatistik konusu. Bahsettiimiz iddet istatistiklerinin tutulmas deil, snaktaki durumdu, ama
bence iyi de oldu. Bu konunun gerekten ok nemli olduunu dnyorum. Evet, gcmz az emek anlamnda da, maddi g anlamnda da,
ama kadn rgtlerinin de bu konuda zeletiri yapmas gerektiini dnyorum. yi bir veri toplama ve arivleme sistemine sahip olmak zorundayz; bu, iin bir aya. Ama bir taraftan da devletin sorumluluunu
kendi zerimize almamalyz. Biz tm Trkiyedeki iddet verilerini tutamayz, tutabiliyor olsak da bu bizim iimiz deil, devletin ykmll.
Bu ii biz yapacaksak devlet niye var? O yzden burada iki ayakl bir mcadele retmek lazm.
CEDAW komitesi u an iyi niyetli olarak bence, glge raporlarda kadn
rgtlerinin verilerine dayanyor, devleti sktrrken bunlar kullanyor;
ama veriler maalesef gvenilir deil, nk aslnda ok da bilimsel yn-
228 |
temlerle tutulmuyorlar. Bu konuda da uyank olmak lazm. Bir gn dnp

bununla yz yze kalmak zorunda kalabiliriz ve kadn rgtlerinin gvenilirlii sorgulanr vaziyete gelebilir. Bu tehlikeli bir durum. Evet, gnde
be kadn verisini Sadullah Erginin konumasna dayandryoruz, ama
baka kime dayandracaz? Mecliste hkmeti temsilen konuan birisi
yanl veri topluyorsa bu onun problemi. O veriye nereden ulatn ve
yanl aklama yaptn bildirmek de yle. te yandan doru verinin nasl topland konusunda destek istendii takdirde bu destei sunmann
kadn hareketi asndan olumlu ve yerinde bir duru olacan dnyorum. Sonrasnda bu veriler bizim politika yapmamz da kolaylatracak
veya daha salam zeminlerde politika yapmamzn nn aacaktr.
CEDAWla ilgili insan haklar koruma mekanizmalar, uluslararas koruma mekanizmalar ikiye ayrlr: yargsal mekanizmalar ve yar yargsal
mekanizmalar. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi rnein yargsal bir
mekanizmadr, CEDAW komitesi ise yar yargsadr, yani verdii kararlar
yarg kararlar deildir. Ama unu sylemek lazm: Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi mahkeme ve yarg karar veriyor da ne oluyor? Tekeli Trkiye
kararndan bahsettim. Mahkeme Soyadyla ilgili i mevzuatn deitir
demesine ramen bir deiiklik olmad. Uluslararas hukukta i hukuktaki gibi birey-devlet, birey-birey ilikileri sz konusu deil. Uluslararas
bir mekanizmann verdii karar uygulama yntemi sadece siyasi bask
mekanizmalar olabilir. Bunun dnda Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
kararn yerine getirmedik diye Avrupa Konseyi lkelerinin Trkiyeyi igal etmesi gibi bir ey dnlemez; nk bunun baka bir uluslararas
dzeyde de zm ve formlasyonu yok aslnda. zlmeyen sorunlar
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan Trkiyenin nne getirilmeye devam ediyor, Trkiye bu konularda tazminat demek durumunda
kalyor. CEDAW komitesi iin de ayn eyler tekrar tekrar, farkl ortamlarda dile getiriliyor; AB ilerleme raporu da olabilir bu, CEDAW komitesinin
nihai grleri de, Birlemi Milletlerin baka komitelerinin grleri de.
Sadece bu hkmeti deil, tm hkmetleri etkileyen bir yap sunuyor;
uluslararas hukukun etkisi ve basks da burada aslnda. CEDAW komitesini de kullanmak bu adan nemli.
Bireysel bavuru da yapabileceimiz mekanizmalardan biri bu; soyadyla
ilgili Avrupa nsan Haklar Mahkemesine tekrar gitmeyip, dorudan CEDAW Komitesine bavurulabilir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi sadece bavurana ynelik karar verirken, CEDAW komitesi bavuru eer ona
ynelik hazrlanmsa, sz konusu lkedeki tm kadnlar ilgilendirecek
229
ynde bir karar veriyor. Tazminata hkmetmiyor. Pek ok kiinin bu tarz

komitelere bavurmama nedenlerinden biri bu; tazminata hkmeden bir
yaps yok, daha dorusu ok nadiren ihtiyati tedbir ve tazminat nerisinde bulunuyor. Sanrm sorunuza cevap verebildim.
Katlmc: Edirne Kent Konseyi Kadn Meclisi ve EKAME-DER (Edirne
Kadn Merkezi Danma Dernei) adna buradaym. Kadn Meclisi olarak
drt yldr varz, iki yl nce de EKAME-DERi kurduk. Aslnda danma
odakl bir dernek olmak istiyoruz ama daha hazrlk aamasndayz. Birlemi Milletler ve Sabanc Vakfnn Toplumsal Cinsiyet Eitlii ve Kadnn nsan Haklarn Glendirme balkl ortak program dahilinde, hibe
programlarndan birine proje yazdk: Eit Sz, Eit, nsanca Yaam. Otuz
drt projeden biri bizimkiydi ve kabul oldu. Bunun iin 1 Ekimden itibaren almalarmza baladk.
ok nemli bir eyi paylamak istiyorum; bu hep kafamzda, belki rnek
olur daha sonrakilere. Rol alma ve kadnn gcnden yararlanarak frsatlk yapma gibi bir duruma maruz kaldk; bana yle geliyor, arkadalarma da yle geliyor. Bunun basn duyurusunu yapmak iin proje ortaklarmz da davet etmek zere valilie gittiimizde projenin ieriini ksaca
anlattk. Basn aklamasn gerekletiremeden 14 Ekimde yapacaktk
projemizi kendi sitelerinde yaynladlar ve basnda yer almasna frsat
verdiler. Bunu valilik yapt. O zaman, kadn rgtllklerinin gcnden
sz edip, STKlarn glenmesi, kadn rgtllklerinin de gzlerini amas gerektiini anlatp sylevde bulunmutu. Her ynden saldrya uradmz gibi, burada da byk bir emek sarf ettik ama bu hkmetin ats
altnda olan, kamuda alan grevliler frsatlk yaratarak bizim rolmz alm oldular. STKlarn gc ok nemli, bunu yaratmak da istiyoruz
ama bu hale gelmi durumdayz, byk bir bask hissediyoruz. Kiminle
neyi paylaabileceiz; zgrce nasl hareket edebileceiz?
Gkeiek Ayata: Ben sznz kesmek ve umutsuzluk yaratmak istemiyorum ama stanbul Szlemesinin ve yeni kanunun parlatla parlatla kullanld, buna ramen bu hkmetin en bandakiler tarafndan
krtaj yasann dile getirildii, be ocuk syleminin, kzl erkekli syleminin devam ettirildii bir yerde, yerel ynetimlerin bu yapt ok da
farkl deil. Tepedeki ne yapyorsa alttaki de onu takip ediyor. Umutsuzluk
olsun diye sylemiyorum ama maalesef durum bu. Uluslararas arenada
da Trkiye kadn alanndaki gelimeleri veya hukuki dzlemdeki ulusla-
230 |
raras standartlara uyarlamalar bir prestij arac olarak kullanyor. Bunlar

kadnlarn etkisiyle ve basksyla olsa da, sonuta ieride baka bir durum
yaanyor ve bunu sadece biz biliyoruz. Sizde de anladm kadaryla benzer bir durum sz konusu. Etrafnzdaki kadn rgtleriyle dayanmann
iinizi kolaylatrabileceini dnyorum.
Katlmc: Dnden beri yaplan konumalar ve bu etkinlii dzenleyenleri kutluyorum. Bir husus biraz noksan gibi geldi bana, ona deinmek,
sizin de grnz renmek istiyorum. Mevcut yap, ilkel feodal kalntlardan ve mevcut iktidarn vahi kapitalizmle ittifak yapp bir de dini
duygular smrmesinden kaynaklanyor gibi geliyor bana. Krtaj hakkna, sezaryen hakkna ya da kzla erkekli birliktelie yaplan szl saldrlar
bu yapdan bamsz deil.
ktidar deil konumuz ama ister istemez oraya geliyor. Bunlar genellikle
orta halli ya da yoksul aile ocuklaryd, fakat iktidar ve anlattm bu yap
sayesinde o kadar zengin oldular ki, iktidar, dini, partiyi, siyaseti, ticareti
tek vcut haline getirdiler. Tek bir yap ve ceberrut iktidar haline getirdiler,
onun iin de korkuyorum. Doktorlara yneliyor saldrlar, hukukulara,
genlere yneliyor; hepsi ayn yapnn rn ve bu yapy zmedike, tanmlamadka ona yaklaamayacamz ya da areler retemeyeceimiz
kansndaym.
Katlmc: Tam da buradan devamla Andrea Petnn bir yorumunu
paylamak istedim. yle bir gzlemi olduunu sylemiti: Tayyip Erdoandan tek bana hareket eden, gl bir politik aktr olarak bahsediyoruz ve pek ok siyaseti dorudan o aktrle zdeletiriyoruz. Bu sylem
tartmalarmzda yer edinmi durumda. Bunlara biraz daha eletirel
yaklamal myz acaba? diye sordu konumacmz. Sonuta yeni bir iktidar anlay var, yeni bir devlet yaplanmas var ve bu sadece Trkiyeye
zg deil. Devletin yeni biimlerle, yeni mekanizmalarla ev ii alana,
zel alana girmesi sz konusu dnyada; sadece Trkiyede deil. Dolaysyla sistemin baka zellikleriyle de iliki ierisinde olan, ekonomik yan,
politik yan, kltrel yan bulunan bu yeni yaplanmay, yeni iktidar biimini tek bir kiiye atfederek aslnda devleti o kiiden ibaret grme riski
tayoruz ve bu ekilde analizlerimizi slatryor olabiliriz. Bu ynde bir
eletirisi oldu Andrea Petnn. Bunu da aktaraym dedim zerine dnmek iin. Dardan bir gzle eletirel bir bak bu.
231
Katlmc: zel bir yorum yapmayacam ama bir yardm nerim olabilir
Mor atya. Ben psikolojik danmanm. Patriyarkaya dahil bir psikolojik danmandan yardm almak nasl bir duygudur bilmiyorum ama kadn arkadalarm da erkek arkadalarm da yakn evremden arkadalar
bunlar, bu konuya duyarl insanlar psikolojik yardmda bulunmak istiyor. Sizinle iletiime geebilir miyiz? Sadece kadnlardan m destek talep
edersiniz? Bu konuyla ilgili zellikle Selime Bykgzeden bir cevap isteyebilirim.
Selime Bykgze: Evet, biz sadece kadnlarla gnlllk temelinde alyoruz; nk genelde kadnlar bavuruyor. Tam da bir yardm etme,
dayanma ilikisi kurduumuz iin yapyoruz bu tercihi. Sunumumda da
iaret etmeye altm o dayanma eksiklii haline kar bir rgtlenme
zaten feminizm, kadnlarn dayanmas ve biz kadnlara yardmc olmak
deil de bir dayanma ilikisi kurmak istiyoruz; nk ayn eyi farkl biimlerde yayoruz. Bu nedenle kadnlarn gnlllyle politika yapyoruz.
Gkeiek Ayata: Darda bir ofisiniz varsa, ocuklar ynlendirmek
gibi bir ihtiya olursa, sizinle iletiim kurabiliriz. Ofis iinde, yani meknn kendisinde erkeklerle almyoruz ama ocuklar psikiyatrist erkeklere ynlendiriyoruz.
Necla Sulu Glten: Bu eletiri biraz anlalr ama Trk siyasi tarihine baktnz zaman, siyasetin ne kadar liderlik zerinden gittii aikrdr ve u
anki iktidarn lideri de bunun belki de en u rnei. Yaplan aklamalar,
bakanlarn dt elikileri grnce bu iktidar hiyerarisi ve onun en
st noktasnda yer alma hali ok daha aikr oluyor. Tek bana bir ynetimin varlndan sz edersek meseleyi tek bir kii zerinden yrtm
oluruz. Byle deil bence ama, i ve d dinamikler dediimiz bir olgu var.
Tabii ki karmzda koca bir sistem var, o sistemin yrtcs de bugn
Trkiyede malum kii. Yarn baka biri olabilir ama u anki iktidarn da
kendine zg bir durumu olduunu dnyorum. Gittike belirginleen
tek kii meselesini, kendi ilerindeki elikiden ve yaanan pratiklerden
ok net anlayabildiimizi dnyorum.
Selime Bykgze: Neoliberal ve muhafazakr politikalar balamnda
AKPnin politikalarn eletirirken, AKPnin bunu nasl yaptn konuur-
232 |
ken, zaten dnyada da Avrupada da ykselen bir eye iaret ediyoruz. Bu

teklik bence de Trkiyede alt izilmesi gereken bir hal. Pek ok yerde gl liderler ne kabiliyor, ama biz burada gerekten ok zel bir
vakayla kar karyayz; nk Babakan bir ey syledii zaman bunun
artk yasa olduunu dnyoruz oumuz. Bunu krtaj aklamasnda
grdk mesela. Tamam, kendi kendimize mutlu olalm, o kadar eylem
yaptk, yasann deitirilmesini engellemi olduk; bu bir kazanmd. Ama
bir sr kadn, bir sr doktor krtajn yasak olduunu sanyor, sadece
Babakan yle bir aklama yapt diye. Bu yzden de bence zerine zerine gidilmesi gereken bir durum bu; yani tam da bu devletin babas olma
haliyle ilikisini kurarak dememiz gereken bir konu.
Katlmc: Ben bu eletiriyi ok dndrc buluyorum; cevab henz
yok gerekten. Almanyann Nazi dneminden esinlenerek ve Alman halknn Hitleri ne kadar desteklediini dnerek, bundan yola karak
sylyorum; evet, bu eletiriyi ciddiye alalm. Selime Bykgzenin de
dedii gibi aslnda burada bir Erdoan var ama uygulayc olan ve onun
szn yasa gibi alglayan da halktr. Belki Erdoan tahtndan drmek
daha faydal; yani Sen kral deilsin, hl bir parlamento var, burada bir
yasa da yok, sen sus artk! demek kendimizi glendirmek asndan
daha doru. Belki bunun zerine bir tartma, kk bir workshop yapmal; nk gerekten kafam kark, hangisi doru, hangisi yanl. Kral
gibi davranyor ama biz onu daha ok kral yapyor muyuz yapmyor muyuz politikamzla, emin deilim.
Gkeiek Ayata: Bence de bu eletiri dikkate alnp dnlmeli ama
tereddtlerim var akas. Hl bir parlamento var m, phedeyim; nk sadece AKP ierisinde deil, BDP dndaki dier partilerin ierisinde de parti ii muhalefet giderek zayflam durumda. Kald ki o partiler
daha gl olsa bile, getirdikleri tekliflerin hibiri dikkate alnmyor. Soru
nergelerinin pek ouna cevap dahi verilmiyor. Parlamenter sistemden
bahsediyoruz ama parlamenter sistem ne kadar var, tartlr durumda.
Sadece Erdoann kiilii itibariyle deil, bu sistemde yarattklar ypratma hali itibariyle de tek adamlayor olduunu gryoruz. Maalesef bir
taraftan kabul etmek ve grmek lazm ki, zellikle idarenin ierisinde,
kamu grevlilerinin arasnda ok garip bir hal var, hipnotize olmu gibiler.
Babakan sevmek ibadet etmek gibidir cmleleri kuran bakanlar, il
bakanlar var. Bence toplumsal anlamda incelenmesi gereken psikolojik
233
bir vaziyet ierisindeyiz. Bunun da etkisi olduu kansndaym, ama tabii

ki kendimize yeni alanlar amak anlamnda dnmek ve zmleri tartmak nemli.
Katlmc: Gkeiek Ayatann parlamento konusunda sylediklerinin
ok somut bir rneini geenlerde izlemitim. kr Kzlotun Bursadaki iadamlaryla toplantsnda tesadfen bir milletvekili orada. Yeni Ticaret Kanunundaki bir maddenin iadamlarna ne kadar zarar vereceini
anlatyor ve o srada milletvekili Ben o komisyondaym; yasa teklifi bize
geldii zaman deitirtirim diyor. kr Kzlot ise O yasa kt, sizin komisyondan geti o yasa diye cevap veriyor. Babakann verecei talimatla, komisyon yesi ne kanuna bakyor, ne baka bir eye.
Katlmc: NMlerden ve snaklarda iddet uygulayan kiiye de danmanlk yapmaktan bahsedildi. Aile danmanl sertifika programlar
var, imdiye kadar hi dikkatimi ekmemiti. Son birka yldr sosyoloji
mezunlarn da sanrm aile danman yapyorlar. Byle bir danmana
m baka birine mi gitmi bilemiyorum, bir arkada anlatyordu, Baba,
baba gibi olsun ocuklarla ilgili yaadklar problemde, anne, anne gibi
olsun dedindiini kendisine. Bunun NMlerde iddeti uygulayan kiiye de danmanlk yapmak konusunda m kullanlaca gibi bir soru iareti uyand bende, bilginiz var mdr? Ben akas, kendi alanm olmasna
ramen, ie aile kavramyla ok yaklamadm iin aile danmanlnda
ne rettiklerine de bakmamtm ama sanrm daha geri kurumlar bu
sertifika programlarn veriyor.
Necla Sulu Glten: Sz konusu programlar iki trl. ki gnlk, hap eklinde olanlar var; bir de aile danmanlk merkezi aabilecek yetki veren,
ok daha ite uzun sreli eitimleri kapsayanlar. Bunun kendi iindeki
nitelii de tabii sorgulanabilir. zel niversiteler bu ii byk oranda ticarete dkm vaziyette. NMler bunu sylyor zaten, sunumumda
biraz anlatmaya altm. Bugn politikalaryla ok tutarl, tamamen aile
odakl alyorlar ve bu yzden hem onlarn ifadesiyle iddet maduruna, hem de iddet uygulayana hizmet vermek zerine kurulmu bir yaplanma. Hatta iddet konusunda deil, diyelim ki ekonomik sorunlar ya
da baka nedenlerle bavuran kadnlarn da aile danmanlna ynlendirildiini biliyoruz.
Aile irat brolarna dn akam baktm, stanbul Mftlnde kocadan
234 |
kaynakl sorunlar, kadndan kaynakl sorunlar, ocuktan kaynakl sorunlar gibi snflandrmalar yapmlar. Kadndan kaynakl sorunlarda kocann ailesiyle iyi anlaamama, cinsel istekleri reddetme gibi noktalar, tanmlanm rol modelleri var; dolaysyla tamamen buna ynelik zaten, erkek iddetini rehabilite edilebilecek bir durum olarak gryor. Siz iddet
uyguluyorsanz erkek olarak ya alkoliksinizdir, ya psikolojiniz bozuktur,
mutlaka bir nedeni vardr; yani hibir ekilde erkek zihniyeti ya da ataerkillik dokundurmas yapmyor. Bu bir hastalk, tedavisini grrsn ve
her ey normale dner; bu bir dnemdir, olabilir. Ama biz bu ok indirgemeci bir bak olduu iin de soruyoruz: Sarho adam sokakta ona buna
satamyor, bilinli olarak gidip evde eine iddet uyguluyor. Btn gn
iyerinde patronu ona barp armtr ama oradaki tepkisini kontrol
etmitir; patrona iddet uygulamyor bu adam, evde, kimsenin olmad, onu engellemeyecek bir ortamda karsna iddet uyguluyor. Meseleye
ynelik byle aileci bir yaklam ya da iddeti rehabilite etme yaklam
olduu iin de en batan uygulamalarla ilgili sknt var. Ama dediimiz
gibi, bu bir politik tercih tamamen. NMler de dolaysyla tamamen
aileye hizmet edecek ekilde yaplandrlm durumda. Yasa da bunu veriyor zaten.
Gkiek Ayata: Kurslarla ilgili bir ey syleyeceim. Sizin syledikleriniz
deil ama evlilik ncesinde taraflara evlilii reten yeni birtakm kurslar
almaya balad. Biz bir grup kadn olarak kurslarn her ayr sezonuna yazlmay ve gidip orada baka bir aile, toplumsal cinsiyet gibi konular dile
getirmeyi dndk ama bunlar ok pahal kurslar. Alternatif yntemler
olarak zellikle kk yerlerde denenebileceini dnyorum. Deneyen
olursa haber versin, biz de onun yolundan gidelim.
Katlmc: Bakanmz dahi kadn olup da erkek bak asndan artl refleksle dnyorsa, dier partilerde kadn kotas olsa bile bir ie yarar m?
erkeklerin yapm olduu dzenlemelere gre artl refleksle dnmekteler.
Gkeiek Ayata: Kadnlarn tmnn meselelere erkek zihniyetiyle
yaklaaca zerinden bir kabulle hareket edemeyiz elbette ki ve kadn
kotasn istiyoruz, alacaz da.
235
Beinci Oturum Moderatr Raporu

Esen zdemir
stanbul Feminist Kollektif
iddet ve Aile balkl oturumun ilk sunumunu yapan Necla Sulu

