ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

A TA T R K N
SYLEV VE DEMELER
I-III
(AIKLAMALI DZN LE)

2006

ISBN 975-16-0163-0

BASKI: DVAN YAYINCILIK LTD. T.

BRKA SZ
Merkezimiz, evvelce Trk nklp Tarihi Enstits tarafndan yaymlanan Atatrkn Sylev ve Demeleri adl dizi
yaynn, sonradan belirlenen metinleri de kapsamak zere yeni bir yaynnn hazrl iindedir. Ancak bu geni alma,
zamana ihtiya gstermektedir. Dier taraftan Atatrkn Sylev ve Demelerinin son basmnn uzun sredir tkenmi
bulunmas ve srarla aranmas, bu eserin acele bir basmn gerektirmektedir. Merkezimiz, bu dnceden hareketle
hazrlanmakta olan eser yaymlanncaya kadar mevcut ihtiyac karlamak zere, 1981 ylnda 3. basm olarak tek cilt
halinde yaymlanan Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III adl eseri, ayn dizinin V. cildindeki konuma, deme ve
grmeler de eklenmek suretiyle ofset basmla oaltma karar almtr.
Bu kararn nda hazrlanan bu yeni cilt, Trk nklp Tarihi Enstits tarafndan evvelce yaynlanan cilde, 5.
ciltteki ilgili metinlerin de eklenmesi suretiyle oluturulmutur.
Merkezimiz, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III adl eserin yeni basm iin gerekli izni veren Ankara niversitesi
Trk nklp Tarihi Enstitsne tkker eder.

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

BAKANLII

A TA T R K N
SYLEV VE DEMELER
I
Trkiye Byk Millet Meclisinde ve C. H. P Kurultaylarnda (1919
5. BASKI

2006

1938)

ATATRKn Trkiye Byk Millet Meclisinde ve C.H.P. Kurultaylarnda syledii bu sylev ve demeler Zabt
Ceridelerinden alnmtr.

Bu cilt, Nimet Arsan tarafndan derlenip Trk nklp Tarihi Enstits tarafndan 1961 ylnda 2. basm yaplan
Atatrkn Sylev ve Demeleri III adl esere, Sadi Borak-Utkan Kocatrk tarafndan derlenip yine ayn enstit
tarafndan 1971 ylnda yaynlanan Atatrkn Sylev ve Demeleri V adl eserlerdeki deme ve grmeler eklenmek
suretiyle ofset basm olarak oaltlmtr.

NDEKLER
Tarih

Sayfa

Erzurum Kongresini Aarken ............................................................ 23 Temmuz 1919

Erzurum Kongresini Kaparken ............................................................. 7 Austos 1919

Sivas Kongresini Aarken ......................................................................... 4 Eyll 1919

Meclisin Hangi yelerden Teekkl Edecei Hakknda .........................23 Nisan 1920

Milletvekillerinin Mazbatalarn Tetkik Etmek zere Encmen

Tekili Hakknda ......................................................................................23 Nisan 1920

10

Milletvekili Seildikleri Halde Grevlerine Balayamayanlarn

Yerlerinin Ne Suretle Doldurulaca Hakknda .......................................24 Nisan 1920

11

Mtarekeden Meclisin Almasna Kadar Geen Zaman Zarfnda

Cereyan Eden Siyas Olaylar Hakknda ...................................................24 Nisan 1920

12

Hkmet Tekilt Hakknda ...................................................................24 Nisan 1920

60

Verdii Geni zahat Mnasebetiyle Meclisin Teekkrlerini

Bildirmesi zerine ...................................................................................24 Nisan 1920

63

Devlet Grev ve Sorumunun Heyet-i Temsiliyeden Meclise Alnmas

Hakknda ..................................................................................................24 Nisan 1920

64

Meclis Reisi Seildikten Sonra ................................................................24 Nisan 1920

65

Beypazar Olaylar Hakknda ...................................................................25 Nisan 1920

66

Tokat Milletvekili Nzm ve Arkadalarnn Verdikleri Takrir Hakknda25 Nisan 1920

70

Miralay smet Beyin Erkn- Harbiye-i Umumiye Reislii Grevini

Yapmak zere craHeyeti Arasnda almas Hakknda ........................25 Nisan 1920

71

ilenin ngilizler Tarafndan gal Edildiine Dair Gelen Telgraflar

Hakknda ..................................................................................................25 Nisan 1920

71

Genel Kurmay Bakannn da Bakanlar Kurulunda Bulunmas Hakknda .. 1 Mays 920

72

Trk Milletini Tekil Eden Mslman eler Hakknda .......................... 1 Mays 1920

74

Adapazar, Dzce ve Bolu Taraflarndaki Olaylar Hakknda .................. 24 Mays 1920

75

ve D Siyaset Hakknda .................................................................... 7 Haziran 1920

78

Bakanlara ve Resm Makamlara Gnderilecek Yazlarn Sansrden

Geirilmesi Hakkndaki Takrir Mnasebetiyle ..................................... 4 Temmuz 1920

80

Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi smet Beyin Umum Vaziyet

Hakkndaki Demeci Mnasebetiyle ...................................................... 8 Temmuz 1920

81

Mill Mcadelede Bir An Evvel Muvaffak Olmak in Subaylardan

Ktalar Tekili, Milletvekillerinin Gnll Kuvvetler Tekil Etmeleri
ve Subaylarn Yanlarndaki Hizmet Erlerinin Alnmas Hakkndaki
Takrir Mnasebetiyle .......................................................................... 12 Temmuz 1920

86

Tarih

Sayfa

Verilen Takrir zerine ........................................................................ 14 Temmuz 1920

92

Yunanllarn Bursadan Yrdklerine Dair Gelen Haber Hakknda.. 14 Temmuz 1920

93

Ondrdnc Kolordunun Durumu ve Subay Ktalar Tekili Hakknda

Erzurum Milletvekili Durak ve Arkadalarnn, ark Cephesi

Kuvvetlerinin Mtecavizlere Kar Mukabele Etmemeleri Sebeplerinin
Bildirilmesi Hakkndaki Sual Takriri zerine ..................................... 14 Austos 1920

93

Trakya ve Dzce Olaylar Hakknda .................................................... 14 Austos 1920

103

Bekir Sami, Hac Muhittin ve ir Beyler Hakkndaki Takrir

Mnasebetiyle ...................................................................................... 14 Austos 1920

107

Garp Cephesinde Demirci ve Civarndaki Harp Hareketleriyle

Dzce ve Gaziantep Cepheleri Hakknda ............................................. 21 Austos 1920

115

Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesi Hakknda ....................... 26 Eyll 1920

123

Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesinin leri Hakknda ......... 28 Eyll 1920

123

Erzurum Milletvekili smail ve Arkadalarnn, Ermenistan Mtareke

artlar Hakkndaki Sual Takriri Mnasebetiyle .....................................18 Kasm 1920

130

Konya Ayaklanmas Hakknda Soruturma Yapmak, Bu Ayaklanmayla

lgisi Olmad Halde Hakszla Uratlan Varsa Sebep Olanlar stikll
Mahkemesine Vermek zere Konyaya Bir Heyetin Gnderilmesi
Hakkndaki Takrir Mnasebetiyle...........................................................25 Kasm 1920

130

Diyarbakr Milletvekili Hac krnn Kurmaylar Hakknda Kullanlan

Szlerin Zabttan karlmas Hakkndaki Takriri Mnasebetiyle .......... 16 Aralk 1920

131

Seyahat Belgeleri Hakknda Sorulan Sual Mnasebetiyle ....................... 21 Aralk 1920

132

tilf Devletleri, Sovyet Rusya, Grcistan ve Ermenistan le Olan

Mnasebetler Hakknda ............................................................................. 3 Ocak 1921

133

Bat Cephesi Birinci Gezgin Kuvvetler Komutan erkez Ethem ve

Kardei Tevfikin Hareketleri Hakknda .................................................... 8 Ocak 1921

138

Mahkemece Verilen lm Cezalarnn Byk Millet Meclisince

Onanmas Hakkndaki Kanun Tasarsnn Mzakeresi Hakknda.............. 8 Ocak 1921

147

stanbuldan Ankaraya Gelen Subay ve Memurlarn Yol Paralar,

Emeklilerin Aylklar, stanbul Memuru ken Anadoluya Gelenlere
Almam Olduklar Aylklarn Verilmesi Meseleleri Hakknda ............... 10 Ocak 1921

148

Asker Hareketler Hakknda ..................................................................... 10 Ocak 1921

149

Birincinn Muharebesi Hakknda ......................................................... 13 Ocak 1921

150

Anayasa Kanunu Mnasebetiyle .............................................................. 20 Ocak 1921

155

Harekt- Harbiye Hakknda .................................................................... 20 Ocak 1921

158

Tevfk Paa le Muhaberat Hakknda ...................................................... 29 Ocak 1921

159

Londrada Toplanacak Olan Konferansa Gidecek Murahhaslar in

Tevfik Paa le Cereyan Eden Muhabereler Hakknda ............................. 31 Ocak 1921

169

Mersin Milletvekili Salhattinin, Hafiye Meselelerinin Halliyle Sz

Serbestliinin Temini Hakkndaki Takriri Mnasebetiyle ....................... 31 Ocak 1921

172

Heyet-i Murahhasann Hareketi Hakknda ............................................... 5 ubat 1921

172

Tarih

Sayfa

Cepheye Hareket Ediini Meclise Bildirmesi ......................................... 10 ubat 1921

173

Anayasa Kanununun Yedinci Maddesinin Deitirilmesi Hakkndaki

Teklif Mnasebetiyle ............................................................................... 21 ubat 1921

173

Londra Konferansnda Szn Tevfik Paa Tarafndan Ankara

Murahhaslarna Braklm Olduuna Dair Gelen Telgraf zerine .......... 26 ubat 1921

175

kinci Toplanma Yln Aarken ................................................................. 1 Mart 1921

175

Cephe Zamlar Hakkndaki Kanun Mnasebetiyle ................................... 14 Mart 1921

184

Hkmetin stifas Hakknda .................................................................. 16 Mays 1921

186

Erzurum Kads ken Grevden karlan Edip Hakkndaki Sual

Takriri Mnasebetiyle ........................................................................... 7 Temmuz 1921

187

Mustafa Kemal Paaya Bakumandanlk Verilmesine Dair Kanu

Mnasebetiyle ........................................................................................ 5 Austos 1921

187

Sakarya Meydan Muharebesi Hakknda .................................................. 19 Eyll 1921

188

Kanunla Gazilik Unvan ve Mirlik Rtbesi Verilii Mnasebetiyle

Meclise Teekkr .................................................................................. 19 Eyll 1921

201

Elcezire Cephesi Kumandan Nihat Paa Hakkndaki Sual Takriri

Mnasebetiyle ...........................................................................................7 Kasm 1921

202

Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi

Mnasebetiyle ........................................................................................... 1 Aralk 1921

202

nc Toplanma Yln Aarken .............................................................. 1 Mart 1922

236

Ordu Hakknda.........................................................................................18 Nisan 1922

260

cra Vekillerinin Vazife ve Salhiyetleri Hakkndaki Kanunun

Grlmesi Hakknda .......................................................................... 1 Temmuz 1922

262

Bakumandanlk Kanunu Mnasebetiyle ............................................ 20 Temmuz 1922

262

Byk Zafer Hakknda ............................................................................... 4 Ekim 1922

265

Saltanatn Ykldna Dair Verilen Karar Mnasebetiyle ........................1 Kasm 1922

287

Halife Abdlmecide Emanat- Mbarekeyi Teslim ve Tebrikleri

Bildirmek zere Meclisten Bir Heyetin Seilerek Gnderilmesine
Dair Meclis Reislii Tezkereleri Mnasebetiyle .....................................20 Kasm 1922

298

Seim Kanununun Deitirilmesi Hakkndaki Teklif Mnasebetiyle ....... 2 Aralk 1922

298

Drdnc Toplanma Yln Aarken ........................................................... 1 Mart 1923

300

Seimin Yenilenmesi Hakkndaki Karar Mnasebetiyle ............................1 Nisan 1923

328

kinci Dnemi Aarken ........................................................................ 13 Austos 1923

330

Subaylarn Aylk ve Olaanst denekleri Hakkndaki Kanun

Tasars Mnasebetiyle............................................................................. 21 Ekim 1923

339

Cumhurbakanlna Seilmeleri zerine ................................................ 29 Ekim 1923

343

kinci Dnem Birinci Toplanma Yln Aarken ......................................... 1 Mart 1924

344

kinci Dnem kinci Toplanma Yln Aarken .........................................1 Kasm 1924

350

kinci Dnem nc Toplanma Yln Aarken ......................................1 Kasm 1925

355

kinci Dnem Drdnc Toplanma Yln Aarken ..................................1 Kasm 1926

362

Tarih

Sayfa

C.H.P. Byk Kongresini Aarken .......................................................... 15 Ekim 1927

369

kinci Defa Cumhurbakan Seildikten Sonra, nc Dnem Birinci

Toplanma Yln Aarken ..........................................................................1 Kasm 1927

371

nc Dnem kinci Toplanma Yln Aarken......................................1 Kasm 1928

373

nc Dnem nc Toplanma Yln Aarken ..................................1 Kasm 1929

378

nc Dnem Drdnc Toplanma Yln Aarken ...............................1 Kasm 1930

381

nc Defa Cumhurbakanlna Seilmeleri zerine ........................... 4 Mays 1931

385

C.H.P. nc Byk Kongresini Aarken ............................................ 10 Mays 1931

385

Drdnc Dnem Birinci Toplanma Yln Aarken ................................1 Kasm 1931

387

Drdnc Dnem kinci Toplanma Yln Aarken ..................................1 Kasm 1932

389

Drdnc Dnem nc Toplanma Yln Aarken ...............................1 Kasm 1933

391

Drdnc Dnem Drdnc Toplanma Yln Aarken ...........................1 Kasm 1934

394

Drdnc Defa Cumhurbakanlna Seilmesi zerine ............................ 1 Mart 1935

397

C.H.P. Drdnc Byk Kurultayn Aarken .......................................... 9 Mays 1935

397

Beinci Dnem Birinci Toplanma Yln Aarken ....................................1 Kasm 1935

401

Beinci Dnem kinci Toplanma Yln Aarken ......................................1 Kasm 1936

404

Beinci Dnem nc Toplanma Yln Aarken ...................................1 Kasm 1937

410

Beinci Dnem Drdnc Toplant Ylnn Alnda Atatrk Adna

Bavekil Cell Bayar Tarafndan Okunan Sylev .....................................1 Kasm 1938

423

AIKLAMALI DZN (III.nc Ksmn Sonunda) ....................................................

143

ERZURUM KONGRESN AARKEN

23 Temmuz 1919

Muhterem Murahhas Efendiler!

Kongremiz heyeti riyasetine, cizlerini intihabeylemek suretiyle gsterilen sar itimat ve tevecche hassaten
teekkr ederim. Bu mnasebetle baz mruzatta bulunmak isterim.
Efendiler!
Tarih ve hdisatn evkiyle, bilfiil iine dtmz bugnk kanl ve kara tehlikeleri grmiyecek ve bundan
mteheyyi ve mteessir olmyacak hibir vatanperver tasavvur edilemez.
Harbi Umuminin sonlarna doru, milliyetler esasna mstenit vaitleri zerine Hkmeti Osmaniyemiz de
dilne bir sulha nail olmak emeliyle mtarekeye tliboldu. stikll urunda namus ve ehametiyle dven
milletimiz, 30 terinievvel 1918de imzalanan mtarekenme ile silhn elinden brakt.
Devletlerin ahsiyeti mneviyesi ve vzilimza murahhaslarn namusu zatileri zman ve kefaletinde bulunan
ibu mtarekenme ahkm bir tarafa braklarak tilf Devletleri kuvayi askeriyesi payitaht saltanat ve makarr
celili hilfet olan stanbullumuzu igal etti. Gn getike artan bir iddetle hukuku hilfet ve saltanat, haysiyeti
hkmet, izzetinefsi millmiz tecavz ve taaddilere urad. Tebaa-i Osmaniyeden olan Rum ve Ermeni anasr
grdkleri tevik ve mzaheretin netayiciyle de namusu millmizi cerihadar edecek taknlklardan balyarak
nihayet hazin ve kanl safhalara girinceye kadar kstahane tecavzata koyuldular. Fakat, derin bir telehhf ile
itiraf etmeliyiz ki, bu cretler, sekiz aydan beri, biribirini takiben mevki-i iktidara geen, murakabe-i millyeden
azade hkmat- merkeziyenin, birinin dierinden daha fena olarak gsterdii zaf ve aciz asarndan ve payitahtta
ve baz matbuatta grlen pek mezmum ihtirasattan ve vicdan- millnin inkr, kuvayi millyenin ihmal
olunmasndan nai vsat bulmutur.
Saliflarz esbap ve payitaht- saltanatn da mahsur ve tamamiyle mukadderata sahip bir kudret ve irade-i
millyenin mevcut olmad zehab btl hkmran olmu ve cansz bir vatan, kansz bir millet nelere mstahak
ise bmehaba onlarn tatbikatna tilf Devletlerince balanmtr.
nksam- vatan mevzuubahis ve karar olarak vilyat- arkiyemizde Ermenistan, Adana ve Kozan
havalisinde Kilikya namlarna Ermenistan, Garb Anadolunun zmir ve Aydn havalisinde Yunanistan,
Trakyada payitahtmzn kapsna kadar kezalik Yunanistan; Karadeniz sahillerimizde Pontus krall ve
ondan sonra kalan bakye-i aksam vatanda da ecnebi igal ve himayesi gibi artk 650 seneden beri mstakillen
saltanat srm ve tarih adl celdetini vaktiyle Hindistan hududuna, Afrikann ortasna ve Macaristann
garbna kadar yrtm olan bu milletin esarete, klelik payesine indirilmesi ve nihayet bu devletin sahife-i
tarihini kapatarak mezar ebediyete defnetmek gibi insaniyet ve medeniyetle ve alelhusus milliyet esasatiyle
kabili telif olmyan emeller cayi kabul ve tasvip bulmu ve grlyor ki tatbikat devresi de balamtr.
Bu tatbikat bu anda gzmzn nnde hazin bir surette cereyan ediyor. zmir, Aydn, Bergama ve Manisa
havalisinde imdiye kadar binlerle analarn, babalarn, kahramanlarn ve ocuklarn revan olan hunu pki, Aydn
gibi Anadolumuzun en gzide bir ehrinin Yunanllarn zalim ve atein tahribatna kurban oluu, muhtelif
aksam memleketin talyan vesaire igali altna aln ve dhile doru elim bir surette muhaceret yaplmas
elbette gayretullaha ve gayret-i millyeye dokunmutur.
Efendiler!
Malm hakayiktandr ki: Tarih; bir milletin kann, hakkn, varln hibir zaman inkr edemez. Binaenaleyh
byle bir nikab- btln arkasndan vatanmz ve milletimiz aleyhinde verilen hkmler, kanaatler muhakkak
mahkmu iflstr! Ve ite btn bu menfur zulmlerden ve bu bedbaht cizlerden, tarihimize kar reva grlen
hakszlklardan mteessir olan vicdan- mill nihayet sayha-i intiban ykseltmi ve Mdafaai Hukuku Milliye ve
Muhafazai Hukuku Milliye ve Mdafaai Vatan ve Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi lhak gibi muhtelif
namlarla ve fakat ayn mukaddesatn temini syaneti iin ebarz eden mill cereyan, btn vatanmzda artk bir
elektrik ebekesi haline girmi bulunuyor. te bu ebeke-i azimkranenin vcuda getirdii ruhu celdettir ki

mbarek vatan ve milletin mukaddesatn tahlis ve himayeye mstenit son sz syliyecek ve hkmn tatbik
ettirecektir.
Efendiler!
Vaziyet-i umumiye ve hususiye hakknda cmlenizce malm olan baz hususat burada tekrar hatrlatmay
faydadan hli bulmuyorum :
a) Drt aydan beri Msrda istiklli millnin temin ve istirdad iin pek kanl vakayi ve ihtillt devam
ediyor. Nihayet ngilizler tarafndan bittevkif Maltaya gtrlm olan murahhaslar tahliye olunmu ve Paris
Sulh Konferansna azimetlerine muvafakate mecbur olmulardr.
b) Hindistanda istikll iin vsi mikyasta ihtilller oluyor. Maksad- milllerine vusul iin bankalar, Avrupa
messesat, demiryollar bombalarla tahribediliyor.
c) Afganistan ordusu da ngilizlerin milliyeti imha siyasetine kar harbediyor. ngilizlerin bel baladklar
hudut kabailinin dahi Afganllara itirak ettiini ve bu yzden ngiliz askerlerinin dhile ekilmee mecbur
olduunu ngiliz gazeteleri itiraf etmilerdir.
d) Suriyede ve Irakta ngilizlerin ve ecnebilerin tahakkm ve idaresinden tekmil Arabistan hali
galeyendadr. Arabistann her yerinde ecnebi boyunduruu reddolunuyor. Yalnz refah ve saadeti memleket iin
ecnebilerin iktisad, umran, meden vesaitinden muavenete rza gsteriliyor.
Badat ve am itima umumileri her tarafa bu karar neretmitir.
e) Ahiren devletler arasnda hsl olan rekabet mnasebetiyle ngilizlerin Kafkasyadan kamilen ekilmesine
karar verilmi ve tatbikat bir mddetten beri balamtr, talyan kuvvetlerinin Batum tarikiyle Kafkasyaya
gelmesi mukarrer ise de talyadaki ve Kafkasyadaki ahvali dhiliye mnasebetiyle bu kararn tatbikndan
korkuyorlar.
f) stiklli milllerini tehlikede gren ve her taraftan istilya maruz kalan Rus milleti bu tahakkm
umumiye kar btn efrad milletinin kudreti mterekesiyle arpp ve umumun malmu olduu vehile bu
kuvvet kendi memleketleri dhilinde galebe alm ve kendi zerine musallat olan milletleri de daire-i nfuz ve
sirayetine almakta bulunmutur.
g) imal Kafkas, Azerbaycan ve Grcistan biribirleriyle ittihat ederek mevcudiyeti millyeleri aleyhine
yrmek istiyen Denikin ordusunu harben tazyik ve Karadeniz sahiline srmtr.
h) Ermenistana gelince : Bir fikri istil perverde eden Ermeniler, Nahcivandan Oltuya kadar btn ahali-i
islmiyeyi tazyik ve baz mahallerde katliam ve yamagerlikte bulunuyorlar. Hudutlarmza kadar islmlar
mahva mahkm ve hicrete mecbur ederek vilyat- arkiyemiz hakkndaki emellerine doru emniyetle
takarrbetmek ve bir taraftan da 400 bin olduunu iddia eyledikleri Osmanl Ermenisini bir istinatgah olmak
zere memleketimize srmek istiyorlar.
Karadenizin garp tarafndaki vakayie gelince, Macar ve Bulgarlar memleketlerinin mhim bir ksmn istil
etmek istiyenlere kar btn mevcudiyeti millyeleriyle arpyorlar.
Meri nehri garbnda yani Balkan Harbinden evvel devletimizin maliknesi olan Garbi Trakyann
Bulgarlardan alnarak Yunanllara verilmesi Dveli tilfiyece karargir olmasndan ni harekt- tatbikiye
balam ve Yunan igal kuvvetlerine kar Bulgar kuvayi millyesi tarafndan takviye edilen Bulgar kuvvetleri
Garbi Trakya mntakas dhilinde verdikleri muharebat neticesinde mteaddit Yunan frkalarn defetmitir.
Vaziyeti hususiyemize gelince: Daha Dersaadetten kmadan evvel vatan ve milletin are-i tahlisi hakknda
birok ricali mesule ve muktedire ile grlmt. Payitahttaki mnevverann ve din- devlete hizmetleri
mesbuk zevat liyenin mesai-i masrufeleri kymettar olmakla beraber tesir ve murakabe altnda mahsur bir
muhit; kendilerini daima tehdit ve akametle mteessir etmektedir. Herhalde mukadderata hkim bir idare-i
millyenin mdahaleden masun bir surette zuhuru ancak Anadoludan muntazrdr. Buna istinadendir ki bir rayi millnin vcudunu ve ancak kuvvetini irade-i millyeden alacak mesul bir hkmetin mevcudiyetini talebetmek
bilhassa son zamanlarda paytahtn hemen tekmil tabakat mtefekkirini iin bir fikri sabit halini almtr.

urada ackl bir hakikat olmak zere arz edeyim ki, memleketi- mizde klliyetli ecnebi paras ve birok
propagandalar cereyan ediyor. Bundaki gaye pek aikrdr ki, hareket-i millyeyi akim brakmak, mali millyeyi
felce uratmak, Yunan, Ermeni malini ve baz aksam mhimme-i vatan igal gayelerini teshil etmektir.
Bununla beraber her devirde, her memlekette ve her zaman zuhur ettii gibi bizde de kalb ve asab zayf, gayri
mdrik insanlarla beraber vatansz ve ayn zamanda refah ve menfaati ahsiyesini vatan ve milletinin zararnda
aryan esafil de vardr. ark umurunu tedvirde ve zayf noktalar arayp bulmakta pek mahir olan dmanlarmz
memleketimizde bunu deta bir tekilt haline getirmilerdir. Fakat mukaddesatnn gaye-yi necatiyle rpnan
btn millet ibu tarik azim ve mcahedesinde her trl mevanii, muhakkak ve mutlaka krp sprecektir.
Btn bu gayeleri istihsal iin vakf mal eyliyen milleti necibemizin iinde bir ferdi mill gibi almaktan
mtehassl zevk ve mbahat burada kran ve mefharetle arz eylerim.
En son olarak niyazm udur ki, Cenab Yahiblmal Hazretleri Habib-i Ekremi hrmetine bu mbarek
vatann sahip ve mdafii ve diyaneti Celile-i Ahmediyenin il yevml kyam hrisi esdak olan milleti
necibemizi ve makam saltanat ve hilfeti kbray masun ve mukaddesatmz dnmekle mkellef olan
heyetimizi muvaffak buyursun!... Amin.
***

ERZURUM KONGRESN KAPARKEN

7 Austos 1919

Muhterem Efendiler,
Milletimizin midi necat ile rpnd en heyecanl bir zamanda fedakr heyeti muhteremeniz her trl
mezahime katlaranak burada, Erzurumda topland. Hassas ve necip bir ruh ve pek salbetli bir iman ile vatan ve
milletimizin halsna ait esasl mukarrerat ittihaz etti. Bilhassa btn cihana kar milletimizin mevcudiyetini ve
birliini gsterdi. Tarih, bu kongremizi phesiz ender ve byk bir eser olarak kaydedecektir. Heyeti
muhteremenizin, rfeka-y kirammn hakkmda gsterdii samim muhabbet ve itimat asarna buradan alenen
teekkr etmei bir vecibe addederim. Bu felhpira itimaimiz, hitampezir olurken Cenab Vahiblmal
Hazretlerinden avn hidayet ve Peygamberi Zianmzn ruhu pr ftuhundan feyz efaat niyaziyle vatan ve
milletimize ve devleti ebet mddetimize mesut akbetler temenni ederim.

SVAS KONGRESN AARKEN

4 Eyll 1919

Muhterem Efendiler,
Vatan ve milletin halsn istihdaf eyliyen sevaik mcbire, sizleri bunca meak ve mevani karsnda Sivasta
toplad. Celdetperver azminizi tebrik ve beyan hoamedi eylemekle bahtiyarlm arz ederim.
Efendiler, muhterem heyetiniz, rehakr mzakeratna girimeden evvel baz mruztta bulunmama
msaadenizi rica ederim. Malmdur ki milliyetler esasna mstenit vaitler zerine 30 terinievvel 1918 tarihinde
Dveli tilfiye ile mtareke aktedildi. Milletimiz dilne bir sulha nail olacan midetti. Halbuki
mtarekename ahkm, vatan ve milletimiz aleyhinde her gn bir suretle suiistimal ve taarruz ve icbar suretiyle
tatbik edildi. Dveli tilfiyeden kuvvet alan memleketimizdeki anasr hristiyaniye milletimizin haysiyetini kesir
ve ihll mahiyetinde lgnca harekta koyuldu. Garb Anadoluda slmn harimi ismetine dhil olan Yunan
zalimleri Dveli tilfiyenin enzar tesamh karsnda canavarca fecayi ika etti.
arkta Ermeniler Kzlrmaa kadar tevess hazrlklarna ve imdiden hudutlarmza kadar dayanan katliam
siyasetine balad. Karadeniz sahillerimizde Pontus krall hayalinin tahakkukuna bile alld. Adana, Antep,
Mara ve Konya havalisine kadar Antalya igal ve Trakya da igal mntakasna ithal edildi.
Payitaht- saltanat ve makarr hilfetin ise hkmdar saraylarna kadar boucu bir tarzda igali suretiyle
kalbgh- devlette ecnebi inhisar ve tahakkm teesss etti ve btn bu hakiken tasaddilere kar hkmet-i
merkeziye, ihtimalki tarihte bir misli daha grlmemi surette tahamml etti ve daima zayf ve ciz bir mevkide
kald. te bu ahval milletimizi edit bir intibaha evketti. Artk milletimiz pek gzel anlad ki Dveli tilfiye bu

vatanda mukaddesat ve mukadderatna sahip bir kudret ve irade-i millye mevcut olmad zehab btlna kapld.
Ve bu zehap yznden cansz bir vatan, kansz bir millet nelere mstahak ise bmehaba onlarn tatbikatna
koyuldu, buna kar tevekkl ve teslimiyetin inkraz tam faciasndan baka bir netice vermiyecei kanaati teeyyt
etti.
Efendiler, milletimizin sizler gibi mnevveran ve hainiyetperveran manzarann elemli karanlklarndan
namit olmadlar. nk onlar bilirler ki tarih bir milletin varln, hakkn hibir zaman inkr edemez. nk
onlar kuvvetli bir iman ile kanidirler ki, bir nikab- btl arkasndan vatan ve milletimiz aleyhinde verilen
hkmler, ortaya srlen kanaatler muhakkak iflsa mahkmdur.
Efendiler, tilf Devletlerinin hakszlklar ve hkmet-i merkeziyenin zaf ve aczi karsnda milletimiz
mevcudiyetini ispat ve fiil tecavzlere kar namus ve istikllini bilfil mdafaa hkmn vermekte muztar kald.
Matlup olduu vehile: arkta harbi zailin her trl meakkat ve elemlerini grm ve bilhassa Ermenilerin
vahet ve zulmlerine sahne olmu matemzede hudut vilyetlerimiz namus ve istiklli millyi kurtarmak
maksadiyle Mdafaai Hukuku Milliye, Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyetleri tekil eylediler. arktan ve
cenuptan tehlike hisseden Diyarbekir vilyetimizde de Mdafaai Vatan Cemiyeti teekkl etti.
Garpta Yunanllarn tecavz ihtimaline kar teekkl eden Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Yunanllarn
sevgili topraklarmza ayak basmas zerine ilhak fiilen redde kyam etti.
Trakyada, Kilikyada ve her tarafta mill cemiyetler teekkl etti. Hulsa garptan ve arktan ykselen saday
millet Anadolunun en hcra kesinde mkes buldu. Binaenaleyh mill cemiyetler dmanlarn esaret
boyunduruuna girmemek kastiyle mill vicdann azm iradesinden domu yegne tekilt oldu. Bu sayede
asrlardan beri mstakil yayan milletimiz mevcudiyetini leme gstermee balad.
Efendiler, millete are-i halsn ancak kendi ruhundan ve kendi taazzuvundan doaca kanaati tahakkuk
edince; bariz tehlikeler karsnda bulunan ark Anadolu vilyat Erzurum Kongresini davet etti. Bu srada idi
ki cereyan eden muhaberat ve saik olan hdisat ve zarurat ile de hals umumii vatan istihdaf eyliyen Sivas
Kongresi, bugn heyeti muhteremenizin vcuda getirdii Umumi Kongre, 21 Haziran 1919 tarihinde karargir
olmutur.
Efendiler, burada azm teessflerle heyeti liyenize arz edeceim ki, memleketin ve milletin mukaddesatn
teminde acz meskenetten baka bir kudret gsterememi olan hkmet-i merkeziye saday milleti bomak,
revabt mtereke-i millyeyi krmak ve bu suretle milleti daima malp gstermek gibi ancak dmanlarmzn
hesab menfaatine kaydolunan harekt mezbuhane ve mtehalifede btn celdetini taknd. Bu hal tarih
millmizde bittabi hkmet-i merkeziye hesabna pek aibedar bir fasldr.
Teekkr olunur ki Efendiler, millet ve kudreti millyenin tamamen mzahiri olan namuskr ordumuz,
hkmet-i merkeziyeyi ikaz suretiyle zararlar takimedilmitir. Maahaza suitesirler baz mertebe teahhurat bdi
olmutur.
Hatrlarda olacaktr ki, Sivas Umumi Kongresine terifleri iin 22 Haziranda vukubulan davetnamede
Erzurum Kongresinden bahsedilerek 10 Temmuz, inikat iin esas itibar edilmiti. Garb Anadolu
murahhaslarnn bu zamana kadar Sivasa vsl olabilecekleri tahmin olunarak Erzurum Kongre Heyetinin de
Sivasta umumi itimaa dhil olabileceine imkn tasavvur edilmiti. Halbuki Sivas Kongresinin inikad ancak
bugn myesser oldu. Aradan bir ay mtecaviz zaman geti. Bu uzun mddet zarfnda Erzurum Kongresi
Heyetinin intizar etmesinden ise zaten malm ve mterek olan makasd asliye ve nikat esasiye zerinde icray
mzakerat ve ittihaz- mukarrerat eylemesi mnasip grld. Ve sonra da murahhaslarn mahall intihaplarna
avdetleriyle mukarreratn fiilen tatbikatna balamalar tercih edildi. Fakat kongre heyeti umumiyesi ve
binaenaleyh ark Anadolu namna Sivas Kongresinde hazr bulunmak zere Heyeti Temsiliyeden bir heyetin
tevkiline karar verdi.
Erzurum Kongresinin beyanname ve nizamnamesi muhteviyatndan baka haf kalm hibir karar yoktur.
Yalnz Sadrzam Ferit Paann Paris seyahatinden avdetinde Anadoluda uri olduuna dair vukubulan bir
tamimi kongrece byk teessflerle okunmu ve muhalifi hakikat ve menafii memleket ve millete muzr bu
gafilne tebliin derhal tekzibi iddetle kendisinden talebedilmitir. Bir de intihab mebusann tesrii talep

olunmutur. Erzurum Kongresi yalnz ark Anadolu murahhaslarndan teekkl etmi bulunduu iin
salhiyetini bu daire dhiline hasretmek mecburiyetini nazar dikkatte tutmutur. Ancak Garb Anadolu ve
Rumeli murahhaslarnn itirakiyle tecelli edebilecek m ve mil salhiyetin istimalini heyeti muhteremenizin
huzuriyle merut ve mukayyet grd. Hatt bu sebepledir ki ark Anadoludaki mill cemiyetlerin
birlemesinden hsl olan ktleye unvan verirken ark Anadolu kayd konuldu. Aleltlak Anadolu Mdafaai
Hukuk Cemiyeti yahut Anadolu - Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti unvan umumisi istimal edilmek ve btn
milletin hukuku namna kendi kendine salhiyet vermek doru olamazd. Bu takdirde stanbulda vukubulduu
gibi be, on kiinin bir araya gelerek btn milletin sahibi salhiyet vekilleri imi gibi ind ve sahibi asli olan
milletle alkasz bir teebbs mahiyetinde olabilirdi.
Bununla beraber Efendiler, Erzurum Kongresi btn memleketin ve milletin ittihat ve ittifak noktasnda ark
Anadolu vilyetlerince vilyat saire ile her nokta-i nazardan itiraki mesai temini emeli katdir sslesasn kabul
eylemitir. Bittabi huzuru linizle mnakit ibu Sivas Umumi Kongremizde vatanmzn yekpare, milletimizin
yekvcut olduunu lzumu gibi ifade ve ispat edecek esasat vazolunur.
Efendiler, Millet Meclisinin toplanmas iin teden beri gsterilen amali millye karsnda hkmet-i
merkeziyenin bidayetinden beri ald ihmalkr ve bilhare mtemerridane ve Kanunu Esasiye klliyen mugayir
etvar son gnlerde cereyan mill tesiratiyle mmaatkr bir vaziyete girmitir. ntihabata emir verildii
malmunuzdur. Bunun tahakkukunu, nallah azm celdetiniz vcuda getirecektir. Ancak buna takaddm eden
safha-i vakayide mteaddit veya mnferit ecnebi mandaterlikleri gibi dorudan doruya hayat ve istikllimizle
alkadar bir mesele mevzuubahis olmaktadr.
Meclisi Millnin henz toplanmam olduu bir srada matsur ve istikllini zayi etmi olan hkmet-i
merkeziyenin mnferit ve gayri meru bir karar veyahut amali millyeye muhalif baz teklifi hariciyeye inkyat
ve serfru etmi gibi emrivakilerin ihtimali zuhuratna kar Erzurum ve Sivas Kongrelerinin ruhu millyi
temsilen ve biribirini takiben itimai, muhakkak bir fali hayr selmettir. Mruztm hitam bulurken vatan ve
milletin fevz hals gayesine merbut olan heyetimizin muvaffak bilhayr olmas temenniyatn brigh ilhiye
refeylerim.
***

MECLSN HANG YELERDEN TEEKKL

EDECE HAKKINDA
23 Nisan 1920

Meclisi liniz, malmu lileri salhiyeti fevkaldeyi haiz olarak yeniden intihabedilen mebusan kiram ile
duar taarruz olan makarr saltanattan tahlisi nefis ile buraya gelen mebusan kiramdan mrek- keptir. Tahlisi
nefis edip gelebilecek olan mebusan ile birlikte bir meclisi. li vcuda getirilmesi ancak yeni intihabedilen tarz
intihapta mevzuu- bahis olmutur. Bu anda meclisimiz mnakittir. Evvelce intihabedilen mebusann dahi ayn
derece-i salhiyette ifay vazife etmesinin mebu- sann tarz intihabndan daha ziyade mull olduu iin bunun
mu- vafk olaca kanaatindeyim. Bu hususu teyidetmek isterim (muvafk, muvafk sadalar).
***

MLLETVEKLLERNN MAZBATALARINI TETKK

ETMEK ZERE ENCMEN TEKL HAKKINDA
23 Nisan 1920
I. Trkiye Byk Millet Meclisi 23 Nisan 1920 leden sonra saat 1,45 de Reis-i sin Sinop mebusu erif Beyin ksa bir nutkuyla alm, mteakiben
Ankara mebusu Mustafa Kemal Paa Meclisin hangi azalardan teekkl edeceine dair ksa beyanatta bulunmu, beyanatnn sonlarna doru Mebuslarn
mazbatalarn tetkik etmek zere encmen tekilini teklif etmitir:

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Devamla-Mebuslarn mazbatalarn tetkik etmek zere encmen tekili tensib
olunursa o meseleye geilsin.
Reis-i sin erif Bey-Yalnz mazbatalar m tetkik edilecek?

Mustafa Kemal Paa (Ankara)-Efendim, dier bir eyi hatrlatmak istiyorum. Encmen tekilini arzetmitim.
Bu hususta genlerden iki ktip zat- linize muavenet eylerse... (Umum-Muvafktr, muvafktr sadalar).
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Devamla Zaten bu i ile itigal etmi olan Muhittin Baha Bey birisi olabilir
zannederim (Dieri de Cevdet Bey olsun sesleri).
Reis-i sin Buraya terif etsinler.
(Bursa Mebusu Muhittin Baha Bey ile Ktahya Mebusu Cevdet Bey kitabet mevkiine geldiler).
Mteakiben mazbatalarn tetkiki iin onbeer kiilik iki encmen seilmi ve ertesi gn saat onda toplanlmak zere mzakere tatil edilmitir, (saat
2.30)

***

MLLETVEKL SELDKLER HALDE

GREVLERNE BALIYAMIYANLARIN YERLERNN
NE SURETLE DOLDURULACAI HAKKINDA
24 Nisan 1920

Millete ilk yaplan intihap neticesinde mntehip baz zevat istifa etti. Veyahut beyan- mazeret ederek buraya
gelemiyecek eraitte olduunu beyan etti. Bunun zerine mevaki-i muhtelifeden vukubulan istizahlarda iki ey
soruluyordu.
Yeniden intihap etmek, yahut mteakiben rey kazanm olan zevat buraya gndermek! Biz vaziyetin srat
iltizam ettiini tasavvur ederek baz yerlerde intihap yaplmasn ve baz yerlerde erait gayri msait olduundan
o gibi zevatn istifa edenlerin yerine gnderilmesini muvafk grmtk. Binaenaleyh mevzuubahis olan zat da
byle olacaktr zannederim.
Rza Bey (Krehir) Fakat istifaname mevcut mu?
Mustafa Kemal Paa (devamla) stifa edenler yerine fazla rey kazanm olanlarn gelmeleri...
Rza Bey (Krehir) stifanamenin mevcut olmas lzm.
Mustafa Kemal Paa (devamla) stifaname mahall intihapta resa-y memurin-i mlkiyeye verilmitir. Ve
bu malmat sahibi salhiyet olan resa-y memurin tarafndan ibl edilmitir. Esasen intihabatn hsn-
cereyann temin etmekten mesul edilebilecek olan resa-y memurin-i mlkiye idi. Eer bu hususta heyeti
liyenizce phe ve tereddt hsl olacak olursa dorudan doruya mahallinden istilm edebilir (kabul kabul
sesleri).
***

MTAREKEDEN MECLSN AILMASINA KADAR

GEEN ZAMAN ZARFINDA CEREYAN EDEN SYAS
OLAYLAR HAKKINDA
24 Nisan 1920

Muhterem Millet Vekilleri! Bugn iinde bulunduumuz vaziyeti, meclisi linizin nazarnda tamamiyle tecelli
ettirebilmek iin baz beyanatta bulunmak istiyorum. Vukubulacak mruzatm birka devreye ayrlabilir.
Birincisi; mtarekeden Erzurum Kongresine kadar geen zaman zarfndaki ahvale dairdir.
kincisi; Erzurum Kongresinden on alt mart tarihine kadar yani stanbulun dmanlar tarafndan igal
edildii gne kadar, nc safhas da 16 Marttan bu dakikaya kadar olan ahvale dair olacaktr. Mruzatm
birtakm vesaika mstenittir ki msaade buyurulursa o vesaiki icabettike burada okuyacam. Yalnz birinci
safhaya ait olacak maruzatm belki biraz ahsi olacaktr. Fakat vaziyeti tamamiyle tenvir edebilmek iin ondan
bahsetmee lzum gryorum.

Malmu lileridir ki Ahmet izzet Paa Hkmeti milliyetler esasna mstenit dilne bir sulha nail olmak
emeliyle mtarekeye talib oldu. stikll urunda namus ve ehametle den milletimiz 30 terinievvel 1334
tarihinde imza olunan mtarekenme ile silhn elinden brakt.
tilf donanmalar stanbula girdikten sonra mtarekenme ahkm bir tarafa brakld. Gn getike artan bir
iddetle, hukuku saltanat, haysiyeti hkmet, izzetinefsi millmiz taaddiyata urad. Heyeti itilfiyeden grdkleri
tevik ve fiil himaye sayesinde tebaa-i Osmaniyeden olan anasr gayri melime her yerde kstahane tecavze
haladlar.
Meclisi Mebusann feshi, kuvvetini milletten almyan hkmet-i merkeziyenin sk sk deimesi ve halkn
vicdanndan doan mill birlik urundaki teebbsatn maalesef ihtirasat siyasiyeye kurban edilmesi yznden
leme kar mevcudiyeti millyemiz ihsas edilemedi.
Ecnebi kuvvetlerinin igali altnda inleyen payitahtmzda kan alyan bilmum erbab hamiyet, mnevveran
millet ve din ve devlete hizmetleri mesbuk zevat liye makam hilfet ve saltanatn, istiklli millnin bu haternk
vaziyetten kurtarlmas ancak vicdan- millden doan birliin azim ve iradesine mftekar bulunduuna iman
getirdiler. Fakat stanbulun taht tazyik ve muhasarada bulunan muhitinde icabat- hamiyeti ifaya maddeten
imkn kalmamtr.
te bu srada idi ki Anadoluya mlk ve asker hususatla muvazzaf olmak zere ordu mfettiliine tyin
edildim; bu tevecch, din ve millete hizmet etmek iin en byk bir mazhariyet-i ilhiye addeyledim.
Vicdan- millnin irade-i liyesine tbi olarak milleti mstakil, vatanmz masun grnceye kadar almak
ahdiyle 16 Mays 335 gn Dersaadeti terkeyledim. Samsunda ie baladm. lk dndm, memleketimizde
asayiin istikrarna kendi vesaitimiz ile muktedir bulunduumuzu gstermek oldu. Esasen Canik Livasnn
vaziyeti hususiyesi de bu bapta en seri davranmay mstelzim bulunmakta idi. Filhakika Rumlarn hkimiyetini
ve slm unsurunun esaretini istihdaf eden ve Atina ve Dersaadet komitalar tarafndan idare olunan Pontus
Hkmeti mali, Karadeniz sahiliyle ksmen Amasya ve Tokatn imal kazalarnda mukim Osmanl Rumlarnn
hayalhanelerini lgnca brmt. ttihaz olunan tedabir sayesinde muvaffakiyetli netayi istihsl edildi. Fakat
ittihaz olunan tedabir ve muvaffakiyet yalnz Pontus havalisine ait ve mevzii idi. Halbuki her gn hakszlklarn
artran tilf Devletlerine, mevcudiyeti millyemizi siyaseten ispat etmek ve fiil tecavzler karsnda milletin
namus ve istikllini bilfiil mdafaa etmek pek mhim idi. Esasen arkta ve Garpta, hemen memleketimizin her
tarafnda mdafaa ve muhafaza-i hukuku millet ve memleket iin cemiyetler tekil edilmiti. Bu cemiyetler
dmanlarn esaret boyunduruuna girmemek kastiyle mill vicdann azim ve iradesinden domu yegne tekilt
idi.
Bu sralarda idi ki umum belediye riyasetlerine Dersaadette ngiliz Muhipleri Cemiyeti teekkl ettii ve her
tarafta bu cemiyete itirak ile ngiltere mzaheretinin talebedilmesi lzumu hakknda (Sait Molla) imzasiyle bir
telgraf geldi. Bu meselede hkmetin alkasnn derecesini anlamak iin sadrazam olan Ferit Paadan keyfiyeti
istilm ettim, hibir cevap alamadm.
Kendisinin ehas mehule tarafndan byle gayri muttarit ve muhtelif siyas maceralara tevecchndeki
teebbsatn azm felketlere sebep olacan takdir eden millet, Sait Mollann tebliine havale-i semi itibar
etmedi.
Binlerce tecavz ve hakszlklar altnda inleyen ve zmir vaka-i fecias karsnda kan alyan millet,
hkmet-i merkeziye ve tilf Devletleri mmessillerinden alyarak istimdat ve istiday hak ederken, mteaddit
belediye riyasetleri ve birok mdafaai hukuku millye cemiyetleri marifetiyle aldm telgrafnamelerde
hakkmda itimat beyan olunarak benden de bu hususla hizmet ve fedakrlk talebediliyordu.
Hayat ve ahsiyetim, kendi mal olan necip ve mazlum milletimizin bu hakl talebi zerine artk benim iin en
mukaddes vazife irade-i millyeye mtavaat her eyin fevkinde grmekti (srekli alklar).
Bunun zerine yaptm bir tamimle millete kat szm verdim. bu tamimin son cmleleri u idi:
Geirdiimiz u hayat ve memat gnlerinde umum millete her taraftaki amal ve tezahrat ile temine azmedilen
istiklli millmiz urunda btn mevcudiyetimle altm temin eylerim.

Bu emel mukaddes urunda milletle beraber nihayete kadar alacama da mukaddesatm namna sz
veririm.
27 Mays sene 335 Trkiye Havas-Royter namnda tilf Devletlerinin tesis ettikleri ajans malm olduu
vehile inikadeden rayi saltanat hakkndaki tafsiltta heyeti umumiyenin fikri Trkiyenin dveli
muazzamadan birinin mzaheretini temin merkezindedir kaydn neir ve tamim eylemiti. Bu tamimin derece-i
mevsukiyeti hakknda btn millette byk bir phe ve tereddt uyand. Ajans ihbaratnn tamamen bir sania
olduu ve rayi saltanatn hibir eye karar vermedii ve ekseriyetin hkmete ademi itimad ve mukadderat
meselesinin bir rayi millye tevdiini mutazammn ifadatta bulunduu ve binaenaleyh herkesin istiklli mill
taraftar olduu anlald. Bunun zerine makam sadarete bervehiati mruzatta bulundum ve keyfiyetten umumu
haberdar eyledim.
Makam Celili Sadareti Uzmaya :
27 Mays, sene 335 tarihli (Trkiye, Havas-Royter) ajans rayi saltanatta heyeti umumiyenin fikri
Trkiyenin tamamiyeti mlkiyesini muhafaza artiyle dveli muazzamadan birinin mzaheretini temin
merkezinde olduunu kayit ve ihbar ediyordu. rayi saltanat mzakeratn aynen nereden 27 Mays, sene 335
tarihli stanbul gazetelerinin tavzihatna nazaran yalnz Sadk Beyin ifade-i tahririyesinde ngiltere himayesinin
teklif olunduu ve bunun heyeti umumiyenin fikri bulunmad anlalyor. Ajans ile gazetelerin neriyat
arasndaki tezat, baz taraflarca nazar dikkati calip ve ajansn tahrifi hakikat salhiyetine creti cayi sual
grlmtr. inde bulunduumuz bu hassas devirde artk her hakikati kemaliyle mdrik ve btn avakbi
meumeye kar en son fedakrl gze aldrarak muhafaza-i istiklliyeti millyeye azim olan milletin mazhar
sknet ve teselliyet olmas merkez-i hilfet ve saltanattan vsl olacak iarat sahihe ve samimyeye vabeste
olduu kanaatindeyim. Vicdan- millyi temsil etmiyen ihbarat, ayan endie akisler tevlid edebilecei cihetle bu
bapta tenvir ve irat buyurmaklm hassaten istirham eylerim.
nc Ordu Mfettii
Fahri Yaveri Hazret-i ehriyari
M. Kemal
Bu sralarda, zmir ve Aydndaki fecayi messirenin tesiriyle de milletin uyankl ve heyecan nazar
dikkati calip bir dereceye varmt. Efkr milleti muvakkaten uyuturmak emeliyle olacak. Sadrazam Paa
Parise davet olundu. Ferit Paann riyaseti altnda giden heyete milletin itimad teallk etmedi, ben de ahsan
milletin bu musip phesine itirak ettim. Millet, giden heyetin programn istizah etti. Bu pek nazik zamanda idi
ki Harbiye Nazrndan tideki telgraf aldm: Maiyeti linizdeki istimpotlardan biriyle hemen buraya terifiniz
rica olunur.
8 Haziran, sene 335
Harbiye Nazr
evket Turgut
Bu davetin mna ve mahiyetini anlyamadm, istizah ettim; bir taraftan Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi olan
Cevat Paadan da sordum, marnileyhten 11 Haziran 1335te aldm cevapta kymetli bir generalin
Anadoluda seyahati efkr umumiyeye iyi bir tesir yapmyaca cihetle ngilizlerin beni talebeyledii
bildiriliyordu. Bu hakikate vkf olunca dorudan doruya zat- akdes-i hazret-i padiahiye u mruztta
bulundum :
Mabeyni Hmyun Cenab Mlkne Bakitabeti Celilesi
Vastasiyle Atebe-i Hmyunu Cenab Padiahiye
Byk milletin ve mukaddes hilfetin imad sahih ve yegnesi bulunan saltanat hmyunlarn Cenabhak
masunu afat buyursun! evketpenahm! Memleketin bugn urad afat tazyik ve tehlike-i inksam karsnda
ancak zat hmyunlar bata olmak zere, mill ve mukaddes bir kudretin sayha-i mevcudiyeti, vatan ve istiklli
devlet ve milleti ve hanedan celilannzn alt buuk asrlk mbeccel tarihini kurtarabilir. Her tarafa bu

itihat ve kanaat yektadr. En son huzuru ahanelerinde eref msle mazhar buyurulduumda izmir vakayii
mellimesinden pek mahzun olan kalbi hmyunlarnn bu nokta-i necata ait ilhamat bu anda dahi hafza rayi
intibahmdr.
Bu ilhamat izah etmek isterim. stanbuldan en son mfarakat edeceim gn eref msle nail olmutum. Bu
esnada zat hazret-i padiah Boaziinde bulunan ngiliz zrhllarnn, saraya mteveccih olan toplarn
gstererek, gryorsun dedi, ben artk memleket ve milleti nasl kurtarmak lzm geleceini tasavvurda
tereddde duar oluyorum ve ellerini kaldrarak, nallah millet mtenebbih ve mteyakkz olur, bu vaziyet-i
elmeden gerek beni ve gerekse kendisini tahlis eder buyurmulard, binaenaleyh maruzatmda arz etmek
istediim bu ifade-i hmyunlardr.
Dilhah milkdarilerinden mlhem azim ve iman ile vazife-i ciza-nemde mdavim bulunuyorum. rade-i
mlkneleri vehile Sadrazam Paa kulunuzu daima meham umurda tenvir ve icabatn arz ve tatbik
etmekteyim. u bir ay zarfnda hemen tekmil Anadoluyu ahanelerinin vilyat, elviye ve kazalarna ve hudut
boylarna kadar olan efkr ve amali millete ve tekmil kumandanlarn ve tabakat- memurinin hissiyat ve
icraatna vukuf ve nfuz hsl ettim. Binnetice bariz bir surette tahakkuk ediyor ki: Millet batan aa uyank
olup istiklli devlet ve milleti ve hukuku liyei saltanat ve hilfeti teyit iin kavi bir azim ve iman ile mcehhez
bulunuyor. stanbulda iken milletin bu kadar kuvvetli ve az vakitte felketlerden bu derece mteyakkz olduunu
tahayyl edemezdim.
evketpenahm! Bu evsaf ve vaziyette ve zat akdesi hmyunlarna revabt lyezal olan milleti necibelerine
tamamiyle istinat ve bilmukabele btn mnasiyle bu mill ve vicdan kuvvete mzaheret olunur. Son hatt
hmyunlar umum milletin azim ve celdetini artrmtr.
Yalnz ayan dikkat ve teessrdr ki: Bu nezih Anadolu halk bugnk hassas devirde bile stanbulda cari
tehalf ve mnafereti efkrdan ve ihtirasat fitnekriden pek mteezi bulunuyorlar. Filhakika stanbul muhitinin
tefessuha msait ahlk ve bundan istifadeyi bilen ecnebiler devlet ve milletin imhas ve devlet ve millete ve
padiahna sadakat ve fedakriyle hizmet kabiliyetinde olanlarn ortadan kaldrlmas iin pek ileri gitmek
cretini gsteriyorlar.
evketmeabm! Hatr nian milkdarileri olacaktr ki: vezaifi mev-duamn ifas srasnda ecnebilerin ve baz
erbab mefsedetin mutlaka tezvirat ve mmanaat ihtimalini daha Dersaadette cezm ile bunu mruztm
meyannda ihsasa alm ve bilhassa Sadrazam Paa ile baz rical-i mhimme-i devlete, pek ak olarak terih
ve byle vaziyetler karsnda Ali hsan ve Yakup evki Paalarn akbetine giremiyeceimi ilve eylemitim. te
vicdan milldeki intibahat ciddye ve tecelliyat cedidei menfaati istilcuyanelerine mnafi gren ngilizler ve
vatann zararna da olsa ngilizlere mmaat meslek edinen zayf seciyeliler bu kere cizlerini bilifal
stanbula celbe teebbs ediyorlar. Hakan celil-anna, milletine, vatanna sadk ve bu uurda lmleri
istihkar ile melf kullar gibi bir kumandandan elbette hukuku saltanat hmyunlarnn ve milletin beka ve
mevcudiyetinin dman olanlara mmaatkrlk beklenemezdi. Binaenaleyh abdi memlkleri bittabi Maltaya
gitmek veyahut en hafif olarak hali atalete mahkm edilmek gibi ihtimaller karsnda brakldm ve bittabi buna
muvafakatte mazurum ve eer icbar edilirsem memuriyeti cizanemden istifa ederek kemakn Anadoluda ve
sine-i millette kalacam ve vezaifi vataniyeme bu kere daha sarih hatvelerle devam edeceim. T ki millet
mazhar istikll ve saltanat ve hilfeti muazzama-i hmyunlar masunu indiras olsun, lyezal sadakati
bidanemin daima mtezayit olduuna itimad ahanelerini arz ve istirhama mcaseret eylerim.
nc Ordu Mfettii
Fahr Yaveri Hazreti ehriyari
M. Kemal
Tekmil milletin vaziyetini idrak ile mukadderatna bizzat hkim olmaa azmettiini anlamtm. Millet ve
memleketin hal vaziyetini derpi ve hukukunu muhafaza ve mdafaa eylemek zere her trl tesir ve
murakabeden azade bir heyeti millyenin vcudunu elzem grdm. Bunun iin icabedenlerle mzakere ve
muhabere ederek Sivasta umum bir millet kongresi akdini kararlatrdk. Byk ve kanl tehlikelere kar daha

ziyade temasta bulunan vilvat arkiyemiz zaten Erzurumda mezkr vilyat namna ayn maksat altnda bir
kongre akdine teebbs eylemiti. Sivas Kongresi iin mahrem bir beyanname ve mektubu tamim ettim.
Bu mektup ve beyanname malmu lileridir. Bu esnada Mdafaai Hukuku Millye cemiyetlerine ait
telgrafnamelerin keide edilmemesi hakknda Posta ve Telgraf Mdiriyeti Umumiyesi tarafndan posta ve telgraf
mdrlerine bir emir verildii haber alnd. Vatann esarette bulunduu bu tarih anlarda sadayi milleti ismaa
yegne vasta olan bitaraf ve srf mill tekiltn meni muhaberesine ictisar etmenin millete kar byk bir
cinayet ve hiyanet ve slmiyete kar en azm bir gnah olduu bedih idi. Bu hainane teebbsn derhal nne
gemei vicdan bir vazife addettim ve tmimen her tarafa icabeden emirleri verdim. Keyfiyeti Zat Hazreti
Padiahiye arzettim ve Makam Sadarete ve Harbiye Nezaretine ve aynen Posta Telgraf Mdriyeti Umumiyesine
de yazdm.
24 Haziran 1335 tarihinde Dahiliye Nazr Ali Kemal Beyin de bir tamiminden haberdar edildim, bu tamimde
:
Hakikenane ve gasbane ve gaddarane igallerden ne derece mteessir olursa olsun hkmet ne Yunanistan
ve ne de kimse ile bu esnada harb ve darbe tutuamaz. Paristeki konferansa giden murahhaslarmzn imdiye
kadar eczayi asliye-i vatan kurtaracaklarna midimiz gnden gne artmaktadr. Esbab- mdafaa hazrlyanlar
menediniz, haklarnda insafszca davrannz! Bunlar eski dmanlarmzdr. leri bozulmak zere iken yeniden
dzelmesine meydan vermeyin! (mrltlar ve alak sesleri) denilmekte idi.
Ali Kemal Beyin de bu teebbsnn nne getim; bu mnasebetle Atebe-i Ulyay Cenab Padiahiye u
mruztta bulundum :
Dahiliye Nazr Bey, 18 Haziran 1335 tarihli vilyata nerettii ifreli bir tamimde mdafaai hukuku millye
istihzaratm iddetle menediyor. Pek hazin ve messiftir ki ayn tarihte Posta ve Telgraf Mdr Umumisi de
sadayi milleti bomya matuf gafilne ve derhal akamet ve nedamete mahkm bir telgraf nereylemiti.
evketpenahm! Bilfiil vki bugnk tehlike-i inksam karsnda banda makam akdesi saltanat
hmyunlar olmak zere mukaddesatn tahlis ve muhafazaya azmetmi olan milleti necibelerini byle hasis ve
haternk bir zihniyetle inkr kudretine tevessl etmek tarihin ve vicdan millnin hibir zaman affedemiyecei
hdisattandr.
Geri byle bir zihniyetin hibir yerde cayi kabul ve tatbik bulmadn maakran arz eylerim. Fakat milleti
necibelerine ve vatan ve devletin tarihine kar reva grlen bu muameleler mukadderat ile pek zalimane bir
istihza oluyor. Bu hdisat mteheyyi olan enzar ve efkn millete ayi olduka hkmeti merkeziyeye itimatszlk
gstermek gibi fena avakbi ihzar edeceinde phe yoktur, arz keyfiyete mcaseret eylerken tazimat
ubudiyetkranemi de teyideylediim muhat ilmili buyuruldukta ferman.
nc Ordu Mfettii
Fahr Yaveri Hazreti ehriyari
M. Kemal
27 Haziran 1335te Sivasa muvasalat etmitim. Azledildiimden bahis Ali Kemal Beyin bir tamiminin daha
varit olduunu rendim. 23 Haziran 1335 tarihli olan bu ifreli tamimde:
ngiliz mmessil-i fevkaldesinin talep ve srariyle azledildi. Marnileyhin stanbula celbi Harbiye
Nezaretine ait bir vazifedir. Lkin Dahiliye Nezaretinin size-emri katis: Artk o zatn mazl olduunu bilmek ve
kendisiyle hibir muamele-i resmiyeye girimemek ve umuru hkmete mtaallik hibir matlbunu isaf
ettirmemektir deniliyordu.
Bu muameleye dair sadarete ve Harbiye Nezaretine 28 Haziran 1335te u telgraf ektim :
Mdafaai Hukuku Millye ve Reddilhak Cemiyetlerine mzaheretimden ve ngilizler tarafndan
talebedildiinden bahisle azlolunduuma, daha baz nbeca szler ilvesiyle Dahiliye Nazr Ali Kemal Beyin
makamat mlkiyeye tamim eylediine muttali oldum. Acizlerini bu memuriyete nasp ve tyin buyuran zat
hazreti padiahinin bu bapta birgna irade-i seniyelerini eref telkki eylemediim gibi ne makam cehli

sadaretten ve ne de Harbiye Nezareti Celilesinden azlime dair hibir emir almadm. Binaenaleyh Ali Kemal
Beyin bu gizli neir ve tamiminin ne gibi mlhazat sakime tahtnda cereyan ettiini ve resay devlet arasnda
tefrika ve memlekette kanunsuzluk, inzbatszlk ve binnetice millet arasnda anari tevlidine saik olan bu
zihniyetin ne kadar haternk olduunu vareste-i arz gryorum. Ali Kemal Beyin infisalimi bildiren telgraf
haberleri mumaileyhin hatt hareketinin hkmeti seniyece mazhar tasvip olmadn tamamen gstermi bu
suretle zail olmu ise de Meclisi Vkelnn bilklliye karar ve kanaati haricinde yapldna katiyen kaani
bulunduum bu muhataral ve mesuliyeti cidden ar dncelerin millet ve memleketin selmeti tiyesi iin ne
byk zararlar tevlidedebileceini tekrar arza mecburum. Mumaileyh hakknda yaplacak muameleyi takdiri
fahimanelerine arz ederim.
nc Ordu Mfettii
Fahr Yaveri Hazreti ehriyari
M. Kemal
Umum vilyetlere, mstakil ve mlhak mutasarrflara ve kolordulara ve ikinci Ordu Mfettiliine de u
telgraf yazdm:
27 Haziran 1335
Mdafaai Hukuku Millye ve Rediilhak gibi mnhasran vatan ve istiklli millyeyi tahlise mstenit bir gaye-i
mukaddeseye mzaheretimden ve ngilizler tarafndan talebedildiimden bahisle azlolunduumu Dahiliye Nazr
Ali Kemal Beyin makamat mlkiyeye mahremane tmim ettiine muttali oldum.
1 - cizlerini bu memuriyete nasp ve tyin buyuran zat hazreti padiahinin bu bapta birgna irade-i
seniyelerini eref telkki eylemediim gibi ne makam celili sadaretten ve ne de Harbiye Nezareti Celilesinden
azlime dair bu ana kadar hibir emir almadm. Binaenaleyh Ali Kemal Beyin bu gizli neir ve tamiminin ne gibi
mlhazat sakime tahtnda cereyan ettiini zaman ve hdisat kariben umum nazarnda ispat edecektir. Resayi
devlet arasnda tefrika ve memlekette kanunsuzluk ve inzbatszlk ve binnetice anari tevlidine saik olan bu
haternk zihniyetin tarih ve millet nazarnda vehamet ve mesuliyeti noktasna nazar dikkati celbi lzimeden
addederim. Ali Kemal Beyin salhiyeti fevkinde olarak mevcudiyeti millyemiz aleyhindeki bu gizli ve
gayrikanun hareketten rcu ettirilecei tabidir.
2 - Memuriyetimin hitam hakknda bir irade-i seniye-i hazreti padiahi eref telkki ettiim takdirde bittabi
sfat ve vazife-i resmiyemden tecerrt ve bunu bakalarndan evvel bizzat benim tamim edeceim aikrdr. Byle
bir halde tabiisi vatana mstenit olan din ve mill itihadm sine-i millette bir ferdi millet olarak dahi takibetmek
benim iin en mbeccel bir vazife ve en kat bir emeldir. Binaenaleyh devlete ve b irade-i seniye-i padiahi
muhdes olan nc Orduyu Hmyun Mfettilii ve bunun devlet ve millete kar olan mesuliyeti uhdemde
bulunduka Bablinin talimatnda mnderi vezaifi resmiyeden ni tekmil vlt kiram ile elviye-i
mstakilenin tebligatm icraya tamamiyle mecbur ve bugnk hakikate muttali olduktan sonra her vakit ve tarih
karsnda da mesul bulunduklarn teblie msaraat eylerim. Bundan maada ordu mfettilii devletin bir
makam resmisi olup hibir zaman ahs ile kaim ve alkadar bulunmadndan makamn kendisine mahsus
muhaberat ve revabtn hsn suretle muhafaza ve idame ettirmek bir zaruret-i kanuniye olduunu ve bu
tebligatmn Ali Kemal Beyin tebligatnn tamim olunduu makamata da ibl lzumunu ilveten arz eylerim.
3 - bu telgrafname-i ciznin vusulnn iar buyurulmasn rica ederim.
nc Ordu Mfettii
Fahr Yaveri Hazreti ehriyari
M. Kemal
Dahiliye Nazn Ali Kemal Beyle Harbiye Nazr evket Turgut Paann kabineden istifa eyledikleri
ajanslardan anlald. On saat kadar sonra 28 haziran 1335 tarihli ve evket Turgut imzasiyle aldm ifrede :
Dakika tehiri mucibi mesuliyettir.

Birok temenniler, niyazlar ile bizden bir heyetin Parise gitmesine Drtler Meclisi msaade etti. Ne
olacamz henz deil bizce, hatt mukadderatmzla hl oynyanlarn hedefi gayri malmdur. Yalnz bir
medar teselli buraca mevcut ise o da hakkmzdaki dmanlarmz efkrnn az ok lehimize tadile uram gibi
grnmesidir. Mesel sabk aylarda barbar ve idaresiz diye vasfedilirken, imdi de mazlum fakat muine muhta
yollu tavsif olunmaklmz gibi vaz hzrmzdan seri haberdar olacak olan dmanlarmz zatlinizi pek
kolaylkla elde
edecekleri muhakkak grlmekle beraber zaten mekklhayat yayan bizleri de ortadan kaldrmya
savaacaklardr. u izah meveddetkra-nemle zat lilerine kar vazife-i uhuvvet ve hizmeti vataniyemi ifa etmi
olduumu zannederek bil hdise hemen Dersaadete terifinizi rica ederim.
Deniliyordu. Buna cevap dahi vermee lzum grmedim.
Sivasta tekilt millyenin ihzar ve ikmali, Erzurumdan sonra Sivasta Memaliki Osmaniye namna umum
bir kongrenin itimai ve murahhaslarn celbi iin icabeden baz tedabir ve tertibat alndktan sonra Erzuruma
mteveccihen hareket olundu.
2 Temmuz 1335 gn Erzincanda Mabeyni Hmyun Bakitabetinden aldm telgrafn balca noktalar u
idi:
Evvel ve hir keide buyurulan telgrafname-i vallar manzuru li olarak evketmeap Efendimiz Hazretleri
hakknzda perverde eyledikleri asar tevecch ve hayrihahi icabnca sureti hususiyede vasayay tiyenin tebliine
cizlerini memur buyurmulardr. Nezdi lide malm olan hissiyat vatanperveraneleri saikasiyle o havalice baz
tertibat ve teebbsata iptidar eylemeleri ngilizlerin nazar dikkatlerini celp ile hkmeti tazyika kyam
etmilerdir.
Devletimizin vaziyeti hzras taraca zan ve tahmin edildii derecede mucib-i endie ve tel deildir.
Bimennihilkerim devletin mevcudiyet ve istikllinin teminine muvaffakiyet hsl olunca merkez-i saltanattan
tarann kurtarlmas san olur. u srada zatlilerinin bilistifa Dersaadete avdetleri belki ecanibin hkmeti
tazyik ile hakknzda haysiyetikenane bir muamele vukua getirilmek mlhazasiyle tavsiye buyurulmamakta
olduu gibi daire-i harbiyece azilleri cihetine gidilmesi de nezdi lide tecviz edilmediinden Harbiye
Nezaretinden iki ay mddetle tebdilhava istenilerek ahval tavazzuh ve sdh takarrr edinceye kadar ihtiyar
buyurulacak bir ehir veya kasabada istirahat eylemeleri en muvafk suret olarak tahattur buyurulmaktadr.
2/3 Temmuz sene 1335te Mamahatunda, Harbiye Nezaretine gelen Ferit Paann 30 Haziran sene 1335
tarihli u ifresini aldm :
Muhabbeti kalbiyelerinin kuvve-i cazibesi, senakr dinizi yine Harbiye Nezaretine getirdi. Hkmeti epeyce
mkl bir mevkide buldum. Mnasebat hariciyenin ekli dehet istimali arasnda bir de bunu bsbtn tedide
sebebiyet verecek bir buhran dahil karsnda kalnca bilihtiyar titredim. Zatlileri gibi bendeniz de, kuvayi
takdiriyeme mutemit bulunduumdan iddia edebilirim ki, benim kadar sizi ruhunuzun en mik kelerine kadar
anlyabilmi bir fert yoktur. imdilik tamamiyle bilemiyorum ki nasl bir saik hkmetle zatlileri arasnda bir
anlamamazlk ihdas eylemitir. phesiz amayi araz ile mallinin mvellidatndan olacaktr. ngilizler
tarafndan baz kumandanlarmz hakknda mesbuk muamelenin zatlilerine tatbiki hi de muntazar olmamakla
beraber her ihtimale gre bu iin hsn suretle halli aresini dndm. Kudreti liye ve hamiyeti
vataniyelerinden hif olarak, hakszlklar inkr olunamyacak dmanlarmz zatlilerinin byle mhim bir
memuriyet-i askeriyede bulunmalarndan lerzan olmalarna mptenidir ki, sizi bu vazifeden ayrmak
teebbsnde bulunmulardr. Malbiyet devasz bir illettir. Bunlarn arzularna ademi iltifat birtakm eracif
ihdas suretiyle menafii vataniyenin imhasna alacaklar korkusudur ki maatteessf bir mddet bidemat-
bergzidelerinden mahrumiyete hkmeti mecbur ediyor. Hakk lilerinde pek ziyade tevecchkr bulunan zat
hazreti padiahi akerlerini bilhassa kabul ile bu iin bir hsn surete ifran tenezzlen mzakere buyurdular.
Mazeret-i vcudiyeden bahis ile gerek Dersaadet ve gerekse arzu buyurulacak herhangi bir mahalde tebdilhavaya
taraf lilerinden msaade talebolunmak ve mucibince icab ifa klnmak nezdi millet ve hkmette haiz olduklar
mevkiin mahfuziyetini temin etmi olmakla beraber dmanlarmzn metalibi vakasna da bu suretle nihayet
verilmi olaca mtalas karin-i tasvibi li-i ehriyari ve hatt bizzat taraf zierefi hmyunlarndan dahi ayrca
taraf saadetlerine yazlaca irade ve ferman buyurulmutur.

Elimden gelecek her arzularnn husulne allaca nezdi lilerinde de msellem olmak lzm gelen cizleri
ibu temenniyat hem resm ve hem de husus yapyorum. Ve ite o hususiyete binaen de syliyeceim ki
vereceiniz cil cevab muvafakat yalnz hakkmdaki itimat ve muhabbetinize delil deil ayn zamanda makam
nezarette midettiim muvaffakiyata da mebde olacaktr. Ellerinizden perim.
Zat ahaneye, sureti hareketim hakknda Harbiye Nezaretine yazdm arzettim. Ferit Paaya da cereyan
ahvali izah ettikten sonra tebdilhava suretiyle de Anadoluda kalmakta bir beis grmediimi yazdm.
Harbiye Nazr Ferit Paann Erzurumda aldm bir telgrafna- mesinde :
Dersaadete hareketlerinin tesr buyurulmasn rica ederim denilmekte idi.
Telgraf basnda da Ferit Paa unlar syledi :
Paam! tilf mmessillerinin pek kat mracaatlar bugnk telgrafnamemi yazmya mecbur etti.
Zatlilerini benim kadar kimse bilemez. Hamiyet-i vataniyelerinin ulv gayelerine vkfm.
Bendeniz stanbula terif buyurulacan gerek evketmeap efendimize ve gerek mmessillere kar
taahhdeyledim. Mahcup olmyacama eminim.
Hakk lilerinde tilf mmessillerinden de buray teriflerinde hrmetten baka bir ey muntazar deildir.
Bunlar temin edilmitir (glmeler). Ancak ve ancak zatlilerinin hemen o havaliyi terk ile buraya gelmeniz
lzmdr (beklesinler sesleri ve glmeler).
Ferit Paaya verdiim cevapta unlar sylemitim:
1 cizlerinin vatan ve milletin selmetine hizmet etmekten baka bir gaye ve maksadm olmad ve halen
dahi devletin hududu hzras dhilinde mesai ve faaliyetin bu cihete matuf ve masruf olduu halde Dveli
tilfiye mmessillerinin ahsiyetimden bu derece mtevehhim bulunmalarnn birtakm araz ve tezvirattan ileri
geldiini ve bunlarn da cizlerini btn hissiyat ve efkriyle tanyan ve amali seniye-i mlkne ile evamiri
hkmet dairesinde alacama itimat buyuran zat devletleri tarafndan verilecek izahat ve teminatla kabili
tashih ve izale olduuna mutmainim.
2 Drt gn evvel arzu ve irade-i ahaneye makrun olmakla tilf Mmessillerince de itiraza ayan olmad
anlalan teklifi devletleri cevab alnp mtala edilmeden Dersaadete hareketi cizanem taahht buyurulmamal
idi.
3 Hibir sebebi mkul yok iken zmirin ve Antalyann hkmetimizin malmat dahi olmadan dmanca
igali ve silhsz biare halkn Rum ekyasna doratlmas ve binlerce rz ve namusun payiml edilmesi ve elan
da Aydn vilyetinin her tarafnda bu fecayiin devam ve temadisi bir mddet evvel oradan Nurettin Paann
alnmasnn ve vahim bir kumanda tahavvlnn netice-i kran m idi? Bu havali iin dahi byle kanl bir
akbet hazrlanm ve buna mni grlen kumanda heyetlerinin tahvili lzumu hissedilmi ise mmessillerin
imhay vatan mstelzim teklifat karsnda ricali hkmetimizin ikinci bir hyanete vasta olmaktan ise efrad
millet arasna fert olarak karmas mucibi imtisal bir vatanperverlik olur (alklar).
arktan evki ve hsan Paalarn alnmasnn vatanmzn aksam garbiyesinin gaddarane igali programnn
tatbikna derece-i mmanaat ne olabilmitir?
Ferit Paann verdii cevap udur :
Beyanat liyeleri dorudur. Ancak bir hareket-i millye vukubulacana iman eden ngilizleri kudreti liye
ve hamiyeti msellemeleri endienak etmi ve dmanlarmz tarafndan her gn bir suretle iaa edilen tezvirat bu
endieyi tezyideylemi olacak ki bugn behemehal zatlilerinin ordunun banda istanbula getirilmesini
Babliden talebetmilerdir. Bu taleplerini tehditkrane bir lisanla sylemilerdir. Drt gn evvelki halin ekline
gre zat hazreti padiahinin tensibi ehriyarilerine iktiran eden teklifi cizanem vki olmu idi. Fakat bugnk
hal byle bir an ve cil bir davete icbar ediyor.
Bablide makine banda ge vakte kadar sizi rahatsz etmekliim takdir buyurulur ki bir mecburiyet ve
hiss menfaat-i vatan icabdr. Ayn zamanda istihkak lileri bulunan hrmet, ngilizler tarafndan ibraz olunaca
Hariciye Nazr Vekili marifetiyle temin olunmutur, ilk telgrafname-i cizanemde de ima eylediim vehile Paris

Konferans mukarreratna inkyattan gayri yaplacak bir ey grlememektedir. imdilik hsn mize kkn
ihtiyar mnasip gibi grlyor. Ve ite bu sebebe mebnidir ki acilen Dersaadete hareket-i liyelerine intizar
olunuyor.
Elbette ki huzuren mlkatmz bizi de tenvir edecektir. Mmessillere ol vehile tebligat ifa edilmek zere
hareket buyurulacak an karibin tyinini ricaen intizar etmekteyim.
Verdiim cevapta u maddeler vard :
1 Dnk telgrafname-i lilerinde Paris Konferans mukarrera- tna inkyattan gayri yaplacak bir ey
grlemedii beyan buyuru- luyordu. Bu mukarrerat nelerdir? Ajanslarn en son tebligat, istiklli millmizi ve
mukadderatmz pek mitsiz bir halde gsteriyor. Mesel Paris Konferans, Trakya, Pontus, zmir, Kilikya
mesailini devletin aleyhine olarak tyin etmi ve vilyat- arkiyede de Ermenistan hkimiyetini kabul ve
teyideylemi ise bu mukarrerata inkyat iin veklet ve salhiyeti alan ve takdir eden kimlerdir? Sadrazam Paa
Hazretleri vatan ve milletin hukuku mukaddesesini imha eden bu fena vaziyetleri men ve izale iin ne gibi mspet
ve madd teminatla ve mitle avdet ediyorlar ?
2 Zat ahaneyi tekmil hakaik devlet ve milletten ve dekaik hukuku hilfetten samimane bir lisan sadakatle
tenvir buyurmak ve gayri mesul olan zat akdesi padiahnn amal ve iradat- seniyelerini daima amali hakikiye-i
din ve devlete imale eylemek lzmdr. Dersaadetteki baz zevat ve bilhassa maalesef bir iki ay bile payidar
olamyan mtehavvil kabineler, kendilerinde zahir olan galat ryet, zaf kalb, milletin amali umumiyesine
maks ve gayrimeru fikirlerle veklet ve istimali salhiyet etmek gibi tarihin en feci mesuliyetlerinden katiyen
uzak kalmaldr.
3 ahsiyet-i cizaneme gelince : Pek yanl ve hatal telkkiler olduunu gryorum. Bugn vatanmzda bir
kudret-i millye varsa o cereyan, felketlerden mtenebbih olan milletin kalb ve dimandan domutur. cizleri
de ancak ona tbi bulunmu oluyorum. Acizlerinin buradan ekilmesi vesaire gibi tertibat pek yanl ve bilkis
pek haternktir. cizlerinin masuniyeti hakknda Hariciye Nazr Vekili Beyefendi tarafndan ngilizlerden
teminat alnd beyan buyuruluyor; buna pek mtehayyir oldum. nk devletleri ve milletleri nam ve erefine
olarak bir tarz resmde imzaladklar mtareke ahkmn muhafazaya bile asla riayet etmeksizin alabildiine
tecavzlerde bulunan ve mtaaddit haysiyetiken misaller ihdas eyliyen ngilizlerin bu teminatna itimadetmek
pek safderunluk olur. Yalnz tamamiyle itimat buyurulsun ki eer memleketin hals ve selmeti ahsmn
ekilmesine vabeste olsayd bilkaydart ve nevi beere hibir mit ve emel raptna tenezzl etmiyerek nefsimi
kurban etmek kadar vicdan ve basit bir ey olamazd (alklar). Binaenaleyh aradaki tefavt azm, hakik
vaziyetin henz oraca takdir olunamamasndadr.
4 htiyar edildii tasvir buyurulan hsn mize tarikini messif buluyorum. nk hsn mize zaf
tervi ve idame deildir.
Mtarekenin akdinden bugne kadar hkmet-i merkeziyenin maalesef biribirini takliden ciz ve zayf
vaziyetler almas ve kuvve-i millyeden zerre kadar ahz kuvvet etmemesi nihayet Dveli tilfiyenin
memleketimizi bilmni istil emellerini teshil eylemitir.
Ceneral Allenbi ile elyevm Zat Hazreti Padiahinin Bamabeyincisi olan Harbiye Nazr esbak Yaver
Paann bizzat vki olan muhaveresine ve marnileyhin mruz kald muamele-i dilsze ve ayrca bir ecnebi
cenerali ile Harbiye Nazr esbak Abdullah Paann mlkatnda ceneralin kulland istiklliken lisana bu
mnasebetle celbi dikkat eylerim.
imdiye kadar evvelki kabineler tarafndan takip olunan bu tarik hsn mizetir ki Anadolunun garp aksam
ve payitaht- saltanat ve hilfette hkmdar zianmzn saraylarna kadar feci bir ekilde igal ve kuvayi
millyeyi tefrik ve imhaya tasaddi ettirmi ve ark Anadolu iin de ayn muamele-i garibeyi ihzara balamtr.
Binaenaleyh zatlilerinin ve dhil bulunduklar kabinenin buna let ve vasta olmamas vatanperverlii temenni
olunur. lve eylerim ki : itihat ve kanaati cizanemde isabet-i mutlaka olduundan hi phem yoktur. nk
bu itihat ve kanaat her taraftaki ashab vukuf ve hamiyetin ve nfuzu nazar erbabnn kanaati mtereke ve
umumiyesine ve hassaten vicdan millnin intibaatna mstenittir.

Anadoludaki byk kumanda makamlarnn bir mddetten beri sarslmas ve o boluklarn yerine ancak zaf
ve nadaninin ikamesi gibi Garb Anadoluyu mezbuhane bir surette kaptran eslf kranmzn siyasetine bir kere
daha celbi dikkat eylerim.
Ali hsan Paa ile Nurettin Paa ve onun yerine getirilen Ali Nadir Paa hdisesini tarih mill tehir edecektir.
Mademki bugn zat devletlerinin haiz bulunduklar makam, vatan ve milletin selmetini temine kfi ve
kudretbah olamyor. O halde eslfn at rahneleri bu kere de vatan ve milletin aksam arkiyesinde tevs iin
zat devletleri gibi sermayesi ancak hamiyet olmas lzm gelen kymettar ve tecrbekr bir vcudun serfru
etmesine hi de lzum ve saik mcbir yoktur. stikllini zayi eden makamnzn terki suretiyle tarihin ayan olan
bir sahife-i bemanndan bir erefi memduh ile syrlmak herhalde btn erbab namus ve hamiyet tarafndan
intizar olunuyordu (bravo sadalar).
Ferit Paaya en son verdiim cevap udur :
Harbiye Nazr Ferit Paa Hazretlerine
Erzurum 6. VII. 1335
Ermenistana mevut olduunu bilmekle, heyecan ve galeyanda bulunan vilyat arkiye ahalisi arasndan kp
gelmek hususundaki teklifi devletlerini ifada irade-i ahsiyemi istimalden mnen ve maddeten memnu
bulunuyorum. Vaziyetin takdirini msellem olan fetanet ve nfuzu nazar samilerine arz eylerim efendim.
nc Ordu Mfettii
Fahr Yaveri Hazreti ehriyari
M. Kemal
Bunu mtaakp Mabeyni Hmyun Bakitabeti celilesi vastasiyle aldm telgrafnamede oraca vki olan
teebbsat vllar her naslsa ngilizlerce mdafaa-i vatan suretinde deil ekli aharda telkki edilmektedir,
ngilizler ahs vllarna kar muhilli haysiyet hibir muamelede bulunmyacaklarn sureti katyede
taahhdeylediler denilmekte idi.
Buna cevap intizar etmeden u telgraf verdiler :
Memuriyeti liyelerine hasbelicap hitam verilmi olduundan hemen bilteahhur Dersaadete avdetleri irade-i
hazreti padiahi iktizasndandr efendim.
Serktibi ehriyari
Ali Fuat
Son cevabm bu idi :
8-9.VII. 1335 Erzurum
Mabeyni Hmyun Cenab Mlkne Bakitabeti Celilesi
Vastasiyle Atabe-i Ulyay Hazreti Padiahiye
imdiye kadar gerek zat akdesi hmyunlarna ve gerek Harbiye Nezaretine vki olan mruzatmda vatan ve
milletin ve makam muallyi hilfetin mruz ve giriftar olduu avakbi elme ve buna kar mtehassil alm ve
evza-i millyeyi tekmil safahat ve hakikatiyle arz ettim. Bunu ifa etmekle, mukaddesatmn nefsi cizaneme
tahmil eyledii en yksek ve en vicdan vazifelerden birini yapm oldum. Amal ve teebbsat- bidanemin
ngilizlerce mdafaa-i vataniye suretinde deil; ekli aharda telkki olunmasndan ni hkmet-i seniyelerinin
mkl bir vaz tazyik altnda kald irade ve ifham buyuruluyor. Hkmet-i seniyelerinin ve payitaht- saltanat
hmyunlarnn zaten ne gibi tazyik ve eraiti elme-i inhisar altnda bulunduu gerek akerlerince ve gerek btn
millet-i necibelerince tamamen malm ve ayan olduu cihetle bu tazyik ve inhisarn daha ziyade tevessne ve
bahusus pek byk revabt- sdk ve ubudiyetle merbut bulunduum kalb ve amali mfika-i hmyunlarnn
duar kell olmasna hibir vehile raz olamyacam cihetle yalnz memuriyet-i cizaneme deil, tekmil
mbahatn, vatan ve milletimin ve makam akdesi hmyunlarnn nuru feyiz ve necatndan alan pek ok

sevdiim mbarek hayat askeriyeme de veda suretiyle arz fedakri eylerim (alklar). Makam uzmayi saltanat
ve hilfetin ve millet-i necibelerinin hayatmn son noktasna kadar daima haris ve sadk bir ferdi gibi kalacam
kemali ubudiyetle arz ve temin eylerim. Silki celili askerden istifa ettiimi Harbiye Nezaretine arz ettim. Shhat
ve afiyeti cenab mlkneye dua ve her trl afattan masun buyurmalarn Cenab Kibriyadan niyaz eylediim
muhat ilmi li buyuruldukta ferman.
Kullar
Mustafa Kemal
Fuat Bey (orum) Fedakrln en mhim noktas bu deil mi arkadalar?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Birinci safhaya ait olan mruzatm hitam bulmutur. Arkadalar! Fakat
zannediyorum, fazla yoracak, ufak bir teneffsten sonra devam etmek istiyorum.
smail Fazl Paa (Yozgat) Siz yoruluyorsunuz. Fakat biz dinlemekle mtelezziz oluyoruz.
Reisisin Bey1 Be dakika istirahat.

Efendiler,
Cmlenizce malmdur ki 10 Temmuz rumi ve 23 Temmuz efrenci tarihinde Erzurumda ark Anadolu
vilyatna ait olmak zere bir mill kongre inikadetmiti. Bu mill kongrenin vazettii esaslar her halde
malmunuz idi. Fakat imdiye kadar hatt hareketimizi bu esasat tekil ettii iin hatrlatmak zere esas
noktalarn tekrar edeceim. Erzurum Kongresinin vazettii esasattan birincisi; Harbi Umumiyi mtaakp
vaziyet-i umumiye icab duar olduumuz malbiyet itiba- riyle vatanmzn birok mhim aksam
dmanlarmzn yed-i istilsna gemiti. Millet btn makasdnda madd ve hakik dnmek ve ancak kuvvet
ve kudretiyle temin edecei hususat zerinde kendisine yeni bir hudut izmek zere idi. te kongre bu hududu
izmitir. Bu hududu milliyi suhuletle ipka iin demitir ki; mtarekenamenin imza olunduu 30 Terinievvel
1334 tarihinde izdii hudut, hududumuz olacaktr. Vatanmzn hududu olacak bu hududu ihtimal teferruatiyle
bilmiyen arkadalarmz vardr. Yeniden fazla teferruata girmek istemediim iin u suretle izahat vereceim:
ark hududuna elviye-i selseyi dhil ederek tasavvur buyurunuz. Garp hududu Edirneden bildiimiz gibi
geiyor. En byk tebeddlat cenup hududunda olmutur. Cenup hududu skenderun cenubundan balar. Haleple
Katma arasndan Cerablus kprsne mntehi olur bir hat ve ark parasnda da Musul vilyeti Sleymaniye ve
Kerkk havalisi ve bu iki mntakay yekdierine kalbeden hat. Efendiler, bu hudut srf asker mlhazat ile
izilmi bir hudut deildir, hududu milldir. Hududu mill olmak zere tesbit edilmitir. Fakat bu hudut dhilinde
tasavvur edilmesin ki anasr islmiyeden yalnz bir cins millet vardr. Bu hudut dhilinde Trk vardr, erke
vardr ve anasr saire-i islmiye vardr. te bu hudut memzu bir halde yayan, btn maksatlarn btn
mnasiyle tevhidetmi olan karde milletlerin hududu millsidir (hepsi islmdr, kardetir sesleri). Bu hudut
meselesini tesbit eden maddenin ierisinde byk bir esas vardr. Fazla olarak o da bu vatan hududu dahilinde
yayan anasr- islmiyenin her birinin kendine mahsus olan muhitine, dadna, rkna mahsus olan imtiyazat
btn samimiyetle ve mukabilen kabul ve tasdik edilmitir. Bittabi buna ait teferruat ve tafsilt yoktur. nk bu
tafsilt ve teferruata girmenin zaman da deildir. nallah, mevcudiyetimiz tahlis edildikten sonra (nallah
sadalar) kardeler beyninde hal ve fasledileceinden braklm ve teferruatna giriilmemitir. Fakat esas olarak
bu maddede mndemitir. Yine Erzurum Kongresinin milliyet esasndan birisi, Efendiler; ite bu hududu mill
dahilindeki idarenin hkimiyeti millye esasatna mstenit olmasdr.
nk, bizzat bulunmu olmak itibariyle kongrenin o zamanki zihniyetine yakndan vkfm. Herhalde camia-i
Osmaniyenin tamamiyeti, istiklli millnin temini, bilhassa makam muallyi saltanatn masuniyeti mutlaka
ayan itimat bir kuvvete ve salam bir idareye mtevakkftr ve bunlar ise ancak hkimiyeti millye esasna
mstenit idare ve kuvvettir. Erzurum Kongresinde hududu millmiz dairesinde yayan anasr- gayri mslime
dahi nazar dikkate alnmtr. Cmlemizce malmdur Efendiler.
Anasr- gayri mslime ekalliyetler nam altnda btn dnyann mevzuubahis ettii ve bilhassa bizim
memleketimize teallk ettike pek byk ehemmiyetle nazar dikkate alnan bir meseledir. Bittabi bu meselede
bir esas dnmek lzmdr ve o zaman da lzm idi. Kongrenin vazettii esas vehile anasr-i gayri mslimeye,
anasr- mslimeye verilmi olan hukuku vermekten ibaret olacaktr ve bundan daha tabi bir esas bulamam.

Bununla ayn hudut dhilinde yayan insanlara ayn hukuku kanuniyeyi bahetmi oluyordu. Yine en mhim
esaslardan birisi devletin, dahil ve haric istikllinden ibaretti. Millet istikllinden vazgemiyor ve gemiyecek
esas kabul edilmiti. Ancak bu art esas daima mahfuz ve muhterem tanmak zere memleketimizin derece-i
imar, milletimizin serveti, umumiyetle seviye-i fikriyemiz nazar dikkate alnnca ve btn dnyadaki terakkiyat
ile bunu mukayese edince itiraf etmek mecburiyetindeyiz ki biraz deil, ok geriyiz. Binaenaleyh; bunu telfi
edebilmek iin ok byk membalara, ok byk vesaite velhasl her eye ihtiyacmz vardr. te bu ihtiyacat,
milletin terakki ve tefeyyz iin memleketin mamuriyeti iin muhta olduumuz her eyi hariten almak
hususunda bittabi kemali shhatle hareket edecek, yani haric mzaherete ve muavenete tamamen muvafakat
edeceiz. Ancak arz eylediim gibi mstakil kalmak sfat ve salhiyetini daima muhafaza etmek... Erzurum
Kongresinin eraiti esasiyesi bundan ibaretti.
Tekilt vesairesinden bahsetmiyeceim. te Erzurum Kongresi milletin byle hayatna, menafiine mteallik
hususatla megul olmak zere itima ederken stanbulda mevkii iktidarda bulunan Sadrazam Ferit Paa, kffesini
mcrim, aki telkki, derhal derdestleriyle stanbula izamlarn btn makamat resmiye-i mlkiye ve askeriye
tebli ediyor. Bunun da teferruatndan bahsetmek istemiyorum. Buradan Sivas Kongresine geeceim. Erzurum
Kongresini mteakip 4 Eyllde Sivasta umumi bir kongre oldu. Erzurum Kongresi yalnz ark Anadoluyu
temsil etmi oluyordu. Sivasta Garb Anadoludan ve Rumeliden de murahhaslar gelmi olmak itibariyle artk
vatann heyeti umumiyesi Anadolu ve Rumelide yayan btn millettalarmzn nokta-i nazarlarn teyidetmi
oluyorlard ve Sivas Kongresi, Erzurum Kongresinde tesbit edilen esasat aynen kabul etmi, yalnz ismini temil
etmekle kalmamtr. Btn Anadolu ve Rumeliye mul olmak zere vahdet ve tesand mill temin edilmiti
ve bilhassa Dahiliye Nazr bulunan dil Bey ve Harbiye Nazr efik Paa Erzurum Kongresi esnasnda olduu
gibi ve belki bundan daha ziyade yine hkimiyeti millyenin tesisi iin, yine hayat memleket ve milleti kurtarmak
iin alanlar aleyhine birtakm kararlar veriyorlar ve bu kararlan pek vakurane bir suretle takibediyorlard.
Kongrenin tam mnakit bulunduu sralarda ki, Ferit Paa ve rfekas Malatyada Elziz Valisi Galip Beyin taht
emir ve idaresinde ahalii msumeyi ifal etmek suretiyle bir kuvvet cemine teebbs eylemilerdi. Harbiye Nazr
efik Paa da bu kuvayi, masum milletdalarmzdan ve dindalardan kuvayi askeriyesiyle takviye etmek zere
kavi emirler veriyordu. Ali Galip Bey bu kuvvetlerle birdenbire gelecek, Sivas basacak, orada bulunan kuvayi
millyeyi birer birer bir cani gibi asacak, kesecekti. Btn bu tertibat kendisinin vilyete ve kumandanla tyini
iindi ve orada hareket iin bir irade-i seniye almlar ve bu zatn bu irade-i seniyeyi cebinde tad tahakkuk
etti. Sivasa muvasalatn mtaakp derhal telgraf banda stanbul ile muhabere edecek ve o zaman irade-i
seniyeyide neredecekti. Dier taraftan Ankarada vali bulunan Muhittin Paa oruma gitmi ve orada yine
Harbiye Nazrnn kendi emrine vermi olduu kuvayi askeriye ile hareket ederek byle iki taraftan Sivasa
baskn yapacaklard. Bittesadf stanbul ile bu zevat arasnda teati edilen ifreli telgraflar mahll vadimize geti.
Bunun zerine derhal stanbula mracaat ettik ve bunun esbabn anlamya teebbs ettik ve bittabi Ferit Paa,
efik Pasa, dil Bey emniyete ayan grlemezdi ve millet namna orada toplanm olan kongre zas yine
makam muallyi hilfete, saltanata zat ahaneye telgraflar verdiler. Btn heyet telgrafhaneye kotu ve
padiahtan hakkn talebetti.
Mehmet kr Bey (Karahisar Sahip) Paa Hazretleri bir nokta var; ngiliz amirali Mister Nvilin itirakini zikir buyurmanz
lzmdr.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Pek doru! ngilizlerden bahsetmek istemediim iin bu noktay
dercetmedim efendim. Hakikaten ngilizler daha evvel btn Krdistan ifal etmek, Trk vesair dindalarndan
ayrmak iin tasavvur edebildikleri her eyi orada tatbikle megul idiler. Bu tatbikatta en byk faaliyeti gsteren
yzba ve bir rivayete gre binba rtbesini haiz birisi idi ve buna maatteessf islamlardan bir iki kii muavenet
ediyorlard. Tam bu esnada (Nvil) dahi Malatyaya gelmi ve Ali Galip Beyle teriki mesai eylemiti. Sivas
istikametine tahriki tasavvur edilen kuvvetin banda bulunuyordu. Yine braktm noktaya avdet ediyorum. Zat
ahaneye arz etmek niyetinde bulunmak istedik, tekmil telgraf muhaberatnn Ferit Paa, Adil Bey ve rfekas
tarafndan katedildiini grdk ve bize zat ahane ile grmee msaade etmiyorlard.
Ferit Paaya mracaat edildiini ve sonra zat ahaneye mracaat edildiini arz etmitim. Ferit Paaya ademi
itimadmz ve mracaatta kendisine itimadetmemekte olduumuzu ve hatt vaziyeti tamamen izah ettikten sonra
Ferit Paa kabinesinin yerine artk herhalde milletin emel ve itimadna mazhar bir kabineyi mevkii iktidara
getirmek lzumunu arz etmi idik. Bu mruzatmz Ferit Paann haylletiyle vsl semi ahane olamamtr ve

bunu mtaakben Ferit Paaya dedik ki : Bizi mruzatmzda serbest brakmazsanz o zaman millet harektnda
kendini hr ve serbest telkkide mazur olacaktr. Cevap vermediler. Serbesti kendiliinden tannm oldu. Kongre
kendisini serbest telkki ettikten sonra, bittabi Mister (Nvil) ve Ali Galip Beye ve onun ifal ettii masum
insanlara kar tedabir ittihaz etti. lk tedbir, bittabi ifal edilmi olan dindalarmz tenvir etmekti ve buna
muvaffakiyet hsl olur olmaz tekmil ifal edenler, btn o caniler yalnz kaldlar ve oradan firar etmee
muvaffak oldular. orum da bulunan Muhittin Pasa da Sivasa davet olundu. Efendiler :
stanbulda Ferit Paa kabinesiyle milletin, bilcmle resayi mlkiyenin ve ordunun rabtas bu suretle inktaa
uratld ve bu hal tam 23 gn devam etti. 23 gn zarfnda cmlemizce malmdur ki, milletimiz makasd
mukaddesesini istihslde vahdet ve tesandn ne dereceye kadar gsterebileceini o mddet zarfndaki aariyle,
metanetiyle izhar etmiti. Bu millet iin, cmlemiz iin calibi kr ve mahmedet bir haldir. Nihayet 23 gn
sonra, Ferit Paa irtikbettii cinayat millet ve memleketin idrak eylediine, milletin azm ve celdetten geri
durmyacana kanaat getirdiinden dolay istifa etmee mecbur oldu. Bunu mtaakp mevkii iktidara Ali Rza
Pasa gelmiti. Ali Rza Paann mevkii iktidara gelmesi ve istedii zevattan malmunuz olan kabineyi tekil
etmesi hakknda Sivas Kongresinin veyahut Sivas Kongresinin tevkil eyledii Heyeti Temsiliyenin hibir alka
ve mnasebeti olmad malmunuzdur. Binaenaleyh, Kongre Heyeti Temsiliyesi kendiliinden kar karya
gelmi oldu, ilk nazarda Ali Rza Paa kabinesinin erkn Ferit Paa kabinesinden mdevver grnd. Bu cihetle,
itimadetmekte biraz tereddt hsl oldu. te bundan dolay o zaman Ali Rza Paaya kar bulunmak lzumu
hissedilmitir. Esas olduu iin msaadenizle aynen okuyacam.
Mevkii iktidara gelen Ali Rza Paaya 3 Terinievvel 1335 gn u telgrafla mruzatta bulunduk :
Sadrazam Fehametl, Devletl Ali Rza Paa Hazretlerine, Millet, imdiye kadar resikrna geenlerin
Kanunu Esasiye ve amali millyeye mnafi harekt- malmesinden mteessiren hukuku meruasn tanmak ve
mukadderatn emin ve ehil ellerde grmek karar katisini vermi ve lzm gelen teebbsat- azimkraneye
tevessl eylemitir. Tekilt- muntazamaya tbi kuvayi millye irade-i katye-i milleti, binayetullahi kerm,
tamamen izhar ispat etmek kudretini ihraz eylemitir.
Millet, kuvvet ve iradesini hibir vakit amali mukaddese-i ahaneye mugayir ve menafii mlk ve millete
mbayin bir tarzda sarfetmek niyet-i gayri mkulnesinde deildir. Millet zat akdesi hilfetpenahinin mazhar
emmi itimad olan zat fehametpenahileriyle rfekayi kiramnz mkl vaziyette brakmadan katiyen mtevakki
olup bilkis tamamen mzahir olmya btn samimiyetiyle hazrdr. Ancak heyeti vkel meyannda Ferit Paa
ile teriki faaliyet eylemi nuzzarn mevcudiyeti heyeti celilelerinin nokta-i nazariyle amali millyenin derece-i
mutabakatini kemali huls ile anlamak mecburiyetini hsl eylemitir. Millete emniyet-i tamme tahassl
etmedike atlm olan hatve-i iptidai salhn tevkifi ve yarm tedbirlerle iktifa olunmas milletle heyet-i celileleri
arasnda da suitefehhmat mucip olabileceinden, gayri caiz grmektedir. Binaenaleyh heyet, kat ve sarih
olarak zat samii hazreti sadaretpenahilerinden bervehiati hususatn hkmet-i cedidece tasvip ve kabul edilip
edilmiyeceini kemali hrmetle anlamay vecibeden addeder :
1 Hkmet-i cedidenin Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tyin ve tesbit edilen tekilt ve makasd merua-i
millete riayetkar kalmas,
2 Meclisi Millnin inikadiyle murakabe-i fiiliye balayncaya kadar mukadderat- millet hakknda bir gna
taahhd kat ve resmiyeye girilmemesi,
3 Sulh konferansnda tyini mukadderat- millet ve memlekete memur olacak murahhaslarn, sabk gibi
nehillerden tyin edilmeyip milletin bihakkn amalini mdrik ve itimadna mazhar ehl vukuf ve iktidardan
intihap buyurulmas.
Bu esasatta tamamen itilf hsl olduu takdirde milletin vicdanndan domu ve bilcmle Dveli tilfiyece
meruiyeti ve kudreti tannm olan tekilt- millyemizin hkmetin mzahiri olaca ve bu suretle hkmetin
temini mukadderat- millet ve memleket hususunda sulh konferansnda vuku bulacak teebbsatnn daha emn ve
messir bulunaca tabidir.

Bir defa bu nikat- esasiyede mutabakat hsl olduu anlaldktan sonra hdisat- ahire sebebiyle hsl olan
ahvali gayri tabiiyenin izalesi maksadiyle baz mruzat- tliyede bulunmaklmza msaade-i adaretpenahileri
istirham olunacaktr.
3 Terinievvel 1335
Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti
Heyeti Temsiliyesi namna
Mustafa Kemal
te bu esasat da anlaldktan sonra arada yazlan yazlar yazdk. Ali Rza Paa Erzurum ve Sivas
Kongrelerinden ademi malmat beyan etti. Badehu icab keyfiyet tetkik edilmek zere evvel bunlar bildiriniz
dediler. Cmlenizin malmu olan beyannameyi kendilerine bildirdik. te bunu mtala ettikten sonra heyeti
vkel bize sadrazamn verdii cevapta tamamen bu esasat heyeti vkelnn kabul ettii bildiriliyor ve ondan
sonra da bizim hakkmzda birtakm takayydatta bulunuyordu. Bu takyidatn balcas, fevkalde cereyandan ve
hsl olan yirmi gnlk vaziyetin izalesinden sonra Meclisi Mebusan intihabatna mdahale edilmemesi ve
umuru muamelt hkmete karlmamas noktalarna mnhasr idi. Bizim verdiimiz cevab aynen okursam
mesele daha ziyade tavazzuh edecektir.
Makam Sadareti Uzmaya:
4 Terinievvel 1335 tarihli cevab telgrafname-i sadaret penahileri muhteviyatna nazaran Cemiyetimiz Heyeti
Temsiliyesinin vuku bulmu olan mruzat ve teklifinin tamamen tasvip ve kabul buyurulmu olduu kemali
kranla anlald. Ancak taraf cizanemizden taahht edilmesini talep buyurduunuz nikat hakknda bervehiati
izahatta bulunmaklmza msaade-i smilerini rica ederiz. Hkmetin rehberi harektnda ahkm kanuniyeye
tamamiyle riayet edilmesi tabi olup heyeti cizanemizce de bunun tecellisini temin etmek yegne gayedir. Son
zamanda hadis olan ahvali gayri tabiiye ve gayri kanuniyenin mil ve msebbibi olan Ferit Paa kabinesi idi. Bu
husus, mezkr kabinenin skutiyle heyeti celilelerince ahkm kanuniye dairesinde hareket ve Ferit Paa kabinesi
tarafndan ika edilmi gayri meru efal ve harekt esbap ve mvellidatnn refi iin icabeden tedabir-i katiye
ittihaz buyurulduu takdirde, bizatihi zil ve bu yzden vukuu melhuz mehazir ve devam muhtemel harekta
sebebiyet verilmemi olur. Cemiyetimizin heyeti vkely hzraya ahkm kanuniye dairesinde her trl
taahhdat ve mzaheratta bulunabilmesi iin evvel hkmetin meru ve kanun olan tekilt- millyemizi hsn
kabul eylediini sarih ve kat bir lisanla ifade buyurmas lzmdr. Aksi takdirde cemiyetimiz ile hkmet-i
merkeziye arasnda emniyet ve samimiyet-i mtekabilenin husul bulduu mekk kalacak ve binnetice mtebayin
harekt ve teebbsatn zuhuru melhuz bulunacaktr. Payitaht ile Anadoluyu yekdierinden tefrike heyeti
cizanemiz ve mmessilleri bulunduumuz efrad millet sebebiyet vermi olmayp bilkis hkmet-i sabkann
Paris Sulh Konferansndan vilyat arkyenin ve bittamam vsi bir muhtariyeti haiz Ermenistan olmak zere
kabul ve Toros, hududu Osmaniye gsterilerek iki vilyetin camia-i Osmaniye haricinde braklmas ve
payitaht ve vilyatmzn ekser yerlerinde mtareke ahkm hilfna birok igaller ve haysiyet-i istiklli devlet ve
milleti muhil ahvale seyirci kalmas ve mevcudiyet-i millyesini muhafaza azmi dindaranesiyle hukuku
mkaddesesini mdafaaya kyam eden kongre azasn ekya etesi gibi tenkil maksadiyle Mamuretlziz
vilyetinde birtakm ekya cemine bittevessl Sivas ve Mamuretlziz vilyetleri ahalisi arasnda mukatele
esbabn ihzar emrini veren hkmet-i sabkann icraat gayri meruas olmutur. Aksam memaliki Osmaniyenin
igali tehlikesine gelince: Tekilt- millye izhar mevcudiyet eyledii gnden beri hibir igal vki olmad gibi
bilkis Ferit Paa kabinesinin msamaha ve seyyiat neticesi olmak zere ahkm mtarekeye mugayir olarak
igal edilen Merzifon ve Samsun gibi yerlerimiz tahliye edilmitir. Binaenaleyh vahdeti mlkiyeyi, heyeti
cizanemiz deil hkmet-i sabkann ihll eyledii mstanii arz ve beyandr. Tarafmzdan hibir daire-i
resmiye igal edilmemi olduundan gayri vki bir halin tashihi gayri varittir. Ecanip ile vki olan mnasebatmz
bir ekli siyasii resmde olmayp kuvayi millyemiz aleyhinde hkmet-i sabkann neriyat vakasnn shhat ve
ademi shhatini tahkik zmnnda gelen ve payitahtta milletin itimadna mazhar ve kuvayi millyeye mstenit ve
meru bir hkmet gremiyen Dveli tilfiyenin nezdimize izam eyledikleri birtakm memurin-i siyasiyeleriyle
vki olan temaslardan ibaret olup gayesi amali millyeyi, tekilt- millyenin vsat ve kudretini, irade-i
millyenin mul ve katyetini yakinen onlara ibraz ve irae ile milletimiz hakknda celbi hrmet ve itimad temine

inhisar etmitir ki, bu da sulh konferansnda mukadderat hakknda muzr deil, bilkis birok netayici mfide
istihsl edecei azade-i ek ve phedir. Mebusan intihab hakknda hkmet-i sabkann verdii evamiri zahire
dairesinde hareket eden mahall hkmetler henz defatiri esasiyeyi bile tanzime yeni balam olduklarndan
intihabatta ahalinin hrriyetine tecavz ve mdahale imdiye kadar maddeten gayri kabil olduu gibi cemiyetimiz
bir frka-i siyasiye olmadndan ihtirasat- siyasiyeden bittamam beri bulunacan ve intihabatta katiyen
ahalinin itihat ve hrriyet-i vicdaniyesine mdahale etmiyeceini biddefaat beyannameleriyle esasen iln
eylemitir. Muamelt- hkmete iras edilen sekte, ancak muhaberat- resmyenin inktadr ki bu da milletin ebi
mfik ve ekremi bulunan padiahna mruzat ve istirhamatn takdime mni tekiliyle padiah ve efrad millet
arasnda bir eddi hail tekil eden Ferit Paa kabinesinin harekt nmeruasnn netayici zaruriyesindendir. u
noktaya da kemali ciddiyet ve ehemmiyetle nazar dikkati fehametpenahilerini celbe mecburuz ki beyanat-
smilerinde memleketimizde usul merutiyet icabnca hkimiyeti millye cari bulunduu mezkr ise de
feshinden itibaren Meclisi Mebusann drt ay zarfnda itimai Kanunu Esasimizin ahkm sarihasndan iken
bugne kadar intihabatn defatir-i esasiyesi bile tanzim edilmemitir. Muhtac izah olmad vehile drt ay
zarfnda itimai bir mecburiyeti kanuniye tahtnda bulunan Meclisi Millnin u ana kadar ademi itimai Ferit Paa
kabinesinin aktan aa merutiyete bir darbesini ve Kanunu Esasiye bir tecavz katisini tekil eder ve Kanunu
Cezann madde-i mahsusasna tevfikan bir cinayet addedilerek msebbipleri hakknda ahkm kanuniyenin
tamami-i tatbiki hkimiyet-i millyeyi kabul ve ahkm- kanuniyenin tatbikini kendisi iin bir vazife-i kanuniye
addedecek her hkmet-i meruann ilk vazife-i mukaddesesidir.
Bundan sonra teferruata ait baz noktalar vardr. Efendim, Ali Rza Paa bu cevabmzdan sonra birka gn
ihtiyar skt etti. Nihayet gn sonra karmza muhatap olmak zere Harbiye Nazr Cemal Paa kt. Cemal
Paann verdii telgrafta heyeti vkelnn tamamen amali millye dairesinde hareket iin teklif olunan eraitin
kffesini kabul eyledii mnderiti ve bilmukabele vuku bulan teklifatta hkmetle hepimizin gayet cidd ve
samim bir itilf yapm olduu kanaati hsl oldu. Fakat bu itilfn tahakkuku kavlinden sonra Cemal Paa
yeniden baz teklifatta bulundu. Kabine namna teklif ettii mevat haizi ehemmiyet olduu iin birer birer iaret
edeceim :
1 ttihatlkla mnasebeti bulunmad, 2 Devleti Osmaniyenin Harbi Umumiye karmas doru
olmad ve msebbipleri aleyhinde tyini esami suretiyle baz neriyat icras ve haklarnda takibat ve mcazat-
kanuniyenin tatbiki, 3 Her nevi cinayat faillerinin tecziyeden kurtulmyaca, 4 ntihabatn serbest cereyan
edebilmesine dair teminat istiyordu.
Buna verdiimiz cevap serdettiimiz mtalat yle idi:
Harbiye Nazr Cemal Paa Hazretlerine:
C. 9-10-1335, maruzat cevabiyede bulunmadan evvel Heyeti Temsiliyenin kabine erkn muhteremesi
hakknda hissi hrmet ve hsn zan perverde eylediini ve mdavele-i efkr ve teatii mtalatta tarafeynin safiyet
ve samimiyeti rehber ittihaz edildiine kanaat olunduunu arzeylerim. Vesait-i muhtelife ile tamimi lzumlu
grld emir ve iar buyurulan drt madde hakknda Heyeti Temsiliyenin nokta-i nazar ve mtalat
bervehiati mruzdur :
Rum ve Ermenilerle ngilizler bata olmak zere Dveli tilfiyenin ve bunlarn seyyiatna alet olan sakt
Ferit Paa kabinesinin vahdet-i millye ve saadet-i yatana matuf her nevi teebbsat ve harekt merua-i millyeyi
aleltlak ttihatlkla ittiham bir meslek edinmi olduklar cmlece malmdur. Teebbsat ve tekilt-
millyemizin ittihatlkla hibir alka ve mnasebeti olmad bedhahandan gayri gerek millet ve gerek temasta
bulunan ecanibe taayyn eylemi olduu halde maahz buyurduunuz sui telkinat ve iaat bertaraf etmek
maksadiyle Sivas Umumi Kongresinin birinci celse-i itimanda mzakerata balanmadan evvel umum
murahhaslar ttihat ve Terakki Cemiyetinin ihyasna allmyacana dair alenen birer birer tahlif edilmi ve bu
yemin sureti her tarafa neir ve iln olunmutur. Bundan baka mnasebet dtke ve bilhassa ecanible
temaslarda bulunulduka bu noktaya ehemmiyeti mahsusa atfolunarak beyanat ve izahat lzimede
bulunulmaktadr. Maahaza tavsiye buyurulduu vehile bu bapta yine frsat ktka beyanat ve neriyattan geri
kalnmyacaktr. Yalnz bu mesele ekli zahirisinden sarfnazar edilirse mahiyeti esasiyesi itibariyle ehemmiyeti
mahsusay haizdir. Bu cihetle srf kabine azay kiram ile teati-i efkr ve heyeti celilerinin bu noktadaki kanaati
hkimeini istimza maksadiyle bu Heyeti Temsiliyenin mtalasn arz etmei lzumlu grmekteyiz. Biz anasr-

gayri mslime ile tilf Hkmatnn maksad- siyasiye tahtnda grdkleri aleltlak ttihatlk dmanln esas
itibariyle doru grmyoruz, ittihatlardan seyyiat idaresi ve suiistimalleri ile memleketi harabeye
srkliyenlerden ibaret bir hizbi kalil vardr ki ite asl millet ve bizim nazarmzla mttehem olanlar bunlardr.
Yoksa ittihat ve Terakki mensubininden olup muhafaza-i bitarafi etmi, fenala let olmam eshab namusun bu
suretle suizan altnda kalmas ve bilhassa her millette olduu gibi nikbedi lzumlu derecede temyiz edemiyen
alelmum avam ksmnn duar thmet olmasn doru grmedikten baka memleketin asayi ve intizam-
dhilisi ve tisi itibariyle de tehlike addeyliyoruz.
Binaenaleyh, kabinenin bu maddeden ruhu maksad ne olduunu izah buyurmanz hassaten istirham ederiz.
2 kinci madde muhteviyatna gelince : Bu husus ayan teemml ve muhtelif suretlerle mnakaaya
kabiliyetlidir. Mesel, mtala-i tiye dahi varittir. Gayri kabili tamir felket ve netayici elmeye mncer
olduundan bugn milletin ademi memnuniyetini celbeden Harbi Umumiye itirak etmemek elbette son derecede
ayani arzu idi. Fakat buna imkn maddi mevcut deildi. nk ademi itirak msellh bir bitarafl, yani
Boazlarn mesdut bulundurulmasn icabettiriyordu. Halbuki vatanmzn mevki-i corafisi, stanbulun vaziyet-i
sevkulceyiyesi Ruslarn, itilf Hkmetleri yannda ahz mevki etmi olmas bizim seyirci kalmamza asla
msait deildi. Bundan baka msellh bir bitarafln idamesi iin paramz, silhmz, sanayiimiz, hulsa lzm
olan vesaitimiz mevcut deildi, tilf Devletlerinin ve bilhassa ngilizlerin para vermemesinden sarf nazar
gemilerimizi zapt ve milletin diinden trnandan artrarak biriktirdii inaat- bahriyeye ait yedi milyon liramz
gasbeylemeleri (Abdlkadir Kemali Bey : Kahrolsunlar!) ve Dveli tilfiyenin iln harble beraber bizim harbe
duhulmzden daha drt ay evvel tamamen Hkmet-i Osmaniye zararna bir Ermenistan Cumhuriyeti tekiline
karar verdiklerini iln eylemi olmalar ve hatt boleviklerin nerettii gizli muahedattan anlaldna gre
stanbulun arlk Rusyasna vdedilmi olmas harbe tilf Devletleri aleyhine girmekliin gayri kabili itinap
olduunu gsterir delili vazhadandr.
Bir de ngiltere ve Fransann kendisine stanbulu vadeyledikleri Rusya dururken Balkan Harb-i meumundan
sonra hibir kymeti askerye, mevcudiyet-i millye atfeylemedikleri milletimizi, kendilerine iltihak eylemi
farzetsek bile tercih edeceklerini tasavvur eylemek elbette doru olamaz. Harbe girme kliimizi bir hyanet
telkki eylemek ve koca bir milleti drt be kiinin baziesi olacak derecede addeylemek fikrimizce lehimizde bir
faideyi mucip olmak yle dursun, bilkis sakt Ferit Paann Pariste Avrupadan merhamet dilenmek efkr
sakimanesi ile serdeyledii beyanat- zelilnesine Klemansonun vermi olduu hakaretlt cevabn maazallah bir
kere daha iitilmesine sebep olabilir. Binaenaleyh, merdane bir surette hakikati sylemek ve kahramanca
harbeden bu koca milletin malbiyetinin netayici zaruriyesine katlanmakla beraber hareketin cinayet telkki ve
bu yzden itham ve tecziye edilmesini kabul etmemek en salim ve en hayrl bir prensip telkki olunabilir (bravo
sesleri ve alklar).
Harbin msebbipleri hakkndaki noktaya gelince : ln harb gayri mesul olan zat ahanenin hakk olduuna
ve o zamanki kabinenin iln harbden drt ay sonra itima eden Meclisi Millde verdii izahat zerine alklarla
mazhar itimat olmu bulunmasna nazaran mesele Divan linin tetkikndan gemeden aleltlak u veya bunun
aleyhine ithamata kalkmakta isabet olmyabilir.
3 Harb esnasndaki suiidarelerin meydana karlp tecziyesi, vatanmzda mesuliyetin byk ve kklere
seyyan olduu, kanun devrinin bitarafane ve kemal-i adl hakkaniyetle balandn idrak etmek ahass
malimizdir. Fakat biz bunun birok mnakaata sebep olan kt zerinde, reklm tarznda nerinden ziyade
bilfiil tatbikatiyle yar-u ayara izharn daha muvafk ve faideli gryoruz.
4 ntihap hakkndaki nikat- nazarmz, sureti bervehi ti beyanname ile neir ve iln eylemitik, bu bapta
varit olacak bakaca mtalat varsa emir ve iarn istirham eyleriz.
Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk
Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Namna
Mustafa Kemal
Efendim, Ali Rza Paa kabinesi ile cereyan eden mhimce muhaberat burada hitam buluyor. Fakat bu son
gnde kabine, heyetimiz ile yakndan grmek ve teferruat zerinde anlamak iin Bahriye Nazr Salih Paann

bizimle mlkatn tensip etmiti ve Amasyada kendileriyle mlkat ettik. Salih Paa Hazretleriyle hemen gn
gece devam eden mlkatmz esnasnda demin izah ettiim kongrelerin tesbit ettii prensipler ve tekilt
nizamnamesinin mevadd mhimmesi birer birer okundu ve mnakaa edildi ve tamamen mttehit kalnd ve
mzakeremiz aynen zapt olunuyordu ve binnetice de Salih Paa Hazretleriyle ve kongre namna kendileriyle
mlkat eden heyet tarafndan imza edilmi ve muvafk kalnmt. Bunu aynen okumyacam. Arz ettiimden
ibarettir. Btn maddeler okunmu, yalnz Meclisi Millnin tasdikna tbidir. Bu mzakerenin tafsiltndan sarf
nazar edeceim. Yalnz Salih Paa Hazretlerinin imza vazettikleri zabtnamede bizim esasatmzda mnderi
olmyan bir mesele mukayyetti. Oraya nazar dikkati lilerinizi celbedeceim. O mesele, Efendiler Meclisi
Millnin mahall inikat ve itimai meselesiydi. Vaziyeti umumiyemiz, stanbulun hali hususisi mzakere ve
mnakaa edildi. O fkralar aynen okuyacam.
Bundan sonra Sivas Kongresinin 4 Eyll 1335 tarihli mukarreratn tekilt ksmna ait on birinci maddesi
muhteviyat olan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin vaziyeti ve bundan sonraki ekil ve saha-i
faaliyeti hususu mevzuubahis oldu ve bu maddede irade-i millyeyi hkim klacak olan Meclisi Millnin hukuku
teriiye ve murakabesine emniyet ve serbesti ile sahip olduktan ve bu emniyet Meclisi Millce teyidedildikten
sonra cemiyetin ekli kongre karariyle tyin edilecei musarrahtr. Burada mevzuubahis olan kongrenin imdiye
kadar vuku bulan Erzurum ve Sivas Kongreleri gibi harite ayr bir kongre halinde olmas merut deildir.
Cemiyetin programn kabul eden mebusan, cemiyetin nizamnamesinde musarrah olan murahhaslar ad ve telkki
edilerek aktedecekleri itimai mahsus kongre makamna kaim olabilir.
Meclisi Millnin stanbulda tamamen hali emniyette serbest olarak icrayi vazife edebilmesi arttr. Bunun
eraiti hazraya gre ne dereceye kadar temin edilebilecei teemml edildi. stanbulun ecnebi taht igalinde
bulunmas hasebiyle mebusann vazife-i teryelerini hakkiyle ifaya pek msait olamyaca fikri hsl oldu.
Yetmi seferinde Franszlarn Liyonda ve ahiren Almanlarn Vaymarda yaptklar vehile sulhun akdine kadar
muvakkaten Meclisi Millnin Anadolu-i ahanede hkmet-i seniyenin tensibedecei emin baka bir mahalde
itimai muvafk grld. Meclisi Millnin itimandan sonra derece-i emniyet ve mahfuziyeti taayyn
edeceinden emniyeti tamme grld takdirde cemiyet heyeti temsiliyesinin ilgasiyle tekilt- hazrasnn
hedef-i mesaisinin tyini balda tasrih olunduu vehile kongre makamna kaim olacak olan itimai mahsusta
kararlatrlacaktr.
Mebusann intihabnda serbesti-i tam bulunmas lzumu hkmet-i seniyece emir buyurulmu olmas
hasebiyle intihabatn icrasnda cemiyet heyeti temsiliyesince edna bir mdahale vki olmamaktadr.
Efendim, Salih Faa Hazretleri bu zabtnameye vaz imza ettikten sonra dediler ki, bu noktaya, Meclisi
Millnin mahall itimainin stanbuldan hari mahalde olmas noktasna, vkel-y sairenin muvafakat
edeceklerine emin deilim, vaka ben kabine namna buraya geldim ve kabine namna sizinle mzakere ediyorum,
onlarn mtevakki davranacaklarn zannediyorum. Ancak ben vicdanen, aklen, kanaaten buna kaniim dediler. Bu
kanaat-i vicdaniyemi btn heyeti vkelya, zat ahaneye anlatmya gayret edeceim, ayet bunu kabul
ettiremezsem bu hakikati mahz karsnda tekrar hkmet, Meclisi Millnin stanbulda itiman emrederse bu
mesele benim iin bir namus meselesidir, bunun iin terk-i mevki etmek mecburiyetindeyim, dedi. Fakat
zannederim terk-i mevki etmemitir. Salih Paann tahmin ettii gibi kendilerinin stanbula avdetini mtaakp
bu defa Harbiye Nazr Cemal Paa tarafndan yine kabine namna vrud eden bir telgrafta bu mesele
mevzuubahis oldu. Pek esasl olduu iin telgraf aynen okuyacam :
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine takdim edilecektir.
Bahriye Nazr Salih Paa Hazretleriyle Amasyada vki olan mzakerenin hsn neticeye iktiran heyeti
vkelca mucib-i memnuniyet oldu. Yalnz mebusann, payitaht- hilfet ve saltanattan gayri bir mahalde itimai,
fevkalde haiz-i ehemmiyet ve haternk grldnden bu baptaki mtalat bervehi ti arz olunur.
Evvel, stanbulda Meclisi Mebusann itima etmemesi iin gsterilen sebep payitahtta dveli mtelife kuvayi berriye ve bahriyesi bulunduundan mzakeratn serbesti-i cereyan hakkiyle temin olunumyaca ve baz
mebuslarn reylerine bile taarruz vukuu muhtemel olduu mtalasdr (glmeler).
... ki bizim mtalamzdr- Halbuki Dveli tilfiyenin cmlesi merutiyetle idare olunduu cihetle Mecalisi
Millyenin her trl taarruzdan masuniyeti onlarca bittabi takdir olunaca gibi byle bir muamelenin lemi

medeniyet nazarnda ne derece sui tesir hsl edecei de kendilerince malmdur. Binaenaleyh Meclisi Mebusann
selmet-i mzakeresinin haleldar edilmesi varit deildir. Dveli tilfiye tarafndan ahslarna kar bir muamele
vukuu melhuz olan zevat esasen pek mahdut olduundan bu zatlarn selmet-i mlk ve millet iin bir fedakrlk
daha ibraziyle mebusluktan istifa etmeleri suretiyle bu mahzur dahi ref ve izale olunabilir ve byle bir eser-i
ulvvcenap hamiyetlerinden bihakkn muntazardr.
Saniyen : Bu n buhranda vkel-y devlet ve milletin daima yekdieriyle temasta bulunmas ve yeknazar,
yekvcut olarak iinde bulunduumuz badireden tahlis-i vatan vesailine almamz lbddr. Meclisi Mebusann
tarada itimai halinde vkelnn ksmen ve devair-i hkmetin dahi oraya nakli icabedeceinden bunun usret ve
ademi imkn ile beraber merkez hkmetin nakline bir mukaddeme yolunda telkki edilecei vareste-i tyandr.
Vkel ile mebusan daima yekdieriyle temasta bulunmak mecburiyetinde olduundan vkelnn stanbulda ve
mebusann tarada bulunmas mmkn deildir. Hatt stanbula en karip olan bir Bursa bile mahall itima olsa
vesaiti nakliyenin haline nazaran muntazaman ve vakt zamaniyle gidip gelmek ve kuyut ve vesaiki getirip
gtrmek hemen kabil deildir. Hususiyle Sadrazam Paa Hazretleriyle Dahiliye ve Hariciye Nazrlarnn Meclis
ile daima mnasebatta bulunmas ve stanbuldan da ayrlmamas lzm olduundan bu iki zaruretin telifi
mstahil olur.
Salisen : Meclisi Mebusann tarada itimai stanbuldan baka bir merkezin daha ihdas manasn irab
edeceinden maada stanbulun henz mukadderat katiyen taayyn etmedii cihetle daima mterakkb- frsat
olan dya ve bahusus Venizelos ve emsaline muzr propagandalar yaplmak iin vesile ihzar eder. stanbul
dveli saire payitahtlarna mkis deildir. Yalnz Osmanllarn payitaht olmayp yz milyonlarca slmn
tevecchgh ve kble-i amali bulunduu cihetle her ne suretle olursa olsun mstakillen merkez-i hkmet olmak
erefini kaybedince saltanat- asrdide-i Osmaniyenin Avrupadan infikkiyle bir Asya emareti haline sukut
eyliyeceinden erbab kin ve garaza yeni bir silh vermemek iin bilcmle kuvayi memleketin stanbulda cemi,
bahusus bu zaman mutlak elzemdir.
Rabian: Baz frak- siyasiye ile anasr- gayri mslimenin intihabatn bitarafane icra olunmyaca zannnda
bulunarak intihabat a itirak edip etmemekte hl mtereddit iken Meclisin Anadoluda temerkz edecei ve
Meclisi Mebusann tekilt- Millye mensubinine mnhasr kalaca fikrine takviyet verir. Bu sebeple onlar
intihabata itirak etseler bile mebusann ksmen Anadoluya gitmekten itinap ve stanbulda toplanmak sadasn
il etmeleri de vrid-i hatr olmakla bu suretle Meclisi Mebusann ikiye ayrlarak her ikisinde nisab- ekseriyet
vcuda gelemiyerek kararlarn sarih ve muteber olmamas netice-i elimesi hsl olur ve bu suretle ahvali
umumiye ve hususiyemizi tefahhus-u mtemadi altnda bulunduran ve Trkler kendilerini idareye ve muhataral
zamanlarda bile ittifaka muktedir deildir dvasn ispat iin delil aramakta olan dmanlara girizgh mekal
verilmi olur. Zaten konferans huzuruna kmamz ve orada hsn kabule mazhar olmamz efrad- milletin
hemdest-i ittifak olmasna ve hkmetin de byle bir kitle-i mttehideye istinadetmesine mtevakkf bulunduu
muhtac- izah deildir.
Meclisin Anadoluda itimai ayias imdiden birtakm gftglere ve ecanip tarafndan enva- tefsirata yol
at cihetle bunun avakb- vahimesini kemali ehemmiyetle nazar dikkatte bulundurmak lzmdr.
Harbiye Nazr
Cemal
te Efendiler, Ali Rza Paa Hkmetinin Meclisi Millnin stanbulda inikad lzumuna dair serdettii esbap
ve mtalat bundan ibarettir.
te bu nokta-i nazar ahslarna bile tecavz vuku bulduu mtalasdr ki bizim btn bu mtalaya kar
cevap olmak zere bildirdiimiz nokta-i nazarlar unlard: Bugn payitaht saltanat- seniyede Meclisi Millnin
itima etmesi fikrini tensip etmiyenler de umumiyetle hemen hemen ayn noktalara istinaden serd-i mutaleat
eylemilerdir. Bizim btn bu mutaleata kar cevap olmak zere 29.10.1335 tarihli bildirdiimiz nokta-i nazarlar
unlardr :
Harbiye Nazr Cemal Paa Hazretlerine :
Sivas 29.10.1335

C. 27. 28 Terinievvel 1335 tarihli ve (300,301) numaral ifrelere : Bugn payitaht- saltanat seniye ve
makam hilfet-i islmiyemiz olan stanbul dman donanmasnn toplar ve kuva-yi igaliyesi altnda, dman
polis ve jandarmasnn fiil mdahale ve itiraki tahtnda bulunuyor. Matbuat mtelifin tarafndan murakabede,
hukuk-u ahsiye ve itimaiyemiz bunlarn tazyiki altnda, kabine erkn muhteremesine varncaya kadar giren ve
kanlar ecnebi muayene ve teftiine tabi bulunmaktadr. Btn mnas ile payitaht- saltanat ve hilfetimiz hali
muhasarada olup hkimiyetimiz burada manen, fiilen gayri caridir. Buna bir de Rum ve Ermenilerin Hkmeti
tanmamalarn ve tilf Devletlerine istinadederek deta hali isyanda ve bir takm tekilt mefsedetkranede
bulunduklarn ilve edersek payitahtmzn iinde bulunduu vaziyet-i elme ve haternki tamamen tavsif
eylemi oluruz.
Binaenaleyh, btn bu hakiken muamelt ve hlt tafsil ve izah ile Avrupadan, efkr umumiye-i cihandan
hak ve adalet talebedecek ve teminine alacak olan Meclisi Millnin stanbulda ifa-yi vazife etmesine bizce
imkn mutasavver deildir.
Dveli tilfiye merut birer hkmet olduu binaenaleyh Meclisi Millmiz aleyhinde teebbsatta
bulunmyacaklar hakkndaki mtalat tamamen bir hsn zan telkki eylemee mecburuz (alklar). Ancak
Avrupa devletleri milletimizi merutiyet ve hrriyet ve hrriyeti mdrik, reid bir millet olarak ad ve telkki
etmi bulunsalard bu mtala varit ve doru olabilirdi. Halbuki hakikat tamamen bu hsn zannn aksine tecelli
etmi ve etmektedir.
Vazi-l-imza olduklar mtarekenme ahkmna mugayir icraatlar ve Hkmetin hakk- kazasna tecavzleri
bizi insan telkki eylemediklerine ve verdikleri sze riayet etmemei bize kar muhalif-i namus bir ey
addeylemediklerine delildir.
Birka kiinin ahslarna kar vukuuna ihtimal verilen muamelenin sebebi bu zevatn devlet ve milletin ve
makam- saltanat ve hilfetin istikll ve tamams urundaki mcahede ve mesaileri ise bunlardan baka ayn ruh
ve kanaatte bulunan zevat- sairenin de hedef-i taarruz olmyacan kestirmek ve temin eylemek bittabi mmkn
olamaz. Binaenaleyh bu hal tekmil Meclisi Mill aleyhinde vki olabilir.
Esasen yukarda arz ve tafsil eylediimiz vehile stanbul megul ve tehlike fiilen mevcuttur. Meclisi Millnin
itimainin ise emniyet-i mutlaka iinde bulunmas art evvel ve esasidir. Bu sebeple tarada emniyet-i tamme
mevcut olan bir mahalde itima bir zaruret-i katye halinde grlmektedir.
Meclisin inikat ve sulha kadar muvakkaten tarada itimai halinde izah buyurulan mehazirden vkelnn
ksmen ve aleddevam Dersaadeti terketmeleri zarureti mevcut deildir. Baz nazrlarn gidip gelmeleri veya
komiser brakmalar merkez-i hkmetin nakli mnasn hibir vakit tazammun edemez. Bundan maada Meclisi
Millnin tarada itimai bir zaruret-i katyeye mstenit olacandan stanbuldan baka bir merkez daha ihdas
mnasn da irabetmemesi lzm gelir. Bilhassa mukadderat mekk olan stanbulun ancak mukadderat malm
ve emniyet-i mutlaka iinde bulunan bir mahalden tahlise allmas maksad temin edebilir. Venizelosun
Atinay emin gremediinden heyeti icraiye-yi bile Selanikte tekil ve tesis eylemesi Yunan payitahtn
tehlikeye koymayp bilkis tahlis eyledii, baz vakayi ile malmdur. Ferit Paann Sadrazam ve Hariciye Nazr
iken Avrupada aylarca kalmas muamelt hkmete mahzurlu telkki edilmediine gre zarureti fevkalde
yznden hkmet-i hzra ricalinin icabettike Meclisi Millnin bulunaca mahalle gelip gitmelerinde hibir
mahzur olmyaca tabidir. Bu itimain harite olmasndan dolay Venizelos ve emsali dmanlarn
propagandada bulunacaklar pek tabi grlmektedir. nk bu itimain kendi zararlarna olacan imdiden
kestirmekte olduklar phesizdir. Salih Paa Hazretleriyle bu bapta grleli iki gn olduu halde mahall
inikadn daha evvel mahafili ecnebiyede dahi mucib-i mbahasat olmu bulunduu anlalyor ki, ayn nikat-
nazardan bu da pek tabidir. Herhalde ecnebilerin milletimizin derece-i idrakini anlamak hususunda tefahhusatta
bulunduklar muhakkaktr.
Meruiyeti ve hukukunu mdrik olan hibir milletin dman iinde, dman tazyiki altnda kendi hukukunu
mdafaa etmek zere itima etmek istiyeceini kabul etmek doru olamaz. Bugn stanbulda itima etmek
istemek bilcmle kuva-yi memleketi burada cemetmek, bu kuvvetleri meflu klmak, neticede intihara kasdetmek
demektir. Bundan maada Meclisi Millnin bu Vaziyet altnda payitahtta toplanmas milletin stanbulun igali
hzrn, mevki-i fiile konmu olan Mtelifin hakikenliklerini aynen kabul eylemesi demektir. Halbuki harite

itima edilmesi ayn zamanda payitahtn vaziyeti hzra-i elmesinin de cihana kar alenen ve fiilen protesto
edilmi olmas ifadesini haizdir.
Zat- akdesi hilfetpenahinin stanbulda bulunmalar cihetiyle Meclisi Millnin tarada bulunmasndan dolay
makam hilfet itibariyle enzar islmda bir tebeddl ve tesir vukuu gayri varittir. nk Meclisi Mill milletimizi
temsil eden heyetten ibarettir. Hatt kuat iin zat- hmyunun bir vekil tyin buyurmalar da mmkndr. Hem
bu suretle lemi islm Meclisi Millnin makam hilfette toplanmya cesaretyap olamadn grmekle bu makam
mukaddesin dman tehlikesi altnda bulunduunu hissedecektir ki faydas derkrdr.
Anasr- gayri mslimeye gelince, bunlar daha Tevfik Paa kabinesi zamannda intihabata itirak
etmiyeceklerini iln eylemilerdir. Bunlarn itirak etmemeleri kendi zararlarndan baka bir netice vermez,
naallah, vatan ve millet nail-i istikll olunca ister istemez ayn hukuk dhilinde Osmanl vatanda olarak
oturmya mecburdurlar.
Firak siyasiye-i sairemizden bazlarnn Anadoluyu istememeleri bittabi kuva-yi millye tesiri altnda kalmak
endiesinden olacaktr. Halbuki milletin asl kahir ekseriyetini temsil eden milliyetperver mebusan da ngilizlerin
tesiri ve tazyiki tehlikesinden dolay stanbulu istemiyeceklerdir. stanbulun karaca mahdud-l miktar
mebusann bir ksm mhimmi hi phesiz milletle beraber olacana nazaran taraya geleceklerdir. Hatt hi
gelmiyeceini farzetsek ve meclisin ikiye ayrldn kabul eylesek bile nisap hususunun stanbula m yoksa
taraya m ait bulunacan tabi imdiden kestirmek mmkndr. Esasen bu gibi zan ve tereddde decek
mebuslarn menafi-i mlk ve millet urunda istifa suretiyle fedakrlk ibraz eyliyecekleri memul ve muntazardr.
Aydn taraflarndan intihabata dair vki olduu iar buyurulan ikyet Yunan igali altndaki aksam
memalikimizden ise, bunun Rumlar tarafndan yapldna hi phe edilmemekte ve pek tabi grlmektedir.
Haksz igal olunan bu muazzez vilyetimizin Meclisi Millye mebus gnderebilmesi ahass mamizdir. Bu
suretle millet bilfiil igali tanmadn ve bu zengin topraklarndan ayrlmya asla raz olmadn dnyaya ispat
edecektir. Buna hkmetin de resmen mdahale etmesini, zmir valisine keza Adana, Musul vilayetleriyle Mara,
Antep, Urfa sancaklarna resmen intihabat iin kat emirler vermesini siyaset-i hazirann icabat- mkulelerinden
ad ve telkki eyleriz. Heyetimizin verdii sz tutan zevattan mteekkil olduuna itimat buyurulmasn hassaten
istirham eyleriz. Daha itilf husul bulduu gn, btn mevcudiyetimizle mzaheret ve muavenetimizi arz ve
vadetmi, keyfiyeti btn millete tamim eylemitik. Aradan yirmi be gn geti. Bu mddet zarfnda btn efal
ve harektmzla vezaif-i hkmeti teshile, kuvve-i hkmeti tarsine alyoruz. Buna ramen kabinenin hl
huls-u niyetimizden pheli bulunmas, elan icraat namna adm atmam bulunmas teessrmz mucip
olmaktadr, bittabi tekilt- millyedeki maksadn meruiyeti kabul ve ahkmna tevfikan idare-i hkmeti vait ve
tekeffl eden hkmetin, tekilt lavn ve nizamnamemizde musarrah olan Heyeti Temsiliyenin faaliyet-i
hzirasnn tadilini talebedeceini hatra getirmiyoruz. Bu halde nasl mukavemet ve mzaheret talep
Duyuruluyor? Bu cihetin tavzihan izahn istirham eyleriz.
Bilkis Heyeti Temsiliye, Ferit Paa kabinesinin yapm olduu hakszlklarn tamiri cihetine elan gidilmemi
olmasn grmekle mteezzi bulunmaktadr. Meclisi Mill hakknda Heyeti Temsiliyemizin nikat- nazarn
bervehi bl arzeyledik. Maahaza hatt harektmz efkr umumiye-i millet zerine istinadettirmek bizlerce
dstur-l hareket olduundan bilumum vilyat heyet-i merkeziyesinin bu baptaki nikat- nazar da ayrca
sorulmutur. Neticeye gre hareketimiz tabidir efendim.
Heyeti Temsiliye namna
Mustafa Kemal
Bizim btn bu mtalata kar cevap olmak zere bildirdiimiz nokta-i nazarlar unlardr : Bugn payitaht-
saltanat- seniye ve Meclisi Millnin stanbulda itima etmemesi fikrini tensibetmiyenler de umumiyetle hemen
hemen ayn noktaya istinaden serd-i mtala etmilerdir. Bundan sonra Rza Paa kabinesi nokta-i nazarnda srar
etti. Bu mtalat o zaman yalnz bizim heyetimizin nokta-i nazar idi. Bittabi karar kat kabul mahiyetinde
deildi. Onun iin muhtelif vesaitle btn milletin efkr ve temyltn anlamya alyordum. Burada olduu
gibi tasrih ve terih ettik ve sorduk, mahall itima nerede olmal? Vrudeden cevaplarda her tarafta suret-i
umumiyetle bu vaziyet idrak edilmiti. Hakikaten stanbulda itimain felketi brize olduu herkes tarafndan
itiraf edilmiti. Ancak ortada bir mesele vard. O da hkmet-i merkeziyenin ademi muvafakati! Meclisi Millinin,

Meclisi Mill olarak Anadoluda daha emin bir mahalde itima edebilmesi bittabi hkmet-i merkeziyenin
muvafakatine ve zat- ahaneve arz- hal ve hakikatle istihsl edilecek irade-i seniyeye mtevaffk idi. Mebuslar
harite toplanr, ayan oraya gelir ve Meclisi Mill halinde itima eder: bu olmadka Meclisi Millnin, Meclisi
Mill olarak itimama maddeten imkn kalmamtr. Bu mesele bizce fevkalde mhim olduu iin arz ettiim
gibi istimzaca tevessl edilmekle beraber Sivasta sahib-i salhiyet baz zevat ile bilhassa btn kumandanlarn
huzuriyle bir itima- fevkalde yaptk. Ayn neticeye vsl olduk. Bu netice-i katyeye gre bir ey vard. O da
mebusann kffesi ayn kanaatle vaziyeti tehlikeli grp kendiliinden harite bir yerde itima etmesi! Bittabi bu
heyet Meclisi Mill olamazd, belki bir Millet Meclisi olurdu. O mahiyette olmamakla beraber, fakat byle olsa
dahi basit bir kongre halinde toplanm olsa idi yapabilecei vazifeden daha byk vazife ifa etmi olacakt ve
benim kanaatim mebusan stanbula gitmeseydi, Meclisi Mebusan orada itima etmeseydi, harite emin bir yerde
toplanp orada btn memleketi, btn milletin, payitahtn mukadderatn muhafaza etmi olsayd stanbul igal
olunmazd.
stanbulun igaline sebeb-i yegne hkmetin birtakm vahi ve rk mtalata saparak zaf gstermi
olmasndan dolaydr. Meclisi Millnin harite inikad lzum ve zaruretini anlatmya muvaffak olamadktan sonra
artk serd-i mtalattan sarfnazar ettik. Yalnz yine bu felketin zuhura gelecei kanaati baki olduundan baz
tedabir yapmakla vazife-i vataniyemizi ifaya kavutuk. O tedabir cmlemizce malmdur. Hi olmazsa mebuslar
stanbulun o tesmim edici muhitine, havasna girmeden evvel haricinde biribiriyle grsnler, tansnlar ve
biribiriyle mdavele-i efkr ederek tenevvr etsinler. te bu maksatla Erzurumda, Trabzonda, Samsunda
hulsa muhtelif merkezlerde, biliyorsunuz, mebuslarn toplanmas, mntaka mntaka stanbula girecek
mebuslardan -ve bundan fazla olarak da rica ettik- Ankaraya mmkn olabilenler gelsin de mdavele-i efkr
edelim. Bu tedabirin birincisi ve gerek ikincisi ksmen oldu, buraya gelen mebusan- kiramla mdavele-i efkr
edildi, btn bu ac ihtimaller mevzuubahis oldu ve tiye ait baz tedabir de dnld. Hatrladma gre her
eyden evvel Meclisi Mebusanda bir grup vcuda getirmek art telkki edildi. nk mebusann heyeti
umumiyesi mtesanit bir halde bulunmazsa hibir maksadn mdafaa ve muhafazasnn imkn kalmazd ve yine
burada grlmt ki teekkl edecek grup btn mnasiyle, vuzuhiyle ve zevahiriyle kuva-yi millyeye mstenit
olacaktr, btn dnya bilecektir; bu melunlar, milletin kuvvetine istinadetmekten korkan melunlar, hibir
kimsenin indinde, muteber olamaz (srekli alklar).
Burada mzakereye itirak eden rfekamiz bu hakikati tamamen teslim etmiler ve o suretle stanbula
gitmilerdir. Fakat harite grldne nazaran bu kararda katiyetle sebat edilmemitir. Ve sebat edilemeyiinin
sebebi de arz ettiim gibi zahiren kuva-yi millyeye mensup telkki edilmesidir. Her iki tarafa mteveccih bir
cephe gibidir, o zaman nasl oldu? Efendiler! Haricen hkmolundu ki hu millet vekilleri tekilt millye denilen
eyle o kadar alkadar deil, o halde ya tekilt millye yoktur veya zayftr, ayan havf bir ey deildir.
Veyahut varsa bile bu mebusan ile onun alkas yoktur; binaenaleyh her iki taraf iin zayf bir kuvvet
hkmolundu, hem de kuva-yi mill-yenin ehemmiyeti skat edilmi oldu, ite dmanlarmz bundan fevkalde
cesaret aldlar, artk kuva-yi millyeden korkmadlar, artk Meclisi Mebusan tekil eden heyeti muhteremeden de
korkmadlar.
Efendim, son bir para vardr, msaade buyurur musunuz? (Yemekten sonra sesleri... Bunu mtaakp, saat
kata itima sadalar).
Reis sin Bey Saat te1.
Muhterem arkadalarmz, ngilizlerin mevcudiyetimizi imha etmek iin tatbikna tevessl ettikleri gizli ve
kirli namtenahi tedabir aldn cmleniz bilirsiniz. te bu cmleden olmak zere ngilizler stanbulda heyeti
teriiyemize taarruz hazrl olmak zere daha evvelce heyeti icraiyeye taarruz etmei tasmim etmilerdi. Bu
taarruzun en bariz ekli Harbiye Nazr olan Cemal Paa ile Erknharbiye-i Umumiye Reisi olan Cevat Paaya
kar yaptklar taarruz idi. Cmlenizce malmdur ki ngilizlerin bu iki zatn menafi-i hakikiye-i millete mutabk
olan efal ve harektn kendi menfaatlerine muzr olduunu grdklerinden bir defa bunlar skat etmek istediler.
Fakat ayn talepte Devleti Aliye-i Osmaniyenin kuvve-i icraiyesine de bir darbe vurmak istediler ve Ali Rza
Paa kabinesine bu teklifi yaptlar. Ali Rza Paa kabinesi bu teklif karsnda birok tereddtten sonra nihayet
ngilizlerin talebini isafa temayl etti ve binnetice Cemal Paa, Cevat Paa mevkilerini terketti. O zamanlar
vrid-i hatrdr ki, Ali Rza Paa Hazretleri vuku bulan bu tecavz- ecnebiyeye kar heyeti umumiyesiyle belki

bir kabine meselesi, bir tecavz, bir taarruz meselesi yapard. Fakat ekseriya olduu gibi kabinelerimiz baz
tevehhmata ve idare-i maslahat politikasna daha ok ehemmiyet verdi ve dman arzusunu isaf suretiyle
meseleyi kapatt. Bunu mtaakp idi ki ngilizler zahiren tatl, btn efkr tatyibedecek bir teblide bulundular:
ngiliz m-messil-i siyasisi Londradaki Hariciye Nezareti tarafndan hkmetimize bir teblide bulundu ve dedi
ki : Yunanllar da dhil olmak zere tilf kuvvetlerine kar balam olan harekt tatil ediniz, ikincisi
Trkiyede Ermenilere kar icra edilmekte bulunan katlimdan sarfnazar ediniz! te bu iki eyi yaptnz halde
stanbul size terkolunacaktr. Fakat bu iki harekette bulunmadnz takdirde sulh eraiti fevkalde fena olacaktr.
Efendiler! Bu teklif bittabi pek hainane ve gayri samim bir teklif idi. nk her iki teklif de hakikatte gayri
varit idi. Birincisi Yunanllarn da dhil olduu tilf Hkmetlerine kar hareket etmemek; taarruz etmemek,
tecavz etmemek, zaten byle bir ey vki deildi. Vakaa Yunan cephesinde, zmir cephesinde, silhiyle ahz
mevki etmi birtakm kuvvetler, millet kuvvetleri vard. Fakat bu, devlet kuvveti, hkmet kuvveti, ordu kuvveti
deildi. Belki Yunanllarn mtarekenme ahkmna mugayir insaniyete, btn fezaile mugayir olarak vuku
bulmu olan fecayie kar vesaiti devletle siyanetten mahrum olan milletimiz, bizatihi namusunu, erefini
muhafaza ve mdafaa edebilmek iin silha sarlmak mecburiyetinde kalm idi. tilf Devletleri bu masum ahalii islmiyenin syaneti vcutlarndan bahsetmemilerdi. Belki onlarn mevcudiyetlerine taarruz eden kuvvetin
nne sed ekmemek lzumundan bahsedilmiti. Dier taraflarda dahi tilf Devletlerinden hibirine taarruz
vuku bulmakta deil idi. Binaenaleyh bu teklif mahiyet-i asliyesi itibariyle hakikatten uzakt. Hkmet mevkiinde
olan bir hkmet bittabi bu teklifi yapabilecek kuvvete, kudrete, salhiyete malik bulunmuyordu. Bu meselenin
yegne ve en kat sureti halli, tilf Devletleri tarafndan Yunanllara, hayat- islmiyete ve eref ve namus-u
millete taarruz edilmemei temin ettirmekten ibaretti. kinci teklif ki, memleket dhilinde katliam yaplmamas.
Ermenilere kar bu, gayri varit idi. Memleketimiz cmlemizce malmdur. Hangi ktasnda Ermenilere kar
katliam yaplmtr veya yaplmaktadr. Harb-i Umuminin bidayet-i safahatndan bahsetmek istemem ve zaten
tilf Devletlerinin de bahsettikleri bittabi maziye ait fezahat deildir. Bugn memleketimizde bu gibi fecayiin
icra edildiini iddia ederek bundan sarf nazar etmenizi talebediyorlard. phe yok Ali Rza Paa kabinesinin bu
teklif karsnda cevap vermi olacan kabul ediyoruz. Ancak yine Ali Rza Paa kabinesine mensup olan
nazrlar kendi mensubinine, kendi memurlarna, kendi madunlarna ngilizlerin ltif olan vadini mukaddeme
yaparak iki teklifini tamim etmi ve binnetice bunlardan sarf- nazar edilmesini tamim etmi idi. Bu muamele hi
phesiz ki suiniyete makrun deildir; fakat muamelenin tarz ifasn bilememekten neet etmitir. Elbette
hkmet ricalinin yapt bu tamimler ise dmanlarca malm olmutur. Bunu tmim etmi olmak bittabi teklifin
hakikatini kabul etmek deildi. Bu kadar mmaatkr harekta gre ngilizler tatyibedilememitir. Biraz sonra li
Rza Paa kabinesine Yunanllar karsnda bulunan kuvvetlerin geriye ekilmesi talebi vuku bulmutur.
Cmlenizce malm (Milen) hattna ekilmek meselesi... Artk Ali Rza Paa byle bir teklifi gayri kabili icra
grdnden ve belki baka sebeplerden dolay bu tecavz lzumu gibi izhar ederekten mevkiini terketti. stifa
etti.
Ali Rza Paa kabinesi 23 Mart 1336 gn istifanamesini verdi.
Mahiyetinin, kabineye ittifaka yakn bir ekseriyetle itimadetmi olan Meclisi Mebusann hrriyet-i mesaisini
ve kudret-i teriiyesini iptal ve mali millyenin tecelligh olan Meclisi Millyi herhangi bir suretle mukarrerat
sulhiyemiz zerinde haiz-i tesir olamyacak bir ekle ifra eylemek olduu vazhan anlalyordu. Binaenaleyh
btn millet bu tecavz karsnda, vekillerinin haiz-i itimad olan Ali Rza Paa kabinesinin istifasn kemali
iddetle ve memleketimizde pak nadir grlen bir vahdet ve galeyan ile protesto etti. Rikb- ahaneye ve Meclisi
Mebusana, Anadolunun en hcra kelerinden protesto telgraflar keide olundu. Dmanlarn btn mesaisi,
esasat- sulhiyemizin takarrr edecei esnada memleketimizi haricen ve dahilen bir zaf mutlak iinde brakarak
istedikleri her eyi bize kabul ettirmek gayesini istihdaf eyliyordu.
yle ki:
zmir meselesini mahallinde tetkik eyliyen ve Anadolunun menatk- muhtelifesinde tetkik ve tahlil iin
seyahatler yapan btn Amerikal ve Avrupal zevat ve heyet daima lehimizde efkr ile mebu olarak
memleketlerine dnmlerdir. Bu zevat ve heyet Avrupa ve Amerika efkr- umumiyesini milletimiz aleyhine
lyuad vesait ile tesmim ve tahrik eyliyen propagandalara tamamen galebe alamamlarsa da mukarrerat- katyei sulhiyemizin tesbitini deruhde eden sulh konferans mahafili iin az ok bir ehemmiyetle nazar dikkate

alnmaya ayan bir cereyan tevlidine muvaffak olmulard. te menfaatlerini, trl trl tazyikat ile btn lemi
haricyi aleyhimize tahrik eylemekte gren baz mehafil ve anasr lehimize inkiafa balyan bu cereyan
temelinden ykmak ve btn lem-i haricnin milletimiz lehine tashih-i zehap etmesine meydan vermemek iin
klliyen kizb-i mahz olan en son Ermeni ktal-i saniasn tertip ve iln eylediler. Ve zaten pek mahdut ve basit
olan vesait-i tekzibiyemizi, gazetelerimizi de katilne bir sansre tbi tutarak hibir vasta ile cihan medeniyetine
kar mdafaa-i hukuk etmemize msaade eylemediler ve bu suretle hukuk-u beerin esasat- mukaddesesinden
bulunan mdafaa-i nefs, hakkndan da milletimizi klliyen mahrum ederek efkr ve temaylt- cihan, harap
memleketimiz ve mazlum milletimiz aleyhinde yeniden pek mthi ittihamat ile zehirlediler.
Milletimizin hariteki mevki-i eref ve hukukunu rtecek vesaitle efkr- umumiye-i cihan izll edildikten
sonra i, dhildeki idare makinemizi, Meclisi Mebusanmz tezlil ve iptal ederek memleketimizi emsali
grlmemi bir salhiyet-i mstebidane ile, btn mesail-i cihan kendi keyiflerine gre halletmek istiyen sulh
konferansnn mukarrerat- zalimanesini kabule icbar eylemee kald. te Ali Rza Paa kabinesi bu manevra
neticesinde ecnebilerin eliyle skat edilmi oldu.
Sakt kabinenin muvakkaten ifa-y vazife eyledii buhran gnlerinde Ferit Paann huzuru ahaneye kabul
edilerek saatlerce icra-yi mzakerat eylemi olmasna nazaran mali millyeyi ykacak muhalif bir kabinenin
resikra gelmesi mevzuubahis olduunu zannetmek yanl bir ey olmyacakt. Byle bir kabinenin mevki-i
iktidara gelmesi neticesinde tahadds edecek vaziyeti anlamak g deildir.
mali millyenin yegne tecelligh meruu bulunan Meclisi Mebu-sanmzn kudret-i teriiyesini tahkim
sadedinde sine-i milletten nebaan eden huruu infial ve protestolar msmir olmu ve yeni kabinenin amali
millyeye muhalif zevattan tekiline mmanaat iin Meclis Divan Riyasetinin nezdi ahanede icrasna tevessl
eyledii teebbsat teshil eylemitir.
te Salih Paa kabinesi bu erait altnda teekkl ederek ifa-yi vazifeye balamt.
ngilizler bir taraftan mevki-i hariciyemizi yeni katliam bhtanlar ile sarsmya, dier taraftan da kabineyi,
Meclisi Mebusanmz mevki-i faaliyetten skat suretiyle vaziyeti dhiliyemizde vahm buhranlar ihdasna
alarak tasmim eyledikleri stanbul igalini suhuletle tatbik edecek bir zemin ihzar eyliyorlard. Bunun bizim
elimize geebilen ilk delili, daha Ali Rza Paa kabinesinin skatn tasmim eyledikleri sralarda bir taraftan da
stanbul igaline hazrlk olmak zere Anadolu muhabere-i telgrafiye ebekesi hakknda ett yapmalar ve Posta
ve Telgraf Mdr- Umumisini ziyaret ederek Anadolu telgraf merakizi hakknda tetkikatta bulunmalar, resm
telgraf haritalarn mdiriyet-i umumiyeden talep ve ahz eylemeleridir.
ngilizler 12 Martta hututu telgrafiyemiz hakknda tekrar tetebbuatta bulunmulardr. Muhteviyat-
telgrafiyenin kat iin stanbuldan vuku bulacak teebbsata kar tedabir-i lzimenin ittihaz Heyeti
Temsiliyece nazar dikkate alnmtr. Dersaadetten alnan 11 Mart tarihli ifrede mevsuk bir membadan alnan
malmata atfen Dersaadetteki rfekamzn tevkif olunaca zikrediliyordu. Ayn gn [Ankaradaki ngiliz
mmessili Vitelin Dersaadete hareket edecei ve badema imendiferlerin ilemiyecei] ihbar edilmi ve
filhakika Vitel ertesi gn Ankaray terkeylemiti.
Fransz mmessili Duvazo dahi hareket etmi ve Konya civarndaki talyanlarn da Dersaadete hareketi haber
alnm olduundan stanbul hakkndaki suikastin alimi bariz bir surette mahss olmya balam idi. Vaziyet
tarafmzdan u suretle mtala edilmitir. Dveli tilfiye bir yandan hututu telgrafiyemizi tetkik ederken bir
yandan da Anadoludaki mteferrik zabitlerini ve kuvvetlerini stanbula celbediyorlar, ayn zamanda
Anadolunun imendifer mnakaltn kata hazrlanyorlar ve Meclisi Mebusanda hukuk-u millyemizi mdafaa
eden arkadalarmz tevkif etmei tasmim eyliyorlar. Bu vaziyete nazaran kariben vakayi-i fevkaldeye intizar
etmek lzm geliyor. Tahminimize gre stanbulda yeni bir vaziyet ihdas ederek Anadolu telgraf muhaberatna
vaziyed edecekler, meclisteki erkn- millyeyi tevkif eyliyecekler. Kara ve denizden Anadolu muvasalatn
katederek umum bir mahiyette bir (Blocus) abluka iln ve milletin galeyan- edidi karsnda mevki-i sadarete
getirmee muvaffak olamadklar Ferit Paa kabinesini bu suretle mevki-i iktidara isad ile amal ve maksatlarn
tatbik ve belki de menfi bir ekilde ihzar edilmekte bulunan erait-i sulhiyeyi de hkmete tebli edecekler ve bu
iddetli tazyik altnda ya Anadolunun inhilline intizaren bu feci vaziyeti idame etmek veyahut stanbulda ve
civarnda teksif ettikleri ngiliz, Fransz, Yunan ktaatiyle imalden ve zmir cephesindeki Yunan ordusiyle

garptan, Adanadaki Fransz kuvvetiyle de cenuptan imale taarruz ederek ve belki de bir ksm kuvvetlerle
Karadeniz sahillerinden cenuba icra-y tesir ederek nail-i maksat olmak istiyecekler.
te bu mtalata istinaden her trl tedabire tevessl ve stanbuldaki rfeka Anadoluya harekete tevik
edildi.
16 Mart sene 1336 [1920] saat 10 evvelde stanbul telgraflarndan (ismini imdi syliyemiyeceim) sahib-i
hamiyet bir zatn Ankarada Ziraat Mektebindeki merkeze verdii bir servis, stanbul igalinin kanl bir surette
baladn ihbar eyledi. Yekdierini takiben stanbul merkezinden, Harbiye telgrafhanesinden ve makine
bandaki mteaddit hamiyetli memurlardan muhtelif telgraflar alyorduk. Saat 11 evvele kadar toplanan
malmat derhal tamim ettik.
Bu saatten sonra artk stanbulla muhabere mnkat olmu ve istihzarat- fikriyemize nazaran payitahtn
vaziyet-i muhtemelesi ve Anadolunun vaziyeti nazar dikkate alnarak tedabir-i lzimeye tevessln sras
gelmiti. Alnan balca mhim tedabir berveiatidir:
a) zmir cephesinin arkasn tehdid eden Biga havalisindeki Anzavur harektna kuvvetli bir mesnet tekil
eyliyen ve ihtimalki stanbuldan Anadoluya vuku bulacak Kuva-yi tilfiye sevkyatn temin ve himaye
eyliyecek olan Eskiehir ve Afyon Karahisarndaki ngiliz ktaatnn silhtan tecridi.
b) stanbulda ecnebi tazyiki karsnda feveran edecek Anadolu efkrn tazyik ve tehdid eylemek zere
stanbuldan ve Kilikyadan vukuu melhuz dman sevkyat- askeriyesine imkn brakmamak ve Anadolunun
nikat- mhimmesini kuvvetli bir igal ve istil tehlikesine mruziyetten kurtarmak zere Geyve ve Ulukla
civarnda imendifer hatlarnn tahribi.
c) Telgraf merakizi ngilizlerin eline getii iin stanbuldan vuku bulacak herhangi bir tebliin meru bir
makamdan itas imkn olamyacandan ngiliz tebligatiyle ezhan-i ahaliyi teevvten vikaye iin stanbul ile
muhaberat- telgrafiyenin kat iin makamat mlkiye ve askeriyeye tebligat- lzime icras. Tedabir-i
iptidaiyemiz meyannda mesail-i maliyeye taallk eden balca nikat da ihmal etmedik. Ezcmle Anadoluda
mevcut resm, gayri resm bilumum messesat- maliyenin ihtiva eyledii nakit veya nakit mukabili zikymet eya
miktarlarn vilyattan sorduk ve hibir messeseden Dersaadete para gnderilmemesi lzumunu tamim eyledik.
Dier taraftan muhaberat- telgrafiyenin kontrol, sahil iskelelerinden ve dhilden gelecek ehasn tetkiki ve
phelilerin takibi, postanelerde pheli mektuplarn kad gibi tedabir-i lzime ittihaz ve icabedenlere icra-yi
tebligat olundu.
Bu suretle muhtelif vesait-i muhaberenin veyahut maksad tezvir ve ifsat ile Anadoluya evkleri memul muzr
ehasn aheng-i millyi ihll edebilecek faaliyetlerine imkn braklmamya alld.
Dersaadette vuku bulan tevkifata mukabil rehine makamnda olmak zere Anadoludaki Dveli tilfiye
zbitamnn tevkifi de icabeyliyordu. Elde bulunanlarn tevkifini icabedenlere tebli eyledik.
stanbul muhaberat hakknda ittihaz edilen tedabirin isabetini msbit ngiliz teebbsatnn vukuu gecikmedi.
16 Mart 1336 saat 11 sonra da stanbul telgrafhanesi Ankara merkezine bir teblii resm vermek istiyordu.
stanbul merkezinde telgraf banda, bir ngiliz zabiti bulunuyor ve btn Anadoluya bu teblii neretmee
alyordu.
Bu beyanname, tekilt- millye mteebbislerini halk nazarnda ittihatlkla ittiham ederek Anadoluda bir
nifak ve tefrika ihdas etmek ve stanbul igal-i fiilsini muvakkat gstererek hukuk-u hilfet ve saltanata indirilen
darbenin mahiyet-i feciasn tahrif eylemek ve binnetice btn tecavzat milletimize tabi telkki ettirmek
maksadiyle tertib olunduu anlalyordu. Bu tebliin imzas (Dveli tilfiye Mmessilleri) olarak verildi.
Memleketimizde ahenk ve vahdeti ihll iin zayf kalbli baz insanlar ifal ve tehdit edecek mahiyette bulunan
bu teblii resmnin Anadolu merakizince alnmamas iin tedabir-i mmkne ittihaz edildi. Bunu mtaakp
ngilizlerin tazyikiyle yazdrldnda phe olmyan hkmetin (stanbul igalindeki mahiyet-i muvakkatenin
devamna sebebiyet vermemek zere dhil-i memlekette sknetin muhafazas lzumunu) ntik bir teblii resm
stanbuldan Anadoluya verilmee teebbs olunmusa da ayn mahzurdan dolay tamimine msaade olunmad.
ngilizler Anadolu efkrn avutmak zere teebbs ettikleri ibu teblii resm oyununda muvaffak olamadklarn
grnce, Anadolunun stanbul facias karsndaki vakar ve temkinini, azim ve celdetini ihll iin zehirald

efkr fesatkranelerinin nerine, imendifer, telgraf hatlarn tavsit aresine tevessl ettiler. Ankara
stasyonundaki telgraf merkezinde imendifer mstahdemininden bir talyann ngiliz teblii resmsinin Franszca
bir suretini ald istihbar edilerek derdest ve elindeki telgrafname iptal olundu.
Anadoluda sakin Ermenilerin ve Rumlarn evamir-i hkmete ve mali millyeye muhalefetleri vuku
bulmadka her trl tecavzden masun ve tamamen mesut ve mreffeh bir hayata mazhariyetleri teden beri
kabul edilmi bir esas idi. Kilikya ve havalisinde ve ark hududumuz haricindeki resm ve gayri resm Ermeni
kuvvetlerinin dinda ve rkdalarmza kar vuku bulan tecavzat- cinayetkraneleri karsnda dahi
memleketimizde yayan sakin Ermenilerin her trl taarruzdan masuniyetlerini temin eylemei pek mhim bir
vazife-i medeniye telkki eyledik ve Anadolunun lemi haric ile temasnn mnkat olduu bu gnlerde menafi-i
liye-i vataniyeyi istihdaf eyliyen tedabir meyannda Ermeni ahalinin muhafaza-i selmeti lzumunu btn
makamata bildirdik.
te stanbulun ecnebi igalinden bugne kadar gzeran eden eyyam- strabmz esnasnda hibir devlet-i
ecnebiyenin himaye-i fiilyesine mazhar olmyan Anadolu Ermenilerinden hibir ferdin, hatt en basit bir surette,
mruz-u tecavz olmamas bize her vesile ile isnad- cinayet eden ve hasais-i- medeniye-yi taht inhisara alan
entrikac Avrupann yzlerini kzartacak ve milletimizin ftratan mtehalli olduu eair-i insaniyenin derece-i
ulviyetini ispat edecek pek mhim bir noktadr.
stanbul igalinin bugn memlekette tevlidettii vaziyet, ittihaz eylediimiz tedabir-i muvakkate ile kabili
idame bir mahiyette olmayp bu vaziyetin devam takdirinde memleketteki idare makinesini salim bir esasa
rapteylemek icabediyordu. Karmzda hibir ahit ve kanun tanmyan ve btn harekt kendi menafi-i
mahsusalarndan baka hibir kayd-i insan ve hukuk ile mukayyet grmeyen bir Heyeti tilfiye, bamzda
hukuk-u vatan mdafaa, akdeylediimiz ahkm mtarekeyi tatbik, ecnebi tecavzatn tahdit iin her trl
vesaitten tamamen mahrum, esir bir hkmettir. Bunlardan birincisinin lyuad tazyikat, ikincisinin de esareti
karsnda mercsiz, mtehayyir ve muztarip bir millet!...
stanbul faciasiyle Anadoluda tebarz eden vaziyet bu idi ve bu vaziyetin devam takdirinde vatanmzda
mthi ve feci bir anarinin hkmran olmas tabi idi. te bu mlhazat neticesinde kat bir karar vermek
icabetti. Derhal icabeden makamat- mlkiye ve askerye ile grerek memleketin idaresini anariden kurtarmak
zere resa-yi mezkrenin bizimle tevhid-i harekt etmesi teklif edildi. Bu teklif kemali samimiyetle her tarafa
hsn kabule mazhar oldu.
gal neticesinde hsl olan vaziyet-i fevkaldenin icabat- mstacelesini teemml ve tatbika almakla
beraber stanbul igalinden mtevellit teessrat ve strabatnz btn cihann beeriyet-i mnevveresine ve btn
lemi slma bir beyanname-i mahsusla ibl olundu. Dveli tilfiye mmessilleri ve bitaraf hkmat nezdinde
protesto edildi. Btn millet de protestoya itirak eyledi.
stanbul vaziyetine dair malmat alacak mutemet menabiden mahrum idik.
18-19 Mart 1336 gecesi ilk defa temas edildi ve cmlece malm olmu bulunan hususata kesb-i ttla edildi.
Bu meyanda, Meclisi Mebusann ibu tecavz karsnda tatili mzakerat eyledii anlald.
Bunun zerine 19 Mart 1336 tarihinde:
Makam- hilfet ve saltanatn masuniyet-i istikllini, istikll-i mill ve mill hudutlarmz dhilinde imkn-
hayat bahedecek bir sulhu temin edecek tedabiri teemml ve tatbik etmek zere millet tarafndan salhiyet-i
fevkaldeyi haiz bir Meclisin Ankarada itimai lzumuna milletin nazar dikkatini celbetmek hususundaki
vazife-i millye ve vataniyemizi de ifa ettik.
stanbulun igali, ekil ve mahiyeti itibariyle Osmanl Devletinin hkimiyetini esasndan skat etmek ve
milletin esaret ve zilleti bir emr-i vaki olarak telkki etmesine yol amak hedeflerine mteveccih bir harekettir.
nk stanbulda dorudan doruya kuva-yi devlete vaziyet edilmitir. yle ki: Evvel Meclisi Mebusan
cebren skat edilmitir. u halde kuvve-i teriiye mevcut deildir.
Saniyen; kuvve-i icraiye esaret-i siyasiye altna konulmutur nk, her kim olursa olsun ecnebi kanununa
tebaan muhakeme olunabilecei iln olunmu, btn muhaberat ve muvasalt taht murakabeye alnm,

mdafaa-i nefse ait tekilt dorudan doruya iptal edilmi ve mtecavizlerin tamamen taht tbiiyetine
sokulmutur. Binaenaleyh bu zelilne vaziyeti tervi ve kabul etmi olan Ferit Paa Hkmeti, istiklline pek
edit ve pek samimane merbut olan milletle arasndaki her trl revabt ve mnasebat bittabi zayi etmi ve millet
aleyhinde dmanla bilittifak hareket etmekte bulunmutur.
Salisen : Devlet halinde mteekkil bir cemiyet-i beeriyenin tekilt- esasiyesinde, kuvve-i adliye istikllinin
ehemmiyeti mstani-i izahtr. Milletlerin hakk- kazas istikllinin birinci artdr. Kuvve-i adliyesi mstakil
olmyan bir milletin devlet halinde mevcudiyeti kabul olunamaz. Halbuki stanbulda efrad- ahali arasnda hibir
crm kanuni ile maznun veya mttehem olmadklar halde yzlerce ehasn tevkifine devam olunmas Dveli
tilfiyenin nokta-i nazarlarna muhalif sz sylemek bile crm telkki olunarak kurun-u vustann teamlt-
harbiyesi eklinde tecavzatta bulunulmas kuvve-i adliyenin hkmen sakt olduunu gstermitir.
u halde millet bugn yedi yz seneden beri kemali an ve evketle muhafaza ve mdafaa ettii istikll ve
mevcudiyetinin bekas iin stanbul hdisesinin vcuda getirdii vaziyet-i hukukiyeyi tamir etmek ztrarndadr
ve bunda o kadar istical edilmelidir ki, temadi edilecek bir fasila-i hkimiyetin maazzallah inhill-i tamm meddi
olmak suretiyle dmanlarmzn tasavvuratn fiilen tesis etmesine imkn kalmasn. Binaenaleyh her eyden
evvel mdafaa-i hukuk ve mevcudiyete kabiliyetli bir millet halinde beynelmilel hukuk ve vezaifine hrmet
olunmasn talebedebilecek tekilt- medeniye ve esasiye ile henz yaamakta olduumuzun btn cihana bu
defa daha byk bir kuvvet ve metanetle iln ihtiyacndayz. Bunun iin de inhill eden Tekilt- Esasiyemizin
brakt boluu derhal doldurmak zaruretindeyiz.
te : Vaziyet-i esasiye ve hukukiyemizin tevlidettii bu lzum ve zaruret zerinedir ki hkimiyet-i millyenin
her eyden evvel tecellisi maksadiyle Meclisi liniz salhiyet-i fevkalde ile itima etmitir. Intihabatn kemali
istical ve hararetle icras, vaziyet-i hukukiyemizin bilmum millete de ayn kanaatler dairesinde idrak ve ihata
olunduunu ve Meclisi linizin ekil ve mahiyetinin, irade-i millyeye samimiyetle, kuvvetle mstenit
bulunduunu gstermitir.
Meclisinizde temessl ve tecell eden kudret-i millyemiz makam- hilfet ve saltanat ecnebi tazyikatndan
kurtaracak ve Devlet-i Osmaniyeyi inhill ve esaretten tahlis edecek tedabiri ittihaz eyliyecektir ve istikll-i
tammesi art olan makam- hilfete mecburiyet-i vicdaniyeleriyle mftehir ve mteselli olan lemi slmiyet ile
yaamak kabiliyetini nefsinde gren bir milletin esir olmyacana kanaatle harektmz hatve hatve takibeden
btn cihan- medeniyet ve insaniyet sizlere zahr olacaktr (hararetli alklar). stanbul faciasn takibeden
gnlerden imdiye kadar Heyeti Temsiliyemiz millet arasndaki rabta-i vahdet ve tesand muhafaza etti.
Kavanin-i Osmaniyenin meriyetini temin eyledi. Faaliyetten sakt olan kuva-yi umumiye-i devletin fkdann
hissettirmemee alt. Binaenaleyh emniyet-i umumiyeyi syanet ve mdafaa eylemi olmakla vazifesini
bihakkn ifa ettiine kaildir. Bu dakikadan itibaren yedi yz senelik bir hayat- azamet ve evketten sonra girive-i
inkrazn kenarnda henz ayakta durabilen Osmanl milletinin akbetinden mesuliyet, heyeti muhteremenizin
saik- faaliyeti olacaktr.
Dvamzn meruiyeti ve btn milel ve akvamn insaniyet ve adaletten nasibedar olduuna kaani olduumuz
yreklerinin bizimle mterek ve bize daima muin ve zahr bulunduuna itminan- tammmz, muvaffakyet
mitlerimizin kalblerimizde bir lhza-i tereddde bile duar olmamasn temin edecek nihayetsiz kuvvetlerdir,
hususiyle Cenabhak daima bizimledir (min, min sadalar).
Vermek istediim tafsilt bundan ibarettir.
***

HKMET TEKLTI HAKKINDA

24 Nisan 1920

imdi msaade buyurursanz bu dakikadan itibaren takip olunmas lzm gelen baz nokta-i nazarlar arz
edeceim ve mazbut olan bu nikat- nazar msaade buyurulursa aynen okuyacam :
Bugnk mkl vaziyet iinde vatan tehlike-i inhill ve izmihllden kurtarmak iin ittihaz lzm gelen
tedabir bittabi heyeti muhteremelerine ait olacaktr. Ancak bu hususta da kendi tetkikat ve malmatnza istinaden

kanaatlerinizi Meclisi linize arz etmei faideli addetmekteyiz. Gerek hukuk-u esasiye kavaidine gerek tarihteki
emsal-i adideye ve gerek zamanmzda ayn erait-i elme iinde mruzu inhidam kalm olan milletlerin tekil
ettii ibret-i messireye nazaran memleketi inksam ve inhillden kurtarmak iin derhal kuva-yi umumiye-i
millyeyi esasl tekilt ile tevhidetmekten baka are yoktur. Bunun ekli ne olmak lzm gelir? te mesele
buradadr.
Gayri meru ve gayri mesul kuvvetlerin tahakkmiyle kuva-yi devleti tevhide imkn bulunsa dahi bunun
temadisi kabil olamadn bilirsiniz. Esasen Meclisi linizin mevcudiyeti de evvelemirde meruiyet ve mesuliyet
esaslarnn millete vaciblmraat grldne en byk delildir. Binaenaleyh Meclisi linizde teksf eden
irade-i aliye-i millyeye istinadetmek suretiyle meruiyet ve kanuniyetini ve yine heyeti muhteremenizde tecell
eyliyen vicdan- milletin muhakemesine merbut bulunmak cihetiyle de mesuliyetini takdir ve tesbit edecek bir
kuvvetin idare-i umur etmesi zaruridir, bu kuvvetin ekli tabisi ise bir hkmettir.
Hkmet tekiltnn ekli esasisi gayri mesul bir reis-i hkmette tesbit edilen nokta-i tevazne istinaden
kuvve-i teriiye vazifesiyle mkellef bir heyeti murakabe ile vazifede devam bu heyetin inzmam- itimadna
mtevakkf bir kuvve-i icraiyeden ve bu kuvve-i icraiyenin vezaif-i millyeye gre taksim ve tensikndan ibarettir.
Bu ekilde kuva-yi icraiye, reis-i hkmet tarafndan mntehap ve kuvve i teriiyenin itimat ve muvafakatine
mstenit bir kuvvettir ki, hilfet ve saltanat makamnn tahlisine muvaffakyet hsl olduktan sonra padiahmz
ve halife-i mslimn efendimiz her nevi cebir ve ikrahtan zade ve tamamiyle hr ve mstakil olarak kendini
milletin au-u sadakatinde grd gn, Meclisi linizin tanzim edecei esasat- kanuniye dairesinde, vaz
muhterem ve mbeccelini ahzeder.
Meclisi liniz murakp ve mdekkik mahiyetinde bir Meclisi Mebusan deildir. Binaenaleyh yalnz teri ve
taknin ile vazifedar olarak mesul bir mevkiden mukadderat- millyeyi nezaret altnda bulunduracak deil, bilfiil
onunla itigal edecektir. Nitekim fevkalde ahval iinde btn milletler bu prensipleri terkederek ya kuvve-i
teriiyeyi tatil edip icra heyetlerine fazla salhiyetler bahederler veyahut btn milletin ra-yi umumiyesine
mracaatla ittihaz- mukarrerat eylerler. Biz ittifak- cumhura her kuvvetten ziyade salhiyet baheden slmiyet
esasatn nazar dikkate alarak Meclisi linizi kffe-i umuru millette dorudan doruya vazlyed tanmak
taraftaryz.
Bu umde-i esasiye kabul edildikten sonra daima Meclisi linizin heyeti umumiyesi teferruat- umura kadar
fiilen tetkik ve mzakere imknn bulamyacandan heyeti muhteremenizden tefrik ve tevkil edilecek zann
hkmet tekilt- hzrasna nazaran icabeden taksim-i mesai esasna gre memur edilmesi ve her birinin ayr
ayr ve cmlesinin mtereken heyeti umumiye huzurunda mesul olmas temini maksada kfidir. Bu halde
Meclisi linize riyaset edecek zatn Meclisi linizi temsil etmesi itibariyle tevdi-i umur edilen zayi
muhteremeden mrekkep heyete de riyaset etmesi ve Meclisi liniz namna vaz imzaya ve tasdik mukarrerata
salhiyettar olmas ve icraya ait mesailde dier zayi muhtereme gibi heyeti umumiye nezdinde tamamen mesul
olmas zaruridir. Bu ekilde heyeti icraiye Meclisi linin tasvibiyle tevkil edilecek ve heyeti umumiyeye kar
mesul olacak zayi muhteremeden ibaret olacak ve hatt isimleri de (Vekil) tesmiye edilecektir. Reis olacak zat
vaka ar bir mesuliyet altnda bulunacaktr. nk heyeti icraiye ve vekiller ile heyeti muhteremeniz arasnda
btn mesuliyet evvel emirde kendisine rac ve bu mesuliyet hem Meclisi linizdeki hem heyeti vekiledeki riyaset
makamnn ikisine birden sridir.
Milletin intihabettii heyeti teriiye ile muvazenetini hkmet riyaseti makamnn tekil ettii nokta-i vahdette
bulur. Hkmet tekiltnn bu kuyud-u esasiyesine gre iinde bulunduumuz buhrana ve memleketimizin ahvali
hususiyesine nazaran bizim iin kabili tatbik olup olmadn dnmek mecburiyetindeyiz.
Bizim bu zemindeki tetkikat neticesinde hsl ettiimiz kanaate gre idarenin bu eklini mahzurdan salim
grmemekteyiz. nk Devlet-i Osmaniye dier herhangi bir devlet gibi hkmdarnn nfuz-u cismanisi
etrafnda mteekkil deildir. Makam- saltanat ayn zamanda makam- hilfet olmak itibariyle padiahmz
cumhur-u islmn da reisidir. Mcahedatmzn birinci gayesi ise saltanat ve hilfet makamlarnn tefrikn
istihdaf eden dmanlarmza irade-i millyenin buna msait olmadn gstermek ve bu makamat- mukaddeseyi
esaret-i ecnebiyeden tahlis ederek ullemrin salhiyetini dmann tehdit ve ikrahndan azade klmaktr. Bu esasa
gre Anadoluda muvakkat kaydiyle dahi olsa bir hkmet reisi tanmak veya bir padiah kaymakam ihdas
etmek hibir suretle kabili cevaz deildir.

u halde reissiz bir hkmet vcuda getirmek zarureti iindeyiz. Halbuki bir nokta-i vahdette tevazn etmiyen
kuva-yi devletin ahengi mesaisini idameye dahi imkn yoktur. Dier taraftan her hangi bir makama kuva-yi devlet
ve milleti tevhit ve tevzin salhiyeti bahederek o makam gayri mesul tanmak mucib-i felkettir. Halifenin bile
mesuliyetini esas olarak kabul etmi olan slmiyetin byle sureti tesviyelere msait olamyaca aikrdr.
Bu mkl ve yekdieriyle telifi imknsz esasat iinde dur- diraz tetkikat icra ederek nihayet slmiyetin
erait-i esasiyesine mracaatla Meclisi linizde teksif edilmi olan ve btn cumhur-u islmn da mzaharet ve
muvafakatine mazhar bulunan irade-i millyeyi bilfiil mukadderat- vatana vazilyed tanmak umde-i esasiyesini
kabul ediyoruz. zayi muhteremenin, bu nikat- nazar hulsatan tmim olunarak, intihabna dellet olunmas ve
salhiyet-i fevkalde kaydiyle intihap edilmi bulunmalar ve mntehiplerin de teksir ve tevsi olunmas, esas
itibariyle bu umdenin millete de tamamen kabul edilmi olduuna delildir. Binaenaleyh Meclisi liniz, haiz
olduu salhiyet-i fevkaldeye binaen karsna kacak bir kuvve-i icraiyeyi yalnz murakabe etmek ve mesail-i
hayatiye-i millet zerinde byle bir heyetle mcadeleye mecbur kalmak gibi vaziyet-i hazirann mtehammil
olamyaca mahdut bir vazife-i teriiye ile deil, idare-i umumiye-i milleti fiilen deruhde ve selmet-i memleket
ve hilfeti bizzat temin ve mdafaa vazife ve salhiyetiyle teekkl etmitir ve artk Meclisi linizin fevknda bir
kuvvet mevcut deildir.
te memleketimizin imdiye kadar geirdii buhrandan, felketlerden, kh Avrupay taklidetmek, kh idare-i
umur-u devleti ahsi nokta-i nazarlara gre tanzim ve tensika almak, kh Kanunu Esasiyi bile ihtirasat-
ahsiyeye bazie eylemek gibi pek elm neticelerini grd basiretsizliklerden hsl olan intibah- umumiye
tercman olduumuz itikadiyle u mkl ve buhranl devri tarihnin mcahedatn bu yolda tensik etmek
taraftaryz. Bittabi hkm heyeti muhteremelerinindir. Yalnz mruz olduumuz inhill tehlikesine ve umur-u
devlet ve milletin uzun mddetten beri mercsiz kaldna tekrar nazar dikkati celbederek bilzum nazariyat
arasnda devam edecek mnakaatn en fena idarelerden daha ziyade sui tesirat tevlidedeceini arz etmei de
vazife-i hamiyet icab gryorum. Cenabhak muvaffakiyet ihsan etsin, min ( dakika sren iddetli alklar).
***

VERD GEN ZAHAT MNASEBETYLE

MECLSN TEEKKRLERN BLDRMES ZERNE
24 Nisan 1920

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Muhterem Milletvekilleri arkadalarmn hakkmda izhar buyurduklar
tevecch ve itimaddan dolay btn samimiyetimle arz- teekkr ederim. Benim iin dnyada en byk mkfat,
milletin en ufak bir takdir ve iltifatdr. Meclis-i linizi tekil eden aza-yi kiram btn milletin mmessili olmak
itibariyle tevecchatn umum milletin tevecchat gibi telkki ederim (Alklar).
Binaenaleyh bu dakikada hissettiim saadetin, azametini tarif edemem. Yalnz hayatmda en zevkli bir an
yaadm arzetmekle kesb-i mbahat eylerim (Alklar). Teekkratm ikmal etmek iin unu ilve etmeliyim ki
ben dier millettalarmdan fazla bu vatana ve millete medyun olduum vazifeden daha fazla bir ey yapm
deilim. Eer mtezahir bir muhassala varsa bunu yine milletin bana mteveccih olan enzar- itimadna
medyunum ve millet esas olduktan sonra her ferdinin azam muhassalasndan istifade edilmek pek tabidir. Tekrar
teekkr ederim efendim (iddetli alklar).

***

DEVLET GREV VE SORUMUNUN HEYET

TEMSLYEDEN MECLSE ALINMASI HAKKINDA

24 Nisan 1920

Efendiler! Btn maddi, mnevi mesuliyeti Heyeti Temsiliye nam altnda bulunan heyet zerine alm ve 16
mart 1336 tarihinden bu dakikaya kadar btn ac safhalara, manzaralara kar ifa-yi vazifeyi fevkalde bir vazife
bilmitir, bu mesuliyet ok ardr. O heyeti artk bu ar ykn altnda brakmaynz, bu dakikadan itibaren teklif
ediyorum, derhal mukadderat- memleketi deruhde buyurunuz.
Bundan itinabetmee lzum yoktur. Bu vazife o kadar mhim, iinde bulunduumuz zaman o kadar tarihdir
ki bu koca mesuliyeti iinizde , be kiiye tahmil etmekle iktifa edemeyiz. Btn bu Meclis btn mnasiyle
mesul olmak lzm gelir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi, bizi buraya be kiinin eline milleti terk edelim
diye gndermemitir (hayhay sadalar).
Binaenaleyh mruzatm anlalmam ise bir daha ve bir daha okunsun, mspet veya menfi bir karara
rabtedilsin. Bir celse-i hafiyenin akdiyle ahvali dhiliye hakknda mruzatta bulunacam (muvafk sadalar).
***

MECLS RES SELDKTEN SONRA

24 Nisan 1920

Muhterem Efendiler! Milletin mukadderat- umumiyesine fiilen ve tamamen vazyed edecek makam- hilfet
ve saltanatn duar olduu esaretten tahlis ve memleketin tamamiyet ve selmeti urunda her fedakrl byk
bir azim ile iktihama karar vermi olan Meclisi linizin riyasetine intihabedilmek suretiyle hakkmda ibzal
buyurulan itimat ve tevecchn mteekkiri ve minnettarym (estafurullah sesleri). Hayatmn btn
safahatnda olduu gibi, son zamanlarn buhranlar ve felketleri arasnda da bir dakika gememitir ki her trl
huzur ve istirahatimi, her nevi ahsi duygularm milletin selmetine ve saadeti namna feda etmekten zevkyap
olmyaym (yaa sadalar ve alklar). Gerek hayat- askerye ve gerek hayat- siyasiyemin btn edvar ve
safahatn igal eden mcadeltmda daima dstur-u hareketim irade-i millyeye istinadederek milletin ve vatann
muhta olduu gayelere yrmek olmutur. Bugn heyeti muhteremenizin ra-yi umumiyesinde tecell etmi olan
itimad- millyi liyakatimin ok fevknda grmekle beraber ahsm iin bir gaye olarak deil, mtereken
giritiimiz mcahede-i mukaddesenin mtuf olduu gayeleri istihsl iin milletin bahettii bir istinatgh olarak
telkki ediyorum. Bu ittihad- millnin bana tahmil ettii mesuliyet, biliyorum ve hepiniz de bilirsiniz ki, pek
ardr, iinde yaadmz nadirlemsal dakikalarn vahametine ramen bu ar mesuliyet-i millyenin altnda
ancak heyeti muhteremenizin muavenet ve mzaheretinin daima ve daima hak yolundaki mcahedata ramen,
avni inayet-i subhaniyeden mitvar olarak alacam. naallah padiah- lempenah efendimiz hazretlerinin
shhat ve afiyetle ve her trl kuyudat- ecnebiyeden zade olarak taht hmyunlarnda daim kalmasn eltaf-
ilhiyeden tazarru eylerim (iddetli alklar).
***

BEYPAZARI OLAYLARI HAKKINDA

25 Nisan 1920

Msaade buyurursanz bu okunan telgrafnamenin1 geldii Beypazar ahvali hakknda baz malmat arz
edeyim. Bundan takriben drt, be gn evvel baz erbab mefsedetin ahali-i msumeyi ifal etmesi neticesi olarak
halk toplanm ve orada bulunan depoyu basarak silhlar almlar ve tevzi etmiler; bundan fazla olarak
telgrafhaneyi basmlard ve deta bir isyan vaziyetine gemilerdi. Vilyete oradaki ulemayi kiram ve
kaymakam vesaire telgraf bana arlarak kendilerine nasayih-i lzime icra edilmiti. Bu nasayih neticesi de
silhlarn iadesi ve mfsitlerin Ankaraya izam ve toplanm olan halkn dalmasndan ibaret idi. Buna cevaben
silhlarn iade edilecei bildirilmekle beraber dier hususata cevap verilmemiti. Bir, iki gn byle geti. Nihayet
oradaki memurin, buraya bir kuvvet izam edilmedike vaziyetin tebdil-i mahiyet etmesine imkn yoktur,
demilerdi. Bu talep zerine Ankaradan oraya bir mfreze gnderildi. Bu mfrezeye verilen talimat, vilyetten
zaten tebli edilmi olan hususatn temininden ibaretti; yani erbab- mefsedeti alp buraya getirmek, silhlar iade
etmek ve dier msum olan halk iradedip mahallerine iade eylemektir. Mfreze-i askerye verilen talimat

dairesinde oraya gider, fakat onlar daima talebolunan hususat isaf edecekler gibi davranmakla beraber ne
silhlarn iade etmilerdi ve ne de mfsitleri hkmete teslim etmilerdi ve hatt yle bir an oldu ki oradaki
mfreze-i askeryenin dahi iine girerek onlar dahi ifsadetmek ve onlarn bile silhlarn almak teebbsnde
bulunabilecekleri hissedildi. Bunun zerine mfreze-i askerye ehirden hari bir yerde mevzi almak
mecburiyetinde kald ve bu vaziyet karsnda yine makam- vilyet taleplerini tekrar etti ve oradaki zevat da
neticesi olmyan bir takm cevaplarla vakit geirmekte devam ettiler. En nihayet giden mfreze kumandan ve
daha evvel icra-yi nasihat iin gnderilmi olan bir takm zevat dediler ki, buraya daha fazla kuvvet gelmedike
erbab- mefsedetin icra-yi mefsedet etmesine mni olunamyacaktr. te bu sebeple oraya yeniden bir kuvvet
gndermek mecburiyeti hsl oldu. Evvelsi gn miktar- kfi kuvvet sevkolundu. te bu kuvvet Ayaa dn vsl
olmutur. Bugn Meclisi linize bu telgraf geliyor. Bu telgraf mefadna nazaran bir iki, kiiden ibaret olan
mfsitler firar etmitir. Esliha da iade edilmitir ve baka bir ey yoktur; mealindedir. Filhakika bir miktar
eslihay iade ettiklerini tevsik edecek baka bir vastamz da yoktur. Her halde Beypazar ahalisinin lzumsuz
yere zarara duar edilmesi hibir vakit ayan arzu olmadndan Meclisi linizce muttali olunduktan, bizce de
malm olduktan sonra derhal Ayatan hareket etmi olan yeni kuvvete yeniden Ayaa dnmesini ve orada
tevakkuf etmesini emrettik ve oradaki mfreze kumandanna da, Beypazarllarn vermi olduu bu teminat
hakikat ise, buna emniyet hsl olmusa derhal geri avdet ediniz emrini verdik. fsat cereyan yukardan geliyor
denildi. Yeknazarda mahall bir vaka gibi grlyor efendim, fakat esasen cereyan yukardan geliyor.
Bir mebus Ayrca mevsuk mudur.
Haim Bey (orum) Msaade buyurur musunuz, bu tariki mefsedete yegne sebep ne imi? Mahiyeti hakikiyesi nedir; izah
buyurursanz tenevvr etmi oluruz.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Dnk mruzatmda erbab- mefsedetin temin etmek istedikleri menafii bir
dereceye kadar iaret etmitim. Bu cereyan esasen imali garbiden geliyor, binaenaleyh yukardan aaya mesel
Dzce, Nallhan ondan sonra Beypazarna gelmitir. Evvel fenalk birinci mevkide oldu. Sonra ikinciye, sonra
Beypazarna intikal etti ve aadan miktar kfi tedip kuvvetleri grnnce bu ekil hsl olmu bulunuyordu.
Sebeb-i hakik dorudan doruya icadedilmi, tasni edilmi yalanlardan ibarettir.
Haim Bey (orum) Kahrolsun.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Mesel: Makam- hilfete kar hibirimizin vrid-i hatr olamyacak
yalanlar, icat ve ihtira ediliyor. Mesel Bolevikler geliyor. Kymz, kasabamz, harabedecek, hepimizi idam
edecek, abuk silh bana, tabi kyl cahil, bilmez, silhlarn alyor ve geliyor. Ne olduunu anlamadan, kar
karya geldii kimselerle msademe olduktan ve bir defa kan dkldkten sonra tabiatiyle bir husumet ve bir
anlaamamazlk vcuda geliyor. Her halde efkrn tesemmmattan vikaye edileceine hi phemiz yoktur. Ve
bu sebepledir ki Beypazarna kar yine Meclisi linizin ltufkr muamele etmesini pek muvafk gryorum.
Ancak unu teklif etmek isterim ki imdi za-yi kiramdan, ulema-yi kiramdan , be zat intihap olunsun, bunlar
telgraf bana gitsinler, oradaki ulema ve eraf da arsnlar. Bu telgrafnamelerinin Meclis huzurunda
okunduunu ve gsterdikleri salh halden memnuniyet hsl olduunu bildirsinler ve bittabi yalnz mcrim olup
firar edenler mevzuubahis olabilip dierlerinin ifal edilerek ayn harekete itirak etmi bulunduklarndan dolay
kendilerini, tensip buyurursanz affetmek de muvafk olbilir1.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) craatta iddet, katyet gstermek hususunda dermeyan edilen nokta-i nazara
tamamiyle itirak ederim. Ancak mevzuubahis olan vaziyet bu derece -bu an iin- iddeti mstelzim olduu
kanaatinde deilim. Bahusus telgraname muhteviyatna nazaran esasen mfsit ve mevvik olanlarn firar etmi
olduklar ve bunlarn elde edilmesi iin oradaki ahaliyi tazyik msmir olamyaca cihetiyle onlar hakknda
yaplacak muameleyi imdilik mevzuubahis etmiyebiliriz. Ancak o erbab- mefsedetin ifsadatna kaplm
olmakla da Beypazar ahalisi hakknda bir ceza yapmak varid-i hatrdr. Bu lzm gelir. lerinde erbab- mefsedet
yaatmak, onlarn ifsadatna zemin ihzar etmek, bu da bir kabahattir. Bunu da cezasz brakmamak lzmdr.
htimal ki biraz daha taannt ve temerrt etselerdi; ceza tatbik olunurdu. Fakat Meclis-i linizin kad zerine
Meclise mracaat ve dehalet etmi olmalarndan, bendeniz halkn heyeti umumiyesinin zarardide olmyarak
mazhar- af olmasn tercih ederim (teekkr ederiz, pek muvafktr sesleri, alklar). Orada daim bir hissi tehdit
iin bir kuvvet bulundurmak meselesine gelince, vaka bu da gayri mmkn deildir. Lkin malm-u liniz
askerlikte esas olan kaide kuvveti daima toplu olarak elde bulundurmak ve bir yer tedipedilmek istenildii vakit,

lzumu kadar ve belki biraz fazla gndermek suretiyle oray tedipetmek, yine kuvveti daima kabili istimal bir
halde bulundurmaktr. htimal Nallhan, Beypazar gibi yarn urada, burada, daha be yerde bir takm
tezahrat olabilir. Her birinde ayr ayr birer kuvve-i tedibiye, tehdidiye brakmak prensibini, kaidesini iltizam
edecek olursak, o zaman elimizde bulunan ve icabnda btn iddetimizi tatbika vasta olacak kuvveti inksama
uratm oluruz. Onun iin tensip buyurursanz oradaki halkn artk bir ey yapmyacandan, buradan intihap
buyuracanz heyeti muhtereme tamamen emin olduktan sonra, o kuvvetin orada kalmasndansa belki baka bir
yerde nafi bir surette istimal edilmesi, midederim ki, Meclisi linizce de tensip olunacaktr (mzakere kfi
sadalar)1.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Beypazarndan bahsedeceim efendim, bir heyet telgraf banda
Beypazariyle grmek istemiti. Muhabere mnkat olduundan maalesef grmek kabil olmad. Daha evvel
vuku bulmu olan mruztmda, Beypazarnda ufak bir kta-i askeryemiz bulunduunu fakat Beypazarndaki
ussatn bu mfrezenin mevcudiyetine ramen deta ifalkr bir tarzda hareket ettii anlaldn ima etmitim.
Ve bunun zerine idi ki buradan lzumu kadar kuvvet sevkedilmi idi. Fakat Meclisi linizce muhteviyatna ttla
hsl edilmi telgrafname zerine yeni giden kuvveti tevkif etmei ve orada bulunan kuvvetimizi de ekmei ve
bu suretle talebeyledikleri aff Meclisi linizden rica etmei muvafk grmtm. imdi okuyacam telgrafname
ile evvelki iaratn hakikate mukarin olmad anlalacaktr. Yalnz unu ilve edeyim ki giden mfrezemiz
verilen tevakkuf emrini almtr. Mfreze kumandan emri telkki ettii zaman yakndan istihsl etmi olduu
malmatta, orada baka trl tedabir-i mtecavizanede bulunulduunu anlam ve yryne devam etmiti.
imdi Beypazarndan u telgraf veriyor. Giden kumandan Arif Beydir.
TELGRAF
Bugn Beypazarndaki mfreze-i askeryeye taarruzda bulunmu olan ve nasayih-i lzimeye inkyadetmiyen
Beypazar ve havalisi sileri, Karahisar alay ile yaplan msademede bir saatten ziyade mukavemet edemiyerek
ve birok maktul vererek suret-i kahkariyede inhizama urayp firar etmilerdir. Ulema ve eraf ve ahali-i belde
mfreze-i mcahidinimizi bayraklarla istikbal ederek kendilerini, birtakm mnafk ve mfsitlerin tevikatna
kaplarak silhl isyan ve ekavete sarlan chel ve eirrann zulm ve taarruzlarndan tahlis ettiimizden dolay
srur ve huburlarn kran ile beyan ettiler, ehir ussattan tamamen tathir ve igal edilmitir. Cenabhak mmeti
islm nifak ve dallden muhafaza ve maksat ve gayesi vatan ve milletin selmetine merbut bulunan mcahedat-
millyeyi daima muvaffakiyete makrun buyursun amin.
25 nisan 1336

Kuva-yi Tedibiye Kumandan

Kaymakam Arif

ayan teekkrdr. Bundan sonra Arif Beye verilecek talimat mfsitleri ve hamilerini lzum-u gibi
tedipetmek olacaktr.
***

TOKAT MLLETVEKL NAZIM VE

ARKADALARININ VERDKLER TAKRR HAKKINDA
25 Nisan 1920

imdi beyanatta bulunan arkadamzn teklifi hakikaten vrid-i hatrdr. Fakat ksa ve amel olarak ifade
etmek isterim ki bunun kabiliyet-i icraiyesi yoktur. nk bu dakikada terakm etmi nmtenahi telgraflar
vesaire var. Bunlar imdi ayrlp baka bir odada gzden geirmek, btn icabatn yapmak lzmdr. Halbuki:
intihap edilen divan- riyaset heyeti muhteremesi, ite gryoruz burada meguldrler ve ayrlamazlar, ayn
zamanda her iki nokta-i nazardan buna imkn yoktur. Binaenaleyh, mstacelen, basit ve muvakkat encmen
deyiniz, heyeti idare deyiniz, her ne derseniz deyiniz, iinizden birka kii ayrlsn ve btn vatann her bir
kesinden vuku bulmakta olan mracaatlara verilecek cevaplar tevakkuf halindedir, bunlar karsn ve
icapedenleri heyeti umumiyeye arz etsin, mukarrerat- asliye ve esasiyeyi buradan istihsl etsin ve teferruata ait
olan eyleri de yapversin ve bu suretle makine durmu olmasn ve sonra Vekiller Heyeti, cra Heyeti, buna
verilecek ekil, bendeniz de Cellettin Arif Beyin fikrindeyim, daha amik bir surette tetkik olunmal ve oraya

intihap olunacak zevat temasla kendileri anlaabilirler. Bunun iin zaman braklabilir. Fakat beklemee msait
olmyan bir ey varsa derhal mterakim olan mevadd tetkik edecek muvakkat bir heyetin intihabdr.
***

MRALAY SMET BEYN ERKNI HARBYE-

UMUMYE RESL GREVN YAPMAK ZERE
CRA HEYET ARASINDA ALIMASI HAKKINDA
25 Nisan 1920

smet Beyin filhakika fiilen ifa ettii vazife btn harekt- askeryeyi takipten ibarettir. Bu nokta-i nazardan
vazifesi Erkn Harbiye-i Umumiye Riyasetidir. Ancak Meclisi linizce bu husus malm olmam ve tasvib-i
linize iktiran etmemitir. Bunun iin bugnk vazifesi hususiyet dairesinde kalr. Eer heyeti liyeniz tensip
buyurur da kendisini bu vazifeden dolay mesul tanrsanz o zaman bu zevat meyannda bulunur ve onlarla
beraber alabilir (kabul, kabul sadalar). O halde smet Beyin Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti vazifesini
ifa etmek zere bu icra heyeti meyannda almasn tensip ederseniz reye koyunuz (kabul, kabul sadalar).
***

LENN NGLZLER TARAFINDAN GAL

EDLDNE DAR GELEN TELGRAFLAR HAKKINDA
25 Nisan 1920

Msaadenizle efendim, bu malmat iyice tenvir iin baz izahat vereyim :

Malm-u lileri bizim Dzcede, Hendekte ve Adapazarnda ufak, tefek baz ktaatmz vard. O havali
denilebilir ki teden beri birok ifsadata mruz kald iin daima menfi hareketi iltizam etmiler idi. Son
gnlerde ngilizlerin btn vesaitle bunlar takviye ve tevik ederek harekete geirdikleri malmunuz oldu.
Bittabi bu harekete geenlerin kendileri bile ngilizler tarafndan tahrik edildiklerinin farik deildiler. nk
arada vesatat edenler yine bizim kyafet-i askeryemizdeki insanlard. Bir uri kardlar, Adapazar ahalisi ilk
gaflet-i mtaakp bizimle vukubulan temaslarnda hakikati idrak ettiler ve derhal sknete getiler. Fakat bu
dalga Hendek ve Dzcede temad etti. Bu defa Adapazar ahalisi, eraf ussata bir heyeti nasha gndermek
istediler, ileri gelenlerden zat maiyetlerine birka arkada alarak hareket etmiler, ussata takarrbettikleri
zaman ussat, kendilerinden maiyetlerini brakarak mnferiden gelip grmelerini temenni ettiler. Giden heyeti
nasha bu talebi hsn telkki etti ve maiyetlerini terkederek gittiler. lk temas eder etmez ussat bunlar ehidetti.
te bunun zerine hedaya mensup olanlarla yani Adapazarllarla Hendek ve Dzceliler arasnda msademat
balamtr. nk ussat ayn zamanda Adapazarna da girmek istiyorlard. Dier taraftan ngilizler az ok
tevikatn semere verir gibi olduunu grm olacaklardr ki, bunlar yakndan takviye etmek iin ileye bir
miktar asker karm oluyorlar. Bizim de orada mevcudiyetinden bahsettiim askerlerimiz hakknda telgraf
hututunun mnkat olmas hasebiyle henz sahih malmat alamadk.
Srr Bey (zmit) Hendek hangi taraftadr Paa Hazretleri?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Hendek Adapazar tarafnda Dzceye mtemayildir. Ve bu ussat Hendeki
yama etmilerdi ve ettikten sonra gitmilerdi. Ussat dorudan doruya Dzceden giden ussattr.
Haim Bey (orum) Bunlar Trk veya ngiliz askeri midir?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Yalnz ngiliz askeridir. Bunlarn iki gemisi varm, birisini oraya
koymular, dierini de o sevahilde belki daha arkta bir noktaya karacaklardr.
***

GENEL KURMAY BAKANININ DA BAKANLAR

KURULUNDA BULUNMASI HAKKINDA

1 Mays 1920

Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti makamiyle Mdafaai Milliye Vekleti hakknda birka sz syliyeceim
efendim: Burada Mdafaai Milliye dorudan doruya Harbiye Nezareti mukabili istimal edilmi bir tbirdir.
Malm-u liniz Harbiye Nezaretinin itigal ettii vezaif, ordunun iaesi, ilbas ve tehizi gibi hususattr.
Vezaifinde emr- kumanda dhil deildir. Bizim memleketimizde teden beri Harbiye Nazrlar harekt-
harbiyeyi ve kumanday dahi uhdelerinde bulundurmaktan zevk alrd. Onun iin memleketimizde mstakil
Erkn Harbiye Riyaseti yoktur. Dorudan doruya Harbiye Nazrnn arzusu dhilinde hareket eder bir Erkn
Harbiye Reisi vard. Tabi Harbiye Nezaretine, Harbiye Nazrna merbut olan bir Erkn Harbiye-i Umumiye
Reisinin mesuliyeti de Harbiye Nazr olan zata mnhasrdr. Bazan bu iki makam bir ahsta birlemitir. Enver
Paada olduu gibi. Fakat kaideten hibir vakit harbiye umuriyle Erkn Harbiye-i Umumiyeyi birletirmek
muvafk deildir ve garp memleketlerinde ve her yerde daima Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti mstakil
braklmtr. nk Erkn Harbiye-i Umumiye Riyasetinin vazifesi ordunun tekilini, tensikn, fenn olarak
dnmek ve memleketin esbab- mdafaasn nazar dikkate almak ve bunlarla itigal etmektir. Harbiye Nezareti
umuriyle kendi vezaifi arasnda gayet byk bir fark vardr. Harbiye Nezareti, Erkn Harbiye-i Umumiye
Riyasetinin tensipettii yahut onun plnna gre tekil ve tensik edilen bir orduyu iae eder, ilbas eder vesaire.
Fakat Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi nasl harb edecek, vatan nasl mdafaa edecek ve nasl hazrlanmak
lzm geldiini dnr ve onunla itigal eder ve byle bir Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi dorudan doruya
imparatora, padiaha merbut olur. Bizim ise bugn idare-i memleket iin vazettiimiz ve cmlenizce kabul
edilmi esasatta bu gibi eyler yoktur. Yalnz Byk Millet Meclisi vardr. Bu itibarla Erkn Harbiye-i Umumiye
Riyaseti mstakildir ve btn efal ve harektndan Millet Meclisine kar mesuldr. Zaten bir mesul Erknharb
Reisi, heyeti liyeniz tarafndan intihapedilmi idi. Yalnz bir nokta vrid-i htrdr ki: Daha demin mevadd
kanuniye okunurken beyan- mtala eden Bey biraderimizin mtalas vardr. Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi
srf hususat- askerye ile itigal eder ve byle bir zatn siyaset mesailinde zimethal olmas kendisinin kabine ile
beraber icabnda dmesini icabeder. Onun iin Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi daima bitaraf kalmal, srf
tensikat ile, tekilt- askerye ile ve esbab- mdafaa-i memleket ile megul bulunmaldr. Bu gayet kuvvetli bir
mtaladr. Fakat her halde tekilt- askerye; vatanmzn esbab- mdafaas ve muhtelif cephelerde icra
edilecek harekt- askerye ve siyaseti dhiliye ve hariciye ile yakndan alkadar bulunuyor ve bu mesailde Erkn
Harbiye-i Umumiye Reisinin mtalas bulunmak ve dier haiz-i mesuliyet olan zevatn nokta-i nazarlarna
yakndan vkf olmak iin onlarla bir arada almak ve bir mesele hakknda Erkn Harbiye-i Umumiye
Reisinin rey ve mtalas da bulunmak zere, dier haiz-i mesuliyet olan zevat gibi, cra Vekilleri meyannda
ifa-yi hizmet etmesi arz ve teklif edilmiti. u mtalatmla unu temhidetmek istiyorum ki, Mdafaa-i Milliyeyi
deruhde edecek zevat emr- kumanday deruhde etmiyecei iindir ki, Erkn Harbiye-i Umumiye Reisinin
dierleri meyannda bulunarak bu suretle emir ve kumandann yine heyeti liyeniz zerinde kalmas daha
muvafktr. Yani u Byk Millet Meclisinin elinde durmas daha muvafktr. te emir ve kumanda Byk
Millet Meclisinin elinde bulununca, buna mtaallik olan vezaifi ifa etmek iin emir ve kumanday deruhde
etmesi lzm gelir. Emr- kumanda Byk Millet Meclisinin elinde bulunmak suretiyle ifa-yi vazife eder.
Binaenaleyh, ikisini bir zatn zerinde cemetmek doru deildir. Vazifeleri baka bakadr ve bu zat da
mstakildir ve heyeti liyenize kar mesuldr. Byk Millet Meclisine kar mesul bir Erkn Harbiye-i
Umumiye Reisi ifa-y vazife eder ve siyaseten dmesi meselesi de haiz-i ehemmiyet deildir. nk dier
vekillerin ayr ayr heyeti liyeniz tarafndan intihap olunmas teklif edilmitir. Dier cra Vekillerinin vezaifi ile
vazifesinin yakndan alkadar olmasna ve dier vekiller gibi heyeti umumiye tarafndan tyin edilmi
bulunmasna binaen dierlerinin dmeleri iin nazar dikkate alnacak esbabn bunun zerinde dahi
bulunmasnda hibir beis yoktur. Bilkis daha kuvvetli olur.
***

TRK MLLETN TEKL EDEN MSLMAN

ELER HAKKINDA
1 Mays 1920

Efendiler, meselenin bir daha tekerrr etmemesi ricasiyle bir iki noktay arz etmek isterim : Burada maksut
olan ve Meclisi linizi tekil eden zevat yalnz Trk deildir, yalnz erke deildir, yalnz Krt deildir, yalnz

Lz deildir. Fakat hepsinden mrekkep anasr- islmiyedir, samim bir mecmuadr. Binaenaleyh bu heyeti
liyenin temsil ettii, hukukunu, hayatn, eref ve ann kurtarmak iin azmettiimiz emeller, yalnz bir unsur-u
islma mnhasr deildir. Anasr- slmiyeden mrekkep bir ktleye aittir. Bunun byle olduunu hepimiz
biliriz. Hep kabul ettiimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan, hudut meselesi tyin ve tesbit edilirken,
hudud-u millmiz skenderunun cenubundan geer, arka doru uzanarak Musulu, Sleymaniyeyi, Kerkk
ihtiva eder. te hudud-u millmiz budur dedik! Halbuki Kerkk imalinde Trk olduu gibi Krt de vardr. Biz
onlar tefrik etmedik. Binaenaleyh muhafaza ve mdafaasiyle itigal ettiiniz millet bittabi bir unsurdan ibaret
deildir. Muhtelif anasr- slmiyeden mrekkeptir. Bu mecmuay tekil eden her bir unsuru islm, bizim
kardeimiz ve menafii tamamiyle mterek olan vatandamzdr ve yine kabul ettiimiz esasatn ilk satrlarnda
bu muhtelif anasr- islmiye ki: Vatandatrlar, yekdierine kar hrmet-i mtekabile ile riayetkrdrlar ve
yekdierinin her trl hukukuna, rk, itima, coraf hukukuna daima riayetkr olduunu tekrar ve teyidettik ve
cmlemiz bugn samimiyetle kabul ettik. Binaenaleyh menafiimiz mterektir. Tahlisine azmettiimiz vahdet,
yalnz Trk, yalnz erke deil hepsinden memzu bir unsur-u islmdr. Bunun byle telkkisini ve sui
tefehhmata meydan verilmemesini rica ediyorum (alklar).
***

ADAPAZARI, DZCE VE BOLU TARAFLARINDAK

OLAYLAR HAKKINDA
24 Mays 1920
Bu takrir muhteviyatndaki1 hususata dair izahat verilmek zere bir celse-i hafiye akdi teklif buyuruluyor,
tensip buyurursanz bundan sonraki itimada izah- kfiye verilebilir. Bunu Heyeti craiyeye havale ediyorsunuz
deil mi? Bu takririn baz noktalarna cevap olmak zere bir telgraf okuyacam. Fuat Paa Hazretlerinden
alyoruz. Dn geceki tarihle.
Geyve istasyonu,
Dakika tehiri mucibi mesuliyettir.

23, 24 Mays 1336

Erkn Harbiye-i Umumiye Riyasetine :

1 - Bugn zevalde Adapazar ve Sapanca istikametlerine balyan taarruzumuz biavnihitaal ksa bir zamanda
muvaffakyat ile neticelenmi, ksm kllisi kuva-yi inzbatiyeye mensup efrad tekil eden toplu ussat kmilen
dalm, zabit ve bir miktar esir alnm, drt topla drt makineli tfek klliyetli malzeme itinam edilmi,
Adapazar ve Sapanca igal ve memurin-i mlkiye ikame edilerek icraata balanmtr. Maahaza bu erkam kuvayi tedibiye kumandanlndan telefonla Adapazarndan imdi verildii iin mekadir-i hakikiyelerini ve ussat
grubunun nerelerde bulunduunu ancak yarn tesbit ve arz etmek kabil olacaktr. Bundan baka Sakarya
tarafndan ve Sapanca istikametinde ileri hareketimize silhla mmanaat etmek isteyen kyler yaklm, silhlar
alnmtr. Bu tedabire yarn dahi devam olunacaktr. Adapazar arkldaki Sakarya kprleri taht
igalimizdedir. Adapazariyle muhaberemiz vardr. Sapanca ile muhaberemiz almamtr.
Etem Bey kuva-yi tedibiyesiyle, Sapancay igal eden ve boaz imalinde ihtiyaten bulundurulan ktaat-
nizamiye yarn bulunduklar mahallerde istirahat edecek ve inzibatla megul olacaklardr. Etem Bey,
kuvvetlerinin 26 mays sabah tekrar harekete hazr bulunduunu bildirmitir.
K. 20 K.
Fuat
Efendim malm-u lileriniz geen gn vermi olduum izahatta ussatn Geyve boaznn arkndaki
taarruzlarnn defolunduundan bahsolunmu idi. Fakat burada mruzatta bulunduktan sonra Fuat Paadan tekrar
aldm yeni malmatta ussat Geyvenin garbnda da taarruza gemitir. Hatt oradan bir evirme yaparak Geyve
istasyonuna kadar takarrbetmilerdir. Geyveye tahsis olunan kuvvetlerimizin vrudundan evvel orada bulunan
kuvvetlerimiz ussat pskrtmlerdir. Oraya tahsis olunan kuvvetler geldi ve ertesi gn taarruza geti. Bu telgraf
23te akama kadar istihsl olunmu muvaffakiyatn neticesini gstermektedir. Tafsilt bu gece alnabilecek.

Ayn zamanda biliyorsunuz ki, Dzce istikametinde harektmz vard. Ona dair baz malmat vardr. Birok
telgraflarn hulsasn gsterebilir iki telgraf vardr. Malm-u liniz mebus arkadalarmz vard, Hsrev Bey ve
Osman Bey, onlar esir etmilerdi. Bu grupta muvaffakyat grlm olacak ki, bunlar bize eli olarak
gnderiyorlar ve Hsrev Beyin byle bir telgraf vardr. Mudurnudan gelmitir:
Mudurnu

23. V. 1336

Byk Millet Meclisi Riyasetine :

Adapazar, Dzce ve Bolu mukabil harektn idare eden resa-y erakise Osmanl mslmanlnn esaret ve
felketini bugnk sulh karsnda ikinci derecede baz ehasn, yanl hareketleri ve esbab saire yznden
tahassl eden vakai hire-i mteessifeyi selmeti milk ve millete tamamen muzr gryorlar ve tarih millmizin
kaydetmedii bu elm zamanda beynelislm mnazaat ve msademat terk ile sevgili vatanmz iin yekvcut bir
halde haric tehlike ve taarruzlara gs vermee hazrlanmay her mslman iin farzayn telkki eyliyorlar.
Byle pek mukaddes ve mbeccel bir tavassuta cizleri ile refikim Lsiztan Mebusu Osman Beyi tyin eyledikleri
mruzdur.
Trabzon Mebusu
Hsrev
Efendim, bu mracaat yle bir zamanda vaki oluyor ki, Mudurnuya Dzce ve Bolu havalisinden toplanabilen
tekmil usat toplanm ve taarruz etmi ve bu taarruz bertaraf edildikten sonra orada tecemm ikmal eden
kuvvetlerimiz imalde harekt- taarruziyeye gemilerdir ve bu hareketlerinde (Ayaz) silsilesini alp kemali
sratle ilerliyorlard. yle bir zamanda, tam Adapazarna, Sapancaya, Geyve kuvvetlerimizin muvaffakiyetle
taarruzlarnn ilerledii bir zamanda vuku buluyor. Maamafih bu mracaat yine hsn kabule mazhar olmutur
efendim. Mudurnuda umum kumanday idare eden Miralay Refet Beyefendi bizzat ileri giderek orada Safer Bey
ve sair resayi nezdine celbetti. Onlar da geldiler. Onlara ilk verdii emir derhal ussat dalacaktr ve bittabi
kuvvetlerimiz asayii iade etmek iin pln dairesinde harekta devam edecek ve onlar da her eyi kabul
edeceklerini sylediler. Bu harekt devam ediyor ve bittabi Hsrev Bey, Osman Bey ve imdiye kadar ifal
ederek tevkif ettikleri zbitan ve baz efradmz gelmektedirler ve baz ufak mfrezelerimizden aldklar mitralyz
vesair eslihay iade ediyorlar. Yani btn mnasiyle arz istiman ediyorlar. Adapazarnda malp ussat dorudan
doruya Anzavur idare ediyormu. Demek ki, bu Safer Bey daha akll hareket etmitir. Son dakikaya intizar
etmeksizin bu suretle mracaat etti. Bu harekt hakknda alacamz mufassal malmat da ayrca yine daha baz
mtalat ile bundan sonraki celsede arz edeceim efendim.
***

VE DI SYASET HAKKINDA
7 Haziran 1920

Efendim, birka gn bayram mnasebetiyle gremiyeceiz. Bu mnasebetle vaziyet-i umumiye hakkndaki

malmat gayet ksa olarak arz etmei mnasip grdm. Malm-u liniz, bir Dzce, Hendek ve havalisi vakas
vard efedim, birok safahat geirdi. imdi arz edeceim son safhasdr. Hendek, Adapazar, Dzce, Bolu, Gerede
ve bunu tahdideden btn sahil ve sahile kadar olan mntakada malmunuz olan harekt- fesadiye kmilen imha
ve itfa edilmitir. Ve dmanlarmzn alet-i icraiyesi olan tekmil resa-yi ekavet, tekmil resa-yi cinayet ahkm kanuniye dairesinde tecziye edilmilerdir. Suret-i teczive hakknda btn vesaik ile Meclisi liniz zamannda
tenvir edilecektir. Orada bulunan kuvvetlerimiz, takibat ve tedibat ile megul olan kuvvetlerimiz, bugn hemen
kmilen serbest bir haldedirler. Artk onlar istediimiz gibi dmanlara kar istimal edebilecek bir haldeyiz.
Dier taraftan Sivas imalinde Yenihanda ve Tokat havalisinde de baz ayan memnuniyet olmyan ahval
tahadds etmi idi. Bu ahval, bu hdisatn dahi bugnk ekli, efendim, Tokat havalisinde ifsat edilmi olan
msum halk derhal hakikati anlam ve orada ittihaz- tedabir ile megul olan resa-yi memurin-i mlkiyemize
arz- dehalet etmilerdir ve af talebetmilerdir. Heyeti icraiye de, heyeti liniz namna, bu masum insanlar, ifal
edilmi olanlar atfetmitir efendim. Bunlar atfedildikten sonra herkes iiyle gcyle itigale balamtr. Akda
ve Zile arasndaki parada, o mselles iinde de ufak tefek akavet yapmya cret gsterenler oldu efendim. Fakat
bu saydm yine noktadan bu mntakaya kar ittihaz edilen tedabir neticesinde ussut kmilen dalm ve

iltica vaziyetine gelmitir. Btn bu harektn iinde yalnz iki kii ortada kalmtr. Birisi aki Mustafa demekle
mruf dieri de Nzm namndaki iki akiyi henz affetmedik ve affetmek iin de niyetimiz yoktur (glmeler).
Kilikya vaziyeti efendim, yani Adana havalisi ve Antep havalisi vaziyeti ayan memnuniyettir. Pozantnn
tarafmzdan igal edildiini ve orada be yz elli nefer ve dokuz kadar zabit Fransz olmak zere esir edildiini
iitmitiniz. Efendim, bundan sonra (Sis) Franszlar tarafndan dorudan doruya tahliye edildi. Bu mntakada
tamamen tahliye devam etmektedir ve Antep ehri de Fransz ktaat tarafndan tahliye edilmitir ve oraya gelmi
olan mhimce bir Fransz kuvveti Kilise gitmitir. Yalnz orada Kolejde ufak bir mfreze, yirmi, otuz kii kadar
bir kuvvetleri vardr. Fakat onlarn da dier btn Fransz kuvvetleriyle beraber btn Kilikyadan ve btn
hudud-u millmizden ekilmesi esbabna tevessl edilmitir.
Trakyada, efendim, malm-u liniz Franszlar Trakyay ve tilf Devletleri bizim Trakyamz ve Garb
Trakyay Yunanllara bahsetmilerdir. Yunan ktaat ksmen orada bulunuyordu. Oradaki ktaatn takviyeye
balad. Onun zerine Garb Trakyada mstakillen teekkl etmi olan Hkmet-i slmiye derhal ehirleri
terkederek Yunan ktaatna kar muhasm bir vaziyet almtr ve ahali-i islmiye kuvvetleriyle beraber Bulgarlar
da bu mntaka ile fevkalde alkadar olduklar iin Yunanllara kar mtereken msademata, muhasemata
balamlardr (Allah muvaffak etsin sadalar). Binaenaleyh ark Trakyay yani Edirne havalisini igale
teebbs etmi bulunan Yunan ktaat henz hududumuz dhiline girmemitir. Orada bulunan ktaat-
askeryemizin kffesi btn mnasiyle seferberliini yapm ve gelecek olan dman silhla karlamaa
mheyya bulunmutur.
Efendim, zmir cephesinin heyeti umumiyesinde fevkalde bir tebeddl yoktur. Yalnz ufak tefek keif
kuvvetleri msademat vardr. Ancak havadis kablinden olmak zere Akhisara Yunanllarn bir taarruz
teebbsnde olduklarn baz menabiden iitiyoruz. Byle bir taarruz iin teden beri altklarn syliyenler
var. Biz bunu ihtimal dhilinde gryoruz ve buna kar da tedabir-i kfiye alnmtr. Efendim, byle bir dman
taarruzuna kar kullanacak kuvvetlerimiz vardr ve tezyidolunmutur.
Efendiler; hudud-u millmiz dhilinde bulunan ve fakat mtareke ahkmna tevfikan kuva-yi askeryemizin
tahliye etmi bulunduu elviye-i selsenin icabnda tekrar igali iin heyeti liyeniz Heyeti craiyeye salhiyet
vermiti. Fakat bu salhiyetin zaman- takdirini Heyeti craiyeye terk buyurmutunuz. Belki mesmu-u lileri
olmaktadr efendim.
Ermeniler eski hududun ilerisinde bulunan ahali-i slmiyeye fevkalde zulm ve itisaf yapmakta ve katlim
icra eylemektedir ve pek ok islmlar, pek sefil ve perian, ayan- merhamet bir halde bize iltica etmekte,
muhaceret etmektedirler. Binaenaleyh Heyeti craiyeye vermi olduunuz salhiyetin tatbikna lzum ve
mecburiyet hsl olacan zannetmekteyiz. Heyeti lyenize imdiden berayi malmat arz ediyorum. Vaziyet-i
umumiye-i dhiliyemizde ayan arz baka bir ey yoktur. Her tarafta kemali skn ve asayile ahali ileriyle
megul olmaktadr. Vaziyet-i hariciyemiz pek iyi bir ekildedir efendim. ayan memnuniyet bir vaziyettedir.
naallah yaknda netayic-i maddiye istihsl ederiz efendim (alklar).
***

BAKANLARA VE RESM MAKAMLARA

GNDERLECEK YAZILARIN SANSRDEN
GERLMES HAKKINDAK TAKRR
MNASEBETYLE
4 Temmuz 1920

Efendiler: Bendeniz meselenin halline medar olmak iin ikiye ayrmak istiyorum. Evvelen sansr vaz lzm
mdr? deil midir? damesi lzm mdr? deil midir; ikincisi, bu lzuma kanaat-i umumiye hsl olursa
Mebusan- kiramn bundan istisnas muvafk olur mu? Olmaz m ? Bir defa sansr, yalnz erbab-, mefsedeti
kastederek, fesad men iin vazedilmi bir ey deildir. Memleketimizin ahvali dhiliyesini nazar dikkate alacak
olursanz, tamamen hsn- niyete makrun olmak zere, baz yerlerdeki malmat, havadisi dier yerlere
nakletmek dahi muzr olabilir. Mesel Dzcede isyan varken Yozgat havalisinde de haf olarak bir takm erbab-

mefsedet almakta idi. Bu mfsitler Dzcedeki vakayie velev havadis kabilinden olsun ser bir surette vkf
olabilselerdi, Dzce isyannn vukuu srasnda Yozgat isyan da vki olurdu. Binaenaleyh bazan bir tarafn
malmatn dier tarafa islde de teahhurat icabedecek esbab- katiye olabilir. Bundan dolay dhilen sansr
vazna Heyeti craiye lzum grm ve bunu vazetmitir. Bu lzuma kani olduktan sonra za-yi kiramn bundan
istisnas meselesi de nazar dikkate alnmtr. Bittabi hi biribirimizden phe etmi deiliz. Byle bir phe ve
tereddt bizden uzak olsun. Yalnz Mebusan- kiramn bu kaide-i umumiyeden istisna edilmemesinin bir sebebi
var. O da sansr vazeden vakaa Heyeti craiye idi, malm-u liniz Heyeti craiye, heyeti umumiyemiz namna
ifa-yi vazife etmektedir. Binaenaleyh sansr vazeden heyeti liyeniz, kendisini bu kaideden istisna etmek
isterse ve bunu izzettinefis meselesi ve itimat meselesi olarak telkki ederse o zaman btn resa-y memurin-i
mlkiye, valiler mutasarrflar, kaymakamlar hepsi ayan itimat insanlardr ve btn memurlar ve btn
kumandanlar ve zabitan ayan itimat insanlardr. Bunlara diyeceiz ki, biz ayan itimadz, fakat bizden baka
herkes phe edilecek insanlardr. Tabi byle bir ey diyemiyeceiz. Binaenaelyh bu gibi eyleri syletmemek
iin, hibir kimsenin byle itirazna mahal brakmamak iin, kendimizi de bu istisnadan hari tutmay muvafk
bulmam idik. Eer Mebusan kiram, resa-yi memurin vesaireyi ayan itimat bulup ondan gayrisine sansr
tatbik etmek isterlerse ondan gayri ne kalr? Efrad- millet, ktle-i asliye-i millet, demek ki kendilerine veklet
ettiimiz millet ayan itimat deildir. Byle bir ey olamaz. Meseleyi izzetinefis meselesi yapmak doru deildir.
Sansr idame etmek lzumuna kail iseniz, kendimizi istisna etmemeliyiz. Yalnz sansrn vazndan dolay baz
mehaziri bertaraf edecek tedabir almaldr. Arkadamz buyurdular ki Konyada u kadar bin mektubun
postahanede terakm ettiini gryoruz. te takip edeceimiz nokta budur. Sansr memuru vazifesini hsn- ifa
etmemi, neden o kadar mektubu terakm ettirmi ve mahalline isl etmemitir? Bu noktay tahkik edebiliriz.
Dier bir nokta dahi mevzubahis olabilir: Mebusan kiramn mektuplarn sansr etmek mutlaka falan ve filn
Efendiye muhavvel bir vazife olmas art deildir.
inizden de birka kii intihap olunur. Onlar vastasiyle bu i daha ser bir surette yaplabilir. Bunlar
teferruattan ibarettir (doru, doru sadalar). Sansrn muhafazas henz lzmdr kanaatindeyim. Bu kabul
edildikten sonra heyeti umumiyemize msavi olarak tatbik edilmelidir. Sonra tesrii muamelt iin tedabir
dnelim (alklar, kfi kfi sadalar).
Bir mebus Mahalli memurinden ikyat havi mektuplar kim saner edecek? Bunu mevzuubuhis ediniz, onu da dnn.
Memleketimizde memurinin suiismalinden ne suretle haberdar olacaz?

Mustafa Kemal Paa Hakknda ikyet edilmesi lzm gelen memurlarn, sansr ikyetine mni oluyorsa
buna da ayrca bir tedbir dnelim.
***

ERKNI HARBYE- UMUMYE RES SMET BEYN

UMUM VAZYET HAKKINDAK DEMEC
MNASEBETYLE
8 Temmuz 1920

Srr Bey, takip edilen gayedeki muvaffakiyete ait salbet ve imanmz ifade iin bir tbir kullandlar.
Buyurdular ki bugn memleketimizin megul olan aksam heyeti umumiyesine nispeten ellide biri kadar olamaz.
Binaenaleyh bu ksmn dman elinde bulunmu olmas heyeti umumiyenin gayesinden sarf nazar etmi olmasn
hibir vakitte iktiza ettiremez. Ben Srr Beyin ifadesinden bu mnay kardm. imdi beyanat ve mtalatta
bulunan bir arkadamz da, memleket igal olunduktan, tahripedildikten sonra artk yaplacak baka bir ey kalr
m, gibi gayet zayf bir mtalada bulundular ve kendilerinin msaadeleriyle buna zayf diyorum. Bir defa bu
mtala hakikat-i meseleyi ifade eder bir mtala deildir. Efendiler; biz bir maksat takip ediyoruz. Bu
maksadmz teden beri muhtelif vesilelerle ifade edilmitir. Ben imdi de onu tekrar ediyorum : Milletin,
devletin istikllini muhafaza etmek. Bunun iinde namus ve eref tamamen mndemi olacaktr. Mstakil olarak
milletimizin muayyen hudutlar dahilindeki tamamiyetini muhafaza etmektir. Bunun iin muharebe ediyoruz.
Efendiler; memleketimizin ellide biri deil, heyeti umumiyesi tahrip edilse, heyeti umumiyesi ateler iinde
braklsa, biz bu topraklarn stnde bir tepeye kacaz ve oradan mdafaa ile megul olacaz (gayet iddetli
alklar). Binaenaleyh iki kar yer igal edilmi, be ky tahrip edilmi diye burada feryada lzum yoktur

(alklar). Ben size ak syliyeyim; Efendiler baz yerler igal edilmitir ve bunun misli daha igal olunabilir.
Fakat bu igal hibir vakitte bizim imanmz sarsmyacaktr (alklar). Efendiler, maksadmz mdafaa iin
yaplan harekt- askeryedir ve burada Erkn Harbiye Reisinin size verdii malmat harekt- askeryenin fen
dairesinde sevk ve idaresinden ibarettir. Asker olanlar pekl bilirler ki kuvvet, hedef-i asliyi tekil eder.
Mdafaaya memur olan kuvvet, hedef-i asli ile itigal eder. Mevaki hibir vakit mevzuubahis deildir. Bu
nazariyat belki eski askerlerin kafasnda yaar. Bir mevkii muhafaza etmee alan bir ordu, bir kuvvet
mahkmdur. Fakat bu suretle mahkm-u akamet, mahkm-u esaret olan, mahkm-u malbiyet olan binnetice o
mevkii de muhafaza ve mdafaa edemez. Halbuki; bizce mevzuubahis olan binnetice maksada vusuldr.
Binaenaleyh kuva-yi daimemizden zami derecede istifade edebilmek iin bugn ve belki yarn iin elimizde
bulunan kuvvetleri idareli istihdam etmek mecburiyetinde kalacaz. Kuvvetlerimizi faik dman kuvveti, faik
dman vesaiti karsnda izmihlle duar etmekten ise daima elimizde onu dmana faik bir hale getirecek gne
kadar hsn- muhafaza etmee mecburuz. Binaenaleyh bu halin hibir vakit bizde nevmidi tevlidetmiyecei
kanaatindeyim (alklar). Efendiler; bugn ilerliyen veyahut bir dereceye kadar ilerlemi olan dmana kar
ittihaz edilen tedabiri haf celselerde dier arkadalarmla beraber izah etmi idim. Burada ona dair bir ey
sylemiyeceim. Fakat dmanla yakn bir temasta bulunan Bursa mevzuubahis oldu ve bir arkadamz demi idi
ki; Bursa sukut etse de ehemmiyeti yoktur. Fakat bu sukut ne demektir? Bir yer sukut eder. Ne vakit ? Eer bir
kale gibi mdafaa olunursa, eer bir yerin etrafnda mevcut kuvvet vesait-i harbiyesiyle nihayete kadar mukabele
eder de dman o kuva-yi mdafaay zir- zeber eder ve o mevkie gelirse o mevki sukut eder. Fakat bugn
Bursann byle bir vaziyette olduunu zannetmiyorum. Yani orada mevcut olan bizim kuvvetlerimiz dorudan
doruya Bursa ehrini bir mevkii mstahkem gibi mdafaa etmekte deildir. Belki Bursadan uzak ve harite ak
sahra muharebesi yapmaktadr. Binaenaleyh o kuvvetler Bursa ehrine merbut deildir. Karsnda bulunan
dman kuvvetleriyle ancak hesap grmek mecburiyetindedir. Binaenaleyh caiz ki, bu temasta ve bu muharebede
Bursay msamaha edebilir. Tarihte bunun birok emsali grlmtr. Bursamz gibi tarih ve bizim iin gayet
mukaddes olan bir ehri msamaha etmek ar gelir. Fakat askerlik sanatinde gayet bariz bir ekilde msamaha
olunabilir bir noktadr ve biz hepimiz bir asker gibi bu gibi ac noktalara karar vermek itiyadn hsl etmee
almalyz.
Srr Bey (zmit) O karar verdik Paa Hazretleri.
Mustafa Kemal Paa (devamla) Mesel; Efendiler; belki baka bir mnasebetle de arz etmitim. Vaktiyle
Medinede bulunan kuva-yi askeryemizi oradan alp Suriyeyi mdafaaya tahsis etmekten itinap edilmiti.
nk btn efkr umumiyemizde Medine nasl terk olunur diye dnlmt. Halbuki dolaysiyle Suriyeyi
tehlikeye koymakla Medinenin tehdidedilmi olduunu hi kimse nazar dikkate almak istemiyordu. O zaman
baz arkadalarmz kemali cesaretle karar vermiler ve demilerdi ki, Medine tahliye olunmaldr. Bu tahliye
zerine belki muvakkaten dman oraya girerdi, fakat oradan kurtarlacak kuvvetler Suriyede temin-i
muvaffakiyet eder ve belki bu muvaffakiyetin neticesinde Medine bizim elimizde kalrd. Ani hissiyata ve bir
takm asli, kat dsturlarn hilfnda bir takm muhakemelere saparak gayeden uzaklamak katyen caiz deildir.
Binaenaleyh Bursann sukutu mevzuubahis olamaz. Belki Bursa civarnda bulunan kuva-yi askerye ileri, geri,
imale, cenuba gidebilir. Byle bir haber ve bir ayiaya kendimizi altrmalyz ve byle bir hdise ve ayia
karsnda hibir vakit tela lzum yoktur. Efendiler; Azerbaycandan buraya baz kuvvetlerin geleceinden
bahsolununca, ne lzumu var, biz kfi kuvaya malikiz zemininde baz szler sylendiini iittim. Heyeti
celilenizce malmdur ki, bizim cmlemizin ve Heyeti craiyemizin takip ettii dstur, kendi maksadmz,
hayatmz, erefimizi kendi kuvvet ve mevcudiyetimizle kurtarmak ve temin etmektir. Fakat mevcudiyetimize
tasallut eden btn garp lemi, Amerika da dhil olduu halde, tabiatiyle azm bir kuvvet tekil ediyor. Biz de
phesiz esasta yalnz kendi kuvvetimize istinadetmekle beraber, bizim hayatmzla alkadar olan bilcmle
kuvvetlerden zami derecede istifadede kusur etmiyeceiz ve byle bir kuvveti reddetmek bittabi doru bir ey
deildir. Gelmekte olduundan bahsedilen kuvvet ise bizim kuvvetimizi pek ok tezyidetmez. Fakat yalnz ark
ve lemi islmn mukadderatmzla ne kadar yakndan alkadar olduunu gsterecei iin bizce haiz-i kymettir.
Bilhassa bu nokta-i nazardan gelecek olan kuvvetin -ki belki daha ok kuvvetlerin pitarn tekil eder- bir
kymet-i mahsusas vardr. Efendiler; bir de boleviklik leminden bahsolundu. Yine dier zamanlarda da
bahsolunmutur ki; biz bolsevikleri aram ve bulmuuzdur ve en son temasmz az ok maddi ve kati bir ekle
girmitir. Resmen Sovyet Cumhuriyetiyle muhabere edilmitir. Pekl cereyan eden muhabere muhteviyatn
biliyorsunuz. Sovyet Cumhuriyeti bizim muhta olabileceimiz maddi muavenetin hepsini vadetmitir. Silh, top,

para vadetmitir (bravo sesleri, alklar). Eer imdiye kadar maddi olan bu muavenetlerden istifade edememi
isek o kabahat ne bizde ve ne de Sovyet Cumhuriyetindedir. Belki son gnlerde Kafkasyada vukua gelen
suitefehhmat neticesidir. Bu suitefehhmatn tamamiyle nne geilmek zere bulunuluyor efendim. Efendiler;
Yunanllar vatanmz inemee altklar halde yine Garp hkmetlerinden bize mmaaat edenler vardr.
Ezcmle Franszlar btn bu harekta ramen suret-i mahsusada son gnlerde adam gndermilerdir ve derhal
Pariste dorudan doruya mnasebat- siyasiyeye girimemizi bize teklif etmilerdir. Bittabi bu temas ve
mnasebetin icabat yaplmaktadr ve yine bir arkadamz milletin ahval-i ruhiyesinden bahsetti ve Belika ile
mukayeseye kalkt. Belika nerede? Bizim memleket ve milletimiz nerede? Efendiler; ben de baz arkadalarm
gibi garp milletlerini, btn dnyann milletlerini tanrm. Franszlar tanrm. Almanlar, Ruslar ve btn
dnyann milletlerini ahsan tanrm ve bu muarefem de harb sahalarnda olmutur, ate altnda olmutur, lm
karsnda olmutur. Yemin ederek size temin ederim ki, bizim milletimizin kuvve-i mneviyesi btn milletlerin
kuvve-i mneviyesinin fevkndedir (iddetli alklar). Efendiler; her manzara insann kendi ruhunun ve
hissiyatnn tahriktiyle mtecelli olur. Korkak insanlar bu gibi manzaray korkaklkla karlarlar, onun mahiyet-i
hakikiyesine nazarn infaz etmezler. Bizim milletimizin kuvve-i mneviye noksanl nerededir? Ben bunu iddia
ediyorum, kuvve-i mneviyenin dkn olduunu iddia edenler; Garp Cephesinde, zmir cephesinde Yunanllarn
vuku bulan taarruzlar karsnda filn veya filn cephede bulunan kuvve-i millye dalmtr, u ekilde veya bu
ekilde danktr diyorlar. Evet Efendiler, dalmtr. Fakat bu avamn ifadesidir. Efendiler, onlar dalmam,
ekilmitir. u istikamete veyahut bu istikamete ekilmilerdir ve yrmlerdir Efendiler. Dnyann btn
askerleri, imdi takbih ettiimiz insanlardan daha iyi hareket etmez. Yalnz eklen tahavvl edebilir. Akhisar
cephesine taarruz eden Yunan frkas olduu halde bunun karsnda bin be yz kadar kuvve-i millyemiz
vardr. Biz de onlarn ierisine dhil olsak ne yaparz ? Efendiler, tabi ekiliriz, ite kuva-yi millyemiz on misli
faik bir kuvvet karsnda ekildiler. ekilmek lzmdr. Eer lmek lzm gelirse o da yaplr. lmek ancak
ldrmek maksat ve gayesine matuf olmak lzm gelir. Fakat ldkten sonra hibir gaye temin edemiyecekse
neye yarar? Gayeyi muhafaza edebilmek iin on misli kuvvet karsnda bu bin be yz kiinin ekilmesi
lzmdr. Hususiyle ancak bunlardan bin kiinin cephede bulunduu ve mtebakisinin de oradaki ky halkndan
ibaret bulunduu nazar itibare alnmaldr. Esasen byle gece gndz talim ve terbiye ile megul olmyan
insanlardan mrekkep bir ktle ekilmek iin nasl ekilir? Tabiatiyle geriye dner ve yrr. Onun manzaras
belki hoa gitmiyebilir. Fakat bu ekilmedir ve ekilmekten ibarettir ve bunu daha fazla izm etmee lzum
yoktur ve bu manzara kuvve-i mneviyenin mefkudiyetine veyahut noksan bulunduuna dellet etmez. Kuvve-i
mneviyenin noksan orada deildir. Bizim kendi kalbimizde olabilir. O da yoktur ve belki bazlarnda grlm
ise yalnz onlarn ahslarna tahsis etmek lzm gelir. Yoksa milletimizin kuvve-i mneviyesi gayet salbetlidir
ve bu sayede btn dmanlarmz galip vaziyetinden malp vaziyetine koyacamza emniyet-i umumiyenin
tahassln rica ederim (alklar).
***

MLL MCADELEDE BRAN EVVEL MUVAFFAK

OLMAK N SUBAYLARDAN KITALAR TEKL,
MLLETVEKLLERNN GNLL
KUVVETLER TEKL ETMELER VE SUBAYLARIN
YANLARINDAK HZMET ERLERNN ALINMASI
HAKKINDAK TAKRR MNASEBETYLE
12 Temmuz 1920

Evvel takrir muhteviyat hakknda izahat veren Refik Bey arkadamzn hakkmda izhar ettii samim
hissiyata ve itimada ben de btn mevcudiyetimle arz- teekkr ederim. Bu hissiyat- samimye ve itimadn
suiistimal edilmiyeceine dair tarafmdan dahi teminat veririm. imdi vuku bulacak mruzatm dorudan
doruya, bu takrirde tasrih edilen mevaddn cevab olacaktr. Ayr ayr vekletlere ait olan hususat bittabi
kendilerine ait olduundan mdafaasn kendilerine terkedeceim. Efendiler; Yunan taarruziyle husule gelen
bugnk vaziyet netice deildir. Bu neticeye bakarak hkm vermek doru olamaz. Ancak bugnk neticeye

kar btn mtalat tevhidedecek olursak, bunun bittabi esbap ve avamilini aramak lzmdr. Bu hususta evvelki
celselerde vermi olduum izahattan baka bir hususun izahna bendeniz hakikat halde lzum grmyorum.
Fakat verilmi olan umumi izahatn teferruat ve avamiline nfuz etmek; btn mahiyetine, btn teferruatna
yakndan vukuf ve nfuz hsl etmek isterseniz bir eyi teklif etmek istiyorum. Encmenlerden veya reislerinden
mntehap birer arkadamz ayrlsn, bir fevkalde encmen olsun, Mdafaai Milliye Vekili ile Erkn Harbiye-i
Umumiye Reisi oraya gitsinler, her eyi btn teferruatiyle, hakikatte olduu gibi sylesinler. Ben zannediyorum
ki, o zaman, vaziyet-i umumiye hakknda orada izahat aldktan sonra serdedeceiniz mtalat tebeddl edecektir.
nk malm-u linizdir ki insanlarn hatrna birok eyler vrit olabilir. yle yapmal, byle yapmal denir ve
pek gzel eyler vrid-i htr olur.
Dnyada insanlarn vrid-i htr olan her mkul eyin husulne imkn- maddi olsa idi, hakikaten btn
dnyann manzara-i umumiyesi baka trl olurdu. Fakat Efendiler; insanlar iin her eyi yapmakta imkn-
maddi bulunamaz. Nelerin mmknlicra olabileceini takdir, ancak vaziyet-i umumiyenin btn safahatn,
btn teferruatn daima nazar dikkatte tutmaa vabestedir.
imdi takrir muhteviyatna cevap vermek istiyorum : Birinci maddede ordunun ikmali mevzuubahis idi.
Bittabi ben anladm gibi ifade ediyorum. Mdafaai Milliye demek ordu tekilt demektir. Takrir sahibi olan
zevat ordu tekiltnda bir noksan grerek onun ikmal ve itmamn talebediyorlar. Efendiler suret-i katyede
sylerim ki; ordumuzun tekilt pek mkemmeldir ve dnyada bizim ordumuzun tekiltndan muntazam bir
ordu tekilt yoktur. Diyebilirim ki bu, en son tekilttr. Binaenaleyh bugnk manzara ordu tekiltnn
noksanndan mnbais deildir. Ordunun tekilt, tekilt olmak itibariyle en mkemmel derecededir.
Binaenaleyh bunun istikmaline hi hacet olmadndan bunun iin sarf dima edilmemesini tavsiye ederim.
Ahvali hzrann esbap ve avamilini, ordunun tekiltndaki noksanda deil, baka noktalarda aramaldr. Ayn
zamanda kk ktlelerin bana ok zbit geirmek ve Bulgaristanda, Almanyada vesairede olduu gibi yalnz
zbitandan mrekkep ktalar vcuda getirmek mevzuubahis olmutur.
Efendiler, byle kk kk mfrezelerin banda zbit bulundurmakla vcuda getirilen tekilt, harb-i sair
tekiltdr. . . (Gerilla) denilen harb-i sair tekiltdr. Cmlenizin hatrndadr ki; Heyeti craiyenin muharebe
hususundaki nokta-i nazarn burada izah ederken demitim ki : Uzun zaman muharebe etmek ve btn milletin
his-si cengveranesini daima zinde tutabilmek iin harb-i sair yapacaz. Bunu sylediim zaman kuvvetimizin
ufak ufak ktlelerden mteekkil olacan cmleniz anladnz. Bu ufak kuvvetlerin banda zbitler hali
faaliyette bulunacaktr. Bu, esasen hkmetin, Heyeti craiyenin vermi olduu bir karar ve kabul etmi olduu
bir usul, bir nokta-i nazardr ve tatbikatna balanlm olduunu tebir ederim. Bu lzumu takdir ederim ve isabet
de vardr. Heyeti icraiye de zaten bu nokta-i nazara itirak etmitir ve icraatna balanmtr efendim. Hem bu
usul Almanlardan, Bulgarlardan alnmamtr. Vakaa Bulgarlar ete tekilt yapmlardr. Balkan muharebat,
mebdeinden nihayetine kadar btn ete tekiltiyle memldur. Bunu demek istiyoruz. Bulgarlar vatan
kurtarmak iin byle bir tekilt yapmlard. Fakat biz vatanmz kurtarmak iin, kavi olan dman
mtemadiyen mitsiz kalacak bir surette ve kendi mitlerimizin lyetezelzel olduunu gstermek iin byle bir
tekilt yapmz. Binaenaleyh biz bu hareketi ne Almanlarn ve ne de Bulgarlarn harektndan almzdr.
Efendiler, onlarn tekiltn bize tavsiyeye lzum yoktur.
nc bir nokta: Zbitandan kta tekil etmek, alay ve tabur tekil etmek. Efendiler size teminat veririm;
dnyann hibir milleti, bin trl mklt ile, paralar ve seneler, meakkatler sarfederek vcuda getirdikleri
zabitlerini, hibir vakit ktleler halinde bulundurarak ate altna atmaz. Bu hibir vakit de doru olmyan bir
eydir. Bir zbit kolay kolay yetiemez. Bunu hibir millet yapmamtr. Yalnz bolevikler yapmtr. nk
efrat kendilerine muhalifti. Efrat hepsini ldryordu.
Binaenaleyh o zaman zbitan bir araya gelmi ve kendi hayatlarn kurtarmak iin byle tekilt yapmlard.
Yalnz onlar bu maksad takip iin bunu yaptlar. Yoksa lzum ve mecburiyet-i katye olmadka zbitan israf
etmek doru deildir. Ktle halinde dmanla temas edilince ok zbit lr. Almanlar zbitleri geride bulundurup
lmemelerini tavsiye ederler. Onun iin zbitanmzn kymet ve ehemmiyetini takdir edelim. Zbitan da milletin
ve milletvekillerinin kendileri iin pek mfik ve samim byk pederleri olduunu hissetsinler, babalar
olduunu anlasnlar da zaten vatan iin hasretmi olduklar vcutlarn daha ok seve seve dman karssnda
istiml etsinler. Maamafih bugn ittihaz etmi olduumuz tedabir meyannda evvel dman ktaatn tevkif iin

tedabir-i askerye alnd gibi, mcadelemizde devam etmek iin de, arz ettiim gibi, harb-i sair tekilt
yapmya fiilen teebbs edilmitir. Bundan baka yine birok zbitanmz vardr ki eline bir kta geirememi
veyahut elindeki kta elinden km, bunlar zbitan bl nam altnda, neferler gibi muharebeye atlmya
hazrlanmlardr. Bunu kendi gzmle grdm (alklar). Fakat bunun idamesini arzu etmemeliyiz. nk iki
yz elli zbitten mrekkep bir zbitan bl byk bir kuvvet tekil etmez. Halbuki iki yz elli zbitin her biri
be on kiinin bana geerse ne kadar byk bir kuvvet tekil eder.
Binaenaleyh birinci madde hakkndaki cevab tekrar ediyorum. Bugnk vaziyetin esbap ve avamilini baka
bir noktada aramak lzmdr. Bugnk izahattan baka bir eyin izahna lzum grmyorum. Teferruata daha ok
vkf olmak istiyorsanz, muhtelif encmenlerden bir encmen tekil edersiniz, alkadaran orada her eyi syler
ve mutmain olursunuz. Bu hususa dair evvelce verdiim izahatta harb-i sair tekiltna fiilen balanmtr ve pek
kymetli ve byk salhiyetle arkadalarm buna memur edilmitir. Zbitanmz israf etmek taraftar deiliz.
Zbitan blkleri de vardr. Bunlar bu halde brakmya ahsan taraftar deilim. Bilkis kendilerinden daha
kymetli surette itigal etmei arzu ederim.
Efendim, ikinci maddeye geeceim; rfeka-yi muhteremeden bir ksm, gnll ktaat tekil etmek, kuva-yi
millye vcuda getirmek, dman karsna hareket etmek zere bu suretle tavzif edilmilerdir ve yine iinizde
mevcut arkadalardan her hangi birisi -ka kii olursa olsun- ben falan yerde kuvvet tekil edebilirim derse,
derhal arzu ettii vazifeyi tevdi ederiz. Biz zaten byle arkadalar aryoruz ve bizim derhtr edemediimiz
arkadalarmz ltfen derhal gelsinler, konualm ve bilifate-i n byle vatan vazifeye tevessl buyursunlar.
Yalnz bu noktada bir ey sylemek mecburiyetindeyim. Byle bir vazife talebeden arkadamz bir takm nukat
dikkatle takibetmelidir.
O da udur : Falan muhitte ben kuvvet tekil edebilirim dedii zaman, o kuvveti hakikaten tekil edebilmek
iktidarn haiz olmaldr. Yani hkmetten silh isterse, cephane isterse ve hkmetten efrat toplamak ve tesis-i
nfuz iin jandarma isterse, o arkada bu kuvveti toplar amma bu kuvvetin mahiyeti matlup ve mevzu olan kuvvet
olmaz. Binaenaleyh hi teredddmz yoktur. Rica ederiz ve ok istirham ederiz. Hangi arkadamz bu erait
dairesinde bir kuvvet yapabilecekse ve nerede ise derhal yapmaldr ve yapmak arzusunu izhar edenler de zaten
ie balamlardr.
nc maddeye geiyorum : Bu nc madde, heyeti umumiyesi itibariyle heyeti umumiyemize taallk
eden bir maddedir. Sahib-i imza olan arkadalarmz cmlemize tavsiye ediyorlar ve diyorlar ki: Mdafaa-i vatan
emrindeki umuru tercihan nazar dikkate alalm ve btn mesaimizi o istikamete tevcih edelim ve pek ok kanun
eylerle itigal etmiyelim. Bu tavsiyeye bendeniz suret-i mahsusada takdim-i teekkrat ederim. Yalnz bu
szlerimiz fiiliyatta da mtecelli olmaldr. Fakat maatteessf gryorum ki bu keyfiyet fiilen mtecelli deil; o
kadar mtecelli deildir ki, Refik Bey biraderimizin msaadelerine iktiranen arz etmek istiyorum, bu takririn
mebdeinde elinde Nizamname-i Dahilnin maddesi olduu halde halli meseleye kyam buyurmulard. Demek
oluyor ki, baz hususatta ahkm- kanuniyenin haricine kamyacaz.
Hizmeti meselesine gelince : En son madde, zbitann nezdinde hizmeti bulunmasn ve icabederse onlara
para verelim, uak tedarik etsinler. Bittabi benim bildiim ve Mdafaai Milliyece takibedilen husus : Suret-i
umumiyede zbitann harb cephelerinden uzak braklan aileleri nezdinde bulunan efrat bir defa silhsz efrattr.
kincisi; hdemat- sabitede kullanlmas lzm mmkn mall efrat olacaktr. Hizmeti neferlerinin bu gibi
neferlerden olmas lzm gelir. Bu kadarn bendeniz elzem addediyorum. nk oluunu, ocuunu bir
mahalde brakarak muharebe cephesine giden bir zabit mutlaka ailesinin hdematna ve onun muhafazasna
birisini tahsis etmek ister. Para ile bir uak tutsa belki ona bir asker kadar emniyet edemez. Ailesini kimsesiz
brakp giden bir zbit kalben ve vicdanen msterih olmaz. Binaenaleyh bu ihtiyac para ile temin etmek pek
mkldr. Bu sebeple zbitan aileleri nezdinde bulundurulacak neferleri ok grmek taraftar deilim. Yalnz
ellerindeki silh ok grrm. Silh mutlaka muharebe cephesinde bulunmaldr.
Efendim, bir de Refik Bey biraderimiz hariten bir kuvvet tedariki hakknda vuku bulan bir teebbsn daha
evvel niin vuku bulmadn sylediler. Bu teebbs ok evvel olmutur. Ekseriyetin vrid-i htr olan bu
teebbs bir aydan, iki aydan, aydan beri deil, daha kadimden beri maddeten vki olmutur ve ancak bu kadar
kadim mracaatlarmzn semeratn bugn iktitaf edebiliyoruz. Eer biz dn ve evvelisi gn ie balam

olsaydk belki hi bir semere almann imkn olmazd. Binaenaleyh emniyetinizi rica ederim, kendinizi tatmin
buyurunuz, ok eskiden beri bu teebbslerde bulunulmutur.
Bu meyanda Azerbaycandan da bahsolundu. ttisalimizde bulunan Azerbaycana bir seneden beri
propagandaclar gnderilmesi vesaire... Zannediyorum ki bendenizden evvel idare-i kelm eden arkadamz
Azerbaycanla yakndan alkadardr. Bittabi kendileri ok iyi bilirler ki, orada yakn zamana kadar bsbtn
baka mahiyette bir hkmet mevcut idi. Halbuki son zamanlarda Azerbaycan iinde bir takm inklbat oldu. Bu
inklbatn esbab- hakikyesini tetkik buyurmanz rica ederim. Binaenaleyh Trkiye, Azerbaycan kardeine
kendi nokta-i nazarlarn, hissiyat- uhuvvetkranesini ve tiye ait btn mtalatn ibl etmitir ve Trkiye
Azerbaycana kumandan gndermi, zbit gndermi, her ey gndermitir. Azerbaycan asker mevcudiyetini bu
suretle kendine lyk bir tarza ifra etmitir. Binaenaleyh Trkiye Azerbaycanla ok alkadar olmutur. Fakat
biz arzu ederdik ki Azerbaycan bizimle bizden daha ok alkadar olsun. Binaenaleyh soruyorum, Azerbaycanllar
niin kuvvet gndermediler ? Fakat biz gnderdik Efendiler. Biz gnderdik ve semerat- nafiasn da aldk.
Efendiler; szlerime hitam vermek iin bir nokta-i nazar arz etmek istiyorum: Umur-u dhiliyeden
bahsolundu, memurin-i dhiliyeden bahsolundu. Ben de sizinle beraber itiraf ederim ki; dhili idare etmekte arzu
edildii kadar muvaffakiyet yoktur. Fakat adem-i muvaffakiyetin, bata en byk sebebi, zannediyorum ki, arzu
edildii gibi muktedir memur bulamamaktadr. Bu aczi ben de gayet tabi buluyorum. Kendi kendime, elli livamz
var ve her liva dhilindeki kaymakamlar da dnecek olursak, u kadar kaymakammz var. Bir vekil veya
vekile merbut kii be kii -isterse on be kii olsun- bu zat; falan yere mutasarrf, falan yere kaymakam olarak
gidecekleri dnecek ve btn dncelerinde isabet edecek, bu gayet mkl bir vazifedir ve bunun
mkltn btn arkadalarmz kendi ahslarnda tecrbe edebilirler. Birok arkadalarmz bizimle mdavelei efkr ettii srada, falan m olsun, filn m olsun dedii srada, her ikimiz kar karya ciz kaldk. Binaenaleyh
bu mklta nazar- dikkati linizi celbederim. Dahil idaremiz hususunda mklt bertaraf edebilmek, iyi
memur tyin etmek, yahut memur azletmek usuln bertaraf etmek mecburiyetindeyiz. Biz bu usul iki prensip
sayesinde halledebileceiz. Binaenaleyh hangi prensibi koyabileceimizi dnmekle megul olalm. Zannederim
bugnk mevcudiyetimizin mahiyet-i asliyesi, milletin temaylt-t umumiyesini ispat etmitir, o da halklktr ve
halk hkmetidir. Hkmetlerin halkn eline gemesidir (alklar). Efendiler biz memur snf yaratmak iin
almyalm ve mutlaka bir memur kadrosu dhilinde bulunanlar bir yere koymakla dimamz itabetmiyelim.
dareyi halka teslim etmek iin alalm (alklar). O zaman btn mkltn bertaraf olacana bendeniz
kaniim. Ben bununla ahsan itigal etmekteyim. Yakin zamanda bu nokta-i nazarm ifade eden mtalatnn
heyeti aliyenize arzedeceim.1
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler; Refik Bey ve rfe- kasnn vermi olduu drt maddelik takrir
hakknda bendeniz izahat vermitim. Verdiim izahatla, takrir muhteviyat itikadmca, Heyeti craiye ile heyeti
liyeniz arasnda mevzuubahis olan noktalarda hi bir itilf olmadn irae ediyor. Hatrlarsnz, ordu tekilt,
harb-i sair tekilt, arkadalarmzdan zami istifade, zbitan aileleri nezdindeki hizmeti meselesi gibi
hususattr ki, bunlar tiye ait mesaildendir. Binaenaleyh imdi arzettiim cevap ve izahat bu maddelere tekabl
ediyorsa ve gayri kfi grnyorsa bir defa bunu halletmek lzm gelir ve ondan sonra buna nihayet vermek lzm
gelir. Ondan sonra Refik Bey biraderimizin bu mevat haricinde olmak zere mevzuubahis ettii ve maziye ait
olan bir takm hususat vardr ki bunlar dorudan doruya muayyen bir takm vekletlerin umuruna taallk ediyor.
Bu meseleler hakknda tabi mzakereye devam edilebilir ve neticesini talebettiiniz ve arzu ettiiniz gibi
bulursunuz. Fakat takrir muhteviyatiyle takrir haricinde mevzuubahis olan bu mesaili yedierinden tefrik
etmenizi teklif ederim efendim (muvafk sesleri).
***

ONDRDNC KOLORDUNUN DURUMU

VE SUBAY KITALARI TEKL HAKKINDA
VERLEN TAKRR ZERNE
14 Temmuz 1920

Beyefendinin mevzuubahis ettii mesele gayet mhim bir meseledir. Bu mesele zerinde beyan- mtala
ederken malmatn shhati lzmdr. Halbuki mtalatna esas ittihaz ederek dermeyen ettii noktalarn kffesi
mugayir-i hakikattir. On Drdnc Kolordunun buraya geldii doru deildir. On Drdnc Kolordu ve
karargh buraya gelmemitir. Vaktiyle 14 nc Kolordu Kumandan olan bir zat, vazifesi hitam bulmu ve
kendisi buraya gelmitir. Kendisinin buraya gelmesiyle kolordu kararghnn buraya gelmesi lzm gelmez. Fakat
byle sz sylemek, ve bunu heyeti celilenize kar hakikat olarak zabtnamelerle iln etmek, btn tedabir-i
askeryemizin yanllklarn veya doruluklarn meydana karmak, yarm yamalak istihbara gre beyan-
mtalaya gelmez Efendiler. kincisi zbitandan ktaat tekili mkerreren mevzuubahis ediliyor. Efendiler
zannettiiniz gibi, zbitanmzn mevcudu israf edilecek kadar deildir. Bilkis her biri ayr ayr pek gzide birer
cevher olarak muhafaza edilmek raddelerindedir. Efrat yokmu, zbitan yokmu, evet kadrolar pek mhimdir.
Onlar biz zbitanla dolduracaz ve bugn az olan efrad zami dereceye getireceiz ve o vakit, zaman, zbitann
daha ok kymeti olduunu bize gsterecektir.
***

YUNANLILARIN BURSADAN YRDKLERNE

DAR GELEN HABER HAKKINDA
14 Temmuz 1920

Reis Bey, ltfen Beyefendiye sorar msnz efendim, bu malmat nereden almlar? Maamafih, bir iki saat
evvel, Meclise gelmeden evvel byle bir ey iittim ve Bozykte kumandanla telgrafla grmtm. Biraz
evvel byle bir ayia kulama geldi. Tekrar Erkn Harbiye Reisinden telefonla sordum. Benim bildiimi tebdil
edecek yeni bir haber geldi mi? Hayr gelmedi, diye cevap verdi. Belki husus bir servis gelmitir diye suret-i
mahsusada telgrafhaneye de soruldu. Buna dair yeni bir malmat alnmad. Binaenaleyh bu dakikada mevsuk
olan malmat Beyefendinin sylediini teyidetmiyor efendim. Gayrimmkn deildir efendim. Bir daha tekrar
buyursunlar.
Reisisani Bey Yunanllarn taarruzlarn sylediklerini ve Bursadan Eskiehir zerine taarruza baladklarn...

Mustafa Kemal Paa (devamla) Binaenaleyh Beyefendinin ve heyeti liyenizin nazar dikkati lilerini bir
noktaya celbetmek isterim. Sylenilen ey bu dakikada gayri vkdr. Eer maksatlar, efkr umumiyemizi
burada tehyicetmek ise, bundan da bir gaye ve bir maksat tasavvur etmek lzm gelir ve usuldendir, zannederim
ki bu iyi bir tesir yapmaz. Vki olsa bile insanlar tehyicetmek deil, teskin etmek lzm gelir. Binaenaleyh byle
mesamat zerine heyeti liyelerine mruztta bulunmamak muvafk olsa gerek (alklar).
***

ERZURUM MLLETVEKL DURAK VE

ARKADALARININ, ARK CEPHES KUVVETLERNN
MTECAVZLERE KARI MUKABELE ETMEMELER
SEBEPLERNN BLDRLMES HAKKINDAK
SUAL TAKRR ZERNE
14 Austos 1920
Efendim; seyahat mnasebetiyle gaybubet ettiimiz srada rfeka-yi muhterememizden bazlarnn verdii
takrirde ark Cephesi hakknda tafsilt arzu buyurulmaktadr. htimal bu takrir huzuru linizde okunmutur.
Fakat arkadalarmzn tenevvr etmek istedikleri noktalar bir daha hatrlatmak maksadiyle aynen
okuyacam :
Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine,

u gnlerde ark Cephesinde, bilhassa Erzurum hudutlarnda Ermenilerle Grclerin fazla faaliyeti mehut
olduu hatt Grcler Erzurumun imal hudutlarna ve Ermenilerin de ark hudutlarnda iddetle taarruz ettikleri
ve bu meyanda bilhassa Oltinin de igal edildii istihbar ediliyor.
Dier taraftan islm bolevik ordusunun pitarlar da Erzuruma geldii syleniyor. ark cephesinde
kuvvetlerimizin Ermeni ve Grclerin taarruzunu defe deil, hatt taarruz ederek btn memleketlerini istilya
kaadir bulunduuna kaniiz. Acaba orada bulunan kuvvetlerimizin mukabele etmemesi bir esbab- siyasiyeden mi
mnbaistir? Bu mulak mesele hakknda her halde hkmetin bize mstacelen izahat vererek tenvir eylemesini
talebederiz.
2 Austos 1336
Erzurum

Erzurum

Erzurum

Olti

Durak

Sleyman Necati

Hseyin Avni

Yasin

Efendiler; bu suali soran arkadalarmzn cidden hakk vardr. Filhakika birka aydan beri Kafkasyada ve
ark cephesinde cereyan eden ahval, enzar- umumiyemizde mulak, mtenevvi ve zhiren yekdierine muarz
safahat gstermitir. Bu sebeple sorulan sualleri esas ittihaz ederek heyeti liyenize izahat vermei Heyeti
Vekileniz de pek muvafk grmtr.
30 Mays ve 4 Haziran tarihlerinde ark Cephesi Kumandan tarafndan Heyeti Vekileye bir teklif vki
olmutur. Teklif u idi : Evvel; Erzurumda bulunan heyeti murahhasamzn Kars - Bak zerinden tirenle serian
Moskovaya gidebilmesini temin iin. Saniyen : Ermenistan dhilinde ahali-i slmiyeye icra edilmekte olan
katlim tevkif iin. Salisen : Ermenilerin ilk frsatta Erzurumu dahi ellerine geirmek iin faaliyet ve
teebbsatta bulunacaklarndan, Ermeni ordusuna, kar hkim ve msait bir vaziyet-i asliye almak iin zaten
Brestlitovsk ve Batum muahedeleri ile bizim olan Elviye-i Selse dhilindeki Sarkam, Soanl dalarn ve
Soanl dalarnn geitlerini igal etmek faydal olaca bildiriliyordu. Bu sebepten bilhassa sonuncusu
Heyeti Vekilece de tetkik olundu ve muvafk grld. Zaten Meclisi liniz Elviye-i Selsenin zamannda,
zaman- mnasibinde igali salhiyetini Heyeti Vekileye vermi olduundan buna istinaden kumandann teklifini
kabul etti. Binaenaleyh, 6 haziran tarihinde ark Ordumuzun harekt- askerye icras iin hazrlanmasn
emrettik. Ordu hazrliyle itigal etmekte bulunduu bir srada takriben on gn sonra, 16 Haziranda, akdemce
tarafmzdan Moskovaya gnderilmi olan murahhaslarmzdan birisi memleketimize avdet etti. Bu zat,
cmlemizce malm olan Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazr (ierin)in mektubunu getirdi. Dier bir takm
zevatn dahi husus, resm rapor ve mektuplarn getirdi. Dier raporlar ve mektuplar muhteviyatndan sarf- nazar
Rusya Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazrnn, hkmetleri namna Meclisi linize, Meclisi liniz riyasetine
hitaben yazm olduu mektup burada okunmutu. Tahattur buyurulursa denmiti ki; Ermenistan, Acemistan ve
Trkiye hudutlarnn tesbitinde Rus Sovyet Hkmetinin tavassutiyle meselenin siyaseten halli mmkndr.
Dier lyiha ve mektuplarda bu nokta daha ziyade izah edilmekte idi.
Ve bu izahata nazaran herhalde bizim Ermenilere daha ziyade taarruz etmemizi Rus Hkmeti Cumhuriyesi
arzu etmiyordu, muvafk grmyordu. Fakat biz, Elviye-i Selse dhilinde bulunan her hangi bir noktay igal
etmek demek, Ermenistana taarruz demek olamyacandan, zaten karar vermi olduumuz harekt- askerye
hakknda bir muhalefet grmedik ve bunun zerine ark Ordusu Kumandanna harekt- askeryeye devam
etmesini ve tacil etmesini emrettik. Fakat bundan birka gn sonra idi ki yeni gelen resm bir haberde Rusya
Hkmetinin bir heyeti sefareti nezdimize gelmek zere Kars zerinden tirenle hali harekette bulunduu
anlalyordu. Bunun zerine bu gelecek olan heyeti sefaretle zaten Erzurumda bulunmakta olan heyeti
murahhasamzn mlkatn mtaakp harekete balamak zere, hareketin tevkifini emrettik ki bu yirmi haziranda
idi efendim, bu esbaptan dolay 20 Haziranda ark Ordumuzun harekt- taarruziyesini tevkif etmi olduk. Bu arz
ettiim mesele ark vaziyet-i umumiyesi iinde ve Trkiyenin, Bolevik Hkmetiyle olan mnasebat-
umumiyesinde ufak bir para, bir safhadr. Bunu daha iyi ihata etmek iin ve esasen vaziyeti de teyidetmek iin
batan balyarak vaziyeti daha vsi bir daire dhilinde izah edeceim :
Arkadalar, cmlenizin malmudur ki, Harb-i Umuminin son senelerinde Rusya dhilinde infilk eden inklp,
insanlarn ekseriyet-i mutlakasn tekil eden fakir halk iinde, bilhassa bu halkn en ok mihnet ve meaka ve
straba mruz kalm olan amele snf iinde, eskiden beri mevcut olan sosyalistlik makasid-i hakikyesini ve

gayatn iln etti. Daha vazh daha briz ve daha edit bir surette iln etti. Ve umum beeriyetin emperyalist ve
kapitalist idarelerin tahakkm ve tagallb- zalimanesinden kurtarlmasn bir hedef ittihaz etti. Bittabi bu hedefe
vsl olabilmek iin mcadeleyi esas ittihaz etti ve son amel noktas da bu gayeye btn beeriyeti itirak
ettirmek iin teebbs almas idi. Ruslar, arn idare-i mstebidesi altnda takip eden harb senelerinin teyidettii
sefalet neticesinde bu hissiyat zami derecede tenmiye etmilerdi. Memleketlerinin, gayet vsi olmasna ve
birok avamil ve erait-i tabiiyeyi haiz bulunmasna istinaden btn dnyann emperyalistlerine kar iln-
husumet ve iln- harb etmekten ekinmediler. Garp emperyalistleri de btn kuvvetlerini, btn kudretlerini,
btn vesaitini kendi aleyhlerinde istimal ettikleri halde yaptklar harekt- inklb bugne kadar kemali
muvaffakiyetle yaatmya muktedir oldular. Boleviklerin bilhassa son gnlerde Lehistan dhilinde tevali eden
muvaffakyat ve muzafferiyat cidden inklplarnn pek mesut, pek parlak ve pek mhim bir neticesidir.
slmiyetin en li kaide ve kanunlarn ihtiva eden Bolevizmin bizim dahi mevcudiyetimize kasdetemi olan
mterek dman aleyhinde, bugn ihraz etmi bulunduu zafer, bizim iin de ayan- teekkr bir neticedir.
Efendiler; ark leminin bilkayd- art sahibi, mutasarrf olmak emelini marur kafalarna sokmu olan
tilf Devletleri, kendi hayat ve mevcudiyetlerinin devam ve bakasnn, bu tesahupta ve bu tasarrufta olduunu
pek gzel takdir etmilerdir. Binaenaleyh bu tesahup ve tasarrufu temin etmek iin bata ngilizler olmak zere,
btn tilf Devletleri, bir taraftan tekmil kullanabildikleri vasta ve kuvvetlerle bizi mahvetmek, bizi ezmek iin
altklar bir srada, dier taraftan da btn beeriyet-i mazlmeyi tahlis iin alan Boleviklerin, mazlm
milletimize el uzatlmamas iin yine servetlerini kuvvet ve kudretlerini sarfederek uramlardr.
Fakat Bolevik Cumhuriyeti, hem kendi hayat ve mevcudiyetlerinin ehemmiyetini tazifetmek, hem de tilf
Devletlerinin pene-i zulmnden kurtulduklar takdirde, lemmul olan inklbn istihsali gayat iin kendilerine
en kuvvetli, en kudretli bir muavin ve mzahir olacak milletimizin dest-i vifak ve ittihadn tutmak iin
teebbsat- fiiliyede bulunmutur. Yapt teebbs Efendiler; onuncu ve on birinci ordularn dorudan doruya
Kafkasyaya, ark Cephesine tahsis etmek oldu. Bu ordular, bizim delletimiz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde
suhuletle imal Kafkasyay getiler ve Azerbaycana dhil oldular ve Azerbaycanllar da gelen ordular kemali
sknetle kabul ettiler. Bu ordular bir taraftan Ermenistan ve Grcistan hudutlarnda lzmgelen tedabiri ve
vaziyet-i askeryeyi aldlar. Dier taraftan da maddeten bizimle tesis-i irtibata tevessl ettiler -ki bu mays
aylarnda idi-. Tam bu srada idi ki; Lehistanda cereyan eden ahval, vakayi ve hdisat gittike Boleviklerin
aleyhine olarak kesb-i ehemmiyet etmiti ve Bolevik Hkmeti mmkn olduu kadar ok kuvveti Lehistan
cephesine sevketmek mecburiyetinde idi. Buna binaen Kafkasyaya sevketmi olduu, tahsis ettii ordulardan
onuncu orduyu kamilen simale sevketti. Onbirinci ordunun da bir ksmn sevketti. Binaenaleyh Kafkasyada
Ermenilere, Grclere ve heyeti umumiyeye kar maddi kuvvetleri tenakus etti ve zayf bulundu. te tam bu
srada ngilizlerin mtemad gayretleri ve tevikleri eseri olarak, ngilizlere bendelik etmekle zevk alan
Azerbaycann msavat hkmeti ve bu hkmetin hempalarnn tevikatiyle, phe yok Grclerin ve
Ermenilerin dahliyle, ordunun Bolevik ordusunun tamamen gerilerine den Gence havalisinde Azerbaycann
muhalif kuvvetleri tarafndan bir irtica vcuda getirildi. Bu hdise zerine Onbirinci Kolordu Kumandan Ermeni
ve Grc hudutlarnda bulunan kuvvetlerin kffesini ekti ve bunlarla tatil-i muhasamat etti ve toplad
kuvvetlerle yirmi iki maysta Gencede isyan eden kuva-y muhalife aleyhine hareket etti ve onlar kmilen tedip
ve tenkil etti. Nuri Paa cmlenizce malm bir zattr. Bu zatn taht kumandasnda iki bin kiiden mrekkep bir
Azer kuvvet vard. Bu zat ngilizler her naslsa ifal etmiler, kendisiyle beraber kuvvetini kendi lehlerine
istimal etmilerdi. Yani, Nuri Paa ve kuvvetleri dahi bu krmz ordu aleyhine dier irtica edenlerle beraber
hareket etmiti. Onun iin Onbirinci Ordu Gencedeki ussat tedip ettikten sonra Akdam istikametinde yrd.
Akdam, Gencenin cenubu arksindedir. Orada dokuz haziran tarihinde Nuri Paa kuvvetlerini de malp ve
perian etti. Malp olan bu kuvvetler Akdamdan sonra cenuba, ran ilerine doru ekildi. Bilhare bunun
neticesini de arzedeceim. Akdam hdisesinden sonra Kzllordu ua zerinden Gerusa geldi. Bilhdise
Gerusu igal etti. Gerusa gelen otuz ikinci Rus kzl frkasdr ki -bu, drt temmuzdadr efendim- bu kuvvetin
hareketini burada brakalm ve bizim hududumuzu ayn tarihlerde gzden geirelim.
Ermeniler; kzl kuvvetler ksm- kllisinin bu havaliden uzaklamasndan ve Azerlerin kzl kuvvetler
aleyhine isyan etmesinden ve bizim hareketimizin siyas esbaba istinaden tevkif ettirilmesinden istifade ederek,
derhal on dokuz haziran tarihinde, bir iki kolla Oltu ras aleyhine, dier bir ksm kuvvetleriyle de Zengisar
ras aleyhine taarruz harektna baladlar. Filhakika gerek Zengisar ras ve gerek Oltu ras, bizim eski

hududumuzun ilerisinde ve dorudan doruya Ermeni Cumhuriyetini yakndan tehdit eden vaziyetlerdir.
Binaenaleyh bu tehdidedici vaziyetten kendilerini kurtarabilmek iin u suretle istifadeye kyam ettiler.
Ermenilerin bu hareketi zerine henz o civarda bulunan Hariciye Vekilimiz tarafndan Ermenistan Hariciye
Nezaretine ve keza ark Ordumuz Kumandan tarafndan Ermenistan ordusu kumandanna lzmgelen siyas
teebbsler yaplmakla beraber Erzurum ve havalisinde zaten mtehait ve her an harekete mheyya bulunan
ordumuz baz tedabir almak mecburiyetini hissetti. Ermeniler Oltu ras dhilinde Tuzla civarna kadar olan
mahalleri igale muvaffak olabilmilerdir. Bittabi Oltu rasnn mill kuvvetleri, bu Ermeni taarruzunu tevkif
edecek kadar kuvvetli deildi. Onun iin ordu, sol cenahn ileriye ve hududun teki tarafna srerek, Bardiz ve
Tuzla hattn tuttu. Dier taraftan da Beyazt cihetinden de lzumu kadar kuvvetleri Zengisar ras dhiline
geirdi. Arasn cenubuna ekilmi olan mill kuvvetlerle gnderilen bu kuvvet birleti ve netice olarak gerek
Zengisara ve gerekse Oltuya kars hareket eden Ermeni kuvvetleri tevkif edildi. Bugn hali tevkiftedir.
Binaenaleyh takririn bir noktasna cevap vermi oluyorum. Taarruz eden Ermeni kuvvetlerine kar byk ve
kahredici hareket yapmadk ve henz yapmyoruz. Fakat vuku bulan Ermeni taarruzlar tevkif edilmitir ve tevkif
iin de icabeden tedabir alnmtr. Bundan sonra austosun onunda Ermeniler zrhl tirenlerden istifade ederek
Erivan ve ulfa imendiferleri boyunca imalden cenuba doru ilerlemee baladlar. Bu ilerliyen Ermeni
kuvvetleri karsnda bizim hududu gemi ufak bir mfreze halinde kuva-yi muntazamamz vard. Bu mfrezeyi
faik dman karsnda ezdirmemek iin Arasn cenubuna ve garbna gemek zere emir verildi ve bu kuvvet de
ald emir ve talimat dairesinde Ermenilerle cidd muharebeyi kabul etmeksizin Arasn cenubuna gelmitir ve
bunun neticesi olarak, hududun yine teki tarafnda olan
ahtaht yirmi drt temmuzda Ermeniler tarafndan igal edildi. Demin arz etmitim ki; temmuzda kzl
kuvvetler Gerusa gelmilerdir. Temmuzun hemen nihayetine kadar bu kuvvetler burada kaldlar ve kendilerine
aleyhtar olan kuvvetlerin elinden silhlarn toplamakla vakit geirdiler. Fakat Ermenilerin byle ahtaht
istikametinde ilerlemesi zerine derhal bu kuvvet Nahcivan zerine hareket etti ve yirmi sekiz temmuzda yani
Ermenilerin ahtahtn igal ettiklerinden drt gn sonra pitarlariyle ki bir svari livasndan ibarettir
Nahcivana vsl oldu. Bu krmz kuvvetin Nahcivana gelmesi zerine Ermeniler bu kuvvetle gerisinde kalan
ksm- kllisinin arasna girerek hatt ricatn katetmek iin Ankelt istikametinde hareket ettiler. Kzl kuvvetler
buna kar da oadan miktar-i kfi kuvveti 31 Temmuzda Ankelt istikametinde hareket ettirerek Ermenilerin
maksatlarn mevki-i fiile koydurmadlar. 1 Austos tarihinde Rus Bolevik Hkmetinin Kzlordusiyle Byk
Millet Meclisinin ordusu Nahcivanda biribiriyle maddeten birlemi oldu (alklar) oraya giden kuvvetlerimiz,
kzl kuvvetler tarafndan merasim-i mahsusa ve ihtiramat- fevkalde ile kabul edilmilerdir. Burada birleen iki
hkmet kuvvetleri dier kuvvetler gelinceye kadar mahallinde mtereken tedabir ittihaz etmekle elan bugn
dahi meguldr. Kzlordu svarisinden ahtaht istikametine kan baz seyyar kuvvetler Nahcivann otuz
kilometre kadar imalinde Ermeni keif kollarn bulmu ve onlar tardetmitir. Demin bahsettiim Nuri Paa
kuvveti Akdamdan sonra Hdaaferine gelmitir. rana doru hareket ediyorlard. Bu kuvvetler, Nuri Paa
tarafndan, dorudan doruya ngilizlerin emrine girmek iin talimat almt. Fakat vakit ve zamaniyle haberdar
olduk. ark Ordumuz Kumandan tedabir-i seria ittihaz etti ve binnetice bu kuvvetler tenvir edildi, irat edildi ve
bu kuvvetler dorudan doruya taht kumandamza alnd (teekkr olunur sadalar). Ve Hdaaferinden sonra
Nahcivana getirildi. Fakat tam bu kuvvetler Nahcivana geldii srada idi ki Ermeniler Nahcivan istikametinde
demin izah ettiim ahtahtna taarruz ediyorlard. Bu taarruz az ok sarslm bulunan bu Nuri Paa kuvvetleri
zerinde iyi bir tesir brakmad. Balarnda bulunan Azer kumandanlar da kuvvetlerini elde tutamyacak
kabiliyette grld. Maahaza bu kuvvetin ele alnabilen ksm on yedi temmuzdan itibaren yirmi temmuza
kadar Beyazda getirildi. Beyazdtan sonra Karakilise zerinden Hasankaleye ve Erzuruma sevkolunuyor. lk
kademesi 31 Temmuzda Hasankaleye vsl olmutu. Btn mruztm, Ermenilere mcavir bulunan arazideki
harekt ve hdisata mildir. Fakat ayn zamanda, ayn tarihlerde Batum havalisinde de bir takm hdisat cereyan
etmekteydi. Bir temmuzda yani Kzlordu Gerusa takarrp etmek zere iken sunuf-u muhtelifeden mrekkep bir
ngiliz mfrezesi rksu istasyonunu igal etti ve bunu mtaakp zrhl tirenlerle iki tabur Grc askeri
rksuya getirildi. Orada bulunan Cemiyet-i slmiye milislerinin mukabele ve ateine ramen ngilizlerin
muavenet ve mzahereti ve zrhl tirenlerin himayesi neticesinde rksu bu Grc kuvvetleri tarafndan igal
edildi. Ondan sonra ayn tarzda ve tertipte bu Grc kuvvetleri rksudan Batuma kadar olan istasyonlar
birer birer igal ve nihayet iki alay piyade bir miktar svari ve sekiz toptan ibaret olan bir mfreze ile Batuma
geldiler ve oradan ngilizlerden, tilf Devletlerinden Batumu merasim-i mahsusa ile teslim aldlar. tilf

Devletleri de kmilen Batumu terkettiler. Yalnz limanda baz sefain kald. Grc kuvvetleri bidayette istil
mntakasn oruh nehrine kadar isl ettiler ve oruh nehrini gemediler ve Cemiyet-i slmiye milisleri oruh
nehrinin cenubuna getiler ve Borika mevkiinde merkezlerini tesis ettiler. Efendiler; gryoruz ki burada
bulunan Cemiyet-i slmiye milislerinin, kuvvetleri tabi zayftr ve biz bu kuvvetlere maddeten dorudan
doruya muavenet dahi etmedik ve bugn de edilmemektedir. Bunun sebebi gayet basittir. Haritay ap
kuvvetlerimizin ordumuzun, ne merkezde ve ne maksatla nerede, nasl taha-dettiini mtala ederseniz pek iyi
grrsnz ki; buraya asker gndermek belki oradaki vaziyet zerinde bir an iin hsn- tesir yapar. Fakat asl
lzum ve ihtiya mbrem grld takdirde hazrladmz iddetli Ve kat darbeyi duar- zaf edebilir. Bu
itibarla mlhazat- askerye bizi oraya kuvvet gndermekten meneder. kincisi; esbab- siyasiye de vardr. Siyas
sebeplerin banda ve bizi en ok alkadar eden nokta udur : Malm-u liniz yine Rus Bolevik Cumhuriyeti;
Batum ve havalisinin mukadderat, Batum ve havalisi insanlarnn reyine, arzusuna tbidir, onlar tyin ve takdir
edecek demitir. Binaenaleyh bugn Batum Grclerin eline gese dahi bunun muvakkat olduu cmlenizce
malm ve muhakkaktr. Binaenaleyh esasl ve her trl ihtimalt karsnda bizi kuvvetli bulunduracak olan
asker plnmz tebdil ve tayire lzum grmedik. te bu gibi esbaptan dolay tarafmzdan muavenet grmiyen
Batum ve havalisindeki Cemiyet-i slmiye milisleri, oruh nehrinin cenubuna getikten sonra, Batumu igal
etmi bulunan Grcler yine hareketlerine devam ederek yirmibe temmuzda kk bir mfreze ile Artvini igal
ettiler ve orada bizim kk bir mfrezemize kar iki yz kiilik bir mfreze ile hudut karakollar tesis ettiler.
Binaenaleyh burada takririn dier bir noktasna cevap vermek istiyorum. Grcler Erzurumun imaline gelmiler
ve tecavz etmiler gibi falan bir nokta vardr. Grclerin en son geldikleri nokta Artvindir ve orada da
yaptklar i, hududumuza kar alelade hudut karakollar tesis etmekten ibaret kalmtr.
Efendiler; btn bu tafsilt tekrar hulsa etmek lzm gelirse u noktalara iaret koymak istiyorum :
Anlalyor ki Bolevik Hkmeti bizimle irtibat ve temas yapmak iin fiilen teebbsatta bulunmutur. Ordu
gndermitir, ikincisi; vaziyetin bir iki aydan beri arkta mhmel, mulak kalm olmas Lehistan vaziyetinden
ileri gelmi oluyor. Lehistana kuvvet gitmi olmasiyle Ermenilerin, Grclerin, Azerlerin mahall, muhalif ve
muarz hareketleri buna sebebiyet vermi olur. ncs; btn bunlara ramen, burada kalan kzl kuvvetlerin
zafna ramen Azerlerin, Grclerin, Ermenilerin mukavemet ve taarruzuna ramen yine Kzlordu yol, vasta
buluyor ve imkn buluyor Nahcivana kadar gelip bizimle temas aryor ve buluyor. Bu nokta; mterek
dmanlar binnetice malbetmek iin azmetmi olan iki milletin, iki hkmetin mnasebat tiyesinin de arzu
edildii vehile olacana dair bir itminan verebilir. Husus bir nokta-i nazardan da Ermenilerin btn mtecaviz
hareketleri tevkif edilerek onlara daima hkim bulunduumuz grlyor.
Kezalik Grclerin harekt, bizim vaziyetimizi, kuvvetimizi, plnmz sarsacak bir surette deildir. Yalnz
ufak bir tesiri kalbi ve vicdan vardr ki o da Batumda bulunan dindalarmzn biraz zulm ve tazyike mruz
kalm olmalardr. En mhim nokta bu olabilir. Efendiler Bolevikler, siyas ve hatt itimai nokta-i nazardan nk bilirsiniz ki garp ve Amerika amelesi nezdinde Ermeniler mazlum tanttlmlardr- Ermenilere atf
ehemmiyet etmilerdir. Himayekr bir siyaset takibeder grnmlerdir. Fakat bugn bu Ermeniler onlara dahi
nankrlk etmitir. Onlarn kuvvetine dahi fiilen tecavz etmitir (kahrolsun sadalar). Pek ziyade meml ve
muntazrdr ki, bu defa Bolevik Cumhuriyeti artk bu kstah milletin haddini tantmak iin edit ve kat kararn
verecektir ve pek ziyade intizar olunur ki, Lehistan muvaffakyatn mtaakp Bolevikler bizim ile maddeten
vcude getirdikleri ratbtay takviye edeceklerdir. Yine cmlemizce malmdur ki, takriben yirmi gnden beri
Moskovada bulunan heyeti murahhasamzn teebbsat- siyasiyesi, btn bu vekayiden alnan netayice gre
hsn- hale ifra edilecektir.
Bu mnasebetle Efendiler, yine arka ait olan bir noktadan bahsedeceim. Mesmu-u lileri olmu olacaktr ki,
son gnlerde Bakda beynelmilel bir kongre yaplmaktadr. Resm ve gayri resm vuku bulmakta olan
mracaatlarda bizden de oraya murahhaslar davet ediyorlar. Bu davetler dorudan doruya halkmza vuku
buluyor. Trabzonlulara, Erzurumlulara, her tarafa bir takm davetnameler geliyor, gnderiliyor. Aldmz
malmata gre baz yerlerden, bilhassa hududa civar yerlerden baz zevat bu kongreye icabet etmitir. Efendiler;
her mnasebet dtke arz etmitim ve bu mnasebetle de bir defa daha tekrar ve teyidetmek isterim ki; biz
memleket ve milletimizin mevcudiyetini ve istikllini kurtarmak iin karar verdiimiz zaman kendi nokta-i
nazarlarmza tbi bulunuyorduk ve kendi kuvvetimize istinadediyorduk. Hibir kimseden ders almadk, hi
kimsenin mufil mevaidine aldanarak ie girimedik. Bizim nokta-i nazarlarmz, bizim prensiplerimiz cmlece

malmdur ki, Bolevik prensipleri deildir ve Bolevik prensiplerini milletimize kabul ettirmek iin de imdiye
kadar hi dnmedik ve teebbste bulunmadk. Bizim itikadmza gre, milletimizin temin-i hayat ve tealisi
kendi kabiliyet-i hazmiyesiyle mtenasip olan nokta-i nazarlardr. Fakat esas itibariyle tetkik olunursa bizim
nokta-i nazarlarmz ki halklktr kuvvetin, kudretin, hkimiyetin, idarenin dorudan doruya halka
verilmesidir, halkn elinde bulundurulmasdr. Yine phe yok ki, bu dnyann en kuvvetli bir esas, bir
prensiptir. Elbette byle bir prensip Bolevik prensipleriyle tearuz etmez. Vakaa bize milliyetperver derler. Fakat
biz yle milliyetperveranz ki, bizimle teriki mesai eden btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarn btn
milliyetlerinin icabatn tanrz. Bizim milliyetperverliimiz her halde hodbinane ve marurane bir
milliyetperverlik deildir ve bahusus biz islm olduumuz iin, slmiyet nokta-i nazarndan bizim
mmetiliimiz vardr ki, milliyetperverliin izmi olduu daire-i mahdudeyi nmtenahi bir sahaya nakleder ve
bu itibarla da bu nokta-i nazardan bizim istikametimizde Bolevik istikameti grlebilir. Bahusus Bolevizm
millet iinde madur olan bir snf halk nazar- mtalaya alr. Bizim milletimiz ise heyeti umumiyesiyle madur
ve mazlmdur. Bu itibarla dahi bizim milletimiz beeriyeti tahlise mteebbis olan kuvvetler tarafndan himayeye
ayestedir. Bunlar sylemekten maksadm, bu noktay ak, samim ve kat olarak ifade ediyorum. Memleket ve
milletimizi kurtarabilmek iin, memleketin ahengini, intizamn muhafaza etmek lzmdr. Her tarafta muhtelif
kafalarn, dimalarn, vcutlarn teebbs, memleketin iinde muhtelif cereyanlar, muhtelif vaziyetler
tevlidedebilir. Halbuki, Efendiler, biz her taraftan, hariten ve haricin tesiriyle dhilden, namtenahi taarruzlara,
hcumlara mruz bulunmaktayz. Bu vaziyet iinde bizim iin esas, skitane vahdeti muhafaza etmektir. Bu
vahdeti byle teebbsat- mnferide ile halele duar ettiimiz gn, o teebbsat- mnferidenin netice-i
muvaffakyat en parlak dahi olsa, heyeti umumiyeyi kurtarmak kabiliyetinden mahrumdur. Binaenaleyh, falan
yerde falan, ve filn ve filn yerlerde yaplan kongrelere filn, filn, filn mnferiden dvet olunurlar ve bunlar
oraya gider ve orada mevzuubahis olan esasat kabul eder memleket iinde tatbik etmee balarsa bu, doru bir
istikamet olamaz. Biz kongrelere de gideriz. Her tarafa gideriz, her eye itirak ederiz. Yalnz biz ederiz. Millet
gider, yani yalnz milletin mmessillerinden mrekkep olan Meclis gider ve yaplmas lzmgelen eyi o yapar ve
ancak Meclisi linizin salhiyetini haiz olan memurlarn her hangi kongrede, her hangi bir mahalde her hangi bir
cemiyette, her hangi bir hkmette yapaca temas, syliyecei sz, verecei imza makul ve muteber olmak
lzmgelir. Her halde biz bugn iin kendi nokta-i nazarlarmza, milletimizden, halkmzdan aldmz hakik
nokta-i nazarlara tabi olarak hareket etmekteyiz.
Hulsi Bey (Karahisar) Paa Hazretleri. Bakdeki kongre resm mi, gayri resm, midir?