Glten, 2012 ylnn Kasm aynda ilk pilot uygulamas hayata geen
ve u anda 14 ilde var olan iddet nleme ve zleme Merkezi (NM)
uygulamalarn, ilk pilot illerden olan Bursa NM deneyimleri zerinden
aktard. Bursa NM kurulduu ilk gnlerde Bursa Nilfer Belediyesi
Danma Merkezine Nasl olsa konukevleri ynetmelii kacak, gelin
nden protokol imzalayalm ve kadn kabullerini artk sadece NM
zerinden yapn eklinde bir neride bulunduunu ve bu neriyi kabul
etmedikleri iin yaadklar zorluklar aktard. Alt ay boyunca Nilfer
Belediyesi Snana kadn ynlendirmesi yaplmadn, telefonlarna
klmadn ve Belediye alanlarnn iletiim kurma taleplerinin
reddedildiini, hatta Sizi denetleme hakkna sahibiz cmlesiyle bir nevi
tehdit de edildiini anlatt. Pilot uygulama aamasnda olan NMler
20 Mart 2012 tarihinde yrrle giren 6284 Sayl Ailenin Korunmas ve
Kadna Kar iddetin nlenmesine Dair Kanunda 7-24 tek kap hizmet
veren birimler olarak tarif edildii halde, bunun iin gerekli altyap
olmadan alan bu merkezlerin bir yldr ynetmelik olmadan faaliyet
gsterdiini, bu yzden de her ildeki NM mdrnn inisiyatifine
gre farkl uygulamalar olduunu aktard.
16. Snaklar Kurultaynda yaplan NM atlyesini de aktaran Necla
Sulu Glten, bu atlyeye gre sadece bir ildeki kadn rgtnn, rgt alanlarnn kiisel abalar ve o ildeki merkez mdrnn tutum ve davranlar sayesinde, NM ile uyumlu altn, dier illerdeki btn kadn
rgtlerinin ise bu konuda sorunlar yaadn belirtti. Kadn Konukevleri
Ynetmeliinin NMlere snmaevlerinin tm i ileyilerine mdahale etme yetkisi tanmasnn ve yine ayn ynetmelikte Konukevine giri
k saatleri, gvenlii salamak amacyla ve blgesel koullar ile kadnn
durumu dikkate alnarak mdrn teklifi ve NMin onay ile belirlenir
denmesinin, iddete maruz kalan kadnlarn ve onlarla birlikte alan kadn rgtleri ve belediyelerdeki sosyal almaclarn iradesini yok saymas-
236 |
nn yan sra CEDAWa da aykr olduunu nedenleriyle birlikte anlatt. Sunumdaki bir dier nemli nokta 6284 Sayl Yasa ile birlikte kadna ynelik
iddetin faalinin erkek olduunun iyice grnmez hale geldiinin; bu yasann kadnlar deil aileyi korumak iin uygulandnn ve yasaya gre kadnlarn yan sra erkeklerin de koruma karar alabildiinin aktarlmasyd.
Necla Sulu Glten, NMlerde yaanan sorunlar ana hatlaryla yle
aktard: NM uygulamalarnn illere gre farkllk gstermesi, standart
bir uygulama bulunmamas; her ilde sadece bir tane NM olmas ve bu
merkezin o ilin ihtiyalarn karlamamas; yeterli sayda ve uzmanlkta
personel bulunmamas; snak kabullerinin karakol zerinden yaplmas;
NMlerin ehrin merkezinde kolay eriilebilir yerlerde konumlanmamas; var olan haliyle NMlerin iddete maruz kalan kadnlarn iddetten kurtulmalarna ve glenmelerine destek olamayp, tam tersine seeneksizlikten iddetin iinde yaamaya devam etmelerine katk sunmas.
NM eletirilerinin yan sra u zm nerilerini de sundu: Kadnlarn iddetten uzaklaabilmeleri, snmaevlerine veya kamusal haklarna ulalabilirliklerinin artmas iin her snmaevinin, ilk bavurunun
yapld merkezler olarak da ilev gren, danma/dayanma merkezi
olmas n art getirilmesi ve snmaevlerinin kadn bak asna sahip
bamsz kadn rgtleri tarafndan izlenmesi.
Oturumun ikinci konumacs Selime Bykgze, Devlet Politikalar
ile Ailenin Kurumsallamas ve Kadnlarn Yaama Hakkna Mdahale
balkl sunumuna, kadna ynelik iddetle mcadelede, kadnlarn yaadklar ailenin iddetle ilikisi ve bu iddet yaantsndan, dolaysyla ou
zaman bir erkekle kurduklar aileden kma srecinde kar karya kaldklar aileyi glendirme politikalar olmak zere iki katmann var olduunu
syleyerek balad. Feminist hareket bugne kadarki mcadelesiyle mahrem alanda kadna ynelik erkek iddetini grnr klmay baarm olmasna ramen, 1987deki ilk dayaa kar yryn slogan Bar Herkes Duysunun bugn hl geerliini koruyor olmasnn, aile ii iddetin
hl saklandnn ve meru grldnn gstergesi olduunu, bu yzden feministlerin kutsal aileyi sorunsallatrmaya devam ettiini belirtti.
Selime Bykgze bir dier nemli nokta olarak, kadnlarn yaadklar
iddete ramen aile dnda bir hayat neden dnemedikleri ve iddeti
neden durdurmadklar zerinde durdu. Bunun en nemli sebeplerinden
birinin, kadnn aile iinde yaad iddetin alternatifinin de yine iddet
olmas olduunu; toplumsal dayanmann ve sosyal devlet geleneinin
bulunmad bir toplumda ailenin hl en gl dayanma ilikiler ann
237
kurulabildii toplumsal birim olarak grldn; iddete maruz kalan

kadnn, aile ilikilerinin alternatifinin olmamas nedeniyle iddet dngsnn iinde kaldn anlatt. Babakan Erdoann zel hayata mdahale
etmediinin altn izdiini, oysa aslnda srekli zel alanda nasl yaanacana dair siyaset yaptn ve bunu da kadn bedeni zerinden ekillendirdiini rneklerle aklad. Ayrca Mor at Kadn Sna Vakfnn NM zleme Raporundaki bulgulara atf yaparak, AKPnin kadn deil aileyi glendirici politikalarnn kadnlarn hayatlarn nasl etkilediinden
sz etti. Son olarak, Aile meselesini konuurken, ailenin ve aile hakknda
sylenen her szn, kabul edilen her normun kimin iine yaradna, kimin iktidarn beslediine ve varlnn anlam kadar yokluunda aa kacak olana bakmak gerekiyor cmlesiyle szn noktalad.
Oturumun son konumacs Gkeiek Ayata, sunumuna iktidarn
hukuku nasl yaratt, kulland, yok ettii veya yok sayd zerinde
durarak balad. Trkiyede hkimlerin kadna ynelik iddetle ilgili yasa
maddelerini, emsal kararlar ve uluslararas szlemeleri bilmediini syledi. Daha sonra da bata Kadn ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlnn
yerini Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlnn almas olmak zere, devlet
kurumlarnda ve yasalarda kadnn adnn silinip yerini ailenin aldn
rneklerle aklad ve bunun basit bir isim deiiklii olmadnn, hayatmza dorudan etki eden bir deiim olduunun altn izdi. Bu deiimin
nasl gerekletiini de, 4320 Sayl Kanunun yrrlkte olduu srada
hkim, savc ve avukatlarla yaptklar grmelere dayandrlan aratrma
bulgularn paylaarak somut rnekler zerinden aklad.
Gkeiek Ayata daha sonra Medeni Kanundaki aile konutu erhinin kanunda var olmasna ramen uygulamada ne tr skntlar yaandn anlatt; hukukun yaratt hukuksuzluklarn varlndan sz etmenin
mmkn olduu, hukukun bir iktidar arac olabilecei, adaleti salamak
iddiasyla koyulan kurallarn bir adaletsizlik yaratt zerine grlerini
dinleyicilerle paylat.
Soru-cevap blmnde Trkiyenin tek bamsz snana sahip olan
Mor atnn NMlerle ilikisinin u anda nasl olduu ve ilerleyen srete nasl olaca, iddet alannda alan kadn rgtlerinin veri toplamasnda yaanan skntlar, devletin kadna ynelik iddetle ilgili salkl
verilerinin olmamas ama bunun iin yeni bir veritaban oluturulmas
iin almalara baland, iktidar dediimizde tek adam Tayyip Erdoana iaret ediyor olmamzn, srekli ondan sz ediyor olmamzn politik
mcadelemizde nereye denk dt zerine tartmalar yrtld.
238 |
ALTINCI OTURUM:
ALELERN TEKLER,
TEK ALELER
239
Kimin Kadnlar?: Mslmanlatrlm

Ermeni Kadnlar zerinden Aile-MilletKadnlar[51]

Aye Gl Altnay
Sabanc niversitesi
eminist hareketin ve kuramn onyllardr bize hatrlatt gibi,

aile kendisine atfedilen zel tanmlamasnn aksine her zaman
toplumun, ekonominin, siyasetin merkezinde bir kurum oldu.
Gnmz Trkiyesinde de aile bir yandan hayatlarmzn ve siyasetin
kurucu bir unsuru, bir yandan da bakanln Kadndan Aileye deien
isminin de gsterdii gibi, toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin zerini
rten kaln rtnn ad olabiliyor. Aileye dair benim ufkumu genileten
ilk tartmalar niversitede aldm antropoloji, sosyoloji ve toplumsal
cinsiyet derslerinde gerekleti: Ferhunde zbayn aile kurgumuzu alt
st eden evlatlklar almas, Nkhet Sirmann antropoloji dersleriyle
tantm aile ve akrabalk tartmalar, Yeim Aratn siyaset derslerinde
zellikle Ortadou lkelerinde kadnlar ve aileye dair yaptmz okumalar
kelimenin tam anlamyla gzlerimi amt. Ayn zamanda feminizmle
tanmtm ve paras olduum Boazii niversitesi Kadn Grubunda
bekreti, cinsellii, kadn bedenleri zerindeki denetimi konuurken
tartmalarmzn merkezinde hep aile vard.
2000 ylnda kan ve aile-millet-kadnlar ilikisini eviri ve Trkiye odakl
aratrma yazlaryla ele alan Vatan Millet Kadnlar derlemesine, ben de
Sabiha Gkenin hikyesine odaklandm bir yaz yazdm. Ordu-milletin kadnlar kim? sorusunu sorduum bu yaz arlkl olarak Sabiha
Gkenin anlarna dayanyordu. Sabiha Gkenin dnyann ilk kadn
sava pilotu olduunu pek oumuz biliyorduk ama bunun nasl gerekletiini, bahsedilen savan hangi sava olduunu bilmiyorduk. Dnya[51] Bu sunum, 2005 ylndan bu yana Fethiye etinle yrttmz Mslmanlatrlm
Ermenilere dair almaya (Altnay ve etin 2009) dayanmaktadr ve Yektan Trkylmazla yaptmz
tarihsel incelemeden (Altnay ve Trkylmaz 2010) beslenmektedir. Her ikisine ve bu alma boyunca
kendilerinden ok ey rendiim tm torunlara yrekten teekkrler!
240 |
nn ilk kadn sava pilotu olan ve ismi stanbulun ikinci havaalanna

verilen Sabiha Gken, sava pilotu unvann 1937 ylnda Dersim hava
harektnda keif ve bombalama uularna katlarak kazanmt; ancak
bu, kadn vatandalnn kurulmas balamnda bize nemli ipular veren toplumsal cinsiyet ve cinsellie dayal bir szleme sonucu mmkn
olmutu. Sabiha Gken, anlarnda Dersimin bombalanmasna katlabilmesi iin babas ve Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrkle aralarnda geen konumay yle aktaryordu (Gken, 1996: 117):
Atatrk: Madem ki bu kadar istiyorsun ben sana izin veriyorum...
Ama Sayn Mareal akmaka da bir kere sormamz lazm Bu
bir asker harekttr. Eer o msaade ederse gidersin. Yalnz unu
unutma, sen bir kzsn. Alacan grev olduka etin. Aldatlm
bir ekiya etesiyle kar karya kalacaksn. Onlarn da ellerinde
birtakm silahlar var. Uan arza yapacak olursa mecburi inie
geecek ve sonunda onlara teslim olacaksn. Bunun ne demek
olduunu bana gelmedike bilemezsin Bu takdirde ne yapacan dndn m?
Sabiha Gken: Hakknz var Nihayet altmzdaki bir uak. Her
an arza yapabilir. Debilir, aklabilir ayet byle bir ansszlk olursa, hi merak etmeyin, ben kendimi onlara canl olarak
teslim etmem.
Bunlar Atatrkn bekledii szlerdi. ok duygulanm, Gkene kendi silahn verirken yle demiti: Umarm kt bir durumla karlamazsn. Fakat herhangi bir zamanda senin eref ve haysiyetine dokunacak bir
olayla, bir durumla karlatnda hi tereddt etmeden bu silah ya karndakine kar ya da kendi beynine boaltmaktan asla ekinme! (Gken
1996, 11) Sabiha Gkenin anlarnda, bu olay ve harektn anlatld blmn bal yleydi: Dersim Harekt ve Namusumu Koruyacak Silah!
Atatrkn de vurgulad gibi, Gkenin Dersim harektna katlmas Fevzi akmakn iznine balyd. znin alnmasnda bir sorun yaanmam grnse de bu katlm askerlik mesleinin kadnlara almasyla
sonulanmayacakt. Sabiha Gkenin kadnlarn da asker olmalaryla
ilgili Mareal Fevzi akmaka ilettii talep ve ald yant, vatandaln
dayand toplumsal cinsiyet szlemesini biraz daha netletirmektedir
(Gken 1996: 228):
Sabiha Gken: u, kadnlarn da asker olmalar meselesi Biliyorsunuz, henz bu konuda yasa olmad iin benim durumum
da ortada. Atatrk konuyu sizinle konumam ve bu meselede
241
bana yardmc olmanz istedi. Kadnlarn resmen asker olmalar ve askere alnmalar sizin vereceiniz karara ve izne bal. Bu
yasay kartacak olursanz btn Trk kadnlar size minnettar
kalacaklardr. yle tandm gen kzlar var ki bu erefli niformay giyebilmek iin hayatlarnn en gzel yllarn bile feda etmeye razlar.
Fevzi akmak: Duygularn ok gzel bir ekilde ifade ettin
Gken. Trk kzlarnn asker olmak isteyilerini, bu erefli niformay tamaktan byk bir gurur duyacaklarn ben de biliyorum. Ama hayr, bunu sakn benden isteme yavrum. nk
ben kzlarmzn, kadnlarmzn asker olmalarna asla raz deilim! Bir milletin varolmas, o milletin kadnlarnn yaamas ile
mmkn olur ancak.
Fevzi akmak iin kadnlarn birincil rol, feminist kuramc Nira Yuval-Davisin deyimiyle, ulusun yeniden retimidir (Yuval-Davis, 1997).
Bu beklemedii tepki karsnda Gken duygularn yllar sonra yazd
anlarnda yle aktarr: Bunca almadan, bunca baardan sonra, askerlik alannda da erkeklerle eit haklara sahip olabileceimize o kadar
inandrmtm ki kendimi. Ama ite dle gerek yine kar karya gelmi,
d yerini geree terk etmiti. (Gken, 1996: 229). Sava pilotu olmak
dahil nnde hibir engel tanmayan, ordu-milletin kadn sembol olarak grlen ve zellikle kadn olduu iin takdir toplayan Sabiha Gken,
daha uzun bir sre bu alandaki tek kadn olarak kalacakt. Fedakr anneler ve itaatkar eler olmak tm kadnlardan beklenirken, ordu-milletin
sava kadn olmak istisnai bir durum olacakt (Altnay, 2000).
Bu hikyeyi takip etmeye ve bu konu zerine yazmaya baladktan
bir yl sonra Sabanc niversitesinde ders vermeye baladm. Artk evreyoluyla ve ehirle balantm Sabiha Gken kndan geiyordu.
yl sonra, 2004 ylnn balarnda, Sabiha Gken bu kez de bir Ermeni
yetimi olabileceine dair bir haberle hayatma girdi. Hrant Dinkin yayn
ynetmenliini yapt haftalk Agos gazetesinde 6 ubat 2004te yaymlanan bir haberde, Sabiha Gkenin 1915te yetim kalm bir Ermeni ocuu olduu, Ermeni isminin de Hatun Sebilciyan olduu savunuluyordu.
Haberin 21 ubat 2004te Hrriyet gazetesinin manetinden yaynlanmas
tartmay ulusal bir lee tamakla kalmad, bu iddiann sert bir Genelkurmay Bakanl aklamasyla yalanlanmas ile balayan, Hrant
Dinkin Emin laan bata olmak zere milliyeti yazarlarn hedef tahtas haline gelmesi, stanbul Valiliine arlarak tehdit edilmesi, Trkl-
242 |
e hakaretten (TCK 301) hakknda dava almas ve sulu bulunmasyla

devam eden ve 19 Ocak 2007de ldrlmesiyle sonulanan srecin de
balangc oldu.[52]
Ayn dnem, baka bir vesileyle Agos gazetesi yayn ynetmeni Hrant
Dinki niversiteye konumaya davet ettiimde, Sabiha Gken kndan birlikte gemi, hem Sabiha Gkenin Ermeni ailesine dair bildiklerini hem de Boyutlarn bilsen inanamazsn dedii Mslmanlatrlm Ermeniler olgusunu konumutuk yol boyunca. Haklyd; o anlattka
inanmakta daha da glk ekiyordum. sim vermeden konumaya zen
gsteriyordu ama anlatt hikyeler gerekten ok arpc ve dndrcyd. Bu konumadan ksa bir sre sonra okuduum Anneannem ve
sonrasnda evremde fark etmeye baladm baka torunlar Hrantn
paylat dnyann kaplarn aralamaya devam edecekti. 2005 balarnda Sabiha Gken kndan bu kez Fethiye etinle geerken bu konuda birlikte yrteceimiz aratrmay konuuyorduk. ki yl sonra Hrant
Dinkle son bulumamzda ise, bir yandan Fethiye etinle hazrladmz
Torunlar adl kitaba nasl bir giri yazs yazmak isteyeceini anlatyordu,
bir yandan da kendisine ve ailesine gelen tehditleri. Aramzdan koparlmadan hemen nce yazd son yazlar kendisine kar kampanyann
Sabiha Gken haberiyle baladn ayrntlandryordu. Agosta 12 Ocak
2007de yaymlanan Niin Hedef Seildim? ve 19 Ocak 2007ta yaymlanan (ve son yazs olan) Ruh Halimin Gvercin Tedirginlii balkl yazlarnda bu sreci yle zetliyordu:
1996 ylyla birlikte, Agosu kardndan beri Ermeni toplumunun sorunlarn dile getirirken, haklarn talep ederken ya da tarihin konuulmasna ilikin Trk resmi tezinin houna gitmeyen
kendi duruunu sergilerken, arada bir izmeyi at olmuyor
deildi, ancak asl barda taran damla 6 ubat 2004 tarihinde
Agosta yaymlanan Sabiha Gken haberi oldu. Dink imzasyla ve Sabiha-Hatunun srr balyla verilen haberde Gkenin Ermenistanl akrabalar konuuyor ve Atatrkn manevi
kz Sabiha Gkenin aslnda yetimhaneden alnm bir Ermeni
yetim olduunu iddia ediyorlard. Bu haber, Trkiyenin en ok
satan gazetesi Hrriyette 21 ubat 2004 tarihinde Agostan alntlanarak manetten verilince olanlar oldu ve Trkiyede yer ye[52] Bu srete medyann, zellikle de Hrriyet gazetesinin oynad rol zerine tartmalar sryor:
Bkz. http://www.agos.com.tr/bildirici-hurriyetin-dink-cinayetindeki-rolunu-yazdi-522.html , son
eriim 6 ubat 2012.
243
rinden oynad Genelkurmay bu haberi yapanlara kar Byle

bir sembol amac ne olursa olsun tartmaya amak, milli btnle ve toplumsal bara kar bir crmdr aklamasyla
tepki koyuyordu. Onlara gre, bu haberi yapanlar art niyetliydi,
Trk kadnnn miti ve sembol haline dntrlm bir kiinin Trkln birdenbire onun stnden ekerek o kimlikte
deprem yaratmaya alyorlard. Kimdi bu densizler, kimdi bu
Hrant Dink? Ona haddi bildirilmeliydi![53]
Hrant Dinkin ldrlmesiyle sonulanan bu tekiletirme, yalnzlatrma ve dmanlatrma sreci yazd onca eletirel yazyla deil, Sabiha Gkenin Ermeni bir yetim olduuna dair Agos yazsyla balamt.[54]
Sabiha Gkenin evlat edinilmeden nce Ermeni bir ailenin kz olma
olasl neden bylesi bir tepkiyle karlanmt? Genelkurmaydan sert
aklamalar ve Hrant Dinke Valilik makamndan tehdit ierikli uyarlar
getirecek ne vard bu haberde? Sabiha Gkenin ve Mslmanlatrlm
Ermenilerin hikyeleri bize millet-kadnlar-aile ilikisi zerine ne tr sorular sorduruyor?[55]
Mslmanlatrlm Ermeniler veya Aile kimin ailesi?

Mslmanlatrlm Ermenilerin yaadklarn hikyeletiren (bildiimiz) ilk kitap 1991 ylnda Serdar Can imzasyla yaymlanan Nenemin
Masallar. Ancak konunun kamuoyunda tartlmaya balanmas 2004
ylnda Agosta yaymlanan Sabiha Gken haberi, ardndan da ayn
yln sonunda piyasaya kan Anneannem ile birlikte oldu. Bu haberin
zerinden henz on yl gememiken, Mslmanlatrlm Ermenilere
dair 20den fazla kitap, 10a yakn belgesel mevcut. Kasm 2013te Hrant
Dink Vakf, HayDer ve Boazii niversitesi Tarih Blm ibirliiyle
Boazii niversitesinde dzenlenen ilk uluslararas konferansta ise
dnyann farkl yerlerinden onlarca aratrmac sunum yapt, yaplan
canl yaynla birlikte 1000den fazla kii konferans takip etti. Dillenmesi,
tartlmaya balanmas neredeyse 100 yl alan bu suskunluk artk hzla
krlyor. Peki, bu 100 yllk suskunluk neden? Ve neden imdi krlyor,
krlabiliyor?
[53] Hrant Dink, Niin Hedef Seildim? Agos, 12 Ocak 2007, say 563.
[54] Fethiye etinin son kitab, Utan Duyuyorum (Metis, 2013), bu sreci ayrntl olarak ele alyor
ve Sabiha Gken haberinin ne kadar nemli bir dnm noktas olduunun altn iziyor.
[55] Millet, kadnlar ve aile ilikisini inceleyen feminist almalar iin bkz. (Trk milliyetilii
balamnda) Arat 1998 ve Sirman 2002; (Krt milliyetilii balamnda) alayan 2007.
244 |
Neden krld sorusuyla balayaym. Trkiyenin son 20 ylda, askeri

darbenin etkilerinin azalmaya balamasyla, pek ok tabunun ayn anda
sorguland kapsaml bir sorgulama srecinden getiini syleyebiliriz.
Belli bir etnisite, din/mezhep zerine kurulu (Trk-Mslman-Snni),
kadnlar ikincil gren, heteroseksist bir milli kimlik anlay artk herkesin ortaklat bir varsaym deil. Bir yandan bu tartmalara da tepki
olarak glenen bir milliyetilik, nefret sylemi ve iddetle kar karyayz, bir yandan da genileyen bir eletiri ve mcadele alanyla.
Aslnda son yllarda yaplan tm yaynlara ramen, 1915 sonrasnda
ka Ermeni kadn, erkek ve ocuun nasl Mslmanlatrldna ve sonraki hayatlarn nasl yaadklarna dair hl ok az ey biliyoruz. Kitaplarn balklarna baktmzda ilk dikkat eken unsur, Mslmanlatrlm
Ermeniliin bir kadnlk hali olarak ifade bulmas: Nenemin Masallar,
Anneannem, Nenem Bir Ermeniymi, Ermeni Kz Aik, Mslmanlatrlm Ermeni Kadnlarn Dram, Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi ve en son Ahmet Abakayn Hoanann Son Sz adl kitab.[56]
Ayn ekilde, Torunlarda anlatlan hikyelerin de byk ounluu da
anneanne ve babaannelere dair.
Neden kadnlar? Bu sorunun cevabn en az yerde arayabiliriz.
Birincisi, tarih ve an almalar 1915te yetikin Ermeni erkeklerinin
nemli bir ksmnn ya askerde olduunu ya da olduklar yerlerde dorudan ldrldklerini, srlenlerin ise arlkl olarak kadnlar ve ocuklar
olduunu gsteriyor. kincisi, an almalarndan biliyoruz ki, erkek ocuklarn bir ksm bydklerinde stanbul veya diasporadaki aileleriyle buluabiliyor. Evlenip ocuk sahibi olan kadnlar iin ise bu mmkn
olmuyor. nc bir dinamiin de ataerkil-atasoylu zihniyet olduunu
syleyebiliriz. Soyun erkek zerinden kurgulanmas, anne ve nene
hikyelerinin paylamn nispeten kolaylatrrken, dede hikyelerinin
paylamn zorlatryor. Torunlar iin grtmz 46 yandaki ima
bizimle birlikte soruyor: Neden sadece anneanneler var? Neden sadece
babaanneler var? Neden dedeler yok? Neden herkes tek? (Altnay ve etin, 2009: 140). Hatta burada baka bir ince ayrm daha var: Yaymlanan
hikyelerin arlkl olarak anneanne hikyeleri olduunu, babaanne
hikyelerinin dahi ok az olduunu gryoruz. Yine Torunlar iin grtmz Salih[57] ve Zerdtn anlatlar bu ayrmn sebebine dair
nemli ipular tayor:
[56] Bu konuda yaynlanan kitaplar kaynaka blmnde listelenmitir.
[57] Kitapta geen isimler gerek isimler olmadndan, ismi trnak iinde alntlyorum.
245
Safkan Ermeni olanlar zellikle ilelerde kk yerlerde bilirler,

ite O hl safkan Ermeni derler. Kt bir durum oldu mu, ne
bileyim bir tartma m oldu, kavga m oldu, derler te Ermeni
ocuklar. Yani bu kfr olarak kullanlr ya da hakaret mahiyetinde sylenir. Bana kar hi kullanlmad, nk baba taraf Ermeni deil. (Salih, Altnay ve etin, 2009: 146)
zellikle Ermeni ocuklarla biz bunu ok yapardk. Onlar ailecek dnm olanlard, anne-baba Ermeni. (Zerdt, Altnay ve
etin, 2009: 94-95)
Bu anlaya gre, annenizin veya anneannenizin Ermeni olmas sizi
Ermeni yapmyor; ancak dedeniz veya babanz Ermeni ise Ermeni oluyorsunuz. Eer Ermeni olarak alglanmak, Ermeni ocuu olmak, dlanmanza, hakarete uramanza sebep oluyorsa, bunu gizleme yoluna
gidebiliyorsunuz.
Ksacas, hem daha az Ermeni erkein Mslmanlatrlarak hayatta
kalm olmas, hem daha aznn Mslman kimliiyle yaamaya devam
etmi olmas sz konusu, bunun yannda dedesi ve hatta babaannesi Ermeni olan torunlarn, anneannesi Ermeni olanlara nazaran daha az konuuyor olmas ihtimal dahilinde. Baka bir deyile, bu olgunun kendisi
kadar onun etrafndaki suskunluun da hkim toplumsal cinsiyet anlayyla ekillendiini syleyebiliriz.
Cynthia Enloenun Milliyetilik tipik olarak erilletirilmi hafza, erilletirilmi aalanma ve erilletirilmi umuttan domutur (Enloe, 1989:
44) sz bu suskunluun nasl cinsiyete balandn anlamak iin iyi bir
balang olabilir. 1915 zerine yazlm uluslararas yaynlar incelediimizde, kadnlardan tarihsel zneler olarak deil, birbirlerinden ayrtrlmam soykrm kurbanlar olarak bahsedildiini gryoruz. Dahas,
kadnlar ve ocuklar onlara sahip olan erkekler zerinden tanmlanyor;
bir erkek zerinden tanmlanamayan kadnlar ise hem Trke hem Ermenice yaznda sahipsiz (Ermenice ander) olarak ifade ediliyor: Sava ve
yol koullarnn en fazla maduru olacak olan sahipsiz kadnlar ve yetim
ocuklar da tehcirden muaf tutulan, belirli blgelerde devletin korumas
altna alnan bir baka grubu oluturmaktayd. (Atnur, 2005: 29). Buradaki zne (Enloenun ifadesiyle) erilletirilmi millet oluyor ve kadnlar
erilletirilmi milletin sahip olduu nesneler eklinde kavramsallatrlm oluyorlar. Bu durumda, kadnlar ve ocuklarla ilgili bahsin literatrde
mal-mlk bahsiyle i ie gemi olmas ve bizim kadnlarmz/onlarn
kadnlar gibi ifadelerin ska kullanlmas artc deil. rnein, he-
246 |
men her konudaki yazlarn ok severek ve ok ey renerek okuduum

Trkiyeli bir yazar yle bir ifade kullanabiliyor: Ermeni cemaatinin sadece mal varl deildi yamalanan, kadn ve ocuklarnn bir ksm da
Mslman Osmanllar arasnda paylald. stelik bu yaz yaymlandktan sonra bu ifadelerin normalletirdii ataerkil bak as fark edilmiyor,
tartlmyor.
Ksacas, kadnlar ve ocuklar iin ok sk kullanlan sahipsiz/ander
ifadelerinin zerinde durmamz zel bir nem tayor. Neden sahipsiz?
nk (Cynthia Enloenun ifadesiyle) adeta tek bir nefeste sylenen
kadnlarveocuklarn korunmasn erkeklerin ve eril devletin varlklarnn temel unsurlarndan biri olarak gryoruz. Bu korumadan muaf kalm kadnlarveocuklar da sahipsiz alglyoruz.
Bu konuda Ermeni milli tarih yazmna da eletirel bir bak sunan
Vah Tachjian (2009), yaadklar felaket karsnda hayatta kalmaya alan bu kadnlarn hikyelerini birer direni hikyesi olarak okumaya
davet ediyor bizi. Bunun mmkn olmas ve bu kadnlarn hikyelerinin
ciddiye alnmas iin, en bata onlar sahipsiz olarak niteleyen, malmlk bahsiyle birlikte anan ataerkil bak asnn sorgulanmas gerektii
ok ak.
Trkiyede son yllarda, Osmanl kadn hareketinden Dersimde zorla evlatlk verilen kz ocuklarna, 1968den Krt siyasetine kadar, kadn
hikyelerini ciddiye alarak feminist bir merakla (Enloe, 2006) yrtlen
tm tarih ve hafza almalar kelimenin tam anlamyla ezber bozuyor,
tarihin yeniden yazlmasna sebep oluyor. Mslmanlatrlm Ermeni
kadnlarn da sahipsiz/ander olmaktan kp tarihin zneleri, byk bir
insanlk felaketinin madurlar ve direniileri olarak ele alnmaya balanmas ise Trk, Krt, Ermeni ve uluslararas tm tarihyazmlarn dnmeye zorlayacak gibi duruyor.
Mslmanlatrlm Ermenilere dair tarih yazm kadar hafzann da
toplumsal cinsiyet alglar ve pratikleriyle ekillendiini gryoruz. Son
yllarda yaymlanan hafza almalarna baktmzda, ilk iki nesilden konuanlar arlkl olarak kadnlarn oluturduu anlalyor. Ksacas hafza ak, en azndan ilk iki nesilde kadnlar zerinden, kadnlar arasnda
olmu gibi duruyor. nc ve drdnc nesil erkeklerin bu konuda daha
merakl ve daha ak olduunun en nemli gstergesi ise yaymlanan kitaplarn bir ksmnn erkek yazarlar tarafndan kaleme alnm olmas; her
ne kadar bunlar da arlkla anneanne ve babaanne kitaplar olsa, dedelerin hikyeleri hl anlatlmay bekliyor olsa da
247
Aile derken?
Son yllarda hafza almalaryla ele alnmaya balanan Mslmanlatrlm Ermenilerin hikyeleri, aile-millet-kadnlar ilikisine dair ok sayda soru ve sorunu aa karyor. Sunumumu bu sorularla noktalamak
istiyorum.
Milletin bir aile olarak, kadnlarn bu ailedeki rollerinin ise annelik
zerinden biyolojik ve sosyolojik yeniden retim eklinde tanmlanmas cinsiyetlendirilmi bir vatandalk algsn ve cinsiyetlendirilmi
vatandalk uygulamalarn beraberinde getiriyor. Bu uygulamalar artk ok sayda kadn ve kadn kuruluu tarafndan sorgulanyor.
Mslmanlatrlm Ermenilerin hikyeleri ayn zamanda hem millet hem de onu oluturan ailelerin nasl aileler olduunu sorgulatyor ve egemen aile anlaynn temelindeki etnik ve dini varsaymlara dikkat ekiyor.
Gerek hukuk ve devlet pratiklerini, gerekse toplumsal algy ekillendiren atasoylu aile anlaynn da, sorgulanmaya balanmasna ramen etkili olmaya devam ettiini gryoruz.
Ktk/nfus kaytlar: Kadnlar nce babalarnn-dedelerinin memleketinde tanmlanyor; evlendikleri takdirde ise bu kaytlar kocalarnn
memleketine tanyor.
Soyad uygulamalar: AHM kararlarna ramen, kadnlar evlendikleri
takdirde hl en azndan elerinin soyadn isimlerine eklemek zorunda; yalnzca kendi soyadlarn kullanamyorlar.
Aileyi her trl hiyerari ve mlkiyet ilikisinden arndrmaya almak
sadece yasal deil, toplumsal bir dnm de gerekli klyor. Bunun
bir paras olarak dile ikin ataerkil, atasoylu ifadelerle ilgili (rnein
kz almak, kz vermek) her an farkndalk yaratmak, bunlar sorgulamak ok nemli bir mcadele alan oluturuyor.
Mslmanlatrlm Ermenilerin hikyeleri ayn zamanda siyasal
iddet, devlet iddeti, soykrm ve sava deneyimlerinin toplumsal
cinsiyet ilikileri ve alglaryla nasl ekillendiinin zerine gitmemiz,
bu iddet trlerinin maduru kadnlar ayn zamanda tarihin zneleri
olarak grmemiz ve onlarn hayatta kalma mcadeleleri zerine eilmemizin nemini aa karyor.
Sava ve toplumsal cinsiyet ilikisini daha fazla grnr klmak ve
bar srelerinde kadnlarn mdahil olmasn, toplumsal cinsiyetin
tm srece ikin olarak deerlendirilmesini salamak iin BM Gvenlik Konseyinin 2000 ylnda ald 1325 Sayl Karara ramen, bu
248 |
kararn gereklerinin Trkiye balamnda uygulanmadn gryoruz.

rnein, geen yl bar sreci olarak adlandrlan srecin, kadnlarn tali grld, siyasal aktrler olarak ele alnmad, taleplerinin
ise arlkl olarak annelik zerinden dinlendii bir sre olduunu
syleyebiliriz. Bu eksiklie parmak basan Bar in Kadn Giriiminin
gelitirdii talepleri takip etmek ve bunlarn nmzdeki yllarda hayata gemesini salamak, toplumsal cinsiyet eitliini de ieren kalc
bir barn kurulmas iin ok nemli olacak.[58]
Kaynaka
Abakay, Ahmet. Hoanann Son Sz. stanbul: Bylda Yaynlar, 2013.
Altnay, Aye Gl, Ordu-Millet-Kadnlar: Dnyann lk Kadn Sava Pilotu Sabiha Gken, Vatan,
Millet, Kadnlar iinde, der. Aye Gl Altnay, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s.246-279.
Altnay, Aye Gl. kadnlarveocuklara feminist merakla yaklamak. Feminist Politika, 2011, lkbahar (10): 48-50.
Altnay, Aye Gl ve Fethiye etin. Torunlar. stanbul: Metis, 2009.
Altnay, Aye Gl ve Yektan Trkylmaz. Unraveling Layers of Silencing: Converted Armenian Survivors of the 1915 Catastrophe.Untold Histories of the Middle East: Recovering Voices from the
19th and 20th Centuries iinde, der. Amy Singer, Christoph Neumann ve Selcuk Aksin Somel, Londra:
Routledge, 2010, s.25-53.
Arat, Yeim, Trkiyede Modernleme Projesi ve Kadnlar Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik
iinde, der. Sibel Bozdoan ve Reat Kasaba, ev. Nurettin Elhseyni, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s. 84-85.
Atnur, brahim Ethem. Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (1915-1923). Ankara: Babil, 2005.
Bai, Yusuf. Ermeni Kz Aik. stanbul: Peri, 2007.
Bayurt, Erhan. Ermeni Evlatlklar: Sakl Kalm Hayatlar. stanbul: Karakutu, 2006.
Can, Serdar. Nenemin Masallar. stanbul: Umut Yaymclk, 1991.
alayan, Handan. Analar, Yoldalar, Tanralar: Krt Hareketinde Kadnlar ve Kadn Kimliinin Oluumu, stanbul: letiim Yaynlar, 2007.
etin, Fethiye. Anneannem. stanbul: Metis Yaynlar, 2004.
Ekinci, Yavuz. Cennetin Kayp Topraklar, stanbul: Doan Kitap, 2012.
Enloe, Cynthia. Manevralar: Kadn Yaamnn Militarize Edilmesine Ynelik Uluslararas Politikalar,
ev. Serpil alayan, stanbul, letiim Yaynlar, 2006.
Gken, Sabiha. Atatrkle Bir mr, Haz. Oktay Verel, stanbul, Altn Kitaplar, 1996, 2. Bask.
Karakla, Yavuz Selim. Sava Yetimleri ve Kimsesiz ocuklar: Ermenimi, Trkm? Toplumsal
Tarih, 1999, 12 (69): 46-55.
Oran, Baskn. der. M.K. Adl ocuun Tehcir Anlar: 1915 ve Sonras, stanbul: letiim Yaynlar,
2005.
zbay, Ferhunde. Mill Mcadele Dneminde ksz ve Yetimler: 1911-1922 Yllarnda Anadolunun
Kimsesiz Kz ocuklar, Sava ocuklar, kszler ve Yetimler iinde, der. Emine Grsoy-Naskali ve
Aylin Ko, stanbul: Krmz Yaynlar, 2003, s.105-115.
[58] Bkz. http://www.barisicinkadinlar.com/baris/
249
zdem, Filiz. Korku Benim Sahibim, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2007.
Palal, Irfan. Tehcir ocuklar: Nenem bir Ermeniymi, stanbul: Su Yaynevi, 2005.
Ritter, Laurence ve Max Sivaslian, Kl Artklar: Trkiyenin Gizli ve Mslmanlam Ermenileri,
ev. Alev Er, stanbul: Hrant Dink Vakf Yaynlar, 2013.
Sirman, Nkhet, Kadnlarn Milliyeti, Milliyetilik: Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 4 iinde,
Der. Tanl Bora, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 226-244.
afak, Elif. Baba ve Pi. stanbul: Metis, 2006.
Tachjian, Vah. Gender, nationalism, exclusion: the reintegration process of female survivors of the
Armenian genocide, Nations and Nationalism, 2009, 15(1): 60-80.
Tekin, Gliek Gnel. Kara Kefen: Mslmanlatrlm Ermeni Kadnlarn Dram, stanbul: Belge
Yaynlar, 2008.
Yaln, Kemal. Sar Gelin Sari Gyalin, stanbul: Birzamanlar Yaynclk, 2005.
Yaln, Kemal. Seninle Gler Yreim, stanbul: Birzamanlar Yaynclk, 2006.
250 |
Gmen Kadnlar Ailenin ve Aile

Politikalarnn Neresindeler?

Aye Parla
Sabanc niversitesi
8 ubat 2012 gn 24 yandayken Kumkapda intihar eden

Ermenistanl Narine Mkrtiyann hikyesini, halihazrda ierdii
fiziksel, cinsel ve toplumsal iddet katmanlarna bir de dilin
potansiyel iddetini eklemeden aktarmak kolay deil. Zira Narinenin
maruz kalm olduu, bireyselden yapsala katmerlenerek uzanan iddeti,
ana akm medya da kendi haberletirme diliyle deien llerde yeniden
retti. Dolaysyla medyada Narine Mkrtiyan hakknda yazlanlar
alntlayarak sze balarken, bu dili benimsemeden, aksine birtakm
terimlerin nasl doallatrlarak kullanldna dikkat ekmek kaygs da
tayorum.
Ermenistandan i bulmak amacyla drt yl nce Trkiyeye kaak
olarak gelen Narine, gm imalathanesinde almaya balad. Kaak
yaadklar stanbul Kumkapdaki evlerinde vey babas ve aabeyiyle
kalan Narine, ayn mahallede oturan Orhana k oldu. ddiaya gre Orhan, Narinenin plak grntlerini bilgisayarn kamerasyla gizlice ekti.
Grntlerden aabeyi Bar Okumuun da haberi oldu. Bar, Narineye
kendisiyle birlikte olmazsa grntleri aabeyine vereceini syleyerek
antaj yapt; ancak gen kz antaja boyun emeyince Bar, 26 ubatta
grntleri aabey Zhora Mkrtiyana gsterdi. Grntlerin bir kopyasn alan gen kzn aabeyi, kardeiyle tartt. Aabeyi odadan knca
Narine grntlerin bulunduu hafza kartn yuttu. Bunalma giren gen
kz, 28 ubat gn iyerinden ald siyanr ierek yaamna son verdi.
Aabey Mkrtiyan, Okumu kardelerden ikyeti oldu. Narinenin yuttuu hafza kart, otopsisinde barsaklarndan karlarak incelenmesi
iin emniyete gnderildi.[59]
Davann gidiatn etkileyecek olan ve gmenlerin maruz kald hu[59] http://www.haberturk.com/yasam/haber/728333-intihar-ettiren-ciplak-santaj.
251
kuki iddete dair en nemli veri ise Agos gazetesinde yer bulabildi: Narine Mkrtiyann, kendisinden gizli ekilmi grntlerle antaj yaplmas nedeniyle yaamna son vermesinin ardndan alan davann ilk
durumasnda, en nemli tank olan aabeyi Zhora Mkrtiyan snr d
edilmesi nedeniyle dinlenemedi.[60]
Narine Mkrtiyann hikyesi, ierdii iddet ve trajedi dozu asndan srad gibi grlebilir. Ama aslnda u an Trkiyede yaayan ve alan, ou belgesiz bir milyonun zerinde gmen iinin maruz kald sistematik smr ve krlganl birok ynyle bire bir yanstan bir
hikye. hanet ve antaj temalarnn sansasyonel kullanmnn tesinde,
Narine Mkrtiyann hikyesi, g politikalarnn gmenleri nasl krlganlatrdnn ya da paradoksal bir deyile yasadln yasal olarak
yaratldnn[61] tyler rpertici bir yansmas.
Yaadmz corafyada ktsz olma hali, kadnlk ve Ermeni kimlii
lmcl olabilen bir bileim ve bu terkibin iinde allagelmi aile algs
gizli barollerden birini oynuyor. Haberin ana akm medyada bile nasl
olup da grece ses bulduunu gzden geirelim. 1989 sonrasnda Trkiyenin g alan lke durumuna gelmesi; bu gn nemli bir ksmnn
ucuz ii emeine eklemleniyor olmas; ucuz emek gcnn ise nemli bir ksmn ev ii, bakm sektr ve seks iiliinde alan kadnlarn
oluturduu gerei daha kamuoyunda hak ettii grnrl kazanmamken, Narinenin hikyesi neredeyse istisnasz her gazetede yer ald.
Bu haberlerin bir ksm sorumlu ve etkin gazetecilik rnei tekil ederken rnein Agosta Lilit Gasparyann srarl habercilii davann takibine vesile oldu, bir ksm l bedeni bile pornografikletiren sansasyonel
habercilik rnei sergiledi; Gerekler barsandan kt! manetinde
olduu gibi.[62]
Habercilik kayglar birbirinden ayrmasna ramen, taradm btn
haberlerde, normatif aile kavram bir meruiyet engeli olarak kullanlyordu. Narinenin evlilik hayalleri daimi alt metni oluturuyordu. Liberalinden
muhafazakrna konuyu kaleme alan ke yazarlar, Narinenin duygusal
dnyasna vkfmasna Komusunun olu Orhana k oldu, evlenmeyi dnyordu[63] gibi ibareler kulland veya Bir anlk fkesine yenilmedi;
[60] http://www.agos.com.tr/narinenin-tanik-agabeyi-turkiyeye-giremiyor-2269.html
[61] Nicholas de Genova, The Legal Production of Mexican/Migrant Illegality. Latino Studies 2:2
(2004), Kitty Calavita
[62] http://gundem.milliyet.com.tr/gercekler-bagirsagindan-cikti/gundem/
gundemdetay/16.06.2012/1554619/default.htm
[63] http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ezgi_basaran/iste_o_100_bin_ermeniden_biri-1083124
252 |
inatla, srarla lme gitti[64] tarznda olumlamalarla, Samuel Richardsonn

Clarissas gibi edebiyata da damgasn vurmu, evlenecei adamn ihaneti
karsnda lm tercih eden onurlu kadn metaforuna sndlar.
Bir yandan Talin Suciyann soykrm sonras inkr habitusu[65] olarak adlandrd ortamda, yani inkrn gndelik olarak sradanlatrld ve bu sradanln iselletirildii bir toplumda Ermeni kimliiyle var
olmaya almak... Dier bir yandan, Ermeni kadnlarn cumhuriyet tarihi boyunca, filmlerden popler kltre istismara ak cinsel obje olarak
temsil edildii, bu temsilin kanksand bir toplumda Ermeni bir kadn
olmak... Ve bir dier yandan, zellikle 1990lar sonrasnda Sovyetlerden
artan saylarla g eden kadnlara atfedilen Nataaln ierdii aalama ve cinsel iddet tehdidinin glgesinde yaamak, yani Ermenistanl bir
gmen kadn olmak... Bu krlganlk katmannn nasl i ie getiini,
Trkiyede seks iisi olarak alan Grcistanl bir kadnn kendini ou
zaman Ermeni olarak tanttna, nk mterilerinin kin nedeniyle
Ermeni mteriyi tercih ettiine dair szlerinde,[66] dayanabilirsek eer,
tm netliiyle grebiliriz.
te bu messes deerler ortamnda Narine, Orhanla evlenmeyi planlamadan sevgili olsayd; abisi ve vey babasyla aile ortamnda deil, kadnl erkekli yayor olsayd; Ermenistandan, zbekistan, Grcistandan,
Nijeryadan gelip Kumkapda yaamakta olan, saylar ve isimleri hibir
zaman istatistiklere tam olarak girmeyecek bir sr baka gmen kadn
gibi, boanm ya da ocuuyla ikamet eden, tek ebeveynli bir aile olsayd,
hikyesi gazetelerde bu kadar bile yer bulur muydu? Veya bu denli duygudalkla aktarlr myd?
Ak, sadakat ve evlilik geni zerinden kurgulanan ailenin, Narinenin trajedisine hi de ihtiyac olmayan bir meruiyet katmak iin kullanlmasnn yan sra, bu kurguda baz elerin tamamen gz ard edilmesi
de gmenleri kskacna alan yapsal iddet hakknda iyi bir fikir veriyor.
Kaak kelimesinin anlatlarda nasl tekerrr ettiini hatrlayalm. Gmenlerle ilgili alan kimi kurulu, aktivist ve akademisyenin abalarna
ramen, kaak veya yasad tarz terimler medyada, popler kltrde
ve teknik-legal metinlerde halen hkimiyetini koruyor. Potansiyel sulu
armnn yan sra bu tabirler, gmenlerin ulus devletin izdii snr[64] http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.php?haber=2222
[65] 13 Austos 2013, Agos, Emre Ertani ile sylei.
[66] Sz konusu alnt, Alin Oziniann 2009da yaymlanan Ermenistanl gmenler zerine
raporunda bulunmaktadr: Alin Ozinian, Identifying the State of Armenian Migrants in Turkey,
Research Paper, Eurasia Partnership Foundation.
253
larn aslnda kiinin temel haklarndan biri olan hareket zgrlne getirdii kstlamalara riayet etmiyor olmasn tamamen keyfi bir seimmi
gibi yanstmaktadr.
Halbuki bu alanda alan ve devletlerin snrlarn varsaymak yerine
hareket hakknn temel bir hak olduunu teslim eden hepimiz biliyoruz
ki, Kimse nedensiz kamaz![67] Bu ka politik veya ekonomik sebepli
olabilir; ama bu sebepleri bir meruiyet hiyerarisine oturtmaya almak,
yoksulluun ya da daha iyi bir hayat hayali peinde komann, ulus devletin hkmranl zerinden izilen bir snrdan dierine gemek iin kimi
durumlarda yeterince kabul edilir bir sebep olmadn varsayar. Adaletsiz gelir dalmnn sadece lke baznda deil kresel planda yaandn
ve bu ekonomik eitsizliin batan aa politik ve kolonyal bir arka plan
olduunu maskelemenin yan sra, devletlerin g politikalarndaki ifte
standard da irdelenmemi brakr. Zira devlet erknnn bolca kulland
yasad ge sfr tolerans retorii, aslnda neoliberal kapitalist dzenin ucuz ii ihtiyacn temin edecek lde belgesiz ge gz yummay
ierir. G alannda alan akademisyenler arasnda en dnsz eletirel
seslerden biri olan Nicholas de Genova, tam da bu ifte standardn altn
izmek amacyla, deportasyon/snr d terimine bir nans getirme ihtiyac duymutur: inde bulunduumuz ekonomik dzen, gmenler
iin snr d pratiinin sistematik olarak uygulanmasndan ziyade, snr
d edilebilir olma halinin damgasn vurduu bir dzendir.[68] Yani devlet
aygtnn piyasayla ibirlii iinde kulland strateji, gmenleri topluca
snr d etmek deil, sadece kk bir ksm snr d ederken, byk ounluu srekli snr d edilebilir konumda tutmaktr. G rejimi pratiklerini ve mantn ou zaman akademisyenlerden ok daha iyi zenler,
gmenlerin kendileridir: Ermenistanl bir gmen u szleriyle durumu
gayet net bir ekilde ifade eder: Bizi bulmak isteseler, pek zor deil. Zaten
nerede yaadmz, nerede altmz biliyorlar. Bence genel olarak
bizi yakalamak deil dertleri.[69]
Devletin, neoliberal emek piyasasyla ibirlii iinde, ucuz, esnek, smrye ak, elden karlabilir igcn snr d edilebilirlik konumun[67] 2009 ylnda etkinliklerine balayan Gmen Dayanma A, o zamanki adyla Kumkap
Misafirhanesi olan ve ktsz gmenlerin demir parmaklklar arasnda hapsedildii tutukevi
nndeki eylemlerinde bu slogan ana slogan olarak bellemiti.
[68] Nicholas de Geneva, The production of Culprits: From Deportability to Detainibility in the
aftermath of homeland security, Citizenship Studies 11: 5 (2007).
[69] Alin Ozinian, Identifying the State of Armenian Migrants in Turkey, Research Paper, Eurasia
Partnership Foundation.
254 |
da tutuyor olmas, bu tehdidin geree dnmeyecei anlamna gelmez.