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Gayri resmdir efendim. O resm olsa tabi Millet Meclisini davet ederdi.
ark vaziyeti hakknda resm rapor ve malmata istinaden heyeti liyenizi tenvir iin vukubulacak mruztm
hulsaten bundan ibarettir. Maahaza baz noktalarn tenvirine daha lzum ve ihtiya gryorsanz malmatm
dhilinde izahat veririm.
***

TRAKYA VE DZCE OLAYLARI HAKKINDA

14 Austos 1920

Bugnk vaziyet hakknda yeni bir ey yoktur ve haiz-i ehemmiyet yeni bir malmat almadk. Yalnz
Dzcede yeni bir vakann tahadds mesmu-u liniz olmutur.
Salih Efendi (Erzurum) Hayr Paa Hazretleri, Dzce meselesini sormuyorum. Onlarn hibir ehemmiyeti yok. Edirneyi
kastediyorum.

Mustafa Kemal Paa oktan beri Edirneden bir resm malmat alamadk. Ona dair izahat veremiyeceim.
nk mnasebatmz, irtibatmz birka gnden beri munkat bir halde bulunuyor. Belki syliyebileceim eyler
uradan buradan rendiimiz, stanbul veyahut Rum gazetelerinin hulsa-i neriyatna inhisar eder. Bu hulsa-i
neriyat da tabi bizim aleyhimizdedir.
Fakat elimizde mevsuk bir malmat yoktur. Yalnz bu mnasebetle unu arz edeyim : Malm-u liniz Trakya,
Bulgaristanla deniz arasnda km kk bir paradr. Yani Anadolunun vsi sahalariyle mukayese edilirse
kk bir paradr ve bu kk para iinde bulunan kuvvetlerimiz de her tarafta dman kuvvetleriyle muhat bir
haldedir. Fakat Trakya iin en muzr, en messir, zehirden daha messir bir cihet var ki, o da, stanbul ile hali

temasdr, stanbul ile temasta ve mnasebatta bulunanlar zehirlenirler ve mahkm-u mevt olurlar. Eer
Trakyann bana bir felket gelmi ise biliniz ki ve sizi temin ederim ki, zehirnak olan stanbulun ifaltna
kaplm olduu iindir.
smail Suphi Bey (Burdur) Paa Hazretleri sual sormaya msaade buyurur musunuz:

Mustafa Kemal Paa Msaade buyurunuz daha bitirmedim Beyefendi. Binaenaleyh Trakyallarla stanbul
ok mnasebette bulundular. ok politika yaptlar. Franszlarla birok mnasebatta bulundular ve zannettiler ki,
Franszlarla stanbuldakiler, kendilerini himaye eder, syanet ve tahlis eder. Gerek stanbuldakiler, gerek
Franszlar Trakyay ve Trakyallar shuletle Yunanllara ezdirebilmek iin icap eden tedabiri almak ile megul
idiler. Binaenaleyh, bu felketi mnte olmu ise bunu grp takdir edemiyenlerin eser-i hatasdr. Maahaza her
ne olursa olsun, Trakyay bugn Yunanllar, ngilizler igal edebilirler. Kim isterse igal edebilir. Madem ki, bu
milletin akbeti bu Mecliste takarrr edecektir ve bu Meclis de koca Anadoluya ve byk millete istinat ediyor,
binnetice stanbulu olduu gibi, Trakyay da yine buras kurtaracaktr (alklar).
(smail Suphi Beye hitaben) Buyurun efendim suallerinizi imdi sorabilirsiniz.
smail Suphi Bey (Burdur) Paa Hazretleri birinci sualim, bizim kuvvetler Rus kuvvetleriyle ittifak edeli epey zaman olmutur. O
zamandan beri o kuvvetlerin buraya celbi dnlm mdr, byle bir teebbse lzum var mdr?

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Neden dolay byle bir teebbs yapalm? Byle teebbs var mdr? Ne
sebep vardr efendim? Kzlordular bizim memleketimize davet etmek teebbsnn bizce dnldne
zatliniz vkf mdr?
smail Suphi Bey (Burdur) Soruyorum efendim.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Yaptnz m, yapmadnz m diye soruyorsunuz rica ederim. Byle bir sual
sorabilmek iin vaziyeti gayet iyi mtala ediniz. Tahlil ediniz, ondan sonra heyeti umumiye huzurunda sual
sorunuz. Biz byle bir ey dnmedik ve dnmek de istemiyoruz.
smail Suphi Bey (Burdur) Bu halde fiil muavenet ne suretle olabilir? Bizim heyeti murahhasamz Moskovada Sovyetlerle
mzakereye mbaeret eylemi midir?

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Mzakerata mbaeret edilip edilmediine dair henz bir malmat almadk.
Yalnz onlarn oraya muvasalatn mtaakp telsiz telgrafla, Trke yazl iki telgraf aldk, onu mtaakp hibir
malmat vermediler. Biz de bunu merak ettik ve biz de iki defadr, vasta-i seria ile kendilerine sorduk, niin bize
malmat ve izahat vermiyorsunuz diye, yalnz gideli on be gn oldu. Biliyorsunuz ki (Enternasyonal) kongreleri
itima ediyor. htimal ki bizim murahhaslarmz bu kongreye dhil oldu. Belki de bizim murahhaslarmz orada
mzakerata girimiler, netayic-i mzakerat hakknda bizi tenvire zaman msait olmam olabilir. ncs nedir
efendim;
smail Suphi Bey (Burdur) Lehistanda Bolevik ordularnn ilerlemesine nazaran, hiren ngiliz, Franszlar tarafndan Lehlilere
yardm iin kuvvet gnderileceine dair haber gelmesine nazaran hakikaten Bolevik ordularnn muvaffakiyetini akim brakacak bir ey
yapabilirler mi?

Mustaf Kemal Paa (Ankara) Beyefendi byle bir eyi halletmek iin evvel Rus Bolevik ordusunun
vaziyet-i askeryesi ve sahne-i fiiliyata koymu olduu kuvvetin miktar- hakiksi nedir? kincisi; kendisiyle
dorudan doruya muharebede bulunan ve malp olan Leh kuvvetleri nedir? ncs; oraya Fransz ve dier
tilf Devletlerinin sevkedebilecekleri zami kuvvet nedir? Ve bu kuvvetler hangi tarikle ve ne zaman
sevkolunabilir? te bu malmat cemetmi olmak lzm gelir. Byle bir malmat, bu Bolevik Hkmet-i
Cumhuriyesinin Erkn Harbiye-i Umumiye Reisinin masasnda dahi yoktur (glmeler).
Husrev Bey (Trabzon) Beyanat liyeleri srasnda Dzcede yeni yolsuzluk ve Uygunsuzluk olduundan
bahis buyurdunuz. Rfeka-yi kiram bunu iitmiler, fakat kat anlayamamlar. zah buyurursanz daha iyi anlarz.
Nuri Bey (Bolu) Dzceye ait vaziyeti dinlemek istiyoruz.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Yalnz ben size bu meselenin esasna dair ksa bir malmat vereyim. Belki
Dahiliye Vekletinden, cihet-i askeryeye ait olan ksm da Erkn Harbiye-i Umumiye Riyasetinden sormak arzu
edilirse daha ok malmat edinirsiniz efendim. Meselenin, hdisenin esas undan ibarettir: Vaktiyle isyan eden
ve fakat esna-yi tedibatta dehalet eden bir takm insanlar vard. Bu dehalet edenler affolundu ve urada burada

istihdam edilmek dahi istenildi. Bunlar son zamanda firar ettiler ve bunlar tekrar o muhite girdiler. Anlalan o
muhitlerde gizlenip kalm olan dier bir takm mfsitler daha vardr. Bunlar ihtimal kendileri iin msait
zannettikleri bir vaziyetin hullne zhip olarak isyan ettiler ve Dzceyi, gelip eskiden yaptklar gibi, igal
ettiler. Garbe doru gidip Hendeki igal ettiler. arka doru gittiler, Bolunun iine girdiler. Malm-u liniz
orada bulundurduumuz kuvvetlerimizi Yunan taarruzu zerine hemen kmilen denilecek derecede sevketmi
bulunuyorduk. Orada ufak ufak baz mfrezeler braklmt, ite bu mfrezelerin zayf olmasndan, Yunanllarn
ve ngilizlerin mtereken Adapazar havalisinde icra-yi faaliyet eylemesinden ve stanbulun da mbalal bir
takm tevikatta bulunmasndan, arz ettiim insanlar bu crette bulundular. Fakat bu defa grlyor ki halk
bunlara itirak etmedi. Ortada yalnz kaldlar. Biz bittabi haberdar olduumuz gn derhal ve seri vasta ile o
istikamete kuvvet sevketmee baladk ve bu kuvvetlerimiz hemen iki gn zarfnda Gerede ve Mudurnuya kadar
yetiebildi. Dier taraftan da muhtelif istikametten kuvvetler yrmee balad. Bir defa kendilerinin stanbul
tarafndan aldatldklarn, mevut olan eylerin gelmemesiyle grdler, ikincisi; zayf zannettikleri bizi, ikinci
defa olmak zere kuvvetli olduumuzu gzleriyle tekrar grmee baladlar ve ikinci defa oraya girecek olan
kuvvetin elbette birincisinden daha messir tedibat ve terhibat yapaca muhakkaktr. Bunun zerine derhal
Dzce ahalisi, eraf, kmilen telgrafla riyasete, bana mracaat ettiler. Dahiliye Vekletine, Garp Ordusuna vuku
bulan mracaatlarnda, her halde kendilerinin bu ie itirak etmediklerini kabul ediyoruz, gelen ussatn da nadim
olduklarm bildirdiler. Fakat bu defa tekrar tedip edileceklerinden korkarak af talebediyorlar. Maahaza gerek
Dzce, gerek Bolu, gerek Hendekte kmilen hkmet yerinde, inzibat ve asayi yerinde ve hkmetle, yani
burasiyle muhabere muntazamdr. Yalnz Dzcede baz zabitleri ve memurlar mevkuf bulundurdular. Bu
muhaberat neticesinde Garp Ordusu Kumandan kendilerine yirmi drt saat mhlet verdi. Bu mddet zarfnda
dalacaklar. Ancak talep ettikleri aff ne Garp Ordusu Kumandan ve ne de biz vermee salhiyettar deiliz.
Ancak onu Meclisi liniz takdir ve ita edebilir. Bizim onlara kar yaptmz bir ey var ise, o da kendileri
dediimiz noktalar yaparlarsa, dalrlarsa, arz- mtavaat ve inkyat ederlerse biz de kendilerini Meclisi linize
affettirmee tavassut edeceimizi, istirhamda bulunacamz vadettik. Dzcenin vaziyeti bundan ibarettir.
Hakk Bey (Van) Miktarlar ok mudur efendim?

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Hayr, birka yz kiiden ibarettir.

Haim Bey (orum) Zannedersem Dzce ve havalisinde olan isyan. Bursa ve havalisinin sukutuna sebebiyet verenler hakknda
Hiyaneti Vataniye Kanununu bihakkn tatbik etmediimizden ileri geliyor. Msaade buyursanz bunlar bugn ierimizdedir.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Meclisi linize arzettiim cevap imdilik kfi grlyorsa beyanatma
nihayet vermek iin msaadenizi rica edeceim (kfi, kfi sesleri ve alklar).
***

BEKR SAM, HACI MUHTTN VE R BEYLER

HAKKINDAK TAKRR MNASEBETYLE
14 Austos 1920

Muhterem Efendiler! Memleketimizin her hangi bir ekil ve surette duar- zarar olmasndan dolay heyeti
celilenizin bu derece teessr ve alka gstermesi, memleketin ve milletin avakbi nokta-i nazarndan, ayan kr
ve mahmedettir, ayan takdirdir (alklar). Ben de reisiniz olmak itibariyle bundan byk bir saadet ve
memnuniyet hissetmekteyim. Hakikaten Millet Meclisi millete mteallik olan mesailde milletin hayatna, milletin
istiklline taallk eden ilerle yakndan ve messir bir surette alkadar olmaldr. Meclisi linizin Garp
Cephesinde tahadds eden hdisattan mtehassis olmas pek tabidir. Bu tahasssat imdiye kadar mteaddit
celselerde, mteaddit mzakerelerde muhtelif surette izhar etmi olmasn da tabi buluyorum. Yalnz bir noktaya
nazar- dikkati linizi celbetmek istiyorum. Mevzuubahis olan mesele, bir ordunun harekt- harbiyesidir, bir
ordunun sevk ve idaresidir. Binaenaleyh esbab- ricati, esbab- malbiyeti meydana karabilmek iin tabi ilk
nokta-i temas, yine bu meslein ihtisas erbab olmas lzmdr. Halbuki imdiye kadar ve bugn dahi bu krsden
bu mesele hakknda idare-i kelm eden arkadalarn hi birisi hakikat-i meseleye esbap ve avamil-i harbiyeye
temas dahi etmemilerdir ve bunlar, her hatibin syledii szlerle buradan yine size ispat edeceim. Mesel Ali
kr Bey arkadamz vaziyeti mkul bir surette ifade ve izah ettikten sonra buyurdular ki; Garp Cephesindeki
harekt- askeryenin sevk ve idaresinde hata yoktur denilemez, hata vardr. Bu hatay meydana karmak

icabeder. Efendiler, her hangi bir hareket-i askeryenin, her hangi bir nokta-i nazardan tetkik ve mtalas, onu
batan nihayete kadar hata alt gsterebilir. Yine ayn hareket-i askeryenin baka nokta-i nazardan mtalas,
onu batan nihayete kadar drst gsterebilir. Bunu bugnk hdisat ile mukayese etmek, edvar- tarihiye ile
mtala etmek lzm gelir. Burada devir ve erait, bilhassa iinde bulunulan erait mili yegne olur. Bir hareket-i
askeryeye uzaktan bakmak ve bakann kendisinin bulunduu erait dhilinde onu mtala etmek, onu hibir
vakitte doru netayice isl etmez. nsanlar, harekt mtala ederken harekt icra eden kumandanlarn, zbitlerin
iinde bulunduu mahalli ve malik olduu vesaiti, karsnda bulunduu tazyik, karsnda duar olduu
mklt o anda tetkik etmek lzm gelir. Yoksa Meclisi lide ve aradan bu kadar zaman getikten sonra
sknetle dnp yaplacak mtalalar, orada dnlm mtalatla tetabuk etmiyebilir. Suret-i umumiyede
yaplm olan bu hareketin netice-i meumesi zannediyorduk ki ve elan zannetmek istiyoruz ki erbab- insafa
malm olmutur. Heyeti craiye, Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti, Mdafaai Milliye Vekleti hibir vakitte
dememitir ki (hareket kusursuzdur, mutlaka byle olmak lzm gelirdi. Binaenaleyh ortada mesul olmamak
lzmdr) byle dememitir. Mdafaai Milliye Vekleti, Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti, Meclisi linizin
reisi, efal-i umumiyede zimethal ve mesul olmak itibariyle, bittabi alkadar oldu ve tahkikat yapt, takibat yapt,
alm olduu netice; sizin bir aydan beri, her gn mteaddit defalar talep ve srar ettiiniz muamelenin mevki-i
fiile konmasn isteseydi bunda bir an bile tereddt etmezdi. Bittabi vaziyeti anlamak, esbap ve avamilini tetkik
etmek iin bir usul vardr, bir kaide vardr. Biz bugn Garp Cephesinin btn harektndan mesul olmak zere
oraya bir kumandan tyin etmitik. imdiye kadar dermeyan edilen mtalat umumiyede, heyeti liyenizin
kffesi, bu kumandana kar emniyet ve itimat izhar etti ve etmektedir. Bunun aleyhinde, bu zata kar
itimatszla dellet edecek hibir mtala iitilmemitir. Binaenaleyh ite bu zat diyor ki; vukubulan iaratnz,
evamiriniz ve tebligatnz zerine bu kumandanlarn harektn tetkik ettim ve takibettim ve binnetice delil ve
vesaikiyle arz ediyorum ki bunlar ittiham edecek sebep yoktur. Bu; heyeti liyenize arz edildii halde yine srar
edilmek isteniliyor. u halde Bekir Sami Beyi, ir Beyi vesaireyi tetkik ve tahkika lzum yoktur Efendiler! Eer
Garp Cephesi Kumandanna emniyet ve itimadnz varsa onun syledii szn nazar dikkate alnmas lzmdr.
Maahaza yine iddianza itirak ederek ben de devam etmek istiyorum. Fakat devam edebilmek iin msaade-i
liyeleriyle heyetinizden bir ey sormak istiyorum. Bekir Sami Beyi ne iin itham etmeli? Ve bu iddiada srar
gsteren zatn sebep olarak gsterdii eyler nedir ? Mddei olan, ltfen rica ederim, benden sorsun, ben cevap
vereyim.
Hamdullah Suphi Bey (Antalya) Bursadan alnan btn malmat, Bursadan gelen mebuslar bizi temin etmiti. Dman civara
gelmeden, ehirden kmtr.

Mustafa Kemal Paa (devamla) ok aldanyorsunuz Beyefendi hazretleri.

Hamdullah Suphi Bey (Antalya) Soran sizsiniz, cevap veriyorum. Rica ederim, eer mebusluk sfatn tanyorsanz, drst
sylemee hakknz yoktur. Deminden de smail Suphi Beye yle muamele yaptnz.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Msaade buyurun, cevap veriyorum. Bu zatn syledii umumiyetle
yalandr ve yanltr.
Hamdullah Suphi Bey (Antalya) Msaade buyurun yalan deildir, yanl deildir. Asla efendim. . .

Mustafa Kemal Paa (devamla) Ben sz aldm, sz sylemek hakk benimdir.

Efendiler; Bekir Sami Bey Bursay terketmemitir ve ben kendi imzam tahtnda Bursa igal edilmeden evvel
emir verdim. Harekt- askeryenin istilzam ettii hareketin dorusu Bursay terketmek idi.
Nafiz Bey (Canik) u halde siz de mesulsnz!

Mustafa Kemal Paa (devamla) Kumandanlara Bursay terkediniz dedim ve ben bu emri verdiim zaman
heyeti liyenize bilmnasebe izahat vermitim. Harekt- askeryede mevzuubahis olmas lzm gelen ey, eldeki
kuvvetlerin neticeye kadar her hangi bir mevkii muhafaza etmesi deildir, harekt- harbiyede, bu, esas deildir.
Binaenaleyh Bekir Sami Beyin Bursay terketmi olmas gibi bir mesele yoktur. Filn ve falan yeri muhafaza
etmek, harekt- askeryede esas deildir. Muahaze edilecek nokta, filhakika Bursay Bekir Sami Bey ne iin
daha evvel terketmemitir? Budur tenkid olunacak ey Efendiler. Yoksa Bursay terketmi olmas deildir.
Haim Bey (orum) u halde yine emri liniz tutulmamtr.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Filhakika benim emrettiim zamanda tahliye edilmi olsayd bugn
ordumuza bir frka daha ilve edilmi olacakt. Binaenaleyh szlerimi tekrar ediyorum. Meselede, tarz telkkide
bir hata vardr, bir yanllk vardr ve bu hata herkesin kalb ve vicdanna sanih oluyor. Byle bir emir ve tebliin
icra edilmemi olmasnn elbette esbab ve avamili vardr. Bursa gibi payitahtmz olmu, mukaddesatmz cmi
bir mevki-i muallnn suhuletle dman eline gemi olmasndan, evet bundan dolay fevkalde mteessirsiniz ve
bunun btn cihanda tesirat olmutur. Hamdullah Suphi Beyin srar ettii gibi elbette stanbullular zerinde de
ok tesiri olmutur. Fakat bu teessrat dorudan doruya hiss bir takm teessrattr. Bendenizin arz etmek
istediim, Heyeti Vekilenin nazar dikkatinde bulundurulmas lzm gelen nokta, heyeti liyenizce daima
takibedecek nokta, byle unun bunun hissiyatndan dolay filn ve falan tenkid etmemektir. Hamdullah Suphi
Bey, benim idrakime nazaran, bu meselede iki noktaya temas ediyor. Birisi; imdiye kadar harekt- harbiye
lzumu gibi idare edilememi veyahut imdiye kadar, bugn olduu gibi, harekt- askerye ile alkadarlk
gsterilmemi, bugnk gibi faal bulunulamam! Rica ederim, hangi gnden bahsediyoruz? Efendiler!
Hamdullah Suphi Beyden sormak istiyorum, hangi maziden ve hangi gnden bahsediyorlar? Biz bu harekt ile
itigal ederken Hamdullah Suphi Beyefendi stanbulda oturuyordu. Ne iin buraya gelip de bugnk gibi
davranmak istemiyordu?
Hamdullah Suphi Bey (Antalya) stanbulda vazifem vard.

Mustafa Kemal Paa (devamla) stanbulda vazifesi var, falan yerde vazifesi vard. Btn vezaifin fevknde
bizim de bir vazife-i vicdaniyemiz vard. O da, herkesin sudan bir takm vazifeler yapt srada hayatmz,
mevcudiyetimizi bu milletin sinesine sokarak, onlarla beraber dman karsnda uramak olmutur (alklar).
Binaenaleyh iki buuk aydan beri bu milletin iine gelmi insanlar hakikatin makna henz nfuz iin zaman
dahi kazanamam olan insanlar, mazi ve halin harekt ve namus ve vicdanna malik olamazlar, shuletle tenkid
salhiyetine malik olamazlar.
Hulsi Bey (Karahisar Sahip) Vesaiki grerek malik olabilirler Paa Hazretleri.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Zatlilerinin grecei vesaik vardr.

Hulsi Bey (Karahisar Sahip) Grrz Paa Hazretleri, biz de askeriz (grltler).

Mustafa Kemal Paa (devamla) Hamdullah Suphi Beyefendi buyuruyorlar ki; silhszlktan bahsolundu.
Hayr silhszlktan bahseden yok ve olmamtr. Mdafaai Milliye Vekilimiz hibir vakit silhszlktan, silh
ihtiyacndan, silh bulamamaktan bahsetmemitir. Heyeti liyeniz, bilkis silhmz olduundan ve silh
bulabileceinden bahsetmitir. Bunun mabadi olmak zere buyurdular ki: ok silhmz vardr, bunlar Yunanllar
alyor. Yunan mntakasnda, Yunan taht igalinde kalm olan masum insanlarn elinden celltlkla silh
alnyorsa, burada Mdafaai Milliye Vekilinin ne taksirat vardr, buradaki Heyeti Vekilenin ne kusuru vardr?
Bunu burada dvay teyidetmek iin zikretmekteki maksad anlyamadm. Sonra Efendiler, baz arkadalarmz
dier kumandanlar da tenkid ediyorlar. Fakat msaadeleriyle arz etmek isterim ki; tenkidatta takip ettikleri
istikamette hata vardr. Mesel efik Bey hakknda beyan- mtala edilirken kabahat ve kusur olmak zere
denildi ki: Bir takm zevat demi ki; buyurun kumandan olun, falan srtlar tutalm, kumandan da o srtlar tutmak
istememitir. Bir defa her hangi bir heyetin, her hangi bir kumandana srt gsterip tutturmas doru deildir. Esas
itibariyle ben de onun yerinde olmu olsaydm her hangi bir heyet bu srt tut derse ben de yapmazdm. Bu, doru
bir ey deildir. Binaenaleyh bundan dolay hibir ahs tahtie edemeyiz. efik Bey ekilmek lzm geldii vakit
filn istikamete, talyan mntaka-i nfuzu telkki edilecek istikamete ekildi. Bu da bir tetkik ve tenkid-i
askerdir, tbiye ve sevkulceye ait bir harekettir. uraya buraya ekilmi olmasiyle bir kumandan tahtie
edemeyiz Efendiler. Sonra dman kuvvetleri hakknda lzmgelen haberleri cidd telkki etmemi, dman
gelmez demi, ekinmeyin kuvveti yoktur, gelemez demi, ihtimal ki bu kumandan dmann kuva-yi
hakikyesini biliyordu. Fakat yannda bulunanlara dman oktur, geliyor; yle yapacak demesi belki kuvve-i
mneviyeyi sarsard ve bundan dolay sylememesi icabederdi. Yani bunu da bir adam ittiham etmek iin
sylememeliyiz. Sonra mesel bu meselede ve buna mmasil olan mesailde ahsiyatta o kadar ileri gidiliyor ki bu
da doru deildir. Mukaddes olan Meclisi liniz zasndan birinin yine Meclisi lide bu kadar ahsiyata girimesi
doru bir ey deildir. Mesel deniliyor ki, bil mezuniyet Antalyaya gitmitir, orada iftlik ubuk tedarikiyle
meguldr. Bunlar nasl sylenilir. Bir defa bu adam tabi olduu kumandandan resmen izin alarak gitmitir ve
esbab- mkule-i merua zikrederek msaade istihsl etmitir, msaadesiz gitmemitir. Demek ki yanl

anlalabilir, vesaire olabilir. Buradan bunu hkmetmek doru deildir. Nitekim doru olmadn arzediyorum.
nk mezunen gitmitir. Sonra dier bir noktaya nazar dikkatinizi celbederim. Vakaa bu zat orada bir frka
kumandan ismini tayordu. Bilhassa za olan arkadalarmzca malmdur ki orada messir olan, mil olan,
hkim olan baka ahsiyetler, baka kuvvetler de vardr. Sonra mesel bir takm heyetler kendisini mzakereye
davet etmi. cabet etmemi. Onu bugn ittihama bir sebep tekil edemez. Pek hakl ve insafl olarak bir ey
buyurdular ki, o da, kumandan lzum ve ihtiyac mbremini hissettik, her birimiz bir tarafa kotuk, stanbula
gittik, Ankaraya gittik, aman gelin bize kumandanlk edin, dedik de gelmediler, buyurdular. Ne sebepten dolay
gelmediler? Ben biliyorum. Hangi sebepten dolay gelmediler Efendiler?
Dierleri oraya gelmekten itinabettikleri bir srada orada oturan bu adamlara ufak bir teekkr deynimizdir.
Dierleri yle bir hayata itirak edebilmek iin mahiye bu kadar maa, bankaya bu kadar para yatrlmasn talep
etmelerine ramen bunlar, burada, bu muhitte her eyi istihkar eden insanlar meyannda bulunuyorlard. Sonra
emir vermiler de; ben stanbula merbutum, size mutavaat edemem demi. Zannederim byle bir ey vaki
olmamtr efendim. Btn bu mruzatmla grlyor ki tahakkuk etmemi, sahih olmam yalan ve yanl eyler
zerine istinat ediliyor. Bu gibi esasata istinaden bir insann hayatna, tisine, haysiyetine taarruz edilmez
Efendiler. Denizli vakasndan bahsolundu. Burada mil ve messir olarak efik Beyi gsterdiler. Bunda da
isabet yoktur efendim. Bu defaki seyahatimiz esnasnda bu ile itigal ettik, her halde Denizlide tedibi istilzam
edecek hareket olmutur. Ancak bu muamele-i tedibiye bizim ve cmlenizin takdir etmiyecei ve
tensibetmiyecei bir ekilde olmutur. Maahaza Heyeti Vekile bu mesele ile yakndan alkadar olmutur ve
bugn iin mmkn olan, mkul olan tedabirleri ittihazda da kusur etmemitir. Efendiler; burada efik Bey mil
deil, mevvik dahi deildir. Mevzuubahis olan ahsiyetler hakknda bir cmle daha arz etmek isterim. Filn,
filn zevat inhizamn msebbipleri deildir ve olmad vukubulan tahkikat ve tetkikat ile taayyn etmitir ve
neticeye, resmen ve usulen tevessl neticesinde destires olunmutur. Ancak mevzuubahis olan kumandanlar
hakknda tetkik ve teftiten evvel birok sz sylenmi olduu iin, bahusus Meclisi linizde kendilerine tecavz
edildii iin, bu adamlar sarslmtr. te byle sarslm olan kimselerin kumanda banda bulundurulmas,
dmanlarmz iin faydal olaca dnlerek Heyeti Vekile srf Meclisi linizin hareketinden ve
muamelesinden dolay bunlar iten el ektirmiler ve bununla iktifann mkul olaca kanaatinde bulunuyor.
nk bunlar divan harbe vermek iin elde hibir vesika yoktur. Efendiler, Hamdullah Suphi Beyin ne iin
dman gelmeden kat, sualine cevaben diyorum ki : Daha evvel tahliyesi iin ben emir vermitim.
Hamdullah Suphi Bey (Antalya) Bunu vaktiyle sylemeliydiniz. Paa Hazretleri.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Bu bir sebep ve mesele tekil etmez. Bence hata onun bir an evvel hareket
etmemi olmasndadr. Askerlik nokta-i nazarndan ayan tenkiddir. Halbuki zat- lileri, ne iin orada durmad,
diye tenkid buyuruyorsunuz. Demek ki istinadettiiniz sebep haddi zatnda doru deildir. Dier arkadalarmz
da sylediler ki : Bir takm zbitler eyalarn geriye gndermiler. Filhakika gnderilmitir. Fakat geriye giden
nedir efendim? Malm-u lileridir ki orada vaktiyle ondrdnc Kolordu Karargh vard. Bu Ondrdnc
Kolordu karargh daha evvel Eskiehire hareket emrini alm bulunuyordu. te bu karargh sepetiyle,
arabasiyle giderken bu vaka olmutur. Ha! Bekir Sami Bey zbitlerin eyalarn karyor. Giden ve kaan,
gnderilen Bekir Sami Beyin eyas deildir ve o hareketin neticesi nazar dikkate alnarak yaplm bir mnakale
deildir. Daha evvel yaplan bir karargh naklinden ibarettir. Sonra Efendiler, malm-u lileridir ki, askerlikte bir
takm kademeler vardr ve her kademenin kendisine mahsus salhiyeti vardr, vaziyeti vardr. Bekir Sami Bey bir
kolordu kumandandr. Tabi za-y muhteremece bir kolordu kumandannn ne demek olduu pek iyi idrak
olunur. Kolordu kumandan demek Efendiler, dnyann her yerinde, her millette, en byk kumandan demektir.
Kolordu kumandanndan sonra baka byk kumandan yoktur. Ancak muhtelif kolordularn harektn sevk ve
idare etmesi iin zerine ordu ve grup kumandan geer. Daima tekilt- askeryede en byk kumandan kolordu
kumandandr ve kolordu kumandannn ifa-y vazife etmesi demek, muharebatn iinde ve zbitann iinde
bulunmas demek deildir ve byle bir hareket makbul deildir. Kolordu kumandan maiyetindeki frka
kumandanlarna emir verir ve an yaptrr, vazifesini bu suretle ifa eder. Binaenaleyh Bekir Sami Beyi muahaze
ve tenkidetmeden evvel yaplacak gayet basit bir ey vard ve ben bunu yapmmdr. Bundan evvelki
seyahatimde kalktm, buradan doru Bilecike gittim. Bekir Sami Beye, ordu kumandan ve vali ve mebus
arkadalarm muvacehesinde icabeden sualimi sordum. Ne emir verdiniz, verdiiniz emri bana izah ediniz dedim.
Bu zat, bunlarn muvacehesinde bana, hakikatte verilmesi lzm gelen emri vermi olduunu syledi. Ordu

kumandan da bunu tasdik etti. Binaenaleyh askerlik nokta-i nazarndan ben bunu nasl tenkidederim? ttiham
etmek lzm gelince bir defa bu emrin yanl olmas ve zamannda verilmemi olmas mevzuubahis olabilir.
Halbuki bizce byle bir ey yoktur. Hareketin fiiliyat itibariyle tenkidat yapmak lzm geliyorsa bu emri alm
olan frka kumandanlarn tenkidetmek lzm gelir. Halbuki yine Bekir Sami Beyin aleyhinde idare-i kelm eden
zatli, bir frka kumandannn gayet cesur, gayet mdebbir, gayet kymetli ve son dakikaya kadar, son neferiyle
beraber hareket ettiini sylyorlar. Kimi tenkidetmek istiyorsunuz ? Harektn netice-i fiiliyesinden tevkif
edilmek ve mahkm edilmek lzm gelen adam ite o adamdr. Binaenaleyh Efendiler ok syliyebilir ve daha
ok izah edebilirim. Btn kardelerimden eminim ki szlerimde esassz, ispatsz, delilsiz hibir ey yoktur.
Sylersem samim olarak sylerim ve kaani olursunuz. Bunun iin ok rica ederim, bu safhay kknden
kapamak lzmdr. cabedenler hakknda, emin olunuz, arzunuz gibi muamele yaplmtr ve yaplacaktr. Bunu
baka trl hal ve fasletmek iin bugnk erait msait deildir Efendiler (iddetli alklar). Ordu yapmak,
orduyu muntazam sevketmek ve idare etmek, orduyu mkemmel tehizetmek... Hamdullah Suphi Bey diyor ki
daha iyi tehiz ve ilbas edebilirdik. Hayr Hamdullah Suphi Bey, daha iyi tehiz edemezdik, edemezsin ve
edemiyeceksin. Bunu sylyorum Efendiler. Fakat askerlerimizin biraz plak, yrtk elbise ile bulunmas hibir
vakit bizim iin bir n tekil etmez ve size sylyorum ki Efendiler, dnya inklb azmini, lemmul olan
inklb vcuda getirmi olan Bolevik ordular ki Lehistanda zaferden zafere gidiyor, onlarn da stleri balar
bizim askerlerimizden daha ok iyi deildir. Bana Franszlar, elbisesiz askerlerin ete olduklarndan bahsettikleri
zaman, hayr onlar ete deildir, bizim efradmzdr dedim. zerinde niforma yoktur dediler. zerindeki elbisesi
niforma dedim ve bunu Franszlar mnidar bir cevab- kfi buldular. Binaenaleyh elbisesiz olsun, kyl elbiseli
olsun, yeter ki onlar mahallinde istihdam edelim ve gaye-i mukaddesemize vsl olalm. Binaenaleyh hatalar,
sahib-i kudret ve salhiyet olduumuz dakikadan itibaren takibediyoruz. Her gn daha iyi takip edeceiz. Elbette
her gn getike ordumuz ve iimiz daha iyi intizama girecektir. Fakat bir takm husus ve haf maksatlar
gizliyerek, kalbinde vicdannda tutarak, esbap diye byle bilir bilmez eyleri sylemek doru deildir. Efendiler
bu vicdan deildir; binaenaleyh heyeti liyenizin salbeti, nezahati ve ciyadeti namna ve ordumuzun bundan
sonra ifa edecei gayet mukaddes vezaifin netayici namna rica ederim bu meseleyi kapatnz ve herkese
msterihane vazifesiyle itigale meydan braknz (alklar).
***

GARP CEPHESNDE DEMRC VE CVARINDAK

HARB HAREKETLERYLE DZCE VE GAZANTEP
CEPHELER HAKKINDA
21 Austos 1920

Tensip buyurursanz madde-i kanuniyenin mzakeresine gemeden evvel tensip buyurduunuz nikat hakknda
ksaca arz malmat edeyim. Demirci vakayii hakknda izahat itas tensip buyurulmutu. Demirci havalisindeki
son havadisi izah edebilmek iin msaade buyurursanz birka gn evvelki tarihten itibaren cereyan eden vukuat
bir silsile halinde arz edeyim. Bu mruzatmn bir ou cmlenizce malmdur. Yalnz bendeniz vakayi-i
biribirine raptetmi olacam. 12 Temmuz tarihinden evvel, mesmu-u lileri olmu bulunaca vehile Salihli
civarnda bulunan Yunan ktaatnda, ziyade bir faaliyet his olunmutu. Bu faaliyeti mtaakp Yunaniler 12
Temmuzda Burluyu igal ettiler. O havalide olan arkadalarmzn kffesinin malmu olduu zere ki
Demircinin cenubunda ayn gnde Yunanllar iki kol ile imal istikametinde yrye devam ettiler. Birisi
Grdes istikametinde, dier birisi de Demirci istikametinde idi. Her iki istikamette yryen kol 12 Temmuz
akamna kadar o istikamet zerinde bulunan Bozky igal etti. Bu vaziyette birka gn kaldlar. Etrafnda
bulunan ahali-i islmiyenin ellerinden silh toplamakla itigal ettiler. Dmann bu hareketi zerine Demircide,
Simavda bulunduunu kabul ettiimiz baz kuva-yi millye ve gnll kuvvetleri maatteessf dman ile temas
dahi kabul etmeksizin dalmlardr. Dman 12 Temmuzdan 21 Temmuza kadar bu vaziyette kald. Ondan
sonra tekrar imale doru yryne devam etti ve temmuzun 21 inci gn Demircinin cenubunda bulunan Hadi
Deirmenindeki ufak bir mfrezemizle temas ederek bu mfrezeye taarruz etti. Faik dman karsnda kalan
mfreze geriye ekilmee mecbur olduundan Yunanllar Demirci mevkiini igal ettiler. Bir iki gn sonra
Yunanllar Simav istikametinde yrylerine devam etmilerdi. 23 Temmuzda Hisarky civarna kadar
geldiler. Fakat burada durmadlar. Biraz geriye ekilerek Demircinin biraz imalinde bulunan Demirci

dalarnda bir vaziyet aldlar. 25 Temmuzda idi, yani bundan iki gn sonra Ktahya ve havalisi kumandanlna
tyin edilen Etem Bey maiyetindeki kuvvetlerle Ktahyadan Simav cihetine tahrik edildi. 26 Temmuzda
Simavllar yahut Simavllar meyannda bulunan baz muzr ve muhalif ehas dorudan doruya Yunanllar ile
terik-i mesai ettiler (kahrolsun sadalar). Hatt tertibine altklar ufak tefek mfrezeleri arka doru Ktahya
istikameti umumiyesine t Gedise kadar gndermilerdi. Etem Bey kuvvetleri ile 30 temmuzda Simav civarna
geldi. Simavllar iptida sui telkinat tesiriyle muhalif vaziyet aldlar ve kendilerine icra edilen nasayihi hsn-
telkki etmediler. Binaenaleyh tedibedilmek suretiyle Simava dhil olundu ve bu kuvvetler burada katyen
durmakszn Hisarky istikametinde yrylerine devam ettiler ve ayn gnde 30 temmuz gn Demircinin 10
kilometre kadar imalinde bulunan Yunan kuvvetleriyle temasa geldiler ve, bu kuvvetlere taarruz ettiler ve bu
taarruz neticesinde dmann vaziyeti sarsld ve kendisi be kilometre kadar cenuba ricate mecbur edildi. Ertesi
gn 30 temmuzda dman cenubunda birtakm takviye ktaat almt ve bu kuvvetleri aldktan sonra Etem Bey
kuvvetlerine mukabil taarruza balad. Yedi buuk saat kadar edit ve cidd muharebenin cereyanndan sonra
Yunan kuvvetleri malp oldu ve Demircinin 5 kilometre kadar cenubuna ekilmee mecbur edilmilerdi. Bunu
mtaakp Yunanllar tekrar cenupta mhimce takviye ktaat aldlar ve 4 austosta Demircinin cenubuna gemi
bulunan Etem Bey kuvvetlerine iddetli ve kuvvetli mukabil taarruza getiler. Muharebe 3 austosta balad,
akama kadar devam etti. 5 austosta tekrar devam etti. Bu muharebe neticesinde dmann faik kuvvetleri
karsnda kalnd anlald. Vaziyet mnasip grlmediinden burada netice-i katyeye kadar muharebenin
devamna intizar edilmeksizin, Demircide bulunan kuvvetlerimiz Demircinin arkna, daha mnasip, daha
msait bir mevzie ekildi. Dman, bu mevzie ekilmi olan kuvvetlerimizi takibetti ve yeniden taarruza balad.
Cepheden ve cenahlardan olmak zere, bilhassa cephenin sol cenahna iddetli taarruzlarn tevcih ediyordu. Bu
taarruzlar 6 Austosta bertaraf ve tardedildi. Fakat dman hakikaten mhim kuvvetler almt. Gerek
muharebede esir edilen Yunanllardan ve gerek birok emmarelerden ve gerek civar ahalinin edinebildii
malmattan binnetice tahakkuk etti ki; burada hali faaliyette bulunan dman kuvvetleri, numaralariyle malm
olmak zere, bir frkaya bali oluyordu. 31 inci, 32 inci 33 nc Yunan piyade alaylar ve ona gre topu ve
svari ktaat burada muharebe ediyordu. Bu kuvvetler tekrar 14 austosta daha iddetli bir surette Etem Bey
kuvvetlerine taarruz etti. Muharebe austosun 14-15 inci gnleri devam etti. 15 Austos gn bu taarruzu yapan
dman kuvvetleri fazla sarslarak ve malp edilerek atlmt. Bu dman kuvvetlerine taarruzdan sarf- nazar
ettirilmiti. Bundan sonra 17-18 Austos gecesi Etem Bey kuvvetleri gayet kymetli kararlar verdi. Dman
kendisini toplamya vakit bulmakszn dman zerine sabaha kar baskn tarznda bir taarruz yapt. Bu taarruz
neticesinde btn dman kuvvetleri tamamen malp ve mnhezim olarak Demircinin cenubuna atlmtr
(iddetli alklar).
Son aldmz raporlara gre Demirciye ait havadis bundan ibarettir. Yani dman kuvvetleri birok
didinmelerde ksa malbiyetlere duar olmakla beraber binnetice uzunca bir darbe ile Demircinin cenubuna
atlm bulunuyordu. Ve bittabi elan dahi temas ve belki muharebe devam etmektedir.
Hcim Muhittin Bey (Karesi) Demircinin ne kadar cenubuna atld Paa Hazretleri.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Be kilometre cenubuna atlmtr. Bu arzettiim cephe, malm-u liniz,
Garp Cephesinin merkez mntakasdr. Bunun imalinde, Erturul mntakas ve cenubunda Uak mntakas vardr.
Bu iki mntkada ayan arz bir vaka yoktur. imal cephesinin imaline tesadf eden zmit mntakasnda baz
ufak tefek faaliyetler mevcuttur. Bu faaliyetler bugn bizim lehimizde cereyan etmektedir.
Cemil Bey (Ktahya) Paa Hazretleri Sndrg hakknda malmat verir misiniz?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Sndrg hakknda m?

Cemil Bey (Ktahya) Evet Simav civarnda bir yer.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendim, bizim kuvvetlerimiz, arzettiim gibi, Demircide Demircinin
cenubundadr. O halde Sndrgda bir ey yoktur.
Mfit Efendi (Krehir) Kandrann istirdad hakkndaki mesele nasldr?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Oraya, imdi arzettiim zmit cephesine, Yunanllarla, ngilizler
mtereken girmilerdi. Sonra mukabil taarruzlar yapld. ile istikametine ricate mecbur edildiklerini vaktiyle
arzetmitim.

Oradaki kuvvetlerimiz Yunanllar takibetmek zere faaliyete geti. Byle ufak tefek bir takm msademe ve
temaslar olmaktadr. Dier taraftan da (Dzce, Hendek) silerinin ufak tefek faaliyetleri vardr. Bilhassa
Adapazar ve Geyve civarnda faaliyetleri tamamen dmanla mtereken cereyan ediyor. Binaenaleyh bir
taraftan onlar da tedip ve tenkil edilmektedir ve vakay suret-i umumiyede lehimize cereyan etmektedir.
Hamdi Namk Bey (zmit) Geyve buyurduunuz, nefsi Geyve midir?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Geyvenin ark-imalinde ufak tefek, be kiilik, on kiilik kuvvetlerle
temas hsl olmaktadr. Bu byle efendim.
imdi Ayntap hakknda da arz malmat edeyim. Filhakika Ayntaptan baz mebus arkadalarmza mufassal
telgrafnameler vrud ettii ve bu telgrafnameler muhteviyatna gre oradaki vaziyeti biraz ackl gsterdiklerini
biliyorum. Bu mnasebetle Yasin Beyefendinin izahat talep buyurmu olmalarndan dolay bilhassa teekkr
ederim. Buradaki vaziyeti izah edebilmekliim iin msaade buyurursanz daha evvelki safahatndan
balyacam. 3 Austostan bugne kadar olan vakayi-i arz edeceim. 3 Austostan evvel Franszlar, Fratn
arknda bulunan tekmil kuvvetlerini Fratn garbna geirmek suretiyle o havaliyi tamamen tahliye etmi
bulunuyorlard. 3 Austos vaziyeti tamamen yle idi: Fransz kuvvetleri Cerablusun cenubu-garbisinde ve
imendifer zerinde bulunan Akakoyunluda tahadetmi bulunuyor ve dmanlarla temas muhafaza etmek
suretiyle, Cerablus kprsn geip ilerliyen, bize mensup baz ufak mfrezeler de Akakoyunlu karsnda
dmanla kar karya temas halinde bulunuyorlard. Bu tarihte Ayntapta (400) kiiden ibaret olmak zere bir
Fransz kuvveti vard ki bu Fransz kuvveti oradaki kolejle, kolej civarnda bulunan mahalltta mutahassn bir
halde bulunuyorlard. Gerek ehir civarnda ve gerekse ehir kenarnda bizim baz mill kuvvetlerimiz mevcut idi.
Franszlar 3 austosta Halepten ve Kilisten, her biri takriben birer tabur olmak zere, yeniden bir takm
kuvvetler celbettiler ve bu kuvvetlerle 3-4 Austosta gece yarsndan itibaren ark istikametinde, karlarnda
bulunan zayf mfrezemize taarruz ettiler. Mfrezemiz Franszlarn bu taarruzu karsnda cidd bir muharebeyi
kabul etmeksizin, dman tevkif ve harektn tehir etmee alaraktan ekildi ve 4 Austos gn akamna
kadar dman Cerablusu igal etti ve bizim mfrezemiz de Cerablusdan Fratn karsna, ark cihetine geti.
Biz dmann yle arka doru giden bu hareketini yle tefsir etmitik : Franszlar kabul ettikleri musalha
ahkmna gre Urfay ve Mardini igal etmek zere arka yryorlar. Bunun iin; Cerablusda Birecikde,
Telahmerde mevcut olabilen bilcmle vesait-i mruriyeyi ve kyleri imha ve tahribetmek ve Frat mdafaa
etmek ve Cerablustan Mardine kadar olan imendifer hattn tamamen tahribetmek iin Elcezire Cephesi Ordu
Kumandanlna, Erkn Harbiye-i Umumiyece talimat- lzime verildi. Derhal o gn Cerablus kprs
tarafmzdan tahrip edildi ve mevcut olan vesait-i mruriye de bertaraf edildi.
Hac Hayali Efendi (Urfa) Kmilen mi Paa Hazretleri, yoksa ksmen mi?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Mmkn olabildii kadar. Malm-u aliniz Cerablus kprs gayet
metindir. Ksmen olsa gerek, derecesi bence mehuldr. Franszlar bu suretle bu vaziyet ve faaliyet karsnda
arka yrmekten sarf- nazarla, Ayntap civarndan kendi aleyhlerine yaplmakta olan ufak tefek teebbsattan
da mteessir oldular. nk Ayntaptaki kuva-yi millyemiz filhakika bir taraftan Akakoyunlu istikametindeki
Fransz kuvvetlerine kar dier taraftan da Akakoyunludaki Fransz kuvvetlerinin Halep ve Kilis arasnda
muvasalalarn kesecek surette mfrezeler sevketmilerdi. Binaenaleyh bu faaliyet karsnda Franszlar
Cerablusta dahi durmakszn derhal 5 Austos gn garba yrdler ve Cerablustan 25 kilometre kadar garpta
bir mevkide 5-6 Aaustos gecesini geirdiler ve 6 Austosta dahi yine yrylerine devam ettiler ve o gn
akam Akakoyunluya geldiler. Bizim Cerablus arkna gemi bulunan mfrezelerimiz tekrar garba geerek
Cerablus istasyonunu igal etti. Dier taraftan Ayntap civarnda bulunan kuva-yi millyemiz de orada bulunan
Fransz kuvvetlerini tazyik etmee balad. Franszlar 7 Austos gn, takriben 2 alay piyade, bir svari alay ve
iki batarya kadar toptan ibaret bir kuvvetle Ayntap istikamet-i umumiyesinde olmak zere Karacavirana doru
bir yry yaptlar ve akama kadar Karacaviran igal ettiler. Hatt Karacavirann imali - garbisinde bulunan
Kzldaa kadar ilerlediler ve burada durmakszn tekrar Akakoyunluya dndler ve 9 austosa kadar burada
kaldlar. 9 Austos gn mhimce bir kuvvet olduu tahmin edilen bir Fransz kuvveti Ayntap istikametine
yrd ve orada Tzlsuyu vard, o suyu geti ve Ayntapn cenubuna kadar vsl oldu. Bu Fransz hareketine
kar Ayntaptaki kuva-yi millyemizin de bir ksm Ayntapn cenubuna geerek orada bir mevkii mnasip
aldlar. Franszlar 10 austos gn bu mevkie taarruz ettiler. Bilhassa mevkiin sa cenahna yaptklar tazyik
neticesinde, oradaki kuvvetlerimiz Sacursuyu arkna gemee mecbur oldular. Bunun neticesinde Franszlar

Ayntapn cenup srtlarna hkim oldular ve ehre girerek oradaki kuvvetleriyle birlemi oldular. leri ktaatn
da Sacur nehrinin ark - imalisine geirdiler. 10 austosta bizim ekilen kuvvetlerimizin bir ksm ehri mdafaa
etmek zere ehrin iine girdi. Dier bir ksm da ehrin kenarndaki tepelere ekildi. Franszlar 11 Austosta
taarruzlarna devam ile Ayntapn imalinde Beylerbeyi istikametinde yrdler. Orada Dlkbaba tepesi vardr.
Orada bulunan kuvvetlerimizle muharebe ederek orasn da igal ettiler ki, bu tepe haritaya gre ve iittiimize
nazaran Ayntap zerinde hkim olacak kymetli bir mevkidir.
ahin Efendi (Ayntap) Evet ok mhim bir tepedir.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Bu vekayi cereyan ederken, bittabi dier taraftan Fransz kuvvetlerine
tekabl edecek kuvvetlerimizin Ayntapa tahidi iin tedabir-i lzimeye tevessl edilmitir. Biliyorsunuz ki
bizim Islahiyede, Kilisde, Pazarckda, Marada, Birecikde ve Nizipde kuvvetlerimiz vard ve Fratn
arknda dahi kuvvetlerimiz vard. Binaenaleyh Franszlar iin bu saydm mahallerden lzumu kadar kuvvetin
srat-i mmkne ile tahidi icabedenlere emredilmiti. Filhakika 12 austos gn bu mevakiden hareket eden
kuvvetlerimiz Ayntapn imalinde Suboaz civarnda tahat etti ve tahadn mtaakben Ayntapn imal
cephesine tevcih edilmek zere, Beylerbeyinin ark - imalisinden mukabil taarruza geildi.
Franszlara kar 12 Austosta balyan bu taarruz austosun on ikinci ve ondrdnc gnleri devam etti.
Austosun onbeinci gn Ayntapn imal cephesinden baz mhim noktalar zaptolundu. Mesel: Hacbaba
denilen yer, sonra Rumevlekin srtlar gibi, ki bunlarn zapt zerine uzakta Dlkbaba tepesinde kalm olan
Franszlar kendiliklerinden oray terke ve ricate mecbur oldu ve bir taraftan da ehir dhilinde bulunan
mcahidinle temas hsl oldu ve onlara cephane ve sair hususatta muavenet imknna da mazhariyet mmkn
oldu. 16-17 Austos gn kuvvetlerimiz mtemad taarruzlarna devam ettiler. Nihayet 18 Austos gn ki,
bundan iki gn evvel en son ve kat taarruzlarn yaptlar. Yalnz 12 Austostan 18 Austosa kadar geen takriben
bir haftalk mddet zarfnda Ayntap ahalisi byk istirahata ve takibata mruz kaldlar. Fransz kuvvetleri
kumandan ahaliye hitaben gnderdii bir beyannamede; sulh muahedesi mucibince buralar Suriyeden
addedilerek Fransz mandasna teslim edilmitir. Buras da Suriye mntakasna dhildir. ki saat zarfnda teslim
olmadnz takdirde btn ehri toplarmzla yakacaz ve hepinizi ldreceiz, dediler. Oradaki ahali bu teklif
zerine itima ettiler. Binnetice; Ayntap yanar ve btn Ayntap ahalisi bu yangnn iinde lr, fakat dmana
teslim olmaz, dediler (iddetli ve srekli alklar), ite slmiyete ve rkmza ayeste olan bu celdeti gsterdiler.
Bu celdeti ifsadetmek isteyen birka kiiyi de derhal bertaraf ettiler (glmeler). Dmana kar mdafaat-i
mukaddeselerine devam ettiler. Bunun neticesi olarak 18 austos gn leden sonra saat ikide, dmann
muhasara hattnda, ark cephesinde bulunan kuvvetleri kmilen malp edildi ve mnhezimen paraland ve
kuvvetlerimiz Ayntapn ierisine girdi. Dman kuvvetlerinin bir ksm Ayntapn cenup srtlarnda tutunmak
istiyordu. Dier bir ksm da mnhezim bir tarzda ricat ediyorlard. Bizim de kuvvetlerimiz, bilhassa svari
ktaatmz, bu ricat eden dman takibediyordu. Binaenaleyh Ayntapn en son malmumuz olan vaziyeti
bundan ibarettir.
Yasin Bey (Ayntap) Paa Hazretleri; bu kadar muharebatn devam esnasnda Ayntap ahalisinin, hicret, kelimesini katyen
azlarna bile almadklarnn zikredilmesini ok rica ederim.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Filhakika Efendiler, Ayntap havalisinde bulunan dindalarmz, istikll
mcadelesine baladmzdan beri, Yasin Bey biraderimizin de ifade buyurduklar gibi, hibir zaman, hibir
sebep ve suretle hicretten bahsetmemilerdir. Ayntaptaki kahraman dindalarmzn daima bahsettikleri bir ey
var ise o da; memleketlerini dman ayaklar altnda brakmamak ve memleketlerine tecavz cretini gsteren
dman, kendi kuvvetlerine istinadederek, daima kahr- tedmir ve malp ve tardetmektir (iddetli alklar).
Ayntap ve havalisi ahalisinin vatan mdafaasnda, izzetinefs ve namus ve istikll mdafaasnda gsterdikleri
tavr-u hareket cidden ayan takdir ve ayan imtisaldir.
Hac Hayali Efendi (Urfa) Efendim, cepheyi yaran bilhassa Birecik ve Nizip Kuva-yi Millyesidir ki bunlarn da zikrini istirham
ederim. Kuva-yi Millye kumandannn bu bapta bir telgraf vardr.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendim, oraya, arzettiim gibi Birecik Kuva-yi Millyesi geldi, Nizip
Kuva-yi Millyesi geldi ve Cerablustaki kuva-yi nizamiye de geldi. Elcezire cephesi kumandanlndan Kuva-y
nizamiye de gelmiti ki, piyade ve svariden ve topudan ibaret idi ve bu hareketi icra eden, Kuva-yi Millye ile
kuva-yi nizamiye de beraberdir. Urfa havalisi Kuva-yi Millye kumandan Pehlivanzadeden bana da bir telgraf

vardr. 18 austos yazyor. Orada Allahn inayeti Birecik ve Nizip Kuva-yi Millyesinin edit taarruzlar
neticesi olarak kahraman Kuva-yi Millyemiz kasabaya dhil olmutur diyor. Bu zat orada bulunan Kuva-yi
Millye kumandanlarndan birisidir. Bunun gibi daha birok kahraman kumandanlarmz vardr. Orada bu Kuvayi Millyeyi sevk ve idare eden Kolordu Kumandan Salhattin Beydir.
Efendim, hazr bu tafsilta girimi iken arktan da bir kelime ile bahsedeyim. arkta heyeti liyenize ayan
arz yeni bir havadis yoktur. nallah yaknda memnun olabileceiniz malmat arza muvaffak oluruz. Yalnz ark
Cephesi Ordu Kumandanl tarafndan Erkn Harbiye-i Umumiye Riyasetine ekilmi bir telgrafname vardr ki
bunu heyeti liyenize arzedilmek zere Makam- Riyasete gndermilerdir. Bunda Ermenilerden bhis baz
malmat olduu iin Ktip Beye vereceim, okusun efendim. Baka bir arzunuz var m efendim? (Hayr, hayr
sadalar).
Srr Bey (zmit) Etem Bey, bizim skntl bir zamanmzda yetierek bize pek ferahl gnler verdi. Onun byle hasta olduunu
iittiimiz zaman mteessir olduumuzun Meclis namna Etem Bey biraderimize bir teessrname ile bildirilmesini teklif ediyorum
(muvafk, muvafk sesleri).

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendim, Etem Bey biraderimizin rahatszlndan dolay hakikaten
bendeniz de o teessr ahsan kendimde duydum ve Riyaset Makamndan kendilerine zaten bildirmitim.
Maahaza Heyeti Umumiye namna da tensip buyurur iseniz tekrar biraderi vastasiyle yazarz (hay hay sadalar).
***

MATBUAT VE STHBARAT MDRYET-

UMUMYES HAKKINDA
26 Eyll 1920

Bir kelime arzedeceim. Beyefendi matbuat ve istihbarattan bahsettiler, ona mteferri baz eyler teklif ettiler.
Heyeti celile kabul buyururlarsa bir ey teklif edeceim. Mdiriyeti Umumiyenin tarih-i teekklnden bugne
kadar gsterdii mesai hakknda heyeti celileye arz- malmat ve izahat vermek ve ondan sonra yeni tedabir
hakknda heyeti celilenin kararna arz- malmat etmek zere eer tensip buyurulursa mdir-i umumi heyeti
umumiyeye yarn veyahut her ne zaman arzu ederseniz izahat verirler. Ve ondan sonra mzakerat ve mnakaata
geilir.
Reis Efendim, imdi iki teklif var.
Refik Bey (Konya) Paa Hazretlerinin buyurduklar dorudan doruya, teekkl eden Matbuat ve stihbarat Mdriyetinin yapt
eyler hakknda izahat almaktr. Halbuki, dnk cereyan eden mzakerede, Matbuat ve stihbarat Mdiriyeti Umumiyesinin lyk olduu
vehile, arzu ettiimiz vezaifi ifa etmediinden bhis idi ve buna binaen dorudan doruya bir veklete tevdiiyle bunun daha mil bir
surette tatbiki meselesi mevzuubahis olmutu.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Msaade ederseniz buradan syliyeyim. Beyefendinin syledikleri ok
dorudur. Fakat, yaplan vezaifin gayri kfi olduunu ve lzm gelen malmat verip vermediini takdir
edebilmek iin, imdiye kadar derece-i mesaisini ve muhassala-i mesaisini, bu mesaiyi ifa edenlerin azndan ve
bu mesuliyetin zerinde bulunanlardan iitmek lzm gelir, ondan sonra kifayet, ademi kifayetine hkmolunabilir.
***

MATBUAT VE STHBARAT MDRYET-

UMUMYESNN LER HAKKINDA
28 Eyll 1920

Efendiler, mesaisi huzur-u linizde mevzuubahis olan Matbuat ve stihbarat Mdiriyeti Umumiyesi, heyeti
celileniz karariyle, riyasetin taht idaresine verilmi bir messesedir. Binaenaleyh bu mdiriyet-i umumiyenin
bilcmle efal ve harektndan ve teebbsatndan mesul olan makam, mdiriyet-i umumiye makam deil,
riyasettir. Binaenaleyh, o riyaset makamn igal eden bendeniz; bu itibarla mevzuubahis olan iler hakknda,
izahat verenlerle, izahat dinleyen heyeti celileniz arasnda, vukuunu zannettiim bir iki sui tefehhm izale iin,
bir iki kelime arz edeceim.

Zannediyorum, sui tefehhmn en byk ksm iki noktada temerkz ediyor ve o kadar byk temerkz ediyor
ki, suret-i telkkiye gre, btn za-yi kiramn fikri, teevve duar olabilir. O noktalardan birisi, dveli
muazzamadan birisinin, btn vesait-i istihbariyesini, Hkmetimizin emrine made klm ve fakat bundan
istifade edilememi olmasdr.
Efendiler; bu mesele hakknda Mecliste beyanatta bulunan arkadalar bu noktaya temas eden szlerini ihtimal
ki biraz kuvvetli sarfetmi olduklar iin, fikir de o kadar kuvvetli tecell etmi oluyor. Hakikat halde mesele
tasvir edildii gibi deildir. Efendiler, filhakika Avrupada bulunan stanbullu bir gen arkadamz Ankaraya
gelmek istemi ve buraya gelinebilen tarik ne ise o tarik zerinde yryerek Ankaraya gelmitir. Gzerghnda
byk ve mhim bir Avrupa payitahtna urad srada, orada zaten bulunan bir takm rfekamzla grm ve
ondan sonra buraya gelmitir. Bu arkadala ben bizzat grtm ve bana oradan mektuplar getirmitir ve o
mektuplarn muhteviyatna dair kendisi de ifah baz malmat vermitir. Fakat bu Efendi bana yle bir eyden
bahsetmemitir. Bu Efendi kendi nokta-i nazarndan, Avrupada neriyat hakknda baz mtalat dermeyan etmi
olabilir ve bu itibarla burada bulunan ve alkadar olan arkadalarmzla da bir proje yapm olabilir. Fakat
sylenilen sz, dveli muazzamadan birinin bilcmle vesait-i istihbariyesini bizim emrimize made
bulundurmasdr ki, byle bir mesele yoktur ve mhim deildir. Bu kadar mhim olsa, yalnz o zaman mdir-i
umumi olan zatn deil, bilhassa benim malmatm olmak lzm gelirdi.
Efendiler; mevzuubahis olan projeyi grdm. Bunun ifa edilebilmesi, demin mdir-i umumi Beyefendinin
pek gzel ifade ettikleri gibi, bir noktaya mtevakkf idi, yle grlyor ve hakikaten o nokta anahtar noktasdr,
o temin edilmedike btn proje ve btn mevait mnasz kalr. Halbuki o noktay bize btn vesait-i
istihbariyesini vadetmi olduunu sylemi olduunuz devlet kabul etmemitir. Binaenaleyh meselenin asln bu
suretle tashih etmek lzm gelir, byle bir ey yoktur.
kinci nokta efendim; bir Amerikal buraya gelmi, krk drt milyon kari kazandran bir itilfname yapm,
byle bir itilfnamenin yaplabilmesi iin mutlaka benim tasdik etmekliim ve mutlaka benim haberdar
olmaklm lzm gelirdi. Benim malmat ve muvafakatim olmadan, tasdikimi almadan, benim taht emrimde
bulunan mdir-i umumi byle bir itilfname yapamaz. Yalnz buraya gelen bir Amerikaly ben hatrlyorum.
Filhakika gayet kymettar Amerikal bir muhabir buraya geldi. yle bir zamanda geldi ki; o zaman daha Matbuat
Mdiriyeti olmad gibi, Meclis de kat edilmemiti. O zat Meclisin kad gnleri burada bulundu. Bu
muhabir benim ile grt. Birok sualler sordu. Kendisine lzm gelen cevaplar verildi. Bilhassa burada
Meclisin kadn vesairesini grd ve hakikaten kymetli malmatla buradan stanbula avdet etti ve btn
mahedatm ve buradan ald esasat da neretti. Fakat bizimle byle samim irtibatta bulunduu iin ve bizim
menafiimize yardm eder neriyatta bulunduu iin, yine o Amerikal, Amerika Hkmetinin stanbulda bulunan
memurin-i siyasiyesi tarafndan derhal stanbuldan tardedildi. Bundan baka Amerikal buraya gelmemitir ve
buraya gelip bizim menafi-i hakikyemize hizmet eden o Amerikaly, yine Amerika Hkmeti memurin-i
siyasiyesi uzaklatrmtr. Ancak buraya Amerikal muhabir nam altnda bizim stanbullu Beylerden birisi
gelmitir (glmeler). Eer mevzuubahis olan Amerikal bu ise, bu, Amerikal deildir. Bu, bir arkadatr ve
buraya Amerika muhabiri sfatiyle gelmitir. Bunu hatrlyorum efendim. Hastalm zamannda idi, beni ziyarete
geldi, kendisiyle grtm, bir iki gn sonra, bu zat ne iin buraya gelmitir dedim. Benim ile bir mkleme
yapmak istedii mevzuubahis olmutu. Rahatszlm buna mni olduu iin yazsn gndersin dedim. Filhakika
arkadalardan birisi buna dellet etti. Birka ey sordu, cevap verdim ve buradan gittiini iittim. Binaenaleyh
byle bir itilf da mevcut deildir. Filhakika byle bir itilfname yaplm, istifade edilmemi ise, cidden
alkadaran hakknda Meclisi linin nazar dikkatini celbe deer bir nokta olurdu. Fakat byle bir ey yoktur
Efendiler. Esasen bu mesele hakknda ok sz sylemek istiyorum. Fakat madem ki baland, bir iki noktasn
daha izah edeyim:
Evvelki gn bu mesele hakknda beyanatta bulunan arkadalarmzdan birisi, bilhassa dinin telkin kuvvetinden
muntazaman istifade edilmediini beyan buyurmular. Efendim mdir-i umumi Beyin bir nebze syledikleri
gibi, Umur-u eriye Vekletince btn mahallerdeki mft ve kad ve sair ulema-yi kirama umumi tebligat-
mahsusa yaplmtr. Her yerde, camilerde halk tenvir ve irat iin vaiz ve nasihatler yaplmas hakknda talimat
verilmiti ve filhakika her tarafta camilerde vaiz ve nasihat edilmitir. Burada kendi arkadalarmzn yapmakta
olduklar mesai ve iradat da kulaklarmzla iitiyoruz ve bundan pek ok istifadeler temin edilmitir. Konyada,
Sivasta, Kayseride birok yerlerde bu tarz- mesai netayic-i fevkalde gstermitir. Bundan baka mntesibin-i

ilmiyeden birok arkadalarmz vardr ki tabi elinde bayraklar olarak deil, srf bu vesile ile, tarafmzdan,
tenvir ve irat iin memur edilmiler ve memleket iersinde dolamaktadrlar.
Efendim, ulemadan baka dier birok arkadalarmz vardr ki memlekette ve halkn iinde irat ve tenvir ile
megul olmaktadrlar. Efendiler; sahile ok ehemmiyet verilmitir. Suret-i mahsusada arz ederim. Srf sahil
zerinde garptan t Trabzona, arka kadar halk iinde almak zere suret-i hususiyede gnderilmi
arkadalarmz vardr. Efendiler, yalnz mdiriyet-i umumiye makamnda bulunmu olan bir arkadamn bunlar
tamamiyle bilmemesi vrit ve vki olabilir. nk biroklar makam- riyasete gnderilmitir. Veyahut
vekletlerden bazlar gndermitir. Malmu liniz, tenvir ve irat meselesi o kadar vsidir ki bunu yalnz bir
ube ve bir mdiriyete tahmil etmek ve oradan kmasna intizar etmek doru deildir. Btn vesaitimizden
istifade ederek iradatta bulunmak lzm gelir ki biz de byle yapmaktayz.
Bir de, memlekette matbuat var mdr denilmi. Yani memlekette matbuatn olmadndan bahsolunmu.
Filhakika Efendiler, Anadoluda bir sene evvel, alt ay evvel, sekiz ay evvel matbuat denecek bir eyler yoktu.
Bunu cmlemiz biliriz. Fakat bugn hakikaten Anadoluda matbuat vardr ve bu matbuat, yine Anadoluda
vukubulan mesainin neticesidir. Hemen hemen mhim bir merkezimiz yoktur ki orada bir gazete kmam olsun.
Demek ki Anadoluda matbuat vardr. Binaenaleyh matbuat ihmal edilmemitir. Efendiler; bu matbuatn vcut
bulmas iin ilk teebbsler yaplm ve vcut bulmutur. Hayatlarn idame etmek iin maddi muavenet; fakat
ihtimal ki mevzuubahis edilmek lzm gelen en mhim ve hakik muavenet, fikr muavenet olacaktr ki bu da
yaplmtr. Btn gazetelere ne yolda idare-i kalem edeceklerine dair tarafmzdan talimat, verilmitir ve takip
olunmutur ve btn matbuatmz bu dairede ifa-y vazife etmektedir. Bundan yalnz hulfeden bir gazete
olmutur. smi Yenidnyadr. Binaenaleyh ihmal yoktur efendim. Belki mdir-i umumiler ksa bir zaman
mdiriyet-i umumiyede kaldklar ve ksa bir zamanda ifa-yi vazife ettikleri iin, vaziyet-i umumiyeyi tamamiyle
ihata edemiyecekleri iin, ihmal vki olduunu zannedebilirler.
Efendim sulh muahedesi ve onun tercmesi hakknda da bir kelime ilve etmek istiyorum. Filhakika burada
vesait bulunup tabedilememi, Konyaya gnderilmi. Fakat intiarn ben tehir ettirdim. nk, en mhim bir
bahsi yanl tercme etmiler ve tahrif ederek tercme etmilerdir. Bu da hakk kaza meselesidir. (Eer hakikatte
olduu gibi tercme edilirse gayet byk bir noktaya temas ediyor. Fakat stanbulda yaplan tercmeleri oraya
aynen vermiler ve o suretle orada da bu tahrifi yapmlar. Ben de intiarna raz olmadm iin mdiriyet-i
umumiyeden rica ettim, tekrar buraya getiriniz, tashih ediniz ve yeniden tabediniz dedim. Binaenaleyh yanl
yaptklar iin teahhur etmitir.
Efendim sahil propagandas hakknda da birka kelime daha ilve ediyorum : Arkadalarmz sahil
propagandamzn hi yaplmamakta olduundan ve sahilden kk bir ada gelmediinden bahsettiler. Bunda da
hata vardr. Efendiler sahil propagandamz vardr, bu pek kuvvetlidir. Hibir sada gelmiyor deil, ben yirmi drt
saat zarfnda yirmi drt tane rapor alyorum. Arzu buyurursanz btn bu raporlar size havale edeyim, heyeti
celileniz okuyabilirler. Binaenaleyh Karadeniz sahilimiz gayet mteyakkzdr, uan kutan dahi haber
vermektedirler ve oraya urayan vapurun derhal ierisine girerler, yaplmas icabeden eyleri yaparlar. Efendim
sahil propagandamz vardr.
Bir de bir takm nshalardan bahsolunuyor. Bir takm nshalar hazrlanm, fakat haftalar gemi,
tabolunmam. Doru, Mdiriyet-i Umumiyenin de beyanat srasnda iittik ki; filhakika bizim Matbuat ve
stihbarat Mdiriyet-i Umumiyemizde tab ve neredilmek zere birtakm Bolevik risaleleri vardr. Yine
Beyefendi izah buyurdular; Bolevik nizamnamesi, sonra Bolevikliin slmiyetle alkas var m yok mu? ve
stanbul hakknda baz nokta-i nazarlar ve sonra iki tane destan. Arkadalarmzdan birinin gayet kymettar olan
destann beraber okuduk, dierlerine takdimen tab iin Karahisara gnderdik. nk burada yapamadk.
Birde dier bir noktadan bahsediliyor Efendiler; Avrupaya kendiliklerinden giden birtakm zevat varm.
Mesel Londrada, Pariste ve sair Avrupann byk ehirlerinde alyorlarm ve ecnebilerden para
alyorlarm ve biz kendilerine alka ve rabta gstermiyormuuz. Bu nazar dikkatimizi celbettii iin mruzatta
bulunacam. Filhakika Avrupada bu memleket ve millet iin alan birok rfekamz vardr ve bu rfeka-yi
kirammzla da gayet muntazam ve emin irtibatmz vardr ve bu arkadalar; tarafmzdan verilen talimat
dairesinde ifa-yi vazife etmektedirler. Fakat kendiliinden oraya gitmi ve ecnebiden para alm ve bu suretle
temin-i hayat etmekte bulunmu birtakm insanlar varsa, Londrada ngilizlerden, Pariste Franszlardan, bilmem

nerede kimlerden. . . Zaten yle adamlara ben i vermem. Byle adamlarla irtibat muhafaza etmekte
mtereddidim ve bunda bendenizi mazur grmenizi rica ederim (ok doru sesleri). Binaenaleyh Hkmetin
haberi yoktur sz sylendi. Yalnz matbuat mdr haberdardr, bu, doru deildir. nk Hkmetin haberi
olmadan bir ey yaplamaz. Eer Hkmetin ve benim haberim olmadan, Matbuat Mdriyeti ifa-yi vazife
edecekse, o halde bunu bana emniyet buyurmamanz rica ederim. Her eyden haberim olacaktr ve benim
malmatm olmad halde birtakm eyler vardr ki; onlar da ret ve muvafakatim tahtnda yaplacaktr ve
muvafakat etmi isem, ondan dolay da bendenizi mazur grnz.
Efendim dier bir arkadamz, yine irat meselesi dolaysiyle Matbuat ve stihbarat Mdriyetinin mesaisini
tenkid ettii srada, tenkidatn teyit iin demilerdir ki; mesel Afyon Karahisarna bir telgraf drt gnde gider,
sonra Bilecike, buradan kalkarsnz, siz oraya gidersiniz, ajans henz gelmemi olur. Bunlarn hepsi dorudur.
Fakat bu mesele; dorudan doruya telgraf ve posta muameltna ait bir meseledir. imdi telgraf ve posta
muntazam ilemiyorsa, bundan dolay da Matbuat ve stihbarat Mdriyetini tenkid etmee lzum var mdr?
Onu Dahiliye Vekilinden sorunuz. Bittabi telgraflarn seri teatisi esbabn istikmal buyururlar. Fakat stihbarat
Mdriyet-i Umumiyesiyle bunun alkas yoktur.
Sonra dier bir meseleden bahsolundu. Geenlerde baz rfeka-yi kirammz, Matbuat ve stihbarat
Mdriyetinin mesaisini teshil iin ona zami muaveneti yapmak iin bendenizle de grerek, husus olarak
toplandlar. Fakat bu itimalar ok devam edemedi zannediyorum, imdi biraz itimalar teahhur ediyor, itimain
tekerrr etmesi, bu tabi ayan arzu bir eydir. Yalnz bu itimaatn bu suretle teahhur etmesine bir sebep
olduunu son gnlerde haber aldm. Onu da biraz izah etmek isterim. Bu toplanan arkadalar, benim telkkime
gre tenvir ve irat iin fikr olan zami muaveneti yapacaklardr. Fakat sonradan grdm ki, memlekette yeniden
bir tekilt projesi yapmlar. Mesel burada bir merkez-i umumi ve baka yerlerde dier merkezler vesaire. . bu,
tabi gayet gzel bir eydir. Fakat tecrbeme nazaran syleyebilirim ki, byle vsi ve vesaiti az olan bir
memlekette ve bilhassa bizim memleketimizde, bu gibi tekilt kolay kolay vcut bulmaz. Bunu hepimiz tecrbe
ettik. Hem gayrikabildir, hem de her yaplan tekilttan mutlaka istifade edilmek lzm gelmez. Onun iin dedim
ki; dier cemiyet tekiltmzdan istifade ederek bunu yapabiliriz, tekilta lzum yoktur. Eer o arkadalarmz
bu itirazmdan dolay itimaa devam etmiyorlarsa tabi hakszlk ediyorlar.
Efendim bir de veklet meselesi mevzuubahistir. Hakikaten bendeniz de dndm; bu irat ve tenvir,
propaganda meselesi gayet mhimdir, ordu kadar mhimdir, hatt ordudan daha mhim bir meseledir.
Binaenaleyh ordunun vesairenin bir vekleti olur da, onlardan daha mhim olan bu umur neden veklet deil
Efendiler? Neden bir veklete tevdi edilmiyor? Bunlarn hepsi doru. Vekletin fevkinde bir makam varsa onu da
yapalm. Fakat sizi temin ederim ki; arzu ettiimiz bir ekilde ii yrtmee kfi gelmez. Memlekette
propaganday arzu ettiimiz gibi yapabilmek, yalnz bir propaganda vekleti yapmakla deil, btn vekletlerin
umurunu bihakkn tanzim etmekle ve btn vekletler makinesini beraber iletmekle mmkn olur. Binaenaleyh
veklet deil, mmknse bunu Dahiliye Vekletine raptetmelidir. nk Dahiliye Vekletine raptedersek,
Dahiliye Vekletinin birok vesaiti vardr ki, dorudan doruya ondan istifade mmkn olur. Mesel posta ve
telgraf umuru, sonra tekilt- mlkiye, memurin-i mlkiye, vesait-i mlkiye, sonra mesel emniyet-i umumiye
istihbarat vardr. Bu itibarla belki daha muvafk olur. Mruztm bundan ibarettir (muvafk, muvafk sesleri).
***

ERZURUM MLLETVEKL SMAL VE ARKADALARININ ERMENSTAN

MTAREKE ARTLARI HAKKINDAK SUAL TAKRR MNASEBETYLE
18 Kasm 1920

Bir noktay hatrlatmak istiyorum ve asker nikat- nazara taallk ettii iin heyet-i askeryeden aldm
malmat zerine heyeti umumiyeyi tenvir etmek istiyorum. Beyefendinin buyurduklar gibi; evvelce teklif
edilmi olan mtareke eraitini Ermenilerin kabul ettiini sylyor ki o mtareke eraiti iki nokta-i nazar ihtiva
ediyordu. Birisi; Ermeni ordusundan silh almak, ikincisi o gnk vaziyete gre Ermeni ordusunun ekilecei
hatla, bizim muhafaza edeceimiz hat arasnda bitaraf mntaka brakmak. Halbuki bilhare harekt- askerye
balad. Evvelki hatt ok ileri getik. Yalnz bulunduu vaziyetten arka doru deil, merkezden cenuba ve
ahtahtndan dahi ktaatmz ileriye yrmtr. Binaenaleyh mtarekenamenin hututa taallk eden ksm bittabi

yeni vaziyete gre tebeddl etmitir. Bunun zerine erkn harbiyece yeni baz teklif yapmlard. Fakat bu haizi ehemmiyet deildir. O, yeni hattn biraz garbnda; bu, biraz daha ileride idi. Yalnz bunda yeni nokta-i nazar
muhafaza edilmitir. O da cenuptan Azerbaycana giden yollarn tamamen emniyette tutulmasdr. Erkn
harbiyece byle bir ey vardr efendim, asker talimat srasnda verilmitir.
***

KONYA AYAKLANMASI HAKKINDA SORUTURMA YAPMAK, BU AYAKLANMAYLA

LGS OLMADII HALDE HAKSIZLIA URATILAN VARSA SEBEP OLANLARI
STKLL
MAHKEMESNE
VERMEK
ZERE
KONYAYA
BR
HEYETN
GNDERLMES HAKKINDAK TAKRR MNASEBETYLE
25 Kasm 1920

Efendim, Konya vekayiinde zimethal olduu zannolunan birtakm zevat orada teekkl eden divanharbe tevdi
olunmulardr. Divan harbin heyeti umumiye hakknda verdii karara heyeti liyeniz itiraz buyurmamtnz.
Yalnz Byk Millet Meclisi zasndan baz refiklerimizin orada ittiham edilmi olduu nazar dikkatinizi
celbetti. Ve heyeti liyeniz bu meseleye vaziyed etti. Bu mesele mnasebetiyle zaten mhim olan Konya
hdisesini daha esasl tetkik etmek, tamik etmek Heyeti Vekilece takarrr etti. Heyeti Vekile muhtelif vesaitle bu
tahkikatn ifa etmektedir. En son vermi olduu bir karar ki oraya suret-i mahsusada bir heyet gnderecektir.
Fakat Heyeti Vekile arzu etti ki bu heyet-i mahsusaya rfekamzdan da birka kiiyi ilhak etsin. Bu dorudan
doruya Heyeti Vekilece yaplm bir tedbirdir. Gidecek olan heyet-i mahsusa, heyeti liyeniz namna orada icray tetkikat edecek deildir. Zaten Heyeti Vekilenin bu icra meselede taraf- linizden mstakil braklmas daha
muvafk olacaktr. Yalnz Heyeti Vekilenin sizden ricas, intihap olunan zevata mezuniyet ita buyurmanzdan
ibarettir. Binaenaleyh bu arkadalara mezuniyet verirseniz onlar da bu heyetle beraber gideceklerdir.
Vermezseniz tabi gidemez. Binaenaleyh bunlar rey-i linize arz ediyorum.
Nadir Efendi (Isparta) Bir ey arzedeceim. Heyetimizden gidecek zevat, usul muhakemeye, usul adliyeye bihakkn vkf
olanlardan gitsinler rica ederim. Onun ok tesiri vardr. evket Beye diyecek yoksa da dier zevat muhtereme zannederim, adliye ile
mteveggil olmu zevat deildir.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendim, bu gidecek olan heyet-i mahsusann vazifesinde yalnz elebi
Efendi Hazretlerinin iini takibetmesi esas deildir ve heyeti umumiyeye verdiim takrirde elebi Efendiden ve
elebi Efendi meselesinden bahsolunmamtr. Suret-i umumiyede Konya meselesini tahkik ve tetkik edecek ve
istihsl etmi olduumuz malmat tevsi edecek, bizi daha ok tenvir edecek bir rapor istiyoruz. Bu mesail-i
umumiye ierisinde ihtimal ki elebi Efendi Hazretlerinin de meselesi nazar dikkate alnabilir. Fakat
kendilerinin dier bir arkadamzn da syledii gibi bu meselede tamamen bitaraf kalmalar lzm gelir. Bu
mesele burada bir mahkeme icra olunur gibi...
elebi Efendi (Konya) Doru Efendim, bitaraf kalmaklm icabeder, fakat...

Mustafa Kemal Paa (devamla) Henz elebi Efendi mttehimdir. Eer heyeti liyeniz ie vazyed
etmemi olsalard, divanharbn karar haklarnda tatbik edilecekti ve bilhassa bendeniz elebi Efendinin
haklarn dnmek iin heyet-i tahkikiye gndermee lzum gryorum. Meseleyi tahkikat neticesinde meydana
karmak iin byle bir tahkikat yapmya lzum grdm.
***

DYARBAKIR MLLETVEKL HACI KRNN,

KURMAYLAR HAKKINDA KULLANILAN SZLERN
ZABITTAN IKARILMASI HAKKINDAK TAKRR
MNASEBETYLE
16 Aralk 1920

Muhterem arkadalar! Trkiye Byk Millet Meclisinin Mdafaai Millye Encmeni Reisi olan zat
tarafndan bu krsde (erkn harblerin taht esaretinde, istibdadnda ordu duramaz) bu mahiyette bir ey

sylendiini iittiim zaman fevkalde meyus ve mteessir oldum. Nizamn ve intizamn, ordu 1, mbeccel aile
iinde sarf- dima etmekle mkellef olan bu encmen-i mahsusun, bu encmeni linin reisi olan zatn azndan
bu kadar fena bir sz kmamalyd. Efendiler, ordumuzda ayrca bir erkn harb snf yoktur. Bunlar mazinin
pasl sahifelerine karm eylerdir. Bugn orduda yalnz zbtan heyeti vardr. Erkn harblik zbitann ifa ettii
vazife itibariyledir. O vazifenin yanna kim geerse erknharb vazifesini ifa eder. O vazifeden ayrld dakikada
nereye memur olursa, dier herhangi bir zbit gibi o da bir zbittir. O da bir kumandandr. Zbitanmz arasnda,
orduda hibir fark yoktur Efendiler (bravo sadalar). Fazla bir tahsil grm olmakla da cihann hibir yerinde bir
hata, bir kusur gibi telkki edilemez.
Encmen Reisinin, heyet-i zbitanmzn bir ksmnn dier ksmna tefevvukuna ve istibdadna temas eder bir
fikir dermeyan etmesinin bir sui maksatla olduunu heyeti celilenize alenen sylyorum. Ve tekrar olarak
sylyorum (alklar, bravo sadalar). ok rica ederim arkadalarmza ki bu gibi insanlara ok dikkat edelim.
Binaenaleyh encmen reisi bu szn behemehal geriye almaldr. nk, btn zbitanmzn Meclisi liye olan
hrmet ve muhabbetine bir nakise tekil edecektir. Meclis bu gibi hasis eyleri mevzuubahis ve mzakere
etmekten ok yksektir (alklar). Meclis dimanda byle hasis maksatlar dnen insanlarn bziesi olmaktan
ok uzaktr (alklar). Binaenaleyh nezahatle, vatan ve millete olan ak ile vazife-i millyemizi ifa edelim.
Hkmetimizin nizam ve intizamn tutmak iin yegne kuvvet olan ordunun iine fesat ilka etmiyelim. Emin
olunuz arkadalar; buna teebbs ve tevessl etmek isteyenlerin hibir vakit muvaffak olmas ihtimali yoktur. Bu
Meclis ve bu millet ona katyen msaade etmez. Ve bu Meclis ve bu millet o gibilerin kafasn ezmee
muktedirdir. Binaenaleyh ben de Beyefendinin fikrine itirak ediyorum. O sz nasl olmusa burada sarfedilmi,
hi olmazsa bizim zabt ceridesinde bulunmasn.
***

SEYAHAT BELGELER HAKKINDA SORULAN

SUAL MNASEBETYLE
21 Aralk 1920

imdi yeni elime gelen bir ifreli telgrafnameyi, mevzuubahis olan meseleye ve benim ahsma da ok
yakndan taallk ettii ve efkr tenvire medar olaca iin arz ediyorum. Belki sylenmemesi caiz olan bir
eydir. Fakat syliyeceim, bunu bana yazan bir reis-i hkmettir. Benim yakn akrabamdan birinin zevci buraya
geldi diyor. Malm-u devletleri bulunaca vehile filn yerde filn ve filndr, hakikaten byle. ngilizler zat-
devletlerine mahremane mklemeye kap amak zere stanbulda mahrem vasta aramlar ve mahremane bir
tarzda filn Beye mracaat etmiler ve yedine suret-i tercmesi aada arz edilen resm mhr haiz ve
ngilizlerin stanbulda husus memuru yzba Ponet imzal ngilizce bir vesika vermilerdir. Bu bapta emir ve
mtalat- devletlerini bekliyoruz (vesikay gstererek). Verilen vesika da budur. Tarihi 1 knunuevvel 1920
(Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin taallkatndan olduunuza emin olarak size, Mustafa Kemal Paa
Hazretleriyle mahremane mtalat tesisini istihra etmek iin bu vesikay verdim). Bunu eline alan bir reis-i
hkmet fevkalde bir mesele-i siyasiyeye temas etmi olduuna zhibolabilir. Hakikaten bu adam byle tasvir
edildii gibi benim yakn akrabamn kocasdr. Ve bu kapiten Ponet malm bir zattr. Mehur bir zattr ve byle
bir teebbste bulunmu olmasn pek tabi telkki edebilirsiniz. Halbuki ite ben sylyorum, bu zat casustur.
Casus olduu bence daha evvel malm (kimdir sadalar). Bu akrabamn kocas olan zat binaenaleyh bu benim
akrabamdr diye ve elinde bu vesika vardr diye oradaki reis-i hkmet bu vesika ile buyurun Ankaraya gidiniz
deseydi bu bana gelmiyecekti ve bunu getirmiyecekti. Ve kendisini tutmasalard bunu belki de meydana
karmyacakt. Binaenaleyh casusluk yapacakt. Kimbilir memlekete ne kadar fenalk yapacakt. Kimbilir ne
kadar mfsitkrane vezaif ifa edecekti. Bundan bana malmat verdiler. Hkmetin bu takyidat sayesinde ben de
muttali oldum ve kendilerini tevkif etmeleri iin icabeden makam vastasiyle emir verdim. Binaenaleyh
takyidattan vazgemiyelim ve dmanlarmz pek habistir (phesiz sadalar).
***

TLF DEVLETLER, SOVYET RUSYA GRCSTAN

VE ERMENSTAN LE OLAN MNASEBETLER

HAKKINDA
3 Ocak 1921
Efendiler; bu noktann suitefehhme uradn zannediyorum. Bunun iin msaade buyurursanz Heyeti
Vekile namna ufak bir izahta bulunacam. Biz Ermenileri malp ettikten sonra dermeyan ettiimiz eraitten
biri de kendilerinden muayyen miktarda silh almak idi. Bu silhlarn bir miktarn aldk, mtebaki miktarn dahi
talebetmekte bulunuyoruz. Binaenaleyh bugn mevki-i icra ve muamelede bulunan mesele hkmetin erait-i
mevcudeyi bitamamiha tatbikna aittir. Biz Ermenilerden nokta-i nazardan silh talep ettik. Birincisi
Ermenilerin henz rengi, mahiyeti ve makast tamamen inkiaf etmi deildir. Binaenaleyh byle renksiz bir
milletin elinde silh bulunduka mcavirinde bulunanlara daima zarar ika eder. Binaenaleyh biz mutazarrr
olabiliriz. Dier taraftan mutazammn talebimiz olduunu mtekabilen sylediimiz Ruslar dahi mutazarrr
olabilirler. Binaenaleyh tarafeynin menfaatini temin iin Ermenilerin ellerinden silhlarn almak lzmdr. Bunun
iin silhlarn istedik ve istiyoruz. kincisi Ermeniler iddia olunduu gibi komnist olmularsa kendilerinin
silha ihtiyac kalmamtr. O halde msalha araitini tatbik etmekte hibir mahzur yoktur.
ncs, her gn ordularmz tezyidetmekteyiz. Binaenaleyh silha ihtiyacmz vardr. Galibiyetimizin
mukabil hakk olmak zere Ermenilerin elinde bulunan fazla silhlar istiyoruz. Binaenaleyh hkmet bu
dakikaya kadar bu nokta-i nazarndan inhiraf etmi deildir. Yani Ermenilere silhlarn terketmi veyahut terk
teklifine kar muvafakat etmi deildir. Yalnz Rusya Bolevik Hkmeti komnist yapmak istedii Ermenilere
cemile gstermek arzusunu izhar ettiinden ve bu da o meyanda tadadedildiinden bize aksetmi bir mesele
haline girdi. Ve komnist olmu Ermenilerin elinde silh bulunmaktan bir mahzur tevellt edebilecei
zikredildikten sonra bize muhta olabileceimiz silhlar Ermenilerin ellerinden almak suretiyle deil
Moskovadan telfi etmek imknndan da bahsolunuyor. Bir de silhlar komnist olmyan Ermenilerin
ellerindedir. Fakat bunlar komnist olanlarn aleyhinde istimal edileceinden bu silhlar komnist olmyanlarn
elinden almak ve komnist olanlarn eline vermek cihetini Ruslar tercih etmektedir. Btn bu vaziyetler
dnlecek olursa meselenin suret-i katyede halli bizim tevahhu ettiimiz noktalarn tanzimine ve bizim
muhta olduumuz menafiin teminine taallk eder. Eer Ruslarla olan mnasebatmzn netayici btn bu
korktuumuz ve korkmadmz noktalara tekabl ederse bittabi mesele o vakit mevzuubahis olur, yoksa bugn
tebeddl etmi hibir mesele yoktur. Msamaha edilmi bir husus da mevcut deildir efendim.
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Msaade buyurulursa efendim, ehemmiyetli bir nokta arzedeceim. Beyler, bendeniz Ermenilerin
silhlsndan deil, silhszndan korkuyorum. Yani Ermenilerin silhls olan Tanaklardr. Onlar silhla karmza kt zaman daima
onlar silhla ezecek kuvvete malikiz. imdi korktuum bir safha var, o da, Ermenilerin silhsz olarak kzl bayraa brnp memleketimiz
ierisinde ika edecekleri zararlar vardr, fesatlar vardr, bu muhakkaktr. Size bir noktay arzetmek isterim: Gmrde bulunuyordum.
Daha mzakere balamazdan evvel iern Ermenilerden evvel mracat etti. Bu, himaye ve sigorta mahiyetindedir. Bugn onlarn
komnist olmas Ruslar tarafndan sigorta edilmelerinden bu vaziyete girmeleri kendilerini komnist gstererek memleketimiz ierisine
girmek iindir, katyen bilirsiniz ki Ermeni Tanaklar komnist deildir. Bu bir dindir. Fakat din ama dsturlar gayet zehirleyici bir dindir
ve kolay nfuz ediyor. Malm-u lileridir ki Rusyaya ve Azerbaycana girdii zaman ne gibi ellerle giriyordu ve ne gibi tahribat
yapyordu? Bunlar hakkdr. imdi Ermeniler de bizim zayf damarl insanlarmz aryacaklardr. Dediim gibi, bir din, bir kaide olarak
memleketimize komnistlik girmiyecektir. Bir apulcu, bir yamakr, bir cani sfatiyle memleketimize girecektir. Ben ondan korkuyorum.
Bu kat, sabit, muayyen ve ahs bir meseledir. imdi ark Cephesinin, evvelki safhasndan daha nazik bir safhaya dhil olduunu
gryorum. Bunun iin hkmet en ziyade tedabir-i cilesini ittihaz etmelidir. Byle, hkmeti istiyorum, istemiyorum demisin bence
kymeti yoktur. Bu bir hastalktr, bu ordu deildir ki grnsn. Bu, szar. Hkmet arzu etmez, fakat arzu etmedii halde memleketin
ierisine girer, tahribat yapar ve o gvendiimiz kaviyekime ordular maazallah inhill ettirir. te Ermeniler byle kurnaz bir millettir.
Karlarnda bulunan ordumuzu bu suretle inhille duar etmek isterler. Hkmetin gayesi, hududu millsi dahilinde mstakil yaamaktr.
Hkmet muktedir midir ki bu mefkre memlekete girmesin veya bu maske memlekete girmesin? Ermenilerin getirecei mefkre,
milletimizi inhill ettirmek mahiyetinde kalacaktr ve bunda ben mttefik-i tabiimiz olan Ruslarn samimyetine pek kani deilim. Dediim
gibi; henz Ermenilerle anlamadan bize Ruslar mracaat etmilerdi. Bugn gelmi, bizimle aramzda olan bir mukaveleyi Ermenilere
kabul etmemek cesaretini veriyor.
Mehmet kr Bey (Karahisar Sahip) Bunlar celse-i hafiyede syliyelim.
Reis Efendim sz alan birka arkadamz daha vardr. Yarn saat kata toplanalm ?

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Beyefendi szlerini ikmal buyursunlar Reis Bey.
Hseyin Avni Bey (devamla) Efendim; tabi, celse-i hafiyeye ait olan meseleleri bendeniz de takdir ediyorum. Yalnz birey var ki
aldanmamak ve grlm mesaili grmemek de olamaz. Tabi, Ermenilerin samimyetine katyen gvenmeyiz. Katiyen itimadmz

yoktur. Onlarn bugn memleketimizin ark Cephesinde muzr bir vaziyet almakta olduklarna kaniim. Bunun aresini hkmetten istirham
ediyorum.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Hseyin Avni Beye ksa bir cevap vermek istiyorum. Biz Rus Bolevik
Hkmetinin bize kar olan hissiyatna emniyet ve itimat etmek isteriz. Bu emniyet ve itimadmz hayalta,
zanniyata ve gzel szlere aldanmya muallk deildir. Tamamen maddiyata istinadetmektedir. Fakat bunun ne
olacan izah etmiyeceim. Yalnz tekrar ediyorum ki lfa deil maddiyata istinadediyoruz. Onun iin
samimyetine itimat ederiz. Komnizmin intiar meselesine gelince kendileri buyurdular ki, istense de istenmese
de bu bir mikroptur. Girer. O halde aresi yok demektir. Madem ki maddi tedabirle nne gemek imkn
olmyan bir sirayettir. Bu mutlaka sri olacaktr. Zannediyorum ki buna kar tedbir dnmek meselesiyle
mevzuubahis olan mesail-i siyasiyeyi birbirinden tefrik ve temyiz etmek daha muvafk olur. Yalnz srf bu
noktaya temas etmek zere arzedebilirim ki bu sri ve gayrikabil-i itinap olmak zere tasvir buyurduklar
komnizme kar are vardr. Komnizm prensiplerinin, kaidelerinin memleketimizde ve milletimiz arasnda
kabiliyet-i tatbikyesini idrak etmek veyahut idrak edenlerimiz vastasiyle btn memlekete ve btn millete
anlatmaktr. Eer bu hakayk milletimizin ekseriyeti tarafndan tamamiyle idrak buyurulmu olursa, ya
kabiliyetimiz vardr yaparz veyahut kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur, anlarz. Tevahhu ederiz, yapmayz. Ancak bu
hakikate kar da kabiliyet-i tatbikiyesi olmadna gre ve hatt tatbik etmee kyam edenlere kar hkmet her
trl vesaiti istimalde kendisini gayet meru grr. Bu mnasebetle gemi ifadata ait bir meseleyi arzetmek
istiyorum. Memleketimizde malm-u lileri teekkl etmi Komnist Frkas dieri Halk tirakiyun Frkas nam
altnda yine komnist frkasdr. Trkiye Komnist Frkasnn suret-i teekklnden vazhan malmatm vardr,
bu frkay kimlerin ve ne gibi maksatla tekil ettiklerine vkfm. Maksatlarnn tamamiyle menafi-i liyeyi
vataniye ile hali mutabakatta olduuna ve ahslarnn en kymetli, en namuslu ve en vatanperver
arkadalarmzdan bulunduuna tamamen imanm vardr. Yalnz geenlerde Ethem Bey meselesiyle alkadar olan
szlerim meyannda bir ey sylemitim ki onun bilhare yanl tefsirata sebebiyet vermi olduunu iittim. O
mesailden dolay taht tevkife alnan bir zatn zerinde Ethem Beyi isyana tevik zemininde yazm olduu bir
mektupla beraber komnist frkasnn tekilta mahsus memuriyeti mutazammn bir vesikas bulunduunu
sylemitim. Bu iki vesikann bir ahs zerinde km olmas vakada bir mnasebet olabilecei zannn
tevlidetmi olmal ki baz suitefehhmat oluyor. Halbuki bunun bir tesadften ibaret olduu muhakkaktr. nk
Hakk Behi Beyin de Ethem Beyin bugn malmumuz olan efal ve harektiyle hibir mnasebeti olamyaca...
Memduh Bey (Karahisar arki) Bu mzakere celse-i hafiye olmutur.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Zarar yok efendim.

Memduh Bey Bendeniz unutulmu zannediyordum. Baka bir ey yoktur.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Dier Halk tirakiyun Frkas bilhare teekkl etti. Tabi o frkann da
gayet kymetli arkadalardan mrekkep olduunu syledim.
Vehbi Bey (Karesi) Bendeniz dier celsede szm muhafaza ediyorum.
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Demin arzettiim mesele, hkmetimiz Ruslarla akdi ittifak ediyor. Malm-u liniz Ruslarn
prensipleri; kendileri komnist olmak hasebiyle mnasebette bulunduklar milletleri de daima komnizm etrafnda toplamak yolundadr.
Biz zaten mttefik-i tabiyiz, onlar da bizimle beraber harbediyorlar. Biz de ayni gaye ile harbediyoruz. Fakat, mill gaye, duygu itibariyle
ayrlrz. nk Ruslarn gtt emel bakadr. Ermenistan syanet etti, demekten maksadm budur. Paa Hazretleri nk orasn
Moskovaya tabi bir millet olarak tanyarak deta Rus mahiyetinde gstermek istiyorlar. Halbuki Ermeniler desisekr bir millettir ve bu
vesile ile bizi iimizden ykar. Yeni bir tehlike, yeni bir safha alabilir. Biz Ruslarla mttefikiz, bu mesele yalnz harbetmekle biter, yoksa,
onlarn gayesine hdim olmak deildir.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendim Hseyin Avni Beyin Ermeniler hakkndaki buyurduu tamamen
dorudur. Ve biz Ruslarla bu meseleyi mevzuubahis ederken onlar da bu hakikate irca etmek iin teebbsatta
bulunmaktayz. Tamamen haklar vardr.
Nafiz Bey (Canik) Komnist frkas phesiz buradaki zadan mteekkildir ve arkadalarmzdr. Fakat hkmet, siyasetini
meclisteki ekseriyete istinadettirmek mecburiyetindedir. Dorudan doruya komnistleri tercih ederse bugn meclisin ekseriyeti o tarafta
deildir. Hkmet takibettii rda hakikate doru gitmiyor demektir.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendim, Hkmet dediiniz ey heyeti celilenizce kendi arasndan
ekseriyetle intihap edilmi olan ve kendilerine vezaif-i muayyene tevdi klnm bir heyettir. Yahut vezaif-i
muayyeneyi tevdi ettiiniz zevatn tekil ettii hkmet sizsiniz. Hkmetin siyaseti demek bu Meclisi linin

maksad- yegneyi teekkl demektir. O da ksa bir (forml) ile ifade edilmektedir. Hudud-u millmiz dhilinde
demin Beyefendinin de buyurduu gibi btn milletin istikllini temine mtuftur. Binaenaleyh hepimizin maksad
bundan ibarettir. Bu tahlil olunursa tabi komnizm esasatiyle taarruz eder. Baknz hudud-u millden
bahsediyoruz. Ben ok itimaiyat ile megul olmadm. Fakat komnizm bittabi hudut tanmaz. Halbuki biz bir
hudud-u mill kabul ediyoruz. Sonra istiklli tamdan bahsediyoruz. htimal komnizm bilkayd- art serbestiyi
iltizam eder. Biz de bunu kabul edemeyiz. Binaenaleyh Hkmetin siyaseti gayet briz ve vzh bir siyasettir. Ve
bu siyasette ekseriyetimize veya heyet-i umumiyemize deil milletin heyet-i umumiyesine istinadetmekte
olduuna kanaat-i tammesi vardr. Yoksa u veya bu zmre veya partiye istinadeden hi kimse mevcut deildir.
Hariciye Vekilinin beyanatnda bu nokta tasrih edilmitir. Bizim Ruslarla olan mnasebatmzda esas olarak
kapitalizm aleyhine yani komnizm esasatna temas dahi edilmemitir. Grebilmek iin komnist olunuz
veyahut olmaa mecbursunuz diye kimse bize bir ey demedii gibi, sizinle dost olabilmek iin komnist olmaa
karar verdik dememiizdir. Byle bir esas mevcut deildir. Yalnz Rus Bolevik Hkmeti komnisttir. Ve gaye-i
aslisi budur. Btn milletlere bu fikri, bu kaide-i asliye-i itimaiyeyi infaz etmek ister. unu ifham etmek isterim
ki, biz buna mni olacaz, veyahut bunu yapmyacaksnz demek Rusya Bolevik Hkmetinin mevcudiyetini
tanmamak ve onu reddetmek demektir ki bunu da yapamayz. Yalnz memleketimize ve milletimize zarar iras
edebilecek tarzda gelmesine kar tedabir-i katyeyi ittihaz etmek mecburiyetindeyiz ve bu tedabiri ittihazda onlar
elbette bize muhalif olamaz. Yalnz hkmet bakadr. Hkmetin ricali resmyesi bakadr. Bir de aleltlak
millet iinde bulunan cemiyetlerin teebbsat bakadr. Malm-u liniz Rus Hkmeti ricaliyle olan temasmzda
baka trl muhatabada bulunulduu halde dier taraftan gayri mesul birtakm insanlarn tamamen Rus
komnistliini memlekete sokmak iin teebbsatta bulunabilirler. Binaenaleyh bu itimai bir meseledir. Biz
burada itimai inklptan bahsetmiyoruz. 0 milletin tekml ve istidadna vabestedir.
***

BATI CEPHES BRNC GEZGN KUVVETLER

KOMUTANI ERKEZ ETHEM VE KARDE
TEVFKN HAREKETLER HAKKINDA
8 Ocak 1921

Muhterem Efendiler! Garp Cephemizi tekil eden kuva-yi askeryemiz meyannda birinci kuvve-i seyyare
tesmiye ettiimiz ktann banda kumandan olarak Ethem Bey ve bunun biraderi Tevfik Beyin bulunduunu
cmleniz bilirsiniz. Bunlar hakknda ve bunlarn son zamanlardaki teebbsat hakknda bir iki mnasebetle
heyet-i liyenize baz izahat vermitim; fakat bu izahatm celse-i hafyelerde vukubulduu iin btn millete
mesele henz gayri malmdur. Binaenaleyh en son safha hakknda beyanatta bulunmadan evvel imdiye kadar
cereyan etmi olan vekayiin gayet ksa bir hulsasn yapmak istiyorum; fakat vukubulacak mruzatm pek ok
hulsa olacaktr ve birok tetkikatn neticesinde elde edilen delil ve vesaikin verdii kat kanaatlere
stinadedecektir. Ethem ve Tevfik Beyler, maatteessf mebdeinden son zamanlara kadar bizimle beraber ve
iimizde arkadalk etmi bulunan Reit Beyle beraber menafi-i mlk- milleti mdafaa etmek iin emir ve
kumandalarnda bulundurmaya muvaffak olduklar kuvvetlere istinadederek birtakm hayalta saptlar. Bizce
kanaat-i katyeye mstenit olarak inkiaf etmi olan bu kanaat u idi. Evvel: Ktahya ve havalisinde kendi
tbirlerince bir hkmet, fakat bizim hakikati ifade etmek zere kullanacamz tedbirlerle bir derebeylik
tekiline yeltendiler. Bir taraftan bu derebeyliini Afyonkarahisarna, Ispartaya ve belki Konyaya, Eskiehire
kadar temile teebbs etmekle beraber memleketin aksam- sairesinde dahi kuvvetler tekili ile daha ziyade
tevess ve taazzuv etmek ve binnetice Trkiye Byk Millet Meclisini iskat ederek yerine heyeti umumiyeye
hkim bir hkmet vcuda getirmek istemilerdir. Bittabi bu kadar sakim fikirlere zhibolacaklarn ve fena yola
sapacaklarn hi birimiz tasavvur etmek istemezdik. Yalnz cmlemizce malm olan bir hakikat var idi ise, o da
Ethem Bey ve Tevfik Bey kendilerine raptedebildikleri baz kimselerle memleket iinde daim bir anarinin
idamesine taraftar bulunuyorlard. Yine bu adamlar memleket ve millet menafii namna ifa-y vazife ederken her
vazife ifa ettikleri yerde milleti mutazarrr ediyorlard. phe yok ki heyet-i celileniz ve cmlemiz bu adamlarn
ve kuvvetlerinin millete ika etmekte olduklar mazarrat yakinen gryorduk. Lkin yle devirler geirdik ki o
devirlerde bittabi her kuvvetten istifade etmek zaruretinde idik ve fakat her kuvvetin fenalklarn bertaraf ederek
mspet ve nafi bir hale getirmek midini de kuvvetli olarak muhafaza ediyorduk. Ethem ve Tevfik Beylerin

kuvvetleri hakknda ilk tatbik etmek istediimiz tedabir bunlar mantki, mkul, meru ve kabil-i istifade bir hale
getirmek olmutu; bununla uzun zaman mcadele edildi. Bittabi Hkmetimiz ve Hkmetimizin memleket
iinde btn tekilt bir taraftan cephelerdeki ordularmz gnden gne kesb-i intizam ve mkemmeliyet ve
kudret peyda ediyor, ordu ve Hkmet her tarafta tedbirlerini tatbik ettike ve bu tatbikatta kudretini gsterdike
Ethem ve Tevfik Beylerin hayalhanesinde; yalnz hayalhanelerinde tekevvn eden emel saha-y intiar bulmaktan
mahrum oluyordu. Son zamanlarda Garp cephesinde bir kumandan tebeddl oldu. Malm-u liniz Fuat Paa
oradan infikk etti. Yerine; btn cephe ikiye ayrlarak bir ksmna Erkn Harbiye Reisi smet Bey, dier
ksmna da Dahiliye Vekili Rafet Bey memur edildiler. Hkmetin bu iki zata vermi olduu vazife bu iki cephe
zerinde kuvvetli ve muntazam birer ordu vcuda getirmek ve dier taraftan btn o sahada ve btn o menatkta
Hkmetin hakik olarak teesss ettiini ve bu teesss eden Hkmetin eref ve haysiyetinin daima mahfuz
kaldn herkese gstermek ve icabederse fiilen teyidetmek idi. Bu iki zat deruhde ettikleri vazifeleri ilk andan
itibaren fevkalde bir surette, mdebbirane bir tarzda tatbik etmee baladlar. te bu tatbikat esnasnda idi ki,
Ethem ve Tevfik Beyler kendi plnlarnn biraz zaman sonra mevkii tatbika katyen ve klliyen kmaktan
menedileceini idrak ettiler ve plnlarnn tatbiki iin isticl lzumuna kail oldular. Ethem Bey rahatszln
bahane ederek kh Eskiehirde ve kh Ankarada alyordu. Reit Bey Meclisin iinde alyordu. Tevfik Bey
kardei Ethem Beyin vekili sfatiyle Ktahya ve o havalideki kuvvetlerinin banda alyordu ve her ayn
maksada alyorlard. Ethem Bey hastalk bahanesiyle burada bulunduu bir srada cephede bulunan biraderi
Tevfik Bey hi mnas olmyan birtakm esbab- zahiriye ile Hkmet ve ordunun icraatna itiraz etmee balad
ve bu itirazlarn Byk Millet Meclisinin kanunlarnn tatbik olunmamasna kadar ilerletti. Misl olarak
hatrma gelen birka eyi syliyeceim. Mesel: Casuslar Byk Millet Meclisinin vazettii kanun mucibince
stikll Mahkemelerine tevdi olunur. Firar mesaili stikll Mahkemelerine tevdi olunur. Halbuki kuvve-i
seyyarenin banda bulunan Tevfik Bey her iki meseleyi dorudan doruya kendisi hallediyordu. Yani filn adam
casustur diye Tevfik Bey tarafndan derhal idam olunur yahut firara sebebiyet vermitir diye Tevfik Bey veyahut
Ethem Bey tarafndan idam olunuyordu. Halbuki mutlaka her idam olunan, casus veyahut msebbibi firar
deildir. Bunlar kendi nfuzlarn, tehditlerini ika ve temil etmek iin byle terr yapyorlard. Garp Ordusu
Kumandan, btn kumandanlara olduu gibi bunlara da yapm olduu bir tmimde, bir teblide bunu
menetmiti. Onlar buna itiraz ettiler ve bu itirazlarnda haksz olduklarn basit bir mkleme neticesinde
kendileri dahi itiraf ettiler. Mesel Simav ve havalisinden dman ekildikten sonra Hkmet memurlar
bulunmadndan halkn ahvali mtezebzip bir halde bulunuyordu. Hkmet-i merkeziye icabeden memurlarn,
jandarma ve polis tyin edip gnderinceye kadar orada srf halka bir merci-i idar olmak zere Garp Ordusu
Kumandan oraya bir havali kumandan tyin etti. Simav ve Havalisi Kumandan diye bir zat tyin etti ve oraya
miktar- kfi jandarma ve kuvvet gnderdi. Bunda da itiraz ettiler. Garp Ordusunun byle bir tedbiri tatbik
etmekten dier bir fikir ve maksad da vard. O da u idi: Yunanllar ekildike derhal birinci kuvve-i seyyareye
mensup olan mfrezeler oralara gider, halk soyar veyahut asker yapacaz diye icabedenleri alr ve bir ksmn
siz Yunanllarla beraber hareket ettiniz diye ldrr. Byle birtakm taaddiyat- nmtenahiyede bulunuyorlard
ve bunun neticesi olarak, hyanet neticesi olarak, ya Yunanllara kendilerini yalnz brakmamalar iin rica
ediyorlard veyahut Yunanllarla beraber kayorlard veyahut da bu gelen gayri muntazam aki kuvvetlere kar
silhn istimal ederek cephe tekiline mecbur kalyorlard. te Garp Ordusu Kumandan, bu zavall mslman
halkn kalbini tatmin etmek, hayat ve menafimi syanet etmek ve dmanla beraber kendilerini yrmekten men
iin yegne bir tedbir olmak zere Simav ve havalisine srf halka merci olmak zere byle bir heyet gndermiti.
Tevfik Bey bunu da istemedi ve gnderilen havali kumandanln maiyetindeki jandarmasiyle beraber oradan
iade etti, bu tarzdaki muhalefetlerini birgn o raddeye getirdi ki ben Garp Ordusu tanmam dedi. Yani dman
karsnda kuvve-i msellha ile Trkiye Byk Millet Meclisinin Garp Ordusu Kumandanna isyan ediyordu.
Bu vaka riyasete intikal etmiti. Ben bunun bir tarz - muslihanede hallini pek ok arzu ediyordum. Bunun iin
meseleyi resmen heyet-i vekileye ve heyet-i liyenize intikal ettirmeden evvel bizzat halledebileceimi
zannederek teebbs ettim. Ve burada bulunan Ethem ve Reid Beyi alarak cepheye gittim; Oradaki
Kumandanlarla grtm, mevzu-u mnakaa olan esbap o kadar basit, o kadar mnasz idi ki; hakikaten ne Reit
Beyce, ne Ethem Beyce ve ne de dier bu ilerle temasta bulunan ve alkadar olan arkadalarca haiz-i ehemmiyet
grlmedi. Ve bir mesele olarak telkki edilmedi.
Ve Garp Ordusu Kumandannn bu nokta-i nazardaki tebligatnn herhangi bir zat, herhangi bir kumandan
tarafndan reddedilmi olmasn mkul bulmadlar. Binaenaleyh byle bir mesele deta mevhum kald. Fakat

derakap bunlar bu esasn rk olduunu grnce ikinci bir esasa getiler. Dediler ki: Biz filn, filn, filn
kumandanlar istemeyiz, onlar yapamazlar, istemedikleri kumandanlarn heyet-i umumiyesi nazar itibare alnrsa
deta Garp Ordusunda hibir kumandan kalmyordu. Btn Garp Ordusunu bunlarn emrine tbi klmak icap
ediyordu. Halbuki reddettikleri kumandanlarn her biri ayr ayr sahib-i fazilet ve sahib-i kymet insanlardr. Bu
hususta dahi iddialarnn gayri mkul olduunu grnce mikyas biraz tebdil ettiler ve dediler ki yalnz filn
kumandan istemeyiz. Mesel Refet Beyi istemeyiz dediler. Niin Refet Beyi istemiyorsunuz dedik. Emniyetim
yok diye cevap verdi. Biz bu emniyetsizlii, Refet Beyin noksan mezayasndan mnbais olduunu farzetmekte
olduunu telkki ederek bunun byle olmadn syledik. Refet Beyin gayet kymettar, gayet fatin, gayet cesur
ve kymetli, mcerrep bir kumandan olduunu kendisine sylediim zaman, byle faziletlerin herkesten ziyade
Refet Beyde mevcut olduuna ve buna herkesten ziyade kanaatleri olduunu beyan ettikten sonra ahsan ademi
emniyet beyan ederek Refet Beyin oradan kalkmasn ve Refet Beyle beraber Karahisarda bulunan Kolordu
Kumandan Fahrettin Beyin de kalkmasn arzu ediyorlard. Fakat byle her an baka bir safhada, baka bir
renkte, baka bir maksatta tecell ettirilen mesele bittabi bizim nazar dikkatimizi celbetmiti. Ve bunun iin
Hkmet de bu ii btn vesaitiyle tetkik ve tmike koyuldu. Bu esnada grdk ki bunlar mesel Demirci
Mehmet Efe, Yrk Ali Efe vesaire, vesaire gibi ne kadar byle kimseler varsa bunlarn hepsini gizli mektuplar,
ifreli mektuplarla, husus adamlarla hkmet aleyhine, kendisiyle beraberlie tevik ediyordu. Hkmet bir
taraftan bunlara nasihat etmek suretiyle daire-i akl manta ircaa alt srada bittabi dier taraftan da bunlarn
fenalklarnn memlekete intiar etmemesine alyordu, bunun iin icabeden tedbirleri alyordu. Bu adamlar
baktlar ki bu tedbirlerinde bu teebbslerinde de muvaffak olamyorlar, o zaman nokta-i nazarlarn tebdil ettiler.
Tebdil ettikleri nokta-i nazar imdi arz edeceim gibi bir zihniyete istinadediyordu. Bu zihniyet dorudan
doruya Reit Beyin azndan km, benim ve Meclisi linizde bulunan birok zevatn huzurunda telffuz
edilmitir. Bu adamlar demilerdir ki bizim iin, hayatmz, haysiyetimiz, bizim menafiimiz bu milletin, bu
vatann hayat ve menafimden yksektir. Biz randa da, Turanda da kendimize yayacak bir yer buluruz.
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Tarihini syler misiniz; ne zaman sylediler?

Mustafa Kemal Paa (devamla) O kadar hafzam kuvvetli deildir Beyefendi hazretleri. Msaade
buyurursanz bunu iitmi arkadalardan Cell Beyin hfzas daha kuvvetlidir. Bu on, on be gn iinde, son
zamanlarda vuku bulmutur. Ve yine bu adamlar demilerdir ki biz zmir ve havalisinde vsi arazi ve iftliklere
ve servete malikiz ve size itirak etmekle byk iler ve byk fedakrlklar yaptk, biz Yunanllarla beraber
kalabilirdik ve Venizelosla ben, diz dize oturabilirdim. Binaenaleyh birinci hayale, birinci gayeye vsl
olamyacaklarn grdkten sonra ikinci bir nokta-i menfaatin istihsaline teebbs etmilerdir. Yani hyanet
noktas aramya teebbs etmilerdir, bunun iin tevessl ettikleri tarz- hareketleri unlardr. Evvel:
Bolevikleri ifal etmek, komnist renk ve ekil ve kisvesinde grnmek, Bolevikleri aldatmak, Boleviklere bu
memleket iinde bir feveran, derhal bir inklp, bir ihtill yapmak imkn olduu kanaatini verdirmek istediler ve
bunun iin gnderdikleri memur-u mahsuslarla burada bir beyanname yazdlar. Evvel: Eskiehirde bulunan
ameleyi isyan ettirmek istiyorlard, o ameleye hitaben bir beyanname yazdlar, tabettiler, oraya gtrp tevzi
edeceklerdi. Tabi msveddesini yazdlar ve makinede tabettiler, ancak ondan sonrasna muvaffak olamadlar.
Bunlarn bu hareketi evvelce malm idi ise de vaka halinde grelim dedik. Fakat dier taraftan Bolevikler de bu
adamlarn byle mesleksiz ve mezhepsiz olduklarn anlamlardr. Binaenaleyh kendilerine hyanete daha msait
olan bir muhit, bir nokta-i temas aradlar ve onun iin Yunanilerle dostluk taharri ettiler. Byle Boleviklerle,
Yunanilerle ve ayn zamanda stanbulla ve ayn zamanda ngilizlerle byle muhtelif kisvelere ve renklere ve
zihniyetlere brnerek muhtelif siyasetler takip ve muhtelif siyasetler dzdler. Hangi siyaset kendi emellerine,
menfaatlerine, hyanetlerine mutabk gelirse derhal oraya tevessl iin mheyya bulunuyorlard. Bir taraftan da
milletin vahdetini ve bilhassa ordunun vahdet ve itaatini, inzibatn ihll iin teebbsatta bulunuyorlard, orduya
salepi kyafetinde birtakm adamlar soktular ki bunlar askere diyeceklerdi ki: Derhal zbitlerinizi ldrnz,
memleketlerinize gidiniz, byle bir eye lzum yoktur. Dier taraftan da btn zbitann kendileriyle beraber
bulunmalar iin ayr ayr propaganda yapmlardr, dier bir istikametteki teebbsleri de btn millet nazarnda
Byk Millet Meclisinin muhterem zalarn lekelemek, Byk Millet Meclisinin kadir ve haysiyetini
tenkisetmek idi, dhile ve harice kar btn bu teebbsler esnasnda Hkmet tedbirlerini tatbik etmekle
beraber arzettiim gibi mmkn olduu kadar bu adamlar slah-i hal ettirmee alt.

Ve en son olmak zere gerek heyet-i liyenizden ve gerek onlara emniyet baholabilecek kymetli ve faziletli
arkadalarmzdan birka t oraya kadar gittiler. Kendilerine icabeden nesayihte bulundular. Fakat bu da messir
olmad. Ve belki bu arkadalar ifal etmek iin birok yalanlar sylemilerdir. nk bu arkadalarla orada
mdavele-i efkr ettikleri srada Hkmetin kendi emirlerine vermi olduu bir piyade alaynn, 159 uncu alayn
zbitannn kffesini tevkif etmilerdi ve efradna da birer vesika verdiler ve bu vesikalar zerinde artk
muharebe bitmitir, hepimiz padiahn evamirine itaat edeceiz, haydi memleketlerinize gidiniz ve bunu
nerediniz diye terhis etmiler ve ellerinden silhlarn alarak uradan, buradan topladklar adamlara ve ondan
sonra da Yunanllara verdiler. O sralarda idi ki, yani heyet daha orada bulunduu zaman idi ki -hatr linizdedirdorudan doruya Meclis Riyasetine hitaben yazdklar bir telgraf, daha dorusu bir protestoname diyelim, nk
onlar yle demilerdi. Bu protestoname ile dorudan doruya Meclisi linizin meruiyetine, mevcudiyetine
tecavz ve taarruz etmilerdi. Btn mnasiyle isyan etmilerdi.
Nusret Efendi (Erzurum) Paa Hazretleri bu telgrafa isyanname desek doru olur.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Evet bu isyannamelerini kendileri iin kymetli bir vesika addederek
dmanlarmz nezdinde kendilerini kurtarmya kifayet edecek bir vesika telkki ettiklerinden son elde ettiimiz
vesaikte bunun bir suretini de dmanlarmza vermi olduklar anlalyor. Bu adamlar btn milletin ve
memleketin menafi-i mukaddesesini tahkir etmekten, bu adamlar Meclisi linize kar hibir ferd-i zelilin telffuz
edemiyecei bedebane tahkirata cret ettiklerinden, bu adamlar mdafaa-i vatan iin hudutlarda, cephelerde
duran askerlerimize silhlarn evirmekten utanmadklar halde yine Meclisi liniz bunlarn lehinde, bunlarn
salhnda bulunmak istediniz ve en son kabul etmi olduunuz karar; bu adamlarn ilticalar halinde hayatlarnn
masun kalaca ve irtikp etmi olduklar denaetten dolay haklarnda sdr olmas tabi olan hkm- kanuninin
delleti cizanemle mazhar affolaca vdinin kendilerine bildirilmesinden ibaret idi. Efendiler! Heyeti
liyenizin bu emrini harfiyen ifa ettim. Bu tebli Garp Ordusu Kumandan smet Bey tarafndan aynen bunlara
tebli edilmitir. Garp Ordusu Kumandan smet Bey her insana nasip olmyacak bir bykl de kendiliinden
gstermitir. Bu adamlarn kafasn on kere paralamak iin nmtenahi frsatlara malik iken, pek kuvvetli ktaat
elinde iken ve btn vaziyete hkim iken vurmamtr. Vuraca zaman demitir ki... (hata etmi sesleri) o hata
etmemitir, o daima Meclisi linizin mukareratna tevfik hareket etmekle pek byk bir sevap ilemitir
(dorudur sesleri). smet Bey bunlara demitir ki: te Byk Millet Meclisinin size olan en byk ltfu tfeti;
bunu size resmen tebli ediyorum. Fakat husus olarak kendiliimden de diyorum ki: yaptnz hyanet, cinayet
ve denaattir. Gvenecek hibir eyiniz yoktur, maiyetinizdeki kuvvetleri pek mbalal olarak sylyorsunuz,
ben onu misli addederekten tedabirimi almmdr. Binaenaleyh Byk Millet Meclisinin emrine itaat ediniz.
Bu adamlar ona da itaat etmemilerdir. te ondan sonra ordu kumandan, ktaat bunlarn bulunduu istikamete
tevcih etmitir. Halbuki bunlar daha evvel Yunanllarla ittifak etmilerdir ve btn safahat gsteriyor ki bu
ittifaklarn fiilen izhar etmek iin bahane taharri ediyorlard. Ordu Gediz istikametine tevecch edince bunlarn
maiyetlerinde bulunan ve ksm- kllisi zorla tutulabilen insanlar derhal vaziyeti anladlar ve ksm, ksm
ayrldlar ve bu ayrlanlarn bir ksm orduya iltihak etmitir ve bir ksm da iltihak etmek zere bulunuyor.
Ethem, Tevfik ve Reit Beyler dorudan doruya maiyetlerinde kalan bir ksm kuvvetler ki -en son vaziyetle
yz kii kadar grlmtr- bunlarla bilkaydart Yunanllarn emrine tbi olmutur (kahrolsun, lnet olsun
sesleri). Yunanllara, phe yok ki bunlar birok esrar tevdi etmilerdir. Yalnz bu adamlar bittabi ne ordumuzu
bilirler ve ne de ordumuzun celdetini lzumu gibi takdir edebilirler. Onlarn esrar diye tevdi ettikleri eyin
hkm- tesiri yoktur. Fakat herhalde mbalal bir surette vermi olduklar malmat ve izahat Yunan ordusunu
ve ngilizleri fevkalde heveslendirmitir. Bunun neticesi olarak iki gn evvel Yunan ordusu btn Garp
Cephesinin her noktasnda, kendi saflar arasnda Ethem Bey dhil olduu halde, taarruza gemilerdir (Allah
kahretsin sesleri).
Nusret Efendi (Erzurum) Paa Hazretleri artk bey demeyiniz, hain deyiniz.

Mustafa Kemal Paa (devamla) te Ethem, Tevfik ve Reit Beylerin bu hareket-i hainanelerini fiilen dahi
izhar ettikten sonra tabi haklarnda verilecek olan hkm pek brizdir. Bittabi o dakikadan itibaren bunlar bizim
iin hibir sfat- necabeti haiz olamazlar ve ihtar- lileri vehile Ethem ve Tevfik hainleri diyeceim. Ancak
henz Byk Millet Meclisi zas sfatn tamakta bulunan Reit Bey hakknda dahi ayn eyi kullanmak
mecburiyetindeyim. Heyet-i liyenize hrmeten bunu telffuz edebilmek iin Reit Beyin zalktan sukutuna rey
vermenizi istirham eylerim (kabul, reye sesleri).

Reis Menafii millet ve memleket aleyhine istimali silh ederek dmanlarla teriki mesai eden Saruhan Mebusu Reit Beyin
mebusluktan ihracn kabul buyuranlar el kaldrsn. . . Ekseriyetle kabul edilmitir (alklar).

Mustafa Kemal Paa (devamla) Binaenaleyh Efendiler, artk Ethem, Tevfik ve Reit meselesi kalmamtr.
Maiyetlerindeki namuslu kuvvetler ayrlmlar ve orduya iltihak etmilerdir. Ve kendileri de ne kadar ciz ve
naiz olduklarn anlamlardr. Ve en son kendilerine lyk olan mevkii de ancak Rum saff harbleri meyannda
bulabilmilerdir. imdi karnzda bir Yunan meselesi vardr. Bu mnasebetle belki icabederse Mdafaai Milliye
Vekili Paa Hazretleri de vaziyet inkiaf ettike tabiatiyle beyanatta bulunurlar. Ben yalnz ufak bir hulsa
yapaym:
Vehbi Bey (Karesi) Bir ey arz edeceim. Bizim arkadalardan Saruhan Mebusu Reat Bey vard, acaba o ne oldu?

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendim Saruhan Mebusu Reat Bey, Saruhan Mutasarrf Aziz Bey ve
Demirci Kaymakam Hilmi Bey daha evvel smet Beyin yanna gelmilerdi. Ve onlar mahremane bu adamlarn
Yunanllarla temas ve mnasebette bulunduklarn bildirmilerdi ve smet Bey zannederim; onlar beraberinde
bulundurdu. Efendim evvelsi gn dman Yeniehir, negl, Gediz ve Uaktan, yani her noktadan taarruz
etmitir. Uaktan arka ilerlemek isteyen dmana kar Cenup Ordusu Kumandan Refet Bey ve orada bulunan
Kolordu Kumandan Fahrettin Bey taraflarndan seri bir surette ittihaz olunan tedabir karsnda dman Uan
pek yaknnda slm kynden ileri geememitir. Orada tevakkuf etti, dn ve bugn hibir hareket ve faaliyeti
grlmemitir. Gedizde bulunan kuvvetimize Ethem 300 kii kadar bir kuvvetle taarruz etmitir. Tabi
pskrtlmtr. Bunun taarruzu zerine tabi oradaki kuvvetlerimiz mukabil taarruza gemi, takip ediyordu.
Son vaziyeti henz takip ediyoruz.
Bunlar haiz-i ehemmiyet bir ey deildir. Daha ok vekayii halledeceiz. imalde, efendim malm-u liniz
Yeniehir ve neglde byk kuvvetlerimiz yoktur. leri karakol postas halinde ufak eylerimiz var, asl
mevzilerimiz daha arktadr. Mesel Kprhisarda mevziimiz vardr. Onun cenubunda Nazifpaada esasl
tahkim olunmu mevzilerimiz vardr. Dman Kprhisar mevzilerine mhimce bir kuvvetle ilerledi, taarruz etti.
Fakat bu taarruzunda muvaffak olamad, pskrtld. Kuvvetini tekrar bir alayla takviye etti. Dn akamki
vaziyette bozulup giden kuvvetlerle onu tazyik eden kuvvet mevziin karsnda kalmtr. Bugn de en son
malmatma gre dman tarafndan yeni bir hareket vuku bulmad. Yeni bir faaliyet mehut deildir. Bunun
cenubunda negl arkndaki Nazifpaa mevkiine dman fazla bir kuvvetle fazla bir tazyik yapmtr. Fakat son
okuduum raporda vaziyet o tazyiki mtaakp bir eser-i faaliyet gstermemi olduu merkezinde idi. Tabi
vaziyete henz tamamen inkiaf etmi nazariyle baklmaz. Henz dmana kar mevcut olan kuvvetlerimizi
kullanmamz ve temas eden, tevakkuf eden ufak hareket yapan kuvvetlerimiz esasen dman temasnda
braklm olan kuvvetlerdir.
Yalnz urasn arz edeyim ki bu adamlar Ethem ve Tevfik, bir aydan beri iki aydan beri fiiliyat sahasna
nakletmek istedikleri emel peinde bizi ve orduyu dahi biraz megul etmilerdir. Bu meguliyetler yznden
memleket ve millet hesabna ok byk zayiat olmutur, ok frsatlar kaybedilmitir. naallah bundan sonra o
frsatlar telfi ederiz (naallah sesleri). Efendiler maksadmz merudur, muvaffakiyet imanmz lyetezelzeldir.
Binaenaleyh dhilde ve hariteki dmanlarmz ister ok ister az olsun teebbslerinin vsati ne olursa olsun
muvaffakyet-i katye, muvaffakyet-i nihaiye meru bir maksat takip edenlerde kalacaktr.
***

MAHKEMECE VERLEN LM CEZALARININ

BYK MLLET MECLSNCE ONANMASI
HAKKINDAK KANUN TASARISININ
MZAKERES MNASEBETYLE
8 Ocak 1921

Arkadalar, kr Beyin vukubulan beyanatndan bir iki noktaya temas edecek birka sz sylemek isterim :
kr Bey Heyeti Vekileyi tenkidederken heyeti umumiyenin vazifesini ifa etmemi olduunu ima eder szler
sylediler. Efendiler, Meclisi li kuvve-i teriiye ve icraiyeyi nefsinde cemetmi ve btn mukadderat- millet ve

memlekete fiilen vazlyed bir heyettir. Yani hkmet kendisidir. Bu esas ilk celsemizde heyet-i umumiyece
takarrr etmi kat bir esastr. Fakat; ilk anda bu esasn teferruatndan ve tetimmatndan olmak zere kabul
edilmi olan bir ey varsa o da udur ki; heyet-i liyeniz -360 zadan mrekkeptir- ayn zamanda meham- umur-u
devletin her trl teferruatiyle itigal edemez. Eer bu ileri deruhde etmek arzu buyurulursa btn iler ok
teahhurata urayabilir. Binaenaleyh mesail-i mteaddide iin, hususat- muhtelife iin birer vekil intihabetmitir.
Ve bu vekillere Meclisi li, nokta-i nazar aslisini bildirir. Ve teferruatnn icrasna, mesuliyet onun zerinde
olmak zere, kendisine terkeder. Kabul edilmi esasat bundan ibarettir. Ve bu esas dhilinde Meclisi li
bendenizce ve zannediyorum btn millete mebdeinden bugne kadar vazife-i hakikyesini, vazife-i vataniye ve
millyesini bihakkn ifa etmektedir. Binaenaleyh ikide birde Meclisi li; salhiyetini gayri mdriktir, vazifesini ifa
etmiyor, demek doru deildir. Efendiler! Meclisin karaca nmtenahi iler vardr. Kanundan bahsediyoruz.
Bu Meclisi liye dsturu hareket ittihaz edilmek zere arz ve takdim edilmi olan kanun nerededir? Ve ne iin
kmyor? Muhteviyat nokta-i nazar linize mutabk veya gayri mutabk olabilir. Fakat bunu istediiniz gibi
tadil ve slh etmek elinizdedir. Fakat niin kmyor? Bunu kr Beyden sormak isterim. Binaenaleyh bu
Meclisi linin nazar tevecch ve itimadna mazhar reis sfatiyle btn arkadalarmdan istirham ederim. Meclisi
linin kuvvetini tenkis edecek surette beyanatta bulunmak caiz deildir. Bahusus bigayri hakkn olursa...
***

STANBULDAN ANKARAYA GELEN SUBAY VE

MEMURLARIN YOL PARALARI, EMEKLLERN
AYLIKLARI, STANBUL MEMURU KEN ANADOLUYA
GELENLERE ALMAMI OLDUKLARI AYLIKLARIN
VERLMES MESELELER HAKKINDA
10 Ocak 1921

Efendiler, Meclisi linizi igal eden bu mesele pek nazik bir meseledir. Zannediyorum ki bundan evvel de yine
ayn meseleye temas edilmiti. Vukubulan birok mnakaa ve mzakerat neticesinde meselenin ehemmiyeti
nezaketi heyeti liyenizce takdir edilerek hsn- neticeye iktiran ettirilmiti. Ayn meselenin bugn tekrar mevzuu bahis olmas doru deildir. Efendiler, Meclisi linizin kymetli zbitana ihtiyac vardr. Ordularmz ve dhili
memleketteki vezaif-i askerye iin zbitan elzemdir. Halbuki Anadoluda mevcut olan zbitan maksad temin
edecek miktarda deildir. En kymetli zbitanmz Harb-i Umumi iinde muhtelif cephelerde esir dmlerdir.
Ve bugne kadar onlar dmann zincir-i esareti altnda kalmlard, ite stanbuldan buraya gelen zbitan o
kymetli zbitandr.
Bir de aleltlak her hangi bir zbit kabul edilmi deildir. Belki stanbuldan Anadoluya getirilen zbitan daha
evvelden takarrr ettirilmi ve vcutlarna cidden ihtiya olduu anlalm ve ondan sonra buraya
celbolunmutur. Anzavurun netice-i muvaffakyatna intizar eden zbitan varsa zaten kendiliinden buraya
gelmez ve gelemez. Binaenaleyh Anadoluya gelen ve sine-i millete kendini atan ve orduya arz- hizmet eden
kymetli, namuslu, erefli zbitanmz hakknda burada beyan- mtala ve mnakaa yapmak doru deildir ve
bundan sarf- nazar edilmesini cmlemizden rica ederim (bravo, doru sesleri). Zbitann ademi lzumuna, ademi
iktidarna dair sz syleyeceimize, zannediyorum bugn zbitann dman karsnda bu dakikada ne suretle ifay vazife ettiklerini dnmek daha mnasiptir.
***

ASKER HAREKETLER HAKKINDA

10 Ocak 1921

Mdafaai Milliye Vekili Fevzi Paa Hazretleri mruzatta bulunacaklar. Fakat mstacelen tenevvr arzu
buyurulduu iin hulsaten vaziyeti syleyeyim (teekkr ederiz sesleri). Malm-u lileri Yunanllar Bursa
cephesinde iki istikametten taarruza gemilerdi. Biri Yeniehir, Kprhisar, Bilecik istikameti, ikincisi negl,
Nazifpaa, Pazarck, Tarakl ve cenuba doru da Gedizde Ethem kuvveti Uakta da slmky istikametinde gene

Yunan ktaatdr. Uaktan ilerleyen dman ktaat slmkynden ileri gememilerdir. Gedizde 300 kii ile
taarruz eden Ethem pskrtlmtr. Fakat yine orada bulunan kuvvetlerimizle kar karyadr. Kprhisar
mevkiinde dman tevkif edilmitir. Evvel tardedildi, sonra takviye ald fakat yine binnetice tevkif edilmiti.
Yalnz ilk beyanatmda bulunurken arz etmitim, Nazifpaa mevkiindeki kuvvetimizi dman byk kuvvetlerle
cidd tazyik altnda bulundurmaktadr. Bu tazyikin neticesi olmak zere oradaki kuvvetimiz ekilmek
mecburiyetinde kald. Oradaki kuvvet denildii zaman efendim gayet zayf bir tarassut kuvveti olduunu
sylemek mecburiyetindeyim. nk malm-u liniz vaziyet-i askeryemiz bu isyan mnasebetiyle ve dmann
daha evvel Uak karsnda baz tahidatta bulunmas dolaysiyle merkez-i sklet Ktahya havalisine inhisar
etmitir. Ethemin o tarafa iltihak etmesi itibariyle dman btn vaziyete vkf olmutur. Binaenaleyh Nazifpaa
iftliindeki kuvvetin zaf dmanca malmdu. Dman o istikamette Karakye kadar ilerledi. Tabi bunun
imalinde dmana kar kuvvet yetitirilmeye alld. Fakat bu kuvvetlerin ancak nnnde toplanabileceini
hesabederek para para kaptrmamak iin nnnde kuvvetler tahidine balanmt. Dn dman nn
civarndaki mevzilerimize temas etti. Cepheden taarruz etti. Bu taarruz tevkif edildi. Sonra sol cenaha taarruz
edildi. O taarruz da tevkif olundu. Bugn ayn mevazide muharebe cereyan etmektedir. Kuvvetlerimiz tamamen
nnnn imalinde ve arknda imtidadeden srtlar zerindedir. Dmann imdiye kadar inkiaf eden ve
dorudan doruya muharebeye itirak eden kuvveti iki frka kadardr. Bunun gerisinde daha bir Efzun frkas
tahmin edilmektedir. Binaenaleyh bu dakikada aldmz son rapora gre bu mevazi zerinde gayet iddetli
muharebat cereyan etmektedir (Allah muvaffakiyet versin sesleri). Neticesi tabi inkiaf ettike Fevzi Paa
Hazretleri izahatta bulunurlar.
***

BRNC NN MUHAREBES HAKKINDA

13 Ocak 1921
Efendiler! Vaziyet-i harbiyenin safahat- muhtelifesi ve suret-i inkiaf hakknda Erkn- Harbiye-i Umumiye
Reisi ve Mdafaai Milliye Vekili Paa Hazretleri heyet-i liyenize daha mufassal malmat arz edecektir. Fakat
kendileri henz harekt idare etmekle megul olduklarndan biraz teahhur edecektir. Onun iin bendeniz sizce
lzm olan ve bu anda bilinmesi mucib-i memnuniyet olabilen hususat hulsaten arz edeceim. Malm-u
linizdir ki Venizelosun skutiyle Yunanistanda bir mesele bir vaziyet-i mahsusa hsl olmutu. Mevkii iktidara
gelen Konstantinin takip edecei siyaset tamamen taayyn etmemi gibi idi. Fakat alnan malmata nazaran
ngilizler Konstantini dahi tazyik ederek kendi emperyalist emellerinin urunda bzie etmek istiyorlard.
Konstantin kralln tasdik ettirebilmek iin bu hususa mtemayil grnyordu. Fakat ngilizlere kar deruhde
edecei vazifeyi ifa etmek iin Yunan ordusunu taarruz ettirmek ve bu taarruzunda muvaffak olmak lzm
geliyordu, ite bu srada idi ki Ethem ve Tevfik ve Reit hainleri hyanetlerini fiilen izhar ederek Yunan ordusuna
iltihak etmi bulunuyorlard. Efendiler, Yunan kararghnda ve ngilizlerde bu iltihak ile husule gelen beaetin
derecesini takdir etmek iin Ethem, Tevfik ve Reitin zihniyetlerini biraz izah edeceim, telkkilerini tefsir
edeceim. Bu bedbahtlarca Garp Ordusunda maddeten ve mnen kuvvet olarak yalnz onlarn taht emrinde
bulunan insanlar vard. Esasen ordumuzun kuvve-i maddiyesi bunlardan dn idi. yle farzediyorlar yle
zannediyorlard. Hele maneviyata ordunun hi kymeti yoktu. Ancak dman karsnda ve harekt mntkasnda
Ethem ve kardelerinin kuvveti sayesinde ve bu kuvvetin tesiri altnda bu kuvvetin tethiiyle durabiliyorlard.
Yani kuvve-i seyyare ortadan kalkarsa onlarn telkkilerine gre hemen ordu ortadan kalkacakt. Yine onlarn
zanlarnca ve zann btllarnca milletimizde vahdet ve tesant yoktu. Milletimizin mmessil-i yegnesi olan
heyet-i liyenizde de hibir vahdet ve katyet azmi yoktu. Binaenaleyh btn bu zihniyetleri Yunan kararghna
ve bittabi ngilizlere, stanbula yetitirilmiti. phe yok bundan fazla olarak btn tertibat- askeryemizi
nerelerde ne kadar askerimiz var, nelerimiz mevcut, vesaitimiz ne derecededir, hangi yerlerden ne kadar zamanda
ne kadar kuvvet getirebiliriz. Bittabi bunlar da sylemilerdi (Allah kahretsin sesleri), ite Konstantinin bundan
fevkalde cret alarak seri bir hareketle zayf olduu kendilerince tyin edilen istikametten yryerek Eskiehiri
igal etmek, ona gre harekt- sairesini tertibetmek istemi olduu tahakkuk etti. phe yoktur ki bu harekete
Ethem kendi kuvvetleriyle dahi bilfiil itirak etti.

Ethem ve kardelerinin kuvveti henz kuvvetlerimiz Gediz civarnda bulunurken bir darbe ile dald. Malmu liniz onu mtaakp ktaat- askeryemiz asl tehlikenin gelmekte olduu istikamete tevcih edildi. O istikamette
yani Ktahya havalisinde baz eyleri sylemekte beis grmiyeceim.
Orada (600-800) kiiden ibaret ufak bir kuvvet Ethemi dattktan sonra yalnz 300 kii beraberinde kalmtr.
Yannda bir bataryay beraber gtrm fakat o bataryann zbiti kamt. Batarya istimal edilemiyecek bir halde
bulunuyordu. Bu kuvvetlerin buradan ekilip gittiini grnce yine birtakm insanlar banda toplam, 600
kiiye belki 800 kiiye karm. Bataryaya da ihtimal Yunanllardan gnderilen topularla bir faaliyet vermi ve
evvelki gnden beri Ktahyada bulunan ufak kuvvetimize tasallta balamtr. Binaenaleyh evvelki gn, dn ve
bugn orada bulunan bu czi kuvvet bu ciz kuvveti mtemadiyen darbelerle megul etmitir. Hatt imdi gelen
bir raporda sa cenahta Aydodu srtlar istikametine ricat eden ussat takip olunmaktadr. Efendim, ite bu ufack
kuvvet malp etmee kfi gelebilir. Fakat bittabi vaziyeti daha cidd mtala etmek ve bulak insanlar bir an
evvel tathir edebilmek iin oraya svari ve piyade olmak zere bugn faik kuvvet sevk olunmutur. ntizar
ediyorum. Bu faik kuvvet bunu bsbtn perian edecektir (naallah sesleri). imdi Fevzi Paa Hazretleri haber
gndermiler geleceklerdir. Onun iin daha ok muhtasar geeceim. Asl nn Meydan Muharebesine intikal
ediyorum:
Malm-u liniz kuvvetlerimizi nn havalisinde toplamya baladk, dman oraya kadar geldi. Fakat
Nazifpaa mevkiinde ve sonra Pazarck mevkiinde daima bir taburdan ibaret olan kk kuvvetler btn bu
dman ordusuna iki gn kadar zayi ettirdi. Dmana nazaran az olan kuvvetlerimiz nnnde toplanmt.
Burada vukubulan meydan muharebesinde dman, zayiat- azme ile malbiyeti his ve idrak etti ve seri bir
suretle ricate balad. Kuvvetlerimiz malm-u liniz Otalbal, Bekarde tepeleri hattnda bulunuyordu. Dn
tekmil ordu dman takiben ileriye hareket etti ve dn akam aldklar vaziyet (20-30) kilometre kadar daha
ileride olmak zere Gndzbey, Metris, Akpnar ve Karaaa hattna kadar ilerledi ki bu hat piyade ksm-
kllilerinin hattdr. Fakat svari kollar daha ileri gitmitir. Bir ksm Bozyk bir ksm da Mezit vdisine doru
ve daha ileride St ve Pazarck istikametinde keif ktaat sevkedilmitir. Bugn ordu kumandanlndan gelen
bir raporda dmann iki alay piyade, iki blk svari ve bir batarya toptan ibaret kuvvetinin St, Bilecik,
Yeniehir istikametinde ricat etmekte olduu bildiriliyor. Kuva-i asliyesinin de (Pazarck, Nazifpaa, negl,
Bursa) istikametine doru ekildii bildiriliyor. Dman gayet seri bir ricat yapyor. Birok eya ve malzeme
terkederek ekiliyor. Yalnz gzerghlarnda ahali-yi slmiyeye tecavz ve zulm ikandan geri durmuyorlar.
Buna mukabil ordu kumandan dorudan doruya Mezit vdisinden dmann hatt ricatini kesmek zere
mhimce bir svari kuvveti sevk ediyor. imalde de piyade ve svari kuvvetinden mrekkep bir kuvvet dorudan
doruya Yeniehir istikametine doru dmann hatt ricatini kesmek emrini alm bulunuyor. imdi bunun
netayicine intizar edeceiz. Efendim, Meclisi liniz hali itimada bulunmad iin bu muzafferiyetin hakikaten
pek mhim ve kymettar olan vaziyet-i siyasiye ve askeryemizin, ahvali dahiliyemiz zerindeki tesirinin derece-i
ehemmiyetini takdir buyuracanza emin olarak nn Meydan Muharebesini kazanm olduundan dolay Garp
Ordusu Kumandann ve tekmil zbitan ve kumandan ve efradn heyeti liyeniz namna tebrik etmitim (iddetli
alklar). Belki okudunuz, tekrar okuyaym, yazdm tebrik u idi:
Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandan smet Beyefendi!
nn Meydan Muharebesinde Garp Cephesi ktaatnn ymnl ve kahir kumandanz altnda ihraz eyledikleri galebei katyeden dolay zat- devletlerine ve kahraman ordumuzun bilmum kumandanlariyle zbitan ve
efradna Byk Millet Meclisinin kalb tebriktn takdim ve bu muvaffakiyetin mukaddes topraklarmz
dman istilsndan kmilen tahlis edecek olan zafer-i katye bir mukaddeme-i hayr olmasn eltaf- ilhiyeden
tazarru eder ve ibu tebriktn umum Garp Ordusu ve zbitanna ibln rica ederim.
Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
Hilmi Bey (Bolu) Msaade buyurulur mu Paa Hazretleri? Bendeniz, smet Beyin ve gerek kumandanlarn ve icabedenlerin birer
derece terfilerini teklif ediyorum.

Mustafa Kemal Paa Msaade buyurur musunuz? Bu mesele hakknda daha biraz vaziyet-i umumiye tesbit
edilsin ve ihraz edilmi olan bu meydan muharebesi muzafferiyetini tetvi edecek intizar ettiimiz birka ey

vardr. Ondan sonra yine tensip buyurursanz buyurduunuz ey yaplr efendim. smet Beyin verdii cevab da
aynen okuyacam.
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine:
Avni hakla nn Meydan Muharebesinin kazanlmasndan dolay Byk Millet Meclisinin kalb tahrikt ve
temenniyat, ordunun btn efrat ve zbitann, fahr- krana mstarak klmtr. Mukadderatmz istikll-i
mutlak ile deruhde etmi olan Byk Millet Meclisine bilkaydart irtibat ve inkyattan ald feyz-i mnevi ve
kutsi ile (iddetli alklar) mukaddes topraklarmzn istihls vazifesini ifa edeceine ordunun kanaat-i katye ile
mutmain bulunduunu zat riyasetpenahilerine arz ve temin eylerim (Allah muvaffak etsin sesleri).
Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi
ve Garp Cephesi Kumandan
smet
Efendiler, bendeniz bu meyanda heyet-i liyenize suret-i mahsusada teekkratm arz etmek istiyorum.
Sebebini izah edeceim. Aleyhimize cereyan eden harekt, hakikaten birok kalbleri endieye duar edecek
mahiyette olduunu itiraf etmek lzmdr. Byle bir manzara karsnda Meclisi liniz fevkalde bir sknet,
itidal-i dem ve azim gstermitir. Hkmet de, kumandanlara, orduya kar emniyet ve itimadn hsn- muhafaza
etmi ve neticeye kemali sknetle intizar etmitir. Meclisi linizde tezahr eden bu hali ulv emin olunuz
hepimize ve btn millete ayn suretle hsn- tesirini yapmtr. Eskiehirden gelen birok zevata bizzat
sorabilirsiniz. Daima buradaki sknet oraya sknetbah olmutur. Halbuki dman Eskiehire iki saat
mesafeye kadar gelmiti. Eer Mecliste ufak bir tel olsayd bu; btn memlekete sirayet edebilirdi. Hatt
orduya sirayet edebilirdi ve maazallah arzu edilmiyen netayi karsnda kalnabilirdi. te heyet-i celilenizin
sknet ve metanetinin tesir ve neticesi olmak zere nn Meydan Muharebesi kazanlmtr. Bundan dolay
teekkratm arz eylerim (estafurullah sesleri). Efendim, Fevzi Paa Hazretleri geldikleri vakit daha fazla
malmat vereceklerdir. Bu kadarla iktifa ediyorum1.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Arkadalar, Muhittin Beyin gayet kymetli szlerinin hsl ettii hissiyata
tercman olmak zere bir iki kelime arzedeceim. Milletimiz bugn btn mazisinde olduundan daha ok ve
ecdadndan daha ok mitvardr. Bunu ifade iin unu arzediyorum. Kendilerinin tbiri vehile cennetten
vatanmza nigehban olan merhum Kemal demitir ki:
Vatann barna dman dayad hanerini
Yok mudur kurtaracak baht kara mderini
te bu krsden bu Meclisi linin reisi sfatiyle heyet-i liyenizi tekil eden btn zann her biri namna ve
btn millet namna diyorum ki:
Vatann barna dman dayasn hanerini
Bulunur kurtaracak baht kara mderini
(Srekli alklar).
***

ANAYASA KANUNU MNASEBETYLE

20 Ocak 1921

Efendiler! Zannediyorum ki bu yedinci maddenin hkmn daha evvel mevcut olan ve fakat kabul edilmemi
olan bu esasn mevcudiyeti tesbit etmekte idi. Yani meslek temsil usuliyle alkadar bir maddedir. Halbuki heyeti liyeniz o esas reddetmitir. Filhakika meslekler erbab temsil edilmek zere bir intihap yaplm olsa 800,
1000 kiilik muazzam bir Meclis husule gelecekti. O kadar byk bir Meclisin salhiyet-i icraiye ile ifa-y vazife
etmesi fevkalde mkl olduundan yedinci madde konulmu. Bendenize kalrsa, madem ki bu meslek temsil
maddesi reddolunmutur, o halde artk bu yedinci maddeye de lzum kalmamtr 1 (ok muvafk sesleri, alklar).

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendim, Hseyin Avni Beyin beyanatna nazaran 8 inci madde Meclisi
linizin hukuk ve salhiyetini tahdidediyor. Efendi hazretlerinin beyanatna nazaran da buna esasen lzum yoktur.
nk birinci maddede Meclisi linin salhiyeti vas bir surette iaret edilmitir. Bendenize kalrsa her iki nokta-i
nazarda isabet yoktur. Bir defa birinci maddede vukubulan ifadenin mnas hkimiyetin bilkayd- art millete ait
olduuna dairdir. Fakat ondan sonra da halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesine mstenit bir usul
idarenin de takip edilecei syleniyor. Binaenaleyh halkn mukadderatn bizzat bilfiil deruhde etmesinde gayet
mull bir mna vardr. Bunlarn her birini ayr ayr tyin ve tahdit etmek lzm gelir ve bu tyin ve tahdide
baladmz zaman bunun mebdei Meclisi linizdir. Onun iin Meclisi linizin dahi salhiyeti gayet bariz bir
surette btn millete bilinmek lzmdr. Yoksa aleltlak ve bilkayd- art kelimesi ile balyan cmle Meclisi
linizin salhiyetini ifadeye kfi deildir. Bir de Meclisi linizce kabul edilmi bir esas vardr ki o da kavanin-i
mevcude yerine yenisi konulmadka dierleri caridir. Binaenaleyh teden beri mevcut ve meri olan Kanun-u
Esasi mevad mndericesinden herhangi birinin yerine dier bir madde konulmadka, veyahut heyeti
umumiyesinin yerine yeni bir Kanun-u Esasi kitab vazedilmedike ahkm bakidir. O halde birinci maddenin
mevcudiyetiyle iktifa edersek sekizinci maddede Meclisi linizin salhiyetini tahdit eden hususatn hi birisi vaki
olamaz. Bunun vaki olmyacan anlamak iin sekizinci maddede Meclisi liniz bu madde muhteviyatna gre
umum kavanin vazna salhiyettardr. Halbuki mevcut olan Kanun-u Esasiye gre meclisin Kanun-u Esasiyi
tamamen tebdil ve tayire bilmem ki salhiyeti var mdr? Vakaa Meclisi Mebusann Kanun-u Esasi mevadd
slsan- ekseriyet mevcudiyle karar vermesi artiyle tadile salhiyeti olduuna dair bir iaret vardr. Fakat
tamamen Kanun-u Esasiyi kknden ykarak yerine dier Kanun-u Esasi koymaa salhiyeti var mdr? Halbuki
Meclisi liniz ayn zamanda bir Meclisi Messesan salhiyetini haizdir. Mevcut Kanun-u Esasiyi kaldrr, yerine
yenisini koyabilir. Binaenaleyh bunu ifade etmezsek henz mevaddnn bir ou cari olan Kanun-u Esasiye gre
Kanunu tebdile cesaret bulamayz. Bundan dolay bunu ifade etmek lzmdr ve bu zannolunduu gibi Meclisi
linizin salhiyetini tahdit deil, tevsi ediyor. Meclisi linizin ayn zamanda bir de Meclisi Messesan
mahiyetinde olduunu dahi tamamen ispat ediyor. Ondan sonra muahede ve sulh akdi, vatan mdafaas iln, yani
iln- harb gibi salhiyetlerin, mevcut olan Kanun-u Esaside kime ait olduu malm-u linizdir. O kanuna gre
kime ait ise bu madde o aidiyeti izah eder. Halbuki zannediyorum ki milletin hakik vekillerinden mrekkep olan
Meclisi li artk bu salhiyetleri bir ahsa brakmak istemiyor. Kendi yapmak ve tamamen zerine almak istiyor.
Binaenaleyh bunu ifade etmek lzmdr (alklar). Avni Bey diyor ki bunun lzumu yoktur. Ancak vekillerin
hukuk ve salhiyetlerini tyin ve tahdit etmeli. Efendiler, vekillerin vezaifinin tyin ve tahdidi meselesi gayet
basit teferruattan ibarettir. Onu istediiniz gibi yapabilirsiniz. Hatt talimatla bile yaparsnz. Bunun iin byle
esas kanunlarda mevat koymaa bence lzum yoktur. 0 her zaman elinizdedir. Fakat heyet-i liyenizin mahiyet-i
hakikyesini ve salhiyet-i vsiasn tyin edecek esasat korsanz dierlerini her zaman yapmak elimizde olur.
Bendenizce bu madde bittabi lzmdr ve Heyeti Vekilenin vezaifini tavzih edecek eyleri alelde talimat
menzilesinde yapabilirsiniz1.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Hseyin Avni Bey, bu maddeye ilve ettirmek istedii yahut tadil ettirmek
istedii hususta gayet mhim ve esasl bir noktaya temas etmilerdi. Hukuk-u hilfet ve hukuk-u padiahi; zannediyorum ki kendileri burada ya hazrd, yahut deildi- haf bir celsemizde bu meseleye ait nikatmz ve
nokta-i nazarmz mahfuz bulundurmaa Meclisi liniz suret-i hususiyede karar vermiti. imdi Beyefendi
niandan bahsediyor. Rtbeden bahsediyor. Bilmem neden bahsediyor. Bunlar kim verecek, bendeniz diyorum ki
bugn bunlar sarih bir ifade ile sylemek caiz deildir. Bir prensip olarak makam- hilfet ve saltanat kabul
ediyoruz.
Bunu kabul ettikten sonra Efendiler, mukteza-yi eri erif ve mukteza-yi tabiat ona birtakm hukuk ve
salhiyet vereceiz. Fakat istiyor musunuz? Bunlar bugn konumaya karar verelim (hayr sadalar). Bugn
konutuumuz ona vermiyeceimiz eylerdir. Burada vermemek istediimiz eyleri mevzuubahis ediyoruz. Fakat
vereceimiz ve vermek istediimiz eyleri bahsetmenin zaman deildir1.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Reis Bey, ben de Hkmet namna bir ey anlamak istiyorum, msaade
buyurulursa. fas irade-i seniyeye taallk eden her ey Meclisi liye gelecektir, buyuruluyor. Bir defa bugnk
vaziyetimize gre hangi hususatn irade-i seniyeye iktiran lzm gelecektir ve hangisi gelmiyecektir. Bu malm
deildir. kincisi bugn ameliyat ve icraat mesul zevat ifa etmektedir. Mesel kaymakam tyini gibi, mutasarrf
tyini gibi, sefir tyini gibi ve saire eer bunlar Heyeti Vekileden hemen nezediyorsanz evvel Heyeti Vekilenin

nokta-i nazarn dinlemek faydal olaca itikadndaym. nk bu kayd- artla ihtimal ki bu dakikadan itibaren
ben de dhil olduum halde Heyeti Vekile vazifesine devam edemez. Bu kayd- art tahtnda mesuliyet deruhde
edemez. Belki heyet-i liyeniz ierisinde mesel Hseyin Avni Bey arkadamz vardr ki bu kuyut ve urut ile
Hkmeti deruhde etmee cesaretyap olabilir.
***

HAREKT-I HARBYE HAKKINDA

20 Ocak 1921
Sivas Mebusa Emir Paa ile refiklerinin, si Eteme ve cephelerdeki harekt- harbiyeye dair Mdafaa-i Milliye Vekletinden sual
takriri mnasebetiyle Mdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paadan sonra konumas:

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendim, Paa Hazretlerinin vermi olduklar izahat- umumiye meyannda
Bursaya ekilen dman kuvvetlerini takibe ait noktaya bir kelime ilve etmek istiyorum. Paa Hazretlerinden
msaade aldm. Buyurdular ki, ekilen bozgun dman kuvvetleri aldklar yeni kuvvetlerle takviye edilerek
Bursaya takriben iki, iki buuk saat mesafede bulunan mevzilerinde yerletiler ve daha fazla takip etmedik.
Bendeniz de unu ilve etmek isliyorum ki; Erkn- Harbiye-i Umumiyemiz cidden nihayetine kadar takip etmek
ve Bursaya girmek kararn vermi olsa idi kuvveti ona msait idi. Takipten sarf- nazar eden kuvvetler esasen
taarruz emrini alm kuvvetlerimiz deildir. Yani kuvvetimizin adem-i kifayesinden tevakkuf etmi deiliz. Karar
vermemi olduumuzdan dolay tevakkuf ettik ve zannediyorum ki bunun baz esbap ve- mlhazatn da bir
mnasebetle arzetmitim.
Hasan Bey (Van) zmitin neresine kadar ilerlenmitir?
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Zannediyorum ki sabit bir cephe yoktur. Bazan biraz garbe, bazan arka
hareket eden seyyar kuvvetler vardr. Zannediyorum.
***
4151905

TEVFK PAA LE MUHABERATI HAKKINDA

29 Ocak 1921
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paann, Londraya gnderilecek heyet-i murahhasa vesilesiyle, stanbulda bulunan
Tevfik Pasa ile cereyan eden muhaberata dair beyanat:

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler, celse-i umumiyenin inikat etmedii son gn zarfnda cereyan
eden baz muamelt ve hususata dair Heyet-i liyenize arz- malmat edeceim. Dorudan doruya vermek
istediim malmata gemeden evvel ksa bir mukaddime yapmak istiyorum. Malum-i lileridirki, milletimiz
asrlardan beri iki kuvvetin, iki mstebit kuvvetin, iki imhakr kuvvetin taht- tazyiknda mteessir ve mteellim
olmakta idi. O kuvvetlerden birisi; dorudan doruya memleket ve milleti idare etmek iddiasnda bulunan
mstebitler, ikincisi; btn bir emperyalist ve kapitalist lemidir.
Asrlarca bu iki kuvvetin taht- tazyikinde kalm olan millet bit- tabi gayet zebun bir haldedir. Fakat efendiler,
tazyikatn neticesinde byk intibahlar hsl oldu. te bizim milletimizde de o intibah- hakik hsl olmutur ve
biz byle bir devre-i intibahn iinde bulunu- yoruz. Filhakika bir buuk sene evvel, bir sene evvel millet ayn zamanda bu iki kuvvete kar isyan elmi ve mcadeleye balamtr. Emperyalist kuvvetler milletimizi hukuk ve
haysiyet ve istikllden mahrum ve bunlar gayr-i mdrik bir hayvan srs telkki ettii iin byle bir srnn
elinde namtenahi bazain-i tabiiyeye malik, kymetli ve vsi bir memleketin braklmasn tabii caiz gremezdi.
Onlarn telkkisine gre bu memleketi paralamak ve bu memleketteki insanlar taht- esaretlerine almak lzm
idi. Byle bir emel, byle bir gaye takip ediyorlard ve Harb-i Umuminin neticesiyle hsl olan frsattan isitifade
ederek mtareke ile milletin ve ordunun elinden silhlarn da aldktan sonra fiiliyata girimilerdir. Bir taraftan
dahilde bulunan gafil veya hain kuvvetler, memleket ve milleti deta bu hari kuvvetler gibi, bu hari nazarlar

gibi telkki ediyorlard. Binaenaleyh onlarn dahi mesaisi, en hain dmanlarn mesaisi mahiyetinde tecelliyatn
gstermitir, ite bundan bir sene evvelki vaziyetimiz byle bir ekil ve renk ve manzara gsteriyordu. Halbuki
efendiler milletimiz hibir vakitte dmanlarmzn telkki ettii gibi hukukuna ve istiklline yabanc deildir.
Bilkis byk bir ak ile ve rabta-i akiye ile, rabta-i vicdaniye ile istikll ve haysiyetine merbuttur ve yine
milletimiz dahildeki cahil ve gafillerin ve hainlerin telkki ve ifade etmek istedikleri mahiyette deildir. te bir
seneden beri vuku bulmakta olan mcadelemiz, mcahedemiz neticesinde millet dhile kar, harice kar ve
btn kinata kar mevcudiyetinin yksek mahiyetini btn deliliyle ispat etmi bulunuyor. Binaenaleyh
mcadeleye baladktan sekiz, on ay, bir sene sonra bugnk vaziyetimiz hsl olmu bulunuyor. Bugnk
vaziyetimizi ifade etmek lzm gelirse; milletin tabii mmessillerinden teekkl eden Meclis ve onun Hkmeti
bilistisna btn memlekette hkimdir ve hkimiyeti muhafaza etmek kuvvet ve kudretine maliktir. Vaziyet-i
askeryemiz arkta ve Garpta ve btn dmanla temasta bulunduumuz yerlerde hukuk-u liye-i milleti mdafaa
edebilecek kabiliyeti fiilen ispat ve izhar etmektedir.
Vaziyet-i umumiye-i siyasiyemizi grmek istersek; arkta Ruslarla aramzda tabii bir dostluk mevcuttur ve bu
tabii dostluu maddi esaslara istinat ettirmekle megul bulunuyoruz. Garba tevcih-i nazar edersek vaziyeti bir iki
safhada mtala edebiliriz. Garp leminin bundan bir sene evvel bize tevcih etmi olduklar efkr ve enzar ksaca
arzedeyim. Milletin mdafaada sebat devam ettike garp lemi baka baka fikirlere maruz kaldlar, baka
fikirlere sahip oldular. Evvel garp milletleri kendi hkmetlerinden baka trl dnmee baladlar. Herhalde
burada bir milletin mevcudiyetini tanmak kanaatim izhar ettiler. kinci bir devrede baz Hkmetlerin
milletleriyle beraber olmaya balad grld. Mesel Franszlar, talyanlar hakikaten son zamanlarda fikirlerini
tashih ve tebdil ettiler. Hatta ngiliz milleti dahi kendi rical-i Hkmetlerinin ifaltna aldanmakta olduklarn
idrak etmeye baladlar. Yalnz dierlerine nispeten ok muannit davranan Loit Cor (Kahrolsun sadalar). te
imdi arzetmek istediim vaka ile de Loit Corun lebdil-i kanaat lzumuna kail olduunu istidll edeceiz.
Efendiler 25 Knunusanide Pariste bir itima vuku buldu. Bu itimada verdikleri karar: 21 ubatta Londrada
bir konferans akdetmektir ve bu konferansta ark meselesini halletmektir ve esas olarak Sevr muahedesini
hdisatn icbar ettii tarzda tebdil etmekte karar vermi bulunuyorlar. Biz bu vukuata stanbul vastasyla vakf
oluyoruz. Bundan iki gece evvel stanbulda Tevfik Paa dorudan doruya bendenizle grmek arzu etti.
Bendeniz bu mracaat dorudan doruya kendi ahsma ve ahs bir mahiyette grdm iin hsn- telkki
etmedim ve kendisine verdiim cevapta; benim ahsmla bitecek bir ey yoktur ve olamaz. Eer Tevfik Paa
Hazretleri Trkiye Byk Millet Meclisine mracaat etmek istiyorsa mracaatta bulunabilirler ve mit ederim ki
bu mracaatlar hsn- kabul grr demitim. Aradan 24 saat getikten sonra ve kendilerine bu ihtarmzn vusul
de anlaldktan sonra Tevfik Paa tarafndan tekrar Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa
Hazretlerine serlevhasyla bir telgraf geldi. Bunu aynen okuyacam.
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
25 Knunusani 21 tarihinde Pariste inikat eden Meclis tarafndan mttehaz mukarrerat ark meselesinin
hallini mzakere etmek zere 21 ubatta Londrada Dvel-i tilfiye, Osmanl ve Yunan Hkmetleri
murahhaslarndan mrekkep bir konferans itimaa davet olunacaktr. Mevcut muahedede hdisat dolaysyla
zarur grlecek tadilt icra edilecektir. Hkmet-i seniyyeye gnderilecek davet Mustafa Kemal Paann
veyahut Ankaraca mezuniyet-i lzimeyi hiz murahhaslarn Osmanl Heyet-i Murahhasas meyannda
bulunmalaryle meruttur. bu mukarrerat Duvel-i Mttefikann stanbul mmesilleri tarafndan tebli edildi.
Tayin buyuracanz murahhaslar buradan intihap edeceimiz zevatla birleerek azimet eylemek zere karar ve
cevabnz intizar ediyorum. Zamann nezaketine binaen bu gibi tebligat- mhimine iin hattn ak
bulundurulmasn rica ederim. Makine banda hemen cevap vermek mmkn ise telgraf banda intizar
etmekteyim efendim.
Tevfik
Mustafa Kemal Paa (Devamla) Efendim fazla izahatla Heyet-i liyenizi yormamak iin cereyan etmi
olan muhabereyi aynen okuyacam: Bu telgraf tabii ak gelmitir. Binaenaleyh biz de ak olarak, resm olarak
Tevfik Paaya u cevab verdik:
stanbulda Tevfik Paa Hazretlerine

rade-i milliyeye msteniden Trkiyenin mukadderatna vazlyed eden yegne meru ve mstakil kuvve-i
hkime Ankarada mstemiren mnakit Trkiye Byk Millet Meclisidir. Trkiyeye mteallik bilcmle
mesailin halline memur ve her trl mnasebat- hariciyede muhatap ancak ibu Meclisin Heyet-i Hkmetidir.
stanbulda herhangi bir heyetin minkllilvcuh bir vaz- meru ve hukukisi yoktur. Binaenaleyh byle bir
heyetin kendine Hkmet nam vermi olmas milletin hukuk-u hkimiyetine sarahaten mugayir ve bu nam
altnda memleket ve milletin hayatna ait mesailde harice kar kendin muhatap gstermesi nakabil-i tecvizdir.
Heyetinize tevecch eden vatan ve vicdan vazife de hal ve hakikat-i vaziyete iktifa ederek millet ve memleket
namna meru muhatab Hkmetin Ankarada olduunu kabul ve iln etmektir. (Yaa, bravo sadalar) Millet ve
memleketimiz nmna salhiyet-i meruaya sahip Hkmetin Ankarada olduu Dvel-i tilfiyece takdir edildii
phesiz bulunduu halde dvel-i mezkrenin bu nokta-i nazarlarn izharda teehhr etmeleri; stanbulda
mutavasst bir heyetin mevcudiyeti kendileri iin istifadeli olabileceini zannetmelerinden neet etmektedir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti sulh ve msalemeti ciddiyet ve samimiyetle arzu ettiini ve yalnz
hukuk-u milliyenin tannmas talebinden ibaret olan eraitini mkerreren iln ve ibu hukukun tasdiki halinde
teklif olunacak sulh mzakeratn kabule made olduunu beyan eylemitir. Dvel-i tilfiye Londrada
akdedecekleri konferansta ark meselesini adl hak dairesinde fasletmee karar vermiler ise davetlerini
dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisine tevcih etmelidirler. erait-i nife dairesinde vuku bulacak
dvetin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan hsn- kabul edileceini tekrar beyan ederiz.
T. B. M. Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
(iddetli alklar)
Efendiler Meclis-i liniz adna bu cevab verdim ve bunu Haricye Vekletinden rica ettim. Zat- lileri de
tensip buyurursanz dorudan doruya tekmil Dvel-i tilfiye Hariciye Nezaretlerine dahi gndereceiz
(muvafk sadalar) Bu resm cevaptan sonra doruda doruya Tevfik Paa Hazretlerinin ahslarna tarafmdan
bunu teyidin husus bir telgraf daha ektim. Onu da okuyacam.
stanbulda Tevfik Pasa Hazretlerine (Hususidir)
Paa Hazretleri; zat- samileri gibi btn bir mr bu millet ve memlekete bil fasla mekr hizmetlerde
bulunmu bir recl- muhtereme btn hidemat- sabkanz tetvi ve ikmal edecek mstesna ve tarihi bir frsat
zuhur ettiine kaniiz. Biz vahdet-i tam zere hareket etmek istiyoruz. Bilvasta meduv olduumuz konferansa
memleketi ayr ayr temsil edecek iki heyetin gitmesi nekadar mezahiri di olduunu tamamiyle takdir
buyuracanza eminiz. Milletin srf hukuk-u hkimiyetini muhafaza daiyesiyle sarfettii emekler, aktt
hesapsz kanlar, dahil ve haric bir ok mklta kar gsterdii sebat ve mukavemet bugn karsnda
bulunduumuz msait yeni vaziyeti ihdas etti. Bir taraftan da hdisat- lem bu sebat ve mukavemetin hedef-i
aslisi olan istikll-i tammz teyid edecek surette inkiaf etmekte devam ediyor. Bizi esaret ve izmihlle mahkm
etmek istemi olan Hkmetler muvacehesinde hukuk-u milliyemizi mdafaa ederken Byk Millet Meclisinin
daima tevkir ve hrmeti kendisine tevecch etmi olan makarr- saltanat ve hilfetten balyarak maddi ve manevi
btn kuva-y memleketin mttehiden hareket etmesi elzemdir. (Bravo sadalar) Bunun iin Zat- ahanenin,
irade-i milliyeye memlekette yegne tecelligh olan Trkiye Byk Millet Meclisini tandn resmen iln etmesi
artk icap etmitir. (iddetli alklar) Bu suretle stanbulun, memlekete mtevali zararlar ika ettii tecarib-i
meume ile sabit olan ve ancak ecnebiler lehine idame edilen gayr-i tabii vaziyetine bir nihayet vermek myesser
olur. Dvel-i mtelife mmessilleri tarafndan vki olan tebligat gsteriyor ki; stanbuldan hareket edecek olan
bir heyet-i murahhasann Londra Konferansna itirak edebilmesi ancak onun Ankara Hkmeti tarafndan
salhiyet-i tamme ile terfik edilmi mmessilleri ihtiva etmesiyle meruttur. Bu suretle tilf Devletleri Trkiye
namna sulh mzekeratna girecek murahhaslarn ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan
gnderilebileceini kfi bir vuzuh ile itiraf etmi bulunuyorlar. Fiilen ve hukuken memleketle yegne hkmct-i
merua olan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin vaz ve iln ettii esasat kabul ve bu esasatn
dmanlarmz tarafndan tasdikini teshil iin bize iltihak suretiyle vaziyetimizi tasrih ve tesbit buyurmanz tarih
ve millet muvacehesinde deruhte etmi olduumuz vazife ve salhiyetle teklif ederiz. Bu suretle mcadelemizi bir
netice-i mesudeye eritirmek hususu tesri edilmi olur. Mttehiden hareket ve mal-i milliyeyi zami bir kuvvetle

mdafaa etmek fikriyle vki olan bu teklifat- samimanemiz kabul ve infaz buyurulmad takdirde calis-i
makam- saltanat ve hilfet olan Zat- ahanenin vaziyeti mtezelzel olmak teldikesinden bihakkn korkulur. (ok
doru sesleri) ve biz irade-i milliyenin bahetmi olduu fiil ve hukuk btn salhiyetleri haiz bir hkmet
sfatyla imdiden kayt ve iaret ederiz ki bundan tevelld edecek btn mesuliyet nakahil-i tahmin olan avakible
dorudan doruya Zat- ahaneye aittir (Alklar). Zat- samilerinin bu vaziyet karsnda vicdan ve tarih
vazifenizi tamamiyle ifa ve netayici tarafmza kat ve sarih olarak iar buyurmanza intizar ediyoruz. Bu vesile
ile ihtiramat- mahsusamzn kabuln rica ederiz efendim.
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi
Mustfa Kemal
Bundan sonra efendim her ikisini hulsa eden ve yaplmas lzm gelen eyleri basit bir surette ifade eden u
telgraf ektik (Oradan cevap alnmad m? sesleri). Msaade buyurun efendim.
Dersaadetde Tevfik Paa Hazretlerine
Resm ve husus telgrafnamelerimizdeki mlalat ve teklifatmz bervehi ti hulseten tekrar ve icabatnn
sratle ifasiyle neticesinin iarn rica ederiz.
1 Zat- ahane, Trkiye Byk Millet Meclisini tandn ksa bir hatt- hmayun ile iln buyuracaklardr.
Bu hatt- hmayun, makam- hilfet ve saltanatn masuniyetini esas olarak kabul etmi olan Trkiye Byk Millet
Meclisini ekil ve mahiyet ve salhiyet-i hazrasyla kabul buyurduklarn ihtiva edecektir. Tafsilt ve teferruat-
sairenin ilvesi imdilik mucib-i teevv olabilir.
2 Birinci madde hkm infaz olunduu takdirde ilev olan dahil vaziyetimizin tanzimi bervech-i ti
olabilir:
Zat- ahane kemafissabk Dersaadette ikamet buyururlar. Sahib-i salhiyet ve mesuliyet olup her trl
tecavzden masun ve her trl erat-i istiklli cmi olan Trkiye Byk Millet Meclis-i ve Hkmeti imdilik
Ankarada bulunur. Bittabi stanbulda artk kabine nam altnda bir heyet kalmaz. Ancak stanbulun vaziyet-i
mahsusas ilcasiyle nezd-i ahanede Byk Millet Meclisinden vazife ve salhiyeti haiz bir heyet bulundurulur.
3 stanbul ehir ve havalisi umur-u idaresinin suret-i tanzimi badehu teemml ve tatbik olunur.
4 erait-i mezkrenin kabul ve tatbikiyle beraber Byk Millet Meclisince musaddak btemizde esasen
mevcut tahsisat- seniye ve hanedan- saltanat tahsisat ile beraber bilumum memurin-i lzime ve sair eshab-
maan muhassasatlarn itaya muktazi mebali Hkmete temin ve tediye edilecektir. Kudret-i maliyemiz bu
hususu mtekeffildir (Alklar).
28 Knunu sani 1337
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
Efendim bu muhaberat dn gece cereyan etmitir. Ancak biz bunlar verebildik ve Tevfik Paadan bu cevap
geldi:
Telgrafnameleri aldm. Yarn heyeti toplayarak saat altda arz- mlumat ederim efendim. (Ne heyeti sadalar)
Nusrat Efendi (Erzurum) Bir sual irad edebilir miyiz? Hadise-i ahire Ruslarla aramzda cari mzakerat
ihll mahiyetinde telkki olunamaz m?
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler; Efendi Hazretlerinin suali cidden vrittir. Bir ok dimalara vrit
olabilir, onun iin ufak bir izahta bulunaym. Biz her zaman syledik ve bu vesile ile de tekrar ederiz ki; Trkiye
Devleti ve Trkiyede yayan halk bilkaydart mstakildir ve bilkaydart istikllini muhafaza etmek iin
mcadele eder. (Alklar)
Mstakil bir devlet btn dnyann milletleriyle, hkmetleriyle sulh yapar. Hal-i sulhta bulunduu
devletlerden menafii mterek olanlarla da ittifaklar yapabilir. Binaenaleyh Rusya ile mevcut olan ve her gn

tezayt eden mnasebat- dostanemiz garp lemi ile namtenahi hal-i harbte bulunmamz istilzam edemez. Bunu
biz byle ifade ettiimiz gibi Rusya Sovyet Cumhuriyetinin Hariciye Komiseri olan ierinin dahi,
zannediyorum, Meclis-i linin huzurunda okunmu bir cevapnamesinde bu hususat gayet samimi bir lisanla ifade
edilmitir. Binaenaleyh byle bir sual tahtndaki tereddde mahal yoktur. Nitekim Ruslar dahi eln, elyevm
Londrada ngilizlerle mzakere etmektedirler. Onlarn da heyet-i murahhasalar oradadr. Onun iin garp lemi
bizim tedenberi hakl olarak iddia etmekte olduumuz ve hi phesiz bu iddiamzn hibir noktasndan hibir
sebep ve suretle vazgemiyeceiz, hukukumuzu kabul edeceklerini syledikleri takdirde maalmemnuniye onlarla
mnasebata gireriz, mzakerata giriiriz ve sulh ve msalemeti iade ederiz. Milletimizin ve btn cihann sulh ve
msalemete ihtiyac vardr, bu ihtiyac- lemi tatmine Trkiye Devleti vesile tekil ederse kendisi iin ayrca ve
byk bir bahtiyarlk olacaktr.
imdi efendiler; vukubulan mruzatmla beraber okuduum telgrafnameler muhteviyatndan hulsa edilen
noktalar tekrar etmek isterim ve bu tekrar edeceim noktalar bizce Meclis-i linizin muhassala-i kanaati olmak
zere telkki edilmektedir: Bir defa btn cihanla sulh yapmak isteriz. Fakat sulh yapabilmek iin eraitimiz
muayyendir. Onlar tekrar ederiz.
kincisi: Millet ve memleket nam ve hesabna yegne mracaatgh burasdr, yani Meclis-i linizdir. Bu hakk merutu, bu hakk- milliyi, bu hakk- tabiiyi hibir sebep ve bahane ile ve hibir mtala ile, hibir ahsa ve
hibir heyete terkedemeyiz (Alklar). Bu esasat dairesinde birden iki meselenin halli ile itigal ediyoruz. Birisi;
tilf Devletleriyle sulh meselesi. kincisi; dahil bir meseleyi halletmekle megulz. Dahil meselenin suret-i
hallinde imdilik Meclis-i liniz hal-i itimada olmak itibariyle Meclis-i linizce ayan- kabul olduuna kail
olduum nikat-i nazar okuduum telgraflarda mnderitir. Bu tarz- hal bugnn ihtiyacn, fevaidini ve
menafimi temin edebilecei kanaatindeyim. Maahaza heyet-i liyeniz her iki nokta-i nazara dair, esasat ve
teferruata dair mtalatta bulunmak arzu buyururlarsa bittabi onlar da dinleriz ve Heyet-i Vekileye o daire
dahilinde hareket etmesini tebli ederiz efendim.
Bu konumadan sonra sz alan baz hatipler, zellikle Zat-i ahane, Ankara Hkmetinin bu teklifini kabul etmedii veya skutu tercih ettii takdirde
tutumumuz ne olacaktr? sorusu zerinde durmular, bunun zerine Mustafa Kemal Paa tekrar krsye gelmitir.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler; bu sorulan suallerin esasen cevaplar verilmi gibidir, baz rfeka
tarafndan.. Yalnz bendeniz de ayn cevaplara temas eden ve edecek olan bir ka kelime syliyerek bu meseleye
bugn iin hatime vermei rica edeceim. Efendiler, Zat- ahaneyi -zannediyorum ki- iinizde benim kadar
tanyan azdr. Ben kendileriyle daha clis-i saltanat olmadan evvel seyahat ettim, refakatlerinde bulundum.
Binaenaleyh, ahlkna, datna, efkrna, diyebilirim ki, yakndan vkfm. imdi bu mlmatma baz hususat
zammetmek istiyorum. Mlm-u lileridir ki, ngilizler taht- esaretlerinde bulundurduklar slm lemine kar
daima tazyiklerini muhafaza edebilmekte mazhar- suhulet olmak iin kymetli bir lete, bir vastaya muhtatrlar.
Bu ihtiyalarn devir devir izhar etmilerdir. ngilizler nazarnda bu kymetli vasta Makam- Hilfete
oturtacaklar zattr. Cmlenizce mlmdur ki, ngilizler bir aralk Msrda byle bir vaziyet ihdasna teebbs
etmiler ve bunun iin bir ok vesaitle ihzaratta bulunmulardr. ngilizler, Hicazda isyan ettirdikleri Emr ile
yine byle bir vaziyet ihdasn arzu etmilerdir. Yine ngilizler belki elyevm Afganistanda byle bir oyuncak
icadna almlardr. te bu teebbs iinde bulunan mtarekeyi mteakip o aradklar vastann -ki kendi
tabirlerince kendilerinden iittim- (n oz presiyz). Pek kymetli cevherdir. Behemehal bu cevheri avu iinde
bulundurmak lzm olduu kanaatindedirler. Hakikaten avular iinde buldular. Bu ngiliz avucunun iine giren
ey Zat- ahanedir. Yani Zat- ahanenin iki sebeple bu tuzaa dm olduu kanaatindeyim. Birincisi, ciddi
olarak memleketi bilmediinden, milletini tanmadndan, milletinin istidat ve kabiliyetine dair ecdadmzn
misallerini, belki hepimizden daha iyi tarih yapraklarnda okumu olmasna ramen, kat bir nfuz-u nazarla vkf
olamamas itibariyle bu milletin kendi hayatn kendi menabi ve vesaiti ile mdafaa edebileceine kani deildi.
Binaenaleyh, kendisi iin memleket ve milleti; deta rk, mahkm-u sukut bir mesnet makamnda buluyordu.
Kendisince gayr-i kabil-i itinap ve ihtiraz olduu farz ve zannedilen bu mesnetle beraber kendisinin dahi
mahvolacan levehhm ederek bir nokta-i istinat aramak temayl- tabiisine kapld. te bu halet-i ruhiye ve
fikriye iinde bulunan Zat- ahaneye derhal ngilizler gayet geni bir agu-u himayet gsterdiler ve yle bir
agu-u himayet ki, zrhllarla ve zrhllarn toplaryla mcehhez... Hakikaten kendisiyle mlakatmda
penceresinden ngiliz zrhllarnn saraya mteveccih olan toplarn gstermitir, ite bu tarzda bir agu iinde
bulundu ve bulunuyordu. Fakat efendiler; Zat- ahaneyi tevehhmlere dren ey, tevehhmata dmekten

dolay kendi vatannda, kendi milletinin sinesinde penah aryaca yerde maalesef byle harite nokta-i istinat
aramaa sevkeden esbap kmilen zail olmutur itikadndaym. Birincisi millet kudretini ve kuvvetini maddeten
gsterdi, yine milletin iinde dman fikrine hdim olarak ve dolaysyla Zat- ahane iin bir zemin-i istinat
hazrlayabileceini zannettikleri fikirler dahi kanaatlerim tebdil etmiler veyahut kanaatlar tebdil ettirilmitir.
Artk bundan sonra memleket iinde bugn taayyn eden, tecelli eden samimi ve kuts gayat dnenlerden
baka bir gaye ile bir vaziyetin tahassuluna bendeniz maddeten imkn grmyorum, ikincisi ki, kendisinin nokta-i
istinad olabilirdi. Haric kuvvetler; bugn tamamen tahakkuk etmek zeredir ki, harici kuvvetler dahi, ngilizler
dahi Zat- ahaneyi yalnz brakmlardr. nk efendiler, ngilizler ve herhangi bir millet ve herhangi bir
Hkmet ancak kuvvet karsnda vaziyet alr, kudretten ve kuvvetten mahrum olduu maddeten ahit olmu olan
bir ahsn kendi tabirlerince (Petro)luu kalmamtr. Artk kendilerince hi bir kymeti haiz olmyan Zat-
ahaneyi brakmlardr, ite byle bir vaziyet karsnda millet, yksek bir hiss-i vicdan ile yine Makam- Hilfet
ve Saltanatn clisi olduu iin bugn kendisine son ve kat teklifini yapyor. Pek ok mit ederim ki, Zat-
ahane bu teklifi maalmemnuniye kabul buyururlar. nk kr- kil olan, icab- mantk olan, icab- hdisat ve
efal olan budur.
Sorulan suale cevap vermek istiyorum: eer Zat- ahane bu teklifatmza muvafk bir cevap vermezse ne
yapacaz ? Efendiler, bu meselenin halli ve- fasl bittabii gayet basittir. Fakat meselenin besateti bir eyle
meruttur ki, o da milletin vahdet-i tamme halinde gayesine sadk olarak salhiyetini kullanmas ve
kullanabileceini ispat etmi olmasdr. Bu vaziyet bir defa tekevvn etlikten sonra mevzuubahis olan ey basit
olarak hallolunabilir. Bu meselenin Trkiye halk tarafndan, Trkiye Devleti tarafndan suhuletle
hallolunabilmesi iin ikinci bir sebepte vardr. Bu, pek kuvvetli bir sebeptir. Malm-u lileridir ki, lem-i slm
gayet samimi ve vicdan rabtalarla Makam- Hilfet ve Saltanata merbutturlar. Bu irtibat- umumi-i islm
lyetezelzildir. Fakat bu irtibat hakik ve bu irtibat kat Makam- Hilfet ve Saltanata clis olan zattan birey talep
eder. O da bugne kadar stanbuldaki zatn gstermemi olduu efal ve harekttr. Halbuki gstermi olmasndan
dolay o Makam- Saltanat ve Hilfete merbut olan btn lem-i islm, yine o Makam- Hilfet ve Saltanatn
temin-i masuniyeti iin bun kadr olan ve bunu mtekeffil olan Trkiye Devletinin fikriyle hemfikirdir.
Binaenaleyh bu meselenin hal ve faslnda Meclis-i linizce verilecek olan kararn lem-i slm zerinde dahi
arzu edildii gibi hsn- tesir yapacana pek ok delil vardr. Hulsa hu mesele, milletin arzu, ettii dakikada
halledebilecei bir meseledir. Hallinde mklt olmyabilir. Fakat bugnden mevzubahis edilmesine bendenizce
lzum yoktur. (ok doru sadalar)
Sonra Hsrev Beyefendi bir ey buyurdular. Bu yazlan telgraflarn meali ve bu teebbs, tilf Devletleri
Hariciye nazrlarna bildirildii gibi Rusyaya da bildirilse, muvafk olur, buyurdular tabii efendim. Daha evvel
Hariciye Vekletimiz tarafndan bildirilmitir, bu icab- siyasettir. Bu yaplmtr efendim.
Hsrev Bey (Trabzon) Efendim, bundan maksadm, ngiltere bir ok tedbirlerle daima arktan bizi
ayrmaa alyor, bu phesizdir. stanbuldan gelenler, Ahmet zzet Paa gibi vesaire vesaire vesilelerle.....
Binaenaleyh bizce en samimi olmas lzm gelen u teklifi dahi bir hile ve bir huda olarak telkkiye mecburuz.
Deildir inallah.... Evet Loid orun ikinci bir oyunu olabilir... Onun iin mteyakkzane davranmak lzmdr.
phesiz ki, Hkmetin bunlar takdir edeceini biliyorum. Fakat mhim olduundan bir kere hatra getireyim
dedim.
Mustafa Kemal Paa (Devamla) Efendim, bu pek vrittir. ngilizlerin her hareketinin bir oyun olduuna
inanrsak hata etmi olmayz. Fakat Heyet-i Vekilenin, teebbsat sayesinde her ciheti nazar- dikkate almakta ve
tedabirini ona gre ittihaz etmekte olduunu grdm, tabii Heyet-i liyeleri arzu buyururlarsa bu tesebbsatn
tarz hakknda Heyet-i Vekileden malmattar olabilirler. Baka bir mruztm yoktur efendim (Kfi sadalar)
***

LONDRADA TOPLANACAK OLAN KONFERANSA

GDECEK MURAHHASLAR N TEVFK PAA LE
CEREYAN EDEN MUHABERELER HAKKINDA
31 Ocak 1921

Efendiler, evvelki gn vermi olduum izahat msaadenizle bir defa daha hulsa etmek isterim: Demitim ki;
Tevfik Paa 21 ubatta vukubulacak konferansa itirak ettirilmesi vadolunan heyete buradan da murahhas
gnderilmesi hususundaki teklifi iar etmiti. Bu noktay tekrar etmekten maksadm, teklifin mahiyetini ve
hakikatini Meclisi linin nazarnda bir defa daha tecell ettirmektir. Teklif dorudan doruya Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmetine vki olmu deildir, stanbula vki olmutur. Oradan gidecek olan heyete buradan
dahi murahhas itiraki mahiyetindedir. Bu teklif zerine memleketi vahdet-i tamme halinde temsil edebilmek iin
stanbulun Trkiye Byk Millet Meclisine kar olan vaziyetini halletmek lzumuna kaani bulunduumuzu ve
bunun iin teebbs olunduunu arz etmitim.
Buna mtedair olan telgrafnameleri burada okuduumuz gibi ajanslar ve gazetelerle de neretmitik.
stanbuldan Tevfik Paadan, alnan son telgrafnamede, bizim kendilerine vukubulan teklifatmza sarih ve kat
cevap verilmi deildir. Birtakm mlhazat ile ve mtalat ile malidir. Malm-u linizdir ki ben bu meseleyi
Heyeti Vekile namna takip etmekte deilim. Dorudan doruya Meclisi linizin reisi sfatiyle takip ediyordum.
Benim yaptm; bir muhabereden ibaretti ve bu muhaberatn metn-i aslisini de; heyet-i celilenizin teden beri
tebellr etmi olan nikat nazarna ve vazetmi olduu kanunlarn ruhu esasatna, tatbik etmekten ibaretti... Fakat
mesele, teferruatiyle ve icrai noktadan takip edilmek lzm gelince; bittabi benim vazifem hitam bulmu oluyor.
Buna binaen; en son olmak zere Tevfik Paaya, tarafmdan yazlan telgrafnamede dedim ki: Ben size, imdiye
kadar yazm olduum telgrafnamelerle; vaziyeti, hakik bir surette mtala etmek, mnakaa etmek ve
muhakeme etmek iin lzm gelen bilcmle malmat vermi olduumu zannederim. Fakat buna ramen;
muhakematnzda henz lzumu derecede isabet olmadn grdm iin bir defa tenvir maksadiyle lzm gelen
malmat veriyordum; dedim... Ve bu mnasebetle; Meclisi linizin vazetmi olduu esasat bildirdim... Ve en
nihayette dedim ki : Ne ben ahsan ve ne de hi kimse burada, Meclisi linin vazetmi olduu nokta-i nazarlar
haricinde hibir meselenin hal ve faslna mezun ve salhiyettar deildir. Meclis riyasetiyle balyan muhaberenin
mstelzim olduu muamele, Heyeti Vekileye tevdi klnmtr. Binaenaleyh stanbulla olan mnasebeti ve
Londraya heyeti murahhasa gndermek hususundaki meselenin takibini; Heyeti Vekileye terketmi
bulunuyorum. Heyeti Vekilenin, bittabi bilcmle mukarrerat; yine heyet-i liyenizin tevecchat ve talimat
dairesinde olacana phe etmemek lzm gelir.
Muttal olduum kararlarn; heyet-i celilenizi tenvir etmek iin ksaca arz ediyorum : Bittabi zaman gelince
Heyeti Vekile arzu ettiiniz, derece-i tafsiltta malmat verecektir.
Bir defa Heyeti Vekile, stanbula hakikat-i hali anlatmak ve millet ve memleketi vahdet halinde temsil etmek
iin icabeden neticeyi almakla eln, imdi telgraf banda meguldr. imdi buraya gelirken de yeni bir telgraf
geldiini ve almakta olduunu iittim.
Dier taraftan; her ihtimale kar, Londraya bir heyet-i murahhasa gndermei faideli addediyor ve bunun
iin de istihzarata balamtr. Ancak; bu kadar azm bir meselenin hal ve faslnda bittabi Heyeti Vekile
mstakillen hareket etmek salhiyetini kendinde grmyor. Bilkis, oraya heyet-i murahhasa gndermek iin ve
gnderecei heyet-i murahhasann eline verecei talimat daha evvel Meclisi linize btn teferruatiyle
arzedecektir. Meclisi linizce; mnakaa edildikten ve tamamen tesbit klndktan sonra karar- katye iktiran
etmi olacaktr. Bundan da msterih olabilirsiniz. Bu mnasebetle bir noktay arzetmek istiyorum.
Biraz evvel; riyasete bir takririn verilmi olduunu haber aldm. Bu takrirde, bu noktalar zerinde ve bu
mesailde endie edildiini grdm. Vermi olduum tafsilt ile; bu gibi endielere mahal olmad
kanaatindeyim. Bilkis bugn, ben de dhil olduum halde, meclisinizin Heyeti Vekileye kar alaca vaz tavr;
mmkn olabildii kadar onu takviye etmek noktasna mtuf olmak lzm gelir. Gerek stanbul gerek Londra;
bilmelidir ki: Meclisin her nokta-i nazardan haiz-i emniyet ve itimat olduu insanlar bu ii tedvir etmektedir. Eer
bunun aksi bir kanaati; dmanlarmzn eline verirsek bunu bizim aleyhimizde ve btn teebbsatmzn
aleyhinde, ok fena olarak istiml ederler (bravo sesleri). Binaenaleyh cidd olarak, samim olarak heyet-i
liyenizden rica ederim : Byle ufak tefek vesveselere dmenin lzumu yoktur. Heyeti Vekileye emniyetimiz
baki kaldka vazifelerini ifa ederler. Bu emniyet, mnselibolduu dakikada bu heyeti tebdil etmek, yerlerine
baka arkadalar geirmek; daima heyet-i liyenizin elindedir. Syleyeceim bunlardr.
***

MERSN MLLETVEKL SALHATTNN

HAFYE MESELELERNN HALLYLE SZ
SERBESTLNN TEMN HAKKINDAK TAKRR
MNASEBETYLE
31 Ocak 1921

Efendim; Salhattin Beyefendinin Meclisin bidayet-i teekklnden bu ana kadar rfeka-y saireye itiraken
bulunmadklarndan birok noktalar henz tamamen ihata etmemi olduklarn kabul etmek isterim. Henz yakn
bir zamanda iimizde bulunuyorlar. Salhattin Beyefendiyi byle daima tereddt karacak tarzda kanaate
sevkeden ikinci bir kanaat de olabilir. nk Salhattin Beyefendi bu mahiyette bir Meclisin bu memleket iin
blzum olduu kanaat-i iptidaiyesinde bulunuyorlard. Mevcut olan heyeti temsiliyenin bu mesele iin kfi
gelebilecei ve bu suretle iktifa edilmesi fikrindeydiler ve bu kanaati muhafaza etmekte bulunduu iin bugn bu
Meclisin mahiyetini idrak etmemektedir. Bu husustan dolay kendisini mzur grrm.
nc bir sebep de Salhattin Beyefendiyi yanl mtalata, yanl muhakemata, yanl netayice
sevkedebilir. O da kendi zihniyeti itibariyledir. Malm-u liniz Salhattin Bey bu Meclisin iine gelirken, bu
milletin sinesine girerken ngiliz sefarethanesinden geerek ngiliz torpitosuna binmitir.
Salhattin Bey (Mersin) Evet ngiliz torpitosiyle geldim.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Ve ilk yapt ey vazife-i millye ve vataniyesiyle megul olan bir arkada
yerinden oynatmak ve yerine gemek olmutu. Binaenaleyh kendileri haddi zatnda fena bir adamdr demek
istemiyorum, diyelim ancak bu zihniyetlerle iimize geldii iin baz vaziyetimizi bu suretle grmektedir.
Binaenaleyh ayn suretle muhakeme etmekte beraber olamayz.
***

HEYET- MURAHHASANIN HAREKET HAKKINDA

5 ubat 1921
Heyet-i Murahhasaya giriine msaade edilmeyen Bolu Mebusu Yusuf zzet Paann yerine, Adana Mebusu Zeki Beyin gnderilmesi iin izin verilmesine dair Heyet-i Vekile
Riyaseti tezkeresinin grmesi srasnda:

Reis Efendim Adana Mebusu Zeki beyin, Heyet-i Vekilenin tezkeresi mucibince, mezuniyetini kabul
buyuranlar ltfen ellerini kaldrsnlar. Kabul buyuruldu.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Arkadalara bir ey arzetmek isterim efendim. Bu heyetin hemen, belki
yarn; yarn akam yola karlmasn Heyet-i Vekileden rica edelim. Fakat dnelim ki bunlara vereceimiz
talimat, Heyet-i Celileniz takarrr ettirmemitir. Fakat byle bir talimat takarrr ettirmek iin heyeti intizar
ettirirsek, ok zaman geecektir. Bizim dndmz; Heyet hareket etsin. Biz de bu talimat, bir iki gn
zarfnda takarrr ettiririz ve ifreli telgrafla Antalyada kendilerine tebli ederiz. (Muvafk sadalar)
Tahsin Bey (Aydn) O halde efendim yarn da itima edelim.
Mustafa Kemal Paa (Devamla) Tabi yarn, br gn itima ederiz. Bittabi talimat bir gnde, iki gnde
bitmez, bir hafta zarfndan istediimiz gibi mnakaalar yaparz. Zaten bu heyet de bir hafta evvel varamaz...
Bunu arzedecektim...
***

CEPHEYE HAREKET EDN MECLSE BLDRMES

10 ubat 1921

Reis Celse kuat edildi.

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Arkadalar; baka bir mani zuhur etmezse msaadenizle bu akam Garp
Cephesine hareket edeceim. Bu mnasebetle bir iki gn gaybubet edeceim, arz- mlmat ederim. (Allah
selmet versin sesleri)
***

ANAYASA KANUNUNUN YEDNC MADDESNN

DETRLMES HAKKINDAK TEKLF
MNASEBETYLE
21 ubat 1921

Efendiler, Tekilt- Esasiye Kanunumuz milletin tamamiyle arzularn ve Meclisin mahiyetini ve ekli
hakiksini gsterir bir kanundur.
Bu kanun mevcut olmasayd Trkiye Byk Millet Meclisinin mahiyet-i asliyesi hakknda dnyaca hibir fikri
kat edinilmemi bulunacakt ve dmanlarmz buna syi olmulardr. Heyet-i liyenizin muvakkat, havada,
esassz, hibir ey temsil etmiyen bir heyet olduunu gstermek iin ok almlardr. Tekilt- Esasiye
Kanunumuz btn bu fena fikirleri zir-zir edecek bir kanun olarak ortaya konmutur. Bugn stanbulda Trkiye
Byk Millet Meclisinin ve bunun Hkmetinin kymet ve mahiyetini izale etmek iin, iptal etmek iin sarf-i
mesai edenlerin kffesi Tekilt- Esasiye Kanunumuzu iptal etmee almaktadrlar. Bugn Londrada ispat-
vcut eden heyet-i murahhasamzn btn kudreti btn kuvveti ve salhiyet-i temsiliyesi Tekilt- Esasiye
Kanununun sayesindedir. Binaenaleyh bu kanunu bozmya almak bendenizce bugn iin memleket ve menafii
millete ve Meclisi linizin vaz meruuna darbe vurmaktr. Bundan baka birok rfekann dedii gibi be aydan
alt aydan beri, haf, alen, husus celselerde mevzuubahis ve mnakaa olmu, encmenlerde ariz ve amik tetkik
edilmi ve ancak bundan sonra yine bir maksad- ulv ile daha be on gn evvel karar- katye iktiran ettirilmi
olan bir kanunu bozmak iin tekrar mracaat etmek kanunen gayri caizdir. Byle bir mracaati makam- riyasetin
kabul etmesi zaten hatadr. Onun iin teklif ederim; bunun iin bu, burada mevzuubahis, mzakere olmasn. Bu
dahi zarardr.
Mustafa Bey biraderimiz bilmem hasta mdr nedir? Bunun tadili iin on keredir mracaat ediyor ve ilk
mracaatnda bu zaten reddedildi. Reddolunduktan sonra nasl mevkii mnakaaya konulur? Bu mnakaa
muzrdr. Arkadalar, kemali huls ile, kemali ciddiyetle arz ederim, bu mevzuubahis ve mnakaa olamaz 1
(mzakere kfi sadalar).
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Bu mesele encmende dahi mevzuubahis olamaz. Encmenin vazifesi
Tekilt- Esasiye Kanununu tadil etmek deildir. Heyeti Vekilenin vazife ve salhiyetini tyin etmektir.

LONDRA KONFERANSINDA SZN TEVFK PAA

TARAFINDAN ANKARA MURAHHASLARINA
BIRAKILMI OLDUUNA DAR GELEN TELGRAF
ZERNE
26 ubat 1921

Efendiler, Srr Bey imzasiyle evvelki gn Londradan bir telgraf gelmiti, huzur-u linizde okunmutu.
Bittabi o gayri resm bir telgraft. imdi Makam- Riyasete dorudan doruya Bamurahhasmz Bekir Sami
Beyden gelen bir telgrafname vardr ki bunun da muhteviyat tamamiyle Srr Beyin verdii malmat
meyyettir. Efendim 23 ubatta (St. Ceyms) saraynda konferansa itirak ettiklerini sylyor. Tevfik Paa ksa
birka szden sonra, szn milleti temsil eden heyete ait olduunu syledii ve mzakerenin devam mddetince
ihtiyar- skt ettiini yazyor. Bu celsede (memleketin istikll ve mevcudiyetine ait esasat tarafmzdan mdafaa
edildi. Louit Cor bu esasatn tatbikatndaki nokta-i nazarmzn izahn arzu etti. Mzakerenin celse-i tiyeye
terki talebolundu) diyor. Louit Cor celse-i tiyede de stanbul heyetiyle itima etmek arzusunu gsterdi. Fakat
hakk kelmn milleti temsil eden heyetimize ait olduu tekrar edildi (alklar). Bu makam- riyasete gelmi bir

telgrafnamedir. Heyet-i liyenizi haberdar ediyorum ve bittabi Hariciye Vekletimizde gelmi ifreler olduundan
haberdarm efendim (alklar). htimal orada daha baka tafsilt vardr. Suret-i ameliyede konferansn iyi bir
halde cereyan ettiini anlyorum.
***

KNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Mart 1921

Efendiler!
Trkiye Byk Millet Meclisi bugn ikinci itima senesine giriyor (Allah muvaffakiyet ihsan etsin sadalar).
Geirdiimiz bu bir sene zarfnda Meclisi lice ve btn millete sebkeden mesaiy-i fedakraneyi kemali takdis
ve tebcil ile tezkr eylerim (alklar). Mill faaliyetimizin bugne kadar tevlidettii mesut neticelerden
bahsederken mill senemizin -bu sene-yi mill vasfiyle yadetmekte mstesna bir zevk duyabiliriz- ihtiva ettii
haric ve dahil vekayii hulsaten hatrlatmak isterim. Malmunuzdur ki tilf Devletleri on alt martta
payitahtmz suret-i feciada igal ederek hkmetimizi felce duar eylediler (Allah kahretsin sadalar). Makam-
hilfet ve saltanat ellerinde bazie kldlar. Bir suikast darbesiyle milletimizi zebn ve hakk hayatn
mdafaadan ciz bir hale koyduklarn zannettiler ve imhakr arzularnn tahakkukuna artk hibir mania
kalmad zehabna dtler. Halbuki mtarekenin imzasndan beri dmanlar tarafndan ika olunan feci,
ahtikenane ve imhakrane tecavzat muvacehesinde kfi derecede ikaz edilmi olan milletimiz bu son darbeyi
hazmetmedi. Derhal mukadderatnn sahib-i hakiksi olduunu, hkimiyetinin ehli bulunduunu cihana ispat iin
metin ve vakur vazn taknd (yaasn sadalar).
ntihabat icrasna dvet edilen milletimiz hemen vekillerini intihap ederek vazife bana gnderdi.
Mukadderat- memleketi, vekillerinden teekkl eden Meclisi linizin yed-i emanetine tevdi eyledi. Meclisi liniz
dahi inikadnn birinci 23 nisan 1336 gn milletimizin dahil ve haric istikll-i tam dhilinde mukadderatn
bizzat deruhde ve idareye baladn btn cihana iln eyledi (alklar). Meclisinizi vcuda getiren za-y
kiramn her biri uzak yerlerden bin trl mihnet ve meakkatler ihtiyar ederek Ankaraya geldiler. stanbulda
duar- tecavz olan Meclisi Mebusan zasndan dahi bir ksm dman tehdidat ve takibat altnda Anadoluya
getiler. Bu suretle Byk Millet Meclisinin bilmum za-y kiram o karanlk ve mevve gnlerde milletin
talebeyledii ulv vazifenin ifasna kemali azm ve metanetle itabeylediler. Bugn btn bu muhterem
arkadalarm tekrar tebrik ve tevkre vesile ve frsat bulduumdan dolay pek bahtiyarm (alklar). Meclisimizin
ne kadar mkl erait tahtnda ve ne byk fedakrlklarla ifa-y vazifeye baladn ve devam eylediini takdir
edebilmek iin tarih inikadnda ve mtaakp eyyamdaki vaziyet-i dhiliyemizi derhtr etmek kifayet eder.
Efendiler, hatrlarnzdadr ki tilf Devletlerinin himayesi ve stanbulun baz mehafilinin tevikiyle efrad-
milleti yekdierine krdrmak zere hareket eden Anzavur, Biga havalisinde faaliyete balad. Ayn tevikatn
tesiriyle Dzce, Hendek, Adapazar, Bulu ve Cerede havalisi Hilfet Ordusu nam altnda icra-yi faaliyet eden
hainlerin taht tesirine girdi. Din ve millet ve memleketin hals gayesine matuf olan teebbsat- millmizi gya
lisan- eriatle tezyif eden fetvalar karyorlard. Bu iblisane ve hainane tahrikat ve teebbsat neticesinde
Meclisinizin burada ilk itimai gn ussat Ankarann sekiz saat mesafesine gelmi bulunuyordu. Byk Millet
Meclisinin byk ve metin vaz ve durbinane tedabiri sayesinde teskin edilen bu huruu isyan Yozgat, Zile ve
Akdamadeni ve Sivas havalisi isyanlar ve bunlar da Konya, Karaman. Ilgn kyamlar takip etti.
Sleyman Srr Bey (Yozgat) Paa Hazretleri rica ederim, isyan Yozgatta deildir. apanoullarnndr.

Reis Paa (devamla) Memleketimizin dier baz yerlerinde de hkmet-i millyemize itaatsizlik sar
grld ve daha sonra Demirci Mehmet Efe ve Ethemle kardelerinin hyanetlerine ahit olduk. te Efendiler,
Meclisi liniz ve onun Hkmeti dmanlarn ve hainlerin tertip ve tevikiyle meydana getirilen bu irticalar ve
asayisizlikleri bastrmya muvaffak oldu (elhamdlillh sadalar). Nispeten pek az tahribat ve telefatla bu
kemekei bertaraf etti. dll ve ifal edilmi olan ahaliyi irat ve tenvir ederek halkn tabaka-i cahilesini de
hakikat halden haberdar eyledi. Bu noktada bilhassa Anadolu ulema-y kiramnn hakik fetvalariyle ifa
buyurduklar iradat mteekkirane yadetmei kendime bir vazife bilirim (alklar).

Efendiler, hatrlatmak isterim ki azim ve imanmz sarsmak iin dhilde ihdas olunan vekayi-i messife henz
cereyan ederken dmanlarmz hariten de tazyikat ve tevikat- zalimanelerinde bir an bile tevakkuf
etmiyorlard. Garpta Yunanllar ve cenupta Franszlarla onlarn teslih ve aleyhimize taslit ettii Ermeniler ve
arkta Ermenistan Ermenileri memleketimizin aksam- mstevliyesinde ve igal edilen hudut ve cepheler
civarndaki ahali-i islmiyeye enva- mezalim ve ktal icra ediyorlard. Yunanllar birok kuvvetlerimizin dahil
isyanlarla megul olduu ve zaten henz muntazam mill ordumuzun teekkl edemedii bir srada kuva-yi
mahalliye ile mdafaa edilen garp cephelerimize tecavz ettiler. Bu muharebatn maddi netayici messif olmakla
beraber milleti daha kuvvetli bir iman mdafaa ile tehise medar olduu cihetle faydal addedilmelidir.
Filhakika, mtarekeyi mtaakp dmanlarmz tarafndan silhlar alnarak, mevcutlar tenkis edilerek eritilen
ordular az zamanda deta yeniden tekil, tecdit ve tehiz ve ilbas ettik. Bugn her cephede muzafferane
harbdeden ve vatan mdafaasnn ne demek olduunu tamamen mdrik ordularmz vardr (alklar). Bu ordular
sayesinde arkta Ermenistan muzafferiyetini kazandk ve garpta Yunanllar malp ettik (alklar). ark
Ordumuzun vaz messiri bizi esasat- millyetimizin nikat- mhimmesinden bulunan Kars, Ardahan ve Artvini
istirdada muvaffak etti (alklar). Ordularmz memleketi mdafaa ve memleketin istikll-i tammn muhafaza
kudretini izhar ve ispata mheyya bulunuyorlar (yaasn sadalar). nallah, pek uzak olmyan bir tide hayat ve
istikll-i katmizi temin edecek olan kahraman ordularmzn kumandanlariyle, zbitan ve efradna ve kemali an
ve erefle mdafaa-i millyeye fiilen itirak eden ahaliye ve bilhassa vatanlarnn mdafaasnda mstesna
kahramanlklar gsteren Gazi Ayntap ahalisine ve umumiyetle halkn banda vazife-i resmyelerini
vatanperverane ve fedakrane ifa etmekte bulunan memurin-i hkmete btn milletin ve heyet-i celilenizin
hissiyatna tercman olarak arz- minnettari eylemei vecibe addederim (alklar).
Efendiler!
Trkiye Byk Millet Meclisi mukadderat- milleti bilfiil demlide eyledii gn bulduu idare makinesinin
mazinin istibdat fikirleri ve esaslar zerine kurulmu rk bir makine olduunu izaha lzum grmem. Meclisi
liniz ve Hkmetiniz ite byle bir makinenin slhna almakta bulunmutur. Ve vazettii ve peyderpey
ikmal edecei esasat ile idare-i umumiyeyi nispeten ayan emniyet bir hale ifraa muvaffak olmaktadr. Tekilt Esasiye Kanununun muhteviyat tatbik ve yeni idare-i vilyat kanunu ile ikmal edildii takdirde memleketin
dhilen muhta olduu esbab- inkiafn tamamen ihzar edilmi olacana kaniim.
Efendiler!
Mcadelenin ehemmiyetini idrk eden milletimiz sy-i mtemadisiyle byk bir cehd-i mal gstermi,
memleketin btn ihtiyac- millsini temin edici kavi mitler baheylemitir. Umur-u maliyede memleketimizce
pek mhim bir meselenin halline az ok mtevazin bir bte tanzimine, muvaffakiyet hsl olmutur.
Memleketimizde umur-u iktisadiyenin mahiyet ve ehemmiyeti belki de tannmam olduu halde Meclisi liniz
memleketin menabi-i varidatna sahip olmak iin esaslar vazetmitir. Mtarekeyi mtaakp ecnebiler menabi-i
varidatmza tamamen vazyed etmek tedbirlerine derhal tevessl ettiler. stanbuldaki vaz mtehakkimlerinden
istifade ederek maadin taharrisi iin muktazi ruhsatnamelerin itasn menettirdiler. Biz memleketin btn menabii servetine sahibolarak ihracat ve ithalt arasnda temini tevazne ve hslatn mahrelere temini isli iin yollarn
slhna vesait-i mmknenin ihzarna tevessl ettik. Maarif, shhati umumiye, nfus ve mran cihetiyle pek gze
grnr netayi henz istimal edilemedi. Ancak bu hususatta briz semerat- fiiliye iktitaf iin zemin ve zaman
ve vesait ve ok paraya da ihtiya olduu tasdik olunmaldr. Mamafih memleket ve milletin zami ihtiyacat
temin edilmek areleri tetkik ve tetebbu edilmekte ti-i karipte ayan- memnuniyet bir netice vcuda
getirebilecek zeminin ihzariyle itigal olunmaktadr. Meclisi linin tesis eyledii stikll Mahkemeleri sayesinde
seri ve dilne surette birok fenalklara nihayet verilmitir. Bugn memleket medeni kavanin ve daim derecat
muhakimle temini sayie muktedir bir hale getirilmitir.
Efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisinin bir seneden beri kemali muvaffakiyetle takip ve tatbik ettii
dahil ve haric siyaseti asar fiiliyesi ile tamamen tavazzuh etmitir. Efendiler, siyasetimizde muayyen olan
prensiplere bugne kadar sadk kaldmz gibi bundan sonra da milletin inkiafn, istikllinin masuniyetini
temin edecek olan bu siyasetimize muhafaza-i sadakatimiz tabidir. Siyaset-i dhiliyemizde iarmz olan
halklk, yani milleti bizzat kendi mukadderatna hkim klmak esas Tekilt- Esasiye Kanunumuzla tesbit
edilmitir. Bu kanunu ve bu kanuna mteferri olan kanunlar bir an evvel kararak hsn tatbika alacaz.

Siyaset-i hariciyemizde menafi-i milletin istilzam eyledii esasat ihtiva eden tamamen mstakil ve serbest bir
siyaset takip edilmektedir (alklar). Meclisimiz ve meclisimizin hkmeti cenkcu ve maceraperest olmaktan
uzaktr. Bilkis sulh ve selmeti tercih eder. Bilhassa insan, meden mefkrelerin hayyizi husule kmasna
fevkalde taraftardr. te bu esaslar dairesinde gerek ark ve gerek garp lemleriyle daima hsn mnasebet ve
revabt- dostiyi ararlar. arkta Azerbaycan, imal Kafkas ve Efganistan Hkmetleriyle samim ve vicdan
mnasebetler tesis ettiimiz gibi Irak ve Suriye slm ahalisiyle fevkalde samim rabtalar vcuda getirdik. Bizce
kymettar olan bu revabt muhafaza etmekteyiz. ran Hkmetiyle de mnasebetimiz vardr. Bunu teyit, cmle-i
malimizdendir. Ermenistan ve Grcistan ile mevcut mnasebatmzn kariben mstakar ve menafi-i millyemize
mutabk bir surete iktiran edeceini midederiz. Rus Bolevik Cumhuriyetiyle mevcut mnasebatmz hsn
cereyan ve devam etmektedir ve bu mnasebat elyevm Moskovada bulunan heyet-i murahhasamzn dhil
bulunduu konferansta daha cidd esasata istinadettirerek takviyeye almaktayz. Bu mesaimizin tamamen arzuyu millete tevfik olunacana phe yoktur.
Garp lemine gelince: tilf Devletlerinden bazlariyle zaman zaman nim resm temaslar yaplm ve daima
memleket ve milletimizin menafiini temin etmek artiyle sulh ve skn-u leme hdim olmak aresi aranmtr.
ngiliz ricali siyasiyesi bizim makasid- msalimperveranemizden daima tecahl etmilerdir. Ancak milletimizin
bir senelik mcadelesi neticesinde mevcudiyet ve istikllini mdafaa etmek hususundaki azim ve kararnn
lyetezelzel olduu fiilen sabit olduktan, sonra ancak milletimiz stanbulda padiahn huzuru ile itima edilerek
ray saltanatta ayaa kalkmak suretiyle alnan karara msteniden stanbul Hkmetinin kabul ettii Sevr
Muahedenamesi altndaki idam kararnn mahiyet-i imhakranesini idrk ettiini ve buna Trkiyede mahalli
tatbik olamyacan mcahedat- azimkranesiyle maddeten ispata muvaffak olduktan sonra nihayet tilf ricali
siyasiyesi bizimle grmee lzum hissetmilerdir (alklar).
Geen senenin bugnlerinde sulha mtedair gelen haberler, herkese yeis veriyordu; her tarafta dmanlarn
maddi ve mnevi hcumlarna mruzduk; herkes bizim aleyhimizde idi. Bugn btn dnya dvamzn kutsiyetini
anlam bulunuyor. lem-i insaniyet ve medeniyet bize her taraftan gnden gne artan bir tevecch gsteriyor.
Geen senenin bugnlerini derin bir endie ve strap iinde idrk eden milletimiz, bu senenin ayn gnlerinde
azim ve metanetinin sarn grmekle mftehir olabilir (alklar). Geen senenin bize getirecei en byk felket
ve musibet Sevr Muahedesi idi.
Efendiler!
Dmanlarn btn bir senelik gayretlerine ramen neticede bugn Sevr Muahedesi muhteviyat fiilen ve
hkmen yoktur (iddetli ve srekli alklar).
Neticesinden mitvar olmak istediim Londra Konferans cihan- insaniyetin mstahak olduu sulh ve
msalemeti bir hali intizarda braksa dahi bugn anlalmtr ki Sevr Muahedenamesi ahkm Trkiyeye cebren
tatbik olunamaz (iddetli alklar).
Efendiler, malp sfatiyle 1918 mtarekenamelerini imzalam olan milletler arasnda bu neticeye ancak
Trkiye takip ettii siyasetinin drendilii ve silhlarnn kuvveti sayesinde nail olmutur.
Efendiler, tilf Devletleri bizi mstakil bir devlet halinde yaamya kabiliyeti olmyan bir millet telkki
ediyor (ok yanl sadalar). Ve bu yanl telkki bahanesiyle memleketimizi paralamak ve milletimizi esaret
altna almak istiyorlard. Onlar bu telkkide aldatan saik milletimizin kendi kendisini idareye muktedir
olamamas zehabdr. Halbuki milletimiz ilk seneden beri her trl muavenet ve delletten ve asrlardan beri ekli
idareden mcerret olarak milletlerin bana gelebilecek olan felketlerin en byne mruz bulunduu halde en
meden, en insan ve btn erait-i hrriyete riayetkr bir tarzda kendini idare etmektedir (alklar).
Dmanlarmz istil ettikleri memleketlerimizde her nevi mdafaa vesaitinden tecridedilmi olan
millettalarmza kar bugne kadar bilfasla tahrip, yama, katil, tehcir gibi mezalimi irtikp eylemekte devam
ettikleri halde Byk Millet Meclisinin havza-i hkmetine dhil bulunan btn gayri mslim unsurlar,
kanunlarmzn ve silhlarmzn himayesi altnda mazhar-i emn- sayi olarak yaamaktadr (iar- slmiyet ve
insaniyetimizdir sadalar).
Efendiler; bu beyanatma ilveten Meclisi linizin bir senelik meselesini de kemali takdir ile hulsa etmek
isterim. Meclis-i linin mebde-i itimai olan 23 Nisan 336 tarihinden dnk gne 28 ubata kadar 311 gn

gemitir. Bu eyyam zarfnda Meclisi liniz 159 gn itima akdetmitir. Bu itimaat (51)i haf ve (356)s aleni
olmak zere (407) celseyi ihtiva eder. Meclisi liniz bu meagil ile imdiye kadar heyet-i umumiyece (104) kanun
kabul etmitir. Ve bundan baka (149) teklif-i kanuniyi mzakere ettikten sonra reddetmitir. Demek ki (252)
kanunla itigal etmitir. Bundan maada hasbelicap (67) teklif-i kanuniyi Heyeti Vekileye tevdi etmitir. (6)
kanunun mzakeresi tehir edilmitir. (55) kanun yeni seneye devredilmitir. Demek oluyor ki ceman (381)
kanunla Meclisi liniz itigal etmitir. Meclisi linizin kard kavanin meyannda Hyanet-i Vataniye Kanunu,
cra Vekilleri ntihab Kanunu, Temyiz Heyeti tekiline dair Kanun, stanbulun igalinden sonra stanbul
Hkmetince mnakit muahedat vesairenin lv kanunu, Nisab- Ekseriyet Kanunu, stikll Mehakimi tekili
Kanunu, Meni Mskirat Kanunu, kylnn saadet ve refahna mtaallik olmak zere Baltalk Kanunu, Cephe
Zamm Kanunu, yine milletin shhat ve hayatna mtaallik olmas itibariyle Frenginin Meni Sirayeti Kanunu,
milletin ve heyet-i celilenizin mahiyetini, eklini ve salhiyetini tyin etmek itibariyle Tekilt- Esasiye ve
kudret ve iktidar- malmizi gstermi olmak itibariyle Bte Kanunlar zikre ayandr. Encmenlerdeki mesaiye
gelince : Efendiler, muhtelif mesaile ait olmak zere kanunlar da dhil olduu halde encmenlere 703 para i
havale olunmutur. Bunlardan 422si encmenlerden kmtr. 281i yeni seneye devredilmitir. Bundan baka
heyet-i celileniz alkadar olduu mesaili takip etmi olmas itibariyle haiz-i ehemmiyet olarak ayrca 111 takrir
vermi ve bunlar Heyeti Vekileye havale olunmutur. Bundan maada yine umur-u itimaiyeyi takipteki teyakkuz
ve intibahna dellet etmi olmas itibariyle fevkalde haiz-i ehemmiyettir: 122 takrir ile Heyeti Vekileden istizah
ve sualde bulunmutur. Arkadalar, heyet-i celilenizin bu Meclis dairesine ait olan bu mesaisinden baka
dorudan doruya rfeka-yi kiramnzdan bir oklar Meclisi liniz namna hidemat- devlete de fiilen itirak
etmek suretiyle ifa-y vazife-i vataniyede bulunmulardr. Ezcmle rfekamzdan bir ksm sefaretlere tyin
olunmulardr; bir ksm arkta ve garpta heyet-i murahhas halinde en mhim mesail-i siyasiye ile itigal etmekte
bulunmulardr. Ve yine rfekamzdan biroklar ordularn, kolordularn, mfrezelerin, ktalarn banda olarak
dmanlarla arpmlardr ve arpyorlar. Ve yine gzide arkadalarmzdan bir ksm nefer olarak cephelere
gitmi, ktaat- askeryenin iinde dmanlarla muharebe etmitir. Arkadalarmzdan bir ksm da stikll
Mahkemelerinde umur-u adliye ile itigal etmitir. Yine bir ksm arkadalarmz memleket dhilinde mhim
vekayiin icra-y tahkikatna memur edilmitir. Ekseri arkadalarmz milletin irat ve tenviri iin klfetli
seyahatler ihtiyar eylemilerdir. ok defalar ordu cephelerini tergip ve tevik iin dolamlardr. Doktor olan
arkadalarmz muharebe meydanlarnda mecruh olan askerlerimizin derhal tedavisine itabeylemilerdir.
zalkla memurlarun imtizac mesa kanuni dhilinde bulunduu zamanlarda da birok rfekamiz valiliklerde,
mutasarrflklarda, kaymakamlklarda vesair adl ve mlk memuriyetlerde bulunmak suretiyle devletin
hdematna itirak eylemilerdir.
Efendiler, Meclisi liniz bu mesai-i fevkalde ile megul olurken vezaif-i icraiyeye tevkil buyurduunuz cra
Heyeti Vekilleriniz de muharebe meydanlarndaki kumandanlk kararghlar gibi geceli gndzl mesaisiyle
temayz etmitir. Vekletlerin ve bilcmle mesai refiklerimizin vazifelerini kemali intizam ile tedvir
etmelerinden dolay kendilerine teekkr ederiz (itirak ederiz sadalar). Bu buhranl sene-i mesainin mkfatn
grmekle mesut olan Meclisiniz ilk gnn idrk ettii ikinci sene-i mesaide de ayn faaliyetle alarak naallah
niha muvaffakiyeti elde edilecektir (naallah sadalar). Cenabhaktan cmlemize muvaffakiyet dua ederken
hakk beka ve istikllimizi kurtarmak gibi blent ve kuts mcahede urunda ihraz- ehadet eden kardelerimizin
mbarek ruhlarna da fatihalar ithaf eylerim (Fatiha okundu). Meclisi li ikinci sene-i mesaisine on ikisi Maltada
mevkuf, altm sekizi stanbul Meclisi Mebusanndan iltihak eden ve iki yz yetmii de Byk Millet Meclisine
za olarak intihabedilen ki ceman (350) muhterem za ile balyor. Maltadaki madur ve muhterem
arkadalarmz da kariben aramzda grmemizi temenni ederim (inallah sadalar).
Efendiler!
Milletimizin fevkalde kabiliyetleri vardr. Bu kabiliyetlerin inkiaf ve faydal tecelliyat phesiz parlak
netayice iktiran edecektir. Ancak tarihin baz korkun kaytlarn kemali teyakkuz ile hatrlatmay faydal
buluyorum. Arkadalar, bir millette, bhusus bir milletin sergr- idaresinde bulunan mdrannda ihtirasat ve
mnakaat- ahsiye, vazife-i millye ve vataniyenin mstelzim olduu hissiyat- liyeye galebe derecesini
bulduu memleketlerde inhill ve inkraz gayri kabil-i ihtirazdr. Milletimizin hakik mmessilleri olan bilcmle
rfekann bu gibi nekaisten daima mnezzeh kalacaklarna asla phe edilemez. Heyet-i celilenin mtekabil hissi
uhuvvet ve tesandnn mvekkilleriniz olan umum millete de daima ayn feyiz ile mil ve sri olaca tabidir.

Muhterem arkadalarm; btn bir millet lmle gz gze baktmz Mtareke gnlerinden balyarak bugne
kadar katettiimiz mesafeleri, atlattmz saysz mklt bir defa daha beraber tahattur edelim. Ne vakit
balad bilinmiyen zamanlardan beri eref-i istikll ile yayan milletimiz en feci bir izmihlalle nihayet buluyor
gibi grnmken kayd esarete kar evldn kyama davet eden ecdat sesi kalblerimiz iinde ykseldi ve bizi
son hals mcahedesine davet etti. Artk yeis ve ftur gnleri ok arkada kald. Memlekete hals ve hakikat
yolunu iaret etmi ve btn milleti kendi istikll bayra altnda toplam olan Meclisi liniz ikinci sene-i
mesaisine dhil olurken ben ufkumuzda inkiafa balyan klarn bu kadar felket grm olan bedbaht
vatanmzda bir sabah-i hayr olmasna dua ediyorum.
***

CEPHE ZAMLARI HAKKINDAK KANUN

MNASEBETYLE
14 Mart 1921

Efendim, bu cephe zamm hakkndaki madde-i kanuniyenin tefsiratndan bahsedilmekte olduu iin bir iki
nokta-i nazar arzetmek istiyorum. nc maddenin dhilinde deniyor ki: (Dman veya msellh ekya
karsnda hatt harbe dhil olduu veya hatt harb ihtiyat olarak bulunduklar zaman cepheye ait ktaat
addolunur). Hatt harbin ne demek olduunu btn rfeka bilir. Binaenaleyh bir defa nazarmz ve hayalimizi
memleketi mdafaa etmekte olan hatt harblerimize atfedelim. Garpta hatt harblerimiz vardr. Karadenizden
balar, Akdenize kadar devam eder. Dorudan doruya dmana kar silhn tevcih etmi olan avc hatlarndan
balaynz, asker olanlar teferruat pek iyi bilirler, onlarn istinatlarndan -ki birer takmdan ibarettir-sonra
ihtiyatlar; taburlardan alaylardan itibaren bunlar o hatt harbin ihtiyatlarn tekil eder. Bittabi Karadenizden
Akdenize kadar imtidad-eden bu uzun cephenin her tarafna yetiebilecek olan ihtiyatlar daha merkez ve daha
geride bulunur.
Hatt harbimizin imtidadn takip edelim. Mersin, Tarsus, Adana, Ayntap byle Cenup Cephesi gider. T
Musul karsna kadar... ve oradan da arka tevecch eder. Demek ki memleketimizin btn hudutlar bugn iin
hatt harblerden ibarettir.
Binaenaleyh bu hatt harbleri idare eden byk kk kararghlar, ait olduklar cepheyi idare edecek kadar
usulen geride bulunur. Bu itibarla btn bu hatlar idare eden karargh- umuminin de tabidir ki herhangi bir
hatt harbe yapk olarak bulunmas lzm gelmez ve caiz deildir. Onun da heyet-i umumiyeyi idare edebilecek
kadar merkez bir vaziyette bulunmas lzmdr. imdi bu hatt harbin ihtiyatlarn nazar itibare alnz, icabnda
yetitirilmesi lzm gelecek umumi ihtiyatlar nerede bulunur? Sivasta bulunur, o halde cepheye ait ktaat
denildii zaman; btn bu hatt harblere dhil olan ktaat ile icabnda hareket edecek olan ktaattr. Buna nazaran
cepheye ait ktaat ve cepheye ait kararghlar bittabi neferden, takmdan, t ordugh- umumiyesine kadar gelir ki
o da Erkn Harbiye-i Umumiye Dairesidir. Erkn Harbiye-i Umumiye Dairesi vakti hazarda itigal eden bir
daire hkmnde deildir. Daima seyyar olmaa mahkm bir karargh- umumi mahiyetindedir. Yine o madde
okunacak olursa hatt harbe dhil olmyanlar kimlerdir? Kararghlar kimlerdir? Tekiltlar kimlerdir ? Buna dair
sarahat-i kfiye vardr. Baknz, geri hidemata memur ktaat bunlarn kadrolarna ithal edilir. Veya bir cephe ve
kolordu ihtiyat olarak mirlerine verilir. Mesel dorudan doruya Ankarann mahall inzibat iin bir
kumandanlk tekil edilmitir. Ankara Kumandanl; bunun vazifesi burada almaktr ve cepheye gitmekten
uzaktr. Binaenaleyh bunlar tefrik etmek kolaydr. Bu esasa gre karargh- umumiden balyarak t sngsn
dmana tevcih etmi olan efrada kadar cephe zamm vermek lzmdr. Arkadalarmzdan birisi, buyurdular ki;
bu kanunu, Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi smet Paa yapmtr. Kendileri; Erkn Harbiye-i Umumiyenin
bundan istisna edilmesi taraftardr. Bundan benim de malmatm vardr. Hakikaten smet Paa karargh-
umuminin bundan istisna edilmesi taraftar idi. Hatt ordu kararghlarnn, hatt kolordu kararghlarnn, hatt
frka kararghlarnn bundan istisna edilmesi taraftar idi. Gaye; bizim burada tefsir etmek istediimiz gibi bu
cepheye aittir, bu cepheye ait deildir tarznda olursa doru bir nokta-i nazar deildir. smet Paann ve smet
Paa ile bu noktada hemfikir olan rfekann dnd ey; bugn memleketin, milletin paraya ihtiyac vardr.
Bu paray nereden kesmek mmknse oradan kesmek lzmdr. Binaenaleyh karargh- umumiyi tekil eden
zbitana cephe zamm vermezsek onlar mutazarrr olmyacaklar gibi anlalr tarznda, mtalat ve mlhazat

nazar dikkate alnrsa hakikaten bu kararghlar iin cephe zamm ita etmemek muvafktr. Fakat bu muharip
ktadr, veya gayri muharip ktadr, noktasndan tutarsanz btn dnyaya kar iln ettiimiz harbi idame eden bir
karargh- umumiye gayri muharipsin demek btn ordumuzun gayri muharip olduunu kabul etmek demektir ki
bunu bendeniz kendi ahsma katyen reddederim. Cephe zamm vermemeli. Fakat bizim Erkn Harbiye-i
Umumiye Karargh muhariptir.
***

HKMETN STFASI HAKKINDA

16 Mays 1921
Meclis mzakereleri esnasnda Muvazene-i Maliye Encmeni ile Heyet-i Vekile arasnda kan fikir ihtilf zerine Fevzi Paa
riyasetindeki Hkmetin ifa-i vazife etmesine meydan kalmadn ifade etmesi mnasebetiyle:

Mustafa Kemal Paa (Ankara) Efendiler, Heyet-i Vekile Reisi ve dier rfekas burada cereyan eden
mnakaa neticesinde Makam- Riyasete istifasn vermilerdir. Binaenaleyh yeni Heyet-i Vekile taraf- linizden
intihabedilinceye kadar vekleten ifa-i vazife edeceklerdir.
Reis ............... Fevzi Paa Hazretlerinin taht- riyasetinde bulunan Heyet-i Vekilenin heyet-i mecmuasna
itimat, adem-i itimat meselesi mevzuubahs deildir. Bu ekilde Heyet-i liyenizin rey-i linize arz edeceim.
Refik Bey (Konya) Efendim, esasen bu ekil istifay kabul etmeyiz, efendim.
Mustafa Kemal Paa (Ankara) Reis Beyefendi, Heyet-i Vekile Reisi Fevzi Paa Hazretlerinin Meclis
huzurunda sylemi olduu sz belki istifa telkki edilmez. Heyet-i Celileye arz ediyorum ki, Vekillerin her biri
ayr geldiler. Makam- Riyasete kar istifalarn verdiler. Mesele bu kadar. Yenileri intihap edilinceye kadar
vekleten idare-i umur edecektir. Binaenaleyh devam etmekte bulunan mzakereyi yeni Heyet-i Vekilenin
huzuruna m talik edeceksiniz? Yoksa kendiliinizden mi devam edeceksiniz? Sizin reyinize muhavveldir.
Reis Yarn itima etmek zere mzakereyi tatil ediyorum.
***

ERZURUM KADISI KEN GREVDEN IKARILAN EDP HAKKINDAK SUAL

TAKRR MNASEBETYLE
7 Temmuz 1921

Efendiler! imdi mnakaa etmekte olduumuz mesele Nizamname-i Dahilde...

Mustafa Bey (Karahisar ark) Sz istiyorum Beis Bey!

Mustafa Kemal Paa (devamla) Susunuz Mustafa Bey rica ederim. Nizamname-i Dahil mucibince her
mebus vkeldan birine sual iradeder. Halbuki, ben zannediyorum ki Hseyin Avni Beyefendi Heyeti Vekileden
birine sual tevcih etmemitir. O halde bu mevzuubahis deildir. Mevzuubahis olan mesele dorudan doruya
Hseyin Avni Beyin takririnin metnidir. Hseyin Avni Bey Heyeti Vekileden sual soruyor. Heyeti Vekilenin
heyet-i umumiyesinden birden sual sormak iin Nizamname-i Dahilde bir madde, bir sarahat var m? (yoktur
sesleri). Yoksa beyhude yere bu madde ile itigal etmeyiniz. Dorudan doruya Beyefendinin teklifini heyet-i
celileniz nazar dikkate alsn; Beyefendi, meslekten yetimi olan ve baz idar ve siyas sui harekt grlen bir
kad Efendiyi, Hkmetin heyet-i umumiyesi azlettiinden dolay, heyet-i umumiyesine sual tevcih ediyor. Eer
heyet-i celileniz bu suali nazar dikkate alrsa, Heyeti Vekile Reisi gelir, burada cevap verir, izahat verir, nazar
dikkate alnmas lzm gelen; rey-i linize vazolunmas lzm gelen mesele bundan ibarettir.
***

MUSTAFA KEMAL PAAYA BAKUMANDANLIK

VERLMESNE DAR KANUN MNASEBETYLE
5 Austos 1921

Meclisi linin ahsiyet-i mneviyesinde mtecelli ve mndemi olan bakumandanlk vazifesini fiilen ifa
etmek zere bendenizi memur etmi olduunuzdan dolay arz teekkr ederim. Bu tevcih, heyet-i celilenizin
hakkmdaki itimat ve emniyetinin briz bir delili olduundan dolay benim iin pek kymetli bir taltiftir ve bu
mkfatn hayatmn en kymetli mkfat olacan arzederim. Binaenaleyh bu tevcihe kesb-i liyakat etmek iin
btn mevcudiyetimi maliniz dairesinde sarfetmekten bir dakika itinap etmiyeceimi ve bunda tereddt
etmiyeceimi telkki ve kabul buyurmanz rica ederim. Efendiler, zavall milletimizi esir etmek isteyen
dmanlar, inayet-i sbhaniye ile behemehal malp edeceimize dair olan emniyet ve itimadm bir dakika olsun
sarslmamtr. Bu dakikada bu itminan- tamm, heyet-i celilenize kar, btn millete kar ve btn leme kar
iln ederim. Bu itminanmn fiiliyata mnkalip olmas iin yegne arz- ihtiya ve iftikar ettii bir ey varsa o da
heyet-i celilenizin beni syanet etmesi ve milletimizin bana daima muavenet etmesidir. Gerek heyeti celilenizden
ve gerek byk ve efkatli milletimden daima byk bir efkat ve syanete mazhar olacama dair olan emniyetim
byktr. Binaenaleyh, heyet-i celilenizden aldm feyizle bu dakikadan itibaren Bakumandanlk vazife-i
fiilyesine balyorum.
***

SAKARYA MEYDAN MUHAREBES HAKKINDA

19 Eyll 1921

Muhterem Arkadalarm!
Milletimizi imha etmek kastinde bulunan dmanlarmz, Harb-i Umumide dhil bulunduumuz zmrenin
malbiyetinden istifade ederek maksatlarn seri bir surette mevki-i fiile karmak teebbsatnda bulundular.
Cmlece malmdur ki mtareke zamannda memleket ve milletin hayatn mdafaa etmek iin elimizde mevcut
olan bilcmle vesaiti almak hususunda teebbs etmedikleri hibir vasta kalmamtr. Filhakika ordumuz inhill
ettirilmi ve elimizde silhmz, topumuz hemen yok denecek bir hale getirilmiti, ite byle bir zamanda idi ki;
dmanlar maksatlarn tamamen temin etmek iin Yunan ordusunu memleketimize saldrdlar. Bu srada dman
karsna kabilenler yalnz kalb ve vicdanlar hamiyet ateiyle dolu efrad- millet olmutu. Filhakika, Yunan
ordusu, karsnda yalnz mill kuvvetlerden ibaret zayf bir hat bulmutu. Fakat, bunun gerisinde millet ve
milletin mmessillerinden mrekkep olan heyet-i celileniz, mevcudiyetimizi mdafaa etmek iin yegne vastann
ordu olduunu takdir ederek, byle bir orduyu meydana getirmek iin, btn himmet ve gayretlerini sarfetmee
balamt. Ancak dmanlarmz bize bu frsat vermek istemediklerinden derhal mill kuvvetlerimizin zerine
hcum ettiler. Ve bunun neticesinde Bursa, Uak gibi kymetli ehirlerimiz dahi -zmir gibi- dmann yed-i
gaspna geti. Fakat, hkmet, hkmetiniz bundan mteessir olmad. Ve bir an tereddt gstermedi, ordusunu
vcuda getirmek iin istihzaratna devam etti. Ve bu gayret ve himmetlerle, memleketimizin harb ksmnda
ordunun esas mukaddemesi denebilecek baz tekilt taazzuv etmee balamt. Fakat, dman buna behemehal
mni olmak iin frsatc idi. Ordunun vcut bulmasn kendi menfaatlerine mugayir gren baz hainler, stanbul
ricalinin, stanbulun daima gafil ricalinin, tavr- mivarndan da istifade ederek hkmetimize isyan etti ve
dmanlara iltihak eyledi. Bunu pek msait bir frsat addeden dmanlarmz derhal baskn tarznda Bursadan,
Eskiehir istikametinde taarruza getiler, yle bir zamanda idi ki, kuvvetlerimiz Gediz ve Simav cihetlerinde
megul bulunuyorlard. Fakat, bu megul olan kuvvetlerimiz derhal nnnde topland, dman taarruz ve
tecavzn emniyetle kabul etti ve ordumuz tarih-i millmize Birinci nn zaferini kaydetti. Vakaa nnnde bu
zaferi ihraz etmitik. Fakat arzu edilen orduyu vcuda getirmek iin muhta olduumuz zaman teehhr etmiti.
Binaenaleyh artk bundan sonra yeniden ordumuzu tekil ve taazzuv ettirebilmek iin almaa baland.
Dmanlarmz bu istihzarata da takaddm etmek istediler. Bu defa daha ok kuvvetlerle ve daha byk
mikyasta, muhtelif istikametlerden yeni bir baskn hareketi icra eylemilerdi. Bu baskn hareketi de yine ordumuz
tarafndan emniyet ile karlanm ve neticesinde de kinci nn zaferini kazanmtk. Tpk birincisi gibi, bu
ikinci zafer istihsl olunmakla beraber ordunun istihzarat iin yine teehhr vki olmutu. Binaenaleyh; nc
defa yeniden pek byk himmet ve gayretlerle ordunun istihzaratna devam edilmee baland. zerimize
saldran Yunan kuvvetleri byle Trk kuvvetlerine arparak paralandka, hakikaten bizi imha etmek isteyen
dmanlarmz daha byk mikyasta tedbirler, tevikler icra etmek ve hrslar uyandrmakla megul oldular. Ve
btn bu mesai neticesinde Yunanistann hemen tekmil kuva-yi msellhasndan mrekkep, fevkalde
mkemmel, mcehhez, kuvvetli byk bir orduyu Anadolunun ierisine saldrdlar. Artk dmanlarmz kanaat

getirmilerdi ki, bu kuvvetli ordu hali teekklde bulunan ve istihzaratn ikmale vakit bulamyan Trkiye Byk
Millet Meclisi ordusunu tamamen ortadan kaldracak memleket ve milletimizi imha hususundaki kararlarnn
tatbikna hibir mni brakmyacaktr. Bu dman ordusu temmuz avstnda harekt- taarruziyesine balamt.
Ordumuz bu harekta kar malmunuz olduu vehile nn, Ktahya ve Altnta imal ve imali-arkisinde
bulunan uzun bir hatta bulunuyordu. Bu hatta dmann muharebe temasn kabul etmitik. Fakat, daha ilk
temasta, dmann adeden ve vesaite tefevvuku tebarz ediyordu. Buna binaen ordumuz bu hat zerinde
muharebe-i katyeyi kabulden itinap ile yalnz mevzi muharebeler vererek dman fazla zayiata uratmakla
iktifa etti. Ve bunun neticesinde ordumuz Eskiehir ark ve Seyitgazi hattna ekildi. Kezalik bu hatta dahi
grld ki dman ordusunun tefevvuku bakidir. Binaenaleyh meydan muharebesi vermeden, yalnz dman
zayiata duar etmek iin muharebeler icra edildi. Ve bundan sonra ordumuzu biraz daha ikmal etmek ve
memleketimizin aksam- sairesinde bulunan kuva-yi ihtiyatiyenin iltihakna zaman brakmak ve her halde bizim
iin msait ve dman iin gayri msait bir mahalde meydan muharebesini kabul etmek muvafk grlmt. te
byle bir kararla ordumuzun aksam- asliyesi dman ordusu ile olan temasn katetmi... ve uzak bir mesafe
arka ekilmi, takriben 26 temmuzda Sakarya gerisinde toplanmt. Dmanlarmz ve dmanlarmzn vasta-i
icraiyesi olan Yunan ordusu, ordumuzu sktrp malp edemeyince elinde yalnz birka ehir ve biraz arazinin
kaldn grd. Ve bunun bir maksat temin edemiyeceine bittabi kaani oldu. Herhalde tasavvur ettikleri
maksada vusl iin ordumuzla mutlaka netice-i katye verecek bir meydan muharebesi yapmak zaruretinde
bulunuyordu. ste biz bu zaruretten dolay dmann behemehal arka tevecch edeceine kaani bulunuyorduk ve
Sakarya arknda, gelecek olan dman emniyetle karlamak iin lzm gelen istihzaratta bulunduk. Filhakika:
dman Eskiehirde o gne kadar vki olan zayiat ikmal etmek ve ileri yry esnasnda uzayacak menzil
hatlar zerinde lzmgelen tertibat yapmak iin 15-20 gn kadar bir zaman sarfettikten sonra 13 austosta ileri
yryne balad. 13 austostan 17 austosa kadar Porsuk suyunun imalinden ve cenubundan ve Sakaryann
ksm- ulyas cenubundan olmak zere ceman 10 piyade frkas ve bir svari frkasndan mrekkep olan kuvvetli
ordularn yrttler. Austosun 17 ve 18 inci gnleri bu dman Sakarya garbnda orduyu aslimizle temasa
geldi. Dman ihtimal bizim Mihalk ve Sivrihisarda cidd bir mukavemette bulunacamz farzederek bu
hatta kuvvetlerini mtemerkiz olarak tahrik etmiti. Halbuki bu sahada dmanla temasta braktmz kuvvetler
yalnz svari ktaatiyle sebkbar ve kk piyade mfrezelerinden ibaretti. Ve bunlar dmann harektn
mmkn olduu kadar tehir ve tevkif ederek ve temas muhafaza eyliyerek geriye ekilmilerdir. Bilhassa
dman ordusunun sa cenah ve sa cenahnn gerisinde faaliyetler gsteren svari ktlelerimiz dmann
harektn fevkalde mklta duar etti. Bu suretle dmann btn sevkulcey plnlarn meydana karmt.
Dman Sakarya karsna geldikten sonra alm olduu tertibatn ordumuza taarruza ve ordumuzu arzu ettii gibi
malbetmee msait olmadn anlam olacaktr ki, 13 austostan 23 austosa kadar mhim bir hareket
yapamad. Bu mddet zarfnda yalnz sevkulcey tertibatn tebdil ile itigal etti. Dmann bu yeni tertibat-
sevkulceyinde takip ettii nokta-i nazar, kuva-yi asliyesiyle ordumuzun sol cenahn ihata ederek ordumuzu imha
etmek ve ondan sonra Ankaraya gelip Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmetini datmak ve btn
Anadoluya hkim olmak idi. te bu maksada istinadeden sevkulcey plnn yaparken bizim nazarmzda tecell
eden safahat u idi : Dman 1-2 frkasn Sakaryann garbnda terkettikten sonra mtebaki sekiz frkasn
cenuba ve arka kaydrarak Ilca vadisinin cenup sahasnda arka doru yrtyordu. Bittabi biz de daha ok
evvelinden dmann bu maksadn kefetmi bulunduumuz iin ordumuza ona gre tertibat aldrm
bulunuyorduk. Daima dman sa cenah karsnda icra-y harekt eden svari ktaatmz ve sebkbar piyade
ktaatmz dmann hatt ricatleri zerine, menzil hatlar zerine birok hcumda ve mtemad taarruzlarda
bulundular. Birok kollarn vurdular, birok otomobillerini vesair vesait-i nakliyesini tahrip ettiler, yahut itinam
ettiler ve binlerce dmann eltik civarndan geen menzil hatlar imale intikal etmek zaruretinde kald.
Dman 23 austos sabahna kadar tasavvur ettii plnn btn tatbikatn ikmal etmiti. Ve bugn sabahleyin
btn arka gitmekte olan kuvvetlerini imale tevcih etti ve ileri harekete balad. Bizim; nler, Katranc
cenubunda ve onun arknda Kirazolu ve daha arkta Mangalda denilen baz mevazide ileri ktaatmz vard.
Dman bu ileri ktaatmza hcum etti. Baz yerler hafif ve baz yerler de cidd ve kanl muharebelerle mdafaa
olundu. Nihayet 23-24 austos gecesi orada bulunan ktaatmz zaten musammem olduu vehile ve evvelce
aldklar talimat mucibince geriye, mevazi-i asliyeye alndlar. Dman ayn gn takip eden gecenin sabahnda
Beylikkpr civarnda da hafif postalarla tarsin edilmekte bulunan ksmdan bir il bir buuk frkasn nehrin
arkna geirmee balad. Austosun 24 nc gn dmann Beylikkprden arka gemi olan kuvveti

zerine o civarda bulunan ktaatmz imalden ve cenuptan taarruz ettiler. Muharebe akama kadar ve btn gece
devam etti. Bunun neticesinde dmann arka geirmi olduu ktaat fevkalde zayiata duar edildi. Ve hemen
kprnn civarnda ve arknda tesis edilmi olduu mevazie kadar srld. 25 austos gn dman
Beylikkprden Haymanann 20-30 kilometre daha arkna kadar imtidadeden btn cephe zerinde umumi
taarruza geti. Bu taarruzlar daha bidayetinde suret-i umumiyede yalnz bir nokta mstesna olmak zere zayiat-
azme ile tard ve tevkif edildi. Yalnz Haymana cenup sahasnda Alanck imalinde Trbetepe denilen bir
mevziimiz vard ki, dman buray muvakkat bir surette igal etmi bulunuyordu. Fakat, ayn gnde o civarda
bulunan ihtiyat ktaatmz mukabil taarruza geti. Ve pek kahramanane taarruz ve hcumlarla dmann oraya
dhil olmu olan ktaatn hemen tamamen denilecek bir surette imha etmi, buradaki dman askerinin bir ksm-
czisini tekil eden ksm- mtebakisini kyya atmtr. Ve bu suretle ayn gnde oras tekrar istirdadedildi.
Bugnk muharebede dman bu tepede ve Yldzda civarnda fevkalde zayiata duar edildi. Austosun 26
inci gn dman yine tekmil cephe zerinde umumi taarruzlarna devam etmitir. Ve bu taarruz harektnda
inkiaf eden dman ktalarnn inkisam yle idi: Bir buuk frka kadar kuvveti Beylikkpr ve bunun
imalinden hcum ediyordu, ki frka kadar bir kuvveti Yldz ve bunun arkndaki Devidemir mevzilerimize
taarruz etti. Ve bunun daha arknda Sapanca sahasnda 4-5 frka kadar kuvveti taarruz etti. Dmann bugnk
taarruzu dahi suret-i umumiyede her yerde tard ve tevkif edildi ve pek ok zayiat verdirildi. Yalnz Haymana
cenubunda Yamak arknda bir miktar arazi kazanmya muvaffak oldu. Fakat ksa bir mesafe dhilinde
ilerliyebilen dman kuvvetleri derhal alnan tedabir ile tevkif olundu. Bunu mtaakp gnde, 27 Austosta
dman ordusu Sapanca-Yamak arasndaki ksm mstesna olmak zere yine tekmil cephe zerine umumi taarruz
yapt. Dman bu taarruzda hibir yerde en ufak bir muvaffakiyet dahi kazanamad. 28 Austosta yine dman
gndz ve gece devam etmek zere btn hattmza taarruz etti. Bu taarruz neticesinde Beylikkpr civarnda ve
sol cenahmz karsnda dman bir ksm arazi kazanmya muvaffak oldu. Fakat, buna mukabil, bilhassa sol
cenahmz karsnda telfisi kabil olamyacak azm zayiata duar edilmitir. Maahaza dman taarruzlarnda srar
ediyordu. Austosun 29 uncu gn yine Beylikkprden t Dikilita ve daha onun arknda Bykgkgz
mevaziine kadar btn kuvvetiyle umumi taarruza kalkmtr. Bugnk muharebe neticesinde Dikilita
civarnda ve onun daha biraz garbnda fazlaca bir ksm arazi kazanmya muvaffak oldu. Bunu mtaakp ordunun
merkezini Sarr Halil ve Kursak mevakiinden geen hatta almay mnasip grdk. Dikilita civarnda ilerlemee
muvaffak olan dmana kar tertibat alm olan kuvvetlerimizle dmann bir hizaya gelmesi iin umum cephede
byle bir tadili muvafk bulduk. Filhakika vaziyet harita zerinde mtala buyurulursa grlr ki, bugne kadar
ktaatmzn mdafaa ettii hat, tamamen bir zaviye-i kaime tekil etmek zere imalden cenuba uzanan Sakarya
hatt ve tamamen garptan arka imtidadeden Iha hattndan teekkl ediyordu. imdi biz bu zaviye-i kaimeyi
atarak hatt mdafaa merkezini geriye almak suretiyle daha ksa, daha kesafetli hale konan bir katt mdafaaya
malik bulunmu oluyorduk. Yani dmann Dikilita istikametinde biraz arazi kazanm olmas bize cephe tadilt
yaptrtt. Ve bu tadilt dmann aleyhine ve bizim lehimize olmutur. Bittabi byle bir cephe tadili manzaras
dman ok mitlere drd. Onun iin 30 Austosta tekrar dman Beylikkpr mntakasnda ve San Halil ile
Kursak mntakasnda ve buradan arkta Bykal istikametinde ordumuzun sol cenah aleyhine olmak zere
umumi taarruza geti. Bugnk harekt neticesinde dmann tekmil taarruzlar hemen her yerde muvaffakiyetle
tardolundu. Yalnz alda garbnda hafif ktaatla tarsin edilmekte olan araziye suhuletle dhil olmu bulundu.
Binaenaleyh dman biraz daha zannederim mitlendi. 31 Austosta tekrar btn cephede taarruzunu idame etti
ve bu taarruz neticesinde Sivrihisar ve bunun arknda bulunan alda sahasnda bir ksm arazi kazand.
Bugne kadar cereyan eden muhaberattan orada mehut olan vaziyet u idi : Dman duar olduu azm zayiat
yznden artk bizim sol cenahmz aleyhine olan taarruzdan tamamen feragat etti. Fakat, merkezde hafif
tutulmu mahallerde taarruzunu tecdidetmekle belki bir netice alabileceini zannettii kanaati hsl oldu. Ve
filhakika bir eyllde arktan kaydrabildii kuvvetlerin inzimamiyle sa cenahmz aleyhine ve merkeze,
Haymana ve Dikilitaa kadar olan sahada umumi taarruz yapt. Ve bu taarruzu iki eyllde yine sa cenahmza
ve merkezimize kar tecdideyledi. Bugnk taarruz neticesinde dman alda zerinde bulunan baz
ktaatmzn daha arka ekilmesine sebebiyet verdi. Bu, elimizde bulunan harita, Kiepertin tercme olunmu
haritasdr. Tabi btn dnya bu harita ile takib-i harekt ediyor. Filhakika bu haritaya baklnca alda btn
sahaya fevkalde hkim bir mevzi gibi grnyor. Zhiren byle bir mevziin dman eline gemesi muharebenin
artk aleyhimize dnd gibi bir fikir verebilir. Fakat Efendiler, bu ok yanl bir fikirdir. Daima cevherini
muhafaza eden, akln ve ferasetini muhafaza eden bir ordu iin mevziin ehemmiyeti yoktur. Bir asker her yerde

muharebe eder. Tepenin stnde, tepenin altnda, derenin iinde de muharebe eder. Binaenaleyh bu kaideye
tevfikan hareket eden ordumuz aldann dman eline gemesinden de hi endie etmedi. aldann 500
metre, bin metre arknda bulunan mdafaa nokta-i nazarndan daha emniyetli ve daha salam bir hat zerinde
yerleti. eyllde dmann umum cephede skneti grlyordu. Yorgunluu grnyordu ve birtakm tedabir
almakta olduu hissediliyordu. Fakat, eylln drdnc gn dman toplyabildii kuvvetlerle sa cenahmz ve
merkezimiz karsnda bulunan mevzilerini takviye etti ve oradan tekrar taarruza gemek istedi. Fakat, bu defa
dmann tekmil taarruzlar fevkalde zayiatla her noktada tevkif ve tardolundu. Dman hakikatta malp olmak
zere idi veyahut malp olmutu. Fakat, yle birtakm emeller peinde, o kadar hayalt arkasnda geziyordu ki
bu malbiyeti bir trl kendi kendine itiraf etmek istemiyordu. Onun iin eylln beinci gn dahi
toplyabildii son ihtiyatlariyle son bir taarruz ve mezbuhane bir harekette bulunmaktan meni nefs edemedi.
Filhakika btn bu kuvvetlerle yalnz ordumuzun merkezine bir taarruz yapt. Fakat, bu taarruzu dahi zayiat-
azme ile tevkif ve tardedildi. Artk dman btn cephe zerinde taarruzdan sarf- nazar etmek mecburiyetinde
kald ve mdafaaya gemek zaruretini hissetti. Papulasn resm olarak nerettii raporunu burada okudum. O
rapora nazaran Papulas, zannediyorum ki, bugne kadar cereyan eden muharebattan ve bilhassa alt eyllden
sonra kendisince muharebeyi bitiriyor. Raporunda hulsaten diyor ki: Trkiye ordusunu malbettim, nehrin
arknda yerletim. Halbuki bizim plnmzn yalnz birinci safhas hitam bulmutu. Henz ikinci safhasna
balamamtk. Filhakika Trkiye Byk Millet Meclisi ordusunun pln dmana istedii yerde muharebe
vermek ve evvel onu arpmaya mecbur etmek ve arptka krmak ve beli zerine atlmakt, binaenaleyh
maksadmzn birinci safhas tamamen tasavvur ettiimiz gibi tecell etmiti. Onun iin ikinci safhas balyordu.
6 eyllde artk dmann harekete ve faaliyete mecali kalmad tamamen grnyordu. Fakat, mukavemetinin ne
dereceye kadar krldn anlamak iin derhal cephemizin merkezinden mukabil taarruza geildi. Ve takriben iki
frkalk bir cephe zerinde bu taarruz hareketi icra olundu ve muvaffak olundu. Ve zamann msait olduu
derecede ileriye gidildi. Eylln sekizinci gn bu harekete devam edildi ve yine istihsl edilmi olan
muvaffakyat tezyidolundu ve artk kanaat geldi ki, dman ordusunun tepelenmesi zamandr. Binaenaleyh daha
esasl ve daha umumi surette istihzarata balanld. Eylln dokuzuncu gn istihzarat ile vakit geirdik. 10 Eyll
gn btn ordu cephesinde ve bilhassa dmann sol cenah aleyhinde Beylikkpr arknda bulunan
kuvvetlerine umumi taarruz icra ettik. Bu taarruzumuz pek ksa bir zamanda gayet byk netayi verdi. Dman
ordusunun hayat ve mematiyle alkadar ve fevkalde mhim olan mevazi kahraman askerlerimiz tarafndan
derhal igal edildi. Ve buralar igal eden dman, topunu, tfeini terkederek perian bir surette Beylikkpr
istikametinde kamaya balad (alklar). te bugne kadar burada oturmaa, burada yerlemee ve harekt-
mtaakbe iin hazrlanmya karar vermi olan Yunan ordusu derhal ricate karar vermitir. Bu darbe ile dman
ordusunu ricate icbar ettik. Hakikaten on bir eyllde dman sa cenahndan balamak zere garba doru ricat
ediyordu. Fakat, bizim tevcih ettiimiz taarruz o kadar messir, o kadar imhakr idi ki, buna kar dman ordusu
Yunan milletinin gsterebilecei zami cesaret, besalet, kahramanlk ne ise onlarn hepsini gstermek suretiyle
mukabele ve mdafaada bulunmak mecburiyetinde idi. Ve filhakika yle olmutur. Dman sa cenahndan
getirmi olduu kuvvetlerle takviye bulmu ve ordusunun ricat hareketini temin edebilmek iin mukabil taarruza
gemitir. 11 Eyll gn dmann yapt bu taarruzlarn kffesi kinci ve ezici bir surette tard olunmu tur. Ve
12 Eyllde ordumuz edit hareketlerle taaruza devam etti. Ve dman btn gayretlerine ramen en mhim
mevazii snglerimize terketmek mecburiyetinde kald. Kartaltepe, Betepeler, onun cenubunda uzayan mevazii
brakm idi. Zaten dman ordusunun maddiyat ve mneviyat bozulmu ve sarslmt. Bu darbenin tesiri altnda
artk muntazam bir ricat manzarasn da kaybederek perian bir halde bir an evvel nehrin garbna atlmaktan
baka bir ey dnmedikleri anlalyordu. Nihayet 13 Eyllde bu saha dmandan tamamen tathir edilmi
bulunuyordu. Bu sahada meydan muharebesi cereyan ederken Afyonkarahisar ve Dinar taraflarnda bulunan
ktaatmz dahi Uak, Karahisar hattna taarruz ettiler. Hat ve kprleri tahribettiler. Dmann menzil hidematn
teevve duar etmek suretiyle buradaki meydan muharebesinin istihsaline yardm eylemilerdir. Dmann ricat
harekt olurken daha evvel dman sa cenah arkasnda bulunan sebkbar ktaatmz derhal dman hatt ricati
istikametinde taaruz etti ve nne gelen dman ktaatn perian etti, datt. Ve biliyorsunuz, Sivrihisara kadar
girdi. Yunan ordusu Bakumandannn eya-y zatiyesine varncaya kadar birok eyler itinam eyledi. 13
Eyllden bugne kadar (ki, bugn 19 Eylldr) geen safahat ksaca arz edeceim : Dman nehrin garbna
atldktan sonra tamamen ricate devam edecek halde deildi. Onun iin evvel toplanmak ve ondan sonra
yrmek mecburiyetinde kald. Binaenaleyh mmkn olduu kadar kuvvetli olarak nehrin geitlerini tutmu ve

onun gerisinde toplanmakla megul bulunmutu. Bizim ona mukabil tatbik etmek istediimiz harekt nehir
boyunca yalnz igal hareketi yapmak, dmann imal ve cenup cenahlar haricinden hatt ricatini kesmek, bu
hareketimiz imdiye kadar muvaffakiyetle cereyan etmi ve muvaffakiyetle devam etmekte bulunmutur
(elhamdlillh sadalar). Yalnz ok arzu ederim ki: Dman daha ok burada uram bulunsun. Ancak bu
hareketin tehlikesini farik olmu bulunacaktr ki, artk nehrin mdafaasndan sarfnazar ederek garba doru
sratle ekilmee balamtr. En son vaziyet udur; dman ordusu Mihalk ile Sivrihisar arasnda ve daha
ok imendifer gzerghnda toplanyor ve oradan ricat etmek istiyor. Ve bizim ktaatmz nehri her noktadan
gemi. Mihalk ve Sivrihisar hattna takarrp etmekte bulunuyor. hataya memur olan kuvvetlerimizden bir
ksm Hamidiye, Mahmudiye, Arapren civarndadr. Yani Seyitgazinin ark- imalisinde ve Alp kynn
cenubundadr. Dier, imalden gelen, ihata kolumuz Kartaltepeyi igal etmitir ve doru Alp istikametinde
hareket halinde bulunuyor. Tabi bu vaziyete nazaran dmann hali pek de ayan- memnuniyet olmasa gerektir
(Allah daha fena etsin sesleri). Bu teferruatl malmat hulsa etmek istersek diyebiliriz ki: Dman, ordumuzun
sol cenahn ihata etmek suretiyle seri ve imhakr bir netice almak istiyordu. Dmann bu sevkulcey harektn
iptal ettik. Dman tbiye dairesinde muharebeye mecbur etmek suretiyle, evvel sevkulceye malbettik.
Muharebeyi cephe muharebesine kalbettik. Onu mtaakp merkezimizi yarmak istedi, bunda da muvaffak
olamad. Ondan sonra mdafaa ederek kalmya karar verdi. Harekt- taarruziyemizle buna da mni olduk. Ve bu
suretle yirmi bir gn, gecesiyle beraber, devam etmek zere Sakarya Meydan Muharebesi kahraman ordumuz
tarafndan kazanld (iddetli alklar).
Efendiler! Trkiye Byk Millet Meclisi ordusunun Sakaryada kazanm olduu meydan muharebesi pek
byk bir meydan muharebesidir. Tarih harbde misli belki olmyan bir meydan muharebesidir. Malm-u
lileridir ki, byk meydan muharebelerinden biri olan Mukden Meydan Muharebesi dahi yirmi bir gn devam
etmemitir. Binaenaleyh ordumuzun tarih harbe bir numune baheden bu zaferi ihraz etmi olmas itibariyle
heyeti celilenizi tebrik ederim (alklar). Bu parlak muzafferiyetin mili olan zevat huzur-u linizde ve bu
krsden byk hrmet ve takdirat ile ydetmei bir vecibe-i vicdaniye addederim. Erkn Harbiye-i Umumiye
Reisimiz Fevzi Paa Hazretlerinin bu meydan muharebesinde ifa ettii hidemat pek byk sitayilerle
ydedilmee sezadr. Pek muhterem, faziletli ve kymetli olan bu zatli muharebe meydanlarnn hemen her
noktasnda gece ve gndz hazr bulunmu ve pek musip ve kymetli tedabirini mahallinde icabedenlere tebli
etmi ve daima ferahbah olacak, kuvve-i mneviyeyi ykseltecek nesayihini ibzl eylemitir. Marnileyhin
hidemat- fevkaldesi ayan takdir ve tahsindir. Garp Cephesi Kumandan smet Paa Hazretleri derin bir zek,
yorulmaz bir azim ve iman ve faaliyetiyle gece gndz harektn en ufak noktalarna varncaya kadar nafiz olmu
ve fevkalde bir nazarla ordusunu sevk ve idare ederek bu muvaffakiyet ve muzafferiyete isl etmitir. Dier grup
ve kolordu ve frka alay ve ilh... Kumandanlarn her biri yekdieriyle msabaka edercesine fedakrlk,
kahramanlk ve dirayet gstermilerdir. Zbitanmzn kahramanlklar hakknda syleyecek sz bulamam, yalnz
ifadede isabet edebilmek iin diyebilirim ki, bu muharebe zbit muharebesi olmutur. Binaenaleyh zbit
arkadalarmn en ufak rtbelisinden en byk rtbelisine kadar kymet ve fedakrlklarn btn kalb ve
vicdanmla ve takdirlerle ydeylerim. Efradmz meth senadan ok yksek grrm. Zaten bu milletin evld
baka trl tasavvur edilemez. Bu milletin evltlarnn fedakrlklar, kahramanlklar iin vahidi kyasi
bulunamaz. Efradmz hakknda yeni bir ey ilve etmek isterim: Kahraman Trk neferi Anadolu muharebelerinin
mnasn anlam, yeni bir mefkure ile muharebe etmitir.
Efendiler! Byle evltlara ve byle evltlardan mrekkep ordulara malik bir millet elbette hakkn ve
istikllini btn mnasiyle muhafaza etmee muvaffak olacaktr. Byle bir milleti istikllinden mahrum etmee
kalkmak hayal ile itigaldir. Efendiler! Mdafaai Milliye Vekilimiz Refet Paa Hazretleri muharebenin btn
cereyan esnasnda ordunun arz ihtiya ettii ve etmedii her eyi muvaffakiyetle ve zamannda yetitirmitir.
Bu, muzafferiyetin istihsali iin birinci millerdendir. Binaenaleyh kendisine takdim-i teekkrat ederim.
Efendiler! Dmann pek byk gayretlerle, fedakrlklarla vcuda getirdii ve dier baz devletlerin de byk
muavenetleriyle takviye eyledikleri hakikaten mkemmel ve kuvvetli ordularn malp etmek iin kendimizde
bulduumuz kuvvet ve kudret, dvamzn meruiyetindedir. Filhakika biz hudud u millyemiz dhilinde hr ve
mstakil yaamaktan baka bir ey istemiyoruz. Biz, Avrupann dier milletlerinden esirgenmiyen, hukukumuza
tecavz edilmemesini istiyoruz. Harb-i Umumide dhil olduumuz zmrenin malp olmas yznden duar
olmamz lzm gelen cezay Suriye ve Irak gibi memalik-i vsiamzn idaresi ve tyin-i mukadderat hakkn o

memleketler halkna terketmek suretiyle hukuk-u hkimiyetimizden feragat ederek ekmi bulunuyoruz. Hibir
malp devletten bu kadar vsi ve bu kadar zengin memleketler alnmamtr. Bu araziyi bizden almak iin
idaremiz aleyhinde isnadolunan hususatn kffesi esasszdr. Ve zahir sebeplerden ibarettir. nk bugn taht
igalde bulunan bu memleketlerdeki halkn, medeni olduu iddia olunan idarelere kar mkerreren isyan etmekte
olmalar btn kalb ve vicdanlar ile tekrar bizim idaremizde bulunmak arzusunu izhar eylemeleri, bizim sui
idaremiz hakknda serdedilen, iaa edilen hususatn ne dereceye kadar hakikatten baid olduunu tamamen ispat
eder. Hkmetimizin ve milletimizin ansr- hristiyaniyeye kar dilne bir surette hareket etmekliimiz
ananatmz icabatndan ve dinimiz mukteziyatndandr. Ve hakikaten hristiyanlara dilne muamele edildiine
en byk delil memleketimizin her noktasnda en ufak kynde bile ansr- hristiyaniyenin mslmanlardan
ziyade huzur ve refaha ve servete malik olmalardr. Eer bunlar hakknda zulm ile, gasp ile adaletsizce
muamele edilmi bulunsayd bittabi bugnk hal ve vaziyette bulunmamalar lzmd. Binaenaleyh bunun iin
baka bir delil ve esbap serdine lzum grmyorum. Fakat, bu nasr- hristiyaniyeden haricin tevikatiyle
veyahut ekmeini yedii topraa nankrlk ederek mevcudiyet-i millyemizi izrar etmek, ihll etmek
teebbsatnda bulunacaklarn fenalklarna set ekmek pek tabi ve zaruridir. Binaenaleyh bundan dolay Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmetini tahtie etmek hi kimsenin hakk deildir. Bugn en byk, en kavi ve en
medeni milletlerin bu gibi mesailde bize nispetle pek edit ve zecr muamelta teebbs etmekte olduu cmlece
malmdur. Fakat, btn cihan bilmelidir ki: sakin ve muti tebaa daima himaye edilmitir. Ve daima himaye
edilecektir. Ansr- hristiyaniyeden olanlarn islm vatandalardan bir fark yoktur. Ayn hukuka maliktir. Ve
malik kalacaktr. Dmanlarmzn mddeiyat- sairesi de bu arz ettiklerim gibi basl ve esastr. Yunanllar
gaspetmek suretiyle taht igaline geirdikleri menatkta ekseriyetin Rumlarda olduunu iddia ederler. Halbuki;
hakikat tamamen aksidir. Btn bitaraf istatistikler bunu byle gstermektedir ve beynelmilel komisyon
raporlarnn neticesi bunu teyidetmektedir. Ve nihayet Londrada harb menatknda tahkikat icrasn teklif
ettikleri zaman bunu heyet-i murahhasmz kabul ettii halde Yunan Hkmeti reddetmitir. nk : Netice-i
tahkikatn onlarn deil bizim lehimize olan hakikati teyidedeceine phe yoktu. O halde Yunanllar bizim
memleketimizin servetini almaktan baka bir gaye beslemiyorlar. Yunanllarn bizim idaremiz aleyhinde
neretmee devam ettikleri isnadat maatteessf baz yerlerde ruy-u kabul gryor. Fakat, sormak lzm gelir ki:
Onlarn gsterdikleri sar- medeniyet nedir ? Yunanllarn medeniyeti Efendiler, yangn, mazlm insanlarn
kanna, malna, canna, rzna tecavz ve msum kadn ve ocuklar katletmektir. tilf Devletlerinin gzleri
nnde cereyan eden bu enaatler filhakika Yunanllarn Anadoluya getirmek istedikleri medeniyetin sar-
menfuresidir! Evet, Ehlisalip kahramanlar arasna girmek isteyen Kral Konstantinin Anadoluya saline memur
olduu medeniyetin eserleri : Yangn yerleri ve ihtiyar kadn ve ocuk cesetleridir (kahrolsun sesleri). Mazlm
kan dkmekten zevk alan Yunanllarn icra edegelmekte olduklar mezalime neden byk devletler gz
yumuyorlar? Ve neden bizim mevcudiyet-i millyemizi izrar edenlere kar ittihaz ettiimiz tedabire kyametler
koparyorlar? Bu sualin cevabn lem-i medeniyet versin! Kral Konstantin baz hkmetlerin houna gitmek iin
Venizelos tarafndan alan sefere daha byk bir germi vermek istedii zaman bu gasp ve istil seferine gayet
derin bir taassub-u din ile girimiti. Ehlisalibin asrlarca evvel takip ettii din gayeleri ihya etmek iin
mintarafilmesih kendisini memur zannetti. zmirde ilk karaya kt zaman zmir ehrine deil, vaktiyle
Ehlisalibin kt yeri intihap ederek oraya kmtr. O mahallin, Eskiehir ve dier mslman Trk ehirlerini
isimlerini tebdil etti. Kral Konstantin, Mareal Foch ve General Gouraud gibi kymet ve hret-i askeryeleri
btn dnyaca tannm byk kumandanlarn musip nasihatlerini gururla reddeti. Kral Konstantinin arzusu
Ehlisalip kahramanlar srasna gemek ve eski mstevli zalimleri taklidetmekti. Avrupa bu serserilikleri uzaktan
seyretti. Fakat, Efendiler, Cenabhak bize yardm etti (elhamdlillh sesleri) Yunan ordusu Trkiye Byk Millet
Meclisi ordusu karsnda yz geri etti.
Srr Bey (zmit) Senin dehan karsnda...
Mustafa Kemal Paa (devamla) phesiz, hukukumuzu temin edinceye kadar silhmz elden brakamayz.
Fakat, bundan bizim mfrit harb taraftar olduumuz zannolunmasn. Byle bir telkki kadar byk hakszlk
olamaz. Biz bilkis herkesle sulh yapmak istiyoruz. Efendiler! Sulhen hukukumuzu temin etmek iin her vastaya
tevessl ettik. Bu hususta hibir kusur etmedik. Fakat, bizim btn hsn niyetlerimizi, ciddiyetimizi lem-i
medeniyet nazarnda gizlediler. Ve ancak akvam- iptidaiyeye tatbik edilebilir muamele ile ve ocuka birtakm
mnasz tehditlerle bizi karladlar. Efendiler! Btn cihann bilmesi lzmdr ki: Trkiye halk, Trkiye Byk
Millet Meclisi ve onun Hkmeti, uak muamelesine tahamml edemez. Her meden millet ve hkmet gibi

varlnn, hrriyet ve istikllinin tannmas talebinde katiyen musirdir (hay hay sesleri). Ve btn dvas da
bundan ibarettir! Biz cenkcu deiliz. Sulhperveriz. Ve biran evvel sulhun teesssn grmek ve ona yardm ve
hizmet etmek isteriz. Biz, Rusya ile dostuz. nk: Rusya herkesten evvel bizim hukuk-u millyemizi tand. Ve
ona riayet etti (alklar). Bu art dhilinde bugn olduu gibi yarn da ve daima Rusya, Trkiyenin dostluundan
emin olabilir (alklar). Binaenaleyh tilf Devletleri dahi mevcudiyeti ve istikll-i millmizi tandklar halde
onlarla da aramzda hibir sebeb-i ihtilf kalmyacaktr. Ve derhal sulh ve mnasebat teesss edebilir.
Ak ve hakik cephemizi tamamen arz edebilmek iin ite bu krsden ve teri, icra salhiyet-i vsiaya
malik olan heyet-i celilenizin reisi sfatiyle beyan ederim ki: Biz cenk deil, sulh istiyoruz. Sulh yapmya hazrz,
ve bence buna mni hibir sebep yoktur. Eer Yunan ordusunun bizi meru olan, hakl olan dvamzdan sarf-
nazar ettirecei dnlyorsa, bu gayri mmkndr. Nazariyenin butlann anlamak iin pek basit bir muhakeme
kfidir. Lloyd Ceorge on alt austosta Avam Kamarasnda verdii nutukta : Muvaffakiyetli bir harbi gze alm
olan memleketin lehinde muamele etmek lzumunu kabul ediyordu. Binaenaleyh bu muvaffakiyeti, bu
muzafferiyeti ihraz eden Trkiye olmutur. Buna nazaran Lloyd Georgeun sznden dnmiyeceini midetmek
isterim. Maamafih bizi imha etmek nazariyesi karsnda mevcudiyetimizi silhla muhafaza ve mdafaa etmek
pek tabidir. Bundan daha tabi ve daha meru bir hareket olamaz (hay hay sesleri).
Tunal Hilmi Bey Bu mesai daima zaferle tetevv edecektir.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler! Harekt- askeryemiz hakknda son malmat ve son sz
sylemi olmak iin arz ederim ki : Ordumuz vatanmz dhilinde bir tek dman neferi brakmayncaya kadar
takip, tazyik ve taarruzuna devam edecektir (yaasn sesleri ve srekli alklar).
***

KANUNLA GAZLK NVANI VE MRLK RTBES

VERL MNASEBETYLE MECLSE TEEKKR
19 Eyll 1921

Muhterem arkadalar, Trkiye Byk Millet Meclisi ordusunun Sakaryada ihraz etmi olduu
muzafferiyet hasebiyle birka gn evvel Meclis-i linizden vuku bulan tebrikta ancak bugn arz- teekkrat
etmek frsatna nail oluyorum. Ayni zamanda bugn uhde-i cizaneme tevcih buyurduunuz nvan ve rtbeden
dolay suret-i mahsusada minnet ve kranm arz ederim. (Estafurullah sesleri, iddetli alklar) hraz edilen bu
muvaffakiyet Heyet-i Celilelerinin iradesiyle kuvvet bulan ordumuzun iradesi sayesinde dman ordusunun
iradesinin kesredilmesi suretiyle tecelli etmitir. Binaenaleyh taltifatnzn hakiki muhatab yine ordumuzdur.
Bunun iin ordu namna da, kendi namma da arz ettiim teekkratm ilveten tekrar etmeyi bir vazife
addederim.

ELCEZRE CEPHES KUMANDANI NHAT PAA

HAKKINDAK SUAL TAKRR MNASEBETYLE
7 Kasm 1921

Msaade buyurulursa ve Paa Hazretleri de msaade buyururlarsa bu sualinize bendeniz bakumandan

sfatiyle cevap vereyim. Dahiliye Vekleti memleket dhilinde, memleketin her noktasnda btn mnasiyle
asayi ve inzibatn teesssnn temin-i mesuliyetini kabul ettike ve buna muktedir olduunu ifade ettike
ordular ve ordu kumandanlar Dahiliye Vekletinin yapmaa mecbur olduu hibir ie mdahale etmiyecektir
(teekkr ederiz sadalar, alklar).
***

BAKANLAR KURULUNUN GREV VE YETKSN

BELRTEN KANUN TEKLF MNASEBETYLE
1 Aralk 1921

Efendiler!
Bir haftadan beri mzakere ve mnakaas devam eden, Heyeti Vekilenin vazife ve salhiyetinin tyinine ait
kanun lyihas zerinde en son mdafaatta bulunan mazbata muharriri Beyefendinin syledii szleri
hatrlyorum. Buyurdular ki: Mevzuubahis olan kanun fev- kalde mhimdir. Dorudan doruya Heyeti
Vekileye aittir. Halbuki Heyeti Vekileyi burada gremiyorum. Alkadarann dahi bu mesele
hakknda beyan- fikir ve mtalalar lzmdr... Beyefendi bu mtalalariyle bir noktada bendenizce hakldr.
Fakat dier noktada fikirlerine itirak etmiyorum, yani kanun vaznda Heyeti Vekile mstakil bir vaziyet ile
Meclisi linizin karsnda ahzi mevki etmek salhiyetine malik deildir. Heyet-i celileniz onlarn mevcudiyetini
nazar itibare almyarak kanun vazeder. Ve onlarn vazifesi bu kanuna tebaiyet ve itaat etmekten ibarettir. Heyeti
Vekilenin her bir uzvu olsa olsa heyet-i celilenizin iinde bir za gibi, bir mebus gibi yalnz fikrinin tecelliyatn
ve mtalat- zatiyesini syleyebilir. Fakat itirak ettiim nokta udur : Bu meselede kendini alkadar telkki
edenlerin hakikaten mtala ve nokta-i nazarlarn beyan etmesi lzmdr. cizleri mevzuubahis olan meselede
kendimi btn mevcudiyetimle cidden alkadar telkki edenlerden birisiyim. Bu itibarla mazbata muharriri
Beyefendinin tekliflerini maalmemnuniye kabul ederek dvetlerine icabeten huzur-u linize km bulunuyorum.
Efendiler!
Bu mesele hakknda beyan- fikir ve mtala eden rfeka-yi muhterememiz ikiye ayrlm grlyor.
Bunlardan bir ksm bu kanunun lzum-u kabulnden bahseden rfekamzdr. Dier bir ksm arkadalarmz da
teklif edilmekte olan bu kanunun ruh ve mahiyetine muarz olarak beyanatta bulunmulardr. Bendeniz, her iki
nokta-i nazardan beyan- mtala eden rfekam gayet samim bir surette ve dikkatle dinledim. Heyeti
umumiyesinin beyanatndan cidden mstefit ve mstefiz oldum. Ancak tarz- istifadem baka baka tecell
etmitir. Bu kanunun lzum-u kabulnden bahseden rfekamn mtalalarna her noktasnda mutabk deilim.
Mutabk olduum noktalar vardr. Fikrimin tehalf ettii noktalar da srasnda birer birer arz edeceim.
Beyanatmla rfeka-yi kirammdan hibirini, hibir surette rencide etmek mutasavver deildir. Katyen byle bir
niyette deilim. Hepsine ayr ayr hrmetkrm. Bu kanun lyihas veya teklifinin muhteviyatnn ve bunun
zerinde dermeyan edilmi olan mtalatn baz nikatn o kadar cidd, o kadar mhim grdm ki bunlar birer
birer tenkidedeceim. Binaenaleyh tenkid iindeki tarz- beyanatmn imdiden mzur grlmesini rica ederim.
Ve bu ricam mukaddeme-i mtalatm olarak kabul ediniz. Salhattin Beyefendi bu kanunun ruhuna muarz
mtalat dermeyan eden arkadalarmza kar en son szlerinde buyurmulard ki: Sylenilen eyler yalnz
teklif edilmi olan maddelerin tahribine aittir, tenkidine aittir, fakat bunlarn yerine nelerin konulmas lzm
geleceine dair mteksif efkr ve mtalat dermeyan edilmemitir. Belki kendileri bir nokta-i nazardan byle
telkki edebilirler. Fakat bendeniz byle mtala etmiyorum. Bilkis, bu tarzda beyanatta bulunan rfekamzn
btn beyanat tetkik ve tahlil edildikten sonra u netice kar ki bu teklif olunan kanunun her maddesi yalnz
tahrip edilmee mahkmdur. Bunu tahrip ettikten sonra bunun yerine baka bir ey koymak iin beyanatta
bulunmamak demek, zaten mevcut ve zaten meri olan kanunumuzun mevcudiyetini tasdik etmek demektir. Onun
iin bu teklif tahrip olunmas lzm gelen bir eydir. Bu ortadan bertaraf edildikten sonra zaten mevcut olan ey
muhafaza-i meriyet edecektir. Maahaza gerek mazbata muharriri Beyefendinin fikrini ve gerek kendilerinin bu
tarz beyanatndan mlhem olan teevv- fikryi bertaraf edebilmek iin kendilerinin bu arzusunu muvafk
buluyorum. Kendileri o nokta-i nazar heyet-i celilerine vazh bir surette gsterebilmek iin bir ricada
bulunmutu. Msaade buyurulursa ayn ricada ben de bulunacam, yani bu teklif-i kanuniyi bir defa da ltfen
beraber batan nihayete kadar mtala edelim. Bu ricama bir noktay daha ilve etmeme msaade buyurunuz. Bu
teklifin karsna da Tekilt- Esasiye Kanununuzu koyunuz. Arkadalar! Mruzatm bittabi teklif-i kanuninin
heyeti umumiyesi zerinde olacaktr. Mesele o kadar mhim o, kadar tetkik ve tahlile muhtatr ki bu mtalat-
umumiyenin nikat- istinadiyesini maddelerin iinden almak zaruridir. Buna binaen birinci maddeye atf nazar
buyurmanz rica edeceim. Efendiler! Bu madde nokta-i nazardan Tekilt- Esasiyemizin mevadd asliyesini
ve ruhunu tahribeden bir maddedir. Birinci nokta : Tekilt- Esasiyenizin birinci maddesinde hkimiyet
bilkayd- art milletindir denmitir. Hibir takyit, hibir tenkid kabul etmez. Tekilt- Esasiye Kanununuzun
yedinci maddesinde bu hkimiyetin ve irade-i millyenin suret-i tecellisi maddeten izah edilmek lzm geldii
vakit hukuk-u esasiye denilen eylerin kffesi Trkiye Byk Millet Meclisine aittir denilmitir. Hukuk-u
esasiyenin kffesi ve bir kayd- artla; hkimiyeti daima elinde tutmak artiyle... Halbuki bu birinci ve yedinci
maddelerde mevcut olanlardan baka u ve u vazifeler tekilt kanununa mugayir olarak heyet-i celilenize tevcih

edilmekle heyet-i celilenizin salhiyeti ve kudretinin vsati tahdidedilmitir. Efendiler, bir heyet ki milletin irade
ve hkimiyetini tecell ve temsil ettirmitir ve bunun fevkinde bir kuvve-i liye yoktur! Bu maddeyi vazetmek,
bunun vazifesini tahdidetmek; bunun kudret ve kuvvetini tenzil etmektir. Milletin bize emanet etmi olduu
hkimiyet ve iradeyi sui-istimal etmek demektir. Binaenaleyh Meclisi liniz ifa-yi vazifede hibir hat ve hudut
kabul etmez. Bilcmle hukuk-u esasiyi yalnz ve ancak kendisi ifa eder. Tahdit olunacak ey Meclisi linizin
hukuk ve salhiyeti deildir, vezaifi deildir. Bu encmenden bu vazife talep olunmamtr. Bu encmene heyet-i
celileniz byle bir vazife vermemitir. Encmen vazifesinin hakikaten haricine kmtr. Ve fevkine kmtr.
Hakikaten bu hakka kimse malik olamaz. Binaenaleyh kanunun eklini olduu gibi alrsanz onun bu sylediim
fkarat, Tekilt- Esasiyenin birinci maddesini tahdidetmitir. Yedinci maddesini tahdidetmitir. Efendiler!
Ayn maddenin iinde u satrlar okuyunuz vekillerin mnferiden veya mtemian skat, dier taraftan
Tekilt- Esasiye Kanununa baknz. Sekizinci maddesi Byk Millet Meclisi inksam eyledii devairi, kanun-u
mahsus mucibince intihabkerdesi olan vekiller vastasiyle idare eder. Meclis, icra-i hususat iin vekillere vehe
tyin eder ve ledelhace bunlar tebdil eder. Demek ki burada mevzuubahis olan mesele muayyen bir ekil iinde
gayet mil bir surette Tekilt- Esasiye Kanununda mevcuttur. Bunu buraya koymak demek onun bu maddesini
tahrip etmek demektir. Binaenaleyh bu nokta, Tekilt- Esasiye Kanunumuzu tahrip ediyor. Ayn maddenin son
fkaratna nazar- dikkati linizi celbelerim. Meclisin mebde ve zaman inikadn tyin ve tebdil ve indellzum
feshi gibi bir vazifeden bahsolunuyor. Baknz Tekilt- Esasiye Kanununa, altnc maddeye : Byk Millet
Meclisinin heyeti umumiyesi terinisani iptidasnda dvetsiz toplanr. Efendiler! Bu nokta ekil itibariyle
Tekilt- Esasiyeyi tahrip etmekle iktifa etmiyor bu nokta hakikat- halde milletin hkimiyetini tahdit ve iptal
ediyor. Efendiler! Millet bizi buraya gnderdi. Fakat ilahirilmr biz burada ve bu milletin idaresini ve
hkimiyetini mal-i mevrus gibi temsil etmek iin toplanm deiliz. Ve sizi toplamak ve datmak hakkn hi
kimse haiz deildir. Millet bilmelidir ki, bir gnde vekillerini toplar ve gnderir. Buray hibir kimsenin
takyidetmee hak ve salhiyeti yoktur ve olmamaldr. Fakat Tekilt- Esasiye Kanununda bir mebde gsterilmi
olmas, zannetmeyiniz ki kavanin-i esasiyenin ruhundan domu bir meseledir. Yalnz idar bir meseledir. Ve o
madde idareten vazolunduktan sonra kesb-i kanuniyet etmitir. Bu bir inzibati meseledir. Fakat o muayyen olan
ey tebeddl edemez. Millet vekillerini gnderir. Efendiler! nsanlar kuvvet istimaline ve bahusus bakalarnn
kuvvetini istimale ftreten mtemayil olduka bu kaideyi ok kskan olarak muhafaza etmekte musir olmalsnz.
imdiye kadar bu milletin meclisinin devam edememesi, bu indellzum Meclisin feshi kaydnn bu
yapraklarda, bu kitaplarda ve bu dnyada mevcudiyetinden neet etmitir. Bu salhiyeti istediiniz heyete veriniz,
sui-istimal eder. Padiahlar ite bu noktaya istinaden milletimizin meclislerini tahkir ederek komulardr.
Binaenaleyh byle bir kayt ve artn esasat- kanuniyede hibir vakit de yeri olmyacaktr (alklar)! te bu nokta
Efendiler, hem bunun eklini, hem de milletin hkimiyetini tahrip etmi olmak itibariyle katyen merduttur. kinci
maddesi hakikaten Heyeti Vekilenin vezaifinden birini gsteren bir maddedir. Fakat nc maddesi Efendiler;
yine heyet-i celilenize millet tarafndan mevdu salhiyeti gasbeden bir maddedir. Hem, Tekilt- Esasiyenin
yedinci maddesinde : Bilcmle hukuk-u esasiye Meclise aittir deniliyor, hem de bu hukuk-u esasiyeden bir
tanesi Heyeti Vekileye veriliyor, dam hkmleri derecat- mehakimden geerek son hkm Heyeti Vekile
verecektir deniyor. Halbuki o hkm ancak heyet-i celileniz verir.
Binaenaleyh ite bu madde dahi hem ruh-u hkimiyeti, hem de bu maddeyi tahrip ediyor. Ondan sonraki
madde Heyeti Vekileye verilebilecek bir vazifedir. Fakat bundan sonraki maddelerin hepsi Heyeti Vekilenin
vazife ve salhiyetiyle alkadar olmyan eydir! Baknz beinci maddeye; bu madde dahi bir defa ekl-i mevzuu
ile Tekilt- Esasiyenizin ifade olunmu eklini tebdil ediyor. Dokuzuncu maddede reisin salhiyeti ifade
olunmutur. Meclis namna vaz imza eder. Heyeti Vekile mukarreratn tasdik eder. Bunu bu madde tahrip
etmitir. Ve o suretle tahrip etmitir ki reis ister tasdik etsin, isterse etmesin, Heyeti Vekile derhal mukarreratn
yapar!.. Efendiler, bu madde ile, emin olunuz ki, bindiiniz dal baltalamaktasnz. Efendiler, emin olasnz ki bu
madde ile makam- riyasetinize ikad ettiiniz bir zatn taallku yoktur. Yalnz sizin dorudan doruya
taallkunuz vardr ve yalnz sizin alkanz vardr. Ve yalnz milletle sizin alkanz vardr (bravo sesleri).
Efendiler, Meclis Reisinin, Heyeti Vekile mukarreratn tasdik etmesi ne demektir ? Heyeti Vekile
mukarreratnn nokta-i nazar linize tevafuk ve tetabukunu tetkik etmek, Heyeti Vekile mukarreratnn mali
hakikiye-i millyesini heyet-i celileniz de temsil ediyor, ona mutabakatini tetkik etmek ve yalnz bunu tetkik ve
tasdik etmektir. Yoksa onlarn teferruat- umurda hatalarn bir adamn bertaraf etmesi imkn yoktur. Fakat
reisiniz vastasiyle heyet-i celileniz bu iki istikamet-i mhimmenin daim nzm olmak mecburiyetindedir! Bir

Heyeti Vekile ki irade-i millyenin mmessili olacaktr. spat edeceim: Onun eline salhiyet verdiiniz zaman o
istediini yapacaktr. Ve haberiniz olmyacaktr. Sorarm size : Heyeti Vekile sizin buradan datlmanza karar
verirse siz ne yapacaksnz?
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Gleriz!

Mustafa Kemal Paa (devamla) Glemezsiniz! stanbul Meclisi Mebusana giden zatliniz o zaman da
gleriz dediniz ama bunu yapamadnz! Kulaklarnzdan tutup kapdan dar atmlard!
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Yapanlar saray kumandan idi. Halbuki bizi tutanlar mill kuvvet ve mill kumandanlardr.
Binaenaleyh kimse atamaz.

Mustafa Kemal Paa (devamla) te bunu o saray ihdas etmitir. imdi millet kumandanlar var. Efendiler,
heyet-i celileniz behemehal bu vazifeyi birine yaptrmak mecburiyetindedir. Binaenaleyh kime yaptrmak
lzmdr ? En ok ve her nokta-i nazardan mil bir emniyet ve itimada lyk, grd bir adam kim olabilir ? O
adam, ite makam- riyasetiniz iin intihap edeceiniz zattr. Eer bu maddeyi koymaktan maksat, Efendiler, reise
kar bir vesvese beslemekse bu katyen vrit olamaz. Byle bir vesvese hsl olduu gn imha edilmee mahkm
olacaktr. Yoksa felkettir.
Hseyin Avni Bey (Erzurum) mha etmee kudretimiz olmadn beyan etmekle beraber itimadmz da vardr.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Hele yalnz senin yoktur.

Binaenaleyh bu madde dahi Tekilt- Esasiyemizin eklini, ruhunu ve Meclisi linizin hikmeti mevcudiyetini
bozan bir maddedir! Ve Heyeti Vekilenin vezaifi ile, salhiyeti ile bir alkas yoktur.
Ondan sonraki maddenin yalnz son cmlesi zaittir. Reisin reyi ancak istiar olur bu zaittir. Bu, makam-
riyasetinize intihap edeceiniz zatn eref ve haysiyet-i zatiyesini tenkisten baka bir faideyi temin edemez.
Burada yeri olmamak lzm gelir. Bundan sonraki maddeye bakacak olursak, Efendiler, bu madde, Trkiye
Byk Millet Meclisi Reisini posta mvezzii mevkiine indirmek demektir (h sesleri). Maddede (reis gerek
Meclisin, gerek Heyeti Vekilenin kararlarn makamat- idesine tebli ile mkelleftir) deniyor. Efendiler! Heyeti
Vekile mukarreratn Heyeti Vekile Reisinin kalem-i mahsusu tebli eder. Ve heyet-i liyenizin mukarreratn,
bakitabetin maiyetindeki aklm- muhtelife vardr, onlar yapar. Meclisi linizin reisi mukarrerat tasdik eder ve
nam- linize imzasn koyar; yoksa tevziat yapmaz. Bunun hi lzumu yoktur ve Heyeti Vekilenin vazife ve
salhiyeti ile cihet-i taallkunu anlyamadm.
Ondan sonraki madde pek tabidir. Ondan sonra vekillere de bir ey caiz deildir. Bunlar dahi Heyeti
Vekilenin vazife ve salhiyeti ile alkadar olan maddeler deildir. Divan- riyaseti tekil eden zevat hakknda bir
kanun yapacak iseniz bunlar o zaman konulacak ve dnlecek eylerdir. Ondan sonraki 10 uncu madde dahi bir
defa ekil itibariyle Tekilt- Esasiye maddesini nakzediyor. Bu, ruh itibariyle ok derin bir tarzda yine Tekilt Esasiye Kanunumuzu tahrip eden bir maddedir! Tekilt- Esasiye Kanunumuzun demin okuduum sekizinci
maddesinde heyet-i celilenizin teferruat- icraiyeyi kimlerle ve ne suretle ifa edeceine dair sarahat-i kfiye
mevcuttur. O ise bunu tebdil etmitir. Bu dahi bunu nakizdir. Baka mtalam da ayrca syliyeceim. Hulsa
Efendiler, daha ok sizi yormyaym, fakat bundan sonraki maddeler zaten Tekilt- Esasiye Kanunumuzun
ruhunu iptal eden esasattr. O halde bu kanun hakikaten bizim aradmz kanun deildir. Ve bu kanunun o kanun
olmadn ispat etmek iin, bu mevadd kanuniye iin mene ittihaz edilmi olan eski Kanun-u Esasiyi irae
edeceim! Bu kitap yaplrken dahi yine nazrlarn ve heyeti vkelnn ve Heyeti Vekilede ifa-y hizmet edecek
olan adamlarn vazifesi, salhiyetleri nedir ve bunlar ne suretle istimal edecek meselesi mevzuu-bahis olmu ve
fakat yapamamlar, onlar da tutmular, buraya demilerdir ki : Bu mesalihin enva ve derecat- kanunu mahsusla
tyin olunacaktr! Onlarn yapamad eyi biz dahi bunlarn safsatasna kaplarak maatteessf bu ekilde yapm
bulunuyoruz. Yaplacak ey, Efendiler, onlarn dahi henz yapmam olduu eydir. Nedir ? Bunlar kim ve ne
suretle istimal eder ve ne dereceye kadar mezundur, hangi noktada heyet-i celilenizin huzuruna gelmek
mecburiyetindedir? Bu lyihada bunlar var mdr? Efendiler, yoktur, yaplmamtr, nk yaplmam olan bir
esastan alnmtr!
Efendiler! Yalnz bu kadar tasdiatmla bu mevadd kanuniyenin Tekilt- Esasiye Kanunumuzu tahrip eden
birtakm mevadd ihtiva ettiini ve fakat maatteessf buna mukabil hakikaten lyiha-i kanuniye vekillerinize tyin
ve tahsis olunacak vazifelerin neden ibaret olduunu gstermekte de smit kalm olduunu gryoruz!..

Binaenaleyh bu vazifeyi bittabi yapmak lzmdr. Ve bu vazife elbette yaplacaktr. Ancak mesele bu mevadd
mukayyedenin muhteviyatndan ziyade buna takaddm eden esbab- mucibe lyihasnn baz noktalariyle daha
ziyade ehemmiyet kesbetmi ve deta bir mahiyet-i siyasiye iktisap eylemitir. Geri bu kanunun mdafaasn
deruhde buyurmu olan Salhattin Beyefendi bu kanunun esbab- mucibesinden sarf- nazar etmi olduklarn
buyurmulardr. Bu itibarla mevzuubahis olmamas hatra gelir. Halbuki, zannederim, yle deildir. Efendiler!
Bir kanun birtakm esbaba, birtakm muciplere istinadeder! Mucibi olmyan eyin lzumu olmaz, icap yoksa
lzum kalmaz! Binaenaleyh bu mevat nedir ve ne gibi esbaptan ve icabattan dolay lzmdr. Bunu ifade etmek
lzmdr ve zaruridir. Baka trl kanun ntamamdr ve onun iin bu bir mevcudiyettir. Esbab- mucibe lyihas
mevcut olmu bir eydir! Malm-u liniz, mevcut olan ey mevcut kalr. Bu bir vesikadr ki heyet-i celilenizin
tarihinde yeri olacaktr! Bu itibarla bunun zerinde beyan- mtala etmeksizin gemek doru olamaz, bahusus
iktisap etmi olduu mahiyet-i siyasiye itibariyle!
Efendiler! Bu esbab- mucibe lyihas dikkatle tetkik olunursa baz noktalarn cidden bir zihniyet-i
mahsusann muhassalas olduunu grrz. Bu ifadenin, medar- teyit olmak zere, bir noktasn alyorum : Bunu
yapan encmen zas beyninde vukubulan ilk mnakaatta Heyeti Vekilenin merbut ve mensup olduu hkmetin
ekil ve vaziyetinin tasrihi ve kuva-yi liye-i devletin buna gre tevzini dnlmtr. Dr-udraz mnakaattan
sonra bu noktay halledemiyerek muzlim ve metrk brakmlardr. Hakikat byle midir, Efendiler?
Mevcudiyetiniz mulak mdr, mphem midir, Efendiler (hayr sadalar). Haa! eklinizin kanuniyeti ve
meruiyeti muzlim midir Efendiler? Bunu sylemek iin cesaret lzmdr Efendiler. Bu, katyen merduttur,
hakikaten merduttur Efendiler. Bunu nasl syler, nasl syler bir arkada!
Salhattin Bey (Mersin) Sylemekle mftehirim ve arzederim...
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Keza.

Reis Paa Hazretleri ftiharnzn mahiyetini tarih ve zaman gsterecektir. Efendiler! Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti mevcuttur, merudur ve kanundir. Bunu btn milletimiz tanmtr. Ve btn dnya
tanmtr (alklar)! te byle btn dnyaca tannmak mefharet-i hakikiyesine malik olan hkmet-i celileniz
birok meden hkmetlerle mnasebat- siyasiyeye girimitir. Mukavelt- esasiye yapmtr, muahedat-
siyasiye yapmtr. Nam- linize vaz imza eden adamn imzasn il-ahiriddem muteber tutmaya sz vermitir
(alklar). ekli, vaziyeti, mahiyeti mehul olan bir hkmet karsna hangi meden devlet geer Efendiler?
Hangi meden devlet onlarn szne emniyet ve itimadeder Efendiler? Halbuki bu vkidir! Tarihe gemitir! Ve
daima bki kalacaktr (naallah sadalar)! Efendiler, hdiseten, hakikaten mevcut olan Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetinin ekli ve vaziyeti, mahiyeti, kanunen, ilmen ve hdiseten mberhen olan bir eydir,
bedihiyattan olan bir eydir! Fakat byle olmakla beraber mademki bu bir vesikadr ve cihan da okunmutur ve
bundan mlhem birtakm fikirler vardr; o halde btn bunlar sylemek lzmdr! Efendim iinizde kanuninasan
oktur! Sorarm, bir hkmetin teekkl etmesi iin mil olan fiil nedir? Msaadenizle ben tekrar edeyim; bu fiil,
kanun yapmadan ve kanunu infz etmeden mrekkep bir fiil muhtelittir! Hkimiyet ite bu fiillerden birincisini
kullanarak kanununu yapar, yani ekli hkmet byle olacaktr der. Yahut yle olacaktr der. te o, bir
kanundur. Hkimiyetin bu ifadesi bir kanundur. Ahali ite bu kanuna tevfikan kabul edilen o messese-i
hkmeti tedvir edecek zevat intihap ve tyin eder. Fiilin ikincisi bir kanun deildir. Fakat kanunun netice-i
tabiiyesi, vazaifi hkmettir.
Efendiler, bu hakikat- kanuniyeyi kendi eklimize tatbik edelim : bu hkmet nasl teekkl etmitir? Pek l
biliyorsunuz ki hkimiyet-i millyemiz kendini taht tehditte bulunduran mevanii bertaraf ettikten sonra tecell
etti. Bunun tecellisiyle bu kuvvetin, bu hkimiyetin sahib-i hakiksi olan milletimiz ve bu milleti vcuda getiren
halk efradnn beheri kendi kendine, kalbinden ve vicdanndan, nasl idare olunmak lzm geleceini dnd. Ve
dnr. Daima byledir. Kavanin-i esasiye ve kavanin-i hakikye ite byle kanunlara denir Efendiler! Bu
devirde idi ki millete dendi: Bil kayd- art hkimiyetinizi ve iradenizi elinizde tutmak lzm ve bunun iin sizi
temsil edecek ahslar bir araya getirerek bir Meclis toplaynz ve bu Meclis bil kayd- art memleket ve
milletin umuruna, vezaifine vazlyed olacaktr. Millet bu tenevvr ve tebellr eden fikre, teklife, teklif-i tabii
kanuniye fiilen cevap vermekle o teklifi kabul ve tasdik etti. Hakikaten Meclisi linizi tekil eden za-y kiramn
beheri bu saydm salhiyetlerle buraya geldi. Ve hkmet teekkl etti. Hkmet heyet-i celilenizdir ve heyet-i
celileniz btn kuvvetleri bil kayd- art bizzat istiml eder. Heyet-i celileniz toplandktan sonra milletin size
vermi olduu vazifeyi ve binaenaleyh hikmet-i mevcudiyetinizi, mahiyet-i salhiyetinizi bir defa dnnz,

tekrar ediniz. Cmlenizin hatrndadr ki, zannederim ikinci itimamzda dakika devam eden alklar arasnda,
mttefikan kabul ettiiniz esasat bundan ibaret idi! O halde ekil ve mahiyetimiz vardr ve kanun-u hakikye ve
eri mbin-i islme tamamen mutabktr. Bunun ekli yoktur, vaziyeti yoktur, mekktr, mphemdir demek
elbette musip olamaz. Fakat ihtimal ki rfeka-y kirammzdan bazlariyle mazbata muharriri Beyefendinin
sylemek istedii baka bir eydir. Yani: Bu hkmet demokrat bir hkmet midir, sosyalist bir hkmet midir,
yani imdiye kadar okuduumuz kitaplarda ismi zikredilen hkmetlerden hangisidir? buyurdular! Efendiler
bizim hkmetimiz demokratik bir hkmet deildir, sosyalist bir hkmet deildir. Ve hakikaten kitaplarda
mevcut olan hkmetlerin, mahiyet-i ilmyesi itibariyle, hibirine benzemiyen bir hkmettir. Fakat hkimiyet-i
millyeyi, irade-i millyeyi yegne tecelli ettiren bir hkmettir, bu mahiyette bir hkmettir! lm, itimai
noktasndan bizim hkmetimizi ifade etmek lzm gelirse halk hkmeti deriz. Tekilt- Esasiye
Kanunumuzun birinciden drdncye kadar olan maddeleri hkmetin ne olduunu, kimin tarafndan idare
olunduunu, idare eden heyetin kuvvet ve salhiyetini tasrih etmitir. ekil ve sureti tesbit olunmutur. Fakat
mesleki itimai itibariyle dahi dndmz zaman, biz hayatn, istikllini kurtarmak iin alan erbab-i syiz,
zavall bir halkz! Mahiyetimizi bilelim. Kurtulmak, yaamak iin alan ve almya mecbur olan bir halkz!
Binaenaleyh her birimizin hakk vardr. Salhiyeti vardr. Fakat almak sayesinde bir hakk iktisap ederiz.
Yoksa arka st yatmak ve hayatn syden muarra geirmek isteyen insanlarn bizim heyet-i itimaiyemiz
ierisinde yeri yoktur, hakk yoktur (alklar)! O halde ifade ediniz Efendiler! Halklk, nizam- itimaisini
syine, hukukuna istinadettirmek isteyen bir meslek itimaidir. Efendiler! Biz bu hakkmz mahfuz
bulundurmak, istikllimizi emin bulundurabilmek iin heyet-i umumiyemizce, heyet-i millyemizce bizi
mahvetmek isteyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme kar heyet-i milliyece mcahedeyi
caiz gren bir meslei takip eden insanlarz. Binaenaleyh bu ve bu gibi tevikatla ve izahatla hkmetimizin
istinadettii esasn, ilmi itimaiye mstenit bir esas olduunu briz bir surette grrz! Fakat ne yapalm ki
demokrasiye benzemiyormu, sosyalizme benzemiyormu, hibir eye benzemiyormu! Efendiler biz
benzememekle ve benzetmemekle iftihar etmeliyiz! nk biz bize benziyoruz Efendiler (alklar)!
Efendiler, bu noktadaki mtalatmn bu kadar uzun srmesini ve bu kadar tahlilt mucip olmasn mzur
grnz! nk size kar deil, nk bunu yazana ve yazan zevata kar deil, fakat dnyaya kar ve yine
heyet-i celileniz ve milletimiz namna cevap vermek istiyorum : Hkmetimizin ekli, vaziyeti, mahiyeti,
meruiyeti ve her eyi tesbit olunmutur. Ve bu nama yaplm olan her ey berdevamdr. Ve berdevam olacaktr
(alklar). Dmanlarmz bundan istifadeyi katyen dnmesinler. Bunu yazan arkadamzn da hibir vakitte
byle dnm olduunu syleyemeyiz; nk byle bir zan hibir vakitte Meclisi linizin ruh-u aslisine nispet
ve alka kabul edemez! Ancak Efendiler, maatteessf bundan... bundan demiyeyim, fakat garip tesadfler, fena
tesadfler dmanlarmz ayn nokta zerinde icra-yi mnakaata sevketmitir. sterseniz Hariciye Vekletimizin
son ve mevsuk malmatna mracaat ediniz. Greceksiniz ki Damat Ferit Paann evinde dmanlarmz
toplanmlardr: Ankara Hkmetinin ekil ve mahiyeti yoktur. Onlar devlet ve millet namna nasl muzakerata
girebilirler, nasl muamele yapabilirler? Bunlarn namna vaz imza eden insanlarn imzalar muteber deildir.
Bu, unun ve bunun hukukunu gasptr diyenler vardr. Ve bunun teyidine almaktadrlar (kahrolsun sadalar).
Besim Atalay Bey Torosun br tarafnda Trk olmadn sylyorlard.
Hseyin Avni Bey Ankara Hkmetini dnya tanmtr.

Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler! Esbab mucibe lyihasnn nazar- dikkati calip ve mahiyet-i
siyasiyeyi haiz ikinci bir noktasna cevap vermek isterim : Lyihada mesel Kanun-u Esasi-i Osmannin hukuk-u
hilfet ve saltanata ait olan maddeleri, muhtac- mzakere ve mnakaa olmyan bu esasatn aynen baki kaldn
ifade eden bir nokta... Vakaa mazbata muharriri Beyefendi bundaki hatay takdir buyurdular ve bunu buradan
kaldrarak yerine heyet-i celileniz tarafndan esas olarak kabul edilmi olan ifadeyi kabul buyurdular. Onun iin
bunun hakikat olmadn ispata lzum grmyorum. nk aksini, yazan zat kabul etmitir. Yoksa
hatrlatacaktm ki bu mahz- hatadr. Vakaa heyet-i celileniz yerine bir madde koymadka, feshedecek bir karar
olmadka kavanin-i mevcudenin yerine kanunlar konuncaya kadar berdevam olmas tabiat-i idare muktazas
grlr. Ve bu meyanda Kanun-u Esaside ayn kararn tahtnda bulunacana phe etmemek lzm gelir.
Fakat Efendiler! Meclisi liniz byle bir karar ittihaz etmeden ok evvel dier bir karar almtr. Onu baz
sebeplerle ve bilhassa mazbata muharriri Bey kendileri irae ve ifade buyurdular ki : Makam- hilfet ve saltanat
igal eden zevat her trl cebir ve ikrahtan azade olarak au-u samim-i millette kendini grd gn yalnz ve

ancak heyet-i celilenizin vazedecei esasat dairesinde vaz meruunu alacaktr ifadesinden ibarettir. Elbette
heyet-i celileniz bu karar ittihaz ettikten sonra Efendiler, bu eski kitabn ba tarafndaki hukuku ifade eder diye
mevzuubahis olan bu maddelerin mnakaadan katyen vareste olduunu sylemek lzm gelir. Ve bunun aynen
ipkasn ifade etmek bittabi doru bir ey deildir. Bu, karar- linize de mugayir bir eydir. Hakikat deildir. Her
halde Efendiler, bu mevat, heyet-i celileniz tarafndan zamannda kemal-i dikkat ve ehemmiyetle mnakaa
edilecek, muhakeme edilecek ve icabeden ekil ve suret-i mkul bulacaktr. Yalnz Beyefendi hazretleri bu
hatay tashih ederken ikinci bir noktaya temas buyurdular ki bal bana o nokta dahi mevzuubahis olmak
deerini haizdir. Efendiler, mazbata muharriri Beyefendi bu yazlar buraya yazmak ve bu mtalat buraya
dercetmek iin bir hissin taht tesirinde olduklarn itiraf buyurdular. Ve bu mtalalarn da bugn grdm,
gazete stunlarna gemi ve cihana malm olmutur. Bu noktay iki istikametten mtala edeceim : Bir defa
mazbata muharriri Beyefendi bu eserin birtakm hissiyatn taht tesirinde yaplm olduunu beyan buyurdular.
Efendiler, erbab- ihtisasa malmdur ki vaz- kanun olan insanlar birtakm evsaf- mmtazeye malik olmak
mecburiyetindedirler. O evsaftan birincisi udur Efendiler : Kanun teklif eden, kanun yapan, kanun vazeden bir
insan beeriyetin btn hissiyatna, btn ihtirasatna herkesten daha ok nafiz ve vkf olur. Fakat nefsini
herkesten ziyade ve tamamen, btn muliyle, bunlardan tecridetmek kudret ve kabiliyetine malik olmaldr
(alklar). Bu hassa-i mmtazeye malik olamyan insanlar cemiyet-i beeriye iin kanun yapmak hak ve
salhiyetinden memnudur. Efendiler! Kanunlar hissiyata iptina ve ittiba olunarak yaplamaz. Yalnz bu sebepten
dolay hissiyata ittiba edilen bu eserin Meclisi linizce nazar- dikkate alnmamas ve mevzuubahis olmamas
lzm gelse yeri vardr. Fakat mesele bu kadarla da kalmyor. Efendiler, Mazbata Muharriri Beyefendi
milletimizin, devletimizin, hkmetimizin lem-i islm ile olan rabta-i samimyesinden, alkasndan,
milletimizin l-y kelimetullah iin icra eylemi olduu ftuhattan bahis buyurdular. Ben bu hissiyatn samii
bulunurken cidden kalbimin inbisat ettiini ve dimamda fikrimin bir mtefekkire-i hayaliyeye doru
suudettiini hissettim, bu ifadeden holandm!... Fakat bu zevk bana derhal dnyaca malm olmu ve ifade
edilmi birtakm mazmunlar hatrlatt. Acaba, dedim, mevzuubahis olan nedir? Panislmizm midir; yahut
mevzuubahis olan ey Pantrkizm midir ? htimal ki heyet-i celilenize de byle bir zan, bir hayal geldi. Veya
ihtimal ki heyet-i celilenizde hi byle bir ey, bir zan hsl olmamtr. Fakat ben eminim ki bu satrlar
okuyacak dnya, dorudan doruya, bu hissi siyasetin medlln burada bulacaktr.
Efendiler! Vatandalarmzdan, dindalarmzdan, hemerilerimizden her biri kendi dimanda bir mefkre-i
liye besliyebilir, hrdr, muhtardr. Buna kimse karamaz! Fakat Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin
sabit, mspet, maddi bir siyaseti vardr : O da efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisinin muayyen hudud-u
millsi dhilinde hayatn ve istikllini temin etmee mtuftur. Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti, temsil
ettii millet namna ok mtevazdr ve hayalden tamamen uzak ve tamamen hakikatperesttir. Binaenaleyh
kanunlarn yalnz bu nokta-i nazardan ve bu daire-i hakikat dhilinde tesbit eder. Vsi, li ve fakat hayal ve
kymet-i ameliyeden uzak birtakm hissiyatn peinden koarak kanun yapmaz. Byle bir kanun tatbik edemez.
Efendiler! Szlerim belki biraz ac olacaktr. Belki biraz kendi kendimizi takbih ve tayibeder gibi olacaktr.
Bidayette de ok rica ettim, beni mazur grnz.
Efendiler! Bu milleti bugn sehpa-y idam karsnda bulunduran efal ve harektn menei hayaldir,
hissiyattr (bravo sadalar). Uzaklara gitmee hacet yok. Bu milletin umumi seferberliinin hangi hakikate, hangi
hesab- hakikye istinadettiini bir defa dnnz. Bunun saik mahzi hissiyattr! Harb-i Umumiye ne ile girdik?
Vaktinden evvel Harb-i Umumiye bu milleti sevkeden nedir? Hangi hakikattir? Histir! Daha ilerisine gidelim,
mazimize rcu edelim, kk bir vaka-i tarihiye : Sadrazam Kara Mustafa Paa bu milleti Viyana kaplarna
sevkederken btn Almanya-i imaliyi zapt ve fethederek cihanmul bir Osmanl mparatorluu yapmak
hlyasna dmt. Fakat, fakat zavall babamz dnmyordu ki btn bu ftuhat emelleri peinde dolarken,
bu teebbsat ahfada, pederden mevrus yerlerini kaybettirmek iin zemin hazrlyordu.
Hamdullah Suphi Bey (Antalya) ok gzel, ok gzel!

Mustafa Kemal Paa (devamla) Binaenaleyh Efendiler, mnferiden malik olduumuz akide-i siyasiyeyi
ifade edebiliriz; bunun mahall ifadesi Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin kanunlar ve bu kanunlarn
esbab- mucibe lyihalar deildir! Efendiler, Panislmizmi ben yle anlyorum: Bizim milletimiz ve onu temsil
eden Hkmetimiz bittabi dnya yznde mevcut bilcmle dindalarmzn mesut ve mreffeh olmasn isteriz.
Dindalarmzn muhitat- muhtelifede vcuda getirmi olduklar heyeti itimaiyenin mstakilleri yaamasn

isteriz. Bununla li bir zevk ve saadet duyarz. Btn beeriyet-i islmiyenin, dnyay slmiyetin refah ve saadeti
kendi refah ve saadetimiz gibi kymetlidir! Ve bununla ok alkadarz. Ve btn onlarn dahi ayn suretle bizim
saadetimizle alkadar olduklarna ahidiz. Ve bu her gn mncelidir. Fakat Efendiler! Bu heyeti itimaiyenin
byk bir imparatorluk, maddi bir imparatorluk halinde bir noktadan sevk ve idaresini dnmek istiyorsak bu bir
hayaldir! lme, manta, fenne muhalif bir eydir! Efendiler dikkat buyurunuz ve bir hakikat-i tarihiye, bir
hakikat-i fenniye ve ilmiye olarak daima hatrda tutunuz ki bir cism-i siyasinin hududunu geemiyecei bir gaye-i
kuvva vardr! Nasl ki bir insann hsn- teekkl iin birtakm mkul ve tabii hatlar vardr. Eer bu hatlarda
gayri tabilik olursa, eer teekkl beeride bu hatlarn tecavz edilmesi mevzuubahis olursa o zaman karnzda
ya sfra mncer olmu bir cce, veyahut dev gibi bir ey grrsnz! Teekkl insan iin byle olduu gibi
insanlardan mrekkep olan cemiyetlerde de bu kaide aynen baki ve caridir.
Efendiler! Birka asr evvelki vaziyetimize irca- nazar buyurunuz : Afrikalar, Suriyeler, Iraklar,
Makedonyalar, Bulgaristan, Srbistan ve ilahr... Btn bu aksam- memaliki nazar dikkate alnz. Ve ondan
sonra bugnk vaziyetimizi nazar- dikkate alnz. Efendiler, btn bu muhit, bu vsi daire iersinde iklimi
muhtelif ve orada sakin olan akvamn tabayii muhtelif, her ey muhtelif olduktan sonra bunlarn heyeti
umumiyesini bir imparatorluk altnda bulundurmak ve yaatmak mmkn myd?
Tabiata, akla ve kanun-u tabiata mugayir olduundan dolay neticenin ne olduunu gryorsunuz! Herhalde
Afrikada baka, Suriyede baka bir ey olacak, Irakta baka bir ey olacak, her yerde baka bir ey olacak,
bizim muhitimizde baka bir ey olacak!.. Bunlarn birinin dierine benzetilmesi, benzetilmee kalklmas
doru deildir. Fakat islm olan itimai ktlelerin, dediim tarz- tabide taazzuv ve teekkln ve muhafaza-i
istikllini temenni ederek imrar- hayat eylemesini ve mesut olmasn -tekrar ediyorum- kendi saadetimiz gibi
telkki eden bir milletiz. Biz ve btn lem-i islm iin mbeccel ve mukaddes ve mnevi bir nokta-i irtibat olan
makam- hilfet dahi btn lem-i islmla beraber bizim milletimiz tarafndan belki daha kuvvetli hissiyat-
mika ile mbeccel ve mukaddestir. Fakat Efendiler! Bu makam- muallnn kutsiyetini hrmetkrane takdis
etmi olmakla beraber bu makamda oturacak zat hibir vakitte Efendi yapmak mevzuubahis deildir; eriat-i
garra-yi Muhammediye ile kabil-i telif deildir!
(Seydlkavmi hadimihm) buyurmulardr. Millete Efendilik yoktur. Hdimlik vardr. Bu millete hizmet eden
onun Efendisi olur. Efendiler! Tarih beerde, tarih cihanda Devlet-i Aliye-i Osmaniye-yi milletimize istinaden
tekil etmi olan bir slle-i muhteremeye dahi milletimiz derin tarih hatrat ile ihtiram eder. Fakat bu nokta-i
nazardan ihtiram dahi kendisine Efendi bulmak ve aramak iin deildir. Millet ona ancak vaz kanunisini ve
vaz meruunu verir (alklar). Ve hkimiyetini bizzat muhafaza eder (alklar).
Efendiler; bu noktada mtalam ikmal iin derim ki; byk hayaller peinden koan, yapamyacamz eyleri
yapar gibi grnen sahtekr insanlardan deiliz. Efendiler; byk ve hayal eyleri yapmadan yapm gibi
grnmek yznden btn dnyann husumetini, garazn, kinini bu memleketin ve bu milletin zerine celbettik.
Biz Panislmizm yapmadk. Belki yapyoruz, yapacaz dedik. Dmanlar da yaptrmamak iin bir an evvel
ldrelim! dediler. Panturanizm yapmadk! Yaparz, yapyoruz dedik, yapacaz dedik ve yine ldrelim
dediler! Btn dva bundan ibarettir. Efendiler, btn cihana havf ve tel veren mefhum bundan ibarettir. Biz
byle yapmadmz ve yapamadmz mefhumlar zerinde koarak dmanlarmzn adedini ve zerimize olan
tazyikat tezyidetmekten ise haddi tabiye, haddi merua rcu edelim. Haddimizi bilelim. Binaenaleyh Efendiler,
biz hayat ve istikll isteyen milletiz. Ve yalnz ve ancak bunun iin hayatmz ibzal ederiz (alklar)!
Takip ediyorum Efendiler, bu encmen-i mahsus btn bu kark bir noktada duruyor ve onu ifade ediyor.
Fakat onu takip ederek bir muvakkat kelimesi kullanyor. Tabi bunun u veya bu mnada kullanldn
sylemekten ziyade bunu okuyanlarda hsl olacak fikir ve mtalaya kar sylyorum. Bu Meclisi linin
lzml-icra olmak zere vazettii kavanin muvakkat deildir. nk heyet-i celileniz muvakkat bir mahiyeti
haiz deilsiniz!
Bunu mtaakp olan satrlar okuyorum. Orada da bir noktay izah etmek lzm! Hukuk-u hkimiyetin,
hkimiyet-i asliyenin ahvali hzra dolaysiyle millet tarafndan istimali zarureti mefhumu vardr. Efendiler!
Ahvali hzra, esbab- saire bilmiyorum! Yalnz bildiim ve bilinmesi, iln edilmesi lzmgelen bir hakikat varsa
o da milletiniz hi kimsenin muvafakatine lzum grmeden ve muvafakat etmiyenlere kar isyan ederek
hkimiyet-i millyesini alm ve ylece istimal etmekte bulunmutur (iddetli alklar). Eer lyihadaki bu ifade

herhangi bir slb-u nazikneye riayetten mnbais ise byk bir hakikati tahrif etmi olmak itibariyle dahi
tashihe muhtatr. Millet hkimiyetini almtr. Ve isyan ederek almtr. Alnm olan hkimiyet hibir sebep ve
suretle terk ve iade edilemez, tevdi edilemez! Bu hkimiyeti tekrar geri alabilmek iin, almak iin istimal edilmi
olan vesaiti kullanmak lzmdr (alklar).
Muhterem ve Aziz Arkadalarm!
Bundan sonra vuku bulacak mtalatmda dahi arkadalarmzn hi birinin hibir nokta-i nazardan rencide-i
kalb olmamasn temenni edeceim. Btn tenkidatm, izah edeyim ki hibir vakitte heyet-i celilenize dhil
herhangi bir arkadamzn ahs ve kanaat-i vicdaniyesi aleyhinde deildir. Btn tenkidatm ve verdiim
cevaplar una binaendir ki, ortaya konmu olan bu vesika, mtala olunup da suitefsir etmek isteyenler olursa,
ite onlarn yapaca suitefsirata cevap veriyorum. ok rica ederim, uzun tenkidatm bu nokta-i nazardan istima
buyurun. Efendiler! Bu teklif-i kanuni esbab mucibe lyhasiyle beraber derin bir nazarla tetkik edilmek
istenilirse, hakikaten yanl birtakm mefkurelerin bu yazlarn iersinde mnderi olduuna zahip olunabilir.
Mesel esbab- mucibe lyihasnn birinci stununun vasatna tesadf eden ve banda bulunan, demin
tenkidettiimiz noktay ele alr, sonra Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyetine ait olmak zere tesbit edilen
maddelerin ve hatt tamamen Kanun-u Esasi-i Osmaniden alnm olduunu dnr isek byle bir ekil zihinde
tebellr edebilir.
Bir kuvve-i mutlaka, bir kabine var! Fakat bu kuvve-i mutlaka kuvvetini istimalden mahcur olduu iin o
kuvveti kendinde cemetmek suretiyle vazifesini ifa eden bir heyet-i teriiye mevcut! (Kabine kelimesini tevsim ve
adem-i tevsimde bir mahzur veyahut bir zarar grmediimden dolay bunu telffuz ediyorum). O halde kabine
olunca, kuvve-i mutlaka da yerine oturunca, bu lyihada olduu vehile muvakkaten kaydiyle kuvve-i teriiyenin
kendisinden nezettii sfat ve salhiyeti tekrar Meclisten nezile istirdadeyler. O halde netice ekli sabka rcu
olur. Yani byle bir mefhumu bu satrlar iinden karmak mmkndr. Tekrar edeyim ki bu satrlar yazan
arkadalarmza byle bir fikir isnadetmek katiyen istemiyorum. Bu tefsir itibariyle Efendiler, yle bir mna
ifade olunuyor. Yani Kanun-u Esasi denilen bu kitabn iade-i meriyetine doru bir hatve atlm oluyor. Bittabi
atlan hatve ayn zamanda Tekilt- Esasiye Kanunumuzun iptalini mstelzimdir. O halde Efendiler bu hatve bir
messese-i liyenin, bir messese-i millye-i liye ve hakikyenin inhidam, temelleri sklm, duvarlar km
gayri hakik bir harabenin iadesidir. Efendiler, (Kanun-u Esasiyi gstererek) bu kitabn mahiyetini, meneini, ve
esbab- veldetini nazar- dikkatinizde tecessm ettirmek iin birka dakika vaktinizi israfa msaade ediniz :
Nedir Efendiler, bu ihya edilebilecek ve dnlmesi ihtimali olan kitap nasl bir kitaptr ? Efendiler, menei
sarih bir surette ifade edebilmek iin ufak bir silsile-i idaryi, ufak bir silsile-i tarihyi beraber tahattur edelim :
Son yz senelik hayat- devleti, hayat- milleti ve hayat- siyasiyeyi gz nne getiriniz! On dokuzuncu asrn
bidayetinde Devleti Aliye-i Osmaniye birok zayiata ramen vsi bir imparatorluk halinde idi. Fakat Efendiler,
bu imparatorluk bir saltanat- mstebide tarafndan sevk ve idare edilmekte idi. Buna mukabil Avrupay ayn
tarihte dnnz : Avrupann her tarafnda hsl olan birtakm efkr- ahraraneden dolay kendilerine lyk
birtakm messesat- ilmiye ve idarye tesisine balamlard, bizimki devam ediyordu. Dhilde idaresizlik ve
isyan tevali ediyor, bilhassa bu isyan Osmanl nam altnda mezcedilmek istenilen anasr- hristiyaniyenin
beraber yaamak hususundaki adem-i arzularndan neet etmekte idi. Bu isyan- dahil, Avrupann nazar-
dikkatini celbetmekte gecikmemiti. Sultan Mahmud-u Sani memleketin idaresini slah etmek, mazhar-
terakkiyat etmek iin teebbste bulunmak istedi. Fakat vuku bulan teebbsat Avrupay taklidetmek oldu.
Avrupa kanunlarn almak, Avrupa nizamlarn almak, Avrupann elbisesini giymek gibi birtakm teebbsat-
slahiyede bulundu. Fakat bu hakik, mspet bir netice vermedi, veremezdi. nk slahat iin mukallitlie
tevessl edilmiti. Bu noktada rfeka-yi kiramdan Hseyin Avni Bey biraderimize bir cevap vermek isterim.
Hseyin Avni Bey biraderimiz en son telffuz ettii cmle ile buyurmulardr ki: (Bu bizim ekli hkmetimiz
dnyada mevcut hkmetlerin hibirine benzemiyor. Mabih deildir. Cihan hkmetlerinden birine
benzemeliyiz) kelimelerini aynen tekrar ediyorum Efendiler!... Bu bir hatadr. Hseyin Avni Bey biraderimizin
bu sz tabiat ve fen ve hukuk nokta-i nazarndan hatadr. nk bu gayri-kabildir. Bunun lisan- maddisi ile
ispat etmek lzm gelirse ite Sultan Mahmud-u Adlnin teebbs etmi olduu slahat!... Taklit suretiyle olan bu
slahat teebbsnn tevlideyledii teevvat eln berdevamdr. Mesel kyafete baknz : Avrupa kyafetini
aldk. Fakat fenalk, saadet, felket bir milletin tarz- telkkisine tbidir. Bir milletin saadet telkki ettii ey dier
bir millet iin felket olabilir. Binaenaleyh bir millet, kendine gre saadet telkki edecei bir eye vsl olabilmek

iin tevessl edecei esbap ve vesait kendi ruhundan karsa o vakit maksada varabilir. Fakat mademki o saadet
dier bir millet iin felket olabilir. Onun esbap ve vesaitini kullandmz zaman gideceimiz hedef onun iin
saadet olmasna ramen kendimiz iin felkettir. Evet Avrupadan elbise alnd: Faraza baknz, altnda pantolon
stnde cepken. stnde caket altnda alvar... bir trl hazmedilemedi ve edilmemekte devam ediyor. Deli Petro
dahi taklit ile milletini slah etmek istedi. Hakikaten bunda bir deha-yi taklidi vard. Fakat hibir vakit yoktan var
eden ve icadeden deha-yi hakikye malik deildi. Onun iin, kendi milletini slah iin ihzar- tedabir ederken,
milletini Rus olarak tekml ettireceini zannederken Rus deil bir Alman, bir ngiliz yapan vesaiti kullanyordu.
Halbuki, bir Rusun Alman olmas mmkn olmadndan hem kendi benliini kaybetmi, hem de olmak istedii
eyi olamam ve ortaya byle mevve bir mahlktan baka bir ey kmamtr.
Cevabmda devam ediyorum. Efendiler! ilmen mutlak mnasiyle ve tamamen yekdierine mabih iki
hkmet mevcut deildir ve olamaz. Bnye-i hkmet heyeti itimaiyenin tabiatiyle mtenasiptir. Onun iin
tehalf ve tenevv eder. Binaenaleyh bnye-i hkmet nmtenahi tehalf eder. lmen byledir. Dnyaya baknz
Efendiler, bana gsteriniz! Dnyada birbirine kanunlar ile, ekliyle mabehet-i tammede iki hkmet
gsteremezsiniz. Btn Amerikay dnnz!
Btn Avrupa hkmetlerini dnnz. Mttehide-i Amerikay tekil eden birok hkmetlerden herbirinin
ekli kanunisi bile baka baka eylerdir. Binaenaleyh kendimizi dnyada mevcut bulunan herhangi bir hkmete
benzetmek kadar hata olamaz. Bunu tashih etmek muvafk olur zannederim. Biz kendi benliimiz iinde ve kendi
miza ve tabiatimizle terakki ediyoruz, ve edeceiz inallah!.. imdi devam edelim. Size bir tablo yapacam.
Sultan Mahmud-u Adl devrinde ve ondan sonra Sultan Abdlmecit zamannda belki Reit Paalarn tevikiyle,
daha dorusu dhil-i memlekette isyan ocan krklemekte olan anasr- gayrmslimeyi memnun etmek
zaruretinden, bunlarn memnuniyetini iltizam eden Avrupann ve garbn karsnda bir ey yapmak lzm geldi.
Glhane Hatt Hmyunu meydana kt. Bu Glhane Hatt Hmyunu Devleti Aliye-i Osmaniyeye cihet-i
tatbikiyesi itibariyle slahat- hakikye denecek derecede bir semere vermedi. syan- dahil devam ediyordu.
Haricin tazyikat vesaire devam eyliyordu. Biliyorsunuz, Krmda Pariste msalha neticesinde tekrar bir slahat
ferman vcude getirmek lzm geldi. Bu fermanlar muhteviyatn bir an iin hatrlaynz : Birincisinde
emniyetten bahsolunuyordu, ikincisinde tebaa-i Osmaniyenin hrriyet ve msavat mevzuubahis idi. Geri,
Salhattin Beyefendinin bilmnasebe, msavata u kadar bin sene evvel, mazhariyetimizi beyan buyurmu
olmalarna ramen, devletin tekilt- esasiyesinde kanun olarak veyahut ferman olarak ilk defa o zaman telffuz
edildi. Bu da arzuy-u ayar- tatmin edemedi. Onu mtaakp Sultan Aziz zamannda li ve Fuat Paalarn
himmetiyle baz slahat- adliye yapld. Fakat netice-i msbite yok idi, grlemiyordu. Bunu temin gayesine
matuf bir ferman- hmyun daha kt, ite bu ferman- hmyunda bir Meclis mevzuubahis oldu. Fakat bu
Meclis mevzu slahat takip ve teftie hizmetle muvazzaf oldu. Avrupallar, bu Meclisin islm ve hristiyan
zadan mrekkep olmasn talebettiler. O dakika-i tarihyeyi ok kuvvetli htratla dnnz Efendiler! Dhilden
isyan, hariten tazyik devam ediyordu. Makam- saltanat igal eden zat, israfat- bnihaye ile megul ve
mecnundu. te o zaman baz erbab- hamiyet, milletin selmet-i hayatiyesini temin edecek bir kanun talebine
kyam cretinde bulundular ve en nihayet saraya hcum ettiler. Sultan Azizin intihar zerine Sultan Murat geti.
O da iki gnde tecennn etti. Ondan sonra Sultan Hamit tahta geti. Sultan Hamit tahta getii zaman
Avrupallar Bosna ve Hersek memleketini ellerine geirmek, slahatn behemehal iki ay zarfnda tatbikini temin
etmek iin tazyikatta bulundular. Artk Avrupallar bu Devleti Osmaniyenin balbana kendisini idareye gayri
muktedir telkki edilmesi lzm geldiini ve binaenaleyh taht vesayete almak icabettiini kat bir surette beyan
ettiler!. . . te o zaman, Efendiler bir Paann taht riyasetinde hristiyan olmak zere onalt memur, on
ulema ve iki askerden mrekkep bir heyet Bablide topland (elindeki Kanun-u Esasiyi irae ile) ve bu kitab
yazd! Bu kitap milleti memnun etmek iin milletin arzu ve mal-i hakikyesi iin mspet, maddi bir mkesi
tecell deildir. Efendiler bu kitap dmanlarmz muvakkaten olsun memnun etmek gayesini gzetmi bir
kitaptr. Bu kitabn mahiyetini iyi izah edebilmek iin ulemayi kiramdan bir arkadamn bir szn tekrar
etmeme msaade buyurunuz. Mruz heyet meyannda Filibeli Halil Efendi isminde bir zat varm. Sormu bu
heyete ki: Bu kitab ne iin yapyorsunuz? Ve bu kitaptaki hukuka istinaden gelecek olan o mebuslar ne
yapacaklar? Niin onlar topluyorsunuz ? Vkeldan hazr olan birisi demi ki : Biz padiaha meram
anlatamyoruz. Hi olmazsa millet vekilleri gelsin, belki onlar anlatrlar!... Halil Efendi cevaben: Adam sende,
siz ki bu kadar mizac- hmyuna vkfsnz, byle olduu halde ona meram anlatamyorsunuz! Hariten gelen
taklar m meram anlatacak! Hoca Efendinin kelm- belii ile de sabit olduu vehile bu kitabn mahiyetinin

millet ile, hkimiyet ile, irade-i millye ile hi alkas yoktur. Bu zat bu kitaba istinaden gelecek millet
vekillerinin hibir kymeti bulunamyacan, gayet beligane bir surette, yazld gn ifade etmitir. Efendiler!
Sultan Hamit bu kitaba istinaden ve bu kitapta baholunan hukuka istinaden, ve bu kitaba bakarak aklanan millet
vekillerini datt. Ve 33 sene bu milleti kle gibi istihdam etti! Nihayet zavall millet tekrar istihsal-i hrriyet
iin, hkimiyetin istihsali iin yeniden almaa balad. Bu mesailin iinde ben ahsan bulunduum gibi
arkadalarmn ekserisi de ahsan bulunduklar iin ne kadar elm ve tehlikeli mesai olduunu ok gzel tefehhm
buyururlar! Nihayet 324te tekrar iln- hrriyet istedik, merutiyet istedik, hkimiyet-i millyemizin tecellisini
istedik, Sultan Hamit derhal bu kitab bize gsterdi: Pekl bu kitab m istiyorsunuz! Maksadnz bu kitap
mdr? Alnz verdim! dedi. Millet ve onun vekilleri bu kitaba istinaden stanbulda topland. ok gemeden
Efendiler, 31 mart vakas kt. Ben de 31 mart vakasnda stanbula giren Hareket Ordusunun yannda ve belki
banda bulunanlardan biriyim. O zavall millet vekillerinin Ayastafonosta, urada burada mruz-u felket bir
halde rpndklarn kendi gzmle grm bir adamm. Nihayet ieriye girdik. Birok kanlar akttk, birok
insanlar astk: lle dedik, bu kitab tatbik edeceksiniz. Derhal: Pekl tatbik edelim! cevabn aldk. Ne oldu,
Efendiler! Onu mtaakp, Sultan Hamidin halini mtaakp Sultan Reat tahta kt.
Efendiler, bu kitabn ahkm cari olduka memleket ve milletin zerinde istibdat ve mutlakyetin berdevam
olmasna mni olacak hibir kuvvet yoktur. Bu kitabn kuvvetini, ya bir adam kullanabilir veya o adam elinde
kullanabilecekler kullanabilirler. Filhakika Efendiler, Sultan Reat merhum bu kitabn bahettii kuvve-i
istibdadiyeyi kullanamyacak tabiat ve hilkatte olduundan dolay bu defa da idare-i hkmete ayn birka kii
tarafndan biliyorsunuz Efendiler, mutlakyet-i idare senelerce bu memleket ve millete tatbik edilmitir. Nihayet
Efendiler, Sultan Mehmet yerine sultan- hzr geldi. Sultan- hzr bu kitabn salhiyeti dhilinde verdii hukuku
derhal istimalde kusur etmedi. Derhal burada kendine verilmi olan hukuk-u ahane-yi bilistimal vkel-y milleti
kap dar etti ve gnderdi.
Neet Bey (skdar) Allah kahretsin.
Mustafa Kemal Paa (devamla) Ne oldu sonra Efendiler! Erzurum Kongresi oldu, Sivas Kongresi oldu ve
bu kongrelerde toplanm olan insanlar millet namna dedi ki: Hayr, biz hkimiyet-i millyemizi isteriz, irade-i
millyemizi kullanacaz! Nasl? Yine bu kitabn ahkmn tatbik ile kullanacaz. Telkki-i ahane u yolda idi:
Sahi mi sylyorsunuz? Kabul ettik! Millet yine bu kitaba byle bakarak, ocuklarn ekere bakp aklandklar
gibi aldanarak vekillerini stanbula gnderdi. Ne oldu Efendiler? (Maltaya sesleri). Sorarm! Gelen arkadalar
iinizdedir. Ne oldu Efendiler? te Efendiler bu hdisata mastar olan bu kitap bu memlekete, bu millete ve bu
milletle hkimiyet-i idaresine ne dereceye kadar riayeti temin eder! Efendiler bu kitap, yapld srada Hariciye
Nazr olan zatn Avrupa devletleri sferasna yazd bir tahriratta dedii gibi, padiah ile milletin taahhdat-
mtekabilesine mstenit bir kitaptr. Mukavelenamedir! nsaf edelim, bu kitab yazan heyetin kimlerden ibaret
olduunu syledim ve bu heyetin iinde bir zann esnayi tahririndeki kanaat-i vicdaniyesini syledim.
Binaenaleyh bu kitapla millet arasnda ne alka ve mnasebet vardr? Efendiler! Bu kitap, stndeki unvan ile
milleti senelerce aldatan ve aldattka girive-i izmihlle sevkeden bir kitaptan baka bir ey deildir (paavra
sesleri). Bir paavradr Efendiler (alklar). Tunal Hilmi Bey (Bolu) Kundak desek daha iyi olur.
Mustafa Kemal Paa (devamla) Binaenaleyh byle bir kitabn, byle bir harabenin ihyas iin imali fikir
edecek, imali nfuz edecek, iinizde deil, hakik efrad- milletimiz iinde dah bir fert olmadna bendeniz
vicdanen kaniim! Heyet-i celilenizin ruh-u aslisi, ruh-u hakiksi katyen bundan mberradr. Binaenaleyh,
bidayette arz ettiim gibi, sui tefsir, sui tefehhmle makas- ulvyemiz aleyhinde netice karmak isteyen
dmanlarmza bu sylediklerim bir cevap olsun (alklar) ! Bu kitabn mahiyetini bu suretle izah ettikten sonra
bir de Tekilt- Esasiye Kanunumuzun ne olduunu, msaade buyurursanz, arzedeyim. Efendiler! Tarih
millmizde ilk defa grlen, ilk defa vuku bulan bu hareketi Erzurum Kongresini akdetmek suretiyle gstermi
olduk. Hakikaten memleketimizin bir ksm insanlar emniyet ve itimat ettikleri murahhaslarn orada toplad.
Orada toplanan bu murahhaslarn ilk dnd ve talebettii ey, hals iin dnebildikleri ey (her halde,
dediler, bizim milletimizin bir kuvveti vardr. Bu ilemiyor, tl bir haldedir. Bunu mil klmak lzmdr. Ve belki
ancak bu suretle biz hkimiyetimizi istihsl edebiliriz). Binaenaleyh Erzurum Kongresi beyannamesini mtala
buyuracak olursanz orada millet prensip olarak bu dediim ifadeyi kayt ve iln etmitir. Sivas Kongresi ayn
esas, ayn umde ve ayn akide zerinde btn memleketin halk namna ayn tarz kabul etmi, o dahi kuva-yi
millyenin mil olmasn ve irade-i millyenin hkimiyetini talebetmitir. Fakat demin izah ettiim gibi bunun

kabiliyet-i temsiliyesi (Kanun-u Esasiyi gstererek) bu kitapta olamaz. Hakikaten bu kitabn son rol millet
vekillerini, makam- hilfet ve saltanat ihraz eden zatn en byk dmanlarla mttefikan, datmasiyle nihayet
bulmutur. Ve onun zerine milletimiz ocukasna aldatlmaktan ibaret olan bu hareketi artk tekrar etmemee
tvbe ve istifar etmitir ve bu defa hakikaten kuva-yi millyeyi mil, ve irade-i millyeyi hkim klmak zere
heyet-i celilenizi buraya gndermi ve bugnk ekli hkmetimizi tyin, tesbit ve bugnk ekli faaliyete
vazeylemitir. Efendiler! Meclisi limizin ilk kad gnlerinde nikat- esasiye ve umde-i esasiye olarak kabul
etmi olduu hususat ve o hususata istinaden Tekilt- Esasiye Kanunumuzun mevaddn dnecek olursak bu
kanun dorudan doruya yalnz bizim kafalarmzdan, ilmimizden km bir kanun deildir! Bu kanun dorudan
doruya her ferd-i milletin kalb-i vicdannda kendiliinden tecell etmi, ve binaenaleyh heyeti itimaiyemizin
vicdan- ulvsi levhasnda merkz olmu ve ondan sonra mevkii meriyete gemitir. Zaten bu mnasebetle demin
arz etmitim, kanun, kanun-u hakik yalnz byle olur! Taklit ile kanun olamaz. Efendiler, msaade buyurursanz
Yusuf Ziya Bey biraderimize bu noktada taallku itibariyle, temas itibariyle ufak bir cevap vereceim. Taklit
mevzuubahis olduu zaman Yusuf Ziya Bey biraderimiz demilerdi ki: Suret-i katyede taklit merdut olmakla
beraber yine taklit lzmdr. Bu lzumu ispat etmek iin Kuran- Azimann insanlara inzl edilmi olduunu
ve insanlarn da taklide mecbur olduunu bildirmilerdir. Bu katyen hatadr. Ziya Bey, insanlar Cenabuhakkn
ltfettii bu kanunun muhteviyatn...
Yusuf Ziya Bey Paa Hazretleri, bendeniz byle dememitim. Kanunun lzm olduunu, Kuran-
Azimann yazdn ve taklidin muhasm olduunu arzetmitim.
Mustafa Kemal Paa Evet Efendim! fademi ksmen tadil ediyorum. Fakat balam olduum sz ksmen
taklit hakknda olup zaten dier bir nokta-i nazardan da sylemee mecbur olduum bir sz olduundan ikmal
etmeme msaade etmenizi rica ederim. Cenab-hak riayetkr klmaya mecbur tuttuu insanlarn esasen kalb-i
vicdanndaki ihtiyacat- hakikyesini tamamen bilir. Binaenaleyh gnderdii kitap tamamen o ihtiyacata mutabk
ahkm ihtiva eden bir kitaptr (alklar). Ve Efendiler! lm hakikatin en son emrettii, ihtar ettii kanun byle
olabilir. Taklit ile, tebdil ile kanun olamaz, kanun, kanun-u hakik olmak lzmdr, kanun-u tabi olmak lzmdr.
Yani kanun-u ilh olmak lzmdr (alklar). te Efendiler! Tekilt- Esasiyemiz byle bir kanun-u hakikdir.
nk milletimizin vicdanndan, kanaatinden kmtr. Binaenaleyh Efendiler, heyeti itimaiyemizi tekil eden
bu umde-i hakikyede mttehit olan hibir ferdiniz (Tekilt- Esasiye Kanununu gstererek) bu messese-i
ilmiyenin inhidamn, (Kanun-u Esasiyi iaret ederek) ve bu kara kitabn, bu harabenin, bayku mesnedi
olabilecek olan bu nesnenin iade-i meriyeti taraftarln vicdannda bulamaz (bravo sesleri, alklar)! Efendiler!
Bu iki levhay kar karya mtala ettikten sonra msaade buyurursanz nc bir levha yapmak isterim. Ve bu
levhada mazbata muharriri Beyefendinin szlerinden msaade buyururlarsa istifade edeyim. Mazbata Muharriri
Beyefendi buyurdular ki: Bu kanunu yaparken przsz bir heyet-i icraiye vcuda getirmek ve buna muvaffak
olabilmek iin de nazariyat- merutaya istinadetmei dndk. Nazariyat- merutiyet demek tefrik- kuva
demektir. Kuva-yi adliye, kuva-yi teriiye, kuva-yi icraiyenin tefrikidir. Merutiyetin mevcudiyeti bu kuvvetin
ayr ayr mstakilleri idare edilmesine mtevakkftr.
Salhattin Bey (Mersin) Msaadenizle bir ey arzedeyim! Bu kelimat bendeniz dnk...

Mustafa Kemal Paa (devamla) Msaade buyurunuz ikmal edeyim! Bu kanunu mdafaa etmek iin ilk
sylediklerinizi tekrar edeceim. Binaenaleyh bu kuvvet ayr ayr mstakilleri tatbik olunmaldr. nk bir
hkmet tekil edebilmek iin tefrik- kuva art evldr, buyurdular. Zira tefrik- kuvada istibdat yoktur. Tevhid-i
kuvada istibdat vardr. Vakaa imdi de ihtar buyurduklar gibi, Beyefendi sonraki mtalatnda maksatlarnn
tefrik- kuva olmayp tevzi ve taksim-i vezaiften ibaret olduunu tashihen ve tenviren ifade buyurdular. Buna
nazaran artk bu nokta zerinde sz sylememek lzm gelecei vrid-i htrdr. Yalnz bu kadarla kalacak ise
dorudur. Fakat daha st tarafna irca- nazar edelim : Bu kanun, nazariye-i me-rutiyete istinad ettirilmitir. Eer
msaade buyururlarsa, eer bundan da sarf- nazar ederlerse onu da brakacam. Madem ki nazariyat- merutiyete istinad ettirilen bir kanundur. Mutlaka nazariyat- merutiyette taksim-i kuva vardr. Bunu inkra mahal
yoktur. Ve bunu tefsir etmek nazariyenin anasr- asliyesi vesairesi arasndaki irtibat ve mnasebat bertaraf
edemez... Nazariyat- merutiyeti vazeden vaz kanunlar kuva-y taksim etmekle bu areyi bulmulardr. Biz ona
tevzii vezaif de dersek nazariyenin mefhumu ayn olur. Eer tefrik- kuva demekten Beyefendi sarf- nazar
buyurmularsa o halde nazariye-i merutiyeti dahi bertaraf etmi olurlar. Binaenaleyh bu kanunun mesnedi olan
bu nazariye iptal edilmi olunca bu lyiha hibir hakikate iktiran etmemi olur. Ve hibir hakikate istinad etmiyen

bir kanun da olamaz. Hakikatte Efendiler, tabiatte Efendiler, lemde Efendiler taksim-i kuva yoktur. Yani irade-i
millye ile ifade ettiimiz kuvvette taksim kuva yoktur. Bunu, msaade buyurursanz, izah etmek iin bir iki
kelimeye istinad edeceim, hkmet ve idare kelimelerine istinad edeceim. Uzun uzadya terih etmiyeceim;
yalnz u noktaya nazar- dikkatinizi celbedeceim ki hkmet denilen mefhum idare denilen eyden daha az
ehemmiyetli ve daha az mstakildir. Mstakil olan iradeden, bunun bir hakikat-i tabiye olduunu bulmak iin
hdisat- beeriyeye atf- nazar buyurunuz! Ne kadar ihtillt vukubulmu ise o ihtillt esna- snda hkmet
mefhumu icra-yi faaliyetten skat edilmitir. Fakat idare devam etmitir. Birgn bile durmamtr. Ve hkmet
daima muhtelif ekiller almtr. Bunu gren ve bunu tetkik eden birtakm dhiler daha o zamanlar bu hkmet
denilen eklin bilhassa bana gemi olan ahsn bir kuvve-i mstebide veyahut miskin bir kuvvet olduuna gre
bsbtn ie yaramaz bir mahzurdan baka bir ey deildir demiler. Binaenaleyh bundan mlhem olarak asl
idare kuvvetini mstakar bir hale koymak mevzuubahis edilmitir. Ve bu mevzuu- bahis edilen eye de hatt
frenke isim vermilerdir. Substratum ad-ministrative... Ve bunun, beeriyetin mahz- saadet ve hakiki emniyet ve
itimadn kfil ve zmin bir ekli idare olacan tarihler kaydet- mitir. Bu noktada da fazla izahat vermiyeyim,
yalnz frenke sy- lenen szlerin nasl ifade olunmak lzm geldiini dnnz. Bu ne demektir? Efendiler!
Benim tetkikatma gre bu (Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti) demektir (alklar). imdi kuvveti mtala
etmek istiyorum, madem ki idare hkmetten daha esasl bir eydir. Binaenaleyh onu ele alalm. Efendiler! dare,
malm-u liniz, kuva-yi umumiye ile hidemat- umumiyeyi tedvir ve ifa eden bir cihaz umu- midir. Bunda
uzuv grrsnz: Kuvvet, tekilt, vazife!... te Efendiler irade, hkimiyet vesaire dediimiz kuvvet bu kuvvettir,
fakat bu kuvvetin taksimi kabul edip etmediini de izah etmek iin, msaade buyurursanz tamamen arz
edebilmek iin, az daha geriye gideceim. Bu kuvvetin menei nedir? Malm-u lileridir ki veyahut malm olmak
lzmdr ki -nk bu noktada itikadat ve itihadat ve telkkiyat- ilmiye tebeddl eder- insanlar bizzarur
kabiliyet-i itimaiyeyi haiz mahlkattr. nsanlar bizzarur beraber yaamak ihtiyacnda vcut-pezir olmu
mahlkattr. Binaenaleyh beraber yaamakta olan insanlar bir cemiyet tekil eder ki bu cemiyet kendisini tekil
eden efradn kuvvetlerinin itimainden hsl olur. Ve ite irade, hkimiyet denilen kuvvet bu kuvvetten ibarettir;
ite bu kuvvet cemiyetin kuvvetidir; ve bu kuvvet cemiyeti tekil eden her ferdin ayr ayr kuvvetine faiktir. Belki
bu ifademden bu kuvvetlerin maddi bir ey olaca zannedilir! Kuvvetleri cemederek bir muhassala bulmu
oldum. Evet isterseniz maddi telkki edin; fakat bu maddiyetin iinde mnevi bir kuvvet vardr. Efendiler, bunu
da izah edebilmek iin msaadenizle u tarzda beyanatta bulunacam : Bir cemiyetin iinde beraber yaamak
mahkmiyet-i beeriyesinden, ftriyesinden dolay mterek bir hissi itimai vardr. Mnevi olan bu hissi itimai
bir kuvvet ve nfuz-u itimai tekil eder. te bu kudret-i mtereke-i mneviye demin izah ettiim gibi o kuvvetle
beraberdir, ayr bir ey deildir. Efendiler! Bu kuvvet zaman ile ve insanlarn terakkyat- medeniyesiyle teali
eder, kesb-i resanet eder ve ykselir ve irade-i millye, hkimiyet-i millye bu kuvvetten ibarettir. Efendiler, ite
hkmet mefhumu bu kuvvetin derece-i tebellrnden kar! imdi sorarm Efendiler ? Bu kuvvet kabil-i tefrik
midir ve kabili tevdi midir? Buna verilecek cevaplar evettir. Bu kuvvet kabil-i taksimdir. Filhakika bir heyeti
itimaiyeyi tekil eden efradn muhassala-i kuvas olan bir kuvveti taksim etmek istediimiz zaman o heyeti
itimaiyeyi tekil eden insanlar paralamak lzm gelir ki, bir muhassala-i kuva olan bir heyeti itimaiyeyi
paralamadan, inhill ettirmeden onlarn kuvve-i muhassalasn inhill ettirmenin imkn- tabisi yoktur. Bu
kuvvet kabili tevdi midir ? Efendiler, evet kabil-i tevdidir. Fakat bunun iin o kuvvetin sahibi olan vcud-u
itimaiyenin mefl olmas ve mefl braklmas arttr. Ve ataleti, betaati kabul etmesi arttr. Kuvvetini
herhangi bir yere veren, kuvvet istiml etmiyen bir fert, bir uzvu mefltur. O halde byle dememek lzmdr. Bir
vcud-u siyasiyi tekil eden kuva-yi itimaiyenin irade-i itimaiyesi olan bu kuvvet, irade ve hkimiyet-i millye
ifade olunan bu kuvvet caiz-i tevdi midir? Caiz-i tevdidir. Halbuki, heyeti itimaiye bir vcud-u siyasiye
mnkalip olduktan sonra ise bu gayri mmkndr. Mmkn olmas vcud-u siyasinin infisahna vabestedir.
Efendiler! rade-i millye, hkimiyet-i millye denilesi kuvvet gayri kabil-i taksim ve tefrik olduu bedihiyat-
riyaziye ile de anlalyor. unu da ilve edeyim ki : btn vazlkanunlar, btn mderrisin, btn ulema bu
nazariyeyi daima hakayk- riyaziyeye istinaden tesbit etmilerdir. Bir heyeti itimaiyenin kuvvetinin menba
kendisidir, bir heyeti itimaiyenin bu kuvvetinin mahalli sarf da o heyeti itimaiyenin kendisidir. ki nokta
arasnda, mevsl hutut kambur zambur olmadka mutlaka yekdierine mutabktr. rade-i millye mstakimdir.
Halbuki : maatteessf Efendiler! Bendenizce eski denilmesi lzm gelen kitaplarda bu tefrik- kuva vardr. Bu
tefrik- kuvann vahidi olan bir nazariye-i merutiyet vardr. Efendiler! Ben size imdi ispat edeceim ki:
merutiyet gayri tabi, gayri kanun ve gayri merudur. Dnyada hkmet iin meru yalnz ve tek bir esas vardr.

O da meveretten ibarettir. Hkmet iin art- esasi, art- evvel yalnz ve yalnz meverettir Efendiler (srekli
alklar)! Efendiler, nazariye-i merutiyetin vaz olan filozoflar hakikaten kuvveti mstakil paraya ayrrlar..
Her birinin mstakillen icra-y faaliyet eylemesini arzu ederler, bunun teminine alrlar. Bu kuvvetlerin
ismine de kuvve-i icraiye, teriiye ve adliye derler. Bunlarn beynindeki muvazenet ve mnasebeti dndkleri
zaman yle ifade ederler. Derler ki: kuvve-i teriiye kanun yapan bir kuvvettir. Btn kanunlar o yapar. Heyet-i
icraiyenin mevcudiyeti ancak bu heyet-i teriiyenin yapt kanunlarn iinde o kanunlarla kaim olduundan
dolay kuvve-i teriiye kuvve-i icraiyenin fevkndadr. Yalnz burada bir kelime daha ilve edeyim : Usul
merutiyette hkimiyet-i millye heyet-i teriiyede tecell ettiriliyor, heyet-i mebusanda tecell ettiriliyor, halbuki
Efendiler, hkimiyet-i millye kuvve-i teriiyede deil bu kuvvetin fevknda tecell eder. O ise kuvve-i icraiyeye
aittir. Kuvve-i icraiyeyi ele alalm; heyet-i teriiyenin yapt kanunlar bilhassa hukuk-u ahsiyede mstakillen,
hibir tarafn mdahalesi olmakszn tatbik edecek kuvvet, kuvve-i adliyedir. imdi ufak ve amel bir noktay hep
beraber hatrlyalm : Herhangi kuvve-i adliye, kuvve-i teriiyenin yapt kanunu tatbik edebilmek iin, filn
insan armak ve onu tecziye etmek iin elindeki vasta nedir? Polis ve jandarma deil mi Efendiler? Polis ve
jandarma ise kuvve-i icraiyedir. O halde kuvve-i adliyenin nokta-i istinad kuvve-i icraiyedir. Kuvve-i icraiye,
kuvve-i adliyeye zahir olmaktan teberri etsin. Kuvve-i adliye tldr, mahkm-u atalettir, yoktur. Byle bir
kuvvetin istiklli nerededir? Rica ederim byle bir kuvvet nasl mstakil olabilir. Gelelim kuvve-i teriiyeye;
hakikat halde kuvve-i teriiye kanunu yapar, fakat yine kuvve-i teriiye, yapt kanunun tatbikatn bizatihi temin
ve tekeffl etmez ve taahhdetmez. Halbuki Efendiler, her ey kanun yapmaktan ibaret deildir. Bilkis her ey o
kanunlar tatbik etmek ve ettirmekten ibarettir. Fazla tafsilt vermeyeyim; dnyada hakikat-i tarihiye, hakikat-i
kevniye olarak sylyorum, hakikat-i ilmiye olmak zere sylyorum; tatbik eden, icra eden, karar verenden
daima daha kuvvetlidir.
Salhattin Bey (Mersin) Paa Hazretleri bir kelime msaade buyurunuz! daha...

Mustafa Kemal Paa (devamla) Sual sorunuz, fakat teselsl kelma mni olmamak iin mtalaya
girimemenizi rica ederim.
Salhattin Bey (Mersin) Sonra sylememe msaade edin.

Mustafa Kemal Paa (devamla) O halde Efendiler, bu taksim-i kuva-y ve bu kaziye-i merutiyetin mene,
menba ve esasn baka noktalarda ve baka sebeplerde mtala etmek lzmdr. Ve ben zannediyorum ki btn
arkadalarmz ve hatt tetebbuat gayet mahdut olan herhangi bir vatandamz benim iaret edeceim noktaya
bakarsa bunu gayet tabi ve kendiliinden anlar. Efendiler, insanlar tabiaten ve ftraten beraber yaarlar ve fakat;
beraber yayan insanlar mutlaka idare olunmak ihtiyacndadr. Heyeti itimaiyenin en basitini nazar dikkate
alnz : Bir aile reisi, bir baba, ocuklarndan mrekkep olan ailesinin riyasetini bidayette tabiatiyle deruhde eder.
nk efrad- aileyi tekil eden mahlkat niz ve zayftr, muhtac- himayedir. Bir ocuk baklmazsa lr. te
byle bir ocuk bilerek deil, fakat bilmiyerek vcudunu byle bir reise tevdi eder, baklmak ister. Fakat bu
ocuk vsl- rt ve kemal olduktan sonra, benliini idrak ettikten sonra bilkayd- art arzuya tbi olmak
istemez. Hepimiz ocukluk ettik. Babalarmzla aramzdaki mnasebeti dnelim. Bilkayd- art babamzn
dahi idaresine tbi olmaktan zevk almayz. Ve tabiatte de alnmaz. Efendiler! Babas olduu halde, bunu bakp
yetitirdii halde ocuuna her gn uraya u saatte geleceksin dedii zaman canm yarm saat sonra gelsem ne
olur? der.
O halde heyeti itimaiyenin bidayet-i teekklnde sevk ve idaresi iin banda biri hkim olmak ister, fakat
dieri vsl- kemal olur olmaz bilkayd- art bu hkimiyetin altndan kmak ister! u halde birisi heyeti
itimaiyenin kuvve-i hakikyesi, kuvve-i tabiyesi, iradesi, hkimiyeti... Dieri esbab- muhtelifeden dolay, fakat
her halde dierinin arzusunun, emelinin hilfnda olmak zere emreden, tahakkm eden, istibdat yapan bir
kuvvettir. nsanlarn cemiyyat- muhtelife ve sairesinde tarihin bize gstermi olduu numuneler bundan ibarettir.
te Efendiler; bu kuvve-i mstebide ile bir kuvve-i asliye ve hakikyenin mcadelesi bidayetten bugne kadar
temadi etmiti. Ve bugnden sonra da daha pek ok temadi edip gidecektir. Fakat ne kadar temadi edeceini
bilemem. Ve btn bu mcadele, kuva-yi asliyenin sahib-i aslisi olan heyeti itimaiyenin saadet-i hakikyesine
mteveccih olan bir syin, bir kuvve-i mstebide ile mcadelesidir. Kuvve-i asliye, irade-i millye, kuvvetini
ihsasa muvaffak olabilecek derecede kuvve-i mstebideye kar ekil ve vaziyet almak ister. Fakat hibir zaman o
kuvve-i mstebide bu kuvvetin tebellr etmesini istemez. Binaenaleyh insanlar terakki ettike yava yava o

kuvvet-i mstebide de heyeti itimaiyenin tecelliyat- idariyesini ksmen tanmak, maslahaten tanmak
mecburiyetinde kaldn gryor. te btn cihanda mevcut milletler ve o milletlerin ekli idaresi byle birtakm
manzaralar arz etmitir. Daima saadet-i beeriyesini dnen birtakm insanlar, daima dnmlerdir ki: Ne
yapalm ? Bu kuva-yi asliyeyi, bu irade-i asliyeyi, bu irade-i mstebidenin taht tazyikndan tecrit edelim. nk
saadet-i hakikye-i beeriye bundadr. limler, mdekkikler grdkleri manzaralar ve levhalar ve o levhalarn
ihtiva ettii esbap ve anasr- mtala ettikleri zaman grmlerdir ki; iki kuvvet vardr. Biri, irade-i asliye-i
millye, dieri kuvve-i kahire ve mstebide O halde hi olmazsa bu iki kuvvetin sahiplerinin birbirine en az bir
zarar verecek bir ekil bulalm demiler. Bir are ve tedbir bulalm ki kuvve-i mstebidenin tesirini tahfif etsin!
Bu dnlm olan ey nazariyat kitaplarnda meruiyetle ifade olunur. Kuvve-i mstebide sahibini de
aldatmya kyam etmiler ve demiler ki : Korkma her eyde hkim sensin, her ey senin... yalnz senin. Yalnz
su istimal ve tatbik ettiin kuvveti senin de istirahatin iin ve fakat senin de mevkiini katyen sarsmamak artiyle
msaade buyurun da, taksim edelim demiler, etmiler. Daima yine kendisiyle beraber olmak artiyle bir kuvve-i
icraiye ihdas etmiler. Fakat milleti aldatmak iin de bir kuvve-i teriiye ve yine o kuvve-i icraiye ve kuvve-i
mstebidenin tesirini tahfif iin bir kuvvet daha : kuvve-i adliye! Ve hedefi, heyeti itimaiyenin menafii
hakikyesini izrar eden kuvvetin tesiratn tahfif iin ehvenier olmak zere bu taksim-i kuva, fakat, hibir vakit
Efendiler, bu ekiller insanlarn saadet-i beeriyesini ve saadet-i hakikyesini temine kifayet edememitir. Nasl
kifayet etsin ki gayri hakik ve gayri merudur. Bizzarure yaplmtr. Ehvenier olmak zere yaplmtr ve
Efendiler, insanlar bu ekil dahilinde dahi kalmamlardr ve kalmyacaklardr. Daima bu eklin ve tazyikin -ki bu
bir tazyiktir- iinden kmak iin alrlar, almlar ve alacaklardr. Vcuda gelmi olan inklbatn hep bu
yzden olduunu arz etmitim. Bu inklbatn en mhimini, malm-u liniz, Fransa inklb kebiridir. nklbat
iinde en feyizli ve en veldu ve taleb-i hak nokta-i nazarndan ve btn beeriyete, hkimiyete tesahup fikrini
vermek itibariyle fevkalde mhim olan budur. Fakat o dahi Franszlarn arzu ettii derecede saadetlerine kfi
deildir. Ve daha tebeddl edecektir. Ve ben eminim ki arkadalar, cihanda mevcut olan tarz- hkmetlerden bir
hatve daha ileriye kmak bu beeriyet iin nasip olursa, emin olunuz ki Efendiler, bulacaklar ekil Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmetinin ekli olacaktr (alklar). Efendiler, bu tarz da tarih beerde yeni grlm bir
ekil deildir. Veyahut baka suretle ifade edilirse, hakikat-i halde hkimiyet yalnz bir ekilde tecell eder. O da
bu hkimiyetin sahibi olan insanlarn dorudan doruya bir araya gelerek teri, icra ve adl vezaifi bizzat ifa
etmeleriyle mmkndr. Ve sylediim ey, Efendiler, tarihte fiilen mevcut olmu eylerdendir. Tabi, tetebbuat
sahibi olan rfekamz pekl bilirler ki Romada, Ispartada, Atinada, Kartacada mevcut olmu olan Mecalis-i
umumiye hakikat-i halde bizim yaptmz eyleri yapyorlard Efendiler! Kanun yaparlard, memur intihap
ederlerdi, muhakeme yaparlard, tecziye ederlerdi. Ve her ey yaparlard. Ve Romada drt milyon halk vard
Efendiler! Bu drt milyon halk ayan- hayret bir surette toplanrlar ve be on kiilik bir kabineden daha seri ve
bilhassa daha mkul ve muhik bir surette; icra ve adl ve teri vazifelerini ifa eylerlerdi. Fakat, Efendiler! iki bin
sene evvel mevcut olan bu arzu-yu hakiki insaniyete ve medeniyete ve ere mutabk ve muvafk olan bu usul
birtakm mstebitler kmlar ve ykmya teebbs etmiler ve bin trl entrikalar kullanarak cemiyet-i
beeriyedeki baz insanlar ifal etmiler. Ve nihayet tarih Kurun-u Kadimede mevcut olan bu gzel eyler, tarih
Kurun-u Vustada birtakm mstebit krallklara ve imparatorluklara inklbetmitir. Binaenaleyh, hkmet-i avam
denilen, bu izah ettiim nokta, bugn iin ancak ve yalnz bizim eklimizde kabil-i tecell ve tatbiktir. Bundan
bakas doru deildir.
Efendiler! Bu nazariyat- merutiyeti bulan en byk filozoflarn bu nazariyat kurmak iin altklar esaslar
tetebbu ettim. Bunlara nfuz ettim. Benim grdm udur : dnmler ve nasl yapalm da bu kuvve-i
mstebide o irade-i itimaiye ve millyenin dununda kalabilsin. Yahut sfra mncer olabilsin, diyorlar. Ve buna
muvaffak olamamak yznden byk ve derin bir strap duyuyorlar. Jean Jacques Rousseauyu batan nihayete
kadar okuyunuz. Ben bunu okuduum vakit, hakikat olduuna kail olduum, bu kitap sahibinde iki esas grdm.
Birisi bu strap, dieri bir cinnettir. Merak ettim. Ahvali hususiyesini tetkik ettim anladm ki : hakikaten bu adam
mecnun idi. Ve hali cinnette bu eserini yazmtr. Binaenaleyh; ok ve ok istinadettiimiz bu nazariye byle bir
diman mahsuldr.
Efendiler, bu uzun mtalattan sonra son ufak bir parada ufak bir tahlil yapacam. Bu tahlilim Salhattin
Beyefendinin sualine son cevabm olacaktr. Beyefendi buyurmulard ki: Bu maddeler tenkid ve tahrip olunuyor.
Fakat yerine konulmuyor. lk cevabm olmak zere arz etmitim ki, tenkid ve tahribeden arkadalar yerine
koyacak baka daha gzel bir ey tasavvur edememilerdir. nk en gzel ey tesbit edilmi olan ve vcut bulan

usuldr. imdi bendeniz ite, bunu ispata alacam. Tekilt- Esasiyemize gre hkmet heyet-i celilenizden
ibarettir. Ve btn kuvvetler; affedersiniz bu ifade yanltr, yalnz bir kuvvetten ibaret olan hkimiyet ve irade-i
millye heyet-i celilenizden mtecelli ve mtemessildir. Ve bu kayd- artla millet bizi buraya gndermitir.
Milletin bize tevdi etmi olduu bu vazife ve bu salhiyet ve bu mesuliyeti biz iimizden herhangi bir zata verip
de o zatn kendi rfekasiyle bize kar btn umur-u muamelt- devlet ve milletten mesul olmasn bizim erait-i
mevcudiyetimiz kabul edemez. Efendiler; buna biz mezun deiliz. te bunun iindir ki heyet-i celileniz btn
vezaif-i devlet, millet ve memleketi deruhde buyurarak icra-yi faaliyet ederken teferruat- icraiyede
arkadalarmzdan bazlarn hidemat- devlete gre tavzif etmilerdir. Fakat bu heyet hibir vakit de irade ve
hkimiyet-i millyenin istinatgh olamaz! Her eyin merci-i yegnesi Trkiye Byk Millet Meclisidir. Meclis
bu merciiyetini kimseye veremez. Bu nokta-i nazardan kabine diyelim veyahut demiyelim. Kabine de zaten
yabanc bir isimdir. Biz Heyeti Vekile diyoruz, eski kitaplarda Heyeti Vkeldr. Sadrazam, intihap eden bir
kuvve-i mstebide veya bir heyet-i dile diyelim, her ne olursa olsun onun kendi arkadalariyle, program ile
gelerek itimat alp ie balamas dorudan doruya bir kabine meselesidir. Bu bizim eklimize nazaran doru
deildir; nk Salhattin Beyefendi buyurdular ki; tefrik- kuvadan sarf- nazar ettikten sonra maksadmz tevzii
vezaif ve taksim-i vezaiftir diyorlar. O halde tevzii vezaif iin en gzel are ve ekil Heyeti Vekiledir. Yani
vekillerin ayr ayr heyet-i celilenizden intihap edilmesidir. Ancak o zaman vazifeleri bylece tevzi edilmi olur.
Halbuki kendileri tevzii vezaif yapyorum buyurduklar halde tevhid-i vezaif yaptklarn fiilen ispat ve ifade
etmi oluyorlar. Tefrk- kuva yapyorum derken tevhid-i kuva yapm oluyorlar. nk heyet-i celileniz yalnz
bir zata, kendi ifadelerine gre, derhtr buyuracanza nazaran, btn devletin umur-u muameltndan mesul
olmak zere bir zata tevdii umur edecek. O halde diyorlar ki bu zat hepsini bir makine gibi, altrsn ve her eye
bu cevap versin ve bu mesul olsun. Bu, tevzii vezaif deildir tevhittir. Sonra buyuruyorlar ki : Heyeti Vekilede
tesant lzmdr. Bu ekil tesand temin eder. Bunda tamamen haklar vardr. Hakikaten de; bir zat intihap
etmek o zata kendi rfekay mesaisini intihap ettirmek suretiyle bir heyet vcuda getirmek cidden tesant temini
iin ok gzel. Fakat, Efendiler, arzu buyurduunuz gibi tefsir edebilirsiniz, bendeniz diyorum ki: Heyeti
Vekilede bu kadar tesant aramaynz! Mademki Hkmet, Meclisi linizdir, mademki btn programlar ve
evamir-i mevcihe buradan kar ve mademki her trl umur-u hususa dhilen ve haricen merci-i yegne heyet-i
celilenizdir. Asl tesand heyet-i celilenizde araynz (alklar). Efendiler emin olunuz ki heyet-i celilenizin
tesand; heyet-i celilenizin temsil etmi olduu ve heyeti umumiyemizin dahi temsil etmi olduu tesant her
eyin zmini olur. O halde byle mtesanit bir heyetin iinde ve mtesanit bir heyetin nokta-i nazarn, emirlerini
temin etmekle muvazzaf olan insanlar beyninde aranacak tesant ikinci derecede kalr. htiyat lzumunu ima
ettiim nokta da udur Efendiler : Her ne mtalaya binaen olursa olsun, her nasl olursa olsun kuvve-i icraiyeyi
bilfiil tatbik eden insanlarn beynindeki tesand deil, bunu yalnz kendimiz iin alacam. Bu nokta-i nazardan,
esas akide nokta-i nazarndan her nokta-i nazardan, bu Meclis umur ve muamelt- devleti bir adama itimat ile ve
o adamn intihap ve itimad edecei insanlarla tedvir edemez. Biz tedvir edeceiz! Ve byle vekiller vastasiyle
baz ikinci derecedeki teferruat- icraiyeyi ifa ettireceksiniz! En doru olan are, en iyi are mevcut olan aredir.
kinci bir nokta-i nazardan mevcut olan usuln teklif olunan ekilden iyi olmad ifade buyuruluyor. O da bu
heyeti vekilenin reisi yoktur, muhatap olacak bir reis yoktur. Efendiler, reis vardr, fakat o riyasetin mutlaka
heyet-i celileniz tarafndan da tasdik edilmesi arzu edilirse Tekilt- Esasiye Kanununuz buna mni deildir.
Heyeti Vekilenin mzakeratn, muameltn ve mesaisini, faaliyetini byle takip ve tedvir edecek reis sfatiyle
bir zatn bulunmas lzmdr ki : mevcuttur. Fakat Meclis derse ki, bu zat u intihap etsin ben tasdik edeceim!
Buna hibir mni yoktur ve tekilt buna msaittir. Ve bu onu tayir etmez. Dier bir nokta var efendim!
deniliyor ki: Heyeti Vekileyi tekil etmek iin Meclis reisi namzet gsteriyor. Bu heyet-i celilenin salhiyet-i
intihabiyesini tahdit ve takyittir. Evet; bu bir nokta-i nazardan byledir. Fakat; kabine diye ifade etmekte
bulunduumuz ekilde Efendiler! Kudret-i intihabiyeniz, salhiyet-i intihabiyeniz kere daha tahdidediliyor.
nk heyet-i celileniz yalnz bir zat intihap ediyorsunuz ve o zatn kendi gnlne ve keyfine gre intihap ettii
arkadalar tasdik etmek vaziyetindesiniz! Halbuki imdi mevcut olan usulde mevcut Reisi Meclis, filn veklet
iin u kadar, filn veklet iin bu kadar, her veklet iin bu kadar adam gsteriyor. Onlardan istediinizi intihap
ediyorsunuz. Bunda salhiyet-i intihabiyenizi muhafaza etmek iin tercih edeceiniz usul nedir Efendiler;
gsterdikleri ekle gre tek adama itimat etmek ve onun intihap edeceklerine kendilerini itimada mecbur
tutmaktr ki, bu usul bittabi mevcut ekle nazaran daha ar ve Meclisin hukukuna daha az riayetkrl
meyyiddir. Efendiler, bir heyet-i icraiye reisi intihap edip onun intihap edecei zevata itimat vermei salhiyet-i

intihabiyeyi takyidetmez bir nazariye gibi telkki edersek Meclisinizin reisi dahi yine taraf celilenizden
intihabedilmi bir reistir; eer deseydiniz ki: (Dorudan doruya bu reis kendi arkadalarn bize getirsin hepsine
ayr ayr emniyetimiz vardr, kimi isterse getirsin, altrsn) o zaman teklif ettikleri ekil ile bu ekil arasnda
fark grmez ve Meclisinizin hkimiyeti ve iradesinin tahkimi noktasndan bunu da, tabi mahzurlu grrdm.
Onun iin riyaset tarafndan namzet gsterilmekte tahdit olduunu itiraf etmek lzmdr. Fakat bu tahdit
tekine nispetle ok hafiftir. Fakat riyasetin namzet gstermesi bendenizin telkkime gre heyet-i celilenizin
intihabndaki mesaisini teshil noktasna mtuftur. Bence baka hibir noktaya mtuf deildir. Efkrn
teevvn, tehalfn menetmek, hakikaten u veya bu veklet iin elyak olabilecek olan bir insan, yahut
insanlar meydana kartmak hususunda bir arkadanz, kendi riyaset makamnzda istihdam ediyorsunuz!
Meselenin bundan baka bir mnas yoktur. Efendiler nk o makam birok insanlarla istiare edebilir. Birok
insanlarla grebilir, bu nokta-i nazardan arkadalarn tetkik ile itigal eder. Binaenaleyh huzur-u linize
herhalde muvafk bir vekil arzetmek arzu eder. Fakat Efendiler, hepimiz insanz. Bunun suiistimal edilmesi vrit
midir? Evet Efendiler, vrittir. Herhangi bir reisin namzet olarak gsterecei zevatn arzusuna gre kendisiyle
anlam insanlardan olmas ihtimali daima vardr. te bu nokta-i nazarda bir fenalk memldur. nk,
memleket ilerinde, millet ilerinde, hakik ilerde hissiyata, hatra, uhuvvete baklmaz. Efendiler, unu iyi bilmek
lzmdr ki, bu kayt Tekilt- Esasiyemizin bir kayd kanunisi deildir. Bu bir tedbir olarak alnmtr. Bugn
byledir, yarn baka olur. nk bunlar bsbtn kalkar, yahut zaman gelmi ise istenildii anda refolunabilir.
Bu teklifin mevzuunun hikmetini dnmek lzmdr. Malm-u liniz, ilk Heyeti Vekile Kanunu yaplrken byle
bir kayt mevcut deildi. Ve bilhassa o kanunu yapan arkadalarm ve haricinde birok rfekam bana dediler ki:
Byle kark olacaktr. Siz kimi arzu ederseniz o olsun. Ben katiyen ve iddetle reddetmiimdir. Bu
arkadalara cevaben Hayr dedim. Bu heyet-i celilenin salhiyetini kltr. kinci bir mahzuru daha vardr ki
intihap olunan vekilin benim tarafmdan intihap edilmesi ile ihraz edecei, iktisap edecei kuvvet ve salhiyet
bakadr. Binaenaleyh; intihap ettiiniz vekilin kuvvetli olmas ve vazifesini o kuvvetle ifa edebilmesi iin benim
deil heyeti umumiyenin intihap etmesi lzmdr. Fakat muhtelif esbaptan dolay baz suitefehhmattan dolay
hakikaten, baz yanl intihaplar oldu. Efendiler! Bunda arkadalarmz mazurdur. Bu szm bugne deil o
gnlere aittir. nk : o zaman henz yekdierimizi tanmaa muvaffak olamamtk. Bir iki defa tekerrr eden
yanl muamelelerden dolay bir tedbir almak lzm geldi. Onun zerine, zannederim ki bu namzet meselesi
mevzuubahis edilmiti. Ve heyet-i celilenizce de musip bir tedbir olmak zere kabul edilmiti. imdi eer bir tek
adamn namzet gstermesi ezhana ho gelmiyorsa bu namzet gstermekten maksad izah ettim, intihab teshil ve
temindir, teevv izaledir. Ben de sizinle beraber olarak ve sizden ok rica ederek temenni edeceim ki, bunu
tevsi edelim. Bunu ahsiyetten karalm! Bunu temenni ediyorum. Ve bu Tekilt- Esasiye Kanunumuzun hibir
tarafn ihll etmeyen bir meseledir. Tekilt- Esasiyede buna dair hibir nokta yoktur, bunu istediiniz kadar ve
istediiniz zaman tebdil ve tayir ediniz, yalnz; yerine daha gzel ve daha mil ve devam ve istikrar daha iyi
olabilecek usuller koymak lzmdr. Efendiler! Son szm arzederek tasdiatma nihayet vereceim (Encmen
mazbatasn gstererek). Bu heyeti umumiyesi itibariyle bir vesikadr. Bunun iinde Heyeti Vekilenin vazife ve
salhiyeti ve mesuliyetine ait maddeler vardr. Fakat bunda daha ok divan- riyasetteki zevatn vazife ve
vaziyetine dair maddeler vardr. Bundan baka Tekilt- Esasiye Kanunumuzun baz mevaddn tahrif ve tayir
ve tebdil eden maddeler de vardr. Bundan baka olarak bilhassa esbab- mucibe lyihasnda akaid-i siyasiyemizle
katyen kabil-i telif grlmemesi muvafk olan baz nikat ve mtalat vardr. Binaenaleyh, bunun iin yalnz
Tekilt- Esasiye Kanunumuzun yedinci maddesinin fkra-i hiresindeki noktay temin etmiyor. Onu temin
edebilmek iin o nokta-i nazardan mstacelen bir kanun yaplmas lzmdr. Fakat; bu, heyeti umumiyesi
itibariyle ok temenni ederim ki, heyet-i celilenizin mal olmasn! Samim arzediyorum ki bunda memleket iin
mahzur vardr!
Btn bu mtalatmla Efendiler, bir hakikati ve bir itihad tenvire muvaffak oldum ise kendimi bahtiyar
addedeceim. O hakikat de, millet yrd yolu pek byk isabetle intihap etmitir ve bu yolun mntehasnda
parlyan saadet gneini btn vuzuhiyle grmektedir (alklar). Bu millet o gnee vsl olacaktr. Ve hibir
kuvvet ona mni olamyacaktr (iddetli alklar).

NC TOPLANMA YILINI AARKEN

l Mart 1922

Efendiler! Bugn ikinci itima senemizi ikmal ederek, nc mill seneye giriyoruz. Bu mazhariyetten dolay
Cenabhakka hamd- sena ederim. Bu geen sene zarfnda Meclisi lice, millete ve orduca sebkeden fedakrane
mesaiyi de tebcil ederim. Pek mtenevvi hdiselerle mahml olan bu mcadele seneleri taakup ettike, btn
efrat ve tabakat- millette istikll ruhunun en hararetli fyuzat inkiaf etmektedir. Geirdiimiz ikinci mill
senenin en mtebariz vasf olarak, i ve ordu saflarnda alan efrad- milletle askerlerin nkabil-i tahamml
tazyikat altnda icbar edildiimiz bu kanl maceraya alm ve ona saik olan rimellim mecburiyetleri anlam
olmalarn zikredebilirim. Szlerimiz banda memleketin en aziz unsurlar bulunan bu iki tabaka-y millet
hakknda sitayilerimi tezkr eyledikten sonra dahil ve haric ve umumi vaziyet-i siyasiyemiz hakkndaki nokta-i
nazarlarm izaha geiyorum :
Efendiler! Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin dahil idare ve siyasette dsturu, Tekilt- Esasiye
Kanunumuzun birinci maddesiyle misak- millmizin birinci ve beinci maddelerinde kat ve sarih olarak
gsterilmitir. Buna nazaran, idare usulmz bil kayd- art hkimiyetine sahip olan halkn mukadderatn bizzat
ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir. Meclisi lilerine takdim edilmi olan mfetti-i umumilik, idare-i
hususiye-i vilyet ve idare-i nevahi kanun lyihalarnn bu ruhu ihtiva ederek, kesb-i kanuniyet edecekleri
tabidir. Bu kanunlarla beraber derdest-i mzakere bulunan Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyetine mtaallik
lyiha kesbi kanuniyet eyledii takdirde, idare-i umumiyemizde esasl bir vuzuh ve kayi hsl olacaktr.
Efendiler! Trkiye halk rkan veya dinen ve harsen mttehit, yekdierine kar hrmet-i mtekabile ve fedakrlk
hissiyatiyle mehun ve mukadderat ve menafii mterek olan bir heyeti itimaiyedir. Bu camiada hukuk-u
rkiyeye, hukuk-u itimaiyeye ve serait-i muhitiyeye riayet, siyaset-i dahiliyemizin esas noktalarndandr. Dahil
tekilt- idaremizde bu esas noktann, halk idaresinin btn mnay miliyle lyk olduu derece-i inkiafa sal
edilmesi siyasetimizin icabatndandr. Ancak, haric dmanlara kar daima ve daima mttehit ve mtesanit
bulunmak mecburiyeti de muhakkaktr. Trkiye halkna dhil olup ekalliyet halinde bulunan anasr-
hristiyaniyenin hukuku dahi dnyann en meden milletleri meyannda yayan ekalliyetlere verilmesi Dveli
tilfiye ile muhasmlar ve baz marikleri arasnda takarrr eden esasat- ahdiye dairesinde memaliki
mtecaviredeki mslman ahalinin de ayn hukuktan istifade eylemesi mniyesiyle meyyet ve memmendir.
Ekalliyetlerle beraber, bilumum halkn refah ve saadetinin ve kavaninin bahettii her trl haklarn
masuniyetinin temini ve memlekette hkimiyet-i kanuniyenin teyidi dahil idare ve siyasette deimez bir
dsturumuzdur. Geirdiimiz senenin vaziyet-i dahiliyesini telhisen ifade edebilmek iin baz nikat
zikredeceim.
Bu sene zarfnda btn aksam- memalikte suret-i umumiyede mstakil ve rzasz bir manzara-i skn ve
asayi devam eylemitir. Baz ifalt neticesi olarak geen senenin evailinde Kokiride zuhur eden hdise,
ittihaz edilen tedabirle teskin edilmitir. Duar- ifal olanlar hakknda da hkmete lzme-i adl efkat ifa
olunmutur. Yunanllarn tevikat ve tertibatiyle ihtillkrane teebbsatta bulunanlarn da tasavvur eyledikleri
emeller akim braklmtr. Umur-u dahiliyenin emniyetle tedvirinde en mhim ve maddi vasta olan jandarma
tekilt mhim ktaat ilvesiyle takviye edilmi ve mteaddit jandarma mektepleri almtr.
Dahiliyeye ait olan umurdan olmak zere posta ve telgraf idaresinde vcuda getirilen baz tecedddat da
memnuniyete ayandr. Efendiler! Milletimizi asayii tam halinde yaatmak nuhbe-i amalimiz olduu gibi onun
shhatine itina etmek ve vesait-i mevcudemiz nispetinde alm- itimaiyesine aresaz olmak da hkmetimizin
cmle-i vezaifindendir. Bu cmleden olmak zere memleketimizin etbba ihtiyac imkn msaadesi nispetinde
telfiye urald. 336 senesinde 260 tabip mstahdem idi. Bu miktar, bu geen sene zarfnda 312ye ibl edildi.
50 tabibin daha tedarikiyle hekimsiz kazalara izamlar tasavvur edilmektedir. Bu sene emraz sriye istilsna
meydan verilmedi, ba gsterenler derhal tedabir-i shhiye ittihaziyle olduu yerde itfa olundu. Emraz sriyeye
kar en kati tedbir olan alar artk tamamiyle memleketimizde istihsl olunmaktadr. milyon ksur kiilik
iek asnn Sivasta istihsl edilmi olduunu zikretmek bu bapta kfi bir fikir verebilir. Memleketin malaryal
muhitlerinde miktar kfi kinin tevzi edildi. Frengi fetinin itfas iin de mmkn olan mebla sarfedildi ve
emraz itimaiye ile mcadelemizin daha msmir ve daha mil bir ekilde ifas esbab da ihzar edilmitir.
Efendilar! Muavenet-i itimaiye umurundan da muhtasaran bahsetmek isterim. Harb-i Umumi esnasnda bu
cihetlere iltica etmek mecburiyetinde talan vilyat-i arkiye ve mstahlise halkndan rubu memleketlerine tahrik
edilmitir. Bunlarn hemen nsf yurtlarna vsl olmutur. Bu sene mtebaki mltecilerin de iadesi mukarrerdir.
Ahiren istihls edilen Adana ve Gaziayntap mltecileri memleketlerine iade olundular. Henz istihls

edilemiyen vilyat- garbiye mltecilerine imkn nispetinde muavenete devam olunuyor. Yurtlarna yeni avdet
edenlere kanun-u mahsus mucibince, yemeklik, tohumluk ihdas, muafiyet temini vesaire gibi teshilt iraesi
suretiyle muavenet edilmektedir. Muhacir ve mlteci eytam iin alan darleytamlarn birer darssne haline
getirilmelerine allmaktadr. Hudud-u millye haricinde kalan yerlerden iltica eden dindalarmz, imdilik
yalnz muavenet-i nakdiye grmektedir. Bu sene bunlarn ve daha memleket dhilinde muhtac- iskn olanlarn
isknlarna balanacaktr. Shhiye ve muavenet-i itimaiye hususatnda takip ettiimiz gaye udur : Milletimizin
shhatinin muhafaza ve takviyesi, vefiyatnn tenkisi, nfusun tezyidi, emraz itimaiye ve sriyenin gayri messir
bir hale ifra, bu suretle efrad- milletin din ve sye kabiliyettar bir halde sahihl-beden olarak yetitirilmesi. ..
Bu yurtlar dman elinde kalan milletdalarmza muavenet ve ilm bir tarzda iskna ehemmiyet-i mahsusa
verilmektedir. Bu bapta lzm gelen tetkikat yaplmakta ve bu gayeleri temin edecek programlar tertip
olunmaktadr.
Efendiler! Hkmet memlekette kanunu hkim klmak ve adaleti hsn tevzi etmekle mkelleftir. Bu itibarla
adliye ii pek mhimdir. Binaenaleyh siyaset-i adliyemizi de izah etmei faydal buluyorum. Siyaset-i
adliyemizde takip edilecek gaye, evvel halk yormakszn sratle, isabetle, emniyetle adaleti tevzi etmektir.
Saniyen, heyeti itimaiyemizin btn dnya ile temas tabi ve zaruridir; bunun iin seviye-i adaletimizi bilcmle
meden heyet-i itimaiyenin seviye-i adaleti derecesinde bulundurmak mecburiyetindeyiz. Bu hususat tatmin iin
mevcut kanun ve usullerimizi bu nikat nazardan slah, ihya ve tecdidetmekteyiz ve edeceiz. Bunda
memleketimizin vsati, vesaiti seriann noksan vesair mevani ile mklttan baka baz mahallerin hayat-
itimaiyelerindeki hususiyetler de nazar- dikkate alnmtr.
Efendiler! Terakkiyat- asriye milletlerin meden ihtiyalarn tevsi, teksir ve tenvir ve bu ihtiyacat- medeniye
ile mtenasip meden haklarn vcudunu istilzam eder. Her devletin mensup olduu heyeti itimaiyenin derece-i
temeddniyle mtenasip, mevzuat hukukiyesi vardr. Dnyada mevcut bilcmle meden devletlerin kanunu
medenileri hemen yekdierinin pek yakndr. Bizim milletimiz ve hkmetimiz fikri adalet ve zihniyeti adalet
noktasnda hibir meden kavimden dn deildir. Belki tarih bu noktada yksek olduumuza ahadet eder.
Binaenaleyh bizim dahi mevzuat- hukukiyemizin bilcmle meden devletlerin mdevvenat- kanuniyesinden
nks olmas caiz deildir. Mcahedatmzn mtuf olduu istikll-i tam mefhumunda istikll-i adlimizin de
mndemi bulunduu tabidir. Binaenaleyh; her mstakil devletin bir hakk lyenfekki olan tevzii adalet
vazifesine kimseyi kartramayz (bravo sesleri).
Efendiler! Bizim elyevm mevcut olan kanunu medenimiz mecelledir. Bu kanunu meden takriben yarm asr
evvel Cevdet Paa merhumun taht riyasetinde bir heyet-i ilmiye marifetiyle tertip olunmutur. te, o mecellenin
kavaid-i klliyesindeki Ezmann tagayyriyle ahkmn tagayyr inkr olunamaz kaide-i fkhiyesi siyaset-i
adliyemizde sslesasmzdr. Bu esas dhilinde hareket eden Adliye Vekletimiz mecellenin ihtiva veya tatmin
eylemedii ihtiyacat, asr na, ufak ahkm ile tevsi ve tarsin lzumunu takdir eylemitir. Ve bu hususla itigal
etmek zere, mtehassslardan mrekkep bir heyet tekili iin bir kanun lyihas tanzim edilmek zeredir. Adliye
Vekletinin bu prensip dairesindeki mesaisi cmlesinden olmak zere, hkim-i mnferitlik tekiltnn hemen
yzde doksan nispetinde, btn aksam- memalike tatbiki ve bilhassa hkim-i mnferitlik kanunlarnn, usul-
muhakematnn sulh hkimleri usulne tevfik suretiyle adaletin srat-i tevziinin temini ve yine umur-u adliyenin
srat ve muvaffakiyetle tedvirini teminen on adliye mfettilii ihdas ve muamelt- ithamiyenin ilgas ve
tababet-i adliye messesesinin vcuda getirilmesi hususlar zikre ayandr. Usul- muhakemat- cezaiyenin slah,
airet hayat geiren baz menatk halknn ihtiyacat- tabiye ve itimaiyeleriyle mtenasip bir usul- adliye
ihzar ve hapishanelerin slah gibi, dier hususat- mhimme veklet-i aidesinin yeni sene zarfndaki mevzu
mesaisini tekil etmektedir. Hkkm ve mensubin-i adliyenin eref-i hizmetleriyle mtenasip liyakat- mmtaziye
malik bulunmalar adliyemizin ruhu mesabesindedir. Teekkr olunur ki Adliye Vekletimiz mevcut
mahkemelerimizi evsaf- mahsusay haiz hkkmla tehiz ve takviye edebilmek iin, bir Hukuk Fakltesi tesisine
karar vererek, Meclisi linin muvafakatini almtr. Bu messese-yi liye iin 338 senesi btesine lzm gelen
mebl ithal olunmutur. Bir ksm- mhimmi vcuda getirilen ve ksm- dierinin de intacna allan bu
hususatn ikmali, hayat- adliyemize btn dnyaca ayan- kabul bir manzara-i tekml baheyliyecektir.
Efendiler! Siyaset-i adliyemizden sonra mill hayatmzn en ok alkadar bulunduu iktisadiyatmz
hakkndaki efkrm da arzedeceim. Bu bahse girmezden evvel nokta-i nazarm terih etmi olmak iin heyet-i
celilenizden ve btn cihandan bir sual sormama msaade buyurunuz!

Trkiyenin sahibi ve efendisi, kimdir (kyller sadalar)? Bunun cevabn derhal birlikte verelim :
Trkiyenin sahib-i hakiksi ve efendisi, hakik mstahsil olan kyldr (iddetli ve srekli alklar). O halde,
herkesten daha ok refah, saadet ve servete mstahak ve elyak olan kyldr (srekli alklar). Binaenaleyh,
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin siyaset-i iktisadiyesi bu gaye-i asliyeyi istihsale matuftur.
Efendiler! diyebilirim ki bugnk felket ve sefaletin bais-i yegnesi bu hakikatin gafili bulunmu
olmamzdr. Filhakika; yedi asrdan beri cihann muhtelif aktarna sevk ederek, kanlarn akttmz, kemiklerini
topraklarnda braktmz ve yedi asrdan beri emeklerini ellerinden alp israf eylediimiz ve buna mukabil
daima tahkir ve tezlil ile mukabele ettiimiz ve bunca fedakrlk ve ihsanlarna kar nankrlk, kstahlk,
cebbarlkla uak menzilesine indirmek istediimiz bu sahib-i aslinin huzurunda bugn kemali hicap ve ihtiramla
vaz hakikmizi alalm (iddetli alklar). Efendiler! Milletimiz iftidir. Milletin iftilikteki mesaisini asr
tedabir-i iktisadiye ile haddi zamiye sal etmeliyiz. Kylnn netayi ve semerat- mesaisini kendi menfaati
lehine haddi zamiye ibl etmek siyaset-i iktisadiyemizin ruhu esasisidir. Binaenaleyh; bir taraftan iftinin
mesaisini tezyidedecek ve msmir klacak malmat, vesait ve alt fenniyenin istimal ve tmimine ve dier
taraftan onun netayic-i mesaisiniden zami istifadesini temin eyliyecek tedabir-i iktisadiyenin vazna almak
lzmdr. imdiye kadar mevcut olan yolsuzluk, asri vesait-i nakliyenin mefkudiyeti, mbadele usullerinin ifti
aleyhine obuas ve hkmet kanunlarnn iftiyi himaye edememesi gibi mevaniin refi lzmdr. Bu noktada
bilhassa mahsult ziraiyemizi mmasil mahsult ecnebiyeye kar himayeye mni olmakla milletimizi bugnk
sefalet-i iktisadiyeye mahkm eden mlga kapitlsyonlarn fecaatim hatrlatmadan geemem. Malmunuzdur ki
memleketimiz iktisadi tekilt ve muhit itibariyle kuvvetli bir halde bulunmuyordu. Ferd iktisat kymetleri de
serbest mbarezeye mukavemet edebilecek dereceye vsl olmamt. Tanzimatn at serbest ticaret devri
Avrupa rekabetine kar kendisini mdafaa edemiyen iktisadiyatmz bir de iktisadi kapitlsyon zincirleriyle
balad. Tekilt ve ferd kymet nokta-i nazarlarndan iktisat sahasnda bizden ok kuvvetli olanlar
memleketimizde, bir de fazla olarak, imtiyazl mevkide bulunuyorlard. Temett vergisi vermiyorlard.
Gmrklerimizi ellerinde tutuyorlard. stedikleri zaman istedikleri eyay, istedikleri erait tahtnda
memleketimize sokuyorlard. Btn uabat- iktisadiyemize bu sayede hkim-i mutlak olmulard.
Efendiler! Bize kar yaplan rekabet hakikaten ok gayrimeru, hakikaten ok kahir idi (kahrolsun sadalar).
Rakiplerimiz bu suretle inkiafa msait sanayiimizi de mahvettiler. Ziraatimizi de rahnedar eylediler. nkiaf ve
tekml- iktisadi ve maliyemizin nne getiler.
Efendiler! Artk serbest ve mstakil bir hayata atlan Trkiye iin, hayat- iktisadiyesini bomakta olan
kapitlsyonlar mevcut deildir (iddetli alklar). Ve olamaz. Hayat- iktisadiyemizin muayyen gayelere tevcihi
ve sratle tekml ve terakkisi iin ittihaz olunacak tedabir meyannda memleketimizde Avrupa rekabeti
yznden mahvedilmi ve imdiye kadar ihmal edilegelmi olan sanayii ziraiyemizi ihya ve asr vesait-i
iktisadiye ile tehiz etmei ehemmiyetle nazar- dikkatte tutacaz (naallah sadalar). Gerek ziraat ve gerek
memleketin servet ve shhat-i umumiyesi nokta-i nazarndan ehemmiyeti muhakkak olan ormanlarmz da asr
tedabir ile hsn halde bulundurmak, tevsi etmek ve zami faide temin eylemek esas dsturlarmzdan biridir.
Siyaset-i iktisadiyemizin mhim gayelerinden biri de menafi-i umumiyeyi dorudan doruya alkadar edecek
messesat ve teebbsat- iktisadiyeyi kudret-i maliye ve fenniyemizin msaadesi nispetinde devletletirmedir.
Ezcmle; topraklarmzn altnda metrk duran maden hazinelerini az zamanda ileterek, milletimizin menfaatna
kade bulundurabilmek de ancak bu usul sayesinde kabildir. Maahaza; srf intifa- iktisadi maksadiyle gerek
madenlerimizde ve gerek sair hususat- iktisadiyemizde, umur-u nafiamzda kullanlmak istenilen sermayenin
sahiplerine hkmetimizce her trl suhuletin ibraz edilecei phesizdir. Bu sermayelerin kanunlarmza tbi
olmas da tabidir. Memleketin iktisadi emelleri ziraat ve sanayi-i ziraiye olmakla beraber memlekette teden beri
mevcut, mesel : Sanayi-i nesciye gibi sanayiin himaye ve ihyas ve baz mntakalarda yeniden teesss edebilecek
dier sanayiin her suretle himayesi nazar- ehemmiyette tutulacaktr. ktisat Vekletimizin bir senelik mesaisi bu
izah ettiim nikat- nazar dairesinde cereyan etmitir. Ezcmle; erbab- mesainin terfi-i hayatn temin edecek
Zonguldak mele Kanunu, Anadoluda nakliyat- umumiyeyi teshilen otomobil ve kamyon ileteceklere
msaadat baheden nizamname, cephede harbeden asker ailelerine yardm esasatn da ihtiva eden Mkellefiyet-i
Ziraiye Nizamnamesi, Meclise kabul edilen tohumluk tahsisatndan ihtiyac taayyn eden yerlerde alelsul
tevziat icra edilmesi, ziraat bankalar vastasiyle zrraa alt ve edevat- ziraiyenin mutedil fiyatlarla tevzi ve
bakaca bir heyet-i mahsusa vastasiyle ehemmiyetli miktarda yeniden tedariki ve gmrklerimizde istihsalt-

millyenin temin-i revac iin himaye usulnn takarrr ve tatbik ettirilmi olmas bu tarz- mesainin muhassalas
olarak zikre ayandr. Bundan sonra da umum faaliyet-i iktisadiyemizin siyaset-i iktisadiyemizi izahan terih ve
tesbit etmi olduum bu nikat- nazar dairesinde, bir pln dhilinde, muntazaman tevcihine Heyeti Vekilemizin
hasr- himmet eylemesine intizar olunur. Byle bir projemizin tanziminde umur-u nafiann byk bir mevkii
vardr. nk : ktisat hayatnn faaliyet ve zindegisi ancak vesait-i mnakalenin, yollarn, imendiferlerin,
limanlarn hali ve derecesiyle mtenasiptir.
Efendiler! Sras gelmiken; umur-u nafia hakkndaki fikirlerimi de arzedeyim: naat ve tesisat iletmesi
mahall veya umumi menabi-i varidatmzla kabil olabilecek umur-u nafiada, ehemmi mhimme tercih suretiyle
ihtiyacat- memleket tatmin edilecektir. Ancak inaat ve tesisatn ve iletilmesi bugnk seai maliyemizle gayri
mtenasip cesim sermayelere mtevakkf olan umur-u nafiada, ecnebi sermayesinden ve icabna gre ecnebi
mtehassslarndan zami derecede istifade etmek memleketimizin menfaat ve mmuriyetini ve milletimizin
saadet ve refahn az zamanda temin nokta-i nazarndan zaruridir. Maahaza; bunda da mstahsillerin ve erbab-
mesainin menafii umumiyesi nazar dikkatten dr tutulmyacaktr. Umur-u Nafia Vekletinizin bu sene zarfndaki
muhassalay mesaisi hal ve iktidariyle mtenasip grlecek mertebededir. Filhakika; mevcut demiryollar
muvaffakiyetle iletilerek, mnakalt ve sevkyat- askerye temin edilmektedir. Harekt- askerye esnasnda
dman tarafndan tahrip edilmi olan bir ksm demiryollar ve imalt tamir ve yeniden tesis edilmitir. Ankara Sivas hattnn mhim bir tnelinin inaat ikmal edilmi ve dier natamam bulunan iki tnel etrafnda gzerghlar
tebdil edilerek hat temdit olunmutur. Erzurum, Erzincan arasndaki hattn ikmali inas ve kkrtl kmr
madenlerine bir ube yaplmas hususunda ehemmiyetli ameliyat ve tesisat vcuda getirilmitir. Samsun - Havza
hattnn tesisi iin istihzarat- lzimede bulunulmutur. Sivastan Erzuruma ve Kastamonunun Kohisarndan
bed ile Tosya, Osmanck, Amasya, Erbaa, Niksar, Kilkit ve Erzincana kadar imendifer gzerghna ait
istikafat- iptidaiye icra ve baz ose yollar zerindeki bozukluklar da tamir edilmitir.
Efendiler, umur-u nafadaki muhassala-yi faaliyetin milleti memnun edecek derecede olmadn teslim etmek
tabidir. Ancak, umur ve muamelt- devletin her ksmnda olduu gibi; umur-u nafiadaki faaliyetin de matlp
dereceye sali, kuvve-i maliyemizle alkadardr. Kudret-i maliyemizin mahall sarfn tercihte ise iinde
bulunduumuz erait ve mehalikin birinci derecede haiz-i tesir olduunu zikretmek mecburiyetindeyim. Bu
szlerimden maksat ne olduu barizdir.
Efendiler! her eyden evvel hayat ve istikllimizi teminden ibaret olan gaye-yi millyemize vusulden baka bir
ey dnemeyiz. Binaenaleyh, bizce haiz-i ehemmiyet olan nokta kudret-i maliyemizin bunu kfil olmyacadr.
336 (1920) ve 337 (1921) senelerinin fiil tecaribine ve mspet hesabatna ve bugnk ahvali dahiliye ve
iktisadiyemizin bu geen iki seneye nispeten, kyas kabul etmez derecede iyi bir halde bulunmasndan hsl olan
kat mitlere istinaden arzedebilirim ki memleketimizin menabii varidat dva-y millmizin emniyetle istihsalini
kfildir (alklar). Kuvve-i maliyemiz bu gne kadar olduu gibi, hariten istikraz yapmakszn dahi, fakirane
olmakla beraber, memleketi idare ve gayesine sal edecektir (alklar).
Maamafih, ben yalnz bugn iin deil bilhassa ti iin, hayat- devlet ve refah- memleket noktasndan hal ve
istikll-i maliyemize ok ehemmiyet verdiim iin, siyaset-i maliyemiz hakkndaki nokta-i nazar hulsaten beyan
etmek isterim:
Efendiler! Bugnk mcahedatmzn gayesi istikll-i tamdr. stiklliyetin tamamiyeti ise ancak istikll-i mal
ile mmkndr. Bir devletin maliyesi istikllden mahrum olunca o devletin btn uabat- hayatiyesinde istikll
mefltur. nk her uzv-u devlet ancak kuvve-i maliye ile yaar. stikll-i malnin mahfuziyeti iin art- evvel,
btenin bnye-i iktisadiye ile mtenasip ve mtevazin olmasdr. Binaenaleyh; bnye-i devleti yaatmak iin
harice mracaat etmeksizin memleketin menabi-i varidatiyle temin-i idare, are ve tedbirlerini bulmak lzm ve
mmkndr.
Efendiler! zami tasarruf iar- millmiz olmaldr (iddetli alklar).
Binaenaleyh; usul- malmiz, halk tazyik ve izrar etmekten itinap ile beraber mmkn olduu kadar harice
arz- ihtiya ve iftikar etmeden varidat- kfiye temin etmek esasna mstenittir. imdiki halde istifade edilemiyen
menabi-i varidattan mstefit olmak ve halkn br teklifini tahfif etmek iin baz mevat zerinde inhisarlar
vazeylemek lzimedendir.

Efendiler! Mazinin ve dmanlarn memleket ve milletimizi btn dnya-y medeniyetle birlikte terakkiye
yrtmekten menetmi olan zencirleri, bugn bizi, az zamanda fevkalde teebbsat ve icraatta bulunmya icbar
ediyor. Ancak bu mecburiyetin tatmini ve zayiatn telfisi bugnk kudret-i maliyemizin fevkndadr. Bundan
dolay hkmetimizin her meden devlet gibi haric istikrazlar akdetmesine lzum vardr. u kadar ki istikraz
olunan ecnebi paralarn, imdiye kadar Bablinin yapt tarzda, demiye mecbur deilmiiz gibi, maksatsz
israf ve istihlk ile br dyunumuzu artrarak istikll-i malimizi mruzu tehlike etmeye katyen muarzz. Biz
memlekette, mmuriyeti, istihsli ve refah- halk temin edecek, menabi-i varidatmz inkiaf ettirecek msmir
istikrazlara taraftarz.
Efendiler! Buraya kadar bahsettiim hususat milletin maddi kuvvetlerini tekml ve teali ettiren tedabirdir.
Halbuki insanlar yalnz maddi deil, bilhassa bu kuva-yi maddiyede mndemi kuva-yi mneviyenin taht
tesirinde mildirler. Milletler de byledir. Kuvve-i mneviye ise bilhassa ilim ve iman ile li bir surette inkiaf
eder. Binaenaleyh; hkmetin en feyizli ve en mhim vazifesi maarif umurudur. Bu umurda muvaffak olabilmek
iin yle bir program takip etmeye mecburuz ki o program milletimizin bugnk haliyle, itimai hayati
ihtiyaciyle, muhitin eraitiyle ve asrn icabatiyle tamamen mtenasip ve mtevafk olsun. Bunun iin muazzam ve
fakat hayal ve mulak mtalalardan tamamen tecerrt ederek hakikate nazar- nafizle bakmak ve el ile temas
eylemek lzmdr. Teebbs edilecek eyin neden ibaret olduu ancak bu suretle kendiliinden tezahr eder.
Efendiler! Asrlardan beri milletimizi idare eden hkmetler tmim-i maarif arzusunu izhar edegelmilerdir.
Ancak bu arzularna vusul iin ark ve garb taklitten kurtulamadklarndan netice milletin cehilden
kurtulamamasna mncer olmutur. Bu hazin hakikat karsnda, bizim takibe mecbur olduumuz maarif
siyasetimizin hututu esasiyesi yle olmaldr : Demitim ki; bu memleketin sahib-i aslisi ve heyeti
itimaiyemizin unsur-u esasisi kyldr, ite bu kyldr ki bugne kadar nur-u maariften mahrum braklmtr.
Binaenaleyh; bizim takip edeceimiz maarif siyasetinin temeli evvel mevcut cehli izale etmektir. Teferruata
girmekten itinaben, bu fikrimi bir ka kelime ile tavzih etmek iin diyebilirim ki aleltlak umum kylye
okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar coraf, tarih, din ve ahlk malmat
vermek ve mal-i erbaay retmek maarif programmzn ilk hedefidir (bravo sadalar).
Efendiler ! Bu hedefe vusul, tarih-i maarifimizde mukaddes bir merhale tekil edecektir.
Bir taraftan izale-i cehle urarken bir taraftan, da memleket evldn hayat- itimaiye ve iktisadiyede fiilen
messir ve msmir klabilmek iin elzem olan iptidai malmat amel bir tarzda vermek usul- maarifimizin
esasn tekil etmelidir.
Efendiler! Meden ve asr bir heyeti itimaiyenin tarik-i ilm irfanda yalnz bu kadarla iktifa edemiyecei
phesizdir.
Milletimizin inkiaf dehas ve bu sayede lyk olduu mertebe-i medeniyete irtikas bittabi li meslekler
erbabn yetitirmekle ve mill harsmz l ile kabildir.
Bu iptidai ve intihai iki tahsil kademesi arasnda orta tahsilin de vcubu tabidir. Orta tahsilin gayesi
memleketin muhta olduu muhtelif hizmet ve sanat erbabn yetitirmek ve tahsil-i liye namzet hazrlamaktr.
Orta tahsilde dahi terbiye ve talim usulnn amel ve tatbik olmas esasna riayet arttr. Kadnlarmzn da
ayni derece-yi tahsilden geerek yetimelerine atf- ehemmiyet olunacaktr (bravo sadalar ve alklar).
Maarif Vekletimiz 337 (1921) senesinde maarif vaziyetimizi bu nikat- nazara tevcihe sarf- mesai eylemitir.
Veklet, teebbsat ve icraat- tiyesine ssl-esas olacak programlan ihzar ve Meclisi linize takdim ettike
bunlarn izah eylediim nikat- nazara muvafk olarak kesb-i kanuniyet ve meriyet eyliyeceine midim
berkemaldir.
Efendiler! Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri tahsilin hududu ne olursa olsun en evvel ve
hereyden evvel Trkiyenin istiklline, kendi benliine ananat- millyesine dman olan btn anasrla
mcadele etmek lzumu retilmelidir (alklar). Beynelmilel vaziyet-i cihana gre, byle bir cidalin istilzam
eyledii anasr- ruhiye ile mcehhez olmyan fertlere ve bu mahiyette fertlerden mrekkep cemiyetlere hayat ve
istikll yoktur (bravo sesleri).

Efendiler! Bir heyeti itimaiyenin mterek ve umumi hisleri ve fikirleri vardr. Heyeti itimaiyelerin
kymetleri, mertebe-i temeddnleri, arzu ve temaylleri ancak bu umumi his ve fikirlerin tecell ve tebarz
derecesile anlalr. Bir heyeti itimaiyeyi evki idare eden insanlar iin, heyeti itimaiyenin talihi zerinde
hkm vermek mevkiinde bulunan dostlar veya dmanlar iin miyar, bu heyeti itimaiyenin efkr-
umumiyesinden anlalan kabiliyet ve kymettir. Binaenaleyh milletler efkr- umumiyesini cihana tantmak
mecbudiyetindedir. Btn cihan efkr- umumiyesine kesb-i ittil ise, esbab- hayatn tanzimi iin phesiz
lzmdr. Bu hususta ise mevcut vesaitin birincisi ve en mhimini matbuattr. Matbuat milletin sada-y
umumisidir (iddetli alklar). Bir milleti tenvir ve iratta, bir millete muhta olduu gda-y fikryi vermekte,
hulsa bir milletin hedef-i saadet olan istikamet-i mterekede yrmesini teminde, matbuat bal bana bir
kuvvet, bir mektep, bir rehberdir (alklar). Ehemmiyet ve ulviyeti cihan- medeniyette bedahet kesbeden
matbuata hkmetimizin birinci derecede atf- ehemmiyet eylemesi; bu hususta sarfedecei mesaiyi millete ifa ile
mkellef olduu hayrl hizmetlerin ba tarafna koymas Meclisi linin katiyetle talep edecei hususattandr
(alklar).
Umuru eriye Vekletimizin bir senelik mesaisini kemali ehemmiyetle tetkik ettim. Muhassalay ayan-
takdir buldum. Teekkr ve tebrik ederim. Umur-u eriyenin temiyeti hakknda nokta-i nazar serdine esasen
mahal yoktur. nk bu husus nusus-u kuraniye ile hasldr. Yalnz vrid-i htr olan bir noktay sylemeden
gemiyeceim :
Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halkn ruhan, ahlk gdalarna en li, en feyyaz menbalardr.
Binaenaleyh camilerin ve mescitlerin minberlerinden halk tenvir ve irat edecek kymetli hutbelerin
muhteviyatna halka ittil imknn temin, eriye Vekleti celilesinin mhim bir vazifesidir (iddetli alklar,
bravo sadalar). Minberlerden halkn anlyabilecei lisanla ruh ve dimaa hitap olunmakla ehli islmn vcudu
canlanr, dima saflanr, iman kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur (alklar). Fakat buna nazaran huteba-i kiramn
haiz olmalar lzm gelen evsaf- ilmiye, liyakat- mahsusa ve ahvali leme vukuf haiz-i ehemmiyettir.
Btn viz ve hatiplerin bu mniyeye hadim olacak surette yetitirilmesine eriye Vekletinin sarf- mukderet
edeceini mit ederim.
Evkaf mesailine gelince: Malmdur ki evkaf, memleketimizin mhim bir servetini tekil eder. Bu servetten
millet ve memleketi hakkiyle mstefit edebilmek iin eriye Vekletiyle beraber btn Heyeti Vekilenin ve hatt
Meclisi linin bu hususu ehemmiyetle tetkik ile bu byk messesenin harabiden vikayesini ve memlekete
semerebah bir hale vazn temenni eylerim.
Efendiler! Evkafn hikmet-i mevzuu nazar- dikkate alnnca: bunun messesat- diniye ile beraber hizmet ve
muavenet-i itimaiyeyi istihdaf eyledii tahakkuk eder (pek doru sesleri).
Vakflarn, imarethaneler, bimarhaneler, hastahaneler, misafirhaneler, ktphaneler, kervansaraylar,
hamamlar, emeler, mektepler, medreseler vesair irfan messeselerine amil bulunmu olmas evkaf meselesinin
hallinde riayeti elzem olan esasat gstermektedir. (pek doru sadalar).
Efendiler! Bu sene mnasebat- hariciyemiz netayici itibarile bizce, hayrl birok vekayi ile memldur.
Umumiyetle mnasebat- hariciyemizi iki ksma ayrmak kabildir : Rusya ve ark devletleriyle, garp
devletleriyle.
Rus ralar Cumhuriyetiyle mevcut mnasebat ve revabt- hasenemiz bu geirdiimiz sene zarfnda en
mkemmel bir surette inkiafnda devam etmitir (alklar). 16 martta Moskovada bir muhadenet
muahedenamesi akdettik. Bu muahede ile emperyalizmin savlet-i ihtiraskranesine hedef olan iki devlet arasnda
avamil-i tahliyeden mtehassl tesant, bir seldi hukuk ile de tesbit edilmi oldu. Yaknda umur-u iktisadiye ve
ticariye ile ehbenderlik mesailini tanzim edecek olan mukaveltn da akdi musammemdir.
Trkiye - Rusya muahedesi, Rusyann mttefiki olan dier devletlerle yaptmz mesut muahedatn
birincisidir.

Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan, Sovyet Cumhuriyetleriyle Moskova Muahedenamesi esaslar dairesinde

Karsda 13 terinievvel tarihli muahedenameyi akdetik. Bu muahede ile arkta hukuk bir ekil alan vaziyet-i
fiiliyemiz de Sevr Muahedenamesinin gayri kabil-i tatbik olduunu gsteren vakayiden biridir (iddetli alklar).
Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin menafii hakikyesinden ziyade cihan kapitalistlerinin menafii
iktisadiyesine gre halledilmek istenilen mesele Kars Muahedesiyle en doru suret-i hallini buldu (alklar).
Asrlardan beri dostane yayan iki alkan halkn revabt- hasenesi maalmemnuniye tekrar teesss etti.
Ukrayna Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti ile de 2 knunusanide, Ankarada, yine Moskova Muahedenamesi
esasat dairesinde bir muahede akdettik. Bu muahedenameyi akdetmek zere ehirimize gelen fevkalde
murahhas ve kymettar asker Frunze Yoldan pek samim ve dostane etvar ve efaliyle aramzda ne kadar iyi
tesirat ve hatrat brakm olduunu zikretmek isterim (alklar).
Kars Muahedenamesi ahkmna tevfikan tarafeyn-i kdn arasnda ticar ve iktisadi mnasebatn tanzimi ve
bir konsolosluk mukavelenamesi akdi iin Tiflise bir heyet-i murahhasa gnderdik. Bu heyet elyevm
Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinin murahbaslarile mzakerattadr. Tarafeynin menafiine
muvafk mukarrerat ittihaz edilerek mzakeratn yaknda hsn hitama ermesi memuldur.
Rusya ralar Cumhuriyetinin kymetli mmessili olarak, Ankarada bulunan Aralof Yoldan (alklar)
Byk Millet Meclisine hitaben gnderdii mektup mnderecatnda memleketimiz hakknda besledii har ve
samim hissiyata muttali oldunuz.
Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetinin sevimli mmessili brahim Abilof Beyi ise (alklar), geen yazdan beri
Ankarada aramzda, grmekle mahzuzuz. Rusya Sovyet Cumhuriyetine mttefik devletlerden Buhara Halk
Sovyet Cumhuriyeti de Ankaraya kaasitler gndererek mevcut revabt- muhadenetin (alklar) eklen de
tesbitini arzu etmi ve bu arzunun ifasna tarafmzdan meserretle itap olunmutur.
Buharaya bugnlerde mhim ricalimizden bir zatn taht riyasetinde bir heyet-i sefaretimiz gitmek zeredir.
Rusya ralar Cumhuriyeti ve mttefikleriyle en iyi mnasebat tesis ve hsn idame ettiimiz gibi bizimle
hemhl ve hemdert olan ark islm devletleriyle de revabt- mevcude-yi hasenenin takviyesini bir gaye ittihaz
eyledik (alklar).
Bu gayeye doru yrrken ilk muahedenameyi Efganistan Hkmet-i slmiyesiyle 1 martta Moskovada
akdettik (alklar). Bu muahedenamenin tatbikatndan olmak zere Efganistan geen yaz Ankaraya bir heyet-i
sefaret gnderdi. Bu karde devletin sefiri Sultan Ahmet Han (alklar) Ankarada cmlemizin mahbubu
kulbdr. Afganistanda bir mmessilimiz mevcuttur. Namdar ricalimizden birinin taht riyasetinde bir heyet-i
sefaret dahi bugnlerde Kabile mteveccihen yola kmak zeredir. evketl Emri Afgan Hazretleri tarafndan
Byk Millet Meclisi Reisine hitaben btn Trkiye halkna gnderilen necabet ve samimiyetle mzeyyen namei giranbeha-y emaret penahi, ki birka gn evvel huzurunuzda okunup mttefikan ve hararetle alklanmt,
Afganistanla Trkiye arasnda mevcut revabt-i uhuvvetkraneyi bir kat daha tahkim eylemitir.
ran Hkmet-i slmiyesi ile de caigir bulunan mnasebat- hasene-i hemcivariyi takviye nuhbe-i
malimizdir. ran devlet-i fahimesi tarafndan Ankaraya bir sefirin izam edilmi olduunu haber aldk. Sefirin
vrudunda tahkim-i revabta mtuf bilcmle tedabirin tarafmzdan dahi ittihaz olunaca phesizdir (naallah
sadalar).
Elhasl Rusya ve ark devletleriyle revabtmz bugnk mnasebat- cihann iktisadi ve siyasi vaziyetinden
doan gayri kabili tayir birtakm vamili tabiyenin taht tesirinde, cmlemizin menafi ve mekastna uygun bir
tarzda inkiaf ve iktisab- resanet etmektedir (srekli alklar).
Bu geen sene garp devletleriyle olan mnasebatmzda dahi evvelki seneye nispetle baz hayrl vakalar
kaydedebileceiz. Efendiler! Memleketimizin gerek siyaseten, gerek iktisaden hkm- idamn iln eden Sevr
Muahedesinin tatbikna mmanaat etmek zere, milletimizin girimeye mecbur kald mcahedat-
azimperverane karsnda o muahedenin bize cebren kabul ettirilemiyeceini birok kanl mcadelelerden sonra
anlyan tilf Devletleri bizi Londraya davet etmilerdi. Pek az bir zaman evvel bi addedilen hkmetimizin
byle bir konferansa resmen davet edilmesi milletimiz hesabna kaydedilecek bir muvaffakyet-i siyasiyedir. Bu

davet Sevr Muahedesinin fiilen ve hkmen yok olduunu gstermesi itibariyle de, giritiimiz bu mcadele
yolunda muvaffakiyetle katolunmu bir merhaledir. Misak- Millmiz dhilinde aktedilebilecek bir sulhu imzaya
hazr olduumuzu btn cihana gstermek maksadiyle itirak ettiimiz bu konferanstan hibir netice kmad.
Londra Konferans mzakerat esnasnda ne kadar itilfperverane hareket ettiimiz cmlenin malmudur. Belki
meseleyi silh kuvvetiyle halledebileceini zanneden Yunanistan itilfperverlie yanamad (kahrolsun sadalar).
Geen sene Franszlarla mbadele-i sera hakknda ibtidar ve hsn suretle intacedilen mzakerat Ankarada
aktedilen Trkiye-Fransa itilfnamesine mncer oldu.
Efendiler! Bu mukavelenin umumi ve esasi bir ehemmiyeti vardr ki, o da bununla bizzat Sevr Muahedesini
vcuda getiren zmre-i tilfiyenin en mhim bir rkn ulan Fransann muahede-i mezkrenin kabiliyet-i
tatbikiyeden mahrumiyetini fiilen ve hukukan kabul etmi olmasdr (alklar). Bu mukavele ile yksek bir
kymet-i mneviyeyi haiz birtakm hukukumuzu istihsl eylemi olmakla beraber vatann aziz bir parasn da
istihls etmi olduk. seneden ziyade imtidadeden bir iftirakten sonra mader-i vatana kavuan bu mntakann
sahib-i hakiksine iadesini kabul edemiyen baz dmanlarmz oralarda itia karmya uratlar. Fakat;
sarfettikleri faaliyet tamamen boa kmtr. Teslim ve tesellm bir intizam- tam ile icra ve itmam edilmitir.
Ankara Mukavelesini mtaakip Fransa Cumhuriyeti ile Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti arasnda
mnasebat- siyasiye teesss etti ve hkmetimizin mmessili Parise gnderildi.
ngilizlerle bugne kadar aramzda cereyan eden yegne mspet vaka, kendileri tarafndan tevkif edilip
Maltaya sevkedilmi bulunan vatandalarmz kurtarmaktan ibaret kalmtr.
talya Hkmeti her ne kadar Ankaraya bir memur gndermi ise de mumaileyh mspet mzakerede
bulunmak salhiyetinden mahrum idi.
Efendiler! Geen senenin vekayiini temhit ederken, siyaset-i hariciyemizin ana hatlarn da bir dereceye kadar
irae eylemi olduumu zannediyorum. Bu hatlar, basit, mstakim ve brizdir.
Siyaset-i dahiliyemizde olduu gibi siyaset-i hariciyemizde de um-de-i esasiyemiz Misak- Mill mevddndan
ibarettir (alklar). Misak- Millyi kabul ederek, maddiyat ve maneviyat sahasnda istikll-i tammmz tasdik
edenleri derhal dost telkki ediyoruz. Tam ve hakik istikllimizi ak ve samim en evvel teslim ederek bize
yeddi muhadenetini uzatan Rus ralar Cumhuriyeti ile revabt- uhuvvetkranemizin tahkimi, siyaset-i
hariciyemizin esasdr (srekli ve iddetli alklar, ok doru ve yaasn dostlarmz sadalar).
Bu esas istikll-i tammmz tasdik edecek herhangi bir devletle tecdid-i mnasebet etmemize bittabi mni
tekil etmez.
Efendiler! Siyaset-i hariciyemizde ahar bir devletin hukukuna tecavz yoktur. Ancak hakkmz, hayatmz,
memleketimizi, namusumuzu mdafaa ediyoruz ve edeceiz (hayhay sadalar ve iddetli alklar).
Medeniyet-i hzra-i beeriyenin mnasebat- beyneddvelde ortaya att ve en ulv, necip mal ve efkrn bir
zbdesi demek olan her milletin kendi mukadderatna kendisinin hkim olmas hakkn biz yer yznde yayan
milletlerin cmlesi iin tanyoruz, bizim de bu hakkmzn bilkayd- art tannmasn talep ediyoruz.
Bu meru ve muhik talebimizi tanmamak yznden akan ve akacak olan kanlarn mesuliyeti phesiz
msebbiplerine racidir (kahrolsun msebbipleri sadalar). Bizi, dva-y millyemizi takipten yldracak hibir
vasta, hibir kudret mutasavver deildir (alklar.) Milli dvamz bizim hayatmzdr; Hayatna suikast edilen en
zayf mahlkatn bile bu kasite kar isyan ve nefretle son nefese kadar kendisini mdafaaya almasndan daha
tabi bir ey yoktur (bravo sadalar). Kald ki: bizim milletimizin azm-i imannda ve mcadele kabiliyet ve
kudretinde zerre kadar zaf yoktur (yoktur sadalar). Bilkis; her geen gn mevcut salbet derecesini tazif
etmektedir (phesiz sadalar). Memleketimizin iktisadi menabii btn dnyann hrslarn celbedecek feyiz ve
servete maliktir. Halkmzn ifti olmas, topraklarmzn dnyann en bereketli topraklarndan bulunmas maddi
hayat iin hibir endieye mahal brakmamaktadr.
Ordumuz her gn bir kat daha tekemml etmekte, hayat ve istikll-i millet ve memleketi emniyetle mdafaay
tekeffl eylemektedir (alklar).

Dmanlarmz bizi, tedabir-i zecriye tatbik edecekleri tehdidiyle, istikllimizi memmen olmyan artlar
dhilinde sulh yaptrmya mecbur edebileceklerini zannediyorlarsa bunda ok aldanyorlar (alklar).
Dmanlarmz, Trkiye halkn mukaddesatn mdafaa iin, giritii harbde yorgun dt zannediyorlarsa
bunda ok aldanyorlar (alklar, asla sadalar).
Dmanlarmz, bizi, evvel ve hir esarete giriftar edebilecek urut ve kuyudu reddetmekte tereddt
gstereceimizi zannediyorlarsa bunda ok ve ok aldanyorlar (srekli alklar). Dmanlarmzn bu zunun-u
btladan henz kurtulamamalar, hl hakikatten gafil bulunmalariyle kabil-i tefsirdir.
Efendiler; Bilirsiniz ki hutut-u esasiyesi btn cihan nazarnda malm olan milli dvamz Avrupada mdafaa
etmek ve muvacehe-i beeriyette bu dvay bir daha teyit ve ispat eylemek zere Hariciye Vekilimiz stanbul
zerinden Avrupaya gnderilmitir.
Efendiler; stanbul, Cenab Peygamberin bizzat alka gsterdii, Ebaeyyublensar Halit Hazretlerinin on drt
asrdan beri mesnedinin temas ve nezaret-i mneviyesi altnda tuttuu bir ehirdir. Be asr mddet Trkiyenin
makarr hkmeti olmu bir ehirdir (yine olacaktr sadalar). Milletimiz bu ehri dilrada be asr makam-
muall-y hilfeti muhafaza etmektedir.
stanbul ehri, milletimizin namtenahi mesai ve fedakrl muhassalasnn tecellighdr. Filhakika;
milletimizin maddi ve mnevi varln l eden bidat ve messesat ve sar- medeniyet stanbulda tekasf
ettirilmitir.
Milletimiz memleketin heyeti umumiyesi zararna olarak btn varn, younu en byk gayret ve
himmetlerini kalbigh telkki ettii bu ehre ibzl ve hatt israf eylemitir. Binaenaleyh; stanbul bizce ok
kymetlidir. ok ehemmiyetlidir. Bunun iindir ki stanbul ehrinin emniyetini her trl halelden masun
bulundurmak umde-i asliyesi Misak- Millmizin drdnc maddesinde en kuvvetli prensiplerimizden birini tekil
etmektedir (alklar). Bugn dman igali altnda bulunmak felketiyle giryan olan bu talihsiz ehir halknn bu
bizim aziz kardelerimizin dva-y millye olan alka ve rabtalarn ve Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetine kalb sadakatlerini hibir kuvvetten ylmyarak, izhar ve ispatla gsterdikleri maddi ve bilhassa
mnevi fedakrl lisan-i takdir ile yadederim (alklar).
Bu kymetli kardelere iinde bulunduklar nikbet eyyamnn uzak olmyan istihls gnleri karsnda ebediyen
mahkm-u ufl olacan hatrlatrm (naallah sadalar). Bu noktada bir lhza tevakkufa mecburum. Zira btn
millete, btn cihana bir hakikat-i katyeyi bildirmek lzumunu hissettim.
Efendiler! Byk Millet Meclisi Hkmeti Trkiyenin ve Trkiye halknn beka ve istikllini temine
alyor. nk Trkiyenin sahib-i aslisi, sahib-i meru ve hakiksi olan Trkiye halknn arzu ve irade-i
katyesi bu yoldadr (hayhay sadalar). Bu idare-i liye-i millyenin hilfnda harekete cret ve tasaddi edenler
millete kar si, bai, haindirler (bravo sadalar ve alklar). Bu gibi gnahkrlar evvel- hir irade-i millyenin
tecelli-i adaletinden kurtulamazlar (bravo sadalar). Binaenaleyh, stanbulda baz ricalin ve sarayn Trkiye
Byk Millet Meclisinin vaziyet ve mesaisini ihll ve iklden meanebet eylemelerine intizar olunur (bravo
sadalar).
Efendiler! Dva-y millmize taallku itibariyle bugnk vaziyetimizle alkadar bulunan Balkan
Hkmatndan da biraz bahsetmek istiyorum. Bugnk siyaset-i umumiye-i cihann tesirat altnda Bulgaristan
Hkmetinin skit ve hareketsiz kald grlyor. Fakat; Bulgar halknn menafi-i hayatiyesinin Trkiye ile
mterek olduunu takdir ettiine eminim. Bulgaristann evvel- hir bu alkann icabatna tevessl eyliyeceine
kanaatim vardr. Trkiye dostluunun kendilerine temin edecei menafi-i azimeden Bulgarlarn gafil kalaca
zannedilemez. Arnavutluk Hkmetine gelince: Bu hkmet-i islmiye halk ile asrlarca beraber yaadk. Uzun
zamanlar kendileriyle tevhid-i hayat ve mukadderat eyledik. Bu dinda halk ve hkmeti dahi muhafaza-i
mevcudiyet ve temin-i saadetinin merbut olduu nokta-i hakikyi takdir edecektir. Bugnk mkl vaziyetlerinin
tevlideyledii elm mecburiyetlerden kurtulmak tedabirine tevessl edilecektir. Bunu kaviyyen midederim.
Harb-i Umumiden sonra Yugoslavya Devleti ekline inklp eden eski Srbistanda mhim bir islm ktlesi
mevcuttur. Bundan baka bu devletin menafi-i hayatiyesiyle alkadar hedefler vardr ki bu hedefler bugn bize
mtecaviz dmann elindedir. te bu noktalar ayan- tetkik bir vaziyet tekil etmektedir. Bu hkmet dhilinde

bulunan dindalarmzn bugnk vaziyetimize alkasz ve seyirci mevkiinde kalmakta devam edecekleri
zannedilemez.
Efendiler! Mesail-i hariciye hakkndaki beyanatm itmam iin cmlenizce mesmu ve mahiyetleri az ok
malm bulunan birka umumi vaka-yi siyasiyeyi yalnz hatrlatmakla iktifa edeceim.
Teslihat- bahriyenin tahdidi, ngiltere - Japonya ittifaknn feshi, inde ak kap siyasetinin takriri mesailini
halletmek zere vuku bulan Vaington Konferans, Amerika - ngiltere - Japonya ve Fransa arasnda Drtler
ttifakn tevlidetti.
inde bilcmle devletlerin serbesti-i ticaretinin iln dikkate ayan bir nokta tekil eder. Bununla Avrupa
devletlerinin aksa-yi arkta imdiye kadar takip ettikleri mntaka-i nfuz ve istil-y arazi siyasetlerinden feragat
eyledikleri anlalyor. ark- karipte dahi ayn siyaseti takibe karar vermekten daha doru bir yol olamaz.
Kanda aktedilen konferans Avrupann tamir ve ihyas namn verdikleri meselenin hallini ve ngiltere ile
Fransa arasnda mevcut baz mesailin bertaraf edilmesini istihdaf ediyordu. Fakat; Fransa Cumhuriyeti Bavekili
Msy Briyann istifaya mecbur olmasiyle konferans hitama ermeden dald. Bu tamir ve ihya meselesinin
ortaya atlmasnda ngilterede mevcut milyonlarca isiz amelenin tesir-i azmi muhakkaktr. Bu isizliin
tevlidettii buhran sebebiyle ngiltere ak pazarlar temini mecburiyetindedir. Bunun iin ngilterenin derhal
dnd Almanya ve Rusya sahalar olmutur. Binaenaleyh Almanyann ve Rusyann iktisadi vaziyetleri ve
bu vaziyetlerle ngilterenin tesis edebilecei alkalar ve bu alkalarn tevlidedebilecei siyasi mnasebetler bal
bana mtalaya ayan mesaildir.
ngilterenin Almanyadan istifade mecburiyeti, Almanlar lehinde tecil-i dyun meselesini tevlidetti. Bundan
da (ngiliz, Fransz Teminat Ahitnamesi)nin yaplmas lzm geldi. Tecil-i dyun meselesi tamamen netayic-i
katyeye iktiran etmi saylamyacandan Cenova Konferansna tlik edilmitir. Cenova Konferansn zaten
(Kan) Konferans tevlidetmitir.
Mart iptidasnda itima etmek zere davet olunaca sylenmi olan bu konferansa Trkiye hari olmak
zere btn Avrupa devletleri dvet olunmutur. Trkiyenin itirak ettirilmesi iin Paris mmessilimiz
vastasiyle teebbsatta bulunduumuz gibi, dostumuz Rus ralar Cumhuriyetinin de bu bapta teebbs vuku
bulmutur. Amerikallar itiraki kabul etmemitir.
Alabildiimiz malmata gre, ngiltere - Fransa Teminat Muahedesi esas Almanya tarafndan Fransa
arazisine bil tahrik bir taarruz vki olursa ngilterenin kuvayi bahriye ve berriyesiyle Fransaya yardm
etmesinden ibarettir.
Efendiler! Bu muahede metnindeki (bil tahrik) kayd hakikaten mevcut ise pek ziyade tahlil ve tetkike
muhtatr. nk dnyada esbap ve ekli tahrik, tahdit ve tavsif olunmamtr. Her hangi bir muamele telkkiye
gre mspet veya menfi tefsire mruz kalabilir.
Efendiler! Son zamanlarda bir (ark Meselesi Konferans) ndan bahsolundu ve olunmaktadr. Bu konferansn
ne dereceye kadar cidd maksatlarla ve ne vakit vuku bulaca hakknda henz vsuka ayan emare yoktur. ark
Meselesi Konferansnn, ordularmzn darlharektnda aktine intizar olunduunu kabul etmek en ihtiyatkr bir
telkki olur (bravo sesleri). Hazr ol cenge eer ister isen sulhu salh hakikatini bir an hatrdan karmamak
dva-y millmizin talep ettii feraizdendir. Bu nokta-i nazardan mteyakkz ve mheyya bulunmaktan ibaret olan
prensibimize riayete devam edeceiz. Arkadalar, btn bu tafsilttan sonra tarih millmizin en fedakr bir
unsur-u lisi olan kahraman ordumuzdan bahsedeceim (srekli alklar).
ark Cephesindeki ordumuz birinci mill sene zarfnda vatann kendisine tevcih eyledii vazife-i fedakraneyi
ifa ve ikml etmitir. Komu hkmetlerle de arzu olunan ekli dostanede mnasebat teesss etmi
bulunduundan kemal-i skn ile vezaif-i hazariyesini ifaya, talim ve terbiye ile itigale devam etmektedir (var
olsun sadalar).
Elcezire Cephesiyle merkezde ve memleketin aksam- sairesindeki ktaatmz vezaif-i mevdualarn sknetle
ifa etmektedirler. Garp Cephesine gelince : Geen sene bidayetinde Birinci nn Muharebesinden km bir
vaziyette bulunan ordumuz mahiyeti dmanlarmzca mehul bir halde olarak, tekiltn tevsi ve itmam

eyliyordu. Bu esnada, Yunanllar Londra Konferansn zaman kazanacak ve Trkleri ifal edecek bir vasta
telkki ederek harekt mevsimini bekliyorlard. Mart ortasnda harekt mevsimi geldi ve Yunan ordusunun
hazrl bitti, artk zamana ihtiyalar kalmamt. Mtaazzimane bir surette Londra Konferansn bertaraf ettiler.
Martn yirmi nde her taraftan taarruza geerek, emperyalistlerin bir byk mstemleke iindeki harektn
taklideder bir ekilde vatanmz istilya baladlar (kahrolsunlar sadalar).
Tumturakl iaat ile geen ilk gnlerden sonra etin muharebelere giriildi. Binnetice tarihin kinci nn
Muharebesi dedii bir byk hdise vukua geldi. Bu byk hdiseyi Dumlupnardaki harekt- taarruziye ve
muvaffakiyetlerimiz takibeyledi.
kinci nn Muharebesi milletimizin dvasndaki isabet ve kutsiyeti btn dnyaya neretti. Yunan
mddeiyatndaki sahtelik de btn cihanda malm oldu. Yine ikinci nnnden sonra Yunanllar memleketimizi
yakmakla, silhsz ve silh kullanmya kudretsiz evldlarmz ldrmekle cibilliyetlerindeki vaheti btn
dnyaya ispat eylediler. Bilecik, Bozyk, St, Yeniehir yangnlarn ve saymakla bitmiyen rz tecavzatn ve
katlimlar Yunan kumandanlarnn emriyle ve suret-i mahsusada tekil olunan mfrezelerle yaptrdklar tahkikat
neticesinde tezahr ve teeyydetmitir.
Yunanllar, meselenin tahmin ettikleri kadar basit olmadn kinci nn Muharebesinde anladlar. Bunun
zerine umumi seferberlik suretinde esasl bir surette tedabire tevessl eylediler. Btn ordulariyle cidd bir
sefere karar verdiler. Bir taraftan bu istihzarat devam ederken, dier taraftan siyaseten bizi ifal ve geveklie
sevkedecek siyasi propagandalar faaliyete getirildi. Yunan kral Anadoluya geldi. Kyleri ihrak ve rza tecavz
etmek iin emir veren generallerinin yakndan kumandasn deruhte etti (barbar sadalar). Yunan seferberlik
istihzarat temmuz bidayetinde hitam bulmu ve harekt- taarruziye balamt. Temmuz evailine kadar bizim
istihzaratmz hitam bulmamt. Binaenaleyh; harektmz ona gre idare etmek icap ediyordu.
Yunanllar harekta mukaddeme olarak, Afyon, Ktahya ve Eskiehiri igal ettiler ve btn dnyaya
nerettikleri iaalar ile Trkiye ordularn imha ettiklerini iddia ettiler. Erbab- akl ve mantn inanmad bu
dman propagandalarna bizzat dman mahafilinin inanm olduu anlalmaktadr. Bu kanaat ile devam eden
harekt- askerye Sakarya melhamesine mncer oldu ki bunun cereyan ile dman ordusunun malbiyet-i
katyesini ifade eden neticesi bugn btn dnyaca malm bir keyfiyettir.
Byk malbiyetten sonra kral ve prensler tarafndan verilen emirlerle Yunan ordusu tekrar icrayi vahete
balad. Bugn btn dnya yaklan kylerimizi, tecavze urayan kadn ve ocuklarmz ziyaret edebilir. Yunan
prensleriyle generalleri bilhassa rza tecavz ettirmekten zevk almaktadrlar (kahrolsun sadalar). Halbuki; bizim
milletimizde olduu gibi btn milletlerce de rza riayet mukaddestir.
Dman mugayir-i insaniyet olan tahribat ve tecavzatnn cihan muvacehesinde setr inkr gayri kabil
olduunu grnce, bunlar galibin takibatn tasibedecek tedabir-i askerye cmlesinden olarak iln etti. Bu
ilnn kimseyi ikna etmediine phe yoktur.
te Efendiler! Geen mart banda mahiyeti mehul olan ordumuz bir sene zarfnda mtemadiyen tekemml
ve terakki ederek mtaakp ve etin muharebelerde dman mtemadiyen malp eyliyerek bugnk vsat ve
kymetine vsl olmutur (bravo sadalar, alklar). Bugnk kuvvetinin derecesini gelecek hdisat izah edecektir
(naallah sadalar, alklar).
Efendiler! Ordumuzu yadederken kuva-yi harbiyenin tekilt ve ihzaratna ve ikmali nevaksna ait olarak
sebkeden mesaiden de bir nebze bahsetmek isterim:
Bilhassa imalt- harbiye ve fabrikalarnn mesaisini takdirat- mahsusa ile zikretmei bir lzime-i kadirinas
addeylerim. Bu son sene zarfnda bu fabrikalarn nevaks alettedri ikmal olunmutur. Bugn her trl
ihtiyacatn imali taht imkna alnmtr. Yeni tesis edilen mermi ve fiek fabrikalarnda klliyetli miktarda topu
ve piyade cephanesinin ve bombasnn ihzar ve imaline muvaffakiyet hsl olmutur.
Ordu saflarna telsiz telgraflarla dier muhabere-i fenniye malzemesi ve edevat- istihkmiye gibi birok
mevat ilve olunmutur.
Elbise ve kundura imalt ilerinin dhile hasr hususundaki mesaiye devam olunmaktadr.

Bu sene zarfnda Anadoluda baz mhim tesisat vcuda getirilmesi mukarrerdir.

kinci sene-i millye zarfnda ordunun ahvali shhiyesi ayan memnuniyet bir manzara arz eylemitir.
Ordu saflar arasndaki hastalk derecesi alelde zamanlarda vukua gelen nispeti tecavz etmemitir. Hele
emraz- sriye vesaire ordumuzda meydan alamamtr. Vuku bulan muharebatta sahra shhiye hidemat ayan
memnuniyet bir tarzda cereyan eylemitir. Mill ordumuzun ilk safha-i teekklnde cereyan eden Birinci nn
Muharebesinde ordunun vesait-i shhiyesi drt araba, drt sedyeden mrekkep kk shhiye mfrezelerine
inhisar eylerken bugnk ordumuzun kadrosunun talebeyledii miktarda shhiye blkleri, seyyar hastahaneler ve
mecruhin nakliye mfrezeleri tekil edilerek ihtiyacat ve tekilt- shhiye ikmal olunmutur. Bilvesiyle
Hilliahmer Cemiyeti muhteremesinin mecruhin-i guzata ifa eyledii hidemat- gzideyi takdirat- mahsusa ile
tezkra ayan grrm (alklar). Mdafaai Milliye Vekletinde faaliyete balyan harita dairesi ordunun
bilcmle harita ihtiyacn ikmale muvaffak olmutur. Bundan sonraki mesai ile memleketin daha mkemmel
haritalarn ihzar eyliyecektir. Sevahilimizin vsatine ve vesait-i bahriyemizin fkdanna ramen gayyur bahriye
zbitanmz mekr hidemat ifa etmektedirler. Orduya ait mruztm bitirmeden evvel ihzarat- harbiyeyi
memmen olan teklif-i milliyeye itap hususunda btn halkn ve tabakat- milletin gsterdii heyecan ve
fedakrl lisan- kranla ydetmei vecibeden addeylerim. Tarih mcahededatmzda en mspet bir mevki-i
faaliyete sahip olan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin bu sene zarfndaki mesai-yi millyesini de
takdirat- mahsusa ile ydeylemei bir vazife telkki eylerim. Bu tekiltn dnk ve bugnk mesaide olduu
gibi bundan byle de tecedddat ve inkiafat- millye hususunda en kuvvetli rehber vazifesini ifa ederek uzviyeti millye-deki mevki-i blendi ile mtenasip hidemat ifasna muvaffak olacana itimadm berkemaldir.
Efendiler! Meclisimizin ikinci itima senesi zarfndaki mesaisini de hulsaten millete arz eylerim. Bugn zay kirama tevzi olunan senelik mesai cetvelinde mruztmn tafsilt mevcuttur. Meclisi linin bir senelik vuku
bulan itima miktar 167dir; bu itimalardan 271i aleni ve 69u haf celse ve 19u ksmen haf ksmen aleni
olmak zere ceman 359 celseyi ihtiva eder. Meclisi liye bu geen sene zarfnda 177 lyiha ve teklif-i kanuni
birinci itima senesinden devrolundu. kinci itima senesinde de 355 lyiha ve teklif-i kanuni geldi. 10 tane de
tezkere ve takrir olarak geldikten sonra kanuniyet kesbetti ki 542 eder. Bu 542 lyiha ve teklif-i kanuniden bu
sene zarfnda 94 iktisab kanuniyet etti. 65i reddedildi. 30u Heyeti Vekileye gnderildi. 15i Heyeti Vekile
veya sahipleri tarafndan istirdat edildi. 18 kadar ait olduu kanunlarla tevhidedildi. 6 adedi karar eklinde kabul
edildi ki ceman 228 eder ki 338 senesinde Meclisi lice muameleleri ikmal edilen levayih ve teklif-i
kanuniyenin yeknu budur. 106 lyiha da encmenlerce muamelesi biterek heyeti umumiyeye malolmutur.
Mtebaki 208 teklif ve lyiha encmenlerde kalmtr ki bu sene ikmal edilecektir.
Birinci itima senesinde olduu gibi ikinci itima senesi zarfnda dahi Meclis zas bulunan baz
arkadalarmz Meclis haricinde birtakm hidemat ve vezaif-i mhimme ifa etmilerdir. Ezcmle rfeka-y
muhterememizden bir ksm elyevm ordularn ve ktaatn banda ve dman karsnda vezaif-i harbiyelerini ifa
etmektedirler. Bugn Mecliste bulunan baz arkadalar dahi bu bir sene zarfnda cereyan eden muharebelere
bilfiil itirak eylemilerdir. Rfekadan bir ksm mhim ve siyasi vezaif-i hariciye ifas iin arka ve garba
gnderilmilerdir. Bunlardan bir ksm ifa-y vazife ile avdet ettii gibi, bir ksm dahi henz mahallerinde
almaktadrlar. Tetkikat ve tetebbuat- mahsusa iin bir ksm arkadalarmz Meclis tarafndan aktar- arkiyeye
memur edilmilerdir. Birok rfeka muharebelerden sonra Meclis ile ordu arasnda vasta-i temas olmulardr.
Ordunun ahvali hakknda Meclisi haberdar etmilerdir. Yine baz arkadalarmz mhim mesailde tahkikata
memur edilmilerdir. zalardan bazlar dahi muharebat esnasnda efkr- halk haric muzr propaganlalarn
tesirinden syanet iin ahaliyi tenvir ve irat maksadiyle dhil-i memlekette dolamlardr. hiren ordunun geri
hidematna nezaret ve muavenet vazifesiyle de bir ksm rfeka menatk- muhtelifeye gitmilerdir. Bunlardan
baka Nizamname-i Dahil haricinde tekil edilen heyetler ve encmenler Meclisteki vazifelerinden baka ilerle
megul olmulardr. Birok rfekamz muhtelif mntakalarda stikll Mahkemelerini tekil ederek byk bir
gayret ve faaliyetle gerek menafi-i vataniyeyi ve gerek hukuk-u ahaliyi syanet iin bezli mesai eylemektedirler
(Allah raz olsun sesleri).
Arkadalar! Geen sene bidayetinde 350 za ile ie balamtk. Bunlardan drt zat hasbelicap mstafi
addedilmek vesaire suretiyle Meclisten ayrldlar. Mevcut mnhaller sebebiyle usulne tevfikan yaplan
intihaplar neticesinde sene zarfnda aramza 9 yeni arkada iltihak eyledi. Yeni sene zarfnda rfeka-yi kiramdan

8 zat vefat ederek bu mcadele-i mukaddese esnasnda azmi dr- cenan oldular. Bu suretle nc sene-i
mesaiye 347 za ile balyoruz. Geen sene Maltada bulunan arkadalarmzn da bu sene bidayetinde aramzda
mevcut bulunmalarn bilvesiyle meserret-i mahsusa ile ydeylerim. Sene zarfnda vefat eden merhum
biraderlerimizin isimlerini de burada teberrken ydediyorum : smail Fzl Paa (Yozgat), Hamza Hayati Bey
(Mentee), Hasan Tahsin Bey (Mardin), Cemaleddin elebi Efendi (Krehir,) Murat Bey (Kastamonu), Fuat Bey
(orum), Salhaddin Bey (stanbul), Hac Hayali Efendi (Urfa). Bu rfeka-y kiramla beraber istikll urunda
cephelerde ve suver-i saire ile ehidolan bilmum arkadalarmzn ruhlarna kaimen Fatihalar ithaf edelim
(Ayaa kalkarak fatiha okundu).
Muhterem ve aziz arkadalarm, Meclisin ve milletin tesand uun ve hdisatn tahmil edecei fedakrlklar
kabulda gstereceimiz evk ve heyecan en son muvaffakiyet iin en kuvvetli zimandr.
Efendiler! Geen iki senenin tedric fakat emin semeratn nmzdeki eyyam- mesai iin mikyas tutarsak
niat ve mazhariyet gnlerinden uzakta bulunmadmz grrz. Bu yeni seneye her zamandan ziyade emin, her
zamandan ziyade sakin bir vaz vakur ile giriyoruz (naallah sadalar). Fturdan, keselden mtecerrit olarak
giriyoruz. Nihayetsiz bir azm- imanla mcehhez olarak giriyoruz. Bizim iin ule-i hayat ve ensali tiye iin
mid-i necat olan mukaddes gayemize bil-ram yryeceiz ve fakat, tevfikat- Suphaniye ile behemehal
muvaffak olacaz.
lmez bu vatan farz mahal lse de hatt,
ekmez krenin srt o tabut-u cesimi.
(Srekli alklar, bravo sadalar).
***

ORDU HAKKINDA
18 Nisan 1922 (1338)

Muhterem Arkadalarm! Cmlenizi kemali itiyak ve muhabbetle selmlarm. tilf Devletlerinin ordumuzu
uzun mddet kontrol altnda brakmay istilzam edecek eraiti havi mtareke teklifi, ondan sonra ordumuzun
keyfiyet ve kemiyetini tebdil ve tahdideden ve bu suretle milleti, memleketi mdafaadan, hayatn muhafazadan
meneden eraiti dahi ihtiva eyliyen ikinci notasn da aldktan sonra malm liniz olduu zere hkmetiniz
bunlara cevaben vermi olduu notada Anadolunun tahliyesini art- esasi olarak kabul ederek mtarekeye ve
mzakerat- sulhiyeye girimee mheyya olduunu bildirmiti. Bu notay tilf Devletleri nc bir nota ile
karladlar ki muhteviyat cmlenizce malmdur. tilf Devletleri bu son notalarnda mtarekeyi ve mzakerat-
sulhiyeye girimei kabul etmekle beraber heyeti celilenizin esas ittihaz ettii tahliye meselesini talik etmi
bulunuyorlar. ayan dikkattir ki devletler birinci notalarnda Paris itimann Asya-y Surann tahliye
ettirilmesi maksad- esasisini istihdaf ve ikinci notalarnda da pek sarih ve kat lisanlarla Asya-y Surann
Yunanllar tarafndan muslihane bir tarzda tahliyesini temin etmek niyetinde olduklarn beyan ediyorlard.
birden mtala olunursa birinci ve ikinci notalarda tilf Devletlerinin nokta-i azimetleri, Asya-y Surann
Yunanllar tarafndan muslihane surette tahliyesi olduu musarrahken son notada tahliyenin talik olunduu
grlmektedir. Ben bu anda bu tezadn tefsirine girimiyeceim. Sulhun ve bunun eraitinin Trkiye ile dorudan
doruya tilf Devletleri arasnda hallolunacak bir mesele olduunu ve Yunanllarla hibir alka ve mnasebeti
olmadn izaha lzum grmem. Bu, izahattan mstanidir, ancak Yunanllarn memleketimizde ika etmekte
olduklar tahribata nihayet vermek ve milletimizi kat ve zrar etmekte berdevam olduklarndan bunu bir an evvel
menetmek hususuna lyk olduu mertebede atf ehemmiyet etmek mecburiyetindeyiz.
te, arkadalar, ben bu son nota zerine bakumandan sfatiyle ordunun nokta-i nazarn hkmete arz ve izah
etmek zere buraya geldim. Bittabi Heyeti Vekile ile mdavele-i efkrda bulunacam ve lzum hsl olursa
heyeti celilenizle dahi greceim.
Bir buuk ay kadardr cephede megul olduum cmlenizce malmdur. Dman vaziyetini yakndan tetkik
ettim. Ordularmz batan nihayetine tefti ettim. En byk kumandanlarndan neferlerine varncaya kadar
cmlesinin heyeti celilenize kar itimat ve muhabbet ve lyetezelzl irtibatn hrmetkar selmleriyle beraber

arzederim. Emin olabilirsiniz ki ordumuzun hibir neferi mstesna olmamak zere heyeti umumiyesi takip
ettiimiz mukaddes dvay tamamen idrak etmitir. Ordularmz Trkiyenin dmanlarn anlamtr, dostlarn
da tamamen anlamtr. Ne iin muharebe ettiini biliyor ve hangi neticeyi istihdaf edinceye kadar muharebe
zaruretinde olduunu kemali skn ve vicdan ile takdir ediyor. Arkadalar! Meclisi linizin malm olan elm
mklt iinde vcuda getirmee muvaffak olduu ordular filvaki Viyana surlarna dayanan eski Osmanl
ordularndan biri deildir. Ancak haiz olduu li ve insani mefkure itibariyle onlardan daha yukar meziyette,
kymette bir elik parasdr. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin ordusu istillar yapmak veya saltanatlar
ykmak veya saltanatlar kurmak iin unun bunun elinde aleti ihtiras olmaktan mnezzehtir. nsanca ve mstakil
yaamaktan baka gayesi olmyan milletin ayn mefkre ile mtehassis ve yalnz onun emrine tbi ve sadk z
evltlarndan mrekkep muhterem ve kuvvetli bir heyettir. Efendiler! Yakndan temas ve tetkikma istinadan
kemali emniyetle arzedebilirim ki ordularmzn kudreti ve ordularmzn ahvali dahiliyesi ve pek yksek ahlk ve
mneviyat Meclisi linizin her trl mesaili, kemali skn ile mtala ederek milletin hakik maline, hakik
menfaatine muvafk olarak intaceylemesini mtekeffildir. Binaenaleyh; ordu namna Heyeti Vekilenize daha
uzun izahat ve mruztta bulunacam, heyeti celilenize baka mruztm yoktur.
***

CRA VEKLLER NN VAZFE VE SELHYETLER

HAKKINDAK KANUNUN GRLMES
HAKKINDA
1 Temmuz 1922
Heyet-i Vekilenin salhiyet ve vazifesine dair Encmen-i mahsusun tanzim etmi olduu kanun teklifi ile Ankara Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paa
ve arkadalarnn, Heyet-i Vekilenin salhiyet ve vazifesine dair Encmen-i Mahsusa tanzim edilmi olan kanun teklifinin, cra Vekillerinin suret-i intihab
ve Heyet-i Vekile Reisinin vazifesinin Meclisce tasdiki noktasndan tekrar tetkik edilmek zere encmene havaleline dair takriri mnasebetiyle:

Gazi Mustafa Kemal Paa (Ankara) Arkadalar! cra Vekillerinin suret-i intihabna dair olan Kanun ile
vazife ve mesuliyeti hakknda olan Kanun lyihalar malum-u liniz bir, iki aydan beri mzakere edilmiyor.
Bendeniz cepheye giderken bunun mzakeresinin, tehirini rica etmitim. Ve Heyet-i Celileniz de kabul etmiti.
Zannederim bunun zaman gelmitir. Heyet-i liyenizden onu rica edeceim. Muayyen bir gn tayin etsek de
bunun mzakeresine balasak. Yaptm tetkika nazaran Cumartesi gnleri mstacelen mzakeresi kabul edilen
mevad ile levayih-i kanuniyenin mzakeresi yaplyormu, Pazar, Pazartesi bte mzakerat icra ediliyormu,
Sal tatil, aramba Nevahi Kanunu, Perembe sual ve istizah belki Perembe veya Cumartesi bu kanunla itigal
edebiliriz. Bunu rica etmek istiyorum.
***

BAKUMANDANLIK KANUNU MNASEBETYLE

20 Temmuz 1922
Bakumandanlk mddetinin 5 Austos 1922 tarihinden itibaren , ay daha temdidine dair Kanun mnasebetiyle:

Reis Efendim, bu teklifin bugnk itimada mstaceliyetle mzakeresini kabul edenler, ltfen el kaldrsn.
Kabul edilmitir, efendim.
Bakumandan Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri (Ankara) Efendiler, bu takrir mnasebetiyle temdid-i
mddeti mevzuubahs olan Bakumandanlk Kanunu cmlemizin hatrnda olduu gibi stikll-i Mill
mcadelesinde geirdiimiz en buhranl gnlerin zde-i ilham olmak zere vcut bulmutu.
Geen sene, Austosun ilk gnlerinde Meclis-i li vaziyet-i harbiyenin istilzam ettii en kat ve en cidd
tedabiri tezekkr ederken bu kanunu yapm ve bu kanuna ilve ettii bir madde-i mahsusa ile rade-i Milliyenin,
kendi iradesinin mhim bir ksmn uhde-i naizaneme tevdi ederek beni istihsal-i zafere memur eylemiti.
Efendiler, dnyada hibir Meclis yoktur ki, iki artn tahakkukuna kaani olmadka byle bir salhiyeti kendi
ihtiyariyle herhangi bir kimseye tevdi etsin. O artlardan birisi; fevkalde ve mstesna bir halin mevcut olduuna
isabetle karar vermek. kincisi; kendisine tevdi-i salhiyet edilecek kimse hakknda ek ve tereddtten ri ve
zami emniyet ve itimadn husuln grm olmaktr. Meclis-i liniz, 5 Austosta bu kanunu mttefikan kabul

etmekle her iki noktay ispat ve izhar etmi oldu. Birinci noktadan dolay Heyet-i Celilenizi takdir ve tebrik
ederim. kinci nokta ki, hakk- cizanemde zami bir emniyet ve itimad ifade eder, bundan dolay da Heyet-i
Celilenize kemal-i huls ile arz- teekkr ederim. Ancak bu maddenin ifade ettii vehile mevzuubahs olan
salhiyetin cizlerine tevdii, ordunun madd ve manev kuvvetini ykseltmek ve sevk ve idaresini tarsin etmek
maksadiyle vukubulmutu. Kemal-i iftiharla ve byk bir memnuniyetle arz ederim ki, bugn ordumuzun kuvve-i
mneviyesi en li derecededir (Elhamdlillah sadalar). Ordumuzun kuvve-i maddiyesi dahi fevkalde hi bir
tedbire ihtiya messetmeksizin ml-i milliyeyi kemal-i emniyetle istihsal edecek mertebeye vasl olmutur. Bu
sebeple artk byle bir salhiyeti idame diniye lzum ve ihtiya kalmad kanaatindeyim. (Bravo sadalar) Bugn
zevalini grmekle memnun olduumuz bu ihtiyacn inallah bundan sonra da tahassuluhu grmemekle bahtiyar
olacaz. (nallah sedalar).
Efendiler, hkimiyet-i milliyenin bilakayd art millette olduunu tesbit ve ifade eden Tekilt- Esasiye
Kanunu hkmnce bugnk Bakumandanlk Makam dahi muvakkattir. Bakumandanlk sfat ve salhiyeti
dorudan doruya Meclis-i linizin ahsiyet-i mneviyesinde mndemitir. Byle bir makamn, icab- hdisat
olarak muvakkaten ihdas etmi olduumuz bu makamn temadisi, olsa olsa Misak- Millmizin ruh-u aslisi ile
mterafik netice-i katiyeye vsl olacamz gne kadar devam eder. (Tabi sadalar) Meclis-i linizin ilk itima
gnlerinde kabul ettii bir esas vardr ki, o esas, ananat-i millye ve mukaddesat- diniyemizi tamamen mahfuz
bulundurur. imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da o esasa tevfik-i harekt ederek netice-i mesudeye
emniyetle vsl olacamza phe yoktur, (inallah sadalar) O gn kymetli zmirimiz, gzel Bursamz,
makarr- Hilfet ve Saltanat olan stanbulumuz, Trakyamz Anavatana iltihak etmi olacaktr, (inallah sadalar)
0 mesut gnn hululnde btn milletle beraber Heyet-i Celileniz ve ben de Heyet-i Aliyeniz iinde bir fert ve bir
za olarak bittabi en byk saadetleri idrakle merref olacaz.
Efendiler; Makam- Riyasetinizde bulunmakla mbahi olan cizleri o gn iki kere mesud olacam, ikinci
saadetimi temin edecek olan husus, benim bundan sene evvel dva-y mukaddesemize baladmz gn
bulunduum mevkie rcu edebilmekliim imkn olacaktr (Alklar) Hakikaten sne-i millette serbest bir, ferd-i
millet olmak kadar dnyada bahtiyarlk yoktur. Vkf- hakayik olan, kalb ve vicdannda mnevi ve mukaddes
hazlardan baka zevk tamyan insanlar iin ne kadar yksek olursa olsun, maddi makamatn hibir kymeti
yoktur. Szlerime hitam verirken mevzu-u mzakere edilecek kanunda bu salhiyetin merfu olmasn nazar-
dikkatte bulundurmanz rica ederim. (iddetli ve srekli alklar)
Gazi Mustafa Kemal Paann bu konumasndan sonra riyasete verilen bir lyiha-i kanunla Mustafa Kemal Paaya zaman kayd olmakszn
muvakkaten Bakumandanlk tevcih edilmitir.

***

BYK ZAFER HAKKINDA

4 Ekim 1922

Arkadalar! Kalbimde derin bir tahassr tevlidetmi olan ayrlktan sonra tekrar size mlki olduumdan
dolay, pek mesudum (arz kran ederiz sesleri). Cenabhakka hamdeylerim ki, ordularmzn silhlarna emanet
ettiiniz aziz ve mbarek maksat, arzu ettiiniz vehile emniyet ve itimadnzn mahalline masruf olduunu
gsteren, mesut bir neticeye vsl oldu.
En karanlk ve en bedbaht gnlerimizde Meclisimizin sarp ve yaln bir kaya gibi azim ve iman talihin bu
parlak inkiafna erimek iin, lzmgelen imkn daima mahfuz tuttu. Mill mesailde amaz bir akl selimle
daima doruyu ve daima iyiyi keif ve temyiz eden Meclisimizin bu neticelere ermekten dolay duyduu saadet
kadar istihkak kesbedilmi ne tasavvur olunabilir? Milletin mukadderatn dorudan doruya deruhte ederek yeis
yerine mit, perianlk yerine intizam, tereddt yerine azim ve iman koyan ve yokluktan koskoca bir varlk
karan Meclisimizin, civanmert ve kahraman ordularnn banda bir asker sadakat ve itaatiyle emirlerinizi
yerine getirmi olduumdan dolay, bir insan kalbinin nadiren duyabilecei bir memnuniyet iindeyim (iddetli
ve srekli alklar). Kalbim bu meserretle dolu olarak, pek aziz ve muhterem arkadalarm, btn dnyaya kar
temsil ettikleri hrriyet ve istikll fikrinin zaferinden dolay tebrik ediyorum (srekli alklar).
Arkadalar! Tebrik etmek saadetine mazhar olduum bu zafer suhuletle kabili izah deildir. Bunu anlamak,
bugn deil, belki yarn tarih sahifelerinde ariz ve amik tetkik edildikten sonra mmkn olacaktr. Fakat;

hissediyorum ki, benim azmdan buna dair baz szler iitmek istiyorsunuz (hay hay sesleri). Bu arzularnz
tatmin etmek iin, mhim baz levhalar ve mhim baz hatlar zerinde mruztta bulunacam : (teekkr ederiz
sesleri).
Arkadalar; geen sene austosun -htramda aldanmyorsam- beinci gn bu krsden, beni bakumandan
tyin etmi olduunuz zaman arz teekkr ederken demitim ki:
Memleketimizi inemek zere, memleketimize giren Yunan ordusunu harim-i ismetimizde boacaz.
Bu szmde hata etmemi olduumu hdisat ispat etti zannederim. Hakikaten Yunan ordusu harim-i
ismetimizde tamamen boulmutur arkadalar! (alklar). O gn, bu krsy terkettikten sonra Sakarya gerilerine
kadar gelmi olan ordumuza mlki olmutum. Cmlenizin hatrndadr ki, yirmi bir gn ve yirmi bir gece devam
eden Sakarya Meydan Muharebesinin son gnlerinde ordumuz, dmann sol cenahna mukabil taarruza geti ve
bunun neticesi olmak zere ok kuvvetli ve ok mcehhez olan Yunan ordusu malben ricate mecbur oldu ve
ondan sonra tekrar bu krsye geldim. Dedim ki :
Kararmz en son dman neferini vatanmzdan kovuncaya kadar taarruza devam etmektir, dman takip ve
tazyik eylemektir. Bu szm harfiyen takip ve tatbik etmi olduumu vakayi ispat ettii gibi, imdi vukubulacak
olan mruztmla da izah etmi olacam.
Hakikaten o gn iin, dman ordusunu takip etmek hususunda verilen karar, bu zamana kadar mahfuz
kalmtr. Fakat arkadalar! unu itiraf etmek mecburiyetindeyiz ki, ordumuzun o gnk hali, vaziyeti, eraiti ve
vesaiti hemen uzun mesafeler zerinde seri harekt icrasna msait bulunmuyordu. Bu sebeple lzmgelen
nevaks ikmal etmek istihzarat itmam etmek iin, bir zaman sarfedilecekti. Ve bu zaman da tabiatiyle sarfedildi.
Fakat; hakikati kati olarak, herkesin bilmesi lzmdr ki, bu senenin evastnda ordumuz dman ordusunu
malp ve mnhezim etmek iin lzmgelen kuvvet ve kudreti iktisap etmi bulunuyordu. Fakat; btn
milletimizin ve onun hakik mmessillerinden mrekkep olan Meclisimizin iar, kan dkmeden makasd-i
millyemizin istihsaline matuf olduunu pek gzel anlyordum. Binaenaleyh Efendiler, kuva-yi askeriyemizi
istimal etmeden evvel kan dkmeye sebebiyet vermeksizin meseleyi muslihane halletmek iin teebbs yapmak
da ayrca bir vazife idi. Bu vazifeyi ifa etmek iin, her trl tedabire tevessl olundu. Bilcmle siyasi teebbsler
icra edildi. Bu cmleden olmak zere, en kymetli arkadalarmzdan hsn tetkikma ve isabet-i nazarna
fevkalde emniyet ve itimadettiimiz mhim ricali hkmetimizden Fethi Beyefendi Hazretlerini Londraya
kadar gndermitik. Marnileyh, gerek Londrada ve gerek dier byk devletler payitahtlarnda bilcmle
ricali siyasiye ile grmek ve mzakerata girimek ve tesisi sulh iin, her eyi yapmak iin, salhiyet-i kmileye
malik bulunuyordu.
Fakat, Efendiler, Fethi Beyin Londradaki suret-i kabul ve bilhassa o gnlerde Msy Loid Corcun
Parlmento krssnde verdii nutuk gsteriyordu ki, btn bu teebbslerimiz maks bir mahiyette telkki
edilmitir. Filhakika hissiyat- insaniyemizin icabat olarak, yapm olduumuz bu teebbse ngiliz hkmetinin
vermi olduu mna, teebbsat- muslihanemizin bizim zfmzla tefsirinden ibaretti. Zannettiler ki, ordumuz
zayftr. Zannetiler ki, ordumuz taarruz ve takip etmek deil, yerinden kprdamyacak bir halde bulunuyoruz.
Zannettiler ki, Meclisimiz ve hkmetimiz zayftr ve nmittir. phe yok, btn bu noktalarda en byk hataya
sapm oluyorlard, en derin gaflet ierisinde bulunuyorlard. Ve belki baz vaziyetler ve baz manzaralar
dmanlarmza bu midi vermi olabilirdi. Fakat ben, dmanlarmzn bu suretle aldanm olduundan meyus
deilim. Arzu etmi olsaydm, o anda bu zehab tashih ederdim. Fakat; Efendiler, bu zehabn tashihi keyfiyetini
szle deil, fiilen yapma tercih ettim. Binaenaleyh; Fethi Beyefendi kanaat-i katyesini hkmete bir raporla
bildirdi ve dedi ki : Makasd- millyemizin istihsali, ancak faaliyet-i askerye ile kabil olabilecektir. Baka
tetkika, baka tefsire mahal yoktur.
Bittabi Fethi Beyefendinin bu szne ve bu kanaatine itirak etmek lzm geliyordu. Ayn zamanda Avrupada
bulunan bilcmle mmessillerimizden ve sair siyasi memurlarmzdan gelen raporlarn muhteviyat da, Fethi
Beyefendinin szn, kanaatini teyit ve takviye ediyordu. Artk anlamtk ki, harekt- askerye bir zaruret haline
geldi. Bunun zerine Bakumandanlk, teebbsat- muslihane ve siyasiye icab olarak, fiile koyma tehir ettii
taarruz kararn fiilen mevkii tatbika vaza ve taarruzu icraya karar verdi. Ordumuzun kabiliyet ve kudreti
hakknda ve hazrl derecesine dair itimadmz berkemaldi. Fakat; bir defa daha Erkn Harbiye-i Umumiye

Reisi Paa Hazretleri cepheye gitti. Ben de cepheye gittim ve batan nihayete kadar ordumuzu tekrar gzden
geirdik. Dman mevazii, dman ordusu tetkik edildi. Bu son teftiimizin neticesi de mevcut olan kanaat ve
imanmz takviye etti ve o zaman kat olarak taarruz hazrl iin emir verdim. Efendiler! Taarruzumuz, teden
beri Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi Paa Hazretlerinin pek derin ilme ve vukufa ve pek derin feyiz ve tecaribe
msteniden ihzar ettii pln dhilinde vuku bulacakt. Bu pln, dman ordusunu karmak iin deil, fakat tutup
bomak esasn ihtiva eden bir plnd. Bu pln dhilinde hazrlk emri verdikten sonra, bittabi maksadmz
gizlemekte faide gryorduk. Onun iin evvel Erkn Hrbiye-i Umumiye Reisi ve sonra Bakumandan tekrar
Ankaraya avdet etti. Ankaraya avdetimde Heyeti Vekiledeki rfekay- muhteremle beraber vaziyeti bir defa
daha mtala ettik. Vaziyeti umumiyeyi, bilhassa vaziyeti siyasiyeyi tahlil eyledik ve grdm ki, bu arkadalar da
btn kalbleriyle, btn kanaatleriyle Bakumandanln kararn tasvip ve takviye ediyorlar. Bilhassa Maliye
Vekili Beyefendinin gstermi olduu suhulet, bakumandanln icraatnda ayrca bir kuvvet tekil etmitir.
Bundan dolay, kendilerine bu krsden teekkr etmeyi ayrca bir vecibe addederim (biz de itirak ederiz
sadalar). Heyeti Vekile arkadalarmzn da rs istihsl olunduktan sonra, tekrar buradan gaybubet ettim.
Konya zerinden Garp Cephesi kararghnn bulunduu Akehire gittim. Son tetkikatmda artk dman malp
etmek iin herey hazr olmutu ve bilfsla dmann zmire kadar takibi iin icabeden tekmil tedabir alnmt.
Bunun zerine 25 austosta taarruz iin emrettim.
26 Austos gn cereyan eden harekt- taarruziyeyi suhuletle ihata etmek iin, arzu ederseniz, o tarihteki
dman ordusunun vaziyetini birka kelime ile ifade edeyim. Drt il be frkadan ibaret olan Yunan kuvveti
Afyon - Karahisarnda bulunuyordu. Afyon - Karahisarnn arknda ve cenubunda olmak zere takriben 90-100
kilometrelik bir hat zerinde tahkimat yaplmt. Fakat; bu tahkimat, Efendiler, alelade deildi. Yunanllar bir
sene mtemadiyen askerleri ve ahaliyi istihdam etmek suretiyle almlar ve fennin bilcmle vesaitini orada
tatbik etmilerdi. Dediim hat, birok kuvvetli nikat- istinadiyeyi ve derinliine tahkimat, hututu mdafaay
ihtiva ediyordu. Yani bu mevzi tam mnasiyle, son zamann bir kalesi tevsim olunabilecek bir haldeydi. Bundan
baka dmann frkadan mrekkep bir kuvveti de Eskiehirde ve Seyitgazide bulunuyordu. Eskiehir ve
Seyitgazinin imali, ark ve cenubu da tpk Afyon - Karahisarnda olduu gibi ayn vesaitle; ayn tehizatla
mstahkem ve mcehhez bir hale ifra edilmi bulunuyordu. Bu iki grupun arasnda da imendiferle ve maiyen
srat ve suhuletle her tarafa gidebilecek halde, Derde de dmann frkadan mrekkep bir kuvveti vard.
Hulsa dman orduyu aslisi cenahlarn iki kaleye dayam, orta yerinde kuvvetli bir ihtiyat grupa malik, bir
manzume halindeydi. Bu manzumenin uzak cenahlarna da bakmak istersek, Gemlik ve znik Gl civarnda da
dmann iki frkaya karip bir kuvveti vard. Eer cenuba bakacak olursak, Afyon - Karahisarndan sonra btn
Menderes boyunca denize kadar dmann ikinci fkrasn da ihtiva etmek zere, birok mstakil alaylar ve
svarileri mevcuttu.
Biliyorsunuz ki, Efendiler, Garp Cephesi denildii zaman orada bizim iki ordumuz vard, orada bizim daha
dier kuvvetlerimiz de vard. Binaenaleyh; Birinci Ordu, Afyon-Karahisarnn arknda Akaraydan garba
doru Dumlupnar arasnda bulunan dman mevazii karsnda tahadedecekti. Burada bittabi takviye edilmi
olan bu ordumuz, dman malp ederek, imale atmak vazifesini ald.
kinci Ordumuz - bu Akaraydan imale doru Porsuk vardr, biliyorsunuz, ite onun imalinde Sakarya ksm
vardr - oraya kadar olan cephede dmana taarruz edecekti. Dmann Eskiehirde bulunan frkas, Derde
bulunan frkas ve Afyon-Karahisar arknda bulunan iki frkas ki, ceman sekiz frkay kendi karsnda tesbit
edecekti. Kocaeli mntakasnda bulunan kuvvetlerimiz dahi karsnda bulunan dman kuvvetlerine taarruz
edecek ve bu kuvvetlerin cenuba inmesine mmanaat edecekti. Menderes havalisinde biri svari frkas, olmak
zere kuvvetlerimiz vard. Bunlar da cenuptan imale doru nndeki dmana taarruz edecek ve o kuvann
netice-i katiye yerine gelmesine mni olacak ve ayn zamanda dmann zmirle olan hututu muvasalasn
katedecekti.
te bu nikat- esasiye zerine btn tedabir ve tertibat yaplm ve hazrlk ikmal edilmi olduu halde 26
Austos gn taarruz balamtr.
Bu harekt yakndan sevk ve idare etmek bittabi matlup ve mltezem olduundan, Bakumandanlk, Erkn
Harbiye-i Umumiye Riyaseti ve Garp Cephesi Kumandanl 26 Austos gn fecirle beraber, Birinci Ordunun
tarassut noktas olan Kocatepede hazrdlar. Kocatepe, bilenlerce malmdur ki ve harita zerinde mtala

edenlerce anlalabilir ki, dmann cenup cephesine ve cenup cephesindeki nikat- mhimmeye o kadar yakndr
ki mevazii tetkik etmek ve harekt sevk ve idare eylemek iin, hatt drbn istimaline bile hacet yoktur.
Birinci Ordu, Akaraydan Dumlupnara kadar olan btn dman mevaziine taarruz edecekti. Svari
kolordumuz bu taarruz grupunun sol cenahnda bulunduu frceden ieri girecek ve dman ordusunun arkasnda
icra-yi faaliyet edecekti.
Vakaa ordularla btn cephe zerinde taarruz olunacakt. Fakat, ilk anda u mhim noktalar dnld :
Afyon-Karahisarnn garbnda Kaleciksivrisi vardr ve onun imalinde 1310 rakml Erkmentepesi vardr. Bu
mevziler gayet mhimdir ve ondan baka btn mevaziin kilidi mesabesinde olan ikinci bir mhim mevki daha
vard ki, ona Tnaztepe nam veriliyor; bu, Kaleciksivrisinin on iki kilometre kadar garbndadr ve bu silsilenin
en mhim bir noktasdr. Burasn iskat etmek istiyorduk. Bir de bu iki grupun arasnda bir tepe vardr ki
Belentepe deniliyor. Afyon-Karahisar cenubundaki dmann mevzii aslisi balca bu noktalara istinadediyordu.
Binaenaleyh; btn topularmz ve ar topularmz bu noktay ate altna alabilecek mevzilere konmutur.
Arkadalar! Topularmz bu mevzilere gece geldiler ve karanlk iinde mevzi aldlar ve fecirle beraber btn
dnyann gzleri ald zaman, atee baladlar (maallah sesleri). Kemali takdirat ve hrmetle bunu zikretmek
isterim ki, topularmzn o gn gstermi olduu maharet ve vukuf, btn dnya topular iin, misal olacak
mahiyetteydi (srekli alklar). Hayat- askeriyemde bu kadar mkemmel bir topu ve bu kadar mkemmel idare
edilmi bir topu atei nadiren grdm. Topularmz saat 4,30da endahta baladlar; bilirsiniz ki, topulukta
evvel ate tanzim etmek iin, endaht yaplr. Yarm saat zarfnda btn bu cephe stnde endaht tanzim edilmi
ve saat bete yani yarm saat sonra, bu saydm nikat zerine iddetle tesir endahtna balamtr. Bu mevazi, ok
ve ok mstahkemdi. Bu mevaziin kymet-i tedafiyesini en son tetkik eden bir ngiliz erkn harbinin verdii
raporda, eer Trkler, bu mevazii drt, be ayda igal ederlerse, bir gnde skat ettiklerini iddia edebilirler. Fakat
Trklere, bu mevazii iskat etmek iin, drt ay deil, bir gn de deil, yalnz bir saat kfi gelmiti (iddetli
alklar)! Saat altda Tnaztepeye hcum vaziyetinde, hcum mesafesine yaklam bulunan piyadelerimiz
nndeki tel rgleri kesmee ve bertaraf etmee lzum grmiyerek; ayan kaldrd ve telrgsnden bacan
ararak atlad ve orada bulunan Yunan neferlerini sngleriyle tamamen tepeledikten sonra, Tnaztepeyi igal
etti (srekli alklar, yaasn Trkler, sesleri). Ve ben bu manzaray seyrederken, bir suale bir cevap vermeyi
hatrladm. Bu telrgsn nasl geebilirsiniz? diyorlard. Oradakilerine dedim ki : te byle ayan kaldrr ve
geerler. Bunu mteakip Efendiler; saat dokuzda Belentepe dt. Ve onu mteakip Kaleciksivrisi dt. Fakat;
bunun daha imalinde 1310 rakml Erkmentepesi hl mukavemet ediyordu. Bunun sebebini izah edeyim :
Biz, ar topularmz mevazie getirebilmek iin yollar yapmaa mecbur olmutuk. Bu mntakay bilenlerce
malmdur ki, buras tekerlekli vesaitin hareketine gayrimsait bir yerdir, yol yoktur. Binaenaleyh; ondan daha
ilerisine yol yapabilmek iin, mutlak dmanla arpmak lzm geliyordu. Son 1310 rakml tepe topu
ateimizin tesirinden uzakt. Orada taarruzlarmz tekerlek gemedii iin yalnz cebel toplariyle himaye edilmek
mecburiyetindeydi. Onun iin, mukavemet edildi. Bu nokta, o kadar ok mhimdir ki : dman, btn kuvvetiyle
ve btn vesaitiyle orasn elde tutmaa alyordu. Tnaztepe mevzi-i mhimminin garbnda taarruz eden
ktaatmz da, baz mhim noktalara, mhim mevzilere dhil olmulard.
Bu taarruz gnnde, en sol cenahta bir frkamz 57 nci frka taarruzlarn tevcih ederken kuvvetlerini
biraz yekdierinden uzaka bulundurmutu. Bu itibarla dman zerinde, messir bir tazyik yapamyordu. O
frkann kumandan Reat Bey namnda bir zatt. Bu zat ok eskiden tanyorum. Muta beraber muharebe
yaptk, Suriyede ok muharebeler yaptk. ok kymetli bir askerdi, ahsen bana ok muhabbeti ve emniyeti
vard. Telefonla sordum : Niin hedefinize vsl olmadnz ? dedim. Cevaben dedi ki, yarm saat sonra bu
hedeflere vsl olacaz. Halbuki, maatteessf yarm saatte bu hedefler istihsl edilememiti. Tekrar sorduum
zaman telefonda Reat Beyin son bir vedanamesini okudular, orada diyordu ki : Yarm saat zarfnda size o
mevazii almak iin sz verdiim halde, szm yapamam olduumdan dolay yayamam.
Bu misali, Reat Beyin o hareketini takdir etmek iin sylemiyorum. Tabi yle bir muamele ve yle bir
hareket bizce ayan kabul deildir.
Yalnz ordumuzda zabtann, kumandanlarn kendilerine verilen vazifeyi ifada gsterdii tehalk ve hiss
namusu gstermek isterim.

Hakikaten ordumuzdaki zbitan ve kumanda heyeti liyesi yekdierine kar byle bir muhabbetle, hrmetle,
emniyet ve itimatla merbuttur ve mafevkten aldklar emri bir namus telkki ederek ifa ederler. Efendiler!
Dman yakn takviye ktaatn birinci hatta ithal etti ve Balmahmut zerinden ve Afyondan dahi birtakm
takviye ktaat celbetti ve ayrca otomobillerle ceredilir toplar getirdi ve bizim elimize geen noktalan tekrar
istirdat iin, mukabil taarruza geti. Tnaztepenin garbnda elde edilmi olan mevazi hemen kamilen dman
tarafndan istirdadolundu ve Tnaztepe zerine tevcih ettii taarruzlar, bidayette askerlerimizin ok fazla
mukavemeti ve bilhassa Belentepeye giren kuvvetlerimizin yandan, piyade ve topu ateleri sayesinde, bir an
iin tevkif olunabildi. Fakat, dman tekrar takviye ktaat ald. Akam zeri Tnaztepe kamilen dman eline
geti ve 1310 rakml tepe sebat etti. Ayn zamanda dman, Kaleciksivrisiyle Akaray arasnda Afyon
cenubunda, bir mukabil taarruz hazrlna kalkt zannedilebilirdi. Hakikaten orada birtakm kuvvetler toplad
ve btn bu cephe zerinde Iklar istikamet-i umumiyesinde, gayet kesif bir topu hazrlna balad. Dmann
byle bir hareketi ok mkul ve ok muhtemeldi. O kadar muhtemel idi ki, biz bu harekta balamadan evvel
dmann bizim zerimizde en messir bir hareketi olmak zere, bunu kabul etmitik.
Filhakika dman, byle Karahisardan Akehir istikamet-i umumiyesine yaplan bir taarruzda muvaffak
olduu takdirde kuvay- asliyemiz garpta kalm ve dier kuvvetlerden ayrlm olabiliyordu. Dmann bu kadar
ok ehemmiyetli olan teebbsn daha evvelden dnm olduumuzdan ademi muvaffakiyete mncer etmek
iin, lzmgelen her trl tedabir de alnmt.
Onun iin bu dman teebbs bizi rktmedi. Mamafih; bu cephe zerine ve btn cephe zerine tevecch
eden askerlerimizin edit ve kahramanca taarruzlar, dman bu harekete girimekten menetti, dman byle bir
ey yapmaa cesaret edemedi.
Tnaztepede dman tamamen hkim olduktan sonra orada bulunan kuvvetlerden bir alay -ki, ismini hrmetle
ve takdirle ydetmek istiyorum 57 nci alaydr - dmana ate istimaline lzum grmekzisin sngsn takt;
dman cephesine girdi. Bunun neticesi olarak gece Tnaztepe, ok derin ve muhkem bulunan Tnaztepe batan
nihayete kadar elimize geti (alklar). 26 Austos akamna kadar bu cephe zerinde cereyan eden vekayi
bundan ibarettir. Yani, Akaraydan Tnaztepeye kadar uzayan mevazi zerinde Kaleciksivrisi, Belentepe ve
Tnaztepe elimize gemiti.
Oradan sonraki mevazie kuvvetlerimiz dhil olamamlard. Bunun garbnda icra-yi faaliyet edecek olan
svari kolordumuz, malmu liniz. Afyonun garbnda ayhisar vardr, ayhisara kadar geldi. Daha ileriye ok
kuvvet geirmek iin, henz zaman kendisine pek msaade etmiyordu. Fakat; svari ktaatmzn burada grnmesi derhal dmann nazar dikkatini celbetti ve dman buna kar Ayval - Karka hattnn imalinden
cenuba doru, garba mteveccih bir cephe almaa mecbur oldu. Harita zerinde vaziyet mtala olunduu zaman
suhuletle grlr ki, bu vaziyet dman ihatasnn mebdeidir. Dman, arka ve cenuba mteveccih olduu gibi,
zmire kar, garba da bir cephe almaa mecbur edilmiti. Bu vaziyetle dman kendi kendini bir kale ierisine
koymutur
Dier cephelerde, Afyonun arkndaki dman mevaziine de kuvvetlerimiz taarruz etmitir ve orada bulunan
dman kuvvetlerini, cenuba gelip muavenet etmekten menetmee muvaffak olmutur. Onun daha imalinde
dman iin, fevkalde haiz-i ehemmiyet olan Kazuuran namnda kuvvetli bir mevzi-i mstahkem vard. Oraya
bizim bir frkamz taarruz etti ve orasn ald. Fakat dman bu noktaya ok ehemmiyet verdiinden ktaatn
tekrar takviye etti. Mukabil taarruz yapt ve bizim frkay oradan att. Fakat ayn frka tekrar iddetle taarruz
ederek ayn -mevzii bir daha zaptetti. Bunun daha imalinde hareket eden bir svari frkamz vard; bu da Der
istikamet-i umumiyesinde yrd, her nne tesadf ettii dmana taarruz etti ve bu sayede Der civarnda
bulunan frka ihtiyat kuvveti yerinden kprdyamad (bravo sesleri). Bunun daha imalinde Seyitgaziye yakn
Husrevpaa mntakas vardr. O mntakada bulunan dman kuvvetlerine taarruz eden ktaatmz, ayn zamanda
Eskiehir ark cephesine taarruz eden ktaatmz dmann frkasn tesbite muvaffak olmutur. Ve bu taarruz
eden kuvvetlerimiz oradaki dmana nazaran; drtte bir nispetinde idi.
Kocaeli grupunda da taarruz balad. Ktaatmz verilen vazifeyi muvaffakiyetle ifa ediyorlard. Menderes
havalisindeki btn ktaat dahi verilen vazifeyi muvaffakiyetle yapyorlard. Orada bir svari frkamz Uakn
garbna kadar ilerliyerek dman hututu muvasalasn katetmee balyordu. Binaenaleyh 26 Austos akam
vaziyet bu idi. Eertetkik edilecek olursa bu netice ayan memnuniyettir. Ve hakikaten bakumandanlka ayan

memnuniyet grld... nk imalde ve Mendereste dman kuvvetlerinin, tam tasavvur ettiimiz gibi,
bulunduu yerlerde tesbit ettik ve sonra fyon-Karahisar garbndaki ok mstahkem bir hattn da en mhim
nikat- istinadiyesinden yer elimize geti.
27 Austos iin yaplacak yeni bir ey yoktu. Ktaat evvelce alm olduklar hedeflere bir an evvel vsl olmak
iin, taarruzlarna devam edecekti. Nitekim yle oldu. 27 Austos sabah 1310 rakml tepeye kar dorudan
doruya Drdnc Kolordu Kumandan Kemalettin Paann huzuriyle gayet mahirane bir taarruz tertip olundu
ve bunun neticesi olmak zere, 1310 rakml Erkmentepesi dmandan alnd ve buradaki dman malp ve
perian bir surette imale ve imal garbiye doru atld. Bu suretle Kaleciksivrisinden Tnaztepeye kadar olan
iki kilometrelik bir gedik alm bulunuyordu.
Dman cephesi burada yarlmtr. Bunu mtakp, bu gedikten geerek, dman brakmamak ve tekrar taaruz
etmek zere, hareket olundu. Ayn zamanda dier dman mevaziine kar da tevcih edilmi olan taarruzlar
tecdidolundu ve bu netice ile artk dman tarafndan, hututu mstahkemesinin emniyetle muhafaza edilmemesi
vaziyeti husule gelmitir. Filhakika biraz sonra yekdierini mteakip Tnaztepenin garbnda bulunan mevazi
dahi birer, birer sukut etmee balamt ve Kaleciksivrisi cephesi dahi sukut etti. Gerek bu vaziyetten, gerek
Afyon-Karahisarn arkna tevcih edilen taarruzlarn tesirinden orada bulunan dman frkalar dahi mevaziini
terk ederek, garba ve garbi imaliye doru ekilmee mecbur olmulard. 27 Austos gn leden sonra saat
bete Sekizinci Frkamz muzafferen Afyon-Karahisarna girdi. Burada 20-22 kadar muhteliflcins top
alnmtr. Karahisarda da belki, henz hesab-i katisi bitmemi olan mhimmat, esliha ve asir malzeme itinam
olunmutur. Yalnz dman, Karahisarda ve ondan sonra her yerde yapt gibi, derhal ehri ateledi.
Ktaatmzn serian yetimesi sayesinde yangnn tevessne meydan verilmedi ve yanan yerler de bastrld.
Ogn, dmann mhim kuvvetleri mevkii mstahkemden atld ve artk ak sahra muharebesine mecbur edildi.
27 Austos akam vaziyeti yle mtala ettik : Dmann henz Eskiehir gurupu yerindeydi ve Dkerdeki
ihtiyat frkalar henz tamamen istimal edilmemiti. Dier cephedeki dmann kuvveti tamamen duruyordu. O
halde burada malp ettiimiz dmann kuvveti drt il be frkadan ibaretti. Binaenaleyh; dman tekrar sol
cenahn Eskiehire istinadettirerek; onun cenubunda Dker ve daha cenuba ininiz; Resulbaba srtlar vardr.
Oradan garba gidiniz, burada Dumlupnar mevazii var; daha sonra Toklusivrisi mevazii vardr ki, dman bu hat
zerinde ekilen kuvvetleriyle tekrar mdafaa edebildi. Zaten bu mevazide daha evvel ina ve ihzar edilmi ve
telrglerle takviye olunmu hemen, hemen Afyon arknda ve cenubundaki tahkimata mabih kuvvetli tahkimat
vard. Onun iin en mkul ve muhtemel olan hareket, dman iin, bu idi.
Binaenaleyh; dman bu mevzide dahi-malp etmek iin, cenupta bulunan Birinci Ordu, dman sol
cenahla kavryarak, zmire gitmekten menedecek surette taarruza devam edecekti. kinci Ordu, arktan dman
kavryarak, imale, Ktahya zerine gitmesine mmanaat edecek surette taarruz edecekti. Artk ileriye gemi
olan svari kolordumuz da dman kuvvetinin tamamen arkasnda icrayi faaliyet edecekti. O gece
dndklerimizi ertesi gn inayet-i Hakla ve tamamen dndmz gibi noktas noktasna tatbik etmek
myesser oldu (bravo sesleri).
Birinci Ordu ktaat imale hareketinde, dmana birok yerlerde tesadf etti ve her tesadf ettii yerlerde ok
kanl muharebeler cereyan etti. Mesel: Balmahmut imal arkisinde Kprl vardr; bir frkamz, dmann
orada bir frkasn yakalad. Gayet seri bir hareket neticesinde, dman frkas malp edilerek, btn eslihas ve
otomobillerle ceredilir ar topunu terke icbar edildi ve perian surette Gankuyusu istikametinde firar etti.
Ondan sonra, Balmahmut istasyonunda yine bir frkamz, dmann bir frkasn yakalad; muharebe ile malp
etti. imale att; ondan sonra, Olanmezar, Bakilise, Kumari iftlii, Akaehir, Bakrck, Tazlar cenub
garbisi ve Toklusivrisinde dmanla temas hsl oldu ve buralarda, cidd ve mhim muharebeler oldu ve fakat
baz frkalarnn mukavemetine ramen, nihayet malp edilerek imale atld. Yalnz Toklusivrisinde bulunan
dman mukavemet ve sebat edebiliyordu.
kinci Ordu dahi verilen cephede garba doru yryne devam ediyor ve muharebeye temas aryordu.
Btn bu muharebat olurken, svarilerimiz tamamen dman ktaatnn gerilerinde olmak zere, hareket
ediyordu. Mesel : Olucakta ve Bakilisede bazan piyade gibi, ate muharebesi yapt ve fakat; ekseriya klcn
ekti ve drt nala dman saflar ierisine girdi. Arkadalar! Svarilerimizin burada gsterdii hamaset

tasavvurun fevkndadr ve gayri kabil-i tasvirdir (iddetli alklar). Henz muharebeye girmi taze dman
frkalarn grr grmez svarilerimiz tahamml edemiyorlard, bunlar tevkif etmee imkn yoktu ve derhal
klcn ekiyor ve dmann ierisine dalyorlard (srekli alklar) ve hakikaten; bu kahramanlk sayesinde garba
ekilmek isteyen dman ktaat durmaa ve vaziyet almaa mecbur edildi ve o esnada bir taraftan piyadelerimiz
ve topularmz yetiti ve dman tekrar muharebeye mecbur ettik. 28 austos gn, bu dediim muhtelif
muharebelerle geti.
Bunun neticesinde yani 28 akam biz vaziyeti yle mtala ettik : Artk dmann bu pek msait olan
mevzide mdafaadan ziyade, arka yollardan saparak, Dumlupnar mevziine gitmesi veyahut oradan Uak
mevaziini tutmak istemesi lzm gelir. Arkadalar, burada dmann 4 nc, 5 inci, 9 uncu, 12 nci, 13 nc, 1 nci,
7 nci frkalar vard; yani ceman yedi frkas vard.
Bu meydan muharebesi esnasnda, yalnz birinci, yedinci frkalar malp bir halde, Dumlupnar garbna
geebilmilerdi. Dier be frkas bu dediim erevenin ierisinde kald. Dumlupnara geen bu iki frka, henz
dmann garpta taze bir halde bulunan ikinci frkas ile birleti ve bir kuvvet oldu.
Binaenaleyh; artk yaplacak ey, dman kuva-yi klliyesini zmire ekilmekten, imale ve hi bir yere
gitmekten menetmek lzmd... Bunun iin, verilen emre gre, Birinci Ordu artk tekmil kitaatiyle garba tevecch
edecek, dmandan evvel Dumlupnar mevaziini tutacak ve garba ekilmek istiyen dmana taarruz edecek idi.
kinci Ordu keza, imalden ayn dmana taarruz etmek zere, ilerliyecek ve svari frkalar Muratda ile
Ktahya, Gediz osesi mntakasna toplanacak, dmann imal garbiye ekilmesine mni olmak vazifesine
devam edecekti. Dker istikametinde icrayi faaliyet etmekte olan svari frkamz sylemitim. O da Altntaa
celp olundu, dier cephelerde, Eskiehirde vesair yerlerde btn ktaat verilen vazifenin ifasna devam
edeceklerdi. Yani taarruzlarna devam ederek dman tesbit edilecekti.
29 Austosta Birinci Ordu Olucak, Hamurky, alky, Aslhanlar zerinden Dumlupnara gitmek isteyen
be dman frkasna temas etti ve cenuptan taarruza balad. Dumlupnar arknda Kzlcakyden
Murat Dalan zerinde, Hasandede istikametine giden frkamz da dmann Aslhanlara gelmi olan iki frkasna
tesadf etti ve derhal bu iki frkaya taarruz etti. Bunun zerine dmann Dumlupnar yolu seddedilmi oldu.
kinci Ordu da artk muharebe temasna gelmiti. Austosun 29 uncu gn bu harekta devam ile geti.
30 Austosta vaziyet yle idi: Artk dmann be frkas Dumlupnara gitmekten de menedilmiti.
Ktahya istikametinde imale gitmekten de menedilmiti. Yalnz kendisi iin, bir nokta-i necat kalmt ki, o da
Muratda imalindeki Kzlta deresi idi. Bu dere ve bu derenin ii sarp patikalara malik bulunuyordu. Yani
hareket mkil idi ve bunun da karsnda svari kolordumuz bulunuyordu. Binaenaleyh; dmann be frkas
artk tamamen ihata edilmiti.
Austosun 30 uncu gn bu ihata hareketini kat bir semere ile ikmal etmi olmak iin, muharebat yakndan
temaa ve sevk u idare etmek, muvafk grld. Bunun zerine Erkn Harbiye-i Umumiye Reisimiz Paa
Hazretleri bizzat, imale, kinci Ordu cihetine ve svari kolordusu nezdine gitti. Ben de ayn zamanda cenupta
Birinci Ordu nezdine gittim. Birinci Ordu kararghnda vaziyeti icabedenlere izah ettim ve tekmil btn ktaat
seri bir taarruza tevik ettim ve oradan da Drdnc Kolordu Kumandannn yanna gittim. Vaziyet o kadar cazip
idi ki daha ileriye kadar gitmekten men-i nefs edemedim. alky yaknnda bir yere gittim. Buras dmann
mevzi almak zere bulunduu bir yer idi. Oradan mahedeme gre; Uaka dnen dman kuvvetleri dorudan
doruya Yunan Bakumandan Trikopisin taht emrinde olarak, alky garbnda Aydemir - Adatepe - Aaky
mevkilerinin tekil ettii bir daire halinde idi ve arkasn da Kzlta deresine vermi idi. Birinci Ordu ktaat da,
bu daireyi arktan ve cenuptan sarm bulunuyordu. kinci Ordu; imalden alky, Krkpnar ve onun daha
garbndan sarm bulunuyordu ve svarilerimize dahi oradan bu ihata hareketini vcuda getirmi olan ktalarla
beraber sktrma ameliyesi emrolundu ve artk hi bir eyden itinaba lzum kalmam idi. Tekmil topularn
mmkn olduu kadar yakndan ve hatt; ak mevziden ate etmelerini emrettim. Ve filhakika leden sonra bu
dman ateten bir daire iine alnmt ve gzlerimle gryordum ki dman, aknlk alimi izhar ediyordu.
imale, arka, garba, cenuba bavuruyorlard. Her taraf ate ile kapanm idi, ayn zamanda piyadelerimiz ateten
sarf nazar ederek, snglerini takt ve bir an evvel dman mevzilerine girmek iin saldrdlar (alklar).

Bu son vaziyetten iki buuk saat sonra snglerimiz dman gsne girmi ve mesele halledilmi
bulunuyordu. Ayn zamanda gece hulul ediyordu ve sanki, zulmet-i leyi pek feci olan bu manzaray, enzar-
cihandan saklamak iin itabediyordu (glmeler ve alklar). Hakikaten arkadalar, bu harb cephesini ertesi gn
gezdiim zaman teessrden men-i nefs edemedim. Bir asker iin ve herhangi bir asker iin, bu vaziyet mucibi
teessrdr. Fakat Allahn bunlara bunu mukadder etmi olmasna gre; burada bu vaziyete girenler asker
deildir. Bunlar her halde caniler ve katillerdir (yaa sadalar, alklar).
Artk dmann be frkas, tabi pek ok zayiata duar olduktan sonra mtebakisi arz teslimiyete balad. Bu
tesellm muamelesi birka gn devam etti ve sonunda uraya buraya ba vurup kurtulmak imknn bulamyan
Bakumandan Trikopis de bakiyetssyf ile teslim olacak adam aryordu. Bittesadf oralarda bir istihkm
mlzimimiz vard. Ona haber gndermi mlzim Efendi buyursun demi ve derhal atna binmi birka neferle
beraber, dereye inmi orada saf harb nizamnda bekleyen ordu bakiyesini grmtr. Bunlar, derhal cenerallar
ve zabitleri ve askerleri ile beraber bu zabitimizi selmladlar ve arz teslimiyet eylediler! (alklar).
Arkadalar! Bu muharebe, bu son safha cereyan ederken; imalden Eskiehir, Seyitgazi tarafndan bir dman
frkasnn cenuba doru gelmekte olduunu grdk, bu vaziyet o kadar mheyyi ve mthi idi ki; bu frkann
grlmesi bizi biraz heveslendirdi ve behemehal gelmesini temenni ettik. Ancak bu frka vaziyeti anlam olacak
ki, cepheyi deitirdi, gaybubet etti. Sonra anladk ki, bu frka Ktahya istikametine gitmiti ve fakat sonra da
anladk ki oradan Gediz istikametine tevecch etmi, nk, her tarafta askerlerimize tesadf eylemitir.
Askerlerimizin taarruzuna mruz kalmtr. Biraz orada ve biraz burada malp olduktan sonra Gediz
istikametine geldi ve ktaatmz tarafndan yakalanarak, bertaraf edildi (glmeler). Bu frka dmann 15 inci
frkas idi. 30 Austos gn Toklusivrisinde bulunan dman, oraya taarruz eden ktaat tardedilmi, Toklusivrisi
ve onun civarnda ve garbndaki mevazi elimize gemiti. Fakat demin izah ettiim gibi, dmann o civarda
bulunan ikinci frkas garba ekilebilen birinci ve yedinci frkalarla da birleerek, tekrar mukabil taarruza
gemitir. Orada zayf bulduu ktamz biraz da geri srmt. Fakat, buradaki ktaatmz takviye edilerek, ertesi
gn bu dman frkas tekrar malp edildi ve Uak istikametine atld. Eskiehirde ricat alimi grnmee
balad.
Binaenaleyh; 31 Austos sabah vaziyet yle mtala olundu : Dmann burada be frkas imha veya esir
edildii gibi, dmann malp frkas zmir istikamet-i umumiyesinde ricat ediyor, Eskiehirdeki dman
gurupu bir frkas ayrlm olduu halde, ricat alimi gsteriyordu. Binaenaleyh; meydan muharebesi hitam
bulmutu. Filhakika, 26 Austos sabah balyan ve be gn be gece devam eden Afyon-Karahisar ve
Dumlupnar Meydan Muharebesi hitam bulmu ve dman kuva-yi asliyesi imha edilmiti. Arkadalar, bu
meydan muharebesinin esnayi cereyannda topularmzn, piyadelerimizin, svarilerimizin, makineli
tfeklerimizin, tayyarecilerimizin ve her snf askerlerimizin gsterdikleri gayret ve kahramanlk her trl
takdiratn fevkndedir ve bahusus askerlerimizin Yunan ordusunun kalb ve vicdanna verdii dehet haiz-i
ehemmiyettir. O havf- hayet ve dehet buradaki mahv- mzmahil olan ktaattan baka btn Yunan ordusuna
sirayet etmi bulunuyordu. Mteakip harekt bunun ahid-i katisi olmutur.
Binnetice arkadalar, Yunan ordusunun vicdannda, fikrinde hsl olan bu havf- hayet btn Yunan
milletine intikal etmiti (kahrolsun sesleri). O kadar ki, adalarda bulunan Yunanllar, Trk ordusu geliyor diye
firara teebbs ediyordu (glmeler). Arada deniz olduunu unutuyorlard (glmeler) ve firar edemediinden ve
firar edemiyeceini anladndan dolay tecennn edenler vard. Binaenaleyh; bu meydan muharebesi hakikaten
dmanlarmz iin ok kahhar ve mucibi havf- hayettir. Bu muharebenin neticesi Yunanllarn ve Rumlarn
kalbini sindirmitir. Binaenaleyh; bu muharebeye Rum Snd Meydan Muharebesi demek ok muvafk olur. Bu
suretle Afyon-Karahisardan zmire kadar drt yz ksur kilometrelik mesafe, mteaddit meydan muharebeleri
de dhil olduu halde, ordularmz tarafndan on be gnde katedilmi ve mill ordunun bu mstesna kudret ve
hareketi bilhassa ayan tezkr bulunmutur. Meydan muharebesinin hitamndan sonra vaziyeti yle mtala
ettik. Dmann zmir istikametinde ekilebilen frkas vard. Birinci, ikinci ve yedinci frkalar... Eskiehirde
ve Kocaeli grupumuzun karsnda , drt frka kadar vard. Bu frkalarn sratle ekilmesi ve Mudanyadan
vapurlara bindirilip zmire gtrlmeleri pek mmkn ve muhtemeldi. Dman iin en doru hareket buydu.
Trakyada ve urada, burada bulunan kuvvetlerden de derhal zmire getirmek mmknd.

yle, byle dman belki bu suretle sekiz il on frkay zmirin arknda toplyabilirdi ve zmirin arknda
hakikaten, dar, sarp ve kuvvetli arazi vard. Bu kuvvetlerle byle bir mevzii mdafaa edebilirdi ve byle
yapmalar lzmgelirdi (glmeler).
Akl ve ferasetin ihtiyar ettii bu eyi Yunanllarn yapacan da kabul etmek lzmd ve artk ordularmz bu
nokta-i nazardan sevk ve idare ediyorduk. Yani Birinci ve kinci Ordular, kuva-yi asliyeleriyle ve svari
kolordusu biltevakkuf t zmire kadar takibatna devam edecekti, dmann durmasna ve tertibat almasna
vakit brakmyacakt ve bu harekt, btn ordu ile ve btn ar topusiyle ve btn vesaitiyle birlikte icra
olunacakt.
Ordu, dmana her nerede ve her hangi bir yerde tesadf ederse, behemehal ve derhal vuracak, derhal malp
edecekti. Ordu, bu emir dairesinde yrd. Dier taraftan da Eskiehirden ve Kocaeli grupumuzun karsndan
kurtulmu olan dmann dahi ricatini, izmihlale tebdil etmek arzu ediliyordu. Bunun iin, zaten Eskiehirden
taarruz ve dman takip eden kuvvetlerimizi, Ktahya zerinden gnderdiimiz svari ve piyade kuvvetleriyle
takviye ettik. Bu kuvvetler; dorudan doruya nnne tevecch etti ve filhakika, orada, Eskiehirden ekilen
dmanla temas etti ve cereyan eden muharebede dman malp oldu ve Bursa istikamet-i umumiyesinde ricate
balad.
Daha imalde de ayan tezkr bir hareket vard, yle ki, Kocaeli grupu kumandan, bizzat idare etmek zere
tertip ettii bir mfreze ile Gemlik, znik arasndaki dar ve ok kuvvetli dman mevziine atld ve mevzii
paralad. Dorudan doruya Eskiehirden ekilen dman kuvvetlerinin hatt ricat zerine en mhim ve kat
tesiri icra etti. Bu harekta kar Eskiehir istikametinden gelen dman, ekilmekten baka birey
dnmyordu. Yalnz ekilirken bsbtn mahvolmamak zere urada, burada bilhassa Keida ile znik Gl
arasnda, senelerden beri mevcut olan ve her sene biraz daha takviye ettii mevaziine ekildi ve orada durdu ve
Gemlikle znik arasndaki cepheyi derhal takviye etti.
Arkadalar! Birok teferruatla sizi yormamak iin zmir istikametindeki umumi taarruzun btn teferruatn
sylemiyeceim. Yalnz dman; Dumlupnardan sonra Uak istikametinde, Alaehirde, Salihli ve Ahmetlide
ve Kasabada ve en nihayet, zmirin arknda Nifte durmaa teebbs etti. Bir taraftan da zmire hariten ktaat
getiriliyordu. Fakat; her durmak teebbs, arzettiim tertibatmz sayesinde, derakap taarruzumuzla karlanm,
dman her tevakkuf teebbsnde, bir daha malp edilerek, ekilebilmekten menedilmitir. Yani dman
ordusu ekilememitir.
Arkadalar! Muharebeyi kabul eden dman aksam, saa, sola dalmtr; ekilen kta yoktur. Yalnz
birtakm firariler vardr. Nihayet, ordularmz 9 Eyllde zmire takarrbetti ve o gn leden evvel saat onda
svari ve piyadelerimiz, ayn zamanda zmire girdi. Biz bu manzaray zmirin arknda bir Belkahve vardr
belki iinizde bilenler bulunur oradan, zmir Krfezinin sathna iniks eden bir irtisam halinde seyrediyorduk.
Ertesi gn dorudan doruya zmirin iine girdik ve hkmet konana yerletik (elhamdlillah sadalar,
alklar).
Dier taraftan Bursa istikametinde ekilen ve Keida ile znik arasnda tutunmak istiyen dman da malp
edilmi ve Bursa istikametinde takip edilmitir. Orada da 9 Eyll akam, Bursa arknda mdafaa etmek istiyen
dman dmdarlar atldktan sonra; Bursaya ktaatmz girmi bulunuyordu. Burada malp olan dman 11
inci frkas vard; iki mstakil piyade alayiyle takviye edilmi olduu halde... bir de onuncu ve nc frkalar
vard. Demin arzetmitim ki, dmann imal grupuna mensup 15 inci frkas aada, Gediz havalisinde perian
olmutu.
zmire girdikten birka saat sonra, yeni bir faaliyetin temasna girdiimizi anladk. Hakikaten; Menderes
civarndaki iki alay kadar dman ktaat toplanm, zmirin akbetinden bihaber olacaklar ki, Seydiky
zerinden, cenuptan zmire geliyorlard (glmeler). Bunun arkasndan da bizim nc Svari Frkamz takip
ediyordu. Nihayet zmirin civar mahallelerine girdikten sonra bizim orada olduumuzu haber ald ve derhal
istikbal iin, gnderilen piyade ve svari ktaatmzla ksa bir muharebeyi mteakip bu iki alay olduu gibi teslim
olmay tercih etti.
Demin de arzettiim gibi kta halinde ekilen dman yoktur. Fakat, firar eden dman efrad vardr. Firariler
zmire geldikleri vakit oradaki vapurlar vapurun ierisindekilerin heyecan ile olacaktr ki durmaktan

sarfnazar etmiler ve ekilip gitmilerdir. Binaenaleyh; bu zavalllar Urla ibihceziresine sapmaa mecbur
oldular ve bunun iin de Urlay, emeyi temizlemek zere baz ktaat memur ettik. ekilen bu perian efradn,
denizden Yunan donanmas tarafndan himaye edilmesi zerine baz yerlerde durur gibi oldular, bunlar tekrar
paralanarak, nihayet 16 eyllde bu istikamette en son Yunan firarileri, Yunan neferleri kendilerini ya denize, ya
vapura veya sandala atmakla memleketimizden ekilmi oldular (alklar).
imalde harekt u suretle inkiaf ediyordu : 9-10 Eyllden sonra dman dorudan doruya Bursa zerinden
takibatta bulunan ktaatmzla tazyik ediliyordu. znik lnn garbndan Mudanya istikametinde yryen
kuvvetlerimiz dmann orada bulunan 11 inci frkasiyle 55, 47 nci mstakil piyade alaylarna temas etti. Bu
dman, vapurlara binmek gayri mmkn olduuna kaani olacak ki, banda frka kumandan olduu halde (202)
zabit ve (6000) nefer ve tekmil bataryalar ve btn depolariyle beraber teslim oldu. Ondan sonra, kurtulabilen
nc ve onuncu frkalardr. Burada iini bitiren ktaatmz, bunlarn peine dt ve Bandrma istikametinde
takip etti. Bu taarruzumuzu tevkif etmek iin, evvel, Bandrma arknda teebbs ettii mdafaaya muvaffak
olmad, malp oldu ve ok zayiat verdi. Nihayet Kapda ibihcezisinin iine girmekle tahlis-i nefs edeceini
zannetti. Mamafih takibatmz neticesinde pek az buna muvaffak olabildi. Ayn on sekizinde bu frkalardan
yalnz iki piyade alay oradaki vapurlara binebilmitir. O halde dmann 3 nc, 10 uncu ve 11 inci frkalarnn
da akbeti anlalyordu. 15 inci frkann akbetini grdk, dier be frkann macerasn da grdk; dier
frkannkini de grdk. Arkadalar, bunlar cemederseniz, on iki eder. Zaten Anadoluda bulunan Yunan
frkalarnn adedi de on ikiden ibarettir.
Harektn teferruat ve tafsiltndan sarfnazar ettim, fakat; bir eyi tekrar etmek lzmgelir. O da udur : Bu
dman ekilirken, urad her yeri yakm, ykm ve ciz, mdafaasz ahaliyi, kadn ve ocuklar ldrm ve
ihrak eylemitir (kahrolsun! sesleri). Bu mthi faciay kemali lanet ve nefretle ydetmek lzmgelir (lanet olsun!
sesleri). Arkadalar! Biz, bu harekt, neticesini tamamen bilerek yaptk, btn bunlar belki btn cihana hayret
verecek mahiyettedir. Onun iin ordumuzun kudretini anlamyan veya anlamaktan ciz olanlar bu muazzam eseri
gayri muntazr bir tesadf eseri gibi gstermek istiyorlar. Fakat; hi bir vakit yle deildir. Harekt btn
teferruatna kadar tamamen dnlm, tesbit edilmi, ihzar edilmi, idare edilmi ve intacedilmitir (srekli
alklar).
Dman ordusu taarruzumuz karsnda, bu felkete duar olmamak iin ne yapmak lzm gelirse hepsini
yapmaktan geri durmamtr. Hakikaten ordumuzun yle hareket edeceine ve byle kahhar bir netice alacana
benim kanaatim vard. Kemali hrmet ve tebcil ile zikretmek mecburiyetindeyim ki, dorudan doruya harekt-
askerye ile alkadar ve bunu ihzar ve idareye memur olan her zat da benimle tamamen hemfikir idiler.
Zikretmek mecburiyetindeyim ki, ayn kuvvet ve kanaatle bana itirak eden bu zevattan birisi muhterem Erkn
Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretleridir (alklar). Dieri Garp Cephesi Kumandan ismet Paa ve
ncs de Mdafaai Milliye Vekili Kzm Paa Hazeratdr.
Ordu kumandanlar paalar hazerat ile kolordu ve frka kumandanlar harekt byk bir cesaret ve meharetle
idare etmiler ve dier btn cztam kumandanlar da ayan gpta ve sitayi bir hissi fedakri ile ifay-i vazife
eylemilerdir.
Bu harekete balamadan evvel, yani en son gn, bata bulunan zevatla birbirimize dedik ki: Taarruz edeceiz,
bilfsla takip edeceiz ve dman imha ederek, -nihayet behemehal muvaffak olacaz.
Bu kanaate sahip olmyanlar da vard. Arkadalar, bu kanaate sahip olmyanlar deil; ordumuzun yerinden
kmldayamyaca ve taarruz kabiliyetinden mahrum olduu zehabna kaplan baz kimseler de vard, belki de bu
zehap ve bu szlerin telffuz edilmi olmas dmanlarmz ok mitlendirdi. Belki de isabet oldu. Fakat; bugn
tahakkuk eden neticenin tarihimize kuvvetle erefbah olmasna dellet etmi olduklarndan dolay, onlara da
ayrca teekkr etmek lzmgelir (glmeler).
Arkadalar, demin de arzettiim gibi, teebbsat- siyasiyede son noktaya geldiimize kaani olduktan sonra bu
harekete baladk. zmire muvasalatmzda ordu tekrar siyasete temas etti. Arzu buyurursanz -tabi esas
Hariciye Vekletine ait mesaildendir- yalnz orduya temas eden noktay izah edeyim. zmire girdiimiz zaman
orada bir itilf donanmas vard, ngiliz amiralinin taht kumandasnda olmak zere... bunlar benimle temasa
gelmediler ve gelmek de istemediler. Yalnz orada bulunan Birinci Kolordu Kumandan ile temas ettiler ki,

temaslarnn mahiyeti u idi: Orada bunlarn tabii tebaalar vard. Onlar hakknda bir emniyet istihsl etmek
istiyorlard. Yalnz ngiliz amiralinin Birinci Ordu Kumandaniyle yapt mlakat belki mnasebet-i siyasiyenin
mebdei telkki edilebilir. Bu amiral, Birinci Ordu Kumandanna u suali sormutur : Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetinin Byk Britanya Hkmetine kar vaziyeti nedir? Yani hali harbde mi? hali sulhda m
telkki ediliyor? Bunun zerine kumandanmz da u suretle mukabelede bulunmutur : Bu suale cevap
verebilmekliim iin evvel; Byk Britanya Hkmetinin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti hakknda
vaziyeti nedir? Bizimle hali sulhda m? yoksa hali harbde midir? Amiral mnasebat- siyasiyenin mevcut
olmadn ve bunun iadesi lzm geldiini sylemi, kumandanmz da evet; mnasebat- siyasiyenin ayan
arzu olduunu, fakat; bunun iadesi iin, ekli mahsusa bulunduunu -yani formalite- ve bunlarn ise ancak iki
hkmet arasnda yaplabileceini sylemitir. Hsnniyetle cereyan etmi olan bu mkleme neticesinde; fiilen
hali harbde olmadmz fikri tarafeynce kabul edilmi oluyor. Fakat onu mteakip orada bulunan bir ngiliz-ki,
vaktiyle konsolos imi- beni grmek istedi. Bittabi konsoloslarn muameltiyle veyahut konsolos gibi ifa-y vazife
ettiini iddia edenlerle orada ifa-yi vazife eden valimiz grebilirdi. Fakat bu zat mutlaka beni grmek istedi.
Ben de en nihayet kabul ettim. Kendisi birtakm teminat istemee kalkt ve mfritane birtakm tekliflerde
bulunuyordu. Tabi kendisini iddia ettii gibi, tanmakta mazurdum, zira hakknda Trkiye Byk Millet
Meclisince musaddak bir muamele cari deildi, o btn bunlardan muber ve bana dedi ki: Siz, ngiltere
Hkmetine iln harb mi ediyorsunuz ? Mnasebat- siyasiye iade edilmi deildi ki, yeniden iln harb olsun!
Maahaza bu szlerin teatisi bir suitefehhm hsl etti. Ye bu zat bunun zerine una, buna gitmi ve bilhassa
amirallara da iln harbden bahsetmitir. Bunu mteakip idi ki, ngiliz amiralndan bir mektup aldm. Diyordu ki:
Konsolosumuzu kabul etmi ve kendisine harbe dair szler sylemisiniz. Halbuki Birinci Ordu
Kumandaniyle aramzda buna dair bir kelime ifade edilmemitir. Hakik fikrinizi renirsem hkmetime
bildireceim.
Ben buna cevap verdim. Birinci Ordu Kumandan ile amiral arasnda cereyan eden mklemeye benim de
itirak ettiimi syledim. Yani aramzda mnasebat- siyasiye yoktur, avdeti ayan arzudur. Bu fikre itirak ettim
ve cevap verdim. Benim bu cevabm, ngiliz amiralince mucibi memnuniyet grlm, yalnz, ben onun
mektubunu hususi telkki ettiim iin, hususi cevap vermitim. O ise, mektubunun hususi olmadn ve tilf
Devletleri namna olduunu mektubumu gtren zabite sylemi ve ilveten demi ki : -Bunu alkadar
devletlere yazacam, alacam cevab bildiririm. Ondan sonra idi ki, General Pelle, benimle mlakat etmek
istedi ve zmire geldi. General Pelle, nimresm bir vaziyette geliyordu. Fakat; tabi hkmeti tarafndan
gnderilmi olduuna phe yoktur. Bilhassa harekt- askeriyemizin anakkale ve stanbul istikametlerinde,
kendilerince bitaraf telkki ettikleri bir mntakaya dhil olmamasn syledi. Halbuki imdiye kadar
Hkmetimize mntakai bitarafiden bahsedilmemi ve Hkmetimizce byle bir mntaka hududu kabul edilmi
deildi. Bu itibarla ben, kendisine yle bir mntakaya kar ademi malmat beyan ettim ve dman takip iin
yrmee mecbur olduumuzu syledim, ondan sonra dedi ki : Msy Franklen Buyyondan hususi bir telgraf
aldm. Msy Franklen Buyyon, benim ahsi arkadamdr ve o sfatla benimle grmek istiyordu. Kendisini
zmirde grebileceimi cevaben bildirdim. Filhakika, zmire geldi. Geldikten sonra anlald ki, Msy
Franklen Buyyon, Fransa Hkmeti tarafndan ve ngiltere ve talya Hkmetlerinin de inzimam muvafakatiyle
benimle mlakat etmee geliyordu. Bu esnada arkadalar, yani ordularmz stanbul ve anakkale zerinden
geerek, Trakyada dahi dman takip etmek ve malp etmek ve hudud-u millmizin mntehasna kadar vsl
olmak srasnda idi ki, Hkmetimize ibl olunmak zere, bir sureti Hariciyeye, bir sureti de Bakumandanla
verilen ve muhteviyat tabi manzuru lileri olan nota geldi. Bu nota, esasl olarak, iki noktay camidir. Biri,
harekt- askeriyenin tevakkufuna mteallik, yani srf harekt- askeriyeye aittir. Dieri sulha, konferansa aittir.
Ben, yalnz cihet-i askeriyeye taallk eden noktasna temas edeceim. Tabi Hkmetimiz bu noktaya cevap
verecektir. Asker ksmnda talep olunan ey harekt- askeriyenin tevakkufuna aitti. Halbuki biz hu-dud-u
millyemize kadar aksam memalikimizi dmandan tathir etmek mecburiyetindeyiz. Fakat; mutlaka bunu harb ve
darp ile de yapmaa heves-kr deiliz. Meclisinizin ve Hkmetinizin nokta-i nazar mutlaka muharebe etmek,
mutlaka kan dkmek ve makasid- millyemizi sng ile istihsl etmek deildir. Binaenaleyh; 1914 hududumuza
kadar Trakyadaki dman ktaat karlrsa fazla bir harekt yapmaa ihtiya hsl olmaz. Boazlar meselesine
gelince : Misak- Millmizde musarrah olduu gibi Boazlarn serbestisini talebedenlerden birisi ve belki de
birincisi biziz. Binaenaleyh; Boazlarn da serbestisini ihll etmek iin bir tasavvurumuz mevcut deildir, ite bu
mlhazata binaen notada zikredilen asker konferansa Bakumandanlk muvafakat etmitir. Bu, Mudanya

Konferansnda tesbit olunacak eyler, arzettiim gibi Trakyann tahliye olunup bize devir ve teslim edilmesidir.
Buna mukabil biz de ordularmz Boazlardan uzak bulunduracaz. Bunun ekil ve teferruat Bakumandanlk
namna salhiyet-i fevkaldeyi haiz olarak itimaa gitmi olan Garp Cephesi Ordular Kumandan smet Paa ile
dier generaller tarafndan tesbit olunacaktr. Her halde Trakyann bir an evvel tahliye edilmesi lzmdr. nk:
Yunanllar, Anadoluda tahliye ettikleri yerlerde olduu gibi, orada da icrayi mezalim ediyorlar. Ktaller
yapyorlar tahribat icra ediyorlar.
Malm-u liniz olduu zere, son gnlerde Yunanistanda ihtill, isyan kmtr. Hercmer vardr ve
binaenaleyh, dindalarmz bir an evvel kurtarmak mecburiyetindeyiz. Oray derhal teslim etmek bir tedbir-i
cildir ve Dveli Mttefikann da bu hususta bize yardm etmesini ve bu meselenin teriini ve teshilini rica ettik.
Bu esasat zerine dnden beri Mudanyada mzakerat cereyan etmektedir. Neticesini anlyacaz.
Arkadalar! seneden beridir yolunda altmz ulvi ve mukaddes maksat, milletin umumi ve mterek
gayret ve himmetiyle elhamdlillah tahakkuk ediyor (elhamdlillah sesleri). Bizi istediklerimizden menedecek
ortada hibir mni kalmamtr (alklar). Tafsil ettiim vehile dman ordusu kamilen imha edilmitir. Yunan
ordusunun en son neferinden dahi Anadolumuz tathir edilmitir (alklar). Kahraman askerimizin snglerinden
canlarn kurtaranlar, cihana ebediyen hacil olacak bir sratle ancak firar etmilerdir (iddetli alklar). Bu
firariler, asker deil, fakat; haydutlar, canilerdir. Demin de arzettiim gibi, her getikleri yerde mdafaasz bir
halde bulunan kadnlarmz, ocuklarmz, ihtiyarlarmz kesmiler ve yakmlar, (kahrolsun, lanet! sadalar)
birok mamurelerimizi atelere vermiler ve harabezara evirmilerdir. Bu, zulm ve vahetin tesirini btn
cihan- insaniyet ve medeniyet midederim ki, hissedecektir. Arkadalar, Kral Konstantinin memleketimizin en
zengin ve en mmur yerlerine dikilen gzleri bugn yine -kendi cani askerleri tarafndan atld mahpesinde- kan
alyor (kahrolsun! sesleri). Sevgili milletimizin hibir zaman zincir altna girmiyecek olan hrriyet ve istiklline
gz diken, suikasdetmek isteyen Yunan milleti; bugn batan aaya kadar isyan atei iinde matem saatleri
yayor (daha berbadolsun! sesleri) ve endie-i ferda ile perian bir haldedir. Gryorsunuz ki, bize yapmak
istedikleri btn felketleri Cenabhak onlarn bana tevcih etti. Cenabhakkn adaletinin bu kadar vazh
tecellisine hep beraber, hamd sena edelim (hamdolsun, sesleri).
Arkadalar! Bu Anadolu zaferi tarih arasnda, bir millet tarafndan tamamen benimsenen bir fikrin ne kadar
kadir ve ne kadar muhyi bir kuvvet olduunun en gzel bir misali olarak, kalacaktr (iddetli alklar), nmze
dikilen btn mevanii birer, birer ykp atktan sonra bugn artk Misak- Millnin izdii hudutlar dhilinde,
mesut, mreffeh ve hr yaamak iin, her ne lazmsa, bunlarn hepsini istihsl edeceiz (alklar). Dman
elleriyle viran olmu ve milletimiz tarafndan her kesini kurtarmak iin seve, seve can verilmi ve
ocuklarmzn kanyle sulanm olan yurdumuzun ufkunda artk sulhun tatl gnei gecikmiyecektir (naallah
sesleri).
Arkadalar! Milletimiz, tek bir adam gibi, gsterdii sarslmaz vahdet ve gayret sayesinde bu muvaffakiyeti
ihraz etmitir (teekkr ederiz, varol! sadalar). Milletimizin sulh ilerinde de, sulhtan sonraki ilerde de, ayn
himmet ve gayret ve vahdeti gstererek; bu zaferi itmam edeceine phe yoktur (hi phe yok! sesleri). Bu
zafer, bize bir imkn bahediyor. Biz, bu imkn memleketimizin, milletimizin mnevver, mesut ve mreffeh
istikbali iin kullanacaz (naallah sadalar).
Arkadalar! Szlerime hitam vermeden evvel kemali iftiharla unu arzedeyim : Bu hareketi yapan bir ordunun
babalarndan ve analarndan ibaret olan milletimiz btn cihana kar en yksek mevki-i hrmeti ve mevki-i izzeti
kazanmtr. Milletimiz bperva iftihar edebilir. Bu, en kuvvetli eraitle hakkidir ve byle bir milletin ciz bir
ferdi olmakla en byk saadeti hissediyorum (srekli alklar). Bu muharebe meydanlarnda, emsalsiz
kahramanlklar ve ehamet gstermi olan zabitlerimizin, neferlerimizin ve kumandanlarmzn her biri ayr, ayr
bir menkbe, bir destan tekil eden harektn kemali tebcille ve hrmetle ve takdirle ydediyorum (alklar). Ye
bu ehamet meydanlarnda rahmet-i rahmana kavuan hedamzn muazzez ervahna hep beraber fatihalar ithaf
edelim (ayakta fatihalar okundu). Arkadalar! en son szm budur. ehamet meydannda lenlerin analarna ve
babalarna taziyeler deil, fakat; tebriktmz isal edelim (iddetli alklar).
***

SALTANATIN YIKILDIINA DAR VERLEN

KARAR MNASEBETYLE
1 Kasm 1922

Arkadalar! stanbulda gayri meru bir sfat, ahsna atfeden Tevfik Paa, evvel hususi ve mahrem olarak
ordularmzn Bakumandanna, mteakiben onu jurnal eder tarzda ak bir telgrafname ile Meclisi liye
mracaatta bulundu. Dikkat buyurulursa gelen telgrafname ile efkr umumiye-i islmiye tevi edilmek
isteniyor.
Bu telgrafnamedeki zihniyet, istikllimizi imhaya alan dmanlarmza kar dva-y mukaddesimizi
mdafaada fiilen ve hukukan muvaffakiyetlere mazhar olan hkmet-i milliyemizi duar- zfetmee matuftur.
Mna ve mantktan ri olan bu telgrafnamenin muhteviyat, Meclisi linizin mevcudiyetiyle tahakkuk eden bir
ekli, bir hakikati tekrar mevzuu bahis etmemizi istilzam eyledi. ekli idaremizde mndemi bulunan hakikat,
Trkiye halknn mukadderatna bilfiil ve bizzat vazilyed olmas, hkimiyet-i millyesini, saltanat- millyesini
seneden beri kendi elinde bulundurarak dva-y mukaddesi mdafaa etmekte bulunmasdr.
Bu hakikatin tecellisi, bir btln zevalini meddi oldu. Bu btl, gayri meru, gayri mkul olan ey, bir
milletin hukuk-u hkimiyet ve saltanatnn bir ahs uhdesinde temsil edilmesiydi.
Bu nokta zerinde btn milletin ve arzu-yu millete tebaan millet vekillerinden terekkbeden heyeti
celilenizin tabi surette vermi olduu karar, birok defalar, birok arkadalarmzn muhtelif vesilelerle ifade
etmi olmalarna ramen ben de bir arkadanz sfatiyle bu krsden ayn eyi tekrar edeceim. Beni be, on
dakika daha dinlemek ltfunda bulunmanz rica ediyorum (hay, hay! sesleri).
Arkadalar! Tavzih-i tahkikat iin hep beraber Trk tarihi ve islm tarihi zerinde ksa ve seri bir nazar
geirmee muvafakat buyurur musunuz?
Efendiler! Bu dnya-y beeriyette asgari yz milyonu mtecaviz nfustan mrekkep bir Trk millet-i azmesi
vardr ve bu milletin saha-i arzdaki vsati nisbetinde saha-i tarihte de bir derinlii vardr.
Efendiler! Bu umku isterseniz iki mikyasla lelim; birinci vahid-i kyasi, edvar- kablet-tarihiyeye ait
mikyastr. Bu mikyasa gre Trk milletinin ceddi ls olan Trk namndaki insan; ikinci, eblbeer Nuh
Aleyhisselmn olu Yafesin olu olan zattr. Tarih devrinin tedarik-i vesaikte pek msamahakr olan ilk
safhalarna biz de msamaha edelim; fakat en bariz ve en kat ve en maddi delil-i tarihiyeye istinadan beyan
edebiliriz ki, Trkler on be asr evvel Asyann gbeinde muazzam devletler tekil etmi ve insanln her trl
kabiliyatna tecelligh olmu birer unsurdur. Sefirlerini ine gnderen ve Bizansn sefirlerini kabul eden bir
Trk devleti, ecdadmz olan Trk milletinin tekil eyledii bir devlet idi.
Arkadalar! Yine malmdur ki : Dnya yznde yz milyonluk bir Arap ktlesi vardr ve bunlarn Asya ksm
Ceziretlrabda mteksif olarak arz mevcudiyet eder.
Mazhar- nbvvet ve risalet olan Fahrilem Efendimiz bu ktle-i Arap iinde, Mekkede dnyaya gelmi bir
vcudu mbarek idi.
Ey arkadalar! Tanr birdir, byktr. dat- ilhiyenin tecelliyatna bakarak diyebiliriz ki, insanlar iki snfta,
iki devirde mtala olunabilir. lk devir, beeriyetin sabavet ve ebabet deviridir. kinci devir, beeriyetin rt ve
kemal devridir. Beeriyet birinci devrede tpk bir ocuk gibi, tpk bir gen gibi yakndan ve maddi vastalarla
kendisiyle itigal edilmeyi istilzam eder. Allah, kullarnn lzm olan nokta-i tekemmle vusulne kadar
ilerinden vastalarla dahi kullariyle itigali lzime-i ulhiyetten addeylemitir. Onlara Hazreti dem
Aleyhisselmdan itibaren mazbut ve gayri mazbut namtenahi denecek kadar ok nebiler, peygamberler ve
resuller gndermitir. Fakat; Peygamberimiz vastasiyle en son hakayik- dinye ve, medeniyeyi verdikten sonra
artk beeriyetle bilvasta temasta bulunmaa lzum grmemitir. Beeriyetin derece-i idrak, tenevvr ve
tekemml her kulun dorudan doruya ilhamat- ilhiye ile temas kabiliyetine vsl olduunu kabul
buyurmutur ve bu sebepledir ki, Cenab Peygamber, Hatemlenbiya olmutur ve kitab, kitab- ekmeldir. Son
peygamber olan Muhammet Mustafa (Sallllah Aleyhi Vesellem) (1394) sene evvel rumi nisan iinde
rebiulevvel aynn on ikinci pazartesi gecesi sabaha doru tanyeri aarrken dodu, gn domadan...

Bugn o gndr. naallah byk tesadftr (naallah! sesleri). Filhakika arab tarihiyle bu akam yevmi
vildetin sene-i devriyesine tesadf ediyor. Hazreti Muhammet, eyyam- sabavet ve ebabeti geirdi. Fakat henz
peygamber olmad. Yz nurani, sz ruhani, reit ve riyette bibedel, sznde sadk ve halim ve mrvete saire
faik olan Muhammet Mustafa, evvel bu evsaf- mahsusa ve mtemayizesiyle kabilesi iinde Muhammed-lemin oldu.
Muhammet Mustafa, peygamber olmadan evvel kavminin muhabbetine, hrmetine, itimadna mazhar oldu.
Ondan sonra ancak krk yanda nbvvet ve krk yanda risalet geldi. Fahrilem Efendimiz namtenahi
tehlikeler iinde, bpayan mihnetler ve meakkatler karsnda (20) sene alt ve din-i islm tesise ait vazife-i
peygamberisini ifaya muvaffak olduktan sonra vsl al-y illiyyn oldu. Kendisinin mazhar- iradat olan btn
mslmin ve bilhassa Ashab- Gzin birok gz yalar dktler. Fakat muktazay- beeriyet olan bu hali
teessrn bfaide olduunu derhal idrak eden erbab- fetanet, Peygamberin arkasndan alamak deil, mesalih-i
mmeti bir an evvel hsn temiyete mazhar edecek tedbir almak kanaatiyle toplandlar. Resul Ekreme halife
olacak bir emr intihab mevzuu bahis edildi. Zt Risaletpenahi, yarigr olan Hazreti Ebubekirden ahsen ok
holanrd ve enfas- vapesinini yaarken Ebubekirin kendisine halef olmas muvafk olacan muhtelif tarzlarda
iaret dahi buyurmulard. Buna nazaran toplanp resmen bir intihap yapmaktan baka bir i kalmam olduuna
hkmolunabilirdi.
Halbuki bu intihap keyfiyeti o kadar basit olmad. Bilkis mesele ok mzakerelere, ok mnakaalara ve ok
esasl ihtilflara maruz kald. Emri intihapta mhim olarak, muhtelif nokta-i nazar tebarz etti. Bu nokta-i
nazarlardan birisi makam hilfete istihkak, mesalih-i mmeti ryet edebilmek iin lzm olan kudret ve kifayetin
kaide ittihaz idi. Buna nazaran makam hilfet en kuvvetli ve en nfuzlu ve en reit kavmin olacakt. Bu nokta-i
nazar Cumhuru Sahabenin idi.
kinci nokta-i nazar; o gne kadar nusret-i slama hizmet eden kavmin hilfete mstahak addedilmesiydi. Bu,
Ensarn nokta-i nazaryd.
nc fikir ise kuvveti karabeti iltizam etti. Bu da Haimilerin nokta-i nazar idi. Bu nokta-i nazardan
ittifak- r ile birini tercih etmek ve emri intihab intaceylemek mmkn olamad. En nihayet teettt ve fetretin
derhal nne gemek lzumuna kaani olan Hazreti merin tesiriyle Hazret-i Ebubekire biat olundu. Grlyor
ki, ilk halifenin intihabnda temaylt- umumiyenin tabi temerkznden ziyade ahsi tesir, tesbiti ekletmitir.
Efendiler! Bu muhalefet ve mnakaatn nabemehal olduunu zannetmeyelim. Hakikaten emri hilfet, mileli
islmiyece en byk bir maslahattr. nk Efendiler, Hilafet-i Nebeviye, ehli islm arasnda bir rabta olan bir
emarettir. Ve ehli islmn kelime-i vahide zere itimalarn temin eden bir emarettir.
Emaret ise, Cenabhakkn bir sr ve hikmetidir ki, teesss, daima satvet ve kuvvetle meruttur. Ve andan
maksad- asli de defi fesat ve hfzu asayii bilt ve tanzimi umuri cihat ile mesalih-i mmeyi hsn tanzim ve
tesviyeden ibarettir. Bu dahi ancak satvet ve kuvvete menuttur. detullah bu vehile cari ola gelmitir.
Buna nazaran yukarda izah ettiim muhtelif nokta-i nazardan birincinin -ki kuvveti ve nfuzu olan kavmin,
milletin vris-i hilfet olmas noktasiydi- dier nikat- nazara mreccah ve galip olmas tabidir ve Hazreti
Ebubekirin bittesir makam hilfeti igal etmesi isabet oldu. te bu suretle Zaman- Saadetten sonra hilfet
unvaniyle bir emaret-i islmiye teekkl etti.
Fakat Efendiler, Peygamberin vefatiyle derhal her tarafta irtidat balad, irtica balad, isyan balad. Hazreti
Ebubekir bunlar bertaraf etti. Vaziyete hkim oldu. Bir taraftan da tevsii hudud-u emaret-i islmiyeye tevessl
eyledi. Ebubekir son demlerine yaklanca, kendi intihabndaki mklt tahattur etti ve Hazreti meri
vasiyetname ile bizzat intihap ve millete takdim eyledi.
Hazreti merin zaman- hilfetinde memalik-i islmiye fevkalde denecek derecede sratle tevess etti.
Servet oald. Halbuki; bir milletin iinde servet ve gna husul beynennas araz bnyeviyenin hudusunu ve bu
da, ihtill ve fitnenin zuhurunu bis olmak bu lemi kevn fesadn muktazay ahvalindendir. te bu nokta;
Hazreti merin zihnini tahdit? ediyordu. Bir de Hazreti mer tahattur ediyordu ki: Resul Ekrem, mahrem-i
esrar olan havas ashabna unu demiti: mmetim, dmanlarna galebe edecek Mekke, Yemen, Kuds ve

am fethedecek Ksra ve Kayserin hazinelerini taksim eyliyecektir ve fakat ondan sonra aralarnda fitne ve
ihtill ve nefsaniyetler hadis olarak mlk-i salife mesleine gireceklerdir.
Hazreti mer, birgn Huzeyfe ibni Yeman (Radiyallahanh) Hazretlerine deniz gibi temevv edecek fitneyi
sorduu zaman ald cevapta : Senin iin andan beis yok, senin zamannla ann arasnda kapal bir kap vardr.
dedi. Hazreti mer sordu:
Bu kap krlacak m, yoksa alacak m?
Huzeyfe : Krlacak! dedi.
Hazreti mer : yle ise artk kapanmaz dedi. Ve izhar- teessf etti. Hakikaten kap krlmak mukadderdi.
nk memalik-i islmiye vsat bulmutu, i oalmt. Bu ekli emaret ve bu tarz idare ile her yerde adalet-i
kmile icras mkl olmutu. Hazreti mer, bunu idrak ediyor ve sklyor ve Allahna yalvararak diyordu ki:
Yarap! Ruhumu kabzet!
mer, bir gn alarken sebebi soruldu : Nasl alamaym ki, Frat kenarnda bir olak zayi olsa korkarm ki
merden sorulur diye cevap verdi.
Evet; Hazreti mer (Radiyallahanh) artk Hilfet unvan altndaki tarz emaretin bir devlet idaresine nkfi
olduunu bir zatn kendi faziletinde, kendi kudretinde ve hatt kendi mehabetinde olsa dahi bir devletin idaresine
nkfi olduunu btn mnay-i amiliyle idrak eylemiti. Hatt, bu endie ile idi ki; mer, kendinden sonra artk
bir halife dnemez oldu. Kendisine olunu tavsiye ettikleri zaman (Bir haneden bir kurban yetiir) dedi.
Abdurrahman bin Avfi ard :
Ben, seni veliahdeylemek istiyorum dedi. O da : Bana, kabul et, deyu rey ve nasihat eyler misin? dedikte
mer: Edemem, ya Avf! dedi.
Abdurrahman, Vallahi ben de ebediyyen bu ie giremem dedi. En nihayet mer, en mkul noktaya temas
etti. Emaret, devlet ve millet iini meverete havale etti. merden sonra ashab ra ve btn halk, mescidi
lebalep doldurdu. Ye orada baz ayan dikkat vaziyetlerle yine idare-i mmeti intihab ettikleri bir halifeye tevdi
ettiler.
Hazreti Osman, halife oldu. Fakat krlmaa mahkm olan kap! artk krlmt. Memalik-i islmiyenin her
tarafnda bin trl kl- kal ve ademi honudi balad. Zavall Osman, ciz ve naiz bir vaziyete dt. O kadar ki,
am Valisi Muaviye, onun hayatn muhafaza etmek iin nezdi himayekrisine davet etti. Buna muvafakat
edemiyen Hazreti Osman, taraf- velyetpenahiden, muhafaza-i nefs iin asker gndermeyi teklif etti. Bunlarn
hibirisine meydan kalmad. Her tarafta isyan eden muhtelif mntakalar halk Medinede evinin iinde Hazreti
Osman taht muhasaraya ald. Ve zevce-i muhteremesinin yannda ehidetti. Birok grltl ve kanl
vakayiden sonra Hazreti Ali (Keremallahvehe) Makam Hilfete getirildi. Tekrar edelim ki, kap krlmt.
Ayn rktan olmakla beraber, Irak baka bir ey, Yemen baka bir ey, Suriye baka bir ey ve Htta-i Hicaziye
de bambaka bir eydir. Hicazda bir halife, Suriyede kuvvete istinadeden bir vali ile Sffinde kar karya
gelmee mecbur oldu. Muaviye, Hazreti Ali (Keremallahvehe)nin hilfetini tanmyor ve bilkis onu bunu
Osman ile itham ediyordu.
Vazifesi, lemi islmda ahkm- Kuraniyenin temini tatbikatndan ibaret olan halife, mzraklarna Mesahif-i
erife geirilmi Emeviye ordusunun karsnda muharebeyi kata mecbur oldu. Bizzarur tarafeyn hakemlerinin
verecei karara tebaiyete sz verdi.
Muaviyenin murahhas Amr ibnil s ile Hazreti Alinin murahhas Ebu Mus-el-Eari tahkimnameyi tanzim
iin kar karya geldikleri zaman Hazreti Ali hazr bulunuyordu. (Emril-mminin Ali ile Muaviye arasnda
tahkimnamedir) diye yazlan cmleye derhal Muaviyenin murahhas itiraz etti ve dedi ki: (O Emril-mminn
kelimesini oradan kaldr. Sen yalnz emrinde bulunanlarn Emri olabilirsin! am ahalisinin Emri deilsin).
Hazreti Ali, isminin bandaki sfatnn kaldrlmasna muvafakat etti. Bundan sonra iki taraf murahhasnn
yekdierine kar kulland di hiyle, cmlece malmdur. Bunda muvaffak olan Amr ibnil s, Muaviyeye
hilfetini tebir etti.

Dier taraftan Hazreti Ali de hkkmn hkmne sadk kalacana sz verdii halde biraz tereddd mteakip
icrayi hilfete devam etti. Grlyor ki, Resulullahn vefatndan yirmi be sene kadar kalil bir zaman sonra
lein-i islmiyet iinde, islmn en byk zevatndan ikisi kar karya iddia-y hilfet ile arkalarndan
srkledikleri ayn din ve ayn rktaki insanlar kanlar iinde brakmakta beis grmediler. En nihayet, hiylesinde
muvaffak olan, sf ve nezih olann malp ve evld- ayalini mahv perian eyledi. Ye bu suretle hilfet unvan
altndaki emaret-i islmiyeyi yine hilfet unvan altnda saltanat- islmiyeye tahvil etti.
Saltanat- Emeviye, byk istillar yapmakla beraber batan nihaye-te kadar hunin ve elim vakay ile ancak
doksan seneyi doldurabilmi ve Hicretin 132 nci senesinde Arap milleti, saltin-i Emeviyeyi balarndan atm
ve yerine baka namda bir devlet tesis eylemitir. Bu devlete Devlet-i Abbasiye ve devletin resikrnda bulunan
insanlara da halife derlerdi.
Merkez-i faaliyeti Irakta bulunan Hilfet-i Abbasiyenin mevcudiyetine ramen Endlste dahi (Halife-i
Resulullah) ve (Emril-mminn) unvanlariyle asrlarca saltanat srm hkmdarlar mevcuttu.
Beyanatma mukaddeme olarak izah etmiim ki, bundan (1500) sene evvel, yani Hicret-i Nebeviden iki buuk
asr evvel Orta-Asyada muazzam bir Trkiye Devleti mevcuttu. Kablelislm mevcut olan bu devletlerin sahibi
Trkler, bundan (1000) sene evvel islm kabul ettiler. Evvel arka doru tevsi-i memalik ederek in hududuna
kadar icrayi nfuz eylediler. Hulefa-yi Abbasiye zamannda bu civanmert Trkler, asalet ve ecaatle benam olan
Trkler, asker olarak Suriyeye, Iraka kadar geldiler. Hulefa-yi Abbasiyenin taht idaresinde bulunan bu
yerlerde iktisab- nfuz ettiler. En yksek idare ve emri kumanda makamatna irtika eylediler. Drdnc asr-
hicrde idi ki, Seluk Hkmeti nam altnda muazzam bir Trk devleti teekkl etti. Bu devletin nam altnda
icrayi faaliyet eden Trkler, bir taraftan Kafkasyaya, dier taraftan cenuba ran ve Iraka ve Suriyeye ve garba,
Anadoluya nfuz eyledi. Badatta oturan hulefa-yi Abbasiye bu Trk devleti muazzamasnn daire-i nfuzuna
girmiti. Filhakika bu Trk devleti beinci asr evastnda Maverannehr ve Harezmi, am ve Msr ve Anadolu
ktasnn ounu ve birok memaliki zapt ile hududunu Kgardan ve Seyhun mecrasndan Akdenize ve
Bahriahmer ve Bahriummana kadar tevsi etti ve Badatta bulunan hulefayi Abbasiyeyi, yed-i ihtiyar ve
idaresine ald.
Badatta, ayn merkezde Melikah namnda Trk hkimiyetini temsil eden bir zatla halife namn tayan
Muktedibillh yan-yana oturdular ve akraba oldular.
Bu vaziyeti ve bu manzaray biraz tahlil etmek isterim :
Trk Hakan ki, muazzam bir Trk Devletinin hkimiyet ve saltanatn temsil ediyor, yannda bir hilfet
makamnn ayrca mahfuziyetinde bir beis grmyor. Eer byle bir mahzur grseydi zaten yed-i idaresine ald
makam ortadan kaldrmak ve o makama ait sfat ve salhiyeti kendi makamnda memzu bulundurmak
mmknd. Hazreti Selimin takriben be asr sonra Msrda yaptn eer isteseydi Melikah, daha o zaman
Badatta yapm olurdu.
Marnileyhin belki yalnz dnd bir ey var idiyse, o da Trkiye Seluk Devletine daha sadk ve
makam- hilfete elyak dier birinin Halife Muktedibillha halef olmasn temindi.
Filhakika Muktedibillhn veliahd olan olunu azil ve onun yerine kendi torununu ikame iin halifeyi tazyik
etti. Melikah lmeseydi bu, byle olacakt.
imdi Efendiler, makam- hilfet mahfuz olarak onun yannda hkimiyet ve saltanat- millye makam ki, Trkiye Byk Millet Meclisidir-elbette yan-yana durur ve elbette Melikahn makam karsnda ciz ve naiz
bir makam sahibi olmaktan daha li bir tarzda bulunur; nk bugnk Trkiye Devletini temsil eden Trkiye
Byk Millet Meclisidir. nk btn Trkiye halk, btn kuvasiyle o makam hilfetin istinatgah olmay
dorudan doruya yalnz vicdan ve din bir vazife olarak taahht ve tekeffl ediyor.
Mtalat- tarihiye silsilesi zerinde birka adm daha beraber atalm:
Bu admlarmz bizi bugnk ekli idaremizin ne kadar tabi, ne kadar zaruri ve Trkiye iin ve btn lemi
islm iin ne kadar nafi ve musip olduu neticesine sal edecektir. Efendiler : Orta-Asyada devlet stne devlet
tekil etmi olan Trkler daha garbda ran Selukileri ve Anadoluda da Rum Selukileri nam altnda pek

muazzam ve pek mtemeddin devletler tekil etmilerdir. Konyada merkez-i hkmetlerini tesis etmi olan Rum
Selukileri, malm-u lileri zere (699) senesine kadar muhafaza-i mevcudiyet eyliyorlar. Mruf slm-Trk
devletleri icray faaliyet ederken Cengiz Han namndaki cihangir Karakurumdan karak (559) senesinde
hudutlarn in denizine, Bahribalta, Bahrisiyaha kadar tevsi eyliyor. Cengizin torunu Hlk idi, ki (656)
sene-i hicriyesinde Badad zaptederek Halife-i Abbasi Mutasm idam ediyor bu suretle dnya yznde fiilen
hilfete hatime veriyor.
rtihal-i Fahrlemden sonra birinci Halife-i Resul Ebubekir, ne dnyay istemi, ne de dnya ana tevecch
eylemiti. kinci Halife Hazreti mer, heyeti itimaiyedeki temevvcatn gayri kabili tevkif olduu kanaatini
hayatnda yakinen idrak ederek muztaribirruh olarak vefat etti.
Hazreti Osmana gelince : Mukadder olan tehacmat iin de kann Kitabullaha aktarak terki dnya eyledi.
Hazreti Ali, hilfeti uhdesinde tekarrr ettirememek ve Ehli Beyti Resuln hukukunu muhafaza edememek
bedbahtisiyle giryan oldu.
Emeviler, doksan seneden fazla hilfeti muhafaza edemediler. En nihayet nfuz-u hilfeti Badat surlarna
kasra mecbur olan Abbasi halifelerinin sonuncusu Mutasm evlt ve ayaliyle ve sekiz yz bin kii Badat
ahalisiyle beraber Hlgya kurban verdiler.
Hulefa-yi Abbasiyenin zfn grmekle (Halife-i Resulullah) ve (Emril-mminn) unvanlarn alm olan ve
nfuz-u hilfetleri Elhamra saraynn kapsndan kamamaa mahkm kalan Endlsteki halifelerin de beinci
asr hicr iptidasndaki akbet-i fecias malmdur.
Badatta Hlgnun ihdaseyledii vaka-i mhimme neticesinde kre-i zemin zerinde halife ve makam-
hilfet mdum bir hale getiriliyor. Bundan sene sonra, yani (659) tarih-i hicrsinde idi ki, hulefay-i Ab-basiye
neslinden Elmustansrbillh isminde bir zat Hlgdan kurtulup Msr Hkmetine iltica etti ve bu zat Msr
Meliki tarafndan halife tannd. Bundan sonra on yedi zat halife unvann haiz olarak ve fakat, hibir salhiyeti,
hibir tesir ve nfuzu olmyarak dorudan doruya Msr Hkmetinin himayesinde yekdierini istihlfla imrar-
hayat eylemitir.
Seluk Devletinin idaresinde teettt- umumi hsl olmas zerine Trkler, (699) tarih-i hicrsinde Seluk
Devleti yerine Osmanl Devletini ihyaen tesis eylediler.
Bu devletin ulularndan Yavuz Hazretleri (924) tarih-i hicrisinde Msr zapteyledii zaman orada idam
eyledii Msr hkmdarndan baka, unvan halife olan bir zat buldu. Halife sfatnn byle bir ahs- ciz
tarafndan kullanlmas lemi islm iin iyn olduuna phe etmediinden o sfat Trkiye Devletinin kuvasna
istinadettirerek ihya ve l eylemek zere ald.
Efendiler! Osmanl Devleti ki, (699) da teesss etmiti, hilfeti ald (924) tarihinden ancak elli sene
sonrasna kadar tarih-i cihanda devri itil denilen ve muvaffakyet-i mtevaliye ve azme ile mli olan takriben
asrlk bir devir yaad... Ondan sonra Efendiler; inhitat balyor.
Efendiler! Devri inhitatn her safhas Trkiye Devletinin hudutlarn biraz daha darlatryor, Trk milletinin
maddi ve mnevi kuvvetlerini biraz daha fazla taksir ediyor, devletin istikllini darbeliyor, arazi servet, nfus ve
haysiyet-i millet azam bir sratle mahv-u tebah oluyor. Nihayet li Osmann 36 nc ve sonuncu padiah
Vahdettinin devri saltanatnda Trk milleti, en derin hufre-i esaretin nne getiriliyor. Binlerce seneden beri
istikll mefhumunun timsal-i aslsi olan Trk milleti bir tekme ile bu hufrenin iine yuvarlanmak isteniyor...
Fakat bu tekmeyi vurdurmak iin bir hain, biuur, biidrak bir hain lzmd. Nasl ki, kanunen idam lzm
gelenlerin bile ipini ekmek iin kalb ve vicdan- ulviyet-i insaniyeden mcerret bir mahlk aranr, idam
hkmn verenlerin byle di bir vastaya ihtiyalar vardr. O kim olabilir?
Trkiye devletinin istiklline hatime veren, Trkiye halknn hayatn, namusunu, erefini imha eden,
Trkiyenin idam kararn ayaa kalkarak ve btn endamiyle kabul etmek istidadnda kim olabilir?
(Vahdettin, Vahdettin! sadalar, grltler).

Maatteessf bu milletin hkmdar diye, sultan diye, padiah diye, halife diye banda bulundurduu
Vahdettin... (Allah kahretsin! sadalar). Vahdettin, bu hareket-i denaatkranesiyle yalnz kendinin lyk olduu
bir muameleyi kabul etmi olmaktan baka hibir ey yapm olmad.
Vahdettin, bu hareketiyle kendini ldrd ve temsil eyledii ekli idarenin indirasn zaruri kld. Fakat
Efendiler; millet hibir vakit bu hareket-i hiyanetkranenin kurban olmaa raz olamazd. nk millet, icab
taaml olarak banda bulunann mahiyet-i hareketini suhuletle idrak edecek rt kabiliyette idi. Millet, tarihin
vuzuhundan, asrlardan beri duar olduu felketlerin esbabn bir anda hals edebilecek hassasiyet ve intibahta
idi.
Millet, ahslarn hrs- saltanat, hrs- tahakkm, hrs- istildan ba-lyarak temin-i menfaat ve rahat ve tevsi-i
sefahet ve rezalet ibzal ve israfat gibi hasis maksatlar iin vasta ve kuuvvet olmak yznden kendi benliini
unutacak mertebede geirdii-gafletlerin netayic-i elmesini derhal hals edebilecek rt ve kemalde idi. Artk
milletin en mkul ve meru ve en insani salhiyetini istimal etmek zaman geldiinde tereddd kalmamt.
Tarih-i cihanda bir Cengiz, bir Seluk, bir Osman devleti tesis eden ve bunlarn hepsini hdisat ile tecrbe
eyliyen Trk milleti bu defa dorudan doruya kendi nam ve sfatnda bir devlet tesis ederek btn felketlerin
karsnda meftur olduu kabiliyet ve kudretle ahzi mevki etti (iddetli alklar). Millet mukadderatn dorudan
doruya eline ald ve mill saltanat ve hkimiyeti bir ahsta deil, btn efrad tarafndan mntehap vekillerinden
terekkbeden bir Meclisi lide temsil etti. te o Meclis, Meclisi linizdir; Trkiye Byk Millet Meclisidir.
Milletin saltanat ve hkimiyet makam yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisidir. Ve bu makam-
hkimiyetin hkmetine, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti derler. Bundan baka bir makam- saltanat,
bundan baka bir heyeti hkmet yoktur ve olamaz.
Kendine sfat- hilfeti izafe eden bu mevkii ahsi, mnhedim olunca makam- hilfet ne olacaktr? suali vridi hatr olur.
Efendiler! Hulefa-yi Abbasiye devrinde Badatta ve ondan sonra Msrda hilfet makamnn, asrlarca
mddet saltanat makamiyle yan-yana ve fakat ayr ayr bulunduunu grdk. Bugn dahi saltanat ve hkimiyet
makamiyle makam- hilfetin yan-yana bulunabilmesi en tabi halattandr. u farkla ki, Badatta ve Msrda
saltanat makamnda bir ahs oturuyordu. Trkiyede o makamda asl olan milletin kendisi oturuyor. Makam-
hilfette dahi Badat ve Msrda olduu gibi bikudret veya mlteci bir ahs ciz deil, istinatgah Trkiye
Devleti olan bir ahs li oturacaktr.
Bu suretle bir taraftan Trkiye halk asr bir devlet-i mtemeddine halinde her gn daha rasin olacak, her gn
daha mesut ve mreffeh olacak, her gn daha ok insanln ve benliini anlyacak, ehasn hyaneti tehlikesine
kendisini mruz bulundurmyacak ve dier taraftan makam- hilfet de btn lemi islmn ruh ve vicdannn ve
imannn nokta-i rabtas, kulb-i islmiyenin badi inirah olabilecek bir izzet ve ulviyette tecelli edecektir.
Efendiler! Trkiye Devletinin, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti mefhumlarnn millet ve
memleketimiz iin ne kadar kuvvet ve feyzi hals- saadet vdettiini izaha lzum gremem. senelik tecarib-i
fiiliye ve bunun semerat- mesudesi kfi fikir ve kanaat verebilir itikadndaym. Bundan sonra makam- hilfetin
dahi Trkiye Devleti iin ve btn lemi islm iin ne kadar feyizkr olacan da istikbal btn vuzuhiyle
gsterecektir (naallah sadalar).
Trk ve slm - Trkiye Devleti iki saadetin tecelli ve tezahrne menba ve mene olmakla dnyann en
bahtiyar bir devleti olacaktr (naallah sadalar).
Bu mruzt ve izahatma nihayet vermek iin heyeti liyenize unu arzedeyim ki, btn rfekamn
mevzuubahis olan meselenin esasnda tamamen mttehit ve mttefik olduunu, byk bir kanaat-i vicdaniye ve
muhakeme-i fikriye ile beraber olduunu gryorum. Bu hal milletimizin cidden teekkrn mucip bir haldir.
Heyeti celilenizin namtenahi takdirat ve tebrikt istilzam eden bir hakkdr. Deminden mufassal bir takrir
okunmutu, imdi okunan bir iki takrir daha var. Her nn muhteviyat, arzettiim gibi nikat- esasiyede, birdir.
Binaenaleyh, yaplacak ey bu n daha sarih ve daha gzel bir tarzda tesbit etmek ve heyeti celilenizin reyi
katisine iktiran ettirerek bir an evvel iln etmek ve bu sayede btn dmanlarmzn aleyhimizde ald tedbirlere
mni olmaktr (iddetli alklar).

***

HALFE ABDLMECDE EMANAT-I MBAREKEY

TESLM VE TEBRKLER BLDRMEK ZERE
MECLSTEN BR HEYETN SELEREK
GNDERLMESNE DAR MECLS RESL
TEZKERELER MNASEBETYLE
20 Kasm 1922

Efendiler! phe yok ki, Zt Hilfetpenahiye (Efendi) demek, onun kadri erefini tenkis eder. Bu
kullandmz (Efendi) kelimesi maatteessf taammm ettiinden bertaraf edilemiyor. Bu Rum kelimesidir. Rum
unvaniyle halifenin erefi ykseltilmek isteniliyor! Halife (hazrettir) ve ona (hazret) denilir. Ona lisanmzda
baka bir unvan yoktur. Sonra vuku bulan ifadatta tabi bizim meclisimiz, bizim milletimiz, hakikati ifade edecek
tbirler kullanyor. Zt Hilfetpenahi (hdiml-mslimn, hdiml-haremeyn) onun hakiki tbirleri budur.
Herkes ahsen istedii elkab kullanabilir. Fakat hakiki unvan Halife-i Mslimndir. Hdiml-Haremeyndir ve
hazrettir.
Salhattin Bey (Mersin) Hazrettir. Fakat mevcudolan taamle ihtiram edilir, idame edilir.
Gazi Mustafa Kemal Paa (Ankara). Onlar dalkavuka elkaptr.
***

SEM KANUNUNUN DETRLMES HAKKINDAK

TEKLF MNASEBETYLE
2 Aralk 1922

Efendim! Bu teklif-i kanuni bir maksad- mahsus ihtiva ediyor ve bu maksad- mahsus doruca ahsa taallk
ettiinden msaade ederseniz birka kelime ile fikrimi arzetmek istiyorum.
Erzurum Mebusu Sleyman Necati ve Mersin Mebusu Salhattin ve Canik Mebusu Emin Beyefendiler
tarafndan teklif olunan lyiha-i kanuniye, dorudan doruya benim ahsm vatandalk hukukundan skat etmek
nokta-i nazarna matuftur.
Yusuf Ziya Bey (Bitlis) Hatra gelmez o.
Salih Efendi (Erzurum) ahsn ok muhteremdir.

Mustafa Kemal Paa Hazretleri (devamla) On drdnc maddede yazl olan satrlar gzden geirecek
olursanz orada deniliyor ki :
Byk Millet Meclisine za intihap olunabilmek iin Trkiyenin bugnk hudutlar dahilindeki mahaller
ahalisinden olmak meruttur. Veya daire-i intihabiye dhilinde mtemekkin olmak meruttur. Ondan sonra
muhacereten gelenlerden Trk ve Krtler tarih-i isknlarndan itibaren be sene mrur etmise intihap
olunabilirler.
Maalesef mahalli tevelldm bugnk hudutlar haricinde kalm bulunuyor. Saniyen her hangi bir daire-i
intihabiyenin be sene mtemekkini dahi deilim. Mahalli tevelldm bugnk hudud-u millmizin haricinde
kalmtr. Fakat bu byle ise bunda benim katiyen bir kast ve kabahatim yoktur (h Paa Hazretleri! sesleri).
Bunun sebebi btn memleketimizi, milletimizi mahv muzmahil etmek istiyen dmanlarn harektnda
muvaffak olmaktan ksmen menedilememi olmasdr. Eer dmanlar tamamen maksatlarnda muvaffak olmu
olsalard, Allah muhafaza etsin, buraya vzilimza olan Efendilerin dahi memleketleri hudut haricinde
kalabilirdi. Bundan baka bu maddenin talebettii art haiz bulunmuyorsam, yani be sene mtemadiyen bir
daire-i intihabiyede sakin olamamsam o da bu vatana ifa ettiim hidemat yzndendir. Eer bu maddenin
talebettii art ihraza alsaydm stanbulu kazandrmaktan ibaret olan Arburnu ve Anafartalardaki

mdafaatmz yapmamaklm lzm gelirdi. Eer ben bir yerde be sene oturmaa mahkm olsaydm Bitlis ve
Muu aldktan sonra Diyarbakr istikametinde tevess eden dmann karsna kmamaklm, Bitlis ve Muu
kurtarmaktan ibaret olan vazifemi yapmamaklm lzm gelirdi. Bu Efendilerin talebettii eraiti ihraz etmek
isteseydim Suriyeyi tahliye eden ordularn enkazndan Halepte bir ordu tekil ederek dmana kar mdafaa
etmemekliim ve bugn hudud-u millye dediimiz hududu fiilen tesbit etmemekliim lzm gelirdi.
Zannediyorum ki; ondan sonraki mesaim cmlenin malmudur. Hibir yerde be sene oturmyacak kadar sarf
mesai etmi bulunuyorum. Ben zannediyorum ki, bu hidematmdan dolay milletimin muhabbetine ve
tevecchne mazhar oldum (hay, hay! sesleri). Belki btn lemi islmn muhabbet ve tevecchne mazharm.
Binaenaleyh, bu tevecchata mukabil vatandalk hukukundan skata mruz kalacam asla hatra getirmezdim.
Tahmin ediyorum ve ediyordum ki, ecnebi dmanlar bana suikasdetmek suretiyle de memleketimdeki
hizmetimden beni tecride alacaklardr. Fakat hibir zaman hatr- hayalime getiremezdim ki, Meclisi lide
velev kii olsun ayn zihniyette bulunabilsin. Binaenaleyh ben anlamak istiyorum. Bu Efendiler daire-i
intihabiyeleri halknn cidd olarak.. .
hsan Bey (Cebelibereket) Paa Hazretleri, kime soruyorsunuz? ki kiinin galat ifadesi Umum Meclise ait olabilir mi?

Mustafa Kemal Paa Buraya vzlimza olan Efendilere syliyorum. Bilmek istiyorum ki, bu Efendiler
daire-i intihabiyeleri halknn cidd olarak tercman- fikir ve hissi midirler ? Yine Efendilere kar sylyorum.
Mebus olmak itibariyle tabi amil bir sfat cami bulunuyorlar. Binaenaleyh demek istiyorum ki millet, bu
Efendilerle hemfikir midir? (katiyen sesleri).
Saniyen Efendiler! Beni vatandalk hukukundan skat etmek salhiyeti bu Efendilere nereden verilmitir? Bu
krsden resmen heyeti liyenize ve bu Efendilerin daire-i intihabiyeleri halkna ve btn millete soruyorum ve
cevap istiyorum1.
Mustafa Kemal Paa Benim mstesna olduuma dair bir kanun yoktur.
***

DRDNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Mart 1923

Muhterem Efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisi, dn nc itima senesini ikmal etti. Bugn drdnc
mill senemiz hull eylemitir. Zaman yrrken. Trkiyenin mill dvas da bil fasla ve daima ileri doru
yrmtr. drak ettiimiz her yeni sene bizi matlup neticeye biraz daha takrip etmitir.
Geirdiimiz son senenin hdisat- umumiyesini ve netice-i mesaisini hayalden mtecerrit olarak bir cmle ile
ifade etmek lzm gelirse, diyebilirim ki, geen sene zarfnda gayemize daha ziyade yaklam bulunuyoruz. u
saatte ilk gnn idrak ile mesut olduumuz drdnc senenin mill gayemizin erait-i muayyene dhilinde
tamami-i tecellisine saha-i sudur olmasn Cenabhaktan niyaz ederim.
Meclisteki tekmil rfekay-i muhterememle beraber btn millete yeni mill seneyi tebrik eylerim (teekkr
ederiz sesleri).
Efendiler! Malmunuzdur ki geen senenin nsf evveli esnasnda btn kuvvet ve mesaimizi Yunan ordusunu
vatanmzn harim-i ismetinde bomaktan ibaret olan ilk mhim vazifenin teminine hasrettik ve muvaffak olduk
(Elhamdlillah sesleri) fakat mill zaferin netayic-i kat-ye-i siyasiyesi henz istihsal edilemedi. Bu sebeple
senenin nsf dieri de istihzarat- harbiyemizi ayn dikkat ve ayn gayretle temadi ettirmekle geti.
Demek istiyorum ki nc itima senesinde dorudan doruya memleket ve milletin mran ve saadetine ve
refah- iktisadiyesine sarfedilen mesai, geen dier senelerimizde olduu gibi, muharebe cephelerine mnhasr
olan menabi ve kuvamzdan tasarruf edebildiimiz aksam ile istihsl klnan neticelerden ibaret kalmtr. Byle
olmakla beraber mill idaremiz, bir taraftan byk bir dman ordusunu imha edebilecek kudrette bir ordu vcuda
getirirken ve dier taraftan da devlet makinesinin btn uabatnda halin ve zamann icabettirdii baz zaruretler
ve ihtiyalar ksmen olsun tatmin edilebilmitir. Bundan da fazla olarak gemi idare sistemlerinin devaml sulh
seneleri esnasnda dahi ihmal ettii baz hayat zaruretlerin icabatn, ifa kudretini gstermitir.

Efendiler! Dhil olduumuz senenin bir sulh senesi olmas ihtimali kadar bir harb senesi olmas ihtimali de
vardr. Bu ikinci ihtimale gre tedbirli bulunmak elbette daha muvafktr (phesiz, tabi, hayhay sesleri). Bu
sebeple yeni senenin mesai-i dahiliyesi iin geni tasavvurat mevzuubahis etmekten ihtiraz edeceim.
Eer harb devam ederse bizi en. byk netayic-i muvaffakiyete sal eden mcerrep ve amel sistem dairesinde
harb mesaisine devam edeceiz. Bu mesaide imdiye kadar olduu gibi mazlum milletimize en byk
mazhariyetler ihsan buyuran Cenabhakkn eltaf- Suphaniyesine ve milletimizin hi bir mkl karsnda inhina
kabul etmiyen azim ve iradesine istinadeyliyeceiz.
Bu takdirde Trkiye Byk Millet Meclisi ordular imdiye kadar olduu gibi, vazife-i millyesinin icabatn
kahramanane ifa edecektir (alklar).
Hayat ve istikll iin milletin vaz eyledii mtevaz esasat dairesinde bir sulha kavuursak, o zaman btn
menabii kuva ve semere-i istihsaltmz inkiafat-i dhiliyeye mteveccih mesai zerinde teksif edeceiz.
Arkadalar! Sulh devrinde yapmaa mecbur olduumuz eyler pek oktur. Millet ve memleketin mran ve
serveti, irfan ve medeniyeti ve hayat ve shhati iin, kat ve cidd bir program dairesinde ilk sulh gnlerinden
itibaren btn milletin ahenkli mesaisini temin eylemek akdem-i vezaif olacaktr. Bu bapta imdiden, fazla
mtalat serdinden sarf nazarla son sene zarfnda muhtelif uabat- idariyemizin icraatn hulsa edeceim.
Efendiler, geen seneler zarfnda Dahiliye Vekleti, memlekette emniyet ve asayiin suret-i katiyede takririni
istihdaf eden bu maksada vusul iin tertibat- mahsusa ald. Cihet-i askeriyenin de muavenetiyle Karadeniz
sahilinde ve Amasya, Tokat livalar dhilinde Rumlarn Pontusuluk nam altndaki tekiltn akim braktrd.
Suret-i mtemadiyede devam eden takibat ile ibu tekiltn ekavet ebekesi tarumar edildi.
tede beride zuhur eden di ekiya eteleri krk sekize bali olmutu. Bunlara kar tertibat- mahsusa alnarak
tamamen tenkil edilmi ve bu krk sekiz eteden, efrad ksmen istisal olunan yalnz sekiz ete kalmtr. Ayn
itina ile devam eden takibatn kariben onlarn da izale ve imhasiyle neticelenmesi muhakkaktr.
Emniyet ve asayi-i dahiliyenin yegne mili olan jandarma snfnn tanzim ve slh ehemmi umur
olduundan jandarma mekteplerinin tezyidi faaliyetine alld. Bunun netayicinden olarak Ankaradaki zabit
mektebi ile karakol kumandanlar mektebinin ve Kayseri ile Giresundaki efrad- cedide ve karakol kumandanlar
snflarn havi mekteplerin yetitirdikleri 30 zabit ve 270 kk zabit ile 950 nefer ktaata tevzi edildi. Efrad
cedide ve karakol kumandanlar snflarn havi olmak zere Karsta da bir mektep ald. Mekteplerde halen
tedrisatna devam edilen 800 efrad cedide ile 80 kk zabitin devre-i tahsiliyeleri hitam bulmak zeredir. Yeni
alan Kars mektebinde de 200 efrad cedide ile 50 kk zabitin tedrisatna balanlmtr. Memleketin emniyet
ve asayiini temin ile uraan jandarma ktaat ayn zamanda vazife-i adliyelerini de hsn suretle ifa eylemitir.
338 senesi zarfnda mmknl tenfiz 84516 celp ve 59460 ihzar, 17388 tevkif, 708 ahz girift ve 1476 mehil
kararnamesi, 6516 ilm ve 6561 davetiye mzekkeresi hkmn icra eylemitir. 338 senesi zarfnda vukua gelen
16651 crmn 38518 ahstan ibaret bulunan maznunlarndan 21419u derdest ile cihet-i adliyeye teslim
edilmitir. Derdest edilen ehastan bir ounun mteaddit crmlerde methaldar olmalar itibariyle maznunlardan
derdest olunanlarn miktar daha ziyade addolunmak icabeder. Bu arada efrad askeriyenin celp ve cemi, bekaya
ve firari derdesti ve vesait-i nakliye celp ve evki gibi mesail-i mhimmenin ifas dahi ilve olunursa jandarma
idaresinin mekr bir hizmet ifa eyledii grlr.
Hkmet-i millyenin havza-i idaresine intikal eden stanbulda da intizam ve asayi ayan memnuniyet bir
halde temin olunmutur.
Temin-i inzibat ve asayiten sonra Dahiliye Vekletinin en ziyade ehemmiyet verdii mesele memurlarn
kavanini meriye ahkmn hsn tatbik eylemelerinin temini idi. Filhakika 337 senesinde mlkiye heyeti
teftiiyesinin ilgas dolaysiyle murakabesiz kalan umur ve muamelt- mlkiyede intizamszlk grlm ve yer
yer ikyetler vukua gelmiti.
Vki olan teklif vehile heyeti teftiiyenin iadesine Meclisi lice muvafakat buyurulmu ve mfettilerin bir
ksm 338 maysnda, aksam- mtebakiyesi muahhar tarihlerde vazifeye balam olmalarna ramen 94 memur
hakknda tahkikat icra ve ikmal edilmi ve bu tahkikatn netice-i kanuniyesi olarak 3 mutasarrf, 5 kaymakam, 2
tahrirat mdr, 2 komiser azledilmi ve 3 memur ile 1 jandarma yzbasnn eli iten ektirilmi, 85 memur

hakknda da tahkikat derdest-i icra bulunmutur. Heyeti teftiiye bu mddet zarfnda 3 nahiye, 83 muhasebe-i
hususiye, 38 hapisane, 48 jandarma, 28 polis, 48 nfus, 48 meclisi idare, 55 belediye ve 32 tahrirat kalemi ki
ceman 332 daireyi ve Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekletinin gsterdii lzum zerine de 15 Hilliahmer
ubesini tefti eylemi ve bu teftiatn icabat ifa klnmtr. Heyeti teftiiyenin bu ilk devreye ait mesaisi
muameltn salhna ve memurinde hissi vazifenin tenmiyesine hizmet eylemitir. Bu sene kadrosunun kabulnde
tam kadro ile ve vaktinde ie balyacak olan heyeti teftiiye umur-u dahiliyenin salh iin bir nzm- hakiki
olacaktr.
338 senesinde idare-i hususiyelerce ifa edilen hidemat- mahalliye : 3 zkr, 1 inas darlmuallimn ve 5 zkr,
3 inas idadi ve 134 zkr, 30 inas iptidai ve 10 sanayi ve 2 rak mektebi almtr.
338 senesi varidat- hususiyesinden inaat- nafa iin 536510 ve mektip inaat iin 190000 ve hastaneler
iin 32530 ve matbaa ve ktpaneler tesisat iin 200360 ve fidanlk ve numune bahesi iin 5000 ve damzlk
hayvanat mubayaas iin 12400 ve alt ziraiye mubayaas iin 15250 lira tahsis edilmitir.
Geen seneye kadar belediye resasnn hakk intihab memurini mlkiyede idi. Hkimiyet-i millye esasatna
mnafi ve bir ok ikyeti dai olan ibu usuln ref i ile intihap hakknn belediye azalarna verilmesi hakknda
Meclisi lice kabul edilmi olan kanunun tatbikna balanlmtr. Meclisi lide mzakeresine devam edilmekte
olan Nevahi Kanunundan baka Meclisi liye takdim edilmi olan vilyet ralar lyiha-i kanuniyesinin de biran
evvel intac idare-i umumiyemize byk kayi bahedecektir.
Posta ve telgraf umurunda muhaberat- mhimmenin kesret ve ehemmiyeti cihetiyle hututu mevcude
muhaberat istiap edememekte idi. Bundan mtevellit teahhrat izale iin hututu esasiyeye ilveten iki bin elli
kilometre telgraf hatt temdidedildi. Cephelerde dahi muhaberat- askeriyeyi temin iin asker hatlar ina olundu.
Bundan baka muamelt - tccariyeye suhulet bah olmak zere havalename ve koli muamelt birok merakize
ve Suriyeye temil edildi. Bild- mstahlesede pek az zamanda tekilt- idare ikmal edilerek muamelt ve
mesalih-i umumiyenin intizam- cereyan temin edilmitir, igalin devam ettii mddete ve idare-i mill yenin
teesssne takaddm eden gnlerde gasbedilmi olan emvali menkule ve gayri menkuleye mtaallik mesaili
tetkik ve ryet iin olbaptaki talimat vehile menhubat komisyonlar tekil edilmi ve menafii vataniyeyi muhil
surette hareket ve dman ile teriki mesai edenler haklarnda da takibat- kanuniye icrasna devam olunmakta
bulunmutur.
Hilliahmer, Himaye-i Etfal, Mdafaai Hukuk, Asker Ailelerine Yardmc Cemiyeti gibi mteekkil heyetlerin
ve bilhassa Hilliahmerin ibraz eyledikleri mesai-i mekre takdirlere sezadr.
Yeni sene zarfndaki umuru dahiliyeye ait tasavvurata gelince:
Jandarmann tensik ve slah ve jandarma mekteplerinin tezyidi ve bu cmleden olarak zmir, stanbul,
Adanada karakol kumandanlar snflarn muhtevi birer efrad cedide ve Edirne, Bursa, Konya ve Sivasta
karakol kumandanlar mektepleri tesisi tasavvur olunmaktadr. Jandarma tahsisatnn tezyidi hakknda kabul
edilmi olan kanun yeni senenin vazife-i asayiini ehemmiyetli bir tarzda teshil eyliyecektir. Her ube-i idarede
olduu gibi jandarma vezaif ve muameltnn murakabeye tbi tutulmas ve ibu murakabenin hsn ifas erbab-
ihtisastan intihap olunacak mfettilerin vcudiyle kaim bulunduundan 339 senesi btesine mfettiler tahsisat
ilve olunmutur.
uabat idare-i hkmette, ray Devlet, memleketin hayat- idariye ve iktisadiyesi ile alkadar bir ube-i
mhimme olmak hasebiyle gn getike mtezayit bir surette his edilmekte olan bu lzumun bir an evvel temini
iin Meclisi li Dahiliye Encmenince derdest-i tanzim olan lyiha-i kanuniyenin icap ve ihtiya ile mtenasip
bir ekilde kesbi kanuniyet etmesi ayan temennidir.
Gerek Harbi Umumide ve gerek Mcadele-i Millye hengmnda hu-dud-u millye zerinde bulunan ahali,
beliye-i muhaceretle musap olduklar gibi dmanlarn igali altna girmek felketine duar olan aksam-
memalikimizdeki kuyudat- nfusiye kamilen mahvedilmi olduundan gerek nfus-u umumiyenin tetkik ve
tesbiti ve gerek sicillt- nfusiyenin yeniden vcuda getirilmesi iin bir tahrir-i umumi icrasna ihtiyac- mbrem
vardr.