Ktsz gmenler snr d tehdidini sadece sokaa ktklarnda ya da
hastaneye gitmek zorunda kaldklarnda deil, gndelik yaamlarnn her
annda Democlesin klc gibi srekli hissederek var olurlar. Ermenistanl gmenler iin ise, snr d edilebilirlik daha da aka ifade edilen,
ete kemie brnen bir politik kozdur: babakan Erdoan bizzat, iki sene
nce Fransada hazrlanmakta olan ve Ermeni soykrmnn inkrn su
kapsamna alacak yasa tasarsna kars u tehdidi savurmutu: Trkiyedeki 170 bin Ermeninin yz bini Trk vatanda deil. Biz lkemizde u
anda idare ediyoruz. E ne yapacam ben yarn? Gerekirse bu yz binine
Hadi siz de memleketinize diyeceim, bunu yapacam.
Babakann bu szleri zerine oka yazlp izildi: erdii maddi hata
tm resmi ve gayri resmi tahminler Trkiyedeki Ermeni gmen nfusun
bu rakamn ok daha altnda olduuna iaret ediyor ve insan hayatlarn
diplomatik koz olarak kullanp bir nefeste gzden karmas eletirildi. Benim ise burada eklemek istediim nokta u: Avrupann dier lkelerinde
de, resmi sylem (yasad ge sfr tolerans) ve uygulama (ktsz gmen iilerin grmezden gelinmesi) arasnda keskin bir tezat olmasna ramen, Trkiye, hem de Babakan konumunda bir yetkilinin, bu kadar ak
bir ekilde pratikte var olan ifa etmesi asndan, muhtemelen ei benzeri
olmayan bir rnek. Ve tabii bu bir itiraftan ziyade, resmi sylem dzeyinde
bile grn kurtarmak gibi bir kayg olmadnn gstergesi.
Babakann szlerinin amanszca ak ettii zere, Narine snr d
edilebilirliinden dolay antaj karsnda hibir hukuki merciye bavuramyor. Snr d tehdidi, icap ettiinde ete kemie brnyor: Narinenin
abisi Zhora Mgrtiyan, davann en kritik noktasnda, yani tank olarak dinlenecei srada apar topar snr d ediliyor ve dava, delil yetersizliinden
dolay, Okumu kardelerin serbest braklmasyla sonulanyor...
Narinenin trajedisini hazrlayan yapsal artlar sadece snr d edilebilir olma konumundan ibaret de deil. Begm zden Fratn deyimiyle,
adaletin ktsz halleri, gmenlerin alma koullarn ve bu koullarn egemen aile kurgusu ve politikalarn da ieriyor.[70] Ferhunde zbayn
ncln yapt ve artk hatr saylr bir yekn tutan bir dizi alma,
Trkiyenin yakn ve uzak tarihinde aile iinde doallatrlan rolleri ve bu
rollerin beraberinde getirdii eitsiz iblmn gzler nne serdi.[71]
[70] Begm zden Frat, Adaletin Ktsz Halleri: Sorular, Sorunlar ve Feminist Siyaset, Amargi
Dergi 20. http://www.amargidergi.com/node/75
[71] Ferhunde zbay, Gl zyein, Aksu Bora.
255
Trkiyede bakm hizmetleri tarihsel ve kltrel olarak ekirdek veya

geni aile yesi kadnlarn, hatta kimi zaman daha ocuk yandaki kzlarn grevi addedildiinden, gerek yal bakm gerek ocuk bakm iin
devletin salamas gereken hizmetler ve kurumlar son derece yetersiz olmutur. Son yirmi otuz yldr kadnn alma yaamna elbet belli snfsal
kstlar dhilinde grece artan katlm ise, evde var olan eitsiz iblmnde kklu bir deiim yaratmadan gerekleti. Bununla beraber, bata
ve younlukla kentli orta-st snf aileler, ama ayrca kadnlarn alt
orta snf aileler de bakma muhta yaknlar ve ocuklar iin hizmet satn
almaya baladlar. 2000lere girildiinde, ocuk da yaparm kariyer de
kadnlarn kimliine damgasn vurdu, ama zgrletirici bir performans
temsil eden bu isyankr beyan, aslnda arka planda ylece kalan eitsiz
aile ii iblmnn zerini ironik bir biimde rtm oldu.
Tm gn alsalar da, kadnlarn ocuk ve yal bakmnda birincil
sorumlu grlmeye devam edildiki, erkeklerin ise halen denkleme girmedii bu yeni aile dzeni, ocuk ve yal bakmn yatl kalarak stlenecek bakclar gerektirdi ve Trkiyeli bakm emekilerinin kendi aile
dzenleri nedeniyle gndelik almay tercih etmeleri, gmen emeine
olan talebi artrd. Sovyetlerde komnizm sonras oluan yoksulluk kadnlar ge srkleyince de ncelikle Moldova ve ardndan Bulgaristan,
Grcistan, Ukrayna, zbekistan, Trkmenistan, Ermenistan ve Azerbaycandan Trkiyeye ynelik emek g kalc bir ehreye brnd.[72]
Ama ne gn niceliindeki art, ne de gn niteliindeki deiim,
yani kadnlarn ou zaman tek bana g etmesi ya da literatrdeki teknik tabiriyle gn kadnlamas g ve sosyal politikalarda karln
bulmad. Hatta 2012ye kadar yasal anlamda tam anlamyla bir boluk,
keyfilik ve dzenlendii kadaryla gmenleri kaakla adeta mahkm
eden bir g rejimi hkm srmekteydi. Zaten 2003 senesine kadar, yabanc uyruklu kiilerin ev ii sektrnde almas yasal olarak mmkn
deildi. 2003 senesinde ise Trkiyede ev ii hizmetlerinde yabanclarn
almas 4817 Sayl Yasa uyarnca teknik olarak mmkn klnd. Ancak
gerek bavuru sreci caydrc derecede etrefilli olduundan, gerekse alann gvenceli klmak ou iverenin iine gelmediinden, czi sayda
(yzden az!) ev ii iisi bugne kadar bu izni alabilmiti. Dolaysyla, alma iznini teknik olarak mmkn klan bir yasal dzenlemeye ramen,
yabanclar fiilen alma izni olmadan, tamamyla gvencesiz olarak almaya devam ettiler.
[72] Akaln, Dan, Kaska, Parla.
256 |
Peki, yasal erevenin eksikliinde fiilen tam olarak ne oluyordu? Tedavldeki esnek vize rejimi, gmenlere kolay giri salyor ama yasallamalarn imknsz klyordu. Zira B kategorisindeki lkelerin vatandalar
ki bunlar Avrupa veya Amerika dndaki lkeler ve onlarn yan sra, AB
yesi olsa da henz tm AB haklarndan yararlanmayan eperdeki lkelerin tmn kapsyor nceden alma izni alarak gelmedikleri srece,
lkeye girdikten sonra yenilenebilir alt aylk oturma iznine muvafk olmadklarndan, ya srekli giri k yapyorlar ya da vize srelerini ap
devlet nezdinde yasad konuma dyorlard.
Bu konum gmen kadnlar Narinenin durumunda olduu gibi lme srkleyebiliyor. Ayn zamanda, gazetelerde yer bulmayan ama sahada alanlarn aktard baka tanklklara gre, polis iddetine de maruz brakyor. 2010 Hazirannda polis tarafndan tecavze urayan Trkmenistanl bir kadnn ikyeti zerine snr d edilmesiyle sonulanan
vaka, buzdann sadece ucu. Tecavze urayan ktsz bir gmenin
polise gidememesi, kimi zaman bizzat polis tarafndan tecavze uramas, ikyet gze alnsa bile hukuk yoluna bavurmasnn snrdyla
sonlanmas gibi daha dramatik rneklerin yan sra, ktszlk konumu
gmen kadnlarn gayet sradan, gndelik pratiklerine de damgasn
vuruyor. Ev iinde sregelen, genellikle Ailemizden biri gibidir benzeri
hsn tabirlerle st rtlen smrden, sokakta atlan admlarn rkekliine kadar uzanyor. Yasa tarafndan retilen yasadlk konumu, kefalet
hatta esaret sistemini normalize ediyor.
Normalizasyonun en arpc rneklerinden biri, 2011 ylnda Hrriyet
gazetesinin sponsorluundaki anneyizbiz.com adl sitede zuhur etti. Evlerinde bakc veya dad olarak gmen ii altran iveren kadnlar, tecrbelerinden yola karak, bakc arayan dier hemcinsleriyle u tavsiyeleri
paylatlar: Gmen ev iilerinin hemen pasaportuna el koyun. Bunlarn
hepsi hrszdr, dikkat edin. Yabanc yatl yardmclara maksimum 500 lira
deyin; ilk 3 ay maann yzde 20sine el koyun. Telefonlarn kstlayn.
Dar kmasna izin vermeyin. lkemizde isizlik varken baka lkelere
kaan milli sermayemize ksmen engel olun! Bir esaret sisteminin gamsz
bir slupla normalletirildii bu tavsiyeler, son ibarede olduu gibi, milliyeti hassasiyetlerle de bir gzel harmanlanyordu. Ev ileri Dayanma
Sendikas ve Gmen Dayanma A siteyi protesto eden ve hukuk yoluna
bavuracaklarn bildiren bir basn aklamas yapt.
1 ubat 2012 itibariyle ise, bu durumun seyrini deitirme iddiasnda
olan bir dzenleme sahne ald. 5683 Sayl Trkiyede Yabanclarn ka-
257
met ve Seyahatleri Hakknda Kanunda yaplan deiiklik, tm gmenleri kapsayacak ekilde geniletildi. Bu kanunun nc maddesinin birinci fkrasnda yaplan deiiklik uyarnca, gmenlerin turist vizesiyle
Trkiyede kal sresi u ekilde belirlenecekti: Vize muafiyet sresi veya
vizede belirtilen kal sresi yeterli ise yabancnn Trkiyeden kt gnden nceki 180 gn zarfnda 90 gn olarak belirlenmi, ayrca yabancnn Trkiyedeki vize muafiyeti sresi veya vizede belirtilen kal sresi 90
gnden az ise 90 gne tamamlanacak ekilde yurtiinden uzatlabilmesi
ve bu Kararn 01.02.2012 tarihinde yrrle girmesi dzenlenmitir.
Yeni dzenlemenin gazetelerde haber yaplmas zerine, ana akm
medyann da alarmist tondaki habercilii sonucu, gmenler arasnda
nce byk panik yaand. Ev hizmetlerinde alanlar, yasann ngrd 90 gn Trkiye dnda kalma kuralna riayet edemeyecekleri iin ya ilerini kaybedecek ya da halihazrda var olan alma izni eksikliinin yan
sra, giri k yaparak nispeten idare edebildikleri oturma izni asndan
da kacak duruma deceklerdi. stne stlk, artk alma izni olmadan
alanlarn ok daha yakn takibe alnacana ve yakalandklar takdirde
snr d edileceklerine dair dolama giren haberler korkular tetikledi.
Yaanan paniin sadece gmenler arasnda deil, ayn zamanda
kaak ii altrmann rahatna alm iverenler arasnda da ykseldiinin fark edilmesi zerine olsa gerek, yetkililer yeni dzenlemenin
gmenleri yasallatrmak ve enformel iilii kayt altna almak yolunda
bir adm olduuna dair demeler verdi. Hatta bu dzenlemenin uygulanmasna geii kolaylatrmak zere Trkiyede ncl olmayan kapsamda
bir af karld: Tm gmenler, yasal statlerine ve ka yldr kaak olduklarna baklmakszn, gerekli cezalar dedikleri takdirde 6 aylk oturma izni alabileceklerdi. Binlerce gmen 6 aylk bu izinlerin yinelenebilir
olaca ve dolaysyla artk statlerini dzenli klabilecekleri umuduyla,
bazen 5000 TLyi geen miktarlarda, ama her ekilde kendi koullarn
zorlayan ceza paralar dedi ve 6 aylk izinler yenilenmedi.
Trkiyenin g politikalarna ynelik AKP uygulamalarnn deerlendirilmesini konu alan 2013 tarihli bir altayda, bu uygulamayla gmenler zerinden para kazanld ve aslnda bir veritaban da oluturulduu
ynndeki eletiri karsnda, eski alma ve Soysal Gvenlik Bakanl
Yurtd i Hizmetleri Genel Mdr Cem nver uygulamay savunarak, bu uygulamann ev iinde alan kadnlarn alma izni alabilmesi
iin yapldn syledi.[73] Ancak sahada alanlarmz biliyor ki, hibir
[73] PM Aratrmacs Seil Paac Elitokun projesi ve Stiftung Mercator Giriimi kapsamnda
258 |
yetkili ya da kurum bu affn sadece bu gayeyle snrl olduunu aka duyurmad ve uygulamann mulak vaatkrl, ev iinde almayan birok
gmenin, zellikle Afrikal gmenlerin, yasallaabilme midiyle tim birikimlerini heba etmelerine neden oldu.
Ayn dnemde yetkililer ayrca, alma iznine bavuru srecinin brokratik adan kolaylatralacan ve kayt altna alnmann, sigortay zorunlu klmak suretiyle gmen iiyi koruyacan deklare etti. alma izni
alnmasnn pratikte de mmkn klnmas ve gmen iilerin sigortal
almas elbette nemli admlar. AB uyum politikalaryla dorudan ilintili
olan yeni yasa, Trkiye devletinin artk gz ard edilemez bir olgu haline
gelmi olan gmen igcn denetleme, dzenleme, ksmen de olsa kayt alma niyetini yanstyor. Ancak bu gelimeye eitli alardan dlmesi
gereken erhler var. Zira birtakm boluklar hukuken dolduruluyor olsa da,
bu admlarn gmenlerin haklarn korumak ynnde atld mphem.
yle ki:
1. Bavuru prosedrnde, gmenlerin gerekli izinlere bavurabilmesi
iin iverenle birlikte hareket etmesi gerekmekte. kamet tezkeresine ve
alma iznine iverenle birlikte bavuru art var. Bu da gmenleri en
batan itibaren iverene baml klyor. Yani diyebiliriz ki aslnda var olan
kefalet sistemi bu kez devlet eliyle dzenlenmi oluyor. Bir yasal dzenleme getirilmekle birlikte, hl gmenlerin kaderi orta st snf burjuva
ailelerin tekelinde kalyor.
2. 2012 tarihli SGBye gre, iveren alma izni alndktan sonra yedi
gn iinde iinin sigortasn yapmakla sorumlu tutuldu; ancak, sigorta
payn var olan dzenlemede devlet karlamyor. Dolaysyla sigorta masrafn iverenlerin iiden kesmesi yksek bir ihtimal olarak beliriyor. O zaman da gmenler tm yakalanma korkularna ve sigorta gvencesinden
vazgeme pahasna yine izinsiz almay tercih edebilir. u an gmenlerin en younluklu yaad blgelerden biri olan Kumkapda uzun soluklu
ve geni kapsaml bir etnografik saha almas yrtmekte olan Kristen
Biehlin saha verileri de maalesef bu tahmini dorulayacak ynde.[74]
3. Akrabalk kisvesi altnda, bireysel haklar es geilmeye devam etmektedir. Aye Akaln, gayri maddi emein smrsn anlatrken aileden
biri syleminin emek smrsnn merulatrlmasna nasl katkda
dzenlenen 2002-2012 Dneminde Trkiyenin G Politikalar: AKP Reformlarnn
Deerlendirilmesi balkl altayn raporu iin bkz. http://ipc.sabanciuniv.edu/event/turkeysmigration-policy-from-2002-to-2012-an-assessment-of-the-akps-reforms/#sthash.Kt5dIi6a.dpuf
[74] Kristen Biehl, doktora tez almas, Department of Anthropology, University of Oxford.
259
bulunduunu belirtir. Yeni dzende iverenin himaye ve insafndan hukuki dzene doru bir geiin emarelerini grmekle birlikte aile terminolojisi de inatla sregeliyor. rnein, ubat 2013te ilgili resmi kurum
temsilcilerinin katlmyla dzenlenen Ev ileri in nsana Yakr
konferansnda, dnemin Aile Bakan Fatma ahinin szlerini hatrlayalm: Evimizi atmz, ocuumuzu, yalmz teslim ettiimiz bu alanda
huzur ve bar istiyorsak, evin bireyi olan kiinin de huzurlu olmas gerekiyor. Yanmzda alan kardeimiz 1 saat ge kald zaman evin dzeninin nasl bozulduunu biliyoruz.
alma Bakanlnn sadece gmenler deil tm ev ii iileri iin
getirdii alt nerilik istihdam plan ayn ideolojiden besleniyor. stihdam planyla ilgili temel sorunu Kadn Emei ve stihdam Giriiminden
(KEG) Nevra Akdemir yle zetliyor: nerilerde aile merkezli bir bak asyla, aile merkezli byme rejimi diyebileceimiz bir durum sz
konusu. Halbuki Akdemire gre, Kadnn aile ierisinde ilevlenmi,
dourgan, ucuz emek gc sayld deil de birey olarak gzetildii ve
olumlu koruyucu tedbirlerin yer ald bir dizi neri gerekiyor bize. Akdemirin nerilerine uyulmad lde, devletin aslnda orta ve st snf
ailelerle mutabakat halinde ve onlar kollayarak, yal ve ocuk bakmn
gmenlere havale etmi olduu sonucunu karabiliriz.
4. Yeni dzenleme grnd gibi kapsayc deil ve aslnda alma
izninden faydalanabilecek gmenlere sektrel bir snrlama getiriyor.
Narine Mgrtiyan ev iisi deildi. Gm imalat atlyesinde alyordu ve dolaysyla yaasayd yeni dzenlemeden faydalanamayacakt. Zira
bu dzenleme daha en bandan Bakan elikin aka ifade ettii zere,
sadece ev iilerine ynelik. Atlyelerde alanlar, inaat iilerini, mevsimlik tarm iilerini seks iilerini kapsam d brakyor. Bir nevi, orta
st snf aileler ve hkmet arasndaki kayda gemeyen, rtk bir pazarlk
sonucu, piyasa ekonomisinde burjuva ailelerinin vazgeemeyecei gmen ev iilerine grece bir yasallama imkn tanyor, ama dier ktsz
gmenleri sz konusu etmiyor.
Bir yandan ev ii sektrnde alan gruplar kayt altnda almaya
tevik eden yasa, ayn zamanda bu gmenleri gmen igcnn geri
kalanndan ayrtrm oluyor. Bu durumun, faydal grlen gmenler ve
harcanabilir addedilen gmenler tarznda, zaten var olan isel hiyerarileri daha da keskinletireceini sylemekmmkn.[75]
[75] Ayrca her 6 ayda 90 gn Trkiye dnda ikamet etmeyi gerektiren uygulama, daha da ok sayda
gmen emekiyi kaak konuma drecektir. alma izni alnd durumlarda bile, ou gmenin
260 |
Bu somut eksiklerin tespitinin yan sra, btn bu tartmay boylamasna kesen gmen kelimesi zerinde de durmak istiyorum. Trkede
gmen kelimesinin hukuki tanm yle: Trk kltr ve soyuna ait veya
bal olan kii. Ulus devletin denen kurgunun birbirine etnisite zerinden
bal olduu varsaylan byk bir aile tahayyl olduunu hatrlarsak,
Trkiyede gmenliin ta kendisi bizzat ailevi terimler zerinden tanmlanm oluyor. Karlatrmal olarak baktmzda ise, hemen her lkede etnik deil sivil vatandalk tanm olduu iddia edilen ulus devletler
dhil illa ki g ve vatandala kabul politikalarnda soydaln imtiyazna rastlyoruz. Ama Trkiyede, gmen kelimesinin ta kendisi bire bir
soydal ieriyor ve etnik benzerliin imtiyaznn dozu dilde de kendini
gsteriyor.
Dil gereklii temsil etmez, ayn anda gereklii yaratr da. Bu tanmla gmenlik, insan hakk, alma hakk, oturma hakk zerinden deil,
benzerlik zerinden kurgulanm oluyor. Ama burada bir ironinin de altn izmek lazm: Gmen tabirinin bire bir kapsamna giren Trk soylu
gmenler dahi, birtakm grece imtiyazlara sahip olmalarna ramen,
taleplerini haklar sylemi zerinden dillendiremiyorlar. Didem Dan ile
birlikte nafile soydalk olarak tabir ettiimiz bu paradoksal durumda,
ayn ailenin favori ocuklar gibi, birtakm aflar ve istisnalar zerinden
talepte bulunabiliyorlar. stne stlk, bu aflar ve istisnalar zerinden
birtakm haklar elde etmek, Trk soylu gmenlere bireysel planda ksmi
olarak fayda ettii lde, bir gmenlik hiyerarisinin retilmesine de
katkda bulunuyor. Hatta belki de dier gmenlerle birlikte oluabilecek
olas bir kolektif politik hareketin nnde bir engel tekil ediyor. Trkiyede gmenlik soyda olmayan ktszlar iin, legal statleri ne olursa olsun, aslnda hibir zaman ulusal ailenin tam yesi olamayacaklarna
dair dilin ta iine ilemi bir dlamay barndryor.
Bitirirken, birtakm somut neriler iin ncelikle alanda emek veren
rgtl arkadalarn ifadelerine bavurmak isterim. MECE Kadn Sendikasndan Serpil Kemalbay, ev iilerinin hak ura yolunda ilk admn
ncelikle onlarn Yasas kapsamna alnarak ii olduklarnn kabul
edilmesi olduunu, yani 4857 Sayl Yasas zerinden dzenleme yaplmas gerektiini sylyor. Ayn argman gmen iiler iin de yaplabilir.
Buna ek olarak sigorta primi iin devlet nleyici tedbir almal, gmenler
geldii lke ile Trkiye arasnda sosyal gvenlii dzenleyen ikili anlama bulunmamasndan dolay
iilerin iverenlerinin deyecei emeklilik primlerinden yararlanma imknlar da olmayacaktr.
261
bavuru iin, eldeki sistemde olduu gibi, iverene mahkm olmamal,

bireysel olarak bu bavuruyu yapabilmelidirler. Bu somut nerilerin yan
sra, daha genel planda, gmen kelimesinin skn Kanunundaki karl
bir an evvel deitirilmeli, soydalk balamndan arndrlmaldr. Tpk
dier alanlarda olduu gibi, gmenler iin de hak talepleri aile sylemi
iinde evcilletirilmek yerine sosyal haklar zerinden kurgulanmaldr.
Tm bunlarla ilintili ve son olarak, gmen/vatanda kartln da
varsaymamz gerekir; zira birok alanda vatanda emekilerle gmen
emekilerin maruz kaldklar smr, aralarndaki formel stat farkna
ramen byk lde benzerdir. Gmenlik ve vatandaln, payda
emek piyasasndaki smr olduu lde birbiriyle kesitii vurgusunu,
Gmen Dayanma Ann 1 ubat 2012 dzenlemesine dair yapt basn aklamasndan bir alntyla pekitirmek isterim: Gmenlerin siyasal ve ekonomik kazanmlar yurttalarn siyasal ve ekonomik kazanmlarndan ayr dnlemez.
262 |
Politik Bir Alan Olarak Babalk:

Almanyada Trkiyeli Babalarn Deneyimleri

Hande Birkalan Gedik
Yeditepe niversitesi
Giri
Bugn burada farkl bir aile anlaynn mmkn olup olmayaca konusunu tartmak iin bulunuyoruz. kinci gnn bu son oturumundan
nce Mslman kadnlarn aile deneyimleri, lezbiyen annelerin deneyimleri, kadnlar ve i yaam, aileyle ilgili politikalar balamnda kadnn
durumu gibi ok geni bir yelpazede ele alnan nemli sunumlar dinleme
frsatmz oldu. Benim bugnk konumam ise, ailede zerine pek fazla
allmam zneler olan babalarla ilgili. Sunumum Almanyada yaayan
Trkiyeli babalarn deneyimlerini Almanyadaki babalk tartmas ekseninde ele almaya alyor. Bu konuda yapmakta olduum aratrmann
ilk verileri balamnda konferansn da byk sorusu olan Baka bir
aile anlay mmkn m? sorusunu, bu kez cinsiyet rejimleri[76] ve gmen politikalar odandan hareketle sormaya alacam.
ncelikle ksaca proje hakknda baz noktalar belirtmek istiyorum:
almam Almanyada drt farkl kuaa mensup Trkiyeli babalarn babalk alglar, pratikleri ve deneyimlerine odaklanmakta ve g sreciyle
birlikte babalk deneyimlerindeki farkllklar ortaya koymay amalamaktadr. Aratrmann en nemli boyutu, babalk kavramnn Alman babalar ile Trkiyeli babalar asndan ayn ey olup olmadn, daha da
nemlisi farkl gruplarn aile tanmlar nda babalk kavramnn nasl
[76] Birok aratrmada ve yaynda teorik ereve toplumsal cinsiyet ve g olarak belirginlese
de, ben bu kavramn analiz iin yeterli olabildiini dnmyorum. Tun babalk kavramnn
toplumsal cinsiyet ve g kesiiminde bir kavram olduunu sylemektedir. Bu saptamay yerinde
bulmakla birlikte analiz iin yeterli bir ereve olamayaca grndeyim. Babalk deneyimlerinin
aratrlmas iin zellikle devlet-pazar-aile eksenini sorgulayan cinsiyet rejimleri kavramnn
daha derin bir analiz erevesi sunacan dnyorum. Bu anlamda analizim Hearnn babalk
kavramndan etkilenmitir. Detayl bir tartma iin bkz. Hearn, J. (2002): Men, Fathers and the State:
National and Global Relations. B. Hobson (ed.), Making Men into Fathers: Men, Masculinities, and
the Social Polistics of Fatherhood iinde. Cambridge: CUP.
263
farkllatn ortaya koyma abasdr. Yeni babalk tartmas ve Trkiye

gnn kesiim noktasndan bakldnda, aratrma kuaklararas bir
perspektifle babalk deneyimlerine odaklanmaktadr. Babalk olgusunun
kltrel anlamnn epey tartmal politik bir konu olduuna inanan biri
olarak,[77] odaklandm konular yle zetleyebilirim: Babalarn Alman
devleti, kendi kltrel yaplar, Alman toplumunun babalk alglar, kendi
ailevi ereveleri, farkl STKlarn sylemleri ve babalk programlar gibi
faaliyetler arasnda nelere nasl cevap verdiklerini sylemsel olarak analiz etmek. Aratrma iin yntemsel olarak babalar ve babalk programlar aktrleriyle derinlemesine grmelere balanmtr. Ayrca babalk
programlaryla ilgilenen aratrmaclara da grmeler kapsamnda danlacaktr. Aratrmann, bu kapsam iinde, toplumsal cinsiyet rejimleri
tartmasna olduu kadar, gmen babalarn deneyimleri dorultusunda
entegrasyon/asimilasyon tartmasna k tutmas; ayrca, Trkiyeli erkekler hakknda retilen olumsuz nyarglar gidermesi ya da en azndan
bunlarn yeniden dnlmesine katkda bulunmas beklenmektedir.
zellikle, Nermin Abadan-Unatn[78] nc almalarndan balanarak ele alnrsa, Trkiyeden Almanyaya g konusunda yazlanlara bakldnda ok sayda ve farkl nitelikte kaynan var olduu grlr. Ancak,
son on ylda eitlenen ve erkeklerin dnyasn sosyal bilimler erevesinde anlamak iin hem yeni bir alan, hem de yntemsel bir ara olarak
duran babalk almalar noktasndan dnldnde g aratrmalarnda bir boluk hissedilmektedir.
Son yllarda Almanyada sosyal bilimciler arasnda babalk konusu
farkl alardan allmaktadr. rnein babalk ve gmenlik konusuna
odaklanan almalar arlkl olarak erkeklik olgusundan hareket etmektedir.[79] Toprak ve Nowacki sadece 17-21 ya aras genlerle grm,
[77] Tazi-Preve, I.M. (2009): Politik zu Vaterschaft. SWS-Rundschau. (4/49): 491-511; Tazi-Preve,
I.M. (2004): Vaterschaft im Wandel? Eine Bestandsaufnahme von Verhalten und Einstellung von
Vtern.Familienforschung in sterreich: Markierungen - Ergebnisse-Perspektiven. Schriftenreihe des
sterreichischen Instituts fr Familienforschung. B. Cizek (der.). (12): 109-129.
[78] Abadan-Unat, N. (der). (1976): Turkish Workers in Europe (1960-1975). Leiden: E.J. Brill; AbadanUnat, N. (1989): Guestworkers of Yesterday, Lifelong Commuters of Tomorrow. Berlin: Berliner Inst. fr
Vergleichende Sozialforschung; Abadan-Unat, N. (1992): Trkische Migration 1960-1984. Frankfurt:
Dayeli; Abadan-Unat, N. (2002): Bitmeyen G: Konuk ilikten Ulustesi Yurttala. stanbul: Bilgi
niversitesi; Abadan-Unat, N. (2005): Migration ohne Ende. Berlin: Ed. Parabolis. Ayrca bkz. AbadanUnat, N. ve N. Kemiksiz. (der). (1986): Trk D G 1960-1984. Ankara: Ankara University Faculty
of Social Sciences.
[79] Tun 2012a, b; Tun, M. (2006b): Konkurrenzen von Mnnern in der Einwanderungsgesellschaft?:
Eine an Pierre Bourdieu orientierte intersektionelle Mnnerforschung. (Manuskript zur 4. Tagung des
Arbeitskreises interdisziplinre Mnnerforschung Geschlechterkonkurrenzen: Mnner-Mnner,
Mnner- Frauen, Frauen-Frau-en. Stuttgart-Hohenheim. 2-4 ubat 2006). http://www.ruendal.de/
264 |
ancak bu grubu kuaklararas bir yaklamla ele almamtr. Sz konusu

alma onur ve utan kodlarna odaklanmtr.[80] Babalk olgusunu g
asndan alan[81] aratrmalarn bak alar erkeklik ve slam[82] gibi
yeni almlarla renklenmise de, aratrma alannn yeni ve eletirel perspektifleri de iine alarak, farkl disiplinlerin katklarn gz ard etmeksizin
genilemesi gerekemektedir. Bu kadar bariz bir alan olmasna karn gmen kkenli babalar hakknda yaplm olan aratrmalarn azl ise basl
bana dndrcdr.
Alman feminist sosyologlardan Helma Lutz ve Lena Inowlockinin
belirttii gibi, g aratrmalar gmenleri Alman toplumsal tarihinin
nemli bir paras olarak ele almak yerine, gmenlerin ulusal niteliklerine odaklanmay tercih etmitir. Ayrca, baz istisnai almalar dnda grlen cinsiyetlendirilmi bir yaklam, erkekler hakknda, adn erkekler olarak koymakszn almalar retmitir.[83] Benzer ekilde, gmenlerin babalar ya da anneler olarak deil de igc pazarnn birer eleri olarak ele alnd sylenebilir. Biyografi temelli, cinsiyetlendirilmi
bir yaklam ise ancak son yllarda mmkn olabilmitir. Bu almalar
da daha ziyade kadnlara odaklanmtr.[84] Matthew C. Gutmannn Antropoloji her zaman erkeklerin erkekler hakknda konumasndan ibaret
olmutur; sadece son zamanlarda disiplin iinde erkekler erkek olarak ele
alnmtr eklindeki yorumunu g aratrmalar iin de geerli saymak
mmkndr.[85] Ksaca belirtmek gerekirse, Trkiyeli gmen kkenli eraim/tagung06/pdfs/tunc.pdf (Accessed on 23.3. 2013).
[80] Toprak ve Nowacki, agm.
[81] Tun, M. (2010): Mnnlichkeiten in der Migrationsgesellschaft. Fragen, Probleme und
Herausforderungen. Was macht Migration mit Mnnlichkeit? Kontexte und Erfahrungen zur Bildung
und Sozialen Arbeit mit Migranten iinde. Prmper, Hans; Jansen, Mechtild M.; Ruffing, Andreas;
Nagel, Helga (der.). s. 19-35. Opladen/Farmington Hills: Barbara Budrich. Tun, M. (2008a): Positive
Vernderungen wahrnehmen: Vter mit trkischem Migrationshintergrund der zweiten Generation.
Forum Sexualaufklrung und Familienplanung. (2): 21-25; Tun, M. (2008b): Viele trkische Vter
fliehen von zu Hause. Mehrfache ethnische Zugehrigkeiten und Vaterschaft im Spannungsfeld
zwischen hegemonialer und progressiver Mnnlichkeit. Mann wird man. Geschlechtliche Identitten
im Spannungsfeld von Migration und Islam iinde. L. Potts, J. Khnemund (der.). s. 105-132. Bielefeld:
Transcript; Erdoan, K. ve Tun M. (2010): Baba ve ocuk-Vater und Kind. Paper presented at
Interkulturelle Vterarbeit und -politik. (23-24. Nisan 2010, Fachhochschule Kln).
[82] Toprak, A. ve K. Nowacki (2010): Gewaltphnomene bei Mnnlichen Muslimischen Jugendlichen
mit Migrationshintergrund und Prventionsstrategien. Fachhochschule Dortmund: Fachbereich
Angewandte Sozialwissenschaften.
[83] Lutz, H. ve L. Inowlocki (2000): Hard Labor: The Biographical Work of a Turkish Migrant
Woman in Germany. Special Issue of the European Journal for Womens Studies Women in Transit.
Between Tradition and Transformation (7/3): 301.
[84] Inowlocki ve Lutz, agm.; Apitzsch, U. (2000b): Migration und Biographie: Zur Konstitution Des
Interkulturellen in den Bildungsgngen Junger Erwachsener der Zweiten Migrationsgeneration.
Opladen.
[85] M. C. Gutmann, (1997): Trafficking in Men: The Anthropology of Masculinity. Annual Review
265
keklerin babalar olarak ele alnmas olduka yenidir. Bu almalarn da

eitlendirilmesi ve farkl deneyimleri ieren anlatlarn birlikte sunulmas
gerekmektedir. almalardan bazlarnn da metodolojik olarak eletiriye ihtiya duyduu aka grlmektedir.[86] Byle bir eletiri paralelinde,
babalk deneyimlerinin eitli olduunu, farkl ve sylemsel olarak ina
edildiklerini belirttikten sonra, babaln da mzakerelere dayal bir alan
olarak karmza ktn biliyoruz. Bu alann iinde de hem bireylerin,
hem de kurumlarn sosyal, politik, kltrel olarak babalk olgusunu yarattna ahit oluyoruz.[87] Fransz sosyolog Pierre Bourdieunn terimleriyle
konumak gerekirse, bu sylemler bir habitus iinde ina ediliyor.
Almanya dnda, rnein ABD[88] ve ngilterede[89] babalk zerine yaymlanm baz makaleler de bunun aka altn izerek, babaln yaratlma srecindeki etnik elerin yaratt fark gstermeye almtr.
Ben de aratrmamda bu farkllklar belirtmek iin zellikle kuaklararas bir perspektiften hareket edilmesi gerektiini anladm. Babalarla
yapm olduum n grmelerde kuaklararas deneyimler arasnda bir
farkllk olduu kendini gsterdi. rnein birinci kuak olarak isimlendirilen, Trkiyede doup byyen ve ii gyle 1950lerde ve 1960larda
Almanyaya gelen babalarn anlam retme deneyimleri onlarn memleketteki deneyimleriyle ilikilendirilebilirken, ikinci kuak olarak adlandrlan gruptaki babalarn deneyimleri de (1970lerde Almanyada doan
ya da Trkiyede doup aile birleimi veya bir baka sebepten dolay Almanyaya gelen ve 1980lerden sonra baba olan oullar ile bunlar izleyen 3. ve 4. kuak iinde baba olmu erkekler) kendi aralarnda farkllk
gstermektedir. Bu kuak iinde Almanyada doup byyen ve baba olan
erkeklere ek olarak, daha sonra aile birleimiyle Almanyaya gelen ikinci
of Anthropology (26): 386.
[86] Erdoan ve Tun, agm. Fakat bu makalede babalk analizi tamamen erkelik zerinden
yrlmtr. te yanda, El-Mafaalani ve Toprak (2011) ve Toprak ve Nowacki (2010) analizlerini
sadece onur ve utan kodlar zerinden gerekletirmilerdir.
[87] ngilizce literatrde Marsiglio, W. (1993): Contemporary Scholarship on Fatherhood: Culture,
Identity, and Conduct. Journal of Family Issues (14: 4): 484-509; Marsiglio, W. (1995): Fathers diverse
Life Course Patterns and Roles: Theory and Social Interventions. Fatherhood: Contemporary Theory,
Research, and Social Policy iinde. W. Marsiglio (der.). s. 78-101. Thousand Oaks: Sage. Almanca
literatrde ise, Meuser, M. (2011): Die Entdeckung Der neuen Vter, Vaterschaftspraktiken,
Geschlechtsnormen und Geschlechterkonflikte. Hahn K. ve C. Koppetsch (eds). Soziologie Des
Privaten. S: 7182. Wiesbaden: VS Verlag.
[88] Curran, L ve L. S. Abrams (2000): Making Men into Dads: Fatherhood, The State, and Welfare
Reform. Gender and Society (14/5): 662-678; Furstenberg, F., Jr. (1988): Good Dads-Bad Dads: Two
Faces of Fatherhood. The Changing American Family and Public Policy. S. 193-217. A. Cherlia (der.).
Washington, DC: Urban Institute.
[89] Brannen, J. ve A. Nielsen (2006): From Fatherhood to Fathering: Transmission and Change
Among British Fathers in Four-Generation Families. Sociology (40/2): 335352.
266 |
kuak erkekler de yer almaktadr. Henz zerine pek fazla alma bulunmayan nc kuak ile de yaplacak olan grmelerde bu farkllklarn eitlenecei umulmaktadr.[90]
Aratrmamda baz temel sorulardan hareket ediyorum: Trkiyeli gmen babalarn babalk alglar ve idealleri Alman toplumu iinde nasl ve
ne ekilde deimektedir?[91] Onlarn kendi babalar bu deiimi nasl yaamtr? Bu soru zellikle birinci ve ikinci kuak temsilcileri iin nemlidir. Farkl kuaklarn babalk alg ve pratikleri ile Alman devlet politikalar
ve Alman devletinin deien babalk alglar ve realiteleri nasl ilikilendirilebilir?
Almanyada Babalk Tartmalar

Aslnda babalk konusu Almanyada zellikle kinci Dnya Sava sonrasndan gnmze dein farkl alardan kamuoyunu megul etmitir.[92]
Ancak, kavramsal olarak yeni babalk, deien babalk rolleri iinde babaln yeniden kurglanmasn da ifade eder. Kimi metinlerde yakn[93]
babalk ya da ilgili[94] babalk, balamsal[95] babalk, blmlenmi[96]
babalk adlar altnda da geen tartma, Almanyada 2000li yllarda tutucu Hristiyan Demokratlarn toplumsal cinsiyet rejimine bal gelien
cinsel-sosyal politikalarn bir paras olarak gndeme gelmitir.[97] Genileyen ve gelien bir aratrma konusu olarak ele alndnda da babalk
konusunda tarihsel perspektifi kaybetmeden baz sorularn sorulmas gereklidir:
[90] Almanyada ikinci kuak hakknda babalk aratrmalar mevcut olsa da saylar yeterli deildir ve
erevelerinin yeniden gzden geirilmeye ihtiyac vardr. Ayrca nc kuak hakknda aratrmalar
henz mevcut deildir. Kendi aratrmamn bu noktada nemli katklar sunacan dnyorum.
[91] Dge, P. (2006): Mnner-Paschas oder Nestflchter? Opladen: Barbara Budrich Verlag.
[92] Ostener, I. (2002): A New Role for Fathers? The German Case. In Making Men into Fathers: Men,
Masculinities and the Social Politics of Fatherhood iinde. S: 160-167. Cambridge: Cambridge Univ.
Press; ayrca bkz. Krebs, A. (2012): Der Kampf der Mnner gegen die vaterlose Gesellschaft.
http://www.nzz.ch/nachrichten/bildung_gesellschaft/der_kampf_der_maenner_gegen_die_
vaterlose_gesellschaft_1.15162636.html. (Giri: 20 Mart 2013)
[93] Dermott, E. (2008): Intimate Fatherhood: A Sociological Analysis. London: Routledge.
[94] Palkovitz, R. (2002): Involved Fathering and Mens Adult Development: Provisional Balances.
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
[95] Litton 2005.
[96] Collier, R. ve S. Sheldon (2006): Fragmented Fatherhood. Oxford: Hart; Wall, G. ve S. Arnold,
(2007): How Involved is Involved Fathering? An Exploration of the Contemporary Culture of
Fatherhood.Gender and Society (21): 508-527.
[97] Bu konuyla ilgili olarak u raporlara baklabilir: BMFSFJ (2003): Die Familie im Spiegel der
Amtlichen Statistik. Berlin; BMFSFJ (2006): Familie Zwischen Flexibilitt und Verlsslichkeit.
Perspektiven fr Eine Lebenslaufbezogene Familienpolitik. Siebter Familienbericht Deutscher
Bundestag, Drucksache. 16/1360.
267
Farkl ekonomik hayat deneyimlerinden gelen gmenlik gemiine

sahip babalar babal nasl deneyimlemektedir?
zellikle Jrgen Habermasn kinci Dnya Savanda babasz kalan
kuak iin iki farkl babalk deneyimlerini kavramsallatrmasndan
sonra[98] Almanyadaki babalk algs ve pratikleri son 45 ylda zaman
iinde nasl deimitir ve gmenlerin babalk deneyimleri burada
nereye oturmaktadr?
Bu deiimin, tam da emek gyle gelen ve birinci kuak iilerin yer
ald sosyoekonomik dnyada yansmas nasl olmutur? Babalar halen ekmek paras kazanan kiiler midir, yoksa baka llerde de katlmlar sz konusu mudur? Demografik faktrler kltrel balam ne
lde etkilemektedir? Bir deiim ya da farkllama varsa, bunun cinsiyet rejimleriyle ilikisi nasldr?
Son olarak, eer heterojen bir grup babadan sz edemiyorsak, acaba
gmenlik gemiine sahip babalarn deneyimlerini hangi alanlarda
ve nasl anlayabiliriz?
Son yllarda Almanyada aktif babalar[99] ve ilgili babalar[100] gibi
kavramlar, politika retenler ile babalk programlar temsilcileri, uygulayclar ve akademisyenler tarafndan sklkla kullanlan kavramlar olmutur. Bu kavramlarla deien babalk rolleri, alglar ve pratikleri iaret edilmektedir. Kendi aralarnda farkllklar gsterse de politik olan bu
babalk alan, yeni babalk tartmasn iermekte ve farkl aktrlerin
sylemsel analizine dayanmaktadr.[101] Meusere gre, son on ylda aile
politikalar sylemini babalk tartmas belirlemitir.[102] Yeni babalk
tartmas normatif toplumsal cinsiyet dzenlerinin deimesi anlamndadr ve Alman babalarn ocuklarnn hayatna daha aktif katlmas
anlamn tamaktadr. Meuserin yerinde bir saptamayla belirttii gibi,
babalk tartmas Alman medyasnda zellikle Hristiyan Demokrat Partisinden (CDU) Aile Bakan Ursula von der Leyenin (2005-2009) hizmet
dneminde, babalarn da ocuklarnn doumundan sonra izin alabilmelerini ngren Vtermonateuygulamasn balatm ve ayn zamanda
Alman devletinin alan annelere dedii parann, bir eit cretli izin
parasnn (Elterngeld) babalara da, eer babalar evde kalp ocuk bak[98] Habermas, J. (2008 [1969]): Protestbewegung und Hochschulreform. Berlin: Suhrkamp Verlag.
[99] bkz. Schmidt-Denter 1984.
[100] Fthenakis, W., E. Textor ve R. Martin. (Hrsg.) (2000): Mutterschaft, Vaterschaft. Basel: Beltz
Verlag.
[101] BMFSFJ (2003), a.g.e. ve BMFSFJ (2006): age ye baklabilir.
[102] Meuser, agm.
268 |
yorlarsa, denmesini ngrmtr. Bu tevikle, mesele scak bir tartma

konusu haline gelmitir.[103]
Bu uygulamalar Almanyada yeni babalar kavram ortaya atarken,
birok dergi ve gazete de olaya ilgi gstermi, daha sonra da ilgi akademik dnyada olumaya balamtr. Ursula von der Leyenin programlar Alman babalar iin daha katlmc baba olma yolunda da bir ar
niteliindedir. zellikle kadn zgrleme hareketi, akademik feminizm
ve giderek artan sayda homoseksel iftin ocuk dourma ve bytme
istekleriyle de ekillenen bu durum, bir yandan da Alman toplumda geleneksel rollerin yeni cinsiyet rejimleri iinde farkllamasna neden olmutur; nk von Leyenin uygulamas, gerek konservatif Alman Hristyan
Demokratlar gerekse sol partiler tarafndan eletirilmitir. Elterngeld ve
Vtermonate gibi hkmet programlar deien bir babalk ideolojisinin
de iaretisidir. Bu ideoloji erevesinde babalarn ebeveynlikte daha aktif katlmlar tevik edilmektedir. Bu tartma sosyal bilimciler arasnda,
ama zellikle toplumsal cinsiyet aratrmalar, sosyoloji, antropoloji ve
sosyal alma disiplinlerinden gelen kiiler arasnda dikkate deer bir
konu olarak ele alnmtr.[104]
Politik arsnda von der Leyen Bu lkenin yeni babalara gereksinimi vardr cmlesini vurgulamtr; ancak bu babann kimlii ok net
deildir. G aratrmalar ve g politikalar asndan bakldnda Bakann iaret ettii babann bir balama oturmad ve etnik bir zellik
tamad grlecektir. Yeni babalk konusunu destekleyen babalk
programlar da esas itibariyle Alman babann kim olduunu net olarak belirleyememitir. Snfsal bir asyla ele alndnda ad konmasa da
babann daha ok burjuvaya iaret ettii karsanmaktadr. Oecshle ve
arkadalar sava sonras Almanyann burjuvalaamasnn ayn zamanda
babaln da burjuvalamas olarak okunduunun altn izerken, aslnda
aratrmaclarn da Hangi baba? sorusuna burjuva babay cevap olarak dndkleri grlmektedir.[105]
Buna paralel olarak, 2006 ylnda Tanja Mhling Alman erkekleri iin
yeni babaln ideali konusunda bir rapor hazrlamtr.[106] Bu raporda
[103] Meuser, agm.
[104] Tlke, A. ve K. Hank (der.), (2005) Mnner - das vernachlssigte Geschlecht in der
Familienforschung, Reihe: Zeitschrift fr Familienforschung-Sonderheft Bd. 4.Wiesbaden: Verlag fr
Sozialwissenschaften. s. 235-264.
[105] Oechsle, M., U. Mller ve S. Hess (eds.). (2012): Fatherhood in Late Modernity: Cultural Images,
Social Practices, Structural Frames. Opladen: Barbara Budrich Verlag.
[106] Mhling, T. (2006): Caring Fathers in Germany-Where are The New Fathers? Paper
Presented at The WELLCHI Network Conference 2 Well-Being of Children and Labour Markets in
269
gerek ile ideal arasnda kalan babalarn durumunu deerlendiren Mhling istatistiksel olaral erkeklerin babala olan tavrlarnn deitiini ortaya koymaktadr. rnein 1988de erkeklerin %38i kadn ii ile erkek ii
arasnda ayrm yaparken, bu oran 2002de %16ya gerilemitir.[107] Ancak,
von Leyen sadece Alman babalar hesaba katarken, Mhling de raporunda bu noktay eletirmeden, gmen babalarn varln gndeme getirmeden meseleye yaklamtr.
Bu bilgiler nda, babalkla ilgili tartma ve almalarda gmen
gemie sahip babalarn ihmal edilmi olduklar rahatlkla sylenebilir.
Alman babann kimliinin yeniden dnlmesi gerekirken, yukardaki tartmalarn Trkiyeli babalar ne ekilde etkiledii de bilinmemekte,
hatta onlara bir fayda salayp salamadklar da anlalmamaktadr. te
yanda, az da olsa, gmen gemie sahip babalar da literatre dahil eden
almalar ve programlar son birka ylda olumaya balamtr.[108] Ancak yine de birtakm sorular halen cevap beklemektedir: Alman babalar iin sylenenler acaba Trkiyeli babalar iin de geerli midir? Bunun
cevab hayr ise babalk programlarnn kapsayc olduu iddia edilebilir
mi? Gmen babalarn babalk pratikleri hangi balamlarda Alman babalarnkinden farkldr? ncelikle Almanyadaki babalk programlarnda
sklkla atlanan etnik perspektif de kendi iinde tartmaya alacandan
baz sorunsallar masaya yatrlacaktr: Babalk programlarna etnik boyutun girmesi ayrksayc bir yaklam mdr, yani bir gettolama m yaratacaktr; yoksa entegrasyon iin (asimilasyon deil) bir kpr grevi grebilecek midir? sorusu n plana karken bu soruya ilikin tartmaya Alman toplumundan ve kamuoyundan farkl kesimlerden aktrlerin neri
getirmesi beklenmektedir. Bu noktada nemli bir ereve, Johansonn ve
Klint[109] tarafndan alt izilen toplumsal cinsiyet eitlii olacaktr.
Aileyi Kavramsallatrrken Gzden Kaanlar: Almanyada Babalk
Programlar
Almanyada babalk olgusu zerine alrken baklmas gereken alanlardan biri de babalk programlardr. Bu programlar 1970li yllardan beri
Europe Different Kinds of Risks Resulting from Various Structures and Changes in The Labour
Markets. Centre for Globalisation and Governance, University of Hamburg March 31-April 1, 2006.
http://www.ciimu.org/webs/wellchi/ conference_2 /stream /muehling.pdf (Giri: 3 Temmuz 2013).
[107] Mhling, T. age.
[108] rnein AEV Almanyadaki baz babalk programlar ile ortaklaa programlar yrtmektedir.
Bu programlarn en nemli eletirisi ise, AEVin Trkiyedeki babalk programlarn Almanyadaki
g balamna ne ekilde adapte edeceidir.
[109] Johansson T ve R. Klinth (2008): Caring Fathers: The Ideology of Gender and Equality and
Masculine Positions. Men and Masculinities (11/1): 42-62.
270 |
uygulanan aile programlarndan tremitir. Ancak bu programlarda da

gmen gemie sahip babalara ne ekilde ve hangi kapasitede hitap ettii halen tartmaldr. Babalk programlarna paralel olarak baz Alman
aratrmaclar aratrmalardaki eksiklii de vurgulamaktadr.
Aktivist ve doktora rencisi Michael Tun gmen babalarn literatrdeki eksikliine dikkat ekmektedir. Tun, 2001 ylnda BMFSFJnin (Bundesministerium fr Familie, Senioren, Frauen und Jugend [Aile, Yallar,
Kadnlar ve Genlik Bakanl]) Peter Dgeye hazrlatt Mnnerforschung als Beitrag zur Geschlechterdemokratie isimli raporda gmen kkenli babalarn aratrmalara katlmas gerektiinin altn izdiini hatrlatr.[110] Ancak, 2006da, yani bu rapordan 5 yl sonra yaymlanan Facetten
der Vaterschaft: Perspektiven einer innovativen Vterpolitik adl almada gmen babalar yine yok saylmtr. Burada ilgin olan, Almanyann
nfusunun %20sinin gmen kkenli olmasna ramen, bu orann gz
ard edilmesidir.[111]
Bu bilgiler nda baz istisnai uygulamalar not etmek gerekirse:
Nordrhein-Westfalenda Starke Vter! - vereinbaren Beruf und Familie deien babalk rolleri nda babalar bir internet forumuna ye
olmaya davet eder. Bu grup iin zellikle gmen gemie sahip olup
olunmamas iaret edilmemitir.
Vorwerk Familienstudie 2013: Kaum Wandel in den Rollenvorstellungen von Mnnern und Frauen adl rapor 2005 yaznda yaplan almann n aamalarndan bahsetmektedir. Sonraki yl bir alma daha
yaymlanmtr. Institut fr Demoskopie Allensbachn aratrmasna
gre, 2080 baba zerinde aratrmalar yrtlm, ancak yine gmen
babalar bu almada yer almamtr.
Mein Papa und ich (Babam ve Ben) adl proje Nordrhein-Westfalen
eyaletinde ift kltrl ailelerle gerekletirilmitir. Projenin yrtcs Salk, Sosyal ler ve Kadn Bakanldr. Burada iki kltrl iftler arasnda Trkiyeli babalarn olup olmad ak deildir.[112]
[110] Tun, M, (2007): Vter mit Migrationshintergrund zwischen Skandalisierung und
Vernachlssigung. Umrisse einer Vterarbeit in der Migrationsgesellschaft. Zeitschrift fr Migration
und Soziale Arbeit (29/1), 33.
[111] http://www.vaeter.nrw.de/Familie/Vater_sein/vaeter-studie/index.php. (Giri: 20 Ocak 2014).
Bu alma o dnemde Mnihte bulunan Erken ocukluk Aratrma Enstitsnn Mdr olan
Prof. Dr. E. Wassilios Fthenakise Alman Federal Aile Bakanl tarafndan verilmitir.
[112] Tun gmen babalarn, zellikle Mslman Trk erkeklerin aratrlmasnn, Trkiyeli
babalarn otoriter bir tip sergilemesi, zaten ataerkil olduklar gerekesiyle aratrma iin gereksiz
bulunmasn eletirir. Entegre edilemeyen bu baba tipi ailenin kadn yelerini ezer ve onlara zaman
zmaan da iddet uygulayabilir. Tunun aratrmalarla ilgili bu gzlemini doru bulmakla birlikte
Trkiyeli terimi ile sadece neden Mslman kimliini aratrdn anlayabilmi deilim. Tun, agm.
271
HIPPY Programm (Home Instruction for Parents of Preschool Youngsters), 4-6 ya aras ocuklar iin tasarlanm bir eitim programdr
ve zellikle gmen kkenli babalarn ocuklaryla renme ve oyun
faaliyetlerini tevik etmektedir. HIPPY Programm, Frankfurtta Amt
fr multikulturelle Angelegenheiten (okkltrl likiler Dairesi) tarafndan Katolik Aileler Eitim Merkezi ve Frankfurt Uluslararas Aile
Merkezi ortaklyla organize edilmitir.
Trkiye temelli alan AEV Almanya Hessende Lernmobil Viernheim e.V. ile beraber babalk destek programlar yrtmtr. 0-10 ya
aras ocuklarla ve onlarn babalaryla, babalarn eitime daha etkin
katlmyla ilgili programlar gerekletirilmitir, fakat Trkiye temelli
programlarn Almanyaya bire bir getirilmesi tartmal bir konudur.
Bremende 2012 baharnda Vater Sein (Baba Olmak) adl bir konferans
dzenlenmi ve konferans bildirileri bir kitap iinde toplanmtr. Etkinliin bir paras olan IMPULSE bir babalk program oluturarak,
Trkiyeden AEV ile alma yapmlardr. Trkiye odakl programlarn beklentileri gerekletirememesi sonucunda IMPULSE, AWO
Perspektiven GmbH, Bildungs- und Beratungsdienste und AmkA (Amt
fr multikulturelle Angelegenheiten) ile almaya balamtr. Burada
amalanan, ocuklarn eitim dzenlerini gelitirmek, eitim srelerine aileleri de katmaktr. Programlar arlkl olarak annelerle almtr; ancak burada sorulmas gereken soru, bu programlarn aileeitim programlar m, yoksa entegrasyon programlar m olduudur.
Grnen o ki, gmen kkenli babalar babalk aratrmalarna hakkn vererek dahil etmek ok gerekli, ancak bir o kadar da karmak bir
konudur. Trkiyeli babalarn babalk pratiklerinin ele alnmas gerektiini
vurgulayan Michael Tun, her ne kadar Trkiyeli olmak fikri ile Mslman olmak fikrini ayn eymi gibi kullansa da, gmen babalar konusunda Almanyadaki nemli isimler arasnda saylabilir. Benzer ekilde, yakn
zamanda Alman babalar zerine bir eletiri sunan Gudrun Cyprian da
ift kltrl olarak tabir ettii ailelere mensup babalarn da aratrmalara
katlmas gerektiini belirtmektedir; ancak burada ift kltrl ailelerin
gmen aileleri kapsayp kapsamad net deildir.[113]
Aratrmann sorgulad alanlardan biri olan babalk programlar babaln insanda ne lde etkilidir? Bundan baka, her eyalette farkl
[113] Cyprian, G. (2007): Vterforschung im deutschsprachigen Raum. Vter im Blickpunkt.
Perspektiven der Familienforschung. Mhling, T. ve H. Rost (ed.), s. 23-48. Opladen: Barbara Budrich
Verlag.
272 |
biimlerde ve ieriklerde uygulanan babalk programlarndaki baba

ile gmen baba ayn idealleri mi paylamaktadr? Ayn hayat m yaamaktadr? Gmen babalar ve onlarn deneyimlerini dikkate alan babalk programlar, bir yanda gettolama yaratmadan, yani entegrasyona engel olmadan, ama bir yandan da asimilasyona yer vermeden nasl baarl
hale getirilebilir?
Farkl babalar ve heterojen babalk deneyimleri sz konusu iken ve babalk programlarn ou etnik eleri iermezken, eyaletlere gre farkllk
gsteren baz nc progamlar, rnein IMPULSE, Aktionmensch, HIPPY
ve Hessen Fatherhood Programs gmen gemiine sahip babalar da
kapsamakla birlikte baz kstlamalar iermektedir.
Alman medyasnda Trkiyeli genlerin, babalarn ve erkeklerin imgeleri olumsuz stereotipler zerinden yrmektedir.[114] Bykl, kaba
saba Trk erkekleri ve sapkn Trk genlerinin nceden kurulmu ve
medyayla tanan olumsuz portreleri Almanlarn Trkiyeliler hakkndaki
dncelerinde de gmldr ve bu imgeler imdilerde babalar da etkilemektedir. Bu stereotiplerin oluturulmasnda slam, geleneksel toplum iinde erkeklik ve kadnlk rolleri n plana kmaktadr. Buna gre
babalar kesinlikle otoriter, konuulamaz, hatta yaklalamaz, kadnlar da
tamamen dinin ykmllkleri altnda babalar tarafndan ezilen kiiler
olarak sergilenmektedir. 11 Eyll saldrlaryla slamn Avrupada yklendii olumsuz atflar dnldnde bu stereotiplerin neden retildii
anlalabilse de, nasl retildikleri halen merak konusudur. Haklarnda
bylesi fikirler ve imgeler retilen Trkiyeli babalarn ise kendileri ifade
edebilecekleri lobiler mevcut deildir ve onlarn bu ekilde temsil edilmesi Almanyann sklkla kendi toplumu zelinde vurgulad toplumsal cinsiyet demokrasisi anlayyla da badamamaktadr. Ayrca Margret Spohnun 2002 ylnda yaynlad aratrmasnda da gsterdii gibi,
birinci kuak hakknda olumsuz nyarglar slam ve machismo arasnda
kalan bir grten beslenmektedir.[115]
Toplumsal cinsiyet demokrasisi fikrini aklda tutarak, babalk programlarnn ierikleri, ileyileri, hedefleri ve hedef kitleleriyle ilgili baz
sorular sorulmaldr. Burada ilgili olan nokta ise, zellikle bu programla[114] Kuran-Burolu, N. (1997): The Image of Self and the Other in the Works of the Turkish
Migrant Authors in Germany. In Multuculturalism: Identity and Otherness. NedretKuran-Burolu
(der.). s. 115-122. stanbul: Boazii University Press. Kuran-Burolu, N. (2005): Die Wandlung des
Trkenbildes in Europa. Zurich: Spur Verlag.
[115] Spohn, M. (2002): Trkische Mnner in Deutschland: Familie und Identitt-Migranten der
ersten Generation erzhlen ihre Geschichte. Bielefeld: Transcript Verlag.
273
rn Trkiyeli babalar tarafndan deerlendirilmesidir. Bu adan bakldnda birok kiinin Alman baba olarak iaret ettii babann Trkiyeli
babalarla hangi ortaklklar ve farkllklar paylatnn incelenmesi gerektiini bir kez daha vurgulamak isterim.
Farkllkla almak: Aratrmay Bir Balamda Sunmak

Aratrmam, gmen gemie sahip babalar ak bir ekilde aratrmann
merkezine koymaktadr. Kendi tarihlerinin ustalar olduunun farknda
olarak kendi hikyelerini anlatma frsatnn verilmesi ise babalarn kendilerini ifade etmelerini ve onlarn bak asyla babal anlamamz salayacaktr.
Belki de ok uta deerlendirilebilecek bir annelik ve babalk deneyimi olacak ama, her ikisi de otomobil endstrisinde ii olarak alan
Said ve Nurhann anlattklar, zellikle birinci kuak ebeveynlik deneyimlerine bir rnek oluturabilir: Said ve Nurhan, 1960larda doan ocuklarnn n de daha okula balamadan Trkiyeye Nurhann ablasnn
yanna gnderirler. zellikle Said iin iyi babalk onlara eksikliklerini
duymayacaklar bir maddi ortam sunmaktr. Hem Said hem de Nurhan
anne-baba olarak ekmek paras kazanmann ve bu paray ocuklar iin
harcamann nemine dikkat ekmitir. ncelikle ii olarak Almanyaya
gelmi olmalar, her ikisinin de ekmek paras kazanan ebeveyn rolne soyunmasna neden olmutur. Bir baka rnek ise, Avninin rneidir. Avni,
ii olarak Almanyaya geldiinde kyde bulunan ocuklarna harcad
para kadar bir miktar paray da kye gndermektedir. Avninin babal
kendi ocuklaryla snrl deildir; yeenleri ve akrabalarn da sorumluluk alanna dahil etmitir. Ancak ocuklar bydnde Almanyada yalanrken onlarn maddi ve manevi desteini de beklemektedir.
Somut neriler
Sunumumu sonlandrrken baz sorularn somut nerilere dnebileceini ve deerlendirilebileceini dnyorum:
Bahsedilen aile kimin ailesi? Aslnda Alman ailesi de sanld kadar homojen bir grubu iaret etmiyor.
Heteroseksel, beyaz, orta snf, burjuva aile mi?
Bu balamda baba kimin babas?
Tasavvur edilen aile acaba byk aileleri de iine alyor mu? zellikle Trkiyeli ailelerde aile ii ortamda babalk rollerini uygulayanlar gz
ard m ediliyor?
274 |
Bu k altnda, aratrmalar aile balam iinde deerlendirilmeli ve

uygulanmal. Ancak burada sz edilen aile aratrmalar klasik yntemlerle deil, yeniden yaplandrlm olarak adlandrlabilen reconstructive aile aratrmas eklinde yaplmal, yani aile konusuna
eletirel bir bak erevesinde gerekletirilmeli.
Yeni bir babalk mmkn m? Bu soru her iki ucundan cevaplanmal;
hem devlet ve politikalar, hem de ve daha da nemlisi, babalar asndan. Almanyada sosyal bir politika unsuru olan yeni babalk babalarn
evlerinden ve ocuklarndan ayr olmas varsaymna dayal. Bu durum
gerekten de Trkiyeli babalar iin geerli mi? Bu soruya cevap ararken
de babalarn kuaklararas deneyimlerine ve onlarn bal bulunduklar
sosyal alanlara (social milieu) bakmak gerekecek. Peki, bu noktada neler
yaplabilir?
Uygulanan babalk nerilen babalk ve yaanan babalk arasndaki farkllklar ve ortaklklar acaba yeniden ele alnp gzden geirilebilir mi? Elbette ki gmenlerin, gmen kkenli babalarn ve ocuklarn talepleri dorultusunda.
Babalk programlar gerekli mi? Programlar nasl ve neye gre tasarlanyor ve uygulanyor? erikleri ve uygulamalar yeniden gzden geirilebilir mi? Katlmclar kimler ve neye gre seiliyorlar/belirleniyorlar?
Babalk programlar iin hangi yntem daha uygun; ekle kartr m,
yoksa gmen ana-akm m? Almanyadaki Trkiyeli babalarn deneyimlerini anlamak ayn zamanda gmen kkenli kiilerin hayatlarn
ve gn hikyesini anlamak anlamna gelecektir. Bu adan da asimilasyon ve entegrasyon arasndaki fark daha da net grlecektir.
Bitirmek gerekirse, Almanyada gmen gemie sahip babalar ile
sosyal politika retenlerin, babalk programlar tasarmclar ve uygulayclarnn, eyaletlerde babalk programlarna destek veren sivil toplum
kurulular ve bunlarn temsilcilerinin, niversite, teknik okul ve meslek
yksekokullarnda toplumsal cinsiyet konusunda eitim veren retim
yeleri ve aratrmaclar ve retmenler ile Trkiyede aratrmaclar ve
politika retenlerin bir araya gelerek konuyu detayl olarak tartmas gereklidir.
275
Altnc Oturum Tartma Blm

Katlmc: Hande Birkalan Gedikin bahsettii farkl bir gmen hikyesi var. Ermeni gmenleri Fransada yceltmek iin asker erkek zerinde
duruyorlar, halbuki Almanyada gmen Trk erkei asker erkek deil,
baba. Anneye benzeyen, aileye yaklaan, yani biraz daha kmseyen bir
erkek anlatm var sanki birisinde, savaa katlm, Fransaya katkda bulunmu; dierinde Babaln rensin hele bir gibi daha kadnlatrc
bir erkeklik yaklam sz konusu diye dnyorum. Yanl dnyor
olabilirim tabii ki. Soy hikyelerinde de yle; soyun erkekten geliyor olmasyla, bizim soyda gmen kelimesindeki soy arasnda nasl bir
benzerlik veya fark buluyorsunuz? rnein Trkiyede Soydalarmz aslnda bizim anneannelerimiz, babaannelerimiz; oradan da bir soydalk
var gibi anlatmlar ok duydum. Acaba soyda kltrel yaknlk anlamnda kullandmz zaman kadn tarafn, siyasi olarak kullandmz
zaman erkek tarafn m gsteriyoruz?
Katlmc: Ben de benzer bir aktan sz edeceim; ok benzemeyebilir
ama birok eyi bir araya toplama asndan deinmek istiyorum. Babalar yaland zaman onlara ne oluyor? Trkiyede u gnlerde aslnda
hepsi, burada konutuumuz her eyi bir yerde balyor. zellikle yalanan erkeklere bakm vermede toplumsal cinsiyet rolleri, g, hepsi bir
araya giriyor gibi. Yal bakmnda zaten bir darya ynlenme, devletin
elini ayan ekme durumu var, bundan epey bahsedildi ama yal erkek
sz konusu olduu zaman bir sorun tekrar ortaya kyor. Dardan yardm alnacaksa, aile kendi iinde kotaramyorsa bu yardmn mutlak olarak bir gmene braklmas gibi bir zorunluluk douyor. Bunlarn hepsi
kadn, hibir zaman yerel bakc rol alan erkek konuulmuyor, bulunmuyor. Kadnlar erkee bakmyor, erkee bakm uygun olmayan bir durum
olarak grlyor, yle olunca da gmenlere gidiliyor. Gmenler burada daha da zor bir noktada kalmaya balyor. Evin erkeine bakm veren,
ou zaman da bu erkekle ba baa kalan, o yzden de toplumda Aman
ha, gz stnde olsun gibi sorunlar yaayan kii olup, iyice krlgan bir
noktaya skmaya balyorlar ki, bana her eyin kristalize olduu bir nokta gibi geliyor bu. Sizin ne dndnz merak ediyorum. Erkeklik, kadnlk, bakm, aile; hepsi var iin iinde.
Katlmc: G zerine alm kiileri bulmuken bir sorum olacak. Bir
ey okumutum ama nerede okuduumu hatrlamyorum. Bilhassa cum-
276 |
huriyetin ilk yllarnda devletin gmen politikasnn Batdan gelenleri

kabul etme ama Doudan gelenleri pek kabul etmeme ynnde olduu
yazyordu. Osmanl bakiyesi topraklarda, diyelim Msr, Lbnan, Suriye
civarndaki topraklardan gelenleri gmen mi saydk; yani bilinaltmzda soyda ile gmen i ie mi girdi acaba? Belki de gmen dendiinde
otomatik olarak soyda diye anlyoruz. Trk soyu dediniz ya, Trk soyu
nerden kt? mparatorluun snrlarndaki o bakiyede bizim de soyumuz vardr gibi bir anlay m var acaba?
Katlmc: almak iin gelenlerin bir ksm belirli bir sre iin geliyor;
ev almas lazm, paray biriktiriyor, belirli bir paraya sahip olduktan sonra
dnyor. Gmen kategorisini ne kadar geni kullanabiliriz; geici iileri
de gmen kategorisine dahil etmek uygun bir ey mi acaba?
Aye Gl Altnay: Soydalk konusunda eminim Aye Parlann syleyecei daha fazla ey vardr ama Mslmanlatrlm Ermenilerin bize bu
konuda dndrdkleri konusunda birka ey syleyebilirim. Aslnda
bizim btn kimlik algmz yerle bir ediyorlar, Trk eittir Mslman, Ermeni eittir Hristiyan ikilii bata olmak zere. En ok Fransadaki Ermenilerden duyduum bir eydi bu: Anneannemi veya Torunlar Franszca
evirilerinden okuduktan sonra karlatklar en byk zorluk Ermeni
eittir Hristiyan anlayn sorgulamak zorunda kalmak ve bunun onlarda ok ciddi bir dnme sebep olmas, bazlar iin ilk defa Trkiyeye
gelmekle sonulanan bir i sorgulamaya dnmesi. Bu ok kafa kartrc bir ey, buras iin de yle tabii.
Ne mutlu Trkm diyenenin ne kadar soy zerinden tanmlanm olduunu en iyi gsteren yasal uygulamalardan biri Gmen Kanunuydu ve
bunun zerine ok tarttk. 90larla birlikte Kuzey Iraktan g ve sonrasnda bu durum iyice sorunsallatrld. Kim kimin soyda? Bulgar Trklerine soydalarmz diyoruz, Bulgaristan Trkleri diyoruz, Iraktan gelen
Krtlere soydalarmz demeyecek miyiz? eklinde bir eletirileri oldu ve
bu bir miktar tartld. Ermenilerle ilgili byle bir tartmay ben hi duymadm; yani Ermenilerin soydalarmz olabilecei konusunda kimseden
bir neri ya da eletiri geldiine tank olmadm. O kadar tahayyl d ki.
Krtler anneanneler, babaanneler, komular, geni aileler ve tarihsel bir
ak zerinden bir noktadan sonra soydalarmz olarak alglanabilir ama
Ermenileri soydalarmz olarak alglamak tahayyl d. Tabii ki bizler
btn bu soy, soyda kavramnn tesine gemek ve bunu baka bir noktadan tartmak istiyoruz ama Ermenilerin o kategoride hi dnlme-
277
mesi bile ok ey sylyor. Mslmanlatrlm Ermenilere baktmzda

da soydalarmz oluyorlar; ayn ailenin burada kalan ve diyasporaya gitmi, stanbula gelmi bireylerinin ocuklar ve torunlar soyda saylyor.
Soyda tanmn kullanmak ok sorunlu, altn izerek tekrar sylyorum.
Mslmanlatrlm Ermeniler etrafndaki suskunluun nemli bir sebebi de muhtemelen bu; hem Trk, hem Krt, hem Ermeni milliyetiliinin
ok etnisist bir millet anlayna dayanmas ve soy zerinden kendilerini
tanmlam olmalar. Tabii soyun yannda burada Mslman, Snni olmak zere bir dini inan eklemlenmi vaziyette. Mslmanlatrlm Ermeniler bunu ykp ok karmak bir kimlik kategorisi, deneyimi ve pratii
sunuyor bize. Yz yldr konuamamalarnn, kendilerini ifade edebilecekleri bir dili bulamamalarnn, dinlenmemelerinin ve hatta tam tersine
susturulmalarnn nemli bir sebebi de bu olsa gerek; dolaysyla bu, tartmann kendisini aryor zaten; biraz nce konutuumuz o atasoyluluk anlaynn tesinde de Mslmanlatrlm Ermeniler meselesi ok
aryor bu etnisist ve belli bir dine dayal millet anlayn ve soydalk
kavramnn kendisini tartmamz.
Aye Parla: Terminolojik kategoriler, tipolojiler hem analitik adan, hem
de bir ekilde bir politik konumlanma asndan g almalarnda ok
nemli. Gmen kelimesi eletirel g almalar literatrnde artk
mmkn olduunca geni, kapsayc bir anlamda kullanlyor; nk dier ayrmlar hl fazla zc birtakm varsaymlara prim veriyor. Gmen,
immigrant baka bir yere baldr, geici olarak bir yere gider. Halbuki kreselleen dnyada aidiyetlerin ister istemez oklu olduunu, bu okluun hem ekonomik, hem kltrel, hem linguistik olduunu, dolaysyla
elverdiince geni bir kategori kullanmak gerektiini sylyor bir sr insan; dolaysyla gmen deniyor. Ama tabii ki bir tanm ok geniletilince
analitik keskinliinden de bir eyler kaybetmeye balyor.
Genelde yaplan u: Gmen tanm kullanlyor ama g spesifiye ediliyor. Mekik g m, geici g m? ok geiken olduunu gryoruz;
nk ok fazla gmen bir ev almak iin geici olarak geliyor, sonra ya
kendisi daha uzun kalyor, ya ocuu. Ulus tesi balar yle yerlerden fkrp oalyor ki, bu tipolojiler de ok fazla duramyor, ok akkan. Saha
almas hep bunu gsterdiinden, artk gmen tanm kullanlyor.
Fark edildi ki, bu tipolojiler aslnda ou zaman devlet politikalarnn
g, gmenlere zarar verecek ya da onlarn haklarn kstlayacak ekilde dzenlemesine hizmet ediyor; dolaysyla yasad gmeni de kal-
278 |
drp, ktsz gmenden kp hepsini bir gmen mcadelesi altnda