Efendiler, nfus meselesi bir memleketin en mhim mesail-i hayati-yesindendir. dar, asker, mal ve iktisadi
mesailde memleket nfusunun miktar- sahihim bilmek ne kadar elzem ise her sene yaplacak ihsaiyat ile nfusun
tezayt veya tenakus miktar anlalmadan esbab tezaydn idamesi ve esbab tenakusun izalesi iin tedabir
ittihaz etmek kabil olamyaca derkrdir. Binaenaleyh yeniden tahrir-i nfus icrasna pek cil ve mbrem bir
lzum muhakkaktr.
Nihayetsiz gavail ve itigalat hasebiyle imdiye kadar mill hkmetin megul olamad nfus meselesinin
yeni sene zarfnda ehemmiyetle nazar dikkate alnmas ve umumi bir tahriri nfus hakknda veklete
mutasavver lyihann bir an evvel Meclise takdimiyle iktisab kanuniyet etmesi temenni olunur.
Efendiler, taksimat- mlkiyemiz esasen memleketin corafi ve iktisadi icabatna henz tevfik edilmemi
bulunuyor. Taksimat- mlkiyede asker, mal ve adl tekilt dahi nazar dikkate alnarak esasl tadilt icras iin
drt veklet mstearlarndan mrekkep bir komisyon tarafndan tetkikat- lzime ifa ettirilmektedir. Hitam-i
tetkikat mteakip kanun lyihas tanzim ve takdim olunacaktr.
Telgraf umurunda muhabere ebekesinin mevsim-i sayfta tamiratna balandrlaca gibi merkeze nisbetle
ebekesi muhtac- tadil ve ikmal olan vilyat- garbiyede iki bin kilometreye karip hututu cedide ve vilyat-
arkiyede dahi ebekenin ihtiyacatna gre baz tadilt icra ve yeniden hatlar ina olunacaktr. Bu maksatla
imdiden direk ve levazm- saire tedarikine tevessl olunmutur.
Ayn suretle vilyat- mezkredeki kaza merakizinin cmlesine ve mhim nevahiye posta ve telgrafhaneler
tesis ve buralarda posta, paket ve kymetli mektup teati ve havale muameltnn temili derpi olunmutur.
Telgraf muhaberatnn tezyidi srat ve intizam iin sratle muhabere temin edecek sistemde yeni usul makineler
vaz olunacaktr. Posta esfar tezyit olunaca gibi vilyat- arkiyede tamamen teesss edememi olan
srclkler ihdasiyle esfara mbaeret olunacaktr.
Telgraflk fenninin tedrisi maksadiyle alt lzime-i tedrisiyeden bilistifade Telgraf Mektebi lisi ihya ve
mnasip vilyatta bamdriyetler makarlarnda dersaneler kuat olunacaktr. Burada gerek memurini
mevcudeden mnasiplerine gerek yeniden alnacaklara meslek dersler gsterilerek sunufu memurin mstakbel
vazifelerine ihzar olunacaktr.
stanbulda sabit iki telsiz istasyonunun muhaberat- hariciyeye k-adna ve kezalik bildi mhimmede
telefon tesisat iin talepnamelere gre en nafi erait dairesinde ehir dhili ve harici telli ve telsiz telefon
muhaverat vcuda getirilmesine say edilecektir.
Efendiler, hapishaneler meselesi pek mhimdir. Islh-i hal iin hrriyeti ahsiyesi nezedilen evld vatan
mddeti cezaiyesi hitamnda cemi yet-i beeriyete hadim olacak bir uzuv olarak yetitirmek esbabn temin iin
Dahiliye Vekleti uzun uzadya tetkikat ve ihsaiyatta bulundu. Mevcut hapishanelerden kabil olanlarn usul
fennisine muvafk bir surette tamirine ve yeniden hapishaneler inaasna tevessl iin bir inaat program tanzim
eyledi. bu program mucibince her sene iin muayyen bir nispette inaata devam olunmak zere 339 senesinde
icabat- asriyeye muvafk ekilde bir hapishane-i umumi ile be liva ve 28 kaza hapishanesinin inas
kararlatrlm ve sene-i atiye btesine tahsisat ilve edilmitir.
Efendiler, vaziyet-i dahiliye hakkndaki mruztm burada ikmal ederek umur-u sihhiyemize nakli kelm
ediyorum. Ahvali shhiye-yi memleket lehlhamd mucibi memnuniyet bir manzara arzetmektedir (Elhamdlillah
sesleri). Mesai-yi shhiyemizin mhim bir ksm emraz mstevliyenin men ve tahdidi sirayetine sarfedildi. Bu
trl hastalklardan yalnz iek ile lekeli humma baz menatkta mahdut bir ekli istil almak istidan gstermi
ise de vaktiyle ittihaz olunan ve devam edilen tedabir-i mania ve tahaffuziyc ile nlerine geilmitir. Memleketin
byk bir ksm dman tarafndan bir harabe eklinde ve mazlum ahalisi amik bir sefalet iinde terkedildi,
dhilden harice ve hariten dhile mtemadi bir muhaceret cereyannn devam etmekte olduu, vaziyet-i hzra
karsnda bu gibi haftalklarn grlmesi o kadar ayan istirap olmayp belki olduklar yerlerde sratle itfasnda
gsterilen muvaffakiyet mstelzim-i memnuniyettir. Emraz- mstevliye ve sriyeye kar mcadele esbab
dnlrken bittabi en evvel hatra tedabir-i shhiyenin tatbikna mili yegne olan etibba ve shhiye memurlar
gelir. een sene dhil-i memlekette memuren istihdam olunan etibba miktar 337 ve shhiye memurlarnn adedi
434 idi. Memleketin ihtiyacatn teminden uzak olan bu miktarlarn bu sene, ksmen memalik-i baide tebabet
maalarnn tezyidi ve ksmen etbbay askeriyeden bir ksmnn terhis ve istihdam suretiyle teksiri ve ayn

zamanda mektepten kacak tabiblerimize hizmet-i mecburiye tahmil ve fazla tabip yetitirilmesi esbabna
tevessl suretleriyle bugn grlen boluklarn doldurulmas mutasavverdir. Mstevli ve sri hastalklara kar
insanlar muhafaza hususunda byk hizmetleri grlen alar ihzar ile megul hfzsshha messesatmz kemali
muvaffakiyetle mesaisine devam ve mcadeleye nafi hidemat ifa etmektedirler. 337 senesi zarfnda milyon
kiilik iek as yapabilen Sivas messesesi geen sene zarfnda be milyon kiilik iek as, be yz otuz yedi
kilogram kolera, drt yz yedi kilogram tifo alar istihsl etmi ve bunlar ahaliye vafi surette tatbik edilmitir.
El-yevm stanbul ve Sivasta bulunan her biri bakteriyolojihane, kimyahane, telkhhane ve dalkelp
tedavihanesinden mrekkep hfzsshha messeselerinden ncsnn de bu sene Diyarbekirde tesisi ve bu
sayede uzak mesafelerin katkndan mtevellit mahzurlarn tehvini mukarrerdir. Emraz sriyeye kar mhim bir
vasta-i mcadele olan tathir ve tephir vesaiti gittike teksir ve dman tarafndan tahrip edilenler tamir ve
mevcutlar slah ediliyor. Bu suretle kariben Afyon-Karahisar, Eskiehir ve Nide tephir messeseleri faaliyete
gireceklerdir, zmirde ve Ankarada her trl vesait ile mcehhez birer tephirhane inas derdesttir. Esasen
ehirlerin mdafaa-i shhiyesinin istilzam ettii tephirhanelerden mahrum yerlerde mahall meclisleri tarafndan
verilecek tahsisatla ve merkezden yaplacak muavenetle bir an evvel bunlarn ikmali otuz dokuz senesinin
tahakkukunu hedef ittihaz ettii amalden birisi olduu gibi dhilde balca gzerghlarda ve hariten gelecek
emraz- istiliyeye kar mdafaa iin hududlarmzda tahaffuz tertibat projesi de mtala edilmektedir.
Kapitlsyonlarn fiil ilgas semeresi olarak beynelmilel bir idare halinden karlp elyevm dorudan doruya
vekletin uabat idaresinden biri haline gelen sabk karantine umur-u shhiyesi de, en mkl erait iinde devr
teslim edilmi olmasna ramen, kemali muvaffakiyetle idame ve tedvir edilmektedir. Bir harabe halinde tesellm
edilmi olan Sinop ve Klzumen tahaffuzhanelerinin iade-i faaliyetine allmaktadr. Mnhasran emraz- sriye
ve intaniye hastalarnn kabulne mahsus hastanelerin bulunmamas memleketimiz iin byk bir nakise olduu
dnlerek bu sene stanbulda ve Anadolunun nikat- muhtelifesinde olmak zere be adet emraz- sriye
hastahanesinin tesis ve kad shh programmza ithal edilmi ve elyevm zmirdeki faaliyete balam ve
stanbuldakiler de derdest-i kuat bulunmutur. Gerek mecalis-i mahalliyenin faaliyeti ve gerek numune
messeselerimizin memleketimize hsn tevzii suretleriyle Anadolunun her tarafnda mhim merakiz-i shhiye
tesisi daire-i imkn ve tahakkuka girmektedir. Emraz- mstevliye nispetinde mhim ve hatt memleketimizde
bunlardan daha fazla tahribata sebep olan stma, frengi ve verem hakknda da tebadir ittihazndan geri
durulmuyor. Stma hastalnn memleketimizdeki intiar ve tahribatnn derecesine kar bir tedbir-i kn olduu
iddia edilmemekle beraber phesiz pek messir bir mil olan, stanbul kimyahanesinde mamul devlet kinini
kurslarnn bin kiloya karip mevcudu Ziraat Bankas vastasiyle btn mlhakata tevzi edilmek zere bulunmu
ve 250 kilo miktarnda da meccani surette kinin dalmtr. Yine geen sene tahsisatndan mtebaki para ile
hariten yeniden bin kilo kadar kinin sipari edilmitir. Stma hastalnn kknden kali iin yegne are olan
teybis ve slah- arazi meselesine ehir ve kylerin erait-i hfz shhasnn slah ve istikmaline ise erait-i tabiiye
avdet eder etmez balamak icraat nafa ve shhiyemizin en mbrem ve mhimlerinden biri olacaktr. Frengi
mcadelesi her yerde faaliyet-i mutadesiyle devam etmektedir.
Tahripkr emraz- belediyemizden phesiz balcas olan verem hastalna kar imdiye kadar ahval ve
eraitin maateessf tatbikna msaade ve imkn bah etmedii tedabire balang olmak zere stanbulda
veremliler tedavihanesi amak ve bu suretle yeni ve pek lzumlu bir mcadelenin ilk temel tan koymak
mutasavverdir.
Veklete merbut emraz- umumiye hastanelerinde geen sene zarfnda yirmi bini mtecaviz hasta tedavi edildi
ve btn messesatn lboratuvarlarnda 30.000 muayene icra olundu.
Umur-u shhiyemizin nfusa ait bahislerini istikbale ait esasl icraat programna terk ederek muavenet-i
itimaiye umuruna geiyorum.
Efendiler! Geen senelerde yalnz vilyat- arkiye mltecilerinin istirdat olunan yurtlarna iadesine ve
memleketleri o zaman henz istihls edilmemi olan garbi Anadolu mltecilerinin iaesine ve iskn
mntakalarnda tetkikat icrasna mnhasr kalan muavenet-i itimaiye ileri, bu sene daha mull bir zemin-i
mesaide alm ve maddeten kabili temas bir ok neticeler elde etmitir. Garbi Anadoludaki vilyetlerimizin
istihls zerine evvel emirde oral mltecileri memleketlerine gndermek vazifesiyle karlaan hkmetimiz,
dman tarafndan yaklan kyler ve ehirlerdeki muhtac- muavenet halkn sknalarn tamire tahsis ettii
mebaliin sarfna nezaret ve dikkat etmekle beraber, iskn, iae, ilbas hususunda azami yardm ifa etmitir.

stihls- vatan urunda ehit olanlarn eytam, btenin msaadesi nisbetinde yer yer tesis edilen darley
tamlara yerletirilmektedir. Bugn devlet tarafndan kuat edilen darleytam messeselerinde on bine yakn yetim
mevcuttur. Harbin, bilhassa Yunan tasallutunun, hkmetin sine-i efkat ve himayesine brakt yetimlerin
adedi, himaye edilebilenlere nisbetle maatteessf lakal yirmi misli fazladr. u kadar ki bu dilsuz adedin pek
byk bir ksm memleketimiz halknn mtehalli olduklar hissiyat- insaniye sayesinde mhlik sefaletten masun
bulunmaktadr. Maahaza messesat- mevcudenin, hi olmazsa yirmi bini mtecaviz bir adedi kabul edecek
derecede tevsii lzmdr.
Hayatn her safhasnda muavenete arz- ihtiya edebilecek olanlar himaye ve sahabete mvekkil messesat-
hayriyeden numuneler tesisi mukarrerdir. imdiden bunlardan birka darlirda ocuk yuvas, darleytam, etfal
hastanesi, bimarhane, darlaceze tesisine balanm, hatt bazlar da faaliyete girmitir.
Efendiler, sene-i sabka zarfnda umur-u adliyemizin tarz cereyannda da ayan kayt nikat mevcuttur.
Evvelki seneden itibaren tatbikna balanarak byk faydalar grlen hkim-i mnferit tekiltnn tevsiine
devam olunmutur, olunmaktadr.
stihls edilen vilyatmzda da derhal tekilt- adliye icrasna balanarak ubat 339 gayesine kadar yeniden
on drt istinaf mahkemesi ile doksan bidayet mahkemesi ve o miktarda mahkeme i eriye kuat edilmi ve ibu
mahkemelere be yz altm mtecaviz hkim tyin edilmitir. Adliye mfettilerinin mikdar yirmi ikiye ibl
edildi. Mer-kezde bir heyeti teftiiye tekil olundu. Devair-i teftiiye bir mfettiin azami alt ay zarfnda devir ve
ikmal edilebilecei sahalara hasredilmek sayesinde badema hi bir mahkemenin nihayet alt aydan fazla mddet,
tefti ve murakabeden azade kalmamas esbab istikmal olunmutur. 338 senesi nsf ahirinde hukuk-u aile,
muhakemat, mecellenin kitablbuyuu kanun lyihalariyle, mehakim-i iptidaiyenin seyyar bir halde ifa-yi vazife
edebilmesini, meni mskirat cezalarnn temyiz ve itiraza tbi olmasn, mtekabil ahkm kabul eden memalik-i
ecnebiyede ika crmeden tebaann imkn tecziyesini, tecil-i takibat kanunundan istifade eden ehasn hemfiil
ve feran zimethal rfekasnn da tecil-i vakiden istifadelerini temin edecek tadilt lyihalar ile bahusus
hkimlerin refah- hallerini ve bir usul dairesinde terekkiyat- meslekiyelerini temin maksadiyle tanzim klnan
lyiha ihzar ve Meclisi liye arzedilmitir. imdiye kadar bir nizamnamesi bulunmadndan dolay mhmel
kalan cinayet mahkmin-i gyabiyesinin emvali hakkndaki ahkm- kanuniyenin suveri tatbikiyesini natk bir
nizamname lyihas ihzar olunmutur.
Yeni sene zarfndaki tasavvurat- adliyemiz meyannda tadil ve ihzar- kavanin komisyonlar vardr. imdiye
kadar kanun halinde tedvin edilmemi olan veraset, vasiyet gibi ahkm- hukukiyemizin kanunu medenimiz olan
mecelleye ilvesi ve mecellenin de ihtiyacat- asryeye muvafk bir ekilde tadil ve slah, berr ve bahr ticaret
kanunlariyle usul muhakemat-i cezaiye ve kavanin-i cezaiyenin tadili ve ayr ayr ahkm muhtevi bulunan usul
muhakemat- hukukiye ile usul muhakeme-i eriyenin tevhidi maksatlariyle her biri beer zattan mrekkep
ceman yedi komisyon kariben ifa-yi vazifeye davet olunacaktr. Bundan baka istikbal-i adlimizi temin
maksadiyle Anadoluda asr esaslar dairesinde bir hkkm mektebi vcuda getirilmesi veklet-i aidesince
dnlmektedir.
Efendiler, geirdiimiz sene zarfnda saha-i iktisattaki icraatmz pek byk olmamakla beraber btn
mesaimizi kasr ve tahdide saik olan hali harbe ramen ayan memnuniyettir.
Erbab ziraate muavenetle mkellef olan Ziraat Bankas ube ve sandklar drt ay evveline kadar yalnz yz
on iken bugn yzden fazla bir miktara karlm bulunuyor. Bu bankaya son iki ay zarfnda iki milyon liraya
karip bir sermaye tedarik edilmi ve bilhassa dmandan kurtarlan aksam- vatanda vasi mikyasta ikrazata
balanmtr, ikrazatn her halde istihsalta hasr ve sarf, banka meclisi idarelerinin slah ve itibar- ahsi
muamelesinin icras gibi mhim esasat dairesinde olmak zere ihzar edilmi olan lyiha kesbi kanuniyet ettii
takdirde bankann hayat- iktisadiyemizdeki mevki ve tesiri ykselecektir. Kyllerimize bir kredi messesesi
gstermek ve bahusus ahvalin istikran takdirinde tarlalarna dnecek askerlere bir itibar temin eyliyebilmek zere
bir ky bankalar kanunu yaplm ve Meclise takdim klnmtr. Memleket hayvanatnda evvelce ba gstermi
olan veba-yi bakari kamilen itfa olunmu ve bu hususta baytarlarmzn ayan sitayi mesaisi sebkat eylemitir.
Serom darlistihzaratmz bundan alt ay evvel yalnz 250 litre kadar serom istihsl ederken bugnk istihsalt
1000 litreye bali olmutur. hracat resminin lavndan itibaren Zonguldak kmr istihsalt artmaa balamtr,
iktisat Vekletine merbut olup adetleri birden yediye ibl olunan ziraat mektepleri tedrisata balam ve stanbul

sanayi ve ticaret mektepleri de veklet emrine alnmtr. Bu sene zarfnda Halkal Ziraat Mektebinin Eskiehir
veya Adana havalisine ve stanbul Orman Mektebinin de Boluya nakli mukarrerdir.
Senenin nsf ahiri esnasnda zrraa ve muhtacine muavenet olmak zere iki milyon liradan fazla tahsisat
sarfedilmitir. Yine ayn mddet esnasnda tergp ve tevik ile yeniden teesss eden ve hkmet tarafndan tasdik
olunan ticaret irketlerinin miktar krk mtecavizdir. Memleketimizin vsatine nisbetle nfusumuz az
olduundan ziraat hususunda makine ve alt- fenniye istimaline dier memleketlerden daha ziyade bir
mecburiyet vardr. Bu ihtiyac temin etmek ve halka taksitle alt ve edevat- ziraiye satmak ve msait eraitle ibu
alt ve edevatn tamiratn deruhde eylemek zere ktisat Vekleti tarafndan bir ecnebi sahibi teebbsiyle
mukavelename tanzim edilmi ve tarih-i tasdikinden itibaren ay zarfnda muameleye balamas takarrr
eylemitir. Dhil olduumuz sene zarfnda dahi teebbsata devam olunacak ve bilhassa memlekete makine
ithaline ve tedrisat- iktisadiyeye ehemmiyetle allacaktr. Bu meyanda zmir ve Trabzonda iki ticaret mektebi
kad mukarrerdir. Kezalik yeni sene zarfnda ticaret, ziraat, sanayi ve ameleye ait devlet kredi tesisatna
ehemmiyet-i mahsusa affolunacak ve ameleye mahsus ayrca resm bir yardm sand vcuda getirilecektir.
Ormanlarmzn asr bir surette idaresi ve ormanlarmzdan azami derecede temin-i istifade iin mtehassslarna
tanzim ettirilen 250 maddelik bir Orman Kanunu Meclise takdim klnmtr.
Efendiler, vesait-i nafamzn en mhim aksamn imendiferler tekil etmektedir. Bu babta mruztta
bulunmazdan evvel dman tahribatndan ve malzeme fkdanndan mtevellit her trl mkilta ramen
imendiferlerimizin orduya ve memleketin hayat- iktisadiyesine ifa ettikleri ve etmekte olduklar hidemat
kranla yadeylerim.
Ankara - Yahihan ve temdidi demiryolunda 23.000 metre mikp hafriyat, 1500 metre mikp kagir inaat
yaplmtr. Gelecek sene zarfnda ibu hattn 40 kilometre daha temdidi ile izzettin mevkiine sali iin
allacaktr.
Erzurum - Erzincan hattndan Kkrtl civarndaki linyit madenlerine temdidedilmekte olan ube hatt itmam
edilmek zeredir. Kop ve Deveboynu geitlerinin istikafat icra edilmitir. 339 senesi bidayetinden itibaren
Nafia Vekletince cihet-i askeriyeden devren alnan ve ceman be yz kilometreye bali olup tamirat- esasiyeye
muhta bir vaziyette bulunan Arpaay - Sarkam - Erzurum - Kkrtl ve Geliran - Bayezit Hanzir hatlar
mlhak bir bte ile idareye balanacak ve nevaks- inaatn itmam ve iletmenin intizam ve linyit ocaklar
daha fenn bir ekilde iletilerek mahrukat ihtiyacatnn tehvini temin olunacaktr.
Gebze - Eskiehir - Ankara ve Eskiehir - Yenice demiryollarnn tulu kmili olan yedi yz elli kilometrelik
bir saha dhilinde dman tarafndan tahrip olunan yirmiyi mtecaviz cesim kpr ile her ray ikier er
mahallinden atlmak suretiyle yz elli kilometre tul zerinde icra edilen tahribat nisbeten czi bir zamanda tamir
edilerek mnakalat- umumiyenin iadeten tesis edilmi olduu menatk- muhtelifede tamirat- mukteziye icrasna
devam edilmektedir.
Mhim bir yeknda dman tarafndan tahribedilen alt ve edevat- muharrike ve mteharrike noktalarnn
telfisine ve demiryollarndan matlp ve muntazar bulunan intizamn teminine allmaktadr. Memurin ve
mstahdemini ve muamelt kamilen Trk ve Trke olan ibu hatlar hem tesisat ve hem de muamelt nokta-i
nazarndan yakn bir zamanda daha ziyade tekemml edecektir. Aydn demiryollariyle zmir Kasaba ve temdidi,
Soma - Bandrma ve Mudanya - Bursa demiryollar ve zmir rhtm ve tramvaylar istihls mtaakip imtiyazl
irketlerine teslim ve tarafmzdan komiserler ikame edilmek suretiyle idare ve iletilmelerine devam
edilmektedir. Dman tarafndan ibu hutut zerinde yaplan tahribat sratle tamir ve mnakalt iadeten tesis
edilmitir.
Yenice - Nusaybin demiryollarnn baz aksamnda icras mktazi tamiratn ikmali muntazardr, stanbul ve
Edirne Vilyetinde mill idarenin tesisini mteakip ark Demiryollarna, Dersaadet rhtmlarna, tramvaylarna ve
Beyolu - Galata tneline murakabemiz temil edilmitir. Messesat- mezkrede elyevm tatbik edilen tarifelerin
gerek idare ve ileme umurunu ve gerek alkadar ahalinin menfaatini temin ve telif edecek bir ekli mutedile
tyin ve tesbit iin tetkikat ve muhaberat icra edilmekte olup neticesi yaknen Meclisi linize arzedilecektir.

Anadolunun mhim ticaret nikatndan biri olan Mersinde bir liman ina ve iletilmesi hakknda mracaat
eden talibi imtiyaz ile mzakerat icra edilmi ve tarafeynce bilitilf tanzim klnan mukavelt lyihalar Meclise
takdim klnmtr.
Her memleketin hayat damarlarn tekil eden demiryollarn tevsian Anadoluya tatbik etmek ve malm olan
istikametlerde en esasl hatlar ina ederek iletmek zere mracaat eden talib-i imtiyazlar ile veklet-i aidesi
arasnda mzakerat icra edilmi ve binnetice tarafeynce bilitilf tyin ve tesbit klnan mevat ve ahkm muhtevi
mukavelt ve mteferriatna ait levayih Meclisi linize takdim klnmtr.
Efendiler! Demiryol ve limanlar ve mmasilleri gibi pek muhta olduumuz tesisat- cesimenin yeniden ina
ve ile turnelerin deki siyasetimiz, kavanin-i hzra ve mstakbelemize tbi olmak ve bu bapta kabul ettiimiz
mill prensiplere tetabuk etmek artiyle mracaat edecek ecnebi sermayelerini memnuniyetle kabul etmektir.
Mevcut messesatn mukavele ve artnamelerine mtekabilen riayet, gerek bu messeselerin ve gerek
memleketimizin menfaati iin lzmdr.
Yollara gelince : Anadolu ve Rumelide igal altndaki sancaklarmzn istirdadiyle tarik-i umumiyemiz 8100
kilometreye ve tarik-i hususiyemiz de 16.000 kilometreye bali olmutur. Yollar hakknda imdiki mesaimiz baz
mevzii tamirata inhisar etmektedir. Vasi bir yol inaat plnnn tatbikat iin henz bir frsat zuhur etmemitir.
Nafa Vekletince bir sene zarfnda turuk-u umumiye iin bedeli kefi be yz bin liraya bali olan krk be adet
ve turuk-u hususiye iin bedeli kefi 28.000 liraya bali olan 51 adet ve kezalik Dahiliye, Maliye ve Maarif
Vekletlerinden muhavvel bedeli kefi ceman 110.000 liraya bali olan 85 adet evrak- kefiye tetkik ve tasdik
edilmitir. Baz mahallerde elektrik tevzii, su isalesi nehirlerde seyrisefain, bataklk teybisi ve arazi skas gibi
teebbsat- nafia hakknda imtiyaz talebini havi mahdut mracaatlar vuku-bulmu ve bunlar hkmete tetkik
edilmitir. Efendiler, alelumum inaat- nafia ihtiyac memleketimizin her tarafnda iddetle mahss olup bu
hayat ihtiyacatmzn temin ve ikmali zmnnda her frsattan istifade iin hazr bulunmaktayz.
Mamafih yeni senemizin btesi turuk-u umumiye ve hususiye iin olduka mhim tahsisat ihtiva
eyliyecektir. Mhendis ve fen memuru mevcudumuzun ihtiyacat- mstakbeleye kfi gelemiyecei iin
Anadolunun muhtelif noktasnda mhendis namzedi mektepler kadna teebbs edilmitir.
Efendiler! Umur-u maliyemizden bahse gemeden evvel geen sene bugn bu mevzu zerinde sylediim
szleri msaadenizle aynen tekrar edeceim :
Bnye-i devleti yaatmak iin harice mracaat etmeksizin memleketin menabi ve varidatiyle temin-i idare are
ve tedbirlerini bulmak lzm ve mmkndr. zami tasarruf iar- millmiz olmaldr. Binaenaleyh usul malimiz
halk tazyik ve izrar etmekten itinap ile beraber mmkn olduu kadar harice arz ihtiya ve iftikar etmeden
varidat- kfiye temin etmek esasna mstenittir.
Efendiler! Geirdiimiz sene milli cidalimizin en muazzam hdisesini kaydeylemitir. Ayn sene zarfnda o
muazzam hdiseyi vcuda getiren byk ordunun bilumum masarifi temin edildii gibi idare-i umumiye-i
devletin istilzam eyledii btn sarfiyat dahi hariten hi bir istikraz yaplmakszn icra olunmutur (alklar).
Bundan baka 338 senesi zarfnda milli hazine 337den mdevver dyunu devletin te ikisini tesviye
eylemitir. Btn ihtiyacat- mevcudemize ramen memleketin tabaka-i mstahsilesini tekil eden kyl ve
iftiyi himayeden, anam rsum mutadesinden misli tenzil edilmi ve evvelce ihtiyac- mbrem
muvacehesinde bilumum ashab- maatan katedilmi olan yzde yirmilerin iadesi suretiyle devlet hizmetinde
bulunanlarn vsat-i maieretlerine allmtr.
Efendiler! Mesai-i iktisadiyemiz meyannda arzeylediim bir noktay yakndan tatbik hasebiyle burada da
tekrar etmekte fayda tasavvur ediyorum. Dmandan istihls olunan mahaller ahalisine devlet veznelerinden
vukubulan tediyat ve sarfiyat yeknu iki buuk milyon liraya bali olmaktadr.
Yeni hulul eden sene zarfndaki siyaset-i maliyemizde daima halk fazla bir tazyika maruz brakmadan
ilerimizi grmek gayesini istihdaf eyliyecektir (naallah sesleri). Mruzat- mesbukamn dier bir noktasnda da
izah eylediim gibi 339 senesinin sarfiyat bu senenin bir sulh veya bir harb senesi olmas klarna gre tahavvl
edebilir. Mamafih yeni sene iin tasavvur edilmekte olan baz hususat hakknda arz malmat edeyim:

Dmandan istihls edilen mahaller ile harikten mteessir olan yerlerde inaat- cedideyi tevik ve teshil
eylemek zere bunlarn be sene vergiden muafiyeti hakknda bir lyiha-i kanuniye tanzim olunarak Meclisi
lilerine takdim klnmtr. Emlk, arazi ve temett vergilerinin tyin-i mekadiri iin 339 sene-i maliyesinden
itibaren Tahriri Msakkafat Kanuniyle Tahriri Umumi Nizamnamelerinin tatbiki dnlmektedir. Memleketin
hayat sanat ve ticareti iin ehemmiyet-i mahsusay haiz bulunan temett vergisi kanununun yeniden ve slahen
ihzar ve teklifi mutasavverdir.
Tekat maalar mukabilinde mtekaidine hazinenin taht tasarrufunda bulunan emlk ve arazii emriyeden
mnasip birer mahal tefrik ve tahsisi ve mevadd harbiye messesatndan gayri devlete ait bilumum fabrikalarn
uzun mddetle icarlar, tasavvurat- maliyemizden zikre ayan bulunanlardr.
Efendiler, maarif hususundaki bir senelik mesaimiz dahi pek parlak olmamakla beraber muhat olduumuz
mklta ve bilhassa fkdan- vesaite nisbetle olduka kabili temas neticeler vermitir. Maarif Vekletince geen
bir sene zarfnda mtareke ve cidal devrelerinin vilyet merkezlerinde kapal brakt darlmuallimnlerden on
nn tekrar kad, muhtelif livalarda yeniden on yedi zukr, bir inas sultanisi tekiltnn ikmali, alt erkek, iki
inas idadisi kad gibi mspet iler grlmtr. Btn sene mekteplerdeki muallim boluunun doldurulmasna
allm memalik-i mstahlise mekteplerine kudret-i tedrisiye ve hami-yet-i milliyesi mcerreb muallimler
gnderilmi, stanbul ve Anadoluda mevcudu kalmyan talimatnamelerin en lzumlularndan bir ksm
bastrlarak maarif idarelerine irsal edilmitir. Geen sene btn vilyet ve livalardaki maarif ktphanelerine
meccanen bir ok kitaplar sevkedilmesi ve heda ocuklarna on be bin kadar kitap datlmas da u mesai
silsilesine ilve edilebilir. Bu esnada muntazaman itimaatna devam eden Telif ve Tercme Heyeti, ahalinin ve
erbab tetebbuun muhta olduu asardan on be kadar kitap telif ettirerek bunlardan bazlarn matbaaya
vermitir.
Efendiler, imdiye kadar yaplabilen eylerin maarif-i umumiyeye ihtiyacatmzdan binde birini bile tatmine
kfi olmadn itiraf etmek hakikatperestlik levazmndandr.
Mamafih harbin bilhassa maarif idaresi ve mektepler zerinde gsterdii tesirat- fevkalde karsnda temin
edilebilecek muvaffakiyetlerin ancak temin edilebilenlerden ibaret kalacan tasdik etmek de insafperverlik iar
addolunmak lzm gelir. Cephelerdeki zbitan saflarnda boalan yerlere mektepler, genliin yksek ve
mnevver unsurlarn vermitir. Bu iki kere kymetli anasrn mekteplerimizin tedris krslerine avdet edecei ve
cephelerde sarf olunan mhimmatn ksmen mekteplerimizde haritaya ve kitaba tahavvl edecei tam bir sulh ve
skn devresinden sonradr ki maarif idaresi o krsler zerinde cehle kar sarslmaz bir istihkm vcuda
getirecek ve istikbali oradan feth ve teshir edecektir.
Efendiler, terbiye ve tedriste tatbik edilecek usul, malmat insan iin fazla bir ss, bir vasta-i tahakkm,
yahut medeni bir zevkten ziyade maddi hayatta muvaffak olmay temin eden amel ve kabil-i istimal bir cihaz
haline getirmektir. Maarif Vekletiniz bu esasa ehemmiyet vermektedir.
Amel ve mil bir maarif iin hudud-u vatann merakiz-i mhim meinde asr ktphaneler, nebatat ve
hayvanat baheleri, konservatuvarlar, darlmesailer, mzeler ve sanayii nefise meherleri tesisi lzm olduu gibi
bilhassa imdiki tekilt- mlkiyeye nisbetle kaza merkezlerine kadar btn memleketin matbaalarla tehizi
icabetmektedir. Btn bu gzel eylerin bir an iinde vcuda getirilmesi gayri mmkn olmakla beraber mmkn
olduu kadar az zaman zarfnda bu neticelerin istihsali ehemmiyetle ayan temennidir.
Memleketin darlfnun ve serbest meslekler hayatnda takip edecei yolu en asr bir zihniyetle idrak eden iyi
bir darlfnun heyetine ve bir hayli meslek ve fikir adamlarna malik olduumuzu kemali kran ile tezkr
edebiliriz.
Darlfnun, istikll-i tabisi dhilinde serbest mesleklere verdii istikameti gittike daha mkemmel bir hale
isal edecek vesait-i mneviyeye maliktir.
Yeni sene zarfnda memleketimizde ilk ve orta tahsilin mmkn mertebe slah iin Anadolu on be
darlmuallimn mntakasna ayrlacaktr.

Buralarda tam devreli birer sultani mektebi ile iki yz talebelik bir darlmuallimn-i iptidai bir de
darlmuallimat bulunacaktr. Bu mekteplerin terbiye ve tedrisat heyeti takriben altm kiiye bali olacaktr. Bu
suretle memleketin muhtelif aksamnda kuvvetli anasrdan mrekkep birer merkez-i irfan kurulmu olacaktr.
Bu merkezlerde ilm msamereler ve konferanslar tertip etmek ve halkn okuyup yazmayan ksmn en kolay
vesaitle okutarak onlara birinci derecede lzm olan malmat verecek gece dersleri amak, matbuat-
mahalliyede bilhassa terbiye-i umumiye ve halk bilgilerine ait neriyatla megul olmak heyeti mualliminin
muntazaman ifa edecei vezaiften olacaktr. Mekteplerin tatilinde yirmi be, otuz merkezde btn ky imamlarn
cem ederek kendilerine aylk bir tatbikat dersi vermei Maarif Vekleti bu seneki teebbsat meyanna ithl
eylemitir.
Efendiler, iptidai tahsilin muhta olduu messesattan biri de leyl iptidai mektepleridir. Hkmetin son
zamanlardaki tetkikat ve mahedat her tarafta leyl iptidailere kar umumi bir temayl hsl olduunu
gstermitir. Birka vilyetin kk yavrularn bir yere toplamann vahdet-i terbiye, yurt sevgisi ve kardelik
zerine icra edecei tesir meydandadr. Bu sebeple Maarif Vekletiniz bu mekteplerin almasn her trl
vesaitle tevik edecektir.
Efendiler! Mekteplerde tedrisat vazifesinin ayan itimat ellere teslimini, evld- memleketin o vazifeyi
kendine hem bir meslek, hem bir mefkure addedecek fzl ve muhterem muallimler tarafndan yetitirilmesini
temin iin muallimlik, sair serbest ve yksek meslekler gibi, tedricen tarakkiye ve her halde temin-i refaha msait
bir meslek haline konulmaldr. Dnyann her tarafnda muallimler, cemiyet-i beeriyenin en fedakr ve
muhterem unsurlardr.
Vatann fedakr evltlarndan mrekkep olan muallim ve mderrislerin terfi ve ikdarna ait olarak ihzar edilen
kanun lyihas yaknda Meclisi liye arzedilecektir.
Efendiler, telif ve tercme ileri hkimiyet-i millyenin istinatgah ve mill harsn en mhim vasta-i intiardr.
u iki maksada ait neriyat bu sene azam bir gayretle tevsi iin darlfnun medreselerini de bu ie terik edecek
esasat hazrlanmtr. Bir taraftan tabedilen ve yeniden telifi kararlatrlan kitaplar meccani olarak her tarafa
datmak ve halk okumaa altrmak iin hkmete sarf mesai edilecektir.
Devlet Kitab nam altnda meccani olarak neredilecek amel ve basit ifadeli eserlerle halkmza hakayik-i
hayatiyeyi retmek ok faideli bir usul olarak ayan tavsiyedir.
Efendiler, eriye Vekleti, geen sene zarfnda birisi ray fta, dieride Tetkikat ve Telifat- slmiye
namiyle iki heyet vcuda getirmitir. Usul ve adatn tagayyr ve tebeddl ile vuku bulan hdisatn, nsn
ihtiyacatn nazari dikkate almak suretiyle hallini temin etmek, ra-yi ftann bilcmle mesaisini istinat
ettirecei esas olmaldr. Tetkikat ve Telifat- slmiye Heyetinin vezaifi meyannda hikmet-i islmiyeyi garp
nazariyat ilmiye ve felsefeleriyle mukayese ve akvam- islmi-yenin itikadi, ilm, itimai, ihsai ve iktisadi
hayatlarna ait uunat tetkik ve netayicini nereylemek zikre ayan ehemmiyeti haizdir. Tetkikat iin bir
ktphane tesis edildi, stanbuldan, Avrupadan ve Msrdan bir ksm mhim kitaplar celbolundu. Ehemmiyetli
birok kitap da Avrupa ve Msra sipari edildi. eriye Vekleti, medreselerin tevhidini ve asr messese haline
ifran istihdaf eylemektedir. Veklet, asri mtehit ve mfessirlere mene olmak zere bir klliye-i islmiye
vcuda getirmee byk ehemmiyet atfetmektedir.
Efendiler, evld- memleketin mtereken ve mtesaviyen iktisaba mecbur olduklar ulm ve fnun vardr. li
meslek ve ihtisas erbabnn tefrik olunabilecei derecat tahsile kadar, terbiye ve tedriste vahdet, heyeti
itimaiyemizin terakki ve taalisi nokta-i nazarndan ok mhimdir. Bu sebeple eriye Vekletiyle Maarif
Vekletinin bu hususta tevhid-i fikir ve mesai eylemesi temenniye ayandr.
Efendiler, geen sene zarfnda Evkaf Vekleti mebani-i dinye vehayriye tamirat ve inaatnda olduka mhim
bir faaliyet gstermitir. Vuku bulan tamirat yeknu memleketin muhtelif noktalarna ait olmak zere 126 cami
ve mescid-i erif ile 31 medrese ve mektep, 22 su yolu ve eme, 175 akar ve 26 hamama bali olmutur.
339 senesinde stanbula ait olup imdiye kadar tekiltszlk yznden ihmal edilen bentler tamirat,
ciddiyetle nazar itibare alnarak bu hususta bir kanun lyihas tanzim ve Heyeti Vekileye derdest-i tevdidir ve

kanunu mezkrun Meclisi lice tasdiki halinde stanbulda susuzluk tehlikesine mruz kalan ahali ve mebani-i
dinyenin su ihtiyac mmkn mertebe tehvin olunacaktr.
Yeknu mhim bir miktara bali olan evkaf sarfiyatnn hi bir teftie tbi olmadan icra edilmesi gayri
muvafk grld gibi mtemadiyen halk tarafndan vuku bulan ikyetin bir an evvel tahkiki kabil olmamakta
bulunduundan yeniden heyeti teftiiye tekilt bteye vaz olunmutur.
Mahiye yirmi be, elli kuru gibi czi bir meblla ifay hizmet etmekte olan hademe-i hayrattan 487 zatn
maaatna zam, imdiye kadar 13006 lira, yaplm ve bu sene zarfnda bir o kadar lira zamm mukarrer
bulunmutur.
Efendiler, geen sene arzetmitim, bu sene de tekrara mecburum ki evkaf meselesi mhimdir. Memleket ve
milletin hakik menfaati nokta-i nazarndan tetkik ve icabat- asriyeye muvafk bir ekilde hallolunmak lzmdr,
elzemdir.
Efendiler, bundan sonra vaziyeti hariciyemize nakli kelm ediyorum: Malmdur ki takip ettiimiz siyaset,
siyaset-i sulhperveranedir. Memleketimizi hi bir hak ve adalete istinat etmiyerek inemek ve inetmek
teebbs muzaffer ordumuzun fedakrane ve cansiperane gayretiyle lyk olduu akamete uratlm ve
milletimiz, tarihin nadir kaydettii bir muzafferiyet iktisap ederek sevgili yurdumuzu kurtarmtr (iddetli
alklar).
Tunal Hilmi Bey Tarih ilk defa kaydetmitir.
Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Sulh-u lemi tesis iin her frsattan istifade arayan hkmetimiz
byk muzafferiyetten sonra da harekt tevkif ederek mtarekeyi temin etmi ve uzun teahhurlar ve mkilt ile
ancak terinisaninin yirmisinde alan Lozan Konferansna hakik bir arzuy-u itilf ile itirak eylemitir.
Heyeti murahhasamz btn konferans esnasnda Trkiyenin her medeni ve kabiliyetli millet gibi yaamaktan
baka bir emeli olmadn sabr-u sebat ile izah ediyordu. Konferanstan kati netice hsl olmad.
Trkiye milletinin idar, mal ve iktisadi btn hukuk-u istikll ve hayatna malik olmas, hi bir milleti izrar
etmiyen ebed bir hakk mkteseptir (phesiz sesleri). Bu kadar tabi bir hakikati kabul etmek, sulh-u lemi tesis
etmek iin kfidir, fakat senelerden beri olduu gibi Trk milletinin hukuk-u hayatiyesini her hangi bir ekil iine
kapayarak ruhan, fiilen ve hakikat- ahvalde onu kabul etmemek srar ne netice verirse versin, Trk milleti o
neticeyi huzur-u kalb ve istirahat-i vicdan ile kabul etmektedir. Ve Kabul edecektir (hay hay sesleri).
Gryorsunuz ki sulh-u cihan temin eylemek evvel ve hir mttefiklerin elindedir.
Ancak talik devrinin sratle hitam bularak vaziyetin inkiaf etmesi zaruridir.
Afgan ve ran gibi karde byk milletlerle aramzda cayigir bulunan mnasebat- samimye ve dostaneyi
takviye, nuhbe-i amalimizdir.
Rus ralar Cumhuriyetiyle Moskova Muahedesi ahkm dairesinde mnasebat- samimyemizi tarsin etmek
ve her iki milletin kavanin-i mevcudesini telifen mnasebat- iktisadiyemizi ileri gtrmek hususlar ark-taki
siyasetimizin temelidir (hay hay sesleri). Rus ralar Hkmetiyle Moskova Muahedesi ahkmna tevfikan
tarafeyn arasnda ticari ve iktisadi mnasebatn tanzimi ve bir konsolosluk mukavelesi akdi zmnnda merkez-i
hkmetimizde tarafeyn murahhaslarndan mrekkep konferans, mzakeratna devam etmektedir.
ki milletin menafiini meze ve telif ederek mzakeratn hsn hitama ermesi memuldur. Komularmz Kafkas
Cumhuriyetlerine gelince :
Malmunuz olduu zere Kars Muahedesiyle aramzda mevcut mnasebat- dostane-i hemcivari tarsn ve
takviye edilmitir. Ve yine Kars Muahedesi ahkmna tevfikan Tiflise zam eylediimiz heyeti murahhasa
Kafkas Cumhuriyetleriyle konsolosluk, mzaheret-i adliye, posta ve telgraf, imendefer mukavelt mzakeratn
hsn suretle hitama erdirerek akd imza etmi ve berayi tasdik ibu mukavelt Meclisi linize arz klnmtr.
Ayn zamanda Tifliste Rus ralar Cumhuriyeti ile posta ve telgraf ve imendifer mukavelt akd imza
olunmutur. Muhterem komularmz olan Kafkas Cumhuriyetleriyle ve onlarn mttefiki olan Rus ralar
Cumhuriyeti ile mnasebat- hemcivari ve Postanemizi bu suretle mukavelta raptederek taht intizama almak

bizim iin mucib-i memnuniyettir. Uzun mddetten beri Yunanistanda strapta bulunan sivil seramzn
mbadelesi iin Lozanda akdedilen mukavele ahkm mevkii tatbika konmutur.
Efendiler, Avrupada komularmz olan hkmatla aramzda tezad- menafi yoktur. Mtekabilen hukuka
riayet, Balkanlarda dahi dost olmak iin kfidir. Kendileriyle mnasebat- kadimemiz bulunan dost devletlerle bir
an evvel mnasebat- resmyeye giriilmek zere sefaret ve ehbenderlik tesisi arzu-yu halisindeyiz.
Efendiler, cihann mnasebat- siyasiye-i hzras hemen mnasebat- iktisadiyeye mstenit olduundan bizde
iktisadiyat- hariciyemize bir ehemmiyet-i mahsusa atfediyoruz.
Efendiler, mruztm Trkiye Byk Millet Meclisinin elik bir ktle halinde ifayi vazife etmi ve etmee
mheyya ordusuna intikal ettiriyorum.
Szlerimin bu aksamn derin bir hrmet ile ifadeye balamadan evvel -Bakumandan sfatiyle dahi olsatimsali namus ve ehamet olan o kuds camiann bir ferdi olmakla iftihar ettiimi arzetmeliyim (iddetli alklar).
Yahya Galip Bey (Krehir) Bizde vcudunuzla iftihar ediyoruz.
Ali Saip Bey (Urfa) Vcudunuzla iftihar ederiz.

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler! Garp Cephesinde Yunanllar karsnda bulunan ordumuz
26 austos 1338de taarruza geerek kazand seri muzafferiyetler ile cmlenin malmu olan tarzda ksa bir
mddette garb Anadoluyu Yunanllardan tathir etmitir. Ayn darbenin tesiriyle dmanlarmz ark Trakyann
da tahliyesiyle hkmetimize teslimine icbar edilmitir. Cihan kubbesi altnda cereyan eden hdisat- harbiye
arasnda btn evsafiyle en mstesna bir mevkii haiz bulunan bu muazzam hareketin takdir-i ehemmiyetini tarihe
tevdi ederim. Zaferin her trl sitayiin fevknda bulunan kahraman milleri hakknda da fazla sz sylemei zait
addediyorum.
Elcezire Cephesine gelince : Memleketin cenubu - ark hududunun Misak Mill dhilinde temini iin silha
mracaat ihtimali dnlerek icap eden tedabir-i askerye ittihaz edilmitir (hay hay sesleri, alklar).
Yahya Galip Bey (Krehir) Yaasn ordu...

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Anadoluda gerek Yunan ordusu ve gerek Pontus akileri tarafndan
icra edilmi olan bmisal zulm ve vahetin tesbit ve tevsikna allmaktadr. Tesbit olunanlar neredilerek
peyderpey lem-i medeniyete ibl olunmaktadr. Ordunun, Harbi Umuminin verdii tecarp ve tebellr ettirdii
netayice gre, mkemmelen talim ve terbiyesi iin gerek Harbi Umumi esnasnda ve gerek badelharb
mtehassisin-i askerye tarafndan neredilen en mfit mecmua ve resail-i askerye celbedilerek tercme, tab ve
teksir edilmi ve binlerce nshas orduya tevzi edilmitir.
Bundan baka sunuf-u muhtelife iin kurslar kad suretiyle ordunun talim ve terbiyesinin yksek bir
seviyeye saline allmtr ve daima allacaktr.
Efendiler, ordunun muharebeye ihzar hususunda Mdafaai Milliye Vekletince sebkeden mesaiden de
bahsetmek faydal olacaktr.
Bilhassa stanbulda bulunmakta iken esbab muhtelife tesiriyle henz orduya iltihak edemiyen fakat kalbleri
z vatann derdiyle arpan zbitann vazifelerine esbab iltihaklar temin edilmi ve ayrca Ankara talimgahndan
sonra tecrb harbiye ve en yeni fenn bilgilerle mcehhez olarak yetitirilen birok arkadalar orduya iltihak
ettirilmilerdir.
Geirdiimiz sene zarfnda esliha ve mhimmat tedariki hususunda buhranl bir mesai sebkat etmi ve ksmen
hariten ksmen de dhilden tedarik edilen malzeme ile temini maksada muvaffakiyet hsl olmutur.. malt-
harbiye fabrikalarnn bu sene zarfndaki faaliyetleri dahi ayan teekkrdr.
Azim ve imanmz nnde yklarak esliha, mhimmat ve vesaitini meydan- muharebede terke mecbur olan
Yunan ordusunun metruktndan istifade olunarak muhtelif merkezlerde yeni ve ihtiyat silh ve cephane
depolarmz ve fabrikalarmz teesss etmitir. Bu vsatle teesss eden ve gn getike daha ziyade vsat ve
mkemmeliyet peyda etmekte olan messesat- harbiyeye lzm vehile fenn dimalar yetitirilmesi iin de
ihzaratta bulunulmaktadr.

stihsali zafer iin geri hidematnn tanzimi hususunda sebkeden mesai pek mekr ve ayan takdirdir. Bu
kelimeleri telffuz ederken ifade etmek istediim hissi kran, yalnz devair-i resmyeye maksur deildir. Btn
kudret-i hayatiyelerini, btn vastalarn, rabtalarn ordunun hizmetine amade klan ve kadn ve ocuklariyle
ordu nakliyatna itirak eden muhterem halkn krs milletten ifade eylediim takdir ve krana pek ziyade
istihkak vardr (iddetli alklar).
Efendiler, meselenin heyecanbah safahat zerinde biraz daha srar etmek mecburiyet-i vicdaniyesini
hissediyorum. Oullarn ve kocalarn cephenin ate hattna gnderen ihtiyar babalar ve analarla, gen kadnlar
kan ve kzden ibaret bir terkib-i mukaddes olan hayat vastalarnn bana geerek orduyu takip etmiler ve
malzemelerinin iptidailiine ramen ruhlarndaki gayret ve hissi fedakri ile dmann binlerce otomobilden
mrekkep bir manzume-i nakliye tekil eden vesait-i fenniyeleriyle rekabet eylemilerdir (yaasn millet sesleri,
iddetli ve srekli alklar).
Ali Saip Bey (Urfa) Bu millet lmez!..

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Ordunun bu sene vermi olduu muharebelerde umur-u shhiyenin
tarz cereyan takdir ile yda sezadr. Emraz sriye mcadelesi, tehizat- shhiye nevaksnn ikmali, zbitan-
shhiyenin itmam ve istihbarat- shhiyenin tanzimi zerinde tekasf eden vezaif-i shhiyede de muvaffakiyet-i
kmile grlmtr. Hassaten sevkyat hududu zerinde kesretle grnen humma-i racia ve lekeli humma
menabii taharri ve takip edilerek ve kt kylere kadar mcadele temil edilerek cepheye temiz efrat sevkiyat
temin edilmitir.
Vaktiyle tekmil tekilt- bahriye ve mhimmat depolariyle ssl-harekelerimizin ve inaat tezghlarmzn
stanbula sktrlmasndaki mahzur, ibu mcadelede tamamiyle tahakkuk etmitir. Dmann ablukasna ve
malik olduu vesait-i bahriyesine ramen mensubin-i bahriyemiz birka gemi ile harikalar gstererek hibir ey
zayi etmeksizin nakliyat- bahriyeyi temin eylemek suretiyle mekr hizmetler ifa etmilerdir (alklar).
Tunal Hilmi Bey (Bolu) Yaasn Barbaros oullar.

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Mill ordu tekiltnn dier senelere nisbetle byk bir vsat
arzetmesine ramen iae ve ilbas ileri ayan memnuniyet bir tarzda ikmal edilmitir.
Harita Dairesinin bu sene zarfnda orduya yetitirdii haritalarn son zaferin iktisabnda byk dahli olmu ve
bu haritalar sayesinde ordu, hedef-i zafere suhuletle yrmtr. Son zaferde Yunan ordusunun brakt serann
tanzimi refah hallerine allmak zere bir sera u-besi tekil edilmi, dmann sera ve ahalimize reva
grd mezalime mukabil dman esirlerine kar kendi efradmza olduu kadar efkat ve himaye
gsterilmitir.
Yahya Galip Bey (Krehir) Mahalline mi masruftur?

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Yeni sene zarfnda ordumuz btn uabatiyle ve mtemadiyen
terakkiye devan edecektir.
Efendiler, yeni senenin mevzuu itigalt meyannda ordu ve men-subinin temin-i refah ve tefeyyz meselesi
ve mall silh arkadalarmzn temin-i istikbali, ehemmiyetli bir mevki tekil etmektedir.
Efendiler, mruztm ikmalden evvel vcud-u millnin resi idaresini tekil eden Meclisi linizin mesai-i
mesbukasn da icmalen kaydetmek istiyorum. Bu sene zarfnda 1 terinisanide Meclisi linin ittihaz ettii tarih
kararn tabi bir neticesi olmak zere Abdlmecit Hazretleri Meclisi lice mspet ve musaddak olan fart liyakat
ve ehliyetlerine binaen makam- mually hilfete intihap buyurulmulardr.
Yahya Galip Bey (Krehir) Allah millet hakknda hayrl eylesin.

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Meclisimizin bir sene zarfnda vuku bulan itimalar 201dir. Bu
itimalar 377 alen, 102 haf olmak zere 479 celseyi ihtiva etmektedir.
Sene zarfnda Meclise ceman 419 lyiha ve teklif-i kanuni takdim edilmitir.
Tezkere ve takrir suretinde gelip de kanuniyet kesbeden evrak miktar 17 olduundan gelen lyiha ve
tekliflerin yeknu 436ya bali olur. Buna ikinci seneden nc seneye devredilen 314 ktadan ibaret olan

levayih ve teklifi de ilve edersek geen sene zarfnda Meclise malolan miktarn yeknu 750 olarak tezahr
eyler.
bu 750 lyiha ve tekliften sene zarfnda 113 kanun ve 9u tefsir olarak kabul edilmi ve 24 de
reddedilmitir. ade ve istirdat suretiyle 7si mevkii muameleden kaldrlmtr. 52si ait olduu dier kanunlarla
tevhidedildi.
Alts da karar eklinde kt ki nc itima senesinde muameleleri ikmal olunan miktar 211 olup yeni
seneye heyeti umumiyede ve encmenlerde olmak zere 539 teklif ve lyiha devredilmitir. Bundan baka dier
birok mazbatalar vesaire mzakere edilerek bu suretle ittihaz olunan mukarrerat yeknu da 137ye bali olur.
Btn bu muameltn tafsiltn derdest-i nerolan nc itima senesine mahsus Meclis hulsai mesaisini
muhtevi bir risalede greceksiniz, geirdiimiz sene zarfnda dahi dier senelerde olduu gibi baz rfekamz
Meclis haricinde de gzide hizmetler ifa eylemilerdir.
nc itima senesine 347 za ile balamtk. Bir sene zarfnda arkadamzn zyaiyle mteellim olduk
(Allah rahmet eylesin sesleri). Merhumlar hakknda Cenabhakkn rahmet ve gufrann niyaz ederim. Rufekay-
kiramdan yedi zat dier suretlerle infikk ve aramzdan gaybubet etmi bulunuyor. Yine bu sene zarfnda intihap
suretiyle bir arkadamz Meclise iltihak etmitir.
u halde drdnc mill seneye 341 za ile ibtidar eyliyoruz.
Efendiler, son ifadelerimle son mill senenin hudud-u mesaisine ait icmali ikmal etmi bulunuyorum. Geen
seneki mruztm, hututu umumiyeden ve teceddt yolunda muhit-i millde tebellr etmi arzularn intakndan
ibaretti. Bu sene, yalnz yaplm ve yaplmas mukarrer bulunmu eylerden bahsettim.
Efendiler, szlerim burada en hayat bir noktaya intikal ediyor. Hayat diyorum ve bunu sylerken kelimenin
en mutlak mnasn kasdediyorum. Efendiler, geirdiimiz sal-i millnin mahassal mesaisini en mtevaz bir
lisan ile arzeylediimi zannederim. Btn noksanlarmza ramen hakbn olan her sahib-i insaf bu netayi nnde
kfi bir hissi memnuniyet duyacaktr (elbette sesleri). Bugn dhil bulunduumuz yeni senenin bandaki bu
umumi vaziyetimizi yalnz bundan buuk, drt sene evvelki hal ile deil, belki ona takaddm eden asrlarda
Osmanl devletinin haliyle mukayese edecek olursak ve bu mukayesemizi cidd bir tetkike istinadettirirsek
alacamz netice udur:
Bugn maziden kuvvetliyiz (Elhamdlillah sesleri). Bugn maziye nisbetle daha byk bir kabiliyet ve kudreti hayatiyeye malikiz! (hay hay sesleri).
Bu rhan yapan nedir? Bunu gayet sarih olarak tekrar ve tekrar etmek mecburiyetindeyiz. Bunun esbab-
hakikyesi iki dsturun mefhumunda mndemitir. Bu dsturlardan birisi Misak Milli ikincisi hkimiyeti bil
kayd art milletin elinde tutan Tekilt Esasiye Kanunumuzdur (alklar).
Millet ancak hkimiyet-i millyesini eline alarak kurduu yeni devlet ve yeni mahiyetteki idare sayesinde
kendi hayat ve memleketin mahfuziyeti iin zaruri olan eraiti ve pek byk olan muzafferiyat temin eylemitir.
Fakat bugne kadar istihsl edilmi olan esasl noktalar mahfuz bulundurmak ve tiye tali ve terakki mitlerinin
emniyetle mahfuz bulunduundan kani olmak iin evvel emirde hkimiyet-i millye-mizin her eyden masun
olarak milletin vicdannda, kalbinde ve btn maneviyatnda gayri kabili izale bir surette mahkk olduunu
grmek ve bilmek lzmdr.
Hac Ahmet Efendi (Ma) Ebediyen mtemerkiz olacaktr.

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Benim bildiime gre millet bu hakikat- hayatiyeyi btn muliyle
idrak etmitir (hi phe yok sesleri).
Efendiler, hkimiyet-i millye ve onun mahfuziyetini mtekeffil olan bugnk ekil ve mahiyet-i idaremiz
yalnz saadet-i tiyemizi deil, belki erefimizi, namusumuzu ve btn evsaf mneviyemizi temin eder.
Efendiler, mcbir hdisatn sevk ve tesiri altnda toplanan Meclisi filiniz bu devlet ve milletin ekil ve
mahiyetini en kati bir tarzda tesbit etmi ve Tekilt Esasiye Kanuniyle onun ahkm- kabasn teyit ve takviye
eden 1 terinisani 338 kararn mttefikan kabul ederek yeni Trkiye devletinin esaslarn vazeylemistir.

Misak Mill ismi altnda tanyarak tahakkuku urunda btn milletin ifnayi hayat gze ald berat-
necatmzn kudret, kuvvet ve mahiyeti ne ise 1 terinisani 1338 kararnn da kymet ve ehemmiyeti odur. Misak
Milli, vatann dman- haric muvacehesindeki vaziyet ve mevkiini tesbit eden mukaddes bir dstr olduu gibi,
1 terinisani 1338 karar da asrlardan beri cehl d al lin hmisi, nikbet ve eametin vlidi bulunan ve milletimiz
iin dahil ve daim bir dman olan saltanat- ferdiyeye ve onun temsil ettii meum bir ekli idareye tevcih
edilmi bir silh- mukaddestir (iddetli alklar). Asrlarca ve asrlarca mddet mert ve kahraman bir azme saha-i
tecelli olmu bir vatan dmana teslim etmek cretini gsterenler o creti ancak o idarenin ruhunda, eklinde ve
mahiyetinde bulmulard (pek doru sesleri). Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun en byk istihkak ve evsaf
vekletle vaz ve tesis eyledii ekli idare zaman ile mukayyet deildir ve olamaz.
Binaenaleyh haric dmanlarmzn u veya bu menbadan aldklar haberleri u veya bu surette tefsir ederek
imdiye kadar olduu gibi bo mitlere kaplmalar kadar byk gaflet olamaz (bravo sesleri).
Yahya Galip Bey (Krehir) Bu szlerinizi alsnlar ki hepimizin szdr (btn milletin szdr).

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler, dsturu halsmz olan Misak Millyi safha-i tarihe yazan,
milletin demir elidir. stihsl olunacak neticeye de milletin kendisi nigehban olacaktr (iddetli alklar).
Millet yalnz kendi kollar ve kendi kaniyle deil, ayn zamanda kendi ba ve kendi dimaiyle kazand
cevher-i hkimiyet ve istiklli, son felkete kadar byk bir saffet ve gafletle kendisine rehber tand ve derin
bir teslimiyetle hafz hayat addeyledii ehas ve ekle artk emniyet edemez (pek doru sesleri). Millet bundan
sonra hayatna, istiklline ve btn varlna bizzat kendisi nigehban olacak ve btn aktar- vatanda yine yalnz
kendisi ve kendi iradesi hkmran kalacaktr (srekli alklar).
Refik Bey (Konya) Yasasn hkimiyeti milliye!

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler, Misaki Milli netayici istihsl olunduktan sonra dahi mill
idareyi gevettiimiz dakikada byk mahasaln elden gitmesi muhakkaktr.
Ali Saip Bey (Urfa) Gevemez!

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Millet buna aghtr ve millet iksir-i hayat bizzat kefetmitir.
Binaenaleyh 1 terinisani karar ebeddir! (devaml alklar).
Efendiler, Misak Mill, yalnz istihsli anna kadar muhafaza-i kymet edecek bir dstur mevkiinde iken onun
neticesi olarak kazanlan istikll ancak 1 terinisani 1338 kararnn temin-i bekasiyle naili ebediyet olabilir.
Binaenaleyh 1 terinisani 38 karar kanunlarn ve btn mukarreratn fevkinde bir kymet ve kuvveti haizdir
(phesiz sesleri). Tunal Hilmi Bey (Bolu) Halkn tacdr.
Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler, heyeti itimaiye-de en yksek hrriyetin, en li msavat ve
adaletin temin-i istikran ve mahfuziyeti ancak ve ancak tam ve kat mnasiyle hkimiyet-i millyenin messes
bulunmasiyle daimdir. Binaenaleyh hrriyetin de msavatn da, adaletin de nokta-i istinad hkimiyet-i millyedir
(yledir, bravo ve yaasn sesleri). Heyeti itimaiyemizde, devletimizde hrriyet bipayandr.
Ancak onun hududu, onu bipayan yapan esasn mahfuziyetiyle kaim ve mahduttur.
Bir insan, belki kendi arzusiyle hrriyet-i ahsiyesini bertaraf etmek ister fakat bu teebbs koca bir milletin
hayatna ve hrriyetine iras- zarar eyliyecekse, muazzam ve pr eref bir hayat millet bu yzden snecekse ve o
milletin ensl ve ahfad bu yzden mahvolacaksa bu teebbsat hi bir vakit meru ve ayan kabul olamaz.
Tunal Hilmi Bey Kylnn trpan, hepsi hazrdr.

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Ve hele byle bir hareket hibir vakit hrriyet namna msamaha ile
telkki edilemez.
Hi phe yok, devletimizin ebed mddet olmas iin, memleketimizin kuvvetlenmesi iin, milletimizin refah
ve mesudiyeti iin hayatmz, namusumuz, erefimiz, istikbalimiz iin ve btn mukaddesatmz ve nihayet her
eyimiz iin behemehal en kskan nilerimizle, ak teyakkuz ve intibahlarmzla ve btn kuvvetimizle
hkimiyet-i millyemizi muhafaza ve mdafaa edeceiz (iddetli alklar).
Yahya Galip Bey (Krehir) Yaasn hkimiyet

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Binaenaleyh hkimiyet-i millye cevheri mukaddesinin vasta-i
tecellisi olan bugnk ekil ve mahiyet hkmetimizin dmanlarn derhal menetmek ve hrriyet-i mill-yenin
mahfuziyetini temin ve mdafaa eylemek pek tabidir.
Refik Bey (Konya) Hi phesiz.

Gazi Mustafa Kemal Paa (devamla) Efendiler, nihayetsiz bir hrriyet kabil-i tasavvur deildir, haklarn en
by olan hakk hayat bile mutlak deildir; intihara karar veren bir zatn netice-i crm, hududu yalnz ahsna
maksur olduu halde zabta onu men ile mkelleftir. Ayn zatn ayn hareketini biraz byk mikyasta tasavvur
eder ve dndmz crm bir ahstan bir aileye temil eylersek mteebbisin mevkii derhal hunhar bir cani
manzaras arzeder. Binaenaleyh hkimiyet-i millye dmanl, mstesna bir mevkii izzet ve erefi haiz bulunan
bir milletin her eyine bir anda kasdetmek crmnden baka bir ey deildir (phesiz sesleri).
hsan Bey (Cebelibereket) Ve cezas da o olacaktr.

Gazi Mustafa Kemal (devamla) Bunu elbette btn milletin maddi ve mnevi evsaf gzidesinden
mrekkep zabta-i liye-i millye katyyen meneder (phesiz sesleri).
Efendiler, izahn iltizam ettiim mevzuu kendi hayatmza ve kendi Meclisimizin tarihine tatbik ile terih
eyliyelim.
Trkiye Byk Millet Meclisinin ferda-i kadnda kendi meruiyetine kavlen, fiilen, tahriren ve her hangi
vasta ile tariz edenleri Meclis hangi hak ile hain-i vatan addettiyse, Misak Millye aleyhtarlk edenleri hangi
esbab- siyasiye ve itimaiye ile hain tandksa ve nihayet btn ihtiam ve evketiyle, btn kavanin ve
kudretiyle Meclisin ve Mill Misakn aleyhinde vaziyet alan asrdde bir idare ile onun mensuplarn hangi
sebepler ve hangi haklarla hiyanetle vasfeyledikse bugnk h-kimiyet-i millye dmanlarn da ayn haklar ve
ayn sebeplerle hain telkki ederiz (iddetli alklar). Hkimiyet-i millyenin ifade-i kanuniyesi olan tekilt-
esasiyemize ve onun bir sened-i teyidi olan 1 terinisani 38 kararna muhalefet edenleri ayn hak ile menederiz,
ensli mtakbelemizin selmeti ve vatann istikbali namna menederiz (doru sesleri).
Muhterem ve Muazzez Arkadalarm!
Bu izahatmdan sonra hep beraber enzar- ihtirammz mutaf vicdanmz olan muhit-i millete nasbedelim.
Orada faziletin, vefa ve sadakatin, arzu-yu tecedddn, ak hkimiyet ve istikllin intifa napezir atei
yanmaktadr.
Bu mukaddes ate kendi iindeki cehli zulmeti yakacak ve istikllimiz nne dikilecek olan btn mnileri
ykacaktr (inallah sesleri).
Efendiler, millet nnde, onun istihkak- istiklli nnde, onun liyakat terakki ve teceddd nnde her
kuvvet, ancak milletin irade ve emeline uymak suretiyle yaayabilir.
Milletin irade ve emeline uymyanlarn talihi hsrandr, izmihlaldir (phesiz sesleri).
Efendiler, bu muazzam iradenin huzurunda kemali hrmet ve inkyat ile eilelim! (iddetli alklar).
Yahya Galip Bey (Krehir) Yaa Paam, yaa!.

***

SEMN YENLENMES HAKKINDAK KARAR

MNASEBETYLE
1 Nisan 1923

Muhterem ve Aziz Arkadalarm! Yeni Trkiye devletinin ruh-u bnyan hkimiyet-i millyedir. Milletin
bilkayd art hkimiyetidir. Bir milletin hkimiyetini mdrik olabilmesi ve onu emniyetle mahfuz tutabilmesi
birtakm evsaf-i mahsusaya ve terbiye-i mmtazeye malikiyetiyle kaimdir. Bir milletin ki terbiye-i siyasiyesinde,
terbiye-i itimaiyesinde, hubb vatanperverisinde noksan vardr, yle bir millet hkimiyetini lzumu derecede
kuvvetle elinde tutamaz. Milletimiz buuk, drt seneden beridir, byk kahramanlklarla, namtenahi
fedakrlklarla eline ald hkimiyetini bu gne kadar kendine lyk bir surette, heyeti itimaiye iin, vatan iin

netayi verebilecek tarzda hsn istimal eylemitir. Bunu pek ok aariyle muvaffakyatiyle ispat etmitir.
Milletimizin muhterem vekillerinden mrekkep olan heyeti li-yeniz dahi milletimizin evsafn senelerce devam
eden mesainizle mkemmel bir surette izhar eylemi bulunuyorsunuz. Meclisi linin bugn ittihaz etmi olduu
karar- mbeccel ile btn bu evsaf, btn bu meziyetler bilhassa milletimizin rt kemali bir kat daha il
edilmi ve btn cihana, bu hakikati grmek istemiyen cihana, iln ve izhar olunmutur. Bu kararla yeni Trkiye
devletinin sslesas ve feyyaz desatir-i millyesi, yce mefkureleri gayri kabili tezelzl bir surette bir kere daha
tesbit ve tasrih olunmutur.
Arkadalar! Trkiye devletinde ve Trkiye devletini kuran Trkiye halknda tacidar yoktur, diktatr yoktur!
(kahrolsun tacidar sesleri). Tacidar yoktur ve olmyacaktr. nk olamaz (iddetli alklar) bravo sesleri).
Hseyin Avni Bey (Erzurum) Buras ona msait deildir.

Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri (devamla) Milletin hakiki mmessilleri olan za-y kiram! Sizler,
bugnk kararmz; yalnz vicdannzdan ve dimanzdan sadir olan, sanih olan hakik ve samim hislerle vermi
bulunuyorsunuz, memleketin, milletin saadeti iin, refah iin tisini temin iin grdnz lzum zerine
vermiinizdir ve bundan dolay heyeti liyeniz cidden ayan takdirdir ve ayan tebriktir. Ben de heyeti liyeniz
iinde bir za ve bir arkada olmakla fevkalde memnun ve mesudum. Btn cihan bilmelidir ki artk bu devletin
ve bu milletin banda hi bir kuvvet yoktur, hi bir makam yoktur. Yalnz bir kuvvet vardr. O da hkimiyet-i
milliyedir. Yalnz bir makam vardr. O da milletin kalbi, vicdan ve mevcudiyetidir (alklar), inallah milletin
yeni vekillerinin vruduna kadar heyeti liyeniz uhdelerine tevdi edilen vezaifi imdiye kadar olduu gibi o
zamana kadar da hsn ifa buyurursunuz.
***

KNC DNEM AARKEN

13 Austos 1923

Efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisinin ikinci intihap devresine dhil olmu bulunuyoruz. Yeni
meclisimizi tekil eden heyeti celilenizi kemali hrmetle selmlarm (teekkr ederiz sesleri). Bu devri intihabiye,
ayn zamanda, yeni Trkiye devletinin, yeni tarihinde mesut bir intikal zamanna tesadf ediyor. Bunu
memleketimizin, milletimizin saadet ve selmeti iin, heyeti liyenizin muvaffakiyeti iin fal-i hayr
addediyorum.
Filhakika, drt senelik istikll mcahedemiz, milletimizin anna lyk bir sulh ile neticelenmitir. Lozanda
imza edilmi olan muahede-name, heyeti liyenizin tasdikna iktiran ettii takdirde btn mnasiyle hr ve
mstakil olarak mesut bir mesai sahasna dhil olmu bulunacaz, istihsl edilen netayic-i mesudenin
muhafazasnda, Lozan Muahedesinden tefrik edilen meselelerin hal-i katisinde ve milletimizi huzur ve refaha nail
feyizli hizmetlerde muvaffakiyet-i tammenizi btn kalbimle temenni ederim.
Efendiler! Trkiye Byk Millet Meclisinin inikadna tekaddm eden faaliyet-i milliye devrinde milletimizin
nail-i tevecch ve itimad olmutum. lk Meclisin riyasetini ve kahraman ordularmzn bakumandanln ifa
etmitim. Bu suret ve sfatla en byk milli ereflere mazhar oldum (hakknz sesleri). Heyeti celileniz tarafndan
da makam riyasete intihap edilmekliim kalbimdeki minnet ve kran hislerini ikaz eylemitir. Bu asil tevecch millinin yksek kymeti ile mnasip bir surette almaa devam edeceimi ve sulhun kadedecei mesai
sahasnda da mzaharetinize ve umum milletin itimadna msteniden temin-i muvaffakiyet iin btn kuvay maddiye ve iradiyemi sarfedeceimi huzurunuzda, muvacehe-i millette taahht eylerim.
Efendiler, mntahip ve mutemet reisiniz olmak erefi bugn uhdeme baz mruztta bulunmak vazifesini
tahmil ediyor. Bu gne tekaddm eden vaziyet ve vazifelerim itibariyle de bu maruzatmn hsn telkki
buyurulacan midederim. Btn teellmat ve istirahatm ve btn huzuzu muvaffakyatn milletle beraber
yaadmz safahat- cidalin tafsilt malmunuzdur. Ben bu tafsilt balca safha zerinde hulsa ve mtala
edeceim :
Mondros Mtarekesinden Trkiye Byk Millet Meclisinin ve Hkmetinin teesssne kadar ve ilk
Meclisimizin geirdii seneler ve nihayet yeni Meclisimizin dhil bulunduu devir.

yle zannediyorum ki bizi bugne kadar getiren ve bu gnn vaziyetini tevlideyleyen mill hdisatn mhim
noktalarn ve yeni vazifelerimizin azamet ve muln bu safha ihtiva edebilir. Yeni Trk Devletinin
kadeyledii sulh devrinin ilk Meclisi olan heyeti celilenizin muvacehesinde tl ve mnkariz Osmanl
imparatorluundan ve onun son byk hdisesi olan Harbi Umumiden bahsetmei bilzum addediyorum. Onun
iin szlerime Mondros Mtarekesinden balyacam :
Efendiler! Mondros Mtarekenamesinin akdinden ilk Mill Meclisimizin kadna kadar geen devir; bir
milletin feci maceralariyle, eref ve haysiyetine vuku bulmu en ar tecavzatn feci maceralar ile, doludur.
Malm olduu zere Osmanl Hkmetiyle mttefikler arasnda aktedilmi olan bu mtareke ferda-i imzasndan
itibaren dveli galibe tarafndan fiilen ve hkmen paraland, ngiliz, Fransz, talyan istil ordular vatanmzn
aziz paralarna ktler, stanbul ve Boazlar dman kuva-i berriye ve bahriyesine saha-i cevaln oldu.
Yunan ordular zmir rhtmn kana boyad. En gzel mamurelerimizi tahribe balad. Kadn ve ocuklarmz
namus ve iffetimiz ve pek ok mebit, asar ve bidatmz dhil olduu halde Trk nam altndaki her eye tecavz
edildi. Her gn Ayasofyaya ha asmak tehdidiyle en ince hislerimiz rencide edildi. Esirler hakknda bile reva
grlmiyen bir cebirle asrlarn hamule-i erefini omuzlarnda tayan zabitlerimiz, dman zabitlerine merasim-i
ihtiramiye ifasna mecbur tutuldu. Timsal-i namusumuz olan sancamz hakaret grd.
Bu meum mtarekenin tatbikatna nezaret etmek zere Anadolunun en hcra yerlerine kadar tesis-i nfuz
eden ecnebi zabitleri istihbarat ebekeleri nam altndaki fesat ocaklar dahil dmanlarmzn tevikiyle
halkmza hatra gelmiyen zulm ve hakaretleri reva grdler. Hkmetin nfuzu, milletin haysiyeti bu mtecaviz
zabitlerin elinde bazie oldu.
Hulsa, Trkln vicdan mthi bir imtihan karsnda kald. Bu nihayeti gelmiyen tecavzatn vsl olaca
neticeyi, bu neticenin fecaatini idrak etmemek mmkn deildi. Tarihin ve ananatn evkiyle vatann taht
ehametinde oturan Osmanl padiah ve halife ve onun hkmeti ise yalnz ahsi ve hasis menfaatlerini temin
iin tamamiyle dmanlara teslim-i nefs eylemiti... Yatana ihanet hususunda onlara peyrev olmutu.
Vaziyet tamamen mitsiz grnyordu. Dmanlarn kuvvet ve kudreti ezici, felket, azm ve nkabili
tahammld. Her halde esaret veya lmden birini tercih eylemek mecburiyeti karsnda bulunuyorduk. Hrriyet
ve istikll iin dnyada hi bir milletin kar karya bulunmad mkltla mcadele etmek lzm geliyordu.
Erbab- idrk, manzarann malp bir devletin tyini mukadderat hududundan ktn grd. Galip devletlerce
Osmanl Devletinin inkraz- katisine karar verildiini anlamakta mklt kalmad.
Hakikaten Trkiye halknn haysiyet ve erefine riayete asla lzum grlmyor, onu taht esarete almak,
Trkiyeyi taksim etmek ameliyesine mni tasavvur edilmiyordu.
Halkta bir intibah balamt. Memleketin baz taraflarnda muhtelif unvanlar altnda cemiyetler teekkl
ediyor ve dmanlara kar bizzat millet tarafndan msellh mdafaann esaslar kuruluyordu. Garpta ve arkta
yaplan kongreler umumi intibah tedidetti. Nihayet Sivas Umumi Kongresi muayyen noktalar zerinde bariz
prensipler dairesinde muhtelif mill tekilt Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti nam altnda tensik
ve temil ederek kuva-i umumiye-i milleti tevhid-eyledi.
Efendiler, ayan dikkat bir ciddiyet ve mul kesbeden bu mesai dmanlarn, bilhassa padiah ve halife olan
zatn mukabil tedbirlerini intacetti. Harekt- millye mteebbisleri hakknda takibat emirleri verildi. Tenkil
tedabirinin tatbikat- fiiliyesine geildi. Dmanlar karsnda aciz ve zilleti kabul eden saray ve hkmeti btn
bakiye-i evke-tiyle, btn vesait-i sefilesiyle intibah- millyi ldrmek, hakkna ve namusuna tecavz edenler
aleyhinde milleti mcahededen menetmek istiyor, memleketi paralamak iin dmana pitarlk ediyordu.
Fakat Efendiler, Sivas Kongresini yapanlarn azmi, kati ve millete istinad kuvvetli idi. Bimehaba mesaiye
devam olundu.
Evvel, mebus intihab ve Meclisin inikad temin edildi. Bu suretle millet, mevcudiyetini ispat iin ilk esasl
muvaffakiyetini istibdada kar ihraz etmi oldu.
Efendiler, sarayn ve hkmetinin vatan ve millet leyhine mteveccih btn bu cinayatna ramen millet yine
padiah ve halifeyi kurtarmak ve Osmanl Devletini ihya etmek iin tam bir huls ile alt ve intihabedilen

mebuslarn Osmanl Hkmetinin kanunlar dairesinde itiman temin ile iktifa etti. Mebuslarn ecnebi sngleri
altnda mutlak bir istikll-i fikirle ifa-i vazife eylemelerine imkn olamyaca bedih iken, Efendiler, henz
ekseriyete mil olan tereddt ve sathbnane mlhazat Meclisin, maalesef stanbulda itimana muvafakatini
zaruri kld.
Efendiler, dmanlarca ve Bblice stanbulda bulunacak bir Meclisin mtecellidane hareketi muhtemel
grlmyordu. Onlar nazarnda bu Meclisin itimaiyle artk Anadoluda bir teekkl- milliye meydan
braklmyacak ve heyecan- milli bu suretle teskin edildikten sonra facia yine devam edecektir. Bu hakikati
grenler Anadoludaki mesaii mcahidaneye devam ettiler. Bu sayede Anadolu tekilt taazzuv ediyor,
kuvvetleniyordu. Anadoluya istinadeden Meclis de gayri msait vaziyetine ramen vazifesine devam ediyordu.
Bu vaziyet dmanlar iin msait bir manzara arzetmiyordu. fal-kr tedabirle nail-i maksat olmaktan nevmit
kalan dmanlar, kararlarn aka verdiler ve 16 Mart 1336da stanbulun igal-i fecii vuku buldu. Osmanl
Devletinin hayatna fiilen hatime verildi. Bu hdise Anadoluda alanlar iin gayr muntazar deildi. Artk
Osmanl Devletini kurtarmak ve onun saye-i amnnda vatann halsm, milletin istikllini temin etmek imkn
klliyen zail olmu bulunuyordu.
Mill bir Meclisin itimaa daveti bir emr-i zaruri haline girdi. Nihayet 23 Nisan 1336 tarihinde bugn
toplandmz bu salonda heyeti celilenize selef olan Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi itima eyledi.
Trkiye tarihinde daima yksek bir mevki muhafaza edecek ve ahfadn takdiratn kazanacak olan ilk
Meclisimiz milletin kendi mukadderatna bizzat vazlyed olduunu iln etti. Hkimiyet-i milliye esaslarn
dstur-u harekt ittihaz etti ve kuvvetli bir halk hkmetinin esasn vazeyledi (iddetli alklar).
Efendiler, Anadoluda yeniden milli bir devletin kurulmas milletimizin rt kiyasetini gsteren ayan takdir
bir eseri intibah idi; fakat dmanlarla beraber padiah ve halife olan zat, bundan memnun olmad. Pariste imza
ettikleri Sevr Muahedesini cebren millete kabul ettirmek iin mterek tedabir aldlar. Anadolunun mill
heyecanlarn bastrmak iin mracaat olunmadk eytanet brakmadlar.
Bir taraftan dini siyasete alet ittihaz ederek Anadolu mcahitlerini idama mahkm ettiler. Ahaliyi mahut
fetvalarla mukateleye tevik eylediler. Bir taraftan da baz pespayelerin ceplerini doldurarak Kuva-yi nzibatiye
veya Hilfet Ordusu namiyle zerimize saldrdlar. Sf ve masum halk birok tasniat ile ifal ederek dhilde yer
yer isyan ateleri yaktrdlar.
Efendiler, ilk Meclisimizin kad gn stanbuldan idare olunan kyam, Ankarann sekiz saat mesafesine
kadar gelmi bulunuyordu. Samsun ve havalisinde siyas ve zalim bir isyan, btn muhite hkim olmak istidadn
gsteriyordu. Vatann ark, garb ve cenubu dman ateleri iinde yanyordu. te mebdei hareketimizdeki
manzara. . .
Muhterem Efendiler! Bugnk parlak neticeye vusul kolay olmad. Mebdei hareket ile nokta-i muvasalat
arasndaki mesafenin azametini ve istimal edilen zamann azln nazar dikkat-i linize arzetmek isterim.
Bu husustaki htramz daima kuvvetle muhafaza edelim! nk bu, bizim iin mstakbel mesaimizde azim
ve metanet menbdr.
Efendiler; mtalatmn ikinci safhasna geerken arzeyleyim ki, selefiniz olan Meclisi li, ilk gnlerin deheti
karsnda meftur olmad. Milletten ald byk salhiyet ve kudretle vazifesine devam etti. Yeni devletin
hkmeti celdetle mcadeleye atld. Tevikata kurban olan halk daire-i masuniyete irca edildi. Topsuz, tfeksiz,
cepanesiz, vastasz enkaz haline getirilmi olan ordu ihya edildi.
lk mcadele gnlerinde elim bir ztrar ile vcude getirilen gayr muntazam kuvvetler derhal kuva-i
nizamiyeye kalbedildi.
Bu intikali, menafii mlhazatna mnafi bulan baz mfrezelerin ihanetkrane mukavemeti kal olundu. Talih
ve huzur-u memleket muntazam bir ordunun yed-i emanetine tevdi edildi.
Efendiler! Mill ordunun daha ilk teekkl gnlerinde grd byk ve kymetli hizmetler, milletin daima
hatrnian- minnet ve kran olacaktr (iddetli alklar).

Yekdierini takiben faik dmanlara kar istihsl edilen Ermenistan zaferi, Birinci nn zaferi, kinci nn
zaferi ve Cenup Cephesi muharebatnda gsterilen fedakrane mukavemet safhalar, mill ordunun tarih
erefinde ilk kymetli hdiseler olarak daima parlakln muhafaza edecektir (alklar).
Efendiler! Mcadele seneleri teakup ettike gen ordumuz ehamet temelleri zerinde mtemadiyen ykseldi.
rade-i millyenin tevcih ettii en mhim vezaifi, kahramanane ifa kudret ve hameti gsterdi. Ankaraya yryen
marur Yunan ordusunu Sakarya Meydan Muharebesinde malp ve ricate mecbur etti. Nihayet tekmil Yunan
Asya-y Sura Ordusu Afyon Karahisar - Dumlupnar Meydan Muharebesinde tamamen bodu ve btn
aksamiyle Anadolu topraklarna serdi, imha etti (iddetli alklar). Her safhas vatan iin, ahfad- ensalimiz iin
erefli hdiselerle dolu byk bir menkbe-i celdet tekil eden Anadolu muharebelerinin heyecanbah tafsiltn
lisan- tarihe terkediyorum.
Fakat Efendiler! Millet; milletin ruh sanat, musikisi, edebiyat ve btn bediiyat bu kuds cidalin ilh
teranelerini mebbet bir vatan aknn vectleriyle daima terennm etmelidir (alklar).
Efendiler, arzeylediim vakayi-i harbiyeye pek mhim siyasi faaliyetlerimiz terafuk etmitir. Ezcmle
Ruslarla elyevm ahkm cari bir dostluk muahedenamesini akdettik; Ukrayna, Grcistan, Azerbaycan ve
Afganistan ile de ayn mahiyette muahedeler akdeyledik. ark Cephesinde kazandmz bu zafer neticesinde
Ermenilerle musalha yaptk.
O zaman, garp devletleriyle temasmza gelince : Yalnz Franszlarla mahdut eraiti ihtiva eden Ankara
tilfn yapabildik. Halbuki her byk muharebeden evvel veyahut sonra istihsli sulh iin samimane altmz
halde her mracaatmz ya ret ile veyahut istikskal ile mukabele grd.
Efendiler, ne yapalm ki, kuva-yi maddiye ile meyyet olmyan haklarn akamete mahkmiyetini ifade eden
kaide-i klliye-i ezeliye bizim hakkmzda msamahakr bir istisna gstermedi. Milletin iradesi, fiil ve kat bir
zaferin timsali halinde teahhus etmedike, peri sulh, u-u huzurunu bize amad.
Efendiler! lk Meclisimiz memleketi dman ayaklarndan kurtarmak milleti hayatbah bir sulha gtrmek
gayesine yrrken ayn zamanda yeni Trkiye Devletinin bnyann tesis ve tarsn ediyordu. Bu maksatla
kanunlar vazetti, kararlar ittihaz eyledi, devletin muhtelif uabatnn ihtiya gsterdii bir hayli mesaili halletti.
Efendiler, giden Meclis vaziyet-i dahiliyemizi ve harekt- askeriyemizi tevi ve sulhumuzu iklden geri
durmam olan baz mahdut kimselerin vcuduna ramen vazifesini hsn ifa etmi ve suret-i umumiyede
vatan ve millet iin mucib-i hals ve hayat olmutur.
Muhterem Efendiler! Drt senelik mesaiden sonra kat muzafferiyetimiz zerine Mudanya mukavele-i
askeriyesi yapld ve sulh muzakerat devresine geildi. Bu mzakeratn cereyannda da tesadf ettiimiz
mklt pek oktur. Fakat, ben bunu pek tabi buluyorum. nk bu sulh mzakeratnda tesviye olunan hesabat
drt senelik deil drt yz senelik bir devrin miras- seyyit idi.
Hakikaten Osmanl mparatorluu en hametli, azametli ve kuvvetli devirlerinden itibaren milletin istiklli
zararna, menani hayatiyesi zararna o kadar ok ey feda eylemi idi ki netice yalnz kendisinin mahv ve
mnkariz olmasndan ibaret kalmad, belki kendinden sonra da memleketin sahib-i hakikisi olan milleti ispat-
hak ve mevcudiyet iin azm mklta mruz brakt.
Mklt, muvaffakiyetle iktiham olundu. Binnetice imza olunan muahede heyeti celilenizin manzur ve
malmu olacaktr. Ben burada yalnz bugne kadar olan mesai ile olan neticelerini hulsa etmek isterim.
Efendiler, arkta Trabzonu, cenupta Adanay ihtiva edecek byk Ermenistandan eser kalmamtr.
Ermeniler tabi olan hudutlar dhilinde braklmtr. 93 seferinde Trk vatanndan cebren ayrlan Elviye-i Selse
tekrar sancamz altna alnmtr. imalde Karadenizin en gzel ve en zengin sahilleri zerinde tesis edilmek
istenilen Pontus Hkmeti taraftarlariyle beraber tamamen bertaraf edilmitir. Cenupta nfuz mntakalar unvan
altnda memleketimizi paralamak mitleri kamilen krlm ve milletin azim ve celdeti karsnda Trkiyeyi
paralamann ham bir hayal olduu kabul ettirilmitir. Trkiyeye, her medeni memleketin mstefit olduu haklar
tanttrlmtr. Yine cenupta servet ve kabiliyet-i itibariyle vatanmzn en parlak bir midi olan Adana ve onun
gibi birok gzel ehirlerimiz, muztarip olduklar istildan kurtarlmtr.

Garpta en mmur yerlerimiz, zmir ve Bursa gibi ehirlerimiz, Paaeli ve tarih Edirnemiz ve dnyann
itiyakn celbeden gzel stanbulumuz esaret ve igal boyunduruundan kurtarlmtr. Bundan maada bizi dier
medeni milletler srasndan geri braktran adl, siyasi, iktisadi ve mal zencirler krlmtr, paralanmtr.
Efendiler! Bu gne kadar istihsl eylediimiz muvaffakiyat, bize ancak terakki ve medeniyete doru bir yol
amtr. Yoksa terakki ve medeniyete henz sal etmi deildir. Bize ve ahfadmza den vazife bu yol zerinde
teredddtsz ilerlemektir.
urasn hatrdan karmamaldr ki, bu kadar fedakrlklarn semeresini elimizden karmamak ve geen
musibet ve felketlerin bir daha avdetini gayri mmkn klacak tedabir almak bizim iin her gnn dncesi
olmaldr. Fakat emin olalm ki, bunun iin kuru bir dikkat ve teyakkuz, safdilne bir kskanlk kfi deildir.
Efendiler, asrlarca devam eden bir suiidarenin bu nesle tahmil eyledii vezaif tadat edilmiyecek tenevv ve
mklt arzeylemektedir. Bu sebeple yapmaa mecbur olduumuz mhim ve ok ileri salim ve neticebah bir
sisteme raptetmek mecburiyetindeyiz. Mahdut vesaitle byk iler grmenin tecrbe olunan yegne usul,
kuvvetlerimizi datmamak, vesait-i mevcudenin ksm zamini gayelerimizden en m-himmi olanlar zerinde
teksif etmektir. phesiz dhil olacamz sulh devrinde btemizin bahedecei msaadeyi evvel emirde yeni
devletimizin temin-i bekasna, evket ve kudretle ebed karar olmasna hasredeceiz. Fakat bunun iin esas baz
noktalar vardr ki onlar daima gznnde tutmalyz. Benim, ilk vrid-i hatrm olan mhim nokta asayitir.
Efendiler! Hkmetin hikmet-i vcudu, memleketin asayiini, milletin huzur ve rahatn temin eylemektir.
Btn memlekette mstakar bir asayiin fyuzan hkmran olmaldr.
Millet vsi bir huzur ve emniyet iinde msterih bulunmaldr. Memleketimizin her hangi bir kesinde halkn
emniyetini devletin vahdet ve asayiini ihlle tasaddi edenler devletin btn kuvvetlerini karlarnda
bulmaldrlar.
Sonra Efendiler, Trkiye devletinin istiklli mukaddestir. O, ebediyen memmen ve masun olmaldr.
stikll-i devletin, hayat- millet ve memleketin harisi yegnesi ise kahraman ordumuzudur. Binaenaleyh,
tekilt- askeriyemizin itina-y mahsusla tanzim ve ls en mhim esaslardandr.
Efendiler, bugn vsl olduumuz sulhun, sulh-u ebed olacana inanmak, elbette safdillik olur. Bu, o kadar
mhim bir hakikattir ki ondan biran bile gaflet, milletin btn hayatn tehlikeye ilka eder.
phesiz, hukukumuza, eref ve haysiyetimize hrmet edildike mtekabil hrmette katiyen kusur
etmiyeceiz. Fakat ne are ki zayf olanlarn hukukuna hrmetin noksan olduunu veya hi hrmet edilmediini
ok ac tecrbelerle rendik. Onun iin Efendiler, btn ihtimaltn talebedecei hazrlklar yapmakta asla
teahhur edemeyiz.
Efendiler! Memleketin dahil ve haric emniyeti esbab istikmal edilirken usul adlmizin srat-i mmkine ile
slhna ehemmiyet-i mahsusa atfolunmaldr. Nafa, ktisat ve Maarif umurunun ne kadar hayat olduunu,
milletin muvaffakiyetini, refah ve saadetini temin hususunda ne kadar mstacel ve mbrem bulunduunu takdir
buyurursunuz.
Efendiler! Millete kar, mteahhit olduumuz ve her biri bal bana haiz-i ehemmiyet sair bilcmle mesaili
amel ve ilm usuller dairesinde halle tevessl eylemek cmle-i vezaifimizdendir.
Mnasebat- hariciyemiz hakknda fazla bir ey sylemee lzum grmyorum. Bu husustaki kat iarmz
cihanca malm olmutur. Btn komularmzla ve dier devletlerle dostane geinmee ve mtekabil hrmet ve
vefakrla mstenit siyasetimizin devam edeceine phe yoktur. urasn tavzih etmek isterim ki sulh devrine
hakik bir samimiyetle ve cidd bir skn arzusiyle giriyoruz.
Heyeti liyenizin dinlemek ltfunda bulunduunuz btn bu mutalatma msaade buyurursanz birka sz
daha ilve edeyim :
Efendiler! Bir an iin teferruattan tecerrtle vatan dediimiz kutsi mevcudiyete umumi bir nazarla bakalm.
Onun hayat namna, mran namna her mazhariyetten mahrum bir siyah toprak sahasndan ibaret braklm
olduunu grrz. O siyah toprak sahasnn altnda defineler ve stnde asil ve kahraman bir millet yayor. te

biz, btn bu uzun ve tahamml mkl mcadeleleri bu aziz miras ecdadn hr ve mstakil sahibi olduumuzu
ve ilelebet olacamz ispat iin yapm bulunuyoruz. Vatann ve istikll-i milletin mesuliyeti namna yapm
bulunuyoruz. Bundan sonraki faaliyetlerimizin de hedef-i aslisi ayn mesuliyetin ve huzur ve emniyetin temin ve
teyidi olacaktr.
Bu sayede memleketimizi mmur ve halkmz mesut ve mreffeh edeceiz. midimiz, azmimiz ve bilhassa
milletimizin ve Meclisi linizin gsterecei vahdet ve tesant terakki ve medeniyet yolundaki mesaimizde elbette
zmin-i muvaffakiyet olacaktr.
Muhterem Arkadalar! Maruzatma hitam vermeden evvel cmlenizi byk bir vazifenin ifasna davet etmek
istiyorum. Geirdiimiz buhranl gnlerin erefli kahramanlarn hep beraber takdis edelim.
Onlar arasnda muharebe meydanlarnda dman silhiyle gsleri delinmi bahtiyarlar olduu gibi
yangnlarda, atelerde yaklm bedbaht ocuklar, kadnlar ve ihtiyarlar vardr.
Onlar arasnda namuslarna tecavz edilmi, ebediyen alamaa mahkm gen kzlar da vardr.
Onlar arasnda yurtlarn kaybetmi aileler, evltlarn gmm analar vardr ve yine onlar arasnda
muharebedeki vazife-i namusunu erefle ifa ederek bugn memleketlerine dnm gaziler vardr.
Onlardan cm-i ehadeti n etmi olanlarn ruhlarna Fatihalar ithaf edelim.
Efendiler, bugn bihakkn iftihar edebileceimiz btn muvaffakiyatn srr yeni Trkiye Devletinin
bnyanndadr.
Filhakika, Trkiye Devletinin, bu yeni messesenin istinadeyledii esaslar, mahiyet itibariyle kendine
tekaddm eden tarih messeselerin esaslarndan bakadr.
Bunu bir kelime ile ifade etmek lzm gelirse diyebiliriz ki yeni Trkiye Devleti bir halk devletidir, halkn
devletidir. Messesat- maziye ise bir ahs devleti idi, ehasn devleti idi.
Bir milletin saha-i lemden tamamen silinmesi iin, bir milletin mecmua-i beeriyette tamamen inhill
ettirilebilmesi iin Tufan Nuh kadar Harikulade mesip ve hdisat lzmdr. Fakat ehas, kendiliinden mahkmu zevaldir. Binaenaleyh halk messesesi ile ahs messesesi arasnda hayat ve zeval nispetleri de bunun ayndr.
Efendiler, dnyann belli bal milletlerini esaretten kurtaran hkimiyetlerine kavuturan byk fikir
cereyanlar, khne messesata mit balyanlarn, rm idare usullerinde reh kuvveti anyanlarn baman
dmandr.
Avusturya, Almanya, Rusya ve hatt dnyann en muhafazakr bir medeniyete mensup in imparatorluklar o
byk fikir cereyanlarnn kahhar sadmeleriyle, gzlerimizin nnde devrilmitir.
te Efendiler, yeni Trkiye Devleti, cihana hkim o byk ve kadir fikrin Trkiyede tecellisidir,
tahakkukudur. Cihan itimai ve siyasi icabatndan doan ve binlerce senelik Trk tarihinin netice-i tekml olan
devletimiz, devam ve istikrarn btn evsaf ve eraitini haizdir.
Efendiler! Bu eraitin mesut inkiafn teminde, heyeti celilenizin mazhar- muvaffakiyet olmasn
Cenabhaktan niyaz ederim.
***

SUBAYLARIN AYLIK VE OLAANST DENEKLER

HAKKINDAK KANUN TASARISI MNASEBETYLE
21 Ekim 1923

Muhterem Efendiler! Zbitanmzn ve kumandanlarmzn terfih hali hususunda gerek Heyeti Vekilenin,
gerek Muvazene-i Maliye Encmeni za-y kirannm ve gerek btn rfeka-y kiramn tamamen mltefik
olduunu byk kranlarla gryorum.

Efendiler! ok kymetli ve ok yksek ordumuzun Bakumandan sfatiyle,hakik ve asil olan bakumandann;

yani Meclisi linin huzurunda bulunduumu arzetmekle pek mbahiyim (alklar). Bu itibarla zaten sizin olan
ordunun, zbitan ve kumanda heyetinin beyan- hali zmnnda vekilinizin asile beyanatta, mtaleatta bulunmasn
belki mazur grmezsiniz. Fakat bu mesele zerinde baz rfekamz mnakaa am olduklarndan ben de
vekiliniz olmak sfatiyle bu mnakaaya birka kelime ile itirak etmei muvafk grdm.
Arkadalar! Heyeti Vekileniz, heyeti celilenizden ald vehe dairesinde ordunun ve devleti tekil eden
uabatn mensuplarn terfih etmek iin dnd ve bu meyanda yapm olduu teklin, Muvazene-i Maliye
Encmenine gnderdi. Fakat dermeyan edilen mtaleattan heyeti liyenizce anlald ki Heyeti Vekilenin
Muvazene-i Maliye Encmenine tevdi etmi olduu bu teklif zerinde gerek Mdafaai Milliye Vekleti ve
gerekse Erkn Harbiye-i Umumiye Riyaseti ittifak etmemi bulunuyorlard. Bu mnasebetle meseleye temas
etmek mecburiyetinde kaldm ve Heyeti Vekilenin yapt teklifi hakikaten maksad teminden uzak grdm.
Heyeti Vekileyi bir noktada mazur grmek muvafktr. O da, btn devlet btesinde bir muvazene tesisine ait
kanaat ve temayldr. Bizzat bu teklif at zerinde tetkikat yaptktan sonra; zabit anmzn ve ordumuzun hayatna
yakndan vukufum itibariyle, vsl olduum kanaat u oldu ki Heyeti Vekilenin teklifinden baka bir zemin
zerinde, meseleyi mtala etmek. Bunun zerine Mdafaai Milliye Vekletiyle ve Erkn Harbiye-i Umumiye
Riyasetiyle meseleyi beraber tetkik ettik. Birbirimizden ayr olarak deil, Bakumandan sfatiyle ben ve Mdafaai
Milliye Vekili ve Erkn Harbiye-i Umumiye Reisiyle bir dier teklif zerine ittifak ettik ki Muvazene-i Maliye
Encmeninin mzakere ettii teklif, en nihayet bu olmutur. Bu teklifte Muvazene-i Maliye Encmeni ve Heyeti
Vekile ittifak etti. Ve en nihayet huzuru linize kadar isal olunabildi.
Arkadalar! Huzur-u linize, Muvazene-i Maliye Encmeni tarafndan sevk olunan bu teklif, en makul bir
tekliftir. Ve bu teklifi ortaya koyarken, zannederim, btn o arkadalar ve bendeniz, hi bir vakit de hissiyata tbi
olmadk. Bilkis kendimizi, tamamiyle hissiyattan maddiyata evkettik. Maddiyata istinadettik, hakikate baktk;
madde ve hakikat, bu teklifin kabuln zarur klmaktadr. Birok rfekamzn tekrar ettikleri gibi ben de,
arzetmek isterim ki ordumuzun banda lme giden, seve seve kann aktan, vcutlarn para para etmekten
zevk alan zbitan ve kumandanlarmzn kahramanlm sylemek abestir. Fakat buna bir kelime daha ilve
ederek, mevzubahs olan bir fikri tenvir etmek isterim : Memleketimiz ve milletimiz her ne vakit felketlere maruz
kaldysa, hi phesiz ki btn evld- vatan, evld- memleket en byk fedakrl ihtiyardan ekinmemitir.
Yalnz btn bu evld- memleketi, vatann mdafaas iin lme sevk etmek mesuliyetini zerine alan ve ayn
zamanda onlarn ilerisinde gsn dman kurunlarna geren zabitlerdir, kumandanlardr (bravo sedalar,
alklar). Eer bizim zbitanmzn ve kumandanlarmzn bu memlekete ve bu millete ifa ettikleri vezaif-i
mhimmeyi izhar ettikleri hdapesendane fedakrlklar nazar dikkate alarak bunlara birey vermek mevzuubahs
olursa, bittabi ok mahcup kalabiliriz. Esasen zbitanmz ve kumandanlarmz taltif etmek lzmdr. En byk
mkfata lyk olan zbitlerimizdir, kumandanlarmzdr. Ve zannederim ki bunda btn arkadalarmz
mttefiktir (phesiz sesleri). Halbuki arkadalar; bugn burada mevzuubahs olan mesele, bu memleketi
kurtarm olan, istikll-i milleti kurtarm olan zbitan ve kumandanlarmzn taltifi deildir, Efendiler, terfihidir.
Binaenaleyh Efendiler, ok rica ederim, sefaletten ve perianiden zbitan ve kumandanlarmzn kurtarlmas
nokta-i nazarna matuf olan bir teklif zerinde, fazla mnakaay caiz grmeyiniz (doru sesleri). Bunu da ilve
etmek mecburiyetindeyim ki Efendiler, millet gzide evltlarna, kahraman evltlarna hakikaten mkfat etmek
ister ve bunu yapamyacandan nai belki de ok ok meyus ve mkedderdir (ok doru sesleri). Fakat bu millet,
bu fedakr evltlarn hi olmazsa terfih etmek iin, en son lokmasn dahi vermekten zevk alabilir. Arkadalar!
Cmlenizce malmdur ki bugne kadar devam etmekte bulunan sefer, hali seferberi, yarn nihayet bulacaktr.
Bunun mnas udur ki vatann mdafaas iin, silh altnda duran, kuvve-i maddiyeyi tekil eden askerlerimizden
birou, memleketlerine, kylerine gidecekler; tarlalarnda alacaklardr. Bu, ordunun maddeten duar- zf
olmasdr. Fakat bu memleketin mdafaasn emniyetle omuzlarna alm olan heyeti celilenizin elinde, gvendii
bir nokta vardr. Ben, heyeti celilenize tercman olarak arz edeyimki, bu nokta mnevi kuvvettir; ite Efendiler, o
mnevi kuvvet ordunun kumandasn deruhte etmi olan zbitannn ve kumandanlarn yaratt kuvvettir.
Zbitanmzn mnevi ve yksek kudret ve kuvvetine gvenerek efradn bir ounu memleketlerine
brakabiliyoruz. Bununla bittabi devletin orduya tahsis etmi olduu parann yardan ziyadesini de devletin
uabat-i sairesine vermi oluyoruz.

Arkadalar, devlet makinesini emniyetle yrtebilmek iin baz rfekamzn dedii uabat- saire-i idariyeyi de
dnmek lzmdr. Zannederim ki bu bariz hakikate muarz olacak hibir arkadamz mevcut deildir.
Behemehal bu uabat- idaremize mensup olanlar da terfih etmek lzmdr, vazifemizdir; bunu yapacaz; nk
btn millete ve kinata kar ifade etmiizdir, taahht etmiizdir; bunu yapmamak elbette bizim iin bir namus
ve haysiyet meselesi olacaktr (bravo sadalar; alklar).
Fakat Efendiler, zabitann, o memurlar da, o uabat- devleti de ve btn millet ve memleketi de kurtarm
olan, vatan daima emniyet iinde tutacak olan heyet-i zabtann, maaat ve terfih-i hali mevzuubahs olurken mi
bu meseleyi halletmek istiyeceiz ? onlar iin zaman m yoktu ?
Baz arkadalarmz zbitana yaplacak zamm maa ve zamm tahsisat zerindeki kanaat-i fikriye ve
vicdaniyisin i temerkz ettirebilmek iin dier memurinin ne aldklarn, ne alacaklarn, bunlarla mukayeseyi
dnyor... phe yok; tevazn ve teadl, ayn derecede terfih dnlebilir. Fakat neden dolay zbitan filn ve
filn uabatn tahsisatna gre maa almaldr veyahut ancak onlar gibi refah- hale mazhar olmaldr.
Zannediyorum ki Efendiler; btn milletin temayl hakik ve hissi vicdanisi herkesin fevkinde olarak kendisinin
hayatn, haysiyetini, istikllini mdafaa eden ve daima mdafaa edecek olan zbitan ve kumanda heyeti
liyesinin refahdr, saadetidir (bravo sesleri). Hi phe etmem ki dier uabat- devlete mensup olanlar, kemali
fahri meserret ile bunu, zbitann halini vahidi kyasi grebilirler ve bu hi kimsenin izzet-i nefsine ar gelmez
ve gelmemektedir; para verirken mi mukayese yapacaz Efendiler?
Niin, Efendiler, lme giderken mukayese yaplmyor ? (bravo sesleri, alklar), lmek lzm geldii vakit
btn milleti nne katarak veyahut arkasna derek lme giderken byle msabakalar, mukayeseler
mevzuubahs olmuyordu? (bravo sesleri).
Arkadalar, gerek benim sylediim bu szler ve gerek dier baz rfekann yapm olduu mnakaalar hi
phe yok ki, mterek olan nokta-i nazar teminden baka bir eye matuf deildir. Zannetmiyorum, zbitann
terfih-i haline taraftar olmyacak bir fert bulunabilsin, iimizden yalnz bir muarz olduunu grdk, o da Hilmi
Bey biraderimiz; dermeyan ettii mutaleata nazaran hakikaten muarz olmakta haklimi. Eer imkn- madd
olsayd hepimiz kendisine itirak ederdik
Fakat demin de arzettiim gibi, biz gayri mmkn istihsl iin uramyoruz, mmkn olabilen bir eyin
tahassln temenni ve rica ediyoruz.
Muhterem Efendiler! Heyeti celileniz ki bakumandansnz, bakumandanl ahsiyet-i mneviyenizde
temerkz ettiriyorsunuz; ben sizin muvakkat bir vekilinizim, size kar mruztta bulunduumdan beni mazur
greceksiniz. Ve bu teklifi kabul ederek orduya kar kadirinaslnz gstereceksiniz (hayhay sesleri, alklar,
mzakere kfi sadalar)1.
Arkadalar! Gayet samim ve sarih bir sz syliyeceim. Beni mazur grnz! Bunda hi bir mna ve hi bir
maksat yoktur, belki hususi bir nokta-i nazar vardr. Bunu ak ve kat sylyorum. Kaymakam Beyden ka para
kesiyorsun ve bundan yzbaya ka para zammediyorsunuz ? Arkadalar, zbitann hepsi ayn nokta-i nazardan
mtala olunmaldr. Umumun faziletine ve liyakatine hrmet lzmdr. Ayn zamanda birbirinden byk
olanlarn emei o nisbettedir2.
Efendiler! Zbitan ve kumanda heyetinin terfih hallerine mtaallik olan bu kanunu kabul etmekle heyeti
celileniz orduya kar zaten tamakta olduumuz byk takdiri ve kadirinasl izhar buyurmu oldunuz.
Bundan dolay ordu namna arz teekkr ederim (haklardr sesleri). Ordu; bu gne kadar olduu gibi bundan
sonra da memleket ve milletin menafi-i liyesini mdafaa, heyeti celilenizin takdiratna liyakat kesbedecek
surette almakla bahtiyar olacaktr, mesut olacaktr (teekkr ederiz, eminiz sesleri).
***

CUMHURBAKANLIINA SELMELER ZERNE

29 Ekim 1923

Muhterem Arkadalar! Mhim ve cihanmul hdisat- fevkalde karsnda muhterem milletimizin teyakkuz
ve intibah- hakikisine bir vesika-i kymettar olan Tekilt- Esasiye Kanunumuzun baz maddelerini tavzih iin

encmen-i mahsus tarafndan heyeti celilenize teklif olunan kanun lyihasnn kabul mnasebetiyle Yeni
Trkiye Devletinin zaten ve cihanca malm olan, malm olmas lzm gelen mahiyeti, beynelmilel mruf
unvaniyle ydedildi. Bunun icab- tabiiyesi olmak zere, bu gne kadar dorudan doruya Meclisinizin
riyasetinde bulundurduunuz arkadanza ifa ettirdiiniz vazifeyi Reisicumhur unvaniyle yine ayn arkadanza,
bu ciz arkadanza tevcih buyurdunuz.
Bu mnasebetle imdiye kadar mkerreren hakkmda izhar buyurmu olduunuz muhabbet ve samimiyet ve
itimad bir defa daha gstermekle yksek kadirinaslnz ispat etmi oluyorsunuz. Bundan dolay heyeti
celilenize btn samimiyet-i ruhiyemle arz teekkrat ederim.
Efendiler, asrlardan beri arkta madur ve mazlum olan milletimiz, Trk Milleti, hakikatte meftur olduu
hasailden murra telkki ediliyordu. Son senelerde milletimizin fiilen gsterdii kabiliyet, istidat, idrk, kendi
hakknda suizanda bulunanlarn ne kadar gafil ve ne kadar tetkikten uzak, zevahirperest insanlar olduunu pek
gzel ispat etti. Milletimiz, haiz olduu evsaf ve liyakatini hkmetinin yeni ismiyle cihan- medeniyete daha ok
suhuletle izhara muvaffak olacaktr. Trkiye Cumhuriyeti cihanda igal ettii mevkie lyk olduunu asar ile
ispat edecektir. Arkadalar, bu messese-i liyeyi vcude getiren Trk milletinin son drt sene zarfnda ihraz
ettii zafer, bundan sonra da bir ka misli olmak zere, tecelliyatn gsterecektir. cizleri mazhar olduum bu
emniyet ve itimada kesbi liyakat etmek iin pek mhim grdm noktadaki ihtiyacm arzetmek
mecburiyetindeyim. O ihtiya, heyeti linizin ahsm hakkndaki tevecch ve itimadnn, mzaheretinin
devamdr. Ancak bu sayede ve Allahn inayetiyle, ahsma tevcih buyurduunuz ve buyuracanz vezaifi hsn
ifaya muvaffak olabileceimi midederim. Daima muhterem arkadalarmn ellerine, ok samim ve sk bir
surette yaparak onlarn ahslarndan kendimi bir an bile mstani grmiyerek alacam, milletin
tevecchn daima nokta-i istinat telkki ederek, hep beraber ileriye gideceiz. Trkiye Cumhuriyeti mesut,
muvaffak ve muzaffer olacaktr.
***

KNC DNEM BRNC TOPLANMA YILINI

AARKEN
1 Mart 1924

Trkiye Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Byk Millet Meclisinin hayrl ve feyizli eli, Trk milletinin mukadderatn idareye baladnn beinci
senesini idrak ediyoruz (Elham-dulillh sesleri). Bu mteyemmin vesile ile de za-y kiram hrmetle selmlarm
(teekkr ederiz, arz tazimat eyleriz sesleri).
Geen sene esnasnda Byk Millet Meclisi, Trk Milletinin hakik temayltna tbi olarak ekli devleti,
cumhuriyet eklinde katiyen takrir eyledi. Cumhuriyet-i idare memlekette en tenha keye kadar hararet ve
heyecanla kabul edildi. Millet; cumhuriyetin, Trk vatann, asrlarn mterakim seyyiat- idaresinden kurtaracak
ve memleketin mstahak olduu itibar ve hrmeti muhafaza ve l edecek, yegne ekli idare olduuna kanaatini
en bariz bir surette izhar eyledi. Millet cumhuriyetin halen ve tiyen bilcmle taarruzattan katiyen ve ebediyen
masun bulundurulmasn talep etmektedir. Milletin talebi, cumhuriyetin mcerrep ve mspet olan kffe-i esasata
bir an evvel ve tamamen iptina ettirilmesi suretinde ifade olunabilir. Meclisi linin kemali ehemmiyetle megul
olduu Tekilt- Esasiyede, milletin talebini hatt hareket ittihaz etmek cmlemizin vazifemizdir. Dier taraftan,
hkmet iin, asri ve medeni idarenin btn icabatn basit ve seri bir surette memlekette tatbik ve inkiaf
ettirmek icabeder (alklar). Vazifelerimizi milletin amaline muvafk yolda hsn ifaya muvaffakiyeti temenni
ederim (nallah sesleri).
Geen sene zarfnda memleketin asayiinde cidd semereler husule getirilmitir. Emniyet ve asayiin
muhafaza ve tarsini nokta-i nazar; o derece mhimdir ki ahvali hzra cidden ayan memnuniyet olmakla
beraber, bu hususta mtemadi alka ve takibatta asla msamahakr olamayz; bunu beyan etmei zait
addedetmiyorum.

Memleketin vaziyet-i iktisadiyesinde mitbah emareler mehuttur. Uzun senelerden beri mterakim haslat-
mesaisini sarfetmek mecburiyetinde kalm olan memleketimiz, iktisaden, mesai-i tiyesine dermanl bir halde
girmi bulunuyor, ktisadi ilerde almak hevesi, topraklarmzn feyiz ve bereketine hakl ve derin itimat, fakir
ve gani btn evld- memlekette hissolunmaktadr. nkiaf iktisat iin her vastadan ziyade lzm olan bu
intibah, Meclisi li ve hkmet tarafndan nafi kanunlar ve amel tedbirlerle himaye ve teci edilmek lzmdr.
Uhut icabndan olan mbadele-i ahali icraat devam etmektedir. Hkmet-i cumhuriye bir ok mklt ile
beraber mevsimin de edaidiyle mcadele etmek mecburiyetinde kald. Buna ramen memleket dhilinde nakil ve
iskn ileri mebzul vesaitin israfna mal olan gemi senelere nispetle kyas kabul etmiyecek derecede hsn
cereyan etmektedir. Yeni vatandalarmzdan bir ksm- mhimmi daha imdiden maietlerini bizzat tedarik
edebilecek vaziyete getirilmilerdir. Mbadele ilerinde daha iktiham etmek mecburiyetinde olduumuz mklat
byktr. Bu mesele ile milletimiz cidden ve yakndan alkadardr.
Muhterem Efendiler! Mdafaa-i memleket tedabirimizi lisan- sitayile zikretmek isterim. Trkiye
Cumhuriyeti, hukukunu byk bir hassasiyet ile muhafazaya azimdir (alklar). Bunu ifade ederken bu uurda
tasavvur fevkinde mklt ile mcadele etmek mecburiyetinde kalm olan mdafilerin lisan- haline tercman
olmu oluyorum. Muzaffer ordumuzun hali, ayan emniyet ve ayan istinattr. tide dahi etin tecrbelerde
ispat- kymet etmi olan kumanda heyetlerimizin yksek kabiliyetlerini muhafaza ve tezyit ve muhafaza-i vatan
iin icabeden vesait-i medeniyenin kffesini aleddevam tedarik ve temin mecburiyetlerimizi ihml etmemize
imkn yoktur. Hizmet-i askeriyenin bir buuk seneye tenzili iin kabul olunan kanunu da memnuniyetle
zikretmek isterim. Bu karar ile cumhuriyet, tedabir-i msellehay ancak zaruret hududunda kabul etmek ve evld-
memlekete vsat-i hal vermek iin azam suhuletleri temin eylemek iarnda olduunu gstermitir (bravo
sesleri).
Mal ve iktisadi slhat ve tedabire bilhassa atf ehemmiyet ediyoruz (alklar). Memleketimizin vaziyet-i
maliyesi intizam, emniyet ve inzibat zerine messisdir. Hakik bir bte tesisi, vergilerin slh ve her nevi
israfata kar daima teyakkuz ve mmanaat kararndayz. Memleketimizin kesbi servet etmesi yolunu her eyden
evvel ziraatte ve sanayi-i ziraiyede aryoruz (alklar).
Memleketin mnakalt zerine bilhassa nazar dikkat-i linizi celbederim. Bahr nakliyatn evld- memleket
vesait ve kabiliyeti ile az zamanda elde edilen semerat, imdiye kadar bize mni olan siyasi kuyudun ademi
isabetini derhal tebarz ettirmitir. Bu yolda kati semereleri az zamanda iktitaf etmek mecburiyetindeyiz.
Memleketin muhta olduu imendiferler hi bir an nazarmzdan dr olmyacaktr. Sivas imendiferinin
derhal inasna balanmas kararn esasl bir inkiaf tedbiri addediyoruz. Memlekette her vasta ile bir kar fazla
imendifer vcuda getirmek, fakat vaziyet her ne olursa olsun bir gn geri kalmamak dsturu milletin hakik
ihtiyacna tamamen mutabk olduu kanaatindeyim.
Nfusumuzun muhafaza ve tezyidi gayesini ehemmiyetle nazar dikkate vazederim. Shhati umumiye iin
esasl olarak derpi edilen tedabir aleddevam ikmal ve tevsi olunmaldr. Feyyaz ve velt olan Trk milleti
mtemadi ve fenn takayydat- shhiyeye mazhar olunca Trk vatann sratle dolduracak ve enlendirecek
kuvvette olduuna kimsenin phesi yoktur.
Memlekette maarif nurunun yaylmasna ve en derin kelere kadar nfuz etmesine bilhassa nazar ediyoruz.
Drt sene evvel maarife tahsis ettiimiz vesaiti bugn on misline ibl etmi bulunuyoruz. Evvel emirde vesaitin
msmir ve amel olmasna ve asla israfa uramamasna ehemmiyet veriyoruz. Bu cihet memmen
bulundurulmakla beraber maarifin vesaitini mtemadiyen tezyidetmek lzumuna kanaatimizi muhafaza edeceiz.
Dier taraftan idare-i hususiyelerden ve memleketin mteferrik menabiinden maarife tevcih olunan mesainin
merkezden alkadarane takip olunmasn ve bu suretle mesai-i umumiyenin hedefi tarakkiye sevk ve salinin
tesadfe braklmamasn iltizam ediyoruz.
Milletin ara-y umumiyesinde tesbit olunan terbiye ve tedrisatn tevhid-i umdesinin bil ifate-i an tatbiki
lzumunu mahede ediyoruz (alklar, bravo sesleri). Bu yolda teahhurun zararlar ve bu yolda tehalkn cidd
ve derin semereleri seri kararnza vesile-i tecell olmaldr. Darlfnunun mevcudiyet ve tekemmltna ve
yksek bir darlfnunun milletin terbiye-i umumiyesinde, tekml- medenisinde haiz olduu kati tesirata

bilhassa nazar dikkati celbederim. Trkiyenin terbiye ve maarif siyasetini her derecesinde, tam bir vuzuh ve hi
bir tereddde mahal vermeyen sarahat ile ifade etmek ve tatbik etmek lzmdr (bravo sesleri, iddetli alklar).
Bu siyaset, her mnasiyle, mill bir mahiyette irae olunabilir.
Tekilt ve slhat- adliyeye verdiimiz ehemmiyeti, nasl ifade etsek azdr. Geri btenin bugnk halinde
adliye iin mhim menabi ayrlmtr ve bu menabi mtemadiyen arttrlacaktr. Fakat, bundan mhim olan nokta;
adl telkkimizi, adl kanunlarmz, adl tekiltmz, bizi imdiye kadar uuri, gayri uuri tesir altnda
bulunduran, asrn icabatna gayri mutabk revabttan bir an evvel kurtarmaktr (bravo sesleri, alklar). Millet, her
mtemeddin memlekette olan terakkiyat- adliyenin, memleketin ihtiyacatna tevafuk eden esasatn istiyor.
Millet; seri ve kat adaleti temin eden medeni usulleri istiyor (alklar). Milletin arzu ve ihtiyacna tabi olarak
adliyemizde her gna tesirattan cesaretle silkinmek ve seri tarakkiyata atlmakta asla tereddt olunmamak
lzmdr (alklar). Hukuk-u medeniyede, hukuk-u ailede takip edeceimiz yol ancak medeniyet yolu olacaktr
(bravo sesleri, alklar).
Hukukta idare-i maslahat ve hurafelere merbutiyet; milletleri uyanmaktan meneden en ar bir kbustur. Trk
milleti, zerinde kbus bulun-duramaz (iddetli alklar).
Cumhuriyetin makam olan Ankarann sratle iman lzimedendir. Yeni ve asri bir devletin mesaisinde intizam
ve semere; bir mmure-i medeniye iinde kabil-i temindir. Memleketin mevcudiyeti halen ve tiyen Ankarann
merkez-i idare olmasn nasl katiyen istilzam etmi ise, cumhuriyet makarrnn sratle inkiaf ve imarn da o
derece zarur klmtr. Geri merkez-i idarenin muhta olduu emakin-i resmiye ve umumiye yi birden temin
etmek mmkn deildir. Bu emakini senelere taksim ederek fakat mtemadiyen ihdas ve ina etmek, hem ihtiyac amel olarak ikmale, hem de birden byk menabiin hasrndan tevakkiye medar olacaktr.
Matbuatn hayat- umumiyede, hayat- siyasiyede ve cumhuriyetin tekmlt ve terakkiyatnda haiz olduu
yksek vezaifi ydetmek isterim. Matbuatn tam ve vsi hrriyeti hsn istimal etmesi, ne derecede nazik bir
vaziyet olduunu da beyana lzum grmem (bravo sesleri). Her trl kuyud-u kanuniyeden evvel bir sahib-i
kalemin ilme, ihtiyaca ve kendi telkkiyat- siyasiyesine olduu kadar vatandalarn hukukuna ve memleketin, her
trl telkkiyat- hususiyenin fevknda olan, yksek menafiine de dikkat ve hrmet etmek mecburiyet-i
mneviyesi, asl bu mecburiyettir ki intizam-i umumiyi temin edebilir (bravo sesleri); mahaza bu yolda zhul ve
kusur olsa bile bu kusuru tashih edecek messir ve vasta; asla mazide zannolunduu gibi hrriyet-i matbuat
takyideden rabtalar deildir (bravo sesleri, alklar). Bilkis hrriyet-i matbuattan mtevellit mahazirin vasta-i
izalesi, yine binnefs hrriyet-i matbuattr, kanaatindeyiz (iddetli ve srekli alklar).
za-y Kiram! Memleketin hayat- umumiyesinde orduyu siyasetten tecridetmek umdesi, cumhuriyetin daima
nasbi nazar ettii bir nokta-i esasiyedir (alklar). imdiye kadar takip olunan bu yolda; cumhuriyet ordular
vatann emin ve metin harisi olarak mevkii hrmet ve kuvvette kalmlardr. Bunun gibi intisap ile mutmain ve
mesut bulunduumuz diyanet-i islmiyeyi, asrlardan beri mteamil olduu vehile bir vasta-i siyaset
mevkiinden tenzih ve l etmek elzem olduu hakikatini mahede ediyoruz (bravo sesleri, alklar). Mukaddes
ve lhuti olan itikadat ve vicdaniyatmz mulk ve mtelevvin olan ve her trl menfaat ve ihtirasata sahne-i
tecelliyat olan siyasiyattan ve siyasetin btn uzviyatndan bir an evvel ve katiyyen tahlis etmek milletin dnyev
ve uhrev saadetinin emrettii bir zarurettir (alklar). Ancak bu suretle diyanet-i slmiyenin maaliyat tecell
eder (ok doru, yledir sesleri).
Efendiler, geen sene esnasnda siyaset-i hariciyemiz sulh ve skn vadisinde mtemadi terakki gstermitir.
Felketli senelerin son asar olan asker igaller kamilen hitam buldu. Vatann fiilen tamamiyetini vcude getiren
bu hdiseler; milletin tarihinde daima iztrar ile fakat itimad- nefs ile ve iftihar ile yaayacaktr.
mza edilen muahedat Yunanistan devleti tarafndan tasdik olunarak mnasebat- siyasiyeye balanmtr.
Muhacirlerimizin nakil ve isknna mteallik mkltla beraber hkmetimiz geen hdisatn tesiratn tahfife
saidir. Drst ve hakik bir sulh menafiinin takdir olunacan midediyoruz.
Muahedename; Romanya meclislerinde dahi tasdik edilmitir. Mnasebat- siyasiye ve resmyenin teehhr
etmemesi memuldur.

Muahedenamenin dier devletler tarafndan tasdiki ile mevkii meriyete vaz iin intizar ettiimiz zaman az
deildir. Alkadar memleketlerin hayat- teryesi ile izah olunagelen teehhuratn yaknda hitam bulacan
midediyoruz. Tasdik muamelesinin yeni bir bedel ile karlatrlmas elbette kabil-i tahakkuk deildir (bravo
sesleri, alklar). Biz, sulh-u umumi gaye-i ulviyesinin mterek menafii, milletler iin btn kuvvetini muhafaza
etmektedir zannndayz.
Cemahir-i Mttehide-i Amerika ile msavat ve mtekabiliyet esas zerine muahedename imza olunmutur.
Tasdiki, hkmet tarafndan Meclisi linize arzolunacaktr.
Lehistan Cumhuriyeti ile imza olunan muahedenin Meclisi lice tasdikn memnuniyetle telkki ettik. Lehistan
meclislerince tasdik olunan muahedename teati olunmak zeredir.
Avusturya Cumhuriyeti ile muhadenet muahedesi ve ticaret mukavelesi imza olundu. Bu da Meclisi linize
arzolunacaktr.
Macaristan ile olunan muhadenet muahedenamesi de yaknda Meclisi liye takdim olunacaktr.
Almanya ile muahede akdi iin Ankarada mzakerata balanmtr.
Dier devletlerle de mnasebat tesisi iin cumhuriyet hsn temaylt ibraz etmekten hali deildir. Bittabi
nim resm mnasebet devresi hitam bulduundan mnasebat- resmye yeni esasata gre munakit muahedat-
cedideye ibtina edecektir.
ran milleti ile mnasebatmz dostanedir. rann amali millyesi dairesinde inkiaf ve terakki-i -mesaisini
memnuniyetle mahede ediyoruz (bravo sadalar, alklar).
Afgan ile mnasebatmz dostane olmakta berdevamdr.
Rusya ralar ttihad- Cumhuriyeti ile mnasebatmzn dostane mahiyette muhafazasna ve fiilen inkiafna
halisane atf kymet ediyoruz. Baz mkilt ksmen amel olarak halledilmitir. Hemen neticeye takarrubetmi
olan konsolosluk mukavelesinin imzas teehhr etmiyecektir midindeyiz.
Efendiler! Cumhuriyetin siyaset-i hariciyede vehesi, mstakimane ve halisane olarak sulhun ve muahedatn
muhafazasna mteveccihtir. Mnasebat tevsi, mtekabildi hukuka riayet ve hukuka tarz riayette mtekabiliyet
hatt hareketimizdir.
Muahedelerin mevkii meriyete vazndan sonra Cemiyet-i Akvama, Trkiye Cumhuriyetinin de duhul derpi
olunacak bir noktadr. Biz, Cemiyet-i Akvamn, kavilere vasta-i tahakkm olmyarak, milletler arasnda ahenk
ve muvazeneti temin, ihtilfat, hak ve adil dairesinde tetkik ve halle medar olacak bir messese halinde tecell ve
inkiaf etmesini temenni ediyoruz (bravo sesleri, alklar).
Muhterem Arkadalarm! nmzdeki senenin programnda amel ve feyizli mesai mnderitir. Bu mesai
terakki ve inkiafmz iin ok ciddiyet ve katiyet talebeder. Bu mesaide muvaffakiyet cmle iin bir devre-i
imtihan olacaktr. Milletimizin yksek kabiliyeti ile hissi gayreti ve Meclisi li ile hkmetinin hedefi mesaisinin
tyininde ve tatbikatta isabeti, zamini muvaffakiyettir. Bu hususta itminanm katiyet ve samimiyetle izhar ve
ifade ederim (srekli alklar).
***

KNC DNEM KNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1924

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Byk Millet Meclisinin altnc faaliyet senesine dhil oluyoruz. za-y kiram hrmetle selmlarm
(teekkr ederiz sesleri). Halk idaresinin mnilerden tasfiyesi iin Meclisi linin vazettii kanunlar, imdiye
kadar tamamen ve kemali muvaffakiyetle tatbik olunmutur. Asrlardan beri mtemadiyen, terakki yolunda
ilerlemekte bulunan medeni milletlerden Trkiyeyi alkomu olan mevaniin ortadan kalktn Trk milleti
byk bir ferahla idrak eyledi (bravo sesleri).

Hepimizin, halkn en tenha tabakalar iinde dahi, bizzat mahede ve temasmzla tezahr eden bu hakikat,
cumhuriyet yolundaki mktesebatn ufak veya byk her hangi bir mnie kar, milletimiz tarafndan, behemehal
mdafaa olunacana en mukn delildir (bravo sesleri). Mktesebatn muhafazas yle dursun Trk milletinin
istidad ve kat karar, cumhuriyet, medeniyet ve terakki yolunda durmadan bmehaba ilerlemektedir (alklar).
Efendiler! Geen itima senesi zarfnda, memleketin ahvali dhiliyesini hulsatan ifade etmek iin, diyebiliriz
ki, ahvali umumiye, tabi ve mstakar olarak devam etmitir.
Cumhuriyetin emniyet ve asayiin muhafazasna verdii ehemmiyet memleketin her tarafnda herkes
tarafndan hissolunmu ve mtemadiyen artmakta bulunan semerat, halkn huzurunu temin eden dereceyi
bulmutur. Geri Hakkri vilyetimiz dhilinde, baz Nasuri ekyasnn ika ettii ar ceraim, tedabir-i
mahsusay istilzam etmi ise de hdise halkn emniyetinin ve Cumhuriyet haysiyetinin talep ettii bir srat ve
katiyetle hallolunmutur (bravo sesleri, alklar).
Efendiler! Erzurum ve Kars vilyetlerimizin baz aksamnda vuku bulan hareketi-arz, maatteessf birok
zayiat mucip oldu, fakat felketzede halkn bizzat haiz olduu kuvvet, umum milletin gsterdii alka ve efkat
ve Hkmet-i Cumhuriyenin bilcmle vesaiti tevcih ederek ittihaz ettii tedabir, sar- felketi tehvin etmitir.
Dier taraftan mbadele mukavelesiyle ana vatana kavuan kardelerimizin, birok ihtiyacat henz tesviye
edilememitir ki, hkmetin ve Meclisi linin bunun iin mstacel tedabir ittihaz etmesi lzmedendir.
Muhterem Efendiler! Uzun harb hayatndan sulha intikal etmi olan byk ordumuzun geen sene zarfnda
gsterdii hayat ve zindei bilhassa ayan kayttr. Hibir zaman mtecaviz olmay dnmemi olan ve fakat
daima haksz taarruza urayacan hesabeden bir millet ordusu olarak, ordumuz uzun bir seferden sonra hemen
dier bir sefere balyacakm gibi maddeten ve manen hazr bulunmaktadr (alklar).
Efendiler! Bahriyemizi esasl ve cidd bir surette slah etmek dnlmelidir. Bu bapta nokta-i azimet bilhassa
gzide ansr bihakkn yetitirip andan memleketin mstacel ihtiyacnda istifade temin etmek ve her halde
memleketin takati fevkinde hayalttan mnezzeh kalmak olmaldr (doru sesleri). Mdafaa-i memleketten
bahsederken lem-i askerde mhim ve messir bir mil mahiyetinde bulunan kuva-yi hava-iyeye Meclisi linin
bilhassa alkasn ve dikkatini isticlbederim.
Efendiler! Medeni devletlerin idare-i umumiyesinde bilhassa calibi nazar olan vaziyet-i maliye, Cumhuriyet
devrinde bariz bir salh gstermitir. Maliyemiz; intizam, inzibat ve emniyet esaslarn muvaffakiyetle takip etti.
Bir istikraza muhta olmakszn dyun-u dhiliyeyi -muntazaman tesviye etmekteyiz. Dyun-u hariciyeye
gelince; taahhdn ifas emri tabi olup muahede icabndan olan muamelt- mtekaddime, elyevm hali cereyanda
bulunmaktadr.
Maliyemiz, saym vergisi gibi asrlk vergilerin slah yolunda balad ilk admn da halka derhal ferahlk
hissettirdi. Memleketin banda Kurn-u Vustann en insafsz bels olarak hl musallat daran aarn ilgasn
Meclisi liye teklif edebilecek bir seviye-i maliyeye, Cumhuriyet idaresinin bir senede vsl olmas, cidden ayan
memnuniyet ve krandr (bravo sesleri ve alklar).
Ahvali ticariyemiz, mtemadi bir inkiaf bihakkn midettirecek surettedir. Memleketin ziraat vastasiyle
kesb servet edebilecei esas zerinde geen sene ittihaz olunan tedabir, ahvali umumiyede derhal kendini
hissettirmitir. Gelecek seneler dahi ziraatte mebzul ve feyyaz neticeleri temin ettirecek tedabirin, balca devlet
mesailinden addolunmas zaruridir (alklar).
Efendiler! Geen sene esnasnda btn memlekete mil bir tekilt- shhiyeye balanlmtr.
Zamanmza kadar shhat-i umumiyenin urad ihmalin derecesi; mcadele yoluna girildike, daha kuvvetli
tebarz etmektedir, nmzdeki sene dahi alelmum mcadelt- shhiye iin bilhassa tedabir ittihaz edilmek
lzimedendir. Bahusus stmaya kar, bal bana bir mcadele devresine girilmesi Meclisi linin derpi edecei
muzemattan addolunsa yeri vardr. Muhakkaktr ki, bizim iin nfusun vikaye ve tezyidini ve alanlarn kuvvet
ve zindegisini temin eden tedabirin banda stma mcadelesi bulunmaldr.
zayi Kiram! Maarifte balanlan slahat- umumiye ve esasiyeye ciddiyetle devan olunmak lzmdr. Geen
sene zarfnda, mill terbiye-i umumiye iin, vazolunan esasat, ok kymetli netayi vermitir.

Memlekette arzu ettiimiz maarif tekiltnn talep ettii muallim ve mebani keyfiyet ve kemiyeti dnlnce
ikmali noksan iin uzun seneler lzm olduu teslim olunur. Bununla beraber sekiz ay kadar ksa bir mddet
zarfnda, yeni esasatn muvaffakiyetle saha-i tatbika konulduunun sar-i bahirdir. Daha imdiden, kadn ve erkek
Cumhuriyet muallimlerinin, heyeti talimiyelerinin yetitirmekte olduklar talebe ile beraber, hakik bir irfan
ordusu manzaras arzettiine, memleketin ekseri aksamnda bizzat ahit oldum. Bu mnevver heyetlerin,
bulunduklar muhitlerde, dairei tedrislerindeki talebeden baka dorudan doruya halk zerindeki feyyaz
tesirlerini byk memnuniyetle ydederim. Bu husus ayn zamanda Cumhuriyetperver ve terakkiye hahikr
halkmzn mektebe, nura olan itiyakn ve cehli taassuba olan buzunun iddetini de ifade eden en kuvvetli
delildir (Alklar).
Efendiler! Adliye slahat- umumiyesindeki isabetli tatbikat, muameltn sratinde ve hkim mesleinin
yksek kymet ve rabetini tebarz ettirmekte derhal tesirini gstermitir. Geri memlekette adl ihtiyacn temini
iin icabeden tekmil kanunlarn tedvini ve bilhassa kfi adette hkimlerin ve tli adliye memurlarnn tedariki
zamana muhtatr. Ancak byk kanunlar ihzar olununcaya kadar, mstacel tadiltla, hayat- umumiyenin bir an
evvel esasat- medeniyeye ibtina ettirilmesi elzemdir. Bu ciheti Meclisi linin bilhassa nazar tetkikna vazederim.
unu da ilve etmeliyim ki, bu defa, muhtelif uabat-i devletten Meclisi linin daire-i mesaisine takdim olunan
kanunlar, umumiyetle idare-i memleketin mstacelen muhta bulunduu kavanindir.
Muhterem Efendiler! Millet hkimiyetini en mtekmil eklinde tecell ettiren Cumhuriyete kadar memlekette
derpi edilmemi olan nafia sisteminin, geen devrede verdii semerat, ayn yola azimle ve srar ile yrmek iin
bilhassa mucib-i kuvvet ve cesarettir. Demiryolu ve yol ihtiyac memleketin bilcmle ihtiyacatnn o kadar
banda kendisini hissettirmektedir ki, hibir hayal ve nazariye peinde aldanmakszn memleketin menabii ve
evldiyle ie devam etmek katiyyen elzemdir (alklar). Memleket evldnn arzu ve kanaat-i mterekesinin de
byle olduuna bizzat yakndan muttali oldum. Milletimizin medeniyet yolunda inkiaf iin bilmum uabat-
devlette derpi ettiimiz maddi ve mnevi btn tedbirler, ancak imendifer ve yollarla semerat hakikiye
verebilir (ok doru sesleri).
Medeniyetin bugnk vesaitini, hatt bugnk fikriyatm demiryolu haricinde intiar ettirebilmek
mteassirdir. Demiryolu refah ve mran yoludur. zayi kiram! Kabil-i tedarik ve kabil-i tasarruf her vasita ile
mnakalt tezyidetmek, btn teebbslerimizin fevkinde tereddtsz gayemiz olmaldr (bravo sesleri).
Muhterem Arkadalar! Cumhuriyetin merkezi olan Ankara iin bu sene dahi Meclisi linin tedabir-i vasiasna
ihtiya olduunu arzetmek lzumunu hissediyorum.
Ankarann asr ve kfi vesait-i muhabere ile tehizi ve iddetle ihtiya hissolunan mesakinin inas ihtiyacat-
ciledendir.
Hi phe etmemelidir ki, Anadolu ortasnda sratle vcuda getirilecek asr ve mmur bir Ankara, asrlarca
mhmel kalan Trk Yatan iin bal bana bir medeniyet merkezi, Trk Devleti iin pek mhim bir mttek
olacaktr (alklar, bravo sesleri).
Efendiler! Msaadenizle vaziyet-i hariciyemiz hakknda bir hulsa yapmak istiyorum. Geen itima senesinde
Lozan Sulh Muahedesi mevkii meriyete vazolunmutur. Bu suretle uzun harb senelerinden sonra ayrca devam
etmi olan devre-i mekkiyet zail olmu ve Trkiye Cumhuriyetiyle mumzi devletler arasnda mnasebat-
tabiiye yoluna girilmitir. Muallak mesail, muahedenin derpi ettii cereyan- tabiidedir. Musul vilyeti iin hak
ve adalet dairesinde ittihaz edileceini midettiimiz karara intizar ediyoruz. Ahiren istatkonun muhafazasnda
zuhur eden ihtilfn Cemiyet-i Akvam Meclisinde muvakkat bir suret-i tesviyeye iktiran ettii haber alnmtr.
Fransa Cumhuriyetiyle geen sene bidayetinde zuhur etmi olan hudut hdisat sratle bertaraf edildikten
baka iki cumhuriyet arasnda tesiltkr ve bariz hissiyat- dostane maalmemnuniye mahede olunmaktadr
(alklar).
talya ile siyasi ve iktisadi mnasebatmzn samimiyet tazammun eden bir inkiaf gsterdiini memnuniyetle
kaydederim.

Kadm dostumuz Rusya Sovyet Cumhuriyetiyle mnasebatmz dostluk vadisinde her gn daha ziyade inkiaf
ve terakki etmektedir (iddetli alklar).
Hkmet-i Cumhuriyemiz, Rusya Sovyet Cumhuriyetiyle hakik-i ve vsi hsn mnasebat, mazide olduu
gibi, iar siyasi addetmektedir (alklar).
Lehistan Cumhuriyetiyle mnasebatmz dostane bir surette inkiaf etmektedir.
Muhterem Efendiler! Geen devre-i itimaiyede tasdika arzedilememi olan yeni muahedat Meclisi liye
takdim olunacaktr. Meclisi linin tasdikine arzolunan bu muahedat ile Trkiye Cumhuriyetinin, yeni esasat
dhilinde, Amerika, spanya, sve, Felemenk, ekoslovakya devletleriyle mnasebat-i resmiyesi tesis edilmi
olacan maalmemnuniye tezkr eylerim (bravo sesleri).
ran ve Afgan ile mnasebatmz dostane olmakta berdevamdr.
Efendiler! Lozan Muahedesinin kesbi katiyet ettii andan itibaren Trkiye Cumhuriyeti, Cemiyet-i Akvam ile
resmen temasa geldi. Cumhuriyet, Cemiyet-i Akvama kar eser-i itimat gstermitir. Bu itimattaki isabetin,
mahede edeceimiz mukadderat- dilne ile teeyyt edeceini midetmekteyiz. phe yoktur ki, halis bir
Cemiyet-i Akvam mefkuresi milletler iin mucibi selmet addolunacak mahiyettedir.
za-yi Kiram! Trk milleti, yeni devre-i hayatnda bilcmle esbab terakkiye doru, byk bir hamle-i
gayretle ilerlemektedir. Zihniyetler karldktan azade ve nezih olarak memleketi ve aileyi terfih edecek tarik-
mesaide yrmek... te milletin yegne nasbi nazar ettii nokta budur (bravo sesleri). imdiye kadar millete
rehberlik etmi olan Byk Millet Meclisi, halkn medeniyet ve terakkiye olan edit itiyak ve ihtiyac zemininde
de isabetle dellette bulunmak vazife-i mhimmesindedir. Her sene-i faaliyetin muhassalas Trk tarihinde birer
mefharet sahifesi tekil eden Byk Millet Meclisinin yeni sene-i faaliyetinde, teceddt ve til yolunda, feyizli
eserlerle mli olmasn temenni ederim.
***

KNC DNEM NC TOPLANMA YILINI

AARKEN
1 Kasm 1925

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Byk Millet Meclisinin yedinci faaliyet senesine dhil oluyoruz. Huzurunuzda tekrar bulunmaktan
hissettiim fahr mbahat izhar eder ve za-yi kiram kemali hrmetle selmlarm (teekkrler ederiz sesleri).
Meclisi li, faaliyetine fasla verdii zaman Cumhuriyet ordusu- nun, irtica hdisesini tedip ve tasfiye etmekle
megul bulunduu malmdur. Ordu; Cumhuriyet dmanlarn srat ve katiyetle tenkil etmitir (iddetli alklar).
Cumhuriyet ordusunun, bu uurda verdii ehitleri, lisan-i tevkirle ydeder ve ordumuza kar beslediimiz itimat
ve takdirat bu vesile ile de tekrar eylerim (alklar). Asl ayan dikkat ve medar- emniyet olan nokta;
cumhuriyeti, milletin nasl hirzi can ettiinin, seferberlikte ve alelmum tezahrat- milliyede, gsterilen
tehalkle teeyydetmesidir (alklar).
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak) Yaasn Trkler!

Reisicumhur Hazretleri (devamla) syan hdisesinin; irticai, umumi mrekkep bir cereyan- efkr ve bir
silsile-i istihzaratn fiil bir iareti ve neticesi olduu bir seneden beri cereyan eden ahval ve hdi-sat ile bir defa
daha sabit olmutur.
Byk Millet Meclisinin, vaziyetin hmil olduu ciddiyet ve ehemmiyeti hakkiyle derpi ederek ittihaz ettii
tedabir, vatann selmet ve masuniyetini ve vatandalarn huzur ve emniyetini temin eylemitir. Meclisi li
mahedesinde ve tedabirindeki isabetle tarih-i millmizdeki mevkii ihtiramn bihakkn teyideyledi.
za-yi Kiram! Muhtelif aksam- vatanda efrad- milletle dorudan doruya olan temaslarmz milletimizin
huzur ve emniyet iinde en yksek refah ve medeniyete varmak iin mebu olduu azim ve iradeyi her vesile ile
tebarz ettirmitir.

Millet, muasr medeniyetin alelmum milletlere temin eyledii hayat ve vesaiti, esasta ve eklde aynen ve
tamamen tahakkuk ettirmek karar- katisini vermitir (iddetli alklar, bravo sesleri). Millet, teceddt ve slahat
sahasnda gsterdii gayretlerin asrlardan beri olduu gibi gnagn tesvilt yznden bir an dahi tevakkufa
duar olmasna msaade etmemek azmindedir (alklar).
Yeni Trkiyenin dnyev, mill ve iktisadi siyaset-i umumiyesiyle ifade olunan mili millye hepimizin
istikamet-i mesaisini tyin etmi bulunmaktadr ki, bu yolun az zamanda milletimizin yksek kabiliyetlerini
izhara frsatbah olacana phe yoktur (alklar, bravo sesleri).
za-y Kiram! Trk Milleti, hkimiyetine sahip olduu bu devre gelinceye kadar strap ve inhitatna sebep
olan avamilin mahiyetini anlamtr (bravo sesleri). Bu avamil-i musibetin her ne ekil ve mahiyette olursa olsun
tecdid-i faaliyet etmesine msamaha edemez (bravo sesleri, alklar).
nsanlarn vicdaniyat, matbuatn hrriyeti ve hrriyet-i siyasiyenin tecelliyat gibi nefslemirde aziz olan
avamilin heyeti itimaiyeyi strap ve tereddiye sevk edecek galat surette istimal olunmasna bizzat vcud-u
itimainin hikmet-i hayat mnidir (bravo sesleri, alklar).
Muhterem Efendiler! Hrriyet-i matbuatn izale-i mehaziri bizzat hrriyet-i matbuatla kaim olduuna dair bu
byk Meclisin mrit ve musaffa sahasnda tevkir olunan esaslar eer cumhuriyetin ruhu olan faziletten mahrum
erbab crete, sine-i matbuatta akavet frsatn verirse eer ifal ve dll erbabnn saha-i fikriyattaki meum
tesirleri, tarlasnda alan masum vatandalarn kanlarn aktmasna, yuvalarnn dalmasna sebep olursa ve
eer, en nihayet akavetin en muzrn ihtiyar eden bu kabil erbab dll kanunlarn hususi msaadelerinden
istifade imknn bulurlarsa Byk Millet Meclisinin mrebbi ve kahhar yedi idaresinin mdahale ve tenbih
etmesi elbette vcibeden olur (bravo sesleri, alklar).
Muhakkaktr ki, cumhuriyet devrinin kendi zihziyet ve ahlkyatiyle mtehalli matbuatn yine ancak
Cumhuriyetin kendisi yetitirir. Bir taraftan gemi devirler evrak- matbuasnn ve mntesiplerini m gayri kabil-i
slah olanlar nazar millette taayyn ederken dier taraftan Cumhuriyet matbuatnn temiz ve feyizli sahas ittisa
ve itil etmektedir (bravo sesleri). Byk ve necip milletimizin yeni hayat- mesai ve medeniyetini teshil ve teci
edecek; ite ancak bu yeni zihniyetteki matbuat olacaktr (bravo sesleri).
za-yi Kiram! rtica hdisesi baz vilyetlerimizde mevcut ve mahss olan itimai ve idar hastalklar, btn
milletin enzar ibretinde tamamen tebarz ettirmitir.
Bir kl olan bu aziz vatanda umum vatandalarn beden, mal ve mefkrevi btn mkellefiyetlerini ayn
suhulet ve msaraatla ifa etmesini temin edinceye kadar mahede ettiimiz hastalklarn tedavisinde srarla
devam mecburiyetindeyiz (bravo sesleri, alklar). Bu yolda ittihaz lzm gelen esasl ve kat tedbirlerin Byk
Millet Meclisince mtemadi bir surette ve itina ile takip olunacana millet emin olabilir.
Muhterem Efendiler! Vaziyet-i iktisadiyemizde bir seneden beri bezlolunan gayretin asar mahss
mertebededir.
Cumhuriyetin erbab mesaiye temin ettii huzur ve emniyet, vatandalarn shhatlerini muhafaza etmek iin
alan mcadeledeki semerat, kylmz ve ziraatimiz zerindeki r kbusunun bertaraf edilmesiyle husule
gelen ferah, milletin daha ok istihsl etmek, daha mreffeh olmak iin almak arzularn mucibi kran bir
derecede tezyid eylemitir.
Tekilt- shhiyemizde memleketin ihtiyacatna mutabk isabet ve gayret mehuttur. Hkmeti Cumhuriyenin
bal bana bir esas olarak muvaffakiyetle takip eyledii shhat mcadelesine gittike vesaitini artran bir vsatle
devam olunmak lzmdr ve mhimdir (alklar).
Ziraatimizin mruz bulunduu emraz ve tahribat izaleye ve yeni usul vesait-i ziraiyenin talim ve tamimine
masruf olan mesai feyyaz tesiratn gstermektedir.
Ticar hayatmzda, geen sene zarfnda limanlardaki faaliyet ve muamelt teshile matuf teebbsat esasi
ihtiyacatmza mutabk icraat cmlesinden addolunmaa lyktr.
Hayat ticariyeyi tevsi, teshil ve tarsin iin bankalarn haiz olduklar ehemmiyetli tesirat zerine Meclisi linin
dikkatini isticlbederim.

Efendiler! Vaziyet-i iktisadiyeden bahsederken bugnk medeniyetin kudret temeli olan mevzua, yani sanayi-i
madeniyeye, bilhassa enzar itibar cem ve tevcih etmek isterim.
Sanayi fabrikalarna, sanayii madeniyeye mteveccih umumi alka ve teebbs temin edecek are ve
tedbirleri bulmak mbrem ve hayat ihtiyalarmzdandr.
za-yi Kiram! Kendi menabii servetimizle ve kendi erbab fennimizle teebbs ettiimiz imendifer
inaatndaki faaliyeti bizzat tetkik ve mahede ettim. Byk Millet Meclisinin hazinesine ve mhendis
evltlarna gsterdii itimat ve mzaharet bihakkn mahalline masruf olmutur (alklar). Milletimiz, Meclisi
linin imendifer inaatna gsterdii rabet ve ehemmiyeti srr ve memnuniyetle karlamaktadr. Bu
zemindeki umumi alka ve ihtiya, sarfettiimiz gayretlerin birka misline kadar arttrlmasn iltizam etmektedir
(bravo sesleri). Muvasalas naks aksam-i vatandaki itimai ve iktisadi noksanlarn izalesi her eyden evvel ve her
tedbirin banda olarak imendifer muvasalasna tbidir.
Muhterem Efendiler! Cumhuriyet adliyesinin tekml memnuniyetbah bir seyir takip etmektedir.
Muameltta emniyet ve srat iin ittihaz olunan tedabir mspet netayi vermektedir.
Cumhuriyet adliyesine mensup olanlarn en kk memurlarna kadar ilmen kifayeti ve cumhuriyet
mefkuresini haiz olmalar iin sarf olunan gayret mucib-i memnuniyettir. Bir taraftan kifayet-i ilmiyeyi temin
eden messesata atf ehemmiyet ederken dier taraftan Cumhuriyet adliyesinin mstenidat olacak kanunlarn bir
an evvel vcuda getirilmesine nasbi nazar edilmelidir. Gemi idarelerden mdevver nakfi kanunlarla
geirdiimiz senelerde hayat- umumiyenin mruz kald mklt iktiham olunabilmise, bu, milletimizin
Cumhuriyete olan sarslmaz alka-i tabiyesinden ve idare-i Cumhuriyetin esasndaki kuvvet ve kudretindendir.
Fakat nakfi kanunlarn devamna msaade etmek yznden milletin mruz bulunduu mkltn bir an evvel
izalesi gayri kabil-i tehir zaruriyat cmlesindendir. Meclisi liye takdim edilecek olan Ceza Kanunu, Kanunu
Medeni ve Ticaret Kanununun bu sene-i itimaiye esnasnda tedvin ve nerolunmasndaki mstaceliyeti bilhassa
ifade etmek isterim.
Hayat- umumiyemizi yeni batan tanzim edecek olan bu esasi kanunlar, muasr medeniyetin kanunlar
zmresinden olmak tabidir (bravo sesleri). Milletimizin dhil olduu heyeti medeniyenin iktisadi ve medeni
ihtiyacat o kadar yakndr ki buna tekabl etmesi lzmgelen kanunlarda dahi ayni tekarp lzumu barizdir. Asr
hzrn ihtiyacatna muvafk kanun yapmak ve onu hsn tatbik eylemek mran ve terakki esbabnn en
mhimlerindendir (bravo sesleri).
za-y Kiram! Maarifimizden bahse balarken kz ve erkek ocuklarmzn ve ana babalarnn tahsil iin
gsterdikleri umumi evk ve tehalk takdirlerle tezkr etmek isterim. Byk Millet Meclisinin ve Hkmeti
Cumhuriyenin zami vesait ve gayreti sarfettii msellem olmakla beraber ilim ve tahsilin feyiz ve nuruna olan
itiyak- umumi tatmin edilebilmekten henz uzaktr, nmzdeki sene iin Devlete yaplabilecek zami
fedakrl rica ederken erbab yesardan olan vatandalarmza da ayan himayet olan ocuklarmz hususi
teebbsleriyle okutup yetitirmelerini ehemmiyetle tavsiye ederim. Kadn ve erkek muallimlerimizin yeni nesli
yetitirmek iin sarfettikleri fedakrane mesai ile beraber heyeti itimaiyemiz iinde yeni zihniyeti ve medeni
hayat telkin ve tamim iin icra ettikleri hsn tesirat, bu gzide heyetlerin li vazifelerini ne kadar mdrik
olduklarn gstermektedir (alklar). Vazife banda ekserisine bizzat beyan ettiimiz takdirat huzurunuzda da
tekrar ve ifade etmekle mbahiyim. Bu takdiratmla beraber istisna tekil etse de muttali olduum bir noksana ait
vesayay burada sylemeyi lzm addederim.
Hayatn her safha-i mesaisinde olduu gibi bahusus tedris hayatnda inzibat esas muvaffakiyettir (pek doru
sesleri). Mdrler ve talim heyetleri inzibat temine ve talebe inzibata riayete mecburdurlar (bravo sesleri,
alklar).
Efendiler! Maarifte hayatn icabat- ameliyesini ve muhitin erait-i hususiyesini temin eden bir sistem
zerindeyiz. Semerat mcerrep ve mehud olan bu sistemin tevsian tahakkuk ettirilmesi esasnda dikkat ve
ciddiyetle yrmek lzmdr.
za-yi Kiram! Trkiye Cumhuriyetinin beynelmilel aile-i medeniyette kabili ihml olmyan bir unsur-u
kuvvet ve msalemet olduu geen bir sene zarfnda bir daha tezahr etmitir midindeyim (alklar).

Aramzda mnasebat- siyasiye resmen teesss etmemi olan devletlerle yeniden muahedeler yaplmtr.
Yeniden yaplm olan muahedat Meclisi liye takdim olunacaktr. En son Bulgaristan ve Srp - Hrvat -Sloven
krallklariyle muhadenet muahedeleri imza olunmutur.
Komumuz ve dostumuz Sovyet Cumhuriyetiyle mnasebetimiz samimanedir. Yekdiere kar emniyetbah
bir hatt hareket zerindeyiz (srekli alklar). ran ile siyasiyatmzda iyi komuluk hissiyat mahss ve
mehuttur.
Afgan ile olan mnasebat- siyasiyemiz aramzdaki muahedenin samim icabatna muvafktr (alklar).
Garp devletleriyle mnasebatmzda muahedatn tyin ettii hututu, halisane takip etmekteyiz. Mesail-i
muallka, muahedenin derpi ettii cereyan iindedir.
Musul meselesindeki vaziyet-i hukukiyemiz Cemiyet-i Akvam komisyonu mahsusunun mahallinde tetkikatiyle
bir daha tezahr eyledi (bravo sesleri, iddetli ve srekli alklar).
Bu hakikate ramen meselenin halli yeniden duari teahhur oldu (yazk sesleri, ayp sesleri).
Bizim bu meselede vaziyetimiz pek byk fedakrlklarla istihsl olunan Lozan Muahedesiyle muayyendir
(bravo sesleri). En nihayet ahd icabn ve hakku adlin teslim olunmasna emniyetle muntazrz (bravo sesleri,
srekli alklar).
Efendiler! Siyasi lemde bir mddetten beri mtekabil emn selmet mevzuu zerinde sarf olunan faaliyetler
calibi dikkattir (hay hay sesleri).
Mukabil emn selmet btn dnya milletlerinin temenni eylemesi lzm olan bir esas saadettir (ok doru
sesleri). Ancak emn selmet btn milletlere temil edilmekdike umumi bir sulhu temine matuf olmaktan
ziyade saha-i faaliyet tasmim olunan bir ksm milletlere kar dier bir ksm milletlerin iktisab serbestisini
temin mahiyetinde telkki olunmak zaruridir (bravo sesleri, srekli alklar).
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak) Cemiyet-i Akvamn kula nlasn!

Reisicumhur Hazretleri (devamla) Bahusus beynelmilel esliha ticaretinin bir ksm milletlerin taht
murakabesinde tutulmasn inta edecek tedabir bu telkkiyi teyidetmektedir (bravo sesleri).
za-yi Kiram! Siyaset-i umumiye zerindeki mruztm, mdafaa-i memlekete verilecek ehemmiyetin ne
kadar cidd olduunu izhar eder midindeyim (bravo sesleri).
Hazari hayatndaki mesaisine uur ve vukufla devam etmekte olan berr, bahr ve hava ordumuzun kudret ve
kuvveti aziz Trkiyenin refah ve mran yolundaki mesaisini emin ve masun klan balca vastadr (bravo sesleri,
alklar). Byk Millet Meclisi, bu li vasta-i msalemet ve emniyeti mtemadiyen takviyede ne kadar tehalk
gsterse yeridir.
Efendiler! Milletimizin mdafaa-i memlekete gsterdii alka-i mahsusa mucibi krandr. Vatandalarn
kendi teebbsleriyle vcuda getirdikleri Tayyare Cemiyeti az zamanda verdii semerelerle vsi bir kayi
midettirmektedir.
Efendiler! Maliyemiz geen seneyi muvaffakiyetle geirmitir. Bir taraftan r gibi byk bir varidattan
sarfnazar eden ve dier taraftan bir seferberlik icra etmi olan devlet, umur-u nafasn tehire mecbur olmyacak
bir kudret-i maliye izhar ederse bu vaziyet memnuniyet ve kranla ydolunmaa lyktr.
Muhterem Efendiler! Memleketin inkiaf- iktisadisine mni olan kuyud-u maliyenin izalesi ve vergilerin
isabet ve adaletle tevzii yolundaki slahat- maliyeye devam olunmak lzmdr. Dier taraftan devletin imdiye
kadar bahsettiim ihtiyacat- umumiyesini temin edecek vesait tedarik edilmek icabeder. Devletin vaziyeti ve
tasavvurat imar ve ihyakranesi elbette vatandalara birtakm vazifeler ve fedakrlklar tahmil etmektedir.
Memleketimizin ve milletimizin bugnk vaziyet-i iktisadiyesi ve seviye-i itimaiyesi, devletin masuniyeti ve
memleketin temin-i mmuriyeti ve vatandalarn refah ve saadetinin ils iin daha ok vesait tahsis etmesine
fennen msaittir. Bu mspet hakikatten ilham almakta olan Meclisi linin menabii mkuleyi keif ve vesaiti
lzimeyi temin edeceine phem yoktur.

za-y Kiram! Trkiyenin tarih-i millsinde Meclisi linin her faaliyet senesi asrlarn slahat ve inkiafatn
temin etmekle mmtaz olmutur (bravo sesleri).
Yeni sene-i faaliyetin milletin hayat- umumiyesinde dnyev, mill ve iktisadi bir idarenin feyiz ve semeratn
bir kat daha tecell ve tahakkuk ettirmesini temenni eylerim.
Aziz Arkadalarm! Her eyin fevkinde, bu byk Meclisin bir uzvu olmakla hissettiim mbahat arzederek
sizleri ve naiz bir ferdi olmakla fahr ve gurur duyduum byk Trk milletini hrmetle selmlarm (iddetli ve
devaml alklar).
Refik Bey (Konya) Varol! Trkn byk evld.

KNC DNEM DRDNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1926

Byk Millet Meclisin Muhterem zas!

Byk Millet Meclisi sekizinci faaliyet senesine dhil olurken, za-yi kiram hrmet ve muhabbetle
selmlarm (alklar). Bu sene asil milletimizin lyk olduu medeni mevkii bilfiil igal iin, byk Meclisin, bir,
iki seneden beri, vcuda getirdii kanunlarn ve ittihaz ettii tedbirlerin, hayat- ummiyede tatbikatiyle
gemitir. Bu tatbikatn mspet tesirat ve tecelliyatn memnuniyetle mahede etmekte bulunuyoruz.
Cumhuriyet ve medeniyetin balca nimeti olan huzur ve asayiin takrir ve teyidi iin sarfettiimiz mesainin
vsi neticeleri tahakkuk etmektedir. Bunu fahirle tezkr edebilirim. Son senelerin bellibal hdisesi olan ark
irticainin istilzam ettii slahkrane tedbirler isabetle ve muvaffakiyetle tatbik edilmitir. Bu tedbirler,
vatandalarmzn, itimai ve iktisadi hayatlar zerinde, skn ve refah gsteren tesirlerini imdiden
hissettirmektedir.
timai bnyemizin hibir hdisesini, hibir derdini yarm tedbirlerle uyuturmak iarnda ve istidadnda
olmyan Cumhuriyet, tevessl ettii radikal slahatn ilk devrelerini geirmi ve gnden gne artacak kemerelerini
iktitaf etmek devrine girmitir (iddetli alklar, bravo sesleri). iarmzn ve istidadmzn ilham ettii ve esasen
memleket ihtiyalarna mutabk olduu eserleriyle tezahr eden yolumuzda katiyetle yrmek azmindeyiz (bravo
sesleri, alklar).
Memleketimizin dahil idaresi, yalnz huzur ve asayile deil, iktisadi ve mran faaliyetlerle de mtemayizdir.
Yol inas iin, umumiyetle gsterilen tehalk ve gayret hassaten zikre ayandr.
Bu zemindeki mesaiyi tanzim iin umumi ve hususi yollar arasndaki farklarn izalesi lzumu karsndayz.
htiyacat- umumiye iin, vaz buyurduunuz, Yol Kanunu, Ky Kanunu, Borlanma Kanunu, skn ve
Tekilt Mlkiye kanunlarnn tatbikat hsn semerat vermektedir.
Bu sene, takdim olunacak nahiye ve belediye kanunlaryle ve tedrisat vergisinin tanzim ve slahiyle, Meclisi
li, asri ve medeni bir merhale-i terakki daha temin etmi olacaktr.
skn siyasetine ve iskn tedabirine atf buyurduunuz ehemmiyetin yerinde olduunu iaret etmek isterim. Bu
zeminde her sene ittihaz buyuracanz yeni tedbirlerin, istikbal-i memleketi bihakkn tarsine matuf olacana
phe yoktur.
Islahat- umumiye meyannda kabul buyurduunuz, Kanunu Medeni, Ceza ve Ticaret Kanunlar mevkii tatbika
girerken, hkimlerimizin gsterdii gayret ve isabeti takdir ederim. Bu kanunlarn milletin hakik ihtiyacna ve
derun arzusuna ne derece mutabk olduu derhal tezahr etmitir.
Muhterem Efendiler! Trk Milletinin inkiafna asrlardan beri sed eken mnileri kaldrmak ve hayat-
umumiyeye muasr medeniyetin kanunlarn ve vastalarn vermek iin sarfettiiniz mesainin, milletin tasvibi
umumisine mukarin olduu muhakkaktr.
htirasat ve muzmiratn, milletin selmeti yolunda, tatmin edilmemi grenlerin, teebbsat- mezbuhanesi
irade-i millye karsnda daima makhur olmutur ve daima makhur olacaktr (srekli alklar).

Bu teebbsatn son tezahr olarak meydana kan, suikast hdisesi, naiz ahsmza taallku itibariyle deil,
fakat Trk milletinin merdane evsafna yaramyan ve millet vekleti gibi yksek bir mertebe-i itibar vasta-i
tecavz klmay dnecek kadar tereddi eden irticai bir zihniyet gstermek itibariyle mucibi teessr olmutur.
Refik Bey (Konya) O sefiller, Trk mlletinden deildir, byk dhi!
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak) Onlar Trklk deil, cehennem bile kabul etmez!

Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri Ancak, pek mahdut ve namert bir zmreye mnhasr
kalan bu zihniyete kar btn milletin candan gsterdii nefret ve mukavemet, Cumhuriyetin ve Byk Millet
Meclisi tesisatnn millet nazarnda ne derece aziz olduunu ispat etmek cihetinden mucibi tesliyet ve mefharet
olmutur (alklar).
za-yi Kiram! Milletimizin mukadderatna vazyed ettiimden beri, Byk Millet Meclisinin iar, heyeti
itimaiyemizin kaybettii asrlar sratle telfi etmek ve bu maksatla istihdaf ettii gayelere emniyet ve sknetle
varmak iin halin icap ettirdii tedbirleri tereddtsz ittihaz ve tatbik eylemektir.
Byk Millet Meclisinin, son senelerde izdii istikametlerden gnagn mugalatalar ve teevvlerle
milletimizi inhiraf ettirmek istiyenlere kar, bizzarure, vazettii Takrir-i Skn Kanunu, bu iarn sarndandr.
Bu kanunun; slahat- umumiyenin iyi anlalmasna, hsn tatbikina alelumum skn ve istikrarn husulne
ve devlet nfuz ve haysiyetinin takrir ve teyidine ne derece nafi olduu meydandadr. Takrir-i Skn Kanununun
alelumum fena hareketlere ve suiistimallere kar hrriyet-i efkr ve matbuat asla takyidetmedii msellemdir.
Bu hutut dhilinde tatbik edilmekte bulunan Takrir-i Skn Kanununun, milletin hayat iin asl olan huzur ve
emniyetin, slahat ve inklbatn, mdafaa ve teyidi gibi esasat- hayatiye, iktiza ettirirse mnasip bir mddet daha
idame-i meriyeti, Byk Millet Meclisince derpi ve mtala edilmeye ayandr.
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak) Elbette! Hi phesiz!...
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri Muhterem Efendiler; alelumum iktisadiyatmzda feyizli
bir inkiaf mehuttur. Mill bankalarmzla ticari ve snai irketlerin adet ve sermayelerinin mtemadiyen
artmakta olmas, halkmzn iktisadi faaliyet ve intibahna delil addolunabilir.
Kabotajn, bu sene zarfnda, mnhasran ve tamamen Trk sancana avdeti fiilen tahakkuk etmitir. Bu
hdiseyi mftehirane ydetmek isterim (alklar).
Bu hdise, asrlarca sren mevanie kar, ancak, mill idarenin istihsl edebildii muvaffakiyetlerdendir
(alklar).
Demir sanayii tesis ve demir madenleri iletilmesi iin mtehassslarn muhtelif sahalarda tetkikat mspet
neticeler vermitir. Ereli kmr havzas arknda matlup evsaf haiz yeniden zengin kmr tabakat zahire
karlmtr.
Kmr istihsalt, bu sene imdiye kadar istihsal olunan neticelerin fevkine kt. Maahaza, bu netice, bizim
istihdaf ettiklerimizden ve membalarmzn servet ve kudretlerinin temin edebileceinden henz ok uzaktr.
stihsalt artrmak iin mtemadiyen yeni tedbirler alnmaktadr.
Bu maksatla, yeni Maadin Kanunu lyihas Meclisi liye takdim olunmak zere ihzar olunmutur.
Vatanda byk fabrikalar vcuda getirmek iin umumi ve mekr gayret grlmektedir. Bu devre-i
itimaiyede yeni Teviki Sanayi Kanunu yeni Mesai Kanunu Meclisi liye takdim olunacaktr.
Kezalik li ktisat Meclisi tesisi iin bir kanun lyihas ihzar olunmaktadr.
Muhterem Efendiler! Zirai sahada da, veklet, erait ve vesait-i hzra dhilinde zami gayret ve faaliyet
sarfeyledi. Tohumlarn emrazdan tahlisi ve istifas; mezruata. ecara ve hayvanata arz olan haarat ve emrazn
imhas iin ald vsi ve messir tedbirler ayan memnuniyet neticeler vermektedir. Ancak; memleketimizin bir
ziraat memleketi olduu ve vsati, gz nne alnrsa bizim balca kuvvet ve servet mesnedimizin toprak olduu
tezahr eder. Cesaretle sylemeliyiz ki, memleketimizin zirai sahada mstait olduu inkiaf temin edecek ilm ve
amel iktidara sahibi salhiyet mtehassslarmz azdr.

Binaenaleyh, zirai tekiltmz, ziraat mekteplerimizi, zirai faaliyetimizi, fenn usuller dhilinde esasndan
tanzim edecek tedbirleri, hakik erbab delaletiyle, ittihazda tereddde mahal olmad kanaatindeyim (bravo
sesleri, srekli alklar).
Muhterem Efendiler; halkn hayat ve shhati nokta-i nazarndan, seneden beri muayyen bir program
dhilinde ve btemizin msaadesi nispetinde takip olunan faaliyete devam edilmektedir.
Memleketin muhtelif menatknda stma ve sair emraz ile mcadele tekilt tevess ve inkiaf etmektedir.
Shh faaliyet ve mcadelttan aldmz neticeler mspet ve ayan memnuniyettir. Umur-u shhiye ve
itimaiyenin muhtelif uabatna ait ve Meclisin ruznamesinde bulunan, kanun lyihalarnn tasdiki, tekilt-
shhiye ve itimaiyemizde yeni terakkiyat temin edecektir.
Efendiler! Tarih-i harbi shhide ve memleketin muavenet-i itimaiye tarihinde bir mevkii mahsus ihraz etmi
olan Trkiye Hilliahmer Cemiyetinin bu sene zarfnda, mbadillerin shh ve ilbas ve iskn umuruna ve
memleketin fat- itimaiye ve arziyesine yapt kymetli yardmlar takdirle zikrederim (alklar).
Hilliahmer za adedinin memleketin rt itimaisiyle mtenasip bir dereceye kadar varmasn ve btn
milletin bu tenasb temin etmesini temenni ederim.
Muhterem Efendiler; demiryolu inaatmz ciddiyetle devam ve terakki etmektedir. imdiye kadar inasna
tevessl ettiimiz hatlardan baka, dier hatlarn inasna balamak ihtiyacndayz. Memleketin esas olan bu
ihtiyacn tatmin iin hkmete ve Meclisi lice yeniden tedabir derpi edilmesi lzumuna kaniim. Btede,
demiryolu ina vesaitinin tezyidi ve hususi mteebbslerle anlamak imknnn taharrisi bu tedabir
cmlesindendir.
Hkmet inaatndan baka olarak bu sene zarfnda Samsun aramba hattnn iletmiye alm olduunu
memnuniyetle zikrederim.
Efendiler, her eyden evvel, ehliyetli ilk tedrisat muallimlerinin sratle yetitirilmesi iin mahdut adette, fakat
vesaiti ve heyeti taliiniyesi mkemmel, byk messesat vcuda getirmek ve bu messeselerden kfi adette
muallim yetitirmek hususunda byk Meclisin ittihaz ettii tedabirin tatbikna ehemmiyetle devam
olunmaktadr.
Orta mekteplerimizde talim ve tedriste ciddiyet ve nizam ve inzibata riayet hususunda ayan memnuniyet bir
fark husule gelmitir.
Memlekette talim ve tedris esaslarn, ilm ve mstakil bir merkezden sevk ve idare maksadiyle tasavvur
edilen Talim ve Terbiye Dairesi teesss etmi ve alelumum tedrisatn programlar ve kitaplar zerinde cidd
kararlar alnmtr.
Bu sene ihdas ve mevkii tatbika vazolunan maarif eminleri tekiltnn pek nafi olacan midetmekteyim.
Alelumum maarif messesatnda mtehassslardan istifade etmek hususuna gelecek seneler dahi, daha vsi
mikyasta devam olunmak musibolur.
Maarif-i Umumiye Kanunu Lyihas, bu sene, Meclisi liye takdim olunacaktr.
za-yi Kiram; siyaset-i hariciyemiz, teden beri takip ettiimiz, sulh ve msalemet hatt aslisinde mspet
neticelerle inkiaf etmektedir (alklar).
Rusya ile mnasebatmz, tasdiknza iktiran eden emniyet ve bitaraflk muahedesiyle tesbit edilen esaslar
zerinde halisane ve samimanedir.
Tahdid-i hudut; bermutat msait bir hava iinde neticelendi.
kamet ve ticaret muahedesi mzakerat da ok ilerledi. ranla mevcut olan samim mnasebatmz tasdiknza
iktiran eden muahede ile tavazzuh ve tebellr etti.
Bu muahedenin hututu zerinde bu komu diyarda grdmz, kayi ve terakki ve ran vahdet-i idaresinin
kuvvetli ve rasin esaslar zerinde teesss iin ran vatanperverlerinin sarfettikleri mesainin semeratn
memnuniyetle mahede etmekteyiz (alklar).

Afganla mnasebatmz malmunuz olan tarik-i samimiyette devam etmektedir.

Suriye ve Irak hudutlarnda tahdit muamelesi balamak zeredir. Muahedat, bu hudutlar zerinde tarafeyn iin
bilhassa emniyet ve hsn mcaveret maksatlarn istihdaf ederek yaplmtr, mit ediyorum ki, bu maksatlarn
tahakkuku, muahedatn mbteni olduu samimiyeti, fiiliyat sahasnda gstermi olacaktr. Bu halin Fransa ve
ngiltere ile mnasebatmz zerinde hsn tesir icra etmesi tabiidir.
Gryorsunuz ki, ark komularmzla mnasebatmzda takip ettiimiz ve aradmz hatt hareket, her trl
muzmirattan azade olarak yekdiere emniyet ve yekdiere huzur ve msalemet iinde inkiaf veren ak ve
samim bir istikamettir (srekli alklar).
Yunanistanla aramzdaki mulk mesailin halli iin, yedi iktidarmzda olan, her trl suhuleti gsterdik. Bu
bapta alan mzakerat ilerlemitir. Yaklaan neticenin bu devrede heyeti celilenize arzoluna-can mit ederim.
Bulgaristanla tasdik buyurduunuz muhadenet muahedesi ve ikamet mukavelenamesi mevkii meriyete girdi.
Bir ticaret mukavelesi mzakeresindeyiz.
(Srp-Hrvat-Sloven) ve Romanya ve Arnavutlukla mnasebatmz normal ve dostanedir.
(Srp - Hrvat - Sloven) ile bir ticaret muahedesi mzakeresindeyiz.
Balkan komularmzla hsn mnasebatmzdan bahsederken, ilve etmeliyim ki, biz Balkanlardaki huzur ve
sknla ok yakndan alkadarz (bravo sesleri).
Garp ve Uzakark devletleriyle mevcut olan dostane mnasebatmzda muahedat- mnakidenin tyin ettii
yollarda halisane yrmekteyiz.
talya ile iade-i mcrimin ve mzaheret-i adliye muahedesi imza edilmitir.
Fransa ve talya ile konsolosluk mukavelesi mzakeresi ilerlemektedir.
Almanya ile ticaret muahedesi ile ikamet mukavelesi hitam bulmutur.
imal Amerika ve Cemahiri Mttehidesiyle muvakkat bir ticaret itilfnamesi aktettik. Aramzda imza edilmi
olan muahedenin bu devrede heyeti celilenizin tasdikna iktiran edeceini mit ederim.
Cenub Amerika devletlerinden Arjantinle imza edilen muhadenet muahedesi Meclisi liye arzolunacaktr.
Muhterem Efendiler! Biz, beynelmilel mnasebatta mtekabil emniyet ve riayet istihdaf eden ak ve samim
politikann en hr taraftaryz. Hassasiyetimiz, bu vadide tezahr eden tertibat ve tekellfata kar, bunlarn bizim
iin de fiil ve hakik bir emniyet vcuda getirip getiremiyecei noktasndadr (bravo sesleri).
Muhterem Efendiler! Beni ve Bahr ve hava ordumuzun tealisi iin sarfettiiniz gayretlerin feyizli semereler
vermekte olduundan emin olabilirsiniz (alklar).
Faaliyetini yakndan mahede etmekte olduumuz Cumhuriyet ordularnn maddi ve mnevi sahalarda kudret
ve kymeti vatann masuniyetini ve milletin emniyetini tekeffl edecek bir seviye-i liyede olduunu katiyetle
beyan edebilirim (iddetli ve srekli alklar).
Efendiler! Vatandalarn kendi gayret ve hamiyetlerinin mahsul olan Tayyare Cemiyetinin bir senelik mesai
ve muvaffakyat takdire ayandr (alklar).
za-yi Kiram! Devletin vaziyet-i maliyesine atfedittiiniz byk alkann esas ehemmiyeti zerinde bilhassa
srar etmek isterim.
Geen senelerin ak btelerinin biriktirdii mklt byk Meclisin 1926 btesinde hakik bir muvazene
vcude getirmek iin sarf ettii gayret ve hkmete mmkn olan zami tasarrufata dikkat sayesinde iktiham
edilebilmitir.
Gelecek btelerin, hakik muvazene tesisi iin geen seneden beri takip olunan salim istikamete mutabk
olarak meydana geleceini kuvvetle mit ederim.

Cumhuriyetin mran ve imar politikas ve cumhuriyet, masuniyetinin talep ettii mdafaa vesaiti hakik bir
bte dhilinde, millete ve hkmete cidd tasarrufatla temin olunabilir. Byk Meclisin milletin hazinesinin
kudretini tevsi iin vazettii yeni varidat kanunlarndan bugne kadar istihsl olunan neticeler, bunlardan
beklenilen menanin elde edileceini kuvvetle mit ettirmektedir.
Yalnz, yeni kanunlarn tatbikatnda tesadf olunan mklt slahatla izale edilmek lzmdr. Bu lzuma
binaen istihlkt- umumiye vergisinin ticari ve iktisadi muamelta halel iras etmiyecek ve halk iza eylemiyecek
bir ekle ifra (bravo sesleri ve alklar) ve kazan vergisinde ticaret ve iktisadiyatmzn lzum gsterdii
nikatn nazar dikkate alnmas ve maktu verginin daha basit ve sehlttahsil bir hale getirilmesi zarur
grlmektedir. Bu esasat dhilinde tanzim olunacak levayih-i kanuniyenin bu devrede Byk Millet Meclisine
takdimi mukarrerdir.
Aziz Arkadalarm! Bir uzvu olmakla mftehir bulunduum byk Meclisin geen senelik hayat- faaliyeti,
byk Trk milletine itimai, iktisadi ve medeni hayatta arzu ettii salim istikametleri bulmak ve gstermek iin
gemitir. imdiye kadar istihsl ettiimiz neticeler ve milletten grdmz muavenet ve tezahrat slahat ve
icraatnzn, millete hsn kabul edildiine dellet eder.
Bu yeni faaliyet senesi, ikinci Byk Millet Meclisini, sine-i tarihte tefrik eden isabetli muvaffakiyetlerle bir
kat daha mtemayiz klacaktr.
Kemali itimatla syliyebilirim ki, bu sene vazife-i vekletimiz hitam bulup da milletin kymetli emanetini
kendisine iade edeceimiz zaman, millet yolunda maddi ve mnevi btn kudret ve kabiliyetlerini sarfetmi
olanlarn hazz vicdanisini hissetmekle bahtiyar olacaz (inallah sesleri).
Efendiler; tevessl ettiimiz byk icraatta, milletimizin yksek kabiliyeti ve yksek akl selimi balca
mridimiz ve menba- muvaffakiyetimiz olmutur (alklar).
Tunal Hilmi Bey (Zonguldak) Yaa Gazi!

Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri Bunu, lisan- kranla tekrar ederim. Bilerek veya
bilmiyerek, istiyerek veya istemiyerek kendisine zarar verenlere kar inkisar derin olan milletimizin kendi
urunda esasl ve hayrl mesai sarfetdenlere kar da nihayetsiz vefakrl ve kadirinasl msellemdir.
Bu byk millet, arzu ve istidadnn mteveccih olduu istikametleri grmiye alan ve grebilen evldn
daima takdir ve himaye etmitir (alklar).
Bu kadar emin bir sine-i samimiyette bezli mehud eden evld- vatan, her zaman feyizli bir saha-i faaliyet
bulacana bihakkn mutmain olabilir.
Byk Trk milletinin bir ferdi olarak, istikbale, itimad- nefisle, huzur ve emniyetle nazar ederken ann
refahn, ann saadetini temenni ederim.
Refik Bey (Konya) Yaa Byk Gazi...

Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri Meclisi linin bu refah ve saadeti temine matuf
mesaisinde byk muvaffakiyetlere mazhar olacana eminim (iddetli ve srekli alklar).
***

C.H.P. BYK KONGRESN AARKEN

15 Ekim 1927

Efendiler, Cumhuriyet Halk Frkasnn byk kongresini ayorum. Frkamz, geen strap seneleri iinde
milletimizin hayat ve erefi iin gsterdii yksek azim ve iradenin mmessili olarak bundan dokuz sene evvel
meydana kmt. Btn Anadolu ve Rumeliye mil olmak zere ilk umumi kongremiz Sivasta akdedilmiti.
Sivas Umumi Kongresine takaddm eden arkta ve garpta mntakavi kongreler de aktedilmiti. Bunlardan benim
itirak ve riyaset ettiim Erzurum Kongresidir. Erzurum Kongresi tesbit ettii esaslar itibariyle ayan kayit ve
tezkrdr. Sivas Umumi Kongresinde mzakere mevzuu olan ayn esaslar olmutur. Bu esaslar tavzihan ve btn
memlekete temilen kabul olunmutur.

Geri o zaman kullandmz unvanla bugnk unvan arasnda fark vardr. Fakat tekilt, esas itibariyle
mahfuz kalmtr ve bugn siyasi frka halinde tecell eden mevcudiyete mebde tekil etmitir. Bilhassa memleket
ve millete ait umumi gaye ki, selmet ve refah- umumiyi teminden ibarettir mahiyet-i asliyesi
deimeksizin takip olunmutur. Binaenaleyh diyebiliriz ki, bugn kadiyle mftehir olduum byk kongremiz,
Sivas Kongresinden sonra tekiltmzn ikinci byk kongresi oluyor. Efendiler, Sivas Kongresinde nasl ki,
btn milletin amal ve hissiyatn temsil etmek mevkiinde bulundu isek, bugn de Cumhuriyet Halk Frkasnn
byk kongresiyle btn milletin hakiki hissiyat ve temayltna tercman olmak vazife ve mevkiinde
bulunuyoruz (iddetli alklar). Filhakika halkn btn tabakalar mefkurelerini temin edecek avamil ve anasr
frkamzn icraat ve faaliyetinde aryorlar ve buluyorlar. Bu hakikatin en son ve bariz delili son intihabat -
umumiyede aziz ve necip milletimizin frkamza gsterdii mzaheret ve itimattr. Bunu kran ve iftiharla
ydederim.
Efendiler, frkamzn mstakbel harekt ve icraatna mteallik tedabiri burada hep beraber mzakere
edeceiz. ti iin en musip ve memleketin ihtiyacatna en muvafk kararlara vsl olmaa alacaz. Gelecek
senelerdeki icraatmzn cumhuriyet ve halklk idaresi altnda memlekete yeni saadetler, yeni erefler
kazandracana itimadm vardr. Efendiler, istikbale ait tedabir hakknda mdavcle-i efkr etmeden evvel maziye
ait vakay ve hdisat hakknda maruzatta bulunmak ve senelerden beri devam eden efal ve icraatmzn
milletimize hesabn vermek vazifem olduu kanaatindeyim. Hdisat ile dolu olan dokuz senelik bir devrenin
tarihine temas edecek mruzt ve beyanatm uzun srecektir. Fakat mesele ifas zarur bir vazife olduuna gre
beni mazur greceinizi mit ederim (estafurullah sesleri, alklar). Mruztta bulunmadan evvel ruzname-i
mzakeratmzn mstacel bir noktas vardr; ruzname-i mzakeratn birinci maddesinde bir ikinci reis intihab
meselesi mevzuu bahistir. Efendiler, elimizde bir nizamname projesi vardr, bu henz frkamzn umumi
kongresinin tasdik ve tasvibinden gemi deildir. Binaenaleyh bu nizamname yapldktan sonra vakayii ve
muamelt muhtevi vaziyetler vardr ki, bunun baz mevad ile kabil-i telif deildir. Mesel reisi umumi
hasbelvazife vazifesini fitlen ifa edememekte ve reis vekili olarak malmu liniz, smet Paa Hazretleri vazife-i
faleyi ifa buyurmaktadrlar. Binaenaleyh zaten reis vekili mevcut iken tekrar bir reis intihab bendenizce mevzuu
bahis deildir (doru sesleri). Maahaza bu ciheti de rey-i linize vazetmek istiyorum.
Reis vekili mevcut iken buradaki nizamname dediimiz projedeki vazifeyi kendileri ifa edebilirler. Eer
bu ciheti kabul buyurursanz Paa Hazretleri ikinci reis vazifesini ifa ederler (muvafk sesleri).
Bu ciheti rey-i lilerine arzediyorum. Kabul buyuranlar el kaldrsn.. Mttefikan kabul olunmutur.
imdi Efendim, dier baz noktalar vardr. Evvel bunlarn ifas iin mevkii riyaseti ismet Paa Hazretlerine
terkedeceim, ondan sonra msaadenizle beyanatta bulunacam1 (iddetli alklar).
***

KNC DEFA CUMHURBAKANI SELDKTEN

SONRA NC DNEM BRNC TOPLANMA
YILINI AARKEN
1 Kasm 1927

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Trkiye Reisicumhurluuna ikinci defa intihap olunmakla mbahiyim. Byk bir milletin fazilet, istikamet ve
isabet evsafn tecessm ettiren cumhuriyet riyasetinin benden ne kadar ar ve cidd vezaif talep ettiini kalb ve
vicdanmda tamamen ihata ve idrak ediyorum.
Geen senelerdeki mtevaziane fakat sadkane gayretimizin byk milletimiz tarafndan civanmerdane ve
licenabane takdir ve teciini ifade eden bu yeni itimad, devlet ve milletimize ok hizmetler ifa ederek demee
alacam (alklar).
Her eyden evvel, byk Trk milletine borlu olduum nihayetsiz kranlarm onun byk Meclisine hitap
ettiim minnet ve kran ile ifade ve hulsa etmei mukaddes bir vazife addederim.

za-yi Kiram!
kinci defa riyaseticumhur devresini idrakte hissettiimiz fahru srr bilhassa cumhuriyetin saadet ve taaliye
namzet olan yeni bir devresine kavumak mazhariyetindendir. stikll, milliyet ve muzafferiyet temellerinden tul
ve kyam eden cumhuriyet, drt sene zarfndaki azimkrane slhat ve inkiafat ile ne kadar salam esasata
mpteni ve aziz Trk milletinin nasl candan arad bir ekli devlet olduunu izhar ve ispat eyledi (alklar).
Her esas tebeddlde mtereddit zihinlere varit olabilecek endieler geen senelerin fyuzatiyle tamamen
mndefi olmu ve Trk milletini, dhilen ve haricen kavi ve mstakar bir devlete sahibeylemitir.
Cumhuriyetin yeni devresinin bu erait altnda idrak olunmas hissiyat ve vicdaniyatmz iftihar ve itimat ile
mebu eylese revadr.
Aziz Arkadalarm!
Cumhuriyetin dahil ve haric siyaseti, istikbalde dahi haysiyet, kuvvet ve istikametle ve Trk milletinin
kudretlerini onun refah ve inkiaf iin tevcih ve teksif eylemekle temayz edecektir (alklar, bravo sesleri).
Cumhuriyetin mevcudiyet ve resanetini ve milletin li menafiini dahil ve haric her hangi bir kaste kar her
an mdafaaya hazr bulunarak harite dostluklara ve sulhcuyane mesaiye mzahir ve fedakr ve dhilde
vatandalarn emn asayi iinde gayret ve inkiafna hadim olmak yeni faaliyet devresinden dahi beklediimiz
asl gayedir (alklar).
Bu gaye ile Byk Millet Meclisini bekliyen yeni vezaifin dahi vazh olmakla beraber ne derece vsi
olduuna temas ve iaret etmi oluyorum!
Aza-yi Kiram!
Byk Millet Meclisi, Trk milletinin asrlar sren taharriyatnn hulsas ve onun bizzat kendisini idare
etmek uurunun canl timsalidir (alklar).
Trk milleti; mukadderatn Byk Millet Meclisinin kifayetli ve vatanperver eline tevdi ettii gnden
itibaren karanlklar syrp kaldrm ve mitleri boan felketlerden milletlerin gzlerini kamatran gneler ve
zaferler karmtr (alklar).
nc Byk Millet Meclisinin faaliyet devresi hamiyet ve himmetinizle, Trk milletinin lyk ve mstait
olduu faaliyetin yksek bir merhalesini daha tahakkuk ettireceine sarklmaz itimadmz vardr.
stikbale, nazarlarmz bu itimatla mteveccih olduu halde Byk Millet Meclisinin muhterem azasn
selmlar ve naiz bir ferdi olmakla marur bulunduum byk Trk milletine saadetler ve ona hepimiz iin
gzide ve mekr hizmetler temenni ederim (iddetli alklar).

NC DNEM KNC TOPLANMA YILINI

AARKEN
1 Kasm 1928

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Byk Millet Meclisinin nc intihap devresinin ikinci itiman ayorum. Bu anda yeni bir evkle
mcehhez milletimizin gayret ve kudretine taze bir itimatla gvenir bulunuyoruz. Aziz arkadalarm bu canl
duygularla selmlamaktan eref ve huzur iindeyim (iddetli alklar).
Geen sene, memleketin dahil hayatnda asayi ve huzur itibariyle yeni bir terakki merhalesidir. Siyasi ve
idari mhim hibir arza, vatandalarn umumiyetle normal yaaylarn incitmemitir. Bilkis tabi arzalarn
baz mntakalarmzdaki zararl tesirleri vatann btn evltlarnn birbirini duyan, birbirine dayanan itimai
hassasiyetleriyle esasl olarak hafifletilebilmitir.
zmir havalisindeki ve son gnlerde Kalecikteki zelzelelerde bu necip tezahrata ahit olduk. lk gnlerin
verdii endie kadar ehemmiyetli olmad memnuniyetle anlalan Torbal zelzelesinin haaratndan vatandalar
cesaret ve sratle kalkacak bir kudret gstermilerdir. Kalecik haaratnn da tesirleri sratle zail olmaktadr.

Baz vilyetlerimizde bu sene sert bir ekilde devam eden kuraklktan daha ziyade muztarip ve mteessir
olduk. Bir taraftan memleketin umumi istihsaltndaki nisp muvazene, dier taraftan kurak mntakalarda teksif
edilen tedbirler ve yardmlar darln tesirlerini gerei gibi azaltmtr. Hillahmerin gerek zelzele, gerek kurak
sahalarnda yardma komak iin gsterdii gayret ve iktidar huzurunuzda btn millete kar teekkrle
ydederim (srekli alklar).
Geen sene zarfnda bir misli artm olan Hilliahmer zas vatandalarn, fet ve ihtiya gnleri iin nasl
hayrl bir efkat hazinesi hazrladklar bir kere daha sabit oldu. Bunun gibi Himaye-i Etfal Cemiyetinin
inkiafna da umumi alkay tahrik etmek isterim.
ark vilyetlerimizin bir ksmnda ihdas edilen umumi mfettilik isabetli ve faydal olmutur. Cumhuriyet
kanunlarnn emniyetle snlacak yegne yer olduunun anlalmas bu havalide huzur ve inkiaf iin esasl bir
mebdedir. Yeni faaliyet devrimizde, gerek bu havalide, gerek memleketin dier ksmlarnda topra olmyan
iftilere toprak tedarik etmek meselesiyle ehemmiyetli olarak itigal buyuracaksnz (alklar). Hkmetin
imdiye kadar bu yolda devam eden gayretine yeni tedbirlerimizle daha ziyade vsat vermee muvaffakiyetinizi
temenni ederim
Geen sene yeni esaslara gre ihdas buyurduunuz yeni nahiyeler umumi idarede faydalarn derhal
gstermitir. Btn memleketi yeni, tam tekiltl nahiyelerle kaplamak hedefine doru bu sene de mmkn
olduu kadar ilerlemek lzmdr.
Ana vatana kavuan mbadil vatandalarn iskn, temlik muamelelerinin artk nihayet bulmasnda zami
gayret ve srat sarf iin hkmete tedbirler almak mukarrerdir.
ehir ilerimizin idaresini dzeltip nizama koyacak kanun lyihas bu sene takdim olunacaktr. Devletimizin
merkezi olan Ankarann imar iin kabul buyurduunuz kanunun talep ettii hazrlklarla itigal olunacaktr.
Muhterem Efendiler! Adliyemizin seyri, mtemadi bir tekml takip etmektedir. Asri ve medeni kanunlar,
vatandalarn ihtiyacna kfi yeni mahkemeler, bilhassa bilgili hkimler temellerine dayanan adalet zihniyet ve
tekiltmzn geen senesi memnuniyetle tahattur olunabilir (alklar). Bu devirde dahi ayn hedeflere doru
yeniden mesafeler alacanz kuvvetle ummaktaym.
Ceza Muhakemeleri Usul, Deniz Ticreti, Ticarette fls, cra Kanunu lyihalar bu devrede size takdim
olunacaktr.
kszlerin haklarn korumak iin ittihaz ettiiniz tedbirlerin bugnk verimi cidden sevindirecek bir
neticedir. Eski adliye, eski zihniyet ve eski usullerden, sene evvel ancak yz sekiz bin lira meydanda
bulmu olan Cumhuriyet, bugn Emlk ve Eytam Bankasna alt milyon iki yz yirmi bin ksur lira teslim etmi
bulunuyor (alklar). Cumhuriyetin bilhassa kimsesizlerin, kimsesi olduunu yeniden ispat eden bu neticeyi
memnuniyetle takdirinize arzederim (alklar).
Efendiler! Haric siyasetimizde drstlk memleketimizin emniyetine ve inkiafnn masuniyetine dikkat, iar
hareketimize klavuz olmaktadr (alklar). Esasl slahat ve inkiafat iinde bulunan bir memleketin hem
kendisinde, hem muhitlerinde sulh ve huzuru cidden arzu etmesinden daha kolay izah olunabilecek bir keyfiyet
olamaz. Bu samim arzudan mlhem olan haric siyasetimizde memleketin masuniyetini, emniyetini,
vatandalarn haklarn her hangi bir tecavze kar bizzat mdafaa edebilmek kudreti de bilhassa gzde
tuttuumuz noktadr (bravo sesleri, iddetli alklar). Kara ve deniz hava ordularmz bu memlekette sulhu ve
emniyeti masun bulunduracak bir kuvvette muhafazaya bunun iin ok ehemmiyet veriyoruz (alklar).
Cumhuriyet Hkmeti, milletler arasnda emniyet mis klar akdi iin hususi bir gayret gstermektedir. Bize
teklif olunan Kellog Misakna iltihak iin de ayn samimiyetle muvafakatimizi bildirdik.
Efendiler! Geen sene iinde dostumuz Afganistann kymetli hkmdarlar kral ve kralie hazretlerinin bizi
ziyaretleriyle mbahi olduk. Kral ve kralie hazerat memleketimizin her tarafnda hakiki muhabbet
tezahratiyle kabul olunmulardr. Trk ailesi iinde braktklar kymetli htralar daima muhafaza edeceiz.
Kral hazretlerinin azimkrane slahat, dostlarna alka ve iftiharla tam muvaffakiyet kanaatini vermektedir
(alklar).

Bu itimanzda hkmetin yazn imza ettii mukaveleler size takdim olunacaktr. Afganistan ile eskiden
mevcut olan muahede ahkmn yeni ve daha amel salam esaslara gre tanzim eden yeni muahede ve merbutlar
bu cmledendir. ranla dostane mnasebatn inkiafna hizmet edeceini umduumuz protokollar memnuniyetle
telkki buyuracanza eminim. talya ile imzalanan muahedenin ise iki memleket arasnda emniyet havasn
takviye etmesi iki komunun samim niyetlerini gstermesi itibariyle takdir ve tasvibinize lyk olmas kuvvetle
memuldur. Dostumuz Sovyet Hkmetiyle imzalanan yeni mukaveleler hudut ahalimizin mnasebatn tanzim
etmektedir. Efendiler, maziden devir aldmz borlara mteallik itilfnameyi de hkmet size takdim edecektir.
Bu itilnamenin hafif artlarla akdolunduunu ve bu memleketin takatinin bu yk sarslmadan kaldrabileceini
tahmin ve iddia kolay deildir (bravo sesleri). Borcu ve medeni krediyi tanmak suretindeki mill ve mnevi
mecburiyet bu itilfnameyi size takdime saik olmutur (bravo sesleri). Muallk meselelerimiz; biri Suriye
hududunda bir trl teesss edemiyen emniyetin teesss, dieri mbadil, gayri mbadil vatandalarn hukukunu
temin edebilecek tesviyelerin bulunmasdr. Senelerden beri birok itilflara ve imzalara iktiran etmi olan bu
meselelerin amel, hakik radikal hallere raptolunabilmesinden cidden memnun olacaz.
Saydmz tafsilt haricinde mnasebatmz umumiyetle normaldir. Muahedelerin, mukavelelerin ve
beynelmilel iyi mnasebet arzularnn tanzim ettii hatlar dhilinde dostluk, iktisat mnasebetleri inkiaf
etmektedir.
Efendiler; maliyemizde son senelerde zenerek iltizam buyurduunuz cidd muvazene meslekinin feyizleri
barizdir. Hazinenin taahht ve tediyeleri, amyan bir intizama girmitir. Hal btesinin haricinde kalan eski
yklerin de bte iinde dnlm olmas suretindeki temayln genilemesi dalgal borlarn tediye eklinin
tanzim ve tesbiti bu vadide yeni bir tekml olacaktr. Dalgal borlar kamilen size takdim olduu vakit
cumhuriyet maliyesinin vaziyet ve istikbalinin ne kadar salam olduu iyice anlalacaktr (bravo sesleri,
alklar).
Cumhuriyetin kt parasnn deitirilmesi hitam bulmutur. Cumhuriyet Bankasnn bu sene zarfnda
almasna muvaffakiyetiniz, yksek ve esasl icraatnza hakikaten iftihar olunacak bir ilve olacaktr (alklar).
Efendiler; vatan iktisadiyat tedbirlerinin banda addettiimiz muvasala faaliyetleri nmzdeki senelerde
gze grnr neticeler vermee namzettir. Demiryollarmzn yeni istasyonlar memleketin muhtelif kelerinde
vaitli ehrelerini gstermee baladlar (alklar), nmzdeki sene zarfnda Diyarbekir istikametiyle dier
istikametlerde be yz kilometreye yakn yeni hatlarn alabileceini umuyoruz. Sivastan Erzuruma gidecek
demiryolu ile itigal etmek zaman da gelmitir (bravo sesleri, alklar). Bu sene yol inaatnn da semereli bir
ekilde tanzimiyle ehemmiyetli olarak megul olacaksnz. Bu memleketin yollar iin bugn tahsis etmi
bulunduu vastalarla daha ok i meydana getirmek mmkn olacan midediyoruz.
Geni bir su siyasetinin tatbikatna balanabilmesi cidden mltezemdir (iddetli alklar). Memleketi bsbtn
yeni bir yaratcla muvaffak edecek olan sulama ilerinin derin alkanzla tahakkuk edebilmesi phesizdir.
Ziraat ve ormanda yeni tedbirlerle inkiafa hizmetiniz yerinde olacaktr. Shh mcadeleye gsterdiiniz alka ve
memlekette bu yolda elde edilen neticeler bu mesainin geniletilmesini lzumlu gstermektedir. Bu sene Umumi
Hfzsshha Kanunu lyihasnn Byk Meclise takdimi mukarrerdir. Umumi surette ziraatte ve memleketin
hayvan servetinde de menfi tesirata kar mdafaa ve mukavemet semereli tedbirlerin bandadr. Bir taraftan
mdafaa, dier taraftan hayvan ve nebatn cinslerini slah iin cidd, sebatl tedbirler istihsaltmzn miktarn ve
nefasetini artracaktr (alklar).
Memlekette sanayie rabet ve temayl artmaktadr. Sanayi ve Maadin Bankasnn kudretini arttrdnz halde
sanayi erbab daha ziyade himaye grecektir. Bu meselenin ehemmiyetle mtala olunacana phe yoktur.
Muhterem Efendiler; maarifte vaziyetimiz ve imdiye kadar sarf ettiimiz gayretlerin bugnk neticeleri bizi
radikal tedbirler alabilecek bir seviyeye getirmitir. Her istikamette doru hedefleri bulmu olan maarifimiz
hususi takayyt ve alkanzla ve hepimizin cidd gayretlerimizle az zamanda geni neticeler vermee namzettir.
Maarifte sratle yksek bir seviyeye kacak bir milletin hayat mcadelesinde maddi, mnevi btn kudretlerinin
artaca muhakkaktr (alklar). Maarif faaliyetimiz ilk tahsilin fiilen umumi ve mecburi olmasn, memlekette
terbiye birlii, orta tahsilin iyi vesaitle teksif ve teshilini, meslek tahsilini ilk ve orta derecesinden en yksek

derecesine kadar memlekette teminini, yksek tahsilin de adette olduu kadar kymette de bu asrn ihtiyalarna
kifayetini hedef tutmutur (alklar). Her sene bu istikametlerde mhim mesafeler aldmz syliyebiliriz.
Efendiler; btn Trk milletinin evltlarn yksek bir terbiye ve ihtisasla yetitirmek iin sarf ettii gayret ve
emekler az deildir. Hususi ve umumi idarelerden maarife tahsis olunan vastalar muhtelif vekletlerden, orta ve
yksek tahsile sarf olunan gayretler, hasl iktidar olan ailelerin umumi ve hususi idarelerin Avrupada tahsil iin
sarf ettikleri himmetler, eer memlekette resmen mesul olan muktedir alkadarlarn takip ve nezaretleri altnda
temerkz ettirilirse alacamz semerelerin ok daha ziyade ve geireceimiz inkiaf zamannn ok daha ksa
olaca muhakkaktr (alklar). Bu mesainin hkmete ve Byk Millet Meclisince lyk olduu ehemmiyetle
mtalas mstacel bir mbremiyet gstermektedir.
Aziz Arkadalarm; her eyden evvel her inkiafn ilk yap ta olan meseleye temas etmek isterim. Her
vastadan evvel byk Trk milletine onun btn emeklerini ksr yapan orak yol haricinde kolay bir okuma
yazma anahtar vermek lzmdr (srekli alklar). Byk Trk milleti cehaletten az emekle ksa yoldan ancak
kendi gzel ve asl diline kolay uyan byle bir vasta ile syrlabilir (alklar). Bu okuma yazma anahtar ancak
Ltin esasndan alnan Trk alfabesidir (alklar). Basit bir tecrbe Ltin esasndan Trk harflerinin, Trk diline
ne kadar uygun olduunu ehirde ve kyde ya ilerlemi Trk evltlarnn ne kadar kolay okuyup yazdklarn
gne gibi meydana karmtr (alklar).
Byk Millet Meclisinin karariyle Trk harflerinin katiyet ve kanuniyet kazanmas, bu memleketin ykselme
mcadelesinde bal bana bir geit olacaktr (bravo sesleri, alklar).
Milletler ailesine mnevver, yetimi byk bir milletin dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni
canll kazandracak olan nc Byk Millet Meclisi, yalnz ebed Trk tarihinde deil, btn insanlk
tarihinde mmtaz bir sima kalacaktr (srekli alklar).
Efendiler! Trk harflerinin kabuliyle hepimize, bu memleketin btn vatann seven yetikin evltlarna
mhim bir vazife tevecch ediyor; bu vazife, milletimizin kamilen okuyup yazmak iin gsterdii evk ve aka
bilfiil hizmet ve yardm etmektir. Hepimiz, hususi ve umumi hayatmzda rasgeldiimiz okuyup yazma bilmiyen
erkek kadn, her vatandamza retmek iin tehalk gstermeliyiz, bu milletin asrlardan beri hallolunamyan
bir ihtiyac birka sene iinde tamamen temin edilmek, yakn ufukta gzlerimizi kamatran bir muvaffakiyet
gneidir (alklar). Hibir muzafferiydin hatlariyle kyas kabul etmeyen bu muvaffakiyetin heyecan iindeyiz.
Vatandalarmz cehaletten kurtaracak bir sade muallimliin vicdan-i hazz mevcudiyetimizi iba etmitir (bravo
sesleri, srekli alklar).
Aziz Arkadalarm; yksek ve ebed yadigrnzla byk Trk milleti yeni bir nur lemine girecektir (bravo
sesleri, iddetli ve srekli alklar).
***

NC DNEM NC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1929

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

nc Byk Millet Meclisinin nc itima senesini ayorum. Byk Millet Meclisinin her toplanmas,
bizim iin yeni bir hayat ve gayret kaynadr.
Bu feyizli kaynan karsnda bulunmaktan mtehassis olarak aziz arkadalarm muhabbet ve hrmetle
selmlarm (alklar, teekkr ederiz sadalar).
Geen sene memleketin dahil hayat, huzur ve asayi iinde gemitir. Cumhuriyetin dahil siyaseti
vatandan yaayn hibir nfuz ve tasallutun tesirinde brakmakszn temin etmektir. Bu siyaset, dikkatle takip
olunmaktadr. Bu hususta cumhuriyet jandarma ve zabtasnn hizmet ve fedakrl yksek takdirinize lyktr.
Bunu memnuniyetle ifade ederim.
Memleketin fikr ve iktisadi inkiafta, yksek terakki sahas olmasna almak, idealimizdir (alklar). Fakat
bu inkiafn medeni ve mill snr haricinde cereyan almasn prensiplerimize muvafk bulamayz.

En yeni kanunlarla mcehhez olan adliyemizin basireti ve adaleti tatbik iin gsterdii dikkat milletin huzur
ve nizamn masun tutmaa kfi ve muktedirdir.
Geen sene memleketin shhati mhim bir arzadan mteessir olmakszn gemitir.
Her nevi shh mcadeleyi, mmkn olan derecede seri ve geni bir surette takip etmek balca hedeflerden
olmaa lyktr.
Dahil idarede tam tekilli nahiyeler arttrlmaldr. Bunu bilhassa tavsiye etmek isterim. Yeni nahiyelerin
ald yerlerdeki vatandalar, mazhar olduklar kolaylktan memnuniyet gstermektedirler.
Dier taraftan baz vilyetlerde, hususi btelerindeki tediyenin intizamszl grlyor. Bu intizamn tek
aresi hususi btelerin hayalden uzak, hakik adetlere, hakik hesaplara istinadettirilmesidir (alklar).
Hkmetin bu hususu murakabede bulundurmas matluptur. Meclisinizin en byk eseri olan Trk harfleri,
memleketin umumi hayatna tamamen tatbik olunmutur. lk mklt milletin mefkure kuvveti ve medeniyete
olan muhabbeti sayesinde kolaylkla yenilmitir. Millet mektepleri normal tedrisat haricinde kadn ve erkek, yz
binlerce vatandan nurlanmasna hizmet etti (alklar). Bu mekteplerin daha fazla bir gayret ve evkle idame
edilmesi lzmdr.
Cumhuriyetin kara, deniz ve hava kuvvetleri her hususta kymetli takdirinize ve itimadnza lyktr (iddetli
alklar). Bunu tam ve kat kanaatle syliyebilirim (alklar).
Milletin Muhterem Vekilleri!
Hariciyede drst ve ak olan siyasetimiz bilhassa sulh fikrine mstenittir (alklar). Beynelmilel herhangi bir
meselemizi sulh vastalariyle halletmeyi aramak bizim menfaat ve zihniyetimize uyan bir yoldur. Bu yol
haricinde bir teklif karsnda kalmamak iindir ki, emniyet prensibine ve onun vastalarna ok ehemmiyet
veriyoruz (alklar). Beynelmilel sulh havasnn mahfuziyeti iin Trkiye Cumhuriyeti iktidar dhilinde her
hangi bir hizmetten geri kalmyacaktr.
Aziz Arkadalarm!
Memleket iktisadiyat btn dikkat ve faaliyetimizi bilhassa cezbetmektedir.
Ziraatte, geen istihsl senesi baz mntakalarda tabi tesirattan, ziyade zarar oldu; bununla beraber vaziyet
evvelki senelerin darlna nispetle umumiyetle normale yaklamtr, denilebilir. Zirai Enstitlerin bir an evvel
vcuda getirilmesine ehemmiyet veriyoruz. Bu sene zirai kooperatif tekiltna balanm olmas bilhassa
memnuniyetimizi mucip oluyor. Bu kooperatifleri memleketin her tarafna temil etmeyi ziyade iltizam ediyoruz.
Kezalik iftiye arazi vermek de hkmetin mtemadiyen takip etmesi lzm gelen bir keyfiyettir. alan Trk
kylsne iliyebilecei kadar toprak temin etmek memleketin istihsaltn zenginletirecek balca arelerdendir
(alklar).
Ticaret sahasnda normal eraitin tesis ve takviyesine devam olunacaktr. Bir sene zarfnda teekkl eden Trk
irketlerinin temsil ettikleri sermaye on be milyon liray gemektedir. Bu ve ticaret tahsili iin grlen ziyade
rabet ticarette intibahn kuvvetli delilleridir. Deniz ticaretinin ve bilhassa Seyrisefain daresinin terakkilerini haz
ile zikrederim. Seyrisefaini, gerek deniz vastalar, gerek fabrikalariyle geni mikyasta kuvvetlendirmek lzmdr.
Bu lzumu dikkat ve alkanza arzetmek isterim.
Yeni ticaret muahedelerinin mzakere ve intac, umumiyetle iyi bir mecradadr. Byk ticaret
mnasebetlerimizi tanzim eden muahedelerden birou bitirilmitir; bunlar bu devrede megalenize balca
mevzu olacaklardr. Yine bu devrede itigal buyuracanz iktisadi kanunlarn ehemmiyeti pek ziyadedir,
Kanunu, Yeni Maden Kanunu, Orman Kanunu, bunlarn balcalardr.
Muhterem Efendiler!
Byk Millet Meclisinde son beyanatmzdan bugne kadar geen bir sene zarfnda, vatanda yeniden (445)
kilometre demiryolu denmitir (alklar). Bir seneye kadar da yeniden (500) kilometre denilmesi mukarrerdir
(alklar).

Erzurum hattna ait, fenn ve ihzari ameliyat hararetle devam etmektedir.

Mersin - Adana demiryolu, Devlet Demiryollar letmesine ilhak edilmitir. Kanaat ve itimat veren bu sade
rakamlar ve hdiselerle beraber arzedeyim ki, yeni alan demiryollarnn ilk seneleri iin zarur olan iletme
aklar dhil olduu halde umum iletme kendi kendini idare etmektedir.
Yol vergisi haslatnn tamamen elde edilmesi, ehemmiyetle takip olunmak lzmdr.
Su ilerinin tekilt, ettleri henz balangcndadr. ktisadiyatmzn ana tedbirlerinden olan Su ileri
Umumi idaresinin fenn kabiliyet ve kudreti, ok salam kurulmak lzmdr.
Mhendis ve fen memuru, sratle ve daha ok adet ve ehliyette yetitirilmek iin yeni tedbirler almak
icabeder.
Maliyemiz etin bir seneyi muvaffakiyetle geirmektedir. Haric borlarn tediyesi, Anadolu hatt taksitlerinin
denmesi ve Teadl Kanununun tatbiki; mal bnyenin salaml ve btemizin hakik ve hesapl olmas
sayesinde baarlmaktadr (alklar).
Senelerden beri mal sahada devam eden slahat, bu seneki faaliyetimizde de yeni mevzular bulacaktr. cretle
memurlar, cretlerinin tanzimi, yeni Mzayede ve Mnakaa Kanunu, bu cmledendir.
Byk Meclise takdimi mukarrer olan Asker ve Sivil Tekat Kanununun ehemmiyeti zerinde de bilhassa
dikkatinizi celbetmek isterim.
Devlet Bankasnn tekiline dair kanun da byk Meclise takdim olunacaktr.
Aziz Arkadalarm! Semereli ilerle geen faaliyet senelerimizin biri daha mhim mevzularla sizi bekliyor.
Sizin iin byk muvaffakiyet dilerim. Sizin muvaffakiyetiniz milletin saadetidir, selmetidir (iddetli ve srekli
alklar).
***

NC DNEM DRDNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1930

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Yksek heyetinizi hrmetle selmlyarak yeni toplanma ylnz ayorum. Memlekette byk slahat ve nafi
icraatiyle mmtaz olan nc Byk Millet Meclisinin, nmzdeki son faaliyet yln da, milletimizin birok
ihtiyalarn teminle geireceine eminim.
Muhterem Efendiler!
Geen ylmz, mhim hdiselerle doludur, senelerden beri harite beslenen fesat ve tecavz emelleri, bu sene
ark vilyetlerimizde, vatandalarmzn huzurunu bozan vakalara sebep oldu. Teferruatn bildiiniz bu hdiseler,
vatan dmanlarn mitsiz klan neticelerle bitirildi. Bu neticeleri, vatandalarn cumhuriyeti mdafaa iin
gsterdikleri alka ve hassasiyete ve cumhuriyet ordu ve jandarmasnn iftihar edeceimiz dirayet ve cesaretine
borluyuz (alklar). Bu yzden ehit olan vatanda ve askerlerimizin htralarn hrmet ve minnetle ydederim
(alklar). Ordu ve jandarmamz idare edenlerin asgari klfetle vatan gaileden kurtaran tedbirlerini,
fedakrlklarn ve vazife banda bulunan mlkiye memurlarmzn gayretlerini teekkrle zikrederim (alklar).
Geen hdiseler, Cumhuriyetin kuvvetini, resanetini, bir daha gstermitir. Bu hdiseler vatandalarn her
trl saadet ve huzurunun, Cumhuriyet kanunlarnda ifade olunan, mill birlikte mndemi bulunduunu, vatan
haricinden hibir ifal ve tahrikin olmyacan da anlatmtr midindeyim (bravo sesleri, alklar).
Arkadalar! Bugnlerde zmirde hadis olan seylptan ok mteessir olduk, insan hayatnn urad zayiat ve
elemler teessrlerimizi tedidetti. Hkmet-i Cumhuriye, icabeden tedbirleri kemali ihtimamla almaktadr.
Arkadalar! Geen sene zarfnda mcadeleye mecbur olduumuz bir byk hdise de mill para buhrandr.
Buhran karlamak iin alnan tedbirlerin isabeti tahakkuk etmitir. Her eyden mhim olan esas, iktisadi nokta-i
nazardan, milletin uyankl ve kendisinin yaamak hakkna itimaddr.

Meclis ve hkmet tarafndan alnan tedbirler, hassaten bu esasta birleir. Bugn, iinde bulunduumuz
vaziyet mal ve iktisadi tedbir ve ihtiyatlara da, dikkatle devam olunmasn icap ettirmektedir.
Efendiler, bilhassa zirai memleketlerde hissolunan cihanmul bir itkisadi buhran vardr. Bu buhran tabiatiyle
bizim memleketimize de temas etmi ve arln hissettirmitir. Bu sknt karsnda emsalsiz tahribattan dar ve
kurak senelerden sonra, vatanmzn gsterdii hayatiyet ve tahamml ancak Trk milletinin bnyesindeki kudret
ve Byk Millet Meclisinin tedbirlerindeki isabetle izah olunabilir (bravo sesleri).
Senelerden beri alnan tedbirlere, nmzdeki sene daha geni mikyasta ihtiya vardr. Gayet tasarrufkrane
bir idare tarz, resm ve hususi btn muameltmza hkim olmak lzmdr (alklar).
Bunun iindir ki, hkmet bteyi mhim tasarruflarla byk Meclise takdim etmitir. Vergilerde, mfredat
malmunuz olan tadilt ve slahat hem mkellefi tehvin etmi olacak, hem de bilhassa iktisadi kolaylklar temin
eylemi bulunacaktr. Muamele vergileri zerindeki tasavvurlar tahsisen bu cmledendir.
Cumhuriyet Merkez Bankasnn tesisi ve hisse senetlerinin vatandalara arz pek yakndr. Memleketin hem
mal, hem iktisadi byk bir vastas olacak olan bu mill messeseye vatandalarn cidd alka gstereceklerine
phemiz yoktur.
Osmanl borlarnn, memleketin hayat ve inkiafn tehdidetmiyen, adilne ve amel bir suret-i tesviyeye rapt
iin, Cumhuriyet Hkmetinin hsnniyetle mesai sarfetmesi tabidir.
Ticaret muahedelerinin mzakereleri hemen ekseriyetle neticelenmitir. Ticari mnasebetlerin genilemesi
iin sarfedilen gayretler memleketin iktisadi inkiafna phesiz medar olacaktr.
Efendiler! Geen senenin mhim hdiselerinden biri de Sivasa imendiferin vsil olmasdr. Bu kadar
mklt iinde vatan bir misli daha geniletmee ve kuvvetlendirmee medar olan bu eserin mstakbel Trk
nesilleri tarafndan kranla ydolunacana eminim (iddeli alklar).
Muhterem Efendiler; haric siyasetimizde sulh ve iyi mnasebet gayesi samimiyetle takip olunmaktadr.
midederim ki, beynelmilel mnasebetlerde dostluklara vefakr olan ve hibir milletin aleyhinde bulunmyan
ak ve salim meslek ve zihniyetimiz gittike daha iyi anlalmaktadr.
Hariciye Vekilimizin, byk komumuz ve dostumuz Sovyet Rusya-ya olan ziyaretlerinde grd samim
kabul bizi mtehassis eyledi (alklar). ki memleket mnasebetlerinin salaml bu vesile ile de tezahr etmi
oldu; bu cidden memnuniyeti mucip bir hdisedir. Komumuz ve dostumuz Yunanistan Bavekilinin ve Hariciye
Nazrnn Ankaray resmen ziyaretlerini hususi bir memnuniyetle zikrederim (bravo sesleri, alklar) Trkiye ile
Yunanistann yksek menfaatleri birbirine zt olmaktan tamamen kmtr. Bu iki memleketin samim bir
dostlukta kendileri iin emniyet ve kuvvet grmelerinde isabet vardr (bravo sesleri)
ki cumhuriyet arasnda alan yeni devrin yeni esaslarn, ahde rapteden vesikalar yksek tasvibinize
arzolunmutur.
Macaristan ile aramzdaki eski ve tecrbeli dostluk; muhterem bavekilinin resm ziyaretiyle bariz bir
ehemmiyet ve kymet ald (bravo sesleri, alklar). Memleketlerimiz arasndaki iyi ve samim mnasebetlerin
mtezayiden inkiaf etmesi memul ve matlubumuzdur.
Milletin Muhterem Vekilleri!
Adliyemiz siyasi faaliyetler iinde vatandan emniyet ve haysiyetini cumhuriyetin asalet ve mevcudiyetini,
hkmetin itibar ve nfuzunu mdafaa yolunda yeni bir imtihan geirdi. Bunu ehemmiyetle iaret etmek isterim.
Adliyemizin emin olduumuz yksek iktidar sayesindedir ki, cumhuriyet, mukadder tekml takip
edebilecek ve trl ekil ve kisvedeki tecavzlere kar vatandan hukukunu ve memleketin nizamn masun
tutabilecektir.
Aziz Arkadalarm; siyasi hayatmzda yeniden frkalarn zuhuru, memlekette belediye intihaplarna tekaddm
eden yakn gnlerde vuku buldu. Bu mnasebetle dikkate ayan safhalarn ahidi olduk. Bu mahedelerin
verdii tecrbelerden Trk milleti, Cumhuriyetin beka ve inkiaf iin istifade etmelidir. Siyaset sahasnda

karlkl faaliyetin feyizli inkiaflar ancak vatandalar arasnda dmanlk husulne mahal verilmemesiyle temin
olunabilir (bravo sesleri, alklar). Bunun areleri, frkalarn iine girebilecek gayri samim ve gizli maksatl
unsurlarn, kanun fevkinde netice istiyen emel sahiplerinin btn millete menfur grlmesi ve bir de cumhuriyet
esas zerinde alan frkalarca bu gibilerin faaliyetlerinden daima uzak kalnmasdr (bravo sesleri, alklar).
Memlekette kalem hrriyetinin de; demokrat bir idareye lyk vakarla kullanlmakta daha dikkatli
bulunulacan midederim.
Hrriyet suiistimalinin tevlidettii birok felketleri ekmi olan bu memlekette, bu dikkate bilhassa lzum
olduu kanaatindeyim (bravo sesleri, alklar).
Muhterem Efendiler!
nc Byk Millet Meclisinin feyizli ve vatanperverane faaliyeti bu devrede hitam bulduktan sonra, yeni
intihabata gireceiz.
Geen tecrbeler; gelecek intihabatta, vatanda reyinin emniyet ve masuniyetle tezahr etmesini temin iin
kanun ve idar tedbirlerin inkiafn ve frkalarn bizzat ittihaz edecekleri salim ve musip hareketleri gstermi
olacaktr (bravo sesleri, alklar).
Arkadalarm;
Memleketin mukadderatnda yegne salhiyet ve kudret sahibi olan Byk Millet Meclisi, bu memleketin
nizam iin dahil ve haric emniyet ve masuniyeti iin en byk zmndr.
Byk mill dertler imdiye kadar ancak Byk Millet Meclisinde ifa buldu. Atiyen de yalnz orada kat
tedbirlerini bulabilecektir (bravo sesleri, alklar).
Trk milletinin muhabbet ve merbutiyeti daima Byk Millet Meclisine mteveccih oldu, daima oraya
mteveccih olacaktr (iddetli ve srekli alklar).

NC DEFA CUMHURBAKANLIINA
SELMELER ZERNE
4 Mays 1931

Muhterem Efendiler!
Beni tekrar Trkiye Reisicumhuru intihap etmek suretiyle bizzat ve byk milletimiz namna hakkmda
gsterdiiniz itimada teekkr ederim. Bu itimadn bana tahmil ettii mesuliyetin arln mdrikim, bunun
icaplarn ifada muvaffakiyetin aziz milletimizin muhabbet ve emniyetine ve celil heyetinizin cidd yardmna
vabeste olduunu samimiyetle arzederim. Bu muhabbet ve yardmn benden esirgenmiyeceine eminim.
Byk milletimiz iin yksek saadetler ve li Meclise mesaisinde muvaffakiyetler dilerim.
Trkiye Byk Millet Meclisinin Muhterem zas; Reisicumhur sfatiyle, Cumhuriyetin kanunlarna ve
hkimiyet-i millye esaslarna riayet ve bunlar mdafaa, Trk milletinin saadetine sadkane ve btn kuvvetimle
sarf- mesai, Trk devletine tevecch edecek her tehlikeyi kemali iddetle men, Trkiyenin an ve erefini
vikaye ve lya ve deruhte ettiim vazifenin icabatna hasrnefs etmekten ayrlmyacama huzurunuzda
namusum zerine sz vererek and ierim.
***

C.H.P. NC BYK KONGRESN AARKEN

10 Mays 1931

Efendiler!
Cumhuriyet Halk Fkrasnn nc byk kongresini ayorum Bu mnasebetle, frkamzn muhterem
murahhaslarn hrmetle selmlarken duyduum sevin ve saadetin byk olduunu heyecanla arzederim.

Arkadalar;
Birinci umumi kongremiz bundan on iki sene evvel Sivasta, bir mektep dersanesinde yaplmt. Oraya gelen
murahhaslar trl takipler altnda, birok mkllerle karlamlard. Mzakerelerimiz dahil ve haric
dmanlarn sng ve idam tehditleri iinde vuku buluyordu. Fakat Trk milletinin hakik his ve emellerini temsil
ettiine kani bulunan kongre heyeti, mill vazifesini ikmal lzumunu her mlhazann stnde tuttu. Takip
etmekte bulunduumuz prensiplerin ilk esaslarn tesbit etti.Ondan sonra da feragatle ve azimle o esaslar zerinde
yrd, muvaffak oldu. Mill mefkureye tam bir iman ve onun icaplarna tereddtsz tevessln neticesi elbette
muvaffakiyettir. Bugnk kongremizin ilerine balarken, Sivas Umumi Kongresini ydetmekten maksadm,
onun frkamzca inklbmzn tarih bir htras olarak, mahfuz tutulmasnda fayda grdmdendir. Millet iin
ve millete yaplan ilerin htras her trl htralarn stnde tutulmazsa mill tarih mefhumunun kymetini
takdir etmek mmkn olamaz.
Sivas Umumi Kongresinden bugne kadar bunca engellere kar mefkure yolunda attmz admlar gz nne
getirilirse o nmzdeki senelerin frkamz iin vdettii muvaffakiyet ufuklarnn ne kadar geni olabileceini
tahmin de glk ekilmez.
Bu mlhazann isabeti bir arta baldr. O art, aziz milletimizin, muhabbet ve itimadnn frkamzn
zerinden eksik olmamasna dikkatle ve feragatle almaktr.
Frkamz bunda kusur etmedike, selim hisli, uurlu, vefal milletimizin muhabbet ve itimadndan daima emin
olabiliriz.
Arkadalar;
On iki sene evvelki Sivas Umumi Kongresinde de drt sene evvelki kongremizde olduu gibi, frkamzn
bugnk kongre heyeti dahi milletin hakik hislerini, arzularn temsil mevkiinde bulunmaktadr. Bunun
reddolunmaz bir hakikat olduunu son umumi intihap neticesi, ak bir surette gsterilmitir.
Byk milletimizin frkamza gstermekte olduu alka ve itimada kar -ayaa kalkarak- en derin tazim ve
hrmetle eilir ve ona minnet ve kranlarmz sunarm.
Byk Kongrenin Muhterem zas; geen devrede yaptmz ileri bir beyanname halinde hulsa ettik.
Burada ttlanza arzolunacaktr.
nmzdeki seneler iinde yapacamz ileri ve alacamz tedbirleri burada hep beraber dnp
konuacaz.
Arkadalar;
Her biriniz vatann bir bucandan, halkn iinden geliyorsunuz, memleketin ihtiyalarna, halkn yeni
dertlerine yakndan vkf bulunuyorsunuz. Frkamzn prensiplerini tatbik eden cra Vekilleri arkadalarmz da
iinizdedir. Mzakere ve mnakaalarmz birlikte olacaktr. Bu mzakere ve mnakaalarn feyizli neticeler
verebilmesi iin arkadalarn kaytsz ve artsz serbest konumalar, tenkidi icabeden noktalar grldke
msamahal davranmamalar lzumu tabidir.
Arkadalar;
Biz yksek mefkureli byk bir frka ailesinin, birbirine samim arkadalkla bal zasyz. Mterek mefkure
ve karlkl samimiyetin icab, birbirimizi tenvir ve iradederek umumi heyeti en isabetli yolda yrtmekdir.
Frkamz mensuplarnn bu iar ykseldike, frkamzda tesant, yksek birlik ve mill mefkureye hizmet
kudreti inkiaf eder, ykselir. Biribirimizi irat ve halk tenvir etmekte yalnz fayda vardr. Bundan asla zarar
gelmez, fakat aksinden ok zarar grlecei tecrbelerle sabittir.
Muhterem arkadalar, byk kongre mesaisinin memleket ve milletimiz iin yeni saadetler hazrlamasn
temenni ederim (alklar).
***

DRDNC DNEM BRNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1931

Trkiye Byk Millet Meclisinin Muhterem zas!

Drdnc Byk Millet Meclisinin ilk itima senesini amakla mbahiyim. Muhterem azay hrmet ve
muhabbetle selmlarm.
Yeni intihabat) mteakip yksek Meclisin fevkalde itimanda vcuda getirdiiniz eserlerin memleketin
umumi hayatnda faydal tesirleri sabittir. Cihanmul buhrann tesirlerine kar her yerde yeni vergilerle tedbir
aranrken Trkiye Byk Millet Meclisi bilkis baz vergileri indirmek gibi fevkalde cesurane bir hareket ihtiyar
etti. Vatanda hayatnda tedbirlerinizin tesirleri hayrl olarak mahsstur.
Memleket efkrnda skneti ve idarede istikrar temin eden tedbirleriniz de tezkra ayandr.
Dahil siyasette husule getirdiiniz itimat ve huruz vatandalar feyizli mesailerinde msterih ve mutmain
klmtr. Cumhuriyet kanunlarnn ve cumhuriyet kuvvetlerinin hrmet ve itibar memleket iin esas mesnet ve
meyyide olduu bir daha sabit olmutur.
Muhterem Arkadalarm;
inde bulunduumuz sene, mal ve iktisadi umumi buhrana kar milletlerin etin bir imtihan geirmekte
olmalariyle hususi dikkati caliptir.
Bu imtihanda Trk milleti hayatiyeti; faaliyeti, kanaatkrl ve fedakrliyle takdire lyk bir kudret
gstermektedir (alklar).
Gelecek sene de beynelmilel buhrann devamna hazrlkl bulunmak vazifesi karsndayz. Mal ve iktisadi
vaziyeti yakndan takip ederek tedbirleri vaktinde ittihaz etmek en mhim iiniz olacaktr (bravo sesleri, alklar).
etin imtihanlara muvaffakiyetle mukabele eden mill parann kudretini ve milletin beynelmilel buhrana kar
yksek varlnn esaslarn masun bulundurmak balca gayemizdir. Bu uurda milletimize has olan azim ve
fedakrl, icap ederse en yksek derecelerde tecell ettirmek kat kararmzdr (bravo sesleri, alklar).
Nenfsimize ve millet kudretlerine itimat, hkmette ve siyasette istikrar, tasarrufta ve fedakrlkta sarslmaz
bir karar, devletin dhil ve harite emniyet ve sknete mazhariyeti; halin balca tedbirleridir. Esasen bizde
mevcut olan bu eraitin, icap ettike lykiyle ve kemaliyle tecell ettirilmesi, mkltn iktiham iin emin ve
messir olacaktr. Yksek himmetinizle Trk milleti dahil hayatnda ve beynelmilel vaziyetinde cihan saran
byk mklttan yeni bir kudretle temayz ederek kacaktr (iddetli alklar).
Muhterem Millet Vekilleri!
Haric siyasetimizin msalemetperver ve mstakim mahiyeti, geen sene iinde bir daha tebarz etmitir.
Yakn komularmzla mnasebetlerimizin samimiyeti artmtr. Beynelmilel lemde, her devletle iyi mnasebette
bulunmakta, mspet semereler elde etmekteyiz.
Trkiyenin emniyetini gaye tutan, hibir milletin aleyhinde olmyan bir sulh istikameti bizim daima
dsturumuz olacaktr (bravo sesleri, iddetli alklar).
Bavekilin ve Hariciye Vekilinin Yunanistan ziyaretleri iki memleket arasnda kymetli dostluk tezahratna
vesile vermekle bilhassa dikkat ve memnuniyetimizi mucip oldu (alklar).
Birbirleriyle dvas kalmadn; birbirleriyle iyi geinmek kararnda bulunduunu iln eden iki memleketin
mnasebetlerinde hayrl inkiaflar memnuniyetle teshil ve tevik etmek emelimizdir.
Macaristana vuku bulan ayn ziyaretlerin iyi intihalarn bilhassa zikretmek isterim. Karde Macar milletiyle
dostluk tezahrat daima arzu ve iltizam ettiimiz mesut hdiseler kymetindedir (alklar).
Irak Kral hazretlerinin ve kymetli nazrlarnn ziyaretleri memleketimizde pek tatl htralar brakt. Irakla
mnasebetlerimizin drst ve iyi komuluk yolunda tezahrat ve mtemadiyen inkiaf bizim cidd arzumuzdur.

Byk dostumuz Sovyet Rusyann muhterem Hariciye Komiserini Ankarada kabul etmekle memnun olduk.
ki memleketin tecrbe geirmi dosta mnasebetlerini ayn kuvvet ve samimiyetle idame etmek tarafeynin
byk menfaat ve halis arzularnn icabatndan olduu bu vesile ile de izhar ve tebarz ettirilmitir.
Muhterem Efendiler;
Balkan milletleri arasnda sulhu ve anlamay istihdaf eden her millete mensup hususi teekkllerin
faaliyetlerini takdirle ydetmek benim iin hususi bir zevktir (bravo sesleri, alklar).
Trkiye, corafi vaziyeti itibariyle Balkanlarda sulhun muhafaza ve takviyesinde bilhassa alkadardr.
Komulariyle hemen hibir dvas ve ihtilf bulunmamak vaziyeti Trkiyenin temenniyatna hususi bir
samimiyet izafe etmek tabiidir.
Aziz Arkadalarm!
Byk Millet Meclisini yeni ve mhim vatan hizmetleri bekliyor. Yeni mesaimizin ve tedbirlerinizin de
byk milletimizin menfaatlerine tamamiyle uygun deceine phe yoktur. Mensubiyle mftehir
bulunduumuz byk Trk milletinin emanet ve salhiyetiyle beraber muhabbet ve mzahereti de sizin
zerinizdedir (srekli alklar).
***

DRDNC DNEM KNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1932

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas;

Byk Millet Meclisinin drdnc devresinin ikinci toplanma yln ayorum. Yce milletimizin deerli
vekillerini, sayg ve sevgi ile selmlarm (alklar).
Aziz Arkadalarm!
Beynelmilel siyasi ve iktisadi buhranlardan, beeriyetin duymakta olduu sknt ve ac devam etmektedir.
Siyasi buhrann mahiyeti, Silhlar Brakma Konferansnn mkllerinde hulsa olarak mahede edilebilir.
ktisadi buhran ise, milletler arasnda mbadelenin azalmas ve daralmas eklinde sahasn geniletmi ve
tesirini arttrmtr.
Bizim kanaatimizce beynelmilel siyasi emniyetin inkiaf iin, ilk ve en mhim art, milletlerin hi olmazsa
sulhu muhafaza fikrinde, samim olarak birlemesidir (alklar).
Biz iktisadi geniliin temelini de, ancak her milletin refahla yaamaa ve ilerlemee hakk olduunu teslim
eden bir zihniyetle, btn milletlerin birlikte almalar yolunun bulunmasnda gryoruz (alklar).
Muhterem Millet Vekilleri!
Btn milletlerin glkle gs germee urat zorluklar iinde milletimiz byk canllk, hkmetimiz
yksek isabet gstermektedir, (alklar).
Komularmzla ve btn milletlerle mnasebetlerimiz cidd, samim sulh ve emniyet fikrine mstenit olarak
inkiaf etmektedir (alklar).
Dostlar arasnda, drst bir vaziyetin muhafazas bizim, daima ok ehemmiyet verdiimiz bir esastr (alklar).
Beynelmilel iktisat glklerine kar, halin icabna gre, mdafaa, muvazene, inkiaf tedbirlerini almaktayz.
Karsnda bulunduumuz her imkn genilik ve kolaylk yolunda tatbik etmee alyoruz. Mill iktisadn ve
parann gsterdii kudret ve istikrar; alnan tedbirlerin isabetine kanaat verecek mahiyettedir.
Btenin vaziyeti, tahminlerin bu yl tahakkuk edebileceine kuvvetli umut vermektedirler. Her halde
muvazeneli bir btenin temini, gelecek yla den kayglarmzn, yine esas kalacaktr.
Aziz Arkadalar!

Her zaman gznnde bulundurduumuz ana ilere, ara vermeden, devam etmee mecburuz.
Demiryolu programnn tatbikine devam edeceiz (alklar).
Ziraat sahasnda slah messeselerini tamamlyacaz.
hracat mallarmza harite alc bulmak ve satlarmz geniletmek iin, her tedbiri arayp bulmak
ehemmiyet verdiimiz noktadr (alklar).
Mill ihtiya ve menfaatlerimizin mbrem kld sanayi ubelerinin bir an nce, tahakkuk ettirilmesine,
hassasiyetle alyoruz.
timai hastalklarla mcadele faaliyetini artracaz.
Mill kltrn her rda alarak ykselmesini Trk Cumhuriyetinin temel dilei olarak temin edeceiz
(alklar).
Trk dilinin, kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine kavumas iin, btn devlet tekiltmzn,
dikkatli, alkal olmasn isteriz (alklar).
Muhterem Arkadalar!
Milletimiz her glk ve zorluk karsnda, durmadan, ilerlemekte ve ykselmektedir (alklar).
Byk Trk milletinin, bu yoldaki hzn, her vasta ile arttrmaa almak, bizim, hepimizin en kutlu
vazifemizdir (srekli alklar).

DRDNC DNEM NC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1933

Byk Millet Meclisinin Muhterem zas;

Byk Millet Meclisinin drdnc devresinin nc toplanma yln ayorum. Milletin muhterem
vekillerini derin sayglar ve sevgilerle selmlarm (alklar).
Bu sene cumhuriyetin onuncu yln kutlamakla bahtiyar olduk (alklar). Milletimizin gsterdii takn
sevinler, gnllerimizi iftiharla doldurdu. Cumhuriyetin feyizleri, lkenin her bucanda canlandrld. Millet,
geen on senelik cumhuriyet eserlerini, topluca gzden geirdi ve gerekten sevinmee ve nmee hakk
olduunu grd (alklar).
Arkadalar;
Geen on sene gelecek devirler iin, bir balangtan baka bir ey deildir. Bununla beraber, eski devirlerin
tarihi karsnda, cumhuriyetin, bu on senesi, ei grlmiyen bir dirili ve gz kamatrc, bir ileri atl abidesidir
(alklar).
Muhterem Millet Vekilleri!
Bu toplanma ylnda milletin engin tezahratndan geni ilhamlar alarak almaa balyoruz.
Karlaacamz zorluklar yenmek iin, gayretlerimizin ve fedakrlklarmzn geni olmasna, azim ve
irademizin salam bulunmasna ihtiyacmz gittike daha ok olacaktr.
ktisadi cihazmz kurmak lzumu her gn daha mbrem ve mstacel bir mahiyet alyor.
Geri zirai mahsullerimizin, cins ve miktar zerindeki terakkilerimiz milletimizi olduka geni ve her halde
emin bir vaziyete koymutur.
Btn faklteleriyle beraber alm olan Yksek Ziraat Enstitsnn yetitirecei yksek mhendislerin,
ileride, memlekete faydal olacaklarna phe yoktur.
Sanayideki teebbsler dahi, tevik edecek ve cesaret verecek mahiyettedir. Fakat memleketin mbrem
sanayiinin kurulmas bitmedike, her nokta-i nazardan yrek istirahati duymamza imkn yoktur. Bu sebeple,
memleketin snai tehizatn tamamlamak iin, btn gayret ve dikkatinizi celbetmeyi yerinde buluyorum.

Efendiler!
Cihann iktisadi vaziyeti henz iyilie doru fazla mit vermemektedir. Mal vaziyet, bu sebeple de, byk
alkanz davet edecektir. Geen seneki bte tahminlerinin varidat nokta-i nazarndan tamamen tahakkuk etmi
olduu anlalmtr. Fakat, iinde bulunduumuz sene varidatnn nasl tahakkuk edecei hakknda, henz bir
hkm verilecek zaman gemedi. Her halde bte muvazenesini muhafaza ve temin etmek iin yksek
heyetinizin her tedbiri almaa, bilhassa ehemmiyet vereceine eminim. Ak bir btenin, hesapsz mahzurlarn
iyi bilen Byk Millet Meclisinin, muvazene yolunda kat karar sahibi bulunmas, devletin mal ve hatt umumi
siyaseti iin byk teminattr.
Arkadalar! niversite tesisine verdiimiz ehemmiyeti beyan etmek isterim. Yarm tedbirlerin ksr olduuna
phe yoktur. Btn ilerimizde olduu gibi maarifte ve kurulan niversitede de radikal tedbirlerle yrmek kat
kararmzdr.
Efendiler! Beynelmilel mnasebetlerin geen sene zarfnda sulh ve huzur nokta-i nazarndan inkiaf, cihann
birok ksmlarnda inirah verici bir halde olmamtr.
Beynelmilel ktisat ve Silhlar Brakma konferanslarnda da imdiye kadar mspet netice alnmamtr.
Milletimizin, mdafaa vasta ve kuvvetlerine hususi ehemmiyet atfetmesi lzumunu sylemek vazifemizdir
(alklar). Mteselli olabiliriz ki, sulh lks; bizim iinde bulunduumuz yakn muhitte, memnun olunacak
terakkiler kaydetmitir. Trkiye Cumhuriyeti, beynelmilel sulh ve emniyeti kuvvetlendirmek iin, kendi tesiri ve
iktidar olan sahada ve ayn arzuda olanlarla beraber, hayrl faaliyetlerde bulunmutur (alklar). Londrada
imzalanan, mtecavizin tarifi muahedeleri, beynelmilel ademi tecavz fikrini tevsik eden dier mukavelelere
hakik bir canllk vermektedir. Byk Millet Meclisinin bu mhim eseri takdir buyuracana phe yoktur
(alklar).
Efendiler! Bu sene, mmtaz bir Sovyet heyetinin cevap ziyaretini kabul ettik (alklar). Bu ziyaretin onuncu
yl bayramna tesadf ettirilmesi, iki memleket arasndaki mnasebetlerin derin samimiyetini gsteren mesut bir
vesile olmutur (alklar).
ki memleketin etin zamanlarnda kurulmu, on be senedir trl imtihanlardan, daha kuvvetli km bir
dostluun daima yksek kymeti haiz olmas, beynelmilel sulh iin deerli ve ehemmiyetli bir mil olduunda
tereddt edilemez (alklar).
Balkanlarda mnasebetlerimiz inkiafa mazhar olmutur. Yunanistann mmtaz Bavekilini ve nazrlarn
kabul ettiimiz esnada, dosta, anlama pakt imza edildi. Balca hkm, iki memleketin mterek hudutlarn
karlkl taahht altna alan bu mukavele, Yunanistanla aramzda mtemadiyen artan dostluk Ve emniyet
rabtasnn neticesidir (alklar). Bu muahede, denizde ve karada yksek menfaatleri ve corafi rabtalar bu kadar
birbirine girmi olan iki memleket iin tabi ihtiyacn ifadesidir. Bu muahede, Balkanlarda dahi sulhun ve umumi
ahengin kuvvetli bir vastas olacaktr (alklar).
Bulgaristanla dostluk ve emniyet mnasebetlerinin artrlmas iin biz btn imknlar kullanmaktayz, iki
memleket arasndaki bitaraflk ve hakem muahedesinin uzatlmasn derpi eden bir protokol, vekillerimizinkomu hkmete cevabi ziyaretleri esnasnda imzalanmtr. ktisadi Ve siyasi mnasebetleri inkiaf ettirmek,
cumhuriyet hkmetinin cidd arzusudur.
Mtenekkiren seyahat eden hametlu Yugoslavya Hkmdar ile, telki vukuunu, mesut bir hdise telkki
ederiz (alklar).
Balkanlarda sulh ve huzur temennilerini, iki memleket arasnda iyi mnasebetler inkiafn ve bir ademi
tecavz muahedesi yaplmas kararn tebarz ettiren konumalardan, beynelmilel sulh ve emniyet lks, yalnz,
mstefit olmutur.
Romanyann deerli Hariciye Nazrnn resm ziyaretini ve bu esnada iki memleket arasnda ademi tecavz ve
hakemlik muahedesi imzalanm olmasn memnuniyetle zikrederiz (alklar).
Mtecavizin tarifi muahedesiyle ademi tecavz ve tecavze ademi itirak ve tecavz takbih fikirlerini tebarz
ettiren muahedenin memleketler arasnda hakik bir emniyet havas yaratmakta olduuna phe yoktur.

Macaristann mmtaz Bavekilinin ve Hariciye Nazrnn ziyaretlerini ok samimiyet ve memnuniyetle

karladk (alklar). ki memleket arasndaki Bitaraflk ve Hakem Muahedesi de uzatlmtr. Milletlerimiz
arasndaki kardee duygular bu mesut vesilelerle takn bir surette gsterilmitir (alklar).
Muhterem Efendiler;
Balkanlarda ve Orta-Avrupadaki devletler arasnda Trkiye Cumhuriyeti ancak politikasnn drst ve ak
mahiyeti sayesinde, samim mevkii muhafaza etmektedir (alklar). Pek nazik olan bu siyasetin icaplarn dikkatle
gz nnde bulundurmaktayz.
Trkiye Cumhuriyetinin dier devletlerle mnasebetlerinin, aradaki muahedelerin hkmlerine ve beynelmilel
dostluk icaplarna uygun olarak umumiyetle iyi olduunu syliyebilirim.
Aziz Arkadalarm! Byk Millet Meclisinin bu seneki alma devri mhim mevzularla doludur. Birka
yldan beri, mill ve beynelmilel vaziyetler, her sene, bir evvelkinden daha ehemmiyetli olmaktadr. Yksek
basiretinizden memleket ve milletimiz; itimat ve emniyetle; yeni ve byk feyizler beklemektedir.
Amakta olduunuz ikinci on yllk devrenin ilk yl yeni bir azim ve kudret devrinin parlak bir misali
olacaktr (ayakta srekli ve iddetli alklar, bravo, yaa Gazi sesleri).
***

DRDNC DNEM DRDNC TOPLANMA

YILINI AARKEN
1 Kasm 1934

Byk Millet Meclisinin Sayn yeleri!

Byk Millet Meclisinin drdnc devresinin drdnc toplanma yln aarken, ulusun deerli vekillerine
sayglarm sunarm (alklar).
Geen yl iinde, yurtta ok gerekli iler grlmtr. D ilerindeki arasz almalarmz da, genel
siyasamza; ulusal lkmze uygun olarak baarlmtr. Bundan tr, byk Meclisin ulus ilerindeki zeni,
ulusumuzun canll, gerekten nle anlmaa deer (alklar).
Arkadalar!
lkenin ekonomik kurumunu berkiterek geniletmek, en nde tuttuumuz ilerdendir. Onun iin, sanayi
programmz, durmadan yrtmekteyiz.
Tasarlanan fabrikalardan ounun temelleri atlmtr; hepsinin kurulup iletilmesi iin, fence, maliyece
gerekenler de bulunmutur (alklar).
lkenin, en belli eksikliini giderecek olan bu fabrikalar, ok gemeden, kurup iletmek, hkmetin en nde
grecei ilerden olacaktr.
Ticaret ballklarmz, karlkl, denk anlamalar evresi iindedir.
Ekonomik skntnn ortaya kard yeni gidiler iinde, yeni ticaret yndemlerinin iyilikleri grlmtr.
Ancak, bir yandan da, d ticaretimizi, yardmc kurumlarla, doru bilgilerle kolaylatrmak yollar
aratrlmaldr.
Arkadalar!
Bilirsiniz ki, darya sattklarmzn balcas, ekim rnlerimizdir. Bu yl, rnlerimizden bir nicesinin deeri
geen yllara gre daha elverili olmutur.
Yaplan silolarn da, yurdumuzun stn gzellikte olan rnlerini, piyasalara tantmakta ok yardm olacaktr.
Bununla birlikte, ekim iine; rnlerimizin arttrlmasna, btn zeninizi vermeniz ok yerinde olur.
Arkadalar!

Yurdun bayndrl program da byk emekle durmadan yrtlmektedir.

Bugn, yaplmakta bulunan yeni demiryollar be yz kilometreyi gemektedir. Satn alnanlarla birlikte
devlet elindeki demiryollarmz be bin kilometreyi geer (iddetli alklar).
Arkadalar!
Geen yl, btede alman tutumlardan, llerden ayrlmyarak yrmee zenle allmaktadr. Devlet
gelirinin, oranland gibi gerekletirilecei ok umulur. Trk paras salam deerini tutmaktadr (alklar).
Hkmet bu siyasaya ok deer vermektedir; bundan byle de bu siyasadan ayrlmyacaktr.
Ergani dncnn, nc blm de, bu yl, beklenildii gibi kapanmtr. Ulusumuzun, bylelikle, hem
devletin maliyece olan gcne gvenini, hem de bayndrlk siyasamza verdii deeri, bir daha gstermi olmas,
vnlecek bir erginliktir (alklar).
Devlet ilerini maliyece salam bir temel zerine kurmak iin, Millet Meclisinin gsterdii uyankl
vglerle anarm.
Ulusun, ulus genlerinin, ocuklarn salklar, salamlklar, grbzlkleri; zerine dtmz ok gerekli
bir diriklik itir. Salk Sosyal Yardm Bakanlnn bu ynden bize kvan verecek yolda almakta olduunu
grmekteyiz (alklar).
Kltr ilerimiz zerine, ulusa gnllerimizin titrediini bilirsiniz. Bu ilerin banda da Trk tarihini, doru
temelleri stne kurmak; z Trk diline, deeri olan genilii vermek iin candan allmakta olduunu
sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimlere ereceine imdiden inanabilirsiniz (alklar).
Arkadalar!
Gzel sanatlarn hepsinde, ulus genliinin ne trl ilerletilmesini istediinizi bilirim. Bu, yaplmaktadr.
Ancak bunda en abuk en nde gtrlmesi gerekli olan Trk musikisidir (alklar). Bir ulusun yeni
deiikliinde l, musikide deiiklii alabilmesi, kavryabilmesidir.
Bugn dinletmee yeltenilen musiki yz aartacak deerde olmaktan uzaktr. Bunu aka bilmeliyiz (okay
sesleri, alklar). Ulusal; ince duygular, dnceleri anlatan; yksek deyileri, syleyileri toplamak, onlar bir
gn nce, genel son musiki kurallarna gre ilemek gerektir. Ancak; bu gzeyde, Trk ulusal musikisi
ykselebilir, evrensel musikide yerini alabilir.
Kltr leri Bakanlnn buna deerince zen vermesini, kamunun da bunda ona yardmc olmasn dilerim.
Arkadalar!
Uluslar aras siyasa acunu; geen yl iinde korunma kaygsna dt; bu yzden btn lkelerde silahlanmaya
hz verildi.
Cumhuriyet Hkmeti de, bundan dolay, bir yandan, ulusal koruma gcn pekitirmiye alrken, bir
yandan da barn sarslmamas iin, uluslarn birlikte almasna umut veren yoldan ayrlmamak urunda
elinden geleni esirgememitir (srekli alklar).
Cumhuriyet Trkiyesinin, dostluklarna zlmez ball, gemi yllarda, trl ilerde denenmitir (Okay
sesleri, alklar). Ulusumuzun acunca tannm zlnn gerei de karlkl verilmi sz tutmaktr (alklar).
Buna ne trl zenildii, bundan byle de zenilecei bellidir.
Balkan Andlamas, (srekli alklar) Balkan Devletlerinin, birbirinin varlklarna zel sayg beslenilmesini
gz nnde tutan mutlu bir belgedir (alklar).
Bunun, snrlarn korunmasnda, gerek bir deeri olduu besbellidir.
Ankarada toplanm olan Balkan Andlama Divan nn verimli, yerinde almasn ulusumuz sevgiyle
karlad (alklar).
Arkadalar!

Ulusumuz, genel ekonomik, genel siyasal karlklm byk olgunlukla karlamtr, kendine gsterilen yolun
doruluunu anlamtr, yeniden kabilecek glkleri yenmee de ank olduunu gstermitir, (okay sesleri,
alklar).
Son belediye seimlerinde, rey kullanabilecek olanlarn, yzde yetmi beinden ou, reylerini
kullanmlardr.
Ulusun, ieride birliinin, hem belli, hem denenmi olmas, gelecek iin, en byk gventir (okay sesleri,
alklar).
Arkadalar!
Drdnc Byk Millet Meclisi, ulus birliinde, Devlet siyasasnda yksek alma deerini gstermitir. Bu
toplant ylndaki almalarnz srasnda, size gelecek ulus ileri iin de, en doru yollar bulup gstereceinize
gvenimiz vardr. Toplantnz kutlu olsun (srekli alklar).
***

DRDNC DEFA CUMHURBAKANLIINA

SELMES ZERNE
1 Mart 1935

Kamutayn Sayn yeleri!

Kamutayca beni bu seim devresi iin de Cumhurluk Bakanlna semek yniyle, yksek Trk ulusu adna
gstermi olduunuz byk gvenden dolay eilerek hepinize sayglarm sunarm (srekli alklar).
Reisicumhur sfatiyle Cumhuriyetin kanunlarna ve hkimiyet-i millye esaslarna riayet ve bunlar mdafaa,
Trk milletinin saadetine sadkane ve btn kuvvetimle sarf mesai, Trk devletine tevecch edecek her tehlikeyi
kemali iddetle men, Trkiyenin an ve erefini vikaye ve lya ve deruhte ettiim vazifenin icabatna hasrnefs
etmekten ayrlmyacama namusum zerine sz veririm (bravo sesleri, srekli alklar).
Bayanlar, Baylar! Bu itiim andla zerime aldm onurla devin kutsal olduu kadar ar da bulunduunu
pek iyi anlyorum. Buna benim zel gcm, ancak sizin, sekin arkadalarmn, ayrlmaz birlii ve arasz yardm
ile yetebilir (bravo sesleri, srekli alklar). Bu deerli gvencin benden esirgenmiyeceine inanm byktr
(srekli alklar).
Arkadalarm, katnzdan ekilirken baladnz nemli yurt ve ulus ilerinde sizler iin verimli, mutlu
almalar dilerim (varol, yasa sesleri, srekli alklar).
***

C.H.P. DRDNC BYK KURULTAYINI AARKEN

9 Mays 1935

Kurultayn Sayn yeleri!

Karlarnda bulunmakla haz duyduum delege arkadalarm selmlarken; yce ulusumuzu sayg ile anarm
(alklar).
Bu anda, bundan nceki kurultaylar ve partimizi dolduran ilk Sivas Kurultayn -ki d ve i dmanlarn
sngleri altnda kurulmutur-hatrlatmak, geen on alt yln btn hdiselerini gz nne getirmei
kolaylatrr.
Uurum kenarnda ykk bir lke... trl dmanlarla kanl boumalar... yllarca sren sava... ondan sonra,
ieride ve darda sayg ile tannan yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet (srekli alklar) ve bunlar baarmak
iin arasz, devrimler... ite Trk genel devriminin bir ksa diyemi...
Bayanlar, Baylar!

Partimizin her kurultay, denebilir ki, bir dnm banda toplanmtr. 1927 kurultay, douda kopan azy
yenerek cumhuriyetin sarslmaz temelde olduunun anlalmasna; 1931 kurultay gvenlik ve sknun kesin
olarak kurulmasna rasgelir. Bu kurultaynz ise, geni lde geliim devri iinde bulunduumuz gnlerde
toplanm oluyor.
Kurultayn, yeniden alaca ilerleme ve ykselme tedbirleriyle; vatann yksek ynetimini erdemli ellerinde
Partimizin erefli tarihini zenginletireceine phe yoktur.
Geen kurultaydan bugne kadar, kltrel ve sosyal alanda baardmz iler, Trkiye Cumhuriyetinin ulusal
ehresini, kesin izgileriyle, ortaya karmtr. Yeni harfleri, ulusal tarihi, z dili, ar, ilimsel mzik ve teknik
kurumlariyle kadn, erkei her hakta eit, modern Trk sosyetesi bu son yllarn eseridir (srekli alklar).
Trk ulusu ancak varln derin ve salam kltr snrlar ile evreledikten sonradr ki, onun yksek
kapasitesi ve erdemi, uluslar arasnda tanlr. Trk ulusuna dounsal rengini veren bu devrimlerden her biri, ok
geni tarihsel devirlerin nebilecei byk ilerden saylsa yeridir (srekli alklar). Btn bu iler, Partimizin
programn, zenle gz nnde tutarak baarlabilmitir.
Tzel, salk, sosyal, finans, ekonomi ve bayndrlk ilerimizde, hi durmadan aldmz yeni tedbirlerin iyi
ve yerinde olduuna kani bulunuyoruz.
Akdenizi, Karadenize demirle baladk. Anadoluda zel irketler elindeki btn yollar satn aldk; stanbul
ve zmirde liman ve rhtm ileri devlet eline geti; Diyarbekir kapsndayz. Antalyaya, Erzuruma kmr
yurduna durmadan gidiyoruz (srekli alklar).
Devlet Demiryollar Kurumu, bugn kendi malmz olan be yz milyon liralk bir ii evirmektedir.
Sayn Arkadalar!
Geen drt yln balca ilevi ekonomi alannda olmutur. Bir ok lkeler, acunsal buhran karsnda sarslm
ve umutsuzlua dmken biz, bu kapsal felket nnde cda irkilmekdik (alklar). Yurdun ekonomisini yeni
bir dzene ynetlemi bulunuyoruz. Arsulusal tecimi denkletirerek, i pazar harekete getirerek kendimizi
korunma baardk. Asl nde tuttuumuz i, geni bir endstri programn gerekletirmee balamak olmutur
(alklar). Bu program, tamamiyle gerekletii gn, phesiz yurtdan geimi hissolunacak derecede
genileyecektir.
Tarm ve endstri hareketlerimiz birbirini kollayan tedbirlerle yaplmaktadr.
Maden rnlerimiz, son zamanlarda bir geliim gsterdi. Umudumuz odur ki gelecek Kurultay maden ileriyle
beraber deniz ekonomisinde bugn almakta olduumuz tedbirlerin verimli sonularn vermi olarak,
toplanacaktr (alklar).
Gryorsunuz ki arkadalar; yepyeni bir gdml ekonomi dzeni kurmakla urayoruz. Partimizin
ekonomik anlay; bu yndeki programmzn, yurdun ihtiyalarn karlayacak ve onu az zamanda gelimiye ve
genilie erdirecek en iyi program olduunu gsterecektir. Yeni tleriniz ve direktiflerinizle, yeniden ilerleme
ve ykselme tedbirlerimizi kolaylatracanza phe yoktur.
Bayanlar, Baylar!
Cumhuriyetin d siyasada zenle gtt ama arsulusal bar korumak ve gven iinde yaamaktr.
Komularmzla dostluk ve iyi geinme yolunda her gn biraz daha ilerlemekteyiz.
Sovyetlerle dostluumuz, her zamanki gibi, salamdr (srekli alklar) ve itendir. Kara gnlerimizden kalan
bu dostluk ban, Trk ulusu unutulmaz deerli bir htra bilir (srekli alklar). ki memleket arasnda her
ynden deerler, sklamakta ve genilemektedir. Sovyetler, cumhuriyetimizin onuncu ylnda, yksek
delegeleriyle enliklerimizde hazr bulundular.
Devletlerimiz, hkmetleriyle ve uluslariyle, her frsatta birbirlerine nasl inandklarn ve ne kadar
gvendiklerini btn dnyaya gstermektedirler (alklar). Son gnlerde Boazlar meselesini ortaya koyduumuz
zaman, Sovyetlerin, bizim tezimizdeki doruluu ve hakll bildirmi olmalar, Trk ulusunda yeniden derin
dostluk duygular uyandrmtr (srekli alklar).

Trk - Sovyet dostluu arsulusal bar iin imdiye kadar yalnz hayr ve fayda getirmitir. Bundan sonra da
yalnz hayrl ve faydal olacaktr (alklar).
Arkadalar!
Geen drt yl iinde bir nemli hdise de Balkan Paktdr. Drt devlet; kendi gvenleri iin ve Balkanlarn,
karma ve kartrma konusu olmaktan kmas iin iten bir kanaatle birbirlerine balanmlardr (alklar).
Balkanl balaklarmzla gittike artan, bir beraberlik ve dayanma siyasas gdyoruz.
Ykenlerimizin gereklerini, kesin bir bayrlkla gzetiyoruz.
Asl dikkate deen, Balkan Paktnn, daha bir yl iinde, arsulusal bar iin byk bir etke olduunun
anlalmasdr (alklar). Balkan Pakt, gittike, Avrupa barnn balca temel talarndan biri olmak yerindedir
(alklar).
Geen drt yln erefli hdiselerinden biri olmak zere, ran ehinahnn, sayn konuumuz olduunu
kvanla hatrlatrm (alklar). Bu ahsi tanmadan iki memleketin kazand faydalar pek geni olmutur. ki
karde ulusun arasn aacak hibir mesele kalmad iln edilmi ve birbirinin bahtiyarlndan kuvvetli
olmalarndan baka dilekleri bulunmad anlalmtr (srekli alklar).
Afgan Devletinin Uluslar Sosyetesine giriini selmlamakla bahtiyar olduk (alklar). Bu karde ulus ile
dostluk balarmz mutlu bir surette ilerlemektedir (alklar).
Yakn komularmzla ve uzak devletlerle olan ilgilerimiz, genel olarak, normal ve dostadr (alklar).
Arsulusal ilgilerin gerektirdii btn deerleri ve konumalar kvanla kolaylatryoruz.
Trkiye Cumhuriyeti arsulusal ailenin, ancak faydal alkan ve iyi geimli bir unsuru olmak amacndadr
(srekli alklar). Uluslar sosyetesinde cidd bar ve elbirlii isteiyle alyoruz.
Uluslar sosyetesinin, arsulusal gveni artracak, gemiten kalma hastalklar iyiletirecek, insan sonulara
varabilmesi balca dileklerimizdendir (alklar).
Arkadalar!
Arsulusal durum nazik bir buhran geirmektedir. Eski ve byk anlamazlk, son atmalarla heyecanl bir
noktaya gelmitir. Bugnk yksek insanln, uluslar birbirine yaklatrma arelerini bularak, genel gvensizlii
ortadan kaldrmasn ummak isteriz.
Bununla beraber btn dnya gidiini gznnde tutarak dikkatli, hazrlkl, uyank bulunmak lzumuna
kaniiz (alklar). Gene bu kanaatlardr ki, dostluklarmza bal ve btn ilgilerimizde iyicil bir siyasa ile
elimizden geldii kadar genel bar kurmak istiyoruz (alklar.)
Bayanlar; Baylar!
Size biraz da partimizin son yllardaki z hayat ve knavndan bahsedeyim. Geen kurultayn parti rgtlerine
vermi olduu alma yneti ok faydal ve verimli olmutur. Parti yeleri, prensiplerimizi anlatmakta, yaymakta
ve btn yurttalarn sevgilerini, gvenlerini kazanmakta, kendilerinden beklendii gibi hareket etmilerdir. Parti
seimlerinin canl ve zenli bir tarzda oluu, siyasal hayatmzda nemli bir ilerleyitir.
Partimizin, Halkevleriyle btn yurtdalara kucan amas vatanda sosyal ve kltrel bir devrim yapt.
Sevgili Arkadalar;
Cumhuriyet Halk Partisinin esas dnce ve dilei vatandalar her trl ayrlktan korumak, onlar, kendileri
ve byk Trk ulusu iin faydal klmaktr (okay sesleri, alklar).
Programmzda i blmlerinin her birinde bulunan, yurtdalarn zel ve genel aslar ve genlikleri, ayrasz
gznnde tutulmutur. Bu hakikatin btn yurtdalarca, yaln olarak, bilinmesi ok nemlidir. Bunu yurtdalara
anlatmak ve bu suretle onlarn sevgilerini ve gvenlerini kazanmak, parti yelerinin kutsal devidir (alklar).
Trk ulusu kendisine hizmet edenleri, srel bir surette, deerlemi ve onlara ngelme vermitir.

Son saylav seiminde Partimizin ulusun gvenini kazanmas bize, almamzda yeniden byk evk ve
kuvvet vermitir (alklar).
Ulusal hizmet yolunda btn varlmzla almak, parti yelerinin bozulmaz anddr (ayakta srekli alklar).
***

BENC DNEM BRNC TOPLANMA YILINI

AARKEN
1 Kasm 1935

Byk Milletin Yce Vekilleri;

Kamutayn beinci devresini aarken sizlere derin sayglarm sunarm (alklar).
Kamutay, arsulusal durumun ok nemli bir zamannda almaya balyor.
Hdiseler, Trk milletine, iki ehemmiyetli dsturu yeniden hatrlatyor :
Yurdumuzu ve haklarmz mdafaa edecek kuvvette olmak... sulhu koruyacak arsulusal alma birliine
nem vermek... (alklar).
Sulhun bozulmu olmasndan ztrap duymamak mmkn deildir. Her halde, bu gnk, ar ihtilflarn
ortadan kalkmas, medeni insanln balca dilei olmaldr (bravo sesleri, alklar).
Bizim sulh lksne ne kadar bal- olduumuzu, bu lknn gvenlik altna alnmasndaki dileimizin ne
kadar esasl bulunduunu izaha lzum grmyorum.
Bu hususta alan Uluslar Sosyetesinin, tecrbelerden istifade ederek prensiplerini tekml ettirmesi ve sulhu
koruma kudretini arttrmas samim arzumuzdur (bravo sesleri).
Sayn Arkadalar!
idare tekiltmz, yurdun dou blgelerinden balyarak geniletmek ihtiyacn duymaktayz.
Yeniden iki genel ispektrlk ve yeniden baz vilyetlerin kurulmas da lzumlu grlmektedir. Bu arada
Dersim blgesinde esasl bir slahat programnn tatbiki da dnlmtr.
Vilyetlerimizin devaml teftiini ve mterek ilerinin bir elden takibini kollayan genel ispektrlerden ok
faydalar bekliyoruz.
Dou vilyetlerimizin belli bal ihtiyac, orta ve bat illerimize demiryollarla balanmaktr. arka ilerleyen iki
ana demiryolunun hzla bitirilmesini ve bunlar birbirine balyacak yollar rne imdiden balanmasn
lzumlu gryoruz.
ran - Trkiye transit yolunun tekiltlanmas zenle bitirilmelidir.
Liman ve sulama ilerinde acele yaplacak eyler vardr. Salk sava da yeni icablara gre geniletilmek
zaruretindedir.
Saydm btn bu ileri, hkmetin kesin bir program iinde gtmesini bekliyebiliriz.
zerinde nemle durmak istediim bir ciheti de bildirmeliyim.
Trk lkesi iinde kylere varncaya kadar kk byk btn ehirlerimizin birer genlik ve bayndrlk
grevi olmas nde tuttuumuz amalardandr (alklar).
Trke ev ve bark olan her yer saln, temizliin gzelliin, modern kltrn rnei olacaktr (alklar).
Devlet kurumlar yannda, dorudan doruya bu ilerle ilgin olan urbaylarn bu gr ve dnle
almalarn istiyorum.
Urbaylarn devlet merkezinde toplan bu iin sonucu deil balangcdr.

Bayanlar, Baylar;
Endstri programmz, normal gidiindedir. Bununla beraber yurdun endstrilemesine daha ok hz verilmesi
ve yakn bir ada yeni bir ikinci programa balanmas lzumuna dikkatinizi uyandrmak isterim.
Maden ileri yeni bir alma devresindedir. Maden mhendislerimizi, ihtiyaca yeter say ve deerde
yetitirmei nemek gerekir.
Kmr havzasnn rasyonel ilemesi iin tedbirler aramak da lzmdr (alklar).
Bir de arkadalar, kylmzn genlik dzeyinin ykselmesi tedbirlerine daha geni lde zenle devam
edeceiz (alklar).
Aydn Saylavlar! Kltr knavmz, yeni ve modern esaslara gre, tekiltlandrmaya durmadan devam
ediyoruz. Trk tarih ve dil almalar byk inanla beklenilen kl verimlerini imdiden gstermektedir.
Ulusal musikimizi, modern teknik iinde ykseltme almalarna, bu yl daha ok emek verilecektir.
Ulusal kltr iin pek lzumlu olduu gibi, arsulusal ilgiler bakmndan da yksek deeri belli olan radyo
iine nem vermeniz ok yerinde olur.
Sayn Arkadalar!
Maliyede, geen yl, cesaretle aldnz tedbirlerin ne kadar yerinde olduu sabit olmutur. Tuz ve eker
fiyatlarnn drlmesi, halk honut etmi ve yoaltm arttrmtr.
Bu yl, baka konularda da, bu ynden tedbirler alacaksnz. Saym vergisinde ve bina kymetlerinde indirim
faydal olacaktr. Arazi ve yap vergilerinin hususi idarelere devri nemli slahattan saylacaktr.
Vergi indirimlerini hazinenin karlayabilmesi, lke ekonomi kudretinin yksekliine deerli bir belgedir
(alklar).
Ekonomik tekilt, teknik temeller zerine yerleerek ykseldike, yurdun verimi ok daha ziyade olacaktr.
Ancak, btn zenimizi vererek vatann tekiltlanmas hzn artrmak gerektir.
Arsulusal siyasann gidii ulusal korum aralarn artrmaya da lzum gstermektedir. Bunun mal arelerini
dikkatli ve isabetli bir surette aratrmanz dilerim.
Tayyare filolarmz vcuda getirmek iin byk milletimizin yce ilgisini heyecanla anmak borcumdur.
Son arsulusal hdiseler, Trk milleti iin kudretli bir hava ordusunun, hayat nemde tutulmasna bir daha
hak verdirdi (alklar). ok emekle kurduumuz, canmzla korumaya anditiimiz kutsal yurdun, havadan
saldrlara kar gvenlik altnda bulunmas demek bize saldracaklarn, kendi yurtlarnda bizim ayni zararlar
yapabileceimize gvenimiz demektir (iddetli alklar, bravo sesleri). Bu gveni, her gn artracak ara
bulmakta, byk Trk ulusunun, ne gksel bir duyguyu kalbinde tadn her ferdinin vatan iin tutuan
gzlerinde okumaktayz (alklar).
Havaclarmz, btn ordu ve donanmamz gibi vatan korumaya ank kahramanlardr (alklar). Byk millet,
bu soyak evltlariyle kendini mutlu sayabilir (alklar).
Sevgili Arkadalarm!
lerimiz oktur, genitir, nemlidir. Fakat, baarlacana sarslmaz gvenim vardr. nk Kamutay, vatan
severliin, alkanln, tedbirde isabetin ideal rneidir (alklar). Kamutay, yurdun korunmas, onun
bayndrl iin en yksek ulusal ilham ve kudret kaynadr (iddetli ve srekli alklar).
***

BENC DNEM KNC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1936

Sayn Millet Vekilleri,

Sizi, sevgi ve sayglarmla selmlyarak, beinci devrenin ikinci senesini ayorum.

Derhal sylemeliyim ki, bu seneki almalarmzn da, memleket ve millet ilerinde, yeni iyilikler ve
ilerlemeler yapacana kaniim.
Geen yl, Trk milleti huzur ve skn iinde, mill ve insan lkye, ak ile koan kuvvetli ve alkan bir
varlk gsteriyordu.
darede ve adliyede yeni kanunlarn ve yeni tekiltn, vatanda sevindiren neticeleri grlyordu.
Ekonominin her sahasnda ve memleketin her tarafnda Trkler kendilerine ve devletlerine tam bir gven
iinde alyorlard (alklar).
Cumhuriyet, yeni ve salam esaslariyle, Trk milletini emin ve metin bir istikbal yoluna doru koyduu kadar,
asl fikirlerde ve ruhlarda yaratt gvenlik itibariyle, bsbtn yeni bir hayatn mjdecisi olmutur (alklar).
Seneler getike, mill ideal verimleri, gvenle almada, ilerleme hevesinde, mill birlik ve mill irade
eklinde, daha iyi gzlere arpmaktadr. Bu, bizim iin ok nemlidir; nk, biz, esasen mill mevcudiyetin
temelini, mill uurda ve mill birlikte grmekteyiz (bravo sesleri, alklar).
Halk ile hkmet arasndaki yaknlk ve beraber alma gayreti, ayrca, memnuniyeti mucip bir seviyededir.
Bu hususta partimizin feyizli nderliini ehemmiyetle kaydetmek isterim.
dar ve ekonomik tedbirlerin iyi tatbiki ve tatbik neticelerinin iyi anlalmas iin, halkn hkmete yardm
etmek hevesi, iftihar olunacak bir tezahrdr. Bu ruh vaziyet, Trk milletini ilerletmek ve Trk vatann imar
etmek, iin ok verimli ve ok esasl bir mildir.
Devleti ve hkmeti kendi mal ve koruyucusu tanmak, bir millet iin byk nimet ve mazhariyettir (alklar).
Trk milleti bu neticeye Cumhuriyette varm ve her sene bunun artan semerelerini grm ve gstermitir
(alklar). Milletimizin, maddi ve mnevi huzuruna, her eyden fazla ehemmiyet veriimizin, ne kadar yerinde
olduu anlalyor.
Arkadalar!
lk tahsilin yaylmas iin, sade ve pratik tedbirler almak yolundayz, ilk tahsilde hedefimiz, bunun umumi
olmasn bir an evvel tahakkuk ettirmektir. Bu neticeye varmak, ancak, faslasz tedbir almakla ve onu metodik
tatbikle mmkn olabilir. Milletin balca bir ii olarak, bu mevzuda srar etmeyi lzumlu gryorum. Sanat ve
teknik mekteplerine rabet artmtr. Bunu sevinle sylerken, her trl teviki arttrmak lzm olduunu da ilve
etmek isterim.
Yksek tahsil iin, Ankara niversitesini tesis etmek yolunda, tp fakltesine de balayarak, yeni ve en
klfetli hamlenin atlmasn dilerim.
Gzel sanatlara da alkanz yeniden canlandrmak isterim.
Ankarada bir Konservatuvar ve bir Temsil Akademisi kurulmakta olmasn zikretmek, benim iin bir hazdr.
Gzel sanatlarn her ubesi iin, Kamutayn gsterecei alka ve emek, milletin insan ve medeni hayat ve
alkanlk veriminin artmas iin ok tesirlidir.
Balarnda kymetli Maarif Vekilimiz bulunan Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumunun, her gn yeni
hakikat ufuklar aan, cidd ve devaml mesaisini takdirle ydetmek isterim. Bu iki ulusal kurumun, tarihimizin ve
dilimizin, karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, dnya kltrndeki analklarn, reddolunamaz ilm
belgelerle ortaya koyduka, yalnz Trk milleti iin deil ve fakat btn ilim lemi iin, dikkat ve intibah eken,
kutsal bir vazife yapmakta olduklarn emniyetle syleyebilirim (alklar). Tarih Kurumunun Alacahykte
yapt kazlar neticesinde, meydana kard, be bin be yz senelik maddi Trk tarih belgeleri, cihan kltr
tarihini yeni batan tetkik ve tamik ettirecek mahiyettedir. Bir ok Avrupal limlerin itirakiyle toplanan, son Dil
Kurultaynn kl neticelerini bizzat grm olmakla ok mutluyum. Bu ulusal kurumlarn az zaman iinde,
ulusal akademiler halini almasn temenni ederim. Bunun iin, alkan tarih ve dil limlerimizin, dnya ilim
alemince tannacak, orijinal eserlerini grmekle bahtiyar olmamz dilerim.

Sayn Arkadalar;
Ana vatana yeni kavuan gmen vatandalarmzn iskn balca ilerimizdendir. Gmenleri iyi
yerletirmek ve sratle retmen klmak iin, onlar kfi derecede tehiz etmee alyoruz. Aldmz neticeler
mit vericidir. Bu mill meseleye, tahsis edebildiimiz vesait derecesinde, fakat ara vermeksizin devam edeceiz.
Demiryolu inas programna devam ediyoruz. Buna muvazi olarak, yol ve kpr inaatna, daha fazla vesait
tahsis edebilmek, arzuya ayandr. Her halde su ileri iin verilen vesaiti artrmaya lzum vardr. imdiye kadar
muhtelif yerlerde yaplm ve yaplmakta olan ufak byk su ileri, ok tevik edici neticeler vermektedir
(alklar). Kamutayn, su ileri iin yeni imknlar aramasn lzumlu grmekteyim.
Telefon ebekesi memleket iinde, bir program dhilinde genilemektedir. Bu faaliyeti takdir ve tevik etmek
isterim. Yakn bir zamanda iyi bir radyo merkezine nail olacamz umarm.
Ticari hava nakliyesinin emniyetli, intizaml devamn ve genilemesini ise ok nemli tutmaktaym.
Sayn Vekiller;
Ekonomi sahalarnda mill faaliyetimizin artmasndan ve genilemesinden sevin duymaktayz. Cumhuriyetin
ekonomik tedbirleri her sahada feyizli semereler vermektedir.
Ziraatta kalknmay kolay ve abuk yapmak iin artlar, ok ilerlemi ve hazrlanmtr. Yeni usulde ve yeni
makineler kullanmakta, iyi tekiltla yaplacak yardmlarn sratle semere vereceini gryoruz. Kooperatif
tekilt her yerde sevilmitir. Kredi ve sat iin olduu kadar, istihsl vastalarn retip kullandrmak iin de,
kooperatiften istifadeyi mmkn gryoruz.
Ziraatte hastalklar ile mcadele iine daha ok ehemmiyet vermek lzmdr.
Toprak kanununun bir neticeye varmasn Kamutayn yksek himmetinden beklerim. Her Trk ifti
ailesinin, geinecei ve alaca topraa malik olmas, behemehal lzmdr (alklar.) Vatann salam temeli ve
imar bu esastadr. Bundan fazla olarak, byk araziyi modern vastalarla iletip vatana fazla istihsl temin
edilmesini tevik etmek isteriz (alklar, bravo sesleri).
Ticaret mnasebetlerimiz bu sene daha genilemitir. Karlkl genilik ve kolaylk, takip ettiimiz esastr.
hracatmzn kolaylatrld yerde ithaltn artmasndan saknmyoruz, bu ithalt artrmak ve kolaylatrmaa
alyoruz. Bu drst politika seneden beri ticaretimiz hacmini muntazaman artrmtr.
Endstri programnn tatbiki, cidd olarak devam ediyor. Her yeni endstri eseri, muhitine refah ve medeniyet,
ve btn memlekete haz ve kuvvet vermektedir. kinci programn hazrlklar evk ile ilerlemektedir.
Maden iletilmesi inkiaf halindedir. Madenlerimiz bizim balca bir dviz kaynamz olduu iin de, yksek
dikkatinizi celbe deerlidir.
Artvin civarnda bakr madenlerinden birinin ilemee balanmasndan memnun olduk. Ergani bakr
madeninin ilemee balamasn, memleket iin mhim bir fayda telkki ediyoruz. Yine memleket iin pek
ehemmiyetli bulduumuz dier mesele, kmr havzasnn rasyonel olarak ilemesidir. zerinde bulunduumuz
tedbirlerin sratle netice vermesini temenni ederim.
Deniz ve deniz mahsulleri ticaret ve endstrisi nemli bir mevzuu-muzdur.
Ticaret filomuzu yenilemek ve artrmak teebbsn memnun olarak kaydediyoruz. Limanlarmzda kfi
tekilt yaplmas, umumi maazalar ve antrepolar bulundurulmas mukarrerdir.
kanununun tatbiki iin icabeden tekiltn kurulmas lzmdr. Ayrca deniz ve ziraat iileri iin de, yeni
kanunlar hazrlanmaldr.
Kk kredi mevzuunun ehemmiyetle ele alnmasn, byk Meclis-in dikkatine arzederim.
Bu sene, Ziraat Bankasnn yeni kanun lyihas, alma mevzularnz arasnda olacaktr.
Bankalar ve kredi tevziini inzibata alan, kooperatifleri kuran ve genileten kanunlarnzdan sonra, bu yeni
eserleriniz memleketin kredi hayatnda verimli olacaktr.

Maliyemiz, memnun olacanz surette, mspet ve verimli vaziyettedir. Muvazeneye hususi ehemmiyet veren
byk Meclis her sene varidat fazlas ile temin etmee muvaffak olmaktadr. Bu sene de tahminlerin tahakkuk
edeceine emniyet edebiliriz.
Hayat ucuzlatmak icabettike, vergileri indirmek siyasetine devam edeceiz. Tuz, eker, imento, saym
vergilerinde iki sene iinde yaptnz cesurane indirmeler, her bakmdan faydal olmutur.
Bu sene hem ilk ihtiyalardan, hem esasl kuvvet vastalarndan olan petrol ve mtaklar zerindeki
resimlerden geni mikyasta indirme yapmaa muvaffak olmanz dilerim (alklar).
Bundan baka, vergi usullerinin slah arelerinin aranmasna da ehemmiyetle devam olunmaldr. yi usul ve
iyi tatbikin memnun edici neticelerini vatanda, hi bir ite vergi mevzuu kadar hassasiyetle takdir etmez.
Dier taraftan vatandaa hazineye kar mkellefiyetinin, en mhim vazifesi olduunu anlatmak iin,
yorulmamak lzmdr. phe yoktur ki, bahusus devleti ve halk olan bir idare ve ekonomi hayatnda hazinenin
kudret ve intizam, balca mesnettir. Cumhuriyetin kudreti de her sahada ve mill mdafaa sahasnda,
ihtiyalarn karlayan hazinesinin intizamndadr. Gelecek yllar iinde hazinenin kudretini muhafaza etmek,
sizin en mhim iiniz olacaktr. Mill paramzn fiilen mstakar olan kymeti muhafaza olunacaktr (alklar).
Aziz Arkadalar,
Mill mdafaa vastalarna senelerden beri verdiimiz ehemmiyetin yerinde olduunu, hdiseler her gn
gstermektedir (bravo sesleri, alklar).
Ordumuzu en yeni vastalarla mtemadiyen tehiz etmee alyoruz. Yksek kymetini artrmaa verdiimiz
ehemmiyet is,e, daha ziyadedir.
Ordunun almalarndan ve btn milletin vatan mdafaas iin severek ve istiyerek almak sevkndan
memnunuz (alklar).
Deniz silhlarna ehemmiyet veriyoruz. Denizcilerimizin iyi silhl ve iyi talimli olarak hazrlanmalar byk
emelimizdir (alklar).
Hava ordusuna sarfettiiniz himmeti artrmanz dilerim. Yeni bir programn tatbikat devresinde
bulunduumuz iin, hava kuvvetlerimiz arzumuz derecesinden henz uzaktr. Kuvvetli bir hava ordusu vcuda
getirmek yolunda iyi neticelere doru emniyetle yrmekte olduumuzu ifade ederken, hava taarruzlarna kar
milletin hazrlanmas iin de ayrca alkanz uyandrmak isterim.
Bu sene iinde arsulusal bakmdan bizim iin mesut hdiseler oldu.
ngiltere Kiral Sa Majeste Sekizinci Edvardn mtenekkiren ziyaretini ve Boazlarda yeni rejimin, Montr
Mukavelesinin derpi ettii vehile, tatbika balandn, bunlarn banda olarak zikretmeliyim (srekli alklar).
Tanmakla bahtiyar olduum ngilizlerin Byk Kraliyle aramzda husule gelen dostluun, milletlerimizin
temayltna uygun olarak, iki hkmet arasnda fiilen inkiaf etmekte olan samim mnasebet zerinde hayrl
tesirine phe yoktur (alklar).
Trkiyenin hakkn teslim etmekle yksek dostluk ve anlay gsteren Montr Mukavelesi kidleri, ayn
zamanda kritik devam eden arsulusal durumun bu nemli devresinde, istikrar iin herkesin almas icabeden
umumi sulh iine de, deerli hizmet etmi oldular (alklar).
Tarihte birok defa mnakaa ve ihtiras vesilesi olmu olan Boazlar, artk tamamiyle Trk hkimiyeti
idaresinde, yalnz ticaret ve dostluk mnasebetlerinin muvasala yolu haline girmitir (alklar). Bundan byle
muharib her hangi bir devletin harb sefinelerinin Boazlardan gemesi memnudur (bravo sesleri, alklar).
Bu mnasebetle, karada ve denizde Byk komumuz Sovyet Rusya ile aramzdaki, on be seneden beri her
trl tecrbeden gemi olan dostluun, ilk gndeki kuvvet ve samimiyetini tamamiyle muhafaza ederek, tabi
inkiafatnda devam ettiini beyan etmekle de, ayrca memnuniyet duyarm (srekli alklar).
Bu sene iinde, Afganistann kymetli Hariciye ve Harbiye Vezirleriyle grmekten de memnun oldum.

Dost ve mttefik Yugoslavyann yksek Bavekil ve Hariciye Nazrnn Mill Bayrammzda aramzda
bulunmas, bize ayr bir sevin verdi (alklar).
Balkanlar arasndaki kardeliin tarsini, bizim teden beri balca emelimizdir.
Trk - Yugoslav ball bunun esasl bir tezahrdr (alklar).
Dier mttefiklerimiz ve dostlarmz ile de temaslarmz, daim ve samimdir. Balkanlarda, Garbi Asyada ve
ark Akdenizde mevcut sulhun devam, eski dnyann birok dier yerlerine nispetle, daha emin grnmektedir
(alklar). Trkiyenin btn devletlerle mnasebetlerinin iyi olduunu, memnuniyetle kaydederim (alklar).
Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakik sahibi z Trk olan
skenderun - Antakya ve havalisinin mukadderatdr (bravo sesleri, srekli alklar). Bunun zerinde, ciddiyet
ve katiyetle durmaya mecburuz (ayakta srekli alklar, yaa, varol sesleri).
Daima kendisi ile dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzda tek ve byk mesele budur
(hallolmal sesleri). Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alkamzn iddetini ve samimiyetini iyi anlarlar
ve tabi grrler (alklar).
nmzdeki sene, mzakereler ve silhlanma yarlar ile byk bir hazrlk senesi olacaa benziyor.
Devletler arasndaki ihtilflarn anlamalara varmasn samimiyetle dileriz.
Sayn Milletvekilleri;
Ar ve nemli ileriniz, size, millet yolunda, esasl hizmetler hazrlamaktadr. Milletin sevgileri hayrl ve
faydal almalarmzda sizinle beraberdir (srekli alklar, bravo Atatrk sesleri).
***

BENC DNEM NC TOPLANMA YILINI AARKEN

1 Kasm 1937

Beinci devrenin nc yln ayorum.

Her eyden nce, sevgili Kamutay arkadalarmla, yeni alma yl balangcnda, kar karya bulunmaktan
duyduum derin sevin ve saadeti ifade etmeliyim (alklar). Sizi, yksek sayg ile selmlar ve bu alma
ylnzn da, millet ve memleket iin feyizli basanlarla bezenmesini dilerim.
Sayn Milletvekilleri,
Memnuniyetle grmekteyizki cumhuriyet rejimi, yurdumuzda huzur ve sknun en iyi yerlemesini temin
etmi bulunuyor. Vatandalar ve bu yurtta oturanlar, cumhuriyet kanunlarnn eit artlan altnda kendileri iin
hazrlanan hrriyet, refah ve saadet imknlarndan zami istifade etmektedirler.
Milletimizin lyk olduu yksek medeniyet ve refah seviyesine varmasn alkoyabilecek hi bir engel
dnmee yer braklmadm ve braklmyacan huzurunuzda sylemekle bahtiyarm (bravo sesleri, alklar).
Tuncelindeki icraatmz neticeleri, bu hakikatin yakn ifadesidir.
leri hkmetiliin iar, halk, kudretine olduu kadar efkatine de samimiyetle inandrabilmesidir. Byk,
kk btn Cumhuriyet memurlarnda bu zihniyetin, en geni lde inkiafna nem vermek, ok yerinde olur.
Hususi idarelerin geen ylki faaliyetleri, verimli olmutur. Ancak, hususi idareler ve belediyeler, byk
kalknma savamzda baar haslasn artracak vazifeler almal ve hususiyle hayat ucuzluunu temin edecek,
yerine gre tedbirler bulmal ve salhiyetlerini tam kullanmaldrlar.
ehircilik ilerinde de, teknik ve plnl esaslar dhilinde almak lzmdr. Bunun iin belediyelerimizi treli
bir surette aydnlatmak, klavuzlamak iiyle uraacak, merkezde, bir teknik bro kurulmasn tavsiye ederim.
Kendine inklbn ve inklpln eitli ve hayat vazifeler verdii Trk vatandann sal ve salaml,
her zaman, zerinde dikkatle durulacak mill meselemizdir.