toplamann daha nemli olduu dnlyor. Hatta ben bir adm daha
ileri gidip sunumumda yapmak istediim ama vakit olmad iin yapamadm provakatif bir ayrm daha sorgulayacam. Gmenler arasndaki ayrmlar sorguladk; aslnda bir adm daha atp, gmen-vatanda
kartln da sorgulamamz gerekiyor belki. Neden? Arada bir fark yok
mu? Tabii ki ktszln, adaletsizliin rnekleri var, ama bu, vatandalarn bu dzende eit haklara sahip olduunu varsayyor. Halbuki sosyal
haklardan mahrum bir sr vatanda var; dolaysyla aslnda vatandal
da yekpare bir ey olarak grmeyip, gmenlerin sosyal hak mcadelesinin ii vatandalarla, sosyal haklara sahip olmayan vatandalarla pek
ok noktada rttn de dnmek lazm, ama bu, dediim gibi biraz
daha provakatif bir dnce.
Katlmc: Trkiyedeki gmenin hukuki karl Trk soyundan olanlar. Trk soyundan olmayanlar iin de yabanc ii kavram var. Sizin
sylediiniz literatrdeki tartmalar, olmas gerekeni anlatyor; siz olmas gerekeni sylyorsunuz. Hatta sylediiniz gibi artk haklar asndan
vatanda-yabanc ayrm olmamas gerekiyor; fakat Trkiyede gmen
dendii zaman hukuki olarak Trk soyundan gelenler kastediliyor. Onlar
ayr bir statye, eitli ayrcalklara sahip. Bir de yabanc iiler, izin almak
zorunda kalan, ev hizmetlerinde alan grup var. Bunu netletirmek gerekiyor.
Aye Parla: Tamamen katlyorum, ama bir ek yapaym. Orada da aslnda
yasal olarak ok enteresan bir krlma ve gerilim noktasndayz; nk bir
yandan Avrupallamayla birlikte, etnik imtiyaz diyebileceimiz, gmenlerin soyda olarak tanmlanmasndan gelen ayrcalkl haklar yava yava
eleniyor yasalardan. rnein en son Vatandalk Yasas ok bariz bir fark
kaldrd. Bu arada hemen sizin sorunuza kk bir parantez aaym: Soydalarn kendi arasnda da hiyerariler var; Bulgaristanllar daha makbul,
Irakl Trkmenler daha az makbul soydalar. Son yasada soydalara iki senede vatandalk hakk verilmesine dair hkm kaldrld; btn dierleri
gibi onlarn da be sene beklemesi gerekiyor. Etnik vurgu da yava yava
kaldrlyor. te yandan gmenlik skn Kanunuyla dzenlenmeye devam ediyor ve bu kanundaki gmen tanm hl Trk soyuna bal. Dolaysyla u anda yapsal olarak bir gerilim var.
279
Hande Birkalan Gedik: Ben izninizle Ferhunde zbayn sunuuna geri

dnerek bir eyler sylemek istiyorum. Aslnda ok iyi bir gzlemde bulundunuz. Vatandalk tanmlamalar hakknda yaptnz yorum iin
sylyorum bunu; bir tarafta asker Fransa rnei, bir tarafta babalk. Ancak yle bir eyden bahsetmek daha faydal olacak: Aslnda her iki lkenin de vatandalk tanmlar, gmenlik ve vatandalkla kurduu ilikilere bal. Son zamanlara kadar Trkiyeli gmenler Almanyada hep bir
gmen olarak ele alnd; yani babalk ok yeni giriyor analize.
kinci bir yorumunuz vard; babaln kadnlamas gibi bir yorum yaptnz. Aslnda literatrde de buna iki cevap var. Bir tanesi Hayr, renilemez, bu sadece kadnlara mahsus, biyolojik bir eydir deyip iin iinden
kyor. Bir de meseleyi refah devletleri balamnda sosyal eitlik politikalarna, cinsiyet eitlii politikalarna yorarak, Evet, aslnda bunun da
sistem, yapsal dzenlemeler, politikalar zerinden bir yolu vardr deyip
ayr bir analize gidebiliyoruz. Baka bir soru vard: Babalar yalannca ne
oluyor? Almanyada grdm birka senaryo var, onlar paylamak biraz
aydnlatc olabilir. Bir tanesi, zellikle birinci kuak gmenler lmek iin
hani filler gibi Trkiyeye dnyor. Bu ok trajik bir ey. Ben byle
yaam yks biliyorum. Orada kalrlarsa ne oluyor? Son yaptm grmelerden birinde ki ok yrek burkucu bir hikye aslnda baba ve anne
birlikte Almanyaya ii olarak gelip bir araba fabrikasnda ii olarak almaya balyorlar. ocuk douruyor anne; fakat bu ocuklar asla Almanyada bymyor. Kk bir kentte kaldklar ve ocuklarnn iyi bir
eitim almasndan endie duyduklar iin ocuklar Trkiyede bytlyor teyze tarafndan. Onlarn babalk ve annelik hikyesi o kadar yrek
burkucu ki, yaayamyorlar hibir eyi. Niye gnderdin? deme hakkn
grebiliyorsunuz kendinizde ama onlar ocuklar iin en dorusunu yaptklarn dnyorlar. Bu kii u anda yetmi sekiz yanda ve bir yallar
bakmevinde yayor.
Katlmc: G politikalarnn aile yaantsn ve bireylerin yaantsn ne
kadar derinden etkilediinin iyi rneklerinden biri Almanyadan geliyor
belki de. Bildiim kadaryla yanlsam ltfen dzeltin Almanyaya giden ilk jenerasyonda sadece erkekler yer alyor; ailelerini gtrme izinleri
yok. O jenerasyonun babalnda g politikasnn getirdii ok salam
bir belirleyicilik sz konusu. Yllarca ailelerini yanlarna getiremedikleri
gibi, kendileri de geri dndkleri zaman ilerini kaybetme riski tayorlar. Daha sonraki jenerasyon, yani bir sonraki dalgadakiler bahsettiiniz
280 |
gibi eler olarak gelebiliyor. Bir de ikinci jenerasyonda bildiim kadaryla

ocuklar vatanda olamadklar iin, belirli bir yatan sonra Almanyadan
ktlarsa ailelerine bakm vermek iin veya baka herhangi bir sebepten
dolay Almanyaya geri dnemez durumdalar. Vatandala geebilmiler mi? diye soracak olursanz, bir ksm birtakm reglasyonlardan dolay geemedi diye biliyorum. Bu sebeplerden dolay, Almanyada braklan
veya kalmak zorunda olan, yalanmakta olan birinci grup gmenden de
bahsedebiliyoruz. Almanyada g politikalarnn, bireylerin ve ailelerin
birbirleriyle olan ilikilerine bu ekillerde yansdn, babaln allmasnda bunlarn da etkisi olduu dnyorum.
Hande Birkalan Gedik: Sizinle benzer eyleri sylyoruz. Benim buradaki bak am babalk konusunun sadece ve sadece masculunity paradigmasyla aklanamayaca yolunda. Evet, ho bir giri yaplabiliyor fakat
bunu bir tek alana yorarak bir cevap bulamyoruz. Yanl aratrma sorularyla yanl sonular elde edileceini dnyorum.
Katlmc: Ben Ermenistana gittiimde grdm ki Ermeniler aslnda Trkiyedekilerden hi farkl deildi; kltr, yaam biimi, aile yaps bakmndan neredeyse bire bir aynydlar, rahatlkla soyda diyebileceimiz
biimdeydiler. Ermenistandakilerden bahsediyorum, nk buradakilerle gremedim, ok yakn ilikim olmad. Oradaki aile yapsn keke
burada dinleseydim Ermeniler zerine konuurken, Ermenilerin baka
bir aile anlay mmkn m? derken; bylesi acaba biraz daha m iyi
olurdu? Konferansn bal ile burada yaplan sunumlar bir trl badatramyorum ve bunun iinden kamyorum; niye buraya geldik?
Baka bir aile, gmen aileler meselesiyle balantl bir ey syleyebiliyor
musunuz? Byk bir boluk var ve ben bu boluu nasl tamamlayacam bilemedim. Trkiyede alan gmen kadnlardan da bahsettiniz.
Hepsi ayr ayr ok nemli eyler; hepsi ok yakc ve ok ciddi, i ie. Dinledim ama konferansn balyla birletiremedim. Bu konuda bir ey syleyebiliyor musunuz?
Aye Gl Altnay: Aile dediimiz zaman, bizler de, eletirel tartmalar
yrten kiiler de ne tr aileler tayin ediyoruz, ne tr aileleri tahayyl d
brakyoruz; onlar hi tartmamza katmyoruz bile. Biraz sormaya altmz dnyorum, her bir sunum ayr ayr bunu yapt. Ben kendi
sunumumun sonunda Baka bir aile anlay mmkn m? konusunda
281
neler yapabileceimize dair somut bir eyler sylemeye altm. Atasoyluluun zerine gitmek ve onun hukuki yansmalarn krmaktan; etnisite,
soy gibi kurgulara dayanan millet anlayn ve onun yaratt sorunlar,
sadece tekiletirdii aileleri deil tekiletirdii kadnlar, tekiletirdii
bireyleri ve dolaysyla aile ile millet arasnda toplumsal cinsiyetle belirlenmi olan bu kurguyu, onun hl dilimize yansyan yansmalarn sorgulamaktan sz ettim; keza kadnlar ve ocuklarn bir arada erkeklerin ve
milletin mal olarak grlmesini sorgulamaktan da. Benim amdan birbiriyle ok balantlyd btn bu sorular. zgnm sadece, bunlar aktaramadmz ya da belki bu konuda ortaklaamadmz iin.
Katlmc: Aslnda benim sorum belki bu panelin niin yapld sorusuna
bir atfta bulunacak, cevap da verecek. Benim anlamadm bir nokta var;
Hande Birkalan Gedik Almanyann Yeni erkekler lazm, babalar lazm
cmlesinden yola karak m gmen politikasna ve gmenlerin baba
algsna bakt? Almanyada 2005te muhafazakr bir partiye ait Yeni babalar lazm mottosunun muhafazakr bir politikann yeni bir dalgasnn
balangc olmasyla kurduu balanty anlamadm. Bu panelin niin yapld sorusuna cevap bulmak asndan sylyorum bunu. Babalar tartmas yaplrken Almanyada, eminim gmenler hi dnlmemitir.
Katlmc: Baka bir aile anlay mmkn m? sorusunun kapsamn belki biraz geniletebiliriz. Bence bu vatan meselesi, lke meselesi her sunumda biraz ortaya kt. Vatann bir aile olarak tahayyl edildiini, ulus devletin
sorgulanp bittiini dndmz bu zamanlarda bile vatann kimi bnyesine dahil edip kimi dahil etmediinin ok nemli olduunu dnrsek,
ben baka bir aile bal altnda baka bir lke; baka bir ulus kavramnn mmkn olup olmadn ve onun iine kimlerin girip kimlerin giremediini cevaplamak asndan ok deerli buluyorum sunumlarnz.
Babalk, benim zerinde yeni yeni dnmeye baladm bir mesele.
Sorum Hande Gedike: Baba kimdir? sorusunu ok nemli buluyorum.
Engelli babadan, homoseksel babadan, boanm babadan sz ettiniz.
Babalk denince benim aklma bir gl baba imgesi geliyor. Gsz
baba olabilir mi mesela? Aslnda sorum bu deil, bir noktaya balamak
istiyorum. Gmenlik olmas gerekmiyor bunun, ama babalk alglarnn pratiklerine baktmzda gmenlik konusu getii iin sylyorum.
Stat aslnda ok nemli bir yer tutuyor babalk meselesinde ve gmen
olmanz demek, kimliinizde de bir ciddi bir krlma yayor olmanz de-
282 |
mek ou zaman. Konutuumuz insanlar iin bir anda Trkiyedeki her

eyi brakp oraya gidip ciddi bir kimlik deiimi, dnm ya da belki
de dnememesi yaamakla gelen stat kayb babalk algsna nasl etki
ediyor? Bunu merak ediyorum. Erkekleri Trkiyede babalk statsne kavuturan eylerin orada olmadn varsayarsak, baba olmak orada aslnda ne demek? Bir de bir babalk krizinden sz edebilir miyiz? Konutuunuz insanlar iin byle bir durum sz konusu muydu?
Hande Birkalan Gedik: Almanyann yeni babalara ihtiyac vardr cmlesini sarf eden kii, Hristiyan demokratlarn konservatif politikasn
sergileyen bir bakan zaten. Gerekten de gmen babalarn dnlmemi olduu ak aslnda. Bu tarihsel balama vurgu yapmamn sebebi,
Almanyann kinci Dnya Savandan sonraki kuan babalkla kurduu ilikinin varsaymlar zerinden bir aile kurgusu, bir babalk kurgusu
retmi olmas. Habermastan bahsetmitim; bir burjuva babalar var, bir
de zellikle renci hareketinin analizi zerinden, kendini daha zgrlemi hisseden ama babasz olan bir kuak. Bunu alan psikologlar da
var Almanyada; sz konusu kuan getirilerini, edinimlerini ve kayplarn alanlar da var. Burada bu konuya hi girmiyorum. Benim buradaki
meselem, bu babalk tartmalar iinde gmen babalarn nerede olduu. Ben aslnda bunu soruyorum; nk gender mainstreaming gibi bir
kavram retebiliyorsak, bu noktadan baktmzda zaten baba dediimiz
vakit, ad konmam bir burjuva babadan bahsedildii ak; birok Alman
sosyalbilimci de sylyor ayn eyi. Gmenlik de sanki buna sonradan
eklemlendirilmeye allm bir durum.
Burada iki farkl hareket noktas kabilir karmza: Gmen, baba veya
gmen baba, aradaki vurguyu bilmem aktarabildim mi? Gl baba
kimdir? diye soruyorsunuz. Birok aratrmada gl baba tipolojisini
eve ekmek paras getiren baba olarak yorumluyorlar. Gl baba ile en
fazla vurgulanan, erkeklerin evde sofraya ekmei koyabilme gc, yani
alan baba aslnda, alan ve eve maddi bir getiri sunan baba.
Benim temel sorunsalm u: Bu detaylara dahi girmeden, bahsedilen babann bir dekonstrksiyonunun yaplmas. Biz kimden bahsediyoruz aslnda? Gmen politikalar burada nerde duruyor? Demin yine izah etmeye altm. Yaplan almalarda hep o erkeklik perspektifi kullanlm; konuyu tek bir perspektiften ele almak ok mmkn grnmyor. Her ey bir
mzakere sonucu oluuyor aslnda. Babalk programlarn rnek verdim
ben; o babalk programlarnda da gmenlerin talepleri gz ard ediliyor.
283
Altnc Oturum Moderatr Raporu

Nazan Maksudyan
Kemerburgaz niversitesi
u oturumda konumaclar hem etnik-dini kimlik, hem de (zorunlu)

gmenlik durumunu merkeze alarak farkl aile biimlerini, hane
halk modellerini ve aile bireylerinin rollerindeki deiimleri
tartt. Daha yaygn ve kimi durumlarda norm kabul edilen modelden
belli farkllklar sergileyen bu teki aileler ve teki bireyler hem tarihsel
hem gncel farkllklara k tuttu.
Aye Gl Altnayn konumas, 1915 Ermeni katliamlar ve tehciri srecinde Mslmanlatrlan Ermeni kadnlarn (ksmi) deneyimlerine ve
Ermeni kadnlarn ve gen kzlarn dhil olduu hane halklarndaki aile,
soy, kken anlaylarna odakland. Altnay etnisite, din, mezhep ve milliyetilikle i ie grnen aile kavramnn, ataerkil-atasoylu zihniyetle birleince anne ya da nenenin Ermeni olmasnn daha az ciddiye alnmas ve
onlara dair hikyelerin daha kolay paylalmas gibi bir netice dourduunu, te yandan bu paylam srecinin ancak 1990lardan sonra balam
olmasnn dndrc olduunu syledi ve bir yandan kavramsal soykrm tartmalarnn bu kadn ve ocuklar zaiyat gibi grme eilimine,
te yandan Cynthia Enloeya referansla erilletirilmi millet algsnn
Ermeni kadn ve ocuklar erkek sahipleri zerinden tanmlamay tercih ettiine deindi. Ancak yeni aratrmalar ve alternatif tarihyazmnn,
ok ge kalnm da olsa, sz konusu kadnlar sahipsiz/anter olmaktan
karp tarihin zneleri, byk bir insanlk felaketinin madurlar ve direniileri olarak ele almaya baladn belirtti.
Bu incelemeden hareketle Altnayn ortaya att somut politika nerileri de olduka nemli ve ufuk acyd: Soyad, ktk ve nfus kaytlarndaki cinsiyeti uygulamalarn kaldrlmas, kadnlarn aile ierisinde mal
mlk gibi grlmekten kp baba evinden koca evine gerek birer birey olmalar asndan sembolik deil hakiki bir talep. Ayn ekilde, dilsel
kullanmlarmzda da aileyi her trl hiyerari ve mlkiyet ilikisinden
arndrmak, bu tip ifadelerle ilgili farkndalk yaratmak ve bunlar sorgulamak hepimizin sorumluluunda olmal.
284 |
Aye Parla konumasna Kumkapda cereyan eden trajik bir olayla

balad. Trkiyedeki ktsz saysz gmenden biri olan Narine drt
yl nce Ermenistandan gelmiti. Ev ilerinde alan biroklarnn aksine, gen kadn bir gm imalathanesinde alyor ve babas ve abisiyle
yayordu. Mahalleden bir gence k olmu, ancak cinsellik ierikli, antajl bir vakann ardndan intihar etmiti. Narinenin ktsz olmas ile
krlganl arasnda ciddi bir balant vard. Trkiye devleti tarafndan lkede kal onaylanmam, belgelenmemi olduu iin her trl istismara
ak bir hayat yaamak zorunda kalmt. Parla bu olay zerinden, esnek
vize rejimi lkeye girii salad, ancak yasallamay neredeyse imknsz
kld iin, ktsz gmenlerin gndelik pratiklerinde, gerek ev iindeki smr, gerek sokaktaki mobilite asndan, her admlarna dikkat
etmek, adeta bir esaret sistemi iinde yaamak durumunda kaldnn altn izdi.
Deien aile modelinden de bahseden Parla, geleneksel olarak ocuklara ve yallara bakmak grevini (mecburen) stlenen anne/ein yerine
artk ailenin ekonomik durumuna gre Trkmen, Grc, Filipinli bakclarn aldna deindi. Kadnlarn alma yaamna katld ve fakat
erkeklerin hl ev iinde iblm asndan denkleme girmedii yeni
aile dzeninin ak biimde yatl bakcy zorunlu kldn, yani, norm
olduu dnlen ekirdek ailenin gnmzde yeni yelerle genilediini, 19. yzyldaki dad, besleme benzeri yelerin yeniden hane halkna
dahil olduunu anlatt.
Konumann son blmnde dile getirilen politika nerileri ncelikle
dolam zgrlnn hayata geirilmesi ihtiyacna dayanyordu. Parla,
Trkiyede ekonominin eitli dallarna ciddi katklar salamalarna karn srarla kaytsz ve dolaysyla ktsz braklan ok sayda gmenin,
zellikle snr d edilebilirlik konumunda tutulduuna deindi. Neoliberal emek piyasalarnn tam da ihtiyac olan ucuz, esnek, smrye
ak ve gerektiinde her an elden karlabilir igcn tekil eden bu insanlarn, insan onuruna yakr bir hayat srdrebilmeleri iin devletin hukuki dzenlemelerde deiiklie gitmesinin art olduunun altn
izdi. Gmen kavramnn Trk soyu nkoulundan arndrlmas ve
akrabalk kisvesi altnda (O bizim ailemizin bir yesi!) gmenlerin bireysel haklarnn es geilmemesinin en temel meseleler olarak karmza
ktn belirtti.
Hande Birkalan-Gedik konumasnda, hem konferans hem panel genelinde ok daha az tartlan babalk kavramna odakland. Almanyada
285
Trkiyeli gmen ailelerdeki babalk anlay ve durumunu inceleyen

aratrmasnn ilk bulgularn dinleyicilerle paylaan Birkalan-Gedik,
geleneksel olarak kimlik ve aidiyet politikalarn anneler zerinden hayata geirmeye alan ulus-devletlerin artk babalar da hedef aldna;
Alman kamuoyunda ve medyasnda ska kullanlan entegrasyonu yavalatan baba sorununun bylece zlm olacann dnldne;
devlete tevik edilen eitli babalk eitimleri vastasyla nfusun erkek
bireylerinin yeni ailelerde daha fazla rol almasnn beklendiine deindi.
Birkalan-Gedik, aratrmasnda 50 baba ve ocukla grmeler yaparak,
Almanyada drt farkl kuaa mensup, Trkiye kkenli babalarn babalk
deneyimlerine odaklandn ve g sreciyle birlikte babalk deneyimlerindeki farkllklar ortaya koymay amaladn; babalk politikalarna
bir eletiri nitelii de tayan bu aratrmayla, ana akm sylemde babalarn beyaz yakal, heteroseksel, salkl, gen, orta snf olarak kurgulandn, halbuki engelli, boanm, yoksul, homoseksel, gmen gibi teki
kimliklere ihtiya olduunu gzlemlediini aktard. Erkeklik ve babalk
biimleri mevzularnda alanlar, burjuva ekirdek aile saplantsn
bir kenara brakmaya davet etti.
ok farkl dnemlere odaklanan ve bambaka konular irdeleyen konumaclar birbirine yaklatran negatif bir iyelik ekiydi (-siz); bir sahip
olamama durumu, bir yoksunluktu. Aye Gl Altnayn konumasndaki
Mslmanlatrlan Ermeni kadnlar ve ocuklar, yz binlerce Ermeninin
geride brakmak zorunda kald mallar ve topraklar gibi, anterdi, sahipsizdi. Onlara da emval-i metruke (terk edilmi mallar) gibi muamele edilmi, sz konusu olan basit bir devir ilemiymi gibi davranlm, mevcut
ekonomik terminoloji bugne dek geerliliini korumutu. Aye Parlann
almasna konu olan ktsz, kaytsz gmenlerin deneyimleri de benzer bir yoksunluk erevesinde ekilleniyordu. Rakamsal olarak ok ciddi
boyutlara ulat dnlen bu gmen hayali igc, kayda gemedii
oranda haksz hukuksuz yaamak zorunda kalyor, smrlyor, ldrlyor, intihara srkleniyor. Hande Birkalan-Gedikin konumas altn
izdiim sahip olmama kategorisine bire bir uymamakla beraber, babalk
almalarnn temelinde zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda babasz kuaklarn bir sosyal patoloji olarak ele alnm olmas manidardr.
286 |
ZGEMLER
Ali Erol 1970 ylnda, Mersinin bir kynde dodu. Lisenin ardndan
niversite iin Ankaraya geldi. Ankara niversitesinde Sosyoloji okudu.
Yeni Toplumsal Hareketler ve Ecinsel Kurtulu Hareketi balkl tezi ile
mezun oldu. LGBT haklar aktivisti olan Ali Erol LGBT bireylerin haklar ve zgrlkleri iin 1990larn banda taban rgtlenmesi almalar
balatt. Ali zba ile birlikte Trkiyenin ilk LGBT yayn olan Kaos GL
Dergisini 1994 Eyllnde yaynlamaya balad. Dergiyle birlikte ayn isimi tayan LGBT organizasyonu Kaos GLnin de kurucularndandr. 2003
ylnda, Lezbiyen ve Geylerin Sorunlar ve Toplumsal Bar iin zm
Araylar balkl medya, sivil toplum ve akademiyi bir araya getiren kamuya ak LGBT Sempozyumunun koordinatrln yapt. 17 Mays
Uluslararas Homofobi Kart Gnn Trkiyedeki LGBT haklar mcadelesine uyarlad. 2006 ylndan bu yana da Kaos GLnin her yl 17 Mays
haftasnda organize ettii Uluslararas Homofobi Kart Bulumann koordinatrln yapyor.
Andrea Pet Cinsiyet Aratrmalar Blmnde doenttir. On ngilizce, alt Macarca ve iki Rusa kitabn editrln yapmtr. almalar
Almanca, Bulgarca, Franszca, Grcce, Hrvata, ngilizce, talyanca ve
Macarca gibi dillerde yaymlanmtr. Toronto, Buenos Aires, Stockholm
ve Frankfurt niversitelerinde konuk profesr olarak bulunmutur. Kitaplar arasnda Macaristan Siyasetinde Kadnlar 1945-1951 (Women in
Hungarian Politics 1945-1951, Columbia University Press/East European Monographs New York, 2003); Geschlecht, Politik und Stalinismus in
Ungarn. Eine Biographie von Jlia Rajk. Studien zur Geschichte Ungarns,
Bd. 12. (Gabriele Schfer Verlag, 2007) ve Ildik Barna ile birlikte yazd 2. Dnya Sava Sonrasnda Budapetede Siyasi Adalet (Politikai igazsgszolgltats a II. vilghbor utni Budapesten. Gondolat, Budapete,
2012; ayrca CEU Press tarafndan yaymlanacaktr). Halen 2. Dnya Savann kadn ve erkeklerdeki anlar ve siyasi ar ular zerinde almaktadr. 2005te Macaristan Cumhurbakan tarafndan Macaristan Cumhuriyeti Liyakat Nian, 2006da ise Macar Bilim Akademisi tarafndan Bolyai
dl ile taltif edilmitir.
Aye Gl Altnay Sabanc niversitesinde antropoloji, kltrel almalar ve toplumsal cinsiyet dersleri veren Aye Gl Altnayn aratrmalar
287
militarizm, milliyetilik, cinsellik, kadna ynelik iddet ve hafza zerine