Salk ve Sosyal Yardm Vekletinin bu mesele zerindeki sistemli almalar, yksek Kamutay memnun
edecek mahiyette inkiaf etmektedir.
Ayn veklet, kendine verdiimiz gmen ilerini de sosyal ve ekonomik politikamza uygun olarak baar ile
grmektedir.
Vekletin, Salam ve grbz nesil, Trkiyenin mayasdr prensipini, pek iyi kavryarak almakta
olduunu takdire deer bulurum.
Yce Saylavlar,
Bilindii gibi, biz yurt emniyeti iinde fertlerin emniyetini de, lyk olduu derecede gz nnde tutarz.
Bu emniyet, Trk Cumhuriyeti kanunlarnn, Trk hkimlerinin teminat altnda, en ileri ekilde mevcuttur.
Kanunlarmzda yaptmz baz tadiller ve kabul buyurduunuz Mehut Crmler Kanunu, bu maksada kuvvetle
hizmet etmitir.
Adl bnyemizin ve kanun diziimizin, daima bu ynden incelemelerle Trkiyenin dinamik hayatna, hi
amadan, uygunluklar temin edilmelidir. Bu lzum karsnda, kara ve deniz ticaret kanunlarmzn ekonomik
bnyemizdeki inkiaflara daha uygun hale getirilmesinde, zaman geirilmemek yerinde olur. Bir de, u nokta
zerinde durmama, izin vermenizi rica edeceim: Emniyet ve hak ileriyle alkal usullerde ve kanunlarda,
kolaylk, abukluk, aklk ve kesinlik esas olmaldr. Bu sebeple, Vatandalarn icra daireleriyle olan iliiklerini
kolaylatrmak kasdiyle yaplan ettlerin, bir an evvel kanun haline getirilmesini tavsiyeye lyk bulurum. Bu
iaret ve tavsiyelerimin, iyi karlanacana phe etmem; nk, her sahada olduu gibi, adl usuller ve kanunlar
sahasnda da, Trk Cumhuriyetinin ve onun yksek deerli Kamutaynn anlay, ileri anlaytr.
imdi arkadalar, ekonomi hayatmz gzden geireceim. Derhal bildirmeliyim ki, ben, ekonomik hayat
denince; ziraat, ticaret, sanayi faaliyetlerini ve btn nafa ilerini, birbirinden ayr dnlmesi doru olmyan
bir kl sayarm. Bu vesile ile unu da hatrlatmalym ki, bir millete mstakil hviyet ve kymet veren siyasi
varlk makinasnda, devlet, fikir ve ekonomi hayat mekanizmalar, birbirlerine bal ve birbirine tabidirler; o
kadar ki, bu cihazlar birbirine uyarak ayn ahenkte altrlmazsa, hkmet makinasnn motris kuvveti israf
edilmi olur, ondan beklenen tam verim elde edilemez. Onun iindir ki, bir milletin kltr seviyesi, sahada;
devlet, fikir ve ekonomi sahalarndaki faaliyet ve baarlar neticelerinin haslasiyle llr.
Sayn Milletvekilleri,
Mill ekonominin temeli ziraattir. Bunun iindir ki, ziraatte kalknmya byk nem vermekteyiz. Kylere
kadar yaylacak programl ve pratik almalar, bu maksada erimeyi kolaylatracaktr.
Fakat, bu hayat ii, isabetle amacna ulatrabilmek iin, ilk nce, cidd ettlere dayal bir ziraat siyaseti tesbit
etmek ve onun iinde, her kylnn ve btn vatandalarn kolayca kavryabilecei ve severek tatbik edebilecei
bir ziraat rejimi kurmak lzmdr. Bu siyaset ve rejimde, nemli yer alabilecek noktalar balca unlar olabilir :
Bir defa, memlekette topraksz ifti braklmamaldr. Bundan daha nemli olan ise, bir ifti ailesini
geindirebilen topran, hibir sebep ve suretle, blnemez bir mahiyet almas (alklar). Byk ifti ve iftlik
sahiplerinin iletebilecekleri arazi genilii, arazinin bulunduu memleket blgelerinin nfus kesafetine ve toprak
verim derecesine gre snrlanmak lzmdr..
Kk, byk btn iftilerin i vastalarn artrmak, yeniletirmek ve korunmak tedbirleri, vakit
geirilmeden alnmaldr. Her halde, en kk bir ifti ailesi, bir ift hayvan sahibi klnmaldr; bunda, ideal
olan kz deil, beygir olmaldr, kz, ancak baz artlarn henz temini g blgelerde ho grlebilir. Kyller
iin, umumiyetle pulluu pratik ve faydal bulurum. Traktrler, byk iftilere tavsiye olunabilir. Kyde ve
yakn kylerde, mterek harman makinalar kullandrmak, kyllerin ayrlamyaca bir det haline
getirilmelidir.
Memleketi; iklim, su ve toprak verimi bakmndan, ziraat blgelerine ayrmak icabeder. Bu blgelerin her
birinde, kyllerin, gzleriyle grebilecekleri, almalar iin rnek tutacaklar verimli, modern, pratik ziraat
merkezleri kurulmak gerektir.

Bugn, devlet idaresinde bulunan iftliklerin ve bunlarn iindeki trl ziraat - sanayi kurumlarnn bir ksm;
ziraat hayat ve faaliyetinin btn sahalarnda her trl teknik ve modern tecrbelerini ikmal etmi olarak
bulunduklar blgelerde en faydal ziraat usul ve sanatlarn yaymya hazr bulunmaktadrlar. Bu, veklet iin,
byk kolaylklar temin edecektir. Ancak, gerek mevcut olan ve gerek btn memleket ziraat blgeleri iin
yeniden kurulacak ziraat merkezlerinin, sekteye uramadan tam verimli faaliyetlerini; imdiye kadar olduu gibi,
devlet btesine arlk vermeksizin kendi gelirleriyle kendi varlklarnn idare ve inkiafn temin edebilmeleri
iin, btn bu kurumlar birletirilerek geni bir iletme kurumu tekil olunmaldr.
Bir de, bata buday olmak zere, btn gda ihtiyalarmzla endstrimizin dayand trl iptidai maddeleri
temin ve haric ticaretimizin esasn tekil eden eitli mahsullerimizin ayr ayr her birinde, miktarn artrmak,
kalitesini ykseltmek, istihsl masraflarn azaltmak, hastalk ve dmanlariyle uramak iin gereken teknik ve
kanun her tedbir, vakit geirilmeden alnmaldr.
Orman servetimizin korunmas lzumuna ayrca iaret etmek isterim. Ancak, bunda mhim olan, korunma
esaslarn; memleketin trl aa ihtiyalarn devaml olarak karlamas icabeden ormanlarmz muvazeneli ve
teknik bir surette ileterek istifade etmek esasiyle mkul bir surette telif etmek mecburiyeti vardr. Buna, byk
Kamutayn, lyk olduu ehemmiyeti vereceine phe yoktur.
Sayn Milletvekilleri,
D ticarette takip ettiimiz ana prensip, ticaret muvazenemizin aktif karakterini muhafaza etmektir. nk,
Trkiye tediye muvazenesinin en mhim esasn, bu tekil eder.
Son yllarn rakamlar ve geirdiimiz senenin bugne kadar gsterdii seyir ve istikamet, takip ettiimiz
prensipin elde edilmi mspet neticelerini gstermektedir.
Kontenjan usul, muayyen anlama artlarmz kabul etmi memleketler iin bsbtn kaldrlmtr. Bu
memleketlerden piyasann kaytsz, artsz ithalt yapabilmesi temin edilmitir.
D ticaret politikamzn hususiyeti udur : ve d Vaziyet icaplarn daima karlamak suretiyle seyirlerine
intibak etmek.
ticarete gelince, bunda, en nde grdmz esas, tekiltlandrma ve muayyen tipler zerinde ileme ve
rasyonel almadr.
Kesin zaruret olmadka, piyasalara karlamaz; bununla beraber, hibir piyasa da babo deildir. Sras
gelmiken, cumhuriyetin tccar telkkisini de ksaca ifade edeyim : Tccar, milletin emei ve retimi
kymetlendirilmek iin, eline ve zeksna emniyet edilen ve bu emniyete liyakat gstermesi gereken adamdr
(bravo sesleri, alklar). Bu bakmdan, ihracatlar hakkndaki kanun, murakabe hakkndaki kanun,
tekiltlandrma hakkndaki hkmler, mspet neticelerini vermektedir.
hracat mallarmzn, hkmetin yakn kontrol altnda, satlarnn tekiltlandrlmas mhimdir. Bunu gz
nnde tutan Ekonomi Vekleti, geen yl iinde Idrda, Ee, Trakya blgelerinde trl mevzulara ait sat
kooperatifleri tekil etmi ve onlar faaliyete geirmitir. nmzdeki yl iinde, bata fndk olmak zere, dier
belli mahsullerimizi de, alkalandran birlikleri vcuda getirmelidir.
Sayn Arkadalar,
Endstrilemek, en byk mill dvalarmz arasnda yer almaktadr. almas ve yaamas iin ekonomik
elemanlar memleketimizde mevcut olan byk, kk her eit sanayii kuracaz ve ileteceiz (alklar). En
bata vatan mdafaas olmak zere, mahsullerimizi kymetlendirmek ve en ksa yoldan, en ileri ve refahl Trkiye
idealine ulaabilmek iin, bu bir zarurettir.
Bu kanaatle, be yllk ilk sanayi plnnn geri kalan ve btn hazrlklar bitirilmi olan birka fabrikasn da,
sratle baarmak ve yeni pln iin hazrlanmak icabeder.
Endstrileme karar ve hareketimize mtenazr olarak bu gnk mevzuatmzda dnlecek tadiller ve ilve
edilecek baz yeni hkmler vardr. Bunlarn balcalarn yle hulsa edebiliriz :

Sermayesinin tamam veya byk ksm devlete ait ticari - sanai kurumlarn mal kontrol eklini; bu
kurumlarn bnyelerine ve kendilerinden istediimiz ve isteyeceimiz ticari usul ve zihniyetle alma icaplarna
sratle tevfik etmek. . . Bu gibi kurumlarn bugnk usullerle alabilmelerine ve inkiaf etmelerine imkn
yoktur.
Mevcut Gmrk Tarifeleri Kanununda da, bugnk politika ve temaylmze uygun tedbirleri yapmak
lzmdr.
Dier mhim nokta, daha evvel de iaret ettiim gibi, memlekette, hususiyle baz blgelerde, gze arpacak
ehemmiyet alan hayat pahall mevzuu ile uramak... Bunun iin ilm bir tetkik yaptrlmal ve tesbit edilerek
sebepleriyle radikal ve plnl ekilde mcadele edilmelidir.
Kk esnafa ve byk sanayi erbabna muhta olduklar kredileri kolayca ve ucuzca verecek bir teekkl
vcuda getirmek ve kredinin, normal artlar altnda, ucuzlatlmasna almak da ok lzmdr.
Trkiyede devlet madencilii mill kalknma hareketleriyle yakndan alkal mhim mevzulardan biridir.
Umumi endstrileme telkkimizden baka, maden arama ve iletme iine, her eyden nce, haric tediye
vastalarmz, dviz gelirimizi artrabilmek iin, devama ve hususi bir ehemmiyet vermiye mecburuz.
Maden Tetkik ve Arama Dairesinin almalarna zami inkiaf vermesini ve bulunacak madenlerin,
rantabilite hesaplar yapldktan sonra, plnl ekilde hemen iletmiye konulmasn temin etmemiz lzmdr. Elde
bulunan madenlerin en mhimleri iin, yllk bir pln yaplmaldr.
Ereli irketini satn aldmz ve Ereli kmr havzasnda rasyonel bir istihsl plnnn, gnn meselesi
olduunu biliyorsunuz. Bunun ikmali abuklatrlarak kmr istihsaltmz ksa bir zamanda, en az bir misli
artrlmaldr.
Dier taraftan, Maden Tetkik ve Arama Dairesinin, Divriki sahasnda bulduu ve cevher nispeti itibariyle
ehemmiyetli olan demir madeninin sratle iletilmesine geilmesi ve Karabk demir - elik sanayiimiz ihtiya
pln dndaki ksmnn ihracatna balanlmaldr (alklar).
Liman ilerinde modern ve plnl alma ve tarifelerdeki tenziltn uyandrd memnuniyetin verimli
neticeleri, ticarette dikkati celbetmitir. Bu yolda devam edilmesinde isabet olacaktr.
Ekonomik bnyemizdeki inkiaf, deniz nakliye vastalar ihtiyalarn her gn artrmaktadr. Yeni sipari
edilen gemilerden bir ksm, nmzdeki ilkbaharda gelmi bulunacaktr. Fakat bunlar, bugnden grlmekte
olan ihtiya hacmine cevap verecek adet ve nispette deildir.
Yeni gemiler ina ettirmek ve bilhassa eski tersaneyi, ticaret filomuz iin, hem tamir, hem yeni inaat merkezi
olarak faaliyete getirmek esbabn temin etmek lzmdr (alklar).
u gnlerde, yksek Meclise su mahsulleri ve Deniz Bank hakknda bir lyiha gelecektir. Mevzuunun, yksek
alkanz ekeceinden phe etmiyorum.
Arkadalar!
En gzel corafi vaziyette ve taraf denizle evrili olan Trkiye; endstrisi, ticareti ve sporu ile, en ileri
denizci millet yetitirmek kabiliyetindedir. Bu kabiliyetten istifadeyi bilmeliyiz; denizcilii, Trkn byk mill
lks olarak dnmeli ve onu az zamanda baarmalyz (yaa sesleri, alklar).
Ekonomik kalknma; Trkiyenin, hr mstakil, daima daha kuvvetli, daima daha refahl Trkiye idealinin, bel
kemiidir. Trkiye bu kalknmada iki byk kuvvet serisine dayanmaktadr :
Toprann iklimleri, zenginlikleri ve balbana bir servet olan corafi vaziyeti; ve bir de, Trk milletinin,
silh kadar, makina da tutmaya yarasan kudretli eli ve mill olduuna inand ilerde ve zamanlarda, tarihin
akn deitirir celdetle tecell eden, yksek sosyal benlik duygusu... (srekli alklar).
Sayn Milletvekilleri:
Demiryollar bir lkeyi medeniyet ve refah nurlariyle aydnlatan kutsal bir mealedir.

Cumhuriyetin ilk senelerinden beri, dikkatle, srarla zerinde durduumuz demiryollar inaat siyaseti,
hedeflerine ulamak iin, durmadan baar ile tatbik olunmaktadr.
ark ve cenupta, Sivas, Diyarbekir gibi, byk menzillere varan hatlar, geen yl iinde, Sivas - Malatya
iltisakiyle birbirine balanmtr. Zonguldaka varm olan hat dahi, bu zengin kmr havzasn, i vatana
balam bulunuyor.
Sivastan sonra, arka doru uzayp gitmekte olan hat da, ilk menzili Divrike varmtr. Bu kol, nmzdeki
yl, Erzincana ulam bulunacaktr. Diyarbekirden arka uzanacak hattn da inasna balanmtr.
ark Demiryollarnn satn alnm olduunu bilirsiniz. Cenupta Nusaybine giden hattan maada, yurt iinde
btn demiryollarnn idare ve iletilmeleri, Cumhuriyet Hkmetinin elindedir (alklar).
Demiryollar inaatmzn inkiaf, ran transit yolunun inkiafna ve motorize edilmesine de hizmet etmitir.
stanbuldan itibaren balyan Avrupa turist yolunun asfalt olarak inasna devam olunmaktadr.
Bu tarz inaatn, bir pln dhilinde, memleketin dier sahalarna da temili, beklediimiz mill baarlardandr.
ose ve kprler inaat inkiaf etmektedir. Demiryollar ina siyasetimizin tatbiki yllar iinde (78) kpr,
geie alm bulunuyor. (23) kpr de ina halindedir. Bu kprler, her biri balbana birer fen ve sanat eseri
olarak, yeni nesillere, cumhuriyetin armaan bideleri olacaktr. Demiryol hatlarmz i sahalara balyacak ve
bu hatlarn bir an evvel mill ekonomik kalknmaya zami hizmetini temin edecek olan kara yolu inaat,
nmzdeki devrelerde teksif ve bir pln dahilinde tevsi edilmek lzmdr.
Her blgenin ihtiyacna gre, istasyonlarda tamamlayc tesisat da yaplmak ve muhtelif mallarn lzm gibi
sevkn temin edecek teknik artlar haiz vagon mevcudunu artrmak zaruridir. Bunda da byk himmetlerin
esirgenme meini dilerim.
Su ve imar ilerine, dikkatle devam edilmektedir.
Posta - Telgraf - Telefon ilerimizde esasl bir inkiaf vardr. Bununla beraber, ehirler arasndaki telefon
muhabereleri iinin bir an evvel tamamlanmasna allmaldr.
Ankarada yeni bir radyo istasyonunun inasna balanm olduunu memnuniyetle kaydederim.
Sivil Hava Yollar idaresi, devlet tekilt arasnda, modern bir idare halinde yer almtr.
Btn teknik artlar ve emniyet icaplar iinde almakta olan bu idarenin, byk ehirlerimizin hepsi
arasnda, en modern muvasala yolu roln bir an evvel ifaya balamas ve arsulusal hatlarla da, kendi
vastalariyle, irtibat tesis eylemesi imkn, az zamanda teminini beklediimiz nemli ilerdendir.
Arkadalar,
Btn devlet cihazlarnn canll, grbzl, ilemesi bakmndan byk dikkatle zerinde durulmas
gerekli olan mal hayatmza temas ediyorum.
Cumhuriyet btelerinin taayyn eden ve daima kuvvetlenmesi gereken mterek hususiyetleri, yalnz denkli
olular deil, ayn zamanda, koruyucu, kurucu ve verici ilere, her defasnda daha fazla pay ayrmakta
olmalardr.
Bu politikamzn, mill faaliyet zerinde derhal yaratmya balad tesir iledir ki, bte tahmin rakkamlarmz
yalnz tahakkuk etmekle kalmyor, daima fazla ile de kapanmya balamtr.
1936 senesi, btesi, tahmine ve 1935 yl varidat tahakkuklarna gre, 22 milyon fazla ile kapanmtr. 1937
btesinin de, bugne kadar gsterdii seyir, ayn midi, fazlasiyle verecek mahiyettedir.
Bu netice; memleket ekonomisinin inkiafn, halkn refaha ulamakta olduunu ifade ettii gibi ayn zamanda
halk iin alan bir hkmetin halkn menfaatine olarak ald tedbirlerdeki isabeti de teyit etmektedir.
Samim bir bteye ve hakik bir tediye muvazenesine dayanan paramzn fiil istikrar vaziyetini kesin surette
muhafaza edeceiz.

Her nevi mal taahhtlerimizi, gn gnne yerine getirmek suretiyle, devlet itibarn ve mal sermaye ve
esham muhafaza ve takviye hususunda btn tedbirleri almak ve bu mevzuda dikkatli bulunmak umdemizdir
(alklar).
Devlet varidatnn inkiafn, yeni vergiler ihdasndan ziyade, devaml bir programla mevcut vergilerin tarh ve
cibayet usullerinin slahnda aramak lzmdr (alklar).
Son iki sene zarfnda hayvanlar, tuz, eker, imento, petrol ve benzin elektrik, iptidai maddeler resim ve
vergilerinde yaplan ve her biri 30-50 nispetinde bir vergi indirilmesini ifade eden tahfiflerin istihslin teviki
bakmndan, vatanda ve memleket iin mspet ve hayrl neticeler verdiini grmekteyiz.
Hayvan Vergisi ve Buhran ve Muvazene vergileri zerinde tetkikler yaplarak bte muvazenesi esasn
bozmyacak surette tedricen tahfif areleri dnlmelidir (alklar).
Bundan baka, memleketimizde yetimiyen iptidai maddeler ve istihsl maliyeti zerinde tesir yaparak, d
memleketler mamult ile rekabeti gletiren her nevi vergi ve resimler kaldrlmak lzmdr (alklar).
Gerek bu mevzular zerinde alrken, gerek her hangi bir mal karar alrken, ilk gznne getireceimiz ey,
mill faaliyet ve mill istihsl, yani verginin bizzat ana menba zerinde yapaca tesirler olmaldr. Maliye
memurlar da, i ileri memurlar gibi, halkla daim temas olan tekilttr. Bunlarn da, halk ile temaslarnda,
halk iin alan bir halk hkmetinin tabii vasf olan zami dikkat ve ihtimam gstermek ve zami emniyet ve
inan vermek iarlarnn inkiafna bilhassa itina etmeleri lzmdr (srekli alklar).
Cumhuriyet rejiminde nefi hazine demek; kanunun hazine lehine tesbit ettii hakla, kanunun mkellefi
karlatrd vazifeyi gayet denk bir halde elde tutmak demek olduunu bir an hatrdan uzak tutmamak nemli
prensipimizdir (bravo sesleri, srekli alklar).
nhisarlar mevzuunda itina edilmesi icabeden esas, bu kurumlarn mal monopol, ticari teekkl ve mill
valrizasyon kurumu karakterlerinin dikkatle telifidir.
Harice ttn satlar ve ihracat mevzuu, daha yakndan megul olmya deer mahiyettedir.
Gmrklere gelince; bunda, tesisata, alma usullerine ve kanun mevzular bakmndan gerekli slah
tedbirlerine hz verilmek icap etmektedir.
nhisar mamultnn fiatlar zerinde yaplan tenzilt satlar artrmtr.
Bu usuln daima dikkatte bulundurulmas faydal olur.
Arkadalar,
Byk dvamz, en medeni ve en mreffeh millet olarak varlmz kseltmtir (alklar).
Bu, yalnz kurumlarnda deil, dncelerinde temelli bir inklp yapm olan byk Trk milletinin dinamik
idealidir. Bu ideali en ksa bir zamanda baarmak iin, fikir ve hareketi, beraber yrtmek mecburiyetindeyiz. Bu
teebbste baar, ancak, treli bir plnla ve en rasyonel tarzda almakla mmkn olabilir. Bu sebeple okuyup
yazma bilmiyen tek vatanda brakmamak; memleketin byk kalknma savann ve yeni atsnn istedii teknik
elemanlar yetitirmek; memleket dvalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesle yaatacak fert ve
kurumlar yaratmak; ite bu nemli umdeleri en ksa zamanda temin etmek, Kltr Vekletinin zerine ald
byk ve ar mecburiyetlerdir (alklar).
aret ettiim umdeleri, Trk genliinin dimanda ve Trk milletinin uurunda daima canl bir halde tutmak,
niversitelerimize ve yksek okullarmza den balca vazifedir.
Bunun iin memleketi imdilik byk kltr blgesi halinde mtala ederek; garp blgesi iin, stanbul
niversitesinde balanm olan slahat programn daha radikal bir tarzda tatbik ederek cumhuriyete cidden
modern bir niversite kazandrmak; merkez blgesi iin, Ankara niversitesini az zamanda kurmak lzmdr. Ve
Dou blgesi iin Van Gl sahillerinin en gzel bir yerinde, her ubeden ilk okullariyle ve nihayet
niversitesiyle modern bir kltr ehri yaratmak yolunda, imdiden fiiliyata geilmelidir (alklar).

Bu hayrl teebbsn, dou vilyetlerimiz genliine bahedecei feyiz, Cumhuriyet Hkmeti iin ne mutlu
bir eser olacaktr (alklar).
Tavsiye ettiim bu yeni teebbslerin, eitmen ve retmen ihtiyacn ziyadeletirecei phesizdir. Fakat bu
cihet, hi bir vakit, ie balama cesaretini krmamaldr. Vekletin, geen yl iinde, bu ynden yapt tecrbeler,
ok mit verici mahiyettedir.
Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn, Trk mill varln aydnlatan ok kymetli ve nemli birer ilim kurumu
mahiyetini aldn grmek, hepimizi sevindirici bir hdisedir (alklar).
Tarih Kurumu; yapt kongre, kurduu sergi, yurt iindeki hafirler, ortaya kard eserlerle, imdiden btn
ilim dnyasna kltrel vazifesini ifaya balam bulunuyor.
lk resim galerimizi de bu yl am bulunuyoruz.
Geen yl, Ankarada kurulan Devlet Konservatuarnn; mzikte, sahnede, kendisinden beklediimiz teknik
elemanlar sratle verebilecek hale getirilmesi iin, daha fazla gayret ve fedakrlk yerinde olur. Her eit spor
faaliyetlerini, Trk genliinin mill terbiyesini ana unsurlarndan saymak lzmdr. Bu ite, hkmetin imdiye
kadar olduundan daha ok cidd ve dikkatli davranmas, Trk genliini, spor bakmndan da, mill heyecan
iinde itina ile yetitirmesi, nemli tutulmaldr.
Sevgili Arkadalarm,
Ordu, Trk Ordusu!... te btn milletin gsn itimat, gurur duygulariyle kabartan anl ad! (srekli
alklar). Onu, bu yl iinde, ksa faslalarla iki defa, byk ktleler halinde, yakndan grdm. Trakya ve Ee
byk manevralarnda. .. Disiplinini, enerjisini, subaylarnn vukuflu gayretini, byk komutan ve
generallerimizin yksek sevk ve idare kabiliyetlerini grdm (alklar). Derin iftihar duydum, takdir ettim
(alklar).
Ordumuz, Trk birliinin, Trk kudret ve kabiliyetinin, Trk vatanseverliinin eliklemi bir ifadesidir.
Ordumuz; Trk topraklarnn ve Trkiye idealini tahakkuk ettirmek iin sarf etmekte olduumuz sistemli
almalarn yenilmesi imknsz teminatdr (alklar).
Teslihat ve tehizat programmzn tatbikat, muvaffakiyetle ilerliyor. Bunlar memleketimizde yapmak
emelimiz, tahakkuk yolundadr. Harb sanayii tesisatmz, daha ziyade inkiaf ve tevsi iin alman tedbirlere
devam edilmeli ve endstrileme mesaimizde de ordu ihtiyac ayrca gz nnde tutulmaldr (alklar).
Bu yl iinde, denizalt gemilerini memleketimizde yapmya baladk.
Hava kuvvetlerimiz iin yaplm olan yllk program, byk milletimizin yakn ve uurlu alkasiylc,
imdiden baarlm saylabilir.
Bundan sonras iin, btn tayyarelerimizin ve motrlerinin memleketimizde yaplmas ve harb hava
sanayiimizin de, bu esasa gre inkiaf ettirilmesi iktiza eder. Hava kuvvetlerinin ald ehemmiyeti gz nnde
tutarak, bu mesaiyi plnlatrmak ve bu mevzuu lyk olduu ehemmiyetle milletin nazarnda canl tutmak
lzmdr (alklar).
Byk mill disiplin okulu olan ordunun; ekonomik, kltrel, sosyal savalarmzda bize ayn zamanda en
lzumlu elemanlar da yetitiren byk bir okul haline getirilmesine, ayrca itina ve himmet edileceine, phem
yoktur.
Byk Kamutay,
D siyasetimiz, geen yl iinde de, sulh ve arsulusal emek birlii yolunda inkiaf etmi ve yrdmz
ynn deimez olduunu bir daha belirtmitir.
Milletler Cemiyetinin geirmekte olduu etin safhalarda, Cumhuriyet Hkmeti, bu arsulusal kuruma olan
balln, her sahada gstermek suretiyle, sulh idealine en uygun yoldan ayrlmamtr.
Byk bir mill dvamz olan Hatay iinin geirdii safhalar malmunuzdur.

Milletler Cemiyeti yksek idaresi altnda cereyan etmi olan mzakereler, Hatay halkn lyk olduu mesut ve
mstakil idareye kavumas yolunda amaladmz gayeyi temin edecek vesikalarn kabul ve imzasiyle
neticelenmitir (alklar).
Yeni Hatay rejiminin meriyete girmesine, ksa bir zaman kald.
Bu rejimi, kendileriyle en dostane bir zihniyetle emek birlii yapm olduumuz Franszlarn, iyi niyetle ve
amalanan gayeyi temin edebilecek ekilde tatbika balyacaklarna phe edilmemelidir.
Yarnki Trk - Fransz mnasebetlerinin dilediimiz yolda inkiafna, Hatay iinin iyi bir ynde yrmesi,
esasl bir l ve mil olacaktr kanaatindeyim (alklar).
Balkan siyasetimiz en mesut bir i birlii yaratmakta devam ederek kendisine izilmi olan sulh yolunda her
gn daha verimli neticelerle ilerlemektedir (alklar).
Cumhuriyet Hkmetinin, arkta takip edegelmekte bulunduu dostluk ve yaknlk siyaseti, yeni bir kuvvetli
adm att. Sadabatta, dostlarmz Afganistan, Irak ve ran ile imza etmi olduumuz drtl muahede, byk bir
memnuniyetle kayda deer sulh eserlerinden biridir. Bu misakn etrafnda toplanan devletlerin, ayn gayeyi takip
eden ve sulh iinde inkiaf samimiyetle istiyen hkmetleri arasnda, i birliinin tide de hayrl neticeler
vereceinden emin bulunmaktayz.
Cumhuriyet Hkmetinin, komulariyle ve dier byk, kk devletlerle olan mnasebetlerinde, ahenkli bir
istikrar ve inkiaf gze arpmaktadr.
Sulh yolunda nereden bir hitap geliyorsa, Trkiye onu, tehalkle karlad ve yardmlarn esirgemedi
(alklar).
spanya hdiseleri dolaysiyle Akdeniz ve Karadenizde alnmas gereken tedbirlere, Cumhuriyet Hkmeti,
en geni bir zihniyetle itirak etti.
Dnyann her tarafnda olduu gibi, bizi alkalandran sahalarda ve bu arada, Akdenizde, skn ve istikrarn
korunmas, bizim yakndan ve alka ile takip ettiimiz bir mevzudur.
urasn da memnuniyetle kaydedebilirim ki ark Akdeniz ve Karadeniz sulariyle Balkanlarda ve Yaknarkta, geen sene iaret ettiim iyi mnasebetler, ayniyle devam etmitir.
Geen seneden beri, dost ve mttefik devletlerin mhim ricaliyle bizim devlet adamlarmz arasnda karlkl
ziyaretler vukua gelmi ve bu, dostluklarmzn tezahrne vesile olmutur (alklar).
Hkmet, bu son sene zarfnda, devletlerle olan ticari mnasebetlerini, memleketin ekonomik bnyesine
uyacak mukavele ve anlamalar yaparak tanzim etti.
Bunlar arasnda Fransa, ngiltere, Almanya ve Sovyet Rusya ile aktedilen mhim ticari anlamalar, bilhassa
kaydetmek isterim. Hkmetin d tekiltnn; ekonomik kalknma savamzla alkal daireler iin bilgi ve
istihbarat ufkunu genileten yardmc birer daire olarak, almalarn tanzim etmek lzmdr.
D siyasetimizin ayrc vasfn ksaca anlatm olmak iin, deyebilirim ki, tuttuumuz siyasi yol ve hedeften
ayrlmyoruz. Son senelerde, arsulusal mnasebetlerde daim deiiklikler olmasna ramen, biz bu karkln
ortasnda, sulhseverlikle duygulu olarak, karlkl dostluklarmza riayet ediyoruz; onlarn mahiyet ve dairelerini
geniletmeye msait zihniyetle arsulusal vaziyet ve vazifemizi gznnde tutarak alyoruz. Bu yolda, itina ile
almaya devam etmek, hkmete tavsiye edeceim en doru karar olduu kanaatindeyim (alklar).
Aziz Millet vekilleri,
Dnyaca malm olmutur ki, bizim devlet idaresindeki ana programmz, Cumhuriyet Halk Partisi
programdr. Bunun kapsad prensipler, idarede ve siyasette bizi aydnlatc ana hatlardr. Fakat, bu prensipleri,
gkten indii sanlan kitaplarn domalariyle asla bir tutmamaldr. Biz, ilhamlarmz, gkten ve gaipten deil,
dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz (alklar).
Bizim yolumuzu izen; iinde yaadmz yurt, barndan ktmz Trk milleti ve bir de milletler tarihinin
bin bir facia ve ztrap kaydeden yapraklarndan kardmz neticelerdir (alklar).

Elimizdeki programn ruhu, bizi yalnz bir ksm vatandala alkal kalmaktan meneder. Biz, btn Trk
milletinin hadimiyiz. Geen yl iinde, parti ile hkmet tekiltn birletirmekle vatandalar arasnda ayrlk
tanmadmz fiilen gstermi olduk. Bu hdisenin bizim, devlet idaresinde kabul ettiimiz, kuvvet birdir ve o
milletindir hakikatine uygun olduu meydandadr (alklar). Kuvvetin yegne kayna olan, Trk milletinin
gzide vekillerini, byk bahtiyarlkla eilerek selmlarm (bravo, yaa sesleri, iddetli ve srekli alklar).
***

BENC DNEM DRDNC TOPLANTI YILININ

AILIINDA ATATRK ADINA BAVEKL CELL BAYAR TARAFINDAN OKUNAN
SYLEV
1 Kasm 1938

Sayn Millet vekilleri! Hepinizi sevgi ve sayg ile selmlarm...

Geen sene aziz Kamutay arkadalarma millet ve memleket iin ne gibi feyizli iler baarmak istediimizi
izah etmitim. Bu gn de bunlardan hangilerinin bu yl iinde yapldn bildirmek isterim.
Sayn Arkadalarm;
Hereyden evvel size kvanla arzedeyim ki millet ve memleket geen seneyi de tam bir huzur ve skn iinde
ykselme ve kalknma faaliyetiyle geirmitir.
Uzun yllardan beri devam eden ve zaman zaman hd bir ekil alan Tunelindeki toplu ekavet hdiseleri
muayyen bir program dahilindeki almalarn neticesi olarak ksa bir zamanda bertaraf edilmi o mntakada bu
gibi vakalar bir daha tekerrr etmemek zere tarihe devrolunmutur (bravo sesleri).
Cumhuriyetin feyzinden yurdun dier evltlar gibi oradakiler de tamamiyle istifade edeceklerdir.
Hususi idare ve belediyelerin bu ylki faaliyetleri, geen senelerden fazla ve daha verimli olmutur.
mar ilerinde belediyeleri, treli surette aydnlatmak klavuzlamak ve faaliyetlerini takip ve murakabe etmek
zere merkezde bir teknik bro tekili yol ve yap kanununda ilerin ve istimlk muamelelerinin sratle
yrmesini temin edecek tadilt yaplmas Belediyeler Bankasnn ilerinde yardmn geniletmesi, ifti
mallarnn emniyetini korumak ve zira sulular sratle meydana karp sulularn cezalandrlmas iin yksek
Kamutaya sunulmak zere birer kanun lyihas hazrlanmtr.
Byk Meclisin tasvibine arzedilmi olan yeni Nfus Kanununun kabul ve tatbiki nfus ilerinin daha
modern ve muntazam bir ekilde yrtlmesini temine hizmet edecektir.
Muhterem Arkadalar;
Shhat ve timai Muavenet Vekleti kendisine verilen salk ve itimai yardm vazifelerine iskn ve gmen
ilerine yksek Meclisin kabul buyurduu tahsisat dhilinde baariyle devam etmitir.
Bu senenin ilkbaharnda Orta-Anadoluda bilhassa Krehir ve Yozgat havalisinde bir ksm kylerimizi harap
ve aziz vatandalarmzdan bazlarnn lmne sebebiyet vermekle bizi ok mteessir eden bir yer sarsnts
olmutu. Shhat ve timai Muavenet Vekleti ve ayn zamanda bu ile tavzif edilen Kzlay Cemiyeti felkete
uryan vatandalarmz korumak iin derhal gereken tedbirleri almlardr.
Bu sahada yaplmasna karar verilen 2114 evden bir ksm bitmitir. Bir ksmnn da inaat ilerlemektedir. Bu
hizmet ve mesaiyi memnuniyetle kaydederim.
Yce Saylavlar!
Memlekette mevcut huzur ve asayie muvazi olarak adalet cihaz da intizamla ilemektedir.
Mehut crmler kanununun tatbikatndan elde edilen iyi neticelerden rnek alnarak bu kanun ar cezal
crmlere de temil edilmitir.

nklbmzn istikrarn teyit iin yeni kanun tedbirler alnmtr. Bu maksatla Trk Ceza Kanunundaki
devletin ahsiyetine ve devlet kuvvetleri aleyhine taallk eden crmler daha kuvvetli meyyidelere balanmtr.
Cezaevlerinin terbiye, slah ve i esaslarna gre dzeltilmesi yolundaki hayrl faaliyetin geniletilmesi
cemiyete; doru yoldan saparak hrriyetini kaybetmi olan binlerce vatanda nafi birer uzuv olarak
kazandrmaktadr.
Sayn Milletvekilleri;
Devletin ekonomik sahadaki yapc ve yaptrc kudret ve prensibinin ziraat ilerimize de temili yolunda bir
numune olmak zere hkm ahsiyeti haiz Ziraat letmeleri Kurumu tekil edilmitir.
Geen seneki nutkumuzda :
Mill ekonominin temeli ziraattir.
Bunun iindir ki, ziraatte kalknmamza byk nem vermekteyiz. Kylere kadar yaplacak programl ve
pratik almalar bu maksada ermei kolaylatracaktr. Fakat bu hayat ii isabetle amacna ulatrmak iin, ilk
nce, cidd ettlere dayal, bir ziraat siyaseti tesbit etmek ve onun iin de her kylnn ve btn vatandalarn,
kolayca kavrayabilecei ve severek tatbik edebilecei bir ziraat rejimi kurmak lzmdr. tavsiyesinde
bulunmutuk. Buna ait ettler ikmal edilmitir.
Cumhuriyetin on beinci yl plnl, sistemli ziraat ve ky kalknmasnn mebdei olmaldr.
Sayn Arkadalar;
Ekonomi ilerimiz normal inkiaf yolunu takip etmektedir.
Bu yl da istihsalin, mbadelenin ve kredinin dzenlenmesiyle sanayileme ve tekiltlanma sahalarnda
mspet neticeler alnmtr.
Maden tetkik ve arama ileriyle maden iletmeleri mevcut programna gre inkiaf etmektedir.
D ticaret politikamz vaziyete mill ve beynelmilel konjonktre uyarak karlkl menfaat ve msaadeler
esasna bal kalmakta devam etmitir.
hracatn murakabesi ve ihra mallarmzn standartlanmas yolundaki almalar yrmekte ve hayrl
neticeler elde edilmektedir. Bu sene yeniden birtakm ihra mallarmz daha murakabe edilen mallar arasna
girmitir.
Bylece ihracatmzn ve ihracatmzn itibarm ykselttiini grdmz bu usuln sahas geniletilmektedir.
Halkmzn bedi kabiliyetlerine makes olan ve her gnk ihtiyalarmzn byk bir ksmn karlayan el ve
ev kk sanatlarn cumhuriyet rejiminde lyk olduu mertebeye ykseltilmesi icabeder. Bunun iin tevikler
yaplmasn ve bu baptaki lyihann bir an evvel mzakeresini tavsiyeye ayan bulurum.
Geen itima devresinde yksek Meclisin kabul buyurduu sermayesinin tamam devlet tarafndan verilmek
suretiyle kurulan iktisadi teekkllerin tekiltiyle idare ve murakabeleri hakkndaki kanunun tatbiki iin
tekilta balanmtr.
Memleketin muhtelif yerlerinde kredi ve sat kooperatiflerinin ve birliklerinin kurulmasna devam edilmitir.
Ezcmle Karadeniz mntakasnda fndk mahsulmz iin be kooperatif ve bunlar iin merkezi Giresunda
olmak zere bir birlik tekil olunmutur.
Kk esnafa ve kk sanayi erbabna muhta olduklar kredileri temin etmek zere Halk Bankas Sandklar
kurulmutur.
Kredinin normal artlar altnda ucuzlatlmasnn ekonomik alandaki mhim tesiri malmdur. Byk Millet
Meclisinin kabul buyurduu kanun ile faiz hadlerinin indirilmesini memnuniyetle karlarm.
Byk Millet Meclisi, Denizbank kurmakla ok isabetli bir harekette bulunmutur.

Birinci be senelik sanayi plnmz muvaffakiyetle bitmek zeredir. Buna ilveten senelik bir maden
iletme program tanzim edilmi ve tatbikna balanmtr. Bu senelik maden programnn byk bir ksmn
iine almak ve eker sanayiini de geniletmek suretiyle makine, kimya, gda maddeleri, toprak ve su mahsulleri,
ve mahrukat sanayii ile liman inasn ve nakliye vastalarnn oaltlmasn ve deniz ileri iin duyduumuz
ihtiyalar ihtiva ve ifade eden drt senelik numaral yeni bir program yaplm ve iln edilmitir.
Bu pln iin sarfolunacak para 85 il 90 milyon lira arasnda tahmin edilmektedir. Buna ait kredinin temin
edildii malmdur.
Memleket iin faydal olan her teebbs yksek bir vatanseverlik duygusiyle tervi ve himaye eden deerli
Kamutayn bu pln da mzaheretine mazhar klacandan phe etmiyorum.
Muhterem Milletvekilleri!
Memleketin imar ve kalknmas yolunda ok mhim vazifeler alan cumhuriyet nafasnn bu yl iindeki
almalarnn zami randman vermi olduunu grmekteyim.
Geide alan byk kprlerin bu yl 115e bali olduunu kayt ve adetlerinin ihtiyala mtenasip olarak
sratle oaltlmasn temenni ederim.
stanbuldan, balyan Avrupa turistik asfalt yolunun birinci ksm ikmal edilmitir ve son ksmlarnn
inaatna devam edilmektedir.
Memleketin umumi su siyasetinin byk ehemmiyeti zerinde durmaktayz. Geen devrede kabul
buyurduunuz bir kanunla Adana ovasnn sulama ilerine hz verilmi olmasn memnuniyetle kaydederim.
Dier su ilerimiz de program dhilinde yrmektedir.
Geen sene yaplmasna balandn bildirdiim radyo merkezi stdyosu tamamlanmtr.
irketlerden elimize geen demiryollarnn slhna ve muharrik ve mteharrik edevatn her trl ihtiyaca
cevap verecek surette ikmaline allmaktadr.
Memlekette nakliye hacmi artmaktadr. Muhtelif mallarn evkini kolaylkla temin etmek iin yeni nakliye
vastalar sipari edilmi ve 3 numaral programda da bu hususa ayrca yer verilmitir.
Geen yl Divriiye ulatn grdmz demiryolunun bu yl Erzincana vardn ve nmzdeki yl
iinde de Erzurum ehrine vsl olacam kvanla mjdelerim.
Arkadalar;
Maliyemiz denk bte, salam tediye, vergi sistemlerini mkellef lehine slh ve tahfif ve milli parann
istikrarn muhafaza prensiplerini tam bir sadakat ve muvaffakiyetle takip ve tatbik etmektedir.
Halkn ve iftinin vergi ykn hafifletmek yolunda teden beri gdlen prensipin imkn nispetinde
tatbikna bu yl da devam edilmitir.
Kazan ve muvazene vergilerinde ynl ve pamuklu kumalarn istihlk vergisinde ve hayvan vergilerinde
indirmeler yaplm, hayvan vergisinin at ve katra ait ksm ile tbb ve peniyar maddelerin istihlk vergisi
tamamen kaldrlmtr.
Bir ksm vergilerde yaplan mhim indirmelere ramen tahsilat muhammen varidattan geen sene de 29
milyon lira bir fazlalk gstermitir.
Bu seneki tahsilatn da tahminlerden ziyade olaca umulmaktadr.
Ekonomik sahadaki inkiafla mtenasip olarak daima bte tahminlerini aan devlet varidatnn devaml art
bir taraftan vergi tahfiflerini muayyen bir program dairesinde tahakkuk ettirmee dier taraftan muhtelif
sahalarda verimli ilere ve mill mdafaa hizmetlerine daha ok pay ayrmaa imkn vermektedir.
Teviki Sanayi Kanunundan istifade eden messeselere hariten getirdikleri iptidai maddelerle makine, alt ve
edevat iin verilmi olan gmrk muafiyeti kaldrlarak mezkr kanundan istifade eden ve etmeyen btn sanayi
erbabna mil olmak zere bu nevi iptidai maddelerle makine, alt ve edevatn gmrk resimlerinin czi bir

hadde indirilmesi ve makine alt ve edevat iin muamele vergisi muafiyetinin kabul edilmesi memleket sanayii
zerinde hayrl neticeler verecek bir tedbir olmutur.
Bir ksm vergilerimizin tarh ve cibayet usullerinin slah ve tatbikatta sadelik ve birlik temini maksadiyle
hazrlanarak yksek Kamutaya sunulan lyihann bir an evvel karlmasn temenniye deer bulurum.
Sayn Arkadalarm;
nhisarlar idaresi kurumlarnn mal monopol, ticari teekkl ve mal valorizasiyon kurumu karakterini iktisap
etmesi iin icabeden esasl tedbirler alnmakta ve semereleri de elde edilmektedir.
ok kymetli ve nefis mahsullerimizden biri olan ttnn ziraat usullerini dzeltmek, zrra, mahsuln
iletmek ve deer fiyatiyle satmak bakmndan aydnlatmak ve korumak, ttnlerimizi dnya piyasalarna daha
ok tantarak ihracatn zami hadde karmak yolundaki gayretler iyi neticeler vermektedir.
Dier inhisar maddelerinin istihsl ve istihlkinde de inkiaflar grlmektedir.
Sevgili Arkadalarm;
Yksek tahsil genlerini istediimiz ve muhta olduumuz gibi mill uurlu ve modern kltrl olarak
yetitirmek iin stanbul niversitesinin tekml, Ankara niversitesinin tamamlanmas ve ark niversitesinin
yaplan ettlerle tesbit edilmi olan esaslar dairesinde, Van gl civarnda kurulmas mesaisine hzla ve nemle
devam edilmektedir.
Geen sene tecrbelerinin mit verici mahiyette olduunu kaydettiim eitmen okullar ok iyi neticeler
vermi ve eitim kadrosuna bu yl 1500 kii daha ilve edilmitir, nmzdeki yllar iinde bu miktarn
artrlaca phesizdir.
Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn almalar takdire lyik kymet ve mahiyet arzetmektedir. Tarih tezimizi
reddedilmez delil ve vesikalarla ilim dnyasna tantan Tarih Kurumu memleketin muhtelif yerlerinde yeniden
kazlar yaptrm ve beynelmilel toplantlara muvaffakiyetle itirak ederek yapt teblilerle ecnebi uzmanlarn
alka ve takdirlerini kazanmtr.
Dil Kurumu en gzel ve feyizli bir i olarak trl ilimlere ait Trke terimleri tesbit etmi ve bu suretle dilimiz
yabanc dillerin tesirinden kurtulma yolunda esasl admn atmtr.
Bu yl okullarmzda tedrisatn Trke terimlerle yazlm kitaplarla balam olmasn kltr hayatmz iin
mhim bir hdise olarak kaydetmek isterim.
Trk genliinin kltrde olduu gibi spor sahasnda da idealine ulatrlmas iin yksek Kamutayn kabul
ettii Beden Terbiyesi Kanununun tatbikna geildiini grmekle memnunum.
Muhterem Arkadalarm;
Vatann ve rejimin koruyucusu olmakla kalmayp en geni ve hakik mnasiyle bir sulh mili ve bir eitim ve
retim oca olan yenilmez ordumuzun geen sene de iaret ve izah ettiim gibi son sistem silh ve motorlu
vastalarla cihazlandrlmas yolundaki almalara hz verilmitir (bravo sesleri, iddetli alklar).
Geen sene byk Kamutayn kabul buyurduu tahsisat zerine bir umumi silhlanma program yaplmtr.
Tatbikat ilerlemektedir.
Deniz kuvvetlerimizin takviyesi iin lzumlu olan harb gemilerimizin kk bir ksm sipari edilmitir.
Byk bir ksm da spari edilmek zeredir (alklar).
Bu meyanda mevcut gemilerimizin daha mkemmel bir hale konulmas iin tertibat alnmaktadr.
Bu sene Glck harb tersanemizin inasna balanacaktr.
Hava programmz nemle tatbik olunmaktadr.

anl adn andka gnl ferah ve sonsuz gurur duyduumuz kymetli ordumuz bu yaz ark blgesinde
tabiatn en etin ve hain artlar iinde yapt manevralarda her gn artan kudret ve kabiliyetini bir kere daha
gstermitir (iddetli alklar).
ok deerli komutan ve subaylarmzla kahraman erlerimizi huzurunuzda iftihar ve takdirle selmlarm (bravo
sesleri, srekli alklar)
Sayn Milletvekilleri, haric siyasetimizin son sene zarfndaki inkiaf geen sene ana vasflarn izmi
olduum esaslar dairesinde cereyan etmitir.
Son aylar zarfnda sulh, etin bir imtihan geirdi. imdi, imtidadn ancak daha bir mddet sonra
anlyabileceimiz, yeni bir skn devresi iindeyiz.
Sulh milletleri refah ve saadete eritiren en iyi yoldur. Fakat bu mefhum bir defa ele geirilince daim bir
ihtimam ve itina ve her milletin ayr ayr hazrln ister.
Memleketimizi her gn daha ok kuvvetlendirmek, her sahada her trl ihtimallere kar koyabilecek bir halde
bulundurmak ve dnya hdisatnn btn safahatn byk bir tayakkuzla takip etmek sulhsever siyasetimizin
dayanaca esaslarn balangcdr (bravo sesleri, alklar).
Milletlerin emniyeti ya iki tarafl veyahut ok tarafl umumi mterek anlamalarla uzlamalarla temin
edilebilir diye mutlak mahiyette ortaya atlan ve her biri dierlerine zt addedilen prensipler sulhun muhafazas
emrinde bizim iin kat ve isabetli deildir ve olamaz (bravo sesleri). Bunlarn her birini corafi ve siyasi icap ve
vaziyetlere gre kullanarak sulh yolundaki ihtimam realitelere tevfik etmek her millet iin ayr ayr bir vazifedir.
Cumhuriyet Hkmeti bu hakikati grm tatbik etmi en yakn komular ile olduu kadar en uzak devletlerle
olan mnasebetlerini dostluklarn ittifaklarn ona gre tanzim etmei bilmi ve bu sayede haric siyasetimizi
salam esaslara istinadettirmitir (alklar).
Balkan siyaseti, Balkanlarn mnferit ve mterek menfaatlerinin en beli bir ifadesi, Balkan milletlerinin her
birinin ayr ayr kuvvetlenmesi de sulh yolundaki dinamik tarz telkkinin fiil bir misalidir.
Burada memnuniyetle kaydetmek istediim bir hdise Balkan milletlerini birbirine bsbtn yaknlatrmakta
kuvvetli mil olmutur. Ve yarn iin de mitler vadeden bir eserdir. Selanikte, Balkan Misak devletleri namna
Konsey Reisi ve muhterem Yunan Bavekili General Metaksas ile Sayn Bulgar Bavekili Msy Kse vanof
arasndaki imza edilmi olan anlamadan bahsetmek istediim anlalmtr. Bu anlamada sulh yolundaki
mtemadi gayretlerimizin ve Balkan devletlerinin takibedegeldikleri salim politikann hayrl bir tecellisidir
(bravo sesleri).
Yine ayn realiteler ayn dinamizm ve ayn yksek gayeler Sadabad akitlerinin maziden mevrus hurafeleri
nasl bir hamlede yklarak mnasebetlerini yeni ve velt esaslara istinad ettirmei bildiklerini gstermitir.
Trkiyenin dier devletlerle olan mnasebetleri geen sene sarahatle gsterdiim yolda dostane inkiafn
takip ederek ilerlemekte bulunuyor.
Hatay meselesinin son sene zarfnda geirmi olduu safhalar malmunuzdur.
Bu mill dvay bir Trk - Fransz dostane anlamasiyle halletmek yolundaki mesai muvaffakiyete erdi.
Trk ve Fransz askerlerinin muvakkat ve mterek igali bu anlamann bariz tezahr oldu. Bu sayede skn
yerleti ve intihabat ikmal olundu. Nihayet Hatay, Millet Meclisine ve istiklline kavutu (bravo sesleri, iddetli
ve srekli alklar). Mstakil Hatay devleti bugn inzibat kuvvetlerini tanzim eylemek ve memleketin dahil
emniyetini de kendi vastalariyle temin etmekle meguldr. Bunun da yaknda baarlacan midediyoruz.
Geen sene Yarnki Trk - Fransz mnasebetlerinin dilediimiz yolda inkiafna Hatay iinin iyi bir ynde
yrmesi esasl bir l ve mil olacaktr demitim. Filhakika Hatay iindeki Trk - Fransz anlamas iki
devlet arasndaki mnasebetleri ok dostane bir duruma getirmitir.
Hatay iinde istihsl edilen neticelerin istikrar Trk - Fransz dostluunun da inkiaf ve tebellrne bir esas
tekil edecei kanaatindeyim.

Cumhuriyet Hkmeti geen seneden beri muhtelif devletlerle iktisadi mnasebetlerini tanzim eden mukavele
ve anlamalar imza etmi bulunuyor. Bu meyanda ngiltere Hkmetiyle akdedilen ticaret anlamas ve ayn
zamanda 16 milyon ngiliz liralk bir ticaret ve teslihat kredisi mukavelesini zikretmek isterim ki esasen buna
mteferri kanun yksek tasdiknza iktiram etmitir.
Birka gn evvel memleketimizi ziyaret eden Almanyann mmtaz ktisat Nazr Bay Funk ile 150 milyon
marklk bir kredinin esaslarnda mutabakat hasl oldu. Teferruat yaknda iki hkmet arasnda tesbit edilecektir.
Bu kredi anlamalarn memleketimizin mal itibarna karc gsterilen cidd emniyetin ve haric
siyasetimizdeki drst hareketin bir tecellisi olarak telkki etmek lzm gelir (bravo sesleri).
Hkmetin akdettii mukaveleler meyannda hukuk sahada muhtelif anlamalar mevcut olduu gibi
istiklline kavuan dost Msr devleti ile akdedilen bir de dostluk, ikamet ve tabiiyet mukavelenamesi mevcut
bulunmaktadr.
Byk komu ve dostumuz Sovyet ittihad Cumhuriyeti ile geen yl iinde yeni bir hudut mukavelesi imza
edilerek iki memleketin hudut mnasebetleri bu suretle iki taraf tecrbelerinin gsterdii salim esaslara
balanmtr. Bu mukavelenin yaknda meriyet mevkiine konulmas beklenilmektedir.
Yine geen yl iinde talya Hkmeti, Montrde imza edilen ve kendi itirakine ak braklan Boazlar
Mukavelesine iltihak etmi ve bu komu byk memleketin bize kar olan bu dostane hareketi memleketimizin
de ayn dostane hissiyatiyle karlanmtr.
Byk Kamutay; imdiye kadar olduu gibi btn ilerinizde baarlar dilerim (iddetli ve srekli alklar).
Cell Arat (Yozgat) ok yaasn Atatrk.

TRK NKILP TARH ENSTTS YAYINLARI: 1

A TA T R K N
SYLEV VE DEMELER
II
(1906 1938)
(AIKLAMALI DZN LE)
5. BASKI

2006

ATATRKn T.B. Millet Meclisi ve C.H.P. kurultaylar dnda olarak devlet merkezinde ve memleket iinde syledii
bu Sylev ve Demelerin tam metinleri gazeteler ve ajans haberleri karlatrlarak tesbit edilmitir.

Bu cilt, Nimet Arsan tarafndan derlenip Trk nklp Tarihi Enstits tarafndan 1959 ylnda 2. basm yaplan
Atatrkn Sylev ve Demeleri II adl esere, Sadi Borak-Utkan Kocatrk tarafndan derlenip yine ayn enstit tarafndan
1971 ylnda yaynlanan Atatrkn Sylev ve Demeleri V adl eserdeki Meclis d konumalar eklenmek suretiyle ofset
basm olarak oaltlmtr.

NDEKLER
Tarih

Sayfa

Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Selnik ubesini Kurarken .................................. 1906

Krehir Genler Derneindeki Hitabe ................................................... 24 Aralk 1919

Ankara leri Gelenleriyle Bir Konuma ................................................... 28 Aralk 1919

Zabit Namzetlerinin Diploma Treninde Bir Konuma ........................... 1 Kasm 1920

16

Afganistan Elisine Cevap ......................................................................... 3 Mart 1921

17

Kuvay-i Milliyenin Teekkl Mnasebetiyle ............................................. Nisan 1921

18

Maarif Kongresini Aarken ................................................................ 16 Temmuz 1921

19

Azerbaycan Elisi brahim Abilofa ........................................................ 14 Ekim 1921

21

Azerbaycan Elisi Abilofun Sylevine Cevap ....................................... 18 Ekim 1921

23

Ukrayna Byk Elisi General Frunseye ............................................... 20 Aralk 1921

25

Ukrayna Byk Elisi General Frunse iin ........................................... 30 Aralk 1921

27

General Frunsenin Ziyafetinde ................................................................. 3 Ocak 1922

30

Buhara ra Cumhuriyeti Murahhaslarna ............................................... 7 Ocak 1922

33

Ksa Bir Sylev ........................................................................................ 21 Ocak 1922

34

Konya Asker Nalband Okulunda Yaplan Diploma Treninde ................ 3 Nisan 1922

34

Konya Nalband Okulunda ........................................................................ 3 Nisan 1922

36

Claude Farrere erefine Verilen ay Ziyafetinde ............................... 18 Haziran 1922

36

timatnamesini Sunan ran Sefiri Mmtazddevleye Cevap ............... 30 Haziran 1922

42

zmit Halkna ....................................................................................... 19 Haziran 1922

43

ran Elisinin Ankaraya gelii Dolaysiyle .......................................... 7 Temmuz 1922

43

Bursa Belediye Heyetine ........................................................................ 17 Ekim 1922

45

ocuklar in........................................................................................... 17 Ekim 1922

45

retmenlere ........................................................................................... 27 Ekim 1922

46

Halk Partisini Kurmak Hakkndaki Kararn Aklamas ......................... 6 Aralk 1922

50

Muhtar Seerken ...................................................................................... 10 Ocak 1923

52

Bir Deme ............................................................................................... 14 Ocak 1923

53

Eskiehirde Halkla Yaplan Konuma .................................................. 15 Ocak 1923

54

Arifiyede Konuma ............................................................................... 16 Ocak 1923

56

stanbul Gazeteleri Temsilcilerine ........................................................... 16 Ocak 1923

58

zmitte Halk le Konuma ...................................................................... 18 Ocak 1923

66

Bursada ark Sinemasnda Halkla Konuma ........................................ 22 Ocak 1923

69

Alaehirde Halkla Konuma ............................................................ 25-26 Ocak 1923

75

Salihli stasyonunda Halkla Konuma ..................................................... 26 Ocak 1923

76

Kasaba stasyonunda Halkla Konuma .................................................... 26 Ocak 1923

77

Manisada stasyonda Halkla Konuma ................................................... 26 Ocak 1923

78

Tarih

Sayfa

zmirde Karyakada Annesinin Mezar Banda ................................... 27 Ocak 1923

78

zmirde Hkmet Konanda .................................................................. 27 Ocak 1923

80

zmirde Gazetecilerle Konuma ............................................................. 30 Ocak 1923

85

zmirde Halk le Konuma .................................................................... 31 Ocak 1923

87

Akhisarda Konuma.................................................................................. 5 ubat 1923

95

Akhisar Trk Ocanda Konuma ............................................................. 5 ubat 1923

96

Balkesirde Halkla Konuma ................................................................... 7 ubat 1923

98

zmir ktisat Kongresini A Sylevi ................................................... 17 ubat 1923

103

Adana Trk Ocanda Konuma .............................................................. 15 Mart 1923

117

Adanada Halkla Konuma ....................................................................... 15 Mart 1923

119

Adana iftileriyle Konuma ................................................................... 16 Mart 1923

120

Adana Esnaflariyle Konuma ................................................................... 16 Mart 1923

129

Mersinde Bir Konuma .......................................................................... 17 Mart 1923

132

Tarsusta iftilerle Konuma................................................................... 18 Mart 1923

134

Tarsusta Genlerle Konuma ................................................................. 18 Mart 1923

137

Konya Esnaf ve Tccarlariyle Konuma ................................................... 20 Mart 1923

138

Konya Genleriyle Konuma .................................................................... 20 Mart 1923

141

Konya Kadnlar le Konuma ................................................................... 21 Mart 1923

151

Lise retmen ve rencileri le Konuma .............................................. 21 Mart 1923

157

Afyon Karahisarda Halk le Konuma .................................................... 23 Mart 1923

160

Afyon Karahisar Genleriyle Konuma .................................................... 23 Mart 1923

161

Afyon Karahisar Belediye Meclisi yeleriyle Konuma ........................... 23 Mart 1923

163

Ktahyada retmenlerle Konuma ....................................................... 24 Mart 1923

167

Vatan Hr ve Mesut Hale Getirmeye Dair ............................................... 5 Eyll 1923

169

zmirde Gazetecilerle Konuma .............................................................. 5 ubat 1924

170

Ordu leri Gelenleriyle Konuma ............................................................ 15 ubat 1924

172

Ordu leri Gelenleriyle kinci Konuma .................................................. 22 ubat 1924

173

timatnamesini Sunan Macar Elisine Cevap ......................................... 11 Mays 1924

177

Muallimler Birlii Kongresi yelerine................................................. 25 Austos 1924

178

Dumlupnarda Konuma ................................................................... 30 Austos 1924

179

Bursallarla Konuma ............................................................................. 11 Eyll 1924

189

Trabzonlularla Konuma ........................................................................ 16 Eyll 1924

193

Trabzonda Halk Partililerle Konuma .................................................... 16 Eyll 1924

195

Giresunda Bir Konuma......................................................................... 19 Eyll 1924

196

Ordudan Ayrlrken ............................................................................... 19 Eyll 1924

197

Hamidiye Kruvazrnde Bir Konuma ................................................. 19 Eyll 1924

197

Samsunlularla Konuma ......................................................................... 20 Eyll 1924

198

Mill Teebbsle Demiryolu Yapma Hakknda ...................................... 21 Eyll 1924

201

Samsun retmenleriyle Konuma .......................................................... 22 Eyll 1924

202

Tarih

Sayfa

Havzallarla Konuma .............................................................................. 24 Eyll 1924

207

Amasyallarla Konuma ........................................................................... 24 Eyll 1924

208

Erzurumlularla Konuma ......................................................................... 30 Eyll 1924

210

Kayseride Bir Konuma ........................................................................ 13 Ekim 1924

212

Konyada Bir Konuma........................................................................... 11 Ocak 1925

213

timatnamesini Sunan ngiliz Sefirine Cevap ........................................... 16 Mart 1925

214

Trkocaklarna Dair .................................................................................27 Nisan 1925

215

timatnamesini Sunan Yunan Sefirine Cevap ....................................... 6 Austos 1925

215

Kastamonuda Bir Konuma ............................................................... 24 Austos 1925

215

neboluda Bir Konuma ..................................................................... 26 Austos 1925

217

neboluda Bir Konuma ...................................................................... 28 Austos 1925

218

Dadayda Bir Konuma ....................................................................... 30 Austos 1925

222

Kastamonuda kinci Bir Konuma .................................................... 30 Austos 1925

223

Kastomunudan Ayrlrken ................................................................. 31 Austos 1925

228

stanbulu Ziyaretine Dair ....................................................................... 22 Eyll 1925

228

Bursa Trkocanda Bir Konuma ......................................................... 23 Eyll 1925

229

Bursada Bir Konuma ............................................................................. 28 Eyll 1925

230

Bursada kinci Bir Konuma.................................................................... 1 Ekim 1925

231

Bursada nc Bir Konuma ............................................................... 3 Ekim 1925

231

Balkesirde Bir Konuma ........................................................................ 8 Ekim 1925

232

Akhisarda Bir Konuma ........................................................................ 10 Ekim 1925

234

Manisada Bir Konuma ......................................................................... 10 Ekim 1925

235

zmirde Halkla Bir Konuma ................................................................ 11 Ekim 1925

236

zmirde Baka Bir Konuma ................................................................. 11 Ekim 1925

238

Kemalpaada Bir Konuma ................................................................... 12 Ekim 1925

239

zmirde Ordu leri Gelenleriyle Bir Konuma ........................................ 13 Ekim 1925

239

zmir Kz retmen Okulunda Bir Konuma ......................................... 13 Ekim 1925

240

zmirde leri Gelen Memurlarla Bir Konuma ....................................... 14 Ekim 1925

241

zmir Kz retmen Okulunda Bir Konuma ......................................... 14 Ekim 1925

242

zmir Erkek retmen Okulunda Bir Konuma ..................................... 14 Ekim 1925

243

Konya Belediyesinde Bir Konuma ....................................................... 17 Ekim 1925

244

Konyada retmenlerle Bir Konuma ................................................... 18 Ekim 1925

244

Konyada retmenlerle kinci Bir Konuma ........................................ 19 Ekim 1925

245

Konya Trkocanda Ksa Bir Konuma .............................................. 19 Ekim 1925

246

Afyon Karahisarda Bir Konuma .......................................................... 21 Ekim 1925

247

timatnamesini Sunan talya Elisi Olsini Baroneye Cevap ................... 3 Kasm 1925

248

Ankara Hukuk Fakltesinin Alnda ................................................... 5 Kasn 1925

248

timatnamesini Sunan Japon Sefiri Obanaya Cevap Olarak...................23 Kasn 1925

253

Tarih

Sayfa

Yksek Asker urada yelere Sylev .................................................. 28 Aralk 1925

254

timatnamesini Sunan Afgan Ortaelisine Cevap ..................................... 24 ubat 1926

254

Arnavutluk Elisinin Sylevine Cevap .................................................... 13 Mart 1926

255

Lehistan Elisinin Sylevine Cevap .........................................................24 Nisan 1926

256

Bozykte Bir Konuma ....................................................................... 19 Mays 1926

257

stanbul ehri Temsilcileriyle Konuma .................................................. 31 Mays 1926

258

Tiyatro Sanatlarna Dair ................................................................... 10 Haziran 1926

258

Suikast Telin Heyetine Sylev .......................................................... 20 Haziran 1926

259

Trk Sporcular le Bir Konuma ............................................................. 30 Eyll 1926

259

Yunan Ortaelisi Camadosa Cevap ....................................................... 4 Aralk 1926

263

Kastamonuda Bir Konuma ................................................................... 21 Aralk 1926

264

stanbul Halk Temsilcileriyle Konuma .............................................. 1 Temmuz 1927

264

Okullar ve retmenlere Dair .............................................................. 7 Temmuz 1927

266

Lozan Bar Andlamas Hakknda ..................................................... 26 Temmuz 1927

266

Yunanistan Elisi Msy Papann Sylevine Cevap .............................. 29 Mart 1928

267

timatnamesini Sunan Danimarka Elisinin Sylevine Cevap ................. 29 Mart 1928

267

timatnamesini Sunan Belika Ortaelisi Msy Luklerninin Sylevine

Cevap .................................................................................................... 19 Mays 1928

268

Afganistan Kral ve Milleti Hakknda Konuma ................................... 20 Mays 1928

269

Trk Yaz nklb Hakknda Konuma ............................................ 9/10 Austos 1928

272

Afganistan Elisinin Sylevine Cevap .................................................... 25 Eyll 1928

274

timatnamesini Sunan Fransz Bykelisi Kont D ambrunun Sylevi

zerine ................................................................................................... 27 Eyll 1928

275

timatnamesini Sunan Irak Ortaelisine Cevap ........................................ 25 Ekim 1928

276

timatnamesini Sunan Msr Elisinin Sylevine Cevap ......................... 25 Ekim 1928

277

timatnamesini Sunan Lehistan Elisinin Sylevine Cevap .................... 25 Ekim 1928

277

Eskiehir Halk le Bir Konuma ........................................................... 5 Austos 1929

278

Shhati Hakknda Bir Konuma ........................................................... 9 Austos 1929

279

Yunan Elisinin Sylevine Cevap......................................................... 30 Kasm 1929

280

Irak Sefirine Cevap ................................................................................ 28 Aralk 1929

280

talya Byk Elisinin Sylevine Cevap .................................................. 12 Mart 1930

281

Japon Elisinin Sylevine Cevap ........................................................... 19 Nisan 1930

282

Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas Hakknda Bir Konuma . 10 Austos 1930

283

Romanya Elisinin Sylevine Cevap .................................................... 16 Ekim 1930

284

Yugoslavya Elisinin Sylevine Cevap ................................................ 16 Ekim 1930

285

sve Elisinin Sylevine Cevap ............................................................. 25 Ekim 1930

286

Irak Elisinin Sylevine Cevap .............................................................. 25 Ekim 1930

286

Msr Elisinin Sylevine Cevap..............................................................8 Kasm 1930

287

Lehistan Elisinin Sylevine Cevap ........................................................8 Kasm 1930

288

Tarih

Sayfa

Norve Elisinin Sylevine Cevap ...........................................................8 Kasm 1930

289

Trabzonda Bir Konuma ........................................................................28 Kasm 1930

289

stanbulda Bir Konuma ....................................................................... 18 Aralk 1930

290

Japon Prensi Takamutsu ve Japonya Hakknda Bir Konuma ............... 13 Ocak 1931

291

zmirde Frka Kongresinde Konuma .................................................... 27 Ocak 1931

292

zmirde Bir Konuma .............................................................................. 31 Ocak 1931

298

zmir Kz retmen Okulunda Bir Konuma ........................................... 1 ubat 1931

300

Aydn Trkocanda Bir Konuma .......................................................... 4 ubat 1931

300

Malatyada Bir Konuma ........................................................................ 13 ubat 1931

301

Konyada Bir Konuma ........................................................................... 22 ubat 1931

302

Konyada Cumhuriyet Halk Frkasnda Bir Konuma ............................ 28 ubat 1931

303

Irak Kral ve TrkiyeIrak Mnasebetleri Hakknda Bir Konuma . . 7 Temmuz 1931

304

Balkan Konferans yeleriyle Konuma ................................................. 25 Ekim 1931

305

Ankarallarla Bir Konuma .................................................................... 27 Aralk 1932

307

Ylba Gecesi Bir Konuma .................................................................... 1 Ocak 1933

307

Avusturya Elisinin Sylevine Cevap .................................................... 14 Ocak 1933

308

Yunan Elisinin Sylevine Cevap.......................................................... 14 Ocak 1933

309

Arnavut Elisinin Sylevine Cevap ..................................................... 14 Mays 1933

310

Polonya Bykelisinin Sylevine Cevap ......................................... 14 Haziran 1933

311

Amerika Bykelisinin Sylevine Cevap ............................................. 16 Ekim 1933

313

Japonya Bykelisinin Sylevine Cevap ............................................. 16 Ekim 1933

314

Fransz Bykelisinin Sylevine Cevap ............................................... 17 Ekim 1933

315

Meksika Elisinin Sylevine Cevap ..................................................... 17 Ekim 1933

316

Avusturya Elisinin Sylevine Cevap .... ............................................... 17 Ekim 1933

317

Onuncu Yl Sylevi .................................................................................. 29 Ekim 1933

318

ran ehinah ve Trkiye-Iran Mnasebetleri Hakknda Konuma .... 16 Haziran 1934

319

sve Kral ve Trkiye-sve Mnasebetleri Hakknda Konuma ............ 3 Ekim 1934

320

Havaclk Hakknda Konuma ................................................................. 3 Mays 1935

321

Trk Hava Kurumu Hakknda ................................................................. 29 Mays 1935

323

Bankas Hakknda ............................................................................ 26 Austos 1936

324

Romanya Dileri Bakan Antonescu le Konuma ................................. 17 Mart 1937

324

Ankara Halkevinde Bir Konuma ............................................................ 26 Mart 1937

327

Diyarbakrda Bir Konuma ................................................................... 15 Kasm 1937

328

Bursada Bir Konuma .............................................................................. 2 ubat 1938

329

Balkan Antant Hakknda Bir Konuma ................................................. 27 ubat 1938

329

Bursada Bir Konuma ............................................................................. 11 Mart 1938

330

Trkiye Cumhuriyeti Ordularna Mesaj .................................................. 29 Ekim 1938

331

AIKLAMALI DZN (III.nc Ksmn Sonunda) ....................................................

143

VATAN VE HRRYET CEMYETNN SELNK

UBESN KURARKEN
(1906)
Mustafa Kemal Suriyeden gizlice Selanike gelmi ve gvendii arkadalariyle, Askeri Rdiye retmenlerinden Hakk Baha (Pars)nn evinde
toplanmlard.

Arkadalar, bu gece burada sizleri toplamaktan maksadm udur: Memleketin yaad vahim anlar size
sylemee lzum grmyorum. Bunu cmleniz mdriksiniz. Bu bedbaht memlekete kar mhim vazifelerimiz
vardr. Onu kurtarmak yegne hedefimizdir. Bugn Makedonyay ve tekmil Rumeli ktasn vatan camiasndan
ayrmak istiyorlar. Memlekete ecnebi nfuz ve hkimiyeti ksmen ve fiilen girmitir. Padiah zevk ve saltanatna
dkn, her zilleti irtikp edecek menfur bir ahsiyettir. Millet zulm ve istibdat altnda mahvoluyor. Hrriyet
olmyan bir memlekette lm ve izmihlal vardr. Her terakkinin ve kurtuluun anas hrriyettir. Tarih bugn biz
evltlarna baz byk vazifeler tahmil ediyor. Ben Suriyede bir cemiyet kurdum. stibdat ile mcadeleye
baladk. Buraya da bu cemiyetin esasn kurmaa geldim. imdilik gizli almak ve tekilt taazzuv ettirmek
zarurdir. Sizden fedakrlklar bekliyorum. Kahhar bir istibdada kar ancak ihtill ile cevap vermek ve
khnelemi olan rk idareyi ykmak, milleti hkim klmak, hulsa vatan kurtarmak iin sizi vazifeye davet
ediyorum.
Oda iinde derin bir skt hasl olmutu. Lmbann solgun ziyalar iinde Mustafa Kemalin mehip sesinin
akisleri hl dalgalanyordu. mer Naci ayaa kalkarak, Mustafa Kemalin hitabesine kar o tatl ivesiyle:
Mustafa Kemal, arkandayz, seni takip edeceiz, lmler, celltlar, ikenceler bile bizi bu azmimizden
eviremiyecektir. Hrriyet verilmez, o ancak alnr. Zulm ve istibdat altnda inliyen bu masum ve biare milleti
kurtaracaz, yaasn hrriyet ve ihtill! szleriyle derin sktu ihll etmiti. Mustafa Necip, inklbn o
fedakr evld, gizli hkrklarla yanmda gz yalarn zaptetmee alyordu. Mustafa Kemal tekrar sze
balad:
Arkadalar! dedi, geri bizden evvel bir ok teebbsler yaplmtr. Fakat onlar muvaffak olamadlar. nk
tekiltsz ie baladlar. Biz kuracamz tekilt ile bir gn mutlaka ve behemehal muvaffak olacaz. Vatan,
milleti kurtaracaz.
Bu hitabeden sonra tekilt ii grld. Nihayette Atatrk bana bakarak:
Hsrev, tabancan kar, bu masann zerine koy, kararmz yemin ile de teyit edelim
dedi. Tadm brovnik tabancasn masann zerine koydum. Hepimiz ellerimizi bu tabancann zerine
koyarak lnceye kadar bu mukaddes dva urunda alacamza and itik.
Kzldoan, Husrev Sami : Vatan ve Hrriyet = ttihat ve Terakki, Belleten. Say : 3 - 4 s. 619 - 655.

***
KIREHR GENLER DERNENDEK HTABE
(24. XII. 1919)
Sivastan Ankaraya ilk geliinde

Milletimiz tekilt fikrini henz zihnine sokmamtr. Ekseriya bunu hkmete terkeder. Bu, milletimizin
tedenberi itiyat ettii bir ahlktr. Byklere hrmet iyi bir ahlktr. Fakat, zaman, hdisat ve tecarb gsterdi ki
bizatihi milletin mtehassis ve mtefekkir olmas lzm. Her ne ekil ve vasfta olursa olsun ahara terletmemek
lzmdr, ederse bugnk netice hasl olur.
Nazarmz tarihe evirecek olursak, millet derecei hkimiyetinden aa doru inmee balamtr. Fakat,
dnnz! Milletimizin her ferdi mtefekkir ve mtehassis bir tarzda yetitirilmi olsayd muhakkak bu hale
gelmiyecekti. Memleketi ve milletin idaresini deruhte etmi olanlar, itihadatnda hata etmi olur, fakat btn bu
hatalarn netice-i mellimesinden millet mutazarrr olmutur.
Mtarekeyi mteakip milletimiz, teessfle sylenir, mukadderatnn msamahakr bir halde bulunuyor,
mevcudiyetimizi imhaya hahiker olan dmanlar, ac darbeler indiriyorlar, memleketimiz paralanmaa namzed

bulunuyordu. ayan teekkrdr ki, baz ahval, haizi kymet olan milletimizi teyakkuz ve intibaha getirdi. Yer
yer efrad milletimiz, yekdierini aramaa, bulmaa balad. Bunun neticesi olarak, tekilt meydana geldi.
Devletimizin istikllini mahvetmee alan ecanib, milletimizden byle bir ruhun tecelli edeceine intizar
etmiyorlard. Burada yaayan insanlar hissiz mahlkattan ibaret zannediyorlard. Byle bir milletin hakk bekas
olamaz! kararlarn ittihazda bir millet mevcudiyeti nazar- dikkate alnmad, milletimizin hdisat ve darebat
neticesi olarak yer yer taazzuv etmesine ehemmiyet vermemilerdir. Bu ehemmiyet verilmiyen paralarn
mdafaa etmek istedikleri ve verdikleri karar ve btn milletin kabul ettii nokta-i esas :
Kuvay- milliyenin mil, iradei milliyenin hkim olmasdr.
Ve bu tekiltn ruhu budur. Bu maksatla tekilt temile balad zaman, ecanip nazar dikkatini Trkiyeye
evirmee balad, mahiyeti asliyesine inanamad; muhtelif memurlar, heyetler gnderdiler: bizde bir hissi hayat
keif ve onu yakndan temas ile tetkike baladlar. Ve binaenaleyh anladlar ki: miskin bir millet deildir, alt yz
sene ve daha evvelden beri hkimiyetini ispat etmi, efendilik yapm bir millet, onlarn tasavvur ettii gibi esir
bir millet deildir. Binaenaleyh ecanip tamamen kani olmaldr ki: Trkiye ve Trkiyede yaayan Millet bal
bana btn cihan milletleri iinde messir bir mevcudiyete mliktir, bu izale edilemez. Elhamdlillah
devletimiz ve milletimizin istiklli mevzuu bahsolmaktan ok uzaklamtr, istikllimize her suretle hrmet
edilmesi tahakkuk etmitir. Bu bizim iin kfi deildir, bu maksad ve gayemizi temin edemez, maddeten
takarrrn grmek mecburiyetindeyiz, tamamen mutmain olmak, tideki kayi ve temeddn bihakkn temin
edebilmek iin vatan sahibi olarak grmeliyiz.
Mstakil yaamak iin feyizli vatann teminine muhtacz. izdiimiz bir hudud vardr, bu hududu ecanibin
elinde brakmyacaz, emniyetimiz pek kavidir.
Bu tekilt henz bir ekilden ibarettir, bugn yarn buna bir ekli hendesi gibi bakamayz, buna ruh
verebilmek iin de her ferdi milletimizin diman inkiaf ettirmek, heyeti umumiyenin mukadderatna
vukubulacak taarruz ve tecavzden kendilerini muhafaza edebilmek iin tekilta mttehiden tevessl etmek
lzmdr.
Vahdeti vatana ait fikirlerimiz ksa oluyor, dier vatandamza vukubulacak zarardan mteessir oluyoruz.
Btn millet bir vcut gibi bir hale getirilmelidir. Her millette olduu gibi bizde de bir ie Mteebbisler balar,
en son ferde ve yukarya doru sirayet ettirilir. Az zamanda matlup vehile istikameti hakikiyeye sevk edebilmek
iin mnevverler daha ok vazifedardr. Mnevverlerin vazifeleri gayet byktr. Hibir millet yoktur ki ahlk
esasatna istinad etmeden tefeyyz etsin. Mnevverlerimiz vatan ve millet fikirlerini vermekle beraber rakip
milletlere kar muhafazai mevcudiyet iin lzm olan hususat temin ederlerse vazifelerini daha vasi surette ifa
etmi olurlar.
Krehir gazetesi: 30 Austos 1936

***
ANKARA LER GELENLERYLE BR KONUMA
(28. XII. 1919)
Ankaraya geliinin ertesi gn byk bir heyet halinde Ziraat okulunda Mustafa Kemali ziyaret edenlere hitaben.

Muhterem Efendiler!
Heyeti cizanemizi Ankaraya muvasalatmz gn umum ahalinin erkek, kadn, ocuk tekmil halkn samim
ve vatanperverane tezahrat fevkaldesiyle taltif buyurdunuz. Bugn mctemian erefi ziyaretinizle de bahtiyar
kldnz. Bu mnasebetle de heyeti cizanemizin derin hrmet ve teekkrlerini takdim etmekle kespi mbahat
eylerim.
Muhterem vatandalarmz byle mctemi bir halde selmlamak bizim iin kymetli bir frsattr. Msaade
buyurursanz, bu frsattan istifade ederek ksa bir hasbihalde bulunmak isterim :
Efendiler!

Cmlenizin malmudur ki... harbin son devresinde Amerika Reisicumhuru Wilson, on drt maddeden ibaret
bir programla ortaya kt. Bu program milletlerin kendi mukadderatna hkimiyetini temin ediyordu. Programn
on ikinci maddesi ise mnhasran Trkiyeye, devletimize ve milletimize aittir. Wilson bu madde ile Trkiyenin,
milletimizin hkimiyeti tmmeye malik olmas lzumunu dermeyan ettikten sonra buna bir iki kayt ta ilve
etmitir. O kuyut unlardr: Aramzda yaayan anasr gayrimslimenin emniyetlerini ve serbestii inkiaflarn
temin etmek... Bir de Boazlarn kade bulundurulmasdr. Umum tilf Devletleri Wilsonun prensiplerini
kendi menfaatleri iin muvafk grdkleri gibi bizim devletimiz de bu on ikinci maddeyi kabulde hi bir beis
grmedi. Ve kabul etti. Hakikaten kabul edilebilecek bir prensiptir. nk Mister Wilsonun istedii anasr
gayrimslimenin emniyeti can ve mallar ve her trl hukuk ve esbab inkiaflar iin icap eden her eye zaten
tedenberi devletimiz ve milletimiz tarafndan riayet edilmi idi. Filhakika anasr gayrimslimenin Osmanl
Devleti ve Milleti aguunda mazhar olduklar imtiyazat asr mtecaviz bir zamandanberi ziyadesiyle
mevcuttur. Binaenaleyh bu kayt bizim iin yeni bir ey deildir.
Boazlarn serbestisi meselesine gelince :
Bu gzerghta payitahtmz, kalpgh devletimiz vardr. Bunun emniyetini badelistihsal umum ticarete amade
olarak kuat edilmesi de lzmeden grlr. te devletimiz ancak bu esasat dairesinde muharebeden kmak ve
mtareke yapmak kararn verdi. Bunun neticesi olarak tilf Devletleriyle 30 Terinievvel 1918 de mtareke
aktetti. (Mtarekenameyi gstererek) Malmunuz olan mtarekename budur. Tabi Cmleniz bunun
muhteviyatn bilirsiniz. Muhteviyat ile tatbikat arasnda ne kadar azm farklar olduunu bir daha umumun
nazar dikkatine vazetmek isterim. Mtarekenamenin baz maddelerini hatrlatacam :
Mesel beinci maddeye nazaran hudutlarn muhafazas ve asayii dahiliyenin idamesi iin lzum grlecek
kuvayi askeriyeden maadas terhis olunacak... bu kuvvetlerin miktar ve vaziyetleri tarafeynin mzakeresiyle
takarrr ettirilecek idi.
Pek mhim olan yedinci madde tilf Devletlerinin herhangi sevkulcey noktasn igal hakkn haiz
olmalarn, mttefiklerin emniyetlerini tehdit edecek vaziyet zuhurunda art sarihiyle tyin etmitir.
Onuncu madde yalnz Toros tnellerinin Mttefikler tarafndan igaline il... mnhasrdr.
On ikinci madde hkmet muhaberat mstesna olmak zere telsiz telgraf ve kablolarn murakabesini il...
tecviz ediyor.
On beinci madde, Memaliki Osmaniye dahilindeki hututu hadi-diyenin yalnz ve ancak murakabesi
mevzubahistir. On altnc maddede Kilikyadaki ordularmzdan mahallinin inzibat iin iktiza eden kuvvetin
orada terki ve mtebakisinin beinci maddeye tevfikan terhisi pek sarih olarak mezkrdur. Ve bundan baka
hibir kayt ve art yoktur.
Yirmi drdnc maddede vilyat sittenin herhangi bir ksmnn igali hakkn itilf Devletlerine muhafaza
ettiren sebep, bu vilyetlerde itia zuhuru hali olaca sarihtir.
te Efendiler; mtarekenamenin en ok nazar dikkati calip noktalar bunlardr.
Bu maddelerin mazmunlar ile tatbikat arasnda tetabuk var mdr ? Mesel mtarekenamenin ilk aktolunduu
zamanlarda ngilizler Musulu igal etti. Mtarekenamenin aktinde bizim ordumuz Musulda, ngilizler cenupta
idi. Mtarekeden sonra oradaki kumandanla ifalkrane temas ederek askerlerini Musula soktular, stanbulu
berr ve bahr kuvvetler ile igal ettiler. Bu hususta mtarekenamede msaade var mdr?
Adana havalisini, Urfay, Ayntap ve Mara evvel ngilizler ve badehu Franszlar igal ettiler. Buna dair de
mtarekede bir madde yoktur. Kilikyada bizim kuvay askeriyemizden beinci madde mucibince mahall
inzibatn temin edecek kadar brakldktan sonra fazlas terhis edilecekti. O halde bu tatbik edilmi olan ekil
nedir?
talyanlar Antalyay igal ettiler, muharip bulunmadmz Yunanllar da zmir ve havalisini igal ettiler,
hulsa mtarekenameyi batan baa hurdaha ettiler, bu tecavzata, bu hakikenane muamelta kar
stanbuldaki hkmeti merkeziyeler maatteessf ciz bir vaziyet ald. Hatt yaplan hakszlklar protesto bile
etmemilerdir.

Evet stanbulun, Antalyann, Kilikyann haksz igallerini protesto dahi etmemilerdir. Bunu yapmadktan
baka stanbulda mesel henz sulh akdetmediimiz bir milletten jandarmamza kumandan tyin ettiler. Kmr
tedarikindeki mklt iktiham edememek aczi yznden stanbulun tramvaylarn, su kumpanyasn, btn
imendifer hatlarmz henz hali mtarekede bulunduumuz itilf Devletlerinin taht idaresine verdiler. Halbuki
biliyorsunuz, mtarekenamede yalnz imendiferler iin kontrol mevzubahistir. Yoksa idaresini sulh
yapamadmz Dveli Mtelifeye tevdi etmek akl ve vicdann kabul edemiyecei hususattandr. Hatt Efendiler!
byk bir teessrle sylemee mecburum ki, Bablinin muhafazasn bile Ferit Paa son zamanlarda ecnebilere
terketmitir. Memleketin dahil asayiini, hudutlarn temin ve muhafaza iin lzumu kadar asker silh altnda
terkedilecekti. lk zamanlarda seksen bini mtecaviz bir kuvvet kfi grld. Bilhare tilf Devletleri krk
bine tenzil ettiler, bir mddet sonra da birok vastalarla bu miktarn da dununa indirildi. Btn eslihamzn srg
kollarn kararak sandklarla gnderdiler. Milletimizi, memleketimizi tamamen mdafaasz brakmak maksadn
takip ettiler.
Grlyor ki Efendiler! tilf Devletleri iki noktalarda hanis bulunuyorlar. Birincisi: Wilson prensiplerini
Versailles Konferansnda kabul ve iln ettiler. Buna nazaran on ikinci maddeyi ve bunun hkmnce bizim
hukukumuzu kabul ettiler. Halbuki fiil hareketlerile Wilson prensiplerini, Trkiyenin hayat ve mukadderatn
zmin ve kfil olan on ikinci maddeyi nazar dikkatten dr tuttular. kincisi: eref ve namuslar zerine imza
etmi olduklar mtarekenamenin hibir noktasna riayet etmedikten baka on ikinci maddenin ahkmna muhalif
olmak zere devletimizi manda altna almak ve hatt bsbtn inksama uratmak kararlarna kadar ileri gittiler.
Bittabi Efendiler bu hal ayan dikkattir. tilf Devletlerinde byk bir zihniyet tebeddl grlyor.
Mtarekenamenin aktinde hr ve mstakil yaamaa lyk bir Osmanl milleti kabul ettikleri halde aradan bir iki
ay getikten sonra bu kanaatlerden tecerrt ediyorlar. Baka renk ve mnada kararlar veriyorlar. Bunun sebebi u
suretle izah olunabilir. Ecnebiler kendi menafii iktisadiye ve siyasiyelerini tatmin edebilmek iin, aleyhimizde
icat ettikleri iki mtaleay yrtmee baladlar. Bu mtalealardan birincisi gya milletimizin anasr
gayrimslimeyi msavat ve adalet dsturuna tevfikan idareye gayrimuktedir olduu.
kincisi de gya milletimiz heyeti umumiyesile kabiliyetten mahrum bulunduundan, bahe halinde bulunan
yerlere girmi ve oralarn harabezara evirmi. Birincisi ile millete zalimlik atf ve isnat ediyorlar. kincisi ile
kabiliyetsizlik. Eer bu iki mtalea cidden varit olsa idi, milletimizin mstakil yaamaa hakk iddia olunamazd.
Hakikaten zulm medeniyetle kabili telif deildir. stidatszlk ta ayan af bir ey olamaz. nk milletler igal
ettikleri arazinin sahibi hakikisi olmakla beraber beeriyetin vekilleri olarak ta o arazide bulunurlar. O arazinin
menabii servetinden hem kendileri istifade eder ve dolaysiyle btn beeriyeti istifade ettirmekle mkelleftirler.
Bu dstura gre bundan ciz olan milletler hakk beka ve istiklle lyk olmamak lzmgelir.
Halbuki bu mtaleat bizim hakkmzda katiyyen gayrivarittir. Her ikisi de mahz iftiradr. Milletimizin
kabiliyetsiz olmad tarihen ve mantkan sabittir. Bunun delilini yine ecanibin kendi muamelelerinde bulabiliriz.
Avrupa devletleri mtarekeden evvel ve mtareke annda, mtarekename ile kendi hududu millisi dahilinde
yaamaa lyk Trkiye kabul etmilerdir aradan bir sene gemeden nasl oluyor da bir millet zalim ve
kabiliyetsiz oluyor. Ve bundan dolay hakk hayattan mahrum edilmek isteniliyor. Avrupa devletleri milletimizi
evvelce bilmiyorlar myd? Wilson prensiplerini kabul ve mtareke-nameyi imza ettikleri zaman alt asrlk bir
milletin mahiyeti, kabiliyeti hakkndaki malmatlar noksand da bir iki ay zarfnda m ikmal ettiler? Hakkmzda
tatbik edecekleri kararlar bilmiyorlard da sonra m hatrlarna geldi?
Halbuki dnnz Efendiler! Milletimiz ufak bir airetten; anavatanda mstakil bir devlet tesis ettikten baka
garp lemine, dman iine girdi ve orada azm mklt iinde bir imparatorluk vcuda getirdi. Ve bunu, bu
imparatorluu alt yz seneden beri kemali evket ve azametle idame eyledi. Buna muvaffak olan bir millet
elbette li hasaisi siyasiye ve idariyeye maliktir. Byle bir vaziyet yalnz kl kuvvetile vcuda gelemezdi.
Cihann malmudur ki, Devleti Osmaniye pek vsi olan lkesinde bir hududundan dier hududuna ordusunu
srati fevkalde ile ve tamamen mcehhez olarak naklederdi. Ve bu orduyu aylarca ve belki de senelerce hsn
iae ve idare ederdi. Byle bir hareket yalnz ordu tekiltnn deil, btn uabat idariyenin fevkalde
mkemmeliyetine ve kendilerinin kabiliyeti olduuna dellet eder.
Milletimizin zalim olmas meselesine gelince, bu da srf iftiradan, mahz kizipten ibarettir.

Efendiler, hibir millet, milletimizden ziyade ecnebi unsurlarn itikadat ve dtna riayet etmemitir. Hatt
denilebilir ki edyan saire erbabnn dinine ve milliyetine riayetkar olan yegne millet bizim milletimizdir.
Fatih stanbulda bulduu din ve mill tekilt olduu gibi brakt. Rum patriki, Bulgar eksarh ve Ermeni
kategigosu gibi hristiyan resay diniye haizi imtiyaz oldu. Kendilerine her trl serbesti bahedildi.
stanbulun fethindenberi, gayri mslimlerin mazhar bulunduklar bu imtiyazat vsia, milletimizin dinen ve
siyaseten dnyann en msaadekr ve civanmert bir milleti olduunu ispat eder en bariz delildir.
Milletimize bu isnadatta bulunan muarzlar insaf etsinler de, dnyann en byk ve meden milleti olduunu
iddia edenlerden, dini slami sureti resmiyede tanmyan, slmlar pazar gnn yevmi tatil ve mbarek suretinde
tanmaa icbar eden ve slamlarn yevmi mahsusu olan cuma gnn resmen tanmyan milletler olduunu
unutmasnlar.
Memleketimizde yaayan anasr gayri mslimenin bana ne gelmi ise, kendilerinin ecnebi entrikalarna
kaplarak ve imtiyazlarn suiistimal ederek sureti vahiyanede takip ettikleri iftirak siyaseti neticesidir.
Herhalde Trkiyede zuhura gelmi ayan arzu olmayan baz ahval birok esbap ve mazerete istinat
etmektedir. Bunu da kati olarak arzedebilirim ki bu ahval, Avrupa devletlerinde mazeretsiz irtikp edilmi bunca
itisafattan pek dun bir mertebededir.
Rusyann Polonyaya kars bir buuk asr mddet takip ettii hunrizane siyaset, Kafkasyada erkezlere ve
pogram namiyle Musevilere tatbik ettii mezalim, bu meyanda saylacak misallerdendir.
Tekrar ediyorum, aleyhimizde sarfedilen mtaleat yanltr, bu hakikat tarihen ve mantken sabittir. Bu hususu
yalnz garba deil, hatt vatandalarmza da ehemmiyetli bir surette ihtar etmek lzumunu hissediyorum. nk
nadirattan olmakla beraber teessfle iitiyoruz ki, milletin tarihini okumam veya hissi milliden mahrum kalm
olmas lzimgelen baz ahslar, ecnebilerin aleyhimizde serdettikleri ithamat reddetmedikten baka vatanlarn,
kabahatli gstermekten ekinmiyorlar. Hl bugn, Sultan mektebinin salonlarn aleyhimizde konferans
verdirmek iin ecnebilere kade bulunduranlar var, bu gibilere lanet. ..
Efendiler! dmanlarmz hakkmzda icat ettikleri iftiralarn bir aralk Paris Konferansna da kabul ettirir gibi
oldular. htimal bunun neticesi olarak daha muharebe esnasnda birbiriyle yaptklar hafi ahitnamelerin ve teati
ettikleri szlerin tatbikatna balanm idi. zmir, Antalya, Adana, Ayntap, Urfa ve Maran igalleri hep bir
mtekabil taahhdat neticesi olsa gerek... Halbuki haktan, adaletten bahseden tilf Devletlerinin bu gibi
muamelelerde bulunmamalar lzm gelirdi, medeniyet ve insaniyetten bahsedenlerden buna intizar edilmezdi.
Fakat Efendiler!... Herhalde lemde bir hak vardr. Ve hak kuvvetin fevkindedir. u kadar ki milletin
hukukunu mdrik olup mdafaa ve muhafazas emrinde her trl fedakrla mheyya olduuna dair leme bir
kanaat vermek lzmgelir. te dmanlarmzn bu hareketi, milletimizi bu idrakten ve bu hissi fedakriden
mahrum zannettiklerinden neet eylemitir.
Fakat dorusunu sylemek lzmgelirse mtarekedenberi birbirini velyeden hkmetlerimizin memleketin
maruz kald hakszlklara kar kusurlu ve aklszca hareketleri aleyhimizdeki yanl fikirleri teyide medar
olmutur. Mesel Tevfik Paa, vatanmzn bir ksmn Ermenistana ilvede bir beis grmemekte idi. Ferit Paa
beyanat resmiyesinde vilyat arkyede vsi bir Ermenistan muhtariyetinden bahsettii gibi, Pariste de cenup
hududumuzun Toros olabileceini sylemiti. Torosun cenubunda arapa tekellm edildiini zannediyor. Ve
Torostan da Antakyaya kadar olan mntkann Trklerle meskn ve bin senedenberi Trk kanile yuurulmu
olduunu bilmiyordu. ste bu gibi hkmetlerin tavru hareketleridir ki, milletimizi mazisini unutmu, milletin ve
husus medeniyetlerin bahettii hukuktan, bihaber, kansz, miskin bir millet olarak tannmasna yol amtr.
Milletimizin kendini bu suretle telkkiye meydan vermesinde pek byk bir kabahati vard. Milletimizin o
kabahati Efendiler, hkmeti merkeziyenin icraatiyle Avrupann namusuna fart itimat gstermi olmasdr. te
bu kabahattan na kendi kymetini, mahiyetini, fezailini unutturmak derecesine dmtr.
zmir hilesinden sonra idi ki, milletimiz hakikaten mtehassis ve mtenebbih oldu. Ve derin uuruma
srklendiini idrak etti. Ve onu mteakip hukukunu bizzat mdafaaya karar verdi. Tabi bunu yapabilmek iin
bir ekil almak, taarruz etmek lzmgelirdi. Zaten her taraftan tekilt ve taazzuvat daha evvel balam idi. Fakat

evvel Erzurum ve badehu Sivas kongrelerinde vahdeti umumiyemiz vcuda geldi. Erzurum ve Sivas
kongrelerinin btn cihana kar olan beyannamesi ve nizamnamesi muhteviyat haizi ehemmiyettir. Esasen
muhteviyat cmlemizce malmdur. Fakat msaade ederseniz her ikisinden baz noktalar burada tekrar
hatrlatmak isterim; Nizamnamenin tekilta ait sahifesinde grlyor ki maksat Osmanl vatannn
tamamiyetini ve makam mually hilfet ve saltanatn ve istiklli millnin masuniyetini temin zmnnda Kuvay-i
Milliyeyi hkim klmaktr.
Efendiler! Bir millet mevcudiyeti ve hukuku iin btn kuvvetiyle, btn kuvayi fikriye ve maddiyesiyle
alkadar olmazsa, bir millet kendi kuvvetine istinaden mevcudiyet ve istikllini temin etmezse unun, bunun
baziesi olmaktan kurtulamaz. Hayat milliyemiz, tarihimiz ve son devirde tarz idaremiz buna pek gzel delildir.
Bu sebeple tekiltmzda Kuvay-i Milliyenin mil ve iradei milliyenin hkim olmas esas kabul edilmitir.
Bugn btn cihann milletleri yalnz bir hkimiyet tanrlar: Hkimiyeti milliye... Tekiltn dier teferruatna
bakacak olursak, ie kyden ve mahalleden ve mahalle halkndan yani fertten balyoruz. Fertler mtefekkir
olmadka, ktleler istenilen istikamete, herkes tarafndan iyi veya fena istikametlere sevk olunabilirler. Kendini
tahlis edebilmek iin her ferdin mukadderatiyle bizzat alkadar olmas lzmdr. Aadan yukarya, temelden
atya doru ykselen byle bir messese elbette rasin olur. phe yok, her iin balangcnda aadan yukarya
doru olmaktan ziyade yukardan aa olmas zarureti vardr.
Birincisinin tecellisinde btn beeriyet iin gayeye vusul myesser olmu olurdu. Byle olmann imkn
amel ve maddisi henz bulunamadndan baz mteebbisler, milletlere verilmesi lzmgelen istikametin
itasnda dellette bulunuyorlar. Bu suretle yukardan aaya taazzuv ettirilebilir. Biz memleketimiz dahilindeki
seyahatlerimizde bittabi birinci tarzda balam olan tekilt milliyemizin mebdei hakikiye, ferde kadar indiini
ve oradan tekrar yukarya doru hakik taazzuvatn baladn kemali kranla grdk. Bununla beraber derecei
tekemmle vsl olduunu iddia edemeyiz. Bunun iin sureti mahsusada aadan yukarya tekrar bir taazzuvun
husul gayesine sureti mahsusada sarf mesai etmemiz bir vazifei milliye ve vataniye telkki edilmelidir.
Beyannamemizin de baz noktalarndan tekrar bahsetmek isterim. Osmanl mparatorluunun muharebeden
evvelki hududu malmunuzdur. Harbi umuminin neticesi bir takm fedakrlk ihtiyarna devletimizi mecbur
klyor; buna nazaran devlet iin mill yeni bir hudut kabul ettik. Bu hudut beyannamemizin birinci maddesinde
musarrahtr. Teferruat itibariyle bilmeyenler olabilir. Ve bittabi mazurdurlar.
Bu hudut tahassul ederken iin iinde bulunduumdan bunu da arzedeceim.
Mtareke aktolunduu gn ordularmz fiilen bu hatta hkim bulunuyordu. Bu hudut skenderun krfezi
cenubundan Antakyadan, Halep ile Katma istasyonu arasnda Carablus kprs cenubunda Frat nehrine mlki
olur. Oradan Dirizora iner; badehu arka temdit edilerek Musul, Kerkk, Sleymaniyeyi ihtiva eder. Bu hudut
ordumuz tarafndan silhla mdafaa olunduu gibi ayn zamanda Trk ve Krt anasriyle meskn aksam
vatanmz tahdit eder. Bunun cenup aksamnda arapa mtekellim dindalarmz vardr. Bu hudut dahilinde kalan
aksam memalikimiz camiai Osmaniyeden lyenfek bir kl olarak kabul edilmitir. Beyannamenin drdnc
maddesine bakalm! Bu madde ile biz, bizimle beraber yaayan anasr gayrimslimeyi ayn hukuk ve ayn
salhiyette kabul ediyoruz. Hepimiz bu devletin mslman ve anasr gayrimslime dahil olarak ayn suretle
tebaasyz. Ve bu itibarla cmlemizin hukuku birdir. imizde yaayan gayrimslim vatandalarmza bizim
hkimiyeti siyasiye ve muvazenei itimaiyemizi ihll edecek fazla birtakm imtiyazat veremeyiz. Bu madde,
dahil siyasetimizdeki kanaati umumiyemizi izah etmektedir. Yedinci madde; siyaseti hariciye hakkndaki noktai
nazarmz bildirir. Herhalde devlet ve milletimiz dahilen ve haricen btn mnasiyle mstakil kalacaktr. Bize
baka bir tarz idare tatbik edilemez. Bu bapta birok muhtelif esbabn banda en byk ve mhim sebep udur.
Dinen dahi mstakil olmak mecburiyetindeyiz. Yalnz vsi olan memleketimizi seri bir surette imar edebilmek
iin ve milletimizin az zamanda ilim ve maarifini icabat asriyeye gre ykseltmek iin mftekr olduumuz
hususat takdir ederiz. Ancak bu hususta bize muavenet edebilecek devletin nasl olabilecei yedinci maddede
musarrahtr. Byle bir devletin muavenetini hsn telkki ederiz.
te Efendiler! Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tesbit edilen esasat ve nikat nazar balca bunlardan ibarettir.
Bu esasat sayesinde btn milletimiz mttehid bir hale gelmitir. Bu maksad mukaddesin temini ile itigal
edildii bir srada pek l hatrlanmadadr ki, Ferit Paa buna mni olmaa kalkt. Bu teebbsat memleket
dahilinde suitefsire urat, ittihatlktr dedi. Bu isnat efkr dahiliye ve hariciyede muvaffak olamad. Bunu

grdkten sonra yeni bir silh arad. Boleviklik dedi. Resm telgraflarnda Boleviklerin Karadenizden takm
takm Samsun, Trabzon ve dahile doru yrdn, memleketi alt st ettiini resmen iaa eyledi. Bunlar da
messir olamad. Ferit Paa ve kabinesi daha ileriye gittiler. Baz yerlerde ahalii islmiyeyi ifal ederek zerimize
sevketmek, millet iin, vatan iin alanlar imha etmek kastinde bulundular. Tabi bunlarda da muvaffak
olamadlar. Fakat nihayet millet Ferit Paaya adem itimat gstermee mecbur oldu. Kabine skat edildi. Vahdeti
milliye kespi resanet etti.
Tekilt milliyenin husule getirmi olduu dahil ve haric vaziyet ile eski vaziyet arasnda fevkalde farklar
mevcuttur. Dahilen emniyet ve asayi noktai nazarndan gayri kabili mukayese tebeddlat vardr. Haricen
ecnebilerin hakkmzda verdikleri ve verebilecekleri imha ve idam kararnn pek yanl olduu artk btn tilf
Devletlerince takdir olunmu ve tekilt milliyenin kymet ve ehemmiyeti gayrikabili inkr grlmtr, itilf
Devletlerinden ihtimal bazs henz menafii hususiyesini temin etmek iin milletten baka bir yerde noktai istinat
aryor. Millet vahdet ve azminde sebat ettike bu gibilerin de hakikati kabul edeceklerinde phe yoktur. imdi
lzm olan milletimizin sebatkrane bir surette azminde devam etmesi ve stanbulda kariben toplanacak
mebuslarmzn vazifei teriiyelerini bihakkn ifa edebilmesidir. Herhalde millet hkmetin nigehban olmak
lzmgelir. nk hkmetlerin icraat menfi olup ta millet itiraz etmez ve skat etmezse btn kusur ve
kabahatlere itirak etmi demektir. Ferit Paa Parise gittii zaman ald cevab nota tamamen arzettiim
mealdedir. Filhakika unun bunun baziesi olabilen milletler, hukukunu gayri mdriktirler demektir. Ve byle bir
millet murakabe altnda bulundurulmaa mstahak olur.
Millet Ferit Paay skat ettikten sonra yerine gelen Ali Rza Paa, amali milliye dairesinde milletle
mtereken almay kabul etti. Ferit Paann sukutile Ali Rza Paann gemesi meselesinde milletin alkas
bittabi birinciyi skattadr. Bundan baka bir ey yapamazd. Reisi vkely bittabi Zat ahane intihap eder. Ve
Marnileyhte arkadalarn... Bu yeni kabineye eski kabineden baz zevat dahil olmutu. Bu sebeple Heyeti
Temsiliyemiz mtereddit kald. Birtakm artlar dermeyan etmek mecburiyeti grld. Nihayet itilf edildi.
Hkmetle yaplan itilfnamede noktaya istinat ediliyordu. Kuvay-i Milliyenin meruiyetinin tasdiki, Meclisi
Millnin itimana kakar mukadderat millet hakknda kati ve son taahhdatta bulunulmamas, sulh konferansnda milletin mukadderatn mdafaa edecek murahhaslarn eskisi gibi menafii millet ve memleketi gayrimdrik
olulardan intihap edilmemesi... Hkmet bu noktay kabul etti. Ve teferruat zerinde daha ziyade anlaabilmek
iin Bahriye Nazr Salih Paay gnderdi, Bahriye Nazr Amasyada Heyeti Temsiliye ile mlakat etti.
Marnileyh ile vukubulan mzakerede ben de bulundum. (Gstererek) Bu beyanname ve nizamna-memizin her
satr beraber okundu. Tamamen mutabakati efkr hasl oldu. Bu mzakerat esnasnda dier bir meselei
mhimmenin mevzuubahs edilmesine lzum grld. Meclisi Millnin mahall itima!.. stanbulun bugn
iinde bulunduu elm erait iinde Meclisi Mebusann, millet vekillerinin vazifelerini kemali serbesti ile ifa
edip edemiyecei cayi teemml grld. Bunun iin meclisin harite toplanmas dnld. Salih Paann
stanbula avdetinden sonra hkmeti merkeziye bu fikre itirak etmedi. Bittabi btn mehazirine ramen
stanbulda itimai lzimgeldi. Maamafih Heyeti Temsiliyece mehazire kar icap eden tedabir ittihaz edilmitir.
Efendiler! Tekilt milliyemizin bugn takip ettii gaye vatann inksamdan ve milletin esaretten tabiisine
matuftur. nallah zaman karipte tekilt milliye bu gayenin istihsalile deruhte ettii vazifei vataniyesini ifa
edecektir.
Fakat vazifesini ikmal etmi saylacak mdr? Bence bundan sonra da pek mhim vazifei vataniye ve
milliyemiz vardr. Ezcmle ahvali dahiliyemizi slh ile mileli mtemeddine meyannda faal bir uzuv
olabileceimizi filen ispat etmek lzmdr. Bu gayede muvaffak olmak iin siyas mesaiden ziyade itima
mesaiye ihtiya vardr. Tekilt milliyemizin byle bir gaye iin nasl bir ekil almak lzm geleceini phesiz
milletimizin amali umumiyesi tyin ve tesbit edecektir. imdilik Heyeti Temsiliye, mebuslarn kemali emniyetle
ifayi vazife eyledikleri tahakkuk edecei gne kadar kemafissabk vazifesine devam edecektir.
Efendiler! mid ederim ki, msaid bir sulh akdinden sonra vaziyetiniz hsn idare edilirse evvelki hudud
dahilindeki vaziyetimizden daha iyi olur. Bu noktada bir fikir izah etmek istiyorum. Cemiyetimiz noktai
nazarndan izdiimiz hudud haricinde kalan dindalarmzla, bu muhterem kardelerimizle ayn hudud dahilinde
asrlardanberi vatandalk ettik. Bu kardelerimiz her tarafta, Suriyede, Irakta, Yemende, arkta kendi
dahillerinde muhafazai mevcudiyet ve temini istikll iin sarf mesai ediyorlar. Btn bu islm paralarnn

mazhar istikll olmalar lemi islm iin ne byk bahtiyarlk olur. Bunun husulnde lemi islmn vaziyetinin
ne kadar rasin olacan imdiden tasavvur etmekle pek byk saadet hissediyorum. Mazhar intibah olduuna
phe kalmayan lemi islmn muvaffakiyetini o kadar kavi gryorum ki, bu imanla izah hissiyat eylediimden
dolay duyduum vicdan zevk pek byktr. Fazla rahatsz etmek istemem, beni dinlemek ltfunda
bulunduunuzdan dolay hassaten teekkratm arzederim.
Nutuk: Muhteviyatna ait vesaik 1927, Vesika: 220, s. 220-228.

***
ZABT NAMZETLERNN DPLOMA TRENNDE
BR KONUMA
(1. XI. 1920)
Ankara Zabit Namzetleri Talimgahnn ilk mezunlarnn diploma merasiminde sylenmitir.

Efendiler!
Garbn hibir vakit affedemiyeceimiz zalimleri, memleketimiz Trkiyeyi paralamak, bu topraklarda
yayan milletimizin haysiyetini, istikllini payimal etmek iin verdikleri asrlk karar en nihayet mevki-i tatbike
koyarken milletimiz bugn cihana amil inklbat ve ihtillat iinde mevcudiyetini muhafaza lzumuna kanidir.
Bu kanaat memleketimizin ve milletimizin btn cihan- beeriyete cidden haiz-i kymet olduunu bihakkn
takdir ettirmelidir. Millet, kendilerine btn zalim nazarlar ve feci teebbsler karsnda cidd, hakik
mevcudiyetle ayakland. Ve bunun neticesi olarak Ankarada Byk Millet Meclisi vcuda geldi.Bittabi
hainlerden bahsetmek istemem. Fakat kanaatma nazaran btn efrad- milletimiz teekkl eden vaziyetin tarsin
ve takviyesi ve muvaffakiyeti iin btn mevcudiyetlerini hasretmilerdir.
Bunun en kymetli ve bariz misali mevcudiyetleriyle teesss etmi olan bu messese-i askeriyenin teesssne
bahis olmu olan muhataplarmz genlerdir. Filhakika bu genler ve burada fedakrln madd bir misalini
vcuda getirmilerdir. Bundan dolay hareketleri ayan- takdir ve tebriktir.
Efendiler!
Milletimizin ve onun sevk-i idaresini deruhte etmi olan Byk Millet Meclisinin byk mcadelede
behemehal muvaffak olacana eminim. Bu hususatn temini iin esbab- avamil, vesait mevcuttur. Burada, yalnz
unu zikretmek isterim, bu esbab ve avamilin banda en messiri ordumuzdur. Ordumuz hayat ve haysiyet
mcadelesinde milletin ve milletin gayelerinin yegne istinatgahdr. Ordu kendisine tevecch eden bu vazife-i
mbeccelesinde bihakkn muvaffak olabilmesi iin lzm gelen evsafn birincisi, demir gibi bir inzibattr. Orduda
inzibatn yegne vasta-i tecellisi mnevver, kahraman, fedakr zabitandr.
Bugn ordumuz zabtan saydn evsafa tamamen maliktir. Fakat buna bir ey ilve etmek lzmdr ki, bu
iinde bulunduu u fevkalde ahval ve eraitin heyecanlaryla, gayeleriyle yetiecek olan gen zabitlerimiz bize
istikll iin daha kuvvetli mitler bahedeceklerdir.
te bugn bu basit ve debdebesiz merasimle Byk Millet Meclisi namna byk bir mkfata hazr olmu
bulunuyoruz.
Ordumuz bugnn eraitine, bugnn evsafna malik gen zabtana malik olacak ve ordu bu gen zabitanla
cidden iftihar edecektir.
Bu zabtan Byk Millet Meclisine mesailiyle takdim eden Mektep Mdr ve rfeka-y mesaisini Byk
Millet Meclisi namna tebrik ederim.
Ankara Zabit Namzetleri Talimgahnn 50. yl dnm mnasebetiyle yapt konuma, Enver Aka, Trkiye Eski Muharipler Dergisi, say: 7-8, 1970,
s. 435

***
AFGANSTAN ELSNE CEVAP
(3. III. 1921)

Kurtulu gnleri dolaysiyle Afganistan Sefarethanesinde verilen ziyafette Afganistan elisinin sylevine
cevap olarak:
...Amanullah Han tahta kuut ettii zaman istikllimi ihraz etmedike klcm knna koymyacam
demiti. Filhakika Amanullah Han Hazretleri bu azm ile ve tamamiyle istikllim kazand.
Afganistann Trkiye hakkndaki hissiyatna teekkr ederim. Trkler de Afganllara kar ayn hislerle
merbuttur. Afgan istikllinin sene-i devriyesi mnasebetiyle hissettiimiz memnuniyet ve saadeti memleketinize
tebli etmenizi rica ederim.
Vakit: 5 . 3 . 1921, s. 1

***
KUVAY- MLLYENN TEEKKL MNASEBETYLE
(Nisan 1921)
Patristen: Kuvay-i Milliyenin teekklnn dnm yl mnasebetiyle Mustafa Kemal, Meclis binas
balkonundan bir nutuk sylemi ve bu nutukta son harp olaylariyle ahvalin tamamiyle deitiini ve Trkn
artk zmir re Trakya iin mzakerelere girmiyeceini sylemitir.
Mustafa Kemal ondan sonra demitir ki:
Eer Yunanllar hakikaten sulh arzu ediyorlarsa zmir ve Trakyadan gitmelidirler. Biz bunu imdiye kadar
hakkmza ve adalete gvenerek talep ediyorduk. Bundan sonra galibiyet hakk ile talep edeceiz.
Vakit: 30 . 4 . 1921, s. 1

***
MAARF KONGRESN AARKEN
(16. VII. 1921)
16-21-VII-1421 tarihleri arasnda Trkiye Milli Eitim ilesinin bir programn hazrlamak amaciyle Ankarada yaplan resmi ilk genel toplantda:

Muhterem Hanmlar, Efendiler!

Harbi umum memleketimize bir malbiyet tevcih etti. Dmanlarmz bunu vesiyle ittihaz ederek milletimizi
tamamen imha etmek istediler. Buna kar vukua gelen galayan milliye Ankara muazzam bir sahne oldu. Bizi
yaatmamak isteyenlere kar yaamak hakkmz mdafaa etmek zere toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi,
burada, Ankarada inikad etti.
Bugn Ankara Mill Trkiyenin Mill Maarifini kuracak olan Trkiye muallime ve muallimler kongresinin
inikadna sahne olmak mazhariyetiyle de mftehirdir.
Asrlarn mahmul olduu derin bir ihmali idarnin bnyei devlette vcuda getirdii yaralar tedaviye masruf
olacak himmetlerin en byn hi phesiz irfan yolunda ibzal etmemiz lzmdr.
Geri bugn madd manev menabii kuvvamz, hududu milliyemiz dahilindeki memleketlerimizde mstevli
bulunan dmanlara kar istimal etmek mecburiyetindeyiz. rfan memleket iin tahsis edilebilen ey mstakbel
maarifimize mabihilistinad olacak bir temel kurmaa kfi deildir. Ancak vsi ve kfi erait ve vesaite malik
oluncaya kadar geecek eyyam cidalde dahi kemali dikkat ve itina ile ilenip izilmi bir mill terbiye program
vcude getirmee ve mevcut maarif tekiltmz bu gnden msmir bir faaliyetle altracak esaslar ihzar
etmee hasr mesai eylemeliyiz.
imdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usullerinin milletimizin tarihi tedenniyatnda en mhim bir mil
olduu kanaatndaym. Onun iin bir mill terbiye programndan bahsederken, eski devrin hurafatndan ve evsaf
ftriyemizle hi de mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden, arktan ve garptan gelebilen bilcmle tesirlerden
tamamen uzak, seciyei milliye ve tarihiyemizle mtenasip bir kltr kasdediyorum. nk dehay millmizin
inkiaf tam ancak byle bir kltr ile temin olunabilir. Lalettyin bir ecnebi kltr imdiye kadar takip olunan

yabanc kltrlerin muhrip neticelerini tekrar ettirebilir. Kltr (Haraseti fikriye) zeminle mtenasiptir. O zemin,
milletin seciyesidir.
ocuklarmz ve genlerimiz yetitirilirken onlara bilhassa mevcudiyeti ile, hakk ile, birlii ile tearuz eden
bilmum yabanc anasrla mcadele lzumunu ve efkr milliyeyi kemali istirak ile her mukabil fikre kar
iddetle ve fedakrane mdafaa zarureti telkin edilmelidir. Yeni neslin btn kuvay ruhiyesine bu evsaf ve
kabiliyetin zerki mhimdir. Daim ve mthi bir cidal eklinde tebarz eden hayat akvamn felsefesi, mstakil ve
mesut kalmak isteyen her millet iin bu evsaf kemali iddetle talep etmektedir.
Teferruatn tamamen erbab ihtisasna brakmak istediim bu mesele hakkndaki umum nikat nazarm
ikmalen ifade iin yeni neslin tehiz olunaca evsaf mneviye meyannda kuvvetli bir ak fazilet ve kuvvetli bir
fikri intizam ve inzibattan da bahsetmek zaruretindeyim.
te biz, bu kongrenizden yalnz, izilmi eski yollarda alelde yrmenin tarz hakknda mdavelei efkr
etmei deil, belki serdettiim eraiti haiz yeni bir sanat ve marifet yolu bulup millete gstermek ve o yolda yeni
nesli yrtmek iin rehber olmak gibi mukaddes bir hizmet bekliyoruz. Maarif Vekletinin halk tanm, muhiti
ve memleketi takdir etmi, muallim ve mtehassslardan mrekkep bir ilim ve irfan kongresini Ankarada
toplama dnm olmasn ve bugnk eraiti mkileye ramen bu teebbsnde muvaffak olmu
bulunmasn kemali takdir ile yadederim.
Huzurunuzda ve huzuru millette mill maarifimiz hakkndaki noktai nazarm ifadeye imkn bah olan bu
vesileden bilistifade, hals mstakbelimizin pivay mkerremleri olan Trkiye muallime ve muallimleri
hakkndaki hissiyat hrmetkranemi tezkr etmek isterim.
stikbal iin hazrlanan evld vatana, hibir mkl karsnda serfru etmiyerek kemali sabr ve metanetle
almalarn ve tahsildeki ocuklarmzn ebeveynine de yavrularnn ikmali tahsil iin her fedakrl ihtiyardan
ekinmemelerini tavsiye ederim. Byk tehlikeler nnde uyanan milletlerin ne kadar sebatkr olduklar tarihen
msbettir. Silhiyle olduu gibi dimaiyle de mcadele mecburiyetinde olan milletimizin, birincisinde gsterdii
kudreti ikincisinde de gstereceine asla phem yoktur. Milletimizin saf seciyesi istidat ile mlidir. Ancak bu
tabi istidad inkiaf ettirebilecek usullerle mcehhez vatandalar lzmdr. Bu vazife de sizlere tevecch ediyor.
Hkmeti milliyemizin kemali ciddiyet ve samimiyetle arzu ettii derecede, Trkiye muallime ve muallimlerinin
hayat ve refahn henz temin edememekte olduunu bilirim. Fakat milletimizi yetitirmek gibi mukaddes bir
vazifeyi deruhte eden heyeti mbeccelenizin bugnn vaziyetini nazar itibara alacandan ve her mkl
iktiham ile bu yolda gayet metinane yryeceinden phem yoktur. Vazifeniz pek mhim ve hayatdir. Bunda
muvaffak olmanz Cenab Haktan temenni ederim.
Hkimiyeti Milliye: 21 Temmuz 1921

***
AZERBAYCAN ELS BRAHM ABLOFA
(14. X. 1921)
Elinin itimat mektubunu verirken syledii nutka cevap.

Muhterem Mmessil Hazretleri!

Azer Trklerinin ve itima Azerbaycan ra Hkmetinin kardelik selmna Trkiye Byk Millet Meclisi
ve bu meclisin ordusu namna zatlileri vastasiyle yine kardee mukabele etmekle bahtiyarm. Trkiye halk,
Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun ordusu Azerbaycanllarn ve mmessili olduunuz hkmetin haklarnda
gsterdii asar samimiyet ve tevecchten mtehassis ve memnundur. Fikri istil ile alm olan Cihan harbini
hitama erdiren galipler, teklif ettikleri eraiti sulhiye ile ana topraklarmz, istikll ve hrriyetimizi elimizden
almaa, asrlardan beri islmn ve Trkln fedakr muhafz olan milletimizi esir derecesine indirmee
kalktlar. ki senedir Rumeli ve Anadoluda grlen hareketlerimiz bu gaddarane tecavzn akslamelinden, her
mevcudun ftratan haiz olduu mdafaainefs hakknn istimalinden baka bir ey deildir. Mill hudutlarmz
dahilinde hr ve mstakil yaamak istiyoruz. Bu meru emelimizi istihsal iin urayoruz. u kuts mcadelede
milletimiz, islmn halsna, dnya mazlumlarnn tezyidi refahna hizmet etmekle mftehirdir. Milletimiz bu
hakikatin karde Azerbaycann mmessili tarafndan tasdik edildiini iitmekle byk bir saadet duyar. Rumeli

ve Anadolu halk Azer kardelerinin kalbi kendi kalbi gibi arptn bilirler. Bunun iin getirdiiniz tuhfei
selmn ne kadar derin ve li bir hissin eseri olduunu takdir eder ve bu selm alrken Azer Trklerinin de bir
daha esarete dmemeleri ve hukuklarnn pyml edilmemesi temenni ve arzusunu izhar eylerler. Azer
Trklerinin dertleri kendi dertlerimiz ve sevinleri kendi sevinlerimiz gibi olduu iin, onlarn muradlarna nail
olmalar, hr ve mstakil olarak yaamalar bizi pek ziyade sevindirir. Trkn saadeti ve mazlumlarn hals
yolunda Azerbaycan Trklerinin de kann dkmee mde bulunduklarna dair olan beyanatnz istilclara kar
Trkn ve mazlumlarn kuvvetini artran pek kymettar bir szdr. Trkiye Byk Millet Meclisinin ve
Hkmetinin iki karde millet arasndaki revabt ve alkann daha rasn ve daha metn bir hale konulmasna btn
kuvvetiyle alacan, bu babda zatlinize elden gelen her trl muavenetleri ifa edeceini temin eylerim.
Muhterem Mmessil Hazretleri! Karde Azerilerin ibraz eyledikleri asar samimiyetten pek ziyade mtehassis
olduumu bir daha beyan ve ordumuzun muvaffakiyat namna izhar eylediiniz temenniyata kar samim
teekkrlerimin kabuln rica ederim.
Hkimiyeti Milliye: 15 Ekim 1921

***
AZERBAYCAN ELS ABLOFUN SYLEVNE CEVAP
(18. X. 1921)
Cebecideki Azerbaycan Eliliine bayrak ekme treninde sylenmitir.

Sefir Hazretleri,
Bugn bize meserretli bir bayram yaattnzdan dolay Byk Millet Meclisi ve Hkmeti ve ahsm namna
teekkr ederim. Bu bayram gnnn benim iin mesut bir ciheti daha vardr ki, o da mstakil Azerbaycan ra
Hkmetinin sancan ekmek erefini bana bahetmi olmasdr.
Efendiler; Ankaraya Yunanllarn, dmanlarn bayra ekilmek isteniyordu. Bu frsat hamdolsun ki
dmanlarmz elde edemediler. Burada ite, karde hkmetin karde milletin sanca ekilmekle bahtiyar
bulunuyoruz.
Trkiye ve Azerbaycan arasndaki samim revabtn, kardeliin derecesini izaha lzum grmem. Bu kardelik
rabtasnn teyit ve takviyesi iin gnderilen Sefir brahim Abilof Beyin intihabnda Azerbaycan Hkmetinin
isabeti byktr. nk brahim Abilof Hazretleri bu rabtai uhuvveti ruhunda duymu bir zattr ve bizce dahi
pek mhim olan vazifesinde muvaffak olmak iin lzm gelen btn evsaf haiz bulunuyorlar. Mezayay
mahsusasn daha ilk temaslarnda bize ihsas ve izhar buyurmulardr.
Temsil ettikleri Hkmetin de bir hususiyeti, baka bir kymeti vardr. Azerbaycan Hkmeti bir halk
hkmetidir; mukadderatna kendi sahip ve hkimdir. Nezdine memur olduklar Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmeti dahi hkimiyetine bilkayd art sahib olan ve idare usul halkn, mukadderatn bizzat ve bilfiil idare
etmesi esasna mstenit bulunan bir halk hkmetidir. Trkiye halk bu gayesinin istihsali iin btn varliyle
mcahede etmi ve etmekte bulunmutur ve edecektir.
Efendiler; Sefir Hazretleri ite byle bir memlekette Azerbaycan temsil ediyorlar. Bu mahiyeti temsildeki
mna ve kymet byktr. Azerbaycan ile Trkiye arasnda mevcut kardeliin, samimiyetini tevlid ettii
rabtadan baka, Azerbaycann dier dostlarmzla temas noktasnda bulunmas da haizi kymet ve ehemmiyettir.
Coraf vaziyeti gznne getirilirse filhakika Azerbaycann Asyadaki karde hkmet ve milletler iin bir
temas ve telki noktas olduu grlr, Azerbaycann bu mevkii mahsusu, vazifesini pek mhim klmaktadr. Bu
vaziyetin yannda Anadoluyu da gznne getirmenizi rica ederim. Tesadfen samda duvarda asl olan u
haritann pek gzel irae ettii gibi Anadolu da, btn Asyann, btn mazlumlar dnyasnn, zulm dnyasna
doru ileri srd bir vaziyette bulunmaktadr. Anadolu bu vaziyeti ile btn zulmlere, hcumlara, taarruzlara
mruz bulunuyor. Anadolu yklmak, inenmek, paralanmak isteniliyor; fakat Efendiler, bu muhacemat
Anadoluya maksur ve mahsur deildir. Bu muhacematn hedefi umumisi btn arktr.
Anadolu her trl tasallutlara, taarruzlara kar btn mevcudiyetiyle mdafaainefs etmektedir ve bunda
muvaffak olacandan emindir. Anadolu bu mdafaasiyle yalnz kendi hayatna ait vazifeyi ifa etmiyor, belki

btn arka mteveccih hcumlara bir sed ekiyor. Efendiler, bu hcumlar elbette krlacaktr. Btn bu
tasallutlar mutlaka nihayet bulacaktr. te ancak o zaman garpte, btn cihanda hakik skn, hakik refah ve
insaniyet hkm srebilecektir.
Bugn sancak keidesi mnasebetiyle hissettiimiz bahtiyarl fahrile ydetmek isterim. Bundan evvel
Afganistan sefiri muhteremi de bize bahsetmilerdi.
Aziz arkadamz Abilof Hazretleri; bugn Azerbaycann istikllini temsil eden sanca ekerken ellerimin
birtakm hissiyat ve teessrat ile mteharrik olduunu duyuyorum; filhakika sanca eken benim ellerimdi. Fakat
ellerimi tahrik eden, bugnk bayramda manen mterek olan btn Trkiye halknn hakik ve samim kardelik
hissiyat idi.
Sefir Hazretleri; Azerbaycan sancann Trkiye sancann yannda, Trkiye semasnda temevvcn grmek
btn milletimiz iin byk bir bayramdr. Bize byle bir bayram gn yaattnzdan dolay samim
teekkratm tekrar ederim.
Hkimiyeti Milliye: 20 Kasm 1921

***
UKRAYNA BYK ELS GENERAL FRUNSEYE
(20. XII. 1921)
Elinin itimat mektubunu verirken syledii nutka cevap.

Sefir Hazretleri,
Ukrayna hkmetinin fevkalde sefirini ve eci kzl ordusunun anl ve kahraman bakumandann hr bir
meserretle kabul eder ve dost Ukrayna milletini bir ok defalar muzafferiyete sevkeden kymetli askerlerini onun
ahsnda selmlarm.
Hrriyetini, istikllini ve hakk hayatn zulme kar mdafaa edenlerin dvas olan mukaddes ve muhik
dvamza, Sovyet Ukraynann gsterdii alka ve muhabbetten dolay Trkiye halk ve Trkiye Byk Millet
Meclisi namna teekkr ederim.
Emperyalizmin en edit taarruzlarna hedef olan Trkiyeliler Karadenizin br tarafnda ayn ihtirasata kar
mcadele eden milletler bulunduunu bilirlerdi. Ayn halde bulunmu olmaktan mtehassl hissiyattr ki,
Ukraynann mttefiki olan Rus ralar ittihad ile Trkiye arasnda kavi bir dostluk tesisine hizmet etmitir. Son
derecede etin fakat o nisbette anl fedakrlklar mukabilinde kendi mukadderatna sahip olmak hakkn ihraz
etmi olan Rusya ve Ukrayna gibi Trkiye dahi hepimizin kaviyyen kani olduumuz vehile topran ecnebi
istilsndan tahliste, istiklli tam ve kmilini leme tanttrmakta gecikmiyecektir.
Sefir Hazretleri, her iki memleket menfaatlerinin birbirinin ayn olduunu bizim iin pek hayat bir
ehemmiyeti haiz olan byle bir anda teyit ederek Trkiye ve Ukrayna milletleri arasndaki tesandn parlak bir
tezahrn ibraz buyurduunuzdan dolay size bilhassa mteekkirim. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti,
Ukrayna ile Trkiye arasnda dorudan doruya ve sk mnasebat tesisine bu gne kadar mni olan esbab idrak
ve tamamen takdir etmektedir. Bu esbab zail olur olmaz Ukrayna hkmetinin erkn liyesinden olan ve
muzaffer ordusunun bakumandan bulunan zatlilerini bir muhadenet ve mcaveret muahedei Tesmiyesinin
akdi iin gndermee msaraat etmek suretiyle hkmetinizin, deruhte ettiimiz emrin muvaffakiyeti hususunda
ibraz ettii alkay mahzuziyetle mahede etmekteyiz.
Merkezi hkmetimize gelmek hususundaki kararnzn dmanlarmzn bizi sureti katiyede malb
zannettikleri ve daha dorusu btn dnyaya byle zannettirmek istedikleri bir anda bize tebli edilmi olmas,
Ukraynann hakkmzda besledii hissiyat dostaneye bir delili munzam tekil ettii cihetle bizi pek ziyade
mtehassis etmitir.
Sefir Hazretleri, memleketimiz arasnda siyas, iktisad ve hars sahalarda derhal en sk revabtn ihdasndan
ibaret olan vazifenizin hayyizi fle salinde Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin uhdesine den her eyi

yapacana emin olabilirsiniz. Her ne olursa olsun ve her ne yaplrsa yaplsn bu revabt hi bir zaman
gevemiyecektir.
Trkiyenin eraiti hayatiyesi en ziyade tehlikelerle muhat olduu zamanda dahi Karadenizin br tarafnda
sadk dost ve mttefikleri bulunduunu tahattur edebilir diye iradeylediiniz cmleyi Trkiye halk ve Byk
Millet Meclisi Hkmeti namna memnuniyetle ve teekkrle senet ittihaz ederim. Buna mukabil ar
boyunduruundan kurtulmu olan Rus ve Ukrayna milletlerinin de her halkrda Trk milletinin sadakatine ve
lyetezelzel dostluuna gvenebileceini size temine msaraat eylerim. Selmnz ve haklarnda takdirat sitayikranenizi kendilerine derhal tebli edeceim. Trkiye ordusu askerleri ve zabitan ve kumandanlar namna gen
ve namalp Kzl orduyu, cesur askerlerini, kymettar zabitlerim ve gayri kabili mukavemet bir azimle mtehalli
byk mirlerini ahsnzda bir defa daha selmlarm.
Trkiye ordusu da Kzlordu gibi lmemek iin yenmee karar vermi olan bir milletin eref ve istikllini
mdafaadan ibaret olan mukaddes vazifesini her trl azm mahrumiyetler iinde ifaya mecbur olmutur; lkin
hak ve adlin zaferi nihaisine iman galebeyi temin etmitir. Sakarya muzafferiyetini kazanmak iin en ufandan
en byne kadar sevinle alan Trkiye halk ve ordusu, gerek muharebe esnasnda ve gerek muharebeden
sonra Rusya ve Ukraynada ve btn memaliki arkiyede izhar olunan muhabbetten bilhassa mtehassis
olmulardr. bu tezahrat, Trkiye halknn Sakarya muharebesinde bilcmle akvam arkiyenin selmeti iin
mcadele ettiini mezkr kavimlerin mdrik olduklarn da ispat etmitir.
Muzafferiyeti katiyemiz iin izhar buyurduunuz temenniyattan dolay Trkiye halk, Byk Millet Meclisi ve
Hkmeti namna teekkratm tekrar eder ve iki milletin yekdierine samim bir surette takarrbne matuf olan
vazifenizin tamamiyle muvaffakiyetpezir olmas zmnnda Hkmetimizin mzaheretine istinat edebileceinizi
bir daha temin eylerim.
Hkimiyeti Milliye: 22 Aralk 1921

***
UKRAYNA BYK ELS GENERAL FRUNSE N
(30. XII. 1921)
Hariciye Vekleti tarafndan eli erefine verilen ziyafette sylenmitir.

Muhterem Efendiler,
Trkiye ve Trkiye halk, istikllini ve mevcudiyetini imhaya matuf elm darebat karsnda kald gn,
dnyay beeriyette hibir noktai istinada malik bulunmuyordu. Yalnz ve ancak kalb ve vicdanndaki azm
imana gvenerek ya istiklline sahip ve hkim olarak yaamaa veyahut lmee karar verdi. Bu kararn icab
tabiisi olmak zere elan devam etmekte bulunan mcahedei milliyesine balad.
Bu srada idi ki milletler arasnda kendisiyle hemhudut olabilecek bir milletin mevcut olup olmadn tetkik
etti ve bunun neticesi olmak zere Rus milletinin kendisine kar hakikaten tabi ve samim bir dost olabileceini
anlad. ok gemeksizin Rus milleti ve Rusya ralar hkmetiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti
arasnda tabiaten mevcut olan mnasebat samimiyeyi resmen ifade iin bir ahitname yapld.
Artk iki millet arasndaki samimiyet btn dnyaca malm olmutu. Rusya ralar Hkmeti bu samimiyeti
her vehile ve her frsattan istifade ile teyide alt. Biz de ayn temayl vicdan ile bu temas her vakit kabul
eyledik. Kafkasya Cumhuriyetleriyle yaplm olan muhahede bu ahitnameyi bir kat daha teyit ve tarsin etti.
Afganistan Hkmetiyle aramzda hasl olmu bulunan temas resminin mahiyeti de iki karde millet
arasndaki revabt tahkim ve tarsine matuftu.
Bugn de Rusya ralar Hkmetinin yakn mttefiki olan Ukrayna Hkmetiyle akdolunan ahitname bizim
iin iki noktadan kymetli ve haizi ehemmiyettir. Biri zaten Ruslarla olan muhadenetin tarsini, dieri de dorudan
doruya Ukrayna halk ile Trkiye halk arasndaki samimiyetin bir kat daha temil edilmi olmasndadr.

Efendiler, gerek Rusya ile dorudan doruya, gerek Rusyann mttefikleri ve dostlar olan Kafkas
Cumhuriyetleri ile yaplan ahitnameler bizce pek ziyade kymetlidirler, bu ahitnamelerin ifade ettikleri dostluk
cidd ve daimdir.
Biz mcadelemize balarken mstevli dmanlar kendi kuvvetimize ve inayeti Hakka istinaden
tardedeceimizden emin idik; bu emniyet ve itimadmz bugn dahi lyetezelzeldir. Gerek Frunse Yoldan ki,
Ukrayna ralar Cumhuriyeti Halk Hkmetinin Mmessili ve Ba kumandandr. Gerek Rusya ralar
Cumhuriyeti Mmessili vekilinin ve Azerbaycan ve Afgan mmessilleri olan dier arkadalarmzn dermeyan
ettikleri mevaid bizim kudret ve kuvvetimizin mnevi ve madd tezayd iin ok ayan ehemmiyettir.
Binaenaleyh dmanlarmzn tard, meru ve muhik olan dvamzn hayyizi husule gelmesi iin zamann tenkis
edilmi olacana emniyet edebilirim.
Efendiler, gerek Afgan ve gerek Azerbaycan ve gerek Rus sefirlerinin akdedilmi olan bu muahedeyi
tebriklerinde izhar ettikleri hissiyata pek derin hissiyatla arz teekkr ederim. Frunse Yolda bizim de pek
kymetli bir arkadamz olmutur. Buraya gelmesi daha birok noktalardan kymetli oldu. htimal ki Rusya ile
Trkiye halk arasnda baz suitefehhmatn mevcut olduu zannolunmakta idi. Bunlar birtakm bedhahann iae
ettikleri rivayat kzibeden tahassl etmi olabilir. Hakikatte ise bunlarn katiyyen esas yoktur. Frunse
Cenaplarnn fevkalde bir heyeti murahhasa riyasetinde memleketimize gelerek bizlerle temas edii,
muarefemizden hasl olan hissiyat kendi memleketine sal edii btn bunlar izaleye kifayet edecektir.
Ukrayna ile aramzda hasl olan dostluk ahitnamesinden dolay Trkiye Byk Millet Meclisi namna beyan
memnuniyet ederim. Bu mesut neticeyi bize bahetmi olan Frunse Yoldala ahsen tanm olma da ayrca
pek kymetli telkki ederim.
Muahede akdedilmi olmak itibariyle Frunse Yolda memleketine avdet edeceklerdir. Bu avdetlerini teessrle
karlarm. Hi phesiz kymetli arkadamzn aramzda kalmasn arzu ederdik. Fakat avdetleri dahi
memleketimiz iin pek byk menafi temin edeceinden bu menafii, meyusiyetimize tekabl ettirerek mteselli
olabiliriz.
Paa Hazretlerinin bu nutkunu mteakib muzika tekrar istikll marn ald ve herkes ayakta istima eyledi,
badehu Mirza Davud tarafndan Ruscaya tercme edildi re tercme edildike her cmlesinde ve bilhassa
sonunda dakikalarca devam eden alklar ile karland. Ukrayna murahhaslar Paa Hazretlerinin nutuklarn
byk bir alka ve memnuniyet ile dinliyorlard, tercmenin hitamnda Frunse cenaplar ayaa kalkarak:
Yaasn Trk ordusu, yaasn Trk halk, yaasn Mustafa Kemal Paa!
Diye bard. Bu srada btn Ukrayna murahhaslar re bunlara iltihak eden hazrm bu temenniyal yekvz
olarak tekrar ediyor re alklar ortal nlatyordu. Bu tezahrat ve avze-i temenniyat birka kere takrar
edildi. Bu samim tezahrat zerine Paa Hazretleri tekrar ayaa kalkarak dediler ki :
Frunse Cenaplarnn son szlerine ksa bir cevap vereceim. Abilof Hazretleri buyurmulard ki, garpte
mazlumlar aleyhine bir takm mzakerat cereyan ediyor. Bizde bir darbmesel vardr: Mazlumlarn h zalimlere
kalmaz. Onlar istedikleri mzakerat yapabilirler. Fakat hi phe etmemelidir ki, en nihayet mazlumlarn
hakkn tanmaktan ibaret olan doru yola gelmee mecburdurlar. Btn zulm dnyasna kar harekette piv
olan Rus milletinin eref ve kadrini kemali takdir ile tezkr eylerim. Yaasn Rus milleti ve Rus ralar
Hkmeti, yaasn Ukrayna ordusunun Bakumandan arkadamz kahraman Frunse!
Hakimiyeti Milliye: 1 Ocak 1922

***
GENERAL FRUNSENN ZYAFETNDE
(3. I. 1922)
Ukranya murahhas heyetinin oturduu binada sylenmitir.

Aziz Arkadalar,

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyefendi ile Ukrayna Cumhuriyeti
fevkalde murahhas Arkada Frunse arasnda bugn teati edilen ahitnamenin kymet ve ehemmiyeti fevkaldesi
vardr. Bu mnasebetle beraber geirdiimiz bu gece, bizce hakikaten mesut bir gece telkki olunur. Kendilerine
arz-ederim ki, milletimiz ve Byk Millet Meclisi ve ahsm bu dakikada bu saadeti pek derin ihtisasat ile
duymaktayz.
Efendiler,
Mukadderatn, kendini zincirbendeden ahslara terkeden milletler, o ahslarn keyif ve amaline bazie
olmaa karar vermi, raz olmu addolunurlar. Bu trl milletler, talihlerini ellerine tevdi ettii insanlar muvaffak
olduka o insanlarn daha kuvvetli istibdad altnda kalrlar. Muvaffak olmazlarsa felket, izmihlal yalnz o
insanlara deil, onlara tabi olan heyeti itimaiyeye arz olur. O halde her iki ihtimalde de byle bir millet felkete
maruz ve mahkmdur. Rus milleti arlarn istibdad altnda bulunduka bu iki felketin taht tehdidinde idi.
Gerek Ruslar, gerek arla tabi olan Rusyadaki dier milletler bu felketlerden kurtulmak iin kanl ihtilller
yaptlar. Kendilerini gayei hakikiyei beeriyeye isal eden yollar aradlar. Fakat muvaffak olmak g idi.
Trkiye halk da ayn suretle, ayn istibdat ve zulm altnda sevk ve idare edilmitir. Bunun neticesinde duar
olduu zaaf sebebiyle haricin de ihtirasn celbeyledi. Dahilden ve hariten imhakr tehditler altnda kald. Bunun
zerine merutiyete kavumak emeliyle ihtill, inklp yapt. Ve muvaffak olduunu zannetti. Maatteessf yine
bir takm insanlarn keyf hareketleri ve mstebidne idareleri altnda kalmaktan kurtulamad. Nihayet senelerce
devam eden ve dnya yzn insan kanlariyle mlemma bir hale getiren Harbi Umum, beeriyetin zihniyetinde
l intibahlar vcude getirdi.
Filhakika byk hdiseler, fikirlerde byk inklplar yapar. Bu suretle beeriyetin zihniyetindeki istidad
intibah Rus milleti tarafndan sahai fiiliyata konabilmitir. Bunun neticesi olarak milletlerin hakik saadet ve
selmetlerinin nasl tecelli edeceini gsterecek hareketler zuhura geldi. Harbi Umum Trkiye halk zerinde de
tesiri tabisini yapt. Ve ayan arzu bir teyakkuz ve intibah vcude getirdi. Zalimler Trkiye halkn imha etmek
istiyorlard. Mlleti taht tazyiki imhakrisinde bulunduran idarei gayri dile de bunlarla teriki mesai ettiinden,
millet hem harice, hem de benliine darbe vuran dahildeki idareye kar kyam etti. Bunun neticesi olarak
mukadderatn kendi eline ald. Milletimizin bugnk idaresi, hakik mahiyeti ile bir halk idaresidir. Ve bu tarz
idare esas meveret olan (ra) idaresinden baka bir ey deildir. Ruslar buna Sovyet idaresi derler.
Trkiyedeki bu tebeddl ekilde deil, milletimizin zihniyetinde grlmektedir. Bu devre kadar ifade olunmyan
akideler mnay amili ile tebarz eylemitir. Sahibi sy olmyanlar insandan addolunmamak; hakk, saya istinat
ettirmek akidei asliyesi nazar itibare alnd. Trkiyenin bu mahiyetini takdir, tasdik etmek Trkiye halknn
mevcudiyetini, istikll ve saadetini cidd olarak arzu eylemektedir. Bu arzuyu samimyi ilk defa Ruslar
gstermitir. Ruslarn bu arzusu Frunse arkadamzn dedii gibi, ktta deil, kalb ve vicdandadr. Bugn
imzalanan muahede resm bir ekildir. Bunun kt zerinde bulunmas haizi ehemmiyet deildir. Fakat bu
muahede Rusya ve Trkiye arasnda mevcut byk samimiyetin ve dostluun teyidini ilna vesile tekil
edeceinden mhimdir.
Ukrayna ile Trkiye, denebilir ki, muttasl iki memlekettir. Nazarlarmz imale tevcih edelim: bir deniz... bir
an iin bu denizin mefkudiyetini tasavvur edersek, Trkiye ve Ukraynann yekdierine en yakn iki memleket
olduunu grrz. Bu iki memleket halklar arasndaki samimiyet de bu derece yakndr.
Efendiler!
Dnyadaki hdisei ahirenin, Harbi Umuminin intibah yalnz Rusyada, Trkiyede deildir. Btn beeriyetin
zihniyetinde mhim intibalar hasl eylemitir. Geri bu intibaat hisseden milletlerin banda hl mevcut
mstebit dimalar istibdatlarn kuvvetleriyle yaatmak iin abalyor. Fakat az zaman zarfnda btn dnya
hakkn ne tarafta olduunu teslim edecek ve heyeti itimaiyeler birer kitlei liyei beeriye haline inklp
edeceklerdir. te o zaman milletlerin btn gayesini insaniyet ve muhabbeti mtekabile tekil edecektir.
Bu harekt dimaiyenin kuvvetli eserlerine arkta, Asyada tesadf ettiimiz gibi, Frunse Yoldan dedii
gibi, Afrikada da ayn hareketi fikriyenin mevcut olduunu grrz. Bizzat, bir sene devam eden bir muharebe
esnasnda Afrikada o mcahedeyi yapan insanlar iinde bulundum. Onlara yakndan temasm, fikirlerine derin
vukufum vardr. Afrika insanlar belki hrriyeti ahsiyelerini daha evvel idrak etmilerdi. Frsat bulamadlar.

Mstevliler ve onlarn mtecaviz ordular kendilerini hibir vakit tazyikten hli kalmad. Fakat bu tazyik ne kadar
kuvvetli olursa olsun bu byk fikir hareketine kar duramyacaktr. insanla mteveccih fikir hareketi erge
muvaffak olacaktr. Btn mazlum milletler zalimleri bir gn mahv ve nbut edecektir. O zaman dnya yznden
zalim ve mazlum kelimeleri kalkacak, insanlk kendisine yakan bir haleti itimaiyeye mazhar olacaktr. Bizim
milletlerimiz o zaman, bu gayeye vasl olan milletler arasndaki tekaddmiyle cidden iftihar edecektir. Bugn
aralarnda tecans bulunduunu grdmz devletler mazlumlar daha sk zinciri esarette bulundurmak ve bu
suretle onlarn emeklerinden ettikleri istifadelerle zevklerini tatmin eylemek iin aralarnda bir ok muahedeler
yapmlardr. Fakat bu muahedeler, kymeti olmayan birer kt parasndan baka bir ey deildir. Hakka
tecavz tazammun eden ktlarn azimkr milletlerin zerinde hi bir tesiri olmyacaktr. Milletlerimiz ancak
bunlar paralamakla saadeti beeriyenin kabil olacana iman etmilerdir. Bu, kendileri iin bir saadettir.
Frunse Yoldamza gerek akdettii ahitnameden dolay ve gerek milletinin hakkmzda mtehalli bulunduu
hissiyat uhuvvetkraneyi samim, vicdan, ak bir ifade ile beyan etmi olduundan dolay ok teekkr ederim
ve btn Trkiye halknn dahi derin ve samim muhabbetini, hi bir hdisenin tebdil edemiyecei itimad
mtekabilini kendi milletine de isal etmesini sureti mahsusada rica ederim. Trkiye-Ukrayna ahitnamesiyle iki
memleket arasnda takviye edilmi olan muhabbet daimdir. Bunun devam yalnz iki memleket iin deil, btn
mazlum milletler iin pek hayrl neticeler verecektir.
Dier sufera arkadalarmzn dahi bu sofrada bulunduklarn grmekle mesrurum. Kendilerine takdimi
teekkrat ederim.
Hakimiyeti Milliye: 4 Ocak 1922

***
BUHARA RA CUMHURYET MURAHHASLARINA
(7.1. 1922)
Buhara Murahhaslara Recep ve Nazariye B.M. Meclisi binasnda yaplan kabul treninde sylenmitir.

Buhara fevkalde siyasi kasdlar Beyler,

Buhara Halk ralar Cumhuriyeti ahalisi ve Hkmetinin craiye Komitesi ve Nazrlar ras namna gelen
heyeti muhtereminize Trkiye ahalisi ve Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti namna beyan
homedi eylerim. Buharallarn milletimizle rf ve din revabt kalbiyesine ramen ibu revatbtn imdiye
kadar sahai fiiliyatta gerei gibi tecellisine, mstevli ve zalim kuvvetlerin vcudu mni olmutu. Kahraman
Trkiye ordularnn da byk bir hissei mefhareti olan ark inklb kebiri, mazlum arkllar gnden gne
sklaan, salamlaman balarla birbirine balamaktadr. Her milletin kendi mukadderatn kendisi tyin
edebilmek hakkn yalnz nazariyatta deil, fiiliyatta dahi tanyan Rusya ricali inklbnn mefkreperver
harekt sayesinde, bugn Rusyann mttefiki olan mstakil Buhara Halk ralar Cumhuriyetinin mnasebeti
hariciye hakkn istimal ederek, ilk heyeti kasdasn Trkiye Halk Hkmeti nezdine gnderdiinden dolay
Trkiye Byk Millet Meclisinin Reisi sfatiyle Cumhuriyeti marnileyhaya mftehirane arz teekkr ederim.
Buhara ahalisinin, Trkiyedeki Trk ve mslman kardelerine hediye olarak gnderdii Kuran kerim ile,
Trkiye halk ordusuna nianei takdir ve tebrik olarak irsal eyledii kln, hakk din ile hakka hadim kuvveti
temsil eden fevkalde muazzam ve kymettar iki yadigrdr.
Bu emanetleri elinizden alrken kalbim heyecan ile doldu. Halkmz ve ordumuz, uzaklardaki kardalarmzdan
gelen teciat ve tebrikt nianelerinden phesiz ok mtehassis ve mesrur olacaklardr. Dinda ve karnda
Buhara halknn arzusunu yerine getirerek bu kitab mukaddesi millete, seyfi muazzezi de zmir fatihine teslim
edeceim. Allahn inayeti ile nn ve Sakarya muzafferiyetlerini kazanan mill ordumuz, inaallah pek yaknda
bu klnc da kazanm olacaktr. Heyeti muhteremenize de Trkiye ahalisi ve ordusu ve Trkiye Byk Millet
Meclisi ve hkmeti namna teekkr eylerim.
Hakimiyeti Milliye: 8 Ocak 1922

***
KISA BR SYLEV

(21. I. 1922)
zmir Yurdu Cemiyeti tarafndan Anadolu lokantasnda verilen ay ziyafetinde yurdun fahri reisliini kabul etmeleri ricas zerine sylenmitir.

zmir Yurdunun riyasetini kabul etmek bence mucibi eref ve saadettir. Yurdun zmirden uzak yerlerde deil,
zmirin iinde ifay vazife edecei gne vsl olacaz. O gn uzak deildir.
Vakit: ...

***
KONYA ASKER NALBANT OKULUNDA YAPILAN
DPLOMA TRENNDE
(3. IV. 1922)
Efendiler;
Trk milleti, menei aslisinde ve ondan sonra hareket ve faaliyetlerle mal devrelerinde, tetkik olunursa
grlr ki, milletimizin hayat adiye ve itimaiyesiyle askerlik sanat mmtezi bir halde bulunmutur. Millet, bu
sanatn btn icabatn, hayat ve amalinin icabat telkki ederek tabi bir surette icra ederdi. Denebilir ki, milletin
itima heyeti, ordu heyeti halinde idi.
phe edilmez ki bu ordunun, bu heyetin efrad eliyle, efrad emei ile yaplrd. Elbette ecnebi fabrikalarna,
ecnebi sanatkrlarna sipari edilmezdi. Fakat Osmanl Trkleri, stanbulu, Rumeliyi fethettikten sonra
hayatlarnn itima ihtiyacat levazmn bizzat temin ile itigalden kendilerinin mstani olduklarn kabul ettiler.
Bu hususu, ili, dl temasa geldikleri anasr ecnebiyenin eyadii menfaatine terk-ettiler. Onlar, yalnz uzun
zaferlerin mihnetlerini, meakkatlerini iktiham etmei, vasi muharebe meydanlarnn lyemut kahramanl
erefini istihsal eylemei medar fahr bilirlerdi. Onlar iin bu kahramanlk sanatndan baka sanat yoktu. Veyahut
baka sanatla itigali haysiyetlerine mnafi grrlerdi.
Hafzamda aldanmyorsam, Belgrad zerinden Viyanaya yryen byk bir Osmanl ordusunun banda
bulunan en byk Osmanl padiahlarndan birinin, bir sanatkra ihtiyac olmutu. Bunu bulmak bir meselei
mhimme tekil etti. Nihayet efrad arasndan biri kt. Fakat padiah bu hdiseden, orduyu hmyunlar iinde
bir sanatkrn bulunduundan meyus ve mteessir olmutu. Padiah, sanatkrlarn orduya girmesi, ordunun
salbetini muhil olaca zehabnda idi.
te bu zihniyetin hkimiyeti ahane ve amilesidir ki, binnetice Osmanl ordusunu ve milletini ineden iplie
kadar, naldan mha kadar her trl ihtiyacatn teminden cahil ve ciz brakt. htiyacatnn temini iin milleti
haracgzar kld.
Bu zihniyetle sanatn lzumu, sanatkrln ehemmiyet ve erefi elbette takdir olunamazd.
Efendiler;
Memleketimizin feyyaz topraklarndan, namtenahi fezailinden, mtenevvi ve zengin menabiinden kimseye
muhta olmakszn hakkiyle istifade edebilmek iin ve binaenaleyh milletimizi mesut ve mreffeh, ordumuzu
tamamen ihtiyatan mstani ve kavi yaatabilmek iin sanat elzemdir.
Sanatn en basiti, en ereflisidir. Kundurac, terzi, marangoz, sara, demirci, nalbant, hayat itimaiyemizde,
hayat askeriyemizde hrmet ve haysiyet mevkiine elyak sanatkrlardr.
Bugn bir sanat messesesinin iinde bulunduumdan, bu messesenin ikinci mahsuln orduya takdim
ettiini grdmden cidden bahtiyarm. Bu messesenin vcude getirilmesine himmet edenlere hassaten
teekkr ve onlar takdirat ile tebrik ederim.
Babalk, Say : 363

***
KONYA NALBAND OKULUNDA
(3. IV. 1922)

Diplomalar datlrken ustalara sylenmitir.

Muhterem Ustalar! Bu gn size u ahadetnameleri verirken derin bir hissi meserretle mtehassis
bulunuyorum. Buradan ordumuza dahil olacaksnz, hidemat vataniyenizi yapacaksnz. Ordumuzun sizinle
mftehir olacana kailim. Ordu, sizin gibi ustalara mlik olduka memnun olacaktr. oalmanz temenni
ederim.
Babalk, Say : 363

***
CLAUDE FARRERE EREFNE VERLEN AY ZYAFETNDE
(18. VI. 1922)
Claude Farrerein Mustafa Kemali ziyaret etmek zere zmite geliinde.

Efendiler!
Trkiyenin ve Trkiye halknn pek kymettar dostu olan Msy Claude Farrerei dairei samimiyetimizde
grmekten mtehassl hissiyatm alenen izhar etmei bir vazife addederim. Aziz ve muhterem dostumuz Msy
Claude Farrere, zat- necibanenizi, bir kysnda olsa bile hr ve mstakil Trkiye topraklarnda kabul etmekle
pek mesrur ve bahtiyarm. Bu srrm ahs olduu kadar amil ve umumdir. Muhterem misafirimiz, emin
olabilirsiniz ki bu dakikada zmit krfezinden Kars kalesine, Bahrisiyah sevahilinden Arabistan vahalarna kadar
milletimizin kalbi, kymetli dostumuza kar ayn hissi muhabbet ve takdir ile dareban etmektedir.
Efendiler, Msy Claude Farrere Trkiyenin hakikaten ve cidden dostu olduunu pek bariz bir surette ispat
etmitir. Memleketimiz mhlik dakikalar yaarken, milletimiz zulmlere mruz bulunurken dnyann btn
adaletsizlikleri zerimize tevcih edilirken bu zulme kar semalara ykselen ulv bir ses, insan bir ada
iitiliyordu. O sadann sahibi, huzurunda bulunmakla mesud olduumuz Claude Farreredir.
Efendiler, insanlar; detlerini, ahlklarn, hislerini, temayllerini, hatt fikirlerini tenmiye ve terbiyede, iinde
yetitii heyeti itimai-yenin temaylt umumiyesinden kurtulamazlar. Fakat baz byk hilkatler vardr ki, onlar
yalnz mensup olduklar heyeti itimaiyeye kar kalplerini ve ruhlarn ayn halde tutarlar, ite Msy Claude
Farrere, bu byk insanlardan biridir. Dostumuzun bundan baka bir hususiyeti daha vardr: Kendisi pek necip
olan, hrriyet ve istikllini btn dnyaya tantmak iin kanlar dken, inklplar yapan byk bir milletin gzide
evlddr. Trkiye ile ve Trkiye halk ile bu kadar kalbi alkalara mlik olan bir zatn Trkiyeyi bugn yaad
elemli dakikalarnda yakndan ziyaret etmek istemesine zaten intizar olunurdu. Dostumuz bu dakikay pek gzel
takdir etmi ve hakikaten mid ve intizar olunduu gibi stanbuldan sonra buraya gelmek zahmetini ihtiyar
buyurmulardr.
Dostumuzun stanbulda geirdii be on gn zarfnda, hasl ettii intibaat bilmem, fakat stanbulda henz
dmanlarn sngleri ve tehditleri altnda yayan o zavall, o bedbaht vatandalarmzn kalblerindeki hicranlara
elbette temas etmitir. Bir Trk dostu iin bu temasn hasl edecei intibaatn pek elm ve dertnk olacan kabul
etmek lzmdr. O muhitte senelerden beri bu zavall milletin talihini elinde tutmu ve onun mukadderatiyle
oynam ve sonra kendisini terkedivermi birtakm bedbahtlarn bulunmas da elemli bir eydir.
Eer dostumuz Claude Farrere seyahatlerine stanbulda hitam verselerdi, bu seyahati natamam kalm
addetmek zarur olurdu. Trkiyenin bugnk hakik manzarasn grmek iin byle esaret altnda bulunan deil,
hrriyet ve istikllini muhafaza etmekle bahtiyar olan bir muhite gelmek lzm geliyordu.
Efendiler, Trkiye halk asrlardan beri hr ve mstakil yaam ve istiklli bir lzimei hayatiye telkki etmi
bir kavmin kahraman evltlardr. Bu millet istikllsiz yaamamtr. Yaayamaz ve yaamyacaktr.
Fakat bu milletin talihini ellerine alan birtakm insanlar keyf ve mstebidane suiidareleriyle onun hayatm
imhaya kasdetmi dmanlarn icradan hli kalmad nfuz ve tesirat ile deta onu artmlard. Milletimiz
istiklline vurulan darbeler ve mevcudiyetine alan rahneler karsnda gz yalar dkyordu. Dostla dman
tefrik edemiyecek bir hale getirilmiti. Bu manzara karsnda elm dncelere mstarak kalmt. te
milletimizin bu hali istirakn, son bir darbei imhakr vurmak frsatn bekliyen dmanlarmz vesile ittihaz etti
ve n lzmn hululne zhip oldu. Karar verildi, hareket balad. Artk maskeler atld. Trkiye paralanacak,

Trkiye halk esir, zelil, sefil ve perian edilecektir. Maksat bu idi ve bu gayei zalimaneye vasl olmak iin hatr
ve hayale gelmiyen her trl tedbirlere mracaat edildi ve bahusus garbn baz hkmetleri ve baz ricali
siyasiyesi bunun byle olmasnda srar ediyordu ve elan da srar ediyor. Bu tarz hareketlerini cihan manzarasnda
mazur gstermek ve hatt kendi milletlerinin gznden gizlemek iin tevessl etmedikleri tedbir kalmad. Her
trl mfteriyat icadetmekten daha kolay bir ey olamazd. Trkler vahidir, zlimdir, icabat medeniyeyi ahzu
kabule gayri mstaiddir. Tarznda esasen vahilerin, zalim ve mstevlilerin haksz yere icadettikleri bir forml
terennm ederek efkr umumiyeyi ifale kalktlar. Bu teebbslerinde muvaffak olacaklarn zannettiler. Baka
bir tedbire lzum grmyorlard. nk Trkiyenin kabiliyeti hayati-yeden tamamen mahrum olduunu
farzediyorlard. Halbuki dmanlarmz bu zanlarnda tamamen aldanmlardr. Bu muhakkaktr. Filhakika
dimalar birtakm hissiyat ihtiraskranenin teltumgh olan insanlarn telkkisi ile ve birtakm batl zanlarla
hakikati tebdil ve hakk itfa etmek mmkn deildir ve bugne kadar kinatta buna imkn bulunmamtr.
Btn bu fecayiden sonra milletlerin vicdanlarna mracaat olunursa phe etmem ki necip ve hakkiyle
medeni olan milletler bu siyasetilerin icraat zalimanelerini telin ve takbih etmektedirler. Henz mtereddit
grnenler varsa ben onlar da mazur grrm. nk Trkiye hakknda hergn icadedilen mfteriyatn mahiyeti
asliyesini anlamaa yine o devlet adamlarnn mevcudiyeti mnidir.
Efendiler, Trkiye halknn btn fakr zaruretine ramen, gizli veya aikr dman elleriyle bugn iine
atlm olduu girvemn btn dehetine ramen seneden beri kendi mukadderatn eline alarak idarei
hkmette gsterdii kabiliyet ve kudret, (hazr olan mektep talebesini iaretle) u grdnz ocuklar vatana
lyk yetitirmek iin umuru maarifte gsterdii kabiliyet, memleketimizin hemen kamilen hali muhasarada
bulunmasna ramen muhafazai mevcudiyet iin asl olduuna kani bulunduu umuru iktisadiyenin tanziminde
gsterdii kabiliyet, arkta ve garpta muvaffakiyat tevali eden ve edeceine kimsenin phe etmemesi lzm
gelen muntazam ve muazzam ordular tekili hususunda gsterdii pek byk kabiliyet ve kudret,
dmanlarmzn ikinci noktai nazarlarnda da, yani kabiliyetten mahrum olduumuz hakkndaki zanlarnda da ne
kadar aldandklarn ispata kfi delil deil midir? Fakat Efendiler, garbn baz zalim ve hakikati grmemek iin
gzlerini kapayan siyasetileri bu hakikat karsnda ba evirmek istiyor. Necip Fransz milletinin bu hakikati
idrkte gsterdii yksek misli grmek istemiyor. Efendiler, varln idrk etmi olan, hrriyet ile esaret farkn
takdir eden, lm esarete tercih eyliyen ve bunu hergn fiilen ispat edegelen bir milleti behemehal imha arzuyu
zalimanesine dmek kadar dnyada vahet tasavvur olunur mu? Dmanlarmz maksatlarna behemehal vasl
olmak iin hergn yeni vesileler icadetmektedirler. nk behemehal Trkiyeyi batan nihayete kadar
harabezara evirmek, burada yayan masum halk, kadnlara ve ocuklarna varncaya kadar en vahi
ikencelerle en gayri insan tecavzlerle katletmek istiyorlar. Bunun iin bir tarafdan da mukaddes topraklarmza
saldrdklar Yunanllarn idamei vahetini temine alyorlar. Bir taraftan da Trkn asalet ve masumiyetini
idrk asarn gstermee balyan milletlerin efkrn tevi edecek bin trl iftira ve eracif icadediyorlar. Bu pek
mahirane bir taktiktir.
Bunu askerler ok yaptklar iin bilirim. Fakat bunu askerler muharebe meydanlarnda dmana kar
kullanrlar. Dmana kar diyorum. Halbuki garbn baz ricali siyasiyesi, baz hkmetleri bunu kendilerine dost
zannedenleri, kendilerini insaniyetperver, adletperver ve mili sulh ve skn addeyleyenleri igal ve ifal etmek
iin kullanyorlar. Efendiler; dmanlarmz Trkiyenin hristiyanlara zulmettiini, yalanc bir yavenin
iftiranamesini ileri srerek, cihan medeniyetin efkrn duar teevv etmek istiyorlar. Trkiyenin davasndaki
kudsiyeti ve Trkiyenin hakkn teslime mtemayil olanlarn noktai nazarn baka cihete tevcihe alyorlar.
Btn mddeiyat bir sr kizb iftiradan ibarettir. Baka trl de olamaz.
Yeni Trkiye devletinin idare mesuliyetini deruhte etmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi btn
icraatndan tarihe ve medeniyete kar hesap vermekte biran tereddt etmez. nk bu hesaptan aln ak olarak
tamamen muzaffer kacanda phesi yoktur. Fakat geen sene nebolu, be on gn evvel Samsun bombardman
ettirildi. Ayaklanmak zere dmanlarn tekil, teciliz ve tevik ettikleri anasr muzrrann mlhazat askeriyeye
tabi tutulmasnda bir kabahat varsa, o kabahatin faillerini Trkiyede, Ankarada deil, Atinada ve belki daha
byk bir payitahtda aramak lzmdr. urasn da kati olarak beyan ederim ki, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmeti milletten en meru salhiyetleriyle devletin mevcudiyetini ve istikllini muhafaza ve temin iin her
mstakil millet ve devlet iin meru olan haklarn, salhiyetlerini biperva istimal eder ve edecektir. Garbin baz
hkmetleri, Trkiye ile hali muhasamadan kmak istemedii, Trkiyenin mbarek topraklarna saldrd

dman takviye ve tevikten feragate raz olmad halde; gya dnyann en bitaraf hkmeti imi gibi
memleketimiz iinde zabitlerini dolatrmak suretiyle tahkikat icrasn ileri sryor. ayan teessftr ki dier
hkmetleri de bu teebbse terik yollarn buluyorlar. Dnyada bundan daha mantksz ve daha cretkrane bir
hareket tasavvur edemiyorum. Dnyada mstakil bir devlet tasavvur olunabilir mi ki, umuru dahiliyesine, henz
dman sfatn haiz olanlarn deil, dostlarnn dahi mdahalesine msamaha etsin? Eer o ricali siyasiye
asrlardan beri mstakil yaam, istikllin timsali olmu ve bugn yeni bir intibah mill ile azm iman ve ak
istiklli ykselmi Trkiye halknn, Trkiye devletinin istikllini tanmamak ve tantmamak istiyorlarsa, biz
bunlara kar hayretlerle mukabele ederiz ve bu ricalin gafletine btn cihann nazar istirabn davet ederiz.
Zavall milletimiz esir olmaa raz olmad iin en byk cezaya mahkm bulunuyor: idama!
Hayr efendiler, hayr... btn cihan emin olsun ki, bu millet idama, imhaya deil, ihyaya mstahaktr;
elyaktr. Trkiye Byk Millet Meclisi deruhte ettii bu vazifei tarihyeyi kemali muvaffakiyetle ifa ediyor ve en
yksek zaferlerle itmam ve ikmal edecektir.
Efendiler, aziz ve muhterem dostumuz Msy Claude Farrerei memleketimizin sulhu skna mazhariyetinde,
kabul etmekle ok mftehir olacaktk. Eer bugn buna muvaffak olmam bulunuyorsak bu husustaki kabahat
bizim deildir. Ona memleketimizin her kesini gstermek ve her kede tevekkl ve masumiyetle ve fakat
kalbinde byk bir iman, hissi gururu istikll ile tarlalarn sren, koyunlarn gden vatandalarm yakndan
tantmak isterdim. O vakit muhterem dostumuz, Trkiye halkn daha ok sevecekti ve o vakit byle bir milletin
istiklline taarruz edenlerin ne kadar bhis ve ne kadar binsaf olduklarn daha derin bir surette takdir edecekti.
Efendiler, samim dostlarmz sevdikleri tarafndan bir ikenceye mahkmdurlar ve bu ikence de sevdiklerinin
dertlerini dinlemektir.
Kymetli dostumuz bu dakikada o vaziyette bulunuyor. Pek ok arzu ederdim ki, bu ac hakikatlarn mfessiri
olmaktan ise, dostumuza ataretbah szler syliyeyim. Fakat bizi mazur grsnler. Biz hayat ve istikll iin
mcadele eden ve bu kanl mcadeleler manzaras karsnda btn cihan medeniyetin bhis seyirci kaldn
grmekle dilhn olmu insanlarz.
Hakimiyeti Milliye: 20 Haziran 1922

***
TMATNAMESN SUNAN RAN SEFR
MMTAZDDEVLEYE CEVAP
(30. VI. 1922)
Sefir Hazretleri,
ran Devletinin ve ran halknn ihtisasat- samimesini Trkiye Byk Millet Metlisi Hkmetine ve Trkiye
halkna ibl etmek ve mevahib-i ilhiyeden olan uhuvvet-i slmiye esas- kadiminin teyid-i tahatturiyle dinda
ve hemcivar devlet ve milletlerimiz arasndaki vahdet ve muhaleseti tezyit ve tesvit etmek maksadiyle ran
Devlet-i liyesi tarafndan zatlileri gibi kifayet ve liyakati msellem olan bir zatn Trkiye Devleti nezdine
fevkalde sefir olarak gnderilmi olmas Trkiye halk hakiki ve yegne mmessili olan Byk Millet
Meclisinin mucib-i mahzuziyet-i azimesi olmutur.
Zatlinize Trkiye Byk Millet Meclisinin reisi sfatiyle beyan- ho medi eylerim. Dest-i vllarndan
kemal-i srur ile ahzeylediim ibu mrasele muhteviyatnn Devlet-i raniye ile Trkiye Devleti beynindeki
revabt ve mnasebat tezyide ve hukuk-i hemcivarmz teyide ml uf olusu ise zaten ayn hissiyat ile mtehassis
olup ayn amali perverde eden Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin ayrca meserretini inta etmitir.
ran millet-i necibesinin Trkiye halk hakknda izhar ettii hissiyat- mahsusaya mukabil milletimizin
teekkratnn dindamz ranllara ibl edilmesini de bilhassa rica ederim.
Memleketimize ayak bastnz gnden beri halkmz tarafndan temsil buyurduunuz ran milletine kar
gsterilen tezahrat- dostane ve uhuvvetkranenin berdevam olacana ve iki mslman devletin tezyit ve teyidi muhalesat ve vahdetine mteveccih vezaif-i sefiranenizin ifasnda Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan
her trl muavenet ve teshilt ibrazna msaaraat olunacana katiyen kanaat buyurabilirsiniz.

Sefir Hazretleri, Hemen Cenab Hak hemhal ve hemdert olan bilcmle akvam- islmiyeyi habl-i metn-i
uhuvvete bihakkn itisamla nail-i fevz necat ve mazhar- refah ve saadet eylesin.
Vakit: 5 . 7. 1922, s. 2

***
ZMT HALKINA
(19. VI. 1922)
zmitten Claude Farrerele beraber Adapazarna hareket ederlerken istasyonda Klzade Hakk Beyin syledii szler zerine.

Muhterem Arkadalar;
Btn kalb ve vicdanlarnzla benimle beraber olduunuza imanm vardr. Bu byle olduka, gittiimiz yolun
hakik olduuna inandka elbette yryeceiz. Bu yrymzle memleketi netice-i hakikiyeye isal
edeceimize pheniz olmasn. Hakkmda gsterdiiniz asar muhabbet ve tevecche sureti mahsusada takdimi
teekkrat ederim. Gzel memleketinizde geirdiim iki gnn kymetli htrasn kalbimde saklyacam.
Grdm tezahrat tziyanei tevik oldu. Netice-i hakikiyeye vusul iin her trl tedabiri dnmekten hli
kalmadm. Buna emin olunuz. Cmlenize teekkrler ederim.
Ak Sz: Say 515

***
RAN ELSNN ANKARAYA GEL DOLAYISYLE
(7. VII. 1922)
Rus Sefiri Araloffun ran Sefiri Memtazddevle smail Han erefine verdii ziyafette sylenmitir.

ran devleti aliyesinin muhterem sefiri fevkaldesi Mintazddevle Hazretlerinin erefine tertip olunan bu
ziyafette bulunduumdan dolay fevkalde memnunum. Bu vesile ile burada hazr bulunan samim arkadalarla
musahabet de ayrca mucibi hazdr. Araloff arkadamz dier arkadalarmz gibi daima arkn masum ve
mazlum olan milletlerinin hissiyatn temsil eden insanlar bir araya getirmek ve onlar dertletirmekle pek byk
bir vazife yapmaktadr. Bundan dolay kendilerini tebrik ederim. Hemdert olanlar yekdierini arar ve bulurlar.
Ayn samimiyetle mtehassis olan arkadalar ayn samimiyetle mtehassis olan milletlerin mmessili olarak epey
zamandan beri burada bulunuyorlard. imizde hakikaten byk bir boluk vard; o da Iran milletinin
mmessilinden mahrumiyet! Bugn ona da muvaffak olduumuzdan dolay bahtiyarz. Trkiye halknn ark
milletleriyle, Rusya ile, Azerbaycan ile, Afganla, ran ile olan revabt yalnz hissiyat zerine mbteni deildir.
Hakik, maddi, gayri kabili tebeddl bir takm esaslara dayanmaktadr. Bu suretle dmanlarmzn iimize
girerek yapacaklar telkinat ile bu revabtn tezelzlne imkn tasavvur etmek doru deildir. Bugn dostlarmz
emin olabilirler ki, biz dnyada dostla da, dmanla da temasa gelebiliriz, ve onlar da bizim ile temas edebilirler.
Fakat bu temas mevcut samim revabt, dostluu daima tezelzlden masun bulunduracaktr. Trkiyenin bugnk
mcadelesinin yalnz Trkiyeye ait olmadn, btn arkadalarmz ifade etmi iseler de, bunu bir defa daha
teyit etmek lzumunu hissediyorum. Trkiyenin bugnk mcadelesi yalnz kendi nam ve hesabna olsayd belki
daha ksa, daha az kanl olur ve daha abuk bitebilirdi. Trkiye azm ve mhim bir gayret sarfediyor. nk
mdafaa ettii btn mazlum milletlerin, btn arkn davasdr ve bunu nihayete getirinceye kadar Trkiye,
kendisiyle beraber olan ark milletlerinin beraber yryeceinden emindir. Trkiye imdiye kadar mevcut tarih
kitaplarnn icabatn deil, tarihin hakik icabatn takip edecektir. Filhakika mevcut tarihlerin kaydettii hdisat
milletlerin hakik efkr ve amali, harekt deildir.
ark milletleri kendi iradeleri, kendi hisleriyle hareket etmiyorlard. Onlarn banda bir takm mstebit, keyf
hareket eden arlar, Hdavendler vard. Mazbutat tarihiye daha ok onlarn tatmini hrs iin yaptklar
vekayidir. Biz onlarn hepsini yrtacaz, yeni bir tarih yapacaz. Efendiler, ran Devleti Aliyesi. ran milleti
muhteremesi hakikaten ark muvazenei umumiyesinde fevkalde haizi ehemmiyet bir kitledir. imdiye kadar
Trkiye halk ile Iran halk hakik ve candan temasa mazhar olamamt. nk balarnda yle adamlar
bulunmutur ki, onlar buna mni idi. Fakat ben yakinen bilirim ki, Iran milliyetperveran pek mukaddes bir arzu
iin asrlarca uram, fevkalde kahraman bir millettir. Eer ranler buna btn mna ve mul ile muvaffak

olamamlarsa bittabi kabahat kendilerinde, mesailerinde deildir. Bu arzettiim nokta pek mhimdir. imdiye
kadar Devleti Aliyei Osmaniye unvan altndaki imparatorluk ile
Devleti Aliyei raniye arasndaki mnasebatn ranllarn ve Trkiye halknn cidd temayllerine mutabk
tecelli edememi olduunu itiraf etmek lzmdr. Fakat bugn ranl kardelerimiz emin olabilirler ki Trkiyenin
banda bulunanlar ayn adamlar deildir. Mmtazddevle Hazretlerinin temsil ettii ran millet ve devleti, hakik
temas noktasn bulmutur. Bunun tecellisi pek feyizli olacaktr. Bu feyizden yalnz Trkiye ve ran deil, btn
ark milletleri mstefiz olacaktr. Araloff arkadan ve Mmtazddevle Hazretlerinin hkmetimiz, halkmz,
ordumuz ve bunlarn mensuplar hakknda syledikleri szlerden fevkalde mtehassisim. Bunu izah iin fazla
sz sylemee lzum grmiyorum. Kendi hkmetlerine, milletlerine kar kalbimizin pek derin ve samim
hissiyat dostne ile dareban ettiine emin olabilirler.
Hkimiyeti Milliye: 9 Temmuz 1922

***
BURSA BELEDYE HEYETNE
(17. X. 1922)
Belediye Heyetini kabul ederken

Muhterem Bursa halknn hakkmzda gstermi olduu samim tezahrattan fevkalde mtehassisim. Bugn
saadetini hissettiimiz zaferi, mahz milletimizin azm iman, kudreti ve Trkiye Byk Millet Meclisi
ordularnn sngleri kazanmtr. zerinde baka trl hi bir kuvvet, hi bir tazyik yoktur ve olmamtr.
Milletin ve ordularnn kabiliyeti btn amali milliyemizi istihsal edecek derecededir. Memleketin vsat
menabii halkn say kabiliyeti ve ordularnn sngleri vakti sulhte de her trl netayici istihsal edecektir.
buuk sene sren bu mahededen sonra ilim noktai nazarndan, maarif noktai nazarndan, iktisadiyat noktai
nazarndan mcahedatmza devam edeceiz ve eminim ki, bunda da muvaffak olacaz. Fabrikac olacaz.
Sanatkr olacaz. Bundan sonra zihniyetimizi hep buna hasredelim.
Hkimiyeti Milliye: 19 Ekim 1922

***
OCUKLAR N
(17. X. 1922)
Bursada kendisini karlayan ocuklara hitaben sylenmitir.

Kk hanmlar, kk beyler!
Sizler hepiniz tinin bir gl, yldz, bir nur-i ikbalisiniz. Memleketi asl nura gark edecek sizsiniz.
Kendinizin ne kadar mhim, kymetli olduunuzu dnerek ona gre alnz. Sizlerden ok eyler bekliyoruz;
kzlar, ocuklar!
Vakit: 19 . 10 . 1922, s. 3

***
RETMENLERE
(27. X. 1922)
Mustafa Kemalin byk zaferini kutlamak zere stanbuldan Brsaya giden kalabalk bir retmenler gurubu ile Burca retmenlerine ark
Tiyatrosundaki gece toplantsnda sylenmitir.

Hanmlar, Beyler,
stanbuldan geliyorsunuz. Safa geldiniz. stanbulun nur ocaklarn temsil eden heyeti aliyeniz karsnda
duyduum zevk bipyandr. Kalblerinizdeki hissiyat, dimalarnzdaki fikirleri dorudan doruya gzlerinizde
ve alnlarnzda okumak benim iin fevkalde mucibi mazhariyettir. Bu dakika muvacehenizde duyduum en
samim hissi, msaadenizle syliyeyim: sterdim ki ocuk olaym ve sizin nur saan dairei tedrisinizde
bulunaym. Sizden feyiz alaym, siz beni yetitiresiniz. O zaman milletim iin, daha nf olurdum; fakat maalesef

gayrikabili istihsal bir arzu karsnda bulunuyoruz. Bu arzunun yerine baka bir talepte bulunacam: bugnn
evltlarn yetitiriniz. Onlar memlekete, millete nfi uzuvlar yapnz... Bunu bzden talep ve rica ediyorum.
Muallim Hanmlar, Muallim Beyler,
htimalki muallime demediim iin beni tahtie ediyorsunuz. Ben lisanmzda ti tenis kullanmak
zaruretinde olmadmz zannediyorum. Evet, muallim hanmlar ve muallim beyler, bilirsiniz ki, milletimiz
byk bir felket geirdi. Devletimiz bir izmihlal tehlikesine maruz kald, mevcudiyetimiz aleyhine birok
cinayetler irtikp edildi. ok altk, bugne ait muvaffakiyeti istihsal ettik.
Hanmlar, Beyler
Bir milleti, duar olduu herhangi bir felketten kurtarmakta, bir milleti irat etmekte, ricalinin haiz olduu
byk ehemmiyet gayri-kabili inkrdr. Hatt diyebiliriz ki, bugn grmek; millet ricalinin iffet ve namusu,
gayreti milliyei vatanperveranesi ve bilhassa menafii istihkar hisleri sayesinde myesser olmutur. Fakat bugn,
vasl olduumuz nokta, hals hakik noktas deildir. Bu fikrimi izah edeyim: bir milletin mruzu felket olmas
demek, o milletin hasta, marz olmas demektir.. . Binaenaleyh hals, heyeti itimaiyedeki maraz terih ve tedavi
etmekle elde edilir. Marazn tedavisi ilm ve fenn bir tarzda olursa ifabah olur. Yoksa bilkis maraz mzmin
olur ve gayri kabili tedavi bir hale gelir. Bir heyeti itimaiyenin maraz ne olabilir? Milleti millet yapan, terakki
ve tefeyyz ettiren kuvvetler vardr: Fikir kuvvetleri ve itima kuvvetler. . .
Fikirler, mnsz, mantksz safsatalarla mli olursa, o fikirler marzdir. Kezlik hayat itimaiye akl ve
mantktan ri, bifaide ve muzir bir takm akideler ve ananelerle meb olursa meflu olur.
Evvel fikir ve itimaiyat kuvvetlerinin menbalarm tathirden balamak lzmdr. Memleketi, milleti
kurtarmak isteyenler iin, hamiyet, hsnniyet, fedakrlk elzem olan evsaftandr... Fakat bir heyeti itimaiyedeki
maraz grmek, onu tedavi etmek, heyeti itimaiyeyi asrn icabatna gre terakki ettirebilmek iin, bu evsaf kfi
gelmez; bu evsafn yannda ilim ve fen lzmdr. lim ve fen teebbsatnn merkezi faaliyeti ise mekteptir.
Binaenaleyh mektep lzmdr. Mektep namn hep beraber hrmetle, tazimle zikredelim. Mektep gen dimalara,
insanla hrmeti, millet ve memlekete muhabbeti, erefi istiklli retir... stikll tehlikeye dt zaman onu
kurtarmak iin takibi muvafk olan en salim yolu belletir... Memleket ve milleti kurtarmaa alanlarn ayn
zamanda mesleklerinde birer namuskr mtehasss ve birer lim olmalar lzmdr. Bunu temin eden mekteptir.
Ancak bu tarzda her trl teebbsatn mantk neticelere sali mmkn olur.
Hanmlar, Beyler; Memleketimizin en mmur, en ltif, en gzel yerlerini buuk sene kirli ayaklariyle
ineyen dman malp eden zaferin srr nerededir. Bilir misiniz? Ordularn sevk ve idaresinde ilim ve fen
dsturlarn rehber ittihaz etmektedir. Milletimizi yetitirmek iin asl olan mekteplerimizin, darlfnunlarmzn
teesssnde ayn mesleki takip edeceiz. Evet, milletimizin siyas, itima hayatnda, milletimizin fikr
terbiyesinde de rehberimiz ilim ve fen olacaktr. Mektep sayesinde, mektebin verecei ilim ve fen sayesindedir ki
Trk milleti, Trk sanat, iktisadiyat, Trk iir ve edebiyat, btn bedayiiyle inkiaf eder.
Hanmlar, Beyler!
Memleketimiz iinde efkr medeniyenin, terakkiyat asriyenin bilifatei n intiar ve inkiaf etmesi lzmdr.
Bunun iin btn erbab ilim ve fennin bu hususta almay bir vecibei namus bilmesi iktiza eder.
Muallim hanmlarmz, muallim beylerimiz, airlerimiz, ediplerimiz, muharrirlerimiz aleddevam millete bu
felket gnlerini ve onun hakik sebeplerini ak ve kat olarak terennm edecekler, takrir edecekler, bu kara
gnlerin dnmemesi iin dnya yznde medeni ve asri bir Trkiyenin mevcudiyetini tanmak istemiyenlere,
onu tantmak zaruretinde olduumuzu ihtar edecekler.
Hanmlar, Beyler!
Grlyor ki, en mhim ve feyizli vazifelerimiz maarif ileridir. Maarif ilerinde behemehal muzaffer olmak
lzmdr. Bir milletin hals hakikisi ancak bu suretle olur. Bu zaferin temini iin hepimizin yekcan ve yekfikir
olarak esasl bir program zerinde almas lzmdr. Bence bu programn esasl noktalar ikidir :
1. Hayat itimaiyemizin ihtiyaca tetabuk etmesi.

2. cabat asriyeye tevafuk etmesidir.

Gzlerimizi kapayp mcerret yaadmz farzedemeyiz. Memleketimizi bir enber iine alp cihan ile
alkasz yaayamayz... Bilkis mterakki, mtemeddin bir millet olarak medeniyet sahasnn zerinde
yayacaz. Bu hayat ancak ilim ve fen ile olur. ilim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her ferdi milletin
kafasna koyacaz, ilim ve fen iin kayt ve art yoktur.
Hibir delili mantkiye istinat etmiyen bir takm ananelerin, akidelerin muhafazasnda srar eden milletlerin
terakkisi ok g olur; belki de hi olmaz. Terakkide kuyut ve urutu aamyan milletler hayat makul ve amel
mahede edemez. Hayat felsefesini vsi gren milletlerin taht hkimiyet ve esaretine girmee mahkmdur.
Muallim Hanmlar, Muallim Beyler! Btn bu hakikatlerin millete hsn telkki ve hsn hazmedilebilmesi
iin her eyden evvel cehli izale etmek lzmdr. Binaenaleyh maarif programmzn, maarif siyasetimizin temel
ta, cehlin izalesidir.
Bu izale edilmedike, yerimizdeyiz... Yerinde duran bir ey ise geriye gidiyor, demektir. Bir taraftan umum
olan cehli izaleye almakla beraber, dier taraftan hayat itimaiyede bizzat amel, messir ve msmir uzuvlar
yetitirmek lzmdr. Bu da ilk ve orta tedrisatn amel bir tarzda olmasiyle mmkndr. Ancak bu sayede heyeti
itimaiyeler i adamlarna, sanatkrlarna malik olur. Bittabi dehay millmizi inkiaf ettirecek, hislerimizi lyk
olduu dereceye sal iin li meslek erbabn da yetitireceiz. ocuklarmz da ayn tahsil derecelerinden
geirerek yetitireceiz.
Hanmlar, Beyler!
Katiyen bilmeliyiz ki, iki para halinde yayan, milletler zayftr, marzdir. ocuklarmza ve genlerimize
vereceimiz tahsilin hududu ne olursa olsun, onlara esasl olarak unlar reteceiz :
1. Milletine,
2. Trkiye devletine,
3. Trkiye Byk Millet Meclisine,
Dman olanlarla mcadele esbap ve vasaitiyle mcehhez olmayan milletler iin hakk beka yoktur. Mcadele
lzmdr. Hanmlar, Beyler! tiraf edelim ki, biz buuk sene evveline kadar cemaat halinde yayorduk. Bizi
istedikleri gibi idare ediyorlard. Cihan bizi, temsil edenlere gre tanyordu. buuk senedir, tamamen millet
olarak yayoruz. Bunun madd ve bariz ahidi, ekli hkmetimiz ve mahiyeti hkmetimizdir ki, onu kanun
Byk Millet Meclisi diye tevsim etti.
Btn cihan bir n tereddt etmesin ki, Trkiye devletinin yegne ve hakik mmessili yalnz ve ancak
Trkiye Byk Millet Meclisidir. Hasis menfaatleri iin ve ahslarn mahfuz bulundurmak kaygsiyle istiklli
millet ve memleketi dmanlara tevdide beis grmiyen, imhay istikllimiz eraitini muhtevi Sevres
muahedenamesini kabul eden hkimlerin, sultanlarn, padiahlarn menakibini, bu gasplarn Trk milleti artk,
ancak yalnz tarihte okur.
Hanmlar, Beyler!
Ordularmzn ihraz ettii zafer, sizin ve sizin ordularnzn zaferi iin yalnz zemin hazrlad... Hakik zaferi
siz ihraz ve idame edeceksiniz ve behemehal muvaffak olacaksnz. Ben ve sarslmaz imanla btn arkadalarm,
sizi takip edeceiz ve sizin tesadf edeceiniz mevanii kracaz. Son bir sz: sizin kymetli bir heyet halinde
Bursaya gelmeniz, yalnz Bursay deil; btn Anadoludaki kardelerinizi memnun etti. Ve stanbuldan
getirdiiniz selmlar btn millete tabli edeceiz. Ben de sizden rica edeceim ki, oradaki kardelerimize
selmlarmz tebli ediniz. stanbulun talihi, stanbulda yayan halis Trklerin kalb ve vicdanlarndaki arzu
gibi tecelli edecektir.
Bursa Seyahati: s. 16 - 19.

***
HALK PARTSN KURMAK HAKKINDAK KARARINI

AIKLAMASI
(6. XII. 1922)
Ankarada Hkimiyeti Milliye, Yenign t gazeteleri muhabirlerine.

Cenab hakka krler olsun ki, millet buuk senelik kahramanane cidalden sonra kendisini ebediyen esaret
zinciriyle balamak istiyenleri malp etmi ve istiklline sahip olmutur. Bilmum mtemeddin milletler
arasnda hr ve mstakil olarak milletimizin ahzi mevki edecei sulh gnleri de inallah gecikmiyecektir.
Bu mesut gnlere ne byk fedakrlklar ve zahmetler mukabilinde erieceimizi asla hatrdan karmamak ve
istikbalde hayat milleti tehdit edecek tehlikelere dmemek iin, ona gre imdiden hazrlanmak ve almak,
vatann seven bilcmle efrad milletin borcudur.
Filvaki vatanmza ve istikllimize gz dikenlere yalnz askerlike galebe etmek kfi deildir. Memleketimiz
hakknda istil emelleri besliyecek olanlarn her trl mitlerini kracak vehile siyaseten, idareten ve iktisaden
kuvvetli olmak lzmdr. Hi phe yoktur ki, ziraat ve ticaretimizin geri olmas, memleketimizin ekseri
aksamnn harap ve ahalimizin fakir bulunmas, vesaiti mnakalemizin mahdut olmas, maarifin herkese ve her
yere lykiyle nfuz edemiyerek hayat itimaiyemizin en byk dman olan cehil vesaire gibi sebepler
milletimizi fakir ve zayf drmekten hli kalmam ve kalmyacaktr. Binaenaleyh hals ve istikll iin
yaptmz cidali itmam etmek ve Cenab Hakkn milletimizi meftur kld istidat ve kabiliyeti zami derecede
inkiaf ettirmek ve memleketimize baheylcdii bilcmle mcnabii kuvvet ve servetten zami surette istifade
ederek esbab zafmz izale eylemek iin bundan byle hibir frsat ve vakti fevt etmiyerek almaa mecburuz.
Ancak bu mesai senelerle takip ve tatbik edilecek bir programa mstenit olmazsa akamete mahkmdur.
Durbinane olduu kadar milletimizin ihtiyacat cilesinc aresz olacak bir programa mstenit uluman slahat
teebbsleri, ahs ve keyf olmaktan kurtulamaz. Bu gibi teebbsler sahipleri olan ahslarn tebeddl ile. hatla
ahs nfuzunun tenakusu ile sner gider. Dier cihetten herhangi bir programn uzun bir devri mesaiye rehber
olmas iin memlekette bilcmle vatanperverann ona mzahir olmas icap eder. Hakikaten azm bir kitlei
vatanperverann slahat emellerini ihtiva etmiyen bir programn muvaffakiyetli ve rastemir olmas mit
olunamaz.
Bu mill maksat ve mlhazalar nazar dikkatte bulundurarak milletimin, her snf halknda ve hatt lemi
islmn en uzak kelerinde beni ebediyen mftehir brakacak suretle grdm tevecch ve itimada kesbi liyakat
etmek iin en mtevaz bir ferdi millet sfatiyle hayatm, sonuna kadar vatan hayrna vakfeylemek emeliyle
sulhun istikrarn mteakip halklk esas zerine mstenit ve Halk Frkas namiyle siyasi bir frka tekil etmek
niyetindeyim.
Baka memleketlerde mteekkil bu gibi frkalarn programlarn gzden geirmi isem de, bunlar tamamiyle
memleket ve milletimizin hakik ihtiyalarn tatmine kfi bulmadm. Bu sebeple imdiden byle bir programn
esaslarn tesbit eylemek zere bilcmle vatanperverann, erbab ilim ve fennin mzaheret ve mareketine
mracaat vazife addeyledim. Kyllerimizi ve halkmz ezen ve fakir dren adaletsiz vergilerin ne suretle
slah lzm geleceine ve ticaret ve ziraat ve sanayiimizi inkiaf ettirecek madd, iktisad tedabire ve orman ve
maadin gibi tabi servetlerimizden menafii umumiye namna daha kolaylkla istifadeyi temin iin ne gibi slahat
kanuniye yaplmas lzm geleceine, arazi ve emlke temellk hususunda herkes iin daha emniyetbah tadilt
kanuniye yaplmas lzm gelip gelmiyeceine, evkaf umurunun ne suretle ayan slah bulunduuna ve
memlekette hangi nikat nazardan ne gibi ameliyat ve inaat nafia yaplabileceine ve askerlik mddetinin
tadiline velhasl milletimizi elyevm hali tedennide brakan eshab ve vamilin sureti izalesine mteallik erbab
ihtisasn gnderecekleri mtaleat kemali ehemmiyetle nazar itiraba alnacaktr. Bu hususta beyan mtalea
edecek zevata imdiden teekkr ederim. stikll mcadelt esnasnda olduu gibi saadeti milliyetinizi temine
matuf olacak mesai devresinde dahi umum milletin mzaheretine ve bilcmle mnevveran ve vatanperverann
mareketine mazhar olacam mit ederim.
Hkimiyeti Milliye: 7 Aralk 1921.

***
MUHTAR SEERKEN

(10. I. 1923)
Ankara, Hacbayram mahallesi muhtar seiminde Ankara hemerisi sfatiyle oy verirken.

Mahallemizin heyeti ihtiyariye intihab mnasebetiyle vukubulan bir itimada hazr bulunmak benim iin en
byk saadettir. Bu itimain maksad, memleketimizi kurtarmak ve mazhar saadet etmek iin alanlarca ok
haizi ehemmiyettir. Ben birka sene evvel memleket ve milletin tahlisinin ne suretle kabil olacan dndm
zaman en kk heyeti itimaiye ve en kk kitlei beeriyeden slahata balamak lzm olduunu bulmutum.
Tetkik edilecek olursa buuk senelik mesaimiz, bu geceki hedefe vasl olmakt. Bunu grmekle bahtiyarm.
Sylediiniz szlerin uyandrd teyakkuz ve intibah bende en kymetli hisleri tevlid etmitir. Diyorsunuz ki fikri
istibdat ve irtica bir daha yer bulamayacaktr. Ben de ayn kanaattaym. Bunu sizin gibi genlerden iitmek
mucibi ereftir. Filhakika memlekette istibdat ve irtican yeri kalmamtr. Bu fikir deil, temas edilebilecek bir
his olsa onun gidecei yerin milletin zaten takip ettii yer olduuna phe yoktur.
Bugn milletin buuk senedenberi namtenahi fedakrlklarla ve milletin fedakr evltlarndan mrekkep
ordumuzun dereler vcude getirecek kadar dkt kanlarla ihraz etlii muvaffakiyet iki noktai nazardan haizi
ehemmiyettir. Bu ehemmiyetli noktadan birincisi memleketimizin kymetli aksamn kirli ayaklariyle ineyen
dmann son noktaya kadar tardetmi olmaktr. Bundan daha mhimi Tekilt Esasiye kanunumuzun birinci
maddesini tekil eden keyfiyettir. Yani hkimiyeti milliyenin bilkaydart milletimizin uhdesinde tahakkuk ve
teeyyt etmi olmasdr. Bu tarihimizin ve cihan tarihinin takdirler ve tahsinler ile karlyaca bir
muvaffakiyettir. Asrlardan beri Osmanl nam altnda yayan milletimiz, binlerce sene muhtelif devletler yapan
milletimiz ilk defa olarak bu kadar medeni, bu kadar parlak, bu kadar din bir muvaffakiyet istihsal eylemitir.
Bu muvaffakiyetin nasl istihsal edildiini dnr isek onu muhafaza ve idame etmek hususunda millete
tevecch eden vazifenin azameti ve ehemmiyeti suhuletle takdir olunur. Bunu yerinde tutmak, Allah gstermesin
geriye deil daha ileriye giderek ykseltmek teali ettirmek lzmdr. Bu akamn bende brakt intibah bu
mniyenin behemehal husulpezir olacana itminan ve kanaati tammeden ibarettir. Memnuniyetimi tekrar
ediyorum. Muhatablarmn bende hasl ettii hislerden dolay teekkr ediyorum.
Hkimiyeti Milliye: 11 Ocak 1923.

***
BR DEME
(14. 1. 1923)
Cepheyi teftie kacaklar srada leri Gazetesi Bayazar Cell Nuriye sylemilerdir.

Lausanne konferans hararetli ve pek cidd bir safhaya dahil olmu-tur. tilf devletleri murahhaslar henz
hukuku tabiiye ve meruamz lykiyle takdir eder ak bir vaziyet irae etmiyor. Cihann ahvali umumiyesini,
asrn ve hdisatn dourduu yeni fikir cereyanlarn ve bunlarn mteveccih bulunduu hedeflere nasl mahirane
hatvelerle yrmekte olduunu tetkik edenler Trkiyenin bir n evvel hali skn ve huzura kavumasna
mmanaatn katiyen kendi aleyhlerinde olduunu bariz bir surette grmektedirler.
Cepheyi teftiten maksadm ordular yakndan grmektir. Son muzafferiyetten bu gne kadar talim ve terbiye
ile gemi gnlerin semeratn tetkik edeceim. Ayn zamanda halk ile de yakndan temasa gelmek ve onlarla hal
ve tiye ait hasbihallerde bulunmak isterim.
Halk Frkas hakknda esnay seyahatmda bulacam frsatlardan istifade ederek baz izahlarda bulunmak
niyetindeyim. Benim frka tekil etmem hakknda endieli mtaleada bulunanlar tenvir edeceim. Ben yle bir
frka tekilini tasavvur ediyorum ki, bu frka milletin btn sunufunun refah ve saadetini temine matuf bir
programa malik olsun. Milletimizin eraiti buna msaittir.
t gazetesi: Say 136.

***
ESKEHRDE HALKLA YAPILAN KONUMA
(15. I. 1923)

Mustafa Kemalin ordu birliklerini tefti etmek, halkla temasta bulunmak ve onlar kuraca parti hakknda aydnlatmak amaciyle Bat Anadoluda
yapt seyahat srasnda saatlerce sren konumalardan.

Milletimiz fakir dmtr. Memleketimiz harap olmutur. Bu fakrn ve harabinin esbab muhtelifesi vardr.
Bunlarn en mhimmi iktisad mesailde geriliimizdir ve bu gerilii tevlid eden yegne sebep de yolsuzluktur.
Bugn dnya yollara fevkalde ehemmiyet vermitir. Deniz yollar, kara yollar vcude getirmilerdir. Hatt
Avrupallar deniz yollarndan gelerek bize rekabet bile ediyorlar, nitekim buday mahsul memleketimizde
mebzulen yetitii halde, yollarmzn olmamas yznden bir taraftan dier tarafa nakledemiyor ve dnyann
br ucundan mesel Amerikadan gelen unlar yemee mecbur oluyoruz. Yollarmz asrn, terakkiyat hazirann
icap ettirdii bir hali mkemmeliyete isal etmek lzmdr. Ancak bu suretle memlekette hkm sren fakru
sefalete aresz olabiliriz.
Badehu matbuata nakli kelm ile cehli umuminin izalesi iin mekteplerin kfi olmadn, tahsil sininden
yukar olanlar da dnmek lzm geldiini ve bu vazifeyi de ancak matbuatn yapacan dermeyan
buyurmular ve memleketimizin efkr re temaylt, derecei temeddn hakknda ancak matbuat vastasiyle
harici tenvir etmek ve bu suretle aleyhimizdeki cereyanlara, kanaatlara nihayet vermek mmkn olabileceini
ilve etmilerdir. Bunun zerine stikll gazetesi sahibi Basri Bey, paa hazretlerinin beyanat ve mtaleatm
teyid ettikten sonra ajanslarn muntazaman gelmediinden ve matbuat ile vaki olan neriyata hkmet
memurlarnn husmne nazarla baktklarndan ikyet eyledi. Paa hazretleri muntazaman tamim edilmediine
imdi muttali olduklarn beyan ile badema ajanslarn her tarafa teblii iin dairei aidesinin nazar dikkatini
celb eyleyeceklerini raad buyurdular. Gazetelerdeki neriyata memurinin hasmane bir nazarla baktklar
keyfiyetine de u suretle cevap vermilerdir :
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ve onun siyaseti hakikiyesini takip eden tara memurini, sizin tasvir
ettiiniz zihniyette olmamak lzmdr. Gazeteler mevcut olan kavanin dairesinde hrdr. Ancak bunun haricine
ktklar zaman takibe maruz kalr. Gazeteler kanunun ve menafii umumiyenin hilfna muamelta ahit ve vakf
olduklar takdirde neriyat lzumede bulunmaldrlar.
Paa hazretleri adliye mesailine nakli kelm ederek kanunlarmzn irtibat asriyeye tevfikan tanzim ve slh
edilmesi lzumundan bahsettikten sonra uzun bir nutuk irad buyurmulardr. Paa hazretleri bu nutkunda
Eskiehirlilerin mcadelei milliyemize ifa ettikleri hidemattan lisan sitayile bahs ve Lausanne konferansnn iki
senelik mesaili deil, drt asrlk mesaili tetkik ve hal ve fasla altn, murahaslarmzn istikll iin
feday can gze alm bir milletin mmessilleri olarak mdafaatta bulunduklarn ve bunlarn blfle veya sair
suretle aldatlmalar imkn olmadn ve Avrupa devletlerinin eski zihniyetlerini terketmek mecburiyetinde
bulunduklarn beyan buyurarak demilerdir ki:
Bu zihniyetin tebeddl ettiine imdiden hkm vermek doru deildir. Mamafih bu teredddmz baki
kalmak artiyle mspet bir zemin zerinde kati merahil edildii zannolunabilir. Fakat eski Avrupa zihniyetinin
tebeddln gsteren kuvvetli delilin mevcud olmamasna binaen bu mspet istikametin bir n iinde menfi
olmas da mmkndr. Biz btn millete, hkmete ve meclise samim surette sulh ve msalemete taraftarz.
Filhakika sulh hem kendi menfaatimiz hem de cihann menfaati iktizasndandr. Buna muarz kaldmz
mteaddit vesilelerle ispat ettik. Eer Avrupa devletleri aleyhimizdeki fikirlerini tashih ve bunu fiilen izhar
ederlerse sulhun akdine hi bir mni kalmaz. Buna ramen behemehal harbi idame etmek isterlerse imdiye kadar
olduundan ziyade kuvvetli bulunduumuza ve daha esasl netayi istihsal edeceimize emniyetimiz berkemaldir.
Badehu bu muvaffakyatn esasn yeni eklimizde aramak lzm geldiini beyan buyurarak, mazideki
seyyiatn milleti hibir zaman temsil etmeyen hkmet ekil ve tarzlarndan inbias eylediini ve senelik
mcadeltmzdaki muvaffakiyetin esbab hakikiyesi ise idarei hkmeti milletin kendi eline almasndan ibaret
bulunduunu ispat ile tekilt esasiye kanununun baz mevad mhimmesini drdraz tahlil ve terih
buyurmulardr.
zmir Yollarnda: s. 6-9

***
ARFYEDE KONUMA
(16. I. 1923)

Hoca Harun Efendinin hitabesine verdikleri cevap.

Lausanne konferansna murahhaslarmz gitti. Konferans devam ediyor. naallah arzu ettiimiz neticeyi
alacaz. Vak dmanlarmz ok etindir. Memleketimizi bir mstemleke haline getirmee urayorlar. Fakat
bu defaki heyeti, murahhasmz her vakit karlarna kanlar gibi deildir. Neticeye emniyetle intizar edelim. Bu
hususta hayatmza kasdetmekte taannd edilecek olursa ordularmz hukukumuzu mdafaaya daima amadedir.
Ayn zamanda imdilik Lausanne konferans bizim iin namid bir vaziyette deildir. Biz sulh arzu ediyoruz.
Evvel, sulhperver olduumuz iin sulhu arzu ediyoruz. Saniyen, mtemadi muharebeler dolaysiyle memleket
sulhe, tanzim ve imara ok muhtatr. Fakat sulh olmyacak olursa yine mcadeleye devam edecek ve mutlaka
memleket iin elzem olan neticeyi elde edeceiz. Bizim mcadelemiz bitmemitir. Asl sulhten sonra elbirliiyle
almay elden brakmamak lzmdr. Karmzdaki dmanlar byle alyorlar. Tarihimizle msbettir ki,
imdiye kadar nihayetsiz zaferler elde etmiizdir. Tarihimiz bir ok parlak muzafferiyetler kaydeder. Fakat
zaferle beraber her ey braklm ve semerelerini toplama ecdadmz ihmal etmitir.
Hoca Harun Efendi Zatdevletleri gibi lhimmet ve hsn niyet sahibi kumandanlar ve rehberlerin evkiyle
halk her trl fedakrla...
Gazi Paa hazretleri (devamla)
Gsterdiiniz itimada teekkr ederim. Ancak emniyet ve itimat asar fiiliyeye ibtina etmelidir ki, devaml
olsun! Ve devaml olursa faydal olur. Alelamya itimatlar abuk sarslabilir. Tarihimiz gemite nihayetsiz
muzafferiyetler kaydettii iin halk herhangi bir harekt askeriyenin neticesine kar izhar itimat edebilir. Ancak
bu gibi muzafferiyetleri mteakip de halk daima ihmal edildiini grmee gemi gnlerin telkinatiyle
almtr.
te bu noktai nazardan elbirliiyle almak ve halka imdiye kadar karlan frsatlarn o memleketin maruz
kald vakibi elimenin yegne saiki umuru mlk ve milletin daima mahdut baz ehasn elinde bazie
olmasndan ve hkimiyeti milliyenin daima mhmel ve tl braklm bulunmasndan ileri geldiini telkin ve
hkimiyeti milliyeye kar vaki olacak en kk bir taarruz ve tecavz kemali celdetle karlamak lzm
geldiini yine elbirliiyle tenvir ve iradetmeliyiz. Halk hkimiyeti milliyeyi benimsemeli ve memlekette yegne
hkim ve milin kendisinden ibaret olduunu unutmamaldr. Memleketimiz asl sulhten sonra faaliyet ve
fedakrane gayret ister.
Halk buuk, drt senedenberi nihayetsiz, gayret ve fedakrlk ve sarfiyatta bulundu. Ancak sulhten sonra
mttehiden ibraz edeceimiz faaliyet ve gayretlerdir ki, bu masruf atn semerelerini toplatacaktr.
Memleket iktisaden ok gayrete muhtatr, iktisadiyatmzn slah ve tanzimine vereceimiz ehemmiyet
derecesinde memlekete bir refah temin edeceiz.
Biz haddimizi bilir kimseleriz. Tl emel sahibi deiliz. Bugn esaret elemleri altnda inliyen bir ok
dindalarmz vardr. Bunlar iin de; kendi muhitlerinde istiklllerini kesbetmeleri ve kemali istikll ile
memleketlerinin refah ve itilsna sarf gayret eylemeleri en byk temennilerimizdendir.
Hkimiyeti Milliye: 24 Ocak 1923.

***
STANBUL GAZETELER TEMSLCLERNE
(16. I. 1923)
zmitte, stanbul Basn temsilcilerine Trkiyenin o gnk duruma ve hkmetin memleketin kalknman iin yapmakta olduu ve yapaca isler
hakknda.

stanbulun kymetli erkn matbuat ile byle bir temasa mazhar olduumdan dolay sureti mahsusada
memnun bulunuyorum. Memnuniyetimin en mhim sebebi, bence de tabi olarak ayan arzudur ki, benim ve
bilcmle rfekay mesaimin vaziyeti dahiliye ve hariciyeyi nasl olmas lzm gelecei tasavvurunda
bulunduumuzu btn millet ve cihan bir n evvel bilsin. Bunu teminde bilcmle matbuatn olduu gibi, ok
mhim olan stanbul matbuatnn ifa edecei hizmetin derecesi suhuletle takdir olunabilir. Vuku bulan

mlakatlarda mezkr esasl zemin zerinde ok teferruatl ve hatt mnakaal mdavelei efkr edildi. Ye
benim arzu ettiiniz her nokta ve btn teferruat zerindeki beyanatm dinlediniz, bu suretle muttali olduunuz
hususatn bir ka kelime ile hulsasn yapmak lzm gelirse denebilir ki:
1. Millet buuk seneden beridir iktiham ettii mklt ve fedakrln mtebriz ve mspet netayicini
grmekle, takip olunan hatt hareketin mutlaka hedefi saadete vusulnden emindir. Bugnk muvaffakiyat
behemehal tesbit ve teyit ettirmek iin, lzum gsterilirse, imdiye kadar olduundan daha vsi bir azim ve
itminanla fedakrln ve gayretini idameye mheyyadr. Milletin mutlaka sulh veya mutlaka harp arzusu gibi,
bal bana bir ifadei katyesi yoktur. Millet ananesinin bariz bir iarnn ifadesini kullanmaktadr. Hayrl olan
isteriz! hayrl olan, bizi imdiye kadar hayr ve selmete isal edenlerin hkmedecekleri tarzdr. Milletin bu ifade
ile kastettii Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmetidir. Bunlarn dnd behemehal sulhu istihsal
etmektir.
Buna milletin ve memleketin ihtiyac olduu kadar btn cihan medeniyetin kat ihtiyac vardr. Bir kere hali
harbi idame etmekle evvel arzuyu milliyi yerine getirememek, saniyen cihan medeniyetin huzur ve sknuna
mni olmak gibi mesuliyetlerin faili olmak doru olmad kanaati samimiyesindedir. imdiye kadar olduu gibi,
bilhassa bugn btn gayreti samim olarak istihsali sulh iin her trl tedabire tevessl etmektir. Ve btn
kalbini bilaistisna cihana ak olarak gstermeyi temine almaktr, itilf devletlerinin bu hakikati
anlamamalarna ihtimal vermemektedir. Eer devletlerin ve milletlerin konferanstaki mmessilleri bu ihtimalin,
hilfna harekete devamda srar gsterirler ve cihan insaniyet ve medeniyetin tehalkle intizar eyledii sulhun
akdini akim brakrlar ise, Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti bundan ok mteessir olacaktr. Bu insan
teessr kendisini elbette zaaf ve tereddd kalbe duar edemez. buuk seneden beri istihsali urunda ihtiyar
olunmadk fedakrlk kalmayan hukuku asliyei milliyesini behemehal istihsal ve teminden ibaret olan vazifesini,
yine btn milletin kabiliyetine, kudretine, azmine ve kendisine olan emniyet ve itimadna istinaden imdiye
kadar olduundan daha byk bir faaliyetle ifaya devam edecektir.
Trkiye Byk Millet Meclisinin muzaffer ordular yeni zaferler istihsali akndan mstani deildirler.
Fakat bu zafer ak milletin selmet ve saadetini temin akndan mnbaistir. ikincisinin husul, birinciyi hasl
telkki ettirebilir.
2. Hkmet hali harp ve hali intizam devamna ramen milleti, imdiden yeni usulmzde idarenin mtekeffil
olduu menafii hakikiyeden mstefit edebilmek iin lzumu vehile almakta, her gn yeni bir teebbs
almakta veya yeni bir teebbsn esaslarn dnmektedir. Memleketin en hcra kelerinde bile huzur ve
asayii halk o derece temin edilmitir ki, bunu zaman sabkn en sakin bir devresindeki hl ile mukayese etmek
nabemehal olur. Herkes emniyetle ve bilhassa ok byk mitlerle tarlalarnda veya sanatlar banda faaliyete
gemi bulunuyor Ve sy ve amellerinin kendilerinden gasbedilmiyecek semerelerinin iktitafndan emindirler.
ktisat, maarif ileri, muaveneti itimaiye himmetleri imdiden kabili temas yeni neticeler vermitir. Ziraat
mektepleri mevcut olanlardan maada Bursada, Balkesirde, zmirde, Adanada, Erzincanda be mektebe malik
olmakla tezyid edilmitir. Harbin ve inklbatn atalete koyduu ziraat bankalar yeniden hali faaliyete vazedilmi
ve birok ubeler ihdas ederek halkn muavenetine itap etmiye balamtr. Birok mlteci ve muhacirler refah
ile mnasip yerlere sevk ve iskn edilmitir. Bunun daha iyi temini iin husus! muavenet bankalar tesis edilmek
zeredir. Kyllere mhim miktarda iki buuk milyon liralk alt ve edevat ziraiye tevzi edilmi ve bu husustaki
tevziata devam edilmektedir. Ayrca kyllere alt ve edevat ziraiye vermek ve bunlar icabnda tamir etmek iin
sermayesinin yzde yetmiine itirak ettiimiz bir irket ile anlalmak zeredir. Bu iftilerin ok memnuniyetini
ve menfaatini mucip olacaktr. Nafa teebbsat kariben fiile mnkalip olabilecek mitbah bir zemindedir.
Bunun neticesinde memleketin bilcmle merakizi mhimmesi yekdierine az zamanda imendferle kesbi irtibat
edecektir. Mhim hazaini madeniye alacaktr. Memleketimizin batan nihayete kadar harap manzarasn
mamureye tahvil etmekten ibaret olan gayenin temel talar her yerde gzleri tesrir edecektir. almak ve mesut
olmak ihtiyacnda bulunan btn halkmz iin, ameleler iin, geni ve emin alma sahalar davetlerini
yapmakta gecikmiyecektir. Tccarlarmz yzlerinin glecei gnden uzak deildirler. Memleketi mmur ve
milleti mesut etmek iin tasavvur ve teebbs edilen btn bu ilerde takip olunacak programn esas noktalarna
fiilen tevessl edilmi addolunabilir. Bu mebdein mtekmil hututu, amk tetkikat ile tersim edilecektir. Bilhassa
faaliyeti iktisadiyeyi istinat ettireceimiz esaslar her trl vukufla beraber bilhassa dorudan doruya
memleketimiz topraklarn koklyarak ve bu topraklarda bizzat alan insanlarn szlerini iiterek tesbit

olunacaktr. Sanayi ve ticaretimiz iin dahi ayn mtalea yaplacaktr. Bunun iindir ki, ubatn on beinde
zmirde belki be bin kiinin toplanabilecei bir kongre yaplacaktr. Bu kongre bizzat millete ve bir taraftan da
dier milletlere anlatacaktr ki, yeni Trkiye devleti temellerini sng ile deil, sngnn dahi istinat ettii
iktisadiyatla kuracaktr. Yeni Trkiye devleti cihangir bir devlet olmyacaktr.
Fakat yeni Trkiye devleti bir devleti iktisadiye olacaktr. Bu devleti en kuvvetli temeller zerinde ok az
zamanda kurmak hususunda Japonlardan az mstait olmadn bilfiil ispat edecektir.
Hindistan ile Avrupa arasndaki hututu iktisadiyeyi, Sveyten Boazlar -ve Kafkasyadan geen yollar
elinde bulundurmakla ancak kabiliyeti hayatiyesi mahfuz duracana zahip olan eski Osmanl imparatorluu ile
bu yollar terketmi olan ve kabiliyeti hayatiyesini izhar ve ispat iin bu yollara ihtiyac olmadn beyan eden
yeni Trkiye arasndaki fark, hayat kabiliyeti tekemml farkn grmek iin cihan ok zaman intizarda
braklmyacaktr.
Bu saydm teebbsat iktisadiye ve snaiye iinde bahsettiim irketlerin, istikll ve hkimiyeti milliyemize
hrmetkar milletlerin emniyetle hkmetimizle temas eylemeleri ve kanunlarmz dairesinde anlamalar ile
faaliyete geebileceklerini sylemiye hacet yoktur. Filhakika memleketimizi az bir zamanda mmur etmek iin
milletimizin gayr kfi sermayesi karsnda haricin sermayesinden, vesaitinden, ihtisasndan istifade etmek
hakik menfaatimiz iktizasndandr. Hkmetimiz, izahna lzum olmyan esasatn riayetkar kalacak olan her
devlet ve millete kar bu hususta emniyet ve samimiyetle ahz mevki edecektir.
3. inde bulunduumuz vaziyette ok kuvvetli olduumuzu temin ve teebbsat mstakbelemizde behemehal
muvaffak olacamz bize vadeden keyfiyet, milletin inklp ile ve mcadele ile tesis etmi olduu bugnk
hkmetimizin ekli ve mahiyetidir. Hkmetimiz, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, millidir; tamamile
maddidir; hakikatperesttir. Mevhum mefkureler arkasnda, o mefkurelere vsl olmak iin deil, fakat isal etmek
hulysiyle milleti kayalara arparak, bataklklara batrarak en nihayet kurban ederek mahvetmek gibi cinayetten
hazereden bir hkmettir. Trkiye Byk Millet Meclisinin btn programlarnn umdesi u iki esastr :
stiklli tam, bilkayduart hkimiyeti milliye.
Birinci umdesinin ifadesi Misak Milldir. kinci ve hayat olan umdesinin beyan Tekilt esasiye
kanunudur. Millet, misak millinin medlln gzide evltlarndan tekil ettii kahraman ordulariyle fiilen
istihsal eylemitir. Bunun usulen ve siyaseten ifade dahi olunacana phe yoktur. Tekilt Esasiye
Kanununun ruhu aslisi 6e bu kanunun kitaplara gemesinden evvel milletin dimanda ve vicdannda temerkz
eylemi olmasiyle ve ancak bunun ifadesi olmak zere tesis ettii meclise verdii vazifei asliye ile ve senelerden
beri ahkmn fiilen tatbik edegelmekte olmasiyle ve en nihayet kanun eklinde enzar cihana vazeylemesiyle
tahakkuk eylemitir. Hkimiyet bil kayduart milletindir. Ve arzu ve iradei hakiki milliyi tatbik eder ve ancak
bu sayede millet mukadderatna sahip olur. Hdisat ve tecrub tarihiyemiz bize milleti koyun srs halinde
keyfin, arzu ve ihtiraslarn ve hi bir suretle tatmin edilemiyen menfaatlerin istihsaline srklemekle mahvn
mnti mahiyete inklp eden idare tarzlarnn artk memleketimizde mahalli tatbiki kalmadn gstermitir.
Millet hkimiyetini deil, hkimiyetin bir zerresini dahi ahara terk ve feran mucip olabilecei felketin,
izmihlalin, hsrann elemini her n kalp ve vicdannda hissetmektedir. Zaten iradenin ve hkimiyetin gayr kabili
tecezzi ve taksim olduunu ilmen ve hakikaten dndkten sonra byle bir nazariyenin fiile tatbikine kalkmak
ancak nazari ve suni bir ie bizzarure tevessl etmekten baka bir suretle kabili tefsir deildir. Millet ve
memleketimiz iin ise bu zaruret mndefi olmutur. Milleti hkimiyetinden mahrum eden hail, milletin galeyan
ve bihakkn tuyanile biraz zahmetli ve fakat binnetice muvaffakiyetli surette ortadan kaldrlmtr. Madumun
ihyasna kalkmak ise bittabi gayr mmknn mmkn olduu zehap ve butlannda temerrt olur. Bu,
mtemerritlerin, ki milletin hsrann bilerek veya bilmiyerek mucib oluyorlar, nedameti hakikiyesini ve hsran
elimini mucip olmaktan baka bir netice vermez.
Artk millete kar namuskrane, ak, kat iln hakikat edenler oktur. Milletimiz ise hakayiki hsn
telkkiye ve icabatn tatbike ok msait ve mstaittir. Bu istidad ispat iin yakn tarihin bile verebilecei
misaller mebzuldr. Felketini mdrik milletimiz ne eyhis-lmlarn muktazayi dindir, diye irticaa davet eden
fetvalarn ve ne de halife ve padiahn camilerden alnan yt ve ahadisi nebeviye ile mzeyyen ve mrekkep
sancaklar balarnda tayan hilfet ordularna ve ne de mcadelei milliyeye devamn hibir ey istihsal

edilemedikten baka bsbtn mucibi mahv ve izmihlal olacan beyan ile milleti istikll ve hkimiyetinde
msamahakr klmya sarf makderet eden Babli ricalinin mesaii gafilne ve cahilanesine ve en nihayet ne de
tayyarelerile halifenin, padiahn beyannamelerini muharip ordumuz saflarna atan ve halife namna hareket
ettiini syleyen Yunan ordusunun ifaltna zerre kadar iltifat gstermedi ve gstermiyecektir. Bilhassa bundan
sonra katiyen gstermiyecektir. nk bu millet asrlardan beri bu gibi mrtecilerin, cahillerin, riyakrlarn
menfaatperestlerin, serserilerin szlerine inanmak saffetini gsterdiinden dolaydr ki, bugn amurdan ve
sazdan izbelerde oturmaya mahkm, plak ayaklarile ve plak vcutlarile amurlarn, karlarn, yamurlarn
bamn amarlar altnda yeniden akln bana toplamak mecburiyetinde kalmtr.
4. Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmeti, memeleketin btn vicdanl ve namuskr mnevveran millete
ve memlekete kar, evvel bu millet ve memleketin birer evld olmak itibariyle, saniyen mensup olduklar
heyeti itimaiyenin cihan medeniyette kadr ve menziletini ykselttike bunun kendileri iin ne derece mucibi
eref ve bahtiyar olacan dnmekle kendilerine mteveccih vazifenin memleketi ve milleti, medeniyeti
hazirann ve icabat insaniyenin zarur kld mertebei tekemmle getirmek iin btn mevcudiyetleri ile her
trl uabat mesaide en doru yollar aramak, bulmak ve bunun en doru olduunu millete anlatmakla beraber,
zerinde seri ve geni hatvelerle yrmeyi ve btn milleti yrtmeyi temin etmektir. Bunda muvaffakiyetin
istilzam eyledii evsaf dnrsek, bu evsaftan mevcut olanlarn mevkii istifadeye koymak ve mevcut
olmyanlarn istihsale almak hususundaki gayretin ne kadar vsi ve ne kadar cidd olmas lzm geleceini
takdir ederiz. Hedefi mill malm olmutur. Ona isal edecek yollar bulmak mkl deildir, mhim olan, etin
olan o yollar zerinde almaktr. Denebilir ki, hibir eye muhta deiliz, yalnz tek bir eye ok ihtiyacmz
vardr; alkan olmak. Emraz itimaiyemizi tetkik edersek asl olarak bundan baka, bundan mhim bir maraz
kefedenleyiz, maraz budur. O halde ilk iimiz bu maraz esasl surette tedavi etmektir. Milleti alkan
yapmaktr. Servet ve onun neticei tabiiyesi olan refah ve saadet yalnz ve ancak alkanlarn hakkdr.
5. Bilaistisna bizim efrad milletimiz almaya hahekerdir. Fakat sarfolunan mesaiden zami istifade,
syde tatbik olunan usul ile mtenasiptir. Evvel usullerimizi en ok semere bah tarz medenide tesbit etmeliyiz.
Bir de mesai mteferrik olduka netayici, o mesainin mu-bassala halinde verecei neticeden ok dndur. Bunun
iin milletin ihtiyacat itimaiyesini ve mazideki zararlarn tatmin ve telfi edebilecek en makul program tesbit
etmiye mecburuz. Program btn millete, tatbik olunmaldr. Bu ancak bir teekkl siyas ile mmkn olur.
te bu hakikatin istilzam ve icbar zerinedir ki, btn sunufu yekdierine lzm gayr mfarik olan, nk
menfaatleri de yekdierin-den tehalf eylemeyen, halkmzn mterek ve umum olan menafi ve saadetini temin
iin Halk Frkas nam altnda bir frka tekili tasavvur edilmektedir. Fakat mill maksatlardan ziyade ahs
menfaatler esasna mstenit siyas teekkllerden ve bu teekkltn ifallerinden, msademelerinden tevellt
etmi olan tarzlarn elan cezasn ekmekte olan milleti ayn mahiyette bir takm bist itigallere sevk-etmek
kadar kebairden gnah yoktur.
Bu ifade ile beyan edilmek istenilen udur ki, ismi frka olan halk teekklnden maksat evld milletten bir
ksmnn, sunufu ahaliden bazlarnn, dier evld ve sunufun zararna menafiini temin etmek deildir. Belki
birbirinden ayr ve hari olmayp halk nam altnda bulunan umum milleti mterek ve mttehit bir surette
mterek ve umum olan refah hakikiye isal iin faaliyete getirmekdir. Vuku bulmas lzm gelen mesainin tarz
ve derecesi hali tabiisini bulmu, herhangi bir milleti emniyet ve huzur iinde takip ettii tarzdan ve dereceden
bakadr. ok fazladr. nk millet ve memleketimiz en byk ve btn cihanda hayretbah zaferlerinden sonra
dahi emniyet ve huzur iinde kendini grememek bedbahtlna mahkmdur. Mazi, karanlk ve meum mazi
millete ancak byle bir miras brakmtr.
6. Mondros mtareke ahkmnn haksz ve adaletsiz bir surette fiilen bozulmu olmasndan btn memleket
iin ok felketler tevellt etmitir. Bu felketlerin en feciine sahne olan yerlerden biri de stanbuldur. stanbul
yalnz ecanibin tecavzne, tazyikine, tezliline gs germemitir. stanbul ayn zamanda asrlardan beri milletin
banda tad bir tacidarn ve onun vesaitinin dahi verdii elemlerle giryan olmutur. stanbul tazyiki, tecavz
her yerden daha abuk ve daha derin bir hassasiyetle duyulabilecek hali hususiye maliktir. Filhakika bu beldede
milyona yakn unsuru islm vardr. Bu beldede byk imparatorluklar idare iin kurulmu vsi makinelerin
binlerce hadimleri vardr. Bu beldede btn memleket iin, memleketin her tarafnda alm ve vazifesini ikmal
ettikten sonra istirahate gemi olduunu zanneden binlerce mtekait ve yine binlerce dul ve yetimler vardr.

Btn bu saydmz insanlar temini hayat ile hazin bir manzarann ahidi bulunuyorlar. Trkiye Byk Millet
Meclisi ve Hkmeti teesss ettii gnden stanbul idaresine vaziyed ettii gne kadar bu hali teessrle daima
dnmtr. stanbulun imdadna yetimek iin kalbinin daima darabann duymutur. Bugn ki, bu belde ile ve
orada tayanlarla temas etmitir, elbette senelerden beri kalbini yakan bu elim ve hazin hale aresz olmay en
mhim vezaifinden addeder ve bu vazifesini ifa etmekle phesiz bahtiyar olacaktr. Ancak en iyi tedbiri bulmak
ve onu iinde bulunulan vaziyetin msaadesini nazar dikkate alarak nfi bir surette derhal memnuniyetbah
asarn gsterebilecek tarzda tatbik etmenin bir gnde ve bir ayda mmkn olabileceini iddia etmek bittabi
mantk olamaz. Byle bir iddia sathbn olanlarn idarei maslahat meslekcilerinin gz boyamak maksadiyle
alabilecekleri muvakkat tedbirlerin geici ve getikten sonra kymetsizlii taayyn edecek tatbikatdr. Sabr ile
emniyet etmek lzmdr ki, Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti stanbulu ve stanbulda yayanlarn
kffesini lyk olduu vehile dnmektedir ve bu insanlarn hl ve tisini temin etmek iin en mspet tedbirleri
alacaktr.
stanbul bizzat Trk ve slm olan anasrn medinei dilrbas olarak kalmak tabii olduu kadar, o insanlarn
hayatn, refahn temin edecek esbab dnmek ve tatbik etmek de tabiidir. Btn memleketimizin her bei
mesaideki memur ihtiyac dnlrse stanbulda mevcut memurlarmzn tiye ait hibir endieye dmelerine
mahal yoktur. Yeniden mtehasss memur yetitirmek kolay bir ey olmad muhtac izah deildir. Elbette
mevcut olan memurlarmn lzumu gibi tavzif olunacak ve mazide olduundan daha msait ve daha refahbah
erait dahilinde sarfedecekleri mesai ile yeni Trkiyeyi tarsin edeceklerdir. Milletimiz ve efrad milletten
olmakla beraber hadimi millet olan memurlarmz, zabitlerimiz daima ve daima muhabbeti milliye ve vataniye ile
ve byk bir saffet ve necabeti ruhiye ile mtehalli bulunmulardr. Bu kadar nezih olan milletin efradndan
bazlarnn lzumundan fazla sf olmaktan baka bir kusur gstermemi olanlarna kar vazifemiz onlar unun
ve bunun mesavii idaresi devrinde tesadfen bulunmu olmakla maznun mevkiinde bulundurmak deil, belki
onlara sui sevk ve idare kabiliyetinde olanlarn bir daha ayn devri ihya etmelerine mmanaat lzm geldiini
samim bir surette anlatmak olmaldr.
Vakit gazetesi: 20 Ocak 1923.

***
ZMTTE HALK LE KONUMA
(18. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

lm zannedilen milletimiz yeniden bunca kabiliyeti hayatiyesini izhar ederek kadnlariyle, ocuklariyle
elele vererek cihanda mevcut olduunu ispat eden harikalar gstermi ve bunun neticei katiyesi olarak Lausanne
konferansna davet olunmutur. Lausanneda henz mspet bir netice yoktur. Fakat bu netayici istihsal iin sarf
mesai ediliyor. Millet Misaki Millnin medlul hakiksini, kuvveti ve sngsiyle maddeten istihsal etmitir.
imdi Lausanneda yaplacak ey maddeten istihsal edilen bu neticeyi usulen ve resmen tesbit ve tasdik
ettirmekten ibarettir. Bu netice erge istihsal edilecektir. nk hukukumuz gayet meru ve sarihtir. Bunu istihsal
iin kuvvetimiz de vardr; kudretimiz de kfidir. Ordularmz ve ordularmz vcude getiren milletimiz
kuvvetlidir. Ve bu milleti yaatan vatan, namtenahi menabii servete maliktir. Bu kuvvetlerin fevkinde bir
kuvvetimiz vardr ki, o da idrk edip bilfiil elimizde bulundurduumuz ve bulunduracamz fiilen ispat
eylediimiz hkimiyeti milliyemizdir. Hkimiyeti milliyemiz iin tehlike var mdr ? dediler. Buna cevaben en
kat bir surette derim ki, hayr, hayr, hayr! Hkimiyeti milliyemiz iin tehlike yoktur ve olamaz. nk
milletimiz asrlarn ok ac darbelerinden ve felketlerinden mtenebbih olmutur. Bunu eski umk irticaa
gtrmenin imkn maddisi kalmamtr.
Badehu makam hilfetin vaz hazr ile mstakil yeni Trkiye devletinin ve onu idare eden Trkiye Byk
Millet Meclisi Hkmeti esasat kasarasnn tearuz edip etmedii hakkndaki suale cevap verdikten sonra,
Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin eri erif ahkmndan ibaret olan ra, adalet ve lilemre itaat
esasna tevfikan teekkl ettiini ve Trkiye devleti iin hilfetin mevzubahis olmayp ancak bu zan, lemi islm
nazar dikkate alnd zaman varid olabileceini, nk makam hilfetin yalnz Trke deil yce lemi islma
aid bulunduunu beyan ile demilerdir ki:

 Trkiye Byk Millet Meclisi, Halifenin deildir ve olamaz. Trkiye Byk Millet Meclisi yalnz ve yalnz
milletindir. Milletin intihap ettii vekillerden mrekkeptir. Bu meclis yalnz ve yalnz milletin emrine mutavaat
etmek mecburiyetindedir, ismi ve makam ne olursa olsun millet bu hakkn bir ahsa tevdi ve teslim edemez.
Bu lemi islmn elyevm hali esarette bulunmasna binaen hilfet meselesini hal ve tesbit edecek seviyeye
vasl oluncaya kadar, Trkiye Byk Millet Meclisinin makam hilfeti bir noktai mid olarak muhafaza
edeceini izah ettikten sonra demilerdir ki:
Makam hilfeti bu suretle tandktan sonra bu makam Trkiye milletinin hkimiyetini ihll edecek bir
makam diye telkki etmek doru deildir. Elyevm hlife olan ztlinin bizim ile beraber ayn hakayiki takdir
buyurduunu zannederim. Ancak bir mahzur tevellt ederse bunu yalnz bu makama atfetmek lzm gelmez.
Bunu yapmak iin evvel beevvel, efkrn eriat kisvesine sokan baz chela, menfaatperestan ve dalkavuklar
zuhur edebilir. Bunlarn yapaca telkinat ve mahiyetini evvelden tanyp ona gre tecehhz eylemek her ferdin
ve milletin vazifesidir. urasn aka sylemek lzmdr ki, bu milletin buuk seneye sdrd dva ok
azametlidir. Bunu hazm iin kuvvetli dimalar lzmdr. Franszlar ihtilli kebiri geri katetmek iin tam bir asr
almlardr. Felsefei hayatn garip bir tecellisidir ki, her naf ve yeni eye kar mutlaka bir kuvvet kar. Buna
bizim lisanmzda (irtica) derler. te bu irtican imhas iin tedabiri muktaziyeyi evvelden alm olmak lzmdr.
Btn millet emin ve msterih olsun ki, inklb yapanlar bu gibi menfi kuvvetleri kt noktalarda imha edecek
kudret ve kabiliyet ve tedbire maliktirler. Katiyetle tekrar ederim ki, milletin hkimiyeti mebbettir. Dinen,
hdiseten, ibnen, fennen, kanunen, mebbet bulunan bu hkimiyeti ihll ve izrar edecek, ne bu memleketin
dahilinde, ne de haricinde kuvvet yoktur ve olamaz. Btn lemi islmn hals hakiksini: kadar hsn
muhafazasn deruhte etmi olduumuz makam hilfetin mevcudiyeti, Trkiye devletinin ne istiklli, ne idaresi
ve ne de hkimiyeti ile tearuz tekil etmez. Bu makam ve bu makamda oturan zatlinin, mevcudiyeti, sebebiyet
verilmedike mvellidi mehazr telkki edilemez. Fakat uras katiyen malm olmaldr ki, herhangi bir makam
ve ahs tarafndan bir mahzur tevlid edildii gn orada nazariyat biter, ameliyat ve tatbikat balar.
Paa hazretleri bundan sonra iktisat, ziraat hususatnda mstakbelen takip edilecek hatt hareketi durdraz
erh ve izah eylemiler ve imdiye kadar milletimizi fakir dren esbab ve vamili yegn yegn tadat ederek,
gerek meclise, gerek btn efrad millete bunlarn izalesi arelerinin taharrisi lzm geldiini serd ve
Almanyann iki misli byk olan Anadoluda mtemadi harpler ve sui idareler yznden ayan dikkat bir
surette azalan nfusun tezyidi iin milleti refaha, memleketi mrana isal eylemiye almak icabettiini ve sulhun
aknden sonra btn kudret ve kabiliyetimizi bir noktada cem ve teksif etmek mecburiyetinde bulunduumuzu
dermiyan eylemilerdir. Maarif, adliye ve shhati umumiye mesailinde mstakilen takibi icabeden hat ve hareketi
bertafsil izah eylemilerdir.
Badehu Halk Frkas hakknda vaki olan suale verdikleri cevapta, imdiye kadar baz mteebbislerin
yapamadklar ve yapamyacaklar baz kapal vaatler ile programlar vcude getirdiklerini, halbuki bunlarn
memlekete hibir faydas dokunmadn izah ile Halk Frkas programnn btn efrad milletin muhassalai
efkr ve mli olacak ve tatbik edilebilecek bir surette tanzimi icabettiini ve ite bu makamda Halk Frkas
hakknda btn milletin efkr ve mtaleatna mracaat ettiklerini beyanla demilerdir:
yle bir frkann ruhi aslsi istiklli tam ve bilkaydart hkimiyeti milliyedir. Bu milletin mukadderatn
ellerine tevdi edeceimiz insanlardan mrekkep meclis ve onun hkmetinin dikkatle takip edecei, fakat hi bir
taraftan milletin istiklline ve hkimiyetine gz dikilmemesinden ve bu istikll ve hkimiyete dikilecek gzleri
karmaktan ibaret bulunacaktr.
Paa hazretleri mteakiben hiyaneti vataniyede bulunanlarn, aff umum esas itibariyle kabul edilse dahi,
katiyen af edilemiyeceklerini sylemilerdir. Avrupada tahsil gren genlerin mtehasss olduklar uabatta
msmir bir surette hizmetlerinden istifade edileceini beyan ettikten sonra ihtiyat zabitannn badessulh
terfihlerini nazan dikkate alp almadklar hakkndaki suale de u cevapta bulunmulardr:
htiyat zabiti demek, milletin mnevver snfna ithal ettii evld vatan demektir. Fakat evld vatan nuru
irfaniyle yapt vazifeden gayr, orduya dahil olarak dman kurununa gs gererek vazifei vataniyesini fiilen
de ifa etmitir. Esasen sahibi irfan olduklarndan dolay kendilerine millet muhtatr. Orduda, muharebe
meydanlarnda lm ile mcadele yapm, tecrbe grm, cret ve cesaretine revnak vermi olan bu genleri

millet terfih etmeyi bir vazife bilir. Gerek ihtiyat zabitan ve gerekse tarihin ordumuzda eref ve an ile
bahsedecei zabitanmz emin, msterih olmaldrlar ki millet kendilerine gayet parlak bir istikbal hazrlyor.
zmir Yollarnda: s. 27-28

***
BURSADA ARK SNEMASINDA HALKLA KONUMA
(22. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

Bir gn buralardan gelen haber, vekillerimizden mrekkep Byk Millet Meclisinde heyecanl feryatlar,
elemler husule getirmiti. Krsye kan btn hatipler, bu cennets belde iin alamlar ve herkesi
alatmlard. Maatteessf ben de arkadalarn izhar ettikleri teessre maddeten itirakten memnundum. Bilkis
onlar mteselli etmek, onlara metanet vermek vazifesiyle mkelleftim. O gnk mzakerat esnasnda demitim
ki: Bursa anavatann kymettar bir czdr. nfikki muvakkattir, behemehal istirdat olunacaktr. Filhakika
ordumuz dmanlar cidd bir malbiyete uratmak iin zamana muhtat. O zamana kadar Bursadan bir
fedakrlk talep etmek mecburiyeti vard.
te bu suretle Bursallar uzun mddet itisafa gs gerdiler. Sabr ve metanet gsterdiler. Nihayet ordumuz
lzm gelen kuvvet ve kudreti iktisap etti. Geldi ve kardelerini kurtard.
Pek ziyade alklanan bu mukaddemeden sonra, Paa Hazretleri Bursann ehemmiyeti tarihiye ve hazrasiyle
bpayan menabii servetinden, ezcmle mehur cihan olan kaplcalarndan, ipekilik, halclk, arabaclk vesaire
gibi sanatlarndan bahsetmiler ve bunlar hali iptidaide brakmakla memleketin pek ok mutazarrr olduunu ve
menabii servetten imdiye kadar lykiyle istifade edemeyen halkn bundan sonra her hususta sarf faaliyet
etmesi lzm geldiini beyan buyurmulardr. Badehu musahabelerini hasbhal tarznda yapmay mnasip
grerek hazrunun ne gibi hususatta tereddde, dtklerini ve kendilerinden, hangi meseleyi renmek
istediklerini sual etmilerdir. Bunun zerine bir ok zevat, muhtelif zeminlere ait yirmiyi mtecaviz sualleri
beyan ettikten sonra srasiyle cevaplarn vermilerdir.
bidata dair olan birinci suale cevaben Paa Hazretleri demilerdir ki:
Abidattan bahseden arkadamzn maksad heykel olsa gerektir. Dnyada mtemeddin, mterakki ve
mtekmil olmak isteyen herhangi bir millet behemehal heykel yapacak ve heykeltra yetitirecektir. bidatn
uraya buraya hatrat tarihiye olarak rekzinin mugayiri din olduunu iddia edenler, ahkm eriyyeyi lykiyle
tetebbu ve tetkik etmemi olanlardr. Cenab Peygamberin dini slm tesisinden bu na kadar bin yz bu kadar
sene gemitir. Hazreti peygamberin evamiri ilhiyeyi teblii esnasnda muhataplarnn kalp ve vicdannda putlar
vard. Bu insanlar tariki hakka davet iin evvel o ta paralarn atmak ve bunlar ceplerinden ve kalplerinden
karmak mecburiyetinde idi. Hakayiki slmiye tamamiyle anlaldktan ve hasl olan kanaati vicdaniye kuvvetli
hadisat ile de teeyyt eyledikten sonra bir takm mnevver insanlarn byle ta paralarna tabbdn farz ve
zan etmek lemi slm tahkir etmek demektir. Mnevver ve dindar olan milletimiz terakkinin esbabndan biri
olan heykeltral zami derecede ilerletecek ve memleketimizin her kesi ecdadmzn ve bundan sonra
yetiecek evltlarmzn hatratn gzel heykellerle dnyaya iln edecektir. Bu ie oktan balanmtr. Mesel
Sivasdan Erzuruma giderken yol zerinde gzel bir heykele tesadf edersiniz. Sonra Msrllar slm deil
midir? slmlk, yalnz Trkiye ve Anadolu halkna m mnhasrdr? Seyahat edenler pek l bilirler ki, Msrda
bir ok ezmn heykelleri vardr. Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir. Bu faziletleri hibir
kuvvet, milletimizin kalp ve vicdanndan ekip alamamtr ve alamaz, insanlar mtekmil olmak iin baz
eylere muhtatr. Bir millet ki resim yapmaz, bir millet ki heykel yapmaz, bir millet ki fennin icabettirdii eyleri
yapmaz; itiraf etmeli ki o milletin tariki terakkide yeri yoktur. Halbuki bizim milletimiz, evsaf hakikiyesile
mtemeddin ve mterakki olmaya lyktr ve olacaktr.
Badehu ecnebi sermayesinin memleketimize girmesiyle halkmzn bundan mutazarrr olup olmyaca
hakkndaki suale geerek memleketin vaziyeti umumiyesini tasvir etmiler ve memleketimizin yoldan mahrum
olduunu, ehirlerin harap, kylerin perian bir halde bulunduunu; limanlarmzn, fabrikalarmzn mevcut
olmadn, mdenlerimizi iletmediimizi ve iletecek halde bulunmadmz beyan ile bunlardan lykiyle

istifade etmek iin, pek ok tedbirler ittihazna mecbur olduumuzu ve bu meyanda ecnebi sermayesinin de muzr
olmyacak bir surette memleketimize girmesine msaade etmek lzm geleceini sylemilerdir. Ancak ecnebi
sermayesinin girdii yerlerde ika ettii mazarratlar durdraz terih ve ezcmle Hindistan Trk ve slm
mparatorluunun bir ngiliz arazi irketine verilen imtiyazlar neticesinde mnkariz olduunu izah etmilerdir.
Mteakiben ziraatin terakkisi iin ne gibi tedabir ittihaz edildii sualine cevaben:
Halkmzn ekseriyeti iftidir ve obandr ve bu memleketin ok kuvvetli olmasnn sebebi de halkmzn
ifti ve oban olmasdr. Halbuki imdiye kadar bir ok esbab ve avmil tesirile ne iftiliini ve ne de
obanln yapabilmitir.
Dedikten sonra zrraa tohumluk ve alt tedariki iin iki buuk milyon lira tahsis edildiini beyanla imdiye
kadar takip edilen siyasetlerin memleket halkn kendi iini dnmekten ve grmekten menettiini ve bundan
sonra ahs siyasetler yerine devlet ve millet siyaseti takip olunacan ve azalan insan kuvvetinin telfisi iin
makinelerden istifade edileceini izah eylemilerdir.
Badehu Avrupann vaziyeti umumiyesiyle sulh meselesine nakli kelm ederek Avrupa devletlerinin vaziyeti
umumiyelerinden ve Trkiyenin cihan siyasetindeki mevkiinden bahsetmilerdir. Sulh hakknda -demilerdir ki:
Hakikati halde sulh bizim iin ne kadar naf ise, muhataplarmz iin de o kadar naf ve lzmdr. nk
bundan sonra memleketimizin imar ve ihyas iin almak istiyoruz. Onlarn da bu lzumu idrk etmemelerine
imkn yoktur. Ancak onlar bizim timize mtereddidane bakarak yaptmz inklbn esasl bir inklp
olmadn ve gnn birinde behemehal devrileceimizi zannetmilerdi. te bu hayal, sulhu imdiye kadar
uzaklatrmtr. Fakat hamdolsun, milletimizin ve meclisimizin izhar ettii vahdet ve Lausanneda bulunan
heyeti murahhasamzn dvamz mdafaa hususunda gsterdii iktidar ve basiret, dmanlarmzn bu kerre
hayalta sapmalarna imkn brakmyacaktr.
Badehu sulh konferansnda imdiye kadar mzakere edilen meseleler hakknda izahat vermiler ve ekalliyetler
meselesine nakli kelm ederek mbadelenin stanbul hari olmak zere esas itibariyle kabul edildiini ve
patrikhanenin mesaili siyasiye ile itigal etmemek zere stanbulda kalabileceini, bu art hilfnda hareketi
grld takdirde derhal hudut haricine karlabileceini syledikten sonra demilerdir ki:
Muhataplarmzn imdiye kadar gsterdikleri zihniyet eskisine nisbetle daha salh bulmu gibi grnyor.
Milletimiz bir n evvel sulha kavumak istiyor. Milletten mlhem olan btn vekillerimiz ve ricalimiz de ayn
fikirde bulunuyor. Fakat buna ramen hali harbin sulha inklp etmemesi bir emri vaki olur ve yeniden harp
balarsa bunun mesul msebbibi Trkiye halk ve Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti deil, bizi
mahvetmek iin kafalarndan suikast karmayanlar olacaktr.
Badehu Ermeni, Asuri ve Geldaniler namna hareket ettiklerini iddia edenler tarafndan ortaya atlan milli
yurt meselesini mevzuu bahsederek bunun tarafmzdan kaale bile alnmyacan ve musevilerin memleketimizde
hakik bir vatanda gibi yaadklarn ve bundan sonra da ayn emniyet ve istirahatle yaayabileceklerini
sylemilerdir.
Mteakiben halkn bir noktadan tenvir ve irad hakkndaki suale intikal ederek demilerdir ki:
Milletimiz, buuk senelik bir zamana sktrlmas imkn olmayan ok byk bir inklbn mili olmutur.
Filhakika asrlardan beri tebaiyet etmiye altmz bir ekli idarenin haricine karak dnyada mmasili
bulunmyan bir devlet kurduk. Fakat bu tecedddn mutlaka maks bir hareketi icabettireceini hatrmzdan
karmamak lzmdr.
Bu harekete tbiri mahsusasiyle irtica derler. Yaptmz iler ve aldmz neticelere gre bu gibi irticalara
her vakit intizar olunabilir. Kan ile yaplan inklplar daha muhkem olur, kansz inklp ebediletirilemez. Fakat
biz bu inklba vasl olmak iin lzumu kadar kan dktk. Bu kanlarmz, yalnz muharebe meydanlarnda deil,
ayn zamanda memleketin dahilinde de dkld. Biliyorsunuz ki Hendekte, Boluda, Konyada, Yozgatta vesair
memleketlerimizde bir ok isyanlar vukua geldi. Ve bunlarn hepsi tenkil edildi. ayan temennidir ki, bu dklen
kanlar kfi gelsin, ve badema kan dklmesin. Mesut inklbmzn aleyhinde fikir ve his tayanlar tenvir ve
irat etmek mnevverana terettp eden vazaifi milliyenin en mhimmi ve en birincisidir.

Badehu tenvir ve iradn bal bana nazar dikkate alnmya lyk bir mesele olduunu, fakat mevcut devlet
tekilt iinde mnhasran tenvir ve irat ile itigal eden bir veklet olmad ve bu vazifenin elyevm matbuat
mdiriyeti umumiyesi tarafndan ifa edilmekte olduunu ve tenviri efkr iin gazetelere, kitaplara muhta
olduumuzu izah etmilerdir.
Mteakiben Balkan hkmetlerinin vaziyeti hazr asna nakli kelm ederek Srbistan, Bulgaristan,
Yunanistan, Arnavutluk ve Romanya hkmetlerini halen igal eden mesailden bahsetmiler ve Yugoslavya
hakknda u szleri sylemilerdir:
Yugoslavya Balkanlarda kuvvetli bir hkmet olmutur. Srplarn byle bir devlet tekil etmiye haklar vardr.
Bunu da fiilen ispat etmilerdir. Malmdur ki, Avusturya ve Macaristan Srbistana tecavz ve Srp nfusuna
muadil olan ordularn Srbistana evketti. O azametli ordular karsnda bu kk kavim merdane bir vaziyet
ald, arpt ve kudret ve kuvvetinin muadil olduu noktalarda dmanlarn daima malp ve rezil etti. Gayr
kabili mukavemet olan dman savleti karsnda kademe kademe ekilerek btn vatan dman igaline
terketmek mecburiyetinde kald. Srp milletinin evltlarndan mrekkep olan bu ordu ve milletin mukadderatn
tedvir eden rical, bundan katiyen nevmit olmad ve ellerinde hi bir noktai istinad kalmad halde behemehal
namuskr bir millet olacaz dediler. te bu azmin neticesidir, bugn eski Srbistan yerine byk bir
Yugoslavya hkmeti teekkl etmi oldu.
Paa Hazretleri badehu mill inklbmzn esasatna dair olan suale geerek, Osmanl mparatorluu ile yeni
Trkiye devleti arasnda bir mukayese yapmlar, birincisinde mehud olan zaaf ve aczi ve ikincisindeki kudreti
terih ve Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin mutlakiyet, merutiyet ve Cumhuriyet ekillerinden hi birine
benzemediini ve bunlarn fevkinde olduunu ispat ile Tekilt Esasiye Kanununun talebe, asker, gen, ihtiyar
her ferdi millet tarafndan nusus kuraniye gibi ezberlenmek icabettiini sylemilerdir.
Badehu hilfet meselesine nakli kelm ederek hilfetin yalnz Trkiye halkna deil btn islm lemine
mul olmas hasebiyle bu makam hakknda bir karar vermek Trk milletinin salhiyeti haricinde bulunduunu,
makam hilfetin bir noktai irtibat olarak mahfuz bulundurulduu ve ibu makama Trkiyenin hkimiyeti
milliyesini takyit mahiyetinde hi bir salhiyetin verilemiyeceini ve zat hilafetpenahinin de ayn fikir ve kanaati
musip bulduklarn zanneylediklerini izah eylemilerdir.
Badehu Halk Frkas hakknda izahat vermiler ve memleketin her hususta geri kaldn, buna mttehit bir
are bulmak icabettiini ve bu maksatla herkesin fikrine mracaat eylediklerini, erbab vukuf tarafndan
gnderilecek mtalealar tetkik olunduktan sonra kabili tatbik bir frka program vcude getirileceini ve imdiye
kadar istihsal edilen netayici muhafaza iin milletle beraber almaktan nkl edemiyeceini syliyerek
szlerine u suretle nihayet vermilerdir.
Milletimizi imdiye kadar sylediim szlerle ve harektmla aldatmam olmakla mftehirim. Yapacam.
Yapacaz. Yapabiliriz dediim zaman onlarn filhakika yaplabileceine kail ve kani idim. Nitekim Sakarya
muharebesi balamadan evvel dman memleketimiz iinde boacaz demitim. Bana baz mhim telkki
edilen yerlerden mracaatlar vaki olarak milleti beyhude yere krdrmaynz demiler; Romenlerden,
Bulgarlardan, Yunanllardan bahsederek halsmz tiye talik etmenin muvafk olacan sylemilerdi. Fakat
milletin kabiliyetini, azmini, imann nazar dikkate alarak onlara Hayr yapacaz! demitim. imdi de milleti
refaha, terakkiye, memleketi mrana sevketmek iin mevcut kabiliyetimizi nazar dikkate alarak Bunu da
yapacaz! diyorum.
zmir Yollarnda: s. 43 - 44

***
ALAEHRDE HALKLA KONUMA
(25 / 26. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

Muhterem arkadalar!

Hakkmda gsterdiiniz tezahrattan dolay beyan teekkr ederim. Birka ay evvel buradan geerken, bu
gzel ehrin ateler iinde brakldn grmtm. Bundan hepimiz dilhunuz. Fakat sizin gibi gayur halkn harap
ve trap olan bu ehri tekrar imar ve ihya edeceine hepimiz emindik. Bu anda aldm malmat bu emniyetin
sratle fiil haline geldiini gsteriyor. Bundan bahtiyarm.
Arkadalar! ehrinizin Yunan istils altndaki sefaletini pek l tahattur ediyorsunuz. Ben bu elm htralar
tekrar etmekle yaralarnz tazelemek istemem. Yalnz sizi ve btn milleti felkete srkleyen esbab lykile
dndnzden eminim. Yunanllar zmire karan bittabi sizin arzu ve temaylnz deildi. Ye olamazd.
Onlarn zmire kmasna ve memleketimizin daha arkna ilerlemesine kendi kuvvet ve teebbsleri de kfi
deildi. Bizi ineten bizim bamzda bulunan ve byk tandmz makamlard. O makamlar ki, onlarn
saadetine, shhatine gece gndz dua ederdik. Pek kat olarak bilmeniz icabeder ki, bizi halsa isal eden ey o
ekil hkmeti ykarak, yerine milletin efkr ve amalini temsil eden bir hkmet tesis etmek olmutur. O hkmet
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetidir. Eer milletimiz kendi hkimiyetini bil kaydart elinde tutan bir
hkmet tekil etmemi olsayd, bugn istihsal ettiimiz zaferlere hi bir vakit nail olamazdk ve memleketimizde
imdiye kadar Sevres muahedesi tatbik edilecek, btn millet ecnebilerin klesi olacakt.
Arkadalar! Artk bu felketli gnler gelmiyecektir. Btn dmanlarmz, btn cihan anlamtr ki,
hkimiyetini pek kskan bir surette mdafaa ve muhafaza eden milletimiz memlekete ayak basacak dmanlar
kovacak ve mahvedecektir. Memleketimizin mmur ve milletimizin mesut olmas, her ferdin zami fedakrl ile
hkimiyeti milliyeyi muhafaza etmesi ile kabil olacaktr. Arzumuz haricen istikll, dahilen bil kaydart
hkimiyeti milliyeyi muhfazadan ibarettir.
Hkimiyeti milliyemizin
paralayacanzdan eminim.

velev

bir

zerresini

haleldar

etmek

niyetinde

bulunanlarn

kafalarn

Arkadalar! Bundan sonra pek mhim zaferlere kavuacaz. Fakat bu zafer sng zaferleri deil, iktisat ve
ilim ve irfan zaferleri olacaktr. Ordumuzun imdiye kadar istihsal ettii muzafferiyetler memleketinizi hals
hakikye sevketmi saylamaz. Bu zaferler ancak mstakbel zaferimiz iin kymetli bir zemin hazrlamtr.
Muzafferiyat askeriyemizle marur olmyalm. Yeni ilim ve iktisat zaferlerine hazrlanalm.
zmir Yollarnda: s. 43-44

***
SALHL STASYONUNDA HALKLA KONUMA
(26. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

Gsterdiiniz hissiyata teekkrler ederim. Buraya kadar, bu kadar erken gelmekliinizin hakik hissiyatnz
izhar evkiyle olduunu anlyorum. Bundan fevkalde bahtiyarm. Ben de size kar ayn hissiyatla mtehassisim.
Muhterem ahali; ok zulm ve ok elem grdnz. Fakat artk bunlardan ebediyen kurtuldunuz. O kara gnler
artk tekerrr edemez. nk milletin intibah ve teyakkuzu pek byktr. Bundan sonra memleketimizi kat
halsa isal iin pek kuvvetli ve esasl tedbirler ittihaz eylemek icabeder. Bu tedbirlerin en mhimini ve en
birincisi ilim ve irfandr. te urada grdm kk mektepliler, ilim ve irfan ordularn tekil edeceklerdir.
Bu itibarla tiye emniyetle bakabiliriz. Muhterem ahali; biliyorsunuz ki, hayatmz, istikllimizi,
namusumuzu kurtaran Misak Millimize olan irtibat tammmzdr. Millet ve milletten doan ordumuz bu mill
misak snglerle tahakkuk ettirmitir. Bunu siyaseten ifade ettirmek iin heyeti murahhasamz Lausanneda
faaliyetle almaktadr. Memleket dahilinde alrken dier taraftan hemen karmza kmas muhtemel
dmanlar yere sermek iin daima mheyya bulunmalyz. Bu millet buuk senedenberi ok fedakrlk
yapmtr. cabederse bundan sonra da hayat ve namusu iin daha ok fedakrlk yapacaktr.
zmir Yollarnda: s. 45-46

***
KASABA STASYONUNDA HALKLA KONUMA

(26. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

Hakkmda gsterdiiniz asar muhabbet ve samimiyete teekkr ederim. Belediye Reisi Beyefendinin btn
memleket halk namna syledikleri szlerden fevkalde mtehassis oldum. Halkn memleketi hals hakikye isal
iin alanlarla beraber olduu hakkndaki teminat son derece kymettardr. Memleket ve milletin selmeti iin
alanlar, milletin mzaheret ve itimadndan emin bulunmazlarsa elbette kuvveti kalp ile alamazlar. Gerek
ben ve gerekse rfekay muhteremem bu emniyet ve itimad hsn istimal etmiye alacak ve inaallah muvaffak
da olacaz. Biliyoruz ki, byk sefaletler ve felketler geirdiniz. Evleriniz yakld, hemerilerinizden bir ou
ehid edildi. Fakat btn bu cenk sizin iin, heyetimiz iin bir dersi intibah ve teyakkuz olmutur. Biz bu
intibahla alacak olursak artk o kara gnlerin avdetine imkn kalmaz. Milletimiz bu ziyan az zamanda telfi
edecektir. Ye hatt etmi gibidir. (Mektep ocuklarn iaretle) kalbimize mitler veren u karmzdaki hanmlar
ve binlerden fazla ahalimiz, ordularmz bunlar temin edeceklerdir.
zmir Yollarnda: s. 46-47

***
MANSADA STASYONDA HALKLA KONUMA
(26. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

Muhterem Beyefendi ve muhterem ahali,

Livanz dairesine girdiim dakikadan buraya gelinceye kadar halkn ahidi olduum tezahrat beni son derece
mtehassis etmitir. Bilhassa u dakikada grdm tezahrattan fevkalde mteekkirim. Bu tezahrat beni
zahir deil fakat mnevi gz yalarna garketmitir. Bunlar beni mteessir ve mesrur etmitir. Birka ay evvel
buradan getiim zaman bu ahaliyi burada grmemitim. Buralar ateler iinde idi. imdi lehlhamd o gnlerin
getiini ve halkn bir araya geldiini ve almaya baladn grdm. undan dolay ok bahtiyarm. Muhterem
ahali btn efradmz ok alkandr. Feyizli araziye malik bulunuyorsunuz. Bu alkan ahalimizin mesaisile az
zamanda ok nafi neticeler elde edileceine eminim. Belediyeniz halk namna sylediiniz szlerden ok
mtehassis oldum. Bundan sonra gerek ben ve gerek rfakayi mesaim memleketin saadet ve selmeti iin var
kuvvetimizle alacaz. Ancak mesaimizin muvaffakiyetle tetevvc iin btn milletin imdiye kadar olduu
gibi bundan sonra da mzahereti elzemdir. Bizim kuvvetimiz milletin emn ve itimaddr. Biz bu itimada mazhar
olduka bu neticeyi hep beraber iktitaf edeceiz. Tezahratnzdan dolay teekkrat mahsusam tekrar ederim.
zmir Yollarnda: s. 48-49

***
ZMRDE KARIYAKADA ANNESNN MEZARI BAINDA
(27. I. 1923)
Bat Anadolu seyahati srasnda

Zavall validem btn millet iin mefkure olan zmirin mukaddes topraklarna tevdii vcut etmi bulunuyor.
Arkadalar, lm hilkatin en tabi bir kanunudur. Fakat byle olmakla beraber bazen ne hzin teceliller arzeder.
Burada yatan valdem, zulmn, cebrin btn milleti felket uurumuna gtren bir idarei keyfiyenin kurban
olmutur. Bunu izah etmek iin msaade buyurursanz hayat ztrabnn bariz bir ka noktasn arzedeyim.
Abdlhamit devrinde idi. 1320 (1905) tarihinde mektepten henz erknharp yzbas olarak kmtm. Hayata
ilk hatveyi atyordum. Fakat bu hatve hayata deil, zindana tesadf etti. Hakikaten bir gn beni aldlar ve idarei
mstebidenin zindanlarna koydular. Orada aylarca kaldm. Valdem bundan ancak mahbustan kdktan sonra
haberdar olabildi. Ve derhal beni grmiye itap etti. stanbula geldi. Fakat orada kendisiyle ancak be gn
grmek nasip oldu. nk tekrar idarei mstebidenin hafiyeleri, casuslar, celltlar ikametghmz sarm ve
beni alp gtrmlerdi. Valdem alyarak arkamdan takip ediyordu. Beni menfama gtrecek olan vapura
bindirilirken benimle grmekten menedilen valdem gz yalariyle Sirkeci rhtmnda elemler ve kederler iinde
terkedilmi bulunuyordu. Menfada geirdiim tehlikeler onun hayatn straplar ve gz yalar iinde geirmitir.

Baka bir nokta daha: Mtareke zamannda Anadoluya getiim vakit, valdemi mustarip bir halde stanbulda
terke mecbur olmutum. Yanmda kendisinin terfik ettii bir adamm vard. Bunu Erzurumdan stanbula
gnderdiim zaman valdem bu adamn yalnz olarak geldiinden haberdar olduu dakikada, benim hakkmda
halife ve padiah tarafndan verilmi olan idam kararnn infaz edildiini zan eylemi ve bu zan kendisini felce
duar etmiti. Ondan sonra btn mcadele seneleri onun hayatn elem, strap iinde geirtmiti. Padiah ve
hkmetinin ve btn dmanlarn daima tazyik ve ikencesi altnda kalmt. kametgh bin trl sebep ve
vesilelerle baslr ve taharri edilir, kendisi iza olunurdu. Valdem buuk senelik btn gece ve gndzlerini
gz yalan iinde geirdi. Bu gz yalar ona gzlerini kaybettirdi. Nihayet pek yakn zamanda onu stanbuldan
kurtarabildim. Ona kavuabildim ki, o artk maddeten lmt, yalnz mnen yayordu.
Valdemin ziyamdan phesiz ok mteessirim. Fakat bu teessrm izale ve beni mteselli eden bir husus
vardr ki, o da anamz vatan mahv ve harabiye gtren idarenin artk bir daha avdet etmemek zere mezar
ademe gtrlm olduunu grmektir. Valdem bu topran altnda, fakat hkimiyeti milliye ilelebet payidar
olsun. Beni mteselli eden en byk kuvvet budur. Evet hkimiyeti milliye ilelebet devam edecektir. Vaidemin
ruhuna ve btn ecdat ruhuna mteahhit olduum vicdan yeminimi tekrar edeyim. Vaidemin medfeni nnde ve
Allann huzurunda aht ve peyman ediyorum, bu kadar kan dkerek milletin istihsal ve tesbit ettii hkimiyetin
muhafaza ve mdafaas iin icabederse vaidemin yanna gitmekte asla tereddt etmiyeceim. Hkimiyeti milliye
urunda canm vermek, benim iin vicdan ve namus borcu olsun.
zmir Yollarnda : s. 51 - 53

***
ZMRDE HKMET KONAINDA
(27. I. 1923)
erefine Hkmet Konanda tertip edilen ziyafette halk temsilcilerine hitaben sylenmitir.

Muhterem efendiler,
Bu gece zmir halkn bihakkn temsil eden kymetli heyetinizin muvacehesinde bulunmak benim iin byk
bir saadet oldu. zmir halknn geen defa olduu gibi, bilhassa bu defa hakkmda izhar eylemi olduu samim
tezahrata kar hissettiim memnuniyeti dorudan doruya kendilerine ifade etmek mmkn olamad. Fakat
bunu heyeti aliyenize arz ve heyeti aliyeniz vastasile btn halka ibl mmkn olacan zannediyorum.
Binaenaleyh btn teekkratm heyeti aliyenize arzediyorum. Dermeyan edilen kymetli szler arasnda
bilhassa milletin ve kahraman ordumuzun istihsal ettii muvaffakiyat ve muzafferiyat benim ahsmda temsil
edilmi grmekten dolay hassaten teekkr ederim. Fakat bir noktay kaydetmek mecburiyetindeyim. Ve bunu
gayet ehemmiyetli olarak arzederim ki, btn bu muvaffakiyat yalnz benim eserim deildir ve olamaz. Btn
muvaffakiyat btn milletin azim ve imaniyle tevhidi mesai etmesi neticesidir. Kahraman milletimizin ve gzide
ordumuzun ihraz ettii muvaffakiyat ve muzafferiyattr.
Efendiler, bir millet, bir memleket iin necat ve selmet ve muvaffakiyet istiyorsak bunu yalnz bir ahstan
hibir vakit talep etmemeliyiz. Herhangi bir ahsn muvaffakiyeti demek, o milletin muvaffakiyeti demektir. Bir
milletin muvaffakiyeti demek mutlaka kuvayi umumiyei milliyenin bir istikamette tahassliyle, teekkl etmesile
mmkndr. Binaenaleyh bilelim ki, vasl olduumuz muvaffakiyet, milletin tevhidi kuva etmesinden, teriki
faaliyet etmesinden ileri gelmitir. Eer ayn muvaffakiyat ve muzafferiyat tide tetevv ettirmek istiyorsak,
ayn esasa istinat edelim ve ayn surette yryelim. nk muvaffakiyet ancak bu suretle kabili istihsaldir.
Efendiler, bu gzel zmiri drdnc defadr ziyaret ediyorum. Birinci ve ikinci ziyaretlerim ok gaml ve
kasvetli zamanlarda olmutur. Bunlar menfaya giderken ve gelirken yaptm ziyaretlerdir. nc ziyaretim ise
kahraman ordumuzun dman ordusunu nihayete kadar malp ve perian ve imha ettikten sonra buraya vasl
olunduu zaman, ona kararak buraya geldiim zamandr. Bir de imdi gelmi bulunuyorum. Birinci ve ikinci
ziyaretlerimde zmirin bende hasl ettii intibaat ifade etmek lzm gelirse, diyebilirim ki bu intiban ok elm,
ok hazin ve ok kederli hissiyat ile malidir. Bilmem, bu intihalarn menei o zaman hkim olan istibdadn
umum olan tazyikatndan mdr, yoksa bu gzel memlekette yaayan insanlar iinde deta onlara kar hkim,

onlara kar marur ve mftehir bir takm insanlarn bulunuu mu idi? Yoksa o insanlarn bu memleketin hakik
evltlarndan daha mesut, daha mreffeh, daha zengin oluu muydu? fakat belki hepsi idi.
nc defa buraya girdiim zamanki hissiyat evvelki hissiyat ile gayr kabili mukayese bir halde ve
mahiyette idi. zmiri arkadalarmla beraber arktan gelen yol zerinde, Belkahve srtlarndan seyrettiim zaman
zmirin gzel liman tilf devletlerinin harp gemilerile dolu, sokaklar henz dman ayaklarile ineniyor, top,
mitralyz ve tfek sedalar iitiliyordu. Bir gn sonra idi ki, bizzat ieriye girdik. Hl ehrin cenup tarafndan
toplar patlyor ve zavall insanlar, burann iyi insanlar dmann mutazarrr bulunuyordu. Bu defaki intibaatm
hulsa etmek lzm gelirse, diyebilirim ki hem teessr ve hem de srur ile kark idi. Mteessirim, nk dman
buuk sene zarfnda yapt mezalim ve itisaf ile iktifa etmek istemiyordu. Ayn zamanda program dahilinde
bu gzel ehrin en gzel yerlerini yakyordu.
zmir alevler, dumanlar iinde idi. Btn halk bu manzaray elme karssnda bittabi mteessirdi. Gzlerinde
yalar vard. Ben bu teessrlere itirakten meni nefs edemezdim. Ancak ufak bir tetkik ile anladm ki, halkn bu
gz yalar, yangndan ve harabeden deildi. Bu yangnn, bu harabinin onlar iin hibir tesiri yoktu, belki onlarn
gzlerinde muzaffer ordumuzun kendilerini tahlis ettiini grmekten mtevellit, srr yalar vard.
Efendiler, bu gzel beldenin Yunan ordusuna teslim edildii gn hep beraber hatrlyalm. Ben o gn kesilen
masumlarn kanlarndan ve ehir halknn feryat ve figanndan ziyade bir ey aratrmak istiyorum.
Biliyoruz ki, btn dmanlarn tevikiyle, tergibiyle, karariyle bu gzel zmire giren dman ayn zamanda
stanbulda bir tacidarn, bir Bablinin ve imdi yemek yediimiz bu konan iindeki bir mmessilinin itiraki
ve skneti ile karlanmtr.
Fakat zmir ve havalisinin ok namuskr ve vatanperver ahalisi, hibir vakitte bu tacidar ile ve onun heyeti ile,
onun mmessili ile beraber olmad, olmak istemedi ve olamazd. Onun iin derhal Reddi ilhak namiyle tekil
ettii cemiyet vastasiyle btn ahaliyi mdafaai vatana davet etti. Bu vesile ile o cemiyetin namn hrmetle
yadetmeyi bir vecibe addederim.
Bu teebbs dman karsnda bir namus cephesi tekil etti. Denilemez ki, bu cephe ok byk, maddeten
ok kuvvetli idi. Fakat ok yksek namus ve mnevi kuvvete malikti. phe yok, bu cephei namus, btn
memleket iin bir cephei davet ve tevik idi. Bunu tekil eden insanlar pek l biliyordu ki, btn ehli vatan bu
cepheye itap edecekti. Filhakika yle oldu. Btn millet hakikati anlad. Tevhidi mesai etti ve bu cephenin
takviyesine itap eyledi. Ancak dmanlarmz bunu anlamlar ve buna imkn ve frsat vermemek iin derhal o
cephei namusa tecavz ve taarruz eylemilerdi.
Efendiler, namus cephesi hibir vakit yklmaz, malp olmaz. Binaenaleyh o cephe yklmam, malp
edilememitir. Belki memleketin ve milletin muhta olduu zaman kazandrmak zere biraz geriye ekildi.
Bittabi bu millet ve memleket iin zararsz oldu denilemez, bir mddet iin gzel yerleriniz, pek kymettar,
feyizdar arazimiz, dmann ayaklar altnda inenmiye mahkm olmutur. Bu manzara karsnda milletin
mteessir olmadn sylemek doru deildir, ancak bu teessr milletin azim ve imannda sebat etmesine ve
vazifede devam eylemesine ve nihayet dmanlar sonuna kadar krmak hususundaki kat kararna yine mni
olamad ve millet almasnda devam etti. Dman btn bu mesaiyi behemehal iptal edebilmek iin
mtemadiyen o cephei namusa taarruzda srar ediyordu. Taarruz etti, taarruz etti.
Fakat btn bu taarruzlar milletin iman ve azmi ve milletin z evltlarndan mrekkep olan kahraman
ordusunun azim ve celdeti nnde elim, edit darbeler ile iade olundu. Birinci nn oldu. kinci nn oldu,
Sakarya oldu, nihayet millet ve ordu, artk dman imha iin lzm gelen kuvveti, kudreti ve btn istihzarat
alm ve yapm bulunuyordu. Bundan sonra vuku bulan hareket neticesi btn dnyaya malm olan hareketti.
te nc defa geliim byle bir muvaffakiyetin ve byle bir muzafferiydin semeresini iktitaf iindi.
Efendiler, bir devir biliyoruz ki, zmiri, yalnz zmiri deil btn vatan; zmir ahalisini, yalnz zmir
ahalisini deil, btn milleti dmanlarn eline av olarak veriyordu. Ve bundan mteessir ve mtehassis
olmadn iddia edersek dorudur.
Fakat yine bir devir yayoruz ki, btn bu haric dmanlara iktifa ederek memleketi ve milleti mahvetmiye
azmetmi olan bir idarenin mesaisine ramen, namtenahi yolsuzluklar iinde memleketi dmann, dmanlarn

kirli ayaklarndan kurtaryor, millet ve memlekete izzet, eref, namus kazandryor ve muvaffakiyet, muzafferiyet
veriyor, o da bu devirdir. Binaenaleyh bu iki devir arasndaki fark gzlerimizle gryoruz ve o fark ellerimizle
tutulacak kadar da maddiyet kesbetmi bulunuyor.
Efendiler! Bu iki devir arasndaki fark ok azimdir. Birinci devre ait olan menakibi zikretmek ok uzun olur.
kinci devrin menakibi de oktur. Lkin fark grmek iin ok kuvvet sarfetmiye hacet yoktur. Bununla
anlyabiliriz ki, bu memleketin ihtiyacatna ve bu memleketin vaziyeti itimaiyesine, hayat itimaiyesine en ok
ve en gzel tetabuk eden tarz idare bugnk tarz idaredir. Geen ve tarihe karan tarz idarenin son zamandaki
ismi ve ekli, merutiyet idaresi idi. Veya saltanat merute idi ve daha evvelki ismi de mutlakiyet idi. Yalnz be
alt yz sene deil, btn Trk tarihini kartrdmz her zamanda memleketi harabiye sevkeden ve milleti, hi
bir zaman kendi saadetile itigale msaade etmeyen serseri bir idare idi ve o idare tesis ettii devletleri tarihe
tevdi etmek mecburiyet ve mahkmiyetinde kalmtr. Halbuki bugnk tarz idare, ki milletin hkimiyetini bil
kaydart kendi uhdesinde bulunduruyor. Milletin mukadderatn dorudan doruya unun bunun elinde deil,
kendi elinde tutuyor. Byle bir idare elbette bu milletin erefine, namusuna ve saadetine daha mutabk gelir.
Hkimiyeti bilkaydart milletin uhdesinde tutan bir idare dedim. Hakikaten efendiler, bugn dnya yznde
hkimiyet ile bu kadar alkadar olan, hkimiyeti bu kadar kuvvetli bir surette tecelli ettiren hibir ekli idare
mevcut deildir. En ok terakki ve temeddn etmi tarz idarelere baknz. Onlarda da noksan o kadar azimdir ki,
bugn bizim iinde bulunduumuz ekle gelebilmek iin mutlaka yeniden bir inklp yapmya mecbur
olacaklardr.
Bil kaydart tabiriyle tasrih olunan hkimiyeti, milletin uhdesinde tutmak demek bu hkimiyetin bir
zerresini; sfat, ismi ne olursa olsun, hibir makama vermemek, verdirmemek demektir. Bununla kasdettiim
mnay suhuletle anlayabilirisiniz.
Efendiler, henz kurtulmu deiliz, atlan hatveler bundan sonra atlmas lzm gelen hatvelerin mebdeidir.
nsan mebdede iken neticeye vasl olduunu iddia ederse dnyann en derin gafletleri iinde kendisini puyan
grr. Biz daha ok hatveler atmak mecburiyetindeyiz. Bu hatveler hem ok seri, hem de ok uzun olmaldr.
Binaenaleyh bu hatveleri doru ve muayyen bir istikamet dahilinde atabilmek iin, kendi mukadderatmza
kendikmiz sahip ve hkim olmak mecburiyetindeyiz.
Milletimizin neticei mesaisi olmak zere ve ordumuzun ok parlak ve ok kat muzafferiyetlerinin neticei
tabiiyesi olmak zere, Lausanne sulh konferansnda alan heyeti murahhasamzn vasl olduu zemin, kat ve
cidd bir zemindir. Kat ve cidd bir safhadr. ok memuldur ki, bu safha, Trkiye Byk Millet Meclisinin,
hkmetinin emeli gibi sulh ile neticelensin. Fakat bizim iin sulh demek, hayat hakikiyemizin teminine yarayan
sebepleri istihsal etmek demektir.
Bu esbabtan ri olarak yalnz sulh yapmak kendi kendimizi aldatmak olur. Milletimiz ok aldanmtr. Ve
asrlardan beri aldatla gelmitir. Ve bu aldatlmak yznden duar olduu felketleri birer birer hatrndan
geirmektedir. Artk aldanmamaya karar vermitir. Artk hukukunu hibir suretle, hibir ekilde hibir kimseye
vermemek niyeti katiyesindedir. Buna nazaran bizi aldatmamak artile sulh yapmya amadeyiz. Ve ok kuvvetle
mit ediyoruz ki, beeriyet ve medeniyetin hakik arzusu olan bu arzuyu insan, o medeniyet ve o heyeti
itimaiyeyi temsil eden murahhas heyetleri tarafndan katiyetle idrak olunacak ve mterek bir neticeye vusul
mmkn olacaktr. Hakikatte bu netice maddeten istihsal edilmitir. Yalnz bunun resm ifadesi kalmtr. Buna
mitle intizar ediyoruz. Hibir zamanda bu midin inkisarna biz sebebiyet vermi olmyacaz.
Efendiler, son sz olmak zere unu arzedeyim ki, zmir ahalisi ok mnevverdir, ok faaldir. Fakat mnevver
olmay faydal klabilmek iin behemehal dediim gibi, kendi kendimize hkim olmak ve benliimizi muhafaza
etmek lzmdr. Bugnk ekli idareyi ok kskan olarak btn millet muhafaza edecektir. Bu memleket
ahalisinin buna kudretyab olduuna ve ilelebet kudretyab olacana katiyen mutmainim ve bundan dolay tiye
msterihane bakmaktaym.
zmir Yollarnda: s. 57 - 66

***
ZMRDE GAZETECLERLE KONUMA

(30. I. 1923)
Anadolu, Ahenk, Sedayihak, ark ve Yeni Turan gazeteleri bayazarlarn kabulleri srasnda sylemitir.

tilf devletlerinin henz Trkiyenin ve Trkiye halknn mevcudiyetinin ve inkiafnn katiyen zaruri kald
eraiti kabul ve tasdik edici bir zihniyete gelmedikleri anlalyor. Btn meden milletler ve memleketler iin
hibir vakit mevzuu bahis edilemiyecek olan bir takm muhilli istikll mutalebat Trkiye iin caiz grmekte olan
tilf devletlerinin gsterdii inat ve srar btn cihann hayret ve istirab ile karlyabilecei bir mahiyettedir.
Trkiye menafiinin aleyhinde hareket eden Fransz ve talyan heyeti murahhasalar, ngiliz heyeti murahhaslar
deta msabaka ediyor gibidir. Trkiye istiklli tammn temin edecek bir sulh ister : ben mteemmen
grlmedike cihan medeniyetin hiss insanisine ve memleket ve milletimizin kuvvet ve kudretine istinaden
insanca yaayabilmek iin muhta olduumuz esbab hayatiyeyi ve istiklli temin edinciye kadar, baladmz
ite devam olunacaktr. Milletin cidd karar budur. Milletimizin bu kararn behemehal tatbik iin her trl
tedbirler zaten emniyetle alnm bulunuyor.
Badehu halk ile temaslarndan mtehassil intibaata ve Halk Frkasna nakli kelm ile buyurmulardr ki:
Seyahat ettiim yerlerde halkn ok samim ve kalbi tezahratna ahit oldum. Bundan fevkalde
mtehassisim. Bir ka gn kalmak frsatna malik olduum yerlerde dorudan doruya halk ile hasbi-hallerde
bulundum. Ve tamamen anladm ki, halkmz ok mtenebbih ve mteyakkz bir haldedir. Bir devlet istiklli
tammna ve bir millet bil kaydart hkimiyetine malik ve sahip bulunmadka o devlet ve millet iin hayat,
refah ve eref olamyacan takdir eden milletimiz, bu levazm temin etmedike yaamak mmkn
olamyacana kani olmutur. Milletimizin btn hakayiki anlamakta gsterdii rt ve kabiliyet ayan iftihardr.
Artk bu milleti esir ve bu memleketi mstamere veya malikne yapmak hevesinde bulunanlarn ne byk gaflette
olduklar anlalr. Memleketin ml ve ihtiyacat hakikiyesine tamamen mutabk bir sulh yapmak imkn hasl
olduktan sonra, zayiat maziyeyi az zamanda srat ve emniyetle telfi etmek mecburiyetindeyiz. Bilhassa iktisat
ve irfan mesaisinde ok byk azim ve gayret lzmdr. Bu mesaiyi esasl umdelere istinat ettirmek ve doru
istikametlerde mtevali klabilmek iin btn milletin sy ve gayretini ahenkdar ve msmir klmak maksadiyle
badelsulh Halk Frkas nam altnda bir teekkli siyasiye lzum olduu kanaatindeyim. Bence bizim milletimiz
yekdierinden ok farkl menafi takip edecek ve bu itibarla yekdieriyle mcadele halinde buluna gelen muhtelif
sunufa malik deildir. Mevcut snflar yekdierinin lzm ve melzumu mahiyetindedir. Binaenaleyh Halk Frkas
bilcmle sunufun hukukunu ve esbab terakki ve saadetini temine hasr itigal edebilir. zmirde halk ile umum
bir musahabe yapmya frsat bulursam bu babta daha ziyade tafsilt veririm.
Bir muharririn hkimiyeti milliyenin kabili takyit olup olmad hakkndaki sualine cevaben de, Paa
hazretleri hkimiyetimizin kabili takyit olmadn beyandan sonra demilerdir ki:
Tekilt Esasiye kanunumuz esasen bunu kfildir. O kanun ki, alelade unun ve bunun vazettii bir kanun, bir
nsha olmayp yazlmadan evvel bir milletin efal ve harektiyle ve bunlarn netayiciyle ifade ve tesbit
olunduktan sonra buuk seneyi mtecaviz bir zamandan beri muvaffakiyetle tatbik edilmekte olan bir
kanundur. Bu kanunun mevadd esasiyesini ihll eden herhangi bir makama hak ve salhiyet vermek mmkn
deildir. Tekilt esasiye kanununun birinci maddesi mucibince hkimiyet bil kaydart milletindir. Milletimiz
iin hibir noktasnn her ne ekil ve mnada olursa olsun tebeddlne msaade edilmek imkn yoktur. Bu
dstur millete nusus kuraniye mertebesinde mhimdir. nk nusus kuraniye dahi bunu meyyittir.
Bunu mteakip muharrir, Paa hazretlerinden yeni intihabatn ne vakit yaplacan sormu ve marnileyh
u cevab vermilerdir:
Sulh yapmaa tilf devletleri mni olmazlarsa eraiti sulhiye Meclise tasdik olunduktan sonra deruhte ettii
ve byk eref ve muvaffakiyetle ifa edegelmekte bulunduu vazifei tarihiyesini ikmal etmi olacaktr. Bu
takdirde gayei milliyenin istihsaline kadar Meclisin mnakit bulunmasn istilzam eden muvakkat maddei
kanuniyenin icab yaplacaktr.
zmir Yollarnda : s. 67 - 70

***
ZMRDE HALK LE KONUMA

(31. I. 1923)
Eski Gmrk binasnda yaplan toplantda sylenmitir.

Muhterem zmir Halk, Aziz hemerilerim,

Sizi byle yakndan vicahen selmlamak benim iin ok byk bir bahtiyarlktr. Gerek bundan be alt ay
evvel muzaffer ordumuzun iinde geldiim vakit ve gerekse bu defaki geliimde halkn bana kar gsterdii
samim tezahrattan dolay ok mteekkirim. Mmkn olsayd teekkratm btn zmir halkna ayr ayr
arzederdim. Fakat maddeten imkn yoktur. Hissiyatmn umum hemerilerime tebliini burada hazr
bulunanlardan rica ederim.
Hanmlar, Efendiler!
zmir krk asrlk bir ecdat yurdudur. zmir bu kadar derin bir tarihe malik olmakla beraber mevkii corafisi
hasebiyle iktisad ve siyas ok byk bir ehemmiyete maliktir. te buna binaendir ki, Trkiyeyi mahvetmek
isteyen dmanlarn evvel beevvel nazarlar bu tarih, bu mhim beldeye initaf eder. Nitekim dmanlarmz en
evvel burasn igal etmiler, ondan sonra daha arka ilerlemilerdir. zmirin igali btn milletin kalbinde derin
bir yara husule getirmitir. Herkes zmir iin feryad ediyordu, zmir, halkn elemlerini, feryatlarn, azim ve
imann ifade etmek iin bir parola olmutu. Muhtelif noktai nazarlardan ok kymetli olan zmir elbette
dmanlarn elinde braklamazd ve nitekim braklmad.
Efendiler, ben imdi burada mstahzar bir nutuk irat edecek deilim. Maksadm halka, kardee hasbhalde
bulunmaktr. Bu dakikadaki muhatabnz, Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi ve Bakumandan deildir. Sade bir
mebus ve sizi ok seven bir hemeriniz Mustafa Kemaldir. Binaenaleyh benden neler renmek istiyorsanz
serbest olarak sormanz rica ederim.
Bunu mteakip hanm olmak zere on dokuz kii tarafndan otuzu mtecaviz sual irat edilmitir. bu
sualler yeni Trkiye devletinin esasat hazras, kadnlarn hayat itimaiyemizdeki mevkiinin ne olmak lzm
gelecei ve sulh konferansnda cereyan eden mzakerat, ziraat ve ticaret ve sanayiin terakkisi, Halk Frkasnn
takip edecei esaslar ile mesaili saireyi ihtiva ediyordu.
Paa hazretleri bu sualleri tesbit ettikten sonra, her birine ayr ayr mdellel bir surette cevap vermilerdir.
Paa hazretleri tarihe intikal eden Osmanl devletinin mebdei teekklnden an inkirazna kadar geirdii
muhtelif safhalar terih ve bu devletin Fatih devrinde Bizans ve Roma mparatorluklarn devirerek cihangirane
bir garp siyaseti ve Yavuz devrinde ran, Suriye ve Msra doru tevecch etmekle bir ittihad islm siyaseti ve
Kanuni devrinde ise hem sark hem garp siyasetlerini beraber takip eylediini fakat hibirinde muvaffak
olamyarak unsuru asit olan Trk milletinin badii felketi olduunu izah ve yeni Trkiye devletinin bu
siyasetlerden hibirine iltifat etmiyerek kendi mill hudutlar dahilinde milletin refah ve saadetine mstenid bir
siyaset takip edeceini ve etmekte olduunu beyan buyurduktan sonra kadnlarn hayat itimaiyetimizdeki
mevkilerine nakli kelm ederek demilerdir ki:
Kudreti fatra insanlar iki cins olarak yaratmtr. Bunlar yekdierlerinin lzm ve melzumudur. Hazreti
demle Hazreti Havvann nasl yaratldna dair olan nazariyat mtehaliftir, bunlardan bahsetmiyeceim.
Ondan sonraki devirlerden iptidar edeceim. una kani olmak lzmdr ki, dnya yznde grdmz her ey
kadnn eseridir. Nitekim hepimiz pdihlar hakknda mevhum telkkiler besliyorduk, bunlar validelerimizin
verdii sakim telkinatn neticesi idi. Bir heyeti itimaiye, cinsinden yalnz birinin icabat asriyeyi iktisap
etmesiyle iktifa ederse o heyeti itimaiye yandan fazla zaaf iinde kalr. Bir millet terakki ve temeddn etmek
isterse bilhassa bu noktay esas olarak kabul etmek mecburiyetindedir. Bizim heyeti itimaiyemizin ademi
muvaffakiyetinin sebebi kadnlarmza kar gsterdiimiz teksl ve kusurdan neet etmektedir. nsanlar
dnyaya mukadder olduklar kadar yaamak iin gelmilerdir. Yaamak demek faaliyet demektir. Binaenaleyh bir
heyeti itimaiyenin bir uzvu faaliyette bulunurken dier uzvu atalette olursa o heyeti itimaiye meflutur. Bir
heyeti itimaiyenin hayatta almas ve muvaffak olmas iin almann ve muvaffak olabilmenin mtevakkf
olduu btn esbab ve eraiti tekabbl etmesi icabeder. Binaenaleyh bizim heyeti itimaiyemiz iin ilim ve fen
lzm ise bunlar ayn derecede hem erkek ve hem de kadnlarmzn iktisap etmeleri lzmdr. Malmdur ki, her
safhada olduu gibi hayat itimaiyede dahi taksimi vezaif vardr. Bu umum taksimi vezaif arasnda kadnlar

kendilerine ait olan vezaifi yapacaklar gibi ayn zamanda heyeti itimaiyenin refah, saadeti iin elzem olan
mesaii umumiyeye dahi dahil olacaklardr. Kadnn vezaifi beytiyesi en ufak ve ehemmiyetsiz vazifesidir.
Kadnn en byk vazifesi analktr. lk terbiye verilen yerin ana kuca olduu dnlrse bu vazifenin
ehemmiyeti lykiyle anlalr. Milletiniz kuvvetli bir millet olmaya azmetmitir. Bugnn levazmndan biri de
kadnlarmzn her hususta ykselmelerim temindir. Binaenaleyh kadnlarmz da lim ve mtefennin olacaklar ve
erkeklerin getikleri btn derecat tahsilden geeceklerdir. Sonra kadnlar hayat itimaiyede erkeklerle beraber
yryerek birbirinin muin ve mzahiri olacaklardr.
Efendiler, affedersiniz, bir noktay izah iin bir n tevakkuf edeceim. Efendiler, dediim zaman
hanmefendiler ve beyefendiler demektir. Mucibi suhulet ve hanmlarla efendilerin vahdeti tammn ifade etmek
iin bu tarz hitab mnasip grdm.
Dmanlarmz bizi dinin taht tesirinde kalm olmakla itham ve tevakkuf ve inhitatmz buna atfediyorlar.
Bu hatadr. Bizim dinimiz hibir vakit kadnlarn erkeklerden geri kalmasn talep etmemitir. Allahn emrettii
ey, mslim ve mslimenin beraber olarak iktisab ilm irfan eylemesidir. Kadn ve erkek bu ilm irfan aramak
ve nerede bulursa oraya gitmek ve onunla mcehhez olmak mecburiyetindedir. slm ve Trk tarihi tetkik edilirse
grlr ki, bugn kendimizi bin trl kaytlarla mukayyet zannettiimiz eyler yoktur. Trk hayat itimaiyesinde
kadnlar ilmen, irfanen ve dier hususlarda erkeklerden katiyen geri kalmamlardr. Belki daha ileri gitmilerdir.
Bugn bu memleketi nazar tetkikten geirelim. Greceimiz iki safha vardr. Birisi tarlalarda erkeklerle beraber
alan merkeplerine binerek teberi satmak iin kasabalardaki pazar yerine giden oralarda bizzat yumurta ve
tavuunu, budayn satan ve ondan sonra levazmatn bizzat mubayaa eden, kyne dnen ve mesaii
umumiyesinde kocalarna, kardelerine yardm eden kadnlar... Ben bu kadnlar arasnda kocalarndan daha iyi i
anlyanlara ve hesap yapanlara tesadf ettim.
Bir gn Akehir civarnda bir kye gittim. ok yamur yayordu ve souk vard. Kendimi belli etmiyerek bir
evin nnde duran bir kadna :
Hemire yamur var, souk var, beni kabul eder misiniz? dedim. Hi tereddt etmiyerek ;
Buyurun dedi ve beni bir odaya ald. Odada ate olmad-ve yeni bir atein yaklmas uzun bir zamana
mtevakkf oldua iin :
sterseniz bizim odaya gidelim. Orada hazr ate var dedi. Gittik, mteakiben komulardan birka kadn
ve birka erkek geldi. Beraber konumaya baladk. Konuurken bana en mhim sualleri soran kadnlar oldu.
Askerin vaziyetini, dmann halini, en mhim dmann hangisi olduunu sordular ve bunlar sorarken hibir
tel ve tekayyde lzum grmediler. nsanca konutular. Fakat bilhare benim kim olduumu anlaynca, tel
gsterdiler ve syledikleri eylerden kendilerine bir zarar geleceini zannederek korktular. nk imdiye kadar
resm bir adamla aka konumay byk bir kabahat telkki etmilerdi.
Efendiler, memleketimizde cehil varsa umumidir, yalnz kadnlarmza deil, erkeklerimize de amildir. Dier
bir manzaraya kasabalarda, ehirlerde tesadf ediyoruz. Bu da ekseriya ecnebi romanlarnda okunan kafes
efsaneleridir. phe yok ki bu sakim dat tamim eden saraylar olmutur.
Kasaba ve ehirlerde ecanibin nazar dikkati en ok ekli tesettr zerinde tesebbt ediyor. Buna bakanlar
kadnlarmzn hi bir ey grmediklerini zannediyor. Mamafih icab din olan tesettr, ksaca ifade etmek lzm
gelirse, denebilir ki kadnlarn klfetini mucip ve muhalifi adap olmyacak ekli basitte olmaldr. Seldi tesettr
kadn hayatndan, mevcudiyetinden tecrit edecek bir ekilde olmamaldr. Bu sadette son sz olarak diyorum ki,
bizi analarmzn adam etmesi lzm idi. Onlar edebildikleri kadar etmilerdir. Fakat bugnk seviyemiz, bugnk
icabat ve ihtiyacat esasiyeye gayri kfidir. Baka zihniyette, baka kemalde adamlara muhtacz. Bunlar
yetitirecek olan bundan sonraki valdelerdir. Bu maruzatmn istikllini, erefini, hayat ve mevcudiyetini temin ve
idame etmeyi umde ittihaz eden yeni Trkiye devletinin esaslarndan birini tekil etmesi lzmdr ve inaallah
edecektir.
Badehu yeni Trkiye devletinin esasat hakkndaki terihatna devamla mevcut olan hkmet ekillerini izah
ve bir ok mtefekkirlerin, yksek zeklarn en mnasip ekil olarak arayp bulamadklar ekli hkmeti
milletimizin bulduunu ve tatbik ettiini beyan buyurmular ve demilerdir ki:

Btn cihan grm ve anlalmtr ki, Osmanl imparatorluu tarihe karmtr. Devletimiz yeniden bir
devlet vcude getirmitir ki adna Trk devleti derler ve bu devlet, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun
hkmeti tarafndan idare olunur.
Osmanl devleti maatteessf lmtr. Babli hkmeti maateessf lmtr; afedersiniz, hata ettim!
Maatteessf demiyecektim, maaliftihar lmtr. nk onlar lmeseydi milleti ldreceklerdi. Sonra
mkerreren hakaret ve tecavze maruz braklan meclisi mebsanlar da lmtr. Onun yerine meclisi mebusan
deil, Trkiye Byk Millet Meclisi kaim olmutur.
Badehu herhangi harekete kar zuhuru melhuz olan akslamellere nakli kelm ederek demilerdir ki:
Unutmamaldr ki, milletin hkimiyetini bir ahsta, yahut mahdut ehasn elinde bulundurmakta menfaat
bekleyen cahil ve gafil insanlar vardr. Hkmdarlar, kendilerini mevhum bir kuvvetin mmessili tanrlar ve
bundan zevk alrlar. Fakat onlarn etrafndaki menfaatperestler bunu din kisvesine brndrerek btn milleti
ifale, izlle alrlar. Nitekim imdiye kadar almlardr. Nihayet milletin kula bu terennmatla dolar ve o
telkinat icab din ve mahz hakikat telkki eder. Bu gibilere mrteci ve hareketlerine irtica derler. Yakn safahat
tarihiyemizi tetkik edersek bir ok misallere tesadf ederiz. Fakat buna btn cihan kani olmaldr ki, milletimizi
bu gibi telkinatla ihll ve ifal etmenin imkn kalmamtr. Fetva ile veyahut u, bu gibi telkinatla milleti irticaa
sevketmek isteyenlerin yeri zindan olacaktr. Katiyetle ve bilperva sylerim ki, hkimiyeti milliyemizin her
zerresini u veya bu suretle takyid etmek isteyenler en koyu mltecidir, ylelere kar milletin yapaca ey onlar
paralamaktr.
Mteakiben Tekilt Esasiye kanununun baz maddelerini tahlil ve izah buyurduktan sonra sulh meselesine
geerek demilerdir ki:
Konferansta cereyan eden mzakeratn son gnlerdeki tecelliyati btn millet ve memlekette menfiye daha
yakn mlhazat tevlit ettii iin, bir iki sz sylemek istiyorum. Biz konferansa byk bir hsn niyetle ve sulh
ve sknun biran evvel avdetini temin hususundaki arzuyu ciddimizle gittik.
Bu arzumuzun ciddiyetine memleketimizi imar etmek, milletimizi saadete, refaha isal eylemek hususundaki
azmi katimizden daha byk, daha bariz bir delil olamaz. Harbetmekliimiz esbab hayatiyemizi muhafaza
mecburiyetinden ileri gelmi ve gelmektedir. Halbuki muhataplarmzda ayn samimiyeti bulmadk. Bizim
zihniyetimizle onlarn zihniyeti arasnda byk farklar vard. Bu defa o farklarn zail olmadn grdk.
Biliyorsunuz ki, garp lemi, Osmanl devletini ykmak iin ortaya ark Meselesi namile bir mesele karmt.
Garp yle zannediyordu ki, Osmanl devletini ykmakla onu vcude getiren unsuru asliyi de ykacakt. Geri
muvaffak oldu. Fakat ikincisinde olamad ve olamyacaktr. Garp lemi hl bir hakikati grmek ve itiraf etmek
istemiyor ki, o da eski Osmanl devletinin mahv ve mnkariz olduu ve yeni Trkiye devletinin saha aray zuhur
olduudur. Trk milleti kendi ismine izafetle bir devlet vcude getirmi, azim ve kudretile yeniden meydana
kmtr.
Bu evsafn imdiye kadar zulm ve gadredenlerden intikam almak ile ispat etmitir. ntikamdan bahsettiim
zaman bunun Osmanl devletinin evaili zuhurunda olduu gibi bir takm milletlerin zerine hcum etmek olduu
anlalmasn. Bizim intikammz zalimlerin zulmne kardr. Onlarda hissi zulm bak kaldka bizde de hissi
intikam devam edecektir.
Badehu devletlerin Musul, adl ve mal kapitlsyonlar ve Boazlar meselelerinde kardklar mklt izah
ve son gnlerde heyeti murahhasamza bir muahede projesi tevdi edildiini ve murahhaslarmzn mukabil bir
proje ile buna cevap vereceklerini beyan buyurmular ve demilerdir ki:
tilf Devletlerinin bize teklif ettikleri muahede projesi istiklli tam isteyen milletimiz iin hibir vakit ayan
kabul grlemez.
Biz sulh istiyoruz! dediimiz zaman, istiklli tm istiyoruz dediimizi herkesin bilmesi lzmdr. Bunu
istemiye hakkmz ve kudretimiz vardr. On sene, yirmi sene sonra zelilne lmekten ise imdiden eref ve
haysiyetle lmeyi mreccah grmeliyiz.

Badehu Rusya ile mnasebatmzn dostluk ve samimiyet esasna mstenit olduundan ve Avrupa devletlerile
Balkan hkmetlerinin vaziyetlerinden bahsetmiler ve mteakiben kyllerimizin her hususta tenvir ve esbab
refah ve terakkilerinin temini ve maarif programnn ihtiyacat iktisadiyemize tevfikan tanzimi lzm geldiini
izah eylemilerdir.
Paa hazretleri medreseler hakkndaki suale u cevab vermilerdir:
Bizde en ziyade gze arpan bir nokta vardr ki, o da herkesin bu gibi mesaile temastan itinabdr. Medreseler
ne olacak, evkaf ne olacak, dediiniz zaman derhal bir mukavemete maruz kalrsnz. Bu mukavemeti yapanlarn
ne hak ve salhiyetle yaptklarn sormak lzmdr. Bizim dinimiz en makul ve en tabi bir dindir. Ve ancak
bundan dolaydr ki son din olmutur. Bir dinin tabi olmas iin akla, fenne, ilme ve manta tetabuk etmesi
lzmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen mutabktr, slm hayat itimaiyesinde hi kimsenin bir snf mahsus
halinde muhafazai mevcudiyete hakk yoktur. Kendilerinde byle bir hak grenler ahkm diniyeye muvafk
harekette bulunmu olmazlar. Bizde ruhbanlk yoktur, hepimiz msaviyiz ve dinimizin ahkmn mtesaviyen
renmiye mecburuz. Her fert dinini, diyanetini, imann renmek iin bir yere muhtatr. Oras da mekteptir.
Badehu medreselerin bugnk hali akametlerinden, bu hususta bizzat tetkik ve teftilerinden mlhem
hususattan, biraz da arapa renmek ve arapa tedrisatta bulunmak mecburiyetinin tevlit ettii mkilttan ve
ziya zamandan uzun uzadya bahsettikten sonra demilerdir ki:
Milletimizin, memleketimizin darlirfanlar bir olmaldr. Btn memleket evld kadn ve erkek ayn surette
oradan kmaldr. Fakat nasl ki her hususta li meslek ve ihtisas sahipleri yetitirmek lzm ise, dinimizin
hakikati felsefiyyesini tetkik, tetebbu ve telkin kudreti ilmiye ve fenniyesine tesahup edecek gzide ve hakik
ulemay kiram dahi yetitirecek messesat liyeye malik olmalyz.
Mteakiben Halk Frkas programnn erbab vukuf tarafndan gnderilecek mtalalar tetkik edildikten
sonra tesbit edileceinden ve bu frkai siyasiyenin Trk milletinin refah ve saadetini istihdaf edeceinden
bahsetmitir.
Zabitan, memurin ve milis zabitann terfihleri hakkndaki suale u cevab vermilerdir:
Ordumuz babalarna ve ecdadna lyk evltlardan mrekkep olduunu gstermitir. Bundan sonra ordumuzu
daha mkemmel bir hale getireceiz. Bu da bittabi ordunun refah ve saadetini temin ile mmkn olacaktr.
Zabitlerimizi hayat kaygusu iinde brakmak asla caiz olamaz. Hayat dediim zaman muharebe meydanlarnda
terk edeceimiz hayat kastetmiyorum. Bizim zabitlerimiz bunu kemali iftihar ile terke hazrdrlar. Hayattan
maksadm gerek kendilerinin ve gerek ailelerinin derdi maietten azade bulunmalarn temin edecek esas ki
refahtr bunu temin etmektir. Etmeyen bir millet en esasl bir noktada teksl etmi demektir. Fakat milletimiz
zabitlerinin, askerlerinin ve devlet makinesini ileten memurlarnn refahn elbette nazar dikkate alacaktr. Milis
zabitana gelince ordumuzda byle bir zabitlik snf yoktur. Yalnz muharebe esnasnda zabitlik sfat ve salhiyeti
ile hizmet eden, kahramanlk eden bir takm fedakran vardr. Bunlar ya evvelce zabit idiler, yahut heyecan
vatanperveraneleri sevkile zabitlik etmilerdir. Byle tehlikeli bir anda vatanperverliklerini ispat ve izhar
edenlerin mkfatsz kalmamalar lzmdr. Bunlar ya ordunun iinde vazifelerine devam etmektedirler, yahut
ordu teekkl ettikten sonra ihtisas ve kabiliyetlerile mtenasip olarak memleket dahilinde kendilerine i
bulmulardr. oklarn bilirim ki byledir. Fakat her ne suretle olursa olsun, hizmet edenler milletten byk
mkfatlara intizar ediyorlarsa katiyen doru bir harekette bulunmu olmazlar. Milletten ok ey talep
etmemeliyiz. Hizmet edenler namus vazifelerini ifa etmi olmaktan baka bir ey yapmamlardr.
zmir Yollarnda: s. 71-85

***
AKHSARDA KONUMA
(5. II. 1923)
Belediyede Hoca smail Hakk Efendinin nutkuna cevap olarak sylenmitir.

Hoca Efendi hazretlerinin szlerine ok derin, ok cidd surette mtehassis oldum. zhar olunan hissiyata
teekkr ederim. Cihan bilir ki, memleketimizin baz aksam dmann zulmlerine ve ikencelerine maruz kald.

Sizi kurtarmak iin alan orduya btn milletle beraber Akhisar ahalisinin de bir an duadan fari olmadklarn
biliyorum. Efendiler, yalnz biz zulm grmedik, btn ehli islm zulm grd ve esaret altnda kald, dmanlar
bizi esaret zinciri altnda brakmak istediler, fakat milletimizin azm ve hamiyeti bu zincirleri paralad, istikllini
elde etti. Ehli islmn duar olduu zulm ve sefaletin elbette bir ok msebbipleri vardr. lemi islm hakikati
diniye dairesinde Allahn emrini yapm olsayd, bu akibetlere maruz kalmazd. Allann emri ok almaktr,
itiraf ederim ki, dmanlarmz ok alyor. Biz de onlardan ziyade almaa mecburuz. almak demek,
bouna yorulmak, terlemek deildir. cabat zamana gre ilim ve fen ve her trl ihtiraat medeniyeden zami
derecede istifade etmek zaruridir. Hepimiz itirafa mecburuz ki, bu husustaki hatalarmz ok byktr. Sizin de
anladnz ve imdi beyan ettiiniz zere Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti en meru ve en muvafk bir
surette teekkl etmitir. Dinimizin talep ettii almak sayesindedir ki, buuk senelik az bir mddet zarfnda
pek mhim netice elde edilmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, pek l bilirsiniz ki eski Babli
hkmeti deildir, eski Osmanl devleti deildir. Onlar artk tarihe karmtr. Dmanlarmz Osmanl devletini
ykarak unsuru asli olan Trk milletini de imha etmek istiyorlard. Halbuki Trk milleti yeni bir iman ve kati bir
azmi mill ile yeni bir devlet kurmutur. Bu devletin istinat ettii esaslar stiklli tam ve Bilkaydart
Hkimiyeti Milliyeden ibarettir. Millet bu hkimiyetten bir zerresini feda edemiyecektir; gzn amtr. Bizim
dinimiz milletimize hakir, miskin ve zell olma tavsiye etmez. Bilkis Allah da Peygamber de insanlarn ve
milletlerin izzet ve erefini muhafaza etmelerini emrediyor. Her yerde olduu gibi buradaki temasdan da anladm
ki, millet, hkimiyetini muhafaza hususunda byk bir azim ve kudret gstermektedir. Hakikati gren ve anlayan
milletimiz elbette bundan sonra candan ve gnlden alacak, naili refah ve saadet olacaktr.
zmir Yollarnda: s. 87-88

***
AKHSAR TRK OCAINDA KONUMA
(5. II. 1923)
Ocak Reisi Dr. emseddinin sylevine verilen cevap.

Muhterem efendiler,
Beyefendinin memleket namna ve Trklk namna syledii szlerden fevkalde mtehassis oldum. ahsma
ait olan tevecchkr kelimelere kar sureti mahsusada beyan teekkr ederim. Efendiler, dnyada hibir millet
yoktur ki, byk veya kk, zulmlere mruz kalmam olsun. nk her millet yaamak mecburiyetindedir.
Yaamak iin mcahede arttr. imdiye kadar pek ok milletler bir ok darabata mruz kalmlardr. Bu
darabatn neticesi iki manzara arzeder. Birincisi bu darbeler bir milletin benliini, mevcudiyetini mahveder.
kincisi, bu darabat ekli hazr yksa bile unsuru asliyi imha edemez. Bu gibi darbelere maruz kalan bir
memlekette ikinci neticenin husule gelebilmesi iin o memleketin istinad ettii milletin ok kuvvetli olmas
lzmdr. te Trk milleti byledir. Trk milleti maruz kald darbeler karsnda muhafazai mevcudiyet
etmitir. Geri hariten gelen bu darabatn sonuncusu Osmanl devletini ykt, fakat unsuru asl olan Trk
milletini mahvedemedi. Trk milleti idamei mevcudiyet edebilmenin ne gibi esbab ve eraite mtevakkf
olduunu takdir ederek onlar ihzar ve yeni bir devlet vcude getirdi. Efendiler, filhakika Akhisar dman
darbelerinin ilk hedeflerinden birini tekil etti, fakat bu darbe karsnda dalmad. Derakap bir namus cephesi
vcude getirerek mcahedeye fedakrane bir surette devam etti. Bundan dolay btn Akhisarllar milletin
tahsinine sezadr. Bugn Akhisarllarla yakndan temas etmekliim vesilesile ben de kendilerini tebrik ederim.
Badehu Lausanne Konferans mzakeratna nakli kelm ederek demilerdir ki :
Sulhun tesisi lzumu gayr kabili inkr bir hakikattir. Biz bunu samim olarak takdir etmi bulunuyoruz.
Muhataplarmzdan ayn samimiyeti memul ederek muzaffer ordularmz tevkif ve heyeti murahhasamz
Lausanne Konferansna izam eyledik. Fakat hakikatin tasavvur ettiimiz gibi tezahrn grmek henz mmkn
olmad. Heyeti murahhasamzdan her gn aldmz malmattan tasavvuratmz teyit etmesini beklerken, aksi
neticeye ahit oluyoruz. Konferansta grdmz btn hr niyetlere ve samimiyetlere ramen, muhataplarmz
hl bizi imha etmek istemekte ve bize mstakil bir devlet muamelesi yapmamak zihniyetinden
uzaklamadklarn gstermektedirler. Hl bize muhilli istikll olan imtiyazat kabul ettirmek israrnda

bulunuyorlar. Bu israrda ileri gidenlerin talyanlar ve bilhassa Franszlar olduunu hayretlerle gryoruz. Nihayet
Lausanne mzakerat mesaili iktisadiyeden dolay inktaa uramtr. Bunu bittabi gazeteler yazacak ve hepiniz
okuyacaksnz. Bundan zerre kadar hayrete dmemekliiniz icabeder. Mesuliyeti bize ait olmyan ve olmyacak
olan muhasematn safahat, ne olursa olsun, bizim, hukuku meruamz her suretle temine muvaffak olacamza
mutmainiz. Milletin azmi, kuvvet ve kabiliyeti bunu kfildir ve zmindir.
Bundan sonra Belediye tarafndan verilen bu ziyafetin Trk Oca binasnda tertip edilmesindeki isabetten
bahs ve elli altm asrlk muazzam bir tarihe malik olan Trk milletinin milliyetine ve erefine fevkalde
ehemmiyet vermesi lzm geldiini bildirmitir.
zmir Yollarnda: s. 90-92

***
BALIKESRDE HALKLA KONUMA
(7. II. 1923)
Paa camiinde minberden sylenmitir.

Ey millet, Allah birdir. an byktr. Allahn selmeti, tifeti ve hayr zerinize olsun. Peygamberimiz
efendimiz hazretleri, cenab hak tarafndan insanlara hakayiki diniyeyi teblie memur ve resul olmutur. Kanunu
esasisi, cmlemizce malmdur ki, Kuran azimandaki nusustur. nsanlara feyz ruhu vermi olan dinimiz, son
dindir. Ekmel dindir. nk dinimiz akla, manta, hakikata tamamen tevafuk ve tetabuk ediyor. Eer akla,
manta ve hakikata tevafuk etmemi olsayd, bununla dier kavanini tabiiyei ilhiye beyninde tezat olmas
icabetlerdi. nk bilcmle kavanini kevniyeyi yapan cenab haktr.
Arkadalar; Cenab Peygamber mesaisinde iki dara, iki haneye malik bulunuyordu. Biri kendi hanesi, dieri
Allahn evi idi. Millet ilerini, Allahn evinde yapard. Hazreti Peygamberin isri mbarekelerine iktifaen bu
dakikada milletimize; milletimizin hal ve istikbaline ait hususat grmek maksadiyle bu dar kutside Allahn
huzurunda bulunuyoruz. Beni buna mazhar eden Balkesirin dindar ve kahraman insanlardr. Bundan dolay ok
memnunum. Bu vesile ile byk bir sevaba nail olacam mit ediyorum. Efendiler, camiler birbirimizin yzne
bakmakszn yatp kalkmak iin yaplmamtr. Camiler itaat ve ibadet ile beraber din ve dnya iin neler
yaplmak lzm geldiini dnmek yani meveret iin yaplmtr. Millet ilerinde her ferdin zihni bal bana
faaliyette bulunmak elzemdir, ite biz de burada din ve dnya iin, istikbal ve istikllimiz iin, bilhassa
hkimiyetimiz iin neler dndmz meydana koyalm. Ben yalnz kendi dncemi sylemek istemiyorum.
Hepinizin dndklerinizi anlamak istiyorum. mli milliye, iradei milliye yalnz bir ahsn dnmesinden
deil, bilumum efrad milletin arzularnn, emellerinin muhassalasndan ibarettir. Binaenaleyh benden ne
renmek, ne sormak istiyorsanz serbeste sormanz rica ederim.
Marnileyh badehu mimberden aaya inmiler ve muhtelif zevat tarafndan irat edilen yirmiyi mtecaviz
suali tesbit ettikten sonra cevaplarn vermilerdir. Hutbeler hakkndaki ilk suale cevaben demilerdir ki:
Hutbeler hakknda iradedilen sualden allyorum ki, bugnk hutbelerin tarz, milletimizin hissiyat fikriyesi
ve lisanile ve ihtiyacat medeniye ile mtenasip grlmemektedir. Efendiler, hutbe demek nsa hitabetmek, yani
sz sylemek demektir. Hutbenin mnas budur. Hutbe denildii zaman bundan bir takm mefhum ve mnalar
istihra edilmemelidir. Hutbeyi irat eden hatiptir. Yani sz syleyen demektir. Biliyoruz ki, Hazreti peygamber
zaman saadetlerinde hutbeyi kendisi irat ederlerdi. Gerek peygamber efendimiz ve gerek Hulefay Raidin
hutbelerini okuyacak olursanz grrsnz ki, gerek peygamberin, gerek Hulefay Raidinin syledii eyler o
gnn meseleleridir, o gnn asker, idar, mal ve siyas, itima hususatdr. mmeti islmiye tekessr ve
memaliki islmiye tevessa balaynca, Cenab Peygamberin ve Hulefay Raidinin hutbeyi her yerde bizzat
kendilerinin irat etmelerine imkn kalmadndan halka sylemek istedikleri eyleri ibla bir takm zevat
memur etmilerdir. Bunlar herhalde en byk res idi. Onlar camii erifte ve meydanlarda ortaya kar, halk
tenvir ve irat iin ne sylemek lazmsa sylerlerdi. Bu tarzn devam edebilmesi iin bir art lzmd. O da
milletin reisi olan zatn halka doruyu sylemesi, halk dinlemesi ve halk aldatmamas! Halk ahvali
umumiyeden haberdar etmek son derecede haizi ehemmiyettir. nk her ey ak sylendii zaman halkn
dima hali faaliyette bulunacak, iyi eyleri yapacak ve milletin zararna olan eyleri reddederek unun veya

bunun arkasndan gitmiyecektir. Ancak millete ait olan ileri milletten gizli ettiler. Hutbelerin halkn
anlyamyaca bir lisanda olmas ve onlarn da bugnk icabat ve ihtiyalarmza temas etmemesi, Halife ve
Padiah namn tayan mstebitlerin arkasndan kle gibi gitmiye mecbur etmek iindi. Hutbeden maksat
ahalinin tenvir ve iraddr, baka ey deildir. Yz, ikiyz, hatt bin sene evvelki hutbeleri okumak, insanlar
cehl ve gaflet iinde brakmak demektir. Hutebann herhalde nsn kulland lisanla grmesi elzemdir. Geen
sene Millet Meclisinde irat ettiim bir nutukta demitim ki mimberler halkn dimalar, vicdanlar iin bir
menba feyiz, bir menbai nur olmutur. Byle olabilmek iin mimberlerden aksedecek szlerin bilinmesi ve
anlalmas ve hakayiki fenniye ve ilmiyeye mutabk olmas lzmdr. Hutebay kiramn ahvali siyasiye, ahvali
itimaiye ve medeniyeyi her gn takip etmeleri zaruridir. Bunlar bilinmedii takdirde halka yanl telkinat
verilmi olur. Binaenaleyh hutbeler tamamen Trke ve icabat zamana muvafk olmaldr. Ve olacaktr.
Badehu hilfet hakkndaki suale nakli kelm ederek yalnz Trkiye deil, btn lemi islama ait olan bu
makama vazife ve salhiyet vermek, Trkiye devletinin salhiyeti haricinde ve fevkinde olduunu beyandan sonra
demilerdir ki:
Dnya yznde Osmanl devletinin inkrazndan sonra bir Trkiye devleti teekkl etmitir. Bu devlet Iran ve
Afganistan gibi mstakil ve mslmandr. Yeni Trkiye devletini milletin vekillerinden mrekkep olan Trkiye
Byk Millet Meclisi idare etler. Bu erait dahilinde halifeye, yalnz Trkiye devleti nam ve hesabna kanunu
mahsusile verilmi olduundan baka, bir hak ve salhiyet verilmek icabederse milletin hkimiyeti takyit edilmi
ve binnetice bu hkimiyet inksama uratlm olur ki, bu eski halin avdetinden baka bir ey olamaz.
Mteakiben Lausanne Konferans hakknda irat edilen suale geerek u szleri sylemilerdir:
Maatteessf adl, mal, kapitlsyonlar mesailinde muhataplarmz eski zihniyetlerini tebdil etmemilerdir. Bu
mesailde talyanlar ve bilhassa Franszlar mklt ihdas etmilerdir. Bu iki sebepten dolay Lausanne
konferansnn mesaii ciddiyesi tevakkuf etmitir. tilf devletleri heyeti murahhasalar hkmetleriyle temasta
bulunmak zere Lausannedan mufarekat etmilerdir. Bizim heyeti murahhasamzn da hkmet ve Byk Millet
Meclisi ile mavere etmek zere gelmesi memuldur. Biliyorsunuz ki Lausanneda tilf heyeti murahhasas
aylardan beri devam eden mesaiden sonra bize bir sulh projesi vermilerdir. Bu proje kapitlsyonlar hakknda
ihtiva ettii mevaddan dolay milletimizce katiyen kabili kabul deildir. Kapitlsyonlar bir devleti behemehal
mnkariz eder. Devleti Osmaniye ile Hindistan Trk ve slm imparatorluklar bunun en byk delilidir.
Efendiler, biz hukuku merua ve hayatiyemizi dnyay medeniyet ve insaniyete tasdik ve teslim ettirmek iin
alyoruz. Bunu tasdik ve teslim ettirmek iin icabeden her trl tedbirlere tevesslde tereddt gstermiyeceiz.
Milletin iradei hakikiyesinin bu merkezde olduuna kaniim.
Badehu dyunu umumiyenin Trkiyeden ayrlacak mahallere taksim olunduktan sonra tannacandan ve
rejimin u veya bu ekilde olmasnn her zaman kabili tezekkr olduundan, ticarete, ziraate ve sanayie
fevkalde ehemmiyet verilmek icabettiinden, kadnlarn hayat itimaiyemizde erkekler derecesinde sahibi hak
olmas lzmgeldiinden bahsetmiler ve Halk Frkas hakkndaki suale bervehiati cevap vermilerdir :
Bu milletin siyas frkalardan ok can yanmtr. unu arzedeyim ki, memaliki sairede frkalar behemehal
iktisad maksatlar zerine teesss etmi ve etmektedir. nk o memleketlerde muhtelif snflar vardr. Bir snfn
menfaatini muhafaza iin teekkl eden siyas bir frkaya mukabil dier bir snfn menfaatini muhafaza
maksadiyle bir frka teekkl eder. Bu pek tabiidir. Gya bizim memleketimizde de ayr ayr sunuf varm gibi
teesss eden siyas frkalar yznden ahit olduumuz neticeler malmdur. Halbuki Halk Frkas dediimiz
zaman bunun iinde bir ksm deil, btn millet dahildir. Bir defa halkmz gzden geirelim. Biliyorsunuz ki,
memleketimiz ifti memleketidir. O halde milletimizin ekseriyeti zimesi ifti ve obandr. Bu byle olunca
buna kar byk arazi ve iftlik sahipleri varidi hatr olur. Bizde byk araziye ka kii maliktir? Bu arazinin
miktar nedir? Tetkik edilirse grlr ki, memleketimizin vsatine nazaran hi kimse byk araziye malik
deildir. Binaenaleyh bu arazi sahipleri de himaye edilecek insanlardr. Sonra sanat sahipleriyle kasabalarda
ticaret eden kk tccaran gelir. Bittabi bunlarn menfaatlerini, hal ve tilerini temin ve muhafaza
mecburiyetindeyiz. iftilerin karsnda olduunu farzettiimiz byk arazi sahipleri gibi bu ticaret erbabnn
karsnda da byk sermaye sahibi insanlar yoktur. Ka milyonerimiz var? Hi. Binaenaleyh biraz paras
olanlara da dman olacak deiliz. Bilkis memleketimizde birok milyonerlerin hatt milyarderlerin yetimesine
alacaz. Sonra amele gelir. Bugn memleketimizde fabrika, imalthane vesaire gibi messesat ok mahduttur.

Mevcut amelemizin miktar yirmi bini gemez. Halbuki memleketi taali eylemek iin ok fabrikalara muhtacz.
Bunun iin de amele lzmdr. Binaenaleyh tarlada alan iftilerden fark olmayan ameleyi de himaye ve
siyanet etmek icabeder. Bundan sonra mnevveran ve ulema denilen zevat gelir. Bu mnevveran ve ulema kendi
kendilerine toplanp halka dman olabilir mi? Bunlara terettp eden vazife halkn iine girerek onlar irat ve il
etmek ve onlara terakki ve temeddnde piva olmaktr. te ben milletimizi byle gryorum. Binaenaleyh
mesaliki muhtelife erbabnn menafii yekdierine memzu olduundan, onlar snflara ayrmak imkn yoktur ve
heyeti umumiyesi halktan, ibarettir.
Halk Frkas halkmza terbiyei siyasiye vermek iin bir mektep olacaktr. Beni ok seven ve hayatm dnen
baz arkadalarm bana byle bir frkai siyasiye tekil etmemekliimi tavsiye etmilerdir. Filhakika vazifei
milliyenin hitamnda keye ekilerek istirahat etmekliim benim iin bir menfaattir. Bunu yapabilmek iin
imdiye kadar istihsal olunan neticelerin tesbit olunduu gibi devam edeceine itimat etmek icabeder. Fakat bu
hususta henz bendie olamam. Hibirinizin bendie olmamanz tavsiye ederim. imdiye kadar istihsal
ettiimiz muvaffakiyetler drt seneye kmyacak kadar oktur. Her tarafta olduu gibi bizde de yeni
hareketler ve cereyanlar karsnda onu hazmedemiyen kuvvetler zuhur edebilir.
Maatteessf bu daima vardr. Nitekim bu hususta ahkm eriyeye gayr muvafk ve maalesef mecliste za
bulunan bir zat tarafndan risale de yazlmtr. Bu teebbs eski Osmanl devletini iadeden baka bir ey deildir.
Bunu yapan o zat hkmet ve millet nazarnda mrtecidir.
Efendiler, unu katiyetle bilmek icabeder ki, kazanlan ey hayat ve namustur. Buna tecavz, hayat ve
namusumuza tecavzdr. Her ferdin bu gibi hareketlere dikkat etmesi ve onlara kar son derece mteyakkz
bulunmas lzmdr, ite bu noktai nazardan milletin iinde bir fert olarak ve tekrar milletin intihabatna nil olur
isem, Trkiye Byk Millet Meclisinde za sfatiyle almay vazife telkki ediyorum.
Efendiler, ne ben ve ne siz .ahslarmz zerinde vaziyetler ihdasna kalkmyalm. Biz hepimiz o suretle
alalm ki, kuracamz ey mill bir messese olsun. Bu da millete terbiyei siyasiye vermekle olur.
Asrn bize verdii dersten milletimizin lzumu kadar mtenebbih olduunu gryorum. Milletimizin evsaf
mahsusas her iimizde muvaffakiyetimizin zamandr. Muvaffakiyetimiz bittabi vahdetle olacaktr. Eer millet
mterek gayeye mtereken sarf faaliyet ederek yrrse, behemehal muvaffak olacaktr. te bunlar dnerek
mesaiyi mstakbelede de muvaffak olacana kani bulunuyorum.
Paa hazretleri hasbhallerine u suretle hitam vermilerdir;
Arkadalar, buraya gelinceye kadar bir ok yerlere uradm. O yerlerin halkiyle yani kardeleriniz,
dindalarnz ve hemdertlerinizle ayn suretle musahabelerde bulundum ve onlarn da sizin gibi memleketin hal
ve tisiyle fevkalde alkadar olduklarn grdm. Sonra yine bu seyahatim esnasnda ordumuzu grdm.
Askerler, zabitlerimiz ve kumandanlarmzla temasa geldim.
Neticei tetkikat ve teftiatm bizi marur edecek bir haldedir. nk vaziyetimiz pek kuvvetlidir,
memleketimiz halknda ve ordusunda grdm kudret ve kabiliyet, bilhassa azim ve celdet hakkmz
behemehal istihsale kfi ve kfildir.
zmir Yollarnda: s. 93-103

***
ZMR KTSAT KONGRESN AI SYLEV
(17. II. 1923)
Efendiler,
Aziz Trkiyemizin iktisad taalisi esbabn aramak ve bulmak gibi vatan, hayat ve mill bir gayei mukaddese
iin bugn burada toplanm, olan sizlerin, muhterem halk mmessillerinin huzurunda bulunmakla ok mesut ve
bahtiyarm. Efendiler, uzun gafletlerle ve derin lkaydi ile geen asrlarn bnyei iktisadiyemizde at yaralar
tedavi etmek, tedavi arelerini aramak ve memleketi mamuriyete, mill bir refaha, saadete ve servete isal edecek

yollar bulmak iin vukubulacak mesainizin ok kymetli ve muvaffakiyetli netayice iktiran etmesini temenni
eylerim.
Arkadalar, sizler dorudan doruya milletimizi tekil eden halk snflarnn iinden geliyorsunuz ve onlar
tarafndan mntehap olarak geliyorsunuz. Bu itibarla memleketimizin, milletimizin halini, ihtiyacn ve
milletimizin emellerini ve elemlerini yakndan biliyorsunuz. Herkesten daha iyi biliyorsunuz. Sizin
syliyeceiniz szler, alnmas lzumunu beyan edeceiniz tedbirler; dorudan doruya halkn lisanndan
sylenmi gibi telkki olunur. Bu, en byk isabetlere maliktir. Zira halkn sesi, hakkn sesidir. Efendiler, tarih,
milletlerin itil ve inhitat esbabn ararken bir ok siyas, asker, itima sebepler bulmakta ve saymaktadr.
phe yok, btn bu sebepler, hdisat iti-maiyede messirdir. Fakat bir milletin dorudan doruya hayatile,
itilsile, inhitatile alkadar ve mnasebettar olan milletin iktisadiyatdr. Tarihin ve tecrbenin tesbit ettii bu
hakikat, bizim mill hayatmzda ve mill tarihimizde de tamamen mtecellidir. Hakikaten Trk tarihi tetkik
olunursa btn itil ve inhitat esbabnn bir iktisat meselesinden baka bir ey olmad anlalr. Efendiler,
tarihimizi dolduran bunca muvaffakiyetler, zaferler veyahut malbiyetler, izmihlal ve felketler, bunlarn,
kffesi; vukua geldikleri devirlerdeki ahvali iktisadiyemizle mnasebettar ve alkadardr. Yeni Trkiyemizi lyk
olduu mertebeye isal edebilmek iin, behemehal iktisadiyatmza birinci derecede ehemmiyet vermek
mecburiyetindeyiz. nk zamanmz tamamen bir iktisat devresinden baka bir ey deildir. Efendiler, bir
milletin esbab hayatiyesini, refah ve saadetim tekil eden iktisadiyatla itigal etmemesi itigal edememesi nazar
dikkati calib bir keyfiyettir. Fakat biz itiraf etmiye mecburuz ki, iktisadiyatmza lzumu kadar ehemmiyet
vermemi bulunuyoruz. Bir milletin dorudan doruya esbab hayatiyesile itigal edememesi, o milletin yaad
edvar ile ve edvar tesbit eden tarihile ok alkadardr. Binaenaleyh biz de eer itigal edememi isek, esbab
hakikyesini geirdiimiz edvarda ve bilhassa tarihimizde arayabiliriz. Fakat byle bir tetkik yaptmz zaman,
maatteessf itirafa mecburuz ki, biz henz imdiye kadar hakik, ilm, mspet mnasile mill bir devir
yaayamadk. Binaenaleyh mill bir tarihe malik olamadk. Bu noktay biraz izah edebilmi olmak iin hep
beraber Osmanl tarihini hatrlyalm. Osmanl tarihinde btn gayretler, btn mesai, milletin arzusu, mli ve
ihtiyacat hakikyesi noktai nazarndan deil, belki unun bunun mli mahsusasn, ihtirasatn tatmin noktai
nazarndan vukubulmutur. Mesel Fatih stanbulu zaptettikten sonra, yani Seluk saltanatile ark Roma
mparatorluuna tevars eyledikten sonra, Garb Roma mparatorluunu da zaptederek azametli bir saltanat
kurmak istedi. Byle vsi bir emel takip eyledi. Byle bir emeli takip ve tatbik edebilmek iin btn milleti,
unsuru asliyi arkasndan bu hedefe doru evketti. Mesel Yavuz Sultan Selim, Fatihin at garp cephesini
tesbit etmekle beraber btn Asyay birletirerek byk bir islm imparatorluu vcude getirmek zere byle bir
mesleki siyas takip etti. Unsur asliyi bunun arkasndan dolatrd. Kanun Sleyman her iki cepheyi zami
derecede tevsi etmek, btn Bahri Sefidi bir Osmanl havuzu haline getirmek, Hindistan zerinde nfuzunu tesis
eylemek gibi ok azametli, ahane bir siyaset takip etti. Bu siyasetin tatbiki iin unsuru asliyi kulland.
Arkadalar, btn bu etvar ve harekt, tahkik olunursa, grlr ki bu azametli, kudretli padiahlar takip
ettikleri siyaseti hariciyede kendi emelleri, hrslar ve arzularna istinat etmilerdir. Byk ve ahane arzularna
istinat etmekle beraber tekilt dahiliyelerini siyaseti dahiliyelerini bu mevld ihtirasat olan siyaseti
hariciyelerine gre tanzim etmek mecburiyetinde kalmlardr. Halbuki siyaseti hariciye, tekilt dahiliye ve
siyaseti dahiliyeye istinat ettirilmek zaruretindedir, yani tekilt dahiliyesinin tahamml cdemiyecei derecei
vsatte olmamaldr. Yoksa hayal, haric siyasetler peinde dolaanlar, noktai istinatlarm kendiliinden
kaybederler. Filhakika Osmanl hakanlar, asl olan noktay unuttular. Hissiyatlar ve emelleri zerine btn
harekt ve efali bina ettiler. Tekilt dahiliyelerini siyaseti hariciyelerine uydurmak mecburiyetinde kalnca
zaptettikleri memalikte btn anasr: lisanlar, dinleri, ananeleri, her eyi baka baka olan ve bir ok
milletlerden ibaret bulunan bu anasr, olduu gibi muhafazaya kalktlar ve unlara btn bu eyleri mahfuz
brakabilecek istisnalar, imtiyazlar bahettiler. Buna mukabil unsuru asli uzun seferler yapmakla, ftuhat
meydanlarnda lmekle, zaptolunan memleketlerin kendisini ve halkn beslemekle ve onlara bekilik etmekle
kendi kendini tahrip ediyordu. Bu itibarla millet, unsuru asli; kendi evinde, kendi yurdunda ve kendi hakik
esbab hayatiyesini istihsal iin almaktan tamamen mahrum bir halde bulunuyordu. Bu tacidarlar, milleti byle
diyar diyar dolatrmakla, onlara kendi yurtlarn dnmiye msaade etmemekle de iktifa etmiyorlard. Belki
ftuhat dairesi dahiline gelen halk memnun edebilmek iin, sonra ecnebileri memnun edebilmek iin dorudan
doruya, unsuru aslinin hukukundan ve menabii hayatiye ve iktisadiyesinden bir ok eyleri ltuf olarak, ihsan
olarak, atiyye olarak onlara bahediyorlard. Mesel Fatih zamannda Cenevizlilere ve Patrike verilen imtiyazlar

ile alan yol, kendisinden sonra daima tevess etmi ve tarsn edilmi bulunuyordu. Bu imtiyazat, bu istisnaiyet,
hkmetin en kuvvetli, en azametli zamannda vuku buluyordu. Mahz ve mahz bir msaadei ahane, bir ihsan
ahane olmak zere vuku buluyordu. Cmleniz hatrlyabilirisiniz: Kanun Sultan Sleyman zamannda
Venediklilerle ticaret muahedenamesi yaplmt. Fakat padiah Venediklilerle ticaret muahedenamesi yapmay
kendi erefine ve izzeti nefsine mugayir buldu. Zira onun zihniyetine gre muahede, yekdierine msavi milletler
arasnda yaplrd. Halbuki Venedik o zaman Osmanl devletine msavi olmak yle dursun, onun dorudan
doruya taht vesayetinde idi. Binaenaleyh Zat ahane byle bir hkmetle muahede yapamazd. Fakat ona
msaadatta bulunabilirdi. Ve msaadatta bulundu. te bu msaade kelimesi kapitlsyonlar kelimesile tercme
edilmitir. Halbuki biliyorsunuz, kapitlsyon kelimesi, bir kale iinde muhasara olunan, esbab ve vesaiti
tedafiyesini kullandktan sonra arz teslimiyete mecbur olanlar hakknda kullanlan bir kelimedir, ile byle bir
kelimeyi, padiahlarn msaadelini tercme ederken kullanm bulundular. Bu ufak tafsilt iki noktadan tekrar
edeyim: Millet esbab hayatiyesile itigalden memnu olarak diyar diyar dolatrlyor ve bu yeni diyarlar halk bir
ok istisnalara, bir ok imtiyazlara malik olarak alyordu. Yani fatihler, unsuru asliyi peine takarak klla
ftuhat yaparken, kl sallarken zaptolunan memalik ahalisi kazandklar istisnalar, mmtaziyetlerle sapana
yapyorlar; toprak zerinde alyorlard. Arkadalar, kl ile ftuhat yapanlar, sapanla ftuhat yapanlara
malp olmya ve binnetice terki mevki etmiye mecburdurlar. Nitekim Osmanl saltanat da byle olmutur.
Bulgarlar, Srplar, Macarlar, Romenler sapanlarna yapmlar, muhafazai mevcudiyet etmiler, kuvvetlenmiler;
bizim milletimiz de byle Fatihlerin arkasnda serserilik etmi ve kendi ana yurdunda almam olmasndan nai
bir gn onlara malp olmutur. Bu bir hakikattir ki, tarihin her devrinde ve cihann her yerinde aynen vaki
olmutur. Mesel Franszlar Kanadada kl sallarken oraya ngiliz iftisi girmitir. Bu medeni sapanla kl
mcadelesinde nihayet muzaffer olan sapandr. Ve Kanadaya sahip oldu. Efendiler, kl kullanan kol yorulur,
nihayet klc knna koyar ve belki kl o knda kflenmiye, paslanmya mahkm olur. Lkin sapan kullanan kol
gn getike daha ziyade kuvvetlenir ve daha ok kuvvetlendike daha ok topraa malik ve sahip olur.
Efendiler, Osmanl Fatihleri, hakanlar, mstevlileri, unsun asli ile beraber sapann nnde malp olup
ricate baladktan sonra, asl felketlerin by balad. Srf ahane bir ihsan olarak ecnebilere bahedilmi
olan ve ltfu mahsus olarak memleket dahilindeki anasr gayr mslimeye verilmi olan her ey hukuki
mktesebe telkki edildi.
Fakat ecnebiler yalnz bu hukuku muhafaza ile de iktifa etmediler. Belki hergn onlar biraz daha tezyid etmek
iin areler aradlar ve buldular. Anasr dahiliye muhafazaya muktedir olduklar tekilt dahiliyelerine istinaden,
haricin daima tevikine ve tergibatna ve mzaheretine snarak devletin ve unsuru aslinin imhasiyle siyas bir
mevcudiyet iktisab iin almaktan geri durmadlar. Ecnebiler bir taraftan anasr dahiliyeyi tevik ediyorlard,
dier taraftan da kendileri mdahale ediyorlar ve her mdahalede yine devlet ve milletin aleyhine olmak zere
yeni yeni bir takm imtiyazlar, haklar alyorlard. Bu takibat mtemadiye altnda zaten fakir dm olan
anayurtta, unsun asli devlete verebilecek paray g tedarik ediyordu. Halbuki tacidarlar, saraylar, babililer
behemehal debdebeye, drta malik olabilmek iin, onu idame edebilmek, zevk ve ihtiraslarn temin edebilmek
iin her ne bahasna olursa olsun, bu paray tedarik etmek aresine dmlerdir. O areler de, istikrazlar oldu. O
kadar ok istikrazlar yapyorlard, o kadar fena erait dahilinde istikrazlar yaplyordu ki, bunlarn faizlerini de
demek mmkn olamad. En nihayet bir gn Osmanl devletinin iflsna hkmettiler. Umur maliyesi hemen
kontrol altna alnm ve bamza dyun umumiye bels km bulunuyordu.
Efendiler, milletin duar olduu bu hazin halin, bu sefaletin esbabn arayacak olursak dorudan doruya
devlet mefhumunda buluyoruz. Biliyorsunuz ki Osmanl devleti, saltanat ahsiye ve son be on sene zarfnda da
saltanat merute esasna istinaden idarei hkmet ediyordu.
Arkadalar, saltanat ahsiyede her hususa tacidarlarn arzusu, iradesi ve emeli hkimdir. Mevzuu bahis olan
yalnz odur. Milletin emelleri, arzular, ihtiyalar mevzuu bahis olmaktan ok uzaktr. Btn millet ml ve
iradatndan tecerrt etmi bulunuyordu. nk tacidarlar kendilerini Allah tarafndan gnderilmi bir ahsiyet
farzederlerdi. Bir de tacidarlarn etrafn alan menfaatperestan vard. Onlar da padiahlarn zihniyetleri ile
zihniyetlenirler ve padiahn bu zihniyetini, bu arzusunu bir lzimei semaviye ve bir lzimei kuraniye gibi
herkese telkin ederlerdi. Bu gayet koyu ve srekli telkinat karsnda hakikaten bir gn btn halk bu arzu ve
iradelerin yaplmas lzmgelen ve bilkaydart icabeden iradat semaviye gibi olduuna kani olurlard. Byle
idare ve hkimiyetten tecerrde rza gsteren bir milletin akibeti elbette felkettir, elbette musibettir. Arkadalar!

son tevakkuf ettiim noktada artk Osmanl devleti hakikatte ve fiilen mahrum istikll bir hale getirilmiti.
Filhakika bir devlet ki, kendi tebeasna vazettii bir vergiyi ecnebilere vazedemez. Gmrk muameltn,
rsumunu memleketin ve milletin ihtiyacatna gre tanzim etmekten memnudur. Ve bir devlet ki, fazla olarak
ecnebiler zerinde hakk kazasn tatbikten mahrumdur. Byle bir devlete bittabi mstakil denilemez. Devletin ve
milletin hayatna vukubulan mdahalt yalnz bu kadar deil, daha fazla idi. Dorudan doruya milletin ihtiyacat
hayatiyesinden olan, mesel imendfer yapmak iin, mesel fabrika yapmak iin, mesel her ey yapmak iin
devlet serbest deildi. Behemehal mdahale vard. Binaenaleyh hayatn teminden menettirilen bir devlet
mstakil olabilir mi? Arzettiim gibi hakikatte devlet istikllini oktan kaybetmiti ve Osmanl lkesi ecnebilerin
serbest bir mstameresinden baka bir ey deildi ve Osmanl halk iindeki Trk milleti de tamamen esir bir
vaziyete getirilmiti. Bu netice arzettiim gibi milletin kendi iradesine ve kendi hkimiyetine malik
bulunamamasndan ve bu irade ve hkimiyetin unun bunun elinde istimal edile gelmi olmasndan neet ediyor.
O halde katiyetle diyebiliriz ki, biz mill bir devir yaamyorduk ve mill bir tarihe malik bulunmuyorduk.
Mesel, Osmanl tarihi batan nihayetine kadar hakanlarn, padiahlarn, ahslarn, en nihayet zmrelerin hal
ve hareketini kaydeden bir destandan baka bir ey deildir. Mazinin, asrlarn elimize tarih diye uzatt kitabn
mahiyeti bundan ibarettir. Arkadalar, milletin hkimiyetine sahip olmamas yznden dahil olduu Harbi
Umumiden kymetli evltlarmzdan mrekkep kahraman ordularmzn Galiyada, Romanya ve Makedonyada,
Kafkas dalarnda, Sina llerinde duar olduu zahmetleri hatrlatmya lzum grlecek kadar ok zaman
gememitir ve en nihayet bu harbi umuminin eameti neticesi de cmlenizin malmudur. Bilhassa Mondros
mtarekesiyle alan mtareke devrinin manzaras, biran iin tekrar dnm olursanz greceksiniz ki, batan
nihayete kadar bir manzarai inhillden baka bir ey deildi. Devletler her trl uhd ve hukuki insaniye ve
medeniyeden tecerrt ederek memleketimizin en kymetli ve en feyizkr yerlerini inediler. zmiri, Bursay,
Eskiehiri t Sakaryaya kadar; sonra btn Adana ve havalisini ve Trakyay, stanbulu, en aziz yerlerimizi
inediler. Fakat dmanlarn bu tarz harekelinden daha elm ve feci ve daha ok ayan teessf olan bir nokta
varsa, o da bu memleketin asrlarca banda bulunan ve bu milletin irade ve hkimiyetini istimal eden insanlarn
dahi dman saflarna gemi olmasdr. Ve arkadalar biliyorsunuz, bu dmanlar yani dahil dmanlar, haric
dmanlarn yapmad ve yapmya muktedir olamyaca en ve feci efal ve harekt irtikpta tereddt
gstermemilerdir. Haric dman kuvvetleri, saydm aziz vatan topraklarnda bulunurken, padiahn iradesile,
kartt fetvalarla ve hilfet ordularile bu masum millet urada burada izll ve ifal olunuyordu. Filhakika
vatanmzn urasnda burasnda isyanlar balamt. Zaten oktan bert manen ve fiilen istikllinden mahrum
edilmi olan Osmanl devletinin inkrazna muvaffakiyet hasl olmutu.
Osmanl devleti tamamen mnkariz olmutu. Fakat dmanlarmz, ayn zamanda Osmanl devirlini kuran
Trk milletinin de, unsuru aslisinin de, bu memleketin hakik halknn da mahv ve muzmahil olduunu zan ettiler.
te bunda ok aldandlar. Osmanl devleti ve Osmanl devleti gibi ok devletler kurmu olan Trk milleti
mahvolmamtr. Bilkis hayatna vurulan bu darbelerden, haric dmanlarn ve dahil dmanlarn bu ac ve
nefret edilecek darbelerinden birden bire btn teyakkuzlarn, btn intibahlarn taknd ve hayatn, erefini,
namusunu kurtarmak iin kemali azimle ban kaldrd; mttehiden ve mtesaniden ortaya atld.
te milletimiz o dakikadan itibaren mill devreye girdi, halk devresinin mebdeine girdi. Millet bu mebdeden
balad gn kendisini hedefe isal eden yollarn ve bizzat hedefin bulunduu ufuklarn zulmetler iinde
bulunduunu hepimiz hatrlarz. Fakat bu hal milletimizi yeise drmedi. Kemali azim ile mukaddes hedefe
hatvelerini att. Efendiler, milletimiz hals katiye ve hals hakikye mazhar olabilmek iin, iki umdeye istinadn
farz ve art olduunu anlad; byk ve bariz kanaatlerle anlad. O umdelerden birincisi Misak Millnin ifade
ettii ruhi mnadr. kincisi Tekilt Esasiye Kanunumuzun tesbit ettii gayr kabili tebdil hakayiktir.
Biliyorsunuz ki Misak Mill, milletin istiklli tammn temin eden ve bunu temin edebilmek iin iktisadiyatnda
inkiafna mni olan btn sebepleri bir daha ve katiyen avdet etmemek zere lveden bir dsturdur. Tekilt
Esasiye Kanunu da Osmanl mparatorluunun, Osmanl devletinin ldn idrak ve ifade ve onun yerine yeni
Trkiye devletinin kaim olduunu iln eyleyen bir kanundur ve bu devletin hayatnn da bilkaydart
hkimiyetin milletin uhdesinde kalmasiyle mmkn olacan ifade eden bir kanundur. Hkimiyetin bilkaydart
milletin uhdesinde kalabilmesi iin, halkn bizzat kendi mukadderatn idare etmesi esasn art klan bir
kanundur. Artk Trkiye halk iin yegne mmessil, terii ve icra salhiyeti haiz olan kendi meclisidir, Trkiye

Byk Millet Meclisidir diyen bir kanundur ve Babli hkmeti yerine Trkiye Byk Millet Meclisi
hkmetini koyan bir kanundur.
Efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisi ve bunun hkmetinin milletten ald vehe istiklli tam ve
bilkaydart hkimiyeti milliye umdelerine istinaden memleketi mmur etmek ve milleti zengin, mreffeh ve
mesud etmekten ibarettir. Byle olmakla beraber Tekilt Esasiye Kanunu bir maddei mahsusa ile Meclisin
vazifesini dahi tasrih eder. O vezaif ki, dorudan doruya milletin hukuk ve salhiyeti iken asrlarca unun ve
bunun elinde kalmtr. Artk bu hukuk ve salahiyetin hibir sebep ve suretle hibir makama ve ahsa terk ve
tevdi olunamyacan katiyetle ifade etmek iin bir maddei mahsusa koymutur. Efendiler, milletimizin bu iki
esasa istinaden almya balad gnden bugne kadar geen zaman, ok zaman deildir; buuk, drt
seneden ibarettir. Fakat milletimizin kazand muvaffakiyet muzafferiyet bu buuk drt seneye samyacak
kadar oktur, takndr, cokundur, yksektir, kuvvetlidir. Hakikaten o iradei seniyelerle, hilfet ordulariyle ve
bin trl tevikat ve tezviratla vukua getirilen isyanlarn kffesi bastrlmtr. Millet tfeksiz, topsuz, her trl
malzemesiz ve parasz bulunduu bir zamanda yeniden dnyann en kuvvetli ve en muazzam ordusunu tekile
kudretyab olmutur. Ve bu ordu daha henz hali teekklde iken Birinci nn, kinci nn, Sakarya meydan
muharebelerini ve zaferlerini ihraz etmitir. Ve en nihayet btn cihan hayretlerde brakan, btn cihan ister
istemez takdirlere sevkeden en son muzafferiydi kemali iddet ve muvaffakiyet ile ihraz ederek topraklarmz ve
mukaddes vatanmz ineyen dman ordularn bire kadar mahvetmitir. Fakat Efendiler, istiklli tam iin u
dstur vardr, hkimiyeti milliye iin bir kanun vardr, diyoruz. Bugn de byk bir muzafferiyetin milleri ve
failleri bulunduumuzu ifade ediyoruz. Bu noktada ok kati olan bir hakikati hep beraber tekrar etmek
mecburiyetindeyiz. Bu kadar byk, bu kadar mukaddes ve azametli hedefler yalnz kt zerinde dsturlarla ve
kanun maddeleriyle ve sadece hrslarla, arzularla husul bulamaz. Tahakkuku tamnm temin edebilmek iin
yegne kuvvet, hakik en kuvvetli temel iktisadiyattr.
Siyas, asker muzafferiyetler ne kadar byk olursa olsunlar, iktisadi muzafferiyetler ile tetvi edilemezlerse
husule gelen zaferler payidar olamaz, az zamanda sner. Bu itibarla en kuvvetli ve parlak zaferimizin dahi temin
edebildii ve daha edebilecei semerat nafay tesbit iin iktisadiyatmzn, hkimiyeti iktisadiyemizin temin ve
tarsn ve tevsii lzmdr. Efendiler, bu kadar feyizli ve bu kadar kuvvetli olan yeni hkmetimizin, dmansz
kalacan farzetmek doru deildir. Bu gzel temellerin dahi iine kundak koyarak onu mnhedim etmiye
alacaklar olacaktr. Onun hayatna, feyzine kar suikastlar tertip etmiye teebbs edecekler bulunacaktr.
Btn bunlara kar en kuvvetli silhmz iktisadiyattaki vsat, resnet ve muvaffakiyetimiz olacaktr. Efendiler,
dahil olduumuz halk devrinin, mill devrin, mill tarihini dahi yazabilmek iin kalemlerimiz sapanlar olacaktr.
Bence halk devri, iktisat devri, mehfhumu ile ifade olunur.
yle bir iktisat devri ki, onda memleketimiz mmur olsun, milletimiz mreffeh olsun ve zengin olsun. Bu
noktada bir felsefeyi size hatrlataym El kanaat kenzi lyfn. Kanaati, kenzi lyfn farz-etmek, fakr fazilet
bilmek felsefesine de iktisat devri artk hitam versin.
Efendiler, bu felsefeyi, mutlaka yanl tefsir etmek yznden bu millete, bu memlekete ok byk fenalk
edilmitir. Biliriz ki, Allah dnya zerinde yaratt bu kadar nimetleri, bu kadar gzellikleri insanlar istifade
etsin, mtenaim olsun diye yaratmtr ve zami derecede mstefit olabilmek iin de, bugn kinattan esirgedii
zeky, akl insanlara vermitir. Eer vatan denilen ey kupkuru dalardan, talardan, merzag sahalardan, plak
ovalardan ve vatan; ehirler, kylerden ibaret olsayd, onun zindandan hibir fark olmazd. Ve filhakika bu
deimiz felsefenin sahipleri bu kymetli vatanmz byle zindan ve cehennem yapmaktan baka birey
yapmamlardr. Halbuki bu vatan evlt ve ahfadmz iin cennet yaplmaya lyk, elyak bir vatandr. te bu
memleketi byle mamure haline, cennet haline getirecek olan, esbab ve vamili iktisadiye ve faaliyeti
iktisadiyedir. Binaenaleyh yle bir iktisat devri lzmdr ki, artk milletimiz insanca yaamasn bilsin, insanca
yaamann neye mtevakkf olduunu rensin ve o esbaba tevessl etsin. Cmlemizin arzumuz udur ki, bu
memleketin efrad ellerinde nmuneleriyle ziraatin, ticaretin, sanatn, syin, hayatn bir mmessili olsun. Ve
artk bu memleket byle fakir ve bu millet hakir deil, belki memleketimize zengin memleketi, zenginler
memleketi, bu yeni Trkiyenin adna da alkanlar diyar denilsin, ite millet byle bir devir iinde bulunuyor
ve byle bir devri l edecektir. Ve byle bir devrin tarihini yazacaktr. Ve byle bir devirde, byle bir tarihte en
byk makam, en byk hak alkanlara ait olacaktr. Efendiler, Trkiye ktisat Kongresi tarihte ilk defa ihraz
mevkii blent edecek bir kongredir. Sizler memleketin ihtiyacn ve milletin kabiliyetini ve bunun karsnda

btn dnyada mevcut olan ok kuvvetli iktisat tekiltn nazar itibara alarak, yaplmas lzm gelen tedbirleri
ve tatbiki elzem olan btn yenilikleri kemali vuzuhla ifade etmelisiniz. T ki o tedbirler, o yenilikler tatbik
olunduka memleketimiz feyizlere, nurlara mstarak olsun. Arkadalar, Trkiye Byk Millet Meclisiniz ve
hkmetiniz, tabi milletin amali dairesinde, terakkiye, teceddde tamamm muhiptir. Tamamen taraftardr.
Bunun iin memleket ve millete nafi olarak ittihaz edeceiniz tedabir kemali memnuniyetle nazar dikkate
alnacaktr. Buna phe etmiyorum. Efendiler, iktisadiyat sahasnda dnrken ve konuurken zannolunmasn
ki, biz ecnebi sermayesine hasm bulunuyoruz, Hayr, bizim memleketimiz vsidir. ok sy ve sermayeye
ihtiyacmz vardr. Binaenaleyh kanunlarmza riayetkar olmak artiyle ecnebi sermayelerine lzm gelen teminat
vermiye her zaman hazrz ve ayan arzudur ki, ecnebi sermayesi bizim syimize ve serveti sabitemize inzimam
etsin. Bizim iin ve onlar iin faydal neticeler versin; fakat eskisi gibi deil. Filhakika mazide ve bilhassa
Tanzimat devrinden sonra, ecnebi sermayesi memlekette mstesna bir mevkie malik oldu. Ve ilm mnasiyle
denebilir ki, devlet ve hkmet ecnebi sermayesinin jandarmalndan baka bir ey yapmamtr. Artk her
medeni devlet gibi, millet gibi, yeni Trkiye dahi buna muvafakat edemez. Burasn esir lkesi yaptramaz.
Arkadalar, son sz olarak demitim ki, biz memleketimizi artk esir lkesi yapamayz. Belki cmlemizin
nazar dikkatini celbetmi. olan Lausanne konferansnn son mzakeresi bu nokta ile alkadardr. Konferansn
imdilik talika uray hep ayn meseleden, ayn noktadan mnbaistir gibi telkki olunabilir. Ordularmz en
byk bir zaferi ihraz etmilerdi ve meyi muzaffernamesini tevkif edecek hibir mni mevcut deildi. Byle bir
zamanda itilf devletleri, hukuki tabiiyemizi, hukuku meruamz mzakerat ile dahi tasdik edeceklerini ve
mesailin mzakerat ile dahi hallolunacan sylediler ve bizi konferansa davet ettiler. Milletimiz, Meclisimiz ve
Hkmetimiz samim olarak sulh taraftar bulunduu iin, muzaffer ordularmz durdurdu ve heyeti
murahhasamz Lausannea gnderdi. Aylardan beri mzakereler ve mnakaalar cereyan ediyor. Fakat henz
muhataplarmz bizimle senelik, drt senelik bir hesab riyet etmiyorlar, yz ve drtyz senelik bir hesab
riyete balamlardr. Ve hl muhataplarmz eski Osmanl devletinin tarihe inklp ettiini ve bugn yeni
Trkiye devletinin mevcut olduunu ve bu Trkiye devletini kuran milletin ok azimkar ve celdetli bir millet
olduunu ve bu milletin artk istiklli tammndan ve hkimiyeti milliyesinden zerre kadar fedakrlk
yapamyacan anlamamlardr.
te bunu anlyamamak yznden duar tereddt olmular, duar tevakkuf olmulardr. Arkadalar, onlar
istedikleri kadar tereddt edebilirler. Fakat bu millet karar katisini vermitir. Bu millet iin tereddt devirleri
oktan gemitir. Devletlerin heyeti murahhasamza verdikleri son proje bittabi heyetimizce ayan kabul
grlmedi. Dier heyeti murahhasalar gibi bizim heyeti murahhasamz da vaziyeti hkmete ve icabederse
meclise arzetmek zere memlekete avdet etmek zeredir. Tabi izahat ve istizahat olacaktr. Ancak btn millet,
btn cihan bilsin ki, en nihayet ve en nihayet millet istiklli tanmnn temin edildiini grmedike yrmeye
balad yolda bir an tevakkuf etmiyecektir.
Efendiler, hi kimseden fazla bir ey istemiyoruz. Dnyann her meden milletinin tabiaten malik olduu
eylerden bizi mahrum etmemelidirler ve haklarmz teslim etmelidirler. nk hakkmz tabidir, merudur,
makuldr ve bize lzmdr. Biz bu haktan vazgemiyeceiz ve ne kadar hakl isek bu hakkmz mdafaa ve
muhafaza iin de memleketimizin, milletimizin kabiliyet ve kudreti o kadardr. Efendiler, grlyor ki, bu kadar
kat ve yksek bir zaferi askerden sonra dahi bizi sulha kavumaktan meneden sebeb dorudan doruya esbab
iktisadiyedir. Mlhazat iktisadiyedir. nk bu devlet, bu millet hkimiyeti iktisadiyesini temin ederse o kadar
kuvvetli temel zerinde yerlemi ve taali etmiye balam olacaktr ve artk bunu yerinden kmldatmak mmkn
olamyacaktr. te dmanlarmzn, hakik dmanlarmzn mavafakat, bir trl rza gstermedikleri budur.
Efendiler, bu fiilen vaki olmutur. Sulh denilen eyin temini iin ecnebilerin bu hakikati itiraf etmemekteki
tereddtlerine mantk mna vermek mmkn deildir. ok ayan arzudur ki, pek yakn bir zamanda onlar da bu
hakikati. itiraf ederler ve btn cihan medeniyetin pek byk bahis ve tahassrle intizar ettii sulhun inikadna
mni olmak mesuliyetinden itinap ederler. Biz imdiden esbab hayatiyemizi temine balam bulunuyoruz. Ye
bittabi hali sulhun inikadnda daha byk inkiafat oluyor. Fakat muvaffak olmak iin ok almak lzm
olduunu bilmeliyiz. ktisadiyat, diyoruz. Fakat arkadalar, iktisadiyat demek, her ey demektir. Yaamak iin,
mesut olmak iin, mevcudiyeti insaniye iin ne lazmsa onlarn kffesi demektir. Ziraat demektir, ticaret
demektir, sy demektir, her ey demektir. Btn bu hususatta eln memleket ve milletimizin ile halde olduunu
sizler ok gzel bilirsiniz. Tavsif etmek istemiyeceim. Ancak memleketimizin vsati ve nfusumuzun bu vsatle

ne kadar gayr mtenasip olduunu da hatrlaynz. Bu vsi ve feyizli topraklar iliyebilmek, iletebilmek iin
noksan olan el emeini, behemehal fenn alt ile telfi etmek mecburiyetindeyiz. Memleketimizi bundan baka
imendifer ile ve zerinde otomobiller alr oselerle ebeke haline getirmek mecburiyetindeyiz. nk garbn
ve cihann vesaiti bunlar olduka, imendiferler olduka bunlara kar merkepler ve kan ile ve tabi yollar
zerinde msabakaya kmann imkn yoktur. Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla halkmzn
ekseriyeti iftidir, obandr. Binaenaleyh en byk kuvveti, kudreti bu sahada gsterebiliriz ve bu sahada mhim
msabaka meydanlarna atlabiliriz. Fakat ayn zamanda sanatmz da tezyid ve tevsi etmek mecburiyetindeyiz.
Eer sanat hususunda yine msamahakr olursak o halde asar sanayide yine haricin haragzar oluruz. Mahsult
ve mamultn mbadelt ve servete inklb iin, ticarete ihtiyacmz vardr. Ticaretimizin ayar elinde kalmas,
memleketimizin servetinden lzumu kadar istifade edememei bis olur. Fakat btn bunlar sylenildii kadar
basit ve kolay olmayan eylerdir. Bunda muvaffak olabilmek iin hakikaten memleketin ve milletin ihtiyacna
mutabk esasl program zerinde btn milletin mttehit ve hemahenk olarak almas lzmdr. Heyeti aliyyeniz
bu esasatn en kymetlilerini inallah bulup ortaya koyacaksnz. Arkadalar, bence yeni devletimizin, yeni
hkmetimizin btn esaslar, btn programlar iktisad programndan kmaldr. nk demin dediim gibi her
ey bunun iinde mndemitir. Binaenaleyh evltlarmz o suretle talim ve terbiye etmeliyiz, onlara o suretle ilim
ve irfan vermeliyiz ki, lemi ticaret, ziraat ve sanatte ve btn bunlarn faaliyet sahalarnda msmir olsunlar,
messir olsunlar, faal olsunlar, ameli bir uzuv olsunlar. Binaenaleyh maarif programmz, gerek iptidai tahsilde,
gerek orta tahsilde verilecek btn eyler, bu noktai nazara gre olmaldr. Maarif programlarmz gibi uabat
devlet iin tasavvur olunacak programlar dahi, iktisad programna istinad etmekten kendini kurtaramazlar. Esasl
bir program tatbik etmek ve bu program zerinde btn milleti hemahenk olarak altrmak lzmdr.
Bizim halkmz menfaatleri yekdierinden ayrlr sunuf halinde deil; bilkis mevcudiyetleri ve muhassalai
mesaisi yekdierine lzm olan snflardan ibarettir. Bu dakikada samilerim iftilerdir, sanatkrlardr,
tccarlardr ve ameledir. Bunlarn hangisi yekdierinin muarz olabilir. iftinin sanatkra, sanatkrn iftiye ve
iftinin tccara ve bunlarn hepsine, yekdierine ve ameleye muhta olduunu, kim inkr edebilir.
Bugn mevcut fabrikalarmzda ve daha ok olmasn temenni ettiimiz fabrikalarmzda kendi amelemiz
almaldr. Mreffeh ve memnun olarak almaldrlar ve btn bu saydmz snflar ayn zamanda zengin
olmaldr ve hayatn lezzeti hakikisini tadabilmelidir ki, almak iin kudret ve kuvvet bulabilsin. Binaenaleyh
programdan bahsolunduu zaman, deta denebilir ki, btn halk iin bir Sy Misak Millisidir. Ve byle bir
sy misak millisi mahiyetinde olan program etrafnda toplanmaktan hasl olacak olan ekli siyas ise, alelade bir
frka mahiyetinde tasavvur edilmemek lzm gelir ve badessulh vukua gelebilecek olan byle bir ekli siyasinin
imdiye kadar olduu gibi milletin azim ve imanile ve vahdet ve tesandnn birbirine mzahir olmasile
muvaffak olaca hakkndaki kanaatim kavidir ve tamdr.
Efendiler, heyeti aliyyenizin bugn akdetmi olduu Trkiye ktisat Kongresi ok mhimdir, ok tarihdir.
Nasl ki Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi felket noktasna gelmi olan hu milleti kurtarmak hususunda Misak
Millnin ve Tekilt Esasiye Kanunun ilk temel talarn tedarik hususunda mil olmu, messir olmu,
mteebbis olmu ve bundan dolay tarihimizde, tarihi millimizde ve hayat milliyemizde en kymetli ve yksek
htray ihraz etmi ise, kongreniz dahi milletin ve memleketin hayat ve hals hakiksini temine medar olacak
dsturun temel talarn ve esaslarn ihzar edip ortaya koymak suretile, tarihte en byk nam ve ok kymetli bir
htray ihraz edecektir. Bu kadar kymetli ve tarih kongrenizi kuat etmek erefini bana bahettiinizden dolay
hassaten arz teekkrat ederim. Ve byle bir kongreyi akdeden sizlersiniz. Bundan dolay sizi ayan tebrik
grrm. Ve tebrik ederim. Kongre kat edilmitir efendim.
zmir Yollarnda: s. 103-126

***
ADANA TRK OCAINDA KONUMA
(15. III. 1923)
Ferit Cell (Gven)in genler adna verdii syleve cevap olarak.

Muhterem arkadalar,

Gen kardeimizin genlik namna syledii szler bende ok byk hisler, rikkatler ve azm emniyet ve
itimatlar hasl etti. Btn ciddiyetimle arzederim ki bu intibaat vicdanmda ok byk saadetlere zemini inkiaf
olmutur. Bende bu hissiyatn tecellisine sebebiyet verdiklerinden dolay kendilerine teekkr ederim. Bu
dakikada muvacehelerinde bulunmakla mesut olduum Adana genlerinin de ayn hassasiyete malik bulunduklar
Haiyelerinde okunmaktadr. Bu hassasiyette bulunan ve hassasiyetlerini ifadedeki kuvvetlerini gsteren sizin
gibi genlere malik bulunduka bu vatan ve milletin, imdiye kadar ihrazna muvaffak olduu zaferlerin stne
daha azametli zaferler koyabileceine hi phe etmiyorum. Gen arkadalarn: Ben ve benim gibi sevdiinize
phe olmyan arkadalarla beraber vicdanmza terettp eden vazifeyi yaptk. Bu hususta bize cesaret veren siz
ve sizi vcude getiren byk kalpli analar ve babalarnz ve bu millettir. Ac gnlere ait olmakla beraber, bu
memlekete ait kymetli bir htray yad etmek isterim. Efendiler, bende bu vakayiin ilk teebbs hissi bu
memlekette, bu gzel Adanada vcut bulmutur. Suriye felketini mteakip Yldrm Ordular Grubu
Kumandanl ile buraya gelmitim. O zaman memleket ve milletin nasl bir tiye srklenmekte olduunu
grmtm ve buna mmanaat iin derhal teebbsatta bulunmutum. Fakat o zaman iin bu teebbsm
msmir klmak mmkn olamad.
Efendiler, memleketiniz, gzel Adananz bilirsiniz ki, tarihin malm devirlerinden beri tamamen bir Trk
memleketidir. Fakat bu Trk memleketi vatann aksam dairesinden daha az sademeler, felketler, inklplar
geirmemi deildir. Lkin bu memleketin gzide evltlar daima o felketlere mukabele etmi, mukavemet
gstermi, muhafazay mevcudiyet iin almlardr. Bana milletin hals yolunda ilk teebbs hissinin bu
mukaddes topraklardan gemi olmas hasebiyle, hemehrisi olmakla mbahi olduum bu topraklar tebcil
ederim.
Arkadalar, gen kardeimizin syledii gibi drt sene iinde yaplan eyler, ihraz edilen muvaffakiyat ve
inkilbat bu mddete smayacak kadar kesiftir. Bu kesafeti ancak sizin gibi evltlara malik bir millet
omuzlarnda tayabilir. Arkadamzn anlatt dnm noktalarndan suhuletle geilmemi; bu millet
namtenahi yoksulluk elm iztraplar iinde braklmtr. En byk dmanlk da bu milletin banda
bulunanlarn, bu millet iinde ifsadatta bulunmalar idi. Yer yer dahil isyanlar oldu, bir ok kanlar akt ve millet
neticede hakikatin nerede olduunu anlad. Btn milletin iftihar edecei bu netayici, henz emin addetmek
gaflet olur. Henz hakikati grmekten uzak kimseler var. Lkin bilerek veya bilmeyerek milletin erefine ve
haysiyyetine mtearuz kimseler olsa bile bu gibiler sizin gibi vicdanl ve dimalar inkiaf etmi genler
karsnda ba kaldrmaa imkn bulamyacaklardr. Efendiler, millet vasl olduu mertebei saadette daha ok
seneler dikkat ve intibahla hemahenk olarak almaa mecburdur. Hakik zafer muharebe meydanlarnda
muvaffak olmak deil, asl zafer muvaffakiyetlerin menabiini kuvvetlendirmek, milleti ykseltmektir.
Memleketimiz batan nihayete kadar hazainle doludur. Biz o hazineler stnde a kalm insanlar gibiyiz.
Hepimiz btn bu hazaini meydana karmak ve servet ve refahmzn menabiini bulmak vazifesiyle mkellefiz.
Bu vezaifin suhuletle ifa edileceini kabul etmek doru deildir. Eminim ki genler yalnz nazariyatla megul
deillerdir. Sanatn, zraatin, ticaretin ne olduunu anlayan ve bunlar filen tatbik eden genlerdir. Hakik
muzafferiyete ancak bu gibi msmir sahalardaki faaliyetle varacaz. Huzurunuz beni memnun ve mesut etti. Asl
en byk saadetini ise sizin gibi hissettiklerinizi, btn milletin de hissetmesi vatanmzn en cra yerlerinin de
sizin gibi tenevvr eylemesi ve hakayk vuzuhla grmesi olacaktr. Ancak ondan sonradr ki milletimiz yekpare
bir elik ktlesi manzaras arzedecektir. Cmlenize teekkr eder ve bahtiyarlm arzederim.
Hakimiyeti Milliye: 18 Mart 1923

***
ADANADA HALKLA KONUMA
(15. III. 1923)
Lise binasnda erefine verilen zifayette Belediye Reisi Ali Mnif (Yegena)in sylevi zerine.

Muhterem efendiler,
Bu dakikada kymetli Adanann her snfndan, her tabakadan vatandalarndan mrekkep bir heyeti aliyyenin
huzurunda bulunmakla mteekkirim. ok arzu ederim ki, tahasssatm btn Adanallarn heyeti umumiyesine
arzedeyim. Lkin buna-imkn madd yoktur. Bu arzuyu kalbimin, umuma iblna delletinizi heyeti

aliyyenizden rica ederim. Efendiler, pek iyi bileceksiniz ki, Adanamzn yevmi halsndan bugne kadar her
vesileden istifade ederek buraya gelmek istiyordum. Maatteessf imdiye kadar buna muvaffak olamadk. Bugn
ok vicdan olan bu arzumun tahakkukunu grmekle bahtiyarm.
Aziz vatanmzn dier ksmlarnda baz seyahatler yapm ve oralardaki dinda ve kardelerimiz ile
temaslarda ve uzun hasbihallerde bulunmutum. Burada o kadar msait frsat bulamyacamz zannediyorum.
Yalnz bugnk mehudatm ve dinlediim nutuklar ve Adanallarn zerimde brakt intibaat bende u itminan
hasl etti ki, Adanallarla fazla grmee ihtiya yoktur. nk syliyeceklerimi onlar vazh surette anlam
bulunmaktadrlar.
Efendiler, Belediye Reisi Beyefendi Hazretlerinin Adana halk namna ahsma ait taltifatn ok kymetli
buluyorum. Arkadalarmz ve milletin btn efrad gibi, mill dvamzda benim de mesaim sebketmi ise de, bu
mesaide kuvveti icraat ve muvaffakiyet varsa bunu ahsma atfetmeyiniz. Ancak ve ancak btn milletin ahsiyeti
mneviyesine atfediniz. Ben milletin bu li, mnevi ahsiyeti iinde bir ferdi niz olmakla bahtiyarm. Efendiler,
millet heyeti umumiyesiyle mnevi bir ahs halinde ve bir kitlei vahdet eklinde tecelli eyledi ve bu vahdeti
ulviyeyi muhafaza ederek ona dman olanlar bertaraf eyledi.
tiye itminanla, yrmekte devam edilecektir. Bugne kadarki mesii milliyemizin kymeti pek yksek,
muvaffakiyet ve muzafferiyetlerimizin derecesi pek kuvvetlidir. Fakat dmanlarmz o kadar ok ve kalplerinde,
vicdanlarnda ve kafalarnda aleyhimize besledikleri hissiyat ve efkr o kadar kavidir ki, elde ettiimiz bu kadar
muzafferiyat ile o hissiyat ve efkrn bertaraf edildiini zannetmek gaflete dmek olur. Tarihi yapan akl,
mantk, muhakeme deil, belki bunlardan ziyade hissiyattr. Dmanlarmzn hakkmzda uzun asrlarla tekasf
eden hissiyatn yalnz bugnk hdisat ile Bilebileceimizi zannetmek, hakikati ifade etmek olmaz. Biz bunu
zaferlerle deil, ancak bugnk terakkiyat kabul, bugnk ilmin ve medeniyetin talep ettii hususatn kffesine
tevessl ve btn medeni milletlerin seviyei irfanlarna bilfiil muvasalat etmekle yapacaz. Milletimizin
kabiliyeti, almaa olan ak, bize bu ulv merhaleyi suhuletle katettirmee kfidir. Ben imdiden byk
milletin o merhaleye muvasalatn grmekteyim. Bilhassa bugn ve bu geceki mehudatm, bu emniyeti daha ok
takviye etti. Hemehrileri olmakla mbahi olduum Adanallara bir daha teekkr ederim. Buradaki takdirkr
tahasssatmn btn hayatmca baki kalacana emniyet buyurabilirsiniz.
Tanin: 19 Mart 1923

***
ADANA FTLERYLE KONUMA
(16. III. 1923)
Trk Ocanda iftiler tarafndan verilen ziyafette sylenmitir.

Aziz ifti kardelerim;

Diyebilirim ki hayatmda yaadm en ulv, en sde, en mesut ve samim gece bu gecedir. nk bu gece ok
derin hrmetlerle, muhabbetlerle merbut olduumuz milletimizin ekseriyeti azmesini tekil eden iftilerimizle
bir sofrada bulunuyorum. Bu sofrada onlarn emekleriyle husul bulmu ekmei onlarla beraber yiyoruz.
Arkadalar, dnyada ftuhatn iki vastas vardr. Biri kl, dieri sapan. Baka yerde de syledim ve burada
bir daha tekrar faydal buluyorum. Zaferinin vastas yalnz klntan ibaret kalan bir millet, birgn girdii yerden
koulur, terzil edilir, sefil ve perian olur. yle milletlerin sefaleti, perianiyeti o kadar azm ve elim olur ki,
kendi memleketinde bile mahkm ve esir bir halde kalabilir. Onun iin hakik ftuhat yalnz klnla deil,
sapanla yaplandr. Milletleri vatanlarnda takarrr ettirmenin, millete istikrar vermenin vastas sapandr, sapan,
kln gibi deildir. O kullanldka kuvvetlenir. Kln kullanan kol ok gemeden yorulduu halde sapann
kullanan kol zaman getike topran daha ok sahibi olur. Kln ve sapan bu iki fatihten birincisi, ikincisine
daima malp oldu. Tarihin btn vakalar ve hdiseleri hayatn btn mahedeleri bunu teyid ediyor.
Milletimiz ok byk elemler, malbiyetler, facialar grmtr. Btn olanlardan sonra yine bu topraklarda
bulunuyorsa bunun hikkmeti aslisi undadr: nk Trk iftisi bir eliyle klncn kullanrken, dier elindeki
sapanla topraktan ayrlmad. Eer milletimizin ekseriyeti azmesi ifti olmasayd biz bugn dnya yznde
bulunmyacaktk.

Arkadalar; felketler, elemler, malbiyetler milletler zerinde bir takm miller vcut bulmasna sebebiyet
verir. Bu millerin balcas, yle kara gnlerinden sonra milletlerin intibah ve vakarn bulmas, kendi benliini
duymasdr. Uzun asrlarn elemli netayici nihayet bizim milletimizde de bu havas tevlit eyledi. Kemali
emniyetle sylerim ki, milletimiz batan baa byle bir intibaha nail olmu, tamam ve kmil bir millet halindedir.
Vuzuhla ve kemali iftiharla iln ederim ki, bu millet mill benliini idrk ve bunu btn dnyaya ispat eylemitir.
Milletimiz son zaferleri hep bu havas, bu idrki gayesinde kazand. Milletleri ykselten bu havasa bir mil daha
ilve edelim; intikam hissi... Milletlerin kalbinde hissi intikam olmal. Bu alelade bir intikam deil, hayatna,
ikbaline, refahna dman olanlarn mazarratlarn izaleye matuf bir intikamdr. Btn dnya bilmeli ki,
karmzda byle bir dman olduka onu affetmek elimizden gelmez ve gelmiyecektir. Dmana merhamet aciz
ve zaaftr. Bu, insaniyet gstermek deil, insanlk hassasnn zevalini iln etmektir. Arkadalar, milletleri kurtaran
bu havas ve vamilin inkiafn en ziyade iftilerimizden temin etmeliyiz. nk ifti ve oban bu millet iin
unsuru aslidir. Vaka dier unsurlar bu unsuru asli iin lzm ve faydaldr. Lkin hibir tevehhme kaplmadan
bilmeliyiz ki o unsuru asli olmazsa dier anasr da yoktur.
Mustafa Kemal Paa bundan sonra topraklarmzn kymetini ve bilhassa Adana vilyetinin toprandaki
bereketi belirtmilerdir.
Hemehrisi olmakla mftehir bulunduum bu vilyetin kuvvei inbatiyesindeki, toprandaki serveti anlamak
iin Adana ile Msr arasnda ufak bir mukayese yapacam. Bilirsiniz ki, Msr topra feyziyle, mnbit ve
mahsuldar olmas ile Altn yuvas denmekle tannmtr. Halbuki gzel Adanamz hibir vakit Msrdan aa
deildir. Bunu anlamak iin muayyen birka noktay iaret edeceim. Bildiime gre Msrn asl kymetli sahas
olan delta ksm 16 bin kilometre murabaandadr. Halbuki Adanann ayn kymette bulunan topraklar 50 bin
kilometre murabandadr. Bu saha iinde ovalar paras ile Seyhan ve Ceyhan aras 20 bin kilometre
murabbandadr. Gryorsunuz ki, yalnz bu ksm bile mesaha itibariyle Nil deltasndan byktr. Sonra Msr
topraklar asrlardan beri ilene ilene ok eskimitir. O topraklar yorgundur, ancak gbre ve fen sayesinde
kuvvetini muhafaza edebilmektedir. Halbuki Adana topraklar henz gen, din, her trl feyze hazr ve
amadedir. Msr topraklar vesaiti fenniyeden istifade edebilmek sayesinde ancak bire on veriyor, halbuki Adana
alelade ve basit hallerde bire on daima vermektedir. tina edildii takdirde bire yirmi, otuz verebilir. Adanann
Msra mreccah hvass yalnz bunlardan ibaret deildir. Bizim vilyetimiz denizli, krfezli, limanl, oval,
dal, tepeli, gneli, yamurlu, scakl, serinli muhtelif iklimlerin heyeti umumiyesinden mrekkep bir
mecmuadr. Bu mecmua iinde hububata ait havasdan baka, Msr bu vilyetin ormanlarnda yetien keresteden
mahrum bulunmaktadr. Bu vilyetin anam ve hayvanatndan Msr mahrumdur. Meyvelerin her nevi Msrda
yetimez. Bu itibarla da Adanamz Msra mreccahtr.
Arkadalar, buraya kadar Adana ile Msr arasnda hep gslerimizi kabartacak, bizi kr ve iftihara
sevkedecek mukayeseler yaptm. Bir de elem verecek maks mukayeseler de var, onlar da syliyeyim.
Biliyorsunuz ki, Msrn hayat Nildir ve Nilin, menba hayat oluu ise tesisat fenniye sayesindedir. Adanay
da byk nehir irva ediyor. Fakat bu nehirler ilim ve fennin o tesisatndan mahrum olduu iin, tuyanlar da
fayda yerine zarar veriyor. Gayri muntazam cereyanlar yznden mnakalt mnkati, hasl olan bataklklar
yznden ovalar stmaldr. Bu hastalklar yznden halk almaa gayri muktedir kalyor ve vilyetin nfusu
tenakusa mahkm oluyor. Demin dedim ki, Adana vilyetinin yalnz ova ve nehirler aras bile Msrdan fazladr.
Halbuki bir de her iki ktann nfusunu dnnz. Adanadaki 400 bin nfusa mukabil Msrda onbe milyon
nfus var. Bunun dokuz milyonu Adana ovasndan daha kk olan Msr deltasnda bulunuyor. Demek ki,
deltann nfusu Adana ovasndan yirmi misli fazladr. Ve demek ki, bu feyizli vilyetin ovalar daha yirmi misli
nfusu mreffeh, mesut, zengin etmee kfidir. Bu nfusu bugnk eraiti tabiiye ve mkile iinde az zamanda
temine imkn yoktur. Tezyidi nfusa ait btn tedbirlerimizi ittihaz etmekle beraber bu tedabir ne kadar geni ve
kuvvetli olursa olsun, bu nfus boluunu telfiye kfi deildir. Bu boluu ancak makina ile telfi edeceiz.
Arkadalar, Adana vilyeti bir devleti bal bana idareye kfi bir servet menbadr. Harbi Umumiden evvel
Msr yedi buuk milyon kantar pamuk istihsal ediyordu. Bu pamuk (35) milyon altn lira getirirdi. Vsati, kuvvei
inbatiyesi itibariyle Msrdan aa kalmyan Adanann bu mikdarda pamuk istihsaline hi bir mania yoktur.
Adana senevi 35 milyonu yalnz pamukla pekl temin edebilir. Biz bunlarn inaallah hepsini temin edeceiz.
Yalnz bunun iin bir eye ihtiya vardr: ktisadiyatmzda istiklli tam. Gzel vatanmz fakre, memleketi
harabiye srkliyen esbab muhtelife iinde en kuvvetli ve en ehemmiyetlisi iktisadiyatmzda istikllden

mahrumiyetimizdir. ayan kr ve mahmedettir ki, bu istiklli bugn filen istihsal etmi bir mevkide
bulunuyoruz. Ancak filen sahip olduumuz bu istiklli dmanlarmza eklen ve resmen de tasdik ettirmek
lzimedendir. Devletin ve milletin son hedefi ite bu noktay temine matuftur. Kuvvetle mit ediyoruz ki, bu
noktay teminde muvaffakiyet hasl olacaktr. Bu nokta o kadar hayat ki, onu behemehal elde edeceiz.
Devletler imdiye kadar bize u ve bu mesailde alyili msaadelerde bulunuyorlar gibi grnyorlar. Lkin
iktisad esaretle bizi felce uratyorlard, teden beri bize baz eyleri vermi gibi, bizim baz haklarmz tanm
gibi vaziyet alrlar, hakikatte iktisatta elimizi kolumuzu balarlard. Bu esarete katlanan rical memnundu. nk
zahiren azametli bir istikll temin etmilerdi. Fakat hakikati halde milleti manen hufrei meskenete atmlardr.
Bunlar iktisad mahkmiyeti gayri mdrik bedbaht hayvanlard. Fakat artk bugn milletimiz bayat noktasnn
nerede olduunu pek gzel anlamtr. Bilhassa Adanann mnevver halk, bu hakayiki ok iyi idrk etmekte
bulunuyor. Arkadalar, imdiye kadar byk muzafferiyetler kazandk. O zaferleri hayat iin, saadet iin, milletin
refah iin kfi sandk; bu suretle gafletten gaflete dtk. Halbuki zafer ve ftuhattan sonra derhal sanat ve
iktisadiyat sahasnda seri hatvelerle yrmek lzmd.
Bilirsiniz, Ruslar svein mahkmiydi. Byk Petro ok kanl mcadelttan sonra Rus istikllini temin etti.
Fakat istiklli kurtarr kurtarmaz derhal memleketin iinde ziraat ve sanat asrlarn icabatna gre yrtmee
tevessl etti. Bizler de selmeti hakikiyeye ermek istiyorsak, ok kan dkerek, kazandmz muzafferiyetlerden
sonra ok fedakrlk yaparak ziraat, ticaret, sanat sahasnda emniyetli admlarla yrmee bakalm.
Mustafa Kemal Paa burada kan ile otomobile, yelken gemisiyle vapura rekabet edilemiyeceini,
memleketimizdeki vesaitin ne iptidai mahiyette olduunu, medeniyette nasl geri kaldmz, bu vesaitsizlik
yznden Amerika unlarna rekabet edemediimizi, milletin kendi sahillerindeki vatandalarn
besliyememesindeki acl anlattktan ve yalnz kendimizi bilmek deil etrafmzdaki komular, milletleri ve
onlarn hangi vasta ile mcehhez olduunu da bilmek lzm geldiini ve bugn islm leminin ne halde
bulunduunu izah ettikten sonra szlerine yle devam etmilerdir:
Arkadalar,
Milletimizin iinde bulunduu bu gafletin sebebi aslisi redir? Bu millet ki asrlarn gafleti iinde en nihayet
gzn at zaman, kendini adem mezarnn kenarnda bulmutu. Bir an ve bir adm daha, artk ebediyen
gzn amamaa mahkm kalacakt. Bundan sonra inaallah milletin intibah gzleri bir daha kapanmyacak,
artk bundan sonra o gzler nurlu, uleli ve dikkatli kalacaktr. Fakat bunun byle olmasn temin iin eski halin
sebebi aslisini aramak ve bir daha tekerrrne meydan brakmamak lzmdr.
Bizi mezara gtren o sebebi asli nedir? Bunu hi phesiz mahiyeti idaremizde aramaldr. Demin
arkadamz Ramazan Aa ok gzel izah etti: Ben hi mektep, medrese grmedim, cahilim kusura bakmayn
dedi. Keke mektep, medrese grmiyenlerin hepsi Aa hazretleri gibi olsayd. nk kendileri ok limce ve
daha hakik malmat sahibidir. mm olan Ramazan Aa, cahil olmadn demin msahabemiz esnasnda pek
gzel ispat etti. Ezcmle demitir ki:
Eski Osmanl hkmeti sopaya malikti. Biz alrz, mahsultmz elimizden alrlar. Yine karmzda sopay
grrdk. Dinliyecek makam yoktu, iitirdik birtakm insanlarn saraylar, cariyeleri varm, onlarn banda
sultan varm. Meer bizim btn mal ve mlkmz onlarnm. Bizi her eyden mahrum eden meer o saraylar,
o sultanlarm.
Evet arkadalar, o saraylar ve o saraylarn etrafn eviren hainler asrlarca bu milleti gaflette braktlar; onu
nura komaktan menettiler. Onlar bu milleti ve bu memleketi yalnz iki zamanda dnrlerdi. Biri paraya, dieri
askere muhta olduklar zaman! Bir batan memleketi soyarlar, dier yandan milletten aldklar askerle
Viyanay, Msr, ran zabt iin ftuhata kalkarlard. Halbuki milletin o ftuhatta hibir emeli millsi, arzuyu
vicdanisi ve menfaati yoktu. Onlarn hrs, onlarn an ve erefi iin, bu milletin evltlar bir daha dnmemek
zere onlarn arkasndan srklenirlerdi. Sonra onlarn, saraylardaki debdebe ve drt temin iin paraya
ihtiyalar vard. Bu paray milletten sopa ile alrlard. Btn bunlarn neticesi milleti fakre, harabiye, nihayet
lmn kysna gtrd. te bu tarz idareye padiahlk idaresi denir. Arkadalar, bu idareyi bir daha dirilmemek
zere tarihe gmdk. Bugn eski idareden bsbtn ayr yeni bir Trkiye devleti var. Bunu idare eden Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmetidir. Kemali cesaretle diyebiliriz ki, bugn bir halk hkmetimiz vardr. Bu

halkn mukadderat artk ebediyen bu halkn elindedir. Vaka bugn bu hkmetin btn prensiplerini, btn
usullerini bu yeni idarenin icabatna gre tatbik edemedik. Lkin insafla dnmeli, yeni idarenin hayat ka
seneliktir ve nasl bir zamanda dodu ve nasl eraitle byd? Arkadalar, bir hkmet iyi midir, fena mdr?
Hangi hkmetin iyi veya fena olduunu anlamak iin, hkmetten gaye nedir? Bunu dnmek lzmdr.
Hkmetin iki hedefi vardr. Biri milletin mahfuziyeti, ikincisi milletin refahn temin etmek. Bu iki eyi temin
eden hkmet iyi, edemiyen fenadr. Eski Osmanl hkmeti bu iki gayeyi temin etmi midir? Bu suale kemali
katiyetle verilecek cevap menfidir. O hkmet bir defa milleti muhafaza edemedii gibi, daima ve daima
krdrmtr. Bilir misiniz, yalnz son krk be seneden beri Yemende mahvolan askerilerimiz ve dnmiyen
evltlarmzn adedi bir buuk milyona karibdir? Balkanlar, Suriyeyi, uray, buray dnnz.
Birok yerlerde bekilik yapmak iin ldrlen hadsiz, hesapsiz evltlarmz dnnz. O hkmetin bu
milleti nasl dorattn anlarsnz. O hkmet birinci gayesini yapamad. Bari ikinciyi yapt m, bari kalanlar
mesut ve zengin midir? Bunu hi dnmee mahal yok. Maatteessf memleket batan nihayete kadar
harbezardr. Her yerde baykular tyor. Milletin yolu yok, serveti yok, hibir eyi yok. Btn millet acnacak
bir fakr sefalet iindedir.
te eski tarz hkmet milleti bu halde brakt. ifti arkadalar, herkes sizler gibi vicdanl, saf ve nezih kalpli
olsaydlar onlara eski hkmetin fenalm anlatma zait addederdim. Fakat kendisini malmatl zanneden
birtakm aklsz ahmaklar, vicdansz hainler var. Bunlar benim fena olarak izah ettiimi, size iyi olarak
anlatacaklardr. Onlara verilecek cevabn ne olmas lzm geldiini sizlere terkediyorum.
imdiki ekli hkmetimiz, bizim iin en iyi ve en muvafk olandr. Henz buuk drt yanda olan bu
hkmetin, bu mddet zarfnda yaptn vahidi kyas olarak alnz ve ayn vahitle bundan sonray da tetkik edin.
Bu tarz hkmetin drt senede ne yaptn dnnce, bundan sonra da ne yaplabileceini anlarz. Drt senelik
ksa bir zaman iinde mevcudiyeti milliyemizi, erefimizi, ahsiyetimizi kurtardk. Btn dnyaya kar yalnz
bugnk mevcudiyetimizi muhafaza ile kalmadk, asrlarn omuzlarmza yklettii seyyiat da temizledik ve
onlarn faili olmadmz cihan beeriyete filen ispat ettik. Vaka bu tarz hkmet, bu ksa mddet iinde
milleti mreffeh ve mesut yapamad. Bin trl mihnet ve meakkatler iinde ilk admlarn atan bu tarz
hkmetin semeratn henz madd bir halde grm deiliz. Lkin yaplan eyler bize, yaplacak eyleri de pek
gzel gsteriyor. Hepimiz vicdanlarmzda en kuvvetli kanaatler ve emniyetlerle biliyoruz ki, milletimiz
behemehal zengin, mreffeh ve mesut olacaktr. Hkmetimizin tarz ve mahiyeti bu gayeyi temine kfidir,
kfildir ve kudreti iyidir.
Mustafa Kemal Paa bundan sonra iradei milliyeden, milletin hkimiyetini artk kimseye vermiyeceinden,
hkimiyetin bir millet iin hayat, namus ve her ey olduundan, artk milletin namus ve hayatn bakasna tevdi
edemiyeceinden, bu milletin elinden hkimiyetini almak istiyen hain ve ifalkrlarn artk muvaffak olmalarna
imkn olmadndan bahisle sz kendi haklarnda gsterilen tezahrata naklederek szlerine devam etmilerdir.
Gerek bu gece burada ve gerek dndenberi her yerde, muhterem hemehrilerim Adanallarn hakkmda
gsterdikleri ok kymetli, ok hararetli ve samim takdirat ve tecvecchattan btn mevcudiyetimle mtehassis
ve minnettarm.
Yalnz unu bir hakikat olarak biliniz ki, eref hi bir vakit bir adamn deil, btn milletindir. Eer yaplan
iler mhimse, gsterilen muzafferiyetler brizse, inklbat calibi dikkatse her fert kendini tebrik etmelidir.
nk byle byk eyleri ancak ok kabiliyetli olan byk milletler yapabilir ve bu milletin her ferdi byle en
kabiliyetli ve byk bir millete mensup olduunu dnerek kendini tebrik etsin.
Mustafa Kemal Paa bundan sonra milletteki tesantten, fikir, his ve azim birliinden, bu eydeki birlikle
muvaffakiyete erdiimizden, milletin bir kitlei tesant olmas sayesinde Yunann denize dkldnden ve
bundan sonraki mcadelede de bu tesand daha ziyade kuvvetlendirmee ihtiyacmz olduundan bahsederek
szlerine yle devam etmilerdir.
drt sene evvel mebdei teebbsatmda, kuvvetli szler sylemitim. Bu milletin derecei kabiliyetini
yakndan ve iinden grmek itibariyle kuvvetli szler sylemitim. O zaman onlar hiffet telkki eden hafif
dimal kimseler vard. Fakat srf milletimizin ruhundaki byk kabiliyete gvenerek vukuundan evvel
sylediini o szlerin, hakayik ve fiiliyat ile maddeten teeyyt ettiini grmekle bahtiyarm. Hibir szmde

milletime kar ricat vaziyetinde kalmadm. Onlar sylerken bir hayalperest gibi, hayal terennm eden bir air
gibi deil, onlar sylemekliim bu milletteki kabiliyet unsurlarn bilmekliimden idi. Yine ayn anasra
gvenerek siz muhterem iftilere katiyetle sylyorum ki, tiye ait sylediklerim de kolaylkla kabili husuldr
ve husul bulacaktr. Yeter ki birbirimize olan emniyet ve itimat mnselip olmasn.
yi biliniz ki, bu emniyet ve itimad ihlle si olanlar vardr. Sizi ifal ve izll etmek isteyenlere aka
sorunuz. Biliniz ki o ifalkrlar ak szden kanrlar. Onlar kulaktan kulaa sylemei tercih ederler. Siz onlara
fsldama istemiyoruz deyiniz. O hainlerin fslts kslsn, millet her eyi aka rensin ve aka sorsun.
Mustafa Kemal Paa burada harb ve sulh hakkndaki kanaatlerini akladktan sonra szlerine devam
etmitir:
Behemehal u ve bu sebepler iin, milleti harbe srklemek taraftar deilim. Harp zarur ve hayat olmal.
Hakik kanaatim udur: Milleti harbe gtrnce vicdanmda azab duymamalym, ldreceiz diyenlere kar,
lmiyeceiz diye harbe girebiliriz. Lkin, hayat millet tehlikeye maruz kalmaynca, harb bir cinayettir.
naallah iyi ve erefli bir sulh yapacaz. Sulhun imzasiyle nmzde bir alma devri alacak. O zaman
Trkiye Byk Millet Meclisi vazifei tarihiyesini ikmal etmi olaca iin, tabiatiyle yeni intihabat yaplacaktr.
Muhterem iftiler, yeni intihab ok mhim bir vatan meselesi olarak telkki ediniz. nk bundan sonra itima
edecek olan meclisin memlekete, millete yapmaa mecbur olduu vazifeler ok g, ok ar, ok mhimdir,
iinizde memleketi ve milleti en ok seven, aklna, ferasetine, vicdanna en ok gvendiiniz insanlar intihap
ediniz. Ancak bu sayede meclis sizin arzularnz ifaya, lyk olduunuz refah temin kudretine malik olacaktr.
Bana gelince millet beni tekrar intihap ederse, bu yeni meclise dahil olurum. O zaman vazifemi emniyetle
yapabilmek iin, bir Halk Frkas tekili emelin-deyim. Frkann programn zaman lzmnda btn millete
bildireceim. Memnun olursanz iyi bulduunuz yerler olursa onu kabul, memnun olmadnz yerler olursa
onlar da bana bildirirsiniz. Ben de tashih ederim, istiyorum ki, o program ahs olmasn, btn milletin program
olsun.
Mustafa Kemal Paa sonra siyasi duruma geerek dndklerini anlatmlar ve szlerine yle devam
etmilerdir:
Devletlere verdiimiz son mukabil cevab biliyorsunuz. Basit, meru, hayat olan artlarmz devletler kabul
etmezler de bizi harbe sevkederlerse, sakn tel etmeyiniz. Emin olunuz ki o zaman belki imdikinden daha
kuvvetli bir devre nail olacak, daha msait erait temin edeceiz. Ordularmz da her tarafta maddi ve mnevi
teminat istihsale kfi bir kudrettedir.
Mustafa Kemal Paa iftilere teekkr ederek daha msait zamanlarda kendileriyle hususiyet dairesinde
etrafl greceklerini temin eyliyerek iki saat onbe dakika devam eden konumasna aadaki cmle ile
nihayet verdi:
Muhterem iftiler, sizler hepimizin babassnz, hepimizin efendimizsiniz.
Hkimiyeti Milliye: 21 Mart 1923

***
ADANA ESNAFLARYLE KONUMA
(16. III. 1923)
Trk Ocanda Esnaf Cemiyetinin aynda Heyeti dare Reisi Ahmet Remzi (Yregir)nin sylevi zerine.

Adanann muhterem sanatkrlar,

Hepinizi samimiyetle, takdirle, muhabbetle selmlarm. Arkadamzn verdii izahattan fevkalde memnun
oldum. Bir milleti yaatmak iin birtakm temeller lzmdr ve bilirsiniz ki, bu temellerin en mhimlerinden biri
sanattr. Bir millet sanattan ve sanatkrdan mahrumsa tam bir hayata malik olamaz. Byle bir millet bir aya
topal, bir kolu olak, fakat ve alil bir kimse gibidir. Hatt kasdettiim mnay bu sz de ifadeye kfi deildir.
Sanatsz kalan bir milletin hayat damarlarndan biri kopmu olur. Yalnz unu syliyeyim ki, milletlere ferden
sanatkr yetitirmek kfi deildir, insanlar ferd olarak alrlarsa muvaffak olamazlar. nk Allah insanlar

yaratrken onlara yle bir hacet vermitir ki, her insan hemcinsi insanlarla almaa mecbur ve mahkmdur. Bu
itirak faaliyeti deta bir ihtiyac ilhi olunca, maksatlar birletirmenin nasl zaruret olduunu kolayca anlarz.
lk hakikat olarak anlarz ki, herhangi sanatta emniyetle terakki arzu edilirse ayn meslek ve sanatta bulunan
insanlarn mtesanit bir ekil altna girmesi lzmdr. Sizlerin bir sene evvel kendi sanatlarnz dahilinde birer
ekil aldnz iitmek ve tekil ettiiniz cemiyetle bu ekillerin byle umum bir mecmua husule getirdiini
grmek, benim iin en cidd ve en fahrver bir bahtiyarlktr. Bir millet sanata ehemmiyet vermedike byk bir
felkete mahkmdur. Birok unsurlar o felketin derecesini farketmez. Farkettii gn de ne kadar mthi bir
faaliyetle almak lzm geldiini tahmin eyleyemez. Artk tarihe karan Osmanl hkmeti, maatteessf
asrlarca yanl bir zihniyet sahibi oldu. nk onlar sanat ve sanatkrlar kendi milletlerinden yetimi
grmekten zevk almazlard. Hatt en evketli Osmanl padiahlarndan biri, zannedersem Kanun Sultan
Sleyman, askerlerinden bir Trk mslmann saralk sanatna sahib olduunu grnce, fevkalde meyus
mteessir olmutu. Onlarn nazarnda sanatkrlarn gayri mslimden olmas mraccaht. Onlar sanattaki hayat
menbalarn baka milletlerin elinde bulundurmann zararlarn gremiyorlard. Asl milletimiz sanattan
mahrumdu. Sanatkrlar azd. Mevcut olanlar da icabeden derecede sanatta mahir deildi. Arkadamz
beyanatnda demilerdir ki, Adanamza mstevli olan anasr saire, unlar, bunlar, Ermeniler sanat ocaklarmz
igal etmiler ve bu memleketin sahibi gibi bir vaziyet almlardr. phesiz hakszlk ve kstahln bundan
fazlas olamaz. Ermenilerin bu feyizli lkede hibir hakk yoktur. Memleketiniz sizindir, Trklerindir. Bu
memleket tarihte Trkt, o halde Trktr ve ebediyen Trk olarak yaiyacaktr. Geri bu gzel memleket kadim
asrlardan beri ok kere ecnebi istillarna maruz kalmt. Anasl Trk ve Turan olan bu lkeleri ranler
zaptetmilerdi. Sonra bu ranleri malp eden skenderin eline dmt. Onun lmiyle memalik taksim
edildii vakit Adana ktas da Silifkelilerde kalmt. Bir aralk buraya Msrllar yerlemi, sonra Romallar istil
etmi, sonra ark Roma yani Bizansllar eline gemi, daha sonra Araplar gelip Bizansllar komular; en
nihayet Asyann gbeinden tamamen kaynyan Trkler soyundan rkdalar buraya gelerek memleketi, hayat
sabka ve asliyesine iade ettiler. Memleket en nihayet yine sahibi aslilerinin elinde takarrr etti. Ermeniler
vesairenin burada hibir hakk yoktur. Bu bereketli yerler koyu ve z Trk memleketidir. Arkadalar, bu
memleketin halk zerinde kimsenin hak ve salhiyeti olmad gibi bu memleketi harice muhta ettirmemek de
size terettp eden bir vazifedir. Sanatn ehemmiyetini takdir etmeli ve bu takdirin bugnn icabatna gre, lzm
gelen vesaite tevessl ile olacan, anlamalyz. Sizler ki ok alyorsunuz. ok alanlar o nisbette havaya,
skna, istirahata muhtatrlar. Cuma gnlerini teneffs ve tatil gn yapmakla ok makul bir i yapm oldunuz.
Birer haftada bir gnlk tatil hem shhatiniz iin, hem de din icab olarak lzumludur. Biliyorsunuz ki, eriatte
Cuma namazndan maksat herkesin dkknlarn kapatarak, ilerini brakarak bir arada toplanmalar ve slamlarn
umuma ait meseleler hakknda dertlemeleri idi. Cuma gn tatil yapmak eriatn da emri icabdr. Bu kadarck
bir hakikati size herhangi bir zatn, mebus olsun, ben olaym, hac olsun, hoca olsun bu yaplan ey mugayiri
dindir demesi kadar kstahlk, dinsizlik, imanszlk olamaz. Muhterem sanatkrlar, aziz arkadalar, bizi yanl
yola sevkeden habisler bilirsiniz ki, alelekser din perdesine brnmler, sf ve nezih halkmz hep eriat
szleriyle aldata gelmilerdir. Tarihimizi okuyunuz, dinleyiniz... grrsnz ki, milleti mahveden, esir eden,
harab eden fenalklar hep din kisvesi altndaki kfr ve melanetten gelmitir. Onlar her trl hareketi dinle
kartrrlar. Halbuki, elhamdlillah hepimiz mslmanz, hepimiz dindarz, artk bizim dinin icabatn renmek
iin undan bundan derse ve akl hocalna ihtiyacmz yoktur. Analarmzn, babalarmzn kucaklarnda
verdikleri dersler bile, bize dinimizin esasatn anlatmaa kfidirler. Buna ramen hafta tatili dine mugayirdir
gibi, hayrl ve akla, dine muvafk meseleler hakknda, sizi ifal ve izlle alan habislere iltifat etmeyin.
Milletimizin iinde hakik ve cidd ulema vardr. Milletimiz bu gibi ulemasiyle mftehirdir. Onlar milletin
emniyetine ve mmetin itimadna mazhardrlar. Bu gibi ulemaya gidin. Bu efendi bize byle diyor, siz ne
diyorsunuz? deyiniz. Fakat sureti umumiyetle buna da ihtiya yoktur. Bilhassa bizim dinimiz iin herkesin
elinde bir miyar vardr. Bu miyar ile hangi eyin bu dine muvafk olup olmadn kolayca takdir edebilirsiniz.
Hangi ey ki akla, manta, menfaati mmeye muvafktr; biliniz ki o bizim dinimize de muvafktr. Bir ey akl
ve manta, milletin menfaatine, islmn menfaatine muvafksa kimseye sormayn. O ey dindir. Eer bizim
dinimiz akln, mantn tetabuk ettii bir din olmasayd ekmel olmazd, hir din olmazd.
Arkadalar, cemiyetinizi tekil edeli henz bir sene olmu, bir sene uzun bir zaman deildir ve dnnz ki,
bu bir seneyi de harb iinde geirdiniz. Buna ramen bir sene iinde elde ettiiniz neticelerden memnun ve
msterih olmalsnz. naallah harb muvaffakiyetle biter. Sulh gnleri gelecektir. almanzn semeratn asl o

zaman greceksiniz. Yalnz grdklerimizle iktifa etmiyelim. Bu grg bugn iin kfi deildir. Babalarmz,
babalarmzn babalar sanatla, millete hayat ve saadet verecek sahalarla lzumu kadar itigal ettirilmemi, kendi
evlerini ve kendi ilerini brakmlar; yabanclarn bekiliini yapmlar. Halbuki bizi mahvetmek istiyenler
sanatn her ubesinde terakki etmilerdir. Bugnk tezghla Amerika ve Avrupaya kar mcadelenin nasibi
malbiyettir. Kendi derecemizi bilelim. Munsif olalm. Neyi renmek lazmsa onu renelim. Bize din de
Allah da bunu emrediyor.
Byk dinimiz almyann insanlkla alkas olmadn bildiriyor. Baz kimseler asr olmay kfir olmak
sanyorlar. Asl kfr onlarn bu zanndr. Bu yanl tefsiri yapanlarn maksad, slamlarn kfirlere esir olmasn
istemek deil de nedir? Her sarkly hoca sanmayn, hoca olmak sarkla deil, dimaladr.
Bu gece milletin hakik tabakasna mensup siz esnaf ve sanatkrlarla bir sofrada bulunmakla ok memnun ve
mesudum. Bu memnuniyet ve saadetim asl siz sanatkrlarn ufak dkknlarnz yerine muhteem fabrikalar
yapldn grdm gn, en hakik ve en yksek derecesini bulacaktr.
Bir senelik faaliyetiniz, yaptnz tekilt bana bu neticeye varacamz emniyetini verdi. imdiden
memnuniyetlerimi izhar ederim.
Hkimiyeti Milliye: 21 Mart 1923

***
MERSNDE BR KONUMA
(17. III. 1923)
Millet Bahesinde Mersinliler adna Dr. Reit Galipin syledii nutka cevap.

Aziz kardeler,
Gen ve ok kymetli doktorumuz Reit Beyin szleri bence iki noktai nazardan kabili taksimdir.
Birincisi dorudan doruya kalbinin, vicdannn ve muhterem Mersin halknn vicdannn, benim kalbimdeki
hissiyata tercman olan hissiyatdr. Buna teekkr ile iktifa edeceim. Hakikaten muhterem doktorun dedii gibi,
benim iin dnyada en byk mevki ve mkfat milletin bir ferdi olarak yaamaktr. Eer Cenabhak beni bunda
muvaffak etmi ise, kr ve hamdlar ederim. Bugn olduu gibi mrmn nihayetine kadar milletin hadm
olmakla iftihar edeceim.
Muhterem Mersin halk, bugn hakkmda gsterdiiniz samim ve heyecanl tezahrattan size ayrca teekkr
ederim. Ayrca itiraf etmek mecburiyetindeyim ki, geldiim gnden bu na kadar hissiyatmn, memnuniyetimin
derecesini biliyorum, mutmain ve emin bulunuyorum ki, her taraftaki kardelerim gibi burada da bana muhabbet
ve itina eden kardeler var. Mersinliler, memleketiniz Trkiyenin ok mhim bir noktas bulunuyor, ok mhim
bir ticaret noktasdr. Memleketiniz btn dnya ile Trkiyenin en mhim bir irtibat noktasdr. Bunu sizler
benden iyi biliyorsunuz. Memleketinize sahip olabilmek iin ektiiniz elemler, azaplar, mahrumiyetler byk
olmutur. Bunu sizler takdir edersiniz. Hepimiz arzu edelim ki ac gnler tekerrr etmesin. Buna hakikaten lyk
olmak lzmdr. Muharebe meydanlarnda kymetli evltlarmzn sng ve silhlarnn muzafferiydi kfi deildir.
Bu muzafferiyet ve muvaffakiyet ok byktr. Ancak hakik refah ve saadete malik olabilmek iin, asl bundan
sonra almak lzmdr. Sizin iin zafer ve terakki sahas iktisadiyatta, ticarettedir. Bunu takdir ediyorsanz, ok
almaa mecbursunuz. Aksi takdirde memleketin sahibi hakiksi olduunuzu syleseniz bile, kimseyi
inandramazsnz. Bu hakikatla dolu szlerimle bu hakikati ifade ediyorum. Gnl arzu eder ki; burada bir saat,
bir gn deil, uzun mddet kalaym, daha husus hasbhaller yapalm. Fakat imdilik buna imkn yoktur. Szm
kesmek mecburiyetindeyim. Son sz olmak zere bu memleketin hakik sahibi olunuz, diyeceim. Burada
geirdiim saatler benim iin pek kymetli olmutur. Derin muhabbetlerle cmlenize veda ediyorum;
Allahasmarladk arkadalar.
Hkimiyeti Milliye: 21 Mart 1923

***
TARSUSTA FTLERLE KONUMA

(18. III. 1923)

iftiler Yurdunda sylenen bir nutka cevap.

Tarsusun Muhterem iftileri!

Namnza beyanatta bulunan arkadanz beni ok mtehassis eden szleriyle sizlerin kalbinizde,
vicdanlarnzda, dimalarnzda mevcut hissiyat ve dncelerin, bence malm olduunu ifade eylediler. Bu sz
hakikaten dorudur. Ben ne dndklerinizi bilen, ne hissettiklerinizi duyan, ne dertleriniz olduunu anlyan bir
arkadanz, bir kardeiniz olmakla iftihar etmekteyim. Bildiim, duyduum, anladm bu eylerin esas sizlerde,
byk kalplerinizde mevcut olan cevherdir. Bu kymetli cevherdir ki, bu milleti kazadan beldan, izmihlalin
felketinden kurtard ve milletin en kuvvetli istinat temeli oldu. Sizler iin, memleket iin, her taraftan inenen
vatan kurtarmak iin, dier arkadalarla beraber hizmete atlmaklm, bana muvaffakiyetimize gvenmek
cesaretini veren, hep sizlerin kalp ve vicdanlarnzdaki hissiyata vkf bulunuumdand. Aziz iftiler! imdiye
kadar sizi anlyan, sizin byk ruhunuzu takdir eden bu arkadanzn sizin iin, sizin refahnz ve istikbaliniz iin
neler dndn, bundan sonra da nallah maddi semereleriyle renmi olacaksnz. Bu husus iin imdi
burada fazla sz sylemeyi zait addediyorum. Yalnz bir iki kelime arzedeyim: imdiye kadar yani buuk sene
evvele kadar vatann birok unsurlar iinde en ok zahmet, meakkat, elem eken sizdiniz. Herkesten ok alan
siz olduunuz halde, en ok cefay eken sizdiniz. Yatan en ok sizin emeinize istinad ettii halde en az bahtiyar
ve mesut olan yine sizdiniz. Bunun sebebi sizinle itigal edilmemesi idi. Sizi dnen pek az kimse vard. Siz
iftiler o eski hkmette, umumiyetle hemen hi dnlmiyordunuz. Sizi ne zaman dnrlerdi, bunu pek iyi
bilirsiniz. Sizi ya harb olunca, ya hazinelerini doldurmak lzm gelince hatrlarlard. Binaenaleyh alan sizdiniz;
kazanan, len sizdiniz. Neticede siz sefalete mahkm olurdunuz ve sizin faaliyetinizden, fedakrlnzdan
bakalar istifade ederdi. Artk bundan sonra byle olmyacaktr. Artk her eyden evvel kendinizi dnecek,
kendi evinizi mmur klacak, kendi refahnz temin eyliyecek, ikinci derecede bakalarn dneceksiniz.
Hepinizin malmudur ki, milletin ekseriyeti sizlersiniz ve yine malmunuzdur ki, memleketimiz u iki eyin
memleketidir: biri ifti, dieri asker. Biz ok iyi ifti ve ok iyi asker yetitiren bir milletiz. yi ifti
yetitirdik: nk topraklarmz oktur, iyi asker yetitirdik: nk o topraklara kasdeden dmanlar fazladr. O
topraklar srenler, o topraklar koruyan hep sizlersiniz. Bundan sonra da daha iyi ifti ve daha iyi asker
olacaz. Lkin bundan sonra asker oluumuz artk eskisi gibi bakalarnn hrs, an ve hreti, keyfi iin deil;
yalnz ve yalnz bu aziz topraklarmz muhafaza etmek iindir.
Memleketimizin her yerinde ve her noktasnda olduu gibi, siz Tarsus iftileri de burada tarlalarnz
ineyen dmana kar, sapan brakarak, silhla kar koydunuz. Tarsusta dmanla burun buruna harbettiniz.
iinizde mcahitlikle itihar eden kahramanlar kt. Onlar hem kendileri iin, hem memleketiniz iin, hem btn
vatan iin kahraman oldular. Elhamdlillah bunlara muavenet edenler, bu mcahitlere zahir olanlar himmetlerinin
mesut neticesini grmekten mahrum kalmadlar. O mcahedeler dnyay hayretlere dren kymetli neticeler
verdi. Emin olunuz; byle bir neticeyi dnyada hibir millet kolaylkla istihsal edememitir. Milletimiz ok
cevherli, ok kabiliyetli, dier milletlere ok faik olduunu bu mcahedede gsterdii uurla, azimle, hamasetle
pek gzel ispat etti. Bu kabiliyeti bundan sonra da imar sahasnda gsterecektir. iftilerimizin gayretiyle
memleketimizin mahsuldar tarlalar birer mamure menba olacaktr. phesiz bu mamureyi, cihandaki
dmanlara kar mdafaa iin kymetli bir ordumuz da bulunacaktr. Muhterem iftiler, hep yalnz sizden ve
askerden bahsettiim iin, buraya kadar yalnz bu iki unsur zerinde sz sylediim iin dier unsurlara o kadar
ehemmiyet vermediim mnasn anlamaynz. Srtnza giydiiniz elbise, ayanza geirdiiniz kunduradan en
ufak eylere kadar sanat sahiplerine muhtasnz.
Btn bu ihtiyacnz temin iin paranz dmanlara vermemek lzmdr. Kazancnzn heba olmamas iin,
bakalarna haragzar olmamak iin dindanz olan, kendinizden olan sanatkrlara koacaksnz, onlara yardm
etmek hem borcunuz, hem menfaatinizdir. Sonra mahsult memleket iinde istihlk etmek sizin gayretinizle
mtenasip olmaz. Elbette yalnz ahs ihtiyacnz tehvin etmek iin almyorsunuz. htiyacnzdan fazla
mahsult harice sevk ve onlar altna kalbedeceksiniz. Bunu yapabilmek iin tccarlara ihtiyacnz vardr. Eer
tccarlar bizden olmazsa mill servetin ehemmiyetli bir ksm imdiye kadar olduu gibi yine ayarda kalacaktr.
Onun iin mill ticaretimizi ykseltmee mecbursunuz. Btn bu basit fakat hayat hakikatleri bilerek,
bilmiyenlere de yolu ile veya zor ile anlatarak gayemize yryeceiz. Hepiniz pek gzel anlamsnzdr ki, bizi o

gayeye varmaktan meneden iki kuvvet vardr. Biri haric dmanlardr. Bunlar bizi bir mstemleke haline
koymak iin terakkimizi istemeyenlerdir. Fakat ifti arkadalar, muhterem babalar, bizim iin bunlardan daha
muzir, daha mhlik bir snf daha vardr: o da iimizden kmas muhtemel olan hainlerdir. Akl eren, memleketi
seven, hakikati gren kimselerden byle dman kmaz, iimizde byleleri karsa onlar ya akl ermiyen
cahiller, ya memleketi sevmiyen fenalar, ya hakikati grmiyen krlerdir. Biz cahil dediimiz vakit mutlaka
mektepte okumam olanlar kasdetmiyoruz. Kasdettiim ilim, hakikati bilmektir. Yoksa okumu olanlardan en
byk cahiller kt gibi, hi okumak bilmiyenlerden de bilhassa sizlerin iinizde grld gibi, hakikati gren
hakik limler kar. Szlerime hitam verirken bir daha tekrar dikkatinizi u noktaya celbediyorum. Paramz,
hayatmz haric dmanlarn tasallutundan kurtarmak, bu memleketin haric dmanlara esir olmasna msaade
etmemek ne kadar lazmsa, ayn zamanda ve onlardan daha fazla bir teyakkuzla dahil dmanlara, dahildeki
muzir adamlara da dikkatle bekilik yapmak ve onlarn her hareketlerini gzden karmamak mecburiyetindeyiz.
Biz ancak bu gayretle, bu intibahla alarak muvaffak olacaz. Btn dnya Trkiyenin mevcudiyeti
muhtereme sine gpta edecek ve milletimize lyk ve mstahak olduu yksek mevkii ayracaktr. Byle bir
millete mensubiyetimden dolay ok bahtiyar ve mftehirim.
Hkimiyeti Milliye: 25 Mart 1923

***

TARSUSDA GENLERLE KONUMA

(18. III. 1923)
Genlik Yurdunda verilen nutka cevap.

Tarsus genlerini takdirle selmlarm. Fertler hayatta devre geirir. Devletlerin hayat da bu edvar
geirebilir. Eski Osmanl hkmeti bu edvar hayatiyenin n yaadktan sonra tarihi ademe kart. Onun
yerine tarihi cihanda bir yeni Trkiye devleti kaim oldu. Yeni Trkiye devleti btn Trklk secayasn, yani
onun din, azimkar, faziletli vamilini kendisinde cemetmitir. Genler, biz size maziden, mazinin hurafatndan,
mevcudat maziyeden ri bir mevld kardk. Hdisattan, hdisatn zaruretinden kan bu mevld, sizin pek
kymettar itirakinizle, mnevver mzaheretinizle kt. Bu mevldu bytp ykseltmek bizlerden sizlere
tevecch eder. Bu vazifede muvaffak olacanza grdm delil sayesinde pek ok kuvvetlerle iman
edenlerdenim. Muhterem genler, hayat mcadeleden ibarettir. Bundan dolay hayatta yalnz iki ey vardr. Galip
olmak, malp olmak. Size, Trk genliine terk ve tevdi ettiimiz vediai vicdaniye, yalnz ve daima galip
olmaktr ve eminim daima galip olacaksnz. Milletin esbap ve eraiti tealisi iin yaplacak eylerde, atlacak
hatvelerde katiyen tereddt etmeyin. Milleti o merhalei tealiye gtrmek iin dikilecek haillere hep birlikte mni
olacaz. Bunun iin dimalarnza irfanlarnza, malmatnza, icabederse bileklerinize, bazularnza
bacaklarnza mracaat edecek, fakat neticede mutlaka ve mutlaka o gayeye varacaz. Gerek burada ve gerek
seyahat ettiim btn yerlerde gen arkadalarnz, hep sizler gibi hisli, azimkar ve cesurdur. Binaenaleyh
imdiden tinin parlak ufuklarn grmekle mesuttur. Bu millet sizin gibi evltlariyle lyk olduu mertebei
kemali bulacaktr. Beni ok memnun ettiniz. Huzurunuzla ve bilhassa azimkar szlerinizle mesudum. Size,
arkadalarnza ve Tarsus halkna mteekkirim.
Hakimiyeti Milliye: 25 Mart 1923

***
KONYA ESNAF VE TCCARLARYLE KONUMA
(20. III. 1923)
Hkmet binasnda esnaf ve tccarlar tarafndan tertip edilen ziyafette.

Muhterem efendiler,
Bundan evvelki ziyaretlerimde olduu gibi, bu defa dahi muhterem Konyaklarn hakkmda gsterdikleri
samim ve hararetli tezahrattan dolay ok mtehassisim. Btn Konyallara teekkratmn bildirilmesini rica
ederim. Belediye Reisi Beyefendinin kendi ahs namna, Konya halk namna, Konyann ulemas, esnaf,
tccaran namna ahsm iin izhar ettikleri takdirkr hissiyata da ayrca teekkr ederim. Memleketimizde,
gidebildiim her yerde, uradm her beldede muhterem halkmzn ok samim, ok hararetli, ok kalb
tezahratn, byk ruhlu, milletimizin her yerde muhabbet, emniyet ve itimadn grmekle mesut ve bahtiyarm.
Fakat milletimin bu muhabbetine, bu emniyet ve itimadna kesbi liyakat ettiimi iddia edemem. Bu emniyet ve
itimada, ancak bundan sonra da tarihe, millete, vatanma kar uhdeme den vazifei namusu en son hadde kadar
ifa ile kesbi liyakat etmee gayret edeceim.
Kadzade Ahmet Efendinin kalb ve samim szleri beni bakaca mtehassis etti. Kendilerine sureti
mahsusada teekkr ederim. Efendiler, bilmem hatrnzda m, sene evvel de Konya halkyle kar karya
gelmi, kendileriyle mdavelei efkrda bulunmu, o zaman milletin iinde bulunduu elm eraiti Konyallarla
babaa konumutum. O zaman mukaddes topraklarmz her taraftan inenmi bulunuyordu. Dmanlar btn
memleketimize hkimdi. 0 zaman demitim ki; muhterem Konyaklar, bu milletin namusunu, hayatn, istikbalini
kurtarmak iin onun btn mevcudiyetine kasteden kuvvetleri mahvetmee bu milletin kabiliyeti, asaleti, azmi
kfi ve vfidir. Bu szmn sdkn vukuat ispat etti. nk bu milletin azmi, tesand, hamaseti sayesinde
nihayet dman muzmahil ve perian edildi.
Haric dman artk bizim iin, bir dman olmaktan kmtr. stikllimizi mahva alanlar artk bizim iin
korkun deildir. Onun tehlikeli olamamas iin icabeden tedabir alnmtr. Biz haric dman bu hale, milletin
birliiyle getirdik. Lkin dman yalnz harite deildir. Dahilde de bu milletin hayatiyle oynamak isteyen

dmanlar var. Haric dmana kar ittihaz ettiimiz tedabiri, gsterdiimiz birlii dahil dmana kar da daha
iddetle, daha teyakkuzla gstermeliyiz. Sng ile, silhla, kanla istihsal ettiimiz zaferden sonra, irfan, ilim. fen,
iktisadiyat gibi sahalarda muzaffer olmak iin alacaz. Milleti refah ve ikbale gtrecek bu sahalarda
emniyetle, muvaffakiyetle yryebilmek ise, yalnz bir arta mtevakkftr. Bu art bulunmazsa o sahalarda
muvaffakiyetimiz imknszdr. Bu art udur: milletin dorudan doruya kendi hkimiyetine kendinin sahip
olmasdr. bucuk drt seneden beri tatbik edilerek milleti halsa erdiren, bundan sonra da ebediyen tatbiki ile
milleti ikbale gtrecek olan bu tarz idare iin tehlikelerin hepsi zail olmu deildir. Lkin hkimiyetine
dorudan doruya sahip olmann kymetini pek iyi anlyan ve pek iyi bilen millet, bu mukaddes hkimiyetine
kar ba gsterecek her tehlikeyi kahredecektir. Konyallar tarihin her inklp devrinde ac. tatl gnler grdler.
Tarihin bu dersindeki ehemmiyeti herkes gibi muhterem Konyallarn da takdir edeceine eminim. Bu
emniyetledir ki. Konyann mill hkimiyetin istikrarnda en kudretli istinat noktalarndan biri olacana byk
kanaatim var. Konyallarn ziraat, ticaret sahasnda ibraz ettikleri faaliyet, malik bulunduklar akl selim ve
memleket sevgisi beni pek hakl olarak bu emniyete gtrmektedir. Muhterem Konyallarla byle bir sofrada
bulunmaktan dolay memnunum ve mesudum. Cmlenize teekkrler ederim.
Sylevin sona ermesi zerine Konya tccarlarndan Kakzade Tahirin, hkmetin ticaretimizi gelitirmek
iin ne gibi fikirlere sahip olduunu sormas zerine Mustafa Kemal Paa tekrar ayaa kalkarak szlerine
devam etti:
Arkadalar. Kakzade Tahir Efendi biraderimizin bu .sualini muhtac tavzih ve tenvir buluyorum. Kendileri
soruyor ki, hkmetin ticaret hakknda ne gibi dnceleri vardr. Evvel emirde unu syliyeyim ki bendeniz
iinizde hkmet namna deil, meclis namna deil, ordu namna deil, sadece bir mebus gibi belki de yalnz
bir arkadanz, bir kardeiniz gibi bulunuyorum. Onun iin sualinize hkmet namna cevap vermee salhiyetim
yoktur. Malmu liniz hkmetimiz Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetidir. Hkmet meclisin kendisidir.
Meclis ise bana u ve bu hususta bizim noktai nazarmz izah et, diye bir karar ve o karar neticesinde bir
salhiyet vermi deildir. Eer hkmet kelimesinden maksadnz meclis deil de, meclisin uabat devlette kendi
namna icray hkmete tevkil ettii Heyeti Vekile maksud ise onlarn namna da sz sylemee salhiyettar
deilim. nk yine malmu linizdir ki, Heyeti Vekile zas Tekilt Esasiye ahkmna gre ferden ve gerekse
heyeti mecmualariyle meclise kar mesuldrler. Binaenaleyh kendi mesuliyetleri tahtnda ifay vazifeye
mecbur zevat namna sz sylemekten kendimi menetmei muvafk buluyorum. Eer sualinizi Sen ne diyorsun?
Senin ticaretimiz hakkndaki fikrin nedir? diye soraydnz o zaman cevap vermekte beis grmezdim ve kabul
ediyorum ki asl maksadnz da budur. Ben de bu suretle fikrimi arzediyorum: Efendiler, ticaret hakkndaki
dnceleri iki ekilde tesbit eyliyorum. Biri bugne ait ve bu gnn istilzam ettii dnceler, dieri tiye ait
yani sulhten sonra milletin arzu ve amaline ait dnceler. Eer bugn iin ticaretimiz hakknda ne dnyorsun
diye sorarsanz, bu suale bir tek cevap vereceim. Bugn iin dndm yegne ey kapitlsyonlardr.
Maddeten, fiilen, kanla kaldrlm olan kapitlsyonlarn bir daha dirilmemek zere ademe gmlmesini temin
etmektir. Ticaretimizin de, sanayimizin de, her nevi iktisadiyatmzn da inkiaf ve taalisi ancak bunun ile
kaimdir. Bugne ait olan bu cihet temin edildikten sonra, yarna ait olan Trkiye ticaretinin dnya ticareti ile
rekabet edebilmesi iin, dnlmesi lzm gelen eyleri bittabi siz tccarlar benden daha iyi bilirsiniz. Ticaret
iin iki ey lzmdr. Biri, harice karlacak mahsult mercileri temin etmektir. Bu olmazsa ticaret yoktur.
Bunlar harice sevkedebilmek iin seri ve emin vastalara muhtacz. Binaenaleyh btn kuvvetimizle bir n evvel
otomobiller, oseler ve imendifer yapmaa mecburuz. Saniyen ticarette dneceimiz ikinci i ihracat ve
ithaltmza tavassut vazifesini gren ticareti ayar elinden kurtarmaktr. Maatteessf bu ticaret kendimizde
deildi. Mill ticaret messeseleri birer birer elimizden kmt. Artk halkmzn tccar snfn zengin edebilmek
iin, ticaretin hari ellerde bulunmasna mni tedabiri ittihaz etmek mecburiyetindeyiz. Arkadalar, ithalttan
ziyade ihracattr ki, memleketi zengin yapacaktr. Halbuki ihracatmz ancak sahillerimize kadar gidiyor ve
oradan bu ihracat, memaliki ecnebiyeye sevkedilirken ayar eline geiyor. Kazancmzn ksm mhimmi bu
suretle bizden kyor. Onun iin ihracat, menbalarmz bizden olan tccarlarmzn elinde bulunmaldr, ite
ticaretimiz iin balca dnlecek eyler bunlardr. Bunlarn her birini bugnk medeniyete gre, medeniyetin
bugnk icabatna gre, cihan ticaretinin bugnk esasatna gre kolaylkla temin edeceimizi zannetmek
gafletine dmemelidir. Lkin g de olsa, az da olsa mkilt da eksek, bu gayeye yryecek ve inallah
muvaffak olacaz.

Hkimiyeti Milliye: 26 Mart 1923

***
KONYA GENLERYLE KONUMA
(20. III. 1923)
Trk Ocanda verilen ay ziyafetimle sylenmitir.

Muhterem genler.
Trk Oca namna hakkmda sylenen szlerden, izhar olunan muhabbet ve emniyetten dolay ocak azay
kiramna sureti mahsusada teekkr ederim.
Arkadalar, hakikaten bu millet asrlarca kendi arsuzu hilfnda, milletin ml ve menafii hilfnda olarak sevk
ve idare edilmi, millet hibir devrei tarihiyede meftur olduu kabiliyeti inkiaf ettirecek sahai mesaiye malik
olamamtr. Ve bu ademi mazhariyet yznden birok felketlerin zebunu kalmtr. O ac felkeler milleti
mevte kadar isal edebilecek mahiyeti haizdi. ayan teekkrdr ki, en son lm darbeleri millette en hayat
intibahlar tevlide medar oldu. Ancak o sayededir ki, buuk drt senedir milletin hemahenk mesaisi neticesindedir ki, millet cmlemizi memnuniyette, dnyay hayrette, dmanlar dehette brakan muzafferiyata,
muvaffakiyata ve tevfikata mazhar oldu. Bizi kendi benliimize sahip yapan bu intibaha; bize kendimizi bulduran
bu hakik teyakkuza daha evvel malik bulunsa idik, daha eskiden kendi mevcudiyetimiz, kendi selmetimiz, kendi
gayemiz iin alm olsaydk, bugnk netice daha parlak olur ve biz son bdirelere dmiyerek dnyann en
bahtiyar milleti olurduk. Milletimiz en yksek derecei temeddnde, en parlak mertebei kemalde, en anl izzeti
ikbalde iken, dier bir takm milletler ancak milletimizin darebat karsnda kendi benliklerini bularak o darebat
geirdikten sonra bugnk vaziyetlerini bulmular, biz ise onlardaki intibaha bedel, ok derin gafletler iinde
puyan olup gelmiizdir.
Arkadalar, her yerde sylyoruz, her yerde sylyor ve tekrar ediyoruz, milletin bugnk muzafferiyat pek
parlak olmakla beraber henz milletimizi hakik halsa mazhar klmamtr. Belki bundan sonraki mesaimiz,
zaferi istihsalde olduu gibi ayn himmetle, ayn fedakrlkla yaplacak mesai neticesindedir ki, asl gayeye vasl
olacaz. O gayeye varmak iin de her eyden evvel bizi imdiye kadar gaflet iinde brakan esbab ve vamili
tahlil etmek, meydana karmak, virdi zeban etmek lzmdr. Bu hakayiki, vicdan milletin kulana isal etmek,
bu hakayiki milletin vicdanna iyice hakketmek iin onlar bir daha, be daha sylemek, onlar daima ve daima
tekrar etmek lzmdr. Milleti uzun asrlar gaflette brakan esbab mtenevvia arasnda hakik noktay, bir kelime
ile ifade etmi olmak iin diyebilirim ki, btn sefaletlerimizin sebebi katisi zihniyet meselesidir. nsanlar ve
insanlardan mrekkep olan cemiyetler her eyden evvel btn fertleriyle salim bir zihniyete sahip olmaldrlar.
Zihniyeti zayf, rk, sakm, sehf olan bir heyeti itimaiyenin btn mesaisi hebadr. tiraf mecburiyetindeyiz
ki, btn slm leminin cemiyat itimaiyesinde hep yanl zihniyetler hkm srd iindir ki, arktan garba
kadar slm memleketleri dmanlarn ayaklar altnda inenmi ve dmanlarn zinciri esaretine gemitir,
Bu fikrimi izah etmek arzusiyle bir az daha tafsilt vermek isterim. Cmlenizce malmdur ki, cenab
Peygamber ahkm nususu teblie memur olduu tarihte, etraf lkelerde muhtelif akvam vard. Dini islm btn
beeriyete kabul ettirmek iin, fisebilillh selli seyfeden mcahidini Arap, asrlarca yksek medeniyetler yaam
mill mazilerine ve rf ananelerine sahip birok akvam, Trkler, ranler, Msrllar, Bizansllar gibi akvam az
zamanda dairei slmiyete aldlar. Yine fennen, ilmen, maddeten gryorsunuz ki, herhangi bir kavim yeni bir
ekil alnca, devleti btn esasatiyle tekabbl etmekte, hazmetmekte, duar mklt oluyor. Daima uzun bir
mazinin kendi mevcudiyetinde yaadn gryor. Daima asrlk medeniyetinin kendi bnyei itimaiyesinde
tekarrr ettirdii itiyadata, itikadata merbut kalyor ve byle her yeni bir ey alan kavimlerde yeniyle eskinin
birbirine kartn, yeni eyin esasatiyle kendinde mevcut eski esasatin mezcedildiini gryoruz. Bu kaidei
tabiiye, kabul islm eden milletlerde de aynen tecelli eyledi. Dini mbini islmn ok ulv, ok kymetli esasat
ve hakayikini bu milletler olduu gibi almamakta muannit bulundular, slmiyetin ilk parlak devirlerinde mahsuli
mazi olan dat sakime bir zaman iin kendini gstermee ve ika nfuza muktedir olamamsa da, biraz sonra
hakayiki islmiyeye temessk, esasat islmiyeye tevfiki harekt etmekten ziyade mazinin mevrusatndan olan
dat ve itikadat, dine kartrmaa balamlardr.

Bu yzden cemiyeti islmiyeye dahil birtakm kavimler islm olduklar halde sukuta, sefalete, inhitata maruz
kaldlar. Mazilerinin sakm veya batl itiyadat ve itikadatiyle islmiyeti tevi ettikleri ve bu suretle hakikati
islmiyeden uzaklatklar iin kendilerini dmanlarn esiri yaptlar.
Bu akvam islmiyenin iinde bizim milletimiz olan Trkler ananat ve teaml mill itibariyle sakm eylere
malik deillerdi. Trk ananat itimaiyesinin pek ou hakikati islmiyeye mutabk ve yaknd. Lkin Trkler
bulunduklar saha, yaadklar menatk itibariyle bir taraftan ran ve dier taraftan Arap ve Bizans milletleriyle
hali temasta idiler. phe yok ki, temaslarn milletler zerinde tesirleri grlr. Trklerin temas ettii milletlerin
o zamanki medeniyetleri ise tefesshe balamt. Trkler bu milletlerin sakm datmadan, fena cihetlerinden
mteessir olmaktan meninefs edememilerdir. Bu hal kendilerinde mevve, gayri ilm, gayri insan zihniyetler
tevlidinden hl kalmamtr. te sukutumuzun belli bal sebeplerinden birini bu nokta tekil ediyor.
Yine biliyorsunuz ki, slm lemine dahil cemiyat ile lemi hristiyaniyet kitleleri arasnda birbirini gayri
kabili af gren bir husumet mevcuttur. slmlar, hristiyanlarn, hristiyanlar islmlarn ebed dmanlar oldular.
Birbirlerine kfir, mutaassp nazariyle baktlar. ki dnya yekdieriyle asrlardanberi bu taassup ve husumetle
yaad. Bu husumetin neticesidir ki, islm lemi garbn her asr bir ekil ve rengi nevin alan terakkiyatndan uzak
kalmt. nk ehli islm o terakkiyata ademi tenezzlle, nefretle bakyordu, ayn zamanda, iki kitle arasnda
uzun asrlardr devam eden husumet ilcasiyle islm lemi silhn biran elinden brakmamak mecburiyetinde
bulunuyordu. te silhla bu itigali daim, hissi husumetle garbin tecedddatna ademi iltifat, inhitatmzn esbab
ve vamilinden dier mhim bir sebebini tekil eder. Bu saydm sebeplerden baka asl bizim milletin, bilhassa,
mnevveranmzn ok dikkatle, ok ehemmiyetle nazar itibare alaca bir sebep vardr ve bence bu sebep
imdiye kadar terakki edemeyiimizin, en son kademede kalmzn unutmyalm memleketimizin batan
baa bir harabe oluunun sebebi aslisidir. nhitatmzn bu ana 6ebebini u nokta tekil ediyor: slm lemi iki
snf ayr heyetlerden mrekkeptir. Biri ekseriyeti tekil eden avam, dieri ekaliyeti tekil eden mnevveran.
Bozuk zihniyetli milletlerde ekseriyeti azime baka hedefe, mnevver denen snf baka zihniyete maliktir. Bu iki
snf arasnda zddiyeti tamme, muhalefeti tamme vardr. Mnevveran kitlei asliyeyi kendi hedefine sevketmek
ister; kitlei halk ve avam ise bu snf mnevvere tbi olmak istemez. O da baka bir istikamet tyinine alr.
Snf mnevver telkinle, iradla kitlei ekseriyeti kendi maksadna gre iknaa muvaffak olamaynca, baka
vastalara tevessl eder. Halka tahakkm ve tecebbre balar; halk istibdatta bulundurmaa kalkar. Artk burada
asl tahlil noktaya geldik. Halk ne birinci usl ile ne de tahakkm ve istibdat ile kendi hedefimize srklemee
muvaffak olamadmz gryoruz; neden?
Arkadalar,
Bunda muvaffak olmak iin mnevver snfla halkn zihniyet ve hedefi arasnda tabi bir intibak olmak
lzmdr. Yani snf mnevverin halka telkin edecei mefkureler, halkn ruh ve vicdanndan alnm olmal.
Halbuki bizde byle mi olmutur. O mnevverlerin telkinleri milletimizin umku ruhundan alnm mefkureler
midir?
phesiz hayr, mnevverlerimiz iinde ok iyi dnenler vardr. Fakat umumiyet itibariyle u hatamz da
vardr ki, tetkikat ve tetebbuatmza zemin olarak alelekser kendi memleketimizi, kendi tarihimizi, kendi
ananelerimizi, kendi hususiyetlerimizi ve ihtiyalarmz almayz. Mnevverlerimiz belki btn cihan, btn
dier milletleri tanr, lkin kendimizi bilmeyiz.
Mnevverlerlerimiz milletimi en mesut millet yapaym der. Baka milletler nasl olmusa onu da aynen yle
yapalm der. Lkin dnmeliyiz ki, byle bir nazariye hibir devirde muvaffak olmu deildir. Bir millet iin
saadet olan birey dier millet iin felket olabilir. Ayn sebep ve erait birini mesut ettii halde dierini bedbaht
edebilir. Onun iin bu millete gidecei yolu gsterirken dnyann her trl ilminden, kefiyatndan,
terakkiyatndan istifade edelim, lkin unutmyalm ki, asl temeli kendi iimizden karmak mecburiyetindeyiz.
Milletimizin tarihini, ruhunu, ananatn sahih, salim, drst bir nazarla grmeliyiz. tiraf edelim ki, hl ve
hl mnevveranmzn genleri arasnda halk ve avama tetabuk muhakkak deildir. Memleketi kurtarmak iin bu
iki zihniyet arasndaki ayrl durdurmak, yrmee balamadan evvel bu iki zihniyet arasndaki tetabuku
tevlidetmek lzmdr. Bunun iin de biraz avam kitlesinin yrmesini tacil etmesi, biraz da mnevverlerin ok

hzl gitmesi lzmdr. Lkin halka yaklamak ve halkla kaynamak daha ok ve daha ziyade mnevverlere
tevecch eden bir vazifedir.
Genlerimiz ve mnevverlerimiz ne iin yrdklerini ve ne yapacaklarn evvel kendi dimalarnda iyice
takarrr ettirmeli, onlar halk tarafndan iyice kabili hazim ve kabili kabul bir hale getirmeli, onlar ancak ondan
sonra ortaya atmaldr. Ben ok mitvarm ki, genlerimiz bunu yapacak derecede yetikindir. Biliyorum ki
ihtiyarlarmz gibi genlerimizin de tecrbeleri vardr. Zira milletimizin yakn senelere ait grd elm dersler,
yakn senelerin en kesif vekayi ile mebu oluu, devrimizin genlerini eski devirlerin ihtiyarlar kadar ve belki
onlardan fazla vakayiin ahidi, binaenaleyh genlerimizi ihtiyarlar kadar tecrbe sahibi yapt. Herhangi gencimiz
yaad devrin belki misli nisbetinde vakayie ahit olduu iin her gencimiz misli ya sahibi addedebilir,
onlar da ihtiyarlar gibi tecrbeli telkki eyliyebiliriz. Genlerimizin grdkleri bu tecrbelerden istifade ederek
faal, memlekete hadim ve azm imanla mcehhez olarak vazifelerini bihakkn ifa edeceklerine eminim.
Arkadalar,
Bizim halkmz ok temiz kalpli, ok asil ruhlu, terakkiye ok kabiliyetli bir halktr. Bu halk eer bir defa
muhatablarnn samimiyetle kendilerine hdim olduklarna kani olursa her trl hareketi derhal kabule madedir.
Bunun iin genlerin her eyden evvel millete emniyet bahetmesi lzmdr.
Bunun iin mefkremizi vuzuhla ifade etmeliyiz. Onu imanla duymal ve onu ok sebatkrane takip etmeliyiz.
ahs menafiimizden, hasis emellerimizden tecerrde ancak byle canl ve alevli mefkure sayesinde muvaffak
olacaz. Genlerin kardeleriyle, babalariyle, tecrbedide ihtiyarlariyle, ruhu islmiyete vkf hakik ulemay
kiramiyle beraber mesaisinde muvaffakiyete mazhar olaca muhakkaktr.
Fakat btn hsnniyete, gsterilen btn sebata, azim ve metanete, ibraz edilen btn vahdet ve tesande
ramen yine en gzel, en musib, en doru zihniyetleri ve mefkureleri bozmaa alacak insanlara tesadf
edilecektir, ylelerine kar btn efrad millet ok edit mukabelede bulunmaldr. Hepimiz iin ylelerine kar
kahir bir kitlei vahdet eklinde tecelli etmekliimiz en zaruri bir lzimei vicdaniyedir.
Zira bu hususta mfsitlik yapacak insanlara msamaha gstermek, ulvicenab ibraz etmek eseri terbiye deil,
belki bir milletin saadetine, erefine, namusuna gz dikmi insanlara msamahadr ki, hibir vakit, hibir ferd
buna msaade edemez. Hi kimse buna msaade etmek hakkna malik deildir ve siz de olmamalsnz.
Arkadalar,
Bir milletin namuskr bir mevcudiyet, ayan hrmet bir mevki sahibi olmas iin, o milletin yalnz lim ve
mtefennin bulunmas kfi deildir. Her ilmin, her eyin fevkinde bir hassaya sahip olmas lzmdr ki, o da o
milletin muayyen ve mspet bir seciyeye malik bulunmasdr. Byle bir seviyeye malik olmyan fertler ve byle
fertlerden mrekkep milletler hibir dakika hakik bir devlet tekil edemezler. Byle milletler birer fesat oca
olurlar. Benim bildiime gre memleketimizde ok senelerden beri alm ve elan mukaddes atelerle yanan, ve
alevi her mensup olann kalb ve vicdann mnevver klan Trk ocaklarnn esas gayesi millete byle mspet bir
seciye vermektir. Trk ocaklar milletin hars zerinde mhim tesirler yapmaldr. Zaten bunu yapyorlar ve daha
ziyade yapacaklardr. Biz milliyet fikirlerini tatbikte ok gecikmi ve ok teksl gstermi bir milletiz. Bunun
zararlarn fazla faaliyetle telfiye almalyz. Bilirsiniz ki, milliyet nazariyesini, millet mefkuresini inhille si
olan nazariyatn dnya zerinde kabiliyeti tatbikiyesi bulunamamtr. nk, tarih, vukuat, hdisat ve mahedat
hep insanlar ve milletler arasnda, hep milliyetin hkim olduunu gstermitir ve milliyet prensibi aleyhindeki
byk mikyasta fiil tecrbelere ramen yine milliyet hissinin ldrlemedii ve yine kuvvetle yaad
grlmektedir.
Bahusus bizim milletimiz, milliyetinden tegafl ediinin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu
dahilindeki akvam muhtelife hep mill akidelere sarlarak, milliyet mefkuresinin kuvvetiyle kendilerini
kurtardlar. Biz ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopa ile ilerinden,
koulunca anladk. Kuvvetimizin zaafa urad anda bizi tahkir, tezll ettiler. Anladk ki, kabahatimiz kendimizi
unutmaklmzm. Dnyann bize hrmet gstermesini istiyorsak evvel bizim kendi benliimize ve
milliyetimize bu hrmeti hissen, fikren, fiilen btn efal ve harektmzla gsterelim; bilelim ki mill benliini
bulmayan milletler baka milletlerin ikrdr.

Mevcudiyeti milliyemize dman olanlarla dost olmyalm. Bylelerine kar bir Trk airinin dedii gibi,
(Kar duvardaki levhay iaret ederek)
Trkm ve dmanm sana, kalsam da bir kii
diyelim. Dmanlarmza bu hakikati ifade ettiimiz gn, kanaatimize, mefkremize, istikbalimize yan bakan
her ferdi dman telkki ettiimiz gn, mill benlie uzanacak her eli iddetle krdmz, milletin nne dikilecek
her haili derhal devirdiimiz gn, hals hakikiye vasl olacaz. Ve sizler gibi mnevver, azimli, imanl genler
sayesinde bu halsa vasl olacamza emin olabiliriz.
Trk Oca zasndan Operatr Eyb Sabrinin Milletimizin inklbna muhalefet eden ve kendisini din
iradiyle mkellef telkki eyliyen bir snf var, bu snfa kar ne gibi tedabir alnmtr? suali zerine Mustafa
Kemal ayaa kalkarak szne tekrar balamtr:
Bu suali soran arkadamz msaadeleriyle bir noktada tenkit edeceim. Sualleri mhimdir. Ancak vuzuha
malik deildir. Evvel soruyorum. Bu suali sorarken bu ibham bulutlarna ne ihtiya vard. Bu meseleden
bahsederken ademi vuzuha sebep nedir? Biz bir eyi vicdanen iyi yaptmza, szlerimizin hakikat olduuna kani
isek ondan olduu gibi ak, vazh, tereddt ve ibhamdan ri olarak bahsetmeliyiz. Ben kendilerinin sualini izah
edeyim: buyurdular ki, bu millet esasen her eye kabiliyetlidir, fakat baz insanlar vardr ki hakikati idrk edecek
kadar mtekmil deildir. Bu sebeple, halkn saf vaziyetinden istifade ederek, halka muzir fikirler vererek, halk
iin mfsit mevkiinde kalabilirler. Bunlara kar tedbir var mdr? Eer sual byle irad edilse idi, ite burada
hazinin iinde muhtelif mesleklerde bulunan arkadalar var, asker var, tccar var, ulema var, vesair mesleklerden
ve snflardan zevat var. phesiz hepimiz ayn kanaatte olduumuzu sylerdik.
Her eyden evvel unu en iptida bir hakikati diniye olarak bilelim ki, bizim dinimizde bir snf mahsus
yoktur. Ruhbaniyeti reddeden bu din inhisar kabul etmez. Mesel ulema, behemehal tenvir vazifesi ulemaya ait
olmadktan baka dinimiz de bunu katiyetle meneder. O halde biz diyemeyiz ki, bizde bir snf mahsus vardr.
Dierleri dinen tenvir hakkndan mahrumdur. Byle telkki edersek kabahat bizde, bizim cehlimizdedir. Hoca
olmak iin, yani hakayiki diniyeyi halka, telkin etmek iin, mutlaka kisvei ilmiye art deildir. Bizim ulv dinimiz
her mslim ve mslimeye amme taharrisini farz klyor ve her mslim ve mslime mmeti tenvir ile mkelleftir.
Efendiler, bir fikri daha tashih etmek isterim. Milletimizin iinde hakik ulema, ulemamz iinde milletimizin
bihakkn iftihar edebilecei limlerimiz vardr. Fakat bunlara mukabil kisvei ilmiye altnda hakikati ilimden uzak,
lzumu kadar taallm edememi, tariki ilimde lyk kadar ilerliyememi hoca kyafetli cahiller de vardr.
Bunlarn ikisini birbirine kartrmamalyz.
Seyahatlerimde, birok hakik mnevver ulemamzla temas ettim. Onlar en yeni terbiyei ilmiye alm, sanki
Avrupada tahsil etmi bir seviyede grdm. Ruh ve hakikati islmiyeye vakf olan ulemamzn hepsi bu mertebei
kemaldedir. phesiz ki, bu gibi ulemamzn karsnda imansz ve hain ulema da vardr, lkin bunlar onlara
kartrmak musib olmaz.
Efendiler, hakik ulema ile dine muzir ulemann yekdierine kartrlmas Emeviler zamannda balamtr.
Hazreti Peygamberin zaman saadetlerinde, Peygamberimizin irtihalinden sonra Hulefay Raidin hazeratnn
zamanlarnda, hep dorudan doruya Hazreti Peygamberin iradiyle slm olan Hulefay Raidinin tenviriyle
selmette bulunan kitlei mmet arasnda hakik nezahat, kalb hrmet, ulv bir irtibat vard. Vaktaki Muaviye ile
Hazreti Ali kar karya geldiler, Sffn vakasnda Muaviye'nin askerleri Kur'ankerimi mzraklarna diktiler ve
Hazreti Ali'nin ordusunda bu suretle, tereddt ve zaaf husule getirdiler. te o zaman dine mefsedet, slmlar
arasna mnaferet girdi ve o zaman hak olan Kur'an, hakszl kabule vasta yapld. En mte-hakkim
hkmdarlardan olan Muaviye'nin nasl bir hiyle neticesinde sfat hilfeti de takndn biliyorsunuz. Ondan
sonra btn mstebit hkmdarlar hep dini let edindiler; ihtiras ve istibdatlarn tervi iin hep snf ulemaya
mracaat eylediler. Hakik ulema, dini btn limler hibir vakit bu mstebit tacidarlara inkiyad etmediler.
Onlarn emir-lerini dinlemediler, tehditlerinden korkmadlar. Bu gibi ulema kamlar altnda dld,
memleketlerinden srld, zindanlarda rtld, daraalarnda asld. Lkin onlar yine o hkmdarlarn
keyfine dini let yapmadlar. Fakat hakikati halde lim olmamakla beraber, srf o kisvede bulunduklar iin lim
sanlan, menfaatine dkn haris ve imansz bir takm hocalar da vard. Hkmdarlar ite bunlar ele aldlar ve

ite bunlar, muvafk dindir diye fetvalar verdiler. cabettike yanl hadsler bile uydurmaktan ekinmediler, ite
o tarihten beri saltanat tahtnda oturan, saraylarda yayan, kendilerine halife nam veren mstebit hkmdarlar
bu gibi hoca kyafetli cerrarlara iltifat ve onlar himaye ettiler. Hakik ve imanl ulema her vakit ve her devirde
onlarn mebguzu oldu.
buuk drt sene evveline kadar, berhayat olan Osmanl hkm-darlar da ayn eyleri yapmlar, ayn
hd'alardan istifade etmilerdi. Osmanl tarihinden bu hususta uzun misaller iradna lzum yok, son Osmanl
hkmdar Vahdettin'in harekt gznzn nndedir. Onun emriyledir ki, bile bile lme gtrlen milleti
kurtarmak isteyenler si iln edildi. Onun emriyle millet ve vatan kurtarmak iin kan dken aziz ordumuzun
baler srs olduuna dair fetvalar veren ulema kyafetli kimseler kt. Onlar bu fetvalar Yunan
tayyarecileriyle ordumuzun iine atyorlard, ite bu noktada suali soran arkadamza yerden ge kadar hak
veririm. Ulema iinde byle hainleri himaye, eni hareketlerini er'a tatbik, din kisvesi ve eriat szleriyle milleti
izll ve ifal eden limlerin onlar iin bu tbiri kullanmak istemem byle erre let olan insanlarn
yzndendir ki, drt halifeden sonra din daima vastai siyaset, vastai menfaat, vastai istibdat yapld. Bu hal
Osmanl tarihinde byle idi. Abbasiler, Emeviler zamannda byle idi. Fakat uray enzar tefekkrnze
arzederim ki, byle di ve sefil hiylelerle hkmdarlk yapan halifeler ve onlara dini let yapmaa tenezzl eden
sahte ve imansz limler tarihte daima rezil olmular, terzil edilmiler ve daima cezalarn grmlerdir. Hulefay
Abbasiyenin sonuncusu biliyorsunuz ki, bir Trk tarafndan paralanmt. Dini kendi ihtiraslarna let yapan
hkmdarlar ve onlara dellet eden hoca naml hainler hep bu akbete duar olmulardr. Byle yapan hulefa ve
ulemann arzularna muvaffak olamadklarn tarih bize lyetenahi misallerle izah ve ispat etmektedir. Artk bu
milletin ne yle hkmdarlar, ne yle limler grmee tahamml, ve imkn yoktur. Artk kimse yle hoca
kyafetli sahte limlerin tezvirine ehemmiyet verecek deildir. En cahil olanlar bile o gibi adamlarn mahiyetini
pek l anlamaktadr. Fakat bu hususta tam bir emniyet sahibi olmaklmz iin bu intibah, bu teyakkuzu, onlara
kar, bu nefreti, hals hakik anna kadar btn kuvvetiyle hatt mtezayit bir azimle muhafaza ve idame
etmeliyiz. Eer onlara kar benim ahsmdan bir ey anlamak isterseniz, derim ki, ben ahsen onlarn
dmanym. Onlarn menfi istikamette atacaklar bir hatve, yalnz benim ahsi imanma deil, yalnz benim
gayeme deil, o adm benim milletimin hayatiyle alkadar, o adm milletimin hayatna kar bir kasd, o adm
milletimin kalbine havale edilmi zehirli bir hanerdir. Benim ve benimle hemfikir arkadalarmn yapaca ey
mutlaka ve mutlaka o adm atan tepelemektir.
phe yok ki arkadalar, millet birok fedakrlk birok kan bahasna, en nihayet elde ettii umdei
hayatiyesine kimseyi tecavz ettirmiyecektir. Bugnk hkmetin, meclisin, kanunlarn, Tekilt Esasiyenin
mahiyet ve hikmeti hep bundan ibarettir.
Sizlere bunun da fevkinde bir sz syliyeyim. Farz muhal eer bunu temin edecek kanunlar olmasa, bunu
temin edecek meclis olmasa, yle menfi adm atanlar karsnda herkes ekilse ve ben kendi bama yalnz
kalsam, yine tepeler ve yine ldrrm.
Hkimiyeti Milliye: 26 Mart 1923

***
KONYA KADINLARI LE KONUMA
(21. III. 1923)
Hilliahmer Kadnlar ubesinin tertip ettii ay ziyafetinde sylenmitir.

Muhterem Hanm ve Beyefendiler;

Bu dakikada Konyann ok gzide kymetli hanmlariyle, ok muhterem mnevver hemirelerimizle ve
kendilerine refakat eden arkadalariyle hep bir arada bulunmaktan ok memnun ve mtehassisim. Bize byle
samim, memnuniyetbah, kymettar dakikalar ihzar eden Konya Hilliahmer Kadnlar ubesini tekil eden
Hanmefendilere sureti mahsusada teekkratm arzederim. Bilhassa Hemiremiz Hanmefendinin,
cemiyetlerinin tercman hissiyat olarak hakkmda beyan buyurduklar fevkalde temdihata kar minnettarm.
Hanmefendi hemiremiz iradettikleri nutukla memleketimizin krk senedir yaad hayat, geirdii edvar pek
kymetli ve pek veciz surette hulsa buyurdular. Bunu tavzih iin bir kelime bile tahattur ve ilve etmek

istemiyorum. Szlerini bu suretle tasvible tezkr ettikten sonra unu ilve edeyim ki, Hilliahmer Cemiyetinin ve
bilhassa bu ulv cemiyette pek byk bir faaliyet ve dirayetle ibraz fedakr eyliyen muhterem hanmlarmzn
harekt askeriyede, Mill Mcadelenin muvaffakiyete isalinde gsterdikleri himmet ve muavenet orduya yaplan
hizmetlerin kymetlilerinden birini tekil etmektedir. Ordunun Bakumandan sfatiyle heyeti aliyyelerine takdimi
teekkrat eylerim.
imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da azimkrane alarak memleketimize daha ok hizmetler ifa
edeceinize eminim.
Hanmlar, Efendiler;
Bu son senelerin inklp hayatnda, hummal fedakrlklarla mahmul mcadele hayatnda, milleti lmden
kurtararak halsa ve istiklle gtren azm faaliyet hayatnda her ferdi milletin mesaisi, gayreti, himmeti,
fedakrl sebkeylemitir. Bu meyanda en ziyade tebcil ile yad ve daima kran ile tekrar edilmek lzm gelen
bir himmet vardr ki, o da Anadolu kadnnn ibraz etmi olduu ok ulv, ok yksek, ok kymetli fedakrlktr.
Dnyann hibir yerinde, hibir milletinde, Anadolu kyl kadnnn fevkinde kadn mesaisi zikretmek imkn
yoktur ve dnyada hibir milletin kadn Ben Anadolu kadnndan daha fazla altm, milletimi halsa ve zafere
gtrmekte Anadolu kadnndan daha fazla altm, milletimi halsa ve zafere gtrmekte Anadolu kadn kadar
himmet gsterdim diyemez.
Hanmlar ve Efendiler;
Kadnlarmz haddi zatnda hayat itimaiyede erkeklerimizle her vakit yanyana yaadlar. Bugn deil,
eskiden beri, uzun zamanlardan beri, kadnlarmz erkeklerle babaa, hayat cidalde, hayat ziraatte, hayat
maiette, erkeklerimizden yarm hatve geri kalmyarak yrdler. Belki erkeklerimiz memleketi istil eden
dmana kar sngleriyle, dmann snglerine gslerini germekle dman karsnda ispat vcut ettiler.
Fakat erkeklerimizin tekil ettii ordunun hayat menbalarn kadnlarmz iletmitir. Memleketin esbab
mevcudiyetini hazrlyan kadnlarmz olmu ve kadnlarmz olmaktadr. Kimse inkr edemez ki, bu harpte ve
ondan evvelki harplerde milletin kabiliyeti hayatiyesini tutan hep kadnlarmzdr. ift sren, tarlay eken,
ormandan odunu, keresteyi getiren, mahsult pazara gtrerek paraya kalbeden, aile ocaklarnn dumann
tttren, btn bunlarla beraber, srtiyle, kansiyle, kucandaki yavrusiyle, yamur demeyip, k demeyip, scak
demeyip cephenin mhimmatn tayan hep onlar, hep o ulv, o fedakr, o ilh Anadolu kadnlar olmutur.
Binaenaleyh hepimiz bu byk ruhlu ve byk duygulu kadnlarmz kran ve minnetle ebediyen taziz ve takdis
edelim.
Fakat muhterem hanmlar ve muhterem beyler, cmlenizce malmdur ki, kadnlarmzn bu kadar
fedakrlna, kadnlarmzn bu kadar hizmetine, erkeklerden hibir yerde geri kalmyan bu kadar ehliyetlerine
ramen dmanlarmz ve Trk kadnnn ruhunu bilmiyen sath nazarlar kadnlarmza baz isnadatta
bulunmaktadrlar. Kadnlarmzn hayatta tilane yaadklarn, ilim ile, irfan ile mnasebetleri bulunmadn,
hayat medeniye ve hayat itimaiye ile alkadar olmadklarn, kadnlarmzn her eyden mahrum kaldklarm,
onlarn Trk erkekleri tarafndan, hayattan, dnyadan, insanlktan, krkisbden uzak tutulduunu syliyenler
vardr. Fakat hakikati hal byle midir? phesiz ki Trk kadnn bu suretle grmek, Trk kadnn grmemektir.
Ecnebilerin ve bizi dman nazariyle grenlerin tarif ve tasvir ettikleri kadnlar, bu vatann asl kadn,
Anadolunun asl Trk kadn deildir. yle kadnlar bizim asl hayatmzda ve asl memleketimizde yoktur. Trk
kadnn yanl grp yanl anlatanlar, bilhassa byk ehirlerimizde, mterakki, meden zannedilen yerlerde
baz Trk hanmlarnn manzarai hariciyelerine bakarak aldanyorlar. O kadnlarn haric manzaralarn
aleyhimizdeki suitefsirlere msait bir zemin olarak alyorlar. Milletin umumi hayatna nisbetle pek mahdut ve
naiz olan o kadnlar, onlarn manzarai hariciyelerinden kardklar mnay btn Trk kadnlna temil
ediyorlar, ite ilk tashih edilecek hata ve ilk iln edilecek hakikat buradadr. Manzarai hariciyeleriyle
dmanlarmza ve bilhassa iimizdeki bedbahtlara bilerek ve daha ziyade bilmiyerek hakl bir sermayei tezvir
veren manzaralara, hepiniz biliyorsunuz ve herkes biliyor ki, en ziyade memleketimizin en byk ehri olan,
asrlarca devletin payitaht ve makarr hilfeti bulunan stanbulda tesadf ediliyor. Dmanlarmz bu
manzaradaki kadnlardan aldklar intibaat ile ac hkmler veriyor ve diyorlar ki: Trkiye mtemeddin bir millet
olamaz, nk Trkiye halk iki paradan mrekkeptir. Kadn ve erkek diye iki ksma ayrlmtr, halbuki bir

heyeti itimaiye ayn gayeye btn kadnlar ve erkekleriyle beraber yrmezse terakki ve temeddn etmesine
imkn fenn ve ihtimali ilm yoktur.
Muhterem Hanmlar, dmanlarmz aldatan bu manzarai hariciye bilhassa kadnlarmzn eklinden, tarz
telebbsnden ve sureti tesettrnden neet ediyor. Onlarn aldanmalarna saik olan dier bir nokta da ecnebilerle
temas edebilecek mevkide bulunan kadnlarmzn etvar ve harektnn mill etvar ve harektmzn timsali
olmayp, belki Avrupa etvar ve harektnn mukallidi olarak grlmesidir. Filhakika memleketimizin baz
yerlerinde, en ziyade byk ehirlerinde, tarz telebbsmz, kyafetimiz bizim, olmaktan kmtr. ehirlerdeki
kadnlarmzn tarz telebbs ve tesettrnde iki ekil tecelli ediyor; ya ifrat, ya tefrit grlyor. Yani ya ne
olduu bilinemiyen, ok kapal, ok karanlk bir ekli haric gsteren bir kyafet, veyahut Avrupann en serbest
balolarnda bile kyafeti hariciye olarak arzedilemiyecek kadar ak bir telebbs. Bunun her ikisi de eriatn
tavsiyesi, dinin emri haricindedir. Bizim dinimiz kadn o tefritten de, bu ifrattan da tenzih eder.
O ekiller dinimizin muktezas deil, muhalifidir. Dinimizin tavsiye ettii tesettr hem hayata, hem fazilete
uygundur. Kadnlarmz eriatn tavsiyesi, dinin emri mucibince tesettr etselerdi ne o kadar kapanacaklar, ne o
kadar alacaklard. Tesettr er, kadnlar iin mucibi mkilt olmyacak, kadnlarn hayat itimaiyede,
hayat iktisadiyede, hayat maiette ve hayat ilimde erkeklerle teriki faaliyet etmesine mni bulunmyacak bir
ekli basittedir. Bu ekli basit heyeti itimaiyemizin ahlk ve adabna mugayir deildir.
Tarz telebbsmz ifrata vardranlar, kyafetlerinde aynen Avrupa kadnn taklit edenler dnmelidir ki,
her milletin kendine mahsus ananesi, kendine mahsus dat, kendine gre mill hususiyetleri vardr. Hibir millet
aynen dier bir milletin mukallidi olmamaldr. nk byle bir millet ne taklit ettii milletin ayn olabilir, ne
kendi milliyeti dahilinde kalabilir. Bunun neticesi phesiz ki hsrandr.
Bizim tesettr meselesinde nazar itibare alacamz ey, bir yandan milletin ruhunu, dier yandan hayatn
icabatn dnmektir. Tesettrdeki ifrat ve tefritten kurtulmakla bu iki ihtiyac da temin etmi olacaz. Tarz
telebbsmzde milletin ruh ihtiyacn tatmin iin, islm ve Trk hayatn iptidadan bugne kadar lykiyle
tetkik ve etrafiyle tavzih etmekliimiz lzmdr. Bunu yaparsak grrz ki, imdiki tarz telebbsmz ve
kyafetimiz onlardan bakadr, lkin onlardan daha iyidir diyemeyiz. Bizim kadn hayatmzda, kadnn tarz
telebbsnde teceddt yapmak meselesi mevzuubahs deildir. Milletimize bu hususta yeni eyleri bellettirmek
mecburiyeti karsnda deiliz. Belki ancak dinimizde, milliyetimizde, tarihimizde zaten mevcut olan dat
mergubeye intizam cereyan vermek mevzuubahs olabilir. Biz bal bamza ferden her trl ekilleri tatbik
edebilir, kendi zevkimize, kendi arzumuza, kendi terbiye ve seviyemize gre istediimiz kyafeti ihtiyar
eyliyebiliriz. Ancak btn milletin ayan kabul grecei ekilleri, btn milletin hayatnda kabiliyeti tatbikiyesi
olan kyafetleri herhalde temaylt umumiyede aramak ve o ekillerin muvaffakiyetini temaylt umumiyeye
tevafukta grmek lzmdr. Baz milletlerin zevk lemlerini memleketimizde tatbike kalkmak bittabi hatadr. Bu
yol hayati itimaiyemizi feyz ve fazilete isal etmez.
Daha selmetle, daha drst olarak yryeceimiz yol vardr. Byk Trk kadnn mesaimizde mterek
klmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn ilm, ahlk, itima, iktisad hayatta erkek eriki,
refiki, muavin ve mzahiri yapmak yoludur. Eer kadnlarmz erin tavsiye, dinin emrettii bir kyafetle,
faziletin icabettirdii tavr hareketle iimizde bulunur; milletin ilim, sanat, itimaiyat hareketlerine itirak ederse
bu hali, emin olunuz; milletin en mutaassb dahi takdirden meni nefs edemez. Bilkis o halin aleyhinde
sylenecek szlere kar, belki onun mteebbislerinden daha fazla, mdafii olur.
Benimle temas eden baz ecnebi muhabirleri bilhassa bir ngiliz muhabiresi, ismini hatrma getiremedim, bir
sra makaleler yazm. Bu makalelerin birinde tesadf etmitim, diyor ki: Mustafa Kemal Paa ve rfekas
memlekette ok tecedddatta bulunabilirler, birok yenilikler yapabilirler, pek ok eyleri deitirebilirler; lkin
yalnz bir ey yapamazlar, o da kadnlarn tarz telebbsn deitirmektir.
Bu ngiliz muhabiresi bundan bahsettii zaman hep stanbulda grd baz hanmlarn fazla msamahal
kyafetlerini dnyordu. Nitekim makalesinin mteakip ksmlarnda bu hususu izah ediyor ve diyor ki: nk
o hanmlar o kadar k, o kadar zarif, o kadar incedirler ki btn Avrupa kadnlar onlar kendilerine model ittihaz
etseler lyktr!

te bir ecnebi muhabiresinin bu ahadetinden de anlalyor ki bizim kadnlarmz, baz yerlerde, Avrupa
kadnlarn bile gptaya sevkedecek kadar ilerlemilerdir ve eer kadnlarmz yalnz bu ciheti dnr ve yalnz
klkta, zarafette Avrupa kadnlarn bile gemei hedef ittihaz ederse kadnlk hayatnda, dolaysiyle btn
milletin hayatnda varmak iediimiz mesut inklba vasl olmakta suhulete mazhar olamayz. ekli tesettr
meselesinde suhuletle, emniyetle yryebilmek dinin, eski ananei milliyenin, akl ve mantn, ahlk ve faziletin
emrettii ekli tabi ve ekli basiti kabul etmektir. eri mbinimizin tarif ettii ekilden istifade ve onu
hayatmza tatbik etmek maksada vusul iin kfidir.
Kadnlarmzn her millette olduu gibi, bizim milletimiz iin de ne kadar yksek ehemmiyeti olduunu
sylemee lzum yoktur. Bizim milletimizde kadn eskiden bu ehemmiyeti hakikaten en ulv derecede ihraz
eylemitir. Byk atalarmz ve onlarn analar, tarihin, vukuatn ahadetiyle sabittir ki, cidden yksek faziletler
gstermilerdir. Burada birok noktalardan sayabileceimiz o faziletlerin en by ve en ehemmiyetlisi kymetli
evltlar yetitirmeleriydi. Hakikaten Trk milletinin btn cihanda yalnz Asyada deil Avrupada dahi azm
satvetler gstermi olmas, mutantan harekt icra eylemi bulunmas, hep yle kymetli atalarn faziletli evltlar
yetitirmesi ve daha beikten ocuklarnn ruhuna mertlik ve fazilet telkin eylemesi sayesinde idi. unu sylemek
istiyorum ki, kadnlarmzn vezaifi umumiyede uhdelerine den hisselerden baka kendileri iin en
ehemmiyetli, en hayrl, en faziletkr bir vazifeleri de iyi valde olmaktr. Zaman ilerledike, ilim terakki ettike,
medeniyet dev admlariyle yrdke, hayatn, asrn bugnk icabatna gre evlt yetitirmenin mkltn
biliyoruz. Analarn bugnk evltlarna verecei terbiye eski devirlerdeki gibi basit deildir. Bu gnn analar
iin evsaf lzimeyi haiz evlt yetitirmek, evltlarn bugnk hayat iin faal bir uzuv haline koymak, pek ok
yksek evsafn hamili olmaa mtevakkftr. Binaenaleyh kadnlarmz hatt erkeklerden daha ok mnevver,
daha ok feyizli, daha fazla bilgili olmaa mecburdurlar. Eer hakikaten milletin anas olmak istiyorlarsa byle
olmaldrlar.
ok byk kranla gryoruz ve grmekteyiz ki, her yerde hanmlarmz erkeklerle fikir ve nur yolunda
msabaka edercesine yryorlar. Yine kranla ifade etmek lzmdr ki, hibir yerde kadnlarmz erkeklerin
dnunda deildir. Hemen her yerde kadn ve erkek seviyesi arasnda bir teadl grmekteyim. Bu hal ayan
iftihardr. Kadnlarmzn, daha namsait erait altnda erkeklerden geri kalmay ve belki ayn erait tahtnda
erkeklerden ileri gidii mucibi mefharettir. Lkin kadnlarmz bununla marur olmal deil, bilhassa mnevver
hanmlarmz ecanibin, dmanlarn ve iimizdeki bedhahann kendilerine atf ve isnadetmek istedikleri gayri vaki
ve gayri muhik noksanlarn hakikaten gayri varit ve gayri muhik olduunu gstermek mecburiyetindedirler. Bunu
fiilen, maddeten, telebbsleriyle, tavru hareketleriyle, her eyleriyle izhar ve ispat eylemilerdir.
unu ilve edeyim ki, kadnlk meselesinde ekil ve kyafeti zahiriye ikinci derecededir. Asl mcadele sahas,
kadnlarmz iin ekilde ve kyafette muvaffakiyetten ziyade, asl muzaffer olunmas lzm gelen saha nur ile,
irfan ile, fazileti hakikye ile tezeyyn ve tecehhz etmektir. Ben muhterem hanmlarmzn Avrupa kadnlarnn
dnunda kalmyacak, bilkis pek ok cihetlerde onlarn fevkine kacak nur ve irfanla tecehhz edeceklerine
katiyen phe etmiyen ve buna sureti ktiyede emin olanlardanm. Szlerime hitam vermeden evvel szlerini
dikkatle dinlediim hemiremiz Hanmefendinin benim ve refikam Ltifenin hakknda kardee ibraz
buyurduklar tebriklerden dolay kendilerine ayrca teekkr eder, Konya hanmlarna pivalk eden sizlerin
huzurunda bize mesut dakikalar geirttiiniz iin cmlenize teekkrler ederim.
Hkimiyeti Milliye: 29 Mart 1923

***
LSE RETMEN VE RENCLER LE KONUMA
(21. III. 1923)
Konya Sultanisinde verilen ay ziyafetinde mdrn nutkuna cevap olarak sylenmitir.

Muhterem Efendiler,
Konya irfan yurdunun muhterem mdrn, gzide heyeti talimiyesini ve onlarn feyizbr dairei tedrisinde
bulunan kymetli talebelerini ok samimiyetle, hrmetle, takdirle selmlarm.
Mdr Beyefendiye hassaten takdimi teekkrat etmei bir vazife bilirim.

undan dolay ki, Mdr Beyefendi hakikaten bir irfan yurdunun reisine lyk kymetli beyanatta bulundular
ve bugn mlletin ruhuna, vicdanna, fikrine istikamet verebilecek mahiyette bir zemini kelm intihap buyurdular.
Osmanl tarihini btn ince noktalarna temas suretiyle mfit surette hulsa ve herkesin dersi intibah alabilecei
kymetli neticelere rabteden bu gzel hulsann mnakkahiyet ve kymetini ihll etmemek iin, ilve suretiyle
deil, yalnz o hulsadaki fikirleri teyiden unu syliyeyim ki, byk milletimiz hakikaten asrlardan beri
birtakm mecnunlarn, msriflerin, sefihlerin bazicei ml ve ihtirasat olmutur. Millet uzun asrlar buna
katlanm, mukadderatn kendi elinde deil, ehasn keyif ve hevesine tbi bulunduran bu idare neticesinde ok
bellar, ok felketler, ok elemler grm ve nihayet o idare milleti drt sene evvel kati surette esaretin,
izmihlllerin, lmn kenarna getirmiti. ayan kr ve mahmedettir ki, millet mezar ademe girmeden evvel
silkinerek kendini toplad ve asrlardan beri tesahup etmedii benliine bu defa azmi kat ile, btn uur ve
imaniyle sarlarak sahai cihanda yeni ve herkese telkini hrmet eden bir mevcudiyet halinde tecelli eyledi. Milleti
asrlarca aharn vastai hrs teneffuu klan en byk dman, mdr beyefendi vazh, kat, mdellel bir ifade ile
bildirdiler. Bu, cehildir; milleti kendi benliine sahip yapmyan, milleti asrlarca kendi hakknda gafil bulunduran
hep bu cehildir. Hkmdarlarn, unun bunun milleti esir gibi, kle gibi istihdamlar, btn vatan kendi husus
malikneleri gibi telkki eylemeleri, hep milletin bu cehlinden istifade edilmek sayesinde idi. Felh hakikyi
istiyorsak her eyden evvel, btn kuvvetimiz, btn sratimizle bu cehli izaleye mecburuz. Burada cehli yalnz
okuyup yazmak mnasna almyorum; buuk drt sene evvel kendisini esaret ve lme boyun emesi hakknda
hkmdarnn verdii emirlere, nerettii fetvalara, gnderdii ordulara kar kyam etmekle bu cehli yrttn ve
bu cehilden syrldn ispat etti. Lzm gelir ki, millet bir daha o cehle dmesin, hepimize den vazife,
dimalar bir daha bu cehle dmemek iin hazrlamaktr, bunu yapmak iin aklen, mantken, eren hibir mni
mutasavver deildir. Bu yolda nmze herhangi bir hail karsa, tariki savabmzda herhangi bir kara kaya
tekevvn ederse, derhal o haili ykmak, o kayay paralamak; memleketin erefini, namusunu, hayatn
dnenler iin bortur, farzdr, emri ilhdir. Bu hususta muvaffakiyetimizi teshil edecek arelerin en banda
tenvir ve irad bulunuyor. Milleti tenvir ve irad yolunda muvaffakiyetle yrtebilecek dindalarmz lehlhamd
oktur. Gen, ihtiyar btn mnevverler, btn memleketini sevenler bu nurlu vazifeye koacaktr ve kouyor.
Yalnz unu bilmeliyiz ki, bu kanaatler iinde, bunlarn banda bulunmas lzm gelen her mahaldeki, her
beldedeki ulemay kiramn ok yksek mevkileri, ifa edecekleri ok hayrl vazifeler vardr. Bu gibi ulemamzn
himmetiyle, hakik erbab ilmin hakik esasat eriyeye tevessllerle, bugnk idaremizin asl erin ve dinin
ruhundan alnm olduunu ve hakikati islmiyenin bize asl bugnk ekli emrettiini anlatmakla ifa edecekleri
vazifeler cidden kymetli ve mhimdir.
Btn slm leminin medar iftihar olan bni Rdler, bni Sinalar, mam Gazaliler, Farabiler gibi
yksek dnceli simalarn milletimizin snf ulemas iinde nurlu dimalariyle arz mevcudiyet edeceklerine
eminim.
Efendiler,
Ac, kara gnlerden sonra milletin iine drld lm mezarndan kurtulmas, milletin bugnk mevkii
erefini bulmas hakknda, kr mahmedete lyk, teebbsat ve faaliyette bulunan arkadalarn gayelerine
varmakta muvaffak olabilmesi ancak milletin mnevverlerinin milleti her hdisede, her vakada tenvir ve irad
eylemeleri, milleti daima hedefi umumiye tevcih eylemeleri sayesinde mmkn olmutur. Biz bugnk noktaya
bu sayede btn mnevverlerin muzahareti, btn kuvvetlerin tevhid edilmesi sayesinde vasl olmutuk.
Muhterem mdr beyin kymetli beyanat arasnda hepimize noktai istinat olan bu ciheti bir daha tecelli ettirerek
ileri, daima ileri yrmek iin gsterdikleri arzu ve itiyaka arz minnettari eylerim.
te heyetinizin muvacehesinde bir daha iln ediyor, btn milletimin semi ttlama vasl olmas iin, cihann
iitmesi ve dostun dmann duymas iin bir daha arzediyorum ki, milletimin byle btn mnevver kuvvetinin,
milletimin hakik ulemasnn, milletimdeki zevat ilmiyenin tenvir ve iradna mazhar olarak, btn seyahat
ettiim yerlerde kran ile, hamd sena ile grdm vehile, milletin ifti-siyle, esnafiyle, tccariyle, btn
kylsiyle itimadna mazhar olduka ileri, daima ileri, bilperva ileri yryecek, attm admlarn yalnz benim
admlarm olmadn bilerek, btn mnevver kitlenin, btn hayrhah tabakann, btn saf ve byk ruhlu
halkn benimle beraber geldiini bilerek kuvvetle, metandetle, azimle daima ve daima ileri yryeceim.
Muhterem Efendiler!

Byle mecmua halinde yapacamz hals ve inklp hareketinin de dmana kar yaptmz istikll hareketi
gibi behemehal muvaffakiyetle neticeleneceine phe yoktur. Bu ikinci gayemize de her gn daha ok
muvaffakiyetle varmak iin herkesin, her ferdi milletin ruh ve vicdannda u kanaat sarslmaz surette
yerlemelidir ki, artk bu millet mazide olduu gibi unun, bunun hevesat ve ihtirasatn, an ve erefini, araz ve
menfaatini tatmin iin deil, ancak kendine ait menfaatler iin, kendisine lzumlu ve faydal grd eyler iin
yryecek ve bu millet artk ancak bu zihniyetle ilerliyecektir.
Byle admlarn nasibi de, bittabi Allahn emrettii, Allahn bu millete mukadder kld zafer ve
muvaffakiyet olacaktr.
Hkimiyeti Milliye: 29 Mart 1923

***
AFYON KARAHSARDA HALK LE KONUMA
(23. III. 1923)
Belediye binas nnde sylenmitir.

Muhterem Ahali,
Evvelce mteaddit defalar ehrinize gelmitim. Lkin o zamanlar sizi meyus, dnceli, elemli grrdm.
nk dman yaknnzda idi ve iinize girmek ihtimali vard. Nitekim dman iinize girdi, burada aylarca
icray zulm, icray gadr, icray enaat eyledi. ok elemler, straplar, matemler ektiniz. Lkin emin olunuz, ben
btn ektiiniz elemleri, duyduunuz straplar biliyordum, ben de sizin elemlerinize itirak ediyor, ben de sizin
hkrklarnzla beraber hkryor, ben de sizinle beraber alyordum. Elhamdlillah bugn cmlenizi ok en,
ok atr, ok sevinli gryorum. Sizi byle grmekle ben de sizinle beraber bahtiyarm, mesudum. Btn o
elemli, karanlk gnlerden sonra elhamdlillah, ite size ataret, baheden gneli gnlere erdiniz. Sizi bu gnlere
mazhar eden Cenab Hakkn sizlerden bundan sonra bekledii noktay da tabi pek iyi bilirsiniz. Cenab Hak artk
hepinizden bir daha yle kara gnlere dmemenizi bekliyor.
Ey Ahali,
Grdnz btn o felketlerden sonra, sizleri o felkete srkliyen esbab elbette pek salim fikirlerle
anlamsnzdr. Ve o felketlerden, nasl kurtulduunuzu elbette vuzuhla takdir etmisinizdir. Sizler ve btn
millet o felketlere kendi benliine hkim olmad, mukadderatn unun bunun eline verdii, unun bunun esiri
olduu iin giriftar olmutu. O, felketlerden ancak mill benliinize hkim olduunuz iin kurtuldunuz; gayeye
doru yekpare bir millet halinde yrdnz; zerinize ken felketlere tahamml gsterdiniz, sebat gsterdiniz
ve ancak bu sayede muvaffak oldunuz.
Bundan sonra da hkimiyetinizi hirzi can edinerek hkimiyeti milliyenize, namusunuza, mukaddesatnz gibi
drt elle sarlarak hem-ahenk mesai ile, yekpare bir halde istikbale doru yryecek, bugnden daha saadetli,
daha erefli, mreffeh ve mesut gnlere kavuacaz.
Ey Ahali,
Cenab Hak mttehit, mtesanit alan, erefini, namusunu muhafaza eden kavimleri mesut eder. Biz de
bundan evvel olduu gibi bundan sonra da bu ittihat, bu tesantle alrsak, Allahtan byle bir saadete hakl
olarak intizar edebiliriz.
imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da, ben ve arkadalarm, sizler iin, milletin saadeti ve selmeti iin,
milletin kendi hkimiyetine sahip olarak bir daha unun bunun esiri olmamas ve lyk olduu ikbale mazhar
olmas iin, gcmzn yettii kadar hasri mesai edeceiz. Bu mesaimizde bize kuvvet verecek, bize istinat
olacak sizlersiniz. Sizlerde bu emniyet ve itimad grdke btn arkadalarmla emin ve kuvvetli olarak
alacaz. leride daha msait zamanlarda, daha etrafl grmek zere imdilik allahasmarladk, ey muhterem
ahali.
Hkimiyeti Milliye: 2 Nisan 1923

***

AFYON KARAHSAR GENLERYLE KONUMA

(23. III. 1923)
Trkocann ziyafetinde sylenmitir.

Muhterem gen arkadalarm;

Afyonkarahisarn Trkocanda geen bu kymetli zamanlar pek ok inirahm ve bahtiyarlm mucip oldu.
Gen arkadamzn memleketin ehemmiyet ve ahalisinin kabiliyet ve faaliyeti hakkndaki izahatndan fevkalde
memnun kaldm. Hakikaten Karahisar imendifer hattnn noktai telkisinde bulunmakla beraber mevkiinin bu
ehemmiyetiyle mtenasip bir manzarai mran gstermiyorsa kabahat halkta, kabiliyet ve faaliyeti pek bariz olan
halkta deil; btn kabahat, btn Anadoluyu batan baa harabe halinde brakan idarei sabkadadr.
O idare yzndendir ki, Anadolu bu halde kald. Saraylarn terfihi iindir ki, Anadolu byle bakmsz
brakld. O idareyi kknden atp koparan milletin intibah ve teyakkuzu, artk bundan sonra Anadolunun az
zamanda bu harabezar halinden kurtarlacana beraat istihlktir.
Ocanzn henz bir buuk aylk mr olmasna ramen ibraz ettii mesai ve iktifa eyledii semerat cidden
ayan takdir grrm. Memleketin limleri, muallimleri, mnevverleri tarafndan kymetli mesai neticesinde
iktitaf edilen bu semerat daha ilk hatvede el ile hissedilecek bir ekilde tecelli etmektedir. Bize serbestli
harektmz, serbestii tefekkratmz, serbestli faaliyetimizi baheden mill idaremizin sayesinde kusurlarmz,
noksanlarmz, zararlarmz, mahrumiyetlerimizi az zamanda telfiye muvaffak olacamza eminim.
Arkadamzn ahsm hakknda gerek ocak namna gerek halkn hissiyat namna okuduu destandan ayrca
mtehassisim. Milletin her vesile ve her vasta ile byle emniyet ve itimadn grdke kuvvetim artyor, vaktim
olmad iin grlen zarurete binaen kymetli beldenizden bu gece harekete mecbur olduum iin, sizlerle uzun
mddet hasbhalde bulunamyacama mteessirim. Yalnz bu teessrm sununla tadil etmekteyim ki,
memleketiniz gzergh stndedir. Buraya suhuletle gelinmek her vakit mmkndr, inallah ileride daha etrafl
ve mufassal grmek mmkn olur.
Paa Hazretlerinin bu nutkundan ve byk Gazilerinin kendileriyle teklifsizce, arkadaa hasbhallerde
bulunmasndan mtehassis olan bir gen ayaa kalkarak dedi ki:
Byk Gazimiz, siz btn bir tarihsiniz ve bizler de byle canl bir tarihin karsnda bulunmakla tarih
kimseler olduk. leride bizim bir bu nasibimizi ve sizin byklnz dnen ahfadmz, sizin iin diyecekler
ki: o da bizim gibi bir insan m idi, bizim gibi yrr, bizim gibi konuur mu idi, acaba onun gzleri de bizim gibi
mi grr, kulaklar bizim gibi mi iitirdi?.
Mustafa Kemal Paa bunun zerine, szlerine u ekilde devam etmitir:
Arkadalarm;
Ben zannediyorum ki, efrad umumiyei milletin hibirinden fazla ykseklie malik deilim. Bende fazla
teebbs grldiyse bu benden deil, milletin muhassalasndan kan bir teebbstr. Sizler olmasaydnz,
sizlerin vicdan temayltnz bana noktai istinat tekil etmemi olsayd; bendeki teebbsatn hibiri olamazd.
Millete ait meziyetleri yalnz ehasa atfeden zihniyet, eski idarelerin sistem ve usl meselesinden neet ediyordu.
Vaktiyle mevcut devlet ve devletlerin mahiyeti teekkl srf bir ahsn menafiini ve arzularn tatmine matuf idi.
Ehasn bu arzu ve emellerine hadim olan millet, gsterilen byklklerin erefinden katiyen nasibedar olamaz,
ancak hata ve beceriksizlik olursa onlar millete atfolunurdu. Bugn bu hal mevcut deilse, millet kendi
bykln olduu gibi cihana gstermise, fazlalk bende deil, ekli hazrn mahiyetindedir. Bu ekil mevcut
olduka, bu mevkie kacak herkesin yapaca ey bundan baka trl olamaz. Arkadamzn hakkmdaki szleri
beni mtehassis etti. Fakat bana kar sylediiniz szlerin asl samimiyeti, bana kar gsterdiiniz harektn asl
ciddiyeti, ancak bugnk ekli idarenin muhafazasnda gstereceiniz celdetle sabit olacaktr.
Hkimiyeti Milliye: 2 Nisan 1923

***
AFYONKARAHSAR BELEDYE MECLS YELERYLE

KONUMA
(23. III. 1923)
Belediye binasnda verilen ziyafette Belediye yelerinden Hafz Bekir Efendinin nutkuna cevap olarak sylenmitir.

Efendiler,
Karahisarn muhterem ahalisini temsil eden belediye heyetiyle bu gece burada bulunmaktan mesut ve
memnunum ve Karahisar belediyesiyle hazrunu ve Karahisar halkn hrmetle selmlarm. Karahisarn
dmann gadri cefasna dmeden evvelki bir gn hatrlyorum. Yine burada, bu dairenin iinde; u odada
muhterem Karahisar halkyle kar karya dertlemitik. O gnk hazin vaziyeti tamamen tahattur etmekteyim. O
zaman dman Karahisar igal edebilecek bir vaziyette ve ordumuz henz buna mni olamyacak bir mevkide
idi. Halk vaziyeti lisan hal ile benden anlamak istiyor, ben hakikati izahtan imtinaa alyorum. Nazarlarmzn
mtekabil mnalarnda gelecek felketin endieleri okunuyordu. Azmdan tesliyetbah kelimeler dklmekle
beraber masum halk benim ehremden, teredddmden, vazu tavrmdan hakikati sezmiti. Lkin buna ramen
metindi, mtevekkildi, azm iman ile mukadderatna tevekkl gsteriyordu. O mukadderat ki, bu beldenin
Yunann penesine dmeiydi, ite bu beldenin halk o zaman onu metanetle karlamt; bunu bilhare fiilen de
ispat etti. Bu belde muvakkat bir zaman iin bizden ayr kald. Buna ramen zehirli enber iindeki kardelerin
tecelldn ve yksek hissiyatn reniyorduk. Dmann her trl tazyike, hunharlna ramen halkn yine
vatanperverane hissiyatm gstermekten itinap etmediklerini renmekle iftihar ediyordum. Nihayet bu kymetli
beldeyi dmandan kurtarmak ve dman vatandan atmak zaman gelmiti. Son taarruz vaki oldu. Karahisar ve
Karahisarn fedakr ve muhabbetli halkna, aylarca dmann gadr zulmn eken cefakr ahalisine biran evvel
kavumak iin bu ehire girdim. Lkin kendileriyle o zaman temasa meydan kalmad. Dman takip etmek
zarureti burada kalmaa mni tekil ediyordu. O gnden bu gne kadar muhterem Karahisarllarla yakndan
temas etmei ok derin itiyaklarla arzu ediyordum. Maatteessf birtakm mevaniin haylletiyle buna muvaffak
olamadm. Nihayet bugn Karahisarllarn iinde bulunmakla, o arzu ve itiyakmn tahakkukunu grmekle
memnun ve bahtiyarm. Bilhassa hakkmda gsterdii ok samim, ok hararetli tezahrat bende hrmetler,
muhabbetler, hassasiyetler hasl etti. Bugn muhterem Karahisar halkna alenen teekkr etmitim, kranlarmn
bir defa daha halka ibln burada heyeti aliyyenizden tekrar rica ederim. Bekir Efendi Hazretlerinin maziye ait
mtaleat, harbi umumiyi mteakip mtareke zamanlarna ve milletin o zamanki ahvaline dair muhakemat ok
ayan istifade ve istifazadr.
Bu hakayiki bu kadar vuzuh ve kuvvetle gren, mazi ile hal arasnda bu kadar gzel mukayeseler yapan Efendi
hazretlerine teekkr vecibe bilirim. Evvel kendi ahs hislerini gstermi, saniyen halkn hissiyatna salhiyet
ve belgatle tercman olmutur. Ve syledii szlerde bilinmesi lzm gelen hakikatlere ihata ile muttali oluu
ayan iftihardr. Hakikaten btn efrad millet ve btn halk bu hakayiki tandktan, milletin ektii aclar ve
grd felketleri byle idrak ettikten, hals yolunu byle vuzuhla anladktan sonra o kara gnlerin avdetine
imkn ve ihtimal yoktur. Ben bir ferdi millet sfatiyle sizlerde bu vukuf ve idraki grmekle haz ve saadetler
iindeyim. Bekir Efendi hazretlerinin beyanat srasnda bilmnasebe hakkmda ibzal buyurduklar iltifatkrane
szlerden dolay hassaten teekkr ederim. Her vakit tekrar mecburiyetinde kalyor ve tekrar da faydal
gryorum ki, eer ben milletime herhangi bir hizmette bulunmusam, eer ben herhangi bir teebbsle nayak
olmusam bu hizmet ve teebbsn menba aslsi hrmetler ve muhabbetlerle merbut olduum, bundan sonra da
hrmet ve muhabbetle saadet ve ikbaline hasr vcut, vakf hayat edeceim aziz milletime, sizlere racidir.
Efendiler, bir millette gzel eyler dnen insanlar, fevkalde iler yapmaa kabiliyetli kahramanlar bulunabilir,
lkin yle kimseler yalnz bana hibir ey olamazlar, meer ki bir hissi umuminin mili, ifadesi, mmessili
olsunlar. Ben milletimin efkr ve hissiyatna yakndan vakf olmaktan, aziz milletimde grdm kabiliyet ve
ihtiyac ifadeden baka bir ey yapmadm. Onun bu kabiliyet ve hissiyatna olan vukufumla mftehirim.
Milletimdeki bugnk muzafferiyat tevlid edebilecek hassay grm olmak, btn bahtiyarlm ite bundan
ibarettir. Bekir Efendi Hazretleri tarih bir zemin zerinde idarei kelm ettiler. Baz cihangirlerden, fatihlerden
bahis buyurdular.
Filhakika vakayii tarihiyeyi bu suretle tetkikten, kahramanlar ve cihangirleri vakayii tarihiye ile karlatrarak
mukayeseden tevellt edecek faideler pek oktur. Ben de bu noktadan unu ar?ederim ki, tarihte anlar, hretler
kazanm pek ok insanlar mill noktadan fazileti haiz deildir. Mesel hakikaten kudreti askeriye sahibi olan,

Moskovaya kadar giden, yangnlar harabeler stnden Fransz ordusunu srkleyip eriten Napolyonu
dnnz. Onun hareketleri Fransz milletinin hakik ve mill menfaatlerine deil, kendi mli cihangiranesini
tatmin iindi. Bunu tatmin iin Fransann milyonlarca gzide evldn eritti ve nihayet hepinizin bildiiniz
akibete urad. Bizim Osmanl tarihindeki en byk ve anl grlen harekt da ayn noktadan tetkik, ayn
mahiyette mukayese etmek mmkndr.
Mustafa Kemal Paa burada Fatihin geni mikyastaki garp siyasetini, Selimin arkta re cenupta yapmak
istedii avn siyaseti ve Kanunnin her iki siyaseti birletirerek takip ettii cihangirane siyaseti etrafiyle ve
btn delili tarihiyesiyle mevzuubahs ederek bunlarda milletin hakik menfaatine mugayir ve muzir olan
mahiyetleri, bu anl seferler yznden uzak ve yabanc topraklarda milyonlarca evld vatann tebah olup
gittiini anlattktan sonra szlerine devam ederek yle demitir:
Efendiler,
Milletlerden ibaret heyeti itimaiyeler, birer hkmet tekili zaruretindedirler. Lkin bu zaruret heyeti
itimaiyenin kendisini muhafaza etmesi iindir. Hkmetlerin maksad teekkl, gayesi, mefhumu bundan
ibarettir. Halbuki bizim eski hkmetlerimiz bunu dnmediler, hkmetlerimizin bandakiler ark ve garbe
seri harekt icra ettiler, yalnz haric siyasetler yapmak istediler. Halbuki haric siyaset bir heyeti itimaiyenin
teekkl dahilisi ile sk surette alkadardr. nk teekkl dahiliye istinat etmiyen haric siyasetler daima
mahkm kalrlar. Bir heyeti itimaiyenin teekkl daimisi ne kadar kuvvetli, metin olursa, siyaseti hariciyesi de
o nisbette kavi ve rasn olur. Halbuki Osmanl hkmdarlar asla mli hariciyelerini, siyaseti hariciyelerini ark
ve garbin uzak iklimlerine yaplan o zararl sergzetleri milletin ihtiyacat ve teekklt dahiliyesine gre icra
etmediler; bunun iin btn o seferler zayf neticeler verdi. Nihayetinde ne o haric emeller takarrr eyledi, ne de
dahil vaziyette bir istikrar husule geldi. Btn edvar tarihiyede muhtelif milletlerde, muhtelif insanlarn yapt
harekt hep bu ekilde tetkik ve mtalea edilebilir. Byle devletlerin kibeti izmihlaldir. Nitekim Osmanl devleti
de, milleti deil ahslar dnd iin, milletin hayat ihtiyalarn temin deil, ehasn an ve ihtirasn tatmin
ile hareket ettii iin inhitata ve sukuta balad. Nihayet ademin mezarna gmld. Milletimiz bu kadar
sarsntlardan sonra, asrlarn bu kadar tahribatndan sonra, binihaye yoksulluklara ramen yeniden intibah
bulmu, azm iman ile yeniden ayaa kalkm, mnkariz Osmanl devleti yerine yeni Trkiye devleti halinde arz
mevcudiyet eylemise, bu milletimizin kendi hukukuna, kendi hkimiyetine, kendi benliine sahip olmasndan,
hukukundan ve mill menfaatleri haricinde emellerden itinap eyliyerek yrmesinden husule gelmitir.
Milletimiz ayn yolda yrdke hakikaten ebed mddet olacana phemiz olmamaldr. Bu yolda yrndke
imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da Cenabhakkn ltfu bizimle beraber olacaktr.
Benim ahsen kuvvet ve kudretim, halkn bana gsterdii emniyet ve itimattan ibarettir. Bu itimat devam
ettike ben de bu itimada kesbi liyakat etmekte devam edecek ve tiye bu mtekabil emniyetle hep beraber
yryerek inallah pek az zamanda millete refah ve saadet verecek olan byk gayemize varacaz.
Hkimiyeti Milliye: 2 Nisan 1923

***
KTAHYADA RETMENLERLE KONUMA
(24. III. 1923)
Lise binasnda verilen ay ziyafetinde sylenmitir.

Muallime Hanmlar ve Muallim Efendiler;

Bu irfan sakf altnda hepinizi bir arada grmekten ve cmlenizi de selmlamaktan fevkalde memnun ve
bahtiyarm. Mdr Beyefendinin ok gzel tasvir ve izah eyledii memleketimizi, heyeti itimaiyemizi hedefi
hakikate, hedefi saadete isal iin iki orduya ihtiya vardr. Biri vatann hayatn kurtaran asker ordusu, dieri
milletin istikbalini youran irfan ordusu. Bu iki ordunun her ikisi de kymetlidir, lidir, feyizlidir, muhteremdir,
fakat bu iki ordudan hangisi daha kymetlidir, hangisi yekdierine mreccahtr. phesiz byle bir tercih
yaplamaz, bu iki ordunun ikisi de hayatdir.

Yalnz siz, irfan ordusu mensuplar, sizlere mensup olduunuz ordunun kymet ve kutsiyetini anlatmak iin
unu syliyeyim ki, sizler len ve ldren birinci orduya niin ldrp niin ldn reten bir orduya
mensupsunuz.
Muhterem muallime Hanmlar ve muallim Beyler, biz iki ordudan birincisine, vatan inemee gelen dman
karsnda kan aktan birinci orduya, btn dnya bilir ve btn dnya ahit oldu ki, pek mkemmelen malikiz.
Vatann drt sene evvel dt byk felketten sonra yoktan var olan bu ordu vatan yok etmee gelen dman
vatann harimi ismetinde boup mahvetti. Yalnz iimiz, yalnz bu orduya malikiyetle bitmi, gayemiz yalnz bu
ordunun zaferiyle hitama ermi deildir. Bir millet irfan ordusuna malik olmadka, muharebe meydanlarnda ne
kadar parlak zaferler elde ederse etsin o zaferlerin payidar neticeler vermesi ancak irfan ordusiyle kaimdir. Bu
ikinci ordu olmadan birinci ordunun semerat ufuleder. Milletimizi hakik saadet ve selmete isal etmek
istiyorsak ve milletimize emin ve mstefz bir ti baheylemek istiyorsak, bizi lmden kurtaran ve hayata
gtren bugnk ekli idaremizin ebediyetini isliyorsak, bir an evvel byk, mkemmel, nurlu bir irfan ordusuna
malik olmak zaruretinde bulunduumuzu inkr edemeyiz.
Eski idarelerin, eski hkmet genlerinin en byk fenalklarndan biri de irfan ordusuna lyk olduklar
byk ehemmiyeti vermemeleridir. Eer bu ehemmiyet verilseydi istikbali ellerine tevdi ettiimiz, sizlere,
istikbal kadar emin bir mevki verilmek lzm gelirdi. Henz buuk drt senelik bir hayata malik olan mill
idaremiz de, vaka irfan ordusiyle lyk olduu kadar itigal edememitir. Fakat bundaki zarureti milletin
mnevverleri olan sizler elbette ki herkesten daha iyi takdir edersiniz. Btn kuvvetlerimizi yalnz cepheye
hasrettiimiz, btn metanetimizi cephedeki orduda temerkze mecbur olduumuz bu ksa mddet iinde, bittabi
irfan ordusiyle lykiyle megul olamazdk. Lkin Cenabhakka binlerce hamd sena olsun ki, dman
karsndaki aziz ordular iin sarfettiimiz btn emekler mesut semeratn verdi. Artk bundan sonra ayn
kuvvet, ayn faaliyet, ayn himmetle irfan ordusu iin alacak ve birincide olduu gibi bu ikinci ordudan dahi
emeklerimizin, faaliyetlerimizin, himmetlerimizin mesut ve muzaffer semerelerini ayn parlaklk ve ayn feyz
bereketle istihsal edeceiz.
Arkadalar, asker ordusiyle irfan ordusu arasndaki mabehet ve mutabakat arzetmi olmak iin unu da
ilve edeyim: kymetli bir eserde ordunun ruhu, heyeti zabitan ve kumanda heyetidir, deniliyor. Hakikaten
byledir. Bir ordunun kymeti zabitan ve kumanda heyetinin kymeti ile llr. Siz muallime hanmlar ve
muallim beyler, sizler de irfan ordusunun zabitan ve kumanda heyetisiniz. Sizin ordunuzun kymeti de sizlerin
kymetinizle llecektir, istikll mcadelesinde, drt senedir, dman topraklarmzda mahvetmek iin,
yaptmz harpte ordunun ruhu olan zabitan ve kumanda heyet ve erkn kymetlerinin yksekliini nasl ibraz ve
ispat etmise, bundan sonra yapacamz nur ve inklp mcadelesinin, milletimize bir karanlk gibi ken cehli
umumiyi malp ve makhur etmek harbinde dahi irfan ordusunun ruhu olan siz muallime hanmlar ve muallim
beylerin ayn kabiliyeti ihsas ve irae edeceinize eminim. Hepinizi bu emniyetle selmlarm. Muhterem
arkadalar.
Hkimiyeti Milliye: 2 Nisan 1923

***
VATANI HR VE MESUT HALE GETRMEYE DAR
(5. IX. 1923)
ankaya Kknde bir sohbet esnasnda Suphi Nuri (leri) Beye sylenmitir.

Ellerimiz deniz kysnda ve ellerimiz zincirlerle bal bir halde bulunuyor ve: Ah bir kere hr olsak da u
denizde bir yzsek diyorduk. te bugn hrriyetimizi aldk ve zincirlerimizi krdk, denizde yzmemize bir mani
kalmad. Fakat bir trl suya giremiyoruz. Ayamz denize sokuyoruz, souk var. Dalsak da yzme
bilmediimiz iin batacak, boulacaz. Demek, gaye hr olmaktan ibaret deilmi. , yzmeyi renmekte ve
kurtulmann, aresine bakmaktaym. te meydan. Ordu vazifesini yapt. Memleketin ilim ve irfan erbab,
memurlar, mebuslar, i adamlar resikra getiler. Kendilerini gstersinler. Bu vatan hr ve mesut bir hale
getirsinler.

Biz, pek mthi ve Maman dmanlara gs gerdik. Nihayet galebe aldk. Bugnk idar mkltmz
vaka pek byktr. Fakat almakla biz bunlar da, Yunanllar olduu gibi, tepeleyeceiz ve nihayet galebe
alacaz. Bu gayemizin istihsali iin 5-10 sene kfi deildir.
Bugnk memurlarmz, fen adamlarmz, ilmimiz ve kudretimiz de kfi deildir. Galebe yava yava hsl
olacak ve memleket, yetitirecei memurlariyle, fen adamlariyle, aariyle nihayet birok sene sonra sulh ve
slahat vadisinde muzaffer olacaktr.
Mterek Gazete, 9.9.1923, s. 2.

***
ZMRDE GAZETECLERLE KONUMA
(5. II. 1924)
zmirde tertip edilen, harp oyunlar vesilesiyle zmire gelen gazete bayazarlarna verilen ziyafette sylenmitir.

Muhterem Beyefendiler;
Trkiye Cumhuriyetinin kymetli matbuat erknn bir arada grmekten, onlarla bir sofrada bulunmaktan ok
memnunum. Byk, mhim bir inklp oldu. Bu inklp milletin selmeti namna, hak namna yapld. Milletimiz
demokratik bir hkmet tesis etmek sayesinde dman ordularn imha etti. Vatan istildan kurtard. Kahraman
ordumuzun ehamet meydanlarnda kazand zaferi siyaset sahasnda da msmir kld: Trkiyenin yeni idaresi
efaliyle, muvaffakiyetle mahiyetini tanttktan sonra cihance malm ve maruf unvaniyle mevcudiyetini tasrih ve
teyit etti. Bazlarnn telkki ve tefsir etmek istedikleri gibi, geri dahi gitmesi muhtemel bir intizar, bir tereddt
vaziyetinde bulunmadn ispat etti. Trk tarihinde bir Cumhuriyet devri at.
Muhterem Efendiler;
Sultanlarn boduklar zannolunan ruhu millet, saltanat tac ve taht paralanarak ihya edildi. Milletin
teyakkuzuna, milletin terakki ve tekml ve istidadna gvenerek, milletin azminden asla phe etmiyerek
Cumhuriyetin btn icabatn yapacaz.
Arkadalar;
Trkiye matbuat milletin hakik ada ve iradesinin tecelligh olan Cumhuriyetin etrafnda elikten bir kale
vcude getirecektir. Bir fikir kalesi, zihniyet kalesi. Erbab matbuattan bunu talep, Cumhuriyetin hakkdr. Bugn
milletin samim olarak mttehit ve mtesanit bulunmas zaruridir. Umumun selmeti ve saadeti bundadr.
Mcadele bitmemitir. Bu hakikati milletin kulana, milletin vicdanna lzumu gibi isalde matbuatn vazifesi
ok ve ok mhimdir.
Efendiler;
Kabul etmeliyiz ki, cihan henz yeni Trkiye devleti hakknda, Trkiye Cumhuriyeti hakknda daha fazla
tenevvr etmek ihtiyacndadr. Milletin, hususiyle mnevver ve mtekmil vatandalarn mterek hedef
etrafnda olduklarn gayri kabili red ve cerh delil ile gstermeliyiz. Mill ilerde muhtelif mesai erbabnn
yekdierine yardm etmesi, mesainin mterek hedefte temerkz edecek surette telif olunmas lzmdr. Bir ok
mklt ve mesail karsnda bulunduumuzu mdrikiz. Bunlarn kffesini tetkik ite, azim ve iman ile ve millet
aknn sarslmaz kuvvetiyle birer birer hal ve inta edeceiz. O millet ak ki her eye ramen sinemizde snmez
bir kuvvet, metanet ve ate menbadr.
Hkimiyeti Milliye: 7 ubat 1924

***
ORDU LER GELENLERYLE KONUMA
(15. II. 1924)
zmirde Askeri Mahfelide yaplan harp oyunlarna balanrken

Muhterem arkadalar;

Bir buuk sene oluyor ki, birbirimizi grmek frsatlar azald. Ondan evvel muharebe meydanlarnda
yekdierimizi sk sk grebiliyorduk.
Benim kymetli arkadalarm;
Sizi uzun zaman grmemekten mtahassl itiyakm byktr. Bu itiyakn tatminini tesadfe brakmak
istemedim. Burada zmirde bir mlakat tertibini dndm. Btn ordu arkadalarmz celp ve davet etmekteki
ademi imkn takdir buyurulur. Bu sebeple btn ordu namna byk kumandanlarn ve buraya gelebilecek
rfekann itiman temin ile iktifa ettik. Bu dakikada huzurunuzda bulunmakla ok memnun ve bahtiyarm.
ahslarnz ve ahslarnzda kahraman Cumhuriyet ordularn kemali hrmetle selmlarm.
Arkadalar;
zmir byk kumandanlar itimai bizi muharebe meydanlarnda birbirimize rapteden ve phe etmem ki,
lnceye kadar merbut brakacak olan birok htralarmz ihya edecektir. Ayn zamanda bu itimai ordumuz,
milletimiz ve vatanmz iin de faideli klmak gibi gayet mhim ve ok cidd bir maksat temin edilecektir.
Filhakika beraber geireceimiz gnler zarfnda bir harp oyunu yapmak suretiyle, vatann ve menafii aliyei
milletin mdafaasn beraber derpi edeceiz. Bu mesaimizde son senelerin muzafferiyetlerle dolu
muharebelerinin, meydan muharebelerinin, cumhuriyet ordusuna ve onun kymetli kumanda heyeti aliyesine
kazandrd tecrbeler netayicini tetkik edeceiz. Cihann fen ve sanatta en son terakkiyatn gznnde
bulunduracaz. Fedakr ve kahraman ordumuzun vesait ve levazmatn, tlim ve terbiyesi esaslarn icabat
hakikiyeye tevfik etmee ok dikkat edeceiz. Arkadalar; ehemmiyet ve ciddiyetle beyan ederim ki, Trkiye
Cumhuriyeti mukaddes tand istikll ve hkimiyetini mdafaada msamahakr olamaz.
Asker itigaltmza ait vezaif dnden tevdi olunmutur. Buna Erkn Harbiyei Umumiye Vekili Mir Paa
Hazretleri tarafndan devama balanmadan evvel mhim telkki ettiim bir nokta hakknda heyeti aliyenizin
tamamiyle tenevvr etmesini mnasip gryorum. O noktada cihann vaziyet ve muvazenei siyasiyesi ve bizim
vaziyeti hariciyemizdir. Bu hususta Bavekil ve Hariciye; Vekili smet Paa Hazretlerinin mtalaalarn rica
ederim.
Hkimiyeti Milliye: 17 ubat 1921

***
ORDU LER GELENLERYLE KNC KONUMA
(22.II.1924)
zmirde Askeri Mahfelde yaplan harp oyunlarndan sonra ordunun retim ve eitimi zerinde.

Arkadalar:
Mir Paa Hazretleri kemali zevkle takip ettiimiz harb oyununun cidden stadane bir surette idare
buyurmulardr. Tarafeyne esas olan vaziyeti umumiyenin tertibinde, cidden, vaziyeti hakikiyeye byk bir
isabetle temas ettiler. Oyunun sevk ve idaresi esnasnda bugn ok kymetli mtaleatn ve ok esasl noktai
nazarlarn iittik: mstefit olduk. Kendilerine hassaten takdimi teekkrat eylerim. Ordumuz Paa Hazretleri gibi
bir reise malik olmakla bihakkn iftihar edebilir. Bavekil Paa Hazretleriyle Mdafaai Milliye Vekili Paa
Hazretlerinin de mebdeinden nihayetine kadar bu asker itigali takip buyurmu olmalarnn memleketimiz iin,
ordumuz, iin ok faydalar temin edeceine phe yoktur.
Hepimiz iin asl olan milletin, vatann teinini hayat ve selmetidir. Yollarmzn ve imendiferlerimizin,
vaziyeti iktisadiyemizin slah ve ihyas ve milletimizin tenevvr nisbetinde, tabi, mill mdafaamz kesbi
shulet eder. Hkmetin btn itigalt esaslarna temas eden bu mesaide hazr bulunmak lzumunu takdir
buyurmulardr. Bundan dolay kendilerine teekkr ederim.
Zaten kymet ve liyakatleri mcerrep olan kumandan ve erkn-harb arkadalarmzn bu mnasebetle bir defa
daha kymeti askeriyelerinin ahidi olmakla memnun ve mftehirim. Kendilerine hararetle teekkr ederim.
Arkadalar, Mir Paa Hazretleri tarafeyn harektn safha safha pek gzel bir surette hulsa ve her noktay
kymetli mtalealariyle tenvir ve tezyin buyurdular. Buna dair sz sylemei zait addederim. Bilhassa bu tetkik

ve itigal neticesinde orduca ve hkmete ve cmlemizce nazar dikkate alnmak icap eden nikat vuzuhla tefrik
ve temyiz ettiler. Bunlar, phe yok kemali ehemmiyetle nazar dikkate alnacaktr.
Arkadalar;
Memleketin mdafaas ve milletin menafii liyesinin muhafazas mesuliyetini deruhte eden byk kumanda
makamatnn malik olduklar btn kuvvetleri ve btn vastalar en mhim hedef zerinde teksif etmesi lzm
geldiine dair cmlenizce malm olan kaideyi, dsturu bu mnasebetle hatrlatmak isterim. Birinci derecede haizi
ehemmiyet olan hedefi, meydana karmak cidd ve esasl tetkik ve mtaleaya deer. En mhim hedef zerinde
istihsal olunacak muvaffakiyet ikinci, nc derece hedefler zerinde bidayette ihtiyar olunacak fedakrlklar
daima telfi eder. Bu dstur btn vakti hazer tertibat ve tedabirine hkim ve nafiz olduu gibi, seferin
bidayetinden nihayetine kadar ihmal edilmemesi lzm gelen bir noktadr. Bu esasa gre tasavvur olunacak ve
taht karara alnacak tedabir ve tertibatn mevkii tatbike vazna mni ahval ehemmiyetle nazar dikkate
alnmaldr. Mekk tedbirlere tevdii mukadderat etmekten fevkalde itinap etmek lzmdr. Birok felketler
grdk, talihin bunca darbelerine maruz kaldk. Bunlar bize memleket mdafaasnda her vakit ok dikkatli olmak
iin icabeden dersi katiyetle vermitir zannederim.
Arkadalar;
Arazinin ve birtakm ahvalin, eraitin, fevkalde frsatlarn muharebenin neticesi zerine tesirleri gayri kabili
inkrdr. Fakat daima ayan emniyet ve istinat olan; adet ve kymettir. Trkiye btn bir cihan husumete kar
kazand maddi ve mnevi zaferlerle lyemut bir mevcudiyete malik olduunu parlak bir surette ispat etti. Bu
hakikat ordumuzun kymeti sayesinde tecelli etti. Benim iin ordumuzun kymetini ifadede vahidi kyas udur :
Trk ordusunun bir cz tamm, muadilini behemehal malp eder; iki mislini tevkif ve tesbit eder. imdilik
bundan fazlasn talep etmiyorum. nk fazlasn milletimizin meftur olduu cengverlik zaten temin
etmektedir. Fakat bu kymeti behemehal muhafaza etmek lzmdr. Bunu asker bir esas, bir dstur olarak nazar
dikkatte tutmaldr. Bu noktay bilhassa btn arkadalarmdan talep ederim. Trk ordusunun bir cz tamm,
muadilini behemehal malp, iki mislini tevkif ve tesbit eder. Bu kymet mahfuz kaldka tekiltmz, tlim ve
terbiyemizi, sevk ve idaremizi bu hedef ve gayeye yrttke, Trkiyenin her trl taarruzdan, tecavzden
masun ve mahfuz kalacana kimsenin phesi kalmaz.
Arkadalar;
Neticei katiye daima taarruzla alnr; fakat mdafaa ile ifa olunan birok vezif de vardr. Bu noktada btn
arkadalarmn nazar dikkatlerini bir hususa celbetmek isterim. Neticei katiye talep olunan zamana gelmeden
evvel, hakik ve cidd taarruz zamanndan evvel cz tamlarn kymeti harbiyelerini tenkis etmekten, aded
tenakusunu mucip olmaktan itinap etmek lzmdr. Bunun iin taarruz, mdafaa, igal muharebesi ve muharebei
katiyenin mahiyetini, tatbik olunaca zaman ve halin temyizi hususunda arkadalarn zaten mevcut olan
sekinetleri muhafaza olunmaldr. Buna nazar ve amel itigaltmzda ok dikkat etmeliyiz. Bir de alman vazife
ile sarfolunacak faaliyeti askeriyenin cidd bir alkas vardr. Bunun iin vazife verenlerin, vazife alanlarn
kullanaca vastay, faaliyeti askeriyeyi tyinde duar tereddt olmalarna sebebiyet vermemeleri lzmdr.
Maksatta sarahat ok mhimdir.
Arkadalar; btn bu dikkatli tetkikimizden ve hazrlk lzumuna mtereken kanaatimizden maksat hi phe
yok ki, behemehal harb etmek deildir. Harbi Umumiden sonra btn cihan sulh ve skna muhtatr. Trkiye ki
birok harblere sahne olmutur. Namtenahi felketler grmtr. Onun sulh ve skn ihtiyac daha fazladr. te
biz bu hazrlmzla muhta olduumuz sulh ve sknu temin etmek istiyoruz. Bitaraflklar btn cihanca kabul
ve tasdik olunan devletler vardr ki onlar da sulh ve skn ve huzurlar iin tabi mdafaalarna ehemmiyet
vermekte, ordularna fevkalde itina etmektedirler. Bu, dikkat ve intibaha ayandr. Biz de herkes gibi mdafaai
tabiiyemize; lyk olduu kadar ehemmiyet vermee mecburuz.
Arkadalar;
Trkiye Cumhuriyeti yalnz iki eye gvenir. Biri millet karar, dieri en elim ve en mkl erait iinde
dnyann takdiratna bihakkn kesbi liyakat eden ordumuzun kahramanl; bu iki eye gvenir. Arkadalar! Taht
kumandanzda bulunan ordular, cidden kahramanlna gvenilir ordulardr. Bu ordular tarihte emsali namesbuk

kahramanlklar, fedakrlklar gstermitir. anl zaferler kazanmtr. Millet ve memleketin cidden minnet ve
kranna istihkak kesbeylemitir.
Arkadalar, Trkiye en zayf zannolunduu bir zamanda en kuvvetli olduunu ispat etmitir; ordusu
sayesinde. Ordumuz vatan iinde zafer kazanmtr. Bu hdise Trkiyenin fevkalde hayatiyetine, ulv azmine ve
lyemut mevcudiyetine en bariz delildir. Dmann vatan iine girmi olmas dman lehine birok esbab ve
vamil tevlit eder. Btn bunlar iktiham ederek dman vatan iinde malp etmek, mahvetmek bal bana bir
mevcudiyet, byk bir eseri kuvvettir. Vatan dahilinde malbiyetin kibeti fevkalde mhliktir vahimdir. Bu
hakikati teyit eden yakn ve uzak tarih misaller oktur.
Arkadalar, en byk tehlikeler karsnda, uurumun kenarna gelmiken bu kadar byk hayatiyet ve
kabiliyet gsteren, azim ve ruh gsteren milletimizin masun ve mesut yaamaa istihkak vardr. Bunu btn
mevcudiyetimizle temine alacaz. Bizi, bu maksada vusulden meneden mevani vardr. Arkadalar, bunlarla
mcadele mevziinde bulunuyoruz. Fakat her eye ramen memleket ve milleti mesut etmekten ibaret olan maksat
behemehal hasl olacaktr. nk bu maksat hakkn da maksududur.
Netice olarak beyan edeyim ki, btn ihtimalta kar kymetli kumandanlarmzn, kahraman ordumuzun
memleketi emniyet ve katiyetle mdafaa edebileceine, milletin menafi) liyesini behemehal memmen
bulunduracana ait olan kanaatim, bu defaki tetkikatmz vesilesiyle bir daha teeyyt etti. Ankaraya byk bir
huzuru kalble avdet ediyorum. Fevkalde memnun ve msterih olarak cmlenize veda ediyorum.
Hkimiyeti Milliye: 24 ubat 1924

TMATNAMESN SUNAN MACAR ELSNE CEVAP

(11. V. 1924)
Eli Efendi!
Macar Krall Guvernr hazretlerinin zatlinizi fevkalde murahhas ve eli sfatiyle nezdime memur
buyurduklarn mir itimatnamelerini yeddinizden byk bir mahzuziyet ile tesellm ediyorum. Marnileyhin
hakkmdaki hissiyat- mveddetkranesine mtedair teminatdan ve kahraman Macar milleti namna izhar
eylediiniz hissiyat ve temenniyat- biraderaneden en samim mtehasss oldum. Trk halk da Macar milleti
hakknda hakiki dostluk hisleri perverde etmektedir. Memleketeyn beyninde teyemmnen mevcut revabt- vifak
ve ahengin mesainiz sayesinde bir kat daha takviyet-pezir olaca hakkndaki kanaatinize tamamiyle itirak
etmekteyim. Memuriyet-i liyenizle emr-i ifasnda nezdimde mstemirren mazhar- mzaheret olacanzdan
emin olunuz.
Macar Krall Guvernr hazretleri hakknda beslediim yksek hrmet ve samimi mveddeti kendilerine
ibla etmenizi rica eder ve zat- sefiranelerine beyan ho-amed etmekle iktisab- mesar eylerim.
Vakit: 12.5.1924, s. 2.

***
MUALLMLER BRL KONGRES YELERNE
(25. VIII. 1924)
Muallimler Birlii Kongresi yelerine Maarif Vekili Vasf nar tararndan ehir Lokantasnda verilen ay ziyafetinde sylenmitir.

Muhterem Efendiler!
Evvel bu itimai tertip ve bilhassa hakkmda ibzal buyurduklar szlerle bana da huzurunuzda birka sz
sylemek frsatn bahettiklerinden Vasf Beyefendiye sureti mahsusada teekkr ederim.
Hanmlar, Beyler!
Gzide heyetinizin iinde bulunmaktan mtehassl srrm bpayandr. Trkiye Muallimler Birliinin
Ankarada akdettii ilk kongresini ok byk memnuniyetle karladm. Memleketimizin sizler gibi, kymetli
muallim hanm ve beylerinin burada toplanmas, Cumhuriyetimiz iin ok feyizli neticelerin tecellisine vesile
olacaktr.

Hanmlar, Beyler!
Trkiye Muallimler Birliinin btn memlekette taazzuvuna, Konyay olduu gibi Van ve Hakkriyi de
tekilt dahiline almasna ve her kyde azaya malik bulunmasna derin bir alka ile intizar edeceim.
Muallimler;
Yeni nesli; Cumhuriyetin fedakr muallim ve mrebbileri, sizler yetitireceksiniz, yeni nesil, sizin eseriniz
olacaktr. Eserin kymeti, sizin maharetiniz ve fedakrlnz derecesiyle mtenasip bulunacaktr. Cumhuriyet;
fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yksek seciyeli muhafzlar ister. Yeni nesli, bu evsaf ve kabiliyette
yetitirmek sizin elinizdedir. Mmtaz vazifenizin ifasna h himmetlerle hasr mevcudiyet edeceinize asla
phe etmem.
Ben mill maarifimiz ve mill terbiyemiz hakkndaki noktai nazarlarm muhtelif zamanlarda ve muhtelif
vesilelerle syledim. Fakat bu noktai nazarlarm birka kelimede teksif ederek tekrar etmei faydasz
grmyorum.
Muallimler!
Erkek ve kz ocuklarmzn, ayn suretle btn tahsil derecelerindeki talim ve terbiyelerinin amel olmas
mhimdir. Memleket evld, her tahsil derecesinde iktisad hayatta mil, messir ve muvaffak olacak surette
tehiz olunmaldr. Mill ahlkmz, medeni esaslarla ve hr fikirlerle tenmiye ve takviye olunmaldr. Bu ok
mhimdir; bilhassa nazar dikkatinizi celb ederim. Tehdit esasna mstenit ahlk, bir fazilet olmadktan baka
itimada da ayan deildir.
Efendiler; bu noktai nazarmda sizin tamamen benimle beraber olduunuza phe etmiyorum. Umumi maarif
ve terbiye programmz da bu esasat camidir. Fakat, biliyorsunuz ki, noktai nazarlarn, programlarn kat ve
vazh olmas ok mhim olmakla beraber feyiz ve eser verebilmesi, onlarn muktedir, mdrik ve fedakr
muallimlerimiz tarafndan mekteplerimizde ok byk dikkat ve himmetle tatbikna vabestedir. te bilhassa
sizden rica edeceim husus budur. Sizin muvaffakiyetiniz, Cumhuriyetin muvaffakiyeti olacaktr.
Arkadalar, yeni Trkiyenin birka seneye sdrd asker, siyas, idar, inklbat sizin, muhterem
muallimler, sizin itima ve fikr inklptaki muvaffakiyetinizle teyit olunacaktr. Hibir zaman hatrlarnzdan
kmasn ki, Cumhuriyet sizden fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller ister.
Hkimiyeti Milliye: 26 Austos 1924

***
DUMLUPINARDA KONUMA
(30. VIII. 1924)
Bakomutanlk Meydan Savatnn ikinci yldnm dolaysiyle.

Efendiler,
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretlerinin verdii kymetli izahatla burada hazr olanlar
Afyonkarahisar - Dumlupnar Meydan Muharebesinin ve neticei katiye veren 30 Austos muharebesinin sureti
cereyan hakknda bir fikri icmal edinmilerdir. Be gn bilfasla geceli gndzl devam eden en byk meydan
muharebesinin mahiyeti hakikiyesi bugn verilen tafsilttan ziyade, yarn tarihin hakemleri erbab tetebbuun
tetkik ve muhakemeleri okunduu zaman daha bariz, daha mull bir surette anlalacaktr. Beni, milletim, Trk
milleti, emniyet ve itimadna lyk grerek bu harektn banda bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin mesut
htrasn milletime kar daima en derin minnettarlklarla mtehassis olarak haz ile, iftihar ile muhafaza
ediyorum. Vazifelerini milletin arzuyu vicdanisine, ihtiyac hakikisine, yalnz onun iradei liyesine tevfikan
yapm olanlara mahsus bir istirahat! vicdan ile bugn muvacehinizde bulunurken hissettiim bahtiyarl ifade
edemem.
Efendiler, tpk bugn gibi otuzsekiz senesi Austosunun otuzuncu gn saat ikide, imdi hep beraber
bulunduumuz bu noktaya gelmitim. Bu zerinde bulunduumuz srtlarda kahraman onbirinci frkamz, u
karki tepelerde muharebeye mecbur edilen dman kuvayi asliyesine taarruz iin yaylarak ilerlemekte

bulunuyordu. u grdmz al ky alevler ve dumanlar iinde yanyordu. Beni buraya kadar getiren saikn
ne olduunu izah iin hatrladm bir iki noktay burada tekrar edeceim.
29/30 Austos gecesi sabaha kar Garp cephesi harekt ubesi Mdr Tevfik Bey, bermutat o saate kadar
muhtelif kararghlardan ve her taraftan gelen raporlara gre harita zerinden tesbit ve iaret ettii vaziyeti
umumiyeyi cephe kumandan ismet Paaya gstermi ve o da derhal paaya gster emriyle Tevfik Beyi yanma
gndermiti. Karahisarda Belediye dairesinde bana tahsis olunan odada yatmakta idim. Beni uyandran Tevfik
Beyin gsterdii haritaya baktm. Hemen yataktan frladm. Arkadalar, haritada grdm ey u idi ki,
ordularmz dman kuvayi mhimmesini imalden, cenuptan, garptan ihataya msait bir vaziyet alm
bulunuyorlard. u halde tasavvur ettiimiz ve zami netayi temin edeceini mit eylediimiz vaziyetler
tahakkuk ediyordu. Derhal Fevzi ve smet Paalar arnz dedim. mz toplandk. Vaziyeti bir daha mtalea
ettik ve katiyetle hkmettik ki, Trkn hakiki hals gnei 30 Austos sabah ufuktan btn aasiyle tul
edecektir. Bu karara gre ordulara yeni emir ve talimat yazld (saat 6.30 evvelde). Fakat vaziyet o kadar mhim,
o kadar srat ve iddet talep ediyordu ki, bu tahriri emirlerle iktifa etmek muvafk ihtiyat olamazd. Onun iin
Fevzi Paa Hazretlerinden, bizzat Altnta ve cenubundan hareket eden ikinci ordumuzun ve bunun daha garbinde
bulunan svari kolordumuzun nezdine giderek tasavvurumuza gre harekt tanzim buyurmasn kendilerinden
rica ettim.
Drdnc kolordusu ile istihdaf ettiimiz dman ksm kllisini cenuptan takibeden birinci ordu kararghna
da ben bizzat gidecektim. smet Paann kararghta kalp vaziyeti umumiyeyi idare etmesini mnasip grdm.
Fevzi Paa Hazretleri imale hareket ederken ben de otomobil ile imendifer gzerghn takiben garba hareket
ettim. Akasarda birinci ordu kararghna saat 9 dan evvel idi ki vasl olmutum. Ordu kumandanna bir taraftan
cephenin tahrir emri tevdi olunurken ben de kendisine ifahen vaziyeti izah ettim ve drdnc kolordunun tekmil
frkalariyle ve srat ve iddetle ite bu kyn, al kynn garbndaki dman ksm kllisini ihata edecek
surette muharebeye mecbur etmesini emrettim. Ve ilve ettim ki, dman ordusu behemehal imha olunacaktr.
Ordu kumandan benim yanmda telefonla kolordu kumandan Kemlettin Sami Paayi buldu. Benim oraya
geldiimi ve emrimin ne olduunu tebli etti. Bir mddet bu kararghta kaldm. Mtemadiyen gelen muhtelif
rtbedeki esir zabitanla grtm. Bunlardan biri erknharb zabiti idi. Zavall verdii malmat meyannda
istemiyerek bakumandan vazifesini alan General Trikopisin ve ikinci kolordu kumandan General Digenisin de
bizim evirmek istediimiz emberin iinde bulunduunu ifade etmi oldu. Derhal yanmda bulunan ordu
kumandanna: Kemlettin Paay bulunuz. Bizzat Trikopisle beraber btn dman generallerini behemehal esir
etmesini syleyiniz dedim. Bu emir derakap telefonla tebli olundu. Zavall esir zabit benim bu emrimi iitir
iitmez ikram ettiim ay iemiyerek byk bir baygnlk geirdi. Daha fazla bu ordu kararghnda kalamazdm.
Muharebe vaziyetini gzmle grmek benim iin mukavemetsiz bir ihtiya oldu. Ordu kumandann da beraber
alarak drdnc kolordu kumandannn tarassut iin bulunduu u istikametteki bir tepeye geldik (Arpalk
civarnda).
al ky garbnda ve imalinde patlayan toplarn tarakalarn iitiyordum. Oradan vaziyeti drbn ile tetkike
uramak bana skntl geldi. Daha ileriye, ate yerine gitmek iin kat bir lzum ve ihtiya hissediyordum ve bu
noktay, imdi zerinde bulunduumuz bu tepeyi gsterdim. Oraya gitmek lzmdr ve buyurun gidelim dedim.
Otomobillere atladk bu tepeye gelen yola dahil olduk. Ara sra gzerghmzn soluna dman mermileri
dyordu. Drdnc kolordunun frkalar arktan garba gzerghmz katederek seri hatvelerle ilerliyorlard.
Biraz evvel dediim gibi saat ikide uraya km bulunuyorduk. Dman kuvvetlerini gndz gzyle tamamen
ihate etmek ve dmann muannidane mdafaa ettii muharebe mevzilerine sng hcumlariyle dahil olarak
neticei katiye almak elzemdi. Bunun iin btn ktaatn zami fedakrlkla ilerlemesini ve btn
bataryalarmzn, hatt mesturiyete bakmakszn, ate mevzilerine girip dman mevzilerini sarsmasn
istiyordum. Yanmdaki kumandanlar bu noktai nazarlarm anlar anlamaz derhal ve en asabi bir surette faaliyete
getiler. Maatteessf imdi ismini hatrlayamadm, yanmda bulunan bir svari zabitine birka kelime not
ettirerek dman mevzilerini imalden saran ikinci orduya gnderdim. Ve ifahen burada benden iittiklerini
onlara da sylemesini emrettim. Bu zabit vazifesini yapm ve birka saat sonra tekrar yanma gelerek malmat
da vermiti. Onbirinci frkann kahraman kumandan Dervi Bey bizzat ileriye atlarak btn kuvvetiyle dman
mevziine ilerliyordu. Kolordu kumandan Kemlettin Paa cenuptan ve garpdan dmana saldrd dier
frkalarna yeniden yeniye tedit ve tesrii harekt iin emirlerini isal ediyordu. kinci ordunun onaltnc ve

altmbeinci frkalar dmanla cidd muharebeye giriiyorlar, dier frkalar da ihate dairesini darltryorlard.
Bunlar gryordum. Svari kolumuzun daha garbdan dmann arkasn kesmek zere bulunduunu bana haber
getiren svari zabiti sylemiti.
Arkadalar! Saat ilerledike gzlerimin nnde inkiaf eden manzara u idi: Dman bakumandannn u
karki tepede son gayretiyle rpndn gryor gibiydim. Btn dman mevzilerinde byk bir heyecan ve
helecan vard. Artk toplarnn, tfeklerinin ve mitralyzlerinin atelerinde sanki ldrc hassa kalmamt. Bu
ovadan, imalden ve cenuptan birbirini velyeden avc hatlarmzn, guruba yaklaan gnein son uaatiyle
parlayan sngleri her an daha ileride grlyordu. Dman mevaziini saran bir daire zerinde mevzi alm olan
bataryalarmzn faslasz ve amansz ateleri dman mevaziini, iinde barnlmaz bir cehennem haline
getiriyordu. Gne maribe yaklatka ateli, kanl ve lml bir kyametin kopmak zere olduu btn ruhlarda
hissolunuyordu. Biran sonra cihanda byk bir inhidam olacakt. Ve beklediimiz hals gneinin tul
edebilmesi iin bu inhidam lzmd. Zulmetler iinde bu inhidam vuku bulmal idi. Hakikaten semann karard
bir dakikada Trk sngleri dman dolu o srtlara hcum ettiler, Artk karmda bir ordu, bir kuvvet kalmamt.
Kamilen mahvolmu perian bir bakiyetssyuf kitlesi bulunuyordu. Kendilerinin dedii gibi prhavf ve lerzn,
bekil bir kitle, acaip bir halita halinde firar iin frce aryordu. Artk gecenin koyulaan zulmeti neticeyi gzle
grmek iin gnein tekrar arktan tuluna intizar zarur klyordu.
Efendiler, ertesi gn tekrar bu muharebe meydann dolatm zaman, ordumuzun ihraz ettii zaferin
azameti ve buna mukabil hasm ordusunun duar edildii felketin deheti beni ok mtehassis etti. O karki
srtlarn genlerindeki btn vadiler, btn dereler, btn mahfuz ve mestur yerler braklm toplarla,
otomobillerle ve namtenahi tehizat ve malzeme ile ve btn bu metruktn aralarnda ynlar tekil eden
llerle, toplanp kararghlarmza sevkolunmakta bulunan sr sr esir kafileleri hakikaten bir maheri
andryordu. Bu dar ate ve savlet emberinden bugn iin kurtulabilenler birka bin kiilik bakiyetssyuftan
ibaret idi. Fakat onlar da daha byk Trk emberi iinden kmaa muvaffak olamyarak balarnda
bakumandanlar bulunduu halde beyaz bayrak ekmeye mecbur olmulard.
Efendiler, Austosun otuzbirinci gn takriben zevalde idi ki, yine bu al kynde, ykk bir evin avlusu
iinde smet Faa ve Feyzi Paa ile bulutuk. Krk kan arabalarnn deme ve oklarna ilierek bundan sonraki
vaziyeti mtalea ettik. Kazandmz meydan muharebesinin btn seferi hitama erdirebilecek bir azamet ve
ehemmiyette olduunda ittifak ettik. imdi Bursa istikametinde ekilen dman kuvvetlerini mahvetmekle
beraber btn orduyu asl ile bilaram zmire yryecektik.
Efendiler, bugnden sonra zmirde Akdenizi, Mudanyada Marmaray grmek iin 8-9 gnlk bir zaman
kfi gelmitir. Fakat hatrlatmalym ki bugne, bu zerinde bulunduumuz tepeye, bu yank al kyne
gelebilmek iin yalnz Sakaryadan itibaren sarfettiimiz zaman tam bir senedir. Fakat bu tesbit ettiimiz zaferi
ihzar edebilmek iin bir seneyi ok bulmazsnz zannederim. nk efendiler, harb, muharebe, nihayet meydan
muharebesi yalnz kar karya gelen iki ordunun arpmas deildir. Milletlerin arpmasdr. Meydan
muharebesi milletlerin btn mevcudiyetlerile, ilim ve fen sahasndaki seviyelerile, ahlklarile, harslarile, hulsa
btn maddi ve mnevi kudret ve faziletlerile ve her trl vastalarile arpt bir imtihan sahasdr. Bu sahada,
arpan milletlerin hakiki kuvvet ve kymetleri llr. Netice yalnz kuvvei cismaniyenin deil, btn
kuvvetlerin, bilhassa ahlk ve hars kuvvetin tefevvukunu mertebei sbuta vardrr. Bu sebeple meydan
muharebesinde yenilen taraf millete ve memlekete, btn mevcudiyeti maddiye ve mneviyesile malp saylr.
Byle bir akbetin ne kadar feci olabileceini tahmin edersiniz. Mahv izmihlal yalnz cidl sahasnda bulunan
orduya mnhasr kalmaz. Asl ordunun mensup olduu millet feci akbetlere urar. Tarih, balarndaki
tacidarlarn, hris politikaclarn bir takm hayal emellerle, vastas mevkiine den mstevli ordularn, mstevli
milletlerin urad bu nevi feci akbetlerle malamldir.
Efendiler, Trk vatann fethetmek fikrini, Trk esir etmek hayalini umumi, mer bir fikir haline koymaa
alanlarn da lyk olduklar akibetten kurtulamam olduklarn gzlerimizle grdk. Efendiler, kendilerine bir
milletin talihi tevdi olunan adamlar, milletin, kuvvet ve kudretini yalnz ve ancak yine milletin hakik ve kabili
istihsal menfaatlar yolunda kullanmakla mkellef olduklarm bir an hatrlarndan karmamaldrlar. Bu adamlar
dnmelidirler ki, bir memleketi zabt ve igal etmek o memleketlerin sahiplerine hkim olmak iin kfi deildir.
Bir milletin ruhu zabtolunmadka, bir milletin azim ve iradesi krlmadka, o millete hkim obuann imkn

yoktur. Halbuki asrlarn mevldu olan bir ruhu milliye, kavi ve daim bir iradei milliyeye hibir kuvvet
mukavemet edemez.
Mahkm olmak istemiyen bir milleti, taht esaretinde tutmaa muktedir olacak kadar kuvvetli mstebitler artk
bu dnya yznde kalmamtr. Trk milleti son mcadeltiyle, bilhassa burada ihraz ettii zaferle, izhar ettii
azim ve irade ile malm olan bu hakayiki bir defa daha sinei tarihe elik kalemle hakketmi bulunuyor.
Efendiler, Afyonkarahisar - Dumlupnar meydan muharebesi ve onun son safhas olan bu 30 Austos
muharebesi Trk tarihinin en mhim bir dnm noktasn tekil eder. Tarihi millimiz ok byk ve ok parlak
zaferlerle doludur. Fakat Trk milletinin burada ihraz, ettii zafer kadar neticei katiyeli ve btn tarihe, yalnz
bizim tarihimize deil, cihan tarihine yeni cereyan vermekte kat tesirli bir meydan muharebesi hatrlamyorum.
Hi phe etmemelidir ki, yeni Trk devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin temeli burada tarsn olundu. Hayat
ebediyesi burada tetvi olundu. Bu sahada akan Trk kanlar, bu semada pervaz eden ehit ruhlar devlet ve
Cumhuriyetimizin ebed muhafzlardr. Burada esasn vazettiimiz ehit Asker bidesi ite o ruhlar, o
ruhlarla beraber gazi arkadalarn, fedakr ve kahraman Trk milletini temsil edecektir. Bu bide Trk vatanna
gz dikeceklere Trkn 30 Austos gnndeki ateini, sngsn, savletini, kudret ve iradesindeki iddeti
hatrlatacaktr.
Efendiler, bu muazzam zaferin muhtelif milleri fevkinde en mhimi ve alsi Trk milletinin bilkaydart
hkimiyetini eline alm olmasdr. Bu hdisenin tarihimizde ve btn cihanda ne byk, ne feyizli bir inklp
olduunu izaha lzum grmem. Milletimizin uzun asrlardan beri hanlar, hakanlar, sultanlar, halifeler elinde,
onlarn tahakkm ve istibdad altnda ne kadar ezildiini, onlarn hrslarn temin yolunda ne kadar byk
felketlere ve zararlara uradn dnrsek, milletimizin hkimiyetini eline alm olmas hdisesinin btn
azamet ve ehemmiyeti nazarlarmzda tecelli eder. Geri byk zaferin ferdasna kadar stanbulda halife ve
sultan nam altnda bir ahs ve onun igal ettii hilfet ve saltanat unvanile bir makam vard. Fakat bu zaferden
sonra millet o makamlar ve o makam sahiplerini lyk olduu akbete isal etti.
Efendiler, hkimiyeti milliye yle bir nurdur ki, onun karsnda zincirler erir, ta ve tahtlar yanar, mahvolur.
Milletlerin esareti zerine kurulmu messeseler her tarafta yklmaya mahkmdurlar. Avrupann ortasndan t
arkn br ucundaki binlerce senelik memleketlere bakacak olursak, Osmanl imparatorluunun istihkak ettii
talihi daha gzel anlayabiliriz.
Arkadalar, saraylarnn iinde Trkten gayr unsurlara istinat ederek, dmanlarla ittifak ederek
Anadolunun, Trkln aleyhine yryen rm glge adamlarnn Trk vatanndan tard, dmanlarn denize
dklmesinden daha rehakr bir harekettir. Trk milletinin mbarek vediai ecdat olan bu topraklardan tam
mnasiyle efendi olarak yaamas ancak o fuzul ve bmna olduktan baka, mevcudiyetleri mahz zarar ve felket
olan makamlarn bertaraf edilmesiyle mmkn olabilirdi.
Efendiler, onlar yznden Trk vatannn ve Trk milletinin geirdii kederleri, elemleri hissetmemi bir
ferdimiz yoktur. Bu kadar matemler ve felketler geirdikten sonra elbette Trk renmitir ki, vatan yeniden
yapmak ve orada mesut ve hr yaayabilmek iin behemehal hkimiyetine sahip kalmak ve Cumhuriyet bayra
altnda btn evltlarn toplu ve dikkatli bulundurmak lzmdr. Efendiler, asrlardan beri inleyerek feryad eden,
fakat mstebitlerin, mufillerin, cahillerin vcude getirdikleri manialarla canhra sedasn milletin kulana isma
edemiyen zavall vatan, bugn diyor ki can kulamz harap olmu, sinesinde en derin straplar duymu
valdenizin samim bitabna daima ak bulundurunuz. Efendiler, Asyada, Avrupada, Afrikada hkmran olmak
kudret ve kabiliyetini gstermi olan ecdadmz vaktinde bu seday iitmekten menedilmemi olsalard, Trk
camiasnn, Trk mefkuresinin, Trk menafiinin mahfuz ve feyizdar olaca ana vatana bugnk ekli
harabisinde mi tevars ederdik? Efendiler, artk vatan imar istiyor, zenginlik ve refah istiyor. lim ve marifet,
yksek medeniyet, hr fikir ve hr zihniyet istiyor. eref, namus, istikll, hakik varlk, vatann bu taleplerini
tamamen ve serian yerine getirmek iin esasl ve cidd bir surette almay emreder.
Efendiler, asrlardan beri Trkiyeyi idare edenler ok eyler dnmlerdir; fakat yalnz bir eyi
dnmemilerdir: Trkiyeyi. Bu dncesizlik yznden Trk vatannn, Trk milletinin duar olduu zararlar
ancak bir tarzda telfi edebiliriz: O da artk Trkiyede Trkiyeden baka bir ey dnmemek. Ancak bu
zihniyetle hareket ederek her trl selmet ve saadet hedeflerine vasl olabiliriz.

Efendiler, bizim milletimiz vatan iin, hrriyeti ve hkimiyeti iin fedakr bir halktr; bunu ispat etti.
Milletimiz yapt inklbatn kskan mdafiidir de. Benliinde bu faziletler yerlemi bir milleti yrmekte
olduu doru yoldan hibir kimse, hibir kuvvet alkoyamaz.
Efendiler, milletimiz hkimiyetini eline ald gn, bilmeyen kalmamtr, en karanlk felketlerin, en derin
uurumu kenarnda bulunuyordu. Kuvvei maddiyesi yprattrlm, vesaiti mdafaas gasbolunmu, maneviyat,
mukaddesat duar tecavz olmu elim bir vaziyette bulunuyordu. Btn bunlara ramen mevcudiyetini ve
istikllini kurtarmaa karar verdi. Bu kararnda muvaffak olabilmek iin btn milletin kendine bir hedef ve
hareket tesbit etmesi lzm geliyordu. Btn milletin, o hedef zerinde behemehal muvaffak olmay gayei emel
telkki etmesi icabediyordu. Millet btn mevcudiyetile, btn fedakrl ile btn imanile o hedefe beraber
yrsn ve behemehal muvaffak olsun lzmd. Efendiler, o hedef buras idi. Gayei emel olan muvaffakiyet
burada ihraz olunan zafer idi.
Efendiler, milletimiz bundan sonraki mesaisinde de muvaffak olabilmek iin, mill hedefini btn vuzuh ve
katiyetle, tekmil vatandalarn nazarnda ve vicdannda btn parlakl ile tesbit etmi bulunuyor, isterseniz
benim burada hedef dediim eyi, siz milletin mefkresi tesmiye ediniz. Fakat bu unvan verirken dikkat ediniz
ki, hayal bir mnaya kendimizi kaptrmyalm.
Efendiler, milletimizin hedef, milletimizin mefkresi btn cihanda tam mnasile medeni bir heyeti itimaiye
olmaktr. Bilirsiniz ki, dnyada her kavmin mevcudiyeti, kymeti, hakk hrriyet ve istiklli, malik olduu ve
yapaca medeni eserlerle mtenasiptir. Medeni eser vcude getirmek kabiliyetinden mahrum olan kavimler,
hrriyet ve istiklllerinden tecrit olunmaya mahkmdurlar. Tarihi beeriyet batan baa bu dediimi teyit
etmektedir. Medeniyet yolunda yrmek ve muvaffak olmak, art hayattr. Bu yol zerinde tevakkuf edenler
veyahut bu yol zerinde ileri deil geriye bakmak cehil ve gafletinde bulunanlar, medeniyeti umumiyenin
huruan seli altnda boulmaya mahkmdurlar.
Efendiler, medeniyet yolunda muvaffakiyet teceddde vabestedir, itimai hayatta, iktisadi hayatta ilim ve fen
sahasnda muvaffak olmak iin yegne tekml ve terakki yolu budur. Hayat ve maiete hkim olan ahkmn,
zaman ile tagayyr, tekml ve teceddd zaruridir. Medeniyetin ihtiralar, fennin harikalar, cihan tahavvlden
tahavvle duar ettii bir devirde, asrlk khne zihniyetlerle, maziperestlikle muhafazai mevcudiyet mmkn
deildir. Medeniyetten bahsederken unu da katiyetle beyan etmeliyim ki, medeniyetin esas, terakki ve kuvvetin
temeli, aile hayatndadr. Bu hayatta fenalk, muhakkak itimai, iktisadi, siyasi aczi mucip olur. Aileyi tekil eden
kadn ve erkek unsurlarn hukuku tabiiyelerine malik olmalar, aile vazifelerini idareye muktedir bulunmalar
lzimedendir.
Efendiler, milletimiz burada tesbit ettiimiz byk zaferden daha mhim bir vazife peindedir. O zaferin
idraki milletimizin iktisat sahasndaki muvaffakiyetleriyle mmkn olacaktr. Bilirsiniz ki, iktisaden zayf bir
bnye fakr sefletten kurtulamaz; kuvvetli bir medeniyete, refah ve saadete kavuamaz; itimai ve siyasi
felketlerden yakasn kurtaramaz. Memleketin idaresindeki muvaffakiyet de iktisadiyatndaki mktesebat
derecesile mtenasip olur. Hibir medeni devlet yoktur ki, ordu ve donanmasndan evvel iktisadn dnm
olmasn. Memleket ve istikll mdafaas iin vcudu lzm olan btn kuvvetler ve vastalar iktisadiyatn inbisat
ve inkiafiyle mkemmel olabilir.
Milletimizin muttasf olduu kuvvetli seciye, sarslmaz irade, atein milliyetperverlik iktisadi muvaffakiyetten
neben edecek feyizlerle de lyk olduu derecede takviye olunmak zaruridir. Asr mbarezesinde milletimizi
muvaffak edecek bir iktisadi hayat teminini istihdaf eden umumi maarif ve terbiye sistemlerimiz, her gn daha
ok esaslaacak ve elbette muvaffak olacaktr.
Efendiler, artk bugn hayat ve insaniyet icaplar btn hakikatiyle tecelli etmitir. Bunlara mugayir olan
rivayetler ahlk ve imana esas olmaz. Hakikat tecelli edince kizp ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler kafalardan
kmaldr. Her trl teali ve tekemmle msteit olan milletimizin itimai ve fikr inklp hatvelerini ksaltmak
isteyen mniler behemehal bertaraf edilmelidir.
Efendiler, son szlerimi mnhasran memleketimizin genliine tevcih etmek istiyorum.
Genler!

Cesaretimizi tavkiye ve idame eden sizsiniz. Siz almakta olduunuz terbiye ve irfan ile, insanlk meziyetinin,
vatan muhabbetinin, fikir hrriyetinin en kymetli timsali olacaksnz.
Ey ykselen yeni nesil! stikbal sizindir. Cumhuriyeti biz tesis ettik; onu il ve idame edecek sizsiniz.
Arkadalar, bu gaza ve ahadet diyarn terkederken ehit Askeri hep beraber hrmet ve tazimle
selmlyalm.
Hkimiyeti Milliye: 31 Austos 1921

BURSALILARLA KONUMA
(11. IX. 1924)
Bursann kurtulu yldnm mnasebetiyle yaplan tezahratta.

Efendiler;
Bursann kurtuluuna tesadf eden bu gnlerde, burada, aranzda bulunarak meserretlerinize ahsen itirak
edebildiimden pek ziyade memnun ve bahtiyarm. Memleket namna iradedilen hitabede, ibzal olunan samim
hissiyata, muhabbete, itimada btn kalbimle teekkr ederim. Fakat, msadenizle derhal izah etmeliyim ki, izhar
olunan btn takdirat benim ahsmdan ziyade beni de banda bulundurduunuz kahraman Trk ordularnn
yksek kumanda ve zabitan heyetlerine ve fedakr askerlerine, en nihayet btn bu kahramanlarn anas, babas,
velinimeti olan byk Trk milletine racidir. Ben de bu anl ordularn bir ferdi, byk Trk milletinin bir evld
olmakla ve onun hizmetine hasri mevcudiyet eylemi bulunmakla mftehir ve mesudum.
Aziz hemerilerim,
rad nutk eden arkadamz yedi asrdan beri bu yeil yurda dman aya basmadn sylerken, yirmi
yirmibe asrlk Bursann malmumuz olabilen, btn tarihi dimamda canland. Bu uzun hay atl gzel ehrin
ve ehirlilerin ok zararlar grm, ok kara gnler geirmi olduklarn hatrladm. Bitinya kurallarnn
Husrevlere, skenderlere boyun emekle tahtlarnda oturabildikleri devirlerden, Bursann Roma ve Bizans
vilyeti halinde idare olunduu zamanlardan bahsedecek deilim. Fakat, Bursann ta, topra ve batan
nihayete kadar btn ahalisi Trk olduktan sonra geirdii kederleri hatrlatmak isterim. Ecdadmz Trkler
buraya sahip olup yerletikten sonra ka Trk tacidar, ka Osmanl ehzadesi tac ve taht, saltanat kavgasiyle
Bur-saya hcum etmiler; yakmlar, ykmlar, ahalisini soymulardr. Zavall Bursa ve Bursallar bu saltanat
dknlerinin baziesi halinde ne ac gnler geirmitir.
Efendiler, bir memleketin, bir memleket halknn dmandan zarar grmesi acdr. Fakat, kendi. rkndan
byk tand ve balarnda tad insanlardan vefaszlk, felket grmesi ondan daha acdr. Bu kalp ve
vicdanlar iin unulmaz yaradr.
Kardeler, Bursann kurtulu gnnde; kurtulduu felketin hakik msebbiplerini de hatrlamak onlar
ilelebet telin etmek lzmdr. Bunun iin hatratnz bundan drt drt buuk sene evveline irca etmek istiyorum.
zmir rhtmndan aziz vatanmza saldran Yunan ordusu, Balkesirin cenuplarna kadar gelmiti.
Arkadamz Kzm Paa, kendisine iltihak eden vatanperver, fedakr bir avu kahramanla bu dmann
karsnda cephe tekil etmiti. Onun imale, arka tevessne bilhassa kymetli Bursamz inemesine
mmaneata alyordu. Fakat; henz stanbulda halife ve padiah unvaniyle oturan zat tac tahtn muhafaza
hlyasiyle dmanlarla birlemiti. Fazla olarak onlarn Trk vatann inemesini, Trk milletini esir etmesini
kolaylatrmak vazifesini de taahht etmiti. Bu maksatla Anzavur gibi pespayelere, payeler, paralar, vastalar
vererek Karaside millet cephesini arkadan vurmaa memur etti. Toplad birtakm haerat halife ordusu nam
altnda zmire kard. Milleti dman esaretine tevik etti. Memleket ve milleti kurtarmaa alanlar idama
mahkm etti. Yunan tayyareleriyle millete fetvalar yadrd.
Batan, arkadan ve ieriden gelen bu hcumlar, hyanetler, mefsedetler; haric dman karsndaki
kuvvetlerimizden bir ounu ayrtt. Milleti kalbinden, hanerlemei istihdaf eden bu cinayetler her trl
tehlikelerin fevkinde idi. Her eyden evvel buna tevecch etmek zaruri idi. Halife ve padiah hiyanetinde
muvaffak olmutu, mill cepheyi zayflatm, birok sinirleri gevetmiti.

Dmanlar bu frsat karmadlar, taarruz ettiler, yrdler, birok gzel ehir ve kasabalarla beraber bu yeil
yurdu da ineyip getiler. te bu suretledir ki, Bursa ve Bursallar iki seneden fazla devam eden feci, meum
felkete, esarete duar oldular.
Bu felketten ne kadar dilhun olduumuzu ve onu biran evvel bertaraf etmek iin vicdanlarmzn ne kadar
szladn izah edemem. Fakat, ne are ki, zerimize saldran halife ordusu nam altndaki idraksiz srleri
bertaraf etmek, halifenin millet iinde yer yer tututurduu fesat ve nifak yangnlarn bastrmak ve ondan sonra
da vatanmzn en mmur yerlerini eline geirmi olan kuvvetli bir dman ordusunu denize dkecek kadar
kuvvetlenmek ve hazrlanmak ihtiyacnda idik. Birok mkl safhalardan sonra, nihayet, Trk milleti dahilde
skneti temine muvaffak oldu ve dman ordusunu denize dkmek kudretini de buldu. Artk ondan sonra biran
dahi durmakszn gzel Bursay ve dman elinde bulunan btn aziz vatan paralarn kurtarmak kararn tatbik
etti.
Arkadalar; Trk ordular dman ordusunun kuvay asliyesini Karahisar civarnda yakalyabilecekti. Onun
iin Bursay elinde tutan, Bursa yollarn kapayan dman kuvvetlerine sra, biraz sonra gelecekti. Filhakika,
Afyonkarahisar Dumlupnar Altnta msellesi iinde tarafeyn kuvay asliyesi arprken; Gemlik, znik
gl, Bilecik hattnda dmann takviye olunmu olan on birinci frkas, Halit Paa kumandasndaki Kocaeli
grupumuz ve Eskiehirde bulunan nc, onuncu ve mstakil frkalarn, kr Naili Paa kumandasnda
bulunan nc kolordumuz bidayette yalnz tesbit etmek vazifesini almlard.
Byk meydan muharebesinin muvaffakiyetle tecelli ve tevali eden ilk gnlerinden sonra 28 Austos gnnde
idi ki, meydan muharebesi sahasnda bir svari frkamz, bir gn sonra da birinci piyade frkasiyle Byk Millet
Meclisi muhafz taburunu Ktahya - nn istikametinde dmann Eskiehir grupu gerisine evkettik. Bu
kuvvetlerimiz dmann Eskiehir grupundan ayrlp garba yryen mstakil frkasna Ktahya cenubunda
tesadf ederek onu malp ve perian ettikten sonra yollarna devam ettiler ve Eskiehirden sklen dman
takibeden nc kolordumuzla nn civarnda birletiler, nn mevziinde durmak istiyen dmana hep beraber
taarruz ederek malp ettiler. Ricat eden dman tekrar Karaky srtlarnda mevzi ald. Onbirinci frkalarnn
cephesini temdit etmi oldu. Artk Kocaeli Grupu da kahramanca faaliyete gemiti. nc kolordumuz btn
kuvvetiyle Karaky srtlarna taarruz ederken Kocaeli Grupu kumandan da bizzat kumanda ettii husus bir
mfreze ile Gemlik ile znik gl arasndaki dar mntakada dman iddetli taarruzlarla tazyik ederek Karakye
kadar uzanan dman cephesinin hatt ricatini tehlikeye sokuyordu. Nihayet btn bu cephede ricate mecbur
edilen dman tedenberi ihzar etmi olduu Kazanc srtlar, Gemlik hattndaki mstahkem mevaziine ekildi.
Takibeden kuvvetlerimiz bu mevzilerde dahi dman zerine atldlar. 9 Eyll gn orduyu aslimiz zmire dahil
olurken buradaki kuvvetlerimiz de, dmann son mstahkem mevzilerinde 3 nc, 10 ncu, 11 nci frkalarn
malup ve perian ederek, onlar Bursa ovalarnda takibe koyuldu. Artk Bursa kurtulmutu. Fakat Trk ordular
Bursa ve Bursallar ve daha nice kymetli ehir ve kasabalarmz ve oralardaki kardelerimizi ezen, onlara
ikence eden bu dman bu kadarla brakamazd. Onun iin 10 Eyll akam Bursay tamamen tahlis ettikten
sonra ekilen dman frkalarnn bilaram peine dt.
Dmann onbirinci frkas gemilerle gelmi bir ihtiyat alay ile beraber balarnda kumandanlar olduu halde
Mudanya Ma esir edildi. nc ve onuncu frkalar da Kapuda ibih ceziresi boaznda yakalanarak hemen
kamilen mahvedildi. Ancak bunlarn bakiyetssyufu orada bekliyen gemilerine can atabilmilerdi.
te bu suretle Bursallar iki sene kendilerini tzip eden mstevlilerin, mtecavizlerin duar olduklar cezay
gzleriyle grerek kurtulu gnne erimi oldular.
Efendiler, bu kurtulu gnn size tebrik ederken bu dalarda, bu ovalarda kanlarn dken ehitlerimizi ve
vatanlar iin, milletleri iin mihnet ve meakkat bilmiyen kahraman gazilerimizi hrmetle yadederim.
Muhterem Bursallar:
Matemlerin, felketlerin nihayet bulduuna iaret olan bu kurtulu bayramnda bu gzel beldeyi, bu feyizli
mntakay Trk Cumhuriyetinin byk, medeni merkezlerinden biri hal ve anna koymak iin uhdenize den
vazifenin ne kadar byk, ne kadar himmet ve fedakrl mstelzim olduunu da sylemek isterim.

Arkadalar: Nilfer ay ve onunla birleen mteaddit derelerle, sulanan ovasiyle, iki bin besyz metre boylu
dann buzlu ve sehhar manzarasiyle her trl terakkiye namzet olan bu mnbit, bu feyizli memleket behemehal
lyk olduu mertebei medeniyete isal olunmaldr.
Efendiler: Bursa ziraat memleketidir, sanat memleketidir, ticaret memleketidir, ifa memleketidir. Bursa,
malik olduu tabi mahsin ve bedayiiyle ferah ve neat memleketidir. Fakat muhterem kardeler; bilelim ve itiraf
edelim ki Bursa bugnk haliyle israf olunan asrlarn ve bu asrlarda duar olduumuz felketlerin nianesinden
baka birey deildir. Bu kymetli belde henz iftihar ve refah mucip mhim bir ey arzetmiyor. Onun iin tekrar
etmeliyim ki memleketin taleb ettii teyakkuz ve intibah ve ona gre gayret ve himmet derecesi byktr.
Bununla beraber ey fedakr ve memlekete muhabbetkr muhterem Bursallar; siz Cumhuriyetin lzm gayri
mfariki olan medeniyet ve teceddt yolunda yksek eserler vcude getireceksiniz. Bu suretle Trk
Cumhuriyetini her gn daha ok takviye ve tarsn eden unsurlarn daima ileri saflarnda bulunacaksnz. Bundan
asla phe etmiyorum.
Arkadalar; inklbmz Trkiyenin asrlar iin saadetini kfildir. Bize den onu idrak ve takdir ederek
almaktr.
Hkimiyeti Milliye: 14 Eyll 1921

***
TRABZONLULARLA KONUMA
(16. IX. 1924)
Trabzonda Belediyenin verdii ziyafette Belediye Reisinin sylevine cevap olarak.

Trabzon ve Trabzonlular temsil eden zatlileriyle bir sofrada bulunduumdan pek byk bir memnuniyet
hissediyorum.
Bilhassa bugn yaptklar hararetli istikbalden, gsterdikleri cidd samimiyet ve muhabbetten dolay arzetmeyi
vazife bildiim kalbi teekkrlerimi zatlilerine hitap ile izhara frsat bulduumdan ok bahtiyarm.
Efendiler, hemen btn Trabzon halkn yekpare bir samimiyet kitlesi halinde grdm. Kadnlarnn,
ocuklarnn, ihtiyarlarnn gzlerinde ya grdm. Bu ne fart tahasss, bu ne efkat, bu ne yksek asalettir. tiraf
etmee mecburum ki, bugnk mahede ve mahsusatmn bu kymetli memleket ve muhterem halk hakknda
bende hasl ettii fikirleri, kanaatleri, bugne kadar hibir vasta bu derecede temin edememiti. Emin
olabilirsiniz ki, Trabzonu ve muhterem Trabzonlular ziyaret etmek senelerden beri bende hkim olan byk bir
arzu ve derin bir itiyak halinde idi. Beni bu saadetten bugne kadar mahrum eden malmunuz olan ahval ve
erait idi. Bugn ok mesudum. nk beni sevdiklerimi grmekten meneden bu meum erait kamilen bertaraf
edilmitir. ok arzu ederim ki mteaddit telgrafla beni grmek arzusunu izhar eden Trabzon mlhakatn ve
mlhakat ahalisini de ziyaretle erefyab olaym; Fakat o kadar zaman tahsisine imkn olmyacaktr. Yine yazk ki
onlar imdilik yalnz hrmetle yd; selm ve muhabbetlerimi takdim eylemekle iktifa etmek mecburiyetindeyim.
Arkadalar, be sene evvel ilk defa Samsuna ayak bastm zaman bana kuvveti kalb veren vatandalarmn
ilk safnda Trabzonlularn bulunduunu asla unutmyacam. Sakarya melhamei kbrasnda, nc frka ile
yetien Trabzon evltlarnn meydan muharebede gsterdikleri fedakrlklarn kymetli htras daima
dimamda menku kalacaktr. Bu vatanperver halka, o kahraman evltlara malik olan bu kymetli memleketimizi
bir Ermenistan mahreci veya muhayyel bir Pontus kratl lkesi yapmak talep ve tehditleri ne meum idi.
phesiz o kbuslar ilelebet hayal olmutur. Efendiler, vatann vahdetini, hrriyet ve istikllini temin eden
milletimizi Cumhuriyet idaresine kavuturan inklbmz; iktisadi refah ve saadetimizi, medeniyet leminde lyk
olduumuz mevkii de temin edecektir. Bu feyyaz, ahalisi zeki, mteebbis, alkan olan Trabzonumuzu az
zamanda dahile imendiferle rabtolunmu, gzel rhtm ve limanla tehiz edilmi grmek nuhbei mlimdir.
Trabzon Trk camiasnda Cumhuriyetin zengin, kavi, hassas pek mhim istinat melihalarndan biridir. Byle bir
Cumhuriyet ehri tide istilzam ettii btn esbab mran ve terakkiye malik olacaktr. Szlerime nihayet
verirken muhterem Trabzonlulara muhabbet ve hrmetlerimin, gsterdikleri samim hissiyattan dolay
teekkrlerimin iblna vesatet buyurmanz rica ederim.

Hkimiyeti Milliye: 17 Eyll 1921

***
TRABZONDA HALK PARTLLERLE KONUMA
(16. IX. 1924)
Cumhuriyet Halk Partisi mahfelinde parti mensuplarna sylenmitir.

Muhterem Arkadalar;
Trabzonu, temiz kalbli Trabzonlular bizzat grdmden, onlarn mmessilleriyle ahsen tantmdan ok
memnun ve bahtiyar bir haldeyim. Hkmeti Cumhuriyemizin byk frkasnn Trabzon heyeti muhteremesiyle
frka mahfelinde bir arada bulunmak frsatn bana bahettiinizden dolay bahtiyarlm pynsz olmutur.
Arkadalar; Halk Frkas, memleket ve millet her trl istinattan mahrum braklarak felkete atld meum
hengmede btn milleti kadrosu iine alarak kuvvet ve kudret yapan, haric dmanlarn tart, dahil
dmanlarn imha eden, halka hrriyet ve hkimiyet temin eden mukaddes bir cemiyettir. Halk Frkas hibir
safsataya iltifat etmiyerek Trk Cumhuriyetini kuran inklp bir ruhun btn memleketlerde tecelli ve
taazzuvudur. Halk Frkas Trkiyeyi medeni leme sokan ve orada ykseltmeyi taahht eden azimkar bir
frkadr. Onun iin Bavekilimiz muhterem smet Paa Hazretlerinin fiilen idare ve riyaset ettii Halk Frkasnn
Reisi Umumilii benim iin medar iftihardr.
Arkadalar; bu mnasebetle bir Reisicumhurun frka reisliiyle ciheti alkasn ikide bir tekrar edenler ve
btn cihan bilsin ki, benim iin bir tarafllk vardr
Cumhuriyet taraftarl, fikri ve itimai inklp taraftarl, Halk Frkasnn mefkuresi, esas umdesi olan bu
noktada, yeni Trkiye camiasnda bir ferdi, hari tasavvur etmek istemiyorum. Onun iin Riyaseti-cumhurda
bulunduum halde frkamzn riyaseti umumiyesini de fahrile muhafaza ediyorum. Bu suretle yeni Trk
devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin takviye ve tarsinine hizmet etmekte olduum kanaatindeyim.
Muhterem arkadalar;
Fikr ve itimai inklpta, bana verdiiniz kuvvet ve cesarete hassaten teekkr ederim. Cemiyetimiz, frkamz
millet iinde milletle beraber vatan ve istiklli kurtarmakta piv olduu gibi, fikr ve itimai inklpta da
rehberliini yapacak behemehal muvaffak olacaktr. Frkamzn noktai azimeti milletin menafii liye ve
hayatiyesidir. Bu gne kadar btn sr ve hdisat bunu ispat etti.
Arkadalar; milletin muhabbet ve itimadndan emin olarak zerinde bulunduumuz medeniyet, terakki ve
teceddt ehrahnda azimli, tereddtsz yryelim.
Hkimiyeti Milliye, 18 Eyll 1924

***
GRESUNDA BR KONUMA
(19. IX. 1924)
Ey gen! Btn memleketin genliine tercman olan kymettar szlerinden fevkalde memnun oldum...
Hakikatin ifadesi olan Giresun genliini tebrik ederim.
Afyonkarahisar, Dumlupnarda sizin uaklar da vard. Bundan dolay msterih ve memnun olabilirsiniz.
Memleket bu szleri syleyen genlikle iftihar edecektir.
Bu memleketin genlii, hakkmda pek byk tevecch gsterdi. Bu kadar lyk olduumu bilmiyordum.
(Lyksnz Paa... sedalar)
..................................
Arkadalar! Bu memleketi ve bu milleti asrlardan beri berbat edenler oktan lmtr. Btn genlik buna
iman etmelidirler. Bizim kanmz akmadka bunlar bir daha avdet etmeyecektir.
1923, Giresun Halkevi Neriyat 1933: 24 Eyll 1924 tarihli Ik Gazetesinden iktibas.

ORDUDAN AYRILIRKEN
(19. IX. 1924)
Orduyu ziyaretleri esnasnda uurlanrken halkn sevgi gsterileri arasnda bir ahsn Mukaddes Cumhuriyetimizin Mukaddes Cumhurreisine Gazi
Paamza hayrl selmetler, seyahatler dileriz dileine kar verdii cevap:

Muhterem Ordu ahalisi,

Hakkmda gsterdiiniz samimi tezahrat bende derin hissiyat brakt. Bu uurlu tezahratnzla Trk
milletinin btn cihan muvacehesinde ilelebet yaayacam bir daha ispat etmi olan sizin samimi cehreleriniz ve
sevimli gzleriniz karsnda gnlerce kalmak ve sizinle samimi hasbihallerde bulunmak isterdim; fakat ciddi bir
sebep buna manidir. nallah camiini ve sevimli muhitinizi ziyaret derim, allahasmarladk.
Rait Metel, Atatrk ve Donanma, s. 68

***
HAMDYE KRUVAZRNDE BR KONUMA
(19. IX. 1924)
Hamidiye Kruvazr ile yapt Karadeniz seyahati esnasnda 19 Eyll 1924 gecesi Gemide verdikleri ziyafette Hamidiye Komutannn konumasna
verdikleri cevap:

Bir haftadr Hamidiye ile seyahatimde memleketimizin gzel ehirlerini grdm. Bundan daha mhim
olmak zere Donanmamz, zabitlerini tandm. Bu seyahatimde sevk ve idarenizdeki gemide grdm inzibat
ve intizamdan ve yksek nezaketten pek memnunum.
Tarihte byk bahr kumandanlarmz vardr. Fakat modern donanma teekklne teebbs ettikten sonra bu
gibi kahramanlklara, parlak harekta pek tesadf olunamaz. Benim iin gemiden ziyade zahitlerini tanmak
mhimdir. Mcadele-i Milliye esnasnda donanmamzn toplu olarak istihdamna imkn yoktu. Bununla beraber
mteferrik ve vatanperverane hizmetler pek oktur.
Seyahatim boyunca grdm intizam, inzibat ve terbiye bana mstakbel Cumhuriyet donanmas namna pek
kuvvetli mitler vermitir. Bu hususta pek msait intibalarla ve emniyet-i kalble ayrlyorum. Ben daha yakndan
alkadar olarak bu donanmann teekklne yardm edeceim. Bu seyahatim, bana gzel Karadeniz ehirlerini ve
bahriyemizi tantt. Bunu temin eden Hamidiyenin svarisine, Zabitlerine ve btn mrettebatna samimi
teekkrlerimi takdim ederim.
Rait Metel, Atatrk ve Donanma, s. 70-71

***
SAMSUNLULARLA KONUMA
(20. IX. 1924)
Samsun Belediyesinde verilen ziyafette ehir adna sylenen nutka cevap olarak.

Efendiler,
Muhterem Samsun ahalisinin hakkmda gsterdikleri hr ve samim hissiyat ve muhabbetten dolay fevkalde
mtehassisim; ok memnun ve mteekkirim. Bugn grdm tezahrat muhterem halkn efkat, muhabbet ve
hissiyatnn tecellisi olduu kadar yksek bir istidad medeninin parlak inkiafna da kymetli delil tekil
etmektedir. Milletin, yaplan mcahedat ve inklbatn mahiyet ve kymetini bu kadar hassasiyetle, bu derece
uurla idrak ve takdir etmekte bulunmas cidden iftihar ve itminana sezadr. Bu, cmlemiz iin byk
bahtiyarlktr. ahsma dair izhar olunan tevecch ve itimada gelince, buna mukabil ne suretle hissiyatm ifade
edebileceimde mtehayyirim. Yalnz u kadar arzedeyim ki, grdklerim ve duyduklarm bir insan kalbini
durduracak kadar rikkat ve heyecan bahetmektedir. Muhterem halka btn kalbimle teekkrlerimi ve
muhabbetlerimi takdim ederken, nlarn selmet ve saadeti yolunda bu gne kadar olduu gibi, bundan sonra da
daima mevcudiyetimi ortaya koymakla en byk saadeti duyacam arzeylerim.

Efendiler, bu kymetli itimadan istifade ederek malmunuz olan baz noktalar zerinde ksa bir mtaleada
bulunmaa msaadenizi rica edeceim.
Arkadalar,
Bugn idarei memleket mesuliyetini tayan heyet, bence mefkre ve maksat itibariyle, btn millete amil ve
unvan Halk Frkas olan Cumhuriyet frkasdr. Bu frkann esas umdesi, memleket ve milletin hakik selmet ve
saadetini temine almaktr ve maksada isal eden yol bence budur ve muayyendir. O da Cumhuriyeti takviye ve
tarsn ile beraber fikr ve itimai inklpta ve medeniyet ve teceddt yolunda milletin azimkrane ve
muvaffakiyetle yrmesini temine dellettir. Bu muayyen olan ve fakat phesiz yorucu ve uzun olan yolun
yolcular mebdeden mntehaya kadar bir hizada ve ayn zamanda ayn yorgunluk derecesiyle yrmeyebilir ve bu
takdirde mlhaza ve tedbirleri arasnda fark olabilir. Fakat yoldan sapmamalar, umumi hedeften nazarlarn
ayrmamalar, esas maksad ihll etmemeleri lzm gelir. Bugn muayyen yolun mebdeinde bulunuyoruz. Henz
mlhazalara tesir icra edecek kadar mesafe katolunmu deildir. Noktai nazarlar lzumu derecede vuzuh ve
isabet kesbetmelidir. Ondan evvel tefrika fikri alelade frkaclktr ki, memleket ve milletin huzur ve emniyet
eraiti henz byle bir tefrikaya yol amaya msait deildir, efendiler...
Byle bir zamanda, tabi olarak hullunda, alnabilecek vaziyetleri bugnden ifade etmek nazariyat hatr iin
vahdeti memleketi ihllden baka bir netice vermez. Btn gezdiim ve grdm yerlerde bu hakikatin
tamamiyle anlalm olduuna kanaat getirdim. Efendiler, halkmz yksek uurludur, her trl terakkiye msteit
ve mstehaktr. Fedakrdr, savan hrmettir. Byle bir halkn samim aguunda olanlarn mmessilleriyle bir
arada bulunmaktan hissettiim saadet byktr. Size ve muhterem Samsun halkna samim teekkrlerimi ve
muhabbetlerimi tekrar etmekle zevkyabm.
Bu szlerden sonra belediye reisi ayaa kalkarak yemek salonunda Reisicumhurun oturduu sandalyenin
arkasnda bulunan bir koltuu gstererek huzar kiram bu koltuk Reisicumhur Hazretlerinin Samsuna ilk
geldikleri zaman belediye dairesinde oturduklar koltuktur; teberrken buraya getirilmitir. Arzederim demitir.
Bunun zerine Gazi M. Kemal Paa Hazretleri tekrar ayaa kalkarak u szleri sylemilerdir:
Arkadalar,
Memleket namna irad nutkeden muhterem arkadamz ve imdi Belediye Reisi Beyefendi, be sene evvel
Samsuna ayak bastm gnlere ait htrama temas ettiler, filhakika dmanlarn zmire ktklar ve btn
vatan paralamaya karar verdikleri gnlerde idi ki, stanbuldan karak Samsuna gelmitim. Bu gzel ve
kymetli ehirde yabanc askerler ve zabitler dolayordu. Bu gzel ehir ahalisinin dahil ile irtibat Merzifonda
bulunan yabanc askerlerle kat olunmutu. Karadenize ak olan bu ehir ve onun vatanperver halk hasm
donanmann toplariyle tehdit altnda bulunuyordu. Fakat, btn bunlara ramen ben Samsunu ve Samsun halkn
grdm zaman memleket ve millete ait btn tasavvurlarmn, kararlarmn her halde kabili istihsal olduuna
bir defa daha kuvvetle kani oldum. Samsunlularn hal ve vaziyetlerinde grdm, gzlerinde okuduum
vatanperverlik, fedakrlk, mit ve tasavvurlarm mspet kanaata isale kfi gelmiti. Bu kanaatimi o zamann
stanbul ricalinin en byklerine ibl etmekte teehhr etmedim. Fakat, onlar memlekete ve millete atf kymet
etmekte oktan dmanlarn dnunda kalmlard.
Muhterem Samsunlular hakknda ilk mahedemin verdii fikir ve kanaattaki isabetimi be seneyi mtecaviz
bir devrin btn hdiseleri ve neticeleri briz bir surette ispat etmitir.
Bu kymetli memleket ve bu temiz uurlu fedakr halk, zaman zaman ve lyk olduu derecede temsil
edilmemi bulunmakla beraber, Samsunu ve Samsunlular daima ilk grdm gibi ve bugn tekrar grdm
gibi tasavvur etmekte asla tereddt etmedim.
Hkimiyeti Milliye: 23 Eyll 1924

***
MLL TEEBBSLE DEMRYOLU YAPMA HAKKINDA
(21. IX. 1924)
Samsun - aramba hattnn inasna balama treninde.

Efendiler,
Vatandalarmzn mill bir sermaye ile memlekette demiryolu ina etmek teebbs, izaha muhta olmyan
birok noktai nazarlardan fevkalde mhimdir. Byle mill teebbslerin Hkmeti Cumhuriyemiz ve riyaset
tarafndan ne kadar byk memnuniyet ve mefharetle karlanmakta olduu suhuletle tahmin edilebilir.
Demiryolu yapmakta ilk mill teebbsn tatbikatna balandn bizzat grmek frsat, benim iin cidden mesut
bir tesadftr. Memleketimizin asrlardan beri yolsuz brakld ve bir demiryoluna olan ihtiyacn iddeti
dnlrse, bu hususta mteebbis olanlar ne kadar takdir etmek ve onlara ne derece mzahir olmak lzm
gelecei pek gzel anlalr. Nemlioullarn bu teebbs ve muvaffakiyetlerinden dolay hararetle tebrik ederim,
Efendiler, memleketin her tarafnda olduu gibi bu defa ziyaret ettiim vilyetlerimizde de, en byk
skntnn yolsuzluk olduu btn efrad millet tarafndan ac bir surette tekrar olundu. Bu teellme itirak
tabidir. En derin teessrle alkadarlardan sordum ki vilyetin yolu kfidir, denebilmek iin ka kilometre yol
inasna lzum vardr. fade olunan rakamlar ikiyz, yz, drtyz kilometre idi. Bu rakamlar grdm
vilyetler iin beyz hatt yediyz kilometreye kadar ibl ettikten sonra dndm, dn liva olan bugnk
vilyetlerimizde yediyz senede yediyz kilometre yol yaplamaz myd ? Daha basit ifade edeyim; senede bir
kilometrelik yol yaplamaz myd? Bu hesab btn milletin yapmas ve bunun esbab zerinde her gn daha derin
dnmesi lzmdr. Bu hesap ve mlhaza bugnk idare adamlar hakknda insafl bulunmaya da medar olur.
Efendiler, bu mnasebetle unu da beyan edeyim ki, memleket idaresinde, bilperva, zata mteallik mevve
mtalaalarla ne yaplmak arzu ettiini bilmiyenlere, halkn akl selimine mracaat tavsiye etmelidir. Halk,
kyller bana her yerde i programn u iki kelime ile ihtar ettiler :
Yol, mektep. Hatt yoldan bahsederlerken yol kylnn kanaddr, demeleriyle her eyden evvel ona
ehemmiyet verdikleri anlalyor. Filhakika btn iktisadiyat birinci kelimede ve her ey ikinci kelimede
mndemitir. Efendiler, merkezi Anadolunun iskelesi olan Samsunu Sivasa raptedecek olan demiryoluna
balanrken, Nemlioullarnn hakik programa fiilen tevesslleri ne kymetli bir misal olmutur. Samsun aramba demiryolunun ne kadar feyiz ve refah yolu olacan dnerek iftihar edebilirler.
Hkimiyeti Milliye: 23 Eyll 1924

***
SAMSUN RETMENLERYLE KONUMA
(22. IX. 1924)
Samsun stikll Ticaret Mektebinde retmenler tarafndan verilen ay ziyafetinde.

Muhterem Hanm, Muhterem Beyefendiler;

Bu ay ziyafetini tertip edenlere sureti mahsusada teekkr ederim. Bu vesile beni Samsunun ok mnevver
bir muhitinde bulundurmu oldu. Bu vesile beni dimalar ilim ve fen ile mzeyyen olan kymetli insanlardan
mrekkep bir heyetin huzurunda pek mesut etti.
Efendiler;
Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, muvaffakiyet iin en hakik mrit ilimdir, fendir. lim ve
fennin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, dallettir. Yalnz; ilmin ve fennin yaadmz her dakikadaki
safhalarnn tekmln idrk etmek ve terakkiyatn zamanla takip eylemek arttr. Bin, ikibin, binlerce sene
evvelki ilim ve fen lisannn izdii dsturlar, u kadar bin sene evvel bugn aynen tatbika kalkmak elbette ilim
ve fennin iinde bulunmak deildir. ok mesut bir his ile anlyorum ki, muhataplarm bu hakikatlara nfuz
etmilerdir. Mesudiyetim ykseliyor. ununla ki, muhataplarm taht talim ve terbiyelerinde bulunan yeni nesli
de hakikatin nurlariyle tuluna messir, mil olacak surette yetitireceklerini vaad etmilerdir. Bu, cmlemiz iin
iftihara ayan bir noktadr.
Muhterem Efendiler;
Hemiremiz Hanmefendi ve ondan sonra beyanatta bulunan muhterem, hassas arkadalarmz uzak maziyi
ok gzel iaretle tavzih ettiler. Yakn mazinin aclarm da hakikaten kainleri dilinin edecek tarzda beyan
buyurdular. Bu vesile ile, ahsma ait ok tevecchatta bulunmak nezaketini ibraz buyurdular. Bu tevecchatn

samim kalblerden snuhu itibariyle phesiz ok memnunum, mtehassisim ve mteekkirim. Yalnz sizden olan
bir ahsa, sizden fazla ehemmiyet atfetmek, her eyi bir ferdi milletin ahsiyetinde temerkz ettirmek, maziye,
hale, istikbale, btn bu edvara ait bir heyeti itimaiye mesailinin tavzih ve tebarzn, byle yksek bir heyeti
itimaiyenin mtevazi bir ahsiyetinden beklemek elbette ki lyk deildir. Elbette ki lzm deildir.
Muhterem kardeler!
Memleket ve milletin hayat ve tisine olan muhabbet ve hrmetimden dolay huzurunuzda bir noktai hakikati
izaha mecburum. Vatandalar, vatandanz herhangi bir ahs istediiniz gibi sevebilirsiniz. Kardeiniz gibi,
arkadanz gibi, babanz gibi, evldnz gibi, sevgiliniz gibi sevebilirsiniz. Fakat bu sevgi sizi, mevcutiyeti
milliyenizi btn muhabbetlerinize ramen herhangi bir ahsa, herhangi bir sevdiinize vermee saik
olmamaldr. Bunun aksine hareket kadar byk hata olamaz. Bir millet iin, bir millet varl, bir millet erefi ve
haysiyeti, bir millet bykl iin bu kadar hata olamaz. Ben mensup olduum byk milletimin byle bir
hatay artk irtikp etmiyeceine kmil itimada sahip olmakla msterih ve mftehirim.
Arkadalar, ben ve benim gibi birok vatandalar, kardeler bundan be, be buuk sene evvel vatan asli
millet, mitsiz felkete dt zaman muvazzaf olduklar, vicdanen, namusen, haysiyeten mkellef bulunduklar
vazifeyi yapmak mevkiinde kaldlar. Bunu bittabi yapacaklard. Yapmalar mecbur idi, vicdan idi, insan idi,
namusu mill icab idi. Ben bu mukaddes esaslarn haricinde hareket edebilir mi idim? Efendiler; elbette
edemezdim. Trk milletinin hakik hibir ferdi bu icabatn haricinde hareket edemezdi efendim. Ben elbette bu
elm manzara karsnda vicdanmn emirlerine muhalif, namusu milliyemiz hilfnda hareket edemezdim.
Mensup olmakla mftehir bulunduum yksek heyeti itimaiyenin yksek haysiyetine elbette mnafi hareket
edemezdim. Bence mensubiyetiyle mftehir bulunduum milletin hibir ferdi bu icab namustan asla inhiraf
etmemitir. Eer bundan mstesna gsterilenler varsa emin olunuz aziz namuskr vatandalar, onlarn kalb ve
vicdan milletimizin mterek vicdan nezihinden hi ilham almam, kapkara sefil vicdanlardr.
Efendiler,
Bizim milletimiz derin, amik bir maziye maliktir. Milletimizin hayat asarn dnelim. Bu dnce bizi
elbette ak yedi asrlk Osmanl Trklnden, ok asrlk Seluk Trklerine ve ondan evvel bu devirlerin
herbirine muadil olan ne byk Trk devirlerine kavuturur. Btn bu edvarda dikkat buyurunuz Trk kendi
ruhunu, benliini, hayatn unutmu: nereden geldii belirsiz bir takm resann uursuz vastas olmak mevkiine
dmtr. Trk milleti kendi benliini, kendi diman, kendi ruhunu unutur gibi olmu ve mevcudiyetiyle
herhangi bir maksada, neticesi zillet olan, esaret olan fisebilillh kle olmaya mncer olan hakir bir hedefe
srklenmitir. Millet maalesef bu hali gafleti ok idame etti, bu yzden her trl sefaletlere ve mahkmiyetlere
uramaktan kendini kurtaramad. Btn bu tebaiyetleri ald gayri mill terbiyenin icabat olduunu
farketmeksizin muhkem bir terbiyenin eseri olduu kanaatiyle tatbik ediyordu. Esas terbiyet, hedef ve mahiyet:
terbiyet ne byktr. Bu hususta istikamet yanl ise ve koskoca bir millet emniyet ve itimat ettii kitaplardan:
mukaddes kitaplardan istihad ederek rehber olduklarn iddia edenlerin szlerine inanarak yrrlerse ve bu
yry istikameti kendilerini mahv ve izmihlale drrse, kabahat bu istikameti takip eden nezih, halk,
fedakr, rehberlerine itimat eden zavall halktan ziyade, rehberlere ait deil midir?
Efendiler;
Sz syliyen arkadalarmzdan biri bana nereden ilham ve kuvvet aldm sordu. Bu suale ksa bir cevap
vermek isterim. Diyebilirim ki, bugnk intibah, dne, maziye medyunuz. Herhalde babalarmzn, analarmzn,
mrebbilerimizin ruh ve dimalarmzn inkiafnda feyizli tesirleri vardr. Geri biz, belki burada bulunanlarn
kffesi dnyaya geldiimiz zaman bu topraklar zerinde yaayanlarla beraber, kahhar bir istibdadn penesi
iinde idik. Azlar kilitlenmi gibi idi. Muallimler, mrebbiler yalnz bir noktay dimalarda yerletirmee
mecbur tutulmakta idi. Benliini, her eyini unutarak bir heyulya boyun emek, onun kulu, klesi olmak.
Bununla beraber tahattur etmek lzmdr ki, o tazyik altnda dahi, bizi bugn iin yetitirmee alan hakik ve
fedakr muallimler, mrebbiler eksik deildi. Onlarn bize verdikleri feyiz elbette esersiz kalmamtr. imdi
burada bir zat liye tesadf ettim. O, benim rtiye birinci sfnnda muallimim idi. Bana henz iptida eyler
retirken istikbal iin ilk fikirleri de vermiti. Efendiler, izah etmek istiyorum ki, ilk ilham ana baba kucandan
sonra mektepteki mrebbinin lisanndan, vicdanndan, terbiyesinden alnr. Bu ilhamn mazhar inkiaf olmas,

millet ve memlekete hizmet edebilecek kudret ve kabiliyetini bahedebilmesi iin millet ve memlekete byk,
derin alka yaratan fikir ve duygularla her an takviye olunmak lzmdr. Bu fikir ve duygularn memba bizzat
memleket ve millettir. Milletin mterek arzu ve temaylne temas etmek ve onun icabatna hasr mevcudiyeti,
hareketi dstur bilmek hakik yolda yryebilmek iin yegne esastr. Bir milletin efradnda hkim olmak,
lzimrriaye olmak icabeden milletin mterek arzusu, maer fikridir. Bir insan memleket ve milletine nafi bir i
yaparken, nazarndan bir an uzak bulundurmamaa mecbur olduu dstur milletin hakik temayldr.
Binaenaleyh Efendiler: arkadamzn sorduu ilham ve kuvvet memba milletin kendisidir. Milletin mterek
temayln, umumi fikiri olduum mnkir olanlar da vardr. Bu gibileri cmleniz ok iitmi-sinizdir.
Memleketimizin ve milletimizin bana gelmi olan bunca felketler hi phe etmemelidir ki, bu gafil insanlarn
memleketin talih ve iradesini ellerinde tutmu olmalarndan ileri gelmitir.
Efendiler; bir heyeti itimaiyenin mutlaka maer bir fikri vardr. Eer bu her zaman ifade ve izhar
edilemiyorsa, onun ademi mevcudiyetine hkmolunmamaldr. O fiiliyatta behemehal mevcuttur, varlmz,
istikllimizi kurtaran btn efal ve harekt, milletin mterek fikrinin, arzusunun, azminin yksek tecellisi
eserinden baka bir ey deildir. Arkadalar, bugn vasl olduumuz netice phe yok, ok ayan memnuniyettir,
mitbahtr. Fakat bu memnuniyeti mahfuz tutabilmek iin, mitleri sahai fiiliyata koyabilmek iin bundan sonra
dikkat edilecek noktalar da oktur. Son sz syliyen hoca Efendinin beyanatndan mlhem olarak arzedeyim ki,
en mhim, en esasl nokta terbiye meselesidir. Terbiyedir ki, bir milleti ya hr, mstakil, anl, li bir heyeti
itimaiye halinde yaatr, ya bir milleti esaret ve sefalete terkeder.
Efendiler; terbiye kelimesi yalnz olarak kullanld zaman herkes kendince maksud bir medlle intikal eder.
Tafsilta giriilirse terbiyenin hedefleri, maksatlar tenevv eder. Mesel din terbiye, mill terbiye, beynelmilel
terbiye... Btn bu terbiyelerin hedef ve gayeleri baka bakadr. Ben burada yalnz yeni Trk Cumhuriyetinin
yeni nesle verecei terbiyenin mill terbiye olduunu katiyetle ifade ettikten sonra dierleri zerinde tevakkuf
etmiyeceim. Yalnz iaret ettiim mnay ksa bir misal ile izah edeceim.
Efendiler; yeryznde yz milyonu mtecaviz slm vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle, terbiye ve
ahlk almaktadrlar. Fakat maalesef hakikati hdise udur ki, btn bu milyonlarca insan ktleleri unun veya
bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr. Aldklar mnevi terbiye ve ahlk onlara bu esaret zincirlerini
krabilecek meziyeti insaniyeyi vermemitir, veremiyor. nk hedefi terbiyeleri mill deildir.
Efendiler; mill terbiyenin ne demek olduunu bilmekte artk bir gna teevv kalmamaldr. Bir de mill
terbiye esas olduktan sonra onun lisann, usuln, vastalarn da mill yapmak zarureti gayri kabili mnakaadr.
Mill terbiye ile inkiaf ve l edilmek istenilen gen dimalar bir taraftan da paslandrn, uyuturucu, hayal
zevaitle doldurmaktan dikkatle itinap etmek lzmdr.
Hoca Efendi bu fikrini izah iin Vettini vezzeytni ilh... yetini kendince tefsir ettiler. ncir ve zeytin
ekirdeinden dstr kardlar. Birindeki kesreti dierindeki vahdeti iaret ettiler. yetin medlul bu mudur?
deil midir? Bir ey demiyeceim. Yalnz bu seyahatim esnasnda bittesadf bu yetin mazmununu ben dier bir
hoca Efendiden sormutum. Bunun iin yarm saat kadar mtaleaya ihtiyac olduunu syledi, mrn
medreselerde ulmu diniye tederrs ve tedrisiyle geiren bir zat bir kitabn bir satrn Trke ifade edebilmek
iin byle bir ihtiya dermeyan ederse millet, efrad millet ne desin? Onun iin Efendiler gen neslin diman
yormadan onun her eyi ahz ve bele mstait elvah, hakikat izleriyle tezyin olunmaldr.
Muhterem Efendiler;
Bu itimada sylenen szler o kadar hissiyatm, rikkatimi mucip oldu ki, samiamda o kadar ilh bir ahenk
vcude getirdi ki, bunu bozmamak iin bir kelime bile telffuz etmek niyetinde deildim. Fakat huzurunuzun
ruhumda hasl ettii gayri kabili zapt tahasss beni beyan hissiyat ve efkra evketti.
Beni dinlemek zahmetine katlandnzdan dolay cmlenize teekkr ederim.
Hkimiyeti Milliye: 25 Eyll 1924

***
HAVZALILARLA KONUMA

(24. IX. 1924)

Havzada Belediye adna verilen syleve cevap olarak.

Kahraman Havzallar!
Sizinle en elemli ve yasl gnlerde tantm. Aranzda gnlerce kaldm. Bana mazinin kymettar hatratn
canlandran u daire iinde kymettar mesai ve muavenetinizden pek mstefit oldum.
Bundan sonra Paa Hazretleri Havzadan stanbula nasl arldn ve bundaki maksad izah ederek
szne devam etti:
Eer Havzallarn o samim ve metin hsn kabulleri olmasa ve eer Havzann nafi ve ifal kaplcalar ahvali
shhiyem zerinde mspet bir tesir brakmasayd emin olunuz ki, inklp iin alamyacaktm. Bundan dolaydr
ki, Havzaya ve Havzallara ok borluyum. Kalb rabtam ebediyen saklyacak, sizi hi unutmyacam.
Muhterem Havzallar, ilk creti, ilk cesareti gsteren, ilk tekilt yapan siz oldunuz, inklp ve Cumhuriyet
tarihinde kahraman Havzann ve Havzallarn byk bir yeri vardr.
Gazi M. Kemal Paa Hazretleri, Havza hakknda eser yazan Fuat takdir ettikten sonra u szleri
sylemilerdir:
Kahraman Havzallar, sizinle tekrar grtme cidden memnun oldum. Sizi hi unutamyacam.
Hkimiyeti Milliye: 26 Eyll 1924

***
AMASYALILARLA KONUMA
(24. IX. 1924)
Amasyada Belediye tarafndan verilen ziyafette sylenmitir.

Muhterem Efendiler;
Benim iin, memleket iin, inklp iin ok mhim gnler geirdiim bir ehirde bulunuyorum. Bu ehrin
muhterem ahalisi gecenin zulmetine ramen beni uzaklardan ok parlak, pek hararetli samim tezahratla
karladlar. Bu dakikada halkn kymetli mmessilleriyle, mensuplariyle bir sofrada bulunuyorum. Btn bunlara
ait hissiyatm, efkrm o kadar ok, o kadar heyecan halindedir ki, bunlar ifade ve izah iin beer lisan gayri
kfi gryorum. Biliyorsunuz ki, kalbden kalbe yol vardr. Benim bu dakikada btn tahassslerimi en vazh bir
surette kendi kalblerinizde, kendi vicdanlarnzda okuyabilirsiniz. Yalnz Amasyada geirdiim gnlere ait iki
htray ihya etmeden geemiyeceim. Biri elyevm Mftnz bulunan Kmil Efendi Hazretlerine aittir.
Efendiler, bundan be sene evvel buraya geldiim zaman bu ehir halk da btn millet gibi vaziyeti
hakikiyeyi anlamamlard. Fikirlerde teevv vard. Dimalar deta durgun bir halde idi. Ben burada birok
zevatla beraber Kmil Efendi Hazretleriyle de grtm. Bir camii erifte hakikati halka izah ettiler. Efendi
Hazretleri halka dediler ki: Milletin erefi, haysiyeti, hrriyeti, istiklli hakikaten tehlikeye dmtr. Bu
felketten kurtulmak, icabederse vatann son bir ferdine kadar lmei gze almak lzmdr. Padiah olsun, halife
olsun, isim ve unvan her ne olursa olsun hibir ahs ve makamn hikmeti mevcudiyeti kalmamtr. Yegne arei
hals halkn dorudan doruya hkimiyeti eline almas ve iradesini kullanmasdr. te Efendi Hazretlerinin bu
mridane vuku bulan vaiz ve nasihatndan sonra herkes almaya balad. Bu mnasebetle Mft Kmil Efendi
Hazretlerini takdirle yadediyorum. Ve gen Cumhuriyetimiz bu gibi ulema ile iftihar eder. ikinci htram udur :
Biliyorsunuz ki yeni Trk devleti, Trk Cumhuriyeti teesss eder etmez birok asrlar byk ecdadmzn
srtlarna yklenerek muhtelif devletler, muhtelif hkmetler tekil edenler hibir vakit milletin mevcudiyetini
tanmamlar, ona hrmet etmemilerdir. Madd, mnevi btn mevcudiyet, her ey kendi makam ve
menfaatlarndan ibaretti. Kendi mevkileri iin, kendi menfaatlar iin milleti, memleketi feda etmekte asla
tereddt etmezlerdi. ok vesiyleler, bilhassa en son hdiseler bunu ispat etmitir.
Efendiler, milletin mevcudiyetini tanma zl addedenler, kendilerinin Allann glgesi olduunu iddia
gafletinde, cretinde, sahtekrlnda bulunanlar, en nihayet bu mukaddes varla ilk defa bu ehirde hrmete
mecbur edilmitir. Bu noktay izah iin bir iki kelime ilve edeyim. Cmleniz hatrlarsnz ki, Sivas kongresinden

sonra Heyeti Temsiliye milletin iradesini temsil etmek zere teekkl etmi idi. Ben o heyetin riyasetinde idim.
Demin izah ettiim makam sahiplerinin bir murahhas, millet mmessilleriyle kar karya gelmei kabul ederek
stanbuldan buraya, Amasyaya gelmilerdi. Ben milletin mevcudiyetine hrmet, iradesine riayet artn, esas
olarak ihtiva eden bir itilfnameyi o murahhasa burada imza ettirmitim. te bu itibarla Amasya nklp ve
Cumhuriyet tarihinde daima ehemmiyetini muhafaza edecek bir mevki ihraz eylemitir. Efendiler, be sene sonra
Amasyada geirmekte olduum bu dakikalarn bence ok kymetli olduunu beyan etmekle iktifa ediyorum.
Hkimiyeti Milliye: 26 Eyll 1924

***
ERZURUMLULARLA KONUMA
(30. IX. 1924)
Erzurumda erefine verilen bir ziyafette sylenmitir.

Efendiler;
Muhterem hemerilerim, kahraman Erzurumlularn bugn hakkmda gsterdikleri samim, merdane,
vefakrane tezahrattan dolay fevkalde memnunum. Bugnk manzara beni o kadar mtehassis etti ki, lyikiyle
ifade edemiyeceim. Fakat bu manzarann mnasn, ulviyetini belki benden daha az mteessir olanlar ok gzel
ifade edebilirler. Bunun izahn o arkadalara terketmei mreccah grrm. Bundan be buuk sene evvel
buraya gelmi ve ayn tarihte buradan mufarakat etmitim. Buraya gelirken ve ayrlrken bu muhterem halk beni
bugnk samimiyetle, muhabbetle kabul ve teyi etmiti. 0 gnn vicdanmda meknuz olan htrasn derin bir
tehasss ile yadetmek isterim. Memleket namna idarei kelm eden arkadamzn izah ettii gibi, benim buraya
geliim btn milletin ateten bir enber iine alnm olduu bir zamana tesadf etti. Btn millet bu enberin
iinden nasl kacam dnmekle meguld. Memleketin aksy garb dman ayaklarna terkedilmi ve
oradaki halk silha sarlm, burann ahalisi ise memleketin felketten kurtulmas iin ayaa kalkm bir vaziyette
idi. Ben ite byle bir zamanda Erzuruma geldim. Burada grdm samimiyet, mertlik vefakrlk benim,
memleketi kurtarmak iin her trl fedakrl yapmak hususundaki azim ve kuvvetimi tezyidetmi idi. O
zamanki vaziyetimi pek l biliyorsunuz. Burada rtbemi, resm mevkiimi, niformam attm ve btn kinata
iln ettim ki, sinei millette bir ferdim.
Arkadalar; o gn memleketin, milletin hals iin nasl her eyimden vazgemi isem, bugn de icabettii
takdirde millet iin, onun hayat ve saadeti iin btn mevcudiyetimi feda etmekle en byk zevki ve saadeti
duyacam temin ederim.
Arkadalar; Erzuruma yle bir zamanda gelmek istiyordum ki, Cumhuriyetin umran ve refah sahasnda
deruhte ettii vazifeler burada beklediimiz eserlerini batan baa tecelli ettirmi olsun. Merkezde bu maksatla
alyorduk. Byle bir neticenin husul esbabn hazrlamakla megul idik. Fakat son gnlerin felketi, her trl
mlhazat bertaraf etti. Musibete dair aldm haberlerden son derece mteessir olarak derhal bu havaliye
itabettim. Malmunuzdur ki, Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde byk bir seyahat yapmak iin yola kmtm.
Fakat Trabzonda o elim haberi alr almaz buraya komak buradaki felketzedelerle hemdert olmak en byk
emelim oldu. Hareketi arzn bu havalide yapt tahribattan dilhunum.
Efendiler;
Emin olabilirsiniz ki, Erzurumdaki hareketi arzdan mteessir olan btn bir millettir. Btn Trk camiasnn
kalbi, tpk benim teessrmle dareban etmektedir. Umumun bu teessrata yalnz manen alkadar kalmyaca,
mevcut felketi tehvin iin maddeten de efkat vazifesini yapaca muhakkaktr.
Arkadalar; heyeti hkmetimizin Erzurum felketiyle, felket-zedeleriyle pek sk surette alkadar olduu,
yalnz vazifei resmiye icab olduu iin deil, insan, vicdan hislerle strab tehvin iin en messir tedbirleri
almakla itigal ettiimi ehemmiyetle kaydederim. Benim buraya geliim ayn zamanda hkmetin de lzm gelen
malmat almasnda ayrca temini srat edecektir. Mmkn olan her ey yaplacak, vaziyeti slaha are
bulunacaktr.

Bu felketzedelere hkmeti merkeziyenin seri muaveneti phesizdir. Buraya gelmekliim felketzedelerin

ahvalini mahallinde bizzat tahkik ederek bulabileceim tedbirleri, hkmeti merkeziyeye bildirmek hususunda
faydal olacaktr.
Efendiler,
Demin Erzurumlular namna irad nutkeden arkadamz beyanatnda esasl bir noktaya temas etti. O da
milletin hakik hkimiyetine, hakik hrriyet ve istiklline darbe vuran zevat ve messesat zailenin yklmasdr.
Muhterem Erzurum hemerilerimden bu messesat zailenin bertaraf edilmesinden mtevellit memnuniyeti
iitmek, bildiim bir hakikati tekrar etmi olmakla beraber ayrca beni bahtiyar etmitir.
Hakikat Efendiler, hayat Cumhuriyet bu messesat zaile ile beraber yryemezdi. sabet bu noktada idi.
Gryorum ki, Erzurumlu kardelerimin hr ve yksek vicdan bu mhim noktada en sarih bir kanaate maliktir.
Demek ki biz dier aksam memleket iin olduu gibi, Erzurumun hakik temayllerini infaz etmiiz. Bununla da
ayrca bahtiyarm.
Efendiler, bu defa Erzuruma gelirken ayr ayr mntakalardan getim. Memleketin ark ile garb ve merkezi
arasndaki irtibat, Cumhuriyet idaresinin kfi gremiyecei bir derecededir. Bunun iin ark dier vatan
aksamna balyacak bir imendifer hattnn buraya kadar temdidini Trk Cumhuriyeti iin hayat bir mesele
addediyorum ve hkmetin de buna ayn ehemmiyeti vermekte olduunu ve memleketin aksy ark ile aksy
garbnn medeni vastalar ile birka sene zarfnda behemehal birleeceini size temin ederim.
Efendiler, Erzurum birok devirlerde birok defalar tecavze, taarruza, tazyike uram bir serhad
memleketimizdir ve bu yzden birok harabeler vcude gelmi, buradaki insanlarn hali cidden elm olmutur.
Artk bu elm gnlerin tekerrrne kafiyen ihtimal vermemelidir. Yeni Trkiye Cumhuriyetinin mevcudiyeti
Erzurum ve havalisinin hayatiyle alkadar olmakta, onun huzur ve emniyetini tamamen tekeffl etmektedir.
Efendiler, Cumhuriyet idaresinin feyizli faaliyeti sayesinde btn bu harabelerin mamureye ve btn bu
elemlerin refah ve saadete inklbetmesi muhakkaktr, istikbalden bunu emniyetle bekliyebilirsiniz. Memleket
namna idarei kelm eden arkadamzn ahsma tevcih ettii samim ve kalbi szlerinden dolay kendilerine ve
namna idarei kelm ettii hemerilerime bir defa daha teekkrler ederim.
Sonbahar Seyahatleri: s. 127-130

***
KAYSERDE BR KONUMA
(13. X. 1924)
Kayseride gece erefine dzenlenen fener alaynda renci Behet Kemal Efendinin sylevine karlk olarak:

Mazinin mtereddit, rm zihniyeti lmtr. Btn dnya bilmelidir ki Trk Milleti hakkn, haysiyetini,
erefini Unutmaya kadirdir. Trk vatannn bir kar topra iin btn millet bir vcut olarak ayaa kalkar.
Haysiyetinin bir zerresine, vatannn bir avu toprana vuku bulacak tecavzn btn mevcudiyetine vurulmu
darbe olacan artk Trk Milletinin fark etmediine sahip olmak hatadr. Saygszln, tecavzn k,
by yoktur.
Vakit: 15.10.1924, s. 1

***
KONYADA BR KONUMA
(11. I. 1925)
Birinci nn Meydan Muharebesinin 4 nc yldnm mnasebetiyle Konyada Aleddin tepesinde yaplan trende sylenmitir.

Arkadalar;
Bugn Birinci nn Meydan muharebesinin drdnc yl dnmn idrak ediyoruz. Bugn, idrak
mazhariyetinden dolay, huzurunda bulunduum, asker, zabit, kumandan arkadalarm tebrik ederim. Size bizzat

arzetmek frsatiyle mesut olduum bu tebriktm; buradan, Aleddin Tepesinden, btn ordumuza; btn Trk
milletine, derin hrmetlerimle isal ediyorum.
Arkadalar;
Birinci nn Meydan muharebesi, inklp tarihimizin ok mhim, ok feyizli bir sahifesidir. Ahlfmz ve
btn cihan bu sahifeyi mtalea ve tetkik ettike Trk inklbn yapan bugnk Trk ordusunu ve bu orduyu
sinesinden karan bugnk Trk camiasn, elbette, tazimle yad ve takdir edecektir.
Arkadalar;
Bu mhim ve parlak zafer yeni Trk devletinin her mnasiyle henz teekkle balad gnlerde ihraz
olunmutu. Ordumuz yeni tanzim ve tensik edilmekte bulunuyordu. Byk cephenin ok faik dmanlar
karsnda setri iin her nevi kuvvetten istifade zaruretinde bulunuyorduk. Bu zaruret yznden idi ki, cephenin
mhim bir parasnn zerinde mahiyet ve maksad mekk teekkller bulunuyordu. Bu teekkllerin bandaki
resa; Trk milletini, dman tayyareleri ile atlan halife fetvalarna itaat ettirmek, tabi milleti dman arzusuna
rmetmek iin isyan ettiler: dman ordusiyle birletiler. Bir avu Trk ordusu bu hainleri tedip ve tenkil iin
Gediz civarnda topland, ite bu srada idi ki, Yunan ordusunun Bursadaki kuvvetleri, Eskiehir istikametinden
hareket ve tecavze geti. Vaziyet mkl idi. Fakat Trk ordusu Trk mill maksadnn meruiyetinden ve bu
maksadn zaferinden o kadar emin idi ki, bir an tereddt gstermedi. Her istikamet iin dnd tedbirleri
tatbik etti. Ve zayf frka ile misli dman kuvvetini nn srtlarnda karlamaktan ve onunla neticeli
meydan muharebesi kabul etmekten ekinmedi.
Arkadalar;
Bu meydan muharebesinin safahat yle hdisatn tecellisine saha oldu ki, o hakayiki ksaca ifade etmek iin,
diyeceim ki, zafer zafer benimdir diyebilenindir; muvaffakiyet, muvaffak olacam diye balyann ve
muvaffak oldum diyebilenindir. Bilirsiniz ki muharebe, daim mcadele halinde bulunan gayri mer kuvvetlerin
gze grnr ekil ve suret almasdr. Onun iin, Birinci nn muharebe meydannn faknda ykselen zafer
gnei, Trk milletinin yksek fazilet ve mneviyetinin tezahrdr. Bu tul karsnda byk inhizamlar oldu...
Birinci nn Zaferi, kinci nn Zaferinin, Sakarya melhamei kbrasnn ve en nihayet Trk vatannn; Trk
istikllinin ilk zafer mjdecisi olmutur. Bu sebeple Birinci nn Meydan muharebesini kazanan Trk
ordusunun btn mensuplar, cihan tarihinde unutulmaz anl bir menkbe sahibi olarak ebediyen yayacaklardr.
Bu mnasebetle Trk ordusu gazilerini hrmet ve minnetle yadederim. Ve hedamzn aziz ruhlarna
takdisatm, takdim eylerim.
Hkimiyeti Milliye: 12 Ocak 1925

***
TMATNAMESN SUNAN NGLZ SEFRNE CEVAP
(16. III. 1925)
Sefir Hazretleri,
Hametli ngiliz Kral Hazretlerinin zatlilerini nezdime fevkalde eli olarak tayin buyurmalarn mir
itimatnamenizi memnuniyetle alyorum. Zatlilerinin, birok senelerden beri munkati olan Trkiye-Byk
Britanya mnasebat- diplomatikiyesinin tamamiyle suret-i resmiye yeniden tesisine memur edilmesini hsn-i
telkki ederim. Hkmet-i Kraliyenin bu mnasebatn serian emin ve samim evsaf ihraz etmesi hususundaki
arzusunu memnuniyetle karlarm.
Trkiye Hkmeti dahi mnasebat- mezkrenin daha cinin ve daha samim olmasn arzu etmektedir. Bu
bapta mzaheretime ve Hkmet-i Cumhuriyenin muavenet-i tammesine mazhar olacanza phe yoktur. ki
memleket mnasebatnn hsn-i inkiafna matuf mesainizde muvaffakiyetinizi temenni ederim.
Vakit: 17. 3. 1925, s. 2

***

TRKOCAKLARINA DAR
(27. IV. 1925)
Bir toplantda Trkocaklar yelerine sylenmitir.

Bu gibi itima ocaklar hep Garp memleketlerinde teksf etmitir. imdi ark, bu boluun cezasn
ekmektedir. Trk Cumhuriyetinin inklb ocaklara istinat etmektedir. arktaki harekt ok mesut bir netice
vererek bitmitir. Bu seferki cidal bir mefkure harbi olarak tannacaktr. Trk tarihinde askerlerimiz, ilk defa
olarak mefkreleri urunda asil bir maksatla harp etmi bulunuyorlar. Askerlerimiz, ayaklan altnda bir metre
irtifanda kar; amur bulunmasna ramen hasmlarna kar koa koa, sevine sevine gidip harp etmilerdir.
Vakit: 28. 4. 1925, s. 1

***
TMATNAMESN SUNAN YUNAN SEFRNE CEVAP
(6. VIII. 1925)
Yunan Sefiri Arkiropulusa hitaben

Yunan Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime memur ettiini mir itimatnameyi memnuniyetle alyorum.
Trkiye ile Yunanistan arasnda mnasebat- hasenenin takviyesi hususundaki beyanatnzdan memnun oldum.
Trkiye Hkmeti dahi bu mnasebatn gittike daha iyilemesini ve mtekabil bir itimada istinat ederek iki
memleketin bylece sulh nimetlerinden istifade eylemesini arzu etmektedir. ki memleket mnasebatnn
inkiafna matuf mzaheretime ve Hkmet-i Cumhuriyenin muavenetine mazhar olacanza phe yoktur. Bu
mesainizde hsn-i muvaffakiyetinizi diler ve Yunanistann saadet ve refah hakkndaki temennilerimi beyan
eylerim.
Vakit: 7. 8. 1925, s. 1

* * *
KASTAMONUDA BR KONUMA
(24. VIII. 1925)
Belediye dairesi nnde toplanan halk ile

iftilerle yaptklar bu konumada; tekiltlar ve makineleri olup olmadn sormular ve heyetin yok
demesi zerine:
Ben de ifti olduumdan biliyorum. Makinesiz ziraat olmaz. El emei gtr. Birlesiniz. Birliklerle makine
alrsnz. Senede yz dnm ekeceinize on misli, yz misli, fazla ekersiniz. Memleketimiz hakik ifti
memleketidir. Henz bu hususa kesbi istihkak etmi deiliz. Fakat ziraat memleketi olacaz. Bu da makine ile
olacaktr!
Gazi Paa Hazretleri iftiler Birliinin ricas zerine Kastamonu iftiler Birliinin Reisi fahriliini de
kabul etmitir.
Bu esnada iftilere hitaben;
Memleketimizde yaplmas lzm devletin, noktai esasisi iftiliktir. Mstehlik yaamak iyi deildir.
Mstahsil olalm! demitir. Bundan sonra gen fikirler hakknda geen szlere:
Memleketin hakik emelleri, noktainazar budur. Bundan hari hibir ey olamaz. Bilaistisna hepimiz ona
tevessle mecburuz. Gen fikirli demek hakik fikirli demektir.
Sanat hakknda esnafa birok sualler sorduktan sonra bir terzi istemiler. Eliyle alvarl cppeli bir esnaf
gstererek:
alvarl elbiseler mi ucuz yoksa beynelmilel son kyafet mi?
Terzinin beynelmilel daha ucuz demesi zerine Gazi Hazretleri:

te gryorsunuz ya... bu elbiseler ucuzdur. Hem basittir. Yerli pahaldr. Ayn kumatan birer elbise daha
yaparsnz.
Bir esnafa da: Fesini gster, dedikten sonra, ite iinde takke, zerinde abani sark, fes... Bunlarn hepsinin
ayr ayr paras ecnebilere gidiyor. Bunu sylemekten maksadm udur: Biz her noktai nazardan insan olmalyz.
Aclar grdk. Bunun sebebi dnyann vaziyetini anlamadmz iindir. Fikrimiz, zihniyetimiz medeni olacaktr.
unun bunun szne ehemmiyet vermiyeceiz. Medeni olacaz. Bununla iftihar edeceiz. Btn Trk ve slm
lemine baknz. Zihinleri medeniyetin emrettii mul ve tealiye uyamadklarndan ne byk felketler, ne
straplar iindedirler. Bizim de imdiye kadar geri kalmamz ve nihayet son felket amuruna batmz
bundandr. Be alt sene iinde kendimizi kurtarmsak; bu zihniyetimizdeki tebeddldendir. Artk duramayz.
Behemehal ileri gideceiz. Geriye ise hi gidemeyiz. nk ileri gitmee mecburuz. Millet vazhan bilmelidir.
Medeniyet yle bir kuvvetli atetir ki ona bigne olanlar yakar ve mahveder.
inde bulunduumuz ailei medeniyette lyk olduumuz mevkii bulacak ve onu muhafaza ve iln edeceiz.
Refah, saadet ve insanlk bundadr.
Ak Sz: 25 Austos 1925

***
NEBOLUDA BR KONUMA
(26. VIII. 1925)
26-27 Austos 1925 gecesi neboluda yaplan fener alay ve enlikler esnasnda denizcilerin ve kayklarn, kald evin nnde milli gsteriler
yapmas zerine Gazi sofradan kalkarak kalabaln iine girmi ve aadaki konumay yapmtr:

Hakkmda bu derece samimiyet, muhabbet ve ballk gsteren muhterem nebolululara, oyunlarn zevkle
takip ettiim mert ve cesur denizcilere teekkr ederim.
Ben imdiye kadar millet ve memleket hayrna ne gibi hamleler, inklplar yapm isem hep byle halkmzla
temas ederek, onlarn alka ve muhabbetlerinden, gsterdikleri samimiyetten kuvvet ve ilham alarak yaptm.
Hedefimiz, gayemiz hep millet ve memleketimizin selmeti, saadeti ve terakkisidir. imdiye kadar yaptmz
icraatmzda ve aldmz kararlarda bizi aldatan ve millet aleyhine tecelli eden hibir eyimiz yoktur ve
gsterilemez. Milletimizi en ksa yoldan medeniyetin nimetlerine kavuturmaya, mesut ve mreffeh klmaya
alacaz ve bunu yapmaa mecburuz.
stanbulda saltanat ve sefahatlerinin, menfaatlerinin devam ettirilmesini dmanlarn anavatanmz istil
etmek emellerine uydurmakta, onlarla ibirlii yapmakta, dman devletlerin her isteine boyun emekte asla
tereddt gstermiyen, vicdanlar szlamayan, milletimizin hr ve mstakil yaama azmini krma iin hinne
teebbslerden ekinmeyen sultan ve halifelerin artk bu vatanda asla yeri yoktur ve olamaz. (Katiyyen olamaz ve
olmayacaktr sesleri)
nebolulularn hibirinin byle dnmediklerini, byle bir fikir tamadklarn, tayanlar da takbih
ettiklerini biliyorum. Bu defa geldim grdm. Canl ahidi oldum.
Atatrkn apka Devriminde Kastamonu ve nebolu Seyahatleri, Mustafa Selim mece, 1959, s. 38

***
NEBOLUDA BR KONUMA
(28. VIII. 1925)
Trk Ocanda giyim ve apka hakknda.

Hanm ve Bey arkadalarm;

Bana huzuru nezihanenizde sz sylemek frsatn bahettiniz diye ok bahtiyarn. Bunun iin size sureti
mahsusada teekkr ederim. Derakap ilve etmeliyim ki, nebolunun muhterem halk beni ok samim kabul etti:
hakkmda kalbi tezahratta bulundu. Bunun bende tevlit ettii memnuniyet hislerini Belediye dairesinde ve
hkmet konanda bilvesiyle sylemitim. Fakat burada, huzurunuzda bir defa daha bu memnuniyetimi ve
samim teekkratm ifade etmek benim iin ok zevkli bir vazifedir. Msaadenizle onu izah edeyim :

Arkadalar, ben sevgili memleketimizin hemen btn aksamn gezdim, grdm. Vatandalarmzn byk
kitleleriyle yakndan temas ettim. Btn bu candan temaslarmn bende brakt silinmez hatrat yad ve tezkr
ederken, beyan etmeliyim ki bu havalide, ankr ve Kastamonu havalisinde ilk defa olarak seyahat ediyorum.
Arkadalar, bu havaliyi yakndan grmek benim iin mukaddes bir emel halinde idi. Bu emel phesiz memleket
ve millet vezaifini vukufla ifa noktai nazarndan ayn zamanda bir vazife idi. Onun iin vilyet namna Ankaraya
gelen heyeti muhteremenin vukubulan davetine memnuniyetle ve derhal icabet ettim. Bu noktada gzel ve yksek
bir tecelliyi ifade etmek, benim iin ok medar iftihar olacaktr. Mhim bir vazifenin ifasnda benden evvel
mteebbis, millet olmutur. Benim u veya bu sebeple tehir ettiim mhim vazifeyi millet bana ihtar etmi ve
yaptrmtr. Bunu milletin ruhu mterekindeki ulviyet ve rde parlak bir misal olarak zikretmeliyim.
Efendiler; bu hitap mnasebetiyle ufak bir noktay tekrar edeyim. Efendiler dediim zaman baka yerde
olduu gibi burada da bunun medll Hanmefendiler ve Beyefendilerdir. Bu seyahatim ne isabet oldu, vsi
ormanlariyle, mteaddit ve mtenevvi madenleriyle Trkiye Cumhuriyetinin en mhim servet menbalarn ihtiva
eden bu mntakay yakndan grmek benim iin ne kadar istifadeli oldu. Fakat ok yksek sada ile ifade
etmeliyim ki, bundan daha ok ve daha kymetli istifade bah olan ey, bu mntaka halkyle yakndan temas etmek
oldu. Btn mehudatm her noktai nazardan beni ok bahtiyar etmitir. ankrda, Kastamonuda, Ankaradan
neboluya kadar btn bu yz elli kilometrelik gzerghta, bugn burada samim huzurlariyle erefyb
olduum muhterem nebolulularda grdm tenevvr, yksek zihniyet ve inkiaf derecesi cidden iftihara
ayestedir. Cidden ehemmiyetle zikre ayandr. Bu briz hakikatin aksini iddia edenlerin de, mevcudiyetini
dndke mteellim oluyorum. Bu gibiler millete, milletin istidadna, milletin yksek mline ne kadar
bignedirler. Bu gibiler kendi gafletlerini umumi zannetmek gafleti amikasndadrlar. Kendi dar zihniyetlerini
vahidi kyas tutarak milleti her trl yksek teceddtten mahrum etmee kalkyorlar. Milletin medeniyet ve
insanlk yolundaki uzun hatvelerini durdurmak iin deta rpnyorlar. Fakat o gibiler niin dnmyor ki, buna
artk imkn kalmamtr.
Ey memleketini seven ve memleketi, milleti iin hayatn fedadan ekinmemi bulunan kymetli vatandalar!
Hep beraber btn cihana sarih ifade edelim ki, bunca inklbatn uurlu kahraman olan bu millet, medeniyet
gneinin btn hararetini almtr. phe etmee mahal var mdr ki, bu hararetin fyuzat elbette emrivaki
halinde feyizli olarak fkrmaktadr. Muhterem arkadalar, geri ok ksa zamanda ser ve kesif denilecek kadar
siyasi, idar, itimai inklplar yaptk. Bu yaptklarmzn srat ve kesafetinden ancak memnuniyetle ve
bahtiyarlkla bahsolunabilir. nk bu byle olmasayd, kurtulu ihtimali tehlikeye debilirdi. Emniyet etmek
muvafktr ki ve byle yapmak zarureti olduu iindir ki, byle yaptk. Artk bugn her eyi anladna kani
olduum muhterem vatandalar size sual tarznda baz hitaplarda bulunacam. Hkimiyetine sahip olan bu
milletin banda bir dakika bile olsun bir sultan brakmak caiz olabilir miydi? Bunu sizden soruyorum (asla,
katiyen sesleri).
Sevgili kardelerim, fikir ve idrak sahibi olduunu byk hdisat ile ispat etmi olan bu millet, Allahn
glgesi, peygamberin vekili olduunu iddia kstahlnda bulunan halife unvanndaki gafillere, cahillere,
riyakrlara vatannda, vicdannda yer verebilir miydi? Bunu sizden soruyorum (haa, katiyen sesleri). Byk
millet, cihan ailei medeniyetinde mevkii ihtiram sahibi olmaa lyk Trk milleti, evltlarna verecei terbiyeyi
mektep ve medrese namnda birbirinden bsbtn baka iki nevi messeseye taksim etmee halen katlanabilir
miydi? Terbiye ve tedrisat tevhit etmedike ayn fikirde, ayn zihniyette fertlerden mrekkep bir millet yapmaya
imkn aramak abesle itigal olmaz myd?
Efendiler, Trkiye Cumhuriyetini tesis eden Trk halk medenidir. Tarihte medenidir, hakikatte medenidir.
Fakat ben sizin z kardeiniz, arkadanz, babanz gibi medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk; fikriyle,
zihniyetiyle medeni olduunu ispat ve izhar etmek mecburiyetindedir. Medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti
halk aile hayatiyle, yaay tarziyle medeni olduunu gstermek mecburiyetindedir. Velhasl medeniyim diyen,
Trkiyenin, hakikaten medeni olan halk bandan aaya vaz haricisiyle dahi medeni ve mtekmil insanlar
olduunu fiilen gstermee mecburdurlar. Bu son szlerimi vazh ifade etmeliyim ki, btn memleket ve cihan ne
demek istediimi suhuletle anlasn. Bu izahatm heyeti aliyenize, heyeti umumiyeye bir sualle tevcih etmek
istiyorum, soruyorum:
Bizim kyafetimiz mill midir? (hayr sadalar).

Bizim kyafetimiz medeni ve beynelmilel midir? (Hayr, hayr sadalar).

Size itirak ediyorum. Tbirimi mazur grnz. Alt kaval st ihane diye ifade olunabilecek bir kyafet, ne
milldir ve ne de beynelmileldir. O halde kyafetsiz bir millet olur mu arkadalar? Byle tavsif olunmaa raz
msnz arkadalar? (hayr hayr katiyen sesleri). ok kymetli bir cevheri amurla svayarak enzar leme
gstermekte mna var mdr? Ve bu amurun iinde cevher gizlidir, fakat anlyamyorsunuz demek musip midir?
Cevheri gsterebilmek iin amuru atmak elzemdir; tabidir. Cevherin muhafazas iin bir mahfaza yapmak
lazmsa onu altndan veya platinden yapmak icab etmez mi? Bu kadar ak hakikat karsnda tereddt caiz midir?
Bizi tereddde sevkedenler varsa onlarn humk ve belhatine hkmetmekte hl m tereddt edeceiz?
Arkadalar, Turan kyafetini aratrp ihya eylemee mahal yoktur. Medeni ve beynelmilel kyafet bizim iin ok
cevherli, milletimiz iin lyk bir kyafettir. Onu iktisa edeceiz. Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantalon,
yelek, gmlek, kravat, yakalk, caket ve bittabi bunlarn mtemmimi olmak zere bata siperi emsli serpu,
bunu ak sylemek isterim. Bu serpuun ismine apka denir. Redingot gibi, bonjur gibi, smokin gibi, frak gibi...
te apkamz diyenler vardr. Onlara diyeyim ki ok gafilsiniz ve ok cahilsiniz ve onlara sormak isterim:
Yunan serpuu olan fesi giymek caiz olur da apkay giymek neden olmaz ve yine onlara, btn millete
hatrlatmak isterim ki, Bizans papazlarnn ve Yahudi hahamlarnn kisvei mahsusas olan cppeyi ne vakit, ne
iin ve nasl giydiler? Bu noktai nazara ait beyanatm bitirmeden evvel birka kelime daha sylemek isterim.
Efendiler, itimai hayatn mebdei, aile hayatdr. Aile izaha hacet yoktur ki, kadn ve erkekten mrekkeptir.
Kadnlarmz hakknda, erkekler hakknda sz sylediim kadar fazla izahatla bulunmyacam. Bu mevcudiyeti
ulviyeyi bilhassa huzurlarnda msamaha ile geemem. Msaade buyurulursa bir iki kelime syliyeceim ve siz
sylemek istediimi suhuletle anlyacaksnz. Esnay seyahatimde kylerde deil bilhassa kasaba ve ehirlerde
kadn arkadalarmzn yzlerini ve gzlerini ok kesif ve itina ile kapatmakta olduklarn grdm. Bilhassa bu
scak mevsimde bu tarz kendileri iin mutlaka mucibi azap ve strap olduunu tahmin ediyorum. Erkek
arkadalar bu biraz bizim hodbinliimiz eseridir. ok afif ve dikkatli olduumuzun icabdr. Fakat muhterem
arkadalar, kadnlarmz da, bizim gibi mdrik ve mtefekkir insanlardr. Onlara mukaddesat ahlkiyeyi telkin
etmek, mill ahlkmz anlatmak ve onlarn diman nur ile, nezahetle tehiz etmek esas zerinde bulunduktan
sonra fazla hodbinlie lzum kalmaz. Onlar yzlerini cihana gstersinler. Ve gzleriyle cihan dikkatle
grebilsinler. Bunda korkulacak bir ey yoktur.
Arkadalar, sureti mtehakkikada telffuz ediyorum. Korkmaynz, bu gidi zaruridir. Bu zaruret bizi yksek
ve mhim bir neticeye isal ediyor. sterseniz bildireyim ki, bu kadar yksek ve mhim bir neticeye vusul iin
lzm gelirse, baz kurbanlar da verelim. Bunun ehemmiyeti yoktur. Mhim olarak unu ihtar ederim ki, bu halin
muhafazasnda taannt ve taassup, hepimizi her an kurban koyun olmak istidadndan kurtaramaz. Hanm ve Bey
arkadalarm! Size malmunuz olan bir hakikati ksa bir cmle ile tekrar arzedeceim; beni mazur grnz.
Medeniyetin cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir ve o, gafil ve itaatsizler hakknda ok bmandr.
Dalar delen, semalarda pervaz eden, gze grnmiyen zerrattan yldzlara kadar her eyi gren, tenvir eden,
tetkik eden medeniyetin muvacehei kudret ve ulviyetinde kurunu vusta zihniyetlerle, iptida hurafelerle
yrmee alan milletler mahvolmaa veya hi olmazsa esir ve zelil olmaa mahkmdurlar. Halbuki Trkiye
Cumhuriyeti halk mteceddit ve mtekmil bir kitle olarak ilelebet yaamaa karar vermi, esaret zincirlerini ise
tarihte namesbuk kahramanlklarla para para etmitir.
Ayn Tarihi, Eski Seri: No. 18, s. 469-472.

***
DADAYDA BR KONUMA
(30. VIII. 1925)
Belediye binas nnde toplanan halka sylenmitir.

Dadaya geldiimden dolay ok memnun, ok mtehassisim. Memnun olduum cihet, dorusunu itiraf etmek
lzm gelirse, Dadayllar bana ve benim gibi sizi grmiyenlere tanttranlarn ne kadar yanlm olduunu
anladm iindir. Sizi bize baka trl anlattlar, buras deta cehil ve taassup iindedir, dediler. Bugn ite
gryorum ve parlak nasiyelerinizde ve gzlerinizde gryor ve anlyorum ki, sizi bana anlatanlar ok buur ve

yalanc imi! Ben sizden aldm ilhamla onlara kalbden nefret ediyorum. Benim btn Kastamonu vilyetinde
olduu gibi, burada grdm hakikat budur. Byk zihniniz ve dimanz nurla doludur. Yoksa bugnk
grdm eklin bir gnde meydana karlmasnn imkn yoktur. Arkadalar, sizi bize byle tanttran, sizi
temsil edenlerden bazlardr. O kadar ki onlar sizin hayat hakikiyenize bignedirler. Burada grdklerimi btn
Ankaradaki arkadalarma anlatacam ve sizin aleyhinizde sylenecek szlere kar hakknz bizzat ben
mdafaa edeceim.
Arkadalar, memleket sizin ve ordunun kahramanl sayesinde kurtulmutur. Ve refah ve saadete gelmitir.
Bu yol zerinde byk bir emniyetle yrmek ve hakikati tesbit etmek iin bundan sonra da almak lzmdr.
Gece gndz zaten alyorsunuz; alnz, hakikati btn cihana tantalm. Arkadalar, sizden ayrlrken byk
bir hazz vicdan duyuyorum. Bu hususta size ok teekkr ederim.
Hkimiyeti Milliye: 1 Eyll 1925

***
KASTAMONUDA KNC BR KONUMA
(30. VIII. 1925)
Cumhuriyet Halk Partisi binasnda partililerle yaplmtr.

Mehudatmn en kymetli ksm bu gzel mntakann samim halknn ok mnevver ve ok geni ve yksek
bir zihniyet sahibi olmalardr. tiraf etmeliyim ki, bu seyahatimden evvelki malmatn, mehudatmn hasl ettii
kanaatlerden ok ksa idi. Muhterem mebuslarnz Ali Rza Bey, Mehmet Fuat Bey gibi zevat bulunmasayd, sizi
mmkn olduu kadar olduunuzun aksi tantmak iin alanlar ezhan tevite kim bilir ne kadar ileri gitmee
muvaffak olacaklard. sar filiyesini memnuniyetle grmekte olduum li telkkiyatnz bittabi bir anda, bir
gnde tekevvn edemezdi. Byle bir iddia serdetmek ayn cehalet olur. phe yok, bu havalinin muhterem halk
esasen medeni tekmln silsilei tabiyesi zerinde ilerlemektedir. Bugn ben o tekmln tabi tecelliyatnn
mesut bir ahidi bulunuyorum. Bu hakikatin aksini ifade ve izah ederek teceddt hatvelerimizi felce uratmya
yeltenen sebkmazann, hkmlerini vermekte kendi yarm yamalak ilimlerine, rk mantklarna, nakfi
akllarna istinat etmi olduklarna zahip oluyorum. O zavall hodbinler byle yapacaklarna halkn hissi selimine
mracaat etselerdi, ondan feyiz ve ilham alsalard, kendilerini bugn ayan hande ve hacl vaziyette brakan bu
kadar mstekreh hatalara dmezlerdi. Fakat hissi selimin; akl, mantk ve marifetin fevkinde haizi ehemmiyet
olduunu takdir etmek yalanc limlerin iine gelmez.
Arkadalar,
Milletimizin salam bir uura malik olduuna, kahraman olduu byk ve fili asar ve hdisattan sonra
kimsenin phe etmee hakk kalmamtr. uur daima ileriye ve yenilie gtrr ve ricat kabul etmez bir haslet
olduuna gre, Trkiye Cumhuriyeti halk, ileriye ve teceddde uzun hatvelerle yrmee devam edecektir.
uura illet tri olmadka geriye gitmek veya tevakkuf varidi hatr dahi olamaz. Asrlardan beri masruf menfur
cehd ve gayretler zaman zaman milleti uykuya daldrm olmakla beraber milletin uurunu felce uratmaa asla
muvaffak olamamtr. Bu hakikat milletin bugn gsterdii asar uur ile kendiliinden sabittir. Eer uurda
maluliyet olsayd, onu bugnk hayatta ihya etmek desti kudretten bile muntazar deildi.
Efendiler, bu millet temayl hakikisi hilfnda zehaplarda bulunanlara iltifat etmemektedir. Bununla bilhassa
bugn ok mftehirim. Bundaki srr isabeti izah iin derhal arzetmeliyim ki, bizim ilham menbamz dorudan
doruya byk Trk milletinin vicdan olmutur ve daima olacaktr. Btn harareti, feyzi, kuvveti vicdan
millden aldka, btn teebbsatmzda milletin hissi selimini rehber ittihaz ettike, imdiye kadar olduu gibi
bundan sonra da milleti doru hedeflere isal edeceimize imanmz kavidir.
Hakik inklplar onlardr ki, terakki ve teceddt inklbna sevketmek istedikleri insanlarn ruh ve
vicdanlarndaki temayl hakikiye nfuz etmesini bilirler. Bu mnasebetle unu da beyan edeyim ki Trk
milletinin son senelerde gsterdii hrikalarn, yapt siyasi ve itimai inklplarn sahibi hakikisi kendisidir.
Sizsiniz. Milletimizde bu istidat ve tekml mevcut olmasayd, onu yaratmaa hibir kuvvet ve kudret kifayet
edemezdi. Herhangi bir vaz tekmlde bulunan bir kitlei beeri, bulunduu vaziyetten kaldrp damdan der
gibi filn mertebei tekmle isal etmek ademi imkn, tabi muhtac izah deildir.

Efendiler, yaptmz ve yapmakta olduumuz inklplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asr
ve btn mna ve ekaliyle medeni bir heyeti itimaiye haline sal etmektir, inklbatmzn umdei asliyesi budur.
Bu hakikati kabul edemiyen zihniyetleri tarumar etmek zaruridir. imdiye kadar milletin diman paslandran
uyuturan bu zihniyette bulunanlar olmutur. Herhalde zihniyetlerde mevcut hurafeler kamilen tardolunacaktr.
Onlar karlmadka dimaa hakikat nurlarn infaz etmek imknszdr.
Mustafa Kemal Paa hurafelere dair misallerle tafsilt verdi. Trbe-lerden, yalanc evliyalardan bahsederek:
llerden istimdat etmek medeni bir heyeti itimaiye iin ndir, dedi. Sonra tekkelere intikal ederek
aadaki beyanatta bulundu:
Mevcut tarikatlarn gayesi kendilerine tbi olan kimseleri dnyevi ve mnevi olan hayatta mazhar saadet
klmaktan baka ne olabilir? Bugn ilmin, fennin, btn muliyle medeniyetin muvacehei ulepanda filn veya
falan eyhin iradiyle saadeti maddiye ve mneviye arayacak kadar iptida insanlarn Trkiye camiai
medeniyesinde mevcudiyetini asla kabul etmiyorum (iddetli alklar).
Efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi
olamaz. En doru, en hakik tarikat, tarikat medeniyedir (srekli alklar). Medeniyetin emir ve talep ettiini
yapmak insan olmak iin kfidir. Resay tarikat bu dediim hakikati btn vuzuhiyle idrak edecek ve
kendiliklerinden derhal tekkelerini kapatacak, mritlerinin artk vasl rt olduklarn elbette kabul edeceklerdir.
Mteakiben:
Arkadalar, huzurunuzda muvacehei millette beyan fikir ederken hissettiim ve grdm hususat olduu
gibi sylemei tarih ve vicdan karsnda vazife bilirim.
Mukaddemesiyle dier bir zemine geerek demitir ki:
Hkmeti Cumhuriyemizin bir Diyanet leri Riyaseti makam vardr. Bu makama merbut mft, hatip, imam
gibi muvazzaf bir ok memurlar bulunmaktadr. Bu vazifedar zevatn ilimleri, faziletleri derecesi malmdur.
Ancak burada vazifedar olmyan birok insanlar da gryorum ki, ayn kyafet iktisasnda berdevamdrlar. Bu
gibiler iinde ok cahil hatt mmi olanlarna tesadf ettim. Bilhassa bu gibi chela baz yerlerde halkn
mmessilleriymi gibi onlarn nne dyorlar. Halkla dorudan doruya temasa deta bir mni tekil etmek
sevdasnda bulunuyorlar. Bu gibilere sormak istiyorum. Bu vaziyet ve salhiyeti kimden, nereden almlardr?
Malm olduuna gre milletin mmessilleri intihap ettikleri mebuslar ve onlardan teekkl eden Trkiye Byk
Millet Meclisi ve meclisin itimadna mazhar hkmeti cumhuriyedir. Bir de mahall mntehap belediye reisleri
ve heyetleri vardr. Millete hatrlatmak isterim ki, bu lubalilie msaade etmek asla caiz deildir. Herhalde
sahibi salhiyet olmyan bu gibi kimselerin muvazzaf olan zevat ile ayn kisveyi tamalarndaki mahzuru
hkmetin nazar dikkatine vazedeceim.
Reisicumhur Hazretleri bu zemin zerinde ok cidd noktai nazarlar dermiyanndan sonra kyafet meselesine
intikal ederek buyurdular ki:
neboluda ve dier baz yerlerde syledim. Bugnn meselesi gibi mtalea edileceinden burada da
bahsetmek isterim. Her milletin olduu gibi bizim de mill bir kyafetimiz varm, fakat gayri kabili inkrdr ki
tadmz kyafet o deildir. Hatt mill kyafetimizin ne olduunu bilenler iimizde azdr bile. Mesel karmda
kalabaln iinde bir zat gryorum (eliyle iaret ederek). Banda fes, fesin stnde bir yeil sark, srtnda bir
mintan, onun stnde benim srtmdaki gibi bir caket, daha alt tarafn gremiyorum. imdi bu kyafet nedir?
Medeni bir insan bu alelcaip kyafete girip dnyay kendine gldrr m? (Evet gldrr, sadalar).
Gazi kyafet hakknda mufassal izahat ve malmat vererek sz u neticeye getirdi:
Devlet memurlar btn milletin kyafetlerini tashih edecektir. Fen, shhat noktai nazarndan amel olmak
itibariyle, her noktai nazardan tecrbe edilmi medeni kyafet iktisa edecektir. Bunda tereddde mahal yoktur.
Asrlarca devam eden gafletin ac derslerini tekrarlamaa takat yoktur. Bir adam olduumuzu, medeni insan
olduumuzu ispat ve izhar iin icabedeni yapmakta taannt adamlkla kabili telif deildir.
Arkadalar, Trk milleti ok byk vakalarla ispat etti ki, mceddit ve inklp bir millettir. Son senelerden
mukaddem de milletimiz teceddt yollar zerinde yrmee, itimai inklba teebbs etmemi deildir. Fakat

hakik semereler grlemedi. Bunun sebebini aratrdnz m? Bence sebep ie esasndan, temelinden
balanmam olmaldr. Bu hususta ak syliyelim. Bir heyeti itimaiye, bir millet erkek ve kadn denilen iki cins
insandan mrekkeptir. Kabil midir ki, bir kitlenin bir parasn terakki ettirelim. Dierini msamaha edelim de,
kitlenin heyeti umumiyesi mazhar terakki olabilsin? Mmkn mdr ki, bir camiann yars topraklara zincirlerle
bal kaldka dier ksm semalara ykselebilsin? phe yok, terakki admlar, dediim gibi iki cins tarafndan
beraber, arkadaa atlmak ve sahai terakki ve teceddtte birlikte kati merahil edilmek lzmdr. Byle olursa
inklp muvaffak olur. Memnuniyetle mehudumuz olmaktadr ki, bugnk mivarmz hakik icaba takarrp
etmektedir. Herhalde daha cesur olmak lzumu aikrdr.
Bu husustaki ademi cesaret esbab ve vamilini izah ettikten sonra derhal tashihi elzem bir misal zikretti:
Baz yerlerde kadnlar gryorum ki, bana bir bez veya bir petemal veya buna mmasil bir eyler atarak
yzn gzn gizler ve yanndan geen erkeklere kar ya arkasn evirir veya yere oturarak yumulur. Bu tavrn
mna ve medlul nedir ? Efendiler, medeni bir millet anas, millet kz bu garip ekle, bu vahi vaziyete girer mi?
Bu hal milleti ok gln gsteren bir manzaradr. Derhal tashihi lzmdr.
Mteakiben memlekette mevcut cemiyetlerin milleti tenvir ve iratta cidd surette alkadar olmalarn tavsiye
etti. Daha sonra milletle temastan ald zevk ve kuvvetten ve hakknda gsterilen muhabbet ve itimad hsn
istimal etmee ok dikkat sarfedeceinden ve gayenin milleti mesut ve. mreffeh ve medeni dnyada evsaf takdir
olunmu mtekmil bir millet grmekten ibaret olduunu izah ederek ok hararetli ve heyecanl nutkuna son
verdi. Ve pek iddetli alkland.
Sylevin sonunda retmen Sabri, yaplan devrimde. Gazinin yrd yoldan yrneceini bildirmesi
zerine Gazi Paa ayaa kalkarak u szleri syledi:
Efendiler, gsterdiiniz kymettar teyakkuz ve intibahtan ok mtehassisim. Sesim msait deil bu nutka da
msaade ederseniz bir beyitle cevap vereyim :
lmez bu vatan farz muhal lse de hatt
ekmez krenin cismi bu tabutu cesmi
Hkimiyeti Milliye: 1 Eyll 1925

KASTAMONUDAN AYRILIRKEN
(31. VIII. 1925)
Lise Almanca retmeni Cemalin nutkuna cevap olarak sylenmitir.

Arkadalar;
Muhterem Kastamonu halknn cokun hissiyatn vazh bir surette ifade eden arkadamzn szleri, benliim
zerinde teessrat ve teheyycat husule getirdi. Buna ayn samimiyetin, ayn derin hissiyatn vicdanmda
ykselttii heyecan ifade ile mukabele etmek isterim. Arkadalar, benim iin sizden ayrlmak ok elimdir.
Arkadamzn ifade ettii mecburiyeti katiye olmasayd, imdi buradan geri dner ve ok bahtiyar olurdum.
Fakat emin olunuz ki size veda iin, elimi uzattm zaman bu sizden uzaklamak iin deil, sizinle temasm
btn mrmde hissetmek iindir.
Teminat verebilirim ki, burada bulunmadm ve birka yz kilometre mesafede bulunduum halde bile yine
sizin iinizde imi gibi mtehassis olacam.
Arkadalar, ok samim ve yksek tezahrata ahit oldum. Buna hassaten teekkr ederim. Bu samimiyet
kitlesi karsnda ifadei meram edebilmek ok gtr. Biliyorsunuz ki samimiyetin lisan yoktur. Samimiyet
kabili ifade deildir. 0; gzlerden ve nasiyelerden anlalabilir. te size nasiyemi, gzlerimi tevcih ediyorum.
Baknz, grnz. Oradan anhyacaksnz ki, kalbim ok iddetli bir muhabbetle dareban etmektedir. Cmlenize
derin bir muhabbetle veda ediyorum.
Hkimiyeti Milliye: 2 Eyll 1925

***
STANBULU ZYARETNE DAR
(22. IX. 1925)
Mudanyada kabul ettii stanbul heyetinin teklifine cevap:

stanbul halkm temsil eden heyetinizin bu samim ve heyecanl hissiyat ve tezahratndan fevkalde memnun
ve mtehassis oldum. Buraya kadar zahmet ettiniz. Heyet-i aliyenize teekkrler ederim. Bu teekkratmn
umum stanbul halkna dahi ibln sizden rica ederim.
stanbulu ziyaret etmeyi ok isterim. Bu arzumun husulnde filhakika bugne kadar ok teehhrler oldu.
Bunun esbab kolaylkla kabil-i izahtr, inallah bu esbabn ortadan kalkmasyle stanbul ve stanbullular da
ziyaret etmek bahtiyarlna nail olacam.
Vakit: 23. 9. 1925, s. 1

***
BURSA TRKOCAINDA BR KONUMA
(23. IX. 1925)
Gzel bir serpu olan apkadan pek az bir mddette derviler, mrit ve hocalar da memnun kalacaklardr.
Fatin ve zeki insanlar gayrimeden bir kisve altnda kymet-i zatiye ve ilmiyelerini kaybetmektedir. Binaenaleyh
erefli mevkilerini muhafaza iin meden kisveye brnmek lzmdr.
Bamzda ayr bir almetle kendimizi cihan medeniyetten ayr addetmiiz. Bugn apkay giydik. Bundan
birok ecnebiler memnun olmulardr. nk onlar balarndaki apka ile bizden fazla birok imtiyaza malik
olmulardr.
Gazi, bir hanmn sorusuna da u karl vermitir:

Hanmlar da erkekler gibi apka giymelidirler. Baka trl hareket etmemize imkn yoktur, te size bir misal:
Bu bala meden bir hanm Avrupaya gidip insan iine kamaz.
Ocak Reisinin sylevine de u karlkta bulunmutur:

Milletin hayatn daima hassas ve yksek bir halde bulundurmak, zihinlerdeki eski paslar atmak iin en
kuvvetli istinatgah ocaklardr. Ben de byle bir ocakta bulunduumdan dolay ok memnunum. Tarz- mesainizde
muvaffakiyetinizi de grdm. Tebrik ve teekkr ederim.
Vakit: 23. 9. 1923, s. 1

***
BURSADA BR KONUMA
(28. IX. 1925)
Kkn nnde Trk Oca temsilcisinin nutkuna cevap olarak sylenmitir.

Muhterem arkadalar!
Sizi yekpare bir vicdan halinde, bir kalb halinde karmda gryorum. Bu kalbe bir hazz vicdanla temas
ediyorum. Bu temas bana ok yksek saadetler bahediyor. Arkadalar, ben tedenberi muhterem Bursallarn bu
yksek kabiliyette olduuna ok kaniydim. Fakat maatteessf be ahmak bu kitlenin nne kmak, bu zek ve
kabiliyeti rtmek istediler. Halbuki hakikatin rtlmek imkn olmad bugnk tezahratnzla mtecellidir.
Cmlenize tercman olarak beyefendi biraderimizin syledii szlerden ok mtehassis ve minnettarm. Bu
samimiyete takdimi teekkrat eylerim. Bu ok cokun hissiyata, hali galeyanda bulunan tezahrata lyk olduu
vehile mukabelede gryorsunuz ki, fart heyecanm mnidir. Yalnz szlerime daha birka kelime ilve edeyim.
Arkadalar! bir zamanlar bu milletin bana fes giydirebilmek iin eyhlislmlar tebdil olundu. Fetvalar
karld. ayan mahmedettir ki, bugn milletimiz byle hissiz, bmna, bmantk vastalarn hi birine arz
iftikar etmiyor. Bu gibi delletlere ihtiya gstermiyor. Bizim delletimiz ise milletimizden aldmz ilhamdan
baka bir ey deildir ve olamaz. Muhterem Bursallar samimiyetle, katiyetle ifade etmek isterim ki, hep beraber
takip ettiimiz yol dorudur. Bu yol bizi saadete isal edecektir. Tereddte mahal yoktur. Takip ettiimiz yolun
cidden musip olduu yine sizin hal ve annzdan ve li harektnzdan bellidir. Mteessirsiniz. Arkadalar, takip
ettiimiz yol demek iimizden hangi birimizin izdii herhangi hat deildir. Btn efkrn muhassalasnn izdii
ehrah demektir. Onun iin dorudur, musiptir. Arkadalar, memleketimizin her yerinde ayn hissiyat
mtecellidir. Fakat bu hissiyatn fiilen izhar bugn ilk defa Bursada oluyor. Bunu yapan sizlere ve heyeti
tertibiyeye kemali samimiyetle takdimi tebrikt ve teekkrat eylerim.
Hkimiyeti Milliye: 30 Eyll 1925

***
BURSADA KNC BR KONUMA
(1. X. 1925)
Dokuma fabrikamn temel atma treninde.

Muhterem huzzar,
Bursada bir dokumaclk irketi tekil edildiine memnuniyetle muttali olmutum. Bugn bu irkete ait
fabrikann vaz esas merasiminde bulunmak frsatn meserretle karladm. Efendiler, Bursa bal bana bir
sanat memleketi olmaa pek kabiliyetlidir. Ann iin ok temenni ederim, Bursada her eye ait fabrikalar
oalsn, hi olmazsa trbelerinin adedine yaklasn. Malmulileridir ki, mnferit teebbslerin muvaffak
olmas mkl eraitin iktiham meselesidir. Byk iler, mhim teebbslerimizin mesaisi ile kabili temindir.
Muhterem Bursallarn ufak byk sermayeleri kl haline getirerek bu gzel memleketin fyuzatndan az
zamanda zami istifade edecei hakkndaki kanaatim ok kuvvetlidir. rd olunan hitabede ahsma ait
mltefitane szler vardr. Bunlara teekkr ederken Hkmeti Cumhuriyenin bu gibi mill teebbsleri daima
himaye edeceini zikrederim. Bu tesiste piva olan Bankasna sureti mahsusada teekkr ederim.
Hkimiyeti Milliye: 4 Ekim 1925

***
BURSADA NC BR KONUMA

(3. X. 1925)
Trk lokantaclar tarafndan Belediyede verilen ziyafette sylenmitir.

Muhterem Efendiler!
stanbul Trk lokantaclarnn stanbuldan Bursaya kadar ihtiyar zahmet ederek burada bu ziyafeti tertip
etmeleri ok nazik, ok ince ve ok samim bir harekettir. Bunu kemali takdir ile zikrederim. Bana tevcih olunan
hitabe, hatibin ve huzurlarnda bulunduum heyet ve cemiyetinizin kalb hissiyatn ne samim ifade etmektedir.
Bu hitabeyi ok derin tahasssat iinde byk memnuniyetle dinledim. Sureti mahsusada teekkr ederim.
Efendiler! ok temiz tertip olunmu sofranzda haz ile oturdum, sofrada hizmetin intizam ile cereyanna ahit
oldum. Bu hususu zikrederken bundan istifade ederek zaten malmunuz olan bir iki noktaya iaret etmek isterim.
Efendiler! Sofra tertibi, sofra hizmeti cidden mhimdir. En ehemmiyetli ihtiyacatmzdandr. Bunun iin esas
metrdoteller ve garsonlardr. Maatteessf zikretmek lzmdr ki, memleketimizde bu nevi sanatkrlar ihtiya ile
mtenasip tarz ve miktarda yetitirilmemitir. Evlerimizde, lokantalarmzda, otellerde bu hususat medeni
insanlara yakacak surette yapmaa mecburuz. Bugn burada bir defa daha grdk ki, tabahat sanatnda
yzmz gldrecek sanatkrlarmz vardr. Kendilerini takdir ile yadediyorum.
Arkadalar! Teekkratm tekrar ederken stanbula avdetinizde bilcmle arkadalarnza da hissiyatm,
muhabbetlerimizi tebli etmenizi rica ederim.
Efendiler, meserretti dakikalar geirdiimiz samim sofranz terk-ederken umuma faydal olur midiyle bir
hususa daha iaret etmek istiyorum: Cmlenizce malmdur. Bizzat Anadolu ierlerinde yaptm seyahatlerimde
grdm ki, biz Trkler misafirlerimizi izaz ikram iin onlara verdikleri ziyafetlerde ok adette yemek yapyoruz.
Bu iktisada mnafi olduu gibi, takdir buyurunuz ki shhate de muzirdir. Milletimizin misafirperverlikteki bu
ananesini makul bir hadde irca etmei cmlemiz vazife addetmeliyiz.
Hkimiyeti Milliye: 5 Ekim 1925

***
BALIKESRDE BR KONUMA
(8. X. 1925)
Belediye binas nnde toplanan halka sylenmitir.

Muhterem ahali,
Bugn buraya muvasalatm mnasebetiyle muhterem Balkesir ahalisi tarafndan yaplan bu cokun tezahrat
karsnda hissettiim saadet byktr. Belediye Reisi Beyefendinin cmleniz namna syledii bu samim szler
kalbimde en heyecanl hissiyatn tevelldne bais olmutur. Bilhassa ikyet olarak izhar olunan arzu, hakkmda
byk bir ltuf ve iltifattr. Bilhassa teekkr ederim. Efendiler, muhterem gen arkadalarmzn da ok kymetli
ve esasl fikirlerini ve hakikatler ihtiva eden ve memleket halknn milli duygu ve heyecanlarna vazh surette
tercman olan hitabesini batan nihayete kadar derin hassasiyet iinde ok dikkatle dinledim. Memleket efkr
umumiyesini yalnz bana deil btn cihana ibl eden beyanatndan dolay kendisini tebrik ederim. Arkadalar,
Trk milletini imdiye kadar tad pskll yadigrn medll gibi telkki edenler elbette ok aldanmlardr.
Geri milleti kirlilik ve cehaletin nianesi gibi telkki edebilecek ekil ve kyafette brakarak, cehaletin istihza ve
istiskaline uramakta mna yoktu. Bu gaflette bulunanlar ve btn milleti kendi gafletlerine tbi klmak iin
hatra gelen ve gelmiyen bmna safsatalara istinat edenlerin hatalar byktr. Gayri kabili aftr. Fakat Trk
milletini, cahil ve cehlini gizlemek iin muhitin zulmetini teminden baka aresi olmyanlara kyas ederek
anlamaa alanlarn da hatas daha az deildir. Trk milleti her gn yeniden yeniye ve ok dikkatli tetkik
olunmaa deeri olan bir cevherdir. Bugn balar yksekte, alnlar hrriyet ve medeniyet gneiyle parlyan
Trk milletinin, onun kymet ve ehemmiyetini grmek istemiyenlere yakn bir tide hakikati gayr kabili ret ve
inkr bir tarzda itiraf ettireceine asla phe edilmesin ve btn cihan bilmeli ki, Trk milleti artk mazinin bin
trl seyyiat eseri olarak dimanda yer tutan pas tamamen silmitir. Gzleri nnde her gn biraz daha fazla
teksf ettirilmek istenen bulutlar katiyen datmtr. Artk btn mnasiyle ve btn plakliyle hakikati
gryor ve anlyor. Bu milleti btn mevcudiyetiyle temas ettii hakikatten, hakikate yrmekten menetmek

imkn ve ihtimali kalmamtr. Trk milletini kendi nefsini bile anlamaktan meneden seller, setler imha
edilmitir, yklmtr. Ve mtemadiyen imha edilecektir, yklacaktr. Herhalde millet tuttuu yolda sratle,
iddetle yryecek ve behemehal lyk olduu saadet ve selmete kavuacaktr. Arkadalar huzurunuzda, huzuru
millette medar iftihar addettiim bir hakikati tekrar etmeden szlerime hitam vermiyeceim. Gryorsunuz ki,
saffet ve samimiyet ve katiyetle vuku bulmakta olan mterek mesaimiz derhal mspet ve feyizli neticelerini
vermektedir. Hatvelerini, attmz medeniyet ve teceddt hatvelerine uydurmak istemiyenler ne bedbahttrlar. Bu
gibiler hl milleti ifal edeceklerini mit ediyorlarsa bu mitleri kendilerinin hsranlarndan baka bir netice
vermiyeceine imdiden emin olabilirler.
Hep beraber heyeti itimaiyemizin her gn yeni bir mesut kademeye ykseldiini grmekle ok bahtiyarz.
Yksek liyakat ve istihkaknz ispat eden efalinizden ve azminizden dolay ey muhterem ahali sizi, milleti tebrik
ederim.
Hkimiyeti Milliye: 11 Ekim 1925

***
AKHSARDA BR KONUMA
(10. X. 1925)
Trk Ocanda sylenmitir.

nklbn temellerini her gn derinletirmek, takviye etmek lzmdr.

Muhterem ahali, birbirimizi aldatmyalm. Medeni cihan ok ilerdedir. Buna yetimek, o dairei medeniyete
dahil olmak mecburiyetindeyiz. Btn safsatalar bertaraf etmek lzmdr. apka giyelim mi, giymiyelim mi gibi
szler mnaszdr. apka da giyeceiz, garbn her trl asar medeniyesini de alacaz. Efendiler, medeni olmyan
insanlar medeni olanlarn ayaklar altnda kalmaa maruzdurlar.
Belediye Reisi Emin Beyin nutkuna cevap olarak:
Muhterem arkadalar, bu defa vuku bulan davetinizle bendenizi bundan evvel mazhar kldnz eref ve
saadete tekrar kavuturduunuzdan teekkr ederim. ok mtehassis oldum. Sylediklerinizde bana kar ok
ltufkr szler var. Ne yolda mukabele edeceimi bilemeni. Yalnz urasn bilhassa kaydetmek isterim ki,
gsterilen yol benim gsterdiim yol deildir. Gidilmesi zaruri olan yoldur, malmu iln kabilindendir. Ve
malmulinizdir ki byk, kutsi hedefler vasl olunamyacak hedeflerdir. Binaenaleyh herhangi bir hedefe
muvasalatla kanaat etmiyeceiz. Daima daha ilerisine varmak iin sarf mesai edeceiz.
Baka bir nutka verdii cevapta da:
Muhterem arkadalar, bu sakf altndaki szler beni ok mesut ve bahtiyar etmitir. Muhterem arkadalarmla
alicenab rfekamn vuku bulan beyanat ahsm taltiften ibarettir. Bir millet, bir heyeti itimaiye, bir ferdin
gayret ve mesaisiyle bir hat ve bile atamaz. Riyasetini tamakla iftihar ettiim Cumhuriyet Halk Frkas, dier
memleketlerde olduu gibi alelade sokak politikas yapan bir frka deildir. Hrmetle tekrar edeceim ki Halk
Frkas Mdafaai Hukuk Cemiyeti gibi btn milleti tenvir ve btn millete dellet vazifesiyle mkelleftir.
Frkamza di politikaclk atfedenler nankr insanlardr. Memleket mtesanit bir vahdete muhtatr. Alelde
politikaclkla milleti paralamak hiyanettir. Frkamz temiz yryleriyle nezih maksadn her gn yeni vesaitle
dnyaya tantacaktr. Bundan ok memnun ve bahtiyarm.
Trk Oca Reisi Dr. emsettin Bey Gaziye hitaben:
Sen yalnz bir ahs deil btn bir milletsin, senin ahsn, frkan btn milletin ahs ve frkasdr. Yaa
varol demitir. Bunun zerine Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri de u szleri sylemilerdir:
Gen arkadamzn sylediklerine yalnz bir ey ilve edeceim. Halk Frkasnn kadrosu btn efrad
millettir. Bu hakikati dnemiyenler henz dimalarn dndrmee altrmyan bedbahtlardr.
Hkimiyeti Milliye: 12 Ekim 1925

***

MANSADA BR KONUMA
(10. X. 1925)
Belediyede Belediye Reisinin nutkuna cevap olarak sylenmitir.

Manisann muhterem ahalisi;

Yaptnz bu cokun tezahrat ve sevinle hasl olan heyecann iddeti zail olmadan bana msaade ediniz,
sizi kemali samimiyetle selmlyaym ve hakkmdaki tezahrattan dolay teekkr edeyim.
Muhterem arkadalar, sizin efkrnz, temayltnz pek veciz bir suretle ifade eden Belediye Reisi
Beyefendinin szlerini ikiye ayracam: Birincisi ahsma ait iltifatlarnzdr. Buna arz minnet ederim. kinci
cihet ki, en mhimmi en esaslsdr. O da sizin terakki ve teceddt yollarnda atmakta olduunuz hatvelerin
mnas, medluldr. Bunlar da kemali takdirle yadederim. Muhterem ahali, bu noktada mucibi mefharetimiz
olan bir ciheti arzedeyim. Grlyor ki, bizim kalbimiz, bizim fikrimiz tamamiyle sizin hissiyat, efkr ve
amalinize tetabuk etmektedir (hay hay sesleri). Bu vesile ile tekrar etmek isterim. Btn memleket btn cihan
bilsin, ki, Trkiye halk resasiyle, mdiraniyle ve resa, mdiran da halkiyle beraber ayn yolun yolcusu,
hemfikir insanlardr.
Aziz Manisallar, ben Manisay yangnlar iinde harap ve trap bir halde grmtm. Muhterem Manisallar,
ben sizi zulmetten, ateten, esaretten henz kurtulduunuz bir zamanda grmtm. Fakat o gnk halleri itiraf
ederim, hakik teessrle telkki etmedim. Geri siz zulm ve taarruzun iddetli darbelerinden henz
kurtulmutunuz. Fakat ben emindim ki, bu kadar iddetli darbeler insanlarn imanlarn takviye eder. istidad,
cevheri olan bir millet yle darbelerden mtenebbih olur. Maziye nisbeten tisini daha ok parlak yapabilir.
Muhterem arkadalar, felketler insanlar, akllar banda olan milletleri daima azimkar hamlelere sevkeder ve
ite siz de o hamleleri yapmaktasnz. Bugn mmuriyet itibariyle grdklerim bu hamlelerin ok bariz
tezahrleridir. Arkadalar, bugnk teyakkuzlarnzn, azminizin ok az zamanda ok feyizli neticeler vereceine
emin olarak sizi tekrar hrmetle selmlarm.
Hkimiyeti Milliye: 12 Ekim 1925

***
ZMRDE HALKLA BR KONUMA
(11. X. 1925)
Belediye binas balkonunda sylenmitir.

Muhterem zmirliler, aziz hemerilerim!

Siz bana bugn ok tarih dier bir gn hatrlattnz. Bugnk hissiyat vefakranenizle bana zmirin
istirdad gn; bu sokaklardan getiim dakikalar hatrlattnz. Muhterem arkadalar; hatt diyebilirim ki, o gn
ok byk elem ve kederden yeni km; cokun bir messerret izhar ediyordunuz. Fakat ben bugn gryorum
ki; siz daha cokunsunuz, hissiyatnz daha yksektir. Arkadalar! O gnden bu gne kadar geen gnler size
birok hakikatleri ispat ve ihsas etmitir.
Muhterem vatandalar! Bu mnasebetle unu ifade edeyim ki, her geen sene pek ok hakikatler ifade
edecektir. Yalnz tavsiye ederim ki; ok dikkatle ve teenni ile bu hakikatlerin anlalmasna intizar ediniz.
Muhterem hemerilerim! Size ok eski bir nokta zerindeki htralarm arzetmek isterim: Ben zmiri ilk
grdm gn mektebi terkederek menfama gittiim gndr. Bu gzel memlekette, menfama giderken birka saat
geirmitim. O zaman bu gzel rhtm batan baa bize hasm can olan yabanc bir rkn mensuplariyle meml
grmtm. O zaman hkmetmitim ki; zmir, hakik, asl ve necip Trk zmirlilerden gitmiti. Fakat ne yapaym
ki, o tarihte bu hakikati ifaya imkn yoktu. nk menfama gidiyordum. O gn izhar hakikat edememek
yznden btn memleketin zmirle beraber ne kadar byk, ne kadar ac felketlere duar olduunu elbette
bilirsiniz. Arkadalar! Birbirimize daima hakikati syliyeceiz. Felket ve saadet getirsin, iyi ve fena olsun,
daima hakikatten ayrlmyacaz. Arkadalar, hakikat suhuletle anlalr bir eydir. Fakat hakikat diye gayri
hakikiden bahsedenler vardr. ok rica ederim, o gibi mufillere inanmaynz. Muhterem ahali! Kymetli

Belediye Reisi Beyefendi Hazretlerinin sizin hissiyatnza tercman olan hitabelerini dikkat ve hassasiyetle
dinledim. Hi phe yoktur ki, Belediye Reisi Beyefendi Hazretleri sizin hissiyatnz ve sizin kalbinizi ifade
etmitir. Ben ok mteessirim ki huzurunuzda duyduum hissiyat olduu gibi ifade edemiyorum. Anlyorsunuz
ki hemerilerim, sizi ok seviyorum. nk sizden de ok derin bir emniyet ve itimat grmekteyim. Bana ve
mesai arkadalarma gsterdiiniz nihayetsiz itimada, btn mevcudiyetimi hasretmek suretiyle, hak kazanmaa
alacam. Sz veriyorum.
Muhterem zmirliler, siz ok bedbaht oldunuz; nk ok ac zulmler grdnz. Bahtiyarsnz, nk btn
memleket sizi mukaddes bir hedefi istihls telkki etmitir. Ahmak dman buraya gelmeseydi, belki btn
memleket gaflette puyan kalrd. Siz btn millet namna, btn memleket namna sknt ektiniz. Fakat bugn
bu skntnn mkfakatna mazharsnz. Tebrik ederim. Btn cihan iitsin ki,. Efendiler; artk zmir hibir
mlevves ayan zerine basamyaca mukaddes bir topraktr.
Efendiler, zmire her geldiimde ben ok mtehassis oluyorum. Bugn daha ok mtehassis oldum. Tekrar
teekkrlerimi takdim ederim.
Hkimiyeti Milliye: 13 Ekim 1925

***
ZMRDE BAKA BR KONUMA
(11. X. 1925)
erefine tertip edilen fener alayn evi nnde seyrettikten sonra.

Arkadalar, Hanm ve Bey arkadalarm; ok samim vecd halinde, fakat yekpare bir vicdan, bir kalb
karsnda bulunduumu hissetmekle bahtiyarm. Arkadalar, bilirsiniz ki, hissiyat denilen ey akln, mantn,
muhakemenin ok fevkinde bir kudrete, bir kuvvete maliktir. Bu kadar nezih bu kadar kuvvetli ve bu kadar ince
hissiyata malik olan milletimizin terakkiyatn en son kademesine kemali muvaffakiyetle vasl olacana phe
etmeyiniz.
Ben sizin bugnk halinizden ziyade istikbalde yaratacanz bykleri gryor ve ok bahtiyar oluyorum.
Arkadalar; sizin gibi bir milletin aciz bir ferdi olduumdan dolay ne kadar mesut olduumu dnemezsiniz.
Kendimi tebrik ediyorum. nk size mensubum.
Husus vapurla gelen Karyaka ve Gztepelilere hitabederek:
zmirin Karyakallar, sizi derin muhabbetle selmlarm. Ben btn zmiri ve btn zmirlileri severim.
Gzel zmirin temiz kalbli insanlarnn da beni sevdiklerinden eminim. Yalnz bir tesadf beni Karyakaya
daha ziyade raptetmitir. Karyakallar, anam sizin sinenizde, sizin topraklarnzda yatyor. Karyakallar,
zmiri grdm gn evvel Karyakay ve orada da sizin Trk topraklarnzda yatan anamn mezarn grdm.
Hkimiyeti Milliye: 13 Ekim 1923

***
KEMALPAADA BR KONUMA
(12. X. 1925)
Trk Ocanda ocak reisinin sylevi zerine.

Muhterem kaza ahalisinin hissiyatn tercme eden bu szlerden ok memnunum.

Arkadalar, btn hayatmda sevinle geirdiim bir gece vardr. O gece ordumuzun zmire girdii gnn
burada geirdiim gecesidir. O vakit buradan geerken bu muhterem halkn grd zulm ve teaddiye ramen
resmimi koyunlarndan kararak beni tandklarn ve otomobilime atlarak kucakladklarn unutmam. Bugn o
htray yayorum bahtiyarm.
Hkimiyeti Milliye: 14 Ekim 1925

***

ZMRDE ORDU LER GELENLERYLE BR KONUMA

(13. X. 1925)
Mstahkem mevki kumandanl tarafndan verilen ziyafette ordu mfettilerinden Fahreddin Paann sylevi zerine.

Muhterem Mfetti Paa Hazretleri, muhterem arkadalarm; cumhuriyet ordusunun yksek erefli kumanda
heyetiyle beraber bulunmaktan duyduum saadet pek byktr. Hususiyle bu itimain pek faydal cereyan ettiini
mahede eylediim bir manevrann hitamn mteakip vuku bulmu olmas mesudiyetime meserretler ilve
etmitir. Kahraman Trk ordularnn ihraz ettikleri byk zaferlerde ahsma terettp etmi olan vazifeleri
yapabilmisem ok bahtiyarm. Yalnz bu noktada bir hakikati izah iin arzedeyim ki: benim, ordularmz sevk
ve tevcih ettiim hedefler, esasen ordularmn her neferinin, tekmil zabitlerinin ve kumandanlarnn nazarlarnn,
vicdanlarnn, azimlerinin, mefkurelerinin mteveccih bulunduu hedefler idi. uurlu, mefkureli harektta
muvaffak olan ordularmz, burada tzimle yadetmeyi vazife bilirim. Zaten muttali idim. Bugn gzmzn
nnde cereyan eden harekt mnasebetiyle bir defa daha kani ve msterih oldum ki, cumhuriyet ordular tarihe
yazd byk zaferlerin neesinden ancak daha li vazifelerin ifasnda lzm evsaf ve mezayayi askeriyesini her
gn tezyit etmek iin istifade etmektedir. Bundan evvel yine zmirde ordularmzn erkn ve merasiyle bir harb
oyunu yapmtk. Onun bende brakt itminana bugn yine zmir civarnda safahatn takip ettiim manevrann
bahettii kati itminanm ilve etmekle mesudum. Btn millete biltereddt ve emniyeti kalble arzedebilirim
ki, Cumhuriyet ordular cumhuriyeti ve mukaddes topraklarn emniyetle muhafaza ve mdafaaya kadir ve
hazrdr.
Milletimiz kemali azimle itimai ve fikr tekmlne alrken, onu yolundan alkoyacak dahili ve haric
manialarn karsnda kuvvetli, kudretli, vazifei liyesini mdrik kahraman ordumuzun hazr bulunduunu
dnerek msterih olabilir. Mfetti Paa Hazretleri, zatnzn ve li kumanda heyetinin ahsma ait kymetli
muhabbetinin ve itimadnn nianesi olan son szlerinize arz teekkr ederim. Hrmet Cumhuriyet ordularna,
hrmet onlarn li kumanda ve zbitan heyetlerine!.
Hkimiyeti Milliye: 14 Ekim 1925

***
ZMR KIZ RETMEN OKULUNDA BR KONUMA
(13. X. 1925)
Selim Srr (Tarcan) Beyin renci Mualla ile oynad zeybek raksn seyrettikten sonra sylemitir.

Hanmefendiler, beyler!
Selim Srr Bey zeybek raksn ihya ederken ona bir ekl-i meden vermitir. Bu sanatkr stadn eseri hepimiz
tarafndan kabul edilerek mill ve itima hayatmzda yer tutacak kadar tekemml etmi, bedi bir ekil almtr.
Artk Avrupallara: Bizim de mkemmel bir raksmz var diyebiliriz ve bu oyunu salonlarmzda,
msamerelerimizde oynayabiliriz. Zeybek dans her itima salonda kadnla beraber oynanabilir ve oynanmaldr.
Vakit: 15. 10. 1925, s. 2

ZMRDE LER GELEN MEMURLARLA BR KONUMA

(14. X. 1925)
zmir Belediyesince ereflerine verilen ziyafette sylenmitir.

Muhterem Beyler!
Bu sofrada beraber geirdiimiz neeli ve zevkli dakikalar derin hassasiyet iinde tezkr ederim. Gryorum
ki muhat, btn resay memurini mlkiyedir. Ayn zamanda mill ve iktisadi muhtelif irketlerin ve
teebbslerin resa ve mensuplardr. Efendiler, milletimizin terakkiye, teceddde, tekmle ne kadar mtak
olduunu her gn grmektesiniz. Memleketin bir ok yerlerinde ayn mahedatta bulundum. Ayn hassasiyeti,
ayn yksek intibah ve teyakkuzu grdm. Sizi bundan haberdar ediyorum. Sizler milletin bu itiyakn, bu
arzusunu takviye etmei vazifei resmiye ve yevmiyeniz haricinde, onun fevkinde li ve mill bir vazife telkki

etmelisiniz. Bu vazifenizi muvaffakiyetle ifa edeceinize emin olarak ok bahtiyar oluyorum. Huzurunuzun
verdii memnuniyetle ok teekkr ederim.
Vali hsan Paann szlerine cevap olarak ta unlar sylemilerdir:
Arkadalar mazide, en byk felketleri ihzar eden bir mazide, ok derin mazilerde dahi Trk milletini
benliinden karan bir tekilt vard ki, ona devlet ve hkmet tekilt derlerdi. Millet, hkmet tekiltnn
zahiren esiri idi. Bu onun manzarai zahiriyesi idi. Halbuki Trk esaret kabul etmiyen bir millettir, Trk milleti
esir olmamtr.
Yalnz hkmet baka bir vaziyette kalm, millet de hkmete bigne ve ondan mteneffir bir vaziyette
kalmtr. te bunun iin ok felketler oldu. Fakat bunlarn tecelliyat maddiyesi devlet, hkmet tekilt
zerinde oldu. Mahvolan devletler idi ve devlet lmtr. Fakat Trk milleti gryorsunuz ki, daha kuvvetli, daha
erefli olarak yaamakta berdevamdr. Bugnk hkmetimiz, tekilt devletimiz dorudan doruya milletin
kendi kendine, kendiliinden yapt bir tekilt devlet ve hkmettir ki, onun ismi Cumhuriyettir. Artk
hkmet ile millet arasnda mazideki ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir ve millet hkmettir. Artk hkmet
ve hkmet mensuplar kendilerinin milletten gayri olmadklarn ve milletin efendi olduunu tamamen
anlamlardr. Hepimizin efendisi olan milletin terakkisi, tealisi ve ona hadm olan devlet memurlar iin
muvaffakiyet temenni ederim.
Hkimiyeti Milliye: 13 Ekim 1923

ZMR KIZ RETMEN OKULUNDA BR KONUMA

(14. X. 1925)
rencilere sorulan sorular zerinde yaplmtr.

Cumhuriyet nedir ve sultanlktan fark nedir?

Cumhuriyet fazileti ahlkiyeye mstenit bir idaredir. Cumhuriyet fazilettir. Sultanlk korku ve tehdide
mstenit bir idaredir. Cumhuriyet idaresi faziletli ve namuskr insanlar yetitirir. Sultanlk korkuya, tehdide
mstenit olduu iin korkak, zelil, sefil, rezil insanlar yetitirir. Aradaki fark bunlardan ibarettir.
Biz mill mcadelede muvaffak olduk mu, niin muvaffak olduk?
Mill mcadeleyi yapan dorudan doruya milletin kendisidir, milletin evltlardr. Millet analariyle,
babalariyle, hemireleriyle mcadeleyi kendisine mefkure ittihaz etti. Biliyorsunuz ki, asrlarca vuku bulan
mcadeleler ve bunlarn netayici olarak da yksek tarih zaferler vardr. Fakat o zaferlerin milleri kendi
mefkureleri olarak deil unun bunun hrs peinde kul kle olarak bulunmulardr. Halbuki mill mcadelede
ahs hrs deil mill mefkure, mill izzetinefis saiki hakik olmutur.
Trk kadn nasl olmaldr?
Trk kadn dnyann en mnevver, en faziletkr ve en ar kadn olmaldr. Ar sklette deil; ahlkta,
fazilette ar, vakur bir kadn olmaldr. Trk kadnnn vazifesi, Trk zihniyetiyle, bazusiyle, azmiyle
muhafaza ve mdafaaya kadir nesiller yetitirmektir. Milletin menba, hayat itimaiyenin esas olan kadn, ancak
faziletkr olursa vazifesini ifa edebilir. Herhalde kadn ok yksek olmaldr. Burada Fikret merhumun cmlece
malm olan bir snzn hatrlatrm :
Elbet sefil olursa kadn alalr beer
Hayatta musiki lzm mdr?
Hayatta musiki lzm deildir. nk hayat musikidir. Musiki ile alkas olmyan mahlkat insan deildir.
Eer mevzuubahs olan hayat insan hayat ise musiki behemehal vardr. Musikisiz hayat zaten mevcut olamaz.
Musiki hayatn neesi, ruhu, sruru ve her eyidir. Yalnz musikinin nevi ayan mtaleadr.
Hkimiyeti Milliye: 15 Ekim 1925

***
ZMR ERKEK RETMEN OKULUNDA BR KONUMA

(14. X. 1925)
ereflerine verilen ay ziyafetinde retmen Kemal Eminin sylevi zerine.

Beyefendinin syledii samim szlerden ok mtehassis oldum. Bilhassa mucibi memnuniyet telkki ettiim
nokta udur ki, bize mazinin felketli noktalarn, belki intibahmz tedit iin bir defa daha hatrlatmtr.
Hakikaten mazide bu milleti insanlktan geri brakan, btn lemin deta insanlk haricinde telkkisine sebebiyet
veren bir takm messeseler ve mnialar vard. Fakat millet onlarn hepsini bertaraf etti ve ne kadar rk ve
bmna olduunu da ispat iktidarn gsterdi. Bu salonda bu kymetli itimai tertip edenlere ok teekkr
edeceim. nk ben de istikbalin kymetli muallimlerinin arasnda pek derin zevk ve saadet duymaktaym.
Muallimliin ehemmiyeti hakknda fazla sz sylemee hi lzum grmem. nk siz onu benden daha iyi
bilirsiniz. Yalnz bir ciheti hep beraber tekrar edelim: Milletleri kurtaranlar yalnz ve ancak muallimlerdir.
Muallimden, mrebbiden mahrum bir millet henz millet namn almak istidadn kesbetmemitir. Ona alelde bir
ktle denir, millet denemez. Bir ktle millet olabilmek iin mutlaka mrebbilere, muallimlere muhtatr. Onlardr
ki, bir heyeti itimaiyeyi hakik millet haline koyarlar. Bizim milletimiz elbette dnyann takdiratna liyakat
kesbetmi bir heyeti itimaiyedir. Fakat onu lyk olduu mertebei erefe isal edecek sizlersiniz. Millet,
memleket, Cumhuriyet sizden yksek hizmet intizarndadr. Siz faaliyete getikten sonradr ki zami istidad
fiiliyata kalbedilmi olacaktr.
Hkimiyeti Milliye: 16 Ekim 1925

***
KONYA BELEDYESNDE BR KONUMA
(17.X.1925)
Belediye Reisinin sylevine cevap olarak.

Reis Beyefendi, muhterem halkn hissiyat ve efkrn tercme ve izah etmek hususunda ok eyler sylemek
istediinizi anlyorum. Samim nazarlarnz buna hi hacet brakmamaktadr. Her eyi gzmle grmekte ve
vicdanmla hissetmekteyim. Konyada mrana sarfolunan mesainin feyizli semereleri meydandadr. Bilhassa aziz
Konya ahalisinin en son merref olduum tarihten bugne kadar ahvali ruhiyesinde, telkkiyatnda, tariki
teceddt ve terakkide yrmek iin olan azminde ne derece yksek fark grdm takdirlerle beyan eylerim.
Btn mahedatmdan ok memnun ve mesudum. Muvasalatm mnasebetiyle muhterem ahalinin izhar ettikleri,
samimiyetle yaptklar parlak tezahrata teekkrler ederim. Tahasssat ve teekkratmn ibln zatlilerinden
rica ederim.
Hkimiyeti Milliye: 20 Ekim 1925

***
KONYADA RETMENLERLE BR KONUMA
(18.X.1925)
retmenler Birliinde retmen Hayriyenin sylevi zerine.

Muhterem Bey ve Hanmefendiler;

Evvel msaade buyurunuz Muallim Hanmefendiye sureti mahsusada teekkr edeyim. Beni buraya
davetlerinden, gelmeme delletlerinden dolay. Bu vesile ile ok nurlu bir huzurun, ok feyizli dimalarn
karsnda bulunmakla mesudum. Muallim Hanmefendiye de teekkr edeceim ki, benim gzide heyetinizle
zaten mevcut olan mnasebet ve alkam, heyetinizin gslerinizde tadnz iaretten birini bizzat gsme
takmak suretiyle burada tesbit ve ilna vesile vermitir. Muallim Hayriye Hamnn hitabesini ok derin
hassasiyetle dinledim. Muallim ordusunun, nur ordusunun azim ve imann ne gzel tasvir ve izah buyurdular.
Kendilerini tebrik ederim. Beyanat meyannda ahsma ait ltufkr szlere hassaten teekkr ederim. Bu noktada
her yerde sylediim bir hakikati tekrar etmeme msaadenizi rica ederim. Memleket ve millet hizmetlerinde
piva olmak istiyenlerin ilham menba, milletin hakik hissiyat ve mlidir. Bizim zikre ayan bir hareketimiz
varsa, o da milletin hissiyat ve temayltnda varlna temas etmee almaktan ibarettir. Her trl srr
muvaffakiyetin, her nevi kuvvetin, kudretin menba hakikisinin, milletin kendisi olduuna kanaatimiz tamdr.

imdiye kadar bu tarz harekette asla aldanmadk. Bundan sonra da ayn surette harekete devam edeceimize
phe yoktur.
Muhterem arkadalar; yrmekte olduumuz teceddt, tekml ve medeniyet yolunda sizlerden mrekkep bir
Trk ordusuna istinat ettike behemehal muvaffak olacamza imanm katidir. imdiye kadar olduu gibi,
birbirimize istinat ederek ve hep beraber milletin iradesine dayanarak yrmekte devam edeceiz. Milletimizin
katna mecbur olduu merhaleler byktr. Vsl olunmas zaruri olan hedefler oktur. Behemehal bu merahil
katolunacak, en nurlu hedeflere varlacaktr. Onun iin birbirimize vereceimiz iaret ileri! leri! Daima ileridir.
Hkimiyeti Milliye: 20 Ekim 1925

***
KONYADA RETMENLERLE KNC BR KONUMA
(19. X. 1925)
retmenler Birlii msameresinde sylenmitir.

Hanmlar, Efendiler;
Bu dakikada dinlediim hassasiyetle memzu szleri ok samim, ok semav buldum. Beyan kran ederim.
Kz Muallim Mektebi, Kz Orta Mektebi; Erkek Lise ve Erkek Muallim Mektebi tarafndan mtereken tertip
olunan bu msamerede bulunmaktan pek ziyade mesut ve mstefid oldum.
Mdrler, muallimler, talebeler! Memnuniyetle gryorum ki, ok gzel alyorsunuz. Girdiim her yerde
btn milletin ayn suretle altna ahid oldum. Millet ayn noktaya ayn tarzda ser, azimkr hatvelerle
yrmektedir. Bu mahedede bulunanlar elbette hkmeder ki, Trk milleti programn katiyetle tesbit etmitir.
Bu programda kati hedefe isal eden yollar sarih ve muayyendir. Btn millet elele vererek programn tatbik
etmektedir. Bizim programmz yoktur diyenlere sylemeliyim ki, bizim programmz btn tafsiltiyle lflardan
mrekkep yazlarda arayanlar bu taharrilerden memnun, mutmain olmyabilirler. Filhakika bizim programmzn
ihtiva ettii gayeler bakkal ktlar zerindeki, tesbit olunmu programlardan bsbtn bakadr, yksektir.
Bizim programmzn olup olmadnda mtereddit bulunanlara onun tatbikat netayici olan efal ve sra dikkatle
bakmalarn tavsiye ederim. Her geecek gn milletin mesaiyi mterekesinin yeni, hayrl muhassalasiyle,
eserleriyle tetevv edecektir. Neticeler programmzn medar teyidi olacaktr. Kudretsiz dimalar, zayf nazarlar
hakikati suhuletle gremezler. O gibiler byk Trk milletinin seviyei liyesine nazaran geri adamlardr. Fakat
zaman btn hakayiki en geri olanlara dahi anlatacaktr. Arkadalar, ilim ve irfan heyetisiniz. Huzurunuzda
bulunmaktan istifade ederek bir noktaya dikkat ve gayretinizi celbedeceim: Milletimizi vehmiyattan nefsini
tahlise muktedir hale getirmee ok alalm.
Hkimiyeti Milliye: 22 Ekim 1925

***
KONYA TRKOCAINDA KISA BR KONUMA
(19. X. 1925)
Ocakl arkadalar!
Birka dakika misafiriniz olmaktan, feyizli ve patlak nasiyelerinizde ok byk mitler grmekten duyduum
zevk ve saadet byktr. Grdm ki ocanzn yan, parlay deimitir. Ocakn alevi ok ykselmitir. Bu
alevin Trk afakn ne kadar nurlandrmakta olduunu dnerek bahtiyar olabiliriz. Mesainizi, azim ve
ciddiyetinizi mtezayit grmekle memnun olurum. Sizi tebrik ederim arkadalar.
Vakit: 20. 10. 1925, s. 2

***
AFYON KARAHSARDA BR KONUMA
(21. X. 1925)
Trkoca mmessili smail Beyin sylevine verilen cevap.

Efendiler;
Afyonkarahisarn muhterem ahalisi tarafndan hakkmda izhar olunan samim hissiyat, yaplan bu cokun
tezahrata kar arz minnet ve kran eylerim. Halkn hissiyatn tercme eden gen arkadamzn szlerinden
ok mtehassis oldum. Bilhassa kendilerine bir noktadan dolay teekkr edeceim. O da, bana vazifemin henz
bitmemi olduunu ihtar etmeleridir. Vazifemin bitmediini, deruhte ettiim mesuliyetin yksek ve etin
olduunu mdrikim.
Arkadalar, bu vazife bitmiyecektir. Ben toprak olduktan sonra dahi devam edecektir. Ben seve seve, sevine
sevine btn mevcudiyetimi bu kutsi vazifeye hasredeceim ve onun yksek mesuliyetini deruhte etmekle mesut
olacam. Vazifeme muvaffakiyetle devam edebileceim. nk byk milletimizin kalb ve vicdannda, bana
kar sarslmaz bir emniyet ve itimat tamakta olduunu gryorum. Bu benim iin byk kuvvettir, byk
salhiyettir.
Efendiler, bu binann sakf altnda ne mesut, ne tatl htralarm ihya ediyorum. Bir gece ben u odada, Fevzi
Paa bu odada smet Paa da bu odada yatyorduk. Erkn Harbiyemiz u odada alyordu. Dman ordusunu
tamamen sarsmak ve imha etmek karar u odada kt. Afyonkarahisar, son byk zaferin kilidi oldu. Esas oldu.
Afyonkarahisar, tarih mcadelemizde unutulmaz bir parlak sahifeye maliktir. Burada; burann aziz halkiyle
beraber bulunmaktan duyduum zevk ve saadet byktr. Bana bu saadeti baheden sizlere muhabbet ve
teekkr.
Hkimiyeti Milliye: 22 Ekim 1925

***
TMATNAMESN SUNAN TALYA ELS OLSN
BARONEYE CEVAP
(3. XI. 1925)
Sefir Hazretleri, talya Kral Hazretlerinin aramzda iyi hatra brakan selefinizin vedanamesiyle beraber
zatalilerini nezdime fevkalde murahhas ve bykeli tayin eylediini mir namenizi meserretle alyorum.
Zatlilerinin tayinini memnuniyetle telkki eder, Trkiye millet ve hkmetine kar talya hkmet ve milletinin
mey ve muhabbetini, iki memleket arasnda caygir olan ananev mnasebat- muhadenetkraneyi teyid etmek
hususundaki arzunuzu izhar eden szlerinizden ve ahsma matuf beyanatnzdan dolay teekkr ederim.
Filhakika iki memleket arasndaki anane ve mterek sulh arzusuna munzam olan hars ve iktisad ve ticar
sahalarda dahi hakik menafi-i mtekabileye mstenit muhadenetin vcut ve lzumuna dair beyanatnza
tamamen itirak ederim.
talya Devlet-i Kraliyesinde memnuniyetle mahede edilmekte olan azim terakkiyatn Trk millet ve
hkmetince byk bir hiss-i alka ile takip edilmekte olduuna ve Trkiyede talyan millet ve hkmetine kar
temaylt- muhabbetkranenin mevcut olduuna emin olabilirsiniz. Binaenaleyh mnasebatmz daha sk ve
velut klmak hususundaki mesainizin benim ve hkmet-i Cumhuriyenin muavenetine mazhar olacana phe
yoktur.
Hametlu kralnz hazretlerinin saadeti ve talyann refah hakknda en samim temennilerimi beyan ederek
ho geldiniz derim.
Vakit: 4. 11. 1927, s. 1

***
ANKARA HUKUK FAKLTESNN AILIINDA
(5. XI. 1925)
Hukuk inklbmzn dayand ana fikirlerin izah.

Huzzr kiram!

Cumhuriyetin merkezi idaresinde bir Hukuk mektebi amak vesilesi bugnk itimaimizi ihzar etmi
bulunuyor. Bugn ahit olduumuz hdise, yksek memur ve mtehasss limler yetitirmek teebbsnden daha
byk bir ehemmiyeti haizdir. Senelerden beri devam eden Trk inklb, mevcudiyetini ve zihniyetini, hayat
itimaiyenin mebns olan yeni esasat hukukiyede tesbit ve teyit etmek aresine tevessl etmitir.
Trk inklb nedir? Bu inklp, kelimenin vehleten ima ettii ihtill mnasndan baka, ondan daha vsi bir
tahavvl ifade etmektedir. Bugnk devletimizin ekli, asrlardan beri gelen eski ekilleri bertaraf eden en
mtekmil tarz olmutur.
Milletin, idamei mevcudiyet iin efrad arasnda dnd rabtai mtereke, asrlardan beri gelen ekil ve
mahiyetini tebdil etmi, yani millet, din ve mezhebi irtibat yerine, Trk milliyeti rabtasiyle efradn toplamtr.
Millet, beynelmilel umumi mcadele sahasnda sebebi hayat ve sebebi kuvvet olacak iklim ve vastann ancak
muasr medeniyette bulunabileceini, bir hakikati sabite olarak umde ittihaz eylemitir.
Velhasl Efendiler, millet saydm tahavvlt ve inklbatn tabi ve zaruri icab olarak idarei umumiyesinin
ve btn kanunlarnn ancak dnyevi ihtiyacattan mlhem ve ihtiyacn tebeddl ve tekmlyle mtemadiyen
tebeddl ve tekml etmesi esas olan dnyevi bir zihniyeti idareyi mabihlhayat addeylemitir.
Eer yalnz alt sene evvelki htratnz yoklarsanz, devletin eklinde, efrad milletin rabtai mterekesinde,
medar kuvvet olacak tariki medeniyetin takibinde, velhasl btn tekilt ve ihtiyacatn istinad ettirdii ahkm
noktai nazarndan bsbtn baka esaslar zerinde bulunduumuzu tahattur buyurursunuz. Alt sene zarfnda
byk milletimizin cereyan hayatnda vcude getirdii bu tahavvlt herhangi bir ihtillden ok fazla, ok
yksek olan en muazzam inklbattandr.
ok milletlerin hals ve itil mcadelesinde mtehevvir olduklar grlmtr. Fakat bu tehevvr Trk
milletinin uurlu tehevvrne benzemez.
Bahsettiim byk inklp yolunda Trk milletinin imdiye kadar sarfettii mesai; dahil ve haric erbab
kasda kar yorulmaz, ypranmaz mcadeleler iinde ve bizzat iradei milliyenin mukavemetberendaz tatbikat
sahasnda ve erbab hukuk elinde bulunan kanunlarn ve mdevvenatn vcudundan kasden tecahl ederek
evvelemirde Trk millet ve devletinin yeni ekli mevcudiyetini bilmel meydana karmak urunda gemitir.
imdi vcude gelen bu byk eserin zihniyetini, ihtiyacatn tatmin edecek yeni esasat hukukiyeyi ve yeni erbab
hukuku vcude getirmek iin teebbs almaa zaman gelmitir.
Zannederim ki, Ankara Mektebi Hukuku ile, Cumhuriyet hukukunu yalnz zahir ve lfz ekliyle deil, fakat
uur ve izn mahiyetiyle, kanunlaryla ve erbab hukukiyle izah edecek ve mdafaa edecek tedbire tevessl
etmi oluyoruz.
Cumhuriyet Trkiyesinde eski kavaidi hayat, eski hukuk yerine yeni kavaidi hayatn ve yeni hukukun kaim
olmu bulunmas bugn gayri kabili tereddt bir emrivkidir. Bu emrivaki sizin kitaplarnzda ve mabihttatbik
olacak kanunlarnzda ifade ve izah olunacaktr.
Talebe Efendiler ve Hukuk Mntesibi Efendiler!
Yeni hukuk esaslarndan, yeni ihtiyacatmzn talebettii kanunlardan bahsederken her inklbn kendisine
mahsus meyyidesi bulunmak zaruridir hikmetine, yalnz bu hikmete iaret etmiyorum. Beyhude bir sitem
temaylnden nefsimi tahzr ederek, fakat Trk milletinin muasr medeniyetin vasflarndan ve feyizlerinden
mstefid olmak iin lakal yz seneden beri sarfettii gayretlerin ne kadar elemli ve strapl mevani karsnda
heba olduunu kemali teessr ve intibahla gz nne alarak sylyorum.
Milletimizi inhitata mahkm etmi ve milletimizin feyyaz sinesinde devir devir eksik olmam olan erbab
teebbs, erbab cehd ve himmeti, en nihayet meftur ve mnhezim etmi olan menfi ve kaahir kuvvet, imdiye
kadar elinizde bulunan hukuk ve onun samim muakkipleri olmutur. Belki ar ve cesurane olan mahedei
tarihiyemin gzide heyetiniz iinde ve Hkmeti Cumhuriyenin bugn hizmetlerinden istifade etmekte
bulunduu kymetli memurlar ve hkimlerimiz iinde, kimsenin hayretini mucip olmyacana eminim. Bununla
beraber biraz daha izah meram iin msaade buyurmanz rica ederim. Beynelmilel umumi tarihin cereyannda
Trklerin 1453 zaferini, yani stanbulun fethini tasavvur buyurunuz. Btn bir cihana kar stanbulu ebediyen

Trk camiasna mal etmi olan kuvvet ve kudret takriben ayn senelerde icad edilmi olan matbaay Trkiyeye
kabul iin erbab hukukun meum kuvvetini iktihama muktedir olamamtr.
Khne hukukun ve mntesiplerinin matbaann memleketimize girmesine msaade etmeleri iin yz sene
mahede ve tereddt etmelerine ve leh ve aleyhte pek ok kuvvet ve kudret sarf et melerine iztrar hasl
olmutur.
Eski hukukun ok uzak ve ok eski ve kuvvei ihyaiyesi madum bir devrini ve mntesiplerini intihap ettiime
zahip olmaynz. Eski hukukun ve onun mntesiplerinin yeni devrei inklbiyemizde bizzat bana ika ettikleri
mklttan misal getirmee kalksam sizi tasdi etmek tehlikesine maruz kalrm. Fakat bilesiniz ki, Trkiye
Byk Millet Meclisinin van teekklnde ann bugnk mahiyet ve vaziyetini esasat hukukiyeye ve esasat
ilmiyeye mnafi addedenlerin banda mehur hukukinaslar bulunuyordu. Byk Millet Meclisinde hkimiyetin
bilkayd art millette olduunu ifade eden kanunu teklif ettirdiim zaman, bu esasn Kanunu Esasii Osmaniye
mugayeretinden dolay muarz bulunanlarn banda yine eski ve fazileti ilmiyesi ile milleti ifal eden maruf
hukukinaslar bulunuyordu.
Muhterem Efendiler!
Hatt Cumhuriyet iln olunduktan sonra vukua gelen feci bir hdiseyi de enzar intibahmz nnde
canlandrmak isterim. En byk mmuremizin bu memlekette belki Avrupada tahsil etmi yksek
mtehassslardan mrekkep baro heyeti, alenen hilafeti olduunu iln eden ve iln etmekle iftihar duyan birisini
seip kendisine reis intihap eylemitir. Bu hdise khne hukuk erbabnn Cumhuriyet zihniyetine kar deruni ve
hakik olan vaziyet ve temayln ifadeye kfi deil midir? Btn bu hdisat erbab inklbn en byk fakat en
sinsi hasm can, rm hukuk ve onun bderman mntesipleri olduunu gsterir. Milletin hummal inklp
hamleleri esnasnda sinmee mecbur kalan eski ahkm kanuniye, eski erbab hukuk; erbab himmetin nfuz ve
atei yavalamaa balar balamaz derhal canlanarak inklp esaslarn ve onun samim muakkiplerini ve onlarn
aziz mefkrelerini mahkm etmek iin frsat beklerler. Bu frsat eski kanunlarn mevcudiyeti ve eski esasat
hukukiyenin meriyeti ile ve eski zihniyetini deruni ve kalbi olarak muhafazada mtemerrit hkimlerin ve
avukatlarn mevcudiyetiyle memmendir.
Bugnk hukuk faaliyetlerimizin esbabn izah etmi oluyorum midindeyim.
Bsbtn yeni kanunlar vcude getirerek eski esasat hukukiyeyi temelinden kaletmek teebbsndeyiz. Ve
yeni esasat hukukiye ile elifbasndan tahsile balyacak bir yeni hukuk neslini yetitirmek iin bu messesat
ayoruz. Btn bu icraatta mesnedimiz milletin istidat ve kabiliyeti ve iradei katiyesidir. Bu teebbslerde
arkadalarmz, yeni hukuku, bizimle beraber, bahsettiim mahiyette anlam olan gzide erbab hukukumuzdur.
Hayat umumiyemizin yeni esasat hukukiyesi nazar ve tatbik sahada tecelli ve tahakkuk edinceye kadar
geecek zaman temin eden bizzat milletimiz ve onun inkilbndaki yorulmaz ve ypranmaz kuvvet olacaktr.
Talebe Efendiler!
Yeni Trk hayat itimaiyesinin bni ve meyyidi olmak iddiasiyle tahsile balyan sizler; Cumhuriyet
devrinin hakik ulemay hukuku olacaksnz. Bir an evvel yetimenizi ve arzuyu milleti fiilen tatmine balamanz
millet sabrszlkla beklemektedir. Sizi yetitirecek olan profesrlere terettp eden vazifeyi hakkiyle ifa
edeceklerine eminim.
Cumhuriyetin meyyidesi olacak bu byk messesenin kadnda hissettiim saadeti hibir teebbste
duymadm ve bunu izhar ve ifade etmekle memnunum.
Hkimiyeti Milliye: 6 Kasm 1925

***
TMATNAMESN SUNAN JAPON SEFR OBANAYA
CEVAP OLARAK
(23. XI. 1925)

Sefir cenaplar!
Japonya mparatoru Hazretlerinin zatlilerini nezdime fevkalde murahhas ve bykeli tayin eylediini
mir nameyi alyorum. 1890 senesinde Osman Paann murahhas- mahsus olarak Japonyaya izam Trk
Milletinin minelkadim Japonya ile tesis-i mnasebata atfeyledii kymet ve ehemmiyeti izhar ve teyide medar
olmutu. O vakitten beri mnasebat- resmiyenin teesss etmemi olmasna ramen Trk ve Japon milletlerinin
kalb rabta ve alkalar kesilmemitir. Bu defa mnasebat- siyasiyenin de suret-i daimede tesisi iin her iki
hkmetin mtekabilen sefaretler ihdasn memnuniyetle telkki eder, Japonyann ilk sefiri olarak zatlilerini
Ankarada grmekten mtevellit mahzuziyetimi beyan eylerim.
Her iki millet arasnda yekdierinin irfan ve medeniyetini anlamakla balayp sratle inkiaf etmesi matlup
olan revabt- muhadenetin tevesse namzet olan mnasebat- ticariye ve iktisadiye ile kesb-i kuvvet edeceine
eminim.
Trk millet ve hkmetinin ve zatlilerinin asl hislerini ifade eden beyanlarndan ok mtehassisim ve
bilmukabele Trk millet ve hkmetinin Japon millet ve hkmetine kar muhabbet-i mahsusa beslediini ve
Japonya mparatorluunda mehut olmakta bulunan fevkalde terakkiyat byk bir meserretle ve samim bir
alka-i dostane ile takip etmekte olduunu beyan eylerim.
Trk ve Japon dostluunu daha samim ve daha velut klmak hususunda sarfedeceiniz mesainin
memnuniyetle telkki edileceine benim ve Hkmet-i Cumhuriyenin her suretle azami muavenet ve tevikatna
mazhar olacana phe yoktur.
Hametlu mparatorunuz Hazretlerinin idame.-i saadeti ve Japon milletinin refah ve ikbali hakknda en samim
temennilerime terdifen zat- sefiranelerine beyan- hoamed eylerim.
Vakit: 24. 11. 1925, s. 1

***
YKSEK ASKER URADA YELERE SYLEV
(28. XII. 1925)
urann al nedeniyle:

l uray-i Askernin ilk itiman kat etmekle memnun ve bahtiyarm. Bu mnasebetle gzide heyetin
mmtaz ahsiyetinde asil ve fedakr Cumhuriyet Ordusunu selmlarm.
Atatrk, Cumhuriyet Ordusunun kudret ve kymetini mtemadiyen ykseltmek iin sarfolunacak mesainin ehemmiyetinden bahsederek
sylevini yle bitirmitir:

Bu mesainin fenn nikat- nazardan cihet-i tatbik ve tahsisinin tesbit edilmesi ve urann vezaif-i umumiyesi
meyannda bilhassa bu hususun tezekkr olunmas haiz-i ehemmiyettir. uray terkip eden muhterem azann
bilhassa muharebe meydanlarnda iktisap edilmi yksek tecrbe ve vukuflarnn matlup mesai ve vezaifin
vatann ihtiyacatna en iyi tekabl edecek netayile tetevvcn temin edeceine phem yoktur.
Heyet-i liyenizin Cumhuriyet Ordusunun terakki ve tekemmln temin yolunda ve memleketin esbab-
mdafaasn ihzar ve takviye emrinde muvaffakiyetli mesaiye mazhariyetini temenni ederim.
Vakit: 29. 12. 1925, s. 1

***
TMATNAMESN SUNAN AFGAN ORTAELSNE CEVAP
(24. II. 1926)
Gulam Ceylani Hana ankaya Kknde sylenmitir.

Sefir Hazretleri,

Aramzda pek iyi bir hatra brakan selefiniz Sultan Ahmet Hann vedanamesini yeddinizden ahzettiim
sralarda Trkiye Cumhuriyeti nezdinde fevkalde murahhas ve ortaeli sfatiyle tayin buyurulduunuzu mir
Emr Hazretlerinin name-i mlknelerini byk bir meserretle alyorum.
Bu vesile ile delletinizle irsal buyurulan selm- mlknelerini byk bir meserretle alyorum.
Bu vesile ile delletinizle irsal buyurulan selm- mlkneden pek mtehassis kaldm zat- hmayunlar
hakknda perverde eylediim mveddet ve muhaleset-i biraderaneye terdifen Emr Hazretlerine ibl
buyurmanz rica ederim.
Trk Milleti hakknda beslediiniz hissiyat- dostaneye hassaten teekkr ederim. Milletlerimiz beyninde
mterek olan hasail-i cemile neticesi vcut bulup hadisat- ahire-i tarihiye ile de daha ziyade teeyyt etmi
bulunan dostluk zinde ve lyezaldir.
Bu mnasebat- hasenenin tarafeyn iin daha velut ve semeredar olmas yolunda sarfedeceiniz kymettar
mesainin daima hsn-i telkkiye mazhar olacana, gerek benim, gerek Hkmet-i Cumhuriyenin muavenet ve
tevikatna nail olacana emin olabilirsiniz.
Afganistan Padiah Emr Hazretlerinin saadeti ve Afgan milletinin refah ve selmeti ve byk bir alka-i
meserretkrane ile takip ve mahede etmekte olduumuz terakkiyatn tezayt ve muvaffakiyetlerle tetevvc
hakkndaki samim temenniyatm beyan eder ve zat- sefiranelerine beyan- hoamed eylerim.
Vakit: 25. 2. 1926, s. 5

***
ARNAVUTLUK ELSNN SYLEVNE CEVAP
(13. III. 1926)
timatnamesini sunan Arnavutluk Ortaelisi Rauf Beye cevaben sylenmitir:

Sefir Hazretleri,
Arnavutluk Cumhuriyeti Reisi Hazretlerinin, zatlilerini nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin
eylediini mir itimatnamenizi memnuniyetle alyorum.
Tarihin hayli uzun senelerinde birok sahalarda terik-i mukadderat eylemi olan iki millet arasndaki dostluk
revabtn tedit suretiyle iki memleket menafiine hizmet ve iki dost millet aracnda hakik bir terik-i mesai
devresi kuat etmek hususunda vaki olacak mesainizin benim ve Hkmet-i Cumhuriyenin muavenetine mazhar
olacana emin olabilirsiniz. Arnavutluun ilk mmessili olarak zatlilerinin tayinini memnuniyetle telkki
ederim.
Trk Milletinin refah ve ikbaline ve ahsma matuf beyanatnzdan dolay teekkr ederim. Muhterem reisiniz
hazretlerinin saadeti ve Arnavutluun refah ve ikbali hakknda en samim temennilerimi beyan ve zatlinize
beyan- hoamed eylerim.
Vakit: 14. 3. 1926, s. 1

***
LEHSTAN ELSNN SYLEVNE CEVAP
(24. IV. 1926)
Lehistan Elisi Baderin itimatnamesini sunmas zerine:

Sefir Hazretleri,
Aramzda iyi bir hatra brakan muhterem selefinizin vedanamesiyle birlikte Lehistan Cumhuriyet-i
fahimanesi reisi hazretlerinin zatlinizi nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin eylediini mir
mektubunu memnuniyetle alyorum.

Trkiye ve ahsm ve bilhassa Trk inklb iin ibl ve izhar buyurduunuz dostane temenniyat ve beyanata
ve Leh Milletinin Trk Milleti hakknda perverde ettii hissiyat- muhabbetkraneyi ifade eden szlerinize
teekkr ederim. Bu hissiyatn mtekabil bulunduundan emin olabilirsiniz.
Trkiye Cumhuriyeti merkezinde aramzda ifa buyuracanz vazife-i liye esnasnda memleketlerimiz
arasnda hsn-i mnasebatn idamesi yolunda beslediimiz samim arzuyu bizzat mahede etmek frsatn sk sk
elde edeceksiniz. Bugn inkiaf etmekte olan mterek mnasebat- iktisadiyenin emniyet-i mtekabile dahilinde
her iki memleketin nefine olarak daha ziyade kesb-i kuvvet etmesini temenni ederim.
Her iki cumhuriyet beyninde teyemmnen caygir olan ananevi dostluk rabtalarnn idame ve temniyesi
emtinde sarfedeceiniz mesainin benim ve Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin samim mzaheretine mazhar
olacana mutmain olabilirsiniz.
Lehistan Cumhuriyet-i fahimesi reisi hazretlerinin saadeti ve Leh milletinin refah ve ikbali iin izhar-
temenniyat ve zatlilerine beyan- hoamed eylerim.
Vakit: 25. 3. 1926, s. 1

BOZYKTE BR KONUMA
(19. V. 1926)
Kereste fabrikasn ziyarette sylenmitir.

Efendiler,
brahim Bey arkadamzn mazideki hayatnn ne kadar vatanperverane ve kahramanane safahat ile dolu
olduunu bilmeyen yoktur.
Mcadelei milliyenin balangcnda da maksad mterekin temini iin ok nks vastalarla, ok gayri msait
erait iinde benimle beraber rpndn ve fakat muvaffak olduunu kemali iftihar ile yadetmeliyim. stikll
muharebelerinin devam mddetince en muti bir asker olarak mhim svari ktaatmzn banda altn ve ilk
semerelere, bu dakikada bulunduumuz havalide cereyan eden muharebelerde mazhar olduunu, dman
kahraman svarilerinin nnde olarak Bursa ovalarnda takip ettiini, kltan geirdiini tarih elbette
kaydedecektir. brahim, mcadelt msellehann kendini serbest brakabilecei devreyi idrak eder etmez, teri
bir vazifeye millet tarafndan intihap olundu. Bu esnada memleket ve milletin en esas ihtiyalarn dnmek ve
onun teminine teebbs etmek en yksek vazife olduunda byk bir srati intikal gstermitir. Bunun neticesi
olarak bu dakikada gzlerimizin nnde, hayat, faaliyet, medeniyet, mit tecessm ettiren bu muazzam eseri
vcuda getirmitir. Bu uurda ok mkltla karlatna phe edilemez. Btn mklt iktiham eylemi,
aresizliin iinde midini asla kesmemi, millete nafi olacana tereddt eylemedii eseri zerinde
muharebede dman zerine yrd gibi cesurane yrmtr. Kendisini sureti mahsusada tebrik ederim.
Memleket ve millet iin buna mmasil nafi messeseler vcude getirmek elzemdir. brahim Beyin memlekette
ok olduunu kabul ettiim mteebbisler iin mevvik telkki edilmesini temenni ederim.
Hkmeti Cumhuriyenin; namuskr, vatanperver, cumhuriyetperver erbab mesaiye daima muin ve zahir
olacana phe edilmemelidir.
Hkimiyeti Milliye: 23 Mays 1926

***
STANBUL EHR TEMSLCLERYLE KONUMA
(31. V. 1926)
stanbul halk adna Bursaya giden stanbul heyetinden ehremini Muhittin Beyin szlerine cevap olarak sylenmitir.

stanbul muhterem halkn temsil eden gzide heyetinizi derin samimiyetle selmlarm. stanbullularn
hakkmda besledikleri muhabbeti her frsatta olduu gibi bu defa da heyeti aliyyenizi Bursaya kadar gndermek
suretiyle izhar etmelerinden ok mtehassis ve mteekkirim. Benim de muhterem stanbul ahalisi hakknda
kalbimde yerlemi olan muhabbet ve hrmetimin ok byk ve daim olduunu izaha hacet grmem. Muhterem
halkn dorudan doruya iinde bulunarak onu bizzat selmlamakla bahtiyar olacam gnn, uzak olmadn

beyan edebilirim. imdilik muhterem stanbul ahalisine en hr ve samim selm ve hrmetlerimin iblna dellet
buyurmanz hassaten rica ederim
Hkimiyeti Milliye: 2 Haziran 1926

***
TYATRO SANATILARINA DAR
(10. VI. 1926)
Bursada tiyatro sanats Rait Rza ve Muvahhit beylere hitaben sylenmitir.

Sizleri ok takdir ederim. nklbmzda sizin de mhim hizmetleriniz vardr. imdiye kadar grdm
temsiller iinde sizin temsilleriniz gibi muntazam ve sanatkranesini seyretmemitim. Sanatnz meslek ittihaz
ederek azmetmenizi, arkadalarnzla samim olarak geinmenizi bilhassa tavsiye ederim.
Sizin vatana en byk hizmetiniz Anadolumuzu batanbaa dolap halkmza sanatn ne olduunu anlatmanz
olacaktr. Turnelerinize muntazaman devam ediniz.
Vakit: 11. 6. 1926, s. 1

***
SUKASTI TELN HEYETNE SYLEV
(20. VI. 1926)
Heyet-i liyenizi kemal-i hrmetle selmlarm. Muhterem zmirlilerin ve havalisi halknn, asil
hemehrilerimin aleyhime tertip olunan suikastten dolay izhar eyledikleri derin teessrata, yksek heyecana
minnettarane muttali oluyorum. ok mtehassisim. Necip Milletimin beni ne kadar sevdiini biliyorum. Bu
tezahrat bana olan muhabbetin, efkatin bilhassa mterek mefkremize olan merbutiyetin li derecesini teyit
eden yeni bir delildir; mteekkirim, mesudum. Beni ldrrlerse vatandalarmn intikamm alacaklarndan
eminim. Ben lrsem necip milletimizin beraber yrdmz yoldan asla ayrlmayacana mutmainim; bununla
msterihim.
Hasmlarmz, dnebildikleri menfur arelere istedikleri kadar tevessl etsinler. Onlarn mezbuhane
hareketleri bizim inklp ateimizi sndremez. Onlarn kendilerini hsrana, zaman zaman milleti straba duar
eden aklszlklarma acyorum. Hkmet-i Cumhuriyemizin demir penesi ve stikll Mahkeme-i liyesinin
yedd-i adaleti vaziyete tamamen hakim bulunuyor.
Muhterem halka, onlarn dilne icraat neticelerine sknetle intizar buyurmalarn tavsiye ederim. Yaasn
millet, yaasn inklbmz.
Vakit: 21. 6. 1926, s. 1

***
TRK SPORCULARI LE BR KONUMA
(30. IX. 1926)
ankayada Cumhurbakanl kknde Trkiye dman Cemiyetleri ttifak kongresi adna gelen heyete sylenmitir.

Trkiye dman Cemiyetleri ttifaknn senelik kongresini akdeden heyeti muhteremeyi, huzuriyle erefyap
olduum gzide heyetinizde hrmet ve muhabbetle selmlarm. Son sene zarfndaki dahil, haric mesainizi ve
hidematnz dikkatle, byk alka ile takip ettim. Bu gnlerde de kongreniz mzakeratn takip ediyorum.
Efendiler; ikyet ettiiniz, hatt mteessir olduunuz bir takm hususat ve esbab mevcut olmakla beraber, ben
hidematnz netayicini ayan memnuniyet ve tebrik buluyorum. ahsen mteselliyim. nk, Spor hayatnda
memlekete, millete ve hkmete balanlm cidd ve uurlu mesai tarihi ok yenidir. Filhakika btn dnya
milletlerinin bu hususta sarfettikleri derin dikkat, byk himmet ve ok uzun mddet nazar teemmle alnrsa
memleketimizde bu mhim iin deruhte edildiinden bugne kadar gemi zaman ok deildir.

Tekrar ederim. Memleketimizde spor hayatnda cidd, uurlu mesainin sarfna balanal ok deildir. Buna
ramen bugn elde edebildiiniz neticelerin asla yeisver olmas lzumuna kani bulunuyorum.
Efendiler, mtemadi ve mtevali mesainiz esnasnda ok mklt iktiham ettiinize muttaliim ve iktiham
aresini bulamadnz barikatlar karsnda kalacanz da biliyorum. Bilhassa ok mteki olduunuz ve
nnde elem ve teessr duyduunuz mniann, mal cihet olduu tebaruz ediyor. Sizin ok hassas olduunuzu
anladm bu mnia karsnda benim size yegne syliyeceim sz udur: Bu noktada asla fturlu olmaynz. Bu
szmn sizi tesliye ve sadece tevik iin sylenmi bir sz olduunu telkki etmiyeceinize eminim. Benim
emniyetimin sizde de tahassln temin iin arzu ederseniz baz izahatta bulunaym.
Efendiler; senelerce evvel bu memleket bu gzel ve kymetli millet byk bir felket iinde braklmt. Ben,
memleket ve milleti dt felketten karabileceim kanaatiyle Anadoluya getiim ve maksadn icap
ettirdii teebbsata giritiim zaman cebimde, emrimde be para olmadn beyan edebilirim. Fakat paraszlk,
benim milletle beraber atmaa muvaffak olduum hedefe mteveccih admlar tevkife deil zerre kadar tenkise
dahi sebep tekil edememitir. Yrdk, muvaffak olduk. Yrdke, muvaffak olduka maddi mklt ve
mevani kendiliinden hal olundu.
Efendiler; Ankarada mukaddes topraklarmz her taraftan sarm ve fiilen igal etmi dman ordularn bu
mukaddes topraklardan atmak imknndan bahsettiim zaman, bana en uurlu, drendi olduklar iddia olunan
zevat, btn bu teebbsatn paraya mtevakkf olduundan bahsettiler ve ne kadar paran vardr veya nereden,
nasl para bulabilirsin gibi sualler tevcih ediyorlard. Benim verdiim cevap u idi: Trk milleti kendi hayat ve
selmetine mteveccih olduuna kanaat edecei teebbsat baarabilecek kadar bir kudrete maliktir. Ye
teebbsn ciddiyetine kanaati halinde, onun istilzam ettii kadar servet menban mteebbislerin emrine made
klar.
Efendiler; bu dediklerim szden fiile gemi hakikatler deil midir? Efendiler, bu noktada unu da ilve
edeyim ki, bir gn Ankarada ilk mill hkmet teekkl ettii zaman etraf ve muhitatn teredddnden
bahsetmiyeceim. Fakat o hkmeti tekil eden ricalin dahi benden hkmet teekkl etti. Fakat idarei devlet ve
hkmet iin nereden para alacaz dediklerini hatrlarm. Verdiim cevap ok sade olmutur. Mesainiz
devleti, milleti istihlsa matuf olunca ve bu hedefi mesainiz byk Trk milletince malm olunca sualiniz
tekerrr etmiyecektir. Trk milleti, kendi iin, kendi ti ve selmeti iin alan mteebbisleri, heyetleri,
mklt karsnda brakmyacak kadar yksek vatanperverlik ve yksek eref hissiyatiyle mtehallidir.
Efendiler; aradan yedi sene getikten sonra bugn Trk milletinin iinde bulunduu vaziyet ve temas ettii
hudud medeniyet mucibi memnuniyet deil midir? Henz iddia etmiyorum ki, memleketin btn menabii serveti
inkiaf etmi ve milleti lyk olduu saadet ve refaha isal iin Hkmeti Cumhuriyenin yeddi istifadesine
gemitir. Fakat bu gne kadar olduu gibi teebbsat milliyemizde iman ile, muvaffakiyete iman ile azimkrane
yryecek olursak, ki yryeceiz. Bu son iaret ettiim noktai muvaffakiyet dahi tamamen mtecelli olacaktr.
Binaenaleyh Efendiler, sizin de iinde bulunduunuz mesai ve teebbsatnzn hedefi, milletin hayat bir
meselesini, rk bir meselesini, medeni bir meselesini halle matuf bulunduka, nnde mtereddit durduunuz
maddi mniann kendiliinden mrtefi olacana ve btn nnze kan mkltn kendiliinden
hallolunacana pheniz kalmasn.
Efendiler; cihanda spor hayat, spor lemi ok mhimdir. Bunu siz mtehassslara izahtan mstaniyim. Bu
kadar mhim olan spor hayat, bizim iin daha mhimdir. nk rk meselesidir. Irkn slah ve kayii
meselesidir, istifas meselesidir ve hatt biraz da medeniyet meselesidir. Ben bu noktalar size ayr ayr izah
etmek istemiyorum. nk siz esasen bununla megulsnz. Yalnz ben size millette, evld memlekette
sporculuun, nazarmda ne kadar mhim olduunu izah iin unu diyebilirim: Mukaddes vatan, Trk milletinin
yksek eref ve menfaatini mdafaa eden ordudur. Bundan daha mhim, daha li bir noktai istinat mutasavver
midir?
Bahusus bugnk Cumhuriyet ordusundan bahsolunurken bundan daha li bir kuvvet mutasavver midir?
te bu kymetli, bu yksek, bu li kuvvetin huzurunda size hitaben diyorum ki, btn millet ve btn
memleket evltlarn sportmen yapmak iin sarfolunan mesainin ehemmiyet ve kutsiyeti, ayn derecede kymetli

ve mhimdir. Ve erefli ordumuzca da en li hissiyat ile takdir, takdis ve himaye olunmaa ayan ulu bir menba
kutsiyetini ihraz eder.
Efendiler; Hkmeti Cumhuriyemiz ve muhterem Trkiye Byk Millet Meclisi, millet iin esas ve hayat
olduuna phe etmedii bu meselede kendilerine terettp eden vazifeleri yapacaklardr. Buna bittabi asla phe
etmezsiniz. Fakat Efendiler, ok li bir iin mteebbisi bulunan muhataplarma ak ve kati syleyeyim ki,
muvaffak olmak iin her trl muavenetten ziyade, btn millete sporun mahiyeti, kymeti anlalmak ve ona
kalbden muhabbet etmek, onu vatan vazife telkki etmek lzmdr. te sizin omuzlarnzdaki ar yklerden biri
bu hakikati tecelli ettirmek olmaldr. Geri vatanda kyllerimiz, ky ocuklar denilebilir ki, btn hayatlarn
tarlalarda, meralarda, ormanlarda harekt ve mesaii bedeniye iinde geirirler. Fakat usul dairesinde ilim ve fen
dairesinde olmad iin gayenin talep ettii neticeye intizar olunamaz.
Efendiler; Trk rknda mazinin meum, menfi, bmna izleri kalmtr. Bunun esbab tarihiyesini baka
vesilelerle ok kere izah ettim. Tekrar etmiyeceim. Yalnz gryorsunuz ki, tarihlerde cihanlar hkimi olmu
koskoca Trk milletine, bugnk neslimiz varis olduu zamanda, bu koca milleti biraz zayf, biraz hasta, biraz
clz bulmutuk. Efendiler; grbz, yavuz evltlar isterim. Bunlar yetitirmek tedbirlerini ve mesuliyetini
zerinize alm adamlarsnz. Bu neticeyi grmezsem hakknzdaki muhabbetim, itimadm ancak o zaman zail
olur.
Fakat sizin kadar vatanperver insanlarn bunda teksl edeceine ihtimal verilebilir mi ? Efendiler, siz imdiye
kadar bence muvaffaksnz. Bu tarzda azimle, fedakrlkla yrmee devam ettike behemehal muvaffak
olacanz imdiden size tebir ederim. Sahai muvaffakiyatnzn yalnz sizin mesainizle neticepezir olacan
zaten kabul edememek vaziyetinde bulunduunuzu bana samim olarak sylediniz.
Bunda tamamen hakknz teslim ettikten sonra size diyorum ki, sizin muvaffakiyetinizle millet
muvaffakiyetini iln edecektir. Fakat buna unu kayt ve ilve ediyorum ki, hatrnzda kalsn: Bir heyeti
itimaiye yalnz spor ile tebdili renk ve kuvvet edemez. Orada hkim olan. shhi, itimai, medeni birok esbab ve
eraitin teminine matuf teebbs ve tedbirler tatbik olunmak lzmdr ki, bu olunmaktadr. Siz bu cereyanda
dikkat ve tetkikinizi daima hassas bulundurarak memleketin her kesinde btn bu tedabire muvazi
yryebileceinizden ben phe etmem. aret ettiim bu dikkate ehemmiyet vereceksiniz, behemehal muvaffak
olacaksnz.
Bu sayede Trk sporculuu beynelmilel sahnede lyk olduu mevkiini ihraz edecektir. O zaman ok yukarda
iaret ettiim gibi, Trk sporculuu memleket ve millet hayatnda messir olduu kadar biraz da medeni ve belki
de benim tahminimden fazla bir iar medeniyet olacaktr.
Efendiler; heyeti aliyyenize tekrar bana bu szleri sylemeye vesile verdiinden dolay teekkr ederim. Sizi
bana gnderen hassas insanlardan mrekkep, genlik cevvaliyetiyle, vatan ve milliyet akiyle hli feveranda
bulunan kongrenize teekkr ederim. Sizi, avdet ederken Trkiye dman Cemiyetleri ttihadnn tekiline badi
btn insanlarn gzel niyetlerine ve bariz muvaffakiyetlerine mteekkir olarak selmlarm. Szlerimde iaret
ettiim cidd muvaffakiyat bana, Hkmeti Cumhuriye ve Cumhuriyetin sahibi aslisi ve murakibi olan byk
Trk milletine fiilen gsterebileceiniz zamana, byk Trk milleti namna, muntazr olduum szlerini, son
szlerim olarak sylerim.
Ayn Tarihi: 1926, say: 30, s. 1602-1603

***
YUNAN ORTAELS CAMADOSA CEVAP
(4. XII. 1926)
timatnamesini sunarken verdii syleve karlk olarak:

Sefir Hazretleri,
Selef-i linizin vedanamesiyle beraber Yunanistan Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde
murahhas ve ortaeli sfatiyle tayin buyurduunu mir itimatnameyi elinizden memnuniyetle alyorum.

Memleketlerimiz arasndaki mevcut mnasebat- hasenenin bir kat daha tedidi zmnnda sarfedeceiniz
mesaide her vakit tarafmdan nail-i mzaheret ve Hkmet-i Cumhuriye canibinden mazhar- muavenet
olacanza emin olabilirsiniz. Her iki devlet beyninde caygir olan mnasebat- hasenenin inkiaf ve tedidi iin
mtekabil bir emniyet ve itimadn en mstahsen bir esas tekil edeceinde ve Atinada mzakere edilen
itilfnamenin imza edilmi olmas da ibu mnasebatn takviyesine hadim olacanda phe yoktur.
Zatlilerine beyan- hoamedi ederken Yunanistan reisicumhuru hazretlerinin saadeti ve Yunanistann refah
ve ikbali hakkndaki temenniyat- halisemi ifade ederim.
Vakit: 5. 12. 1926, s. 2

KASTAMONUDA BR KONUMA
(21. XII. 1926)
Kastamonu Belediye Reisinin sylevine karlk olarak

Kastamonu halknn hakkmda gstermi olduu ve heyet-i muhteremeniz vedaatiyle izhar ettikleri hissiyattan
dolay teekkr ederim. Kastamonunun nezih muhitinde geirdiim gnler benim iin de unutulmaz hatralarla
doludur. En msait bir frsatta yine memleketinizi ziyaretle Kastamonu halknn temiz sinesinde bulunmak en
byk arzularmdandr.
Muhterem Kastamonu halkna selmlarmn ibln heyet-i muhteremenizden rica ederim.
Vakit: 22. 12. 1926, s.2

***
STANBUL HALKI TEMSLCLERYLE KONUMA
(1. VII. 1927)
Dolmabahe saraynn muayede salonunda sylenmitir.

stanbul halkn, stanbuldaki cemiyetleri ve muhtelif teekklleri heyeti aliyyenizde selmlamakla

bahtiyarm. Aziz vatandalarmn bana kar olan tevecch ve muhabbetlerinin bugnk parlak tezahratndan,
ok mtehassis oldum. Samim kalbimden teekkr ederim, stanbuldan ktm gnden bugne kadar sekiz
sene geti. Hicran ve tahassrle geen dakikalarn bile ne kadar uzun geldii dnlrse sekiz senelik hasretin,
stanbulun muhterem ahalisi iin ruhumda ateledii itiyakn bykl kolaylkla takdir olunur.
ki byk cihann mltekasnda, Trk vatannn ziyneti, Trk tarihinin serveti Trk milletinin gzbebei
stanbul, btn vatandalarn kalbinde yeri olan bir ehirdir. Bu ehir, meum hdiselerle muztarip bulunduu
zamanlar, btn vatandalarn kalblerinde kanyan yaralar almt. Kalbi yaral olanlardan biri de bendim.
Bugn gryoruz ki, geirdiimiz karanlk gecelerin meiminden kalplerimizi mesr ile dolduran nurlu seherler
dodu.
Sekiz sene evvel muztarip ve alayan stanbuldan kalbim szlyarak ktm, teyi edenim yoktu. Sekiz sene
sonra kalbim msterih olarak, glen ve daha gzelleen stanbula geldim. Btn stanbullularn ruhuma heyecan
veren scak ve muhabbetkr auile karlandm. Sekiz sene, heyeti itimaiyemizin yeni dahil olduu devrin
tarihi, ihtiva ettii ihtilllerle, inklplarla ve neticeleriyle az mebu deildir. Sekiz senede milletimizin siyasi,
itimai ve medeni inkiaf yolunda gsterdii kabiliyet ve liyakat derecesi yksektir. Bu dereceyi her gn daha
ziyade ykseltmek iin ok dikkatle ve azimle alacaz! Vatann imar, milletin refah, daha ok gayret ve
mesai talebetmektedir. Hissiyat ve vicdan telkkiyat ilim ve fenle tenmiye ve terbiye ederek heyeti
itimaiyemizin hakik huzur ve saadetine almak ulv bir noktai nazardr.
Bu noktai nazar size, aziz stanbul halkna, sekiz sene evveline kadar iinde yedi evliya kuvvetinde bir heyula
tasavvur ettirilmek istenilen bu sarayn iinde sylyorum. Yalnz artk bu saray, zilllhlarn deil, zl olmyan,
hakikat olan milletin saraydr. Ve ben burada milletin bir ferdi, bir misafiri olarak bulunmakla bahtiyarm.
stanbulun bedi gzellikleri, stanbul halknn samim nvazileri iinde geireceim gnlerin bende,
yeniden unutulmaz htralar brakacana, feyizli ilhamlar yaratacana phem yoktur. Bunun iin ok
seviniyorum. Bu sevincimi btn halka ibl buyurmanz rica eder ve heyeti aliyyenizi tekrar selmlarm.

Hkimiyeti Milliye: 2 Temmuz 1927

***
OKULLAR VE RETMENLERE DAR
(7. VII. 1927)
stanbul Muallimler heyetine Dolmabahe Saraynda sylenmitir.

Mektepler talim ve terbiye kadar, mektep haricindeki neslin mtemadi bir tenvir huzmesi altnda tutulmas
lzmdr. Meslek ve yardm tekiltnn kendi mensuplarndan ve kendi aralarndan balayarak harice yaylmak
suretiyle halk iin umumiletirilmesi lzm gelen fikir ve his cereyanlarna bir mecra olabilir.
Eski hocalar nasl din esastan hkim olmularsa muallimler de ilim esasndan kazanmaya baladklar
hkimiyeti nihayete erdirmelidirler. Bununla muallimlik meslei hakik inkiaf devrine dahil olacaktr.
Muallimler her vesileden istifade ederek halka komal, halk ile beraber olmal ve halk, muallimin ocua
yalnz alfabe okutur bir varlktan ibaret olamyacan anlamaldr.
Vakit: 8. 7. 1927, s. 1

***
LOZAN BARI ANDLAMASI HAKKINDA
(26. VII. 1927)
Dolmabahe Saraynda kendisini ziyaret eden Hukuk Talebe Cemiyeti Heyetine sylenmitir.

Genliin tezahrat- vakasndan pek mtehassis oldum. Lozan Muahedesi imzas gnnn milli bayram
ittihaznda isabet vardr. Lozan Sulhu Trk tarihinde bir dnm noktasdr. Trk Milleti iin siyas bir zafer tekil
eden bu muahedenin Osmanl tarihinde emsali yoktur. Milletimiz bununla bilhakkn iftihar edebilir ve Trk
Milletinin yksek bir eseri olan bu muahedenin yksek kymetini takdir etmesi lzm gelen genliin bunu
mazide akdedilmi muahedelerle mukayese etmesi icabeder.
Bu mnasebetle Lozan mzakeratnda her trl siyas mcadelelere gs vererek neticeyi istihsalde byk
bir kiyaset gstermi olan smet Paa Hazretlerini tevkir ile yadetmek vazifemdir.
Vakit: 27. 7. 1927, s. 1

YUNANSTAN ELS MSY PAPANIN SYLEVNE CEVAP

(29. III. 1928)
Elinin itimatnamesini sunmas vesilesiyle sylenmitir.

Sefir hazretleri, Yunanistan Reisicumhuru hazretlerinin zatlinizi nezdime fevkalde murahhas olarak eli
tayin eylediini mir itimatnameyi selefinizin vedanamesiyle birlikte memnuniyetle alyorum.
Mesainizin iki cumhuriyet arasnda mevcut mteaddit mnasebatn inkiafna matuf olacan hakiki bir
memnuniyetle reniyorum. Sefir hazretleri, uhdenize mevdu vazifenin ifasnda mzaheretimden ve Hkmet-i
Cumhuriyenin samim yardmndan emin olabilirsiniz. Yunanistan Reisicumhurunun ve Yunan milletinin saadeti
hakknda temenniyatta bulunur ve zatlinize beyan- hoamed eylerim.
Vakit: 30. 3. 1928, s. 1

***
TMATNAMESN SUNAN DANMARKA ELSNN
SYLEVNE CEVAP
(29. III. 1928)
Sefir hazretleri, metbu-i mufahhamnz Hametl Danimarka ve s-landa Kral Hazretlerinin zatlilerini
nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin buyurduklarn mir itimatnameyi yeddinizden memnuniyetle

alyorum. Hametl Kral Hazretlerinin ahsm ve Trk Milleti hakknda ibraz eyledikleri halisane temenniyattan
pek mtehassis olarak kendilerine kar perverde ettiim samim hissiyatn tercman olmanz rica ederim.
Safir Hazretleri, Cumhuriyet Hkmetiyle Trk Milletinin iki memleket arasnda teyemmnen caygir olan
itimat ve muhalesat mnasebatnn idamesine byk bir kymet atfetmekte olduklarna ve Hametin Kral
Hazretlerinin bu baptaki hissiyatnn hissiyatma tamamen tetabuk etmekte olduuna kani olabilirsiniz. Metbu-i
mufahbamnzn kendilerini Trkiyede temsil iin zat- asilnelerini intihap eylemeleri bilhassa memnuniyetimi
mucip olmutur. Ali vazifenizin hin-i ikamda daima mzaheretime ve Cumhuriyet Hkmetinin msaraatkrane
muavenetine nail olacanza emin olabilirsiniz. Hametin Kral Hazretlerinin saadet-i ahsiyeleri ve Danimarka
ve zlanda milletlerinin refah ve tealisi temenniyatiyle zatlilerine beyan- hoamed eylerim.
Vakit: 30. 3. 1928

***
TMATNAMESN SUNAN BELKA ORTAELS
MSY LUKLERNNN SYLEVNE CEVAP
(19. V. 1928)
Sefir Hazretleri,
Metbu-i mufahhamnz hametlu Kral Hazretlerinin zatlinizi fevkalde murahhas ve ortaeli sfatiyle
nezdime tayin eylediini mir itimatnameyi yeddinizden memnuniyetle alyorum. Mesainizin memleketler
beyninde cari olar dostane revabtn teyidine matuf olacana hakiki bir mahzuziyetle muttali oluyorum.
Ahiren akdedilen mukavelenamenin Belika ile Trkiye aracndaki mnasebatn mebu bulunduu emniyet ve
samimiyete delil olduu hakkndaki mtalanza tamamiyle itirak ederim. Size tevdi buyurulan vazife-i liyenin
ifasnda daima ahs muavenetime ve Hkmet-i Cumhuriyetinin mzaheretine istinat edebilirsiniz.
Hametlu Belika Kral Hazretlerinin saadet-i ahsiyeleri ve Belikann refah ve ikbali hakknda beyan-
temenniyat ile zatlinize hoamed eylerim.
Vakit: 20. 5. 1928, s. 5

***
AFGANSTAN KIRALI VE MLLET HAKKINDA KONUMA
(20. V. 1928)
Ankara Palasta Afganistan Kral Emanullah ve Kraliesi Sreyya ereflerine verilen ziyafette sylenmitir.

Kral Hazretleri,
Trk milleti ve Cumhuriyet hkmeti ve ben, zat hkmdarlerini ve kralie Hazretlerini, Trkiyede
grmekle pek ziyade mesrur ve memnunuz.
Kabilden hareket buyurulduu gnden beri, seyahati hkmdarileri safahatn, byk alka ve iftiharla
takibediyor ve umumi bir itiyak ve tahassrle memleketimizi teriflerine intizar eyliyorduk.
Bugn karde Afgan mlletini, asil ve kymettar ahslarnda temsil eden, biraderi hssm Kral Hazretlerini ve
muhterem Kralie Hazretlerini hkmet merkezimiz Ankarada Trk milleti ve Trk devleti namna ahsan
selmlamakla bahtiyarm.
Huzzari kiram;
Afgan milleti ile menei Orta Asya olan ecdadmz arasndaki mnasebetler ve uhuvvet rabtalar pek
kadmdir. Tarihin silinmez sahifeleri, o mnasebetlerin ebed htralar ile doludur.
ki kadm ve kahraman milletin, bugnk evltlar, bizler, medar intibah olan o sahifeleri, byk alka ile
mtalea etmeliyiz. Orada Afgan milletiyle Trk milletinin bir safta, yanyana, ayn gayeye yrd ve mterek
anlar ve zaferler kazand grlecektir. Tarihin o lyemut mazbutat; bize karde hislerini ve rabtalarn,

kymetli bir miras- mterek olarak brakm olan, Afganl ve Trk byk babalarmzn, bugnk siyasi
hudutlarmzn haricindeki sahalarda dahi, devletler kurmakta yekdierine halef ve selef olduklarn
gstermektedir.
te, bugnk Afgan ve Trk milletleri, saysz asrlarn ve byk ktalarn iine htralar ve ananeler salan
byk milletlerin evltlardr.
Aziz dostumuz Kral Hazretleri!
Tarihin ne garip tecellileri, dnya hdiselerinin ne manidar tesadf ve mabehetleri vardr. Zat
hkmdarileri, 1919 da kahraman Afgan milletinin banda olarak, Asyann ortasnda, istikll iin mcadeleye
atlrken, biz de ayn tarihte, burada, Avrupann arknda, btn medeni cihann pi enzarnda, istikll ve
hrriyetimize vurulan darbelere, gslerimizi siper ederek dyorduk.
Size ve bize ektirilen bunca lm istirabattan bahse hacet yoktur. Yalnz, istikll ve hrriyet k milletler
iin, o strap anlar, o strap sebepleri, o strap milleri, teyakkuz ve intibah medar olmak zere daima tahattur
olunmaldr.
stikll ve hrriyetlerini her ne bahasna ve her ne mukabilinde olursa olsun, ihll ve takyide, asla msamaha
etmemek; istikll ve hrriyetlerini btn mnasiyle masun bulundurmak; ve bunun iin icap ederse, son ferdinin,
son damla kann aktarak, beer tarihini anl misl ile tezyin etmek; ite istikll ve hrriyetin hakik mahiyetini,
mil mnasn, yksek kymetini, vicdannda idrk etmi milletler iin esas ve hayat prensip... Ancak bu
prensip urunda her trl fedakrl, her an, ifaya mheyya ve kadir bulunan milletlerdir ki, mtemadiyen
beeriyetin hrmet ve riyetine lyk bir heyeti itimaiye olarak mtalea olunabilir. Afgan milleti ve Trk milleti,
bu iki karde millet, bu prensibin hakik salikleri olduklarn fiilen ispat ettiler.
Afgan milleti ile Trk milletinin tarih olan uhuvvet rabtalarn tarsn ve teyid eden balca mili de, her iki
milletin, erefli mevcudiyetleri ve li mefkureleri iin, istikll ve hrriyet prensipine, ayn kuvvet ve imanla
sarlmalarnda aramaldr.
stikll ve itibarn cihana tantmak evsaf, liyakat ve kudretinde olan milletlerin, medeniyet yolunda da ser ve
muvaffak admlarla ilerlemek istidatlar, teslim olunmak lzmdr. Geri bir heyeti itimaiyenin zamanla
kklemi rf ve det, hissiyat ve telkkiyat mhimdir. Bu itibarla, itimai heyetler, mteebbis fertler zerinde,
deta mir ve hkim bir tesir icra ederler. Fakat, ftr istidat ve liyakati, inkiaf ve itilya mazhar olmu milletler;
medeniyetin bugnk terakkilerinden feyiz ve ilham alm mnevver evltlar saika ve delletleriyle, mazide fevt
ettikleri frsatlarn tevlid ettii teehhrat, telfi aresini bulmakta gecikmezler. Bu hususta heyeti itimaiyeye
hsn delletin messir ve msmir olduunda phe yoktur.
Muhterem Kral Hazretleri!
Bu mnasebetle, pek ziyade haz ve takdirle takip ve mahede etmekte olduum bir hakikati arz etmeme
msaade buyurmanz rica ederim. Zati hkmdarileri, asil Afgan milletinin bana geer gemez, yalnz millet ve
memleketinize istiklli tam kazandrmakla iktifa etmediniz. O gzel ve feyyaz memleketinizde zamann ykt
mamureleri, bugnn terakkiyatiyle mtenasip bir surette, ihya ve ilya baladnz. Devletinizin tekiltn tanzim
ettiniz. Cesur ve kahraman ordunuzu yeniden tensik ve tarsin buyurdunuz. Maarif ilerinde mhim hatveler
attnz. timai hayatta, mahsus hamleler gsterdiniz. Btn bu uurlu ve ruhlu icraat ve faaliyet lkenizin ve
milletinizin mmuriyet ve medeniyet sahasnda, lyk olduu yksek mevkie suud zamannn gecikmiyeceini
zmindir.
Kral Hazretleri!
Medeni ve teceddtkrane slhat yolundaki faaliyet ve mesainizin ne kadar huzur ve skn istilzam ettiini
takdir ve buna mazhariyetinizi samimiyetle temenni ederim. Geri Afganistann coraf vaziyeti ve bu sebeple
devletinizin siyasi eraiti mhim, cidd ve naziktir. Tarih, bu ehemmiyet ve nezaketin, iinde bulunulan erait ve
ahval ne olursa olsun; bir an nazar dikkatten dr tutulmamasn mirdir. Hatt vehim ve vesveseyle! Fakat,
derakap beyan etmeliyim ki, Afganistann Hindikuu ile etin ve sert tabiat ve Afgan milletinin mspet zek,

cesaret ve kahramanl ve bilhassa Afgan devletinin mmtaz hkmdarnn yksek ahsiyeti, her trl ihtimalin
karsnda katiyet ve kudretle ykselen bir bidedir. Biz bunu biliyoruz ve kalbi hislerle takdir ediyoruz.
Sizi ve milletinizi ve memleketinizi cidden seven Trk milletinin reisi olarak, samimen arzedeyim ki,
Afganistann maddi ve mnevi terakki ve tealisi yolundaki teebbslerinizin, az zamanda husulpezir olduunu
grmek, bizim ahass amlimizdir. Muvaffakiyetinizin muhakkak olduuna itminanmz katidir. Bu hususta, bir
karde millete, tabiaten tevecch eden vazife ve mkellefiyetleri, Trk devleti, istitaat dairesinde ifaya itaban
olmaktadr.
Afganistann kymetli hkmdar Emanullah Hazretleri,
stikbalin yksek ufuklarndan tula balayan gne, asrlardan beri strap eken milletlerin taliidir! Bu taliin
artk bir daha siyah bulutlara brnmemesi, milletlerin ve onlarn pivalarnn ihtimam ve fedakrlna
vabestedir.
Afgan devletinin ve zkudret hkmdarnn ve pek muhterem Kralie Hazretlerinin talii tealisi parlak olsun!..
Hkimiyeti Milliye: 21 Mays 1928

***
TRK YAZI NKILBI HAKKINDA KONUMA
(9/10. VIII. 1928)
stanbulda Sarayburnu parkndaki gazinoda gece toplantsnda sylenmitir.

Sevgili kardelerim,
Huzurunuzla ne kadar bahtiyar olduumu izah edemem. Duyduklarm tek kelimelerle ifade edeceim :
Memnunum, mtehassisim mesudum. Bu vaziyetin bana ilham ettii hissiyat huzurunuzda ufak notlar halinde
tesbit ettim. Bunlar iinizden bir vatandaa okutacam.
Atatrk elindeki kk notlar orada bulunanlardan bir gence verdikten sonra tekrar alarak u szleri
syledi:
Vatandalar, bu notlarm asl hakik Trk kelimeleri, Trk harfleriyle yazlmtr. Kardeiniz bunu derhal
okumaa teebbs etti, biraz altktan sonra birdenbire okuyamad. phesiz okuyabilir. sterim ki, bunu
hepiniz be on gn iinde renesiniz.
Arkadalar,
Bizim ahenktar, zengin lisanmz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardanberi kafalarmz
demir ereve iinde bulundurarak, anlalmyan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu
anlamak mecburiyetindesiniz. Anladnzn asarna yakn zamanda btn kinat ahid olacaktr. Buna katiyetle
eminim.
Yeni Trk alfabesiyle yazdm bu notlar bir arkadaa okutacam, dinleyiniz.
Atatrk notlarn Bolu Mebusu Falih Rfk (Atay)a vererek okuttu:
stanbul halknn bu geceki itimama beni itirak ettirdiiniz iin ok teekkr ederim. Her zaman, her yerde
olduu gibi, bu gece burada da halk ile kar karya geldiim anda, byk, azametli bir kuvvetin tesiri altnda
kaldm duydum.
Bu kuvvet nedir?
Trk harflerinin, Trk itimai heyetini tekil eden yksek insanlarn, kalb membalarndan ykselen hislerin,
arzularn, heyecanlarn, kasdlerin, bir noktada, bir hedefte, bir gayede birlemesidir.
Bu kuvvetin bu kadar maer olabilmesi, onun ok temiz, ok asil olmas ile mmkndr. Bu benim ve btn
dnyann grd kuvvet, muhakkak en yksek vasflarla mtemayizdir.

Bir millet, bu mahiyette bir kuvvet ve hayatiyet gsterdii zaman, o milletin beer tarihinde yepyeni bir safha
amakta olduuna phe etmemelidir.
Bu gece burada gzel bir tesadf eseri olarak arkn en mmtaz iki musiki heyetini dinledim. Bilhassa sahneyi
birinci olarak tezyin eden Mniretl Mehdiye Hanm sanatkrlnda muvaffak oldu.
Fakat benim Trk hissiyatm zerinde artk bir musiki, bu basit musiki, Trkn ok mnkeif ruh ve hissini
tatmne kfi gelmez. imdi karda medeni dnyann musikisi de iitildi. Bu ana kadar ark musikisi denilen
terennmler karsnda kansz gibi grnen halk, derhal harekete ve faaliyete geti. Hepsi oynuyor ve en,
satrdrlar, tabiatn icabatn yapyorlar. Bu pek tabiidir. Hakikaten Trk, ftraten en, satrdr. Eer onun bu gzel
huyu bir zaman iin farkolunmamsa, kendinin kusuru deildir. Kusurlu hareketlerin ac, felketli neticeleri
vardr. Bunun frik olmamak, kabahatti.
te Trk milleti bunun iin gamland. Fakat artk millet hatalarn kan ile tashih etmitir; artk msterihtir,
artk Trk endir, ftratinde olduu gibi, artk Trk endir. nk ona ilimenin hatarnk olduunu tekrar ispat
istemez, kanaatindedir. Bu kanaat ayn zamanda temennidir.
Nutuk bitince halk arasndan bir zatn Reisicumhura heyecanl bir sesle hitapta bulunmas zerine Atatrk
tekrar ayaa kalkarak unlar syledi:
Vatandalar, Arkadalar!
ok sz, uzun sz bir ey iin sylenir: Hakikati anlamyanlar hakikate getirmek iin... Ben bu devirleri
geirdim.
imdi szden ziyade i zamandr. Artk benim iin, hepiniz iin ok sz sylemee ihtiya kalmad,
kanaatindeyim. Bundan sonra bizim iin faaliyet, hareket ve yrmek lzmdr. ok iler yaplmtr, amma
bugn yapmaa mecbur olduumuz son deil, lkin ok lzumlu bir i daha vardr: Yeni Trk harflerini abuk
renmelidir. Vatandaa, kadna, erkee, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanperverlik ve milliyetperverlik
vazifesi biliniz. Bu vazifeyi yaparken dnnz ki, bir milletin, bir heyeti itimaiyenin yzde onu, okuma yazma
bilir, yzde sekseni, bilmez nevidendir. Bundan insan olanlar utanmak lzmdr.
Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir; iftihar etmek iin yaratlm, tarihini iftiharla doldurmu
bir millettir. Fakat milletin yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hata bizde deildir. Trkn seciyesini
anlamyarak kafasn birtakm zincirlerle saranlardadr Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek
zamanndayz. Hatalar tashih edeceiz. Hatalarn tashih olunmasnda btn vatandalarn faaliyetini isterim. En
nihayet bir sene, iki sene iinde btn Trk heyeti itimaiyesi yeni harfleri reneceklerdir. Milletimiz yazsile,
kafasile btn lemi medeniyetin yannda olduunu gsterecektir.
Halka doru kadehini kaldrarak:
Eskiden bunun bin mislini mezbelelerinde gizli gizli ierek envai mefsedeti irtikp eden mrai sahtekrlar
vard. Ben sahtekr deilim, milletimin erefine iiyorum.
Hkimiyeti Milliye, 11 Austos 1928

***
AFGANSTAN ELSNN SYLEVNE CEVAP
(25. IX. 1928)
timatnamesini sunan Afganistan elisi Gulam Ceylaninin sylevine cevaben:

Bykeli Hazretleri, Afgan Kral Hazretlerinin zatlinizi nezdime bykeli sfatiyle tayin buyurduklarn
mutazammn itimat mektubunu elinizden byk memnuniyetle alyorum. imdiye kadar devam eden
ortaeliliiniz esnasnda Cumhuriyet Hkmetinin karde millet mmessiline kar muavenet ve teshilt
gstermi olmas pek tabidir. Banda cidden uurlu ve nurlu bir rehber olduu halde terakki ve teceddt yolunda
yryen karde millet tarafndan Trk Milletinin bu yolda gstermi olduu istidatl gayretlerin takdir edildiini
grmekle pek mtehassisim.

Mesaisinin muvaffakiyete ermesini candan dilediimiz aziz Afgan milleti hakknda Trk Milleti ayn dostluk,
kardelik hislerini beslemektedir. Byk memuriyetinizin ifas hususunda gerek benim, gerek Cumhuriyet
Hkmeti erknnn daim ve samim mzaheret ve muavenetinden emin olabilirsiniz.
ki memleket arasndaki kardelik rabtalarnn ziyadeletirilmesi ve kuvvetlenmesi hususunda muhterem Kral
Hazretlerinden telkki buyurduunuzu sylediiniz iradeyi ok memnuniyetle reniyorum. Bu gayenin en geni
tarz ve manasnda istihsali iin Cumhuriyet Hkmetinin byk bir azim ve samimiyetle alacana phe
olmad gibi ahs kanaat ve arzum ve Trk Milletinin hissiyatnn da tamamiyle bu merkezde bulunduunu size
sylemekle byk bir zevk duymaktaym. ki karde millet arasndaki dostluk mnasebatnn takviye ve inkiaf
iin burada bizimle almak hususunun zatlinizin uhdesine verilmi olmas da ayrca memnuniyeti mucip
olmutur.
Kral Hazretlerinin saadet ve afiyetleri ve karde Afgan milletinin refah ve muvaffakiyeti temennilerini Kral
Hazretlerine ibl buyurmanz ricasiyle yeni vazifenizde muvaffakiyetinizi dilerim.
Vakit: 26. 9. 1928, s. 1

***
TMATNAMESN SUNAN FRANSIZ BYKELS KONT
D AMBRUNUN SYLEV ZERNE
(27. IX. 1928)
Bykeli Hazretleri, Fransa Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve bykeli tayin
eylediini bildiren itimat mektubu ile muhterem selefinize ait vedanameyi elinizden byk bir memnuniyetle
alyorum.
Mnasebatmz tavsif eden daim dostluk hakknda intihap ve istimal buyurduunuz hararetli beyanatnzdan
pek mtehassis oldum. Filhakika zatlinizin de iaret ettiiniz vehile milletler arasndaki dostane mnasebat
mtekabil tanma ve anlama ile kuvvet bulur. Tarih bize gsteriyor ki bu anlama, gayretleri tam
muvaffakiyetlerini memleketlerimizin yekdierine karlkl yardmlarnda bulmutur. Teceddt mesaisinde ve
halk demokratik messeselere mteveccih inkiafatnda gen Trkiye Cumhuriyeti Fransz demokrasisini
dourmu olup o zamandan beri her milletin inkiaf ve kendi tekiltna intibak ettirdii inklp byk hak ve
adalet prensiplerinde metin bir mesnet bulmutur.
ark Avrupada husule gelen intibaha byk seleflerinizin ve bilhassa 86daki ecdad tarafndan en geni
manasiyle istihls mefkuresini byk inklplarn nzm prensibi kabul etmi olan Franszlarn lakayt
kalmayacaklar phesizdir. Yeni esaslar ve telkkiler dairesinde btn cihan ile en yeni mnasebat tesis etmi
olan Trkiye Cumhuriyeti sulh yolunda masruf byk gayretlerin inkiafn derin bir alka ile takip etmekte ve
beeriyetin en byk ideali olan sulhun lzm ve esasl unsurlarn hulus-i niyetle akdolunan ve bilhassa sdk ile
tatbik edilen mtekabil taahhdata riayetin tekil ettii kanaatinde bulunmaktadr. Bu ideal bizim de en har
idealimizdir. Bunun esaslarn dost millete izhar ederken Trk milleti bu hususta civanmerdane deliller
gstermekten hal kalmamtr. Bykeli Hazretleri, memleketlerimiz arasndaki dostlua tamamen mutabk bir
zihniyetle ifasna hazrlandnz vazife-i mevduanzda gerek benim, gerek Hkmet-i Cumhuriyenin sizden hi
bir zaman diri edilmiyecek olan muavenet ve mzaheretine intizar etmekte haklsnz. Bu li vazifenin tam bir
muvaffakiyete mazhariyeti mniyesiyle zatlinize beyan- hoamed eyler ve Fransa Reisicumhuru Hz.nin
saadet-i ahsiyeleri ve Fransann refah ve ikbali hakkndaki temennilerimin marnileyh Hz.ne ibln rica
ederim.
Vakit: 28. 9. 1928, s. 1

***
TMATNAMESN SUNAN IRAK ORTAELSNE CEVAP
(25. X. 1928)
Irak Ortaelisi Suphi Beyin itimatnamesini takdim treninde:

Eli Hazretleri, Hametli Irak Kral Hazretlerinin zatlinizi nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin
ettiini bildiren mektubunuzu byk bir memnuniyetle alyorum.
Burada murahhas olarak bulunduunuz mddete vazifenizi daima dostane hislerle yaptnz ve Trkiyeye
kar samim bir alka beslediinizi bilirim. Bunun iin zatlinizin komu devletin ilk elisi olmak zere intihap
ve tayin buyurulmu olmanz bilhassa memnuniyeti mucip olmutur. Bu intihab, iki dost millet arasndaki
rabtalar kuvvetlendirmek hususundaki mesainin muvaffakiyetli inkiafna bir zaman addediyorum. Trk Milleti,
Irak milletine kar dostluk emel ve arzular tamaktadr. Karlkl dostluun takarrr ve idamesi iin masruf
olacak gayretlerinizin gerek benim, gerek Cumhuriyet Hkmetinin mzaheretine mazhar olacana phe
yoktur. Yeni ve yksek vazifenizde muvaffakiyetler temenni ederim Eli Hazretleri.
Vakit: 25. 10. 1928. s. 1

TNATNAMESN SUNAN MISIR ELSNN

SYLEVNE CEVAP
(25. X. 1928)
Msr Elisi Retip Beyin itimatnamesini takdim treninde:

Eli Hazretleri, Hametlu Msr Kral Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin
eylediini bildiren mektubunuzu elinizden byk bir memnuniyetle alyorum. Kral Hazretlerinin bu vazifeyi tevdi
iin Trkiye hakknda besledii samim hislerini delili ile gstermi olan bir mmessili intihap buyurmu
olduklarndan bilhassa mtehassis oldum. Yksek faziletlerini takdir ile yadettiiniz Trk Milletinin dahil olduu
teceddt devresi hakkndaki sitayi szlerinizden dolay teekkr ederim.
ki millet arasndaki teyemmnen cari olan iyi mnasebetlerin mmtaz faaliyetiniz neticesinde devam ve
teeyyt edecei kanaatindeyim. Yksek vazifenizin ifasnda gerek benim, gerek Cumhuriyet Hkmetinin
mzaheretini sizden hi bir zaman esirgemiyeceimize itimat edebilirsiniz.
Hametlu Kral Hazretlerinin ahs saadetleri ve Msr milletinin refah hakkndaki temennilerime
marnileyh hazretleri nezdinde tercman olmanz rica eylerim Eli hazretleri.
Vakit: 26. 10. 1928, s. 1

***
TMATNAMESN SUNAN LEHSTAN ELSNN
SYLEVNE CEVAP
(25. X. 1928)
Eli Hazretleri,
Lehistan Reisicumhuru Hazretleri tarafndan nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin olunduunuzu
bildiren mektubu byk memnuniyetle alyorum.
Tarihin byk vekayii arasnda nazarlarmza her vakit mstakil siyas bir mevcudiyet arzeden bir milletin
mmessili tarafndan memleketim hakknda gsterilen dostluk ve samim muhabbet duygularndan pek
mtehassis oldum. Daim bir dostluk muahedesi akdi bizim iin evvelden beri mevcut bir vaziyetin basit resm bir
teyidi ve milletlerimizin her vakit idame eyledikleri iyi mnasebatn mantk ve tabi bir neticesidir.
Hakimiyetleri imha olunduu vakit Polonyallar da Trkler gibi nihayet kati ve tam galebesini temin ettikleri
istikll fikrinin ve atein ihtiyacn canl bir surette muhafazasndan asla fari olmamlardr. Bizim teceddt
eserimizden ve bu mesaide bizzat bana isabet eden hisseden bahsederken sylediiniz szlerden dolay samim
teekkrlerimi beyan ederim.
Trkiye; prensiplerine sadk olarak katiyetle sulhperverane bir siyaset takip etmektedir. Bir milletin demokrasi
esasat ile idare olunmas keyfiyetinin sulhu en kavi tekil eden mtekabil anlamay ve hsn-i itilf byk bir
mikyasta teshil edecei mtalasndaym. Size tevdi edilen yksek memuriyetin ifasnda mzaheretimin ve
Cumhuriyet hkmetinin muavenetinin esirgenmiyeceini temin ederim.

Vakit: 26. 10. 1928, s. 1

***
ESKEHR HALKI LE BR KONUMA
(5. VIII. 1929)
Eskiehirde kendilerini karlamaya gelenlere istasyonda sylenmitir.

Trk milletinin itimai nizamn ihlle mteveccih didinmeler boulmaa mahkmdur. Trk milleti, kendinin
ve memleketinin yksek menfaatleri aleyhine almak istiyen mfsit, sefil, vatansz ve milliyetsiz
sebkmazlarn hezeyanlarndaki gizli ve kirli emelleri anlyamyacak ve onlara msamaha edecek bir heyet
deildir.
O imdiye kadar olduu gibi doru yolu grr. Onu yolundan saptrmak isteyenler ezilmee, kahredilmee
mahkmdur. Bunda kyl, amele ve bilhassa kahraman ordumuz candan beraberdir. Bunda kimsenin phesi
olmasn.
stikbale gelmi bulunan Temyiz Mahkemesi Heyetine hitabederek:
Hkim Efendiler, siz kanun adamlarsnz. Ellerinize milletin, vatann her trl hak ve menfaatlerini vikaye
eden kanunlar tevdi edilmitir. aret ettiimiz noktalar iittiniz. Trk milletinin byk haklarn mdafaa
ederken bu noktalar ehemmiyetle hatrda tutulmaldr.
Hkimiyeti Milliye : 8 Austos 1929

***
SIHHAT HAKKINDA BR KONUMA
(9. VIII. 1929)
Paris Byk Elisi Ali Fethi Beyin Bykderedeki yalsnda kendisini grmee gelen halka sylemitir.

Benim iin zahmet ediyorsunuz. Bundan mahcup oluyorum. Beni grmek demek behemehal yzm grmek
deildir. Benim fikirlerimi, benim duygularm anlyorsanz ve hissediyorsanz bu kfidir. Ankaradan buraya
gelmeden evvel iittim ki, hakkmda hastadr, eli aya tutmyor, lme mahkmdur demiler.
te karnzdaym, shhatteyim, elim ayam tutuyor. Kendi gzlerinizle gryorsunuz ki, sapasalamm.
Kuvvetim yerindedir. Siz bu akam benim karmda milletin bir kitlesi, bir timsalisiniz. Size hitap ederken btn
millete sesimi iittireceime kaniim. itiniz ve iittiriniz. Sizin menfaatiniz iin shhatini, mrn vakf ve
hasreden adam shattedir ve sizin iin alacaktr. O sizin iin yayor. Benim kuvvetim, benim size olan
muhabbetim ve sizin bana olan muhabbetinizdir. Bu millet, bu memleket yeni rejim zerinde dnyann en makul
bir mevcudiyeti olacaktr. Ben bunu kendi gzlerimle grmeden lmiyeceim.
Hkimiyeti Milliye: 10 Austos 1929

***
YUNAN ELSNE SYLEVNE CEVAP
(30. XI. 1929)
ankayada yeni Yunan Elisi M. Polohronyadisin itimatnamesini takdim merasiminde elinin konumasn takiben cevap olarak sylenmitir.

Eli Hazretleri,
Yunan Reisicumhuru Hazretlerinin zat- lilerini nezdime fevkalde murahhas ve ortaeli tayin eylediklerini
bildiren mektuplarn memnuniyetle aldm. Selefinize ait vedanameyi de alyorum.
Mesainizi, Trkiye ile Yunanistan arasnda siyasi ve iktisadi sahalarda mevcut birok mnasebetlerin
inkiafna hasredeceiniz hakkndaki szlerinizden memnun oldum.
Yksek vazifenizin ifasnda benim ve Cumhuriyet Hkmetinin, her trl teshiltna mazhar olacanza emin
olabilirsiniz.

ki memleket arasndaki dostluk mnasebetlerinin kuvvetlenmesi bizim de arzumuza muvafktr. Mesainizle

bu mnasebetlerin inkiafna hizmet etmek hususunda gsterdiiniz midin tamamiyle tahakkukunu temenni
ederim.
Yunan Reisicumhuru Hazretlerinin saadetlerini ve Yunan milletinin saadet ve refahn ok samimiyetle
dilerim.
Ayn Tarihi, cilt: 21, Birinci kanun, I929, say: 69, s. 5235

***
IRAK SEFRNE CEVAP
(28. XII. 1929)
Irak sefiri Rauf Beyin itimatnamesini takdim merasiminde:

Eli Hazretleri,
Hametli Irak Kral Hazretlerinin Zatlinizi nezdime fevkalde murahhas ve orta eli tayin ettiklerini bildiren
mektuplarn memnuniyetle alyorum. Kral Hazretlerinin hakkmda tercman olduunuz samim hissiyatna
mukabil kendilerine kar benim de hrmet ve muhabbet duygularyla mtehasss olduumu sylemekten hakiki
bir zevk duyuyorum, iki hkmet arasndaki dostluk rabtalarnn burada sarfedeceiniz mesai neticesinde bizim
de arzumuza muvafk olarak daha ziyade kuvvetlenecei phesizdir. rtihaalinden cidden teessr ve keder
duymu olduumuz selefiniz Sabih Bey merhumun ilk defa olarak am olduu mnasebat Trkiye ve Irak
arasnda karlkl menfaatlere ve iyi komuluk icabatna uygun surette inkiaf ettirmek hususunda ahsen
beslediiniz dostluk hislerinin ok iyi tesirler icra eyliyeceine kaniim. Zatlinize mevdu yksek vazifenin
ifasnda size muvaffakiyetler temenni eder ve gerek benim ve gerek Cumhuriyet hkmetinin mzaheret ve
muavenetine daima istinat edebileceinizi ilve eylerim.
Ayn Tarihi, cilt: 21, kinci Knun, 1930, Say: 70, s. 5397-8

***
TALYA BYK ELSNN SYLEVNE CEVAP
(12. III. 1930)
ankayada yeni talyan Byk Elisi Baron Aloisi Cenaplarnn itimatnamesini takdim merasiminde

Byk Eli Hazretleri;

Hametli talya Kral Hazretlerinin zat devletlerini nezdime fevkalde murahhas ve Byk Eli tayin
buyurduklarn bildiren mektuplarn memnuniyetle aldm. Selefinizin veda mektubunu da alyorum.
talyan milletinin kuvvetli bir nizam ve mtemadi bir sy ve gayretle ihraza muvaffak olduu mevki, Trk
milleti tarafndan muhabbetle grlmektedir. Trk milletinin terakki ve inkiafna kar talyan milletinin
bildirdiiniz dostane alkasndan pek mtehassis oldum.
Milletlerin itimat edebilecekleri itilflar, ancak karlkl menfaatleri tam bili ve anlayla balyanlardr.
Trk-talyan misaknda bu art vardr. Bu ahitname ayn zamanda iki devletin drst ve samim siyasetlerinden ve
sulh mefkuresine kar besledikleri kuvvetli alkadan domutur. Bu sebeple, o hem Akdeniz havzasnda ve hem
de btn Avrupada mhim bir sulh ve msalemet amilidir.
Trkiye ile talya arasndaki dostluk mnasebetlerinin her iki tarafn gr ve anlay birliiyle mesut
neticeler vermesi tabidir.
Bu gaye iin almanzda ve yksek vazifenizin ifasnda benim ve Cumhuriyet Hkmetinin yardmlarndan
emin olabilirsiniz. Size bu yolda muvaffakiyetler dilerim. Hametli talya Kral Hazretlerinin saadetlerini ve
talyan Devletinin refahn temenni ederim.
Ayn Tarihi, Nisan, 1930, say: 73, s. 6008, cilt: 22

***

JAPON ELGSNN SYLEVNE CEVAP

(19. IV. 1930)
ankaya Kknde yeni Japon Sefiri Ysaburo Yosbida Cenaplarnn itimatnamesini takdim merasiminde:

Byk Eli Hazretleri;

Hametli Japon imparatoru Hazretlerinin Zat Devletlerini nezdime fevkalde murahhas ve Byk Eli tayin
buyurduklarn bildiren mektuplarn memnuniyetle aldm. Selefinizin veda mektubunu da alyorum.
Trkiye ile Japonya arasnda mevcut olan ok iyi mnasebetlerin daha ziyade inkiafna alacanz
hakkndaki szleriniz beni cidden memnun etti.
Trkiyede de memleketiniz hakknda pek derin ve samimi bir muhabbet beslenmektedir.
ki millet arasndaki bu salam mnasebetlerin kuvvetlenmesi iin sarfedeceiniz gayrette ve yksek
vazifenizin ifasnda benim ve Cumhuriyet Hkmetinin her trl yardmlarndan emin olabilirsiniz.
Hametli Japon mparatoru Hazretlerinin saadetlerini ve Japon devletinin refahn temenni ederim.
Ayn Tarihi, cilt: 22, Mays, 1930, say: 74, s. 6116-7

***
SERBEST CUMHURYET FIRKASININ KURULMASI
HAKKINDA BR KONUMA
(10. VIII. 1930)
Yalovada Atatrkn akam sofrasnda bulunan davetlilere sylenmitir.

Talt Bey:
Efendim daha iyi olmaz m idi, nmzdeki intihab da siz yapaydnz. Ondan sonra meclis iinde bir
frka taksimat yapsaydk, demitir.
Gazi Hazretleri:
Hayr, bu drst bir ey deildir, lzmdr ki insanlar evvel siyasi rengini, reyini ve azmini sarih ve
millete anlalr tarzda ifade etsin. Merdane, namuskrane hareket budur. Fethi Beyefendi, ancak bu tarzda
hareket edebilir arkadalardandr ve byle hareket etmitir.
Talt Bey, buyurduunuz tarz eski teekkllerde tecrbe edilmitir. Bunun verdii neticeler milleti elemlere,
zntlere maruz brakmtr. Artk biz, btn bu hdiseleri ve neticelerini grm tecrbeli insanlar olarak
safsata mahiyetine gemi bu gibi eyleri tatbik edemeyiz. Bu gnn Trk heyeti itimaiyesi, mazinin en derin
medeniyetlerinde bnilik iddia eden bu Trk kavminin bugnk ocuklar, ak ve salim yolu bulmulardr.
Ack ve salim dnmek, ak ve salim hareket etmek ve bu suretle Trkn yksek siyasi messesesi
Cumhuriyeti ykseltmekle beraber bu noktai nazarlar mtalea edenler asla birbirine muarz deildirler. Mhim
olan, bu noktai nazarlarn tatbikatta muvaffak olmasdr. Cumhuriyet Halk Frkas ve onun reisleri bu sahada
muvaffaktrlar. Fethi Beyefendi, bir cihetten, yani esas noktada, esas temelde Halk Frkasiyle tereddtsz bir fikir
ve fiil itirakini btn vicdaniyle kabul ve izhar ettikten sonra tatbikat sahasnda muvaffakiyetsizlik addettii
eylerin sebeplerini, bu esbabn tebdil, tadil arelerini dnm, tecrbekr bir devlet adam olarak fikir beyan
ediyor ve vadediyor ki, menfi grd baz neticeleri mspet yapabilecektir.
Fethi Bey,

Bizim muhalefetimiz nezaket dairesinde cereyan edecektir ve hi bir zaman ciddiyetini kaybetmiyecektir.

Gazi cevaben :
Cumhuriyet Halk Frkas reisleriyle ok mcadele edeceklerini tahmin ediyorum. Fakat ben, Cumhuriyet
esaslarnn kuvvetlenmesini temin edecek olan bu mcadeleleri memnuniyetle mahede edeceim ve imdiden

syliyebilirim ki, en ok kavgal gibi olduunuz geceler sizi soframda birletireceim ve o zaman tekrar ayr ayr
her birinize soracam; sen ne dedin? ne iin dedin? senin cevabn ne idi? neye istinat ediyordu?
Bu gnden itiraf ederim ki, bu benim iin yksek bir zevk olacaktr.
Hkimiyeti Milliye: 11 Austos 1930

***
ROMANYA ELSNN SYLEVNE CEVAP
(16. X. 1930)
Romanya Sefiri M. Jean Campn itimatnamesini takdim treninde Elinin konumasna verdii cevap:

Eli Hazretleri;
Romanya Kral Hazretlerinin sizi yeniden nezdime fevkalde murahhas ve Orta Eli tayin buyurduklarm
bildiren mektubu byk bir memnuniyetle alyorum.
imdiye kadar olduu gibi bundan byle de mesainizi Trk ve Romen milletleri arasnda messes olan iyi
mnasebetleri daha ziyade sklatrmaa hasredeceiniz hakkndaki beyanatnz da ayn derecede bir
memnuniyetle dinledim.
Bu hususta Cumhuriyet Hkmetinden pek samim bir mukabele greceinizden ve yksek vazifenizin
ifasnda benim ahs mzaheretime nail olacanzdan emin olabilirsiniz.
Bu vesile ile Hametli Kral kinci Karol Hazretlerinin ahs saadetlerini ve Romen milletinin refahn dilerim
Eli Hazretleri.
Ayn Tarihi, say: 79-81, 1930, s. 6785-6786

***
YUGOSLAVYA ELSNN SYLEVNE CEVAP
(16. X. 1930)
ankayada Yugoslavya Sefiri M. Nechitchin itimatnamesini takdim merasiminde Elinin konumasna verdii cevap:

Eli Hazretleri
Yugoslavya Kral Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve Orta Eli tayin ettiini bildiren
mektubu byk bir memnuniyetle aldm. Selefiniz M. Tadiin vedanamesini de alyorum.
Hakkmdaki szlerinizden ve Trk milletinin terakki yolundaki mtemadi mesaisini Yugoslav milletinin
muhadenet hissi ile takip eylemekte olduuna dair beyanatnzdan pek mtehassis oldum.
Yugoslav milletinin terakki ve refahn temine matuf olan mesaiyi biz de iyi bir alka ile takip ediyoruz. Bu
hususta sarf edilen gayretlerin muvaffakiyete iktiran etmesini samimiyetle temenni eylerim. Sulh umdesi
beeriyetin terakkisi ile muvazi olarak kuvvetlenmektedir. Harbtcn byk zararlar grm milletlerin bu umdeye
daha byk bir sadakat ve samimiyetle merbut olacaklar tabidir.
Komular ile ve btn devletlerle iyi geinmek Trkiye siyasetinin esasdr. Ayn gayenin Yugoslavya
tarafndan da hedef ittihaz edildiini resm lisannzdan iitmekle bilhassa bahtiyarm. Bu umdenin btn
devletlerce siyaset esas ittihaz edilmesiyledir ki medeniyet iin ve milletlerin saadet ve refah iin en lzml olan
sulh istikrar peyda etmi olur.
Zat- Alinizin her iki memleket arasnda uzun zamandan beri muallk bulunan madd meselelerin seri bir
surette halledilecekleri midini veren teminatnzdan ok memnun oldum. Bu meselelerin halli birok Trk
vatandan kuvvetle alkadar etmektedir. Buradaki mnevver faaliyetinizin ibu halli teshil hususunda byk bir
faydas olacandan asla phe etmiyorum.
Yksek vazifenizin ifasnda ahs mzaheretimle Cumhuriyet Hkmetinin her trl teshiltna mazhar
olacanza itimat edebilirsiniz, Eli Hazretleri.

Ayn Tarihi, say: 79-81, s. 6786-6787, 1930

***
SVE ELSNN SYLEVNE CEVAP
(25. X. 1930)
sve Sefiri M. De Heindenstann itimatnamesini takdim merasiminde Sefirin konumasna cevap olarak:

Eli Hazretleri,
Hametli sve Kral Hazretleri tarafndan fevkalde murahhas ve Orta Eli sfatiyle nezdime tayin
buyurulduunuzu gsteren mektubu memnuniyetle aldm.
Kral Hazretlerinin Trk milleti hakkndaki samim temennilerini teblie Zat- lilerini memur buyurmalarm
grmekle ayrca memnun oluyorum. Milletim hakknda besledikleri hissiyattan dolay Zat- Hametanelerine
teekkr eder ve bilmukabele sve milletinin refah ve saadetini temenni eylerim.
Trkiye ile sve arasnda eskiden beri mevcut ilgi, anlama revabt iki memleket arasnda teesss etmi olan
dostluk mnasebetlerinin inkiaf ve temadisine bir zaman tekil etmektedir. Trkiyede baarlan teceddt ve
slahat eserinin sve milleti tarafndan dostane bir alka ile takip edildii hakkndaki szlerden ve
memleketlerimiz arasnda mevcut iyi mnasebetlerin inkiaf iin sarf- mesai edeceinize dair olan
teminatnzdan pek mtehassis oldum.
Vazifenizin ifas esnasnda ahs mzaheretime ve Cumhuriyet Hkmetinin muavenetine nail olacanzdan
emin olabilirsiniz, Eli Hazretleri.
Ayn Tarihi, say: 79-81, 1930, s. 6789

***
IRAK ELSNN KONUMASINA CEVAP
(25. X. 1930)
Irak Sefiri Naci evket Beyin itimatnamesini takdim treninde Sefirin konumasna verdikleri cevap:
Eli Hazretleri,
Hametli Irak Kral Hazretlerinin Zat- linizi nezdime fevkalde murahhas ve Orta Eli tayin ettiklerini
bildiren mektuplarn byk bir memnuniyetle alyorum.
Kral Hazretlerinin ve Irak milletinin Trk milleti hakkndaki hissiyat ve temenniyatna teekkr ederim. Irak
milletinin refah ve ikbalini temenni ederim.
Mmtaz seleflerinizin balam olduklar vazifeye kemal-i muvaffakiyetle devam edeceinize emniyetim
vardr.
ki millet ve hkmet arasnda mevcut bulunan ve pek isabetle beyan buyurduunuz gibi, inkiaf ve tezayd
memnuniyeti ayan olan, dostluk rabtalarnn sarf edeceiniz mesai neticesinde gittike kuvvetlenecei
phesizdir.
Vazifenizin ifasnda size muvaffakiyetler dilerim. Bu hususta gerek benim, gerek Cumhuriyet Hkmetinin
mzaheret ve muavenetinden emin olabilirsiniz, Eli Hazretleri.
Ayn Tarihi, say: 79-81, 1930, s. 6788

***
MISIR ELSNN SYLEVNE CEVAP
(8. XI. 1930)
ankayada Msr Elisi Abdlmelik Hamza Beyin itimatnamesini takdim merasiminde elinin konumasna verdikleri cevap:

Eli Hazretleri

Hametli Msr Kral Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve Orta Eli sfatiyle tayin eylediini
bildiren mektuplarn byk memnuniyetle alyorum. Kral Hazretlerinin hakkmda ve Trkiye ile Trk milleti
hakknda besledikleri dostluk ve gsterdikleri muhlesetten mtehassis oldum.
aret buyurduunuz vehile biribirlerine en derin mterek hislerle merbut bulunan milletlerimizin karlkl
dostluk rabtalarn daha kaviletirmek buradaki faaliyetinizin muvaffak eseri olacana phe etmem.
Vazifenizin ifasnda her zaman ahs mzaheretime ve Cumhuriyet Hkmetinin dostane mareketine istinat
buyurabileceinize emin olabilirsiniz. Yksek metbuunuzun aadetleriyle Msrn ve Msr milletinin ikbal ve
refah iin samimi temennilerimi Marileyh Hazretlerine arzetmenizi rica ederim Eli Hazretleri.
Ayn Tarihi, say: 79-81, s. 6784, 1930

LEHSTAN ELSNN SYLEVNE CEVAP

(8. XI. 1930)
Lehistan Elisi M. Kazimir Olezevskinin itimatnamesini takdim merasiminde elinin konumasndan sonra verdikleri cevap:

Byk Eli Hazretleri,

Lehistan Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve byk eli sfatyla tayin eylediini
bildiren mektuplarn byk bir samimiyetle alyorum.
Takriben bir buuk sene evvel fevkalde murahhas ve orta eli sfatyla nezdime tayininizi mir
itimatnameyi aldm esnada tarihin byk vakayii arasnda nazarlarmza her vakit mstakil ve siyas bir
mevcudiyet arzeden bir milletin mmessilinin, memleketim hakknda gsterdii dostluk ve samimi muhabbet
duygularndan pek mtehassis olduumu Zat- Alinize sylemitim. Bugnk merasim Byk Eli olan Zat-
linize bu hissiyatm tekrar etmek frsatn bahsetmitir.
Memleketlerimiz arasnda daimi dostluk muahedesinin aktedilmi olmas Trk milletiyle Leh milleti arasnda
evvelden beri mevcut olan bir vaziyetin basit ve resm bir teyidi ve milletlerimizin her vakit idame eyledikleri iyi
mnasebetlerin mantk ve tabi bir neticesidir.
Ticaret ve ikamet muahedesi de iki memleket arasndaki sk ticar ve iktisad mnasebatn inkiafnda byk
bir mil olacak mahiyettedir. Orta Eliliklerinizin Byk Eliliklere ykselmesinin ve Zat- linizin bu yksek
vazifeye tayininizi memnuniyetle gryor ve bunu her iki memleketin karlkl mnasebetlerine atfettikleri
ehemmiyetin bariz bir delili olarak telkki ediyorum.
Size tevdi edilen bu yksek vazifede karlkl mnasebetlerimizi takviyeye hasr- mesai edeceinizden emin
olarak Zat- lilerine benim ve Cumhuriyet Hkmetinin mzaheretimizin esirgenmiyeceini beyan ederim.
Ayn Tarihi, say: 79-81, s. 6783, 1930

***
NORVE ELSNN SYLEVNE CEVAP
(8. XI. 1930)
ankayada Norve Elisi M. Benetonun itimatnamesini takdim merasiminde Elinin konumasna verdii cevap:

Eli Hazretleri,
Hametli Norve Kral Hazretlerinin Zat- lilerini nezdime fevkalde murahhas ve Orta eli sfatiyle tayin
eylediini bildiren mektuplarn byk bir memnuniyetle alyorum.
Hametli Kral Hazretlerine, sizi, Trkiye Cumhuriyeti ile ahsm iin bana isaline memur ettikleri
temennilerden dolay teekkr ederim.
Kral Hazretlerine ahs saadetleri ve memleketlerinin itil ve refah hususunda beslediim temennilere
marnileyh nezdinde tercman olmanz sizden rica ederim.
Trkiye ve Norve milletlerini birletiren muhalesat rabtalar, iki memleket arasndaki ticar ve iktisad
mnasebetlerin inkiafnda ehemmiyetli bir mil tekil etmektedir.

Zat- lilerinin ahslarnda Norvein Trkiyeye gnderdii ilk siyas mmessilini selmlarm.
Memuriyetinizin ifasnda Cumhuriyet Hkmetinin her trl muavenetinden ve benim muzaheretimden emin
olabilirsiniz.
Ayn Tarihi, say: 79-81, s. 6784-6785, 1930

***
TRABZONDA BR KONUMA
(28. XI. 1930)
Cumhuriyet Halk Partisinde sylenmitir.

Reisicumhur Hz. C.H.P.siyle olan rabtalarnn lyezal olduunu bir daha tekrarlayarak:
Bidayette beraber altk. Nihayete kadar hep beraber alacaz, demilerdir.
Gazi Hz. bu vaziyetin yeni olmadn, Serbest Frkann teekkl sralarnda Fethi Beyin mektubuna
verdikleri cevapta dahi bu ciheti sarahatla ifade etmi olduklarn hatrlatmtr. Bu itibarla Serbest Frkann
kendini feshe karar verirken tiyen Gazi ile kar karya geleceinin anlaldn sebep gstermesi ve bunu yeni
anlam grnmesi dahi bidayette bir sui tefehhme kapldna dellet etmektedir.
Reisicumhur Hz. birinci Byk Millet Meclisi zamanndanberi memleketimizde teekkl eden muhalif hizip ve
frkalarn faaliyet ve akibetlerini derhatr ettirmiler, ayan arzu olan fikir mnakaas yerine bir takm basit
hissiyatn tesadmne ahit olduumuzu esefle kaydetmilerdir. Gazi Hz. btn bu tecrbelerden sonra inklp
frkasna tevecch eden vazifelerden bahsetmiler ve demilerdir ki:
Karmzda birok frkalar varm gibi her gn daha fazla bir faaliyetle almak, fikirlerimizi halk kitlelerinin
iine yaymak ve kylere kadar gtrmek mecburiyetindeyiz. Her an tarihe kar, cihana kar hareketimizin
hesabn verebilecek bir vaziyette bulunmak lzmdr. Tasavvur ve faaliyetimizde bu kadar hassas ve mteyakkz
bulunmak suretiyle muhalifsiz bir frkann mahzurlarn bertaraf etmi oluruz.
Gazi Hazretleri bir gayeye, yrrken hususi menfaatlerin daima bir tarafa braklarak ve el ele vererek
yrmek lzm geldiini, muvaffakiyet srr bu olduunu, asl vazifemiz heyeti itimaiyenin yksek menfaatlerini
temine almak olduunu ilve buyurmulardr.
Hkimiyeti Milliye: 30 Kasm 1930

***
STANBULDA BR KONUMA
(18. XII. 1930)
Trk Ocan ziyaretlerinde sylenmitir.

Aza vaziyeti hakknda izahat aldktan sonra Ne gzel fikir kuvveti, ne gzel bir fikir ordusu dediler,
buradan konferans salonuna giderek toplanan genlere hitap ettiler:
Son seyahatimde ziyaret ettiim btn ocaklarda beni ok memnun eden bir faaliyete, canlla ahit oldum.
Bilhassa Trk ocaklarnn bulunduklar merkezlerde faydal bir takm hizmetlerle halk zerinde ok msait bir
tesir braktklarna ahit oldum. imdi burada grdm gibi, milletin birok gzide mnevverleri Trk
ocaklarnda toplanmtr. Sizi byle etrafmda grdm bu anda, son seyahatimin dier htralarn da zihnimde
uyandrarak ve Trk ocaklarnn faaliyetinden duyduum derin memnuniyeti ifade etmekle ok mtehassisim.
Gazi Hazretleri ay ierken de tekrar genleri, hitap etmiler ve hakikaten hatrlarda ok payidar izler
brakacak u iratkr szleri sylemilerdir:
Siz milliyeti zmre, halk ile konutuunuz vakit yksek sesle sylemeyi unutmaynz. Yksek ses, imann
ifadesi olduu vakit, tesir yapmaktan hli kalmaz. Yolunda altmz byk mefkureyi halkn kalbinde bir fikir
halinden bir his haline geirmelisiniz. Demokrasinin ne olduunu halka anlatmak bilhassa sizin vazifenizdir. Bir
takm kelimeler vardr ki, sk sk telffuz edildii halde, hatt mnevverlerimiz arasnda, onu tamamiyle anlayan

ok deildir. Halklmzn ne olduunu, esaslarn neden ibaret bulunduunu halklarn halka kar ne gibi
vazifeler deruhte etmek mecburiyetinde kalacaklarn madde madde izah etmek lzmdr.
Cumhuriyeti, onun icabatn yksek sesle anlatnz. Cumhuriyet prensiplerini sevdiriniz. Bunu kalplere
yerletirmek iin hibir frsat ihmal etmeyiniz.
Ayrlmadan evvel bir defa daha tekrar ediyorum: Sizin gibi bir takm ihtisas ubelerine mensup gzide
mnevverlerimizi karmda grmekten ziyadesiyle memnunum. Size kalbimde bu hisle, memnuniyetle veda
ediyorum.
Hkimiyeti Milliye: 20 Aralk 1930

***
JAPON PRENS TAKAMUTSU VE JAPONYA
HAKKINDA KONUMA
(13. I. 1931)
Marmara kknde prensin erefine verilen ziyafette sylenmitir.

Prens Hazretleri,
Zat Fahimanelerini hkmet merkezimizde selmlamaktan pek ziyade memnunum. Trk ve Japon milletleri
tedenberi yekdierine kar samim, dostane hislerle mtehassistir. ki memleket arasndaki mnasebetin
takviyesi hususunda Trk - Japon cemiyetinin hmisi sfatiyle sarf buyurduunuz mesaiye bilhassa mteekkirim.
Bu mnasebetlerin her gn daha ziyade inkiaf edeceine kanaatim vardr. Japon milletinin yksek ve
vatanperverane evsaf, medeniyet yolundaki dikkate ayan icraat ve inkiafat, Trkiyede daima alka ile ve
samim takdirat ile takip olunmutur.
Prens Hazretleri, ziyaretinizin yksek ve kymetli htrasn daima muhafaza edeceiz. mparator Hazretleri ile
hanedannz ve zat fahimanelerinin saadetlerini ve Japonyann refah ve tealisini en samim hislerle temenni
ederim.
Hkimiyeti Milliye: 13 Ocak 1931

***
ZMRDE FIRKA KONGRESNDE KONUMA
(27. I. 1931)
Cumhuriyet Halk Frkas vilyet kongresinde frkann almalar hakknda sylenmitir.

Umumi Reisi olmakla mbahi bulunduum Cumhuriyet Halk Frkasnn zmir vilyeti ve kazalarnn
murahhaslar huzurunda bulunmaktan fevkalde memnun ve mtehassisim.
Huzuru linize ktm zaman, namnza ve bittabi temsil ettiiniz halk namna Reis Beyefendi, hakkmdaki
hissiyatnz ifade etti. Bu hissiyattan dolay sureti mahsusada teekkr ederim.
Burada okunan raporlar ve sylenen szleri fevkalde alka ile dinledim. Fevkalde isabetli buldum.
Grlyor ki, halkn her trl dertlerini dnen ve tedbirler arayan kymetli zaya malikiz. Her eyden
bahsettiniz. Ziraatten, sanattan, ticaretten, maariften bahsettiniz. ktisadiyatn btn ubeleri hakknda ok gzel
mlhazalar samim buldum. Ve btn bunlar halkn efkr ve hissiyatna yakndan alkadar olan, ona lyk
olduu ehemmiyeti atfeden Hkmeti Cumhuriye tarafndan tamamiyle nazar itibare alnacak ve icabatna
tamamiyle tevessl olunacaktr. phesiz hkmetin istinad ettii frkamzn, mdirleri de bunlarn tahakkuku
iin her trl takibat ve teebbsatta bulunacaklardr.
Fakat bir nokta zerinde umumun nazar dikkatini celbetmek isterim. Herhangi bir kazann ihtiyac izah
olunurken, dier kaza murahhaslar grdler ki, serdolunan talepler yalnz kendi kazalarna ait deildir. Bu
ihtiyalar birbirine mabih ve mmasil olarak her kaza ve her vilyet murahhaslar tarafndan zikrolunmaktadr.
Yalnz bir ky, bir kaza, bir vilyet dnld zaman btn bu dertlerin sratle halledilebilecei zehab hasl

olur. Memleketin umumi vaziyetine gre ayn ihtiyalarn her kaza, her vilyette mevcut olduu dnlrse
hepsinin birden ve suhuletle tatmini mmkn olmyacana kanaat etmek lzmdr.
Nazar dikkati celbeden udur ki, birbirine zt iki arzu dermeyan olunuyor. Bir taraftan memleketin birok
ihtiyalarnn srat ve suhuletle tatmini istenilirken dier taraftan bunlar iin elzem olan vastai esasiyenin,
tenkisi talep olunuyor. Yani u veya bu verginin tadil veya tahfifi mevzuubahs oluyor. phe yok ki, mmkn
olan btn tadiller, tahfifler yaplmaldr. Bunun iin makul ve mantk usulleri bulmak daima elzemdir. Fakat
zamann ve vastann ok mhim olduunu hatrdan karmamak arttr. Mesel: Baz arkadalar Kk
Menderes ayndan bahsederken, onun husule getirdii fecaati, hepimizi mtehassis eden bir ekilde izah ettiler.
Fakat memleketin dier btn aksamnda bataklklar vcude getiren ve gzerghndaki kymetli araziyi istifadesiz
bir hale koyan nehirler dnlrse, phesiz bunlarn, yalnz bunlarn Kk ve Byk Menderesten ibaret
olmad, btn bu nehirler baka yerlerde servet menbalar iken bizim memleketimizde harab menbadr.
Bunlar bertaraf etmek lzmdr. Behemehal bertaraf olacaktr. Fakat takip edilen program heyeti umumiyeye
mil olduu iin bittabi bir sra takip ediliyor ve bu meyanda bazlar geri kalyor. Hakikaten mahdut miktardaki
ihtiyacat dnld zaman bu mlhazalar varittir. Fakat dnlmelidir ki, bu ihtiyacat tevdi edeceimiz
hkmet btn memleket ihtiyalar ile meguldr. Btn memleketin ihtiyalarn sraya koymak ve programa
raptetmek mecburiyetindedir.
undan bu noktay tebarz ettirmek istiyorum. Cumhuriyet Halk Frkasnn maksad bittabi iinde bulunduu
muhitin her trl arzularn imtisas etmek ve bunlar kabiliyeti tatbikiyeleri derecesinde tatbik etmek zere icra
makamlarna bildirmek. Heyeti aliyyenizin kymetli zas gibi frka azasnn kendilerini bununla mkellef
addetmeleri lzmdr. Bu alkay zami ekilde idame etmelidir. Yalnz bu temenniler icra kuvvetlerine isal
edildikten sonra, hepsi tatbik olunmazsa bundan mteessir olmamak lzm geldiini bilmek ve bunu btn erbab
mracaata ihtar etmek icabeder. Btn bu raporlarn muhteviyat yaplabilecek gibi bir zehap hasl olur ve sonra
tamamen yaptrlamazsa umumi bir nevmidi meydana gelir. Bu raporlar mercilerine isale dellet edenlere kar
bir itimadszlk uyanr. Her temenninin kabili tatbik olup olmadn dnmek lzumunu btn vatandalara
anlatlmaldr. Arkadalar, zaman telkkisi ok mhim bir meseledir. Yollardan bahsolunuyor. Mesel; demi
kaza merkezinden Kasaba o sna yol lzmdr. Bu ok kymetli bir yoldur. Kezalik Kk ve Byk Menderes
vadilerini birbirine rapteden yol da ok kymetlidir. En nihayet btn memleketi mtalea ettiimiz zaman ne
kadar ok kilometre yola ihtiyacmz vardr. Bunlar hep yaplacaktr. Fakat zaman mefhumunu idrak etmek
lzmdr. Dnyay dmdz zannettikleri zaman dnyay dmdz telkki edenler onun be alt bin senede vcude
geldiini zannetmilerdir. Halbuki dnyann mahiyeti meydana ktktan sonra anlald ki, dnya be alt bin
deil ancak milyonlarca seneler zarfnda meydana gelebilmitir.
Mkemmel bir ehrin an bir teebbsle vcude gelmesi o kadar kolay deildir. Ayn zamanda dnmek
lzmdr ki, bu noksanlar yarm asrlk bir teksln neticesi olsayd belki o kadar dnmee lzum yoktu. Fakat
btn bu noksanlar asrlarn terakm ettirdii noksanlardr. Bu nesil hatt bundan sonraki nesiller, ok seneler
alarak bu noksanlar telfi edebileceklerdir. Her vatandan arzu ettiini yapma dnmek hayalperestliktir.
Yaplabilecek ey herkesin arzusu muhassalasnn vasatisi olabilir.
Arkadalar,
Cmlenizce malmdur ki, Cumhuriyet Halk Frkas ve ona mensup arkadalarn kffesi hibir zaman
yapmadklar ve yapmyacaklar eyler hakknda efkr umumiyeye ifalkr bir vaidde bulunmama bir prensip
olarak kabul etmilerdir. Bugne kadar olduu gibi, bundan sonra da byle bir ifalkr siyaset takip
edebileceimizi kimse zannetmesin. Onun iin memleketi imar edeceiz dediimiz zaman ancak yapabileceimiz
eyleri yapacaz. Yoksa btn asrlarn ihmal ettii memleketi, birka senede cennete evirmek hayalini takip
edemeyiz. Memleketi imar edeceiz derken vatandalar en hafif mkellefiyetler altnda brakacak deiliz. Bilkis
btn vatandalar icabnda ar mkellefiyetlere ve her trl fedakrla tahamml edeceklerdir. Hep beraber
yapacaz. Vatandalarn unu isterim, bunu isterim, demesi, unu bunu yapmaa mecburum demektir. Bu
yaplmas lzm gelen eyler iin vatanda maddi, mal ve mnevi mevcudiyetini mheyya tutarsa ancak o zaman
mefkureye muvasalat mmkndr. Frkamzn takip ettii program, bir istikametten tamamiyle demokratik, halk
bir program olmakla beraber iktisadi noktai nazardan devletidir. Bu itibarla frkamza mstenit olan hkmeti
cumhuriyenin her noktai nazardan vatandalarn hayatiyle, istikbaliyle ve refahiyle alkadar olmas tabiidir.

Halkmz taban devletidir ki, her trl ihtiyac devletten talebetmek iin kendisinde bir hak gryor. Bu itibarla
milletimiz tabayii ile frkamzn programnda tamamiyle bir mutabakat vardr. Bu istikametten yryeceiz. Ye
muvaffak olacamzda phe yoktur. Mtaleatnz iinde iktisadi sahada ok pratik noktalara temas ettiniz.
Mesel: kooperatifler, urada burada halk veya mnevverlerin teebbs ile fiil sahasna geen kymetli haslalar
grlmektedir. Hkmetimizin de teebbsleri takviye etmesi lzmdr. Hkmeti Cumhuriye, bu lzumu tabi
idrak etmektedir. Fakat daima bu meyanda zerine ok yklenilen bir messesei maliye vardr ki, o da Ziraat
Bankasdr. Banka fazla faiz alyor. Mtehasss olmadm iin bu mevzu zerinde ok fazla sylemiyeceim.
Fakat dier ecnebi bankalarn ald faizler mukayese edilirse ancak o zaman nisbet meydana kar. Herkes
kendisine yardm dnd zaman arzu ettii kadar yardm grmemektedir.
Baz yerlerde yaptrdm hesaplara gre, btn bu temenniler tamamen nazar dikkate alnrsa, bu taleplerin
hatt yarsn tatmin edebilmek iin Ziraat Bankasnn en aa 100 milyon lira sermayeye malik olmas lzmdr.
Halbuki bugn Ziraat Bankasnn sermayesi ancak 25-30 milyon lira kadardr. Bunun iin muaveneti ancak bu
kadar yapabiliyor. Daha fazlasn beklemek hayal olur. Yalnz muhtelif mntakalarn da ihtiyalarnn nisbetini
nazar dikkate almyorsa ve parasn mstahak olanlardan ziyade olmyanlara veriyorsa o zaman bu, itiraz ve
tenkit edilecek bir nokta olur. Bu takdirde bankann vaziyeti hakikiyesine gelmesini talep etmek halkn, bilhassa
iftilerin sarih bir hakkdr.
Arkadalar; bu raporlar ve bu raporlar zerinde sylenen szler behemehal nazar dikkate alnmaldr. Ben de
Umum Reisiniz olmak itibariyle ahsan alkadar olacam. Btn vilyetlerin raporlar tasnif olunabilir. Ayn
cinsten meseleler vardr. Umumi raporlar umumi heyeti idareye bildirilir. Orada tasnif olunur. Hangi ilerin
derakap yaplmas mmkndr, hangileri tehir edilebilir. Orada bunu tesbit mmkndr. Bunlarla ahsan
alkadar olacam. Heyeti aliyyenize vadediyorum. Yalnz sylediim bir noktaya avdet ederken arkadalara rica
edeceim ki, vatandalara efkr umumiyeye daima hakikati sylemek vazifemiz olsun. Herkese arzularnn
tamamen kabili isaf olduuna dair fikir vermek bizim iin fayda vermez. Frkamzn maksad byle gn
kazanmak deildir.
Btn hayatmz hakik hedeflere sevketmek ve en nihayet millete birgn eliyle tutaca hakik ve maddi
eserler vermektir. Frkamzn szleri herkesin houna gidecek szler deil, fakat milleti ykseltecek hakikatler
olacaktr. Eer C. H. Frkasnn heyeti aliyyenizi tekil eden mnevver zas, bu noktadan milleti her gn
iradetmei vazife bilir ve nihayet kendisi iin klfet addetmezlerse hasl olacak efkr umumiye her itimai
heyette daima mevcuttur. Fakat hakiki efkr umumiye, hariten kimsenin tesiri olmakszn tabi olarak mevcut
olan efkr ve hissiyatn yine tabi olarak yaratt bir havadr. Halbuki beer daima tesir altnda kalr. Yalnz yeter
ki bu tesir itima heyeti vcuda getiren insanlarn hakikaten onlar dnen ve btn varln onlara hasr tahsis
edenleri tarafndan yaratlsn. Bu suretle yaratlacak olan efkr umumiye bu memleketin istikbalini temin
edebilir. Yoksa herhangi esen bir hava ile tebeddl edebilecek bir efkr umumiye iinde yaarsak yarna itimat
mmkn olmaz. Trk milletinin salam bir fikre malikiyetini temin etmek gayemizdir. Yrdmz hakikat
yolunun milleti saadete isal eden yegne yol olduunu anlatmak lzmdr. Hereyin husulne alrken btn
mesainin, btn teebbslerin fevkinde Trk efkr umumiyesini hakikati idrak ve ihtisasa altrmak, bu hali ona
hali tabi yapmak, uradan ve buradan gelecek gnlk fikirlere ye sahtekr ve ifalkr telkinlere asla ehemmiyet
vermiyecek bir olgunluk da yaratmaktr. Bunu yapmak heyeti aliyyenize terettbeden bir vazifedir. Frkamz
dier memleketlerde olduu gibi herhangi bir politik frka gibi telkki edilmemelidir.
Malmu linizdir ki, siyasi frkalar, mahdut maksatlarla teekkl ederler. Mesel; zmir tccarlar yalnz kendi
menfaatlerini tatmin edebilecek bir frka yapabilirler. Yahut yalnz iftilerden ibaret bir frka olabilir. Halbuki
bizim frkamz byle mahdut bir nazar takibeden bir teekkl deildir. Bilkis her snf halkn menfaatlerini
msavi bir surette, bir dierini mutazarrr etmeden temin etmei istihdaf eden bir teekkldr. Bunu tavr
hareketimiz ispat etmektedir. Bundan sonra da byle olacaktr. Dier memleketlerde bu teekkln bir
mabihini aramaa lzum yoktur.
Arkadalar, zaman, fani hdisat, takip ettiimiz istikamette bizi aldatmamtr. Bu yol zerinde her gn daha
ok tenevvr ederek hedefe yryeceiz. Bizimle beraber yrmek istemiyenlere bir ey diyemiyeceiz. Onlar da
istedikleri gibi hareket ederler. Bizim hedefimize doru yrrken isabetli olduumuza ve en nihayet
muvaffakiyetle hedefe vasl olacamza itimadmz o kadar kuvvetlidir ki, unun ve bunun mteessir olmas bizi

asla mteessir etmez. Belki tenbih eder, daha ok dikkatli yapar. Yalnz bizi geriye gtrecek olanlarn
takibedecekleri istikamete asla msait davranmayz. Kanunlarmz msait deilse o kanunlar tadil ederiz, yeni
kanun yaparz. En nihayet lzum ve mecburiyet grrsek bu yolda her eyin fevkine karak hedefimize
yrmekte asla tereddt etmeyiz.
Bir tarihte zmirde ktisat kongresi oldu. Orada btn arkadalarla beraber ben de baz szler sylemitim.
Trk milleti btn tarihinde harb meydanlarmzda birok zafer talar giymitir. Bununla mftehirdir, daima
mftehir olacaktr. Ancak bu mefharet tacn daha ok tezyin ederek milletin banda tutabilmek iin, dier bir
sahada behemehal muvaffak olmas lzmdr. O da iktisat sahasdr, demitim. Bu dakikada iftiharla gryorum
ki, kymetli azanz sz sylerken benim o zaman mtehassis olduumdan daha yksek bir tahasss ile iktisat
sahasndaki noktaya parmaklarn koymulardr. Bunu grmek benim iin mnevi bir mazhariyettir. Bu
mazhariyeti bana ihsas ettiklerinden dolay ayrca teekkr ederim. Arkadalar, eer bugne kadar iktisadi sahada
arzu ettiiniz derecede byk muvaffakiyetler grlmiyorsa, bunu tabi bulmak lzmdr. Bu demek deildir ki,
Trk milleti iktisat sahasnda kabiliyetsizdir. Bunu belki diyenler vardr. Fakat bunlar Trk milletinin hakik
tarihini bilmiyenler ve onu hakik kymeti ile tanmam olanlardr.
Btn beeriyete ziraati, sanat ilk reten Trk milleti idi. Trk milletinin dnyaya mrebbilik etmi
olduuna artk hakik limlerin phesi kalmamtr. Trk milletinin bundan sonra lyk olduu derecede
iktisadiyat sahasnda ykseleceine kimsenin phesi olmamaldr. Frkamzn vazifesi bu hedefe biran evvel
eriebilmek iin millete yol gstermek ve yardm etmektir. Bunu bir vicdan borcu, bir insanlk borcu biliriz.
Borcumuza sadkz, daima sadk olacaz.
Hkimiyeti Milliye: 29 ve 30 Ocak 1931

***
ZMRDE BR KONUMA
(31. 1. 1931)
zmir Ticaret Odasnda sylenmitir.

Muhterem arkadalar,
zmirin ok kymetli ve muteber tccarlar ve tccarlarnn mmessilleri huzurunda bulunmaktan fevkalde
memnun ve mtehassis oldum. Ktibi umum beyefendinin Ege iktisat mntakas hakknda husus olarak vermi
olduu izahattan mstefit oldum. Bundan dolay cmlenize teekkr ederim. Sureti umumiyede aldm his ve
intiba u olmutur ki, btn arkadalarmz iktisadi hayatmzn tekemml iin ve terakkisi iin icabeden
eylerin yaplmasn ok samim olarak dermeyan ediyorlar. Hepimizin hatrna gelen eylerdir. Sizin de
sylediiniz gibi bu vergilere ait kanunlar yenidir. Tatbikat ve teferruatnda baz hatalar olabilir. Zamanla
bunlarn zail olaca kanaatindayz. Yine zamanla ve tatbikatndaki tecrbelerle noksan veya fena cihetler sabit
oluyor. Btn bu grmeler o kanunlarn tashihine mncer olmaktadr. Hkmeti Cumhuriye phesiz bunlarla
yakndan alkadardr, meguldr. Emin olabilirsiniz ki, bunlarn cmlesi yaplacaktr. Ticaret ve sanayi erbab
yaplmas mmkn btn teshiltn gsterileceine phe etmemektedirler.
Liman ilerine ait sylenen szlere dikkat ettim. Esasen buna mteallik bir itiraz yoktur. Vergilerde olduu
gibi bunlar dahi teferruat ve tatbikata ait ve kabili tashih eylerdir. Birka gn zarfnda bana deil, fakat baz
insanlara bedbinlik telkin edebilecek mahiyette mtalealar ve yazlar gryorum. Sizlerden, zmir muhitinden
aldm malmattan anladm vaziyeti ve hakikati baka trl izah edenlerin mevcudiyeti anlalyor. Ktibi
umumi Beyefendinin ve dier arkadalarn buyurduklar gibi, bu mntakann ihracat 1923 de 33 milyon iken
1928 de 99 milyona kmtr. Yani iki misli artmtr. Hem bu fark almak iin de zeminin ne kadar gayri
msait olduunu yine siz izah ettiniz. Namtenahi mklt ve batan baa harap bir memleket. Btn bunlara
ramen bu byk fark ayan memnuniyettir. Vaziyet byle iken bu memleketin iinden ve bu memleketin
evldndan bilmiyorum evldndan mdr baz insanlarn btn hakikatlere gz yumarak efkr umumiyeye
yanl fikirler ve istikametler gstermesi hakikaten ayan teessrdr. Bunu yapanlar ya muhitlerini gremiyecek
kadar cahil ve ebleh, yahut hakikate temas etmeden korkacak kadar alak ruhlu kimselerdir. Her iki halde de bu
gibiler Trk milletinin yksek efkr umumiyesi karsnda hi olmazsa hicap duymaldrlar. Kooperatifilik,

sureti umumiyede iktisadi sahada birleme siyaseti hakknda lehte ve aleyhte baz mtalealar dermeyan olundu.
Teferruata girimiyeceim. Yapmak, maddi ve mnevi kuvvetleri, zek ve maharetleri birletirmektir. Yoksa bir
zaif ile bir kuvvetlinin birlemesinden bahsetmiyoruz. Birlemenin bylesi zayf olann kuvvetliye esir olmas
demektir. Ege iktisat mntkasndaki btn insanlarn haslalarn ve gayretlerini birletirmesi, muhakkak feyizli
neticeler verecektir. Trkiyenin sy hayat ve mevcudiyetini mtalea edince birlemeden mtevellit fayda ve
menfaatlerin ok byk olaca kanaatna varacanzdan phe etmiyorum. Byle bir teebbs olurken bir takm
ikyetiler olabilir. Mstahsillerin birlemesinden ahsi menfaatleri haleldar olacan dnenler tabii ikyet
edeceklerdir. Fakat memleketimiz bakir bir sahadr. Grlecek ok i vardr. Onlar da tatmin edecek birok
meguliyetler bulunabilir. Hakik ticaret erbab iin hibir zarar tasavvur etmiyorum: Burada geirdiim
saatlerden mstefit ve mtehassis olduumu tekrar ederim. Konuulan eyleri ehemmiyetle nazar dikkate
alacam ve hkmet ricalimiz de bunlarla zaten alkadardrlar.
Hkimiyeti Milliye, 2 ubat 1931

***
ZMR KIZ RETMEN OKULUNDA BR KONUMA
(1. II. 1931)
retmenlerle yaplan hasbihalde sylenmitir.

Trk kadn hakkndaki mnakaay hulsa ederek bugn iin kadnn askerlik yapmas mevzuu bahis olmasa
bile, btn kzlarmzn vatann ve milletin yksek menfaatlerini her suret ve vasta ile mdafaa ve muhafaza
edebilecek kabiliyette yetitirilmesinin milli terbiyede esas tutulmas ve kz ocuklarmzn buna gre beden, fikr
ve hiss terbiyeye mazhar edilmesi lzm geldiini izah buyuran Gazi Hz. u cmleleri ilve ettiler:
Trk kadnnn esasen bu cevherde olduuna phe yoktur. Onun iindir ki, Trk kadnlar memleketin
mukadderatn millet namna idare eden siyasi zmreye dahil olmak arzusunu izhar ile memleketin, milletin
vatandalara tahmil ettii vazifelerin hibirinden kendilerinin uzak braklacan dnmezler. nk vazife
mukabili olmayan hak mevcut deildir.
Hakimiyeti Milliye: 3 ubat 1931

***
AYDIN TRK OCAINDA BR KONUMA
(4. II. 1931)
Cumhuriyet Halk Frkasiyle ocaklarn beraber almalar hakknda.

Trk Ocaklar Cumhuriyet Halk Frkasnn hars ubesidir. Frka, millete mrebbilik yapacak; ilim, iktisat,
siyaset ve gzel sanatlar gibi btn hars sahalarnda vatandalar yetitirmek iin pivalk edecektir. Ocakllar,
Cumhuriyet Halk Frkasnn programn vatandalara izah etmekle asl vazifelerini yapm, mefkurelerine en
byk hizmeti ifa etmi olurlar. Yasanzn nc maddesinde bu cihet sarahaten ifade edilmitir. Bu yol
zerinde milleti hemahenk olarak beraber yrtmekten ibarettir.
Hkimiyeti Milliye: 5 ubat 1931

***
MALATYADA BR KONUMA
(13. II. 1931)
Trkocanda sylenmitir.

Malatyay grmek, Malatya ahalisi ile daha ok grmek iin bu kadar zaman kfi deildir. leride daha
msait bir mevsimde belki Bavekil smet Paa ile gelir grmek ve grmek frsatn bulurum.
Belediye Reisinin daha fazla kalmasn ricas zerine demilerdir ki:

Mhim bir vilyetimizin merkezine bizi getiren demiryolu olmutur. Bugne kadar bu mhim ve ok feyizli
Malatyaya gelmek istiyenler, bu medeni vastann bulunmamasndan dolay arzularna kolaylkla muvaffak
olamamlardr. Bu arzular bu memlekete ok feyiz getirecek ve bu memleketin tabi kymetlerinden dnyay
mstefid edecek mahiyettedir. Yeni eser bu umumi arzuyu tatmin edecektir, midindeyim.
Trkiye hkmetinin tesbit ettii projeler dahilinde muayyen zamanlar zarfnda vatann btn mntkalar
elik raylarla birbirine balanacaktr. Btn vatan bir demir kitle haline gelecektir. Demiryollar memleketin
tfenkten, toptan daha mhim bir emniyet silhdr. Demiryollarn kullanacak olan Trk milleti meneindeki ilk
sanatkrlnn, demirciliinin eserini tekrar gstermi olmakla mftehir olacaktr. Demiryollar Trk milletinin
refah ve medeniyet yollardr.
Trkiyede iktisat hayatnn yksek inkiaflar ancak demiryollarla olacaktr. Milletin saadeti, istiklli bu
yollardan geecektir. Cumhuriyet hkmetinin bu vadideki ok verimli gayreti ve ok idealist hareketi takdire
ayandr. Burada mhim olan nokta, Trk milletinin bu hakikati btn mkllerine ramen takdir etmesi ve ona
sahip olmas keyfiyetidir. Demir sanatnn nairi bulunan Trk, o vatannda ikmal edilmi olan bu lzmeyi
elbette muasr medeniyetin btn dnyada ykselttii dereceye isal edecektir.
Hkimiyeti Milliye: 15 ubat 1931

***

KONYADA BR KONUMA
(22. II. 1931)
Konya Asker Mahfelinde sylenmitir.

Muhterem Hanmlar, Muhterem Efendiler!

Bu gece bize, ok samim hayat yaattnz. Bundan dolay cmlenize sureti mahsusada teekkr ederim. Bu
samim hayat, Trk milletinin gzide, kahraman evltlar olan zabitanmzn temiz ocanda geirdik. Bu
bilhassa benim iin yksek bir hassasiyeti mucip oldu. Bu noktada durarak huzurunuzda ve btn millete kar bir
noktai nazarm vuzuhla ifade etmek isterim.
Arkadalar!
Btn tarih bize gsteriyor ki, milletler, yksek hedeflerine vasl olmak istedii zaman, bu feveranlar
karsnda niformal ocuklarn bulmulardr. Tarihin bu umumiyeti iinde yksek bir istisna bizim tarihimizde,
Trk tarihinde grlr. Bilirsiniz ki, Trk milleti, ne vakit ykselmek iin adm atmak istemise; bu admlarn
nnde daima piva olarak, daima yksek mill ideali tahakkuk ettiren hareketlerin pidar olarak kendi kahraman
ocuklarndan mrekkep ordusunu grmtr.
Bunun iindir ki, Trk milleti tehlikelere kar elinde kln yrmee mheyya bulunan kahraman
ocuklarna derin emniyet beslemitir, Ve bu emniyeti daima besliyecektir. Bundan sonra da Trk milletinin ulv
idealinin husul iin kahraman asker evltlar hep nde gidecektir.
Btn Trk milleti; muvaffak olduu her hayat eyin kahraman olarak kendi ordusunu, ordusuna kumanda
eden z evltlarndan mrekkep zabitler heyetini, yksek kumanda heyetini grmektedir. Millet ve kahraman
evltlarndan mrekkep ordu, o kadar yekdieriyle birlemitir ki, dnyada ve tarihte bunun misali enderdir. Bu
mill tecelli ile daima mftehir olabiliriz.
Arkadalar!
Ordudan bahsederken bu memleketin hakik sahibi olan Trk milletinin mnevver evltlarndan
bahsediyorum. Bu evltlar iinde phe yok ki yarnn kahramanlarn yetitiren mrebbilerimiz dahildir,
icabnda derhal kisvesini deitirerek icabeden yerde ban veren ve ordu ile beraber yryen muallim
arkadalarmz da dahildir.

Ben, yksek ordumuzun zabitlerinden ve onlarla Trkn mnevver evltlarndan bahsettiim zaman, onlarla
beraber olan fikren, vicdanen, ilmen mill kahramanla itirake mheyya Trk genlerinden bahsediyorum.
Bu geceki manzara, bana bu yksek genlii temsil ettii iin, ne kadar mtehassis olduumu anlarsnz.
Kalbimde tahat eden saadeti ve dndklerimi nazarlarm size isal etmektedir. Szlerime nihayet verirken
unu sarih olarak sylemek isterim ki, Trk milleti ordusunu ok sever, onu, kendi idealinin harisi telkki eder.
Hkimiyeti Milliye: 24 ubat 1931

***
KONYADA CUMHURYET HALK FIRKASINDA
BR KONUMA
(28. II. 1931)
Frkann almalar hakknda.

Biz btn vatandalar frkamzn kadrosu haricinde tasavvur etmiyoruz. Aralarnda maksad anlamam
olanlar bulunabilir. En nihayet bunlara mill ve siyas vazifelerini anlatmak frka tekiltmza, frkamzn bir
ubesi olan Trk ocaklarna ve her yerde behemehal Trk ocaklarnn iinde memleket genleriyle beraber
almalar icabeden muallimlere tevecch eder. 18 yanda ve daha yksek yata rey sahibi btn genleri fiilen
azamz grmek isteriz. Henz bu yaa gelmiyenleri za namzeti telkki etmek ve onlar buna gre hazrlamak
lzmdr. Frkamzn yksek mefkuresini ve programnn esaslarn btn vatandalara anlatmaktr.
Hkimiyeti Milliye: 2 Mart 1931

***
IRAK KIRALI VE TRKYE - IRAK MNASEBETLER
HAKKINDA KONUMA
(7. VII. 1931)
Irak Kral Faysal I. Hazretleri erefine Ankara Palasta verilen ziyafette sylenmitir.

Kral Hazretleri,
Zat hametanelerini burada, Trkiye Cumhuriyetinin merkezinde selmlamakla bahtiyarm.
Dostumuz ve komumuz muhterem Irakllara ve onun sevilen hkmdarna kar ok samim dostluk
duygulariyle mtehassis bulunmaktayz. Bu hislerin Trkiyede ne kadar kuvvetli mkesi bulunduunu, bizzat
mahede buyuracaksnz. Ziyareti hametaneleri, mevcut dostluk hislerini ve balarn phesiz ok
kuvvetlendirecektir.
Btn gayretlerini sulh iinde inkiafa hasreden ve komulariyle ve dnyann btn milletleriyle karlkl
samimiyet ve msavat esaslar dahilinde iyi geinmei iar edinen Cumhuriyet hkmeti, Irakn gittike artan bir
terakki ile huzur iinde mesut ve mreffeh olmasn alka ile takip ve temenni etmektedir.
Milletler arasndaki balarn ve alkalarn inkiafnda pek mhim olan ve tarihin seyrinde daima tesirini
gsteren corafi, iktisadi millerden baka, bugnk karlkl menfaatleri ve dahil, haric sulh ve skn
siyasetleri ve mnasebetleri de Irak ile Trkiyeyi birbirine yaklatrmakta ve daha ok dost yapmaktadr. Bu
gr ve anlayta mterek olduumuz kanaatini ifade etmeme msaadelerini rica ederim.
Bu samim kanaat ve hisler iinde szlerimi bitirirken, huzurlariyle hepimize sevinler veren muhterem
misafirimiz Hametl Kral Hazretlerinin ahs saadetlerini ve dost Irakllarn refah ve ikbalini temenni ederim.
Hkimiyeti Milliye: 8 Temmuz 1931

***

BALKAN KONFERANSI YELERYLE KONUMA

(25.X. 1931)
kinci Balkan konferansnn Ankarada B. M. Meclisinde yapt son oturumunda Franszca olarak sylenmitir.

Hanmlar ve Efendiler!
Balkan milletlerinin birliine alan, kymetli murahhaslarn huzurunda bulunmaktan ve onlar muhabbetle
selmlamaktan duyduum bahtiyarlk ok byktr.
Balkan milletleri, bugn Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan, Yugoslavya ve Trkiye gibi mstakil
siyasi mevcudiyetler halinde bulunuyorlar. Btn bu devletlerin sahipleri olan milletler asrlarca beraber
yaamlardr. Denebilir ki, Trkiye Cumhuriyeti dahil olduu halde son asrlarda vcut bulan bugnk Balkan
devletleri Osmanl mparatorluunun yava yava paralanmasnn ve nihayet tarihe gmlmesinin tarih
neticesidir.
Bu itibarla Balkan milletlerinin asrlara mil mterek bir tarihi vardr. Bu tarihin elemli htralar varsa,
onlara sahip olmakta btn Balkanllar mterektir. Trklerin hissesi ise daha az ac olmamtr.
te, siz, muhterem Balkan milletleri mmessileri; mazinin kark his ve hesaplarnn stne karak derin
kardelik esaslar kuracak ve geni birlik ufuklar aacaksnz; ihmal olunmu ve unutulmu byk hakikatleri
ortaya koyacaksnz.
Muhterem milletler murahhaslar!
Balkan milletleri itimai ve siyasi ne ehre arzederlerse etsinler, onlarn Orta - Asyadan gelmi ayn kandan,
yakn soylardan mterek cedleri olduunu unutmamak lzmdr.
Karadenizin imal ve cenup yollariyle, binlerce seneler deniz dalgalar gibi birbiri ardnca gelip Balkanlarda
yerlemi olan insan kitleleri baka baka adlar tam olmalarna ramen, hakikatte bir tek beikten kan ve
damarlarnda ayn kan deveran eden karde kavimlerden baka bir ey deillerdir.
Gryorsunuz ki, Balkan milletleri yakn maziden ziyade uzak ve derin mazinin krlmaz elik halkalariyle
birbirine pekl balanabilir. Bin bir trl beer ihtiraslarla, din ayrlklarla, baz tarih hdiselerin brakt
dargn izlerle, gemi zamanlarda, gevetilmi, hatt unutturulmu olan hakik balarn ihya olunmas lzumlu ve
faydal olduu, yeni insan devre girdik.
Bir an iin btn bu, maziye gmlm olan, htralardan sarfnazar etsek bile, bu gnn hakik icaplar
Balkan milletlerinin, devrin hrmet ve riayete mecbur kld, yepyeni artlar ve kaytlar ve geni bir zihniyet
altnda birlemelerindeki faydann byk olduunu gstermektedir. Balkan birliinin temeli ve hedefi, karlkl
siyasi mstakil mevcudiyete sayg ile dikkat ederek iktisadi sahada, kltr ve medeniyet vadisinde teriki mesai
eylemek olunca, byle bir eserin btn medeni beeriyet tarafndan takdirle karlanacana phe edilemez.
Asrlardan ve asrlardanberi, zavall beeriyeti mesut etmek iin tutulan yollarn, kullanlan vastalarn
verdikleri neticelerin ne derece emniyetbah olduklar tetkike ayan deil midir?
Artk insanlk mefhumu, vicdanlarmz tasfiyeye ve hislerimizi ulviletirmee yardm edecek kadar
ykselmitir.
Vaziyetleri ve onlarn icaplarn medeni insan fikriyle ve yksek vicdan aydnl ile mahede ve mtalea
edersek u neticelere varrz:
nsanlar mesut edeceim diye onlar birbirine boazlatmak gayri insan ve son derece teessfe ayan bir
sistemdir.
nsanlar mesut edecek yegne vasta, onlar birbirlerine yaklatrarak, onlara birbirlerini sevdirerek, karlkl
maddi ve mnevi ihtiyalarn temine yarayan hareket ve enerjidir.
Cihan sulhu iinde beeriyetin hakik saadeti, ancak bu yksek ideal yolcularnn oalmas ve muvaffak
olmasiyle mmkn olacaktr.

Size tuttuunuz erefli insanlk yolunda, imtisal numunesi olacak, cidd ve devaml mesai ve bu mesainizin
muvaffakiyetlerle tetevv etmesini temenni ederim. Temsil eylediiniz Balkan milletlerine de geni refah ve
saadetler dilerim. Ve Balkan milletlerinin muhterem devlet reisleri iin shhat ve saadetler temenni ederim.
Teebbsnzn umumi anlamay kolaylatrc mahiyeti itibariyle, cihan sulhne hizmet edici, insan bir
mil meydana getireceine kaniim.
Milletlerinize, benden, hararetli muhabbetler, samim dostluklar gtrnz. Sizi ve sizin asl milletlerinizi
hrmetle bir daha selmlarm.
Hkimiyeti Milliyi: 26 Austos 1931

***
ANKARALILARLA BR KONUMA
(27. XII. 1932)
Ankaraya geliinin yldnm mnasebetiyle tzmlerini arza giden heyet sylenmitir.

Muhterem arkadalarm,
Bugnk tezahrat yakndan seyrettim. ok mtehassis oldum. Bu canl tezahrat bende on yl evvel
Ankaraya ilk geldiim gn duyduum heyecan yeniden yaatt. Bugnk manzara karsnda muhterem
Ankaral hemerilerimin o gn bana gsterdikleri hsn kabul ve yksek misafirperverlii tamamiyle hatrladm.
Zaten bu asil hareketi hibir vakit unutmadm ve unutmyacam. Ankaraya geldikten sonraki mcadele
hayatmzda hrriyet ve istikll k kahraman Ankarallarn bata sizin gibi daima benimle beraber kalm
olan deerli arkadalarm olduu halde gsterdikleri vefa ve yardmlar her vakit minnetle yadederim. Benim
Ankaraya geldiim gn yaatmak teebbsn alan yksek heyetinize ok teekkr ederim.
Bugn yaatmakta derin sevgi heyecann ve duygularn minnetle bir daha grdm. Ankaral
hemerilerimize sonsuz sayglarm ve snmez sevgilerimi bildirmenizi rica ederim.
Hkimiyeti Milliye: 28 Aralk 1912

***
YILBAI GECES BR KONUMA
(1. 1. 1933)
1933 ylba gecesi Ankara Palas salonlarmla Atatrkn huzurlaryla kutlanrken, saat 24 den sonra. Maarif Vekili Reit Galip, yeni yl armaan
olarak Atatrke 3 kitap takdim etmitir. Bunlar, Birinci Trk Tarih Kongresi Zabtlar, Sz Derleme Klavuzu, ve Dil Kurultay kararlarn havi kitap
lard. Maarif Vekili ksa bir takdim konumasyla kitaplar vermiler, Atatrk de armaanlar alrken yksek sesle unlar sylemilerdir:

Bu anda duyduum saadet byktr. Kymetli Maarif Vekilimizin bu armaanndan dolay teekkr
ederim. Kendisinden ve dier Vekillerimizden her an byle armaanlar beklerim. Vekil Beyin naiz dedikleri bu
armaan hakikatte ok deerlidir. Bu deerin herkes tarafndan daha iyi anlalmas iin, bu kitaptan bir sayfa
okumalarn Vekil Beyden rica ediyorum.
Atatrkn bu szleri ok alkland. Mteakiben Reit Galip Bey, Gazi Hazretlerinin emirlerini yerine
getirerek armaandan, tayin ve intihap etmeksizin, bir sayfa at, ve:
Hepimizin bahtna, diyerek okumaa balad:
Kafasn ve vicdann, en son terakki uleleriyle gnelendirmee karar vermi olan, bugnn Trk
ocuklar, biliyor ve bildirecektir ki, onlar drt yz adrl bir airetten deil, onbinlerce yllk, ari, medeni,
yksek bir rktan gelen, yksek kabiliyetli bir millettir. (Srekli alklar)
Bir de unu iyi bilmek lzmdr ki, kadim Etilerimiz, atalarmz, bugnk yurdumuzun ilk ve otokton sakini ve
sahibi olmulardr. Burasn binlerce yl evvel anayurdun yerine z yurt yapmlardr. Trkln merkezini
Altaylardan Anadolu-Trakyaya getirmilerdir. Trk Cumhuriyetinin sarslmaz temelleri bu z yurdun kmez
kayalarndadr (Alklar.)

Bu mukaddes yurdun z varisi, Trkiye Cumhuriyetinin ylmaz harisi o byk, yksek, asil Trk kavminin
bugnk gen ve din ocuklardr; biziz* (Srekli alklar).
Hakimiyeti Milliye, 2. 1. 1933

***
AVUSTURYA ELSNN SYLEVNE CEVAP
(14. I. 1933)
Avusturya Elisini kaimi merasiminde

Eli Hazretleri,
Muhterem Avusturya Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve orta eli olarak tayin
buyurduklarn bildiren mektuplarn byk bir memnuniyetle alyorum.
ki memleket arasnda mevcut olan ok iyi mnasebetleri biraz daha sklatrmak bizim de samimi
dileimizdir. Bunu baarmak iin Trk milleti ile necip Avusturya milleti arasnda mevcut olan iyi duygular ve
yksek vazifenize balarken gsterdiiniz arzular kuvvetli ve mit verici istinatlardr. Size bu hususta
muvaffakiyetler dilerim.
Avusturya Reisicumhur Hazretlerinin ahsm ve memleketim hakknda tercman olduunuz asil hisleri beni
ok mtehassis etti. Kendilerine en kalbi teekkrlerimi ve ahs afiyet ve saadetleriyle Avusturya milletinin
refah ve saadeti hakknda beslediim halisane temennileri iblaa dellet buyurunuz.
Milletleri biribirine balyan ananevi rabtalar arasnda iktisad ve ticar mnasebetler phesiz ki ileri
gelenlerdendir. Dnya buhrannn her memlekette straplar dourduu u zamanlarda Trkiye ve Avusturyann
yksek menfaatlerini en iyi koruyacak areleri aratrmalar tabiatiyle temenniye ayandr.
Bu hususta ve vazifenizin ifas esnasnda benim ve Cumhuriyet Hkmetinin daima muzaheretini
greceinize emin olabilirsiniz Eli Hazretleri.
Hakimiyet-i Milliye, 15. I. 1933

***
YUNAN ELSNN SYLEVNE CEVAP
(14. I. 1933)
Yunan Elisinin itimatnamesini takdim merasiminde;

Eli Hazretleri,
Muhterem Elen Reisicumhuru Hazretlerinin zat- aslnelerini nezdime fevkalde murahhas ve orta eli
sfatiyle tayin buyurduklarn bildiren mektuplarn elinizden alrken sizin ahsnzda iki memleket dostluunda
gzel bir faaliyet hissesi olan mmtaz bir diplomat intihap buyurduklarndan dolay marnileyh Hazretlerine
teekkr etmek isterim.
Size tevdi olunan yksek vazife hakkndaki hislerinizi ve memleketimizde ifa ettiiniz hizmetlere ait htralara
atfettiiniz kymeti gsteren szlerinizi dinlemek benim iin pek zevkli olmutur. Trk-Yunan dostluunun dn
iin olduu kadar bugn iin de bir hakikat ve bu siyasetin Yunanistandaki btn frkalarn siyaseti olduu ve
bunun Yunan milletinin hissiyatna istinad ettii hakkndaki beyanatnzdan da pek mtehassisim. Cumhuriyet
Hkmetiyle btn Trk milletinin bu dostluk hakkndaki hissiyat tamamiyle byledir. Filhakika, Eli
Hazretleri, temsil ettiiniz memleket hakknda derin dostluk hisleriyle mebu olan memleketimde deruhte
ettiiniz yksek vazifenin ifasnn mkil olmyacana kanaatim vardr.
Derin ve karlkl bir itimada istinad eden Trk-Yunan dostluu artk ak bir hakikattir. ki memleket
arasndaki bu sk dostluk balarnn gn getike kuvvetlenmesi ahsen benim aziz bir emelimdir. Bu dostluun
yalnz hissiyata mstenit deil karlkl, hayat menfaatler icab olduu hakkndaki kanaati pek hakl bulurum.

ahsm hakkndaki gzel szlerinize ve bilhassa mesainizi iki memleket arasndaki dostluun inkiaf gibi
mesut bir maksada hasredeceiniz hakkndaki teminata teekkr ederim. Yksek vazifenizin ifasnda benim ve
Cumhuriyet Hkmetinin devaml muavenet ve muzaharetinden emin olabilirsiniz. Vedanamesini aldm
muhterem selefinizin bu vadideki mekr mesaisinden mtevellit memnuniyetimi dost Yunan milletinin, necip
reisine iblan da bu vesile ile rica etmek isterim.
Eli Hazretleri,
Siyasetlerinin umdesini sulh olarak kabul eden iki memleketin, iinde bulunduumuz nazik zamanlarn icap
ettirdii istisna bir ihtimam ile kendilerine atklar dostluk ve karlkl merbutiyet yolunun doru ve gzel bir
yol olduu ve bu doru yolun muhabbete ulatrd hususundaki yksek telkkinize memnuniyetle itirak
ederim.
Asl Yunan milletinin refah ye ikbalini ve onun yksek Cumhurreisi Hazretlerinin shhat ve saadetini halisane
dilerim.
Hakimiyeti Milliye, 13. I. 1933

***
ARNAVUT ELSNN SYLEVNE CEVAP
(14. V. 1933)
ankayada yeni Arnavut Sefiri Cavit Beyi kabul esnasnda:

Eli Hazretleri,
Hametli Arnavut Kral Hazretlerinin zat- devletlerini nezdime fevkalde murahhas ve orta eli tayin
ettiklerini bildiren mektuplarn byk bir memnuniyetle alyorum.
Trk Cumhuriyeti ile ahsm hakknda ifade ettiiniz asil temenniler beni bilhassa mtehassis etmitir. Bu
temennilerde kahraman Arnavut milleti ile onun mmtaz hkmdar hakknda beslediim yksek takdir hislerinin
samimiyetle inikas ettiini gryorum. Memleketime ait eski dostluk ve arkadalk htralarnn yksek vazifenizi
size daha cazip kldn gsteren szlerinizi zevkle dinledim. Bunlar bizim iin ok kymetlidir. Bu dostluk
havas iinde yksek vazifenizin ifas g olmyacaktr. Birbirlerine asrlk samimi balarla bal iki milletin
karlkl dostluk ananeleri ok kuvvetlidir. Bu ananeler milletlerimizin menfaatleri kadar sulh maksadna da
uygun den her gayreti kolaylatracak mahiyettedir. Bununla beraber Eli Hazretleri, yksek vazifenizin
ifasnda ahsmn ve Cumhuriyet Hkmetinin devaml mzaheretinden de emin olabilirsiniz.
ahsm ve memleketim hakkndaki duygularnza teekkr ve iki memleketin ananevi dostluunun
kuvvetlenmesine matuf temennilerinize itirak ederken hametli Arnavut Kral Hazretlerinin ahsi shhat ve
saadetleri ve memleketlerinin feyiz ve refah hakknda candan temennilerimi beyan ile hususi bir zevk
duyuyorum.
Hakimiyeti Milliye, 15. V. 1933

***
POLONYA BYKELSNN SYLEVNE CEVAP
(14. VI. 1933)
Yeni Polonya Bykelisi Potocki Hazretlerinin kabul merasiminde, elinin konumasna cevap:

Byk Eli Hazretleri,

Lehistan Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve Orta Eli sfatiyle tayin ettiini
bildiren itimatnamenizi byk bir memnuniyetle alyorum.
Asil Leh milletinin yeni Trkiye ve ahsm hakknda besledii duygular ifade iin kullandnz kelimelerden
bilhassa mtehassis oldum. Lehistan Reisicumhuru Hazretlerine, taraflarndan imdi sylediiniz sevimli
szlerden dolay samimi teekkrlerimle beraber, ahslarnn ve Leh milletinin saadeti hakkndaki en scak

temennilerimi ve Trk milletinin ve benim Lehistan hakknda beslediimiz derin takdir duygularm ibl
buyurmanz rica ederini.
Memleketimizi zaten balamakta olan ananev dostluk yeni Lehistann doumundan beri, karlkl sevgi ve
sayg havas iinde inkiaf etmi ve beynelmilel emek beraberliinin imdiki icaplar ve artlar nnde kendini
gsteren salamln bulmutur; bu emek beraberlii, Zat- lilerinin biraz evvel tebarz ettirdikleri gibi, msbet
ve verimli prensiplere dayanmaktadr.
Trkler, Leh milletinin istikllini yeniden kazanmak iin giritii kahramanca mcadeleleri daima heyecanla
takip etmilerdir. Memleketinizin mstakbel milli hayatn yeniden tanzim urunda sarfettii ve her sahada
sarfna devam etmekte olduu gayretlerin parlak neticelerini grmekteyiz. Bunlarn sulh ve terakki lksne
mteveccih olduunu biliyorum. Kendine yeniden nizam vermek ve Trk milletinin terakki ve refahna matuf
olan emellerini tahakkuk ettirmek balca vazifesi olan Trkiye Cumhuriyeti de, milletlerin saadet ve refahnn en
lzumlu zemini olan umumi sulh esasn takipten geri kalmamtr. Her iki hkmete takip edilen bu hedef
beraberlii mazinin hatralarna da inzimam ederek mnasebetlerimize byk bir samimiyet vermektedir.
ki milletin iktisat ve kltr sahasnda beraber almalarna gelince, bunu geniletmek ve kuvvetlendirmekte
herhalde ok menfaatimiz olacaktr.
Beklenilmeyen pek messif ziya bizi derin bir surette mteessir eden selefleri, haiz olduu yksek
vasflaryla, memleketlerimiz arasnda mevcut mnasebetleri daha ziyade sklatrmaa ok hizmet etmiti. Zat-
lilerinin de byk evsafn ayn yksek vazife urunda kullanacaklarndan phe etmiyorum.
Byk Eli Hazretleri, zat- lilerine Trkiyeye ho geldiniz, der ve en samimi yardmmla Cumhuriyet
Hkmetinizi mzaheretinin imdiden size temin edilmi olduunu ilve eylerim.
Hakimiyet-i Milliye, 15. VI. 1933

***
AMERKA BYKELSNN SYLEVNE CEVAP
(16. X. 1933)
Amerika Bykelisi Mr. Robert Pect Skinnerin kabul merasiminde elinin konumasna cevap:

Byk Eli Hazretleri,

Muhterem Amerika Reisicumhur Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve byk eli olarak tayin
buyurduklarn bildiren mektuplarn byk bir memnuniyetle alyorum. Ayn zamanda mmtaz selefinizi geri
ardklarn bildiren mektubu da alyorum.
ki memleket arasnda mevcut olan dostluk mnasebetlerinin her vasta ile kuvvetlendirilmesi hakkndaki
arzunuzu ifade eden szlerinizi ve bu yolda muhterem selefiniz tarafndan sebkeden kymetli mesaiye
tarafnzdan da devam buyurulacana dair olan beyanatnz bilhassa takdir eylerim.
zhar buyurduunuz samimi hislerin memleketimin byk Amerika Cumhuriyetine kar daima beslemi
olduu dostluk hislerine tekabl ettiine emin olabilirsiniz.
Muhterem Amerika Reisicumhur Hazretlerinin Cumhuriyetimizin 10. yldnm mnasebetiyle bana vaki
olan tebrik ve temennilerinden dolay pek mtehassis oldum. Kendilerine, izhar buyurduklar bu nazikne
alkadan dolay teekkrlerimi takdim ederim.
Mihnetli bir mcadele sonunda ve byk fedakrlklarla Cumhuriyet idaresini kuran Trkiye, kurtuluu iin
vatansever eflerinin dahice idaresi altnda anl mcadeleler yapm ve dnyaya yksek vatanseverliini ve
kahramanln gstermi olan Amerikan milletinin takdirkrdr.
Byk Cumhuriyetiniz vatandalarnn memleketimizde tahakkukuna altmz slahat hareketlerine kar
derin alka gstermekte olduu hakkndaki szlerinizden pek memnun oldum.

Muhterem Amerika Reisicumhurunun, memleketin iktisad kalknmas yolunda vaki olan icraatn alka ve
dikkatle takip etmekteyiz. Bu icraatn muvaffak olmasn can ve gnlden temenni ederiz.
Memuriyetinizin ifas esnasnda gerek benim, gerekse Cumhuriyet Hkmetinin mzaheretine nail
olacanzdan emin olmanz rica ederim.
Hkimiyet-i Milliye, 17. X. 1933

***
JAPONYA BYKELSNN SYLEVNE CEVAP
(16. X. 1933)
Japonya B.Elisi Vikont Kintoma Mushkojinin kabulnde:

Byk Eli Hazretleri,

Hametli Japon imparatoru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve byk eli olarak tayin
buyurduklarn bildiren itimatnameyi memnuniyetle elinizden alyorum. Trkiye hakkndaki kalbi
duygularnzdan dolay size teekkrlerimi beyan eylerim.
Vefat bizi pek mteessir etmi olan selefiniz Byk Eli Yushida Hazretlerinin hatrasn tebcil etmei vazife
bilirim. Marinleyhin yksek ahlk ve fikr meziyetlerini daima htramzda saklyacaz.
Ankaradaki vazifenizin telkki tarz, memleketim ile Japon mparatorluu arasndaki mnasebatn ne surette
olmas lzm gelecei hakkndaki grlerinize tamamen uygundur.
Cihan sarsan ve milletlerin hayatlarn pek etinletiren dnya buhranna ramen karlkl anlama esasna
mstenit iktisad menfaatleriniz hakknda fikirler teatisi mevcut glklerin ortadan kaldrlmas ve ticar
mnasebetlerimizin yeni bir inkiafa mazhar olmas hususundaki artlarn tesbitine yardm edecektir.
Dostluklarnn kuvvetlenmesine ve gerek mntakav ve gerek umum sulhun muhafazasna almaktan geri
kalmam olan Cumhuriyet Hkmeti, beer faaliyetin her sahasnda umum refah teminde balca mil olduu
phesiz bulunan dnya sulhu davasnda milletlerimizin daha sk bir tarzda birlikte almalarndan pek ok
sevinecektir.
Her iki memleket arasndaki dosta mnasebetlerin arttrlmas ve umum sulhun kuvvetlendirilmesi
hususunda bu suretle ibirliinin temini ananev dostluumuza yeni bir parlaklk verecektir.
Memleketlerimiz arasnda mevcut olan hayrl ve dosta mnasebetlerin daha ziyade sklamasn temin iin
Hametli mparator Hazretlerinin sizi semi olmalarndan dolay bilhassa pek memnunum.
Gerek benden ve gerek Cumhuriyet Hkmetinden her zaman mzaharet greceinize emin olabilirsiniz.
Hametli mparator Hazretlerinin ahs saadetleri ve Japonyann refah iin yrekten dileklerimi beyan
eylerim Byk Eli Hazretleri.
Hkimiyet-i Milliye, 17. X. 1933

FRANSIZ BYKELSNN SYLEVNE CEVAP

(17. X. 1933)
Fransz Elisi M. Kammenerin kabul merasiminde elinin konumasna cevap olarak:

Byk Eli Hazretleri,

Fransa Reisicumhuru Hazretlerinin zat- lilerini nezdime fevkalde murahhas ve byk eli olarak tayin
buyurduklarn bildiren mektubu byk bir memnuniyetle alyorum. Selefinizin geri arldn bildiren mektubu
da alyorum. Samimi ve dostane mesaisiyle aramzda lmez bir htra brakm olan M.de Chambrune halef
olarak muhterem Fransa Reis-i Devleti Hazretlerince, zat- asilnelerinin intihap buyurulmu olmasndan dolay
hassatan memnunum.

Vazifenizin balangcnn Cumhuriyetin onuncu yldnm ile olan mesut tesadfn uurlu grdnz
ifade eden szlerden pek ziyade mtehassis oldum. Filhakika Trk ve Fransz milletleri arasnda teesss eden
mnasebetler asrlarn tahavvltn, zlerine halel gelmeden geirmitir. Bu z de her iki milletin yekdierinin
mmeyyiz olan hasletleri bihakkn idraklerinde doan karlkl anlamadr.
Byk Eli Hazretleri, Trk-Fransz dostluu, iki milletin tam bir aklselim ile, iki memleket mnasebetlerinin
temeli olan unsurlar arasnda vcude getirmi olduklar takdire ayan muvasenet ve ahenkte mndemitir.
nsanln refahn douran sulhe, btn varlmzla hizmet yolunda, kendimize tayin etmi olduumuz byk
vazifenin ifas srasnda Fransz htillinin en necip ocuklarndan biri olan ve lmne pek teessr ettiimiz
Biriandn siyasi hayat imtidadnca bir ok semere vermi olan lkcln ahsen tebcil eylemekle
bahtiyarm.
Trkiyedeki ahs eserimi ifade eden pek nazik szlerinizden dolay bilhassa teekkr ederim. Ancak bu eser,
btn bykl ile, ferdi olmakla gurur duyduum millete racidir.
Byk Eli Hazretleri, Cumhuriyet Hkmetinin takip etmi olduu siyasetin inkiaf srasnda bugn olduu
gibi yarn da Trk halknn, btn milletlerin gittike mtebariz bir surette yekdierine yaklamalarna alarak
byk insaniyet davasna hadim olmak yolunda hararetli bir arzu ile mteharrik olduunu greceinize kaani
olabilirsiniz.
Bugn Trkiye ile Fransa arasndaki mnasebetler her iki milletin samimi duygulariyle tamamen ahenktar
bulunmaktadr. Zira bu mnasebetler mevcut itilflarn tasfiyesi sayesinde artk ikinci derecede mesailin
bulundurulamyaca bir berraklk arzetmektedir. Muhterem selefinizin Cumhuriyet Hkmetiyle terik-i mesaisi
arzu edilen neticeye vard. Bu yzden btn sahalarda tecelli eden dostluk mnasebetlerinin salamlatrlmas
hususunda yksek ahsiyetinizin mhim bir mil olacana phe etmiyorum.
Yksek vazifenizin ifas hususunda gerek ahs mzaharetimden, gerek Cumhuriyet Hkmetinin dostane
muavenetinden emin olabilirsiniz Byk Eli Hazretleri.
Hkimiyet-i Milliye, 18. X. 1933

***
MEKSKA ELSNN SYLEVNE CEVAP
(17. X. 1933)
Meksika Cumhuriyetinin Trkiye nezdinde ilk elisi M. Genaro Estradoyu kabul merasiminde elinin konumasna cevap:

Eli Hazretleri,
Meksika Reisicumhuru Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve orta eli tayin buyurduklarn
bildiren mektuplarn byk bir memnuniyetle alyorum.
Trkiye ile Meksika arasnda dorudan doruya diplomasi mnasebetlerinin teesssn hakik bir sevinle
karlamaktayz. Zat- devletlerinin ahsnda dost Cumhuriyetin ilk mmessilini selmlamakla bahtiyarm.
Bizce ok tannm olan mmtaz ahsiyetinizin bu yksek vazife iin intihabn ok hayrl olarak telkki
ediyorum.
Memleketlerimiz arasndaki dostluk hislerine mstenit rabtalarn daima inkiaf edeceine ve beynelmilel
sahadaki mesai itirakimizin daima daha ziyade semereli olacana phem yoktur.
Memleketim hakknda sylemi olduunuz gzel szlerden dolab size bilhassa teekkr ederim. Trkiyenin
de Meksika iin ayn samimi dostluk hisleriyle mtehassis bulunduunu size temin edebilirim.
Eli Hazretleri, yksek vazifenizin ifas esnasnda gerek ahs mzaheretime ve gerekse Cumhuriyet
Hkmetinin yardmna nail olacanzdan emin olabilirsiniz.
Hkimiyet-i Milliye, 18. X. 1933

***

AVUSTURYA ELSNN SYLEVNE CEVAP

(17. X. 1933)
Avusturya Elisi Bucbbergeri kabul merasiminde, elinin konumasna cevap:

Eli Hazretleri,
Muhterem Avusturya Reisicumhur Hazretlerinin sizi nezdime fevkalde murahhas ve orta eli olarak tayin
buyurduklarn bildiren mektuplarm byk bir memnuniyetle alyorum.
ki memleket arasnda mevcut olan ok iyi mnasebetleri bir kat daha sklatrmak bizim de en samimi bir
dileimizdir. Bunu baarmak iin Trk milletiyle Avusturya milletinin mtekabilen duyduklar iyi hisler ve
yksek vazifenize balarken gsterdiiniz arzular mesainizde muvaffakiyetinizi temine kfi bir zamandr. Bu
hususta size muvaffakiyetler dilerim.
Avusturya Reisicumhur Hazretlerinin ahsm ve memleketim hakknda tercman olduunuz asil hisler beni
ok mtehassis etti. Kendilerine en kalbi teekkrlerimi ve ahs afiyet ve saadetleriyle Avusturya milletinin
refah ve saadeti hakknda beslediim halisane temennileri iblaa dellet buyurunuz.
Milletleri biribirine balyan rabtalar meyannda iktisadi ve ticar mnasebetlerin de kuvvetli yer tuttuu
phesizdir. Dnya buhrannn u zamanlarda her memleketi maruz brakt straplar hasebiyle Trkiye ve
Avusturyann yksek menfaatlerini gz nnde tutarak aktettikleri iktisad anlamann iki memleket ticar
mnasebetlerinin tevess ve inkiafna hadim olmasn bilhassa dilerim.
Vazifenizin ifas esnasnda benim ve Cumhuriyet Hkmetinin daima muzaharetini greceinize emin
olabilirsiniz Eli Hazretleri.
Hkimiyet-i Milliye, 18. X. 1933

ONUNCU YIL SYLEV

(29. X. 1933)
Onuncu Cumhuriyet Bayram mnasebetiyle Ankarada yaplan byk trende sylenmitir.

Trk Milleti!
Kurtulu savana baladmzn 15 inci ylndayz. Bugn cumhuriyetimizin onuncu yln doldurduu en
byk bayramdr.
Kutlu olsun!
Bu anda byk Trk milletinin bir ferdi olarak bu kutlu gne kavumann en derin sevinci ve heyecan
iindeyim.
Yurttalarm!
Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli, Trk kahramanl ve yksek Trk
kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir.
Bundaki muvaffakiyeti Trk milletinin ve onun deerli ordusunun bir ve beraber olarak azimkrane
yrmesine borluyuz.
Fakat yaptklarmz asla kfi grmeyiz. nk daha ok ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve
azmindeyiz. Yurdumuzu dnyann en mmur ve en medeni memleketleri seviyesine karacaz. Milletimizi en
geni refah, vasta ve kaynaklarna sahip klacaz. Milli kltrmz muasr medeniyet seviyesinin stne
karacaz.
Bunun iin, bizce zaman ls gemi asrlarn gevetici zihniyetine gre deil, asrmzn srat ve hareket
mefhumuna gre dnlmelidir. Geen zamana nisbetle, daha ok alacaz. Daha az zamanda, daha byk
iler baaracaz. Bunda da muvaffak olacamza phem yoktur. nk, Trk milletinin karakteri yksektir.
Trk milleti alkandr. Trk milleti zekidir. nk Trk milleti mill birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini
bilmitir. Ve nk, Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu

meale, mspet ilimdir. unu da ehemmiyetle tebarz ettirmeliyim ki, yksek bir insan cemiyeti olan Trk
milletinin tarih bir vasf da, gzel sanatlar sevmek ve onda ykselmektir. Bunun iindir ki, milletimizin yksek
karakterini, yorulmaz alkanln, ftr zeksn, ilme balln, gzel sanatlara sevgisini, mill birlik
duygusunu mtemadiyen ve her trl vasta ve tedbirlerle besliyerek inkiaf ettirmek mill lkmzdr.
Trk milletine ok yaraan bu lk, onu, btn beeriyete hakik huzurun temini yolunda, kendine den
medeni vazifeyi yapmakta, muvaffak klacaktr.
Byk Trk milleti, onbe yldanberi giritiimiz ilerde muvaffakiyet vadeden ok szlerimi iittin.
Bahtiyarm ki, bu szlerimin, hibirinde milletimin, hakkmdaki itimadn sarsacak bir isabetsizlie uramadm.
Bugn, ayn inan ve katiyetle sylyorum ki, mill lkye, tam bir btnlkle yrmekte olan Trk milletinin
byk millet olduunu btn medeni lem, az zamanda, bir kere daha tanyacaktr.
Asla phem yoktur ki, Trkln unutulmu byk medeni vasf ve byk medeni kabiliyeti, bundan sonraki
inkiaf ile, tinin yksek medeniyet ufkunda yeni bir gne gibi doacaktr.
Trk Milleti,
Ebediyete akp giden her on senede, bu byk millet bayramn daha byk ereflerle, saadetlerle huzur ve
refah iinde kutlaman gnlden dilerim. Ne mutlu Trkm diyene!
Hkimiyet-i Milliye, 31 Ekim 1933

***
RAN EHNAHI VE TRKYE - RAN MNASEBETLER
HAKKINDA KONUMA
(16. VI. 1934)
ankaya kknde ran ah Rza Pehleviye verilen ziyafette sylenmitir.

Byk dostumuz ve aziz biraderim ehinah Hazretleri,

Karde ran milletinin ulu reisini Trkiyede selmlamakla duyduum sevin byktr. Ziyareti ahaneniz
btn Trk milletini bahtiyar etti.
Trkiye - ran mnasebetlerinin tarihi gzden geirilirse bu iki memleketin dostluktan ayrldklar zamanlar en
mkl devreleri yaam olduklar grlr. Halbuki milletlerimizin tabi temaylleri ve yksek menfaatleri icab
olan dostluk balar kuvvetlendike, her iki millet kuvvetli hale geldi ve refah buldu. Trkiye Cumhuriyeti bu
hakikati tamamen idrak ederek ran dostluunu siyasetinin en esasl umdelerinden biri haline getirmitir. Nasl ki,
zat ahanelerinin kudretli idaresi altnda komu ve karde memlekette de ayn duygulara, ayn grlere kymet
ve ehemmiyet verilmi ve bylece sarslmaz ve silinmez bir Trkiye - ran dostluu kurulmutur.
ehinah Hazretleri, memleketinizin btn terakkilerini alka ve muhabbetle takip ediyoruz. Yksek
iradenizin yaratc eserlerini en derin hrmetle karlyoruz. Trkiye ve ran binlerce seneden beri deruhte etmi
olduklar ykselme ve ykseltme rolnde bugn de kuvvetli ve kudretli admlarla ilerliyorlar. Bu iki karde
milletin, bu defa ziyareti ahanenizle, bir kat daha yaknlaan dostluklar, medeniyet iin, insaniyet iin, phesiz
en sevinilecek neticelerden biridir. Sulh ve msalemet iinde inkiaf etmekten baka gayeleri olmayan
milletlerimizin, ayn zamanda, umumi sulha hadim olmay en erefli vazife saydklarna phe yoktur.
Trk milleti iin unutulmaz bir htra brakacak olan bugn, tarih yalnz Trkiye - ran mnasebetnda deil,
fakat cihan sulhunda saylr gnlerden olarak kaydedecektir.
Dost ve karde milletin byk hkmdar, Trkiyenin ulu dostu olan zat ahanelerinin daima refah ve
saadetini temenni ederek shhati ahanelerine, karde milletin ikbaline ve Trkiye - ran dostluunun feyizli
inkiafna iiyorum.
Hkimiyet-i Milliye, 17 Haziran 1934

***

SVE KIRALI VE TRKYE - SVE MNASEBETLER

HAKKINDA KONUMA
(3. X. 1934)
Memleketimizi ziyarete gelen sve Veliahd Prens Gstav Adolf erefine ankaya kknde verilen ziyafette sylenmitir.

Altes Ruayl;
Bu gece, ulu konuklarmza, Trkiyeye uur getirdiklerini sylerken, duyduum, tkel zg bir kvantr.
Burada kaldnz uzca sizi sarmaktan hi durmyacak lk sevgi iinde, bu yurtta, yurdunuz iin beslenmi
duygularn bir yankusunu bulacaksnz.
sve - Trk uluslarnn kazanm olduklar utkularn silinmez damgalarn tarih tamaktadr. Serdemlii,
n, bu iki ulus, nl sanl szlerinin derinliinde sonsuz tutmaktadr.
Ancak, daha baka bir alanda da onlar erdemlerini o denl yaltrkl yndemle gstermilerdir. Bu yolda
kazandklar utkular, gerekten daha az zene deer deildir.
Avrupann iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarmz, ata zlklerinin tm sslar olarak baysak,
nrme, uygunluk kldaclar olmu bulunuyorlar; onlar bugn en gzel utkuyu kazanmya anklanyorlar: baysal
utkusu.
Altes Ruayl;
Yetmi beinci doum ylnda ouz babanz, btn acunda saygl bir sevginin, sync ile evrelendi. Genlik,
baysal iinde erk srmenin gc ite bundadr.
nl babanz, yksek kralnz beinci Gstavn gneci iin en s dileklerimi sunarken, Altes Ruvayl, sizin
Altes Ruvayl, prenses Louise, sevimli kznz Altes Ruvayl Prenses ngridin esenliine; tzn sve ulusunun
gnencine iiyorum.
Ayn Tarihi: 1934, No. II, s. 22-23

***
HAVACILIK HAKKINDA KONUMA
(3. V. 1935)
Trkkuu almalarna balarken Etimesut hava alannda sylenmitir.

Bayanlar, Baylar,
Bizim dnyamz bilirsiniz topraktan, sudan ve havadan unulmutur. Hayatn da, esas unsurlar, bunlar
deil midir?
Bu unsurlardan birinin eksiklii, yalnz eksiklii deil, sadece, bozukluu, hayat imknsz klar.
Hayat, hele ulusal hayat seven, onu korumak istiyen; yurdunun topraklarna, denizlerine olduu gibi,
havasna da ilginliini, hergn biraz daha, oaltmaldr.
Bu ilginlik, saydm hayat rgenlerine egemenlikle olur.
Natr insanlar tretti, onlar kendine taptrd da. Ancak, insanlarn dnyada, yaayabilmeleri iin, onlarn
tabiata egemenliini de art kld. Tabiata egemen olmasn bilemiyen yaratklar, varlklarn koruyamamalardr.
Tabiat onlar, kendi unsurlar iinde ezmekten, bomaktan, yoketmekten ve ettirmekten cda ekinmemitir.
Trk, bu byk hakikati, zelden tanmak kapasitesini gstererek kapsal bir dlenle, topra ve onun trl
rnlerini insanla verimli klm; okan denizlerde gslemedik dalgalar brakmyarak, insanla genlik veren
kltr yollar amtr.
Lkin, yaadmz bu ada, artk, insanlar, yalnz karada ve denizde kalmadlar. Tabiatn hava varlnn da
iine daldlar.

Hayat iin, havay, yalnz nefeslenmenin yeter olmad anlald. Gerek ve gerek olan hava egemenlii
olduu yaln olarak ortaya kt.
Btn uluslarn, byk dlenle, zerinde altklar bu yneyde, Trk ulusu da phesiz, yerini almalyd.
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, kara ordumuzun yannda, donanmamz kurarken, hava filolarmz da, en son
hava artlariyle dzenlemekten geri kalmad.
ahslariyle onur duyduumuz, hava subaylarmz ve komutanlarmz da yetimi bulunuyorlar.
Umanlarmz her zaman ve herhalde, ulusun yzn aartacak yksek deerdedirler.
Lkin, arkadalar; bu kadarn yeter grmek doru olamazd. Hava iine, onun btn dnyada, ald nem
derecesine gre genilik vermek lzmd.
Bunu gznnde tutan Cumhuriyet hkmeti; havacl, btn ulusun ilevi yapmak kararnda idi.
Trk; yurdun dalarnda, ormanlarnda, ovalarnda, denizlerinde, her bucanda, nasl bir bilgi ve kendine
gvenle yryor, dolayorsa, yurdun asumannda da, ayn suretle dolaabilmelidir.
Bu ise, Trk, ocukluundan, vatan kulariyle, vatan havas iinde yara altrmakla balar.
te, bugn, burada, bizi toplyan sebep, o kutsal ie balama yinidir.
Havaclk knavna ciddi sarlmalarndan dolay, hkmete, Genel-Kurmay Bakan Sayn Mareala ve
Trkiye Hava Kurumu Bakan deerli arkadam Fuada, burada, zel minnetlerimi sunarm.
Bu devimizi baarmada, bizden deerli yardmlarn esirgemiyen, dostumuz Rus Sovyet Cumhuriyetine ve
onun, Sayn Byk Elisi Bay Karahana nnzde aka teekkr etmekten kvan duyarm.
Trk ocuu;
Her ite olduu gibi, havaclkta da, en yksek dzeyde, gkte, seni bekliyen yerini, az zamanda,
dolduracaksn.
Bundan, gerek dostlarmz sevinecek, Trk ulusu mutlu olacaktr.
Ulus: 4 Mays 1935

***
TRK HAVA KURUMU HAKKINDA
(29. V. 1935)
Atatrk, Trk Hava Kurumuna on bin lira vererek hava tehlikesini bilenlerin bana gemilerdir. Ve demilerdir ki:

Bu ulus en zor zamanlarda memleket devlerine canla, bala komutur, istediklerinden daha fazlasn
baaracaklardr. Tuttuklar yol dorudur.
Ayn Tarihi, say: 18, 1935, s. 32

***
BANKASI HAKKINDA
(26. VIII. 1936)
Trkiye Bankasnn 10. kurulu yldnmnde (26 Austos 1936) syledikleri:

Bankas kurumu, Cumhuriyet tarihinde ekonomi bakmnda balbana yer alacaktr. Bu kurum, naiz bir
servetin bile ekonomik hayatta fert menfaatlerine hasrolunmayp ulus menfaatine hasredilmesinden kabilecek
olan byk neticeleri, az bir zamanda ve bahusus yepyeni br devlet kuruluunun trl inklp glkleri iinde
lemmul bir surette filen gstermitir.
Trkiye Bankas, Kuruluu, almalar, Eserleri, Ankara 1942, s. 7

***

ROMANYA DILER BAKANI ANTONESCU LE KONUMA

(17. III. 1937)
Ankara Palasta sylenmitir.
Her gn kudreti daha artan bir Romanyay btn kalbimizle isteriz. Dostluumuz o kadar sk ve emindir ki,
Romanya daha kuvvetli olduka biz de kendimizi daha kuvvetli addederiz.
Mttefikimiz Romanyann bize gnderdii misafirimizi ok sevdik. Bugnk grmemizden sonra B.
Antonscu hakknda bende kalan intiba, Romanya Hariciye Nazrnn milletine kar mesuliyetini mdrik derin
grl, hkmlerinde isabetli ve olgun bir devlet adam olduudur. Kendisi gsteri sever bir insan deildir.
Milletinin, duygularna riayetkardr. Vazifesini yapmakta azmi kuvvetlidir.
Sizi tandma ok memnunum milletleri muahedelerden ziyade hisler balar. Romanya, kalbimizde kardee
yer tutmutur. Ruhlarmzn yaknl, birleiklii iin kadehimi kaldryorum.
Milletler gam ve keder bilmemelidir. eflerin vazifesi, hayat nee ve evkle karlamak hususunda
milletlerine yol gstermektir.
Vaktile kitaplar kartrdm. Hayat hakknda filozoflarn ne dediklerini anlamak istedim. Bir ksm her eyi
kara gryordu. Mademki hiiz ve sfra varacaz, dnyadaki muvakkat mr esnasnda nee ve saadete yer
bulunamaz diyorlard,
Baka kitaplar okudum, bunlar daha akll adamlar yazmlard. Diyorlard ki: Mademki sonu nasl olsa
sfrdr, bari yaadmz mddete en ve atr olalm.
Ben kendi karakterim itibarile ikinci hayat telkkisini tercih ediyorum, fakat u kaytlar iinde :
Btn insanln varln kendi ahslarnda gren adamlar bedbahttrlar. Besbelli ki o adam fert sfatile
mahvolacaktr. Herhangi bir ahsn, yaadka memnun ve mesut olmas iin lzm gelen ey, kendisi iin deil,
kendisinden sonra gelecekler iin almaktr. Makul bir adam, ancak bu suretle hareket edebilir. Hayatta tam
zevk ve saadet, ancak gelecek nesillerin erefi, varl, saadeti iin almakta bulunabilir.
Bir insan byle hareket ederken, benden sonra gelecekler acaba byle bir ruhla altm farkedecekler
mi? diye bile dnmemelidir. Hatt en mesut olanlar, hizmetlerinin btn nesillerce mehul kalmasn tercih
edecek karakterde bulunanlardr.
Herkesin kendine gre bir zevki var. Kimi bahe ile megul olmak, gzel iekler yetitirmek ister. Baz
insanlar da adam yetitirmekten holanr.
Bahesinde iek yetitiren adam iekten bir ey bekler mi? Adam yetitiren adam da, iek yetitirendeki
hislerle hareket edebilmelidir. Ancak bu tarzda dnen ve alan adamlardr ki memleketlerine ve milletlerine
ve bunlarn istikbaline faydal olabilirler. Bir adam ki, memleketin ve milletin saadetini dnmekten ziyade
kendini dnr, o adamn kymeti ikinci derecededir. Esas kymeti kendine veren ve mensup olduu millet ve
memleketi ancak ahsiyeti ile kaim gren adamlar, milletlerinin saadetine hizmet etmi saylmazlar. Ancak
kendilerinden sonrakileri dnebilenler, milletlerini yaamak ve ilerlemek imknlarna nail ederler. Kendi
gidince terakki ve hareket durur zannetmek bir gaflettir.
imdiye kadar bahsettiim noktalar ayr ayr cemiyetlere aittir. Fakat bugn btn dnya milletleri aa
yukar akraba olmulardr ve olmakla meguldrler. Bu itibarla insan mensup olduu milletin varln ve
saadetini dnd kadar, btn cihan milletlerinin huzur ve refahn dnmeli ve kendi milletinin saadetine ne
kadar kymet veriyorsa btn dnya milletlerinin saadetine hadim olmaa elinden geldii kadar almaldr.
Btn akll adamlar takdir ederler ki, bu vadide almakla hibir ey kaybedilmez. nk dnya milletlerinin
saadetine almak, dier bir yoldan kendi huzur ve saadetini temine almak demektir. Dnyada ve dnya
milletleri arasnda skn, vuzuh ve iyi geim olmazsa, bir millet kendi kendisi iin ne yaparsa yapsn huzurdan
mahrumdur. Onun iin ben sevdiklerime unu tavsiye ederim:
Milletleri sevk ve idare eden adamlar, tabi evvel ve evvel kendi milletinin mevcudiyet ve saadetinin mili
olmak isterler. Fakat ayn zamanda btn milletler iin ayn eyi istemek lzmdr.

Btn dnya hdiseleri bize bunu aktan aa ispat eder. En uzakta zannettiimiz bir hdisenin bize bir gn
temas etmiyeceini bilemeyiz.
Bunun iin beeriyetin hepsini bir vcut ve bir milleti bunun bir uzvu addetmek icabeder. Bir vcudun
parmann ucundaki acdan dier btn za mteessir olur.
Trkiye, Romanya ve dier dostlar kuvvetlidirler. Hibir taraftan bize gelecek bir ey beklemem. Beklemee
de lzum yoktur, ite bu sknet iinde btn dnyay mtalea etmek frsat bizdedir. Dnyann filn yerinde bir
rahatszlk varsa bana ne? dememeliyiz. Byle bir rahatszlk varsa tpk kendi aramzda olmu gibi onunla
alkadar olmalyz. Hdise ne kadar uzak olursa olsun bu esastan amamak lzmdr. te bu dn, insanlar,
milletleri ve hkmetleri hodbinlikten kurtarr. Hodbinlik ahs olsun, mill olsun daima fena telkki edilmelidir.
O halde konutuklarmzdan u neticeyi karacam: Tabi olarak kendimiz iin btn lzm gelen eyleri
dneceiz ve icabn yapacaz. Fakat bundan sonra btn dnya ile alkadar olacaz. Ksa bir misal: Ben
askerim. Umumi harbte bir ordunun banda idim. Trkiyede dier ordular ve onlarn kumandanlar vard. Ben
yalnz kendi ordumla deil, teki ordularla da megul oluyordum. Bir gn Erzurum cephesindeki hareketlere ait
bir mesele zerinde durduum srada yaverim dedi ki :
Niin size ait olmyan meselelerle de urayorsunuz?
Cevap verdim :
Ben btn ordularn vaziyetini iyice bilmezsem kendi ordumu nasl sevk ve idare edeceimi tyin edemem.
Bir devlet ve milleti idare vaziyetinde bulunanlarn daima gznnde tutmalar lzm gelen mesele budur.
Bu mnasebetle muhterem misafirimize unu diyeceim: Ben dndklerimi sevdiklerime olduu gibi
sylerim. Ayn zamanda lzumlu olmyan bir srr kalbimde tamak iktidarnda olmyan bir adamm. nk ben
bir halk adamym. Ben dndklerimi daima halkn huzurunda sylemeliyim. Yanlm varsa halk beni tekzip
eder. Fakat imdiye kadar bu ak konumada halkn beni tekzip ettiini grmedim.
Ulus: 20 Mart 1937

***
ANKARA HALKEVNDE BR KONUMA
(26. III. 1937)
Ankarada tahsilde bulunan Bursal genlerin tertib ettikleri Uluda gecesinde sylenmitir.

Arkadalar,
Bu gece buradaki toplantmz ve benim hakkmdaki derin duygularnz Cell Bayar ok gzel ve canl bir
ifade ile bana bildirdi. Bu meyanda dedi ki: Siz gen arkadalar, yorulmadan beni takibe ahdetmisiniz, ite ben
bilhassa bu szden ok duygulandm.
Yorulmadan beni takip edeceinizi sylyorsunuz. Fakat arkadalar, yorulmadan ne demek ? Yorulmamak
olur mu ? Elbette yorulacaksnz. Benim sizden istediim ey yorulmamak deil, yorulduunuz zaman dahi
durmadan yrmek, yorulduunuz dakikada da dinlenmeden beni takip etmektir. Yorgunluk her insan, her
mahlk iin tabi bir halettir. Fakat insanda yorgunluu yenebilecek mnevi bir kuvvet vardr ki ite bu kuvvet
yorulanlar dinlendirmeden yrtr.
Sizler, yani yeni Trkiyenin gen evltlar, yorulsanz dahi beni takip edeceksiniz. Ben bu akam buraya
yalnz bunu size anlatmak iin gelmi bulunuyorum. Dinlenmemek zere yrmee karar verenler asla ve asla
yorulmazlar. Trk genlii gayeye, bizim yksek idealimize durmadan, yorulmadan yryecektir. Biz de bunu
grmekle bahtiyar olacaz. imdi ocuklar eleniniz.
Bundan sonra genler Da Ban Duman Alm marn sylediler. Bunun zerine Atatrk eski bir htrasn
anlatt:
Arkadalar,

Ben 1919 senesi mays iinde Samsuna ktm gn elimde maddi hibir kuvvet yoktu. Yalnz byk Trk
milletinin asaletinden doan ve benim vicdanm dolduran yksek ve mnevi bir kuvvet vard. te ben bu ulusal
kuvvete, bu Trk milletine gvenerek ie baladm. Samsundan Anadolu ilerine krk bir otomobille
gidiyordum. Yanmda tedenberi yaverliimi yapan Salih ve Cevat Abbasdan biri bulunuyordu. O krk otomobil
Anadolu yollarnda ilerlerken ben daima dnr ve yaverime imdi sizin terennm ettiiniz arky syletirdim.
Ben Trk ufuklarndan bir gn behemehal bir gne doacana, bunun hareket ve kuvvetinin bizi stacana,
bundan bize bir g kacana o kadar emindim ki, bunu deta gzlerimle gryordum. O arky okutup tekrar
ettirmekten maksadm Trkn bu gnei dounca muvaffak olacan anlatmakt. Bu sebepledir ki, demin
sylenen ark benim on sekiz senelik bir htram tazeledi. Bu arky syletmee nayak olan gen bayana
teekkr ederim.
Cumhuriyet: 1 Nisan 1937

***
DYARBAKIRDA BR KONUMA
(15. XI. 1937)
Gneydou vilyetlerini dolamak zere seyahate kan Atatrk 15. XI. 1937 gn Diyarbakra gelmiler ve akam saat 21.25 de Halkevini
ereflendirmilerdir. Halkevi Orkestrasnn konseri bittikten sonra devaml ve cokun alklar arasnda localarnda ayaa kalkarak halk selmlamlar ve
aadaki konumay yapmlardr:

Yirmi sene sonra tekrar Diyarbakrda bulunuyorum. Dnyann en gzel ve en modern bir binas iinde,
modern nefis bir mzii dinliyerek... Beeriyetin meden bir halk huzurunda, bu halkn evinde...
Duyduum zevk ve saadetin ne kadar byk olduunu elbette takdir edersiniz. Bunu kaydetmekle bahtiyarm.
Atatrk Diyarbakrda, Kadri Kemal Kop. 1938, s. 35

***
BURSADA BR KONUMA
(2. II. 1938)
Bursa Belediyesinde, ehir namna ereflerine verilen svarede, Bursallarn hislerine tercman olan bir konumaya verdikleri cevap:

Kymetli hatip arkadamzn szleri benim zerimde ok byk hassasiyet uyandrd. Bunun derecesini ifade
etmek bence mmkn deildir.
Fakat, Bursay ve Bursallar seven ilk Trk ben deilim. Tarihte ve cihanda en byk imparatorluk kurmu
olan Trkler de, evvel dikkat nazarlarn Bursaya, bu kymetli ehre tevcih etmilerdir. Onun kymetini anlam
ve ifade etmisem ok bahtiyarm.
Bursa, inklp hayatmzda nice mkl anlar geirmitir. Fakat Bursallar kymet, kabiliyet ve kudretleriyle
bu mkl zamanlar suhuletle atlatmtr, ve biz de kendilerine kavumak bahtiyarlna nail olduk. Bugn o
bahtiyarln safhalarndan birini idrak etmekle mesut olduumu ifade edebilirim.
Ak Ses Gazetesi, Bursa, 5. 2. 1938

***
BALKAN ANTANTI HAKKINDA BR KONUMA
(27. II. 1938)
ankaya kknde verilen ay ziyafetinde Balkan gazetecilerinin temennileri zerine sylenmitir.

Balkan ittifak bizim tedenberi samimiyetle zerinde durduumuz bir idealdir. Bu idealin her gn geni bir
saha zerinde daha ziyade genilemesini ve mesaha almasn grmekle bahtiyarm. Bu hususta mttefik Balkan
devletlerini sevk ve idare eden zevatn byk hizmetleri ve muvaffakiyetleri ve ittifaka ballklar ayan
takdirdir. Bugn, bu ekliyle dahi hepimizin memnuniyetini mucip olan Balkan birleik vaziyetinin, birgn birok
kimselerin htralarndan bile geirmedikleri mtekmil ekli alacana itimadm berkemaldir.

Bu yksek ideale giderken mttefik devletlerin banda bulunan zevatn himmetlerine, matbuatn dahi byk
hizmetlerinin sebkatetmekte olduunu mahede etmekteyiz. Balkan milletleri matbuatnn bu yksek ideali
kendi idealleri telkki etmelerini ve bu idealin tahakkuku iin btn imknlarla almalarn kendilerinden
temenni ederim. Matbuatn imdiye kadar ayn suretle vazifesini ifa etmi olduunu da tekrar etmeliyim.
Dnyada imdiye kadar, baka baka milletlerin nyon yaptklar ve asrlarca beraber yaadklar, tarihte
grlmtr. Bizim kurmak istediimiz nyonun tarihte gemi olan nyonlarn ok fevkinde olmasn isteriz.
Tarihi bu kadar yksek bir idealin esas temel ta, yalnz geici politika esaslarnda kalmaz. Bunun esas temel
talar lzmdr ki, kltr ve ekonomi cevheriyle dolu olsun. nk kltr ve ekonomi her trl siyasete istikamet
veren bazlardr.
Herhalde beklediimiz parlak gnler, bizlerden dahi uzak deildir. Bizden sonra gelecekler ise tabi o gnlerin
parlakln bahtiyarlklarla tespit edeceklerdir.
Ulus: 28 ubat 1938

***
BURSADA BR KONUMA
(11. III. 1938)
elik Palasta erefine verilen ziyafette sylenmitir.

Geen gn bana zrhl mdafaa hatlarndan bahsediliyordu. Faraza Maginotdan... Benim kanaatim belki biraz
aykr decek ama... Israr ederim ki, bu hatlarn faydasna inanamyorum. Zira harbi insan yapar. Binaenaleyh
insann toprak stnde bulunmas lzmdr. Kstebek gibi toprak altnda, beton borularda veya zrhl kulelerde
oturtulacak bir kuvvet, evvelden harb harici edilmi bir kuvvet addedilmelidir. Manevra kabiliyetini kendi
kendine imha etmi olmakla bir harbte malbiyetten baka ne kazanlabilir, bilmem...
Son Balo Nizamettin Nazif, s. 24

***
TRKYE CUMHURYET ORDULARINA MESAJ
(29. X. 1938)
Ankara Hipodromunda yaplan geit resminden nce Babakan Cell Bayar tarafndan okunmutur.

Zaferleri ve mazisi insanlk tarihi ile balayan, her zaman zaferle beraber medeniyet nurlarn tayan
kahraman Trk ordusu!
Memleketini en buhranl ve mkl anlarda zulmden, felket ve musibetlerden ve dman istilsndan nasl
korumu ve kurtarm isen Cumhuriyetin bugnk feyizli devrinde de askerlik tekniinin btn modern silh ve
vastalar ile mcehhez olduun halde vazifeni ayn ballkla yapacana hi phem yoktur.
Bugn, Cumhuriyetin onbeinci yln mtemadiyen artan byk bir refah ve kudret iinde idrk eden byk
Trk milletinin huzurunda kahraman ordu, sana kalbi kranlarm beyan ve ifade ederken byk ulusumuzun
iftihar hislerine de tercman oluyorum.
Trk vatannn ve Trklk camiasnn an ve erefini, dahil ve haric her trl tehlikelere kar korumaktan
ibaret olan vazifeni her an ifaya hazr ve amade olduuna benim ve byk ulusumuzun tam bir inan ve itimadmz
vardr. Byk ulusumuzun orduya bahettii en son sistem fabrikalar ve silhlar ile bir kat daha kuvvetlenerek
byk bir feragati nefs ve istihkar hayat ile her trl vazifeyi ifaya mheyya olduunuza eminim. Bu kanaatla
kara, deniz, hava ordularmzn kahraman ve tecrbeli komutanlar ile subay ve eratn selmlar ve takdirlerimi
btn ulus muvacehesinde beyan ederim.
Cumhuriyet bayramnn on beinci yl dnm hakknzda kutlu olsun.
Ulus: 30 Ekim 1933

***

TRK NKILP TARH ENSTTS YAYINLARI: 1

A TA T R K N
SYLEV VE DEMELER
III
(1918 1937)
(AIKLAMALI DZN LE)
5. BASKI

2006

ATATRKn Trk ve yabanc gazete muhabirlerine syledii Demelerin tam metinleri gazeteler ve ajans haberleri
karlatrlarak tesbit edilmi ve bu kitaba alnmtr.

Bu cilt, Nimet Arsan tarafndan derlenip Trk nklp Tarihi Enstits tarafndan 1961 ylnda 2. basm yaplan
Atatrkn Sylev ve Demeleri I adl esere, Sadi Borak-Utkan Kocatrk tarafndan derlenip yine ayn enstit tarafndan
1971 ylnda yaynlanan Atatrkn Sylev ve Demeleri V adl eserlerdeki Meclis konumalar eklenmek suretiyle ofset
basm olarak oaltlmtr.

NDEKLER
Tarih

Sayfa

Mondros Mtarekesinin Tatbik Tarz ......................................................... 18.XI.1918

Tekilt- Millye........................................................................................... 11.X.1919

Kuvay-i Millyenin Vaziyeti Hakknda ....................................................... 13.X.1919

Harekt- Millyenin Karakteri ................................................................. 24-25.X.1919

10

Kuvay-i Millyenin Vaziyeti ......................................................................... 25.X.1919

17

Epoka Gazetesi Mmuhabirinin Yazl Sorularna Cevap ............................. 30.XII.1919

19

Milliyetperverler ve Haric Yardm .............................................................. 10.V.1920

20

Sulh artlar Hakknda ................................................................................ Ocak 1921

21

Trk stikll Dvasnn Mahiyeti ................................................................... 17.1.1921

21

Vaziyet-i Umumye ........................................................................................ 6.II.1921

25

Londra Konferans Hakknda ......................................................................... Mart 1921

27

Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu Gnne Ait Hatralar................ 22.IV.1921

28

Asker Vaziyet Hakknda .............................................................................. 15.V.1921

34

Sakarya Muharebesine Hareketinden Bir Gn Evvel Amerikan Milletine

Bir Mesaj stenmesi zerine .................................................................... Austos 1921

35

Trkiye Trklerindir.................................................................................. Austos 1921

38

Trkiyenin Sulh artlar Hakknda Sorulan Bir Suale Cevap ....................... 11.1.1922

39

Hayatna Ait Hatralar .................................................................................. Ocak 1922

39

Ordu lerinin Hzla Yaplmas in Kurulan Encmen Hakknda .................. 22.1.1922

50

tilf Devletlerinin Trkiye ile Yunanistan tilfnda Tavassutlar ................. 23.1.1922

51

23 Nisan Mill Bayram .............................................................................. 23.IV.1922

53

Umum Vaziyet ............................................................................................ 18.VI.1922

53

Umum Vaziyet ............................................................................................. 21.VI.1922

54

Son Taarruz Hakknda ................................................................................. 21.IX.1922

56

Sulh artlar .................................................................................................. 22.IX.1922

61

Son Zafer Pakknda ....................................................................................... 24.IX.1922

63

Byk Zafer ve Trakya ................................................................................. 25.IX.1922

64

Byk Zaferin Yaratt Yeni Vaziyet .......................................................... 26.IX.1922

65

Byk Zaferin Yaratt Yeni Vaziyet ......................................................... 26.IX.1922

66

Sulh Hakknda ................................................................................................. 4.X.1922

67

Byk Zaferin Yaratt Yeni Vaziyet ......................................................... 13.X.1922

67

Trkiyenin Sulh artlar Hakknda ............................................................. 24.X.1922

69

Sulh artlar, ve D Siyas Meseleler ......................................................... 2.XI.1922

70

Bartan Sonra ................................................................................................ 6.XII.1922

73

Tarih

Sayfa

Sulh ve nklp ............................................................................................. 12.XII.1922

73

ngiltere le likiler ve Bar Konferans ...................................................... 22.XII.1922

77

Sulh Gayeleri ve Konferans KapitlasyonlarMusul Meselesi ............... 25.XII.1922

77

Napolyon, Harp ve Sulh .................................................................................. 23.1.1923

80

Lozan Sulh Konferans .................................................................................... 30.1.1923

81

Trkiyenin stedii Sulh ................................................................................ 1.II.1923

83

Bar Grmelerinin Kesilmesi Hakknda ...................................................... 5.II.1923

83

Lozan Konferansnn nkta Hakknda ............................................................ 6.II.1923

84

Yeni Seim ve stanbul ................................................................................ 11.IV.1923

84

ttihad ve Terakki Frkas Hakknda............................................................. 14.IV.1923

85

Sulh Mutlaka Olacaktr .................................................................................. 8.VII.1923

86

Sporun Gayesine Dair ............................................................................... 16.VIII.1923

86

Trkiyede Cumhuriyet ve arkllk, Garpllk Meselesi ............................. 27.IX.1923

86

Kltr Hakknda ............................................................................................ 29.X.1923

89

stanbul Halk ve Cumhuriyet ........................................................................ 4.XII.1923

93

nn Zaferinin Yldnm Dolaysyla ........................................................ 10.1.1924

95

Hilfetin Lav ................................................................................................ 4.III.1924

97

Yunus Nadiye Verilen Mlakat .................................................................... 7.IV.1924

97

Hilfet ve Yabanc Din Messeseler Hakknda............................................... 4.V.1924

102

Trkiye-Fransa likileri ve Hilfetin Kaldrlmas Hakknda ...................... 25.XI.1924

104

Cumhuriyetin Birinci Yldnm Mnasebetiyle ......................................... 31.X.1924

106

Siyas Frkalar Hakknda ............................................................................. 11.XII.1924

109

Konya ve Konyallar Hakknda ...................................................................... 22.X.1925

111

Falih Rfk ve Mahmut Beye Mlakat ........................................................ 13.111.1926

111

Trk Ocaklar Delegelerine ........................................................................... 26.IV.1926

118

Hava Kuvvetlerimizin Kuvvetlendirilmesine Dair .......................................... 8.VI.1926

118

zmir Suikast Teebbs Hakknda ............................................................... 19.VI.1926

119

zmir Suikast Teebbs Hakknda ............................................................... 27.VI.1926

119

Trk Demokrasisi Hakknda ........................................................................... 8.III.1928

120

Kendi Hastal Hakknda ............................................................................ 12.III.1928

120

Lozan Bar Antlamas Dnm Yl Nedeniyle kranlarn Sunan niversite

Genlik Kuruluna Deme ............................................................................. 24.VII.1928

121

Yeni Trk Harfleri Hakknda ..................................................................... 23.VIII.1928

121

Byk Zafer Hakknda ............................................................................... 30.VIII.1928

122

stanbul Halk ve Yeni Trk Harfleri ........................................................... 16.IX.1928

122

Atatrk ve nklp ......................................................................................... 30.XI.1929

123

Yunan Gazetecilerine Deme ......................................................................... 30.X.1930

129

Sivas Yolunda .............................................................................................. 19.XI.1930

129

Tarih

Sayfa

Trk Ocaklar Hakknda . ............................................................................. 25.III.1931

130

Newyorktan stanbula Uan Amerikal Tayyareciler Hakknda................. 3.VIII.1931

130

Newyorktan stanbula Uan Amerikal Tayyarecilere Deme ................ 3.V111.1931

131

Keriman Halisin Dnya Gzeli Seilmesi .................................................. 3.VIII.1932

132

Dnyann Siyas Durumu .............................................................................. 27.IX.1932

133

Trk Kadnnn Haklar ................................................................................. 30.VI.1933

136

Lozan Sulhu ................................................................................................. 24.VII.1933

136

Yeni Vaziyet ................................................................................................. 21.VI.1935

137

Trk-Yugoslav Dostluu Hakknda ............................................................... 29.X.1936

140

Yeni Hkmet Program Hakknda ............................................................... 11.XI.1937

141

Hatay stiklli Hakknda ................................................................................ 1.XII.1937

142

AIKLAMALI DZN ................................................................................................

143

MONDROS MTAREKESNN TATBK TARZI

(18. XI. 1918)
tilf devletlerinin Mondros Mtarekesini tatbik tarzlarna ne mna vermek lzmdr? Bu hususta millete terettp eden vazife ne
olabilir? Meclis-i Mebusan milleti tamamiyle temsil etmekte midir?
Vakit gazetesi muhabirine deme.

Muharririmiz, drt sene devam eden harb-i umum iinde milletimizin gsterdii azm metanet ve fevkalde
fedakrlklara nazaran bugn akdettiimiz mtarekeden sonra tilf devletlerinin Osmanl istiklline riayet
edeceklerine phe edilemezse de mtareke mukavelenamesinin bizim tahmin edemediimiz bir ekilde tefsir ve
tatbik edilmekte olduu grldnden bahsetmi ve Mustafa Kemal Paaya tilf kumandanlarnn bu tarz-
hareketine ne mna vermek lzm geleceini sormutur.
Mustafa Kemal Paa, bu suale u tarzda cevap vermitir:
Hkmetimizle mtareke akdeden devletlerin ve bu devletler namna mtareke artnamesini yapan
Britanya hkmetinin Osmanllara kar olan hsnniyetlerinden phe etmek istemem, eer mezkr artname
ahkmnn tatbikatnda suitefehhm mucip olacak cihet grlyorsa bunun sebebini derhal anlamak ve
muhatablarmzla anlamak lzmdr. Bittabi bu vazife hkmetlere terettp eder. Benim bildiime gre
hkmetimiz bu bapda icabeden teebbsatta bulunmu ve bulunmaktadr.
Yalnz benim anlayamadm bir cihet varsa... bu teebbsat neden milleti tatmin edici netayi
vermemektedir? Buna sebep olarak imdi hatrma gelebilen nokta udur: iki hkmet ricali beyninde
bilmzakere takarrr ettirildikten sonra, emr-i icras lzm gelen hususat, asker kumandanlara terkolunur.
Halbuki bu hususta askerler deil, diplomatlar hal-i faaliyette bulunmak lzmdr.
Bu hususta millete terettp eden vazife ne olabilir?
Malmu liniz millet dorudan doruya umur-u devlete karmaz. Vekilleri olan heyet-i mebusann
itimadna mazhar bir hkmetin netice-i icraatna intizar eder. O halde bu hususta milletin en byk vazifesi
mebuslar vastasiyle, her suretle ayan- emniyet ve itimat bir hkmetin mesned-i kuvasn tekil etmektir.
Bugnk Meclis-i Mebusann milleti tamamiyle temsil edemedii hakknda ortalkta kl- kal vardr. Bu
bapta fikr-i liniz ne merkezdedir?
Bence bilhassa iinde bulunduumuz bu mkil ve pek nazik zamanda bu gibi kl- kaller katiyen tecviz
edilemez. Bu kl- kaller hayat- merutiyet iin pek muzrdr. Bundan her merutiyetperver Osmanlnn suret-i
katiyede mcanebet etmesi en byk vazife-i vataniyemizdir. Bugnk mebusann birtakm tesirat altnda
intihap edilmi olduu hakknda kl- kal edenlere u noktalar hatrlatmak lzmdr. Evvel emirde yaplan
dedikodular iin zemin- zaman hibir suretle msait deildir. Sonra aleltlak her memlekette bu gibi intihabat
icra edilirken araya birtakm tesiratn kart da inkr edilemez. Bunlardan sarfnazar Osmanl milletinin timsali merutiyeti bugnk meclis-i mebusanmzdr. Bu heyeti vcude getiren azann intihap olunduklar devairden
bir ksm elyevm yeni bir intihap icrasna msait olmyan bir vaziyet-i fevkalde iinde bulunmaktadr.
Binaenaleyh sadece bu noktay dnmek, bu meseleyi daha ziyade tamikten dolay tahadds edebilecek
fenalklar gsterir. Her halde millet ve memleketimizin pek ziyade muhta olduu sulhu takarrr ettirecek
hkmetin halihazrdaki Meclis-i Mebusanmza istinat etmesi bir zaruret tekil etmektedir.
***
TEKLTI MLLYE
(11. X. 1919)
Tekilt- Millyenin kuvvet ve mul Tekilt- Millye ve ttihatlk Tekilt- Millye ve ansr- gayr- mslime
Tekiltn ecnebilerle mnasebeti Tekilt- Millye ve intihabat Mustafa Kemal Paann mebusluu.
Yenign gazetesinin Sivasta bulunan husus muhabiri ile mlkat.

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tekiltnn kuvvet ve derece-i mul nedir?

 Mtarekeden sonra millet iki byk felket altnda kalmt. Bunlarn birincisi vatan ve milletin duar
olduu hakiken muameleler, ikincisi de hkmet-i sabkann bu tearruzat esnasnda deta Yunanllarla terik-i
mesi eder gibi hareket etmesidir. Bu iki byk sebep memleketin her tarafnda bir galeyan- intibah vcuda
getirdi. Memleketimizin her ksmnda icra-i tesir etmi olan ayn esbap ayn maksat urunda her yerde tekilt-
millye vcuda getirilmesini inta etmi ve nihayet btn bu mteferrik tekilt ittihat ederek memlekete mil
olmutur.
S Tekilt- Milliyettin ittihat tahrikat olduuna dair bir rivayet var. Bu husustaki mtala-i devletleri
ne merkezdedir?
C Tekiltmzn ne gibi avamil-i millyeden doduunu izah ettim. Binaenaleyh esas maksadmz vatan ve
milleti kurtarmak olduuna gre karmzda iki muhasm zmre bulunmas pek tabii idi. Bunlarn biri menfi-i
ahsiyesine menfi-i umumiyeyi feda eden hkmet-i sabka, ikincisi de inkrazmz bekleyen birtakm dahil
dmanlarmzdr. Bunlar cihan nazarnda harekt- millyeyi kirletmek ve kendilerini kurtarmak iin zaman icab
kuvvetli bir silha malikti. Bu silh ise ittihatlk iftiras idi. Fakat gerek fiiliyat-i millyemiz ve gerekse
hkmetin tebeddlnde gsterdiimiz bitaraflk cihan efkr- umumiyesinde ihtirasat- sefileden ne kadar
mnezzeh olduumuzu ispat etti. Bize ittihat deyenler unutuyorlar ki harekt- millye btn millet tarafndan
icra edilmektedir. Eer iin iinde ittihatlk olmak lzm gelse btn millet ittihatlkla itham edilmi olur.
Fazla olarak gerek imdiye kadar nerettiimiz beyannamelerle ve gerekse umum kongrede kabul edilen yemin
suretiyle, hibir frkaya mensup olmadmz ve ittihatlkla alkamz bulunmadn kinata iln ettik. Hatt
zat- ahane bile son beyannme-i hmyunlarnda tekilt- millyenin mnhasran esbab- millyeden mtevellit
olduunu, iln buyurmulard. Fakat Ferit Paa hkmeti yalnz millete deil, (Tan) gazetesi muhabirine de
Anadolu harektnn ittihat tahrikatndan mtevellit olduunu syledi. Artk byle bir iddiaya nasl ehemmiyet
verilebilir? Hatt son zamanlarda Boleviklii de aleyhimizde bir silh gibi kullanmak isteyen Ferit Paa,
Trabzon ve Samsundan Anadoluya akn akn Bolevikler geldiini de vilyetlere resm telgraflarla tebli ederek
iln etmek garabetinde bulunmutu.
S Tekilt- millyenin ansr- gayr- mslime aleyhinde birtakm temaylt olduuna, dair de bir rivayet
vardr. Bu husustaki fikr-i devletleri nedir ve tekilt- millye ile ansr- gayr-i mslimenin mnasebat ne
merkezdedir?
C Her eyden evvel unu sylemek isterim ki tekilt- millyenin ansr- gayr- mslime aleyhinde hibir
fikr-i muzmeri yoktur. Filvaki birtakm gayr- mslim ansrn devlet ve milletimiz aleyhinde baz tahrikat ve
teebbsata giriecek kadar temaylt- muzire besledikleri vaka ile sabit olmusa da hakk- meruuna istinat
eden milletimizin skn ve ciddiyeti karsnda hibir netice elde edemiyeceklerini hissetmee baladklar
memul addolunabilir. Bu takdirde arada hibir sebeb-i zddiyet kalmyacaktr. Biz onlarn her trl hukuk-u
tabiiyetlerini tamamiyle temin ederek beynel anasr bir mvazenet ve ahenk ihyasn mekaasd- esasiyemizden
addedeceiz.
S Ecnebilerle mnasebetiniz nasldr?
C imdiye kadar gerek tesadfen ve gerekse Anadolu ahvalini tetkik iin memuren bu havaliye gelen
muhtelif milletlere mensup ecnebilerden bir oklariyle temas edildi. Bunlarn bize syledikleri ilk ihtisasat
uzaktan mthi bir heyula gibi tasavvur ettikleri Anadoluyu bilkis en ayan- dikkat bir skn ve asayi iinde
grmekten mtevellit hayretlerine dair oluyordu. Bilhassa tekilt- millyenin vsat ve ehemmiyetiyle milletin
vahdet-i azimkrnesini gzleriyle grp metalib-i umumiyemizi etrafiyle tetkik ettiklerinden mal-i millyemizin
meruiyeti ile tekiltmzn nezahet-i mneviyesi hakknda mensup olduklar memleketler efkr- umumiyesine
mkerreren raporlar yazmaktan hli kalmadlar. Bu suretle bugn Avrupa ve Amerikada hakikatin inkiafa
baladn grmekle memnun oluyoruz.
S Alelumum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin alelhusus Heyet-i Temsiliyenin intihabat esnasndaki vaziyeti
ve tarz faaliyeti ne olacaktr?
C Cemiyetimiz bir frka-i siyasiye deildir. Bu sebeple intihabat esnasnda ne alelumum cemiyetin ve ne de
alelhusus Heyet-i Temsiliyenin dorudan doruya hibir faaliyet ve mdahalesi olmyacaktr. Bu sebeple bu
meselede bize terettp eden vazife hukuk-u medeniyeden mstefit olan evld- vatandan her ferde mterettep

vazife-i millyenin tamamiyle ayndr. Yalnz bizim bu hususta fazla olarak syleyebileceimiz yegne bir sz
varsa o da milletin heyet-i umumiyesini temsil edip en mhim mukadderat- millyemiz hakknda muayyen
birtakm esasata malik olduumuzdan bu esasat mdafaa edecek ve bunlara tarafdar olacak bir ekseriyet-i
mebusan intihap edilmesini temenniden ibarettir.
S Zat- liniz mebuslua namzetliinizi koyacak msnz?
C Ben srf vatan ve milletime byle bir dakika-i tarihiyede tamamiyle hasr- vcut edebilmek gayesiyle
meslek-i mukaddesimden ayrlp sine-i millete tevdi-i mevcudiyet ettim. Bunu yaparken alelade bir ferd-i millet
olarak elimden gelen her fedakrlktan geri kalmamak azminde idim. Binaenaleyh tamamiyle milletimin irade-i
umumiyesine tabi ve mnkaadm. Eer millet beni mebus intihap etmek arzusunu izhar ederse maalmemnuniye
kabul ederim. Fakat kendiliimden hibir teebbste bulunmyacam.
*

KUVAY- MLLYENN VAZYET HAKKINDA

(13. X. 1919)
Tasvir-i Efkr gazetesi bamuharriri Velit Ebzziyann telgrafla sorduu sorulur ve Mustafa Kemal Paann cevaplar:
Deraliye, 13. 10. 1919

Sivasta Mustafa Kemal Paa Hazretlerine

Muhterem Paam; ka gndr zat linizle matbuat heyeti namna muhabere ediyorduk. Bugn de Tasviri
Efkr namna tasdi edeceim. Bervechizir bz sualler arzeyliyorum; maksat, Kuvayi Milliyenin vaziyeti
hakknda mmkn mertebe sarih malmat vermektir. Alnacak cevaplarn ajans vastasiyle Avrupaya
ektirilmesine allacaktr. Bu suallerden mnasip grlenlere yarnki nshaya yetitirilmek zere mmkn
mertebe abuk cevap vermenizi rica ederim.
1

Kuvayi Milliyenin vcuda gelmesinin ilk sebepleri nedir?

Tekilt milliye ne vakit balad?

Bugn ka vilyete hkm amildir?

Tekilt Milliyenin balca erkn kimlerdir?

Maksad aslisi nedir?

Maksad aslisini istihsal iin balca teebbsat nedir?

ntihabat hakknda fikri nedir?

Anadoluda intihabat tamamiyle serbest yaplabilecek midir?

ntihab nisb esas kabul olunur mu?

10 Avrupaca tekili mutasavver Ermenistan hududu hakknda ne dnyorsunuz?

11 Sizce Ermenistan hududu ne olabilir?
12 General Harbord ile ne mlakat ettiniz?
13 Kuvayi Milliyenin ikinci, nc derecede uzviyetleri iinde baz ittihatlar vardr deniliyor, ne
dereceye kadar dorudur?
14 ttihatlarn Kuvayi Milliye zerine tesir etmesi kabilmidir?
15 ntihabattan sonra Kuvayi Milliye ne ekilde kalacaktr?
16 Mstakbel hudutlarmz sizce ne olabilir?
17 Muhtasaran tercmei halinizi bildirir misiniz?
18 Mebus intihab iin namzetliinizi vazedeceiniz syleniyor, doru mudur? Nereden mebus kmak
istiyorsunuz?
19 Rfekanz meyannda baka kimler mebus olmak arzusundadr?
20 ehrinizde itilf mmessilleri var m, onlarla hali temasta msnz? Size kar vazu tavrlar nedir,
harekt milliye hakknda ne dnyorlar ?
21 stanbula mmessil tayin ettiiniz Vasf Bey ne vakit gelecektir, talimat nedir?
Tasviri Efkr Sermuharriri
Velit
Velit Beyefendiye

Paa Hazretlerinin telgrafnameniz muhteviyatna numara srasiyle bervehiati not ettirdii cevaplar
arzediyorum.
Cevat
1 Milletin maruz kald muamelt hakikenane.
2 Akebi mtarekede ve vatann her tarafnda hemen ayni zamanda.
3 Bugn Anadolu ve Rumeli vilyatnda tekilt milliyeden mahrum bir yer kalmamtr. Hkm umum
vatana amildir.
4 Tekilt milliyenin erkn masuniyet ve istiklli vatan iin kalpleri rpnan milletin umum gzide
evltlardr.
5 Maksad asl vatann tamamisini ve milletin istikllini temin etmektir.
6 Kuvayi Milliyeyi mil ve iradei mlkiyeyi hkim klmaa azmi kat ile karar vermi olan ve btn efrad
milleti cami bulunan tekilatmzdr. Nizamname ve beyannamemizde aynen musarrahtr.
7 ntihabata gayrimeru bir gna mdahalede bulunmayp milleti serbest brakmaktr. Yalnz cemiyetimiz,
esasatn kabul edenlerin intihapta muvaffak olmalarn temenni eder.
8 Evet yaplacaktr.
9 Bu defaki intihabatn mevcut kanuna tevfikan icras zaruridir. Ve zaten bu yolda da balanmtr. Temsili
nisb usul meclisi millinin halledecei bir meseledir.
10, 11 30 Terinievel 1918 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan aksam vatandan bir kar topran
Ermenistan hkmetine ilhakna millet katiyyen raz deildir.
13 Cemiyetimizde ittihat olarak kimse mevcut deildir. ttihatlk tarihe karmtr Hkmeti
merkeziyenin, garbn hatay siyasisi onlarn ihyasna sebebiyet vermedii takdirde millet bunun ihyasn derhatr
bile etmiyecektir. Buna dair Heyeti Temsiliyenin yeni bir beyannamesi bu gece Matbuat Cemiyeti Riyasetine
keide edilecektir.
14 Kuvayi Milliyemizin hkimi messiri ancak millet ve makasd liyei milliyedir. Baka hibir fert veya
cemaat messir olamaz.
15 Kuvayi Milliyenin ekli atisi, meclisi mill, emniyet ve serbesti ile vazifei teriiye ve murakabesini ifaya
muvaffak olduktan sonra bir kongre ile tayin edilecektir. Bu husus nizamnamemizin son maddesinde musarrahtr.
16 Mstakbel hudutlarmz bizce 30 Terinievel 1918 tarihinde mtareke aktedildii gnde fiilen sahip
kaldmz huduttur.
18 Mebuslua namzetliimi vazetmedim ve etmiyeceim ve fakat millet herhangi bir yerden beni
mebuslua intihap ederse maaliftihar kabul ederim.
19 Rfekam da aynen benim gibi dnmektedirler.
20 ehrimizde tilf mmessilleri yoktur. Ancak muvakkaten gelip geen tekmil Avrupa ve Amerika
devletlerine mensup memurini siyasiye ve askeriye ile vukubulan husus mlakatlarda tekilt ve harekt
milliyemizin mahiyeti meruasn tamamen tasdik ve takdir eylemilerdir.
17 Paann tercmeihali muhtasaran bervehi maruzdur:
Rum 1296 (Mild 1881) tarihinde Selnikte tevellt ederek rt tahsilini Selnikte, idad tahsilini
Manastrda, Harbiye ve Erknharbiye tahsillerini Dersaadette ikmal ile 1905 senesi Erknharbiye Yzbal ile
neet etmi ve 1907 senesine kadar Suriyede ve Kolaas olduktan sonra 1911 senesine kadar Makedonyada
bulunmular; bu mddet zarfnda Ordu Erknharbiyesinde, Redif Frkas Erknharpliinde, Ordu ve Kolordu
Erknharbiyesinde ve Selanik Zabtan Talimgah Kumandanlnda ve imendifer Hatt Mfettiliinde ifay
vazife eylemilerdir. 31 Mart hdisesi zerine Selnikten Dersaadete hareket eden kuvvetlerin Erknharbiye

Reisliinde ve 1910 da Arnavutlukta icra edilen harektta, Harbiye Nazr Mahmut evket Paann Erkanharbi
olarak bulunmu ve 1910 da Picardie (Pikardi) manevralarn takip iin Fransaya azimet etmitir. 1911 senesinde
Erknharbiye-i Umumiye Dairesine memur edilmi ve oradan talya muharebesi mnasebetiyle Trablusgarbe
giderek bu harbin nihayetine kadar Sirenaik mntakasnda Derne kuvvetleri Kumandanln ifa eylemi ve bu
esnada Balkan muharebesi balam ve Bulgarlarn atalca hattna geldikleri bir zamanda stanbula avdet ederek
Geliboluda Kuvayi Mrettebe Erknharbiyesi Harekt ubesi Mdr ve Bolayir Kolordusu Erknharbiye Reisi
olarak Balkan Harbine itirakle Edirne zerine mezkr kolordu ile hareket etmi ve Dimetoka havalisinin
istirdadnda bilfiil bulunmulardr. Balkan Harbini mteakip Sofya, Belgrat, etine Ataemiliterliklerini ifa
etmek zere, Sofyaya memur ve orada Kaymakamla terfi edilmitir. Harbi zailin ilnn mteakip Tekirdanda
yeni teekkl eden On Dokuzuncu Frka Kumandanlna tayin olunmulardr. Maydos ve havalisi mntakas
Kumandanln ifa ettikten sonra mezkr frka ile bu mntakada bulunduklar srada Arburnu Kuvvetleri
Kumandanln deruhde eylemi ve bunun neticesinde Miralayla terfi etmilerdir. Bilhare Anafartalar Grupu
Kumandan olmu ve ngilizlerin ekilmeleri zerine On Altnc Kolordu Kumandan olarak Edirneye ve orada
bir ay kaldktan sonra Diyarbekir, Bitlis, Mu havalisine ayni numara ile Kolordu Kumandan olarak gitmi ve
mezkr cephede mirlivala terfi ettirilmilerdir. Tahat eden kinci Ordu dahilinde Bitlis ve Muu be gn
muharebeden sonra Ruslardan istirdat eylemi ve bir mddet sonra kinci Ordu Kumandanl Vekletine ve az
bir mddet sonra Hicaz Kuvvei Seferiyesine Ordu Kumandan olarak tayin olunmu ise de ama kadar gittikten
ve Sina cephesini tefti eyledikten sonra Medineye gitmelerine hacet grlmediinden kinci Ordu
Kumandanlna asaleten tayin edilerek Diyarbekire avdet olunmu ve 1917 senesinde Halepte tahat eden ve
General Falkenhayn taht idaresinde bulunan grupa dahil olan Yedinci Ordu Kumandanlna tayin edilmilerdir.
Marnileyh ile harekt harbiyede aralarnda ihtilf nazar hsl olduundan ye hkmet de noktai nazarlarn
tervi etmediinden mezkr Ordu Kumandanlndan istifa ve mteakiben tayin klnd kinci Ordu
Kumandanln da kabul etmiyerek stanbula avdet etmilerdir. Bu mddet zarfnda veliaht bulunan zatn
refakatinde olarak Almanya Karargh Umumisine ve Alman garp cephesine seyahat eylemilerdir. Veliahdn
padiah olmalar zerine ifah ve musrrane irade ile Falkenhaynn malp brakt Nablus civarndaki Yedinci
Orduya tekrar gitmi ve vrudundan on be gn sonra vukubulan umum ngiliz taarruzunda bu orduyu Halebe
kadar ricat ettirdii srada padiaha Fahri Yaver olmutur. Halep muharebesini mteakip Yedinci ve Adana
havalisinde bulunan kinci Ordulardan mrekkep Yldrm Grupu Kumandanln deruhde ve badelmtareke
stanbula avdet eylediler. Son zamanda malm olduu vehile nc Ordu Mfettiliiyle ark Anadoluda
bulunduklar esnada 8 Temmuz 1919 da silki askeriden istifa etmilerdir.
Nutuk, cilt: III (Vesikalar) s. 1084-1088, 1967

***
HAREKT-I MLLYENN KARAKTER
(24/25. X. 1919)
Harekt Millyenin banda bulunanlar Harekt- Millye ve millet Harekt- Millye ve ttihat ve Terakki Harekt-
Millyenin banda bulunanlarn maksad Dnya milletleri ve Harekt- Millye Trk halknn cevheri Siyas cidal ve itima
mesai.
Amasyada Tasvir-i Efkar muhabiri Ruen Eref ile mlakat.

Dn akam siz yorgundunuz, biz de meguldk, iyi gremedik. Bu harektn bandan beri bizimle
bulunmu olsa idiniz ok mhim yerler ve hdiseler grecektiniz. Sizin iin faideli bir tetebbu sahas olacakt.
imdilik ilk safha kapanmtr dedi.
Hakknz var efendim. Bu yalnz benim iin deil, harekt- millyenin esasn bilmek ihtiyacnda olan
btn millet iin, bilhassa stanbul iin ok faideli olurdu. Hem de byle bir vakann safhalarn tesbit
edebilmek tarih iin de lzumlu olabilirdi. Fakat o vakit imkn bulunmad. Bununla beraber yine baz eyler
renebilir, grlebilir! dedim.
Dorudur. Fakat daha evvelden anlalsa ve anlatlsayd, daha iyi olurdu. Mesel bu hareketle alkadar
olduumuz iin bundan bir iki ay evvel bizi mceraperestlikle itham eden bir iki stanbul gazetesi, isterdim,
yakndan temas etseydi de iin hakikatini kefedip ona gre tarif etseydi... Milletin, hakkn aramasna, bir iki kii

maceraperestlik dediler. O hakk istirdat iin alanlar da maceraperest birer muhteris oldu. Fakat durup
dururken macera yaratmaa, maceraperest olmaa, bilmem ki, lzum ve ihtiya var myd? Bu maceraperest
denen insanlarn rtbeleri mi eksikti ? ahs haysiyetleri mi haleldar olmutu ? A m kaldlard, yoksa ahs
istikballeri ksufa m uramt? Hayr, deil mi ya? Her eyleri yerli yerinde idi. O halde, bilhassa bir harb
yorgunluundan sonra istirahata muhta bir kimsenin byle kalkp da maceralar, gaileler yaratmaa ihtiyac
yoktu. Halbuki milletin ve memleketin istikbal ve erefi mevzuubahs oluyordu. Bu mesele her dncenin
fevkindedir. Millet ve memleketin sayesinde kazanlan rtbe ve refahn bir ehemmiyeti, bir kudsiyeti vardr. Biz
bunlardan ancak yine bu aziz millet ve memlekete borlu olduumuz son bir vazife-i namusu ifa iin ayrldk.
Milletin kendi hayatn kurtarmak, kendi meru hakkn mdafaa etmek iin kard sese itirak etmek her
kendini bilen vatandan vazifesidir. Eer bu millet, bu memleket paralanacak olursa umum erefsizliin enkaz
altnda unun, bunun ahs erefi de para para olur. Biz o umum erefi kurtarabilmek iin harekete gelen
millete ruhumuzla itirak ettik, itirakimize mni olabilecek ahs rtbeleri, mevkileri de umum erefi
kurtarmaa matuf bir gaye uruna feda ettik. Milletin hakk- hayat ve istikllini talep etmesi birka kii
tarafndan, leme gya hkmete kar bir isyan mahiyetinde yutturulmaa alld. Bir iki kiiyi de mevvik
olarak gsterdiler. Halbuki getiiniz yerlerde de bizzat grmsnzdr. Nufuz-u hkmet, kavnin-i hkmet
her yerde muta deil midir?
Eer konutunuzsa ahalinin arzusu nedir? Bizzat kendi azndan duymadnz m? u halde bu, ahs bir isyan,
bir siyaset manevras telkki edilemez, deil mi ya? Bu hareket milletin bir arzusudur. Hatt, bir ihtiyacdr. Bu
arzu ve ihtiyac tevlit eden ey de ehas deil, bizzat hdisattr. Devletin vahdet ve istikllini tehdit eden nmeru
birtakm ihtirasat, topraklarmza, hibir hakka mstenid olmakszn vuku bulan taarruzat, tehlike karsnda
millete birlemek lzumunu duyurmutur. Byle bir harekete macera demek, bu hareketi takdir edenleri
mceraperestlikle telkip etmek gafillik, garazkrlk deil midir? Fakat byle ahs eylerle uralacak vakitlerde
deiliz. Byle birtakm di, baya eylere zamann nezaketi msait deildir. Bence muhalefet ayan- hrmettir.
nk o da bir tetebbu, bir itihad muhassalasdr. Fakat edilecek itirazlar makul ve mutedil ve meru sebeplere
mstenit olmazsa muhalefet mptezel olur dedi.
Bir sigara yakt. Bir kahve istedi. Elinden hi drmedii tesbihi hzl hzl ekiyordu.
Fakat Paa hazretleri, bu harekete itiraz edenler bunu bir frka manevras eklinde gryorlar. Onun
iin umuma mil kudsi bir mahiyette telkki etmek istemiyorlar.
Byle bir zamanda frka manevras yapmak caiz mi? Memleket olmazsa frka ka para eder. Evvel
memleket selmete kmal ki frkalar da ondan sonra bir siyas, bir itima esasa, itihada ibtina ederek teekkl
edebilsin. Frka manevras demek ne demek? Bu bir frka manevras olsayd, Sivas kongresine memleketin her
kesinden, Ferit Paa kabinesinin gayet sk tedabir-i muhafazakrenesine ramen mntehap mmessiller itirak
eder miydi? Anadolunun arzu ve ihtiyacna tevafuk etmeyen bir harekette Anadolunun t gbeinde barnmak,
mzaheret grmek mmkn myd? Hibir tarafta cebir ve tehdit alimi grld m? Karya geip te gzlerini
yumarak ve kim bilir hangi hasis ve merdut menafi uruna bhtan savuranlardan bir ikisi Kongreye itirak
etseydiler frkalarna, itihadlarna baklmakszn ayn memleketin lzumlu ve faydal evld gibi kranla kabul
edildiklerini greceklerdi. tirazlar kemal-i huls ile dinlenecekti. Milletin umumen hakkn talep etmesine frka
manevras denir mi?... Demek doru mudur?
hya edilmesinden en ziyade itinap olunan ey ttihad ve Terakki frkasdr. Bir kere kongreye itirak eden
azann her biri katiyen byle bir teebbste bulunmyacana dair yemin etmitir. Yemin mukaddes bir taahht
demektir. Sahib-i namus olan bir kimse verdii szden nkl etmez. Dier cihetten, ttihat ve Terakki siyeseti
itibariyle de ifls etmitir, yle deil mi? O frkaya mensup olan zevat mevki-i iktidarda iken milletimizin
ihtiyacna, mizacna teallk etmeyen istilcyne bir politika takip ettiler. Kendi topra himmet ve itinaya
muhta iken, bu milletin gzlerini baka noktalara tevcih etmee alan bir siyaset, tabi bir siyaset deildi.
Binaenaleyh iflsa mahkm idi. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin emeli ise o siyasetten dolay
bu hale gelen zavall memleketi ve topraklar nameru emperyalizm ve kolonizasyon siyasetleriyle istilya,
paralamaa alan yabanc ve mtecaviz kuvvetlere inetmemek!... Bu dnce ile hareket eden bir cemiyet
ruh ve sebeb-i mevcudiyeti itibariyle ttihat ve Terakki frka-i mnfesihasn tekrar diriltecek kabiliyette

deildir... Her hangi bir siyas frka bu fikrin ve bu programn adem-i lzumunu iddia edebilir mi? Her hangi bir
frka memleketin vahdet ve istikllini dstur- hareketinin birinci maddesi olarak kabul etmez mi?
O halde yle bir frkann, kendi emellerini tamamiyle muhafaza ederek bu gurupa dahil olmas mmkndr...
Bu kadar ak bir eye de ttihatlk ihyas, mevki-i iktidara gelmek hrs gibi bhtanlar savurmak faziletkrla,
vatandala yakmyacak bir izanszlktr. Ben, kendi hesabma, takip ettikleri siyasetin vatan ve millete muzr
olduunu yzlerine kar syleyip alenen muhalefette bulunduum insanlarn ve sistemlerinin tekrar mevki-i
iktidar ve meriyete gelmesine ve binnetice avkb- fecas u anda hepimizi dilhn eden dnk hallerin tekrar
idamesine mi alacam? Bunu hangi akl banda ve insaf yerinde adam dnebilir? Byle bir dnce
mantkla kabil-i telif deildir dedi.
Bunlar sylerken yz cokunluktan kzarmt. Ses ve kalar daha sert bir ifade almt:
Millete dost grnp de ilk frsatta iktidar mevkiine getikten sonra onun hakiki ihtiyalarn dnecek
yerde memleketi kendi istedii yolda gtren, lf anlamayan, salhiyettarlarn iradna kulak asmayan, millette
mevcut kuvvetleri ahsna balamaa alan kahraman yzl insanlardan hayli zarar ekildi. Onun iin baz
kimselerin bu trl tereddtlerde bulunmas mazur grlr. Kbuslarn teaddt ve temadisi arzu edilir ey
deildir. Netice itibariyle hem onlara zarar oluyor, hem de zavall millete!.. Bunu siz de takdir edersiniz.
Ancak beyanatnz ve beyanatnz takip edecek efaliniz bu tereddtleri izale edebilir. Bugn hi kimse inkr
edemez ki memlekete ve millete byk hizmet grmek tehalk iinde her fedakrl gze aldnz. Bu
fedakrlnz hemen hemen umum bir muhabbet ve krana mazhar oldu. Gerek sizi, gerek rfekanz bir
muhabbet ihata ediyor. Bunun temadisi ancak sizin elinizdedir. Millet pek ok zamandr kendisine hakikaten dost
olacak halis insanlardan mahrum kald iin u ackl gnlerde yardmna koan insanlar daima ayn fedakrlk,
ayn feragat iinde grmek ister. Onlar mnevi bir kuvvet halinde hfz ve takdis etmek ihtiyacndadr. Bu
kuvvetin muhafaza edilebilmesi de ancak ahs menafiin istihkariyle mmkn olabilir, itikadndaym.
Hrs- cah nice samimiyetlerin lmesine, nice iyi emellerin yar yolda krlmasna sebep olmutur.
Hrs- cahtan anlalan mna hkmette bir nezaret igal etmekse onun iin byle eyler yapmaa hacet yoktu.
stanbulda oturup almak o maksada vusul iin daha kolayd. Fakat millete hizmet etmek iin en salim
vastann her trl zahir alyiten vazgeip ancak sine-i millette bulunmakla, mnevi mkfat madd mkfata
tercih etmekle kabil olacan takdir edenlerdenim. Binaenaleyh hayatta muvaffak olmak iin, millete hizmet
etmek iin yalnz nezaret mevkii tutmak icap edeceini dnmedim. Hrs- cah dedikleri bu ise, bende ve
arkadalarmda byle bir ey yoktur. Bunu herkesin alenen bilmesini isterim. Deruhte ettiimiz vazife ok
mukaddestir. Onun kudsiyetine birtakm ihtirasat- ahsiye ile halel getirildiini hibirimiz arzu etmeyiz. Bizim
istediimiz ey bugne kadar hakkndan mahrum yaatlan, mevcudiyeti ehemmiyete alnmayan milletin hayata,
refaha mstahak bir kuvvet olduunu hkmetimize ve hkmetlere anlatmaktr. Bugn kinat itima inklbat
geirmektedir. Bu sahada ihraz olunan muvaffakiyat, cebbarlara veya lakaytlara teslim ettirilen haklar muharebe
meydanlarndaki muzafferiyat kadar, hatt daha mhimdir. Ancak bu mniyeyi anlayan ve anladm fiiliyatla da
ispat eden hkmetler herhangi bir frkaya mensup olurlarsa olsunlar milletin tevkr ve pana liyakat
kesbederler. Bunu anlamayp ta milleti hl kendi kafalarnn keyfine gre idare etmee kalkan kuvvetler artk
birer beldr. Bel ekmee de bu milletin artk tahamml kalmamtr. Millet yaplan ilere bizzat murakabesini
vazetmelidir: Hayata lyk olduunu leme bu suretle ispat etmeli, sonra lemden de hakk- hayatn niyaz
etmemeli, talep etmelidir!
Dnya milletimizin hayatna ya hrmet edip onun vahdet ve istikllini tasdik edecektir, ya da son
topraklarmz son insanlarmzn kaniyle suladktan sonra btn bir milletin nai stnde merdut hrs- istilsn
tatmin etmek mecburiyetinde kalacaktr. Bu trl bir vahete ise bugnk insanlarn asab artk tahamml
edemez. Milletin bu arzusunu anlayan rical-i hkmetin vazifesi gayet vazhtr: Milletinin emniyetini celbetmek,
samimiyetle, biltereddt almak, bizi masa banda hesaplamaa aracak ecnebi ricaliyle milletin arzusunu
aktan aa mnakaa etmektir.
Yemek vaktna kadar konuulan eylerin hulsas ite budur. Bu adamn da siyasi cereyanlar arasnda
bugnk istisnai mevkiini kaybetmemesini ok temenni ettim. leden sonra Amasya panayrnda pehlivan
grei vard. Oraya davetliydik. Meydanda byk bir ktle kendisini alklad. Bu tevecchten ok mteessirdi :

 Bak birader, byle milletten nasl ayrlrsn ? Bu palasparelerin iinde perian grdn insanlar yok mu?
Onlarda yle yrek, yle cevher vardr ki olmaz ey! anakkaleyi kurtaran bunlardr.
Kafkasta, Galiyada, urada burada arslan gibi arpan, mahrumiyete aldrmayan bunlardr. imdi bu
adamcazlarn seviyesini itimaen ykseltmek her hangi bir hkmetilik hrs- cahndan daha iyi deil midir?
Bu insan mcadelelerin yannda siyas mcadeleler baya kalrlar deil mi ya?
Siyas cidallerin ou bisddur. Fakat itima mesa her vakit iin msmirdir. Bizim mnevverler buna
almal. Neden Anadoluya gelip uramazlar ? Neden milletle dorudan doruya temasta bulunmazlar?
Memleketi gezmeli, milleti tanmal. Eksii nedir grp gstermeli. Milleti sevmek byle olur. Yoksa lfla
muhabbet fayda vermez dedi.
Hakknz var...

Kongrenin beyannmesini okudunuz mu?

Evet...
Bir defa daha tekrar edelim ki size iyice izah edebileyim. stikllden ne murat ettiimizi anlataym. Yedinci
maddeyi okuduk:
Milletimiz insan, asr gayeleri tebcil ve fenn, sna ve iktisad hl ve ihtiyacmz takdir eder. Binaenaleyh
devlet ve milletimizin dahil ve haric istiklli ve vatanmzn tamamiyeti mahfuz kalmak artiyle altnc maddede
musarrah hudut dahilinde milliyet esaslarna riayetkar olan memleketimize kar istil emeli beslemeyen her
hangi devletin fenn, iktisad, sna muavenetini memnuniyetle karlarz. Bu erait-i dile ve insaniyeyi muhtevi
bir sulhun da acilen tekarrr selmet-i beer ve skn- lem namna ahass- ml-i milliyemizdir.
Gryorsunuz ki bu cihet ta kongrece nazar- dikkate alnmtr. Yalnz milletin tasavvur ettii muavenet,
r-y saltanatta birka kiinin imdilik idaremizi, her hangi bir ecnebiye teslim edip onun himayesine
girmemiz lzmdr demesi kabilinden deildir. Altyz sene efendi yaam, tarihinin her sahifesi
yoksa
mal, sna, itima birok eksiimiz olduunu kim inkr eder? Fakat bu eksiklii izale iin de dipdiri bir milleti
ortadan kaldrmak m icap eder? Biz malbiyetimizin bahasn ok ar dedik. Elimizden karyeler, vilyetler
deil, lkeler alnd. Fakat son lokmasn da azndan kapmak iin bir milletin hayatna kymak canice bir
harekettir. ldrlen bir adamnsa kendini son nefesine kadar cesaretle, mertlikle mdafaa etmesi tabi ve
zaruridir. Bu szlerim, yeniden mcadeleye gireceiz ve girmek istiyoruz mnasn tazammun etmez, deil mi?
Byle bir emel besleyen yok ve buna imdilik lzum da yok, ihtiya da. Aclne hareketlerin netayic-i muzirresi
meydanda dururken, byle ar kararlara teebbs edilemez. Bilkis seri ve dilne bir sulha mtakz. Milletimiz
bugne kadar ok metaibe ve ok hakszla maruz kalmtr. Binaenaleyh devaml bir sulhu ezcan- dil temenni
eder.
Ancak tehlikenin boaza sarld yerde mcadele kendinden douyor. zmirde mcadeleyi kim at? Oraya
hakszca hcum eden Yunanllarn zulm deil mi? Yoksa durup dururken zavall halkn, bilhassa medit bir
musaraa devrinden sonra silh patlatmaa istekleri mevcut deildi. Canna kylan bir millet her eyi gze alr..
Kongrenin maksad mill tekilt yapp makul ve meru haklarn leme dinletebilmek, hududunu ve hayatn
kurtarabilmektir. Toplu bir milleti istil etmek darma dank bir milleti istil etmek gibi kolay deildir. Tabidir
ki hariten gelecek sermayeye, irada, usul-i saye ihtiyacmz vardr. Fakat bu, vahdetimize, istikllimize nihayet
verecek bir vesayet tarz demek olamaz. Bize muavenet edecek insaniyetkr menbalara biz de taahhdat-
mtekabile ile vahdetimiz ve istikllimiz dahilinde samimiyetle merbut oluruz.
Arzuya ve meruiyete mstenid bir mukarenet de hem daha msmir olur ve hem de daha payidar!.. Zira bu
trl tarz- tesviye milletimizin haysiyetini ve istikllini rahnedar etmez..
Tekilt- millye hakknda da malmat almak istiyordum. Fakat yerlilerden birka eraf kendisini ziyarete
geldi. Ben de sualimi baka bir zamana brakmaa mecbur oldum.
***
KUVAY- MLLYENN VAZYET

(25. X. 1919)
Dahil ve haric siyaset Ermeni meselesi Tekilt- Millye Hkmete kar vaziyet Manda meselesi Boazlar meselesi.
Tan muhabirine deme.
(Tasvir-i Efkr)

Tekilt- millyenin siyaset-i dahiliye ve hariciye hakkndaki program nedir?

Tekilt- millye bir frka-i siyasiye olmadndan siyaset-i dahiliye ve hariciyede teferruatl bir program
yoktur. Tekilt- millyenin her husustaki nikat- nazarn, Sivas kongresinde tesbit olunup Eyll 335 tarihinde
nerolunan beyanname tamamen ihtiva etmektedir.
Ermeni meselesi hakknda ne dnyorsunuz? Erzurum, Van, Bitlis vilyetlerinden pek mahdut surette bir
miktar arazi terkine muarz mdrlar?
Osmanl hududu haricinde mteekkil bir Ermenistan memnuniyetle grrz.
ntihabattan sonra tekilt- millye ilga edilecek midir?
Tekilt- millyenin irade-i millyeyi hkim klmaktaki gayesi, Millet Meclisinin toplanarak hukuk- teriiye
ve vazife-i murakabesine tam bir emniyet ve serbesti ile bilfiil sahip olmasiyle tehakkuk edecektir. Binaenaleyh
Meclis-i Mill her trl taarruz ve mdahaleden masun bir surette kemal-i ciddiyetle vezaif-i teriiyesini ifaya
mbaeret eyledikten ve bu da fiilen teeyyd ettikten sonra bu gnk tarz- faaliyette idame-i mevcudiyete sebep
kalmam olacandan tekilt- millye, nizamnme-i dahilisi mucibince mesaisine nihayet verecektir.
Rza Paa kabinesiyle vuku bulan 9 terinievvel itilfna ramen tekilt Anadoludaki idari kontrol
muhafaza edecek midir?
Hkmet-i hazirann umur- idaresine katiyen mdahalemiz yoktur.
Salih Paann Amasyaya gelmesi?
Salih Paann Amasyaya gelmesi hibir ihtilftan mtevellit deildir, fer baz hususat hakknda
mdavele-i efkr maksadna matuftur.
Trkiyenin mzaheret-i ecnebiye olmayarak ihyas mmkn olaca kanaatnda msnz? Bu mzahereti ne
tarzda anlyorsunuz? Bir veya birka mzaheret hakknda nokta-i nazarnz nedir?
Bu bapta itihad ve nokta-i nazarmz izah eden kongre beyannamesinin yedinci maddesini aynen
zikretmekle iktifa ederiz:
(Yedinci madde) Milletimiz, insan, asri gayeleri tebcil ve fenn, sna ve iktisad hal ve ihtiyacmz takdir
eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahil ve haric istiklli ve vatanmzn tamamiyeti mahfuz kalmak
artiyle altnc maddede musarrah hudut dahilinde milliyet esaslarna riayetkar olan ve memleketimize kar istil
emeli beslemeyen herhangi devletin fenn, iktisad, sna muavenetini memnuniyetle karlarz ve bu erait-i dile
ve insanyeyi muhtevi bir sulhun da acilen tekarrr selmet-i beer ve skn- lem namna ahass- ml-i
millyemizdir.
Boazlar meselesi iin nasl bir suret-i hal teklif buyuruyorlar?
Boazlardan serbesti-i mrur ve ubur tabidir, ancak payitahtmzn bu gzergh zerinde olmas hasebiyle
onun da emin bir halde bulundurulmas zaruridir. Mrur ve uburdaki serbestinin ve payitahtmzn temin-i
mahfuziyeti iin umuma emniyetbah tedabir ittihazn mmkn gryoruz. Mhza bu mesele hkmete ait
olduundan tarafmzdan bir gna teklif serdolunamaz.
***
EPOKA GAZETES MUHABRNN YAZILI
SORULARINA CEVAP
(30. XII. 1919)

talyanca Epoka Gazetesi stanbul Muhabirinin Mustafa Kemal Paadan yazl olarak sorduu sorular ve verilen cevaplar:

1- Sulh Konferans Trkiye meselesiyle megul olmaya koyulduu u zamanda sizin bu hususta mtalat- ahsiyenizi renmek ve
Meclis-i Mebusan alr almaz Kuvay-i Milliyenin dalp dalmyacan bilmek gazetemizi pek mstefit edecektir.
2-

Sizin Meclis-i Mebusanda Erzurumu temsil etmekten istinkf ettiiniz doru mudur?

Mustafa Kemal Paann Cevab udur:

Ankara, 30. 12. 1919
Bu vesile ile size efkr- ahsiyemi sylemek isterim: Milletin bu husustaki arzular Sivas Kongresinin resm
beyannamesinde musarrahtr. Tekilt bu arzusu yerine gelinceye kadar ifay- vazifede, hatta tevessde devam
edecektir. Benim, Meclis-i Mebusanda Erzurumu temsilden istinkf ettiim hakkndaki haber yanltr.
Mustafa Kemal
Vakit: 5. 1. 1920

***
MLLYETPERVERLER VE HARC YARDIM
(10. V. 1920)
Chicago Tribun muhabirine deme.
(Hakimiyet-i Milliye)

Bizim halen ngiltere ve mttefiklerinin sulh eraitinin gln ve gayr- kabil-i icra olduunu anlayacaklarna
itimadmz vardr. Fakat bu midi kaybedersek haric herhangi dier bir yardm isteyerek kabule mheyyayz.
Mesleki muhafazakr olmakla tannm dier Trk vatanperverleriyle olan mlakatlarmda onlarn dahi Trk
milliyetperverlerine tamamen hak verdiklerini ve mttefiklerin programn bozabilecek herhangi bir mzahereti
milliyetperverlerin kabule mecbur olduklarn samimiyetle sylediler.
Btn Anadoluya hkim olan milliyetperverler Trkiyenin bir imha siyaseti karsnda olduuna
kaanidirler. Trk hudutlarnn arka doru nasl gerilediini ve (Sanremo) mukarreratnn Asya-y Suray nasl
tecavz ettiini haritalar zerinde gsteriyorlar.
ngiltere ve mttefiklerinin, bir millet sfatiyle yaayabilmek iin lzm olan erait ve hududu bize verdikleri
takdirde milliyetperverlerin haric bir kuvvete istinad etmiyeceklerini anlarlar, zannediyorduk. te ondan dolay
biz bu vaziyeti muhafaza ettik. Aksi takdirde Boleviklerden yardm almak bizim iin ok kolayd.
Avrupann istilsna mukavemet etmee karar vermi olan kavi adam mahall-i veldeti olan Selanik
zerinden kurun kalemini arka doru ekerek Ankara zerine getirdi. Yine harita zerinde Boleviklerin
Kafkasyaya doru ileri harektn gsteren krmz bayraklar vard. Kafkasyada Bolevik olmu, olmam birok
Mslman kabilelerinden kendisine murahhaslar gelmiti. Getirdikleri haberler mucib-i memnuniyetti.
Trkiyede Amerika mzahereti hakknda ne dndn paaya sorduum zaman dedi ki:
Biz buna vaktiyle taraftardk. Fakat vaziyet-i hazra eraiti ilerledike tabi bu imkn kalmyor.
Milliyetperverlerin nokta-i nazar u idi: Trkiye Trkler iindir; ve Trkiye mstakil olmaldr. Mtareke imza
edildii zamanki hududu esas addediliyor ve muahede eraitinin bu nokta-i nazarla tehalf eden ksmlarna kar
mcadele edilecektir. Bu bir halk harektdr ve lem-i slmn yardmna da istinad ediyoruz. Trklerin son
mstakil Mslman milleti olduu gibi mstakil kalacaktr. Dier yerlerdeki Mslmanlar da dmanlarmza
kar mcadele edeceklerdir. Bunlar ekseriyetle ngiliz idaresindedirler. Biz bu salip harektnn en son savletine
maruz bulunuyoruz. Fakat lem-i slm mhlik bir surette uyanmtr.
Mustafa Kemal Paa ngilizlerin milliyetperverlerin harektna bidayette yardm ettiklerini tekzip etti.
***
SULH ARTLARI HAKKINDA
(Ocak 1921)

Mustafa Kemal, Daily Expres gazetesine cevaben gnderdii mektupta sulh artlarndan sadece kendisinin mesul olmadn kaydettikten sonra
unlar yazmaktadr:

Her ey Ankara Meclis-i Millsinin elindedir. Bu Meclisin gayesi mill hudutlar dahilinde istikll-i millyi
temindir. Trk kavmi bir mevcudiyet-i mstakile dairesinde hukukunun tasdikindan baka bir ey
istememektedir.
Vakit: 10. 1. 1921, s. 1

***
TRK STKLL DVASININ MAHYET
(17. I. 1921)
1 zmir meselesinin sulh yoliyle halli, 2 zmir ve Trakya meselelerinin halli hakknda Trk gr; 3 Sevr muahedesinin tadili
hakknda Trk nokta-i nazar; 4 Yunanllarla sulh halinde, Trkiyenin Yunanistana kar takip edecei siyaset; 5 Trk-Ermeni
meselesinin halli hakknda Trkiyenin vaziyeti; 6 Ermenilerin katledildii hakkndaki uydurma haberler; 7 Ermeniler tarafndan
yaplan ktaller; 8 Boazlar ve stanbul hakknda Trk gr; 9 Trklerin Amerika ve ngiltere hakkndaki fikirleri; 10 stikbalde
Trk siyaseti; 11 Avrupa ve Amerika umum efkrna bildirilmesi istenilen fikirler.
United Telgraph muhabirine deme.
(Hakimiyet-i Milliye)

Kral Konstantin ile kariben zmir meselesi ve ark politikas hakknda mlakatta bulunacamzdan Trk
vatanperverlerinin reisi bulunan sat- devletlerinin de fikirlerinin efkr umumiye-i medeniyete bilinmesi iin
tideki suallerin sorulmasna msaade buyurmaklnz rica ederiz:
S Zat- devletleri, zmir meselesinin suret-i muslihnede halli iin yeni Yunan hkmetiyle dorudan
doruya veyahut mttefiklerin veya Amerikann vesatatiyle mzakerata girimeyi arzu buyurur musunuz?
C zmir minkllilvcuh Trk memleketidir, Anadolunun lyenfek bir czdr. Yunanllar zmirde hibir
hakk- tarih ve rkyi haiz deillerdir. Adalardan ticaret maksadiyle gelmi ve nefs-i ehirde bile akalliyet
derecesini gememi olan Rumlarn mevcudiyeti bahane edilerek ngilterenin Emperyalist amalini tatmin
maksadiyle bin ksur seneden beri bir Trk memleketi olan bu feyiznk topraklarmz Yunan kuvvetleri
tarafndan hayduta istil edilmitir. Mora, Tesalya, Girid ve Makedonyada yapm olduklar gibi burada da
Trk ahali hakknda enva- mezalim ve ktal irtikp ve imha siyaseti takip eylemilerdir. Beynelmilel tahkikat ve
komisyonunun raporu da bunu meyyiddir.
Milletimiz bu haydutlar er-ge vatanmzdan tardedecektir. Ancak kan dkmek taraftar olmyan milletimiz
hakk teslim ve vatan derhal tahliye edildii takdirde sulh ve msalemet mzakeratna hazrdr. Bu mzakeratn
dorudan doruya Yunan hkmetiyle icrasn tercih ederiz. Amerikann tavassut-u hayrhahane ve
insaniyetkranesini dahi memnuniyetle karlarz.
S zmir ve Trakya meselelerini ne ekilde ve ne surette halletmee mheyyasnz?
C zmir gibi Trakya dahi Trkiyenin Trk ekseriyeti ile meskn tarih bir payitahtdr. Mill bidat ve
hatratn cami lyenfek ecza-yi asliyesindendir. Vatanmzn bu iki muazzez ksmnda mevzu bahs mesele haksz
igal ve tecavzn derhal refinden ibarettir. Rum akalliyetleri hukukunun Saint-Germain hidnmesinde
akalliyetler iin mevzu hukuk derecesinde mahfuz kalaca tabidir. Kahir bir Trk ekseriyetini haiz olan Garb
Trakyaya gelince bu ktann taayn-i mukadderat iin r-y umumiyeye mracaat kabul ederiz.
S Sevr ahidnmesinin tdili hakknda Trk milliyetperverlerinin fikirleri nedir? Muahede-i mezkrede ne
gibi tadilt yaplmasn arzu ediyorlar ?
C stikll-i siyas, adl, iktisad ve malmizi imhaya ve binnetice hakk- hayatmz inkr ve iptale matuf
olan Sevr ahidnmesi bizce mevcut deildir. Levazm- istikll ve hkimiyetimizi temin edecek bir sulhun akdi
nuhbe-i mlimizdir.
S Sizinle Yunanllar arasnda hal-i sulhun teesss kaabil olduu takdirde Yunanistana ka takip
edeceiniz siyaset ne olacaktr?

C Yunanllarn Trkiyeye taallk eden ml-i istilcynelerine hitam vermeleri artiyle tarafmzdan
takip edilecek siyasetin en hakik dostluk esasna mstenid olacana phe etmeyiniz.
S Trk Ermeni meselesinin halli hususundaki vaziyetiniz nedir? Bu hususta Amerikann vesatetini kabul
buyuracak msnz?
C Ermenilerle aramzda milletlerin bizzat tyin-i mukadderat etmeleri esasna msteniden akd- sulh
edilmi ve aramzda mnasebat- dostne cari olmakta bulunmutur.
S Ahiren Trklerin Ermenilere katlim yaptklar hakknda neredilen haberler doru mudur?
C Trkler tarafndan Ermeniler aleyhinde ktal ikaa rivayt ve iat- ahresi bir takm tezvirat ve
tasniattan ibarettir. Bunlarn katiyyen doru olmadna emniyet edebilirsiniz. Bu hakikatin tevsiki iin bitaraf
heyetlerin memleketimizde kemal-i serbesti ile icra-y tahkikat eylemelerini memnuniyetle kabul ederiz. Bu
meseleye dair Ermenistandaki ark- karip Amerika muavenet heyetleri tarafndan verilen en son raporlarn
okunmasn tavsiye eyleriz.
S Ahiren Trklere Ermeniler tarafndan katlim yaplm mdr?
C Trk ahali hakknda Ermeniler tarafndan irtikp edilen mezalim ve ktal ki Ermenistan zerine
ordularmz tarafndan ihtiyar edilen harekt zarur klmtr. Gayet vsi mikyasta vakidir. Buna dair vesaik-i
katiyeye malikiz; bu vesaik suretlerini size ayrca verdireceim.
S ngiltere Bahr-i siyah ve Bahr-i sefid Boazlarn brakmak istemediinden dolay stanbul meselesinin
halli iin ne gibi tadilt kabul edeceksiniz?
C stanbul kemakn bilkaydart Trk hkimiyeti altnda olmak ve emniyeti mahfuz kalmak artiyle
Karadeniz ve anakkale Boazlarnda serbest-i seyrsefer eraiti tyin olunabilir. Bu eraitin tyini ngiltere
hkmetine deil Karadenize sahili olan devletlere aitttir.
S Trk milliyetperverlerinin bir taraftan Amerika ve dier taraftan ngiltere hakkndaki fikirleri nedir?
C Trkiye halk Amerikay hayrhah ve insaniyetperver ve mdafi-i hrriyet evsafiyle tanr. Memleketimiz
dahilinde deruhte ettiimiz meden ve umranperverane mesaide Amerika menabiinden azam surette istifade
etmeyi temenni ederiz, ngiltereye gelince milletimiz bu devletin ml-i istilcynesinden mtevahhitir.
S stikbalde ne gibi bir siyaset takip edeceksiniz?
C Memleketimiz haraptr, milletimiz fakirdir, maarifimiz dndur. ktisadiyatmz zaiftir, memleketimizi
imar ve milletimizi tenvir ve terfih yegne kat emelimizdir. Binaenaleyh sulh ve skn iinde mesai-i ciddiye-i
medeniyeye muhtacz. Siyaseti mstakillemiz bu ihtiyacat tatmine matuf bulunacaktr.
S Zat- devletleri Avrupa ve Amerika efkr- umumiyesine daha ne gibi eylerin bildirilmesini arzu
buyurursunuz?
C Avrupa ve Amerika efkr- umumiyesince hakayk- tiyenin de bilinmesini arzu ederiz: arkta sulh
oktan beri teesss edebilirdi. Padiahlk ve hilfet makamndan balayarak memleketin kk ve byk btn
messesat ngilizler tarafndan, milletimizi esarete ilka iin bazie ittihaz edilmitir. Mill topraklarmz
dahilinde Franszlarn, talyanlarn ve Yunanllarn mevzu btn esasat- kavanin aleyhine olmak zere vukua
getirdikleri igaller hibir eyin mazur gsteremiyecei kanl bir mcadeleye yol amtr. Vesait-i mdafaadan
tamamiyle mahrum birtakm ehirlerimiz ve bu meyanda bilhassa aylardanberi kendini kahramanane bir surette
mdafaa eden Ayntap ehri Franszlarn her trl kavaid-i hukukiye ve insaniyeye mugayir olarak geceli
gndzl icra ettikleri top ateiyle mahv ve ifna ve birok kadn ve ocuklar kati ve imha olunmaktadr. Bu
mezalim ve fecayi hep Trk kalmak isteyen ahaliyi cebren Fransz mandas altna koymak iin icra ve irtikp
edilmektedir, itilf devletleri milletimizi btn hukuk-u insaniyeden mahrum bir hayvan srs ve memleketimizi
sahipsiz ak arazi telkki etmektedirler. Bu yanl telkkiler yznden her gn artan zulm ve itisaflarn tatbik
etmekle meguldrler. Halbuki milletimiz hayatn ve btn hukuk ve vezaif-i insaniyesini mdrik ve vatanna
tamamen sahip ve hrriyet ve istiklline ak ve sadakatle merbuttur. Ve ancak mevcudiyet ve mukaddesatn
mdafaadan baka bir ey yapmyor.

stikll ve hrriyet iin mcadele eden milletimiz dva-y muhikkini vicdan- umum-i insaniyetin takdirine
havale eder.
***
VAZYET- UMUMYE
(6. II. 1921)
Vaziyet-i umumiye Londra Konferans ve Trkiye Byk Millet Meclisi Rusya Sovyet Cumhuriyeti ile mevcut mnasebetler
Rus dostluunun mahiyeti Londra Konferansnn Moskova Konferans zerindeki tesirleri Trkiye Byk Millet Meclisi ile stanbul
hkmetinin mnasebetleri.
(Hkimiyet-i Milliye)

Ne renmek istiyorsunuz ? diye sordu.

Vaziyeti umumiyemizi nasl gryorsunuz efendim? dedim. yle cevap verdi:
Vaziyet-i dahiliyemizdeki salh ve salbet sayesinde cihann vaziyet-i umumiyesi her gn daha fazla
lehimize inkiaf etmektedir. Bu inkiaftan, milletimizin bakasn ve istikllini temin edecek madd netayicin
istihrac zamann pek uzak grmyorum.
21 ubatta Londrada inikad edeceini rendiimiz konferans karsnda vaziyetiniz ne olacaktr?
Trkiye Byk Millet Meclisi memleketimizi paralanmaktan, istikllimizi ihll edilmekten tamamen
mahfuz ve masun bulundurmak gayesini mutlaka silhla, kan dkerek istihsl etmee heveskr ve hahikr
deildir. Gayr kaabil-i tebeddl olan mill maksad temin edecek bir sulhu kemali memnuniyetle karlarz. Buna
binaen, tilf devletleri Trkiye meselesini, mevzubahs olan Londra konferansnda ciddiyet ve samimiyetle
halletmek istedikleri takdirde karlarnda btn millet ve memleketi hakik salhiyetle temsil eden meru
muhataplar bulabilmeleri iin Trkiye Byk Millet Meclisi Londraya mteveccihen, bir heyeti yola karmak
zeredir.
Rusya Sovyet Cumhuriyetiyle mevcut mnasebatmz ne haldedir?
Ruslarla mevcut dostluumuz daima hsnhalde devam etmektedir. Moskovada inikad etmek zere olan
konferansta hazr bulunacak heyet-i murahhasamz, tahminime gre Moskovaya vasl olmak zeredir. Bu
konferansta btn Kafkas mesailini millet ve memleketimizin menafime mutabk bir surette halli katye iktiran
ettirebileceimizi ve Rus Sovyet Cumhuriyetiyle Trkiye arasnda mevcut muhadeneti madd esaslarla tarsin
edeceimizi kaviyyen mit ediyorum.
Komnizm ile Rus dostluu esasat arasnda bir mnasebet var mdr?
Komnizm itima bir meseledir. Memleketimizin hali, memleketimizin itima eraiti, din ve mill
ananelerinin kuvveti Rusyadaki komnizmin bizce tatbikine msait olmad kanaatini teyid eder bir
mahiyettedir. Son zamanlarda memleketimizde komnizm esasat zerine teekkl eden frkalar da bu hakikati
bittecrbe idrak ederek tatil-i faaliyet lzumuna kaani olmulardr. Hatt bizzat Ruslarn mtefekkirleri dahi
bizim iin bu hakikatin sbtuna kaail bulunuyorlar. Binaenaleyh bizim Ruslarla olan mnasebat ve
muhadenetimiz ancak iki mstakil devletin ittihad ve ittifak esaslariyle alkadardr.
Londra konferansna itirakimiz Moskova konferansnda ne trl tesir icra edebilir?
Londra konferansna itirakten maksat mill gaye ve esaslarmz dairesinde millet ve memleketimizin
menfaatini teinin ederek sulh ve skn-u cihann iadesine hizmet etmektir. Bu insan maksat ve hareketin,
Trkiyenin Ruslarla mevcut mnasebat- dostanesini ve bu dostlua mstenit revbt ihll etmesi katiyyen
mevzuubahs olamaz. Ve Moskova konferansnda Rus Sovyet Cumhuriyeti ricali bizim samimiyetimizden phe
etmiyeceklerinden bu hareketimiz oraca da pek tabi telkki edilecektir.
stanbul ile cri olan muhaberat ne neticeye iktiran etti?
Tarafeynin teati ettii btn telgrafnmeler Byk Millet Meclisi huzurunda aynen okundu. Bunlarn
meddasna gre umumda hasl olan kanaat udur: stanbul henz dman snglerinin altnda hakayik-i ahvali

ihataya, millet ve memleketin hakik menfaatini temin edecek musip karar ittihaza gayr-i msait bir zihniyet-i
meflce halindedir. Trkiye Byk Millet Meclisi milletin azim ve imanna istinaden stanbulu dman
tehdidinden ve igalinden tahlis ederek ktle-i asliye-i vatana ilhak ve makam- hilfet ve saltanatn hrriyetini
iadeye matuf vazifesini ifa iin alacaktr.
***
LONDRA KONFERANSI HAKKINDA
(Mart 1921)
Akam gazetesi yazarna deme

Anadolu her halde sulhperver bir sayi sakinane tesis edebilmek iin hulus-i niyet ve samimiyetle vaki olacak
her hangi bir teebbs byk bir memnuniyet ve sulhperver bir hiss-i samimiyetle karlarz. Bundan naidir ki
Londra Konferansna itirak etmek zere bir heyet-i sulhiye izam Byk Millet Meclisince pek muvafk
grlmtr. Byk Millet Meclisi Hkmetini Londra Konferansna davet etmek maksadnn ne olduunu
konferansta cereyan edecek mzakerat ve konferansn temayl-i hakikisi gsterecektir.
Anadolunun maksad, her ne olursa olsun Misak- Milldeki prensipleri elde etmektir. Bu gayelerinin her
halde elde edileceine Anadolu yine kuvvetle emindir.
Vakit: 4. 3. 1921, s. 3

***
TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUU
GNNE AT HTIRALAR
22. IV. 1921
16 Martta stanbulun resmen igali zerine Ankarada mill bir meclis toplamak lzumu M. Kemalin ahs aleyhine yaplan
propagandalar ve hcumlar Mustafa Kemalin i bandan ekilmek hakkndaki dncesi Mustafa Kemal iin hrriyet ve istikllin
mnas Mtareke devrinde tilf devletlerinin durumu ve stanbulun psikolojisi M. Kemalin teebbsleri Anadoluya gemesi
Milletin istikllini mdafaa iin gsterdii temayl.
(Hakimiyet-i Milliye)

S Paa hazretleri, yarn Nisann yirmi ... Byk Millet Meclisini geen sene bugn amtnz. Bu
tarihin ok byk kymeti var; ve bu tarih, mazi-i millmizin en kymetli bir htras olacak; bu mnasebetle baz
sualler sormama msaade buyurulur mu?
C Ne sormak istiyorsunuz ?
S Geen 23 Nisan, meclisin ilk yevm-i kadna ait hatrat ve ihtisasatnz sormak istiyorum, Paa
hazretleri, bu hatrat ve ihtisasat tarih-i millmiz iin ok kymetlidir.
Peki izah edeyim.
Mustafa Kemal Paa koltuuna gmld, birka dakika dnd, sigarasndan pencereye doru giden
helezoni dumanlar bir mddet gzleriyle sakinane takip etti, ve hatratn ar ar yle anlatt:
16 Mart vaka-i fecas zerine artk, stanbula bsbtn kemend vurulmu, millet ve memleket basz
kalmt. Onun istikllini dnmek ve kurtarmak iin Ankarada milli bir meclis toplamak lzm geldi. Bu kanaat
zerine lzm gelen arelere tevessl ettik. Bylece geen Nisan evstnda milet vekilleri Ankarada toplanmaa
balad. Ancak, memleket vsi ve vesait-i mnakalesi mahduttu. Bunun iin vekillerin muvasalat, daima teahhre
uruyor ve bu teahhr beni tzip ediyordu.
Bu azap iinde btn rfeka-i mesaim ile gece gndz bilarm alarak vaziyete ait areleri dnp tatbik
ile meguldk. Milletin besledii ak ve iman yakndan bildiim iin, bence baz taraflarda raz gsteren dallet
hastalna kar, btn millet ve memleketi siyanet edecek tedabir alnabildii takdirde vaziyetteki vehametin
bertaraf edileceine phe yoktu. O esnada dahilde halkn efkrn tesmim etmek ve harite efkr- umumiye-i
cihan tevi eylemek maksadiyle alanlarn kullandklar vastalardan birisi de dorudan doruya benim

ahsiyetim idi; memleketimizdeki milli heyecan, hak ve istiklli mdafaa urunda gsterdii kaabiliyet-i
hayatiyeyi inkr iin bz kimseler, btn hcumlarn bana tevcih ediyorlard. Gerek millete ve gerek
stanbuldaki hkmete resmen diyorlard ki Mustafa Kemali tanmaynz; Mustafa Kemale emniyet ve itimad
etmeyiniz. tilf devletlerinin Trkiyeye kar gsterdii iddet onun yzndendir. Onlar byle sylyorlar ve
ben bertaraf edildiim takdirde, millet ve memleketin hariten her trl dostluu ve iyilii greceini ileri
sryorlar, efkr bu suretle, ifale alyorlard. Ben bu teebbste ne kadar zahir, fakat mahirane bir kast
olduunu btn vuzuhiyle gryordum. Ancak milletimin stne konan tazyik ve esaret yknn benim
yzmden ileri geldiini dnebileceklerin mevcudiyetini zaman zaman dndke kalbimin pek derin
teessrat ile arptn hissediyordum. Hem kendimi bu teessrden kurtarmak hem de byle dnebilecekleri
tevehhmden kurtarmak iin, o gne kadar ihdas edilen vaziyet-i tarihiyenin ve bu vaziyetin o gnden sonraki
safahatna ait mesuliyeti dier bir arkadaa tevdi ederek ke-i nisyan ve inzivaya ekilmenin muvafk olacan
dndm; ve bu fikrimi, o zamanlar temasmda bulunan rfeka-i mesaimin kffesine ak ve kat bir lisanla
bildirdim. Fakat rfekam, byle bir hareketin dman niyyat ve arzusunu terviten baka semere vermiyecei
iddiasnda bulundular.
Dahili isyan atei Ankara kaplarna kadar tekarrp etmekte idi. Vaziyetin vehameti, meguliyetin azameti
tedhi edici bir mahiyette idi. Bu vaziyet karsnda yle dndm: Hadis olan vaziyetten her ne mlhazaya
mebni olursa olsun ekilmek iki suretle tefsir olunabilirdi. Birincisi tutulan ite nevmidye dm olmak; ikincisi
tutulan iin sklet-i mesuliyetine tahamml edememek. Filhakika bu gibi yanl zehaplar hem maksad-
mukaddesi rahnedar edebilir, hem de bu maksat etrafnda toplanan kuvvetleri inhille uratrd. Binaenaleyh
arkadalarmn samimiyetine, milletimin azm- imanna ve dmanlarmz evvel ve hr itiraf- acze mecbur
edecei hakkndaki kati kanaatma ve Allahn tevfikna istinaden kemafissabk sonuna kadar mcahede-i
milliyemizin ahsma tahmil ettii vazife-i namus ve vicdan ifada devama karar verdim. Ve artk harekt-
umumiyenin bir ekl-i kanunde tedvirine balamak gnnn daha ziyade teahhre de msaadesi kalmadndan
(336) senesi nisannn 23 nc gn meclisin kad mnasip grld, ite 23 Nisan cuma gn, leden sonra
takriben saat ikide meclis binasnn kapsndan girerken, gnlerden ve gecelerden beri btn mevcudiyetimi igal
eden efkr ve ihtisasata mstarak bulunuyordum. eriye girip meclis salonunu dolduran milletvekillerinin
emniyet ve itimad- nazar ile bana mteveccih olduklarn grdm zaman teebbsatmzn milletin amaline
tamamen tevafukunu bir kere daha idrak ettim. Ve artk benimle fikir ve emelde mterek milletin fikr emelini
tamamen temsil eden bu kadar arkadala beraber alacamdan mtevellit byk bir bahtiyarlk hisseyledim.
Mustafa Kemal Paa, erefli mazisinin mill felah hazrlayan bu htralarn tekrar dnm olmaktan
mtehassis gibi idi. Anadolu mukavemeti bu ekl-i kemaline gelinceye kadar millet kahramannn geirdii bazan
muazzep ve mkedder, basan ad ve mesrur gnleri ruhumda hissettim. Batan baa muhalled bir tarih tekil
eden bu htralar saran yksek vatan heyecanm, bugn kendilerinden dinlerken ruhumdan kopan derin
tehassr ve tehasss g sakladm. Sonra tekrar sordum:
S Paa hazretleri, Trk milletinin btn leme gsterdii bu necip ve asil mukavemet fikri zat-
devletlerine iptida nasl lyh oldu? Mukavemete ait ilk dncelerinizi sormama msaade buyurulur mu?
C Hrriyet ve istikll benim karakterimdir. Ben milletimin ve byk ecdadmn en kymetli mevrusatndan
olan ak- istikll ile meftur bir adamm. ocukluumdan bugne kadar ailev, husus ve resm hayatmn her
safhasna yakndan vkf olanlarca bu akm malmdur. Bence bir millette erefin, haysiyetin, namusun ve
insanln vcut ve baka bulabilmesi mutlak o milletin hrriyet ve istiklline sahip olmasiyle kaaimdir. Ben
ahsan bu saydm evsafa ok ehemmiyet veririm, ve bu evsafn kendimde mevcudiyetini iddia edebilmek iin
milletimin de ayn evsaf ile muttasf olmasn art ve esas bilirim. Ben yaayabilmek iin mutlaka mstakil bir
milletin evld kalmalym. Bu sebeple mill istikll bence bir hayat meselesidir. Millet ve memleketin menafii
icabettirdii takdirde beeriyeti tekil eden milletlerden her biriyle medeniyet muktezasndan olan dostluk ve
siyaset mnasebatn byk bir hassasiyetle takdir ederim. Ancak benim milletimi esir etmek isteyen herhangi bir
milletin de bu arzusundan sarfnazar edinceye kadar baman dmanym.
Mesel: Harb-i umum kre-i arz zerinde infilk ettii zaman vaziyet-i corafiye, vekayi-i tarihiye ve
muvazenet-i siyasiyenin icbarlar karsnda muhafaza-i btarafye adem-i imkn yznden Almanlarn bulunduu
zmreye dahil olduk; Almanlarla dost olduk. Almanlar memleketimize, ordumuza ve hkmetimize kadar

girdiler: Bunlarn hepsini ho grdk; Fakat Almanlardan bzlar haysiyet ve istikllimizi muhil vaz u tavur
almaa baladklar dakikadan en evvel ve hemen, hibir kayt ve arta bakmakszn ruhan ve hatt fiilen isyan
ettim. Bu isyanm yznden idi ki harb-i umumnin cereyan iinde bir seneye yakn bir zaman bu hareketimin
mrevvici olmayanlarla muhalif ve muhasm vaziyette kaldm. Bilhare hasbelicap tekrar Suriyede kabul ettiim
kumanda, harbin son gnlerine tesadf etti. Harbin idmesine taraftar olmadm gibi harbin her frsattan
bilistifade hitama erdirilmesi lzumuna da kaani bulunuyordum; ve bu kanaatimi husus ve resm beyandan hli
kalmamtm. Netice-i harbin bizim iin elemli olacan tahmin ediyordum. Fakat ngilizlerin, Franszlarn,
talyanlarn bizim iin elemli olabilecek olan bu neticeyi, memleketimizi paralamak ve milletimizi terzil ve
tahkir ederek hayvanat- vahiye srs haline sokmaa alacak kadar ileri gtreceklerini dnemiyordum.
Her halde malp olursak cezasz ve zararsz braklmyacamza phe etmiyordum. Fakat insaniyet, medeniyet
ve adalet dsturlarnn mdafii olmakla tannan bu milletlerin hkmet adamlar, ne zihniyet ve ftratta olurlarsa
olsunlar, her halde Trkiyenin ve Trkiye halknn tarihini, haysiyet ve mevcudiyetini, istikllini ykmak gibi
vahi bir teebbse girimiyeceklerini zannediyordum. Mtareke mnasebetiyle Yldrm Ordular Gurupu
Kumandan olarak bulunduum Adanadan ayrlp stanbula geldiim zaman mtarekenmenin tatbikatna ve
onu takip edecek sulhun eraitine mteallik mlhazatmda mil ve messir olan fikir ve kanaatlar byle idi.
stanbulda ngiliz, Fransz, talyan rical-i siyasiye ve askeriyesinden bazlariyle vuku bulan mnasebat ve
mlakatlarmda daima samimiyetle bu fikirleri sylyor ve diyordum ki: Harbe girmek ve harbe girdikten sonra
mttefikin zmresine dahil olmak bizim iin zarur idi. nk bitaraf brakmazdnz. ar Rusyas sizin
tarafnzda idi. Malbiyetin tabi olan icabat elbette mevzubahs olur. Fakat milleti istikllinden mahrum ederek
imha etmek, hibir vakit bu icabattan, addolunamaz. Btn bu temaslar, bende hayret ve istirap ile bir hakikati
inkiaf ettiriyordu. Dinlediim samimiyetsiz szlerde gizlenen bu hakikat, dmanlarn bizi behemehal imhaya
karar vermi olmalar idi. tilf memurlarnn, zabitlerinin, askerlerinin stanbulda en byk messesat ve
mahafilden sokaklara kadar, her yerdeki tavr ve hareketleri, tecavzleri, tahrikleri dahi kefettiim bu hakikati
teyid eden birer delil oluyordu. Bu hakikate, herkesin gz nnde cereyan eden bu tecavzat ve tahrikta kar
koca stanbul iinde padiahndan, rical-i hkmetinden, kumandanlarndan, zabitlerinden en son neferine kadar
bir buuk milyon can, toplu, tfenkli, zrhl, krlmas mkl ve kaln zincirlerle sm sk balandklarn
anlamakszn, mebhut ve mtevekkil duruyordu. Ben de bu zincirle muhat ve kendime hemdert aramakla megul
idim. O mebhut ve mtevekkil ktleler iinde zaman zaman mteebbis grnen insanlar farkediyordum. Bunlar
fenal aleltlak hissediyorlar ve ona aresaz olmak istiyorlard. Fakat nokta-i istinadlarn yine stanbul kavfil-i
srunun iindeki ktlede aradklarn gryordum. Lyuad programlar ve bu programlarn etrafnda zincirbend-i
esaret olduklarnn friki bulunmayan yine o insanlar, zmreler, frkalar, cemiyetler, guruplar... Btn bu
teekkllerin istikameti benim ruhumdaki tecelli ile tamamen tezad tekil ediyordu. nk bu teekkllerin hi
birinde mevzubahs olan dvann hakik mahiyetini idrak etmi olmak isabetini gremiyordum. En mnevver
saylan insanlarn manda meclbiyeti ile deta milletin ruh-u istikllini ykmak iin gaafilne bir sy ve ki-i
mtemadi iinde rpndklarn hayretle gryordum. Ben artk u noktalar gayet vazh mtala edebiliyordum:
Dmanlar istikllimizi imhaya karar vermilerdir; bu hakikati millet henz tamamiyle kefetmemitir. nk
stanbul karanlk sisler iinde boulmutur. Oradaki zeklar, oradaki vicdanlar bir taraftan dorudan doruya
dman tazyiki, dier taraftan bilvasta dman ifaliyle bunalm ve bunaltlm bir halde idi. Hibir kudret bu
muhit iinde, vaziyet-i hakikiyeye gre doru hedef gstermee muvaffak olamaz ve hedefe milleti sevk iin
kuvvetli bir zemin-i istinad bulamazd. Her halde nokta-i hareket stanbulun haricinde idi. Bu noktay bulmak ve
orada btn milleti hakiki hedefe sevketmek lzm geliyordu. Bunun zerinde gnlerce dndm. Mahdut bz
arkadalarmla mdavele-i efkr ettim. Onlar da benimle hemfikir oldu. Ben evvel herhangi bir suretle
Anadoluya gemek ve orada milletin efkr ve hissiyatn bir defa daha yoklamak ve menabi-i memleketi takip
etmek istiyordum. stanbuldan infikkim bir mesele idi. Bunun suret-i hallini dndm bir srada Anadoluda
salhiyeti olduka vsi ordu mfettiliim kabul edip etmiyeceim istimza olundu. Biltereddt kabul ettim; ve
Anadoluya bu erait tahtnda getiim takdirde fazla hibir tetkik ve tetebbua lzum kalmakszn dncelerimin
en msait bir saha-i tatbikat bulabileceine emin idim. Hemen hareket gn idi ki zmiri haydutasna igal
etmek suretiyle millete byk bir suikasd misali vermi oldular. Artk gayr kaabil-i tezelzl bir surette kararm
vermitim: Anadoluya gideceim; derhal btn salhiyet ve vesaitimle milleti hakikat- halden haberdar
edeceim ve istikll-i millmize vurulmak istenen darbeye kar esbab- mukavemet ve mdafaay ihzara
alacam. Erkn- Harbiye-i Umumiyede vicdanlarna emin olduum resaya maksadm anlattm ve

icraatmn suubete uratlmamas iin mmkn muavenetlerini rica ettim. Vapura binmeden evvel Babliye
uradm zaman Yunanllarn bu tecavzn gaflet iinde haber alan heyet-i vkel hal-i itimada bulunuyordu.
Benim vrudumdan haberdar olduklar zaman mzakerelerini tatil ederek bir ksm yanma geldi:
Ne yapalm? dediler.
Celdet gsteriniz! dedim.
Bunu burada nasl yapabiliriz? dediler, yine:
Burada yapabildiiniz kadarn yaptktan sonra devam edebilmek iin benim yanma gelirsiniz cevabn
vererek ayrldm. Samsuna ayak bastktan sonra derhal memleket ve milleti yokladm, grdm ki memleketin ve
milletin temaylt istikll mdafaasnda tereddt edenleri hacl mevkide brakabilecek bir mahiyet-i liyededir.
Filhakika iki seneden beri btn dnyann ahit olduu vekayi ve hdisat dncelerimde isabet ve milletin azm
imannda hakiki salbet olduunu ispat etti. Bundan dolay cidden mftehirim.
***
ASKER VAZYET HAKKINDA
(15. V. 1921)
Hkimiyet-i Millye Muharririne beyanat

Ahiren cepheleri teftiten Ankaraya avdet eden Mustafa Kemal Paa Hazretleri, vaziyet-i askeriye hakknda mtalalarn soran
Hakimiyet-i Milliye muharririne beyanat- tiyede bulunmutur:

Yunanllar bir mddetten beri yeni bir taarruzda bulunacaklarndan bahsediyorlar. Evvelce iki kere
talihlerini tecrbe eden Yunanllar talihlerini bir kere daha tecrbe edecekler mi, etmiyecekler mi bilmem. Fakat
biz o suretle hazrz. Mill Ordunun istihzarat mkemmel, kuvve-i mneviyesi yksek ve azmi her zamankinden
kavidir.
Vakit: 16. 5. 1921

SAKARYA MUHAREBESNE HAREKETNDEN

BR GN EVVEL AMERKAN MLLETNE
BR MESAJ STENMES ZERNE
(Austos 1921)
Ankarada eski Halkevinde Amerikal Shaw Moorea beyanat.

Hayatn mesud tezahrlerinden biri, bu tarih mlakattan tam 34 yl sonra beni, halen Christian Science
Monitr gazetesinin muhabiri olan Mr. Lavrence Shaw Moore ile dn stanbulda karlatrd. Halen 73 yanda
bulunan tecrbeli Amerikal gazeteciye Mustafa Kemalle mlakatndan bahis atm zaman:
Gazetecilik hayatmn en heyecanl hdiselerinden biri de budur, diye sze balad ve devam etti:
1921 ylnn Austos ay iinde Ankaraya geldiim zaman grdm manzara beni hayrete drd.
ehirde tam bir harb havas esiyordu. Kalabalktan halkn mhim bir ksm sokaklarda, yatp kalkyordu.
O gnlerde Ankarada Ruen Eref, Yakup Kadri ve Ziya Gevher Etili tarafndan stanbuldan binbir glkle
kaak olarak getirilen makinelerle Hakimiyeti Milliye gazetesi baslmaa balamt. Atatrkn
Bakomutanl Hakimiyeti Milliye vastasile iln edilmiti. Bu gazete barakams bir yerde khne bir makine
ile baslyordu.
Amerikal gazeteci bir an htrasn yokladktan sonra izahatna devam etti:
Mustafa Kemal beni eski Halkevi binasnda Sakaryaya hareketinden bir gn evvel kabul etti. u anda
mlakatn kat tarihi hatrmda yok, fakat 1921 ylnn austos aynda Kurban Bayramndan bir gn evveldi.
Mustafa Kemal beni evvel gayet resm bir ekilde biraz da phe iinde karlad. Kendisine:
Yaknda memleketime dneceim... Amerikan milletine bir mesaj gndermek istemez misiniz? dedim.
Kalarn atarak kudretli gzlerile beni iyice szdkten sonra cevap verdi:
Amerikan Milletinin Trklerin istikll mcadelesine kar alka duymas icabeder. Zira Trkiyede bir
Seferathaneniz, mektepleriniz, ve hastahaneleriniz mevcuttur. Biz bir lm kalm mcadelesine girimi
bulunuyoruz. Ne gibi artlar altnda dtmz de grdnz.
Bakumandann bu cevab evvel beni artt. Fakat keskin zeks ile hsnniyetimi sezmi olacak ki nihayet
konumaa raz oldu.
Kendisi, gayesini ve idealini u ksa cmlelerle izah etti:
Biz Trkiyenin istikllini ve btnln kurtarmaa alyoruz. Allahn inayeti ve Trk milletinin
yenilmez
kuvveti
sayesinde
gayemize vasl olacaz.
Amerikal gazeteci Mr. Moore bir aralk sz ertesi sabah karlat muhteem manzaraya intikal ettirdi:
Kurban bayram sabah kalktm zaman Ankara camiinin nnde sokakta namaz klan 5000 kiilik
kalabal grnce makinemi alarak dar frladm ve ayan dikkat resimler ektim.
Bakumandan Mustafa Kemal o tarih namazdan sonra, halkn muazzam tezahrat arasnda Sakarya harbine
hareket etti.
Mr. Moorea Ankarada iken en fazla dikkatinizi eken hdise ne olmutu? diye sordum.
Mustafa Kemalin hareketinden iki gn evvel Doudan gelen kahraman Trk evldlar Bakumandan
huzurunda bir geit resmi yapmlard. Bu kahramanlarn elbiseleri yrtk prtk, silhlar derme atma olduu,
hatt bir ksmnn ayanda postal bile bulunmad halde elik gibi bir imanla resmigeit yapyorlard. Bu
heyecanl manzaray grnce hkmm verdim:
Byle bir millet malp olamaz!

Amerikal meslekdama sordum:

Mustafa Kemalle ilk gren ecnebilerden biri sfatiyle onun hakkndaki intibanz nedir?

Mustafa Kemal bende kendine ve Trk milletine son derece gveni olan ve sonuna kadar mcadeleye
azmeden byk bir lider intiban brakt. Baklar son derece tesirli idi. Kendisinde kuvvetli grnmek iin,
suni bir hal sezilmiyordu; bilkis liderlik vasflarna sahip bir insan olduu belli idi. Onun dvasna ben de
inanm ve bir ie giriecei zaman msait zeminini bulup nnde sonunda baaracan anlamtm. O kadar ki,
Atatrkn inklblarn bile bilerek ve en msait zamanda yaptm ve verdiim hkmle aldanmadm zaman
gsterdi.
Amerikal gazeteci mteakiben sz Mustafa Kemal hakkndaki makalelerine intikal ettirdi:
Asio dergisinde kan bu yazlar Amerikada byk alka uyandrd. Ayni gnlerde Amerikal mehur
gazeteci Clarence Streit da Mustafa Kemalden bir mlakat ald.
Mr. Mooreun hrmetle elini skarak yanndan ayrlrken, hepimiz tarafndan ibretle okunmas lzm gelen u
szleri syledi:
Bugnk merhaleye 50 senelik daim bir gelime sonunda millete eritiniz. Onun iin kadrini biliniz.
Ben bu memlekette devir yaadm. Dinamo ve dinamit kelimesini kulland iin tevkif edilenlere ve 1907 ilk
otomobili getirdii iin hakknda tahkikat alan kimselere bile rastladm!
***
TRKYE TRKLERNDR
(Austos 1921)
Associated Press muhabirine deme

Associated Pressin Ankarada bulunan muhabiri bervehi ti naklediyor:

Senelerce mcadeleye mecbur olsak bile Yunanllar Anadoludan tart etmeye suret-i katiyede azmettik.
Ankara ovasna hkim angal ky civarndaki sayfiyede beni kabul eden Mustafa Kemal Paann ilk szleri
bunlar oldu. Marnileyh:
Trkiye Trklerindir, diye ilve etti; ite milliyetperverlerin umdesi budur. Biz, hukukumuzun mdafaas iin
mcadeleye devam etmeye karar verdik.
Bizim harp arelerimiz vazh surette muayyendir. Trakyaya gelince: ark Trakya hinterlandmzn
gayrkabil-i fek bir ksmn tekil etmekte ve Trk ekseriyetini haiz bulunmaktadr. Trakyann dier aksam iin
biz maalmemnuniye rey-i mma mracaat olunmasn kabul edeceiz, stanbul bizimdir. Mamafih Boazlar ve
Marmara Denizi iin paytahtn emniyeti temin edilmek artiyle bir tarz- hal kabul etmeye amade bulunmaktayz.
(Birka satr tayyedilmitir)
Her zamandan ziyade kaniim ki harp pahal bir itir. Harbin srkledii fecayi ve dehetten mteessirim.
Fakat bil harp elimizdeki silhlar braktmz zaman nasl tamamen harap olacamz da biliyorum.
Eer bizi rahat brakrlarsa hareket-i milliyemizle Trkiyenin inkiafna alacaz.
Merubat- kllyenin meni furuhtu iin edit kanunlar yaptk, kumar oyunlarn kaldrdk. Biz, Amerikann
bize dostluunu gstermeye devam etmesini ve bizimle ticar mnasebette bulunmasn arzu ediyoruz. Amerika
kadar demokrat olduumuzu da zannediyoruz.
Biz birletik. Hkmeti devirmeye alacak Enver taraftar bir frkann mevcut olduu doru deildir.
Boleviklerle mnasebetimize gelince: Biz onlarla bir dostluk muahedesi akdettik. Balca eraitten biri u ki
Ruslar memleketimizde propaganda ve tahrikat yapmayacaklar, nk Sovyet tekiltiyle bizim tekiltmz
arasnda esasl ihtilf vardr.
Vakit: 2. 9. 1921

***
TRKYENN SULH ARTLARI HAKKINDA SORULAN
BR SUALE CEVAP
(11. I. 1922)
Entransigeant muhabirine deme.
(Vakit)

Trk erait-i sulhiyesi Misak- Millnin yevm-i iln olan 28 knunusani 1920 tarihinden beri btn cihana
malmdur. Bu erait u suretle hulsa edilebilir: Trkiyenin hudud-u millisi dahilinde siyasi ve iktisad istikll-i
tammnn tasdiki Fransa ile akdedilen 20 terinievvel itilf Trkiyenin, istiklline hrmet edildike sulhperver
ve itilf olduunu ispat eder. Fransann isrine iktifa edebilen herkes derhal Trkiye ile sulh akdedebilir. Temsil
ettiiniz gazetelerin bu hakikati bir defa daha iln ettiklerini grmekle iktisab- bahtiyar eylerim.
***
HAYATINA AT HATIRALAR
(Ocak 1922)
Vakit Bayazar Ahmet Emine verdii mlakat

ocukluuma dair ilk hatrladm ey, mektebe girmek meselesine dairdir. Bundan dolay annemle babam
arasnda iddetli bir mcadele vard. Annem, ilhilerle mektebe balamam ve mahalle mektebine gitmemi
istiyordu. Rsumatta memur olan babam, o zaman yeni alan emsi Efendi Mektebine devam etmeme ve yeni
usul zerine okumama taraftard.
Nihayet babam ii mahirane bir surette halletti: Evvel merasim-i mutade ile mahalle mektebine baladm. Bu
suretle annemin gnl yaplm oldu. Birka gn sonra da mahalle mektebinden ktm, emsi Efendinin
mektebine kaydedildim.
Az zaman sonra babam vefat etti. Annemle beraber daymn nezdine yerletik. Daym ky hayat yayordu.
Ben de bu hayata kartm. Bana vazifeler veriyor, ben de bunlar yapyordum. Balca vazife tarla bekilii idi.
Kardeimle beraber bakla tarlasnn ortasndaki bir kulbede oturduumuz ve kargalar komakla uratmz
unutamam. iftlik hayatnn dier ilerine de karyordum.
Bylece biraz vakit geince, annem, mektepsiz kaldm iin endie etmeye balad. Nihayet Selanikte
bulunan teyzemin evine gitmeme ve mektebe devam etmeme karar verildi: Selanikte mlkiye idadisine
kaydoldum. Mektepte Kaymak Hafz isminde bir hoca vard.
Bir gn snfmzda ders verirken dier bir ocukla kavga ettim. ok grlt oldu. Hoca beni yakalad, ok
dvd. Btn vcudum kan iinde kald. Byk validem zaten mektepte okumama aleyhtard, derhal mektepten
kard.
Komumuzda Binba Kadri Bey isminde bir zat oturuyordu. Olu Ahmet Bey Asker Rdiyesine devam
ediyor ve mektep elbisesi giyiyordu. Onu grdke ben de byle elbise giymeye hevesleniyordum. Sonra
sokaklarda zabitler gryordum. Bu dereceye vasl olmak iin takip edilmesi lzm gelen yolun asker rdiyesine
girmek olduunu anlyordum.
O srada annem Selnike gelmiti. Asker rdiyesine girmek istediimi syledim. Valide, askerlikten
mtehai idi. Asker olmama iddetle mmanaat ediyordu. Kabul imtihan zaman ona sezdirmeden kendi kendime
Asker Rdiyesine giderek imtihan verdim. Bylece valideye kar emr-i vaki ihdas edilmi oldu.
Rdiyede en ok riyaziyeye merak sardrdm. Az zamanda bize bu dersi veren hoca kadar, belki de daha
ziyade malumat sahibi oldum. Derslerin fevknda meselelerle itigal ediyordum. Tahrir sualler yazyordum,
Riyaziye muallimi de tahriren cevap veriyordu.
Hocamn ismi Mustafa idi. Bir gn bana dedi ki: Olum, senin de ismin Mustafa, benim de... Bu byle
olmayacak. Arada bir fark bulunmal. Bundan sonra adn Mustafa Kemal olsun.

O zamandan beri adm filhakika Mustafa Kemal kald. Hoca sert bir adamd. Snfta birinci, ikinci
tanmyordu. Bir gn bize:
Aranzda kimler kendine gveniyorsa kalksnlar, onlar mzakereci yapacam.
Dedi. Evvel tereddt ettim. Ayaa yleleri kalkt ki ben kalkmamay tercih ettim. Bunlardan birinin
mzakeresi altna girdim. Mzakerenin sonunda tahammlm son dereceye geldi. Ayaa kalkarak:
Ben bundan iyi yaparm dedim. Bunun zerine hoca beni mzakereci yapt, eski mzakereciyi benim
mzakerem altna verdi.
Asker rdiyesini ikmal ettiim zaman merakm epeyce ileri gitmiti. Manastr Asker dadisinde riyaziye
pek kolay geldi. Bununla megul olmaya devam ettim. Fakat franszcada geri idim. Muallim benimle ok megul
olmuyor, ac ihtarlarda bulunuyordu. Bu ihtarlar benim pek gcme gitti, ilk sla zamannda are aradm. ki,
ay gizlice Frerler mektebinin husus snfna devam ettim. Bylece mektep derslerine nisbetle fazla derecede
franszca rendim.
0 zamana kadar edebiyatla ok temasm yoktu. Merhum mer Naci, Bursa dadsinden koulmu, bizim
snfa gelmiti. Daha o zaman airdi. Benden okuyacak kitap istedi. Btn kitaplarm gsterdim. Hi birini
beenmedi. Bir arkadan kitaplarmdan hi birini beenmemesi gcme gitti. iir ve edebiyat diye bir ey
olduuna o zaman muttali oldum. Ona almaya baladm. iir bana cazip grnd. Fakat kitabet hocas diye
yeni gelen bir zat, beni iirle itigalden menetti:
Bu tarz- itigal seni askerlikten uzaklatrr. dedi. Mahaza gzel yazmak hevesi bende baki kald.
dadide iken muannidane bir surette alyorduk. Snfta birinci ikinci olmak iin hepimizde iddetli bir
gayret vard. Nihayet idadiyi bitirdim, Harbiyeye getim. Burada da riyaziye merak devam ediyordu. Birinci
snfta saf, genlik hayallerine tutuldum. Dersleri ihmal ettim. Senenin nasl getiinin hi farknda olmadm.
Ancak dersler kesilince kitaplara sarldm.
kinci snfa getikten sonra askerlik derslerine merak sardrdm. iir yazmak hakknda dad hocasnn
vazettii memnuiyeti unutmuyordum. Fakat gzel sylemek ve yazmak hevesi baki idi. Teneffs zamanlarnda
kitabet talimleri yapyorduk. Saati ellerimize alyor, bu kadar dakika sen, bu kadar dakika ben syleyeceim
diye msabaka ve mnakaalar tertip ediyorduk.
Harbiye senelerinde siyaset fikirleri bagsterdi. Vaziyet hakknda henz nafiz bir nazar hsl edemiyorduk.
Sultan Hamit devri idi. Namk Kemal Beyin kitaplarn okuyorduk. Takibat sk idi. Ekseriyetle ancak kouta,
yattktan sonra okumak imknn buluyorduk. Bu gibi vatanperverane eserleri okuyanlara kar takibat yaplmas,
ilerin iinde bir berbatlk bulunduunu ihsas ediyordu. Fakat bunun mahiyeti gzlerimiz nnde tamamiyle
tebellr etmiyordu.
Erknharp snflarna getik. Mutat olan derslere ok iyi alyordum. Bunlarn fevknda olarak bende ve
baz arkadalarda yeni fikirler peyda oldu. Memleketin idaresinde ve siyasetinde fenalklar olduunu kefetmeye
baladk.
Binlerce kiiden ibaret olan Harbiye talebesine bu kefimizi anlatmak hevesine dtk. Mektep talebesi
arasnda okunmak zere mektepte el yazsiyle gazete tesis ettik.
Snf dahilinde ufak tekiltmz vard. Ben heyet-i idareye dahildim. Gazetenin yazlarn ekseriyetle ben
yazyordum.
O zaman Mektip Mfettii smail Paa vard. Bu harektmz kefetmi. Takip ettiriyormu. Mektebin
Mdr Rza Paa isminde bir zatt. Bu zat, padiah nezdinde smail Paa tarafndan tahtie edilmi:
Mektepte byle talebe var. Ya farknda olmuyor, ya msamaha ediyor denilmi. Rza Paa, mevkiini
muhafaza iin inkr etmi.
Bir gn, gazetenin icap eden yazlarndan birini yazmakla meguldk. Baytar dershanelerinden birine girmi,
kapy kapamtk. Kap arkasnda birka nbeti duruyordu. Rza Paaya haber vermiler. Snf bast. Yazlar

masa zerinde ve n tarafta duruyordu. Grmemezlie geldi. Ancak dersten baka eylerle itigal vesilesiyle
tevkifimizi emretti. karken:
Yalnz izinsizle iktifa olunabilir. dedi. Sonra hi bir ceza tatbikna lzum olmadn sylemi. Byle
hareket etmesinde, kendine atfedilen kusuru meydana karmamak gayretinin dahli olmakla beraber hsn-i niyeti
de inkr edilemezdi.
Erknharbiye snflarnn nihayetine kadar bu ilere devam ettik. Yzba olarak mektepten ktktan sonra
stanbulda geireceimiz mddet zarfnda bu ilerle daha iyi itigal iin bir arkada namna bir apartman tuttuk.
Ara sra orada toplanyorduk. Bu hareketlerimizin hepsi takip olunuyor ve biliniyordu.
Bu srada Fethi Bey namnda eski arkadalardan zabit iken askerlikten tardolunmu bir zat karmza kt.
Kendisinin sefalet-i halinden, muavenete muhta olduundan, yatacak yeri bulunmadndan bahisle bize iltica
etti. Biz de bu zat malik olduumuz apartmanda yatrmaya ve muavenet etmeye karar verdik.
ki gn sonra kendisinin talebi zerine bir yerde mlki olacaktk. Gittiim zaman yannda Mabeyne mensup
bir de yaver grdm. Apartmanda yatan smail Hakk Bey namnda bir zat vard, derhal gtrmler. Bir gn
sonra da bizi tevkif ettiler. Fethi Bey meer smail Paann hafiyesi imi. Bir mddet mnferit surette hapis
kaldm. Sonra Mabeyne gtrdler, isticvap edildim, smail Paa, baktip, bir de sakall bir adam hazr
bulunuyordu, isticvaptan anladk ki gazete kardmzdan, tekilt yaptmzdan, apartmanda altmzdan
hulsa btn bu ilerden dolay maznun bulunuyorduk. Daha evvelki arkadalar itiraflarda bulunmular. Birka
ay byle mevkuf tutulduktan sonra braktlar.
Birka gn sonra Erknharbiye Dairesine tekmil erknharp arkadalar ardlar. Mtesaviyen Edirne ve
Selanikte, yani o zamanki kinci ve nc ordulara gnderilmemiz mukarrerdi. Kura ekileceini, fakat
beynimizde anlarsak kuraya lzum kalmyacan sylediler. Ben arkadalara iaret ettim. Biraz konutuk.
Filhakika ufak bir anlama neticesinde ikinci ve nc ordulara gidecekleri ayrdk. Bu tarz-i hareketi aramzda
tekilt bulunduuna delil diye telkki ettiler. Beni Suriyeye nefyettiler. amda bir svari ktasna staj yapmaya
memur olunmutum. O sralarda Drzlerle birtakm meseleler vard. Drzler zerine ktaat sevk olunuyordu.
Ben de bu meyanda gittim. Drt ay orada kaldm.
Hrriyet Cemiyeti namnda bir cemiyet vcude getirdik. Bunu tevsi iin aldmz tedbirler meyannda
benim muhtelif sunuf-i askeriyede staj yapmak bahanesiyle Beyrut, Yafa ve Kudse gitmem vard.
Bylece hareket ettim, isimlerini saydm yerlerde tekilt yapld. Yafada daha fazlaca kaldm. Oradaki
tekilt daha kuvvetli oldu. Fakat Suriyede arzu ettiimiz derecede ii taazzuv ettirmek gayrimmkn
grnyordu. Bende iin Makedonyada daha seri gidecei kanaati vard. Oraya gitmek iin are
dnmekteydim.
Nefye dair hakkmda kan iradede: Vesait-i sehile ile memleketine gidemiyecek bir yere gnderilmesi
kayd vard. Bu itibarla Makedonyaya gitmek mkld. O esnada bir yanllk mahsul olduuna phe
olmayan bir mezuniyet tezkeresi elimize geti. Buna yanllk denebilir. Fakat bu yanllk urada burada alan
komite erknnn netice-i mesaisi olarak icat edilmiti.
Bu tezkereye nazaran mezunen zmire gidebilecektim. in iinde bir yanllk olduunun meydana kacan
takdir ediyordum. Fakat o esnada Selanikte Topu Mfettii bulunan kr Paann gayet vatanperver bir zat
olduunu hikye ediyorlard. Kendisine bir mektup yazdm. Kendimi ve maksadm az ok aka anlattm. Bu
maksatlarn seri surette yaplmas Makedonyaya gitmeme mtevakkft. Kendi evsaf hakknda duyduum eyler
doru ise dellet etmesini rica ettim. Dorudan doruya cevap vermedi. Fakat ne ekilde olursa olsun
kendiliinden Selnike gidersem ii temin edeceini bilvasta bildirdi. Tezkereyi cebimize koyduk.
Makedonyaya gitmek zere hareket ettim. Fakat hareketi mteakip meselenin meydana kmas ihtimaline kar
izimizi kaybettirmek iin evvel Msra, sonra Yunanistana gittim. ayet bir malumat olursa oralardan geerken
Yafadan bildireceklerdi. Hi bir ey yazmadlar. Mtenekkiren Selnike girdim. Bir gece kr Paay grdm.
Benimle temastan tevahhu ediyordu. Ben, ciddi bir nokta-i istinat bulmakszn drt ay kadar Selanikte kaldm.
Bu esnada mektep mdr Tahir Bey, Hoca smail Efendi, mer Naci, Husrev Sami, Hakka Baha gibi
arkadalara maksatlarm anlattm. Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini tesis ettim.

Selanikte bulunduumu stanbul haber alarak takibata balad. Oradan tekrar mtenekkiren Yafaya geldim.
O zaman bir Akabe meselesi vard. Kendimi derhal hududa memur ettim. Arandm zaman hudut zerinde isbat vcut ettim.
Ceman iki buuk, sene Suriyede kalmtm. Bu mddet zarfnda her ey unutulmutu. Makedonyaya nakil
iin resmen mracaat ettim. Maksadma nihayet vasl oldum.
Selnike geldiimde bizim Hrriyet Cemiyetinin Terakki ve ttihat namm aldn duydum. Doktor Nazm
Bey Paristen Selnike gelmi. Terakki ve ttihat Cemiyetinin tarihte yeri var. O nam altnda alrsa daha iyi
tesir eder diye arkadalar ikna etmi. Cemiyet o nam altnda almaya devam elti. Resm memuriyetim, maiyet
msir-i erknharbiyesinde idi. Ben bu vaziyette iken 1324 senesi geldi ve Merutiyet iln edildi.
Merutiyetten sonra btn ehas meydana kt. O zamana kadar saf ve nezih alyorduk. Ben herkesi byle
biliyordum. ahs nmayileri irkin buldum. Baz arkadalarn harektm ayan- tenkit grdm. Tenkitten
itinap etmedim.
Bu fenalklar bertaraf etmek iin ilk dndm tedbir, ordunun siyasetten ekilmesi nazariyesiydi. Bunu
dier arkadalar caiz grmyorlard. Nihayet 31 Mart Vakas oldu. Bu vaka zerine Makedonyadan giden
ktaatn ve ilk devirde Edirneden bunlara iltihak eden kuvvetlerin Erknharbiye Reisi olarak stanbula gittim.
Bidayette kumandan Hsn Paa idi. Hareket Ordusu ismini ben buldum. O zaman bunun manasn kimse
anlamamt. Mesele undan ibaretti:
stanbula hitaben bir beyanname yazmak lzm geldi. Bunu ben yazdm. Sonra sefirlere hitaben ikinci bir
beyanname yazdk. Buna ne imza konmas lzm geldiini dndk. Baz arkadalar, Hrriyet Ordusu dediler.
Halbuki btn ordu hrriyet ordusu vaziyetinde idi.
Hareket halinde olan ordularn vaziyetini gstermek iin Hrriyet ordusunun operasyon kuvvetleri denildi.
Ben operasyon kelimesinin trkeye tercmesini dnerek Hareket Ordusu tabirini kullandm.
31 Mart meselesi halledilince tekrar Selnike dndm. Ordunun Cemiyetten ayrlmas ve siyasetle itigal
etmemesi nokta-i nazarn bu defa daha kuvvetle ileriye srmeye baladm.
ln- merutiyetten sonra tekilt yapmak iin Trablusgarbe gnderilmitim. Her defa orada ttihat ve
Terakki Kongresine murahhas intihap olunuyor, fakat gitmiyorduk. Bir defa yalnz bu maksad anlatmak iin
gittim. Maksadm kabul ettirdim. Fakat muvaffakiyet yalnz kongrenin nazar kararnda kald, tatbik edilmedi.
ttihat ve Terakkinin baz ehas ile aramzda Merutiyetten sonra balayan ihtilf- efkr nihayet derecede
iddetlendi ve tamam bu ana kadar devam etti
Bundan sonra yeni ordu tekilt yapld. zzet Paa erknharbiye reisi oldu. Ben bu tekiltta Selanik
Kolordusu erknharbiyesine kk rtbede bir zabit sfatiyle dahil oldum. Henz kolaas rtbesinde idim.
Ordunun talim ve terbiyesiyle urayordum. Bu itibarla ifah ve tahrir birok tenkitler yapmak mecburiyeti
hsl oluyordu. Bu tenkidat bilhassa eski kumandanlar rencide ediyordu. Bunun, benim ameliyattan ziyade
nazariyat olduumdan ileri geldiine zahip olarak mcazat kabilinden 38. Piyade Alayna kumandan yaptlar.
Bu tayin gazap yznden rahmet oldu. Alay Kumandanln ifa ettiim srada Selanikte bulunan tekmil
garnizon ktaat, alayn tatbikatna kendiliklerinden itirake baladlar. Verilen konferanslara dier zabitlerin
itiraki grld. O zaman Selanikte bu faaliyetlerden phelendiler. Beni Mahmut evket Paa marifetiyle
stanbula ardlar. Erknharbiyei Umumiyede bir vazifeye tayin ettiler.
Selanikte bulunduum srada Arnavutluk harektiyle megul olmutum. Evvel evket Turgut Paa memur
iken Mahmut evket Paa bizzat Arnavutluk harektn ele almt. Beni de Erknharbiye Reisi diye beraber
gtrd.
stanbula arldm zaman talyanlar Trablusgarbe hcum ettiler. Ben de tebdil-i nam ve kyafet ederek
baz arkadalarla beraber Msra, oradan Bingazi taraflarna gittim. Bir sene kadar devam eden harp esnasnda
Bingazi kuvvetleri kumandanlnda bulundum.
Asl memlekette de Balkan Harbi balamt. Bulgar ordusu atalca hattna ve Bolayrn imaline geldii bir
srada stanbula avdet ettim.

Bu senenin nihayetinde Harb-i Umum iln olundu. Vaki olan mracaat ve talebim zerine Tekirdanda
henz tekil edilen 19. Frkaya kumandan oldum. Arburnunda, Anafartada bulundum. ngilizler ekilip
gittikten sonra bir ay Edirnede 16. Kolordu ile kaldm. Sonra kolordu kumandan olarak Diyarbekir ve havalisine
gittim. Orada yaptmz mhim muharebelerden biri, Bitlis ve Muun Ruslardan istirdaddr.
Harbin son safhasnda baz fikirlerim kabul edilmeyince kumanday da ret ile stanbula dndm.
O sralarda idi, Veliaht ile birlikte Alman karargh- umumisine gittik ve Alman garp cephesinin baz
aksamn grdk. Bu mahedatimdan, Hindenburg ve Ludendorf ile mlakatlarmdan sonra mutlebat-
sabkamdaki isabete daha ziyade kani oldum.
O zaman hsl ettiim son kanaat, Harb-i Umumye dahil olunduu ilk anda sylemi olduum fikrin ayn
olarak tecelli etti.
Bu seyahatten hasta olarak stanbula geldim, stanbulda bir iki ay tedavi grdkten sonra tedavi maksadiyle
Viyanaya gittim. Orada sanatoryumda bir ay yattm. Bir mddet de Karlsbatta kaldm.
Dier taraftan Sina cephesinde, benim vaktiyle raporlarda tafsil ettiim fecayi aynen vaki oldu.
Bunun zerine Falkenhayn Almanyaya arld, yerine Liman von Sanders memur edildi. Birka gn sonra
iki Alman generalinin yannda huzura arldm. Maksadn, beni tekrar Yedinci Orduya gndermek olduunu
renmi bulunduum iin yalnzca kabul edilmek arzusunu izhar ettim, ilk ekl-i davette srar gsterildi ve bana
Yedinci Orduya kumandan tayin edildiimden bahisle nevama ifa edeceim hidemata dair talimat verildi. Bu
talimat, bana tevdi edilen vazife ve salhiyetle gayrikabil-i icra idi. Ancak, bunu anlatmaya da imkn yoktu.
Binnetice vaktiyle istifa etmi olduum Yedinci Ordu Kumandanlna tekrar balamak zere Nablusa gittim.
Ayn sralarda Mtareke imza edilmiti. Daha Halepte iken derhal kabineyi tebdil etmek ve yerine isimlerini
sarahaten sylediim zevattan mrekkep bir kabine geirmek lzumunu ve ayn zamanda benim stanbula celbim
faydal olacan aktan aa stanbula bildirmitim. Vakaa kabine teekkl etti, fakat benim stanbula celbime
lzum grlmedi. Nihayet bu kabine de dtkten sonra stanbula gittim.
stanbula muvasalatmda benim nazarmda vaziyet u idi: Meclis-i Mebusan nasl hareket lzm geleceinde
mtereddit bulunuyordu.
Yeni sukut etmi zevatla ve mebuslarla ayr ayr grtm. O zaman dndm ey, her ciheti tatmin ederek
mdafaa-i memleket iin kuvvetli bir vaziyet ihdas olunabilecei merkezinde idi. Fakat bu dnce zerinde
lzumu kadar almaya vakit kalmadan Meclisin feshine ahit olduk.
stanbul erbab- hamiyetince muhtelif namlar altnda programlar ve frkalar tekil olunmak suretiyle are-i
hals aranmakta idi. Bunlarn her birini ayr ayr tetkik ettim. Hi biri bir kuvve-i teyidiyeye istinat etmiyordu.
Binaenaleyh hi biriyle terik-i mesaiden bir netice beklemedim. Kuvve-i teyidiyenin dorudan doruya millet
olaca kanaati bende pek kuvvetli idi.
stanbulda cereyan eden ahvalden, yaplan teebbslerden, bilhassa vaziyetin vahamet ve fecaatinden milletin
haberi yoktu, stanbulda oturup milleti haberdar etmek imkn da kalmamt. Binaenaleyh yaplacak eyin
stanbuldan kp milletin iine girmek ve orada almak olduuna karar verdim. Bunun suret-i icrasn
dndm ve baz arkadalarla mzakere ettiim srada idi ki hkmet beni ordu mfettii olarak Anadoluya
gndermeyi teklif etti. Bu teklifi derhal maalmemnuniye kabul ettim ve tam Yunanllarn zmire girdii gn idi
ki stanbuldan ayrldm.
Benim dndm u idi: Her tarafta muhtelif namlar altnda birtakm teekkller balamt. Bunlar ayn
program ve ayn nam altnda birletirerek btn milleti alkadar etmek ve btn orduyu da bu maksada hadim
klmak lzmd. Anadoluya girdiim zaman daha Ordu Mfettii sfat ve salhiyeti zerimde iken bu noktadan
ie baladm ve bu maksat az zamanda hsl oldu.
Takip ettiim tarz- mesai stanbulca malum olunca beni stanbula celbetmek istediler. Gitmedim. Binnetice
istifa ettim.

Bir ferd-i millet sfatiyle Erzurum Kongresine itirak ettim. Erzurum Kongresinde tesbit edilen esaslar
btn memlekete temil maksadiyle Sivasta da bir kongre aktolundu. Bu kongrelerin tevlit ettii Heyet-i
Temsiliye namndaki heyetle kongrelerin esasatn takip ettik.
Mebusann tekrar intihab ve Meclisin stanbulda kad temin olunmusa da Meclisin duar- tecavz
olmas zerine Trkiye Byk Millet Meclisini vcuda getirmeye teebbs olunmu ve bu suretle 23 Nisan
tarihinde bu Meclis toplanp ie balamt. Tekilt- Esasiye Kanununda mevcut olup mezkr kanunun ruhunu
ifade eden ve ilk projede zikrolunan prensiplerin meneine gelince: Esasen teden beri hkimiyet-i millyenin en
iyi temsili mmkn olacana dair nazar olarak baz tetkikat ve tetebbuat- nazariyeden benim karabildiim
netice u idi: Hkimiyet-i millyenin tamamiyle mtecelli olmas, bunun sahib-i aslisi olan btn insanlarn bir
araya gelip bunu bilfiil istimal etmesiyle mmkndr. Fakat btn Trkiye ahalisinin toplanmas suretiyle bu
maksadn teminine amel bir are olsa olsa bunlarn sahib-i salhiyet vekillerinin biraraya gelip bu ii yapmas
olabilirdi. Hkimiyet-i millyemizin bir zat veyahut ehas mahdut kabine gibi bir heyet tarafndan temsil edilmesi
yznden memleketi ve milleti istibdattan kurtaramadmz vekayi-i tarihiye ile msbit olduundan her halde bu
hakk- temsili mmkn olduu kadar ok insanlardan mrekkep ve mddet-i vekleti az bir heyetle temsil ve
tecelli ettirmek bence yegne are idi. Memleket dahilinde ve millet iinde evvel ve hr yapm olduum tetkikat
ve tetebbuat da bana bu fikrin kabiliyet-i icraiyesinde byk imknlar ve isabetler olduu kanaatini vermiti.
Her halde halkmz idare ile yakndan alkadar etmek, yani idareyi dorudan doruya halkn eline verebilecek
bir tarz- idareyi tesis etmek hem hakimiyet-i millyenin hakik olarak temsili ve hem de bu sayede halkn
benliini anlamas itibariyle elzem idi. ite bu dncelerin, bu tetkiklerin ilham olarak proje yaplmt.
Halklk tekilt en ufak daireye kadar temil edildii takdirde muhassalann daha byk ve feyznak
olacana phe yoktur. Memleket ve milletin iinde bulunduu mklt ve hal-i harbi de dnrsek Meclisin
muhassala-i faaliyetini ve oradaki muvaffakiyetini takdir etmemek mmkn deildir.
Misak- Mill, sulh akdetmek iin en makul ve asgar eraitimizi ihtiva eder bir programdr. Sulha vsl olmak
iin temerkz ettireceimiz esasat ihtiva eder. Fakat memleket ve milleti kurtarmak iin sulh yapmak kfi
deildir. Milletin hals- hakikisi iin yaplacak mesai ondan sonra balayacaktr.
Sulhtan sonraki mesaide muvaffak olabilmek milletin istikllinin mahfuziyetine vabestedir. Misak- Millnin
hedefi onu temindir. Memleket ve milletin atisinden asl emin olabilmesi, bir defa halklk esasna istinat eden
tekilt- idariyesinin bihakkn temil ve taazzuv ettirilmesi ve tatbik olunmasiyle beraber ahval-i iktisadiyemizin
refah- millmizi temin edecek tarzda slah ve ihyasna vabestedir.
Bu hakayiki akide-i millye tanyarak muhafaza edebilecek bir heyet-i itimaiye olabilmemiz iin de
maarifimizi tamamen amel ve ihtiyacat- hakikiyemize muvafk bir program dairesinde ihya etmek lzmdr. Bu
noktalarda muvaffakiyet sayesinde memleket imar edilebilecek ve millet zenginletirilebilecektir.
Ufak bir program kadrosu sylemek lzm gelirse: Tekilt batan nihayete kadar halk tekilt olacaktr.
dare-i umumiyeyi halkn eline vereceiz. Bu heyet-i itimaiyede sabib-i hak olmak, herkesin sahib-i say olmas
esasna istinat edecektir. Millet sahib-i hak olmak iin alacaktr.
Islah olunacak eyler iktisadiyat ve maariftir. Bu sayede memleket imar edilecek, millet refah sahibi olacaktr.
Hi bir millet ve memlekete kar fikr-i tecavz beslemeyiz. Fakat muhafaza-i mevcudiyet ve istikll iin, bir
de memleketimizin bu dediimiz sahada msterihane ve kemal-i itminanla alarak mreffeh ve mesut olmasn
temin iin her vakit memleket ve milletimizi mdafaaya kadir bir orduya malikiyet de nuhbe-i amalimizdir.
Tekilt- idaremizde btn bu esaslarn mahfuziyeti tabidir. Buna nazaran hkmet dorudan doruya Byk
Millet Meclisinin kendisidir. Byle umur-i idareyi memlekette sahib-i icraat olan bir heyetin, muhtelif fikir ve
itihatlar etrafnda toplanm partilerden ziyade mterek nikat- esasiyeye riayetkar mmtezi ve mtesanit bir
heyet olmas ayan- arzudur. Ancak, itima esaslarmzn membar olan millete henz hayat ve saadet-i
hakikiyelerini kfil efkrumumiye amil bir surette gayrimtebariz olduundan bundan istifade ederek kendi
fikir ve itihatlarnn isabeti iddiasnda bulunacak baz insanlarn yine baz kimseleri kendi nokta-i nazarlarna
raptetmesi ve binnetice parti halinde teekkller vcude gelmesi baidl ihtimal deildir.

Buna mukabil baz husus itihatlarn mevcudiyeti belki de msademe-i efkr iin faydal olabilir. Fakat eskisi
gibi millet ve memleketten memba ve nokta-i istinat almayan ve onun menafi-i hakikiyesiyle hi mnasebeti
olmayacak surette ya srf nazar veya hiss ve ahs programlar etrafnda parti tekiline kalkacak insanlarn
millet tarafndan hsn-i telkkiye mazhar olacan zannetmiyorum.
Benini btn tertibat ve icraatta dstur-i hareket ittihaz ettiim bir ey vardr: O da vcude getirilen tekilt ve
tesisatn ahsla deil, hakikatle kabil-i idame olduudur. Binaenaleyh her hangi bir program, filann program
olarak deil, fakat ihtiyac- millet ve memlekete cevap verecek efkr ve tedabiri ihtiva etmesi itibariyle haiz-i
kymet ve itibar olabilir.
Misak- Mill dairesinde temin-i mevcudiyet ettikten sonra grlt karp fesatlk edecek ve tevsi-i arazi
fikrinde bulunacak adamlar ortaya kamaz. Bence buna imkn yoktur.
Vakit: 10. 1. 1922, s. 1

***
ORDU LERNN HIZLA YAPILMASI N KURULAN
ENCMEN HAKKINDA
(22. I. 1922)
Ordu ilerinin hzla yaplmas hakknda kurulan encmen toplantsndan ktktan sonra gazetecilerin sorusuna cevap olarak:

Encmenin tekilinden maksat ordu ilerinin gerek Meclise, gerek Heyet-i Vekilece sratle ifasn temin
etmektir.
Vakit: 24. 1. 1922, s. 1

***
TLF DEVLETLERNN TRKYE LE YUNANSTAN
TLFINDA TAVASSUTLARI
(23. I. 1922)
Petit Perisien muhabirine deme.
(Vakit)

Bu beyanat hissiyatmza muarz olsa da Trkiyenin takip ettii siyasetin kymettar bir delilidir.
Evvel emirde Mustafa Kemal Paann, devletler tarafndan Trkiyeye tebli edilen baz eraite ne derece
srarla itiraz ettiini kaydetmeliyim. Marnileyh dedi ki:
Devletlerin gnderdikleri notada, Trkiye ve Yunanistan mmessillerinin anlamak zere itima etmek
mecburiyetinde olduklarn ihbar ediyorlar ve bu itimada hazr bulunmak iin stanbuldaki mmessillerine
salhiyet vermee mde olduklarn bildiriyorlar. erait-i sulhiyenin bir izahnmesini ihtiva eden son
notalarnda da, teklifat- mezkreyi evvel emirde muhasmlarn, sonra da efkr- umumiye-i cihann nazar
dikkatine vazeylediklerini yazyorlar. u halde devletler burada dahi zahiren bitaraf grnmek istiyorlar.
Meseleleri yalnz Yunanistan ile mi mzakere edeceiz? O halde Yunanllara sylenecek yalnz iki kelimemiz
vardr ki birincisi:
stil ettikleri topraklarmz derhal terketmee davettir.
kinci kelime de bu istil esnasnda yaptklar vsi tahribatn tamiri talebidir. Eer devletler yeni fedakrlklar
ihtiyar ettirmeden ve yeni kan dktrmeden Yunanllara topraklarmz tahliye ettirmee cidden karar verdilerse
bu tahliyenin teminini bizzat kendileri deruhte etmelidirler. lk iki notann ihtiva ettii tenakuzlara ramen
devletlerin bu vazifeyi ifaya karar verdiklerine inanmak isterdik. Bu hareketle erait-i nihaiye-i sulhiyenin
mzakeresine balamak ve cidd neticeler elde etmek iin salam bir zemin hazrlam olacaklard, ayn zamanda
bu hareketleriyle, Yunan ordusunu topraklarmzda bir vasta-i tehdit olarak bulundurmadklarna ve havali-i

mstevliyemizi ellerinde fazla bir rehine olarak tutmadklarna dair bize parlak bir delil vermek niyetinde
bulunduklarna inanm olurduk.
Btn bunlara inanmak hakkmzd. nk devletler muhtelif vastalarla ve bilhassa son notalariyle bize ve
btn dnyaya, kendisine ait hudutlar dahilinde mstakil ve kabiliyet-i hayatiyeyi haiz bir Trkiyeyi tasdik
etmilerdi. Fakat son nota bizi derin bir sukut-u hayale duar etti. Mttefikler bu son notada, erait-i sulhiyenin
heyet-i umumyesinin tarafmzdan kabulnden evvel hibir tahliyenin yaplmamasn teklif ediyorlar. Halbuki ilk
notada Paris konferansnn Yunanllara Anadoluyu tahliye ettirmek gayesiyle itima ettiini bildiriyorlar. kinci
notada ise, memleketi Yunanllardan tahliye ettirmek niyetini bir defa daha suret-i mahsusada tekrar ediyorlard.
nk bize kalnca, bir suret-i mutlakada talep etmek mecburiyetinde bulunduumuz, Anadolunun yeni
tahribattan vikayesidir. Devletler memleketimizi mmkn olduu kadar sratle tahliye ettirmek suretiyle
mstakbel sulh mzakerat iin rehine elde etmi olurlar. Mttefiklerin bizimle mzakerata giritikleri zaman
ellerinde her vakit kfi derecede rehine bulunacaktr. Boazlar, stanbul ve Edirne gibi.
Eer mttefik devletler Anadolunun tahliyesinden sonra serbest ve tam bir halde kalacak olan Trk
ordusunun niha sulh artlarnn tesbitinden mukaddem harekete getirilmesinden korkuluyorsa, Trkiye bu
hususta onlara cidd teminat verebilir.
Binaenaleyh, sulhun tesisi cidd bir surette arzu olunduu takdirde en emin vasta Trk topraklarnn tahliyesi
ve mzakerat- sulhiyenin kaddr. Yunan ordusu Anadoluda kaldka mttefik devletlerin sulh
yapabileceklerini zannetmem. Byk Millet Meclisi hkmeti veya ben, Trk milletine her eyden evvel, ml-i
milliyesinin istihsal edilecei hakknda teminat vermee mecburuz. Bu teminat olmaynca, hibir meclis ve hibir
hkmetin serbeste hareket edebileceini zannetmem. Eer devletler ark- karipte tesis-i sulh etmei cidden
arzu ediyorlarsa, yanl olan nokta-i hareketten sarfnazar etmelidirler. Trk Milleti Yunanllar komaa her ne
bahasna olursa olsun karar vermitir. Eer mttefik devletler topramz yeniden kan dktrmeden tahliye
ettirirlerse Trk milleti onlara minnettar olacaktr. Fakat bu li-cenabne ve insan hareketin tehir edilmemesini
isterdik.
Mustafa Kemal Paa beyanatnn sonunda, Trkiye ile Babliyi yekdierinden tefrik ederek, muharebeye
Bablinin itirak ettiini, halbuki bu hatann cezasn Trk milletinin ektiini ve Trk milletinin dier
milletlere verilen asgari hakkn kendisinden reddolunmasna mebni silha sarldn beyan etmitir.
***
23 NSAN MLL BAYRAMI
(23. IV. 1922)
Yeni Gn muharririne deme

23 Nisan Trkiye mill tarihinin balangc ve yeni bir dnm noktasdr. Btn bir cihan- husumete kar
kyam eden Trkiye halknn, Trkiye Byk Millet Meclisini vcude getirmek hususunda gsterdii harikay
ifade eder.
Vakit: 25. 4. 1922, s. 1

***
UMUM VAZYET
(18. VI. 1922)
zmitte Vakit muharririne beyanat.

Seyahatin maksat ve gayesi hakkndaki sualime cevaben demilerdir ki:

Daha evvel dier cepheleri tefti etmitim. imdiye kadar Kocaeli gurubuna gelememitim. imdi hem bu
cepheyi tefti ediyor, hem bu havalinin ahval-i umumyesini gzden geiriyorum.
Seyahatinizin halk ve cepheye mteallik intibaat ne merkezdedir?
Zaten muttali olduum gibi buldum. ayan- takdir ve teekkr.

 Msy Klod Farerin zmite gelecei haber alnd; size mlki olacaklar mdr?
Msy Klod Farer benimle grmek zere gelmek arzusunu izhar etmitir.
Pontus tehciri nam altnda birtakm muhayyelt kil kale sermaye ittihaz olunuyor?
Hkmet Trkiye aleyhinde tevik olunan Rumlar mlhazat- askeriyeye binaen imdilik harb
mntakalarndan uzaklatrmtr. Bu gibi tedabir harb devam ettike bizzarure tatbik olunacaktr.
Atina gazetelerine gre dman donanmas Karadenizde balad korsanla devam etmek tasavvurunda
mdr?
Geen sene neboluyu bombardman etmilerdi; bu sene de Samsunu... Biz btn bunlar daha evvel
hesap ettik. Bu gibi canavarca harekt, milletin mdafaa-i vatan ve istiklli yolundaki azim ve imann takviyeden
baka bir netice hasl etmez.

Ali Fuat Paann Moskovadan Ankaraya gelii baz taraflarca su-i tefsir olunmak istenilmi midir?

Buna katiyyen mahal yoktur... Trkiye-Rusya dostluu bildiiniz surette devam ediyor. Mnasebatmz
samim ve kuvvetlidir. Tekilt- esasiye kanununda tadilt yoktur ve olmyacaktr. Heyet-i vekilenin salhiyet ve
mesuliyetine ait kanun hitam buldu. Karben meclise de mzakeresine balanacaktr. Nevhi kanunu da yledir.
Bu sene zarfnda memlekette tatbikata balanacan mid ederim. Nota tetsi suretiyle yaplmak istenen iler
muvaffakiyetle bitmediinden imdi yavelik isnadat ele alnmtr. Bu yola girilmekle ne kadar yanl hareket
olunduunu cihan yaknda anlayacaktr.
***
UMUM VAZYET
(21. VI. 1922)
Adapazar yolunda Vakit Bamuharririne beyanat.

Pontos tehcirinin saikleri neden ibarettir?

Samsun ve havalisinde baz ansr- muzirray mlhazat- askeriye icab olarak harb mntakasndan
uzaklatrmaa bizi mecbur eden sevaik Yunanllarn oradaki teebbsleridir. Sevahili bombardman etmek
suretiyle yapmaa alt tevikat dahi bu sevaiktendir. Bu baptaki mesuliyet Yunanllara aittir.
Samsun bombardman gibi hareketlerin iki taraf iin tesiri ne olabilir?
Dier taraf iin tesirini bilmem, fakat bizim iin azim ve iman-i millyi takviyeye, dmanlarmzn ne kadar
di, ne kadar sefil ve ne kadar hunhar olduklarn milletimize flen tantmaa vesile tekil ediyor.
Ordumuz ne haldedir? Mnasip grld ve icabettii saniyede her trl harekt muvaffakiyetle icraya
kaadir addolunabilir mi ? Muhtelif teftiler arasnda grlen fark ve ordunun kuvve-i mneviyyesi zat- devletleri
zerinde ne tesir brakmtr?
Ordumuz istikll mcahedesi yapan kahraman ve azimkar milletimizin ml-i merasn emniyetle istihsle
kaadir bir haldedir. Ordumuz her trl vazaif-i taarruziyeyi muvaffakiyetle ifaya hazr ve amadedir. Her teftite
grdm mspet fark ve bilhassa orduda mevcut pek yksek kuvve-i mneviye, salbet, azim ve iman, evk ve
etaret ok defalar gzlerimi meserret yalariyle dolduracak derecede tesir brakmaktadr.
Son Kocaeli seyahatinin ve halkla sk temasn brakt intibalar ne merkezdedir?
Benimle beraber seyahat ettiiniz iin bunun ifade ve izahn size brakyorum.
Farer dostumuzla olan mlakat ne gibi intibahlar brakmtr?
Msy Klod Fareri pek hassas ve pek li ruhiyle, beerden pek az kimseye nasip olan evsaf- mahsusasiyle
nezahetin timsal-i mahhas buldum. Kendisiyle mlakat, bende hibir vakit unutamayacam mnevi hazlar,
kymetli htralar brakmtr. Trkiye byle vefakr bir dosta malikiyeti ile mftehir olabilir.

 Son Amerika notasnda bizim eskiden beri messes haklara riayet etmediimiz, Amerika messeselerinin
faaliyetine imkn brakmadmz ve hukuku tasarrufiyeyi ihll ettiimiz bir itham vardr. Amerikallar ve
Amerika messeselerine kar Byk Millet Meclisi hkmeti imdiye kadar nasl hareket etmitir?
Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin Amerika hakkndaki nokta-i nazar mspettir. Hkmetimiz
Harb-i umum esnasnda Bablinin katetmi olduu mnasebat- dostaneyi iade ve ihyaya teebbsten hli
kalmamt. Bu teebbse kendi taraflarndan maddi bir mukabele grlmemi olmakla beraber,
memleketimizdeki Amerika messesat, Amerika heyetleri, birok Amerikallar tamamen bir dost memlekette
olduu gibi muhafaza edilmekte ve hrmet grmektedirler. Elan memleketimizin her ke ve bucanda
Amerikallar ikamet etmekte, istedikleri gibi, istedikleri yerlerde get- gzar eylemektedirler.
ark komularmzla mnasebetimiz nasldr? Rusya ile aramza burudet girdii rivayeti doru mudur?
ark dostlarmzla mnasebatmz, mstenid bulunduu ciddi samimiyet dairesinde devam etmektedir.
Rusya ile aramzda brudet tevlit edecek mahiyette bir hdise olmamtr. Rus-Alman itilfna itirakimiz
hakkndaki rivayet doru deildir.
Memleketin iktisad vaziyeti nedir? Bu seneki mahsl hakknda alnan haberler mit-bah bir mahiyette
midir?
Memleketin vaziyet-i iktisadiyesi ayan- memnuniyettir. Bu seneki mahsult fevkalde feyizlidir.
stanbul halknn mill mcadeleye kar olan vaziyeti hakkndaki hissiyatnz ne merkezdedir?
stanbul halknn vaziyeti hakkndaki hissiyatm izhar iin en kymetli ve en mil kelimeleri
kullanabilirsiniz.
***
SON TAARRUZ HAKKINDA
(21. IX. 1922)
Akam muharriri Falih Rfkya zmirde verilen beyanat,

zmir denizi karsnda, millet ordularnn Bakumandanndan zafer menkbelerini dinliyoruz. Evvel
kendilerinden taarruz kararnn ne zaman verildiini istizah ettik:
Sakarya meydan muharebesini inta eden taarruzumuz, memleketi dman ordusundan tathir edinceye
kadar harekete devam etmek kararnn mebdei idi.
Malmdur ki, Sakarya harbinin son gnlerinde Yunan sol cenahna ordumuz mukabil taarruzda bulundu, ite
Yunan ordusunu ricata mecbur eden o mukabil taarruzdur ki, ordumuz zmire gelinceye kadar devam etti.
Taarruz kararnn tatbikatnda bir senelik bir teahhur var. Harektn bil inkta niin devam etmedii izah
buyurulur mu?
Bilkis bil inkta devam etti. Ancak, byk bir taarruz kararnn tatbikat birtakm istihzarat istilzam eder.
Bu istihzaratn muhta olduu bir zaman vardr. Ancak, teahhur ve intizar hi olmad denilemez, bunun
sebeplerini de mlhazat- siyasiyede aramak lzmdr. Filhakika, ordularmz ok evvel bugnk neticeye
varmak kudretini iktisap etmiti.
Bu son harekt- askeriye ile tahakkuk eden byk muvaffakiyet, bilhassa dman ordusunun seri bir surette
imhas, esasen bu ordunun maddi ve mnevi kuvveti ile ahval-i dahiliyesindeki tezepzpten mi ileri geldi?
Trakyaya nakledilmi kuvvetlerin brakt boluk mhim mi idi?
Btn dnya bilir ki, Yunan ordusu ................... (noktal yerler ngiliz sansr tarafndan karlmtr) fenn
ve asker icabata tamamen muvafk surette tekil ve tensik edilmi kuvvetli bir ordu idi ve Yunan devletinin
imdiye kadar malik olduu ordularn hepsinden kuvvetli idi. Ahval-i mneviyesinde, ayi olduu gibi, bir
tezepzp olduuna dair hakik hibir emare yoktur. Yunan askerlerinin, askerlerimizle temas ettikleri vakit
kendilerini gevemi gibi gstererek hakikatte bizi gevetmee matuf telkinatta bulunduklarna baklrsa, btn
bu iattan maksat ne olduu tebeyyn eder. Bu suretle bize Yunan ordusunun inhilline intizar ederek meselenin

halledilecei midini vermek istediler ve bu vahi intizar ile geecek zamann bizim ordumuzu inhille urataca
zannnda bulundular. Son msademelerde, bilhassa Afyonkarahisar, Dumlupnar byk meydan muharebesi
gnlerinde dmann mukavemet, mcadele ve btn teebbsleri cidd ve ehemmiyetli idi. Dman ordusundan
Trakyaya mhim bir kuvvet geirilmemitir. Mbala ile bahsi geen bu kuvvet, yeni teekkl etmi, yahut
tekilt henz hitam bulmam ve bir ksm silhsz iki alaydan ibarettir. Yunan ordusu btn aksam ve btn
vesaiti ile Anadolunun iinde milletin kalbine saplanm bir haner vaziyetinde idi.
Paa hazretleri, Yunan ordusu daha iyi sevk ve idare edilseydi duar olduu bu akibetten kurtulamaz m
idi?
Dman ordusu kumanda ve zabitan heyetinin Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn kumanda ve
zabitan heyetinden dn olduuna phe yoktur. Ancak, Yunan kumandanlar ve zabitleri ordularn kurtarmak
iin her areye byk gayretlerle tevessl ettiler.
stanbulda, ordularmzn dmana baskn yaparak hcum ettii sylendi, bu noktay da istizaha msaade
eder misiniz?
Ordularmzn sevkulceyi ve tabiye harekt gnlerce dmann gz nnde ve tayyarelerinin kefiyat
altnda cereyan etti. Bu harektmz baskn zannediyorlarsa sylediklerinin doru olmas lzm gelir. Fakat, ben
zannediyorum ki, Yunan kumandanlariyle erkn harbiyesi ordularmzn hazrlndan ve harektndan haberdar
idi. Ancak, ordularna ve bilhassa Afyonkarahisar, Seyitgazi, Eskiehir ve btn cephelerde bir senedenberi
alarak vcuda getirdikleri ve her nevi vesaitle takviye ve tehiz ettikleri mstahkem mevzilerine, klliyetli
topularna nihayetsiz cephane ve mhimmat menbalarna lzumundan ziyade gveniyorlard. u hakikatten
tegafl ediyorlar ki, insanlarn mcadelesinde en kuvvetli istihkm iman dolu gslerdir.
Taarruzdan iki gn evvel Ankarada gazetecilere taraf linizden bir ay ziyafeti verildiini iitmitik. Hatt
stanbul gazeteleri bu ziyafete dair telgraflar nerettiler. Buna nazaran, harektn balangcnda zatlilerinin
Ankarada bulunduunuzu zannediyorum.
Filhakika bu ziyafetten bahsedildiini ben de duydum. Fakat bu ziyafet deildi. Bazan insanlara mtenaim
olmadklar ok ziyafetler atfolunur.
imdi mlakatn asl safhasna gelmitik:
Taarruz harekt nasl balad ve nasl inkiaf etti ? Bu muazzam Trk zaferinin hikyesini, en yksek
messirinin lisanndan dinlemekte mheyyi birey var.
Taarruz harekt Afyonkarahisar cenup cephesinde dmann bir ksm hutut-u mstahkemesini ezip
ineyerek tatbik edilmi bir yarma harekt ile balad. Bunu mteakip dman ordusu kuvay-i asliyesinin bir
araya gelerek hazr bulunduu AfyonkarahisarDumlupnarAltnta msellesi iindeki harekt birok kanl
mcadelelerle dolu meydan muharebesine inklp etti. Afyonkarahisar Dumlupnar meydan muharebesi
tesmiye olunan ve be gn devam eden harbler neticesinde dman ordusunun kuvay- asliyesi artk kuvvet
olmaktan karlmt.
(Bakumandan Muharebesi) namn alan harb hangisi idi?
Bu isim, byk meydan muharebesinin son safhasn tekil eden muharebeye verilmitir. Dman ordusu
meydan muharebesi esnasnda ikiye paralanmt. Bunun byk bir ksm Dumlupnar imalinde Adatepe
civarnda bir dereye sktrld ve orada imha veya esir edildi.
Byk meydan muharebesi cereyan ederken EskiehirKocaeliMenderes taraflarnda nasl hareketler
vard?
Ordularmz hemen ayn gnde Marmaradan Akdeniz sahillerine kadar imtidat eden btn cepheler
zerinde her cephenin iltizam ettii derecedeki kuvvetlerle taarruza getiler. Her taarruz gurubumuz byk
meydan muharebesindeki harekt ile mtenasip olmak zere vazifesini muvaffakiyetle ifa etmekte idi. Dman
ordusunun kuvay- asliyesi zmir yolunda imha edildii esnada Eskiehir ve sair dman guruplar da
askerlerimizin sngleri nnde ricat etmekte idiler.

 Msaade buyurulursa, tebli-i resmlerimiz hakknda bir istizahta bulunacam: Teblilerimizde

muvaffakiyetlerimiz tamamiyle ifade edilmiyordu. Hatt biz kendi zaferlerimizin derecesini Yunan teblilerinden
reniyorduk.
Hakknz var. Biz tebli-i resmlerimizde sadece harekt- askeriyenin devam ve suret-i inkiafn
gstermekle iktifa ettik. stihsl ettiimiz muvaffakiyetlerin ehemmiyet ve azametini o kadar yakndan anlamtk
ki, bunun ilnn dmanlarmza brakmakta beis grmyorduk. Muzafferiyetlerimizin dman azndan ifade
edildiini iitmek ayrca bir zevk deil midir?
Aknc denilen mteferrik kuvvetlerimizin vazifesi ne oldu?
Bu nam altnda tebli-i resmlerde grdnz kuvvetler dman gerilerinde faaliyette bulunmaya memur
edilmi svari ktalariyle bir ksm atl piyadelerimizdir. Bu kuvvetler mhim iler grdler, ezcmle birok
kasaba ve kylerimizi yangn ve tahripten kurtarmlard.
Zaferin stanbulu ve btn dnyay hayrete dren muhayyirlkul taraflarndan biri de srati idi.
Askerlerimiz zmire girdii vakit, Yunan ordusunun bakiyetissyufu henz ehri terketmemiti.
Bu sratin nasl mmkn olduunu paa hazretlerinden sorduk:
Ordumuzun seri ve edit takibat sayesinde... Filhakika daha taarruza balamazdan evvel, drt yz
kilometreyi mtecaviz mesafe zerinde bil inkta ve btn ordularla, dmana nefes aldrmayacak kadar seri bir
takip icra etmek nokta-i nazarndan esasl hazrlklarda bulunmu ve tedbirler almtk. Dman kuvvetleri byk
meydan muharebesinde malp olduktan sonra, Dumlupnar mevzilerinde, Uakn arknda Takmak, Alaehir,
Salihli civarnda ve son defa olmak zere zmirin yirmi be otuz kilometre arkndaki mstahzar mteaddit
mevzilerde mdafaaya teebbs etti. Bu teebbslerin her birinde dman ordusunun bakiyeleri bir defa daha
malp ve perian edilerek ordumuz zmire girdi. Grlyor ki, 26, 27 austos gnleri tatbik olunan yarma
hareketi ile 28, 29, 30 austos gnlerinde cereyan eden meydan muharebesi safahat ve yukarda saydmz
mevzide dman mnhezim eden mteaddit taarruzlar dahil olduu halde ordularmz kuvay- asliyeleri ve
btn vesait-i harbiye ile drt yz kilometreyi on gn zarfnda katettiler. Diyebilirim ki, svari frkalarmzla
piyade ktaatmz dman ezip zmire yrmekle birbirleriyle msabaka etmilerdir. zmir rhtmnda
svarilerimizin kllar denizde teressm ederken, piyadelerimiz Kadifekalede Trk bayran semaya
ykselttiler. T. B. M. Meclisi ordularnn tarih-i harbe verdii son harekt numunesinin kymeti, bu harekt btn
safahtiyle tetkik edildikten sonra ve belki bugn deil, yarn anlalabilecektir. Byk ordularn yry vahid-i
kyasisi htramzda aldanmyorsak, gnde 20, 25 kilometredir. Binaenaleyh, askerlerimize zmire kavumak iin
hergn bu mesafeyi katettiren kuvvet menbann ne ulv bir vatan ak olduunu anlamak mkl deildir.
Harektta istihdaf olunan gaye evvel yalnz zmire girmek mi idi? Bursaya harekt nasl tevcih edildi?
Tertibat- askeriyemiz ve tahsis olunan kuvvetlerimiz her iki hedefe kuvvet ve emniyetle vsulu temin
edecek derecede idi. Nitekim tasavvuratmzda isabet olduu zmirin sabah, Bursann akam olmak zere her
ikisinin ayn gnde istirdat edilmi olmasndan tezahr eder.
Paa hazretlerinden bizim zayiatmzla dman zayiat hakkndaki rakamlar istizah ettim.
Bu hususta tesbit olunan malmat son beyannamede bildirmitim dediler.
Bu beyannamenin stanbulda henz neredilmemi olmas ihtimaline nazaran, adetleri tekrar etmek
istiyorum: Bizim zayiatmz, ehit, mecruh, hasta, zuafa dahil olmak artiyle 10.000 kiiden ibarettir. Yunanllar
yalnz maktul olarak yz bin neferden fazla zayiata uramlardr. Bugn yz binden pek ok fazla Yunanistan
ocuu Venizelosun hatalarn demek iin Garbi Anadolunun topraklarnn altnda yatyor.
Mlakat bundan sonra siyas vaziyete intikal etti. Bu bahse ait Bakumandanmzn beyanat yle hulsa
edilebilir:
Ordularmzn ilk hedefi Akdenizdir, ordularmz Misak- Mill ahkmn tamamiyle temin ettii vakit, ikinci
ve nc hedeflerine vasl olmu olacaklardr.
Paa hazretleri son sz olarak dediler ki:

Milletimiz neve-i zaferle menafi-i hakikye ve hayatiyesini unutacak kadar memnun olmamtr.
Mlakat nihayet bulduu vakit, hava kararmak zere idi. Yakup Kadri ile beraber bu uzun hasbhalin
gayedici havas iinden ayrlarak yerlerimize avdet ettik.
***
SULH ARTLARI
(22. IX. 1922)
zmirde kdam muharriri Yakup Kadriye verilen beyanat.

Paa hazretleri, Dumlupnar meydan muharebesi kazanldktan sonra, ordulara ilk hedefin Akdeniz
olduunu sylemitiniz ilk hedef tbirini kullanmakla takibi lzm gelen ikinci ve nc hedefler mevcut
olduunu zmnen ihsas ettiiniz anlalyor. Ltfen bu hususta biraz malmat verir misiniz?
Biltereddt cevap verdiler, dediler ki:
Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn vazifesi Misak- Mill ahkmn temin etmektir.
Trkiye halk mtevazi, mill hudutlar iinde btn meden insanlar gibi tam mna ve muliyle hr ve
mstakil yaayacaktr. Fakat bilirsiniz ki, hareket-i askeriye, faaliyet-i siyasiyenin mitsiz olduu noktada balar.
midin emniyetbah bir surette avdeti ordularn hareketinden daha seri hedeflere muvasalat temin edebilir.
Bakumandann u son cmlesi bana tideki suali iradetmek cesaretini verdi:
Herhalde, dedim, bu hedeflere ordu ile veya diplomasi tarikiyle vsl olmak hususlarndaki nokta-i
nazarnz bilmek pek faideli olur zannndaym.
Paa hazretleri, ayn kafi eda ile:
Hibir vakitte fuzl yere kan dkmek istemedik ve istemeyiz, dedi. Milletimizin ve Trkiye Byk Millet
Meclisinin hakik zihniyeti byledir. imdiye kadar dklen kanlarn mesulleri cihan- medeniyete tannm ise
faciann devamna mahal yoktur.
Mustafa Kemal Paa hazretlerine tasavvur ettii sulhun nevi ve mahiyeti hakknda bir sual daha sormak
istedim, dedim ki:
Yunan ordusunu, senelerce kendi topraklarn bile mdafaadan ciz brakacak bir surette mzmahil ve
perian ettiniz, byle byk ve kahhar bir zaferden sonra sulhun tesisinde mzakerat- siyasiyeyi etinletirecek
baz yeni artlar mevzuubahs olacak mdr?
Bakumandan tebessm etti:
Bu suali sormakla faideli bir i yaptnz zannederim. Yalnz sizin deil, btn dnyann bize byle bir
sual tevcih etmee hakk var ve siz alacanz cevapta btn dnyay tatmine dellet etmi olacaksnz. Evvel
herkesin katiyetle bilmesi lzmdr ki, Trkiye, halknn mukadderatna bizzat vazilyed olmas suretiyle teesss
etmi bulunan Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetidir. Ve yine herkesin sarih olarak bilmesi lzmdr ki,
bugnk Trkiye halk asrlarca kendi iradesini ve kendi idaresini bakasnn elinde grmee tahamml eden halk
deildir ve asl bilinmesi lzmgelen cihet de, bugnk Trkiye halknn ve hkmetinin tl-i emel peinde koup
kendi evini unutan ve harap brakan sergzetc insanlardan olmaddr. Binaenaleyh, kemal-i katiyetle beyan
edebilirim ki, hkmetimiz neve-i zaferle menafi-i hakikye ve hayatiyesini unutacak kadar mahmur olmamtr.
Biz yalnz hukuk-u sarihamz emniyetle istihsl etmekten ibaret olan esaslar takip ederiz. Trkiye Byk Millet
Meclisi teesss ederken hangi hususlar hayat ve lzm-t-temin grm ise, bugn dahi yine ayn eyleri
mevzuubahis eder.
Bunun zerine nasl oldu bilmiyorum, bahsimiz birdenbire ordularmzn istihsl ettii harikulade zafer ve bu
zaferi temin eden muazzam muharebeye intikal ediverdi. Bakumandanmz, bazlarnn zan ve iddia ettii gibi
taarruzumuzun ngihani bir baskn eklinde inkiaf etmediini sylyor. Ona gre, bu, geen sene Sakaryada
yaplan mukabil taarruzun devam gibidir. Ordumuz o zamandan beri bir an sekte vermemitir ve btn harekt
ve istihzaratn dmann gz nnde aktan aa yapmtr. Yine bazlarnn zannettii gibi, dmann

kuvvetlerinden bir ksmn Trakyaya ekmi olmas da taarruza geiimize bir vesile tekil etmemitir, zira, paa
hazretleri, bu kuvvetlerin hesaba katlacak derecede mhim bir kemmiyet olmad fikrindedir. Bundan anlalr
ki, ordularmz bir senedenberi, her an iin vatan dmandan tathir edecek bir kudreti haiz bulunuyordu ve
imdiye kadar bu kudreti istimal etmemesinin yegne sebebi, mill dvamz belki siyaseten hallolunabilir, telkki
etmesinden ibaretti. Nitekim, taarruzdan evvel yaplan siyas teebbsler de bunu ispat eder.
Mustafa Kemal Paa hazretleri, zaferimizin byk bir sratle istihsl edilmi olmasna ramen pek o kadar
kolay ve zahmetsizce inkiaf ettiini de sylemiyor.
Dman, son derece iddetle ve pek andane muharebe etmitir, diyor.
***
SON ZAFER HAKKINDA
(24. IX. 1922)
leri muharriri Cell Nuriye zmirde verilen beyanat.

Paam bu zaferi havsalam ihata edemiyor. Ver elini peyim...

Karmda asr- hzrn en byk sahib-i seyfi duruyor. Zafer-i niha kendisini her vakitten ziyade beu etmi.
Posa, bundan sonra her trl ml-i millyemize hem de pek yaknda nail olacamza kaani. Bakumandan-
zammz zaferin sratine hayran.
Ne dersiniz? Piyade de zmire svarilerle beraber dahil oldu... Bu ne tayy-i mekn mucizesi?
Paa sylyor:
Askere istirahat emrediyorum. Asker dinlenmiyor ve zmirde istirahat ederiz; mukabelesiyle cenk
ediyorlar!..
yice anladm ki, Mustafa Kemal Paa bu muharebede yeni bir usul-i harb ihtiyar etmi ve herkesi
artmtr.
Bu taarruz ve tecavzde ittihaz edilen mektmiyet bir aheserdir. Bu karar kumandanlar bile bilmiyorlard.
Bunun yalnz be mahremi vard. te o kadar...
Paa sylyor:
Artk Yunan ordusu namna hibir ey mevcut deildir. Hatt Yunan devleti bile yoktur. Rumelideki bir
iki frkadan maada Yunann hibir kuvveti kalmamtr.
te-i mukaddes-i mill Mustafa Kemal Paann gzlerinde parlyordu. Defaatle Paa, lemin bizi henz
anlayamadn, ve bu harikay ibrazda muvaffak olamyacamz zannettiini sylyordu.
Tevazu ve mahviyeti derece-i ifrata gtren paa, zaferin mili olmak zere mukaddes ve mbeccel
Mehmetiimizi gsteriyor. Marnileyhin bu hakkn bir kayd- ihtiraz ile kabul ederiz: Mehmetik ve
Kumandanlarmz.
***
BYK ZAFER VE TRAKYA
(25. IX. 1922)
Reuter muhabirine deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

Mustafa Kemal Paa, kuvay- mttefika oralardan ekilmek ve Trk metalibi ve Trakya, Meri hududuna
mteallik olanlar da dahil olduu halde tamamen tannmak artiyle bitaraf mntakaya riayete hazr bulunduunu
beyan etmitir.
***

BYK ZAFERN YARATTII YEN VAZYET

(26. IX. 1922)
Daily Mailin zmirdeki muhabirine deme.
(t)

Sulh artlarnn da taarruz plnlar gibi tamamiyle hazr olduunu syledikten sonra dedi ki:
Artk muharebeye devama sebep kalmamtr. Ben suret-i ciddiyede sulh arzu ederim. Son taarruzu
yapmaa arzum yoktu. Fakat, Yunanllar Anadoludan tard iin baka are bulamadm. Avrupada Meri hatt-
hududundan fazla bir metalibimiz yoktur. Boazlarn emniyet ve serbestisi iin her trl teminat iraesine hazrz.
Boazlar tahkim etmemei deruhte ederiz. Fakat, Marmara sahilinde stanbulu nagihan bir tecavzden vikaye
iin tedafi tahkimat icrasndan menedilmiyeceimiz tabidir.
Mustafa Kemal Paann Misak- Mill haricindeki sulh artlar Anadoludaki tahribatn tazmininden ve
Yunan filosunun Asya sahillerini tahrip edememesi iin tesliminden ibarettir.
Sulh konferansna itirake mheyya ise de, konferans Trk arazisinde itima etmeyecek olursa, bizzat hazr
bulunamyacaktr.
Yunanllar Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti tekiltn noksan addediyorlar. Halbuki bizim
hkmetimiz Yunan hkmetinden daha salamdr.
Vaziyet-i maliyemiz fena deildir. Anadoluda mebzul zahirelerimiz vardr. Her trl mkilt- dahiliyeye
ramen, ordumuzun tekilt, tehizat ve zapt u rapt mkemmeldir.
Muzafferiyette gsterdiimiz itidalperverlik Yunanllarn tahribatperverliiyle tezat tekil ediyor. ngiliz
milletinin artk Trkiye ile ticaret ve dostluk mnasebatna uru edeceine eminim ve mit ederim. ngiliz rical-i
hkmeti vakayii mahede ettikten sonra, hakkmzdaki mesleklerini tdil edeceklerdir.
***
BYK ZAFERN YARATTII YEN VAZYET
(26. IX. 1922)
Chicago Tribunn zmire gnderdii muhabirine verilen deme.
(t)

Kemal Paa, ordunun muzafferiyetlerinden, Trklerin metalib-i millyesinden, garp devletleriyle kariben bir
konferansta toplanmak arzusunda bulunduundan bahsetti. Dedi ki:
Muzafferiyetimiz bize taleplerimizi deitirtmemitir. Evvelce istediimiz eylerden ne daha ziyade, ne daha
az ey talep ediyoruz. Misak- Millmizde sebat ediyoruz.
Mttefiklerle mzakereye hazr msnz?
Onlarla bir arada toplanp mzakere etmee tedenberi mde bulunuyoruz.
Misak- Millnin muhteviyat bir sahifeden daha az yer tutuyor. Btn Trk arazisinde hakik istikll istiyoruz.
Bizim iin artk kapitlsyonlar mevcut deildir. stanbulu, Edirneyi ve Trakyann ekseriyeti Trk olan ksmn
istiyoruz.
stanbulda iken, be sene iin adl kapitlsyonlarn ibkasna raz olduunuzu iitmitim.
Kapitlsyonlarn hibir ksmnda istisnay kabul etmiyoruz. Adl, mal veya asker kapitlsyonlarn
hibirini tanmyoruz.
Bahis, ordunun zmire duhulnden beri Trk askerinin ve sivillerinin harektna intikal etti:
Gryorsunuz ki, zmirde hibir katlim vki olmad, mnferit yama ve katil vukuatn menetmek gayr-
kaabildir. Bir ordu drtyz elli kilometre yol yrdkten sonra bir ehre girer bir de getii yerler de kendi
yerlerinin yakldn, yamaya uradn akrabasnn ldrldn gzleriyle grrse, byle bir askeri zapt

etmek mkildir. Mamafih intizamn ihll edilmediini gryorsunuz. Bir intikam ve mukabelei bilmisil fikrinde
deiliz. Buraya eski hesaplar aratrmaa gelmedik, bizim iin mazi gmlmtr.
***
SULH HAKKINDA
(4. X. 1922)
zmirden ayrlmazdan evvel Vakit Bamuharririne verilen beyanat.

Bamuharrir kendilerini ziyaretle stanbul ahalisine ne gibi bir haber gtrebileceini sormutur. Bunun
zerine:
stanbula benden ok ok selm.. Yaknda birbirimizi derau ederiz. mal-i milliye dahilinde sulh
istihsl edilecektir. stihsli yakndr. Her eyde orduyu istimale lzum yoktur. Artk btn cihan bizimle
beraberdir. nsaniyet bizimle beraberdir, ngiliz milletinin akl- selimi bizim tarafmzdadr. Hatt imdiye kadar
yanl yola gitmi olan baz garp ricali bile nihayet hakikati grmler, bizimle beraber olmulardr.
***
BYK ZAFERN YARATTII YEN VAZYET
(13. X. 1922)
zmirde Amerikan muharrirlerinden Richard Danine verilen ve Figaroda intiar eden deme.
(Ak Sz)

Devletmeab, dedim. stanbulu almak ve skdar zerine yrmek istediinizi temin ediyorlar. hraz
ettiiniz muzafferiyetten sonra projelerinizin neden ibaret olduunu sorabilir miyim?
Paa yava bir ifade ile cevap verdi:
Btn Trk topraklar hals olmadka tevakkuf etmiyeceim.
Paa hazretleri, Trk topraklar demekle ne murad ediyorsunuz?
Avrupada, stanbul ve Merie kadar Trakya, Asyada Anadolu, Musul arazisi ve Irakn nsf.
Devletmeab, ngilizlerle aranzda bir harb ve cidal vukuundan korkmuyor musunuz?
Mustafa Kemal Paa gld.
Ben ngilizlerle deil, Yunanllarla harb ediyorum dedi.
Fakat Trakyay, Boazlarda ngiliz donanmas ve ngiliz ktaat ile arpmakszn, elde etmek hemen de
gayri kaabil bir hareket-i askeriye deil midir?
Btn mddet-i mlakatmzda Bakumandan Paann tarz- muhaveresini tahvil ettii yegne bir
dakikadayz. Marnileyh, ar bir tavr ve vakar taknd:
Trakyaya gitmek iin, skdar ve Karadenizden geeceim. Bu bapta muayyen itilflar akdetmiimdir.
Yirmi drt saatta en iyi ktaatm Trakyaya geirmee kifayet edecek nakliye gemilerim de mevcuttur. Bu
askerler bir iaretime muntazr bulunuyorlar.
Arzuma ramen, 1453 senesinde stanbulun suret-i feth ve istilsn dndm. Kemal Paa da bu ehri
Sultan Mehmet Han- Sni gibi aksi cihetten almay dnyordu.
Ya padiah, dedim. Zat- devletinizle hemfikir midir?
Padiah ehemmiyetsiz bir kukladr.
cevabn verdi ve sonra ilve etti:
Ben Trkiye Byk Millet Meclisi ile bu meclis-i linin bana tevdi ettii memuriyetten baka bir eyle
megul bile olamam.

Katlimlar icrasn sizin emretmi olmanz mmkn mdr?

Hayr, bunlar menetmek iin bence kabil-i icra hereyi yaptm. Eer devriyelerim arasndan gemi iseniz
zabitlerimin babozuk halk taarruzdan men iin ellerinden geleni yaptklarn renmi olmanz lzm gelir.
Ezcmle Amerikan Koleji Mdrne taarruz etmi olanlar idama mahkm edilmilerdir.
Fransann teebbs zerine mttefikin tarafndan gnderilen davetname hakknda ne dnyorsunuz?
Bunu tamamiyle tasvip ve kabul ediyorum. Trkler gayr kaabil-i itinap birok zayiata urad. Harb ve kan
borlarn dedi. Makedonyay ve Suriyeyi terk ettik. Fakat, artk arkada kalan ve srf Trk olan her yeri ve
hereyi isteriz. Bunlar kurtarmaa azmettik ve kurtaracaz.
Paaya bunlar ne bahasna kurtarabileceini sordum. Bana kaamakl bir surette cevap verdi:
Bu hususta herkesi, hatt ngilizleri bile memnun edebilecek esaslar dairesinde anlama suretiyle.
***
TRKYENN SULH ARTLARI HAKKINDA
(24. X. 1922)
United Press muharririne deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

Trkiye Byk Millet Meclisinin sulh programndaki nukat- esasiyesi nelerdir?

Misak- Mill.
Boazlar meselesinin halli iin teklif buyurduunuz suret-i hal nedir?
stanbul ve Marmarann emniyeti masun kalmak artiyle boazlarn cihana ak bulunmas esas
maksadmzdr. Bu hususta alkadar devletler ile beraber bulacamz ekil makul ve muteber olacaktr.
Petrol arazisini talep edecek misiniz?
Musul vilyeti hudud-u millmiz dahilindedir.
Amerika Cemahiri Mttehidesi hakknda ne trl bir siyaset-i iktisadiye takip edeceksiniz?
Amerikann menafi-i millyemizi zami derecede tatmin edebilecek olan vsi sermaye ve menbiinden
istifadeye ehemmiyet atfederiz.
Amerika ve Avrupa efkr- umumiyesine daha baz eyler bildirmek arzu buyuruyor musunuz?
Amerika, Avrupa ve btn cihan- medeniyet bilmelidir ki, Trkiye halk her meden ve kabiliyetli millet
gibi, bilkaydart hr ve mstakil yaamaa katiyen karar vermitir. Bu meru karar ihlle mteveccih her
kuvvet, Trkiyenin ebed dman kalr. Bu hususta cihan- insaniyet ve medeniyetin vicdan- hlisi muhakkak
Trkiye ile beraberdir. Memleketimizin zulmen urad tahribat imar ve senelerden beri trl trl mevni
altnda tazyik edilen hayat- iktisadiyemizin meru kayiini temin ve fen ve irfan iinde alkan bir hayata
kavumak umde-i sulhiyemizdir.
***
SULH ARTLARI, VE DI SYAS MESELELER
(2. XI. I922)
Trkiye ve Kapitlsyonlar Trk-ngiliz mnasebetleri Trklerin Sulh artlar Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin
bnyesi Trkiye ve padiahlk Trkiye ve halifelik.
Petit Parisien muhabirine Bursada verilen deme.
(Tanin)

Bana Avrupallarn ve bilhassa Franszlarn arktaki menafimden bahsediyorsunuz. Her eyden evvel uras
bilinmek lzmdr ki, Byk Millet Meclisi hkmeti kapitlsyonlarn ibkasn asla kabul etmiyecektir. ayet
tebaa-i ecnebiye eskiden olduu gibi, bundan sonra da kapitlsyonlardan istifade etmei dnyorlarsa,
aldanyorlar. Kapitlsyonlar bizim iin mevcut deildir ve asla mevcut olmyacaktr. Trkiyenin istiklli her
sahada tamamen ve kamilen tasdik olunmak artiyle kaplarmz btn ecnebilere genie ak kalacaktr.
Trkiye ile dvel-i muazzama arasnda bilhare akdolunacak mukaveleler mucibince biz ecnebilerle
mnasebat- hsene tesis ve idame edeceiz.
Size temin ederim ki, bu sebepten dolay mttefikler mehafilinde beliren endieler lzumsuzdur. Biz
memleketimizde bir hayli muamele yapmakta olan Franszlarla, dost geinmek istiyoruz.
Memleketimizde vcut bulan yeni vaziyetin netayicinden ecnebileri tevahhua getirerek Avrupada aleyhimize
bir cereyan- efkr ihdas etmek istiyenler bizim dmanlarmzdr. Halbuki Trkiye bize de, onlara da kfi
gelecek kadar vsi ve zengindir.
Birtakm mesail-i iktisadiye vardr ki, biz bunlar kendi menabiimizle ve yalnz kendi sermayemizle
halledemeyiz. Bize yardm edecek dostlar aramaa mecburuz. Halkmzn Fransa hakknda hissiyat- dostane
perverde etmesi pek tabiidir, nk Fransa efkr- umumiyesinin Trklere msait olduunu grdk ve hergn
gryoruz.
Bunun zerine Gazi Mustafa Kemal Paaya Ankara hkmeti ile ngiltere arasnda bir itilf akdi iin elyevm
mzakere cereyan edip etmediini sordum.
Loyd Georg dt, mevki-i iktidara yeni bir kabine geldi, ancak biz henz bununla mnasebete girmedik,
ngilizlerin Trklere kar besledikleri hissiyat ve mli hakknda bir hkm verebilmek iin, hereyden evvel
ngiliz diplomatlarnn ak kalb ile konutuklarn grmek isteriz. Geri, ngiliz milletinin ksm- zami imdi
Trkiyeye kar hasmane hissiyat perverde etmiyorlarsa da, siyasette bu kabil hissiyat mspet ve tarafeyn iin
mucib-i memnuniyet bir neticeye vasl olmaya kfi deildir.
Trklerin sulh konferansnda serdedecekleri teklifatn hutut-u esasiyesini ltfen beyan buyurur musunuz?
eraitimiz ok ak ve ok sadedir, istikllimizin bilkaydart tasdikini talep ediyoruz. Bu mcmel cmlede
programmzn btn hutut-u esasiyesi mndemicdir. Hudud-u millmiz dahilinde bulunan topraklarn bize
verilmesinde srar edeceiz. Ondan sonra, bu topraklar dahilinde tamamiyle mstakil, yani kapitlsyonsuz bir
Trkiye yaamasn istiyoruz, ite btn istediklerimiz budur.
u aralk lemmul bir mesele ortaya kmtr ki, bu da Boazlar meselesidir. Boazlardan serbest-i
mrurun temini bizim iin bir esas olduunu btn lem bilir. Boazlarn kad ve serbestisi bizim tarafmzdan
taht- temine alnmtr.
Biz, bu meselede bir tek art vazediyoruz. O da, stanbul ve Marmara denizinin emniyeti meselesidir. Bu
meselenin yalnz Trkiyenin arzu ve menafi-i hususyesi dairesinde hallolunamayacan bilmez deiliz. Bu ite
Avrupann menafi-i umumiyesi de nazar- dikkate alnmak lzm geldiini biliyoruz ve bunun iin konferansta
tesbit edilecek bir ekli kabule biz de hazrz.
Paa hazretlerine sordum:
u halde, Msy Poincare tarafndan sulh konferansnn iki safhaya tefriki suretiyle ortaya atlan teklifi siz
de kabul ediyorsunuz demektir?
Gazi Mustafa Kemal Paa cevap verdi:
Trkiye ve mttefikler ve Yunanistan arasnda sulh akdi iin tanzimi lzmgelen mesil bilhassa ibu
devletleri alkadar eder. Ancak, anakkale meselesinin halli iin husus bir konferans akdedilmesi ve bu
konferansa btn alkadar devletlerin ve bilhassa Sovyet hkmetinin itirak eylemeleri ayan- tercihtir.
Bunun zerine Gazi Mustafa Kemal Paa hazretlerine u suali iradettim:

 Ankara Byk Millet Meclisi hkmetinin Anadoluda sakin ecnebilere kar tarz- hareketi Bolevikler
tarafndan ittihaz edilmi olan tedabire pek benziyor, ezcmle zmir ve baz bankalarda ve hatt Fransz
bankalarndaki ecnebiye ait kasalarn zorla almas stanbulda mttefikin mahafilinde pek elim bir tesir hasl
etmitir. Trkiyede Komnist bir idare mi tesis etmek istiyorsunuz?
Gazi Mustafa Kemal Paa u cevab verdi:
Yeni Trkiyenin eski Trkiye ile hibir alkas yoktur. Osmanl hkmeti tarihe gemitir. imdi yeni bir
Trkiye domutur. Geri millet deimemitir. Ayn Trk unsuru bu milleti tekil ediyor. Ancak, tarz- idare
deimitir. Ankarada hkmet-i millye teesss etmeden evvel stanbulda bir sultan ve bunun bir hkmeti
vard. Millet memleketin ilerine, vazifesi kanun yapmaktan ibaret olan bir meclis vastasiyle itirak edebiliyordu.
Bu tarz- hkmet, millete hahikr olduu istikll ve hrriyeti vermee kfi deildir. Bu tarz- hkmetin verdii
fena neticeler meydandadr.
Millet lmek istemiyor, yaamak ve bunun iin de ne lazmsa onu yapmak istiyordu, ite bunun iindir ki,
seneden beri tarz- idaresini deitirdi, yukarda izah ettiim bir merut hkmete bedel, dorudan doruya
milletten kan bir hkmeti kabul etti.
Bu yeni hkmet taraf- milletten mansup ve ayn zamanda hem kuvve-i icraiyeyi, hem de kuvve-i teriiyeyi
haiz mebuslardan teekkl eder. Bu mebuslarn bazlar umur-u idarenin teferruatn tanzime ve halk komiserleri
vazifesini ifaya memurdurlar. Hakikatta hkim olan ve hereyi idare eden merci, Millet Meclisidir. Zannma gre,
yeryznde buna benziyen dier bir hkmet de vardr.
urasn unutmamal ki, bu tarz- idare, bir Bolevik sistemi deildir. nk, biz ne Bolevikiz, ne de
Komnist; ne biri, ne dieri olamayz. nk, biz milliyetperver ve dinimize hrmetkarz. Hulsa, bizim ekl-i
hkmetimiz tam bir demokrat hkmetidir. Ve lisanmzda bu hkmet halk hkmeti diye yadedilir.
Bu hkmet dorudan doruya milletin arzularn tatmine hadim ve millet ve memleketin idaresine bizzat
sahiptir. Bu itibarla kendi mukadderatn kendisi tyin eder. uabt- idaremizin kffesinde tatbik edilecek olan
usul de budur.
stanbula avdetinizde padiah tanyacak msnz?
Hilfeti muhafaza edeceiz. u artla ki, Byk Millet Meclisi ve millet halifenin istinat edecei bir mesnet
ve kuvvet olacaktr.
Hilfette imdiki usul-i veraseti muhafaza edecek misiniz?
Gazi Mustafa Kemal Paa burada bir miktar tereddtten sonra:
Bu babda kat birey syliyemem. Mamafih imdiki usuln muhafazas mreccah olaca zannndaym.
nk, en sade ve en sehlttatbik usl budur. Esasen bu mesele yalnz Trkiyeye ait olmayp btn lem-i
slm alkadar eden bir meseledir.
Muhaveremiz buraya geldii zaman, Ankaraya azimetten mukaddem, Bursann Yeil camiinde eda edilecek
olan namazn vakti hulul ettiini haber verdiler. Bunun zerine Gazi Mustafa Kemal Paa hazretlerinden
msaade almadan evvel kendilerine son bir sual iradettim:
Baz mebuslarn bana stanbulda syledikleri gibi stanbul ehri badema Trkiyenin payitaht olmayp
merkez-i hilfetin de Bursa veya Ankaraya nakledilecei doru mudur?
Bu babda hibir karar- kat ittihaz edilmemitir. Mstakbel payitahtmz intihap iin sulhun akdini
beklemeliyiz.
***
BARITAN SONRA
(6. XII. 1922)
Mecliste, sulhtan sonra vazife ve emelleri hakknda gazetecilerin sorusuna karlk olarak:

stikll Mcadelesinde unutulmaz mzaheretlerine mteekkir olduum vatandalarmdan bu mnevver

ksmn gayretlerine istinaden halk frkas tekil ve mran ve irfan mcadelesine devam edeceim.
Vakit: 7. 12. 1922, s. 1

***
SULH VE NKILP
(12. XII. 1922)
Lozan Konferans 10 Temmuzla 1 Kasm nklplar arasnda fark Meclisin yenilenmesi Sulh program Vahidettin,
stanbul halk, memurlar ve gazetecileri.
Vakit Muhabirine deme.

Lozan konferansndan henz maatteessf bir fikr-i sarih edinemiyorum. Fazla hararet ve mnakaa
gryorum. Pek hakl olan nokta-i nazarlarmz henz tasvipkr bulmuyorlar. Nokta-i nazarmz tasvip ettirmek
iin bizim irademizin, ordumuzun kuvveti lzmd. kinci sualim bu noktay icmale msaitti.
Paa hazretleri, hem 10 Temmuzun, hem 1 Terinisaninin muvaffak bir kahramandrlar. ki inklp
arasndaki fark lisan- devletlerinden iitmek isteriz, dedim.
Bu iki inklp arasndaki fark tarif olunamyacak derecede byktr, zannederim. Birincisi, milletin tabiaten
arad hava-yi hrriyeti teneffs ettiini zannettiren bir harekettir. Fakat ikincisi, milletin hrriyet ve
hkimiyetini flen ve maddetten tesbit ve iln eden bir inklb- mesuddur; ve phe yok, yalnz Trkiyede
deil, btn cihanda nazar- ehemmiyete alnmaya lyk bir teceddtdr.
Paa hazretlerinin izahatn teferruata nakletmek iin stanbulda gemi bir mnakaay hatrlatmaa lzum
grdm:
Bazlar iki inklbn tazammun ettii ekl-i idare arasnda bir fark olmadna kaani grnyorlar.
Mesel: Merutiyette gayr mesul bir mevkide tutulan hkmdar, vaka kendiliinden bir bavekil nasbeder
grnmektedir. Fakat, bir tahlil ve tecrbesinden sonra bu bavekili itimadiyle yerinde tutup tutmamak yine
millet meclisinin elindedir. Btn icra ilerinde sadr- zamn imzas olmadan hkmdarn imzas bir kymet
ifade etmez. u halde bu gnk icra vekilleri heyetini dnk heyeti vkel ile karlatrrsak, iki ekl-i idarede
byk bir fark grmemek lzmgelir diyorlar, dedim.
Paa hazretleri esasa irca- nazar ettiler, buyurdular ki:
10 Temmuz inklb bir hkmdar- mstebidle millet arasnda en nihayet kuyd ve urt ile muvazene
arayan bir zihniyeti istihsle matuf idi; Halbuki son inklp usl- merutiyeti dahi hrriyet ve istikll-i millet
iin kfi gremez ve bilkaydart hkimiyeti milletin uhdesinde tutan esasl bir umdeye istinad eder. Bu
umdenin teallk sekli hibir vakitte eski ekl ile mukayese kabul edemez.
Bugn Trkiye devleti dorudan doruya bir meclis, bir ra hkmeti ile idare olunur; ve ilelebed byle
idare olunacaktr.
Trkiye devletinin ve Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin mahiyet-i asliyesini anlayabilmek iin,
tekilt- esasiyesini dikkatle mtala etmek lzmdr. Bu hususta benim tarafmdan verilen bir nutku gzden
geirmek de muvafk olur.
Tekilt- esasiye kanunumuzun mtalas bazlarnca bir noktadan bir madde ilvesine ihtiya hissettirdii
kanaatini hasl etmiti; Meclisin iki seneden ibaret mddet-i itimai bitmeden meclis haricindeki efrad- milletin
rasn yoklamak lzumu hasl olsa bunun icrasna nasl imkn verilebilecektir?
Bunun iin bir madde ilvesine lzum yoktur. Vaziyet-i hakikye muvacehesinde meclis buna dair usul
dairesinde bir karar ittihaz edecek mevkidedir.
Paa hazretleri, sulh mzakeresinde bulunuyoruz; bugnk meclis mddet-i itiman, gaye-i millnin
tahakkuku ile takviye ve tahdit etmitir. Meclis heyet-i vekileyi sulh muahedesinin imzasna mezun klmak gibi bir
karar ittihaz edince kendisi gaye-i milliye vsl olmu saylabilecek midir?

 phesiz meclis ayan- kabul grecei sulh eraitini tasdik ettii gn, hikmet-i mevcudiyeti olan vezaif-i
millyeyi ikmal etmi olacaktr ve tekilt- esasiye kanununda musarrah olduu zere iki sene devam etmek
zere yeni intihabat icra olunacaktr.
Paa hazretleri memleketimizin her noktasn tanm, ihtiyacna nfuz ve vukufunu da muvaffakiyetleriyle
ispat etmitir. Bilhassa istildan kurtarlan yerleri nazar- dikkate alarak eer faaliyet-i millyeyi bir sra
numaras altna almak icap etse, en baa hangi nevi icraat geireceklerdir?
Buna dair bad-es-sulh iln edeceim programda izahat- kfiye greceksiniz.
Paa hazretlerini programn esaslar hakknda syletmek mmkn olmad ve ikinci bir mlakat bu ketm
imsakin sebebinden bir haber verdi. Dn btn mill emeller misak zerinde toplanarak mdafaa yolunda
memlekete nasl bir istinad noktas bulunmu ve muvaffak olunmusa, Paa hazretleri yarn da mill tekml iin
yle bir istinad noktasn tyin ederken, kendi tabirleriyle, memleketin mnevverlerini tahriri bir kongreye
itirak ettirmeyi tasmim etmilerdir. O cevaplar gelip toplandktan sonra mntehap heyetin yardmiyle bunlar
gzden geirecekler ve btn halk kitlesini, yerden kaldracak bir idare manivelasn o zaman harekete
getireceklerdir.
Paa hazretlerinde yeni bir menba kefederek bunu kendi kendime bile unutturmak ister gibi sustum, ve
sualimi Maltann yeni misafirine teallk ettirdim; dedim ki:
Vahidettinin ilk hareketleri hakkndaki hkmnz meclisteki beyanat- devletleriyle renmitik.
Trkiyenin idam kararn ayaa kalkarak btn endamiyle kabul eden Vahidettinin bu hareket-i
denaetkranesiyle yalnz kendisinin lyk olduu bir muameleyi kabul etmi olmaktan baka hibir ey yapm
olmadn sylemitiniz. O zaman kamamt; bu son enias zerine hkmnz ne suretle ikmal ve ifade
buyurursunuz?
Benim tarafmdan fazla sz sylemee hacet yoktur. Hareket-i vakas, sylediim szleri meyyit
bulunuyor.
radn tasarladm sualler nihayet bulmutu; ierdeki celsede, belki stanbul memurlarnn mukadderat
mevzuubahis oluyordu. Paa hazretlerine son mesele olarak, stanbul halk, stanbul memurlar hakkndaki
tehasssatn sordum ve stanbul gazetelerinin milli mdafaadaki hizmetleri nasl telkki olunduunu anlamak
istedim. Cevap verdiler:
Bunlarn hepsi bidayetinden beri ok fedakrane ve vatanperverane almlardr. Son zamanlardaki fiil
tezahrleri de sabk hareketlerini tetvi etmitir.
stanbul halk ve memur ve gazetecilerini bal bana ayan- istinad bir kuvvet telkki edebiliriz.
Acaba meclis byle mi dnyordu? ve stanbulun yedi mahallesi deil yedi byk da bugn tbir-i
ersiyle mefkud ve madut bir ktler takmnn narna yanmaktan bakalm nasl kurtulacaktr. stanbula
avans mzakeresi mecliste hkm sren hissiyat ve efkr ortaya karacaktr.
***
NGLTERE LE LKLER VE BARI KONFERANSI
(22. XII. 1922)
Morning Post muhabiri Greys Elisona deme

Hi phe etmiyorum ki gnn birinde ngiltere ile Trkiye arasndaki ananevi dostlua avdet edeceiz.
Buna kar hi bir engel grmyorum. Yegne arzumuz istikllimize riayet edilmesinden ibarettir. Ecnebilerden
nefret ettiimiz hakkndaki rivayet esasszdr. Bizde bu gibi hisler yoktur. Ben, hkmet tarafndan irtikp edilen
hatalardan dolay o hkmetin ait bulunduu millete husumet besleyecek bir adam deilim. Bonarlav hkmeti
hakknda henz bir ey syleyemem. Muhafazakr Hkmetin ne suretle hareket edeceini grmeyi tercih
ederim. Arzumuz gerek ngiltere ile gerek dier devletlerle mnasebat- dostaneye girimektir.
Konferansn iyi neticeler vereceini zanneder misiniz?

 Konferans hararetli devreler geirecektir. Fakat sulh ile neticelenecektir. Buna phe yoktur. Fakat biz
namahdut surette bekleyemeyiz. Devletler metalibimizin meru olduunu hi phesiz takdir edebilirler. Urunda
bu kadar fedakrlklarla buuk sene dtmz istikllimizi ihll edecek artlar kabul etmemize intizar
edemezler. Bu cihetle hal-i harbin uzatlmayacan mit ederim. Byk Millet Meclisi samim olarak sulh
istiyor. Cidden sulh istediimizi herkes idrak edebilir. nk memleketimizi imar edebilmek iin sulha muhtacz.
Vakit: 27. 12. 1922, s. 2-3.

***
SULH GAYELER VE KONFERANSKAPTLSYONLAR
MUSUL MESELES
(25. XII. 1922)
Le Journal muhabiri Faul Herriotya ankayada verilen beyanat.

Trkiyeye kar daima niyyat- hasene perverde etmi olan Fransz kavminin Trkleri, iinde bulunduklar
hal-i harbten km grmek arzusunda bulunduuna ve Trk mutalebtnn hakl ve mkul olduunu takdir
ettiine samim surette kaaniim. Binaenaleyh Lozandaki murahhaslarnzn ihtiyar ettikleri hatt- hareketten
derin surette mtehayyirim ve bu murahhaslarn memleketiniz efkr- umumiyesinin hakiki tercman olduklarna
inanamyorum.
Konferansn bu kadar uzun mddet devamn da beklemiyordum. Konferans bir ay mtecaviz zamandan beri
ie balad halde nazar- tetkikine arzolunan mesailden hibirini halletmedi. Be hafta zarfnda hibir noktada
tamamen itilf hasl olmad cihetle bu konferansn ne zaman hitam bulaca cy-i sualdir. Halbuki Trkiyenin
mutalebt umum dnyaca ve bilhassa Lozanda itima eden hkmetlerin mmessilerince t evvelden malmdu.
Murahhaslarmz hibir yeni talepte bulunmadlar. Kendilerinin mutalebt memleketimizin yaamas ve
istikllini temin etmesi iin lzmgelen eraitin hadd-i asgarisini ihtiva etmektedir. Benim fikrimce konferanstaki
murahhaslar bir para hsnniyet perverde etseydiler mzakeratn bu kadar uzamas iin ortada hibir sebep
kalmazd.
stanbul ve Marmara denizinin selmeti ve taarruzdan masuniyeti hakknda teminat- lzime verilmek artiyle
Boazlar serbestisini en evvel teklif eden biziz. Bugne kadar bunu yapmadlar. Bu kabil teminat talebinde
bulunduumuzdan dolay bizi cidd surette tahtie edemezler. Bugn bizi Lozana davet eden zevatn konferansn
kadndan mukaddem stanbulun bize iade edileceini vadeden insanlar olduunu derhatr edince bu vadin bize
hls-u niyetle yaplm olmasndan phe etmee balyoruz. nk, stanbulun selmet ve emniyeti iin elzem
olan erait hakknda bugn bizimle pazarlk yaplmak isteniliyor. Mamafih bu husustaki fikrimi beyan etmeyi
Boazlar meselesinin halledildiini reneceim gne talik ediyorum.
Musul vilyetinin hudud-u millmize dahil araziden olduunu biddefeat iln ettik. Lozanda elyevm
karmzda ahz- mevki etmi olanlar bunu pekl bilirler. Vatanmzn hudutlarn tyin ettiimiz zaman byk
fedakrlklara katlandk. Menafiimize mugayir olmakla beraber msalemetperverane hareket ettik. Artk mill
arazimizden en ufak bir parasn bizden koparmaa almak pek haksz bir hareket olur. Buna katiyen
muvafakat edemeyiz.
ngilizlerin bu hakikati tanmakta tereddt ettiklerine mtehayyirim. Tereddt ediyorlar cmlesini istimal
ederken fikrimi natamam bir surette beyan etmi oluyorum.
Dier taraftan bu meselede Fransa ve talyann takibettii pek btarafane tarz- hareket hayretimi
celbetmekten hli kalmyor. Lkin imdiye kadar Lozan bize ayan- hayret ve taaccp dier manzaralar da ihzar
etmekten geri durmad. Kapitlsyonlarn konferansta birok itimalar igal etmi olmas sebebini bir trl
anlyamyoruz. Bu meselenin mevzuubahs ve mzakere edilmesi bile izzet-i nefs-i millmize tevcih olunmu bir
hakarettir. Kapitlsyonlarn Trk milleti iin ne derece menfur birey olduunu size tarife muktedir deilim.
Bunlar dier ekil ve namlar altnda gizleyerek bize kabul ettirmee muvaffak olacaklarn tasavvur ve tahayyl
edenler bu bapta pek ok aldanyorlar. Zira, Trkler kapitlsyonlarn idamesi kendilerini pek az bir vakitte
lme sevkedeceini pek iyi anlamlardr. Trkiye, esir olarak mahvolmaktansa, son nefesine kadar mcadele ve
mcahedede bulunmaa azmetmitir.

mit ederim ki, bizimle sulh yapmak istediklerini beyan edenler nokta-i nazarlarnda srar etmiyerek, bu
meselede Trk milletinin azim ve iradesi aleyhine yrmek kabil olamayacan anladklarn yaknda gstermee
msaraat edeceklerdir.
Ekalliyetlere gelince, bu bapta mbadele meselesini derpi etmitik. Dier devletlerin murahhaslar da bu
zeminde bizim fikrimizi takip ve tasvip eylemitiler. Lkin bir fesat ve hiyanet oca bulunan, memlekette tohm-u
nifak ve ikak saan, hristiyan hemehrilerimizin huzur ve rafah iin de mucib-i eamet ve felket olan Rum
patrikhanesini artk topraklarmz zerinde brakamayz. Bu tehlikeli tekilt memleketimizde muhafazaya bizi
mecbur etmek iin ne gibi vesile ve sebepler irae olunabilir?
Trkiyenin Rum patrikhanesi iin arazisi zerinde bir melce gstermee ne mecburiyeti var? Bu fesat
ocann hakik yeri Yunanistanda deil midir?
Hkmet-i merkeziyemiz btn bu noktalar zerinde heyet-i murahhasamza Misak- Mill ahkmiyle tevafuk
eder surette talimat-i katiye vermitir. smet Paa hazretleri salhiyet-i kmileye maliktir ve Lozan konferans
mesaisinde mehut olan teahhuratn hibirinden hkmetimize tevcih-i mesuliyet ve atf- kabahat edilemez.
Devletlerin hsn- niyetimizi anlyarak anl, muzaffer ordumuzu harbte tutmak kaabil olamyacan takdir
ile mkul bir mddet zarfnda konferansa nihayet vermee itap edeceklerini hl mit ediyoruz.
Paa hazretlerine Lozan konferansnn mzakerat sizi tamamen memnun edecei fikrinde misiniz? diye
sordum.
Marnileyh tideki cevap ile beyanatna hitam verdiler:
Biz konferanstan yalnz msait bir netice bekliyoruz. Mutalebt- millyemizi tatmin etmiyecek bir
neticeyi biz nazar- itibara almyacaz. Lkin imdilik konferansn byle menfi bir neticeye vsl olacan
farzetmek iin meydanda birey yoktur. Trk milleti de btn dnya ile birlikte Lozan konferansnn hitamn
sabrszlkla bekliyor. Konferans temenni edilen sulhu getirmeyecek olursa, herhalde bundan dolay bize hibir
mesuliyet tevecch edemez.
Alem-i medeniyetin unutmamas lzmgelen bir mhim nokta daha vardr. Byk Millet Meclisi tarafndan
idare edilmekte olan yeni Trkiye, Bablinin taht- idaresindeki eski Osmanl imparatorluu deildir. Yeni
Trkiye eref ve haysiyetini, kudret ve kuvvetini mdrik ve hukukunu muhafaza iin mevcudiyetini tehlikeye ilka
etmee de hazr ve madedir.
Hkimiyet-i Milliye, 2 Ocak 1923

***
NAPOLYON, HARP VE SULH
(23. I. 1923)
Morning Post yazar Grace Ellisona deme

Size parlak tarih zaferiniz hakknda tebriklerimden baka bir ey getirmedim. Keke Napolyona ait bir
eser getirseydim.
Ne diye getirecektiniz. Napolyon, beni baka askerlerden baka alkadar etmez.
Sizin Napolyona ok muhabbetiniz olduu syleniyor.
Bu garip rivayet nereden kt? Napolyon ve sevkulceyi hakknda tetkikatta bulundum. Fakat dier
herkes hakknda ayn tetkikati icra ettim. Sakarya Muharebesini Osterli Muharebesi ile kyas etmek bir iltifat
saylmaz. Ben, Napolyonu hi sevmiyorum. nk Napolyon her eye kendi ahsn sokard. Mcadelesi
muayyen bir dava iin deildi; kendi ahs iindi. te bu cihetle bu gibi adamlar iin gayrikabil-i itinap olan
felkete urad.
Muvaffakiyet ihraz edeceinizde phe ettiiniz oldu mu?

 Hibir zaman... Henz elimizde harp levazm bulunmad zamanlarda bile iin bugnk neticeleri
alacan hesap etmitim. Taarruzumuzu tehir etmemize sebep, kan dkmemekti. Bu maksatla taarruzdan evvel
Fethi Beyi Londraya gnderdik. Sulhu kanla deil, mrekkeple imza etmek istiyorduk.
Vakit: 23. 1. 1923, s. 2

***
LOZAN SULH KONFERANSI
(30. I. 1923)
zmirde zmir basn mensuplarna beyanat.

Herkesin endie ile alkadar olduu Lozan konferansnn inktaa uramas ihtimali var mdr? Ve inktdan
ne gibi netayi tevellt edebilir, bu bapta fikr-i devletleri?
Biz de Lozan konferansn dikkatle takip ediyoruz. nk biliyorsunuz, konferansa davet olunduumuz
zaman ordularmz btn cihan hayrete ve takdire mecbur edecek ok parlak ve ok kati bir muzafferiyetin mili
bulunuyordu. Harekt- askeriyemizi tehir edebilecek karmzda hibir mni kalmamt. Buna ramen, tilf
devletlerinin hsn- niyetine ve tekliflerinin samimiyetine inanarak, ordularmz tevkif ederek pek insan hislerle
heyet-i murahhasamz Lozana gnderdik. Bizim bu harektmz tenkit eden dostlarmza tilf devletlerinin
artk hsn- niyetlerine emniyet edilebilecei kanaatini beyan ettik. Maatteessf btn samimiyetimize ve
ciddiyetimize ramen, bugne kadar uzayp gelen konferansn son safhas hakknda tilf devletlerinin
zihniyetinde tebeddl olmadn, hl eski Osmanl devletini boazlayan ve milletimiz iin en edit ve en kahhar
bir darbe-i intibah olan sabk tavr-u harekt baka ekil ve surette yeni Trkiye devletine kabul ettirmek
istiyorlar, son dakikaya kadar tilf devletlerinin hak ve hakikati teslim etmelerine intizarla beraber btn cihan-
medeniyetin temayl- samimsine ramen, harbi idame etmek mesuliyetinden ekinmezlerse bilmeli ki,
hkmetimiz vatan ve millete kar taahht eyledii vazifeyi hsn- ikmal edebilmek iin tevessle mecbur
olduu tedbirleri dnmekten ve almaktan bir an geri kalmamtr.
Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ricali eski Babli ricali ile mukayese edilmek istenilirse ve bundan
kacak neticelere gre hareket olunursa, bu tarz- hareketin mutlaka hat-lt olacana imdiye kadar btn
dnyann ahit olduu vekaayi ve hdisat en yakn ve bariz delillerdir. Yeni Trkiye ricali miskin ve mtevehhim
deildir. Kendini bildii kadar muhataplarn da bilir. Kendi yapacan takdir ettii kadar muhataplarnn da
yapabileceini nazar- dikkate alr.
Cemiyet-i Akvamn Pariste itima edecei syleniyor. Eer Cemiyet-i Akvam Musul hakkndaki San-Remo
kararn tdil etmezse hkmetimiz ne yapmak niyetindedir?
Musul vilyeti Trkiye devletinin hudud-u millsi dahilindedir, buralarn ana vatandan koparp una buna
hediye etmek hakk kimseye ait olamaz. Cemiyet-i Akvam ile bu meselenin mnasebeti yoktur.
tedenberi harekt- millyeyi Fransa hariciye nezaretinin nim, resm vasta-i ner-i efkr olan Tan ve
daha baz Fransz gazeteleri tervi ettikleri halde, Lozanda Fransz heyet-i murahhasasnn mutalebt-
meruamzn adem-i kabul hususunda gsterdii harekt- mtenakza hakknda ne dnyorsunuz?
Filhakika Fransz heyet-i murahaslarnn tavr ve hareketine baklrsa, bu heyetin Fransz milletinin
tercman- efkr ve hissiyat olmadna zhip olunur. Bunun sebebini bulmak g deildir. Hatt suhuletle
herkes tahmin edebilir, itiraf etmek lzmdr ki, biz Fransz heyet-i murahhasasndan bu yolda bir harekete intizar
eylemezdik.
tilf devletleri mzakerat katederlerse, faaliyet-i askeriye olur mu? Yoksa vesait-i diplomatikiye ile are-i
hal aramakla m vakit geirilir?
Uzun mddet atalette kalmay istilzam edecek olan diplomasi tariki imdiye kadar mcerrep olduuna gre
hibir semere vaadetmez.
Akam, 6 ubat 1923

***

TRKYENN STED SULH

(1. II. 1923)
Anadolu muhabirine deme.
(Vakit)

Lozan konferans mzakerat son gnlerde naho bir safha gstermektedir. Mttefikler Trkiyenin,
halkmzn mevcudiyet ve inkiaf iin suret-i katiyede zaruri olan artlar henz kabul ve tasdik edecek bir
zihniyete gelmedikleri anlalyor. Meden milletler, memleketler iin mevzubahs edilmeyecek birtakm muhill-i
istikll erait ve metalibi Trkiye iin caiz grmekte olan mttefiklerin inad ve srar cihann hayretle, istirapla
karlamas lzmgelen bir hdisedir.
Trkiye menafii aleyhindeki harekta Fransz ve talyan murahhaslarnn ngiliz murahhaslar ile deta
msabaka ediyor gibi itirak ettikleri grlmektedir.
Biz istikllimizi temin eden bir sulh istiyoruz. Bunu memmen grmedike yaayabilmek iin muhta
olduumuz esbab- hayatiyeyi temin etmek zere istikll-i tmme erinceye kadar baladmz ite devam
edeceiz. Milletin cidd karar budur. Milletimizin bu kararn behemehal tatbik iin her trl tedabir zaten ittihaz
edilmi bulunuyor.
***
BARI GRMELERNN KESLMES HAKKINDA
(5. II. 1923)
Lozandaki grmelerin kesilmesi zerine sorulan bir soruya cevap olarak Vakit muhabirine:

Lozanda mesail-i iktisadiyeden dolay inkta olmutur. Bu haberi belki yarn okuyacaksnz. Zerre kadar
hayrete dmeyiniz. damesi mesuliyeti bize ait olmayan ve olmayacak olan muhasematn safahat ne olursa
olsun bizim hukuk- meruamz her suretle temine muvaffak olacamza mutmainiz. Milletimizin azmi,
kuvvetimiz, kabiliyetimiz bunu kfildir; zamindir.
Vakit: 6. 2. 1923, s. 3

LOZAN KONFERANSININ NKITAI HAKKINDA

(6. II. 1923)
Vatan Muhabirine deme

Lozanda mesail-i iktisadiyeden dolay inkita olmutur. Bu haberi yarn belki okuyacaksnz. Zerre kadar
hayrete dmeyiniz, idamesi mesuliyeti bize ait olmayan ve olmayacak olan muhasamatn safahat ne olursa
olsun bizim hukuk-u meramz her suretle temine muvaffak olacamza mutmainiz. Milletin azmi, kuvvetimiz,
kaabiliyetimiz bunu kfildir, zmindir.
***
YEN SEM VE STANBUL
(11. IV. 1923)
Vatan muhabirine deme.

ntihabat balyor, birka gne kadar her tarafta defterlerin tanzimi ikmal edilecek ve vatandalar reylerini
vermee davet edileceklerdir. ntihabatta stanbul da vazifesini yapmak iin hazrlanmaldr. stanbulun hususi
mahiyeti vardr. Binaenaleyh ona gre vazifesini hakkiyle ifa etmelidir. Halk, son iki gn zarfnda nerettiim
umdeler etrafnda toplanarak, vatana merbutiyetini gstermelidir. Umdelerimize sadk olmaya azmetmi
kimseleri seerek kendini tahlise hizmet etmelidir.
stanbulun intihabatnda entrikalar evrildiini biliyorum. Fakat stanbullular, stanbulun henz igal altnda
bulunduunu hatrlarndan karmamaldrlar. stanbul henz kurtarlm deildir; kurtarlmak iin tesande

ihtiya vardr. imdiye kadar ihraz ettiimiz zaferleri ancak vahdet ve tesant sayesinde temin ettik. Zaferin
semeresini toplamak iin de bu yolda devam etmek lzmdr. Dman elinde iken dmana yardm etmemeliyiz.
Matbuatn umdelerimizi tahlil ederek halka anlatmas lzmdr. Ben peyderpey beyannameler nerederek halk
tenvire gayret edeceim.
ntihabatta namzetliklerinin vazedilmesi iin mracaat edenler oalmaktadr. Bunlarn aralarndan seilerek
isimler tesbit edilmektedir. Namzetlerin kffesi henz kararlatrlmamtr. Tetkikata devam edilmektedir.
Paa bundan sonra bahsi baka bir mecraya sevketti ve u szleri syledi:
Deruhde ettiim vazifeyi ikmal ettikten sonra siyasiyattan ekileceimi evvelce sylemitim. Bu fikrimde
sabitim ve bu taahhdm tekrar ederim. Ancak, henz sulh akdedilmemi, timiz taayyn etmemi iken milleti
bir hal-i tezebzpte nasl brakabilirim? Baladm ii bitirmeliyim. Ondan sonra siyasiyattan ekilmek
hakkndaki arzumu tatbik edeceim.
Paa ile muhaveremiz epeyce uzunca srmt. Paann gz saatine iliti:
almak vakti gelmi, artk almak lzm...
dedi. Kendisine veda ettim. karken arkamdan bard:
Evvet almak lzmdr. Bilhassa genler almaldr.
Paa intihabat ilerinin milletin arzusuna muvafk surette cereyan edeceinden emin bulunmaktadr.
***
TTHAD VE TERAKK FIRKASI HAKKINDA
(14. IV. 1923)
Anadolu Ajans muhabirine deme.

stanbul gazetelerinden birisinde ttihad ve Terakki frkas namna baz zevatn, zat- devletlerine mracaat
ederek, terik-i mesai teklifinde bulunduklar yazlmtr. Bu husus hakknda ltfen tenvir buyurur musunuz?
ttihad ve Terakki frkas namna terik-i mesai iin hibir teklif almadm. Esasen bugn kimse ttihad ve
Terakki Cemiyeti veya frkas namna hareket etmek salhiyetini haiz deildir ki byle ve bu nama mracaat vki
olabilsin. nk herkese malm olduu zere, mezkr cemiyet mtarekenin ferdasnda o vakitki ttihad ve
Terakki merkez- umumisinin davetiyle merhum Talt Paann riyaseti altnda aktedilen kongresi karariyle
Teceddt Frkasna inklp etmi ve btn hukuk ve emvalini mezkr frkaya devrederek ttihad ve Terakki
namnn tarihe tevdi edildiini iln etmiti. Vaktiyle zaten bir oumuz o cemiyetin messis ve zasndan
bulunuyorduk. Son kongresi karariyle tarihe intikal eden mezkr cemiyetin mntesipleriyle bilhare teekkl
eden Teceddt frkas mensuplarnn ksm- kllisi byk milletimizin azm- blendinden doan Anadolu ve
Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine itirak veya iltihak etmi ve bu cemiyetin programn kabul eylemitir.
***
SULH MUTLAKA OLACAKTIR
(8. VII. 1923)
Geri henz son raporlar okumadm. Fakat sulh mutlaka olacaktr. nk btn dnya daha fazla hal-i harbte
kalmaya tahamml edemez.
(Vakit)

***
SPORUN GAYESNE DAR
(16. VIII. 1923)
Ankara Trkoca toplantsnda Ali Sami (Yen) Beyin verdii bilgi zerine:

Biz henz Avrupa derecesine gelmedik. Sporda tek ve sarih bir gaye gzetmek lzmdr. Sporu ya propaganda
iin yapacaz, yahut da beden tekmlmz temin iin yapacaz.
Vakit: 17. 8. 1923, s. 1

***
TRKYEDE CUMHURYET VE ARKLILIK,
GARPLILIK MESELES
(27. IX. 1923)
Neue Freie Preese muhabirine deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

Yeni Trkiye tekilt- esasiye kanununun ilk maddelerini size tekrar edeceim :
Hkimiyet bil-kayd art milletindir. cra kudreti, teri salhiyeti milletin yegne hakik mmessili olan
mecliste tecelli ve temerkz etmitir.
Bu iki kelimeyi bir kelimede hulsa etmek kaabildir: Cumhuriyet. Yeni Trkiyenin emr-i teceddd daha
nihayet bulmamtr. Harbten sonra Trk tekilt- esasiyesinin inkiaf henz kati bir ekil alm addedilemez.
Tadilt ve tashihat yapmak ve daha mkemmel bir hale getirmek elzemdir. kmaline balanan bu i henz
bitmemitir. Ksa bir zaman zarfnda Trkiyenin bugn flen alm bulunduu ekil kanunen de tesbit edilecektir.
Yakn bir tide bu meseleye ait hkmet teklifat meclise arzedilecektir. Bu teklifatn btn mevadd tekilt-
esasiye kanununun inkiaf ve ikmaline ait bulunacaktr. Btn Avrupa ve Amerikadaki Cumhuriyetler nasl esas
itibariyle yekdierinden ayr deilse, aralarndaki fark nasl yalnz ekle ait bulunuyorsa, Trkiyenin de bu
cumhuriyetlerden fark srf bir ekil meselesidir. Dier cumhuriyet usuliyle idare edilen memleketlerde olduu
gibi bizim de hkimiyete malik bir parlmentomuz vardr. Yalnz bizde Byk Millet Meclisi hem teri hem de
icra salhiyete maliktir. Baka yerde olduu gibi bizde de vekiller kendi vekletlerine ait ilerden mesuldrler.
Baka yerlerde yeni Trkiye devleti icra vekillerinin millet meclisi elinde bir oyuncak olduu zannediliyor. Bu
hatdr, vekillerin mesuliyetine ve vazifesine ait mesele de, tekilt- esasiye kanununda yaplacak tadilt ile
tesbit edilmi olacaktr. Netice itibariyle reis-i cumhurdan, reis-i hkmetten ve mesul vekillerden mteekkil bir
hkmet tekil edeceiz.
Yeni Trkiyenin payitaht meselesine gelince, bunun cevab kendiliinden zahir olur: Ankara Trkiye
Cumhuriyetinin payitahtdr.
S Avrupada Trkiyenin Avrupaya ve garplla husmeti bulunduu fikri vardr. Trk matbuatnda da
bu nokta hakknda bir mnakaa almt. Bu mnakaada garpllk mdafaa ediliyor, veya aleyhinde
bulunuluyordu. Bu hususta ne dnlyor?
C Asrlardan beri dmanlarmz Avrupa akvam arasnda Trklere kar kin ve husmet fikirleri telkin
etmilerdir. Garp zihinlerine yerlemi olan bu fikirler, husus bir zihniyet vcuda getirmilerdir. Bu zihniyet hl
hereye ve btn hdisata ramen mevcuttur. Ve Avrupada hl Trkn her trl terakkiye hasm bir adam
olduu, manen ve fikren inkiafa gayr mstait bir adam olduu zannedilmektedir. Bu azm bir hatdr. Cevabm
basitletirmek iin size u misali serdedeceim: Farzediniz ki, karnzda iki adam var; bunlardan biri zengin ve
emrine her trl vesait mheyya; dieri de fakir ve elinde hibir vasta mevcut deil. Bu vesait fkdanndan baka
ikincinin mnevi ruhu da dierinden hi fark ve mduniyeti yoktur. te Avrupa ile Trkiye yekdierine kar bu
vaziyettedir. Bizi madun olmaa mahkm bir kavim olarak tanmakla iktifa etmemi olan garp, harbmizi tacil
iin, ne yapmak lazmsa yapmtr. Garp ve ark zihinlerinde yekdierine muarz iki prensip mevzubahs olduu
vakit, bunun en mhim menban bulmak iin Avrupaya bakmal. te Avrupada mtemadiyen mcadele
ettiimiz bu zihniyet mevcuttur.
mparatorluk zamannda sultann hkmetleri Trk milletinin Avrupa ile temasna mni olmak iin ellerinden
geleni yapmlar ve milletin arzu ve iradesinden uzak ve ayr olarak icra-y hkmet etmiler ve Trk milletini
terakkiden hari brakmlardr.

Biz milliyetperverler gzleri ak adamlarz. Gzlerimizi hergn daha ziyade amaktayz ve gerek dahilde ve
gerek harite olup biteni gryoruz. Milletimizin mtemeddin milletlerle temasn teshil etmek menafiimiz
muktezyatndandr.
Bu temasn, mnasebetlerin yeniden tesisini yalnz arzu etmekle kalmyoruz; onlar inkiaf ettirmek iin her
ey yapyoruz.
Matbuatla milliyetperver Trkiyenin ecnebi dman olduu iln edilirse, byk bir hat irtikp edilmi ve
hakikaten mevcut olan eyin aksi iddia edilmi olur.
kinci noktaya gelince, yani Trk matbuatndan da garpllk ve arkllk mnakaas aldna gelince,
matbuat istedii bahiste, istedii vehile tefsiratta bulunabilir. Matbuat hibir vehile tehkkm ve nfuza tbi
tutulamaz. Benim bu hususta ahs nokta-i nazarm udur ki, muhafazakr olan ve bu hususta yalnz olan Tevhid-i
Efkrn karsnda, Trk matbuatnn ekseriyeti var. Bu matbuat garpllamak vehesini mdafaa ediyor. Tevhidi Efkrn fikri bizim inkiafmzn garp usulnde vaki olmasn tadil edemez. Onun hareketi garp matbuatna
kar akslmel diye telkki edilebilir. O garp matbuat, ki ekseriyeti mukaddema bizim aleyhimizde
bulunuyordu. Vaki olan tebeddlata ramen, eski, metodlarn deitirmiyorlar.
S Lozan sulhu hakkndaki fikr-i devletleri?
C Lozan sulhu, heyet-i umumiyesi itibariyle bizi tatmin ediyor. Biz bu muahedeye tamamiyle riyet
edeceiz. Buna ramen, unu sylemekten kendimizi menedemeyiz ki, daha dmanlarmz vardr ve bunlarn
kuvveden fiile ktn ahiren Avrupa akvamnn zihinlerinde vki olan Trkiyeye msait yeni bir temayl
vastasiyle grmek istiyoruz.
Muallk mesail iin dostane tarz- tesviyeler bulunacan mit etmek istiyoruz. Uzak bir tide deil, yakn bir
istikbalde imdiye kadar halledilemiyen mesilin kati suret-i halle iktiran ettiini grmek istiyoruz.
***
KLTR HAKKINDA
(29. X. 1923)
Trkiye ve Fransa Trkiyedeki Fransz mektepleri Trkiye ve ecnebi dmanl Trkiyeyi asrletirmek Trkiyenin din
siyaseti.
Fransz muharriri Maurice Pcrnotya deme.

Derhal mevzua geerek Fransann, istikllini kaybetmektense lme karar vermi olan, bir milletin azm
cehdini nasl muhabbetli bir alka ile takip ettiini hatrlattm.
Mustafa Kemal Paa:
Trkler; memleketinizin muhabbetine itimat edebileceklerini bilirler. Her zaman Fransa hrriyet iin
kahramanne mcadelede dnyaya misl tekil etmitir.
dedi.
Fakat, dedim, zat- asilnelerine itiraf ederim ki, son aylar zarfnda Franszlarn Trklere hissiyat daha az
umumi idi. Trkiyenin hasmlar vatandalarmn muhabbetini Trkiyenin zerinden ekip almaa altlar. Ve
evvel Trk hkmetinin Trkiyede mekteplerimizin, lisanmzn, nfusumuzun inkiafna mni olacak tedabir
ittihaz edeceini, sonra Trk milliyetperverlerinin gya ecnebi dman olduklarn ileri srdler. Bu iki nokta
hakknda zat- aslneleri bana tavzihatta bulunabilirler mi?
Mustafa Kemal Paa bir saniye dnd, gzleri uzaklara dald, dedi ki:
Mektepleriniz iin bu biraz da eski bir hikyedir. Fransz mektepleri, Trk milletine byk hizmetler
etmitir. Biz, hepimiz Fransann hars menbandan itik. Ben bile ocukken bir mddet bir Fransz mektebine
gittim. Fakat, bazan ecnebi mekteplerinin vazife hudutlarn getiini, rollerinden ktklarn, gayri fenn
propaganda gayeleri takip ettiklerini ve bunun iin halkmzn Trk olmyan unsurlarna istinat ettiklerini grdk.

Bu ittiham derhal kaydettim :

Bu ikyet, belki baz ecnebi mektepleri iin varit olabilir. Merzifondaki Amerikan mektebini kapattnz
iin kimsenin size bir diyecei yoktur. Fakat, Trkiyede bir Fransz mektebine kar gerek siyas, gerek din
herhangi bir propaganda isnat edildiini bilmiyorum.
Paa, hafife gld ve cevap verdi:
Fransz mekteplerinin ekserisi rahipler ve hemireler tarafndan idare edilmektedir. u halde, meslek bir
mahiyeti vardr. Binaenaleyh, din bir propagandada bulunduklarndan endie edebiliriz. Mamafih, istiyoruz ki
mektepleriniz kalsn. Fakat, Trkiyede bizim mekteplerimizin bile haiz olmadklar imtiyazat ecnebi
mekteplerinin malik olmas gayrikaabil-i kabuldr. Messeseleriniz, ayn snfta Trk messesatna mevzu olan
kanun ve nizamata riyet ettike bak kalabilir. Zaten bu mesele Ankara murahhaslar ile Fransz mmessilleri
arasnda mzakere edilmi ve esasl prensipler zerinde itilf hasl olmutur.
Bu srada bir fasla-i skt oldu. Mustafa Kemal Paa scaktan bandaki astragan kalpa kard. Karmda
bsbtn baka bir adam grdm zannettim. Sarn ince salar kalpak altnda gremediim geni ve
teazzuv etmi alnn ak brakyordu. Kendi kendime karmda bir Trk m, yahut bir slv m mevcut olduunu
dndm. Yava yava evvel bilihtiyar kapal duran bu ehre canland, sesteki ihtizazlar deiti, Paa devam
etti:
kinci, ecnebi dmanl, noktasna gelince: u bilinsin ki, biz ecnebilere kar herhangi hasmane bir his
beslemediimiz gibi, onlarla samimme mnasebatta bulunmak arzusundayz. Trkler btn meden milletlerin
dostlardr. Ecnebiler memleketimize gelsinler; bize zarar vermemek, hrriyetlerimize mkilt irasna
almamak artiyle burada daima hsn- kabul greceklerdir. Maksadmz yeniden mukarenet peyda etmek, bizi
baka milletlere balyan revabt tezyit etmektir. Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin
terakkisi iin de bu yegne medeniyete itirak etmesi lzmdr. Osmanl mparatorluunun sukutu, garbe kar
elde ettii muzafferiyetlerden ok marur olarak, kendisini Avrupa milletlerine balyan rabtalar kestii gn
balamtr. Bu bir hat idi, bunu tekrar etmiyeceiz.
Bu maksatlardan, Fransada pek byk memnuniyetlerle malm olacak ey, siyasetimizin, ananelerimizin,
menafiimizin bizi fikr temayl itibariyle bir Avrupa Trkiyesi, daha dorusu garba tevecch etmi bir Trkiye
arzu etmee meylettirmesi olacaktr.
phe mi ediyorsunuz? Fakat siz, tarihimizi nazar- itibare almalsnz. Trklerin asrlardan beri takib ettii
hareket, devaml bir istikameti muhafaza etti. Biz daima arktan garba doru yrdk. Eer bu son senelerde
yolumuzu deitirdikse, itiraf etmelisiniz ki, bu bizim hatmz deildir. Bizi siz mecbur ettiniz. Ricat arz ve
gayri ihtiyar oldu. Takdir etmelisiniz ki, arkta ikametgh intihabna mecbur olduumuz iin, rkmzn beii ile
alkadar olmas itibariyle mmkn olduu kadar yakn garb bir ikametgh intihap ettik. Fakat vcutlarmz
arkta ise fikirlerimiz garba doru mteveccih kalmtr.
Memleketimizi asrletirmek istiyoruz. Btn mesaimiz Trkiyede asri, binaenaleyh garb bir hkmet
vcude getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de, garba tevecch etmemi millet hangisidir? Bir istikamette
yrmek azminde olan ve hareketinin ayanda bal zincirlerle ikl edildiini gren insan ne yapar? Zincirleri
krar, yrr. Fakat, tahadds eden vakayi, Trkiyenin bil-kayd art Trkiyenin hkimiyeti mstakillesine
sahip olmas neticesine vard. Bundan sonra memleketimize gelecek ecnebiler, samimiyetle bizi hkm
esaretlerine almaktan feragat ederlerse, hsn- kabul greceklerdir, ilga edilen uhd-u atika, Trk milletinin bir
hezimeti neticesi deildi. Bu, Trkiyeye zorla kabul ettirilmi bir boyunduruk deil, padiahlarmzn birka
ecnebi devlete kemali lft mrvvetle takdim ettikleri bir hediye idi. Devletler bu hediyeden aleyhimize istifade
ettiler. Uhd-u atika memleketimizi fakre drd, harabetti. Eer ecnebi dmanlndan, o kadar pahal elde
edilen bir istiklle halel verecek hereyden nefret mnas karlrsa, evet, bizim ecnebi dman olduumuz
sylenebilir. Size aka syledim ve sonuna kadar ak szl olacam. Henz emniyetimiz yerinde deildir,
evvelce Trkiyede ecnebi teebbsatnn, ecnebi maksatlarnn bize telkin ettii endieler kamilen zail olmu
deildir. Eer bazan ihtiyatkr hareket ediyorsak, ifrat derecede pheli davranyorsak, bize ok pahalya malolan
hrriyetimizi kaybetmek hususundaki korkumuzdandr. Bu hrriyetin bir kk ksmn sakat etmektense, hepsini
birden feda etmei tercih ederiz.

Bu son szler nazar dikkatimi celbeden bir samimiyet ve azimle sylendi.

Mustafa Kemal Paa, yeni bir suale intizar ediyordu. Din mesele muvacehesinde ittihaz ettii tavr u hareketi
bizzat tarif etmesini dinlemek meraknda idim. Bu vadide ittihaz edilen bz tedabirden ne maksat takip edildiini
izah etmesini rica ettim.
ttihaz ettiimiz btn tedbirler bir cmle ile hulsa edilebilir: Hkimiyet-i millyeyi iln ettik. Kelimeler
zerinde oynamyalm. Bugnk Trk hkmeti az ok Cumhuriyettir. Bu bizim hakkmzdr, fenalk nerede?
Menelerimizi hatrlaynz. Tarihimizin en mesut devresi, hkmdarlarmzn halife olmadklar zamandr. Bir
Trk padiah hilfeti her naslsa kendisine maletmek iin nfuzunu, itiyadn, servetini istimal etti. Bu srf bir
tesadf eseridir. Peygamberimiz, tilmizlerine dnya milletlerine slmiyeti kabul ettirmelerini emretti, bu
milletlerin hkmeti bana gemelerini emretmedi. Peygamberin zihninden asla byle bir fikir gememitir.
Hilfet demek, idare, hkmet demektir. Hakikaten vazifesini yapmak, btn Mslman milletlerini idare etmek
istiyen bir halife, buna nasl muvaffak olur? tiraf ederim ki, bu erait dahilinde beni halife tyin etseler, derhal
istifam verirdim.
Fakat tarihe gelelim, hakayiki tetkik edelim. Araplar Badatda bir hilfet tesis ettiler, fakat (Kurtuba) da bir
hilfet daha vcude getirdiler. Ne Acemler, ne Afganllar, ne Afrika Mslmanlar, stanbul halifesini asla
tanmadlar. Btn slm milletleri zerinde ulv vazife-i ruhaniyesini ifa eden yegne halife fikri, hakikatten
deil, kitaplardan km bir fikirdir. Halife hibir zaman Romadaki Papann Katolikler zerindeki kuvvet ve
iktidarn gsterememitir.
Son slahatmzn sebep olduu tenkitler, gayri hakik, mevhum bir fikirden, ittihad- slm fikrinden
mlhemdir. Bu fikir asla hakikat olmamtr.
Biz, halifeyi eski ve muhterem bir ananeye hrmeten ibka ettik. Halifeye hrmetimiz vardr, gerek kendi,
gerek ailesinin ihtiyalarn temin ediyoruz. lve edeyim ki, slm leminde Trkler halifenin madd ihtiyalarn
flen temin eden yegne millettir. Cihanmul bir hilfeti tervi edenler imdiye kadar her trl itirakten
mcanebet etmilerdir. O halde, ne iddia ediyorlar? Yalnz Trkler bu messesenin hamulesine tahamml etsinler
ve yine yalnz onlar halifenin nfuz- hkimanesine riyet ... bu iddia mfritanedir.
u halde yeni Trkiyenin siyasetinde dine mugayir hibir temayl ve mahiyet olmyacak demek?
Siyasetimizi dine mugayir olmak yle dursun, din nokta-i nazarndan eksik bile hissediyoruz.
Zat- asilneleri, dndklerini bendenize daha iyi izah buyururlar m?
Trk milleti daha dindar olmaldr, yani btn sadelii ile dindar olmaldr demek istiyorum. Dinime, bizzat
hakikate nasl inanyorsam, buna da yle inanyorum. uura muhalif, terakkiye mni hibir ey ihtiva etmiyor.
Halbuki, Trkiyeye istikllini veren bu Asya milletinin iinde daha kark, suni, itikadat- btladan ibaret bir
din daha vardr. Fakat bu cahiller, bu cizler sras gelince, tenevvr edeceklerdir. Onlar ziyaya takarrp
edemezlerse, kendilerini mahv ve mahkm etmiler demektir. Onlar kurtaracaz.
Tanin: 11 ubat 1924

***
STANBUL HALKI VE CUMHURYET
(4. XII. 1923)
Tercman- Hakikat Bamuharririne deme.

stanbul halknn bu klnc bana gndermekle, gsterdii muhabbet ve tevecche mteekkirim. Tercman Hakikatn byle bir i iin nayak olmas, beni cidden mtehassis etmitir.
stanbulun saf, samim ve mtevaz kitlesine minnettarm. En mkl dakikalarmzda kalbimiz onlarla
beraber arpmtr. stanbul ahalisi son senelerde ok elemli ve felketli dakikalar geirmilerdir. Bir halde ki,
elde ettikleri nimet-i istikll ve hrriyeti takdir etmiyecek vaziyette deillerdir. Her zaman masum insanlar
batan karmak iin uraanlar olmutur. Bylelerinin szlerine kulak asmamak, onlara tertip olunacak en iyi
cezadr.

Mcadele hayatmzda elm dakikalar yaadk. Konyaya bir aralk gitmitim. Orada ahaliye, halka, kt
obanlarnn szlerine kanmamalarn tavsiye ettim, fakat maatteessf o zamanki tavsiyem msmir olmad ve
bildiiniz elm akbeti verdi. Emin olunuz ki, hi kabahati olmyan masumlarn dar- gadr olmas kadar beni
mteessir eden bir hdise yoktur.
Cumhuriyetimiz yle zannolunduu gibi zayf deildir. Cumhuriyet bedava da kazanlm deildir. Bunu
istihsl iin mebzlen kan dktk. Her tarafta krmz kanmz akttk. cabnda messesatmz mdafaa iin
lzm olan yapmaa amadeyiz.
Cumhuriyet serbest-i efkr taraftardr. Samim ve meru olmak artiyle her fikre hrmet ederiz. Her kanaat
bizce muhteremdir. Yalnz muarzlarmzn insafl olmas lazmdr.
Bu memleket, dnyada hibir milletin bana gelmiyen bir badireden ykk-dkk kurtulmutur. Mkltla
ancak canmz kurtardk. imdi, u erait dairesinde ve henz resmen hal-i sulha bile girmemiken, hkmetleri
hibir ey yapmamakla ittiham etmek, bilmem ne dereceye kadar hakldr? Memleket batan baa rezardr.
Hain dman, ta ta stnde brakmamtr. Btn buralar imara mecburuz. Memlekette akavet vardr. Bunu
tamamen kknden halledeceiz. Pek az zamanda memlekette tam emniyeti tesis edeceiz.
yle byle pamuk ipliine balanm bir intizam ve asayi deil, en mterakki addolunan memleketlerdeki
kadar skn gelecektir. Bu noktada Fransaya veya ngiltereye gbta etmiyecek bir hale behemehal geleceiz.
Zaten bu yoldan hayli yrdk.
Memleket behemehal asri, meden ve mteceddit olacaktr. Bizim iin bu, hayat davasdr. Btn
fedakrlmzn semere vermesi buna mtevakkftr. Trkiye, ya yeni fikirle mcehhez, namuslu bir idare
olacaktr, veyahut olamyacaktr. Halk ile ok temasm vardr. O saf kitle, bilmezsiniz, ne kadar teceddt
taraftardr.
craatmzda hibir zaman bu mevni, kesif tabakadan gelmiyecektir. Halk mreffeh, mstakil, zengin olmak
istiyor; komularnn refahn grd halde, fakir olmak pek ardr. rticakr fikirler perverde edenler muayyen
bir snfa istinat edebileceklerini zannediyorlar. Bu, katiyen bir vehimdir, bir zandr. Terakki yolumuzun nne
dikilmek istiyenleri ezip geeceiz. Teceddt vadisinde duracak deiliz. Dnya mthi bir cereyanla ilerliyor. Biz
bu ahengin haricinde kalabilir miyiz?
***
NN ZAFERNN YILDNM DOLAYISYLE
(10. I. 1924)
(Hkimiyet-i Milliye) ye deme.

zmir Birinci nn muharebesi 6 Knunusani 337 gnk vaziyet zerinden mtala olunmaldr. O gn,
Garp Cephesi kuva-y asliyesi Gedis ve arknda toplanm bulunuyordu. Bu kuvvet, yeni Trkiye devletinin
tesisine ve millet meclisinin mevcudiyet ve meruiyetine isyan eden hain kuvvetleri tenkil vazifesini almt.
Bursa istikamet-i umumiyesine kar Bilecik-Pazarck hattnda zaif bir frka terkedilmiti. Uak-Afyon
istikametinin temini iin de mctemi kuva-y asliyenin tesiri kfi grlmt. Ankarada henz hal-i teekklde
yalnz bir frka vard. Yunan ordusunun mhim kuvvetler ile Bursada ve Uakta bulunduu malm idi. si
kuvvetler ksm-i kllisi ile Simavda ve bir ksm kuvvetle Emedde toplanm duruyordu. te bu vaziyet iinde
bulunduumuz gn, dman ordusunun mhim faaliyetinden haberdar olduk. Filhakika, kuvvetli dman
frkas, Bursada negl ve Yeniehir yollariyle yrye girdi. Bu istikametteki mnferid frkamza temas etti.
Uak-Dumlupnar yolundan da iki dman frkas harekete balad. Knunusaninin altnc gn leden sonra u
karar verildi: Gedisten bir frka ve Ankaradaki frka nn mevziinde tahid edilecek Bilecik-Pazarck
hattndaki mnferid frka mezkr mevaza kadar ekilerek orada toplanacak olan frkalar ile birleecek,
Bursadan ilerliyen dman kuvvetleriyle nn mevaznda kat muharebe kabul olunacak, Gediste braklacak
olan yalnz bir frka Ktahyaya kadar ekilerek Bilecik, Dumlupnar mevazndan gelmi olan kuvvetler tekrar
oraya avdet edecek ve Afyonkarahisar istikametini mdafaa edecek. Zaten Garp Cephesi kuva-y umumiyesi de
bundan ibaretti. Bu plnn tatbikna 7 knunusaniden itibaren baland. 8 knunusani gn tarafeyn kuvvetleri
nn mevzilerinde muharebe temasna geldi. 9 ncu ve 10 ncu gnlerde nn mevazn ihtiva eden Gndzbey,

Kavalca hatt- umumisinde kanl ve buhranl safhalar oldu. Meydan muharebesi tarafeyn kuvvetlerinin
mteakiben yetimesiyle bir tesadfi meydan muharebesi eklinde inkiaf etti. Dokuzuncu gn yalnz sol
cenahta vukubulan cidd muharebeler onuncu gn btn cephe boyunca ve btn iddetiyle cereyan etti.
Hayat ve istikll gayemiz istil ve tecavz hrsiyle arpyordu. Nihayet ayn on birinci gn sabah muharebe
meydan meru gayenin muzafferiyet fecrine bir sha-i tecelli oldu. Yeni Trkiye devletinin kk, fakat mill
mefkureli gen ordusu, en dar bir hesapla misli dman nn meydan muharebesinde malp etti.
Sevkulcey sanatnn en nazik icabatn isabetle tatbik etti. Hutt-u dahile istimalinde tarih-i harba parlak bir
misl yazd.
Yeni Trkiye devletinin hris-i istiklli, mtevazi bir mevcudiyet iinde gayr kaabil-i itfa bir atein imha
edici alevleriyle kendini ve yeni devletin bnyesindeki resanet-i ulviyeyi Birinci nn meydan muharebesinde
cihana ispat etti.
*

HLFETN LAVI
(4. III. 1924)
Ankarada istasyondaki hususi dairesinde stanbul gazeteleri Bamuharrirlerine verilen deme.
(Tanin, Vakit, Tevhid-i Efkr)

Son gnlerde meclise ittihaz olunan mukarrerat, millete tabi ve hakik bir surette zaten arzu edilmekte olan
hususattr. Bunlar fevkalde olarak telkkiye mahal yoktur. Millet bunlar lisan- halile ve tabi bir tarzda
istiyordu. Hakik hals ve selmete karar vermi olan bir milletten de baka trl temayle intizar edilemezdi. Bu
mukarrerat millet ve memleket iin herhalde ok hayrldr ve pek az zamanda btn bu iyilikler tebarz
edecektir. Mazideki tarz- harekete ait nedametler bu suretle telfi olunacaktr.
***
YUNUS NADYE VERLEN MLAKAT
(7. IV. 1924)
Ben Ankaradan stanbula gitmekte olduum iin ilk szler drt sene evvel geldiimiz Ankara ile drt sene evvel braktnz stanbul zerinde ve bu
iki ehrin imdilik vaziyetleri zerinde cereyan etmitir. Bu bahiste Gazinin szlerini aslna ok mutabk olabilmesine bilhassa itina ederek ite
kaydediyorum:

Dorudur, az zamanda ok merhale. phe yok. stanbulumuz gzeldir, fakat Ankaralmz btn
noksanlarna ramen, daha az gzel deildir. Onu bilhassa bizler biliriz, deil mi? Hususiyle fazla olarak imdi
Ankara devletimizin merkezidir de. Filhakika Ankara, vaziyeti itibariyle memleketimizde merkez-i idare olmak
nokta-i nazarndan ok cazip ve emniyetbah bir noktadr. Bu sebeple benim kararlarm, harekt ve teebbsatm
zerinde tabi olarak tehirlerini gstermitir. Hakikaten ie memleketin arknda, ark hududundan, baladm.
Sonra daha garbe gelmek zaruretini hissettim. Nihayet Ankarada durdum ve memleket ilerini, milletin arzusu
vehile sevk ve idare etmek iin baka yere gitmeye lzum hissetmedim. Trkiyenin ve Trk milletinin ve Trk
milleti menafimin en emin mdafaas da ancak Ankaradan olabilecei hdiselerle sabit olmutur. En mkl
erait iinde, en az hazrlkl olduumuz halde en byk derbelerin beraks yaplabilmesinin en kuvvetli milleri
meyannda Ankarann mevki-i corafsi dahildir.
Ankarann mevki-i tabi ve corafsine kymet ilve eden bir cihet daha vardr: Ankarallar en ac ve felketli
gnlerde millet her taraftan muhtelif vastalarla tesmim olunurken Ankarallar, memleket ve milletin hals-
hakikisine mteveccih teebbs hakkndaki iman ve itimadlarn bir an dahi sarsmamlardr.
Ankaraya ilk kabul olunduum gn sadece bir vatanda, bir ferd-i millet idim. Hi bir sfatm, salhiyetim ve
unvanm yoktu. Byle olmakla beraber Ankara ve havalisi kamilen ocuklariyle, kadnlariyle, ihtiyarlariyle
beraber Ankara ehrinden Dikmen tepesine kadar btn sahray doldurmu ve beni istikbal etmitir. stasyondan
hkmet dairesine kadar uzayan caddenin iki taraf eski Trk kyafetine girmi, baklar ve tabancalar ellerinde
Ankara genleriyle dolmutu. Bu genler ve onlarla beraber btn halk: Vatan ve milleti dmandan kurtarmak
iin hepimiz lmeye hazrz, emrinizi bekliyoruz diye baryorlard.
O zaman Ankara istasyonu ecnebi zabit ve askerlerinin taht- igalinde bulunuyordu. O gne kadar
Ankarallar l ve Ankarayd bir harabe zanneden bu ecnebiler, bu ulv tezahr karsnda ilk endielerini
izhardan meni nefs edememilerdir.
Ben Ankaray corafya kitabndan ziyade tarihte rendim ve cumhuriyet merkezi olarak rendim.
Hakikaten Seluk idaresinin inksam zerine Anadoluda teekkl eden kk hkmetlerin isimlerini okurken
birtakm beylikler meyannda bir de Ankara Cumhuriyetini grmtm. Tarih sahifelerinin bana bir cumhuriyet
merkezi olarak tantt Ankaraya ilk defa geldiim o gn de grdm ki orada geen asrlara ramen Ankarada
hl o cumhuriyet kabiliyeti devam ediyor. Trkiyenin hemen btn menatkn gezdiim ve grdm iin
hkmettim ki o zaman isimleri cumhuriyet olmyan dier yerlerin bugnk halk da ayn kabiliyetten asla uzak
deildir.
Beni, Trkiyeye en mnasip merkez Ankara olabileceini dnmeye sevkeden ilk vesile ok eskidir ve
fenndir. Bu noktaya ait mlhazatm her stanbulda bulunduum dafalar -hayatmn pek az gnleri stanbulda

gemitir- teyakkuz etmitir. Bilhassa Harbi Umumden sonra girdiimiz Mtareke gnlerinde stanbul
sokaklarn dolduran ecnebi sngleri, Boaziinin sularn karartan dman zrhllar bu mlhazatm fikrisabit
haline getirdi ve artk hi bir ahsa, hi bir fikre ve hi bir programa zerre kadar iltifat etmeksizin bu boucu
havadan kmak hususundaki cihanca malm kararm verdim.
Beni stanbuldan Samsuna gtren vapur Boaziini terkederek Karadenize girerken stanbul afakna
baktm. Orada her trl mdafaadan menedilmi, kalp ve vicdanlar kan alyan, dimalar yanan stanbul halk
iin aladm, gzlerim yaard. Fakat bu sevgili kardelerin behemehal kurtulacana o kadar emindim ki bu
emniyet benim iin medar- tesliyet oldu.
Bundan sonraki teebbsat ve vekayi hemen hemen cmlenizce malm olmutur zannediyorum. Maahaza
stanbulu terkettiim gne tekaddm eden vaziyetleri ayr bir safha olmak zere, o gnden bu gne kadar
cereyan eden vakayiin mazbut ve mahfuz olan vesaikini tasnif etmek suretiyle hatratm yazmak niyetindeyim.
Bunu yapmay nesl-i ati iin, Trk Cumhuriyeti tarihi iin bir vazife de telkki ediyorum. Bilirsiniz ki, herhangi
bir tarihi elinize aldnz zaman onun mutabk- hakikat olup olmadna emniyet iin istinat ettii menab ve
vesaiki aratrlr. Bizim imdiye kadar doru bir tarih-i milliye malik olamaymzn sebebi tarihlerimizin,
hakiki karilerin vesaika istinat etmekten ziyade, ya birtakm meddahlarn veya birtakm hodgmlarn hakikat ve
mantktan ri szlerinden baka memba bulamamak bedbahtldr.
Mtarekenin kara gnlerinde Paa ile stanbulda defalarla konumutuk. Anadoluya intikalleri harikammun tekilt ile teakup etmeye balamt.
Onlardan bahsettik, ezcmle kongrelerden konutuk. Bu bahislerde buyurdular ki:

stanbulu terketmek zarureti stanbulda hasl olan erait-i elimden idi. Anadoluya gemekteki maksadm,
Anadolunun ortasnda ve Trk milletinin ktle-i azmesi iinde Trk milletinin yksek seciyesine ve sarslmaz
azim ve imanna istinat etmekti. Bundan baka hibir tedbirin memleket ve milletin derin yarasna devasaz
olamyacana kanaat-i katiyye hsl etmitim. Onun iin Samsuna ayak bastm dakikada aldm ilk tedbir,
Samsun ve havalisine dair maiyetimde bulunanlara icabeden evamir ve talimat vererek hemen cenuba yrmek
oldu. Fakat maatteessf o gnlerdeki ahval-i shhiyem beni on be yirmi gn Havza banyolarndan istifadeye
mecbur kld. Bu esnada idi ki stanbula davet olundum. Artk temdid-i tedaviye mahal kalmad. lk merhale
olmak zere Amasyaya hareket ettim. Bugne kadar geen zaman zarfnda Erzurum ve Trabzonlularn
teebbsleriyle akdi tasmim olunan Erzurum Kongresi hakknda Erzurumla muhabere edilmi ve orada hazr
bulunmak zere Erzuruma hareketim mukarrer bulunmu idi. Vakaa ben Sivasta umum bir kongre yapmaya
karar vermitim. Fakat evvel Erzurum Kongresinde bulunmay ve bade Sivas Umum Kongresini yapmay
faydal ve mreccah buldum. Amasyada da birka gn kalmak lzumu hsl oldu. Havsadan stanbula davetim
sebebiyle alelacele hareket etmitim. Samsun ve havalisi kumandanna uzun zaman iin talimat vermek zere
kendisinin bana mlki olmasn emretmitim. Bundan, baka Ankarada Kolordu kumandanna da tebdil-i nam
ve kyafet ederek gelmesini rica etmitim, bu kumandan resmen, dorudan doruya taht- emrimde deildi. Buna
ramen davetime kemal-i necabet ve fedakr ile icabet etti, bir yzba niformas ile mkiltl bir seyahat yapt
ve beni buldu. Ankara Kolordu Kumandan, bana keide ettii bir ifrede beni seven bir arkadan refakatinde
birka kii daha olduu halde stanbuldan Ankaraya geldiini ve muvasaltnn bana bildirilmesini arzu ettiini
yazmt. ifrede ismi zikredilmemi olmakla beraber bu arkadan kim olabileceini tahmin ettim ve onu da
beraber getirmesini yazdm. Beklediim zevat Amasyaya geldiler. cabeden hususat kendileriyle grtm.
Samsun ve Ankara kumandanlar geldikleri yerlere avdet ettiler. Ben kararghmla ve kararghmda kalan
arkadalarla beraber mukarrer olan seyahatime devam ettim. Sivas Umum Kongresine ait beyannameyi burada
Erkn- Harbiye Reisime dikte ettim ve bunun msveddesi altna bir htra-i tarihiye olmak zere hazr
bulunanlara vaz imza ettirdim. Buna vaz imza etmekte tereddt gsteren olduunu sylersem istirap
etmeyiniz. Yazlan beyanname Trkiye merkezlerine gnderdiim bir davetnameden ibarettir.
Sivas mesaisi hassaten haiz-i ehemmiyet idi. nk Damat Ferit Hkmeti oradan skat edilmi ve stanbul oradan Meclis-i Mebusan intihabatna icbar
klnmt. Paann bu bahisteki szlerini bervechi ti kaydediyorum:

Tokat, Sivas, Erzurum, temaslar gnlmde byk inirahlar uyandrd, Anadolunun bu temiz halk ile,
fakat halk ile diyorum, dikkat buyurunuz, temas ettike teebbsmn isabetine dair kanaatim, her gn daha ok
artyordu. Erzurumdan tekrar Sivasa Umum Kongreyi kat etmek zere geldiim zaman ve btn Kongre
esnasnda biraz sknt ektik ki, bunlar artk malm olmu eylerdir. Fakat her eye ramen memnun idik, nk
stanbulu mebusan intihabna mecbur etmi idi. Yalnz benim unutamyacam hazin bir mazhariyetsizlik vaki

olmutur. Tabi malmunuz olmutur ki Sivasta bulunduum sralarda stanbuldan gnderilen stanbul
Hkmetinin Bahriye Nazr ile Amasyada bir protokol imza ettik. O protokoln muhteviyat meyannda esasl
olarak u vard:
Meclisi Mebusann stanbulda inikadnn mucib-i felket olaca hakikatini stanbul Bahriye Nazn teslim
etmitir. Meclisin Anadoluda mnasip bir mahalde temin-i itimana alacaktr. Buna muvaffak olamad
takdirde kendisi behemehal nezaretten istifa edecek ve btn Kabinenin istifasn temine gayret edecektir.
te bu olmamtr. Bu noktai nazarmn isabetini maateessf hemen hi kimseye tasdik ettiremedim. nsanlar
gariptir. Bazan en aklllarnn bile, hakikatlerin besateti karsnda nazarlar butlana gider.
stanbulun 16 Mart igalini takiben Kocaeli ibiceziresi iinde Anadoluya geerken Kual mevkiinde tesadf ettiim seyyar bir telgraf merkezi
vastasiyle o zaman Ankarada bulunan Paa ile muhabere etmi, kendilerine baz sualler sorarak inirahbah cevaplar almtm. Alt gn sonra Ankaraya
vardmda vaziyeti bu teminatla mterafik bulmamakla beraber Paann en kat ve herkese emniyet veren bir huzur iinde olduunu grmtm. Bu
hatralar yadettik. Onlar Paa da hatrlad ve izah etti:

Evet, Kualdan ektiiniz telgraf hatrladm. Bana baz sualler soruyordunuz. Mesel cihanla telsiz
telgraf muhaberesi temin edilip edilmediinden, cephane ve mhimmatn kfi olup olmadndan, Yunan
ordusunun vaziyetine nazar- dikkati celpten ibaretti zannederim. Suallerinizi cevapsz brakmadm deil mi?
Fakat bittabi Ankaraya muvasalatnzda btn hakayiki anladnz. Bugn de tekrar edeyim ki suallerinizin yalnz
ncsne tam cevap vermitim. Birinci ve ikinci sualinizi de cevapsz brakamazdm. Erzurum merkezindeki
telsizimizin faaliyete baladn ve her eyin dman malup etmeye kifayet edeceini sylemek suretiyle de
hakikat haricinde cevap vermi olmadm artk imdi tasdik buyurursunuz. Hakikat-i halde sizin bana
sorduunuz telsiz telgraf merkezi mevcut deildi. Fakat bunun mevcut olmamas benim nazarmda zat- maksat
iin ikinci derecede idi. Mhimmat ve cephane de yoktu ve ok zamanlar tedarik dahi edilememiti. Siz buraya
gelmeden kendi kendinize mutlaka bunu tahmin edebilirdiniz. Fakat byle olmakla beraber ok mhim ve hayat
telkki ettiiniz bu noktay bana sormaktan bir zarar gelmezdi. Benim ise dman malup etmek iin aslolan
azim ve iman- millnin mevcudiyetini grdkten sonra cephane vesairenin evvel ve hr ve her halde kabil-i
tedarik olacana itimadm vard. Size msbet cevap vermekte hakl idim.
Dman behemehal denize dkeceimize dair olan itminanm ise hakikaten gayr-i kabil-i tezelzl idi, daima o
salbeti muhafaza etti. nk hissiyat ve tahayylta deil, mahede, tetkik ve hesaba mstenid tedabirin
kahraman milletimiz tarafndan tatbikat byk bir feragat ve emniyetle deruhte edilmi bulunuyordu.
Paaya Sakarya zaferinden dnnde daha ayann tozu ile hissiyatn Bu Trk Milleti ok byk millettir, ona lyk kumandan lzm demi
olduunu hatrlattm. Btn o melhameler ve milletin o zamanki -u huruu ve azm-i blendi safha safha gz nnden gemeye balad. Gzleri ufka
mteveccih bir mddet dalgn durduktan sonra Paa anlatt:

Hakikaten yledir. Afyon, kati neticeyi teminde ok hesapl ve belki bu itibar ile daha byk harekta
sahne olmu ise de Sakaryann kymet ve azameti hibir zaman eksilmez. Geri Sakarya da hesapsz bir meydan
muharebesi deildi. Fakat bunun hesab yalnz muazzam milletimizin hamiyet ve ulviyetine bina edilmi idi.
Millet, kendisinde mevcudiyetine emin bulunduumuz bu hamiyet ve ulviyeti fazlasiyle izhar etti. Byk Millet
Meclisinin tevdi ettii salhiyetlerle mcehhez Bakumandan bir iki beyanname ile millete vaziyeti ve vazifeleri
ihtar etti. Bu hitap btn bir milleti, btn bir hkmet tekiltn ayaklandrmaya kifayet etti. O zaman her
taraftan kouldu ve kouldu ve ancak bylelikledir ki Sakaryada Trk tarihinin hrikas tahakkuk etti.
Paaya, Sakaryadan evvel millete hitaben: Dman vatann harim-i ismetinde boulacaktr demi olduunu hatrlattk.

Evet yle demitik. nk yle olacakt. Bunun baka trlsn hatta tasavvur etmek bile bizlere gre ve
Trk Milletine gre imknszd.
Cumhuriyet; 7 Mays 1924, s. 1

***
HLFET VE YABANCI DN MESSESELER HAKKINDA
(4. V. 1924)
New-York Herald muhabirine verilen deme

Hilfetle beraber Trkiyede mevcut olan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri patrikhaneleri ile Musevi
hahamhanelerinin ortadan kalkmas lzmdr. Hilfet ve bu muhtelif patriklikler asrlardandan beri ruhan daire-i
salhiyetleri haricinde muazzam imtiyazat topladlar. Halkn mtalasna msteniden bahedilen hukuk haricinde
imtiyazat ile Cumhuriyet idaresinin tatbiki kabil delildir. Mazide bilhassa Abdlhamitin halinden sonra Kanun-i
Esasimizi ve Merutiyet kavaninimizi Garpin medeniyet makinesine imtisalen tadil etmeye ok altk. Fakat bu
teebbsmz akim kald. Zira her hatvede patrikhaneler ve hilfet gibi siyas, din messesatn hukuku ile kar
karya geldik.
Asrlarca evvel Trk-Mslman ecdadmz bu memlekette hkmran olduu zamanlarda siyas, din salhiyeti
haiz resa tarafndan idare edilmekte olan cemaatler buldular. O devirde itikadat- diniyeleri fatihlerin
itikadatndan farkl olan anasr- mahkme ile telif-i beyn lzumu hissedilmiti. Bu sebeple bu ilk fatihler, zir-i
hkimiyetine aldklar muhtelif milliyetleri kendi mutat reis-i dinleri vastasiyle idare etmeyi mnasip buldular
ve bu reislere -din reislere- byk bir salhiyet verdiler.
Halifenin ve patriklerin bu imtiyazat kavaninimizin esasn tekil etmiti. Bu nizamat vaktinde mdebbirane
bile olsayd yine bir tehdit tekil eylerdi. Zira terakkiyatmz tehir ve ikl eyledi ve bu sebeple yalnz Trkiye,
Avrupada komusu olan btn milletler arasnda geride kald. Hkmeti ilemiyordu. Patrikhanelerin veya
hilfetin itirazatna maruz olmakszn hi bir slhat veya terrakkiperver fikr-i usul idaremize ithal edilemiyordu.
Mamafi usullerimizden bazlarnn tebdili zaman geldi ve o vakit hilfette btn tebeddlata kar edit bir
husumet kefettik. Patriklerin hiddetini tahrik etmeden usul-i tedrisimiz tebdil edilemezdi. Bunlar muavenet
maksadiyle daima ecnebi hkmetlere mracaat ediyorlard.
Asrlardan beri Rusya, stanbul Rum Patriklii zerindeki hegemonyas sayesinde ilerimiz zerinde muzr bir
nfuz sahibi oldu. Rum, Ortodoks ve Ermeni patrikhaneleri vastasiyle idare usulmz, dier kilise idareleri
ihdasn elzem kld. O vakit Rum-Katolik patrikini ve Yahudilerin hahambalarn tasdike mecbur olduk.
Protestanlk zuhur ettii zaman, stanbulda bir Protestan kilisesi mmessilinin bulunmas kabul zarureti
karsnda kaldk ve Rum Patrikhanesinin imtiyazatna mabih imtiyazlar verdik.
Son zamana kadar vergiler kiliseler vastasiyle tahsil edilirdi. Yani hkmet, servetleri zerine vergi
vazetmekle beraber, vergilerin tahsilini her mntakada husus reis-i ruhanlere terkederdi.
Tabir-i dierle mesel be yz Protestandan mrekkep bir cemaatten bir ktle halinde vergi alnr ve bu
vergilerin tevzi ve tahsili hakknda bir sz sylenemezdi. Sermaye vergileri de ayn suretle toplanmak lzm
gelirdi.
Patrikhanelerin ve hilfetin imtiyazatna tevfikan, hkmet tedrisat usuln slah edemezdi. Trkiyede
yerlemi olan her cemaat, ister resmen salhiyet alm bulunsun, ister bulunmasn, kendi din mekteplerine ve
liselerine malikti. mparatorluk hududu dahilinde de her millet kendi lisann ve dinini talim ederdi. Fakat bu
mektepler ihanet projelerine hizmet ettiler. Ermeniler Trk hkimiyeti altnda, aka mstakil bir kraliyet
lehinde alyor, ecneb anasrn fiil muavenetiyle hayallerini hiz-i fiile isali iin mtemadiyen entrikalarda
bulunuyorlard.
Bizimle drt yz sene yaam olan yerli Rumlar, gnn birinde kendilerini gayrimstahls addederek
Trklerin boyunduruundan kurtulacaklar gn dnmeye baladlar. Mekteplerinde kendi lisanlarn ve
dinlerini talim ettiler ve taht- hkimiyetinde yaadklar hkmeti yabanc saydlar.
Dier milletlerle ayn hal vaki oldu. Trkiyede mektepler ve kiliseler tahrikatn oca idi. Gayrimslim
anasr, hatta imparatorluk hududu dahilindeki Mslman Araplar, ayn maksatla mekteplerinde Trk lisannn
talimini ihmal ettiler. Byle bir vaziyete ngiltere, Fransa, Amerika veya her hangi bir milletin ne kadar zaman
tahamml edebileceklerini sorarz.
Vakit: 4. 5. 1924, s. 1

***
TRKYE-FRANSA LKLER VE HLAFETN
KALDIRILMASI HAKKINDA

(25. XI. 1924)

Maten gazetesi yazar Madam Titaniyaya deme

Memleketim hakknda pek samim szler ihtiva eden nutkunuzu Byk Millet Meclisinde iradettiiniz gn
Ankaraya geldim. Bu szleriniz memleketimde lzm geldii derecede takdir edilmitir.
Cmlemi bitirmeme vakit brakmadan Gazi Paa dedi ki:
Bu hususta daha vazh olmak islerim. Karilerinize syleyiniz ki Trkiye ile Fransa arasndaki mnasebet
daima muhabbetkrane olmu ise bunun sebebi basittir. Mezkr muhabbet fikir ve tabiat birliinden domutur.
Bugn Trkiyenin vicdanna sahip olmasiyle eski muhabbetine bir yenisi inzimam etmi oluyor. Bu his bir
muhakeme mahsul olup her iki cumhuriyet arasndaki rabtalar takviye edecektir. Ben de ahsan bu revabtn
daha ziyade kuvvetlenmesine alacam.
Reisicumhur Hazretlerine:
Bilhassa gazetelerin bahsettii Fransa seyahati ile bu netice istihsal edilmi olacaktr, dedim.
Fransa seyahati mi! Filhakika bu hususta General Mougain ile grm ve ilk defa Trk topran
terkettiim zaman Fransay ziyaret edeceimi vaadetmitim. Esasen 15 sene evvel grm olduum
memleketinizi tekrar greceim.
Ne vakit?
Bu hususta zaman tayin etmek mmkn deil. Ortada halli lzm gelen pek ok mesail var. Esasen btn
bunlar vaziyete baldr; belki son zamanda Trkiyenin pek bati bir surette terakki ettiine dair hakkmzda
serdedilen serzenileri belki iitmisinizdir. Acaba gen Trk Cumhuriyetinin bundan bir sene evvel doduu ve
her eyin tekrar yaplmas lzm geldii bir memlekette azim iler karsnda bulunulduu unutuluyor mu? Bize
bu serzenii yapanlar acaba sizin gibi buralara kadar gelerek rfekay-i mesaim ve btn Trk Milleti tarafndan
sarfedilen mesaiyi grmler midir ?
Gerek sizin ve gerek Trk Hkmetinin efkr- ahraranesi Fransada malm bulunmakla beraber hilfetin
ilgas ufak bir hayret tevlit etmitir.
Bu sual bana mteaddit defalar sorulmutur. imdiye kadar verdiim samim cevab size de tekrar edeyim:
Hilfet, mazinin bir ryas olup zamanmzda hikmet-i vcudu yoktu. Tunuslu, Msrl ve Hintlilerle sair
Mslmanlar, hakikatte ngiliz tahakkm altnda veya Fransz tabiiyetindedirler. Yaknda Msrda bir halife
tayin edilecekmi.
Fakat her halde Trkiye mazi-i diniyesiyle kat surette rabtasn kesmi ve her trl manialardan azade
olarak ie balamtr. Girimi olduunuz i de muazzam bir itir.
Evet, bu hususta fikir edinen nadir insanlardan biri bulunuyorsunuz. mit ederim ki ecnebilerin burada
karlatklar konfor fkdanndan siz de fazla mteessir olmamsnzdr. Tekrar avdet ettiiniz zaman -ki mit
ediyorum tekrar geleceksiniz- Ankaray tamamen deimi greceksiniz. Byk bir otel yaplmaktadr. Bu
binann vatandalarnz buraya celbedeceini mit etmek istiyorum. Onlarn gelmelerinden memnun olurum.
Trkiyeye kar beslemekte olduunuz muhabbetin, nasl doduunu sorabilir miyim?
Bu hususta memleketimizin hareket ettii gibi ben de ahsen byle bir his duydum.
Evet. stanbulu terkedip buraya geldikten sonra Trkiyeyi bir miktar grm oluyorsunuz. Gelecek
seyahatinizde pek ayan- istifade olan ark Trkiyeyi de ziyaret etmeyi unutmaynz.
Vakit: 30. 11. 1924, s. 2

***
CUMHURYETN BRNC YILDNM
MNASEBETYLE
(31. X. 1924)

Vakit muhabirine Deme.

Trk milletinin tabiat ve iarna en mutabk olan idare, Cumhuriyet idaresidir. Bir senelik hayat, bu
hakikati btn vuzuhiyle ispat etmitir. Trk milleti hkimiyetini en mull surette tecelli ettiren yeni idareye
kavuuncaya kadar daima mevcut messesat- siyasiyeye yabanc kalmtr. Bunda ne kadar hakl olduunu
anlamam kimse yoktur, zannederim. nk, mazinin messesat bandan nihayete kadar milletin banda
yumruk tutan bir sr mstebitler kadrosundan baka birey deildir.
Cumhuriyetin ilk senesi beklediimiz feyzi tamamen vermi midir? Memleket o kadar harap, millet o kadar
ypranm bir hale getirilmitir ki, uzun bir mazinin at bu rahneleri bir sene kadar ksa bir zamanda
Cumhuriyet idaresinin dahi tamamen kapatabilmesine elbette imkn olamazd. Fakat, Cumhuriyetin feyizleri
btn memleketin ufuklarnda herhalde kuvvetli mitler verebilecek kadar nurludur. Bunu memleketin en kuytu
kelerinde dahi suhuletle mahede etmek mmkndr.
Mefkureyi dimanda daima canl bulunduranlarn att kuvvetli ve madd hatveler esersiz kalmamtr. Fakat
her hatveyi ksa ve nakfi grmek, her an daha uzun ve mtevli esasl hatvelerle ileriye yrmek btn
vatandalarca esas meslek addedildike, israf olunan uzun asrlarn zayiatn nisbeten az zamanda telfi kabil
olaca kanaatndaym.
Bugn gelen Vakit de irtica baz temaylleri memnun ve midvar edebilecek hareketler karsnda,
hkmetin cidd davranacan tahmin eden bir telgraf vardr. rtica temayller denilmekle, galiba Cumhuriyet
idaresinden baka bir idareye rcu deil, fakat o kabil idarelerde rol oynyan ve din perdesine brnen tesvilt
mide drecek baz politikaclar kasdolunuyor. Bu irtica szleri hakkndaki mtala-i devletlerini rica edebilir
miyim?
Trkiyede esasen mrteci yoktu ve yoktur. Vehim vard, vesvese vard; Cumhuriyetin iln ve onun icabat-
zaruriyesinden olan zait messesatn lav zerine herkesin vuzuh ile grd manzara o mtevehhim ve
mvesvisler iin de inirah- kalbi mucip olmutur.
Bundan sonra, yalnz birey varid-i hatr olabilir. O da, baz di politikaclarn, hasis menfaatperestlerin o
vehim ve hayali uyandrmaa almas o yzden tatmin-i hrs ve menfaat dncesinden ibarettir. Temin ederim
ki, btn mevcudiyetimle temin ederim ki, bu gibiler her ne ekil, suret ve vesile ile olursa olsun,
mevcudiyetlerini ihsas ettikleri gn, Trk milletinin amansz kahrna hedef olmaktan kurtulamyacaklardr.
Artk Trkiye, din ve eriat oyunlarna sahne olmaktan ok yksektir. Bu gibi oyuncular varsa, kendilerine
baka taraflarda sahne arasnlar.
Mazinin gafletleri, pasl ataletleri, Trkiye halknn dimandan silinmi olduundan phe ve tereddde
mahal yoktur. Vsl olduumuz mesut vaziyetten bir hatve geriye gitmek, kimsenin mevzuubahs etmee dahi
salhiyettar olmad kati bir hakikattir.
Trkiyede Cumhuriyet vardr ve Cumhuriyetperverler vardr. Bu mukaddes mevcudiyetleri tahrip edici
unsurlar artk Trkiye havasn tesemmm etmeden teneffs edemezler.
Reisicumhurumuza stanbulun itiyak ne kadar derin olacana phesiz vakf bulunuyorsunuz; ecnebi
igalleri en iddetli bir zulm ve itisaf ile devam ederken bile stanbul, asl stanbul, Gazi Paa hazretlerinin
iaret buyurduklar noktaya merbut kald. stanbul dehanzn kurtard yurtlardan biridir ki, Trkn btn
bedi kudretine orada misaller bulabiliriz. Gazi Paamzn stanbulu ziyaret imkn hasl olduu zamanlarda bu
ereften mahrum kal, sebebi her ne olursa olsun, stanbulu dolduran perestikrlarnz phesiz mahzun
etmitir. stanbul cemiyet-i umumiye-i belediyesi de son itimanda bunu arza karar verdi. Bu karar belki yeni
birey de deildir. Dumlupnara gelen heyet reisi demiti ki:
O da ancak Afyonkarahisar mebusu Ali Beyin delaletiyle orada hazr bulunduklarn arza frsat
bulabilmilerdi.
stanbulun bu samim itiyakn tatmine inayet buyurmaz msnz?
Dumlupnara gelen heyetin birgna dvetine muttali deilim. Herhalde stanbula gelmemi,
gelememisem, mutlaka henz o ziyareti tehir edecek cidd esbab ve itigalt olduunu kabul etmek lzmdr.

stanbula behemehal gideceim. Yalnz oraya ziyaretimin, oradaki huzurumun stanbul iin nafi olabilecei bir
zaman ihtiyar etmek istiyorum. Maksad yalnz bir ziyarete mnhasr olarak mtala etseydim, onu her vakit
temin mmkn olabilirdi, tasavvur ettiim zaman uzak olmyacaktr.
***
SYAS FIRKALAR HAKKINDA
(11. XII. 1924)
Timesin stanbul muhabirine yazl sorularna verilen cevap.
(Hkimiyet-i Milliye)

Bizde meri olan siyas frkalar sistemi karsnda ve Trkiyeye kyasen Gazinin vaziyeti nedir?
Hkimiyet-i Millye esasna mstenit ve bilhassa Cumhuriyet-i idareye malik bulunan memleketlerde siyas
frkalarn mevcudiyeti tabidir. Trkiye Cumhuriyetinde de, yekdierini mrakip frkalar tekevvn edeceine
phe yoktur. Bu tabi olan vaziyet karsnda Gazi Paann da vaziyeti tabi olmaktan baka birey olmyacaktr.
Gazi, Cumhuriyet Halk Frkasnn riyaseti asliyesini hl muhafaza etmekte midir? ve bunu muhafaza
etmeyi dnyor mu?
Gazi, Cumhuriyet Halk Frkasnn Reis-i umumiliini hlen muhafaza etmektedir; ve bunu muhafaza
edecektir. Yalnz, Riyaset-i Cumhura intihap olunduundan beri olduu gibi, Riyaset-i Cumhur makamnda
kaldka frkann reisi umumilii vazifesile bilfiil itigal etmiyecektir. Bu vazife, vekleten frkann dier bir
lideri tarafndan ifa edilmektedir.
Trkiye Cumhuriyeti kanun- esasisine gre, Reisicumhur olan Gazi ayn zamanda mebustur. Riyaset-i
Cumhur mddetinin (Meclisin devre-i itimaiyesile beraber) hitamnda frkasnn banda bilfiil alacaktr.
Gazi, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn hakik yeni bir siyasi frka olarak kabul ediyor mu? deilse, niin
deil?
Trkiyede yeni bir siyas frka teekkl baz merasim-i kanuniyeye tbidir ki, yeni frka bu merasimi ifa
etmi olduundan teekkl etmi saylr.
Terakkiperver Frkann programn nasl buluyor? Bilhassa, veto hakk ve hakk- fesih hakkndaki fikirleri
serbest-i dine, Hkimiyet-i Millyenin muhafazasna ve bir istibdadn mevcudiyetine dair olan ima ve telmihler
hakkndaki fikirleri nedir?
Terakkiperver Frkann programnda, mevcut frkann umdelerinden hari ve mevzu-u mnakaa olmaa
deerli esasl bir prensip ve fikir grlmyor. Teferruata ait grlebilen baz noktalar erbab- ihtisasn hergn
yeniden tetkik ve mnaka edebilecei ve yeni neticelere vasl olabilecei hususattr.
Veto hakk ve hakk- fesih, tekilt- esasiye kanunun mevadd- mahsusasiyle tasrih ve tesbit olunmutur.
Efkr ve itikadat diniyeye hrmetkar olmak, tedenberi tabi ve umum bir telkkidir. Bunun aksini dnmek
iin sebep yoktur.
Hkimiyet-i Millyemiz, asla tehlikeye maruz deildir. Btn millet, onun mdrik ve vefakr muhafzdr. Bir
istibdadn mevcudiyetine dair olan ma ve telmihler, bence kaabil-i izah deildir. Cumhuriyet Halk Frkas ve
onun btn liderleri ve mensuplar Trkiyede her nevi istibdad kknden ykmak iin ve memleket ve millete
tam bir hrriyet kazandrmak iin bugne kadar milletle beraber hayatlarn ortaya koymaktan ekinmemi ve
hibir vakit ekinmeyecek insanlar olduuna gre, iaret olunan istibdat herhalde mevcut deildir. Limaksadin
vukubulan bu yoldaki ma ve telmihlerin nazar millette, hibir kymeti yoktur.
Gazi, matbuatn bu kadar byk bir ksmnn, bilhassa stanbulda muhalefete tevecchkr olmasn ve
hkmeti bu kadar kuvvetle tenkit etmesini nasl izah ediyorlar? Bu gazetelerin halkn ekseriyeti zerinde bir
tesiri var mdr?

 stanbulda ekseri gazetelerin Cumhuriyet Halk Frkasn ve onun hkmetini tenkit etmesini ve muhalefete
tevecchkr olmasn Gazinin lisaniyle izaha hacet yoktur. Bu keyfiyeti izah eder esbab, Ankaray ve stanbulu
yakndan grp anlam olanlarca suhuletle kaabil-i tefehhmdr.
Maksad- mahsusla neriyat yapan baz gazetelerin, halkn ekseriyeti zerinde yapt tesir her memlekette
olduu gibi o gazetelerin lehinde deildir.
***
KONYA VE KONYALILAR HAKKINDA
(22. X. 1925)
Babalk gazetesine deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

Konyay bu defaki ziyaretimde, on ay evvelkine nazaran, pek ok sr- terakki grdm kemal-i
memnuniyetle zikr ve beyan ederim. Yaplan ve balanlan imar teebbsleriyle Konyann pek yakn zamanda
btn mnasiyle meden bir ehir, ayan- gpta bir Trk mamuresi olacana itimadm kavidir. alkan ve
uyank Konyallarn, bilhassa meden kisvenin iksasnda gsterdikleri tehalk ve hassasiyet ayrca ayan-
kayttr. Konya genliinde ve mekteplerinde grdm eser-i hayat ve faaliyeti de takdir ederim. Konyaya
muvasalatmda ve drt gnlk ikametim esnasnda muhterem Konyallarn ve mmessillerinin byk bir
heyecanla mahidi olduum samim tezahratndan, izhar buyurduklar kalbi sr- hamiyetten pek
mtehassisim.
***
FALH RIFKI VE MAHMUT BEYE MLAKAT
(13. III. 1926)
-Uzun ve sreli mlakatn ksaltlarak sunuluu-

Arburnunu, Anafartalar yapm bir kumandan idim. Zannediyordum ki, bilhare dost dman herkesin
tarz- telkkisi de benim bu zannm teyit etti, memlekete bir hizmette bulunmutum, o hareketle bilhassa
payitaht kurtarmtm, insanlk hali, bu naiz hizmeti ifa etmi olmaktan memnun olabileceini tahmin ettiim
Osmanl ricl-i mhimmesini ziyaret ediyordum ve bu ziyaretleri daha mhim bir vazife hissinin evkiyle
yapyordum. lim, fen, sanat ve hadiseler itibariyle memleketim iin ve milletimin mevzuubahs olmak lzm gelen
hayat ve memat iin dncelerim vard, bata bulunanlara onlar sylemek istiyordum. Hariciye nazr-
muhteremini de grmek ve kendisiyle konumak faydal olur itikadna saptm. Nezaretin bir mstear muavini
vard, Sofya sefaretinden tanrdm: Halil Bey... Evvel bu gzel kalpli adam makamnda buldum. Nazr
Beyefendiye, kendilerini ziyaret iin geldiimi sylemesini rica ettim; intizar emri geldi. Bekledim, bilmem ne
kadar srd, fakat intizar epey uzun oldu, bu aralk muhterem nazr bey ok enteresan zairleri kabul etmekle
megul idi. Farkna vardm ki ben geldikten ve haber verdikten sonra gelmi olanlar dahi nazr bey tarafndan
kabul olunmaktadr. Canm sklmad deil, mstear muavinine:
Beyefendi hazretleri galiba beni unuttular, dedim. Muavin, benim intizarda bulunduumu tekrar hatrlatt.
Beklesin, buyurmu; kemal-i skn ile muavin beyin yannda oturdum. Kendisine dedim ki:
Sizin nazrnz btn zamann byle manasz ziyaretleri kabul etmekle mi geirir?
Terbiyeli ve haluk muhatabm sualime cevap vermedi. Bir aralk nazr beyefendinin brosunu salonla
birletiren kap ald ve bir odac:
Buyurun efendim, dedi.
Muavin beyle cidd bir mevzu zerinde konuuyordum:
Nedir o? dedim.
Odac:

 Nazr beyefendi hazretleri sizi kabul buyuracaklar cevabn verdi.

Beklesinler, dedim.
Gazi devam etti:
Filhakika mstear muavini ile olan mklememizin biraz uzatlm safhasnn neticesine kadar nazr
beyefendinin davetine icabet edemedim.
Nazr beyefendinin muhteem brosuna girdiim vakit, marnileyh beni ayakta ve mltefitane kabul etti
ve bana vaziyet-i askeriyenin, vaziyet-i dahiliyenin, vaziyet-i umumiye-i siyasiyenin ok parlak olduundan
parlak bir lisanla bahsetti. Nezaketen teekkr ettim: Yalnz baz mtalat ve mlhazatta bulunup
bulunamyacam iztizah ettim.
Hay hay efendim, dedi.
Dedim ki: Vaziyet-i umumiyemizin sizin izah ettiiniz gibi olmasn ok temenni ederdim. Fakat ben en etin
ve en mkl netice alnabilen bir harp sahasndan ve o sahann kumandan olarak stanbula geliyorum. Eer
ltfeder de beni bir saniye dinlerseniz minnettar olurum.
Ltfen efendim, buyurdular. Devam ettim:
Beyefendi, vaziyet sizin grdnz gibi parlak deildir. Siz ki devletin idaresi mesuliyetlerinden bir
ksmn zerine alm bir zatsnz, eer unun bunun ifadesine itimat ederek siyaset kullanmakta devam ederseniz,
mevcut tehlike umum tahminin de fevknda olur.
Cevap verdi: Beyefendi, (Bunu telffuz ederken pek cidd bir amir tavr taknd) ne demek istediinizi
anlyamadm.
Mtevaz bir lisanla izah ettim.
Siz her eyi biliyorsunuz da beni yabanc ve acemi bir adam telkki ederek bu ac hakikatler zerine
benimle ak konumaktan tevakki ediyorsunuz. Muktedir bir nazra yaraan da budur. Fakat ben o adamm ki,
benimle her ey konuulur, msaade buyurunuz, teati edeceimiz fikirler aramzda kalacaktr, sizi dier iki
noktada tenvir edeyim: Hakikati konumaktan korkmaynz. Hakikat sizin dedikleriniz deil, benim
dediklerimdir.
ok sert ve cidd tavrla u mukabelede bulundu:
Kumandan bey, biz size hrmet ettik, nk bize dediler ki, Arburnu ve Anafartalar Kumandan Mustafa
Kemal hizmet etti, bunun iin zatlinizi hsn-i kabul etmek istemitim, fakat bugn bana bahsettiiniz eylerin
baka manada olduunu hisseder gibi oluyorum. Beyefendi, bu mbahase ve tenkidatn makam ve muhatab ben
deilim. Ben Ordu Bakumandanna, onun Erkn- Harbiyesine, btn Heyet-i Vkel ile beraber derin ve
sarslmaz itimat tayan bin nazrm. Sizin tereddtleriniz olabilir; sizin vkf olmadnz hakikatler bulunabilir.
Ben size bunlar izah etmekte mazurum. Eer siz buraya phe ve tereddtlerinizi hal iin gelmiseniz, yanl
yere geldiinizi ihzar etmek mecburiyetindeyim. Bakumandanla ve erkn- harbiyesine mracaat ediniz. Hi
phe etmem ki orada sizi lzumu kadar, ihtiyacnz kadar tenvire muktedir zevat vardr.
Bana yol gstermek nezaketinde bulunduunuz iin size teekkr ederim. Yalnz msaadenizle unu
arzedeyim ki evvel ben Trk ordusunun yabancs bir adam deilim; ben ordu ile kk zabitlikten beri derinden
temasa gelmi bir askerim. Ben hadisatn evki ile ordunun iinde zabit, nihayet kumandan olarak i grm ve
zannma gre muvaffak olmu bir kumandanm. Trk ordusunu, onun faziletini, kymetini ve bu ordu ile neler
yaplabileceini benim kadar anlayan az olmutur. Beni acemi bir zabit, tesadfle kumandan olmu bir adam gibi
telkki ettiiniz iin mteessirim. Mamafih sizi mazur gryorum, zira btn hayatnzda, hatta imdiki vaziyet-i
mhimme-i siyasiyenizde henz hakikatle temasa gelmi bir zat deilsiniz. Bana bir ey tavsiye ettiniz ki ben onu
yapamam. Bakumandanlk Vekletine erkn harbiyesine mracaat etmek, tereddtlerimi orda izale etmek...
Beyefendi: Farknda deil misiniz ki, artk bu memlekette mill bir erkn- harbiye heyeti yoktur, o Alman, erkn harbiyesi ki Trk Ordusunda ilk icraat olarak benim gibi as bir askeri tardetmek kararna vard, beni o heyete
mi gnderiyorsunuz ?

 Arkadalar, Selanikte Hrriyet Meydan denilen bir meydan vardr, maruf bz yerler de meydan ihata
eder: Olimpos Palas, Kristal, Yonyo, vesaire... Bir gece Yonyonun maher gibi kalabalk, byk salonunun bir
kesinde, ufak merdivenle klr; bir de husus oda olduunu haber aldm ve oraya ktm. Ufak, zarif bir
salondu ve az azna dolu idi. Salonda bir masaya yaklatm hatrlarm; bu masada ihtillci zevat varm.
Rak ve bira iildiine dikkat ettim; masay igal edenler ok vatanperverane konuuyorlard. nklp yapabilmek
iin byk adam olmaktan bahsolunmakta idi. Herkeste byk adam olmak hevesi vard. Fakat byk olabilmek
iin insan nasl ve kimin gibi olmal?
lerinden biri bard: Cemal Paa gibi olmak isterim!.. Sofray igal edenlerin hepsi: Bravo, dediler,
Cemal gibi... Sonra hi birini yakndan tanmadm bu zevat hep birden bana dndler. Ben durgun ve sabit
nazarla kendilerine baktm. Benim tavrmdaki ve durgunluumdaki mnaya dikkat eden yoktu. Benim onlardan
daha ok, her gn ve her gece temas etmekte olduum Cemal Bey hakkndaki nokta-i nazarlarn teyit
etmekliime muntazr idiler. Ben bilmem neden, bu zevat tatmin edecek bir iarette bulunamadm. Fakat iimden
u mlhaza geti: Bir adam ki, byk olmaktan bahseder, benim houma gitmez. Bir adam ki memleketi
kurtarmak iin evvel byk adam olmak lzmdr, der, ve bunun iin bir de numune intihap eder, onun gibi
olmaynca memleketin kurtulamyaca kanaatinde bulunur, bu, adam deildir.
Bu mlhazada bulunurken sofra arkadalarm memnun edemediimi hissettim. Hi phe etmem ki bana
dair hkmleri menfi olmutur ve bu hkmlerini makul bir surette izah edebilmek iin demi olsalar gerekir ki:
Bu acemi efendi, galiba kendini o kadar byk gryor ki ve bu sebepten daire-i ryeti o kadar
daralmtr ki artk bykl gremez hale gelmitir. Bu adam arkadamz olamaz.
O gece, o sofrann mahmurluu etrafnda iki telkki tebellr etti; Biri msbet, bir menfi.
Bir telkkiye gre, evvel byk adam olmak, sonra memleketi kurtarmak lzmdr. Dier telkkiye gre,
byk adam lfla olmaz, evvel memleketi kurtarmal, ondan sonra dahi byklk mevzuu bahis deildir.
Arkadalar, size bu hikyeyi bugnk duygumla, bugnk tecrbemle sylemiyorum. Yonyonun hususi
odasndaki mahedemin bana ilham ettii fikir bu idi.
Bir gn Cemal Bey Selanik gazetelerinden birine imzasz bir bamakale yazm, beraber altmz
daireden kp tramvaya binmi, Olimposa gidiyorduk. Cemal Beyin elinde o gazete vard, bana uzatp dedi ki:
Bu Bamakaleyi okudunuz mu?
Hayr.
Oku... dedi.
Okudum. Nasl? diye sordu.
Alelade bir gazetenin alelade bir yazs dedim.
Amma yaptn ha, bunu ben yazdm.
Cevap verdim: Affedersiniz, bilmiyordum, yazmam olmanz temenni ederdim. Ve ilve ettim: Cemal
Bey, u ve bu tarzda siz birtakm ku beyinli kimselere kendinizi beendirmek hevesine dmeyiniz, bunun hibir
kymeti ve ehemmiyeti yoktur. Siz iinde bulunduunuz vaziyeti mtala ediniz. Ve evvel kabul ediniz ki, biraz
feragat sahibi olmak lzmdr. Eer unun bunun tevecchnden kuvvet almya tenezzl ederseniz, halinizi
bilmem, fakat atiniz rk olur. nk bizim henz hakikatle hi temasa gelmemi vsi muhitlerimiz vardr; bu
muhitlerde henz acemkr hayalt ile mebu olanlar oktur. Byklk odur ki hi kimseye iltifat etmiyeceksin,
hi kimseyi aldatmyacaksn, memleket iin hakik mefkure neyse onu grecek, o hedefe yryeceksin, herkes
senin aleyhinde bulunacaktr, herkes seni yolundan evirmiye alacaktr. te sen bunda mukavemetsiz
olacaksn, nne namtenahi manialar yaacaklardr, kendini byk deil, kk, zayf, vastasz, hi telkki
ederek, kimseden yardm gelmiyeceine kani olarak bu manialar aacaksn. Ondan sonra sana byksn derlerse,
bunu diyenlere de gleceksin.
Cemal Bey szlerimi sknetle dinledi, bana hak verdi, imzasz makalesini tenkit ettiim iin hsl olan
teessr zail olmu grnd.

 ocukluumdan beri bir tabiatm vardr. Oturduum evde ne kzkarde, ne de ahbap ile beraber
bulunmaktan holanmazdm. Ben yalnz ve mstakil bulunmay ocukluktan ktm zamandan itibaren daima
tercih etmi ve srekli olarak yle yaammdr. Tuhaf bir halim daha var,ne anababam ok erken lm, ne
karde, ne de en yakn akrabamn kendi zihniyet ve telkkilerine gre bana u veya bu tavsiye ve nasihatte
bulunmasna tahammlm yoktu. Aile arasnda yayanlar pekl bilirler ki sadan soldan, pek saf ve samim
ihtarlardan masun bulunamazlar. Bu vaziyet karsnda iki tarz- hareketten birini intihap etmek zarurdir. Ya
itaat, yahut btn bu ihtar ve nasihatleri hie saymak. Bence ikisi de doru deildir. taat nasl olur, en aa
benimle yirmi, yirmi be ya fark olan anamzn ihtarlarna itaat maziye ricat demek deil midir? syan etmek,
faziletine, hsnniyetine, yksek kadnlna kaani olduum anamn kalbini, telkkilerini altst etmektir. Bunu da
doru bulmam.
Maahaza size bu mnasebetle anamn ve kzkardeimin inklp ilerinde bana inandklarn ve hizmet
ettiklerini de zikretmeliyim. Biz Selanikte tahmin edeceiniz tarihlerde; zahir mnas ne olduunu bilmem,
fakat fedakrane komitaclk yapyorduk. Merutiyetin ilnndan ok evvel, bir gece bizim evde bir itima
yapmtm. Bu ev Selanikte mektep karsnda pembe boyal bycek bir evdir. te bu evin bir odasnda
birtakm arkadalar toplanmtk. Bu arkadalardan biri -ki ehit oldu veya vefat etti, kemal-i hrmetle
ydederim- Kmil Bey isminde bir svari zabiti idi, imanca bir zat... ok paralar toplamlard, liralar,
mecidiyeler ve gm maden paralar... Bizim mzakere yaptmz odaya bakan hizmeti anama bunu haber
vermi. Yukarda paralar, bahisler, mnakaalar ve planlar var mnasnda birtakm szler sylemi, anam hasta,
ihtiyar, yatandan kalkm, bizim bulunduumuz odann kapsna kadar gelmi ve ksmen ne konutuklarmz
dinlemi, tekrar odasna gitmi.
ttihaz edilen mukarrerattan sonra arkadalar beni terkettiler, mteakiben, uyumakta olduunu zannettiimiz
anam yanma geldi, bana dedi ki: ocuum, bir ey anlamak istiyorum, sen ve senin arkadalarn yedi evliya
kuvvetindeki padiaha isyan m ediyorsunuz ?
Anama ne dndm, ne yaptm sylemek istemiyordum. Fakat bizim o akamki itimamz grm, her
eye vkf olmu olduktan sonra, artk annemden ve kardeimden hakikati gizlemiye lzum grmedim, bilkis
onlar tenvir etmeyi tercih ettim:
Evet anne, dedim, senin yedi evliya kuvvetinde farzettiin adam bi bir kuvvete malik deildir. Biz burada
toplanan insanlar, memleketi bu zalimlerden kurtarmak istiyoruz. Senin akln buna ermiyebilir, yahut evldn
olduumu unutarak, gider, evliyalara kavuursun!
Anam o vakit dedi ki:
Evldm siz acemisiniz, mademki byle eylerle urayorsunuz, beni yaptnz ilerden haberdar ediniz
ve gizli eylerinizi bana veriniz. ok dikkat etmelisiniz. Muvaffak olmak zordur; mahvolmak daha tabi kabul
edilmek lzm gelir. Ne yapaym, yegne erkek evldmsn, senin mahvolman istemiyorum, bu gcme gidiyor.
Anne, dedim, bu iler alm yrmtr. Ben namuskr bir adam olarak bu ilerin iinde bulunmak
mecburiyetindeyim. Beni bundan meneder misiniz?
Hayr, evldm, bir gn bu iler olduktan sonra seni namus ve haysiyet sahibi olanlarla beraber
grmezsem, ite o zaman meyus olurum. Ben senin kadar okumadm, senin kadar bilmem, seni grdn,
anladn eyleri yapmaktan menetmiye kalkmam. Yalnz dikkat et, esas muvaffak olmaktr, muvaffak olmya
alnz.
Milliyet: 13 Mart 1926

***
TRKOCAKLARI DELEGELERNE
(26. IV. 1926)
Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyetisiyiz: Cumhuriyetimizin mesnedi Trk camiasdr.
Bu camiann efrad ne kadar Trk harsiyle mebu olursa o camiaya istinat eden cumhuriyet de kuvvetli olur.

Trkocaklar teesssleri tarihinden itibaren ok yksek hizmetler ifa etmilerdir. Bu mesaide devam ediniz ve
avdetinizde benim tarafmdan arkadalarnza selmlar syleyiniz.
Vakit: 27. 4. 1926, s. 2

***
HAVA KUVVETLERMZN KUVVETLENDRLMESNE
DAR
(8. VI. 1926)
Anadolu Ajans muhabirine deme

Trk Milletinin hava kuvvetlerimizin takviyesi lzumunu idrak ve ayan- takdir fedakrlklar ibraz etmesi
rd-i siyas ve medenisinin en byk burhandr. Bu vadide dellette bulunan Tayyare Cemiyetinin faaliyetini
takdir ederim. Cemiyetin sabit ve muayyen varidat bulmak iin memleketimizin, muhtelif mahallerinde
akdetmekte olduu kongrelerin msmir bir surette neticelenmesi iin btn vatandalarn sarf- gayret
edeceklerinden eminim.
Vakit: 9. 6. 1926, s. 1

***
ZMR SUKAST TEEBBS HAKKINDA
(19. VI. 1926)
Anadolu Ajansna deme
(Hkimiyet-i Milliye)

Akim braktrlan suikast teebbs mnasebetiyle cemiyetlerden, messesattan, memurlardan,

kumandanlardan, zabitlerden, mebuslardan, bilumum arkada ve vatandalarmdan samim teessrlerini muhtevi
aldm mektup ve telgrafnmelerden dolay pek mtehassis ve minnettarm.
Teebbs-i lemin benim ahsmdan ziyade mukaddes Cumhuriyetimize ve onun istinat ettii li
prensiplerimize mteveccih bulunduuna phe yoktur. Bu sebeple, umumen izhar olunan hissiyatla Cumhuriyet
ve prensiplerimize olan fart- merbutiyetin ne derece lyezal olduuna bir kere daha kaani oldum. Temeli byk
Trk milletinin ve onun kahraman evltlarndan mrekkep byk ordumuzun vicdannda akl ve uurunda teesss
etmi olan Cumhuriyetimizin ve milletin ruhundan mlhem prensiplerimizin bir vcudun izalesi ile haleldar
olabilecei zehabnda bulunanlar, ok zayif dimal bedbahtlardr. Bu gibi betbahtlarn, Cumhuriyetin adalet ve
kudret penesinde mstahak olduklar muameleye maruz kalmaktan baka nasibeleri olamaz. Benim naiz
vcudum birgn elbet toprak olacaktr, fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr. Ve Trk milleti
emniyet ve saadetini zmin prensiplerle medeniyet yolunda, tereddtsz yrmee devam edecektir.
***
ZMR SUKAST TEEBBS HAKKINDA
(27. VI. 1926)
Gazete muharrirlerine deme.

nsanlar daima yksek, necip ve mukaddes hedeflere yrmelidirler. Bu tarz- harekettir ki insan olann
vicdann, diman ve btn mefhum-u insanisini tatmin eder. Bu tarzda yryenler, ne kadar byk fedakrlk
yaparlarsa, ykselirler ve bu tarz- hareket mutlaka ak olur.
nk nsiyesi ak, dima ak, kalb ve vicdan ak insanlar tarafndan idare olunabilen heyet-i itimaiyeler
ancak bu mnada hareketlerin muakkibi olabilirler. Efkr, hissiyat ve teebbsatn gizli tutanlar, gizli vesait
tatbikine mteebbis olanlar mutlaka ar ve hicab mucip, akl ve mantn haricinde hareket edenler olabilirler.
Bu gibi mteebbislerin akbeti, evvel ve ahr hsrandr.
***

TRK DEMOKRASS HAKKINDA

(8. III. 1928)
Le Matin gazetesi muhabirine deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

Fransa htilli btn cihana hrriyet fikrini nefheylemitir ve bu fikrin hlen esas ve menba bulunmaktadr.
Fakat o tarihten beri beeriyet terakki etmitir. Trk demokrasisi Fransa ihtillinin at yolu takip etmi, lkin
kendisine has vasf- mmeyyizle inkiaf etmitir. Zira her millet inklbn itima muhitinin tazyikat ve
ihtiyacna tbi olan ve hal ve vaziyetine ve bu ihtill ve inklbn zaman- vukuuna gre yapar. Her zaman ve
meknda ayn hdisenin tekerrrne ahit deil miyiz? Her ne kadar milletlerin ve demokrasilerin terik-i mesai
etmeleri lzm ve mmknse de, itirak-i mesai ancak bir tek gayeye, yani sulhe mteveccih ise mmkn ve mfit
olur. Bu noktay idrk ve tefehhm etmiyenler vcude getirdiimiz eser hakknda bir fikir ve hkm hasl
edemezler.
***
KEND HASTALII HAKKINDA
(12. III. 1928)
Matin gazetesi muhabirine.
(Hkimiyet-i Milliye)

Mezkr matbuatn bir ksmnn filvaki bir ksm-i kailimin hastalmdan bahsetmelerinin mnasn
anlyamyorum. Gryorsunuz ki shhatim mkemmeldir, lme doru en ok atlanlardan biriyim. Kurun ve
glle yamuru altnda birok muharebelere itirak ettim. Hatt lm bir defa kalbimin yanndan syrarak geti.
Kalbimin zerinde bir saat vard ve bu saat mermi parasnn iddetini kesretti. Shhatim tamamen yerinde,
kuvvetim de hal-i inkiafta, lmiye asla niyetim yok...
LOZAN BARI ANTLAMASI DNM YILI NEDENYLE
KRANLARINI SUNAN NVERSTE GENLK
KURULUNA DEME