younlayor. Yaynlarndan bazlar yle: Vatan, Millet, Kadnlar (der. letiim Yaynlar, 2000/2004), The Myth of the Military-Nation: Militarism,
Gender and Education (Palgrave Macmillan, 2004), Ebru: Kltrel eitlilik zerine Yansmalar (der., Attila Durak, Metis, 2007, www.ebruproject.com), Trkiyede Kadna Ynelik iddet (Yeim Arat ile birlikte, Punto,
2007, www.kadinayoneliksiddet.org, 2008 PEN Duygu Asena dl), Violence Against Women in Turkey: A Nationwide Survey (Yeim Arat ile birlikte, Punto, 2009, www.kadinayoneliksiddet.org/English.html), ite byle
gzelim... (Hlya Adak, Esin Dzel, Nilgn Bayraktar ile birlikte, Sel, 2008,
www.isteboyleguzelim.org), ve Torunlar (Fethiye etin ile birlikte, Metis,
2009; ikinci bask 2010; Franszca: Les Petits-enfants, ev. Clin Vuraler,
Arles: Actes Sud, 2011; Ermenice: Torner, ev. Lilit Gasparyan ve Tigran
Mets Hratarakchatun, Yerevan: Targqnutyun, 2011; ngilizce: Grandchildren, ev. Maureen Freely, Transaction Publishers, 2014, bask srecinde).
Aye Parla lisans diplomasn 1995te Harvarddan, Antropoloji doktorasn ise 2005te New York niversitesinden ald. O tarihten beri Sabanc
niversitesinin Kltrel almalar Programnda Antropoloji Doenti
olarak ders vermektedir. Bulgaristandan gelen Trk gmenlerin statsnn hukuki zemine oturtulmasna ilikin stratejiler konusunda
yllk bir TBTAK projesini tamamlamtr. Trkiye Bilimler Akademisi
stn Baarl Gen Bilim nsanlarn dllendirme Programnda (TBA-GEBIP) 2011 ylnda dl kazanmtr. Halihazrda zerinde alt
aratrma projesi, belgelenmemi gmen ocuklarnn eitime eriimi
merkezinde, Trkiyedeki g olgusunun Avrupallatrlmasna ynelik eletirel bir incelemedir. G, vatandalk, etnisite ve emek meseleleri
hakkndaki aratrmalar Alternatives: Global, Local, Political; American
Ethnologist, Citizenship Studies, Differences, International Migration ve
Toplum ve Bilim gibi dergilerde yaymlanmtr.
Ayen Canda doktora almalarn Columbia niversitesinin Siyasi Bilimler Blmnde tamamlayan (2005) Yrd. Do. Dr. Ayen Canda Boazii niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blmnde retim
yesi, ayn zamanda Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumunun yrtme kurulu yesidir. Ana aratrma alanlar Siyaset Kuram ve Karlatrmal Siyasettir. Tezinde Rawls ile Habermasn siyasi haklarla toplumsal
haklar arasndaki ilikiye baklarna odaklanarak demokrasi kuram ve
288 |
adalet kuramn ele almtr. Trkiyedeki aratrma ve yaynlarnn balca

konular lkede kk salm eitsizlikler, temel haklar, anayasa hazrlama
sreleri ve demokratiklemedir. Trkiyedeki gelir dalm, istihdam,
sosyal gvenlik, sosyal yardm ve hizmetler, eitim, salk ve siyasi temsil
konulu toplumsal politika tartmalarna herkese eit hak ve zgrlkler
tannmasn savunan bir noktadan srekli olarak katkda bulunur. Halihazrdaki ilgi alan Trkiyedeki zel ve kamusal kavramlar ile mahremiyet hakkdr. Bu konuda Yldz Silier ile birlikte kaleme ald Kamusal
Meselelerin Sessizce zel Dertlere Dntrlmesi: Trkiyedeki Bakm
Politikalarnn Cinsiyet ve Snf Ayrmna Dayal Sonular balkl makale bilimsel dergi Social Politicsin Ekim 2013 saysnda yaymlanmtr.
ala nltrk Uluta 1980 ylnda Ankarada dodu. Lisans, yksek lisans ve doktora eitimlerini Ankara niversitesi alma Ekonomisi ve
Endstri likileri Anabilim Dalnda tamamlad. 2006-2011 yllar arasnda Ankara niversitesi Kadn almalar Anabilim Dal aratrma grevlisi olarak grev yapt. 2011 ylndan bu yana Pamukkale niversitesinde
retim yesi olarak almaktadr. Bilimsel ilgisi emek g, kadn emei, sosyal politika, salk sosyolojisi ve alma sosyolojisi alanlarnda younlamaktadr ve sz konusu alanlarda ulusal ve uluslararas yaynlar
bulunmaktadr.
Deniz Ulusoy 1981 Ankara Doumlu. Galatasaray niversitesi Uluslararas likiler blmnde lisansn tamamladktan sonra, ayn niversitenin Siyaset Bilimi blmnde yksek lisans yapt. evirmenlik yapmaktadr. Ulusoy Sosyalist Feminist Kolektif yesidir.
Esen zdemir letme ve Kamu Ynetimi okudu. u anda Siyaset bilimi
zerine yksek lisans yapyor. stanbul Feminist Kolektif yesi. Mor at
gnlls ve alan.
Fatma Bostan nsal Mu Alparslan niversitesi, retim Grevlisi, Gazi
niversitesinde Doktora rencisi. Boazii niversitesi, Siyaset Bilimi
ve Uluslararas likiler Blmnde Yksek Lisans, stanbul niversitesi,
Siyasal Bilimler Fakltesinde Lisans eitimi ald. 1995de kurulan Bakent
Kadn Platformunun ynetim kurulu yesi ve 2000-2001 dnem bakan. Bu kurumu temsilen eitli yurt ii ve yurt d konferanslara katld:
HABITAT II stanbul; 1999 Dnya Dinler Parlamentosu, Cape Town, G-
289
ney Afrika; BM 2000: Kadn zel Oturumu, New York; Irklk, Yabanc
Dmanlna Kar Birlemi Milletler Konferans, Durban Gney Afrika
(2001); Heinrich Boll Vakfnn dzenledii ran ve Trkiyede Kadn, Berlin, Almanya (2003), vb.
Ferhunde zbay (Prof. Dr.) (1944) sosyal hizmetler (Ankara Sosyal Hizmetler Akademisi, imdi Hacettepe niversitesi), demografi (Hacettepe
niversitesi ve Princeton niversitesi) ve sosyoloji (Cornell niversitesi)
eitimi ald. 2006da Boazii niversitesinden emekli oldu. Halen ayn
okulda Sosyoloji Blmnde yar zamanl olarak ders vermeye devam
ediyor. lgi alanlar kadn emei, aile, evlat edinme, g ve nfus dinamikleri. zbay iki kitap derledi ve eitli dergi ve kitaplara makaleler yazd.
Gkeiek Ayata Lisans eitimini Marmara niversitesi Hukuk Fakltesinde, yksek lisans eitimini insan haklar hukuku alannda stanbul Bilgi niversitesinde tamamlad. Halen stanbul niversitesinde kamu hukuku alannda doktora almasn srdrmektedir. 20022006 yllar arasnda serbest avukatlk yapan Ayata, 2006 ylndan bu yana stanbul Bilgi
niversitesi nsan Haklar Hukuku Uygulama ve Aratrma Merkezinde
uzman aratrmac olarak almaktadr. Kadn haklar, ayrmclk yasa,
kadnlarn adalete eriimi konularyla ilgili aratrmalar ve almalar yrtmektedir. Ayata, Kadn Haklar: Uluslararas Hukuk ve Uygulama adl
kitab derleyenler arasnda, Ayrmclk Yasa: Kavram, Hukuk, zleme ve
Belgeleme ile Ayrmclk Yasa Eitim Rehberi adl kitaplarn editrleri
arasnda yer ald. Ayrca, Ailenin Korunmasna Dair Kanun Neyi ve Kimi
Koruyor? Hkim, Savc, Avukat Anlatlar adl kitabn yazarlarndandr.
Hande Birkalan-Gedik Yeditepe niversitesi Antropoloji Blm
retim yesi olan Prof. Dr. Birkalan-Gedik, uzmanlk alanlar olan

toplumsal cinsiyet, milliyetilik, mekn ve anlat, feminist kuramlar ve yntemler, aratrma yntemleri, antropoloji teorisi ve folklor tarihi konusunda dersler vermitir. Boazii niversitesindeki eitiminden sonra ABDye giderek Indiana niversitesi Folklor
Enstitsnde ve Orta Avrasya almalar Blmnde ift yksek
lisans derecelerini bitirmi ve daha sonra ayn niversitenin Folklor
Enstits, Antropoloji ve Kadn almalarnda doktorasn almtr. Folklor, feminizm ve antropoloji konularnda ABDde; antropoloji ve folklor konularnda Trkiyede, Almanyada ve Yunanistanda
290 |
dersler vermitir. Avrupada, skandinavyada, ABDde, Orta Asyada,

Kafkaslarda ve Ortadouda seminerler vermeye eitli kereler davet edilmitir. Belks Kmbetoglu ile birlikte Gelenekten Gelecee
Antropoloji (2005) adl bir derlemesi, Folklor/Edebiyat Halkbilim
zel Says editrl (2000) ve Snrlar majlar ve Kltrler (2013)
adl kitaplar bulunmaktadr. Makaleleri yurt iinde ve dnda birok dergide yaynlanmtr. Tarih Vakf- Pertev Naili Boratav Arivi
danma kurulu yesidir. Ayrca Cultural Analysis dergisinin yayn
kurulu (Berkeley) Border Crossing Network (Yunanistan) yesidir.
2007 ylnda Gttingen niversitesinde Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) bursu ile aratrma yrtmtr. Baka bir projesi ise TBITAK tarafndan desteklenmitir. TBITAK ve TBAda
hakemlik yaptr. Feminist Antropoloji: Trkiyeden ve Dnyadan
Kltrleraras Perspektifler Yap Kredi Yaynlar tarafndan yaynlanacaktr (2014). Changing Paradigms of Anthropology in Turkey:
Intersecting European Ethnology and American Anthropology adl
kitabnn ise 2014 ylnda yaynlanmas planlanmaktadr.
nci zkan Keresteciolu ODT Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blmnden 1988 ylnda mezun oldu. 1989 ylnda stanbul niversitesi Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda aratrma grevlisi olarak almaya
balad. 2009 ylnda Siyasal Dnceler alanndan doent oldu. Halen Siyasal Bilgiler Fakltesi, Uluslararas likiler Blm, Siyaset Bilimi
Anabilim Dalnda retim yesi olarak almaktadr. Siyaset Bilimine
Giri, Etnik Sorunlar ve Milliyetilik, Uluslararas Sorunlar, Trk Milliyetilii Metinleri, derslerinin yannda Kadn almalar yksek lisans
programnda Siyasal Dnceler Tarihinde Kadn ve Siyaset Teorisi ve
Feminizm derslerini vermektedir. Milliyetilik, feminist teori ve hareket,
yeni toplumsal hareketler alanlarnda almakta, bu konulara ilikin kitap ve dergilerde makaleleri bulunmaktadr.
Kadriye Bakrc Lisans, yksek lisans ve doktorasn stanbul niversitesi
Hukuk Fakltesinde tamamlamtr. u anda Hacettepe niversitesi Hukuk Fakltesinde ve Sosyal Gvenlik Hukuku Anabilim Dal Bakan,
zel Hukuk Blm Bakan ve Hacettepe niversitesi Sal ve Gvenlii Meslek Hastalklar Uygulama ve Aratrma Merkezi (HSAM) Ynetim
Kurulu yesidir. London University The Institute of Advanced Legal Studies, The London School of Economics and Political Science, Cambridge
291
University Faculty of Law ve Stockholm University Faculty of Lawda renci ve misafir retim yesi olarak bulunmutur. 2003 ylndan bu yana
The Institute of Advanced Legal Studies, Cambridge University, Anglia
Ruskin University ve Stockholm Universityde dersler vermitir. Yaymlandnda olduka ses getirmi ve yasal deiikliklere kaynaklk etmi
ok sayda kitab, ulusal ve uluslararas makale ve bildirileri mevcuttur.
1998de T letme Fakltesi ve stanbul Teknik niversitesi Aratrma
Grevlileri Temsilcilii yapt dnemde, kurulduu 1884 ylndan beri kz
renci alnmayan T Denizcilik Fakltesine kz renci alnmas iin
T Ynetim Kuruluna yapt bavurunun kabul edilmesi sonucu T
Denizcilik Fakltesine 1999 ylndan itibaren kz renci alnmasna n
ayak olmutur.
Ayrca T KAUM kurucu yesi ve danma kurulu yesidir. 2003 ylnda T.C.Babakanlk Kamu Personel Mevzuatnn Yeniden Dzenlenmesi
(Kamu Personel Reformu Kanun Tasla Hazrlanmas) iin oluturulan
Bilim Kurulu yelii yapmtr. 2003-2010 yllar arasnda stanbul Valilii
nsan Haklar l Kurulu ve Beyolu Kaymakaml nsan Haklar le Kurulu yelii yapmtr. eitli uluslararas bilimsel kurulularn ve insan ve
kadn haklar gruplarnn yesidir.
Mehmet Tarhan 1978 ylnda Gaziantepte domutur. lk ve orta reniminin ardndan 2000 ylna dek Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde
Veteriner Salk Teknisyeni olarak Diyarbakr-Licede almtr. 2001 ylndaki istifasnn ardndan LGBTT Hareketinde almaya balam, yine
2001 ylnda vicdani reddini aklamtr. 2005-2006 tarihlerinde Askeri
Mahkemede yarglanarak 11 ayn Sivas Askeri Cezaevinde geirmi, davas halen srmektedir. Lambdaistanbul LGBTT Dayanma Derneine
zellikle LGBT hak ihlalleri ve Hukuki destek alanlarnda gnll faaliyetler, 2008 ylndaki kuruluundan 2012 ylna dek LGBT Aileleri stanbul
Grubu (LSTAG)da aile almalar, 2011-2013 arasnda SpoDda Hukuk
ve Adalete Eriim alan koordinatrl yapm, anayasa almalarn yrtmtr.
Halen Emek ve Toplum Aratrmalar Merkezinde Genel Koordinatr
olarak almaktadr.
Nazan Maksudyan stanbul Kemerburgaz niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesidir. Tarih Doktorasn 2008 ylnda Sabanc niversitesinden alan Maksudyan, doktora sonras aratrmalarn Wissensc-
292 |
haftskolleg (2009-2010) ve ardndan Alexander von Humboldt bursiyeri

olarak (2010-2012) Berlinde tamamlamtr. nemli yaynlar arasnda
include Orphans, Cities, and the State: Vocational Orphanages (Islahhanes) and Reform in the Late Ottoman Urban Space in IJMES 43 (2011)
veFoster-Daughter or Servant, Charity or Abuse: Beslemes in the Late
Ottoman Empire in Journal of Historical Sociology 21 (2008) saylabilir.
Aratrmalar on dokuzuncu ve yirminci yzyllarda ocuklarn ve genlerin tarihine younlamaktadr.
Nejla Sulu Glten, 1981 stanbul doumlu. stanbul niversitesi Sosyoloji Blmnden mezun oldu. Marmara niversitesi Kalknma ktisad ve
ktisadi Byme Alannda yksek lisansn tamamlad. 2011 ylndan bu
yana Bursa Nilfer Belediyesi Kadn Dayanma Merkezinde almalarn srdrmektedir.
Sasha Roseneil Londra niversitesi Birkbeck Yksek Okulunda Sosyoloji
ve Toplum Kuram Profesr ve Birkbeck Toplumsal Aratrmalar Enstits Direktr; Oslo niversitesi Cinsiyet Aratrmalar Merkezinde ise
yar zamanl Sosyoloji Profesrdr. Yaknlama ve kiisel yaamn yeni
biimleri, cinsiyet ve cinsellik, bakm, yurttalk ve toplumsal hareketler
hakknda birok yaz yazmtr. Kendi yazd ve ortaklaa editrln yapt kitaplar arasnda Disarming Patriarchy (Ataerkillii Gsz
Klmak, 1995); Common Women, Uncommon Practices: The Queer Feminisms of Greenham (Sradan Kadnlar, Srad Uygulamalar: Greenhamn Queer Feminizmleri, 2000); Social Research after the Cultural
Turn (Kltrel Dnmn Ardndan Toplumsal Aratrmalar, 2012); Remaking Citizenship in Multicultural Europe: womens movements, gender and diversity (ok Kltrl Avrupada Yurttal Yeniden Yaratmak:
Kadn Hareketleri, Cinsiyet ve eitlilik, 2012) ve Beyond Citizenship:
Feminism and the Transformation of Belonging (Yurttaln tesinde:
Feminizm ve Aidiyetin Dnm, 2013) saylabilir.
Selime Bykgze, Feminist. Mor at Kadn Sna Vakf gnlls ve
stanbul Feminist Kolektif yesi. letiim Bilimleri doktora rencisi.
Sema Merve Boazii niversitesinde Felsefe lisansnn ardndan Sabanc niversitesi Kltrel almalar blmnde yksek lisansn Tracking the Invisible: Queer Approaches to Parenthood and Family in Tur-
293
key balkl aratrmasyla tamamlad. Bir dnem Lambdaistanbul LGBT

Dayanma Derneinde gnlllk yapt. Halen cinsel ynelim ve cinsiyet kimlii, feminizm, aile kurumu ve ebeveynlik kesiimindeki almalarna devam etmektedir.
Serap Gre enalp 2000 ylnda Kadnlarla Dayanma Vakf ile tanan
Serap Gre enalp, Kadavda feminist aktivist olarak alr. KADAV feminist politika ile kadnlarn konumlarn glendirici politikalarn retimine ynelik kampanyalarn, alarn ve gruplarn oluturulmasn hedefler.
Sosyal ve ekonomik yaamda kadnlarn politik sznn yer almas iin
oluan Kadn Emei ve stihdam Giriiminin kurucularndandr. 2007 ylndan itibaren kollektif bir kadn almasna evrilen KEG Platformunun
koordinatrdr
Sevgi Adak, Leiden niversitesi, Orta Dou almalarnda doktora almalarn srdryor ve ayn zamanda Amsterdamdaki Uluslararas
Sosyal Tarih Enstits bnyesinde aratrmalar yapyor. Adak, Bilkent
niversitesi Siyaset Bilimi blmn bitirdikten sonra Sabanc niversitesinde tarih yksek lisans, Torontodaki York niversitesinde siyaset
bilimi yksek lisans yapt. Ayrca Budapetedeki Orta Avrupa niversitesinden siyaset bilimi dalnda M.Phil. derecesi ald. Doktora tez konusu,
erken Cumhuriyet dneminde rtnme kart kampanyalar odanda
devlet-toplum ilikileri olan Adak, modern Trkiye tarihi, Trkiye siyaseti, kadn tarihi ve gnmz Orta Dousunda feminist hareketler zerine
alyor. Sosyalist Feminist Kolektif yesi.
Ulrike Dufner 2004 ylndan bu yana Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcisi olarak almalarn srdryor. Uzmanlk alanlar; Uluslararas ilikiler, d politika, ihtilaflarn zm, Trkiye ile Orta Dou
lkeleri gibi konulardan olumaktadr. ki yl sresince Almanya Dileri
Bakanlnda, Trkiye ve Gney Kafkasya masalarnda grev yapmtr.
1996 ile 2002 yllar arasnda ise Almanya Parlamentosunda Birlik 90 /
Yeillerin meclis grubunda uluslararas ilikiler, ihtilaflarn zm ve
Trkiye danmanl yapmtr. Almanyada feminist ve bar hareketinde aktif olarak yer alm olan Dufner, Msr ile Trkiyede aratrmalarn
srdrerek, 1996 ylnda siyasal bilimler, Trkoloji ve Yeni Tarih blmlerinde doktora unvan kazand.
294 |

BaskaBirAileMumkunMu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BaskaBirAileMumkunMu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BAKA BR ALE

BAKA BR ALE ANLAYII MMKN M?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

NC OTURUM: ALEYE YNELK SOSYAL POLTKALAR............105

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

BENC OTURUM: DDET VE ALE..............................................203

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

onchita Wurst, Eurovision ark yarmasnda birinci oldu. Hemen

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Mahremiyetin Fethi: deal Aile

nci zkan Keresteciolu

aka bir aile anlay mmkn m? sorusu etrafnda ekillenen bu

Mahremiyet: Kim iin, ne kadar?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Modernleme srecinde ideal aile araylar

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

nun ifadesidir. Annenin yerine gelen kadnlar ya da sevgililer, metresler,

deal aile-milli aile zdelemesi

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

ki ve sosyal devrimi gerekletiren kadnn baklar Bu bakta katiyen

Kurgudan kurumsallamaya: AKP dnemi aile politikalar

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

ortamnda yetien nesillerin salkl ve verimli olacana inanyoruz.

Bu konferans kamuoyunun gndemine Kadn ve Aileden Sorumlu

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

lnda yalnz deildi; Avrasyann 600 akademisyeni ayn fikri paylayordu.

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

kar kadnlar arasndaki dayanmay glendirecek feminist politikann

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Mslman Kadnlar deal Aileyi Nasl

Fatma Bostan nsal

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Kadnn hep aile gibi bir zel alanla irtibatlandrlarak alglanmas da

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

deal Aile: Alg ve Feminist Tartmalar

Central European niversitesi

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

sylemleri de sahiplendi; sz konusu ama ise srdrlebilir, yaanabilir

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

iimler gerekleti; bunun sonucunda, zgrlk sol siyaset kendisini

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

lad bir kararnameyle belirlendi: Trefort sadece Finno-Ugrik kkenlere

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Birinci Oturum Tartma Blm

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

nereden geliyoruz, kimiz, imdi hangi halklarla i ie geeceiz? gibi bir

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?

Baka Bir Aile Anlay Mmkn m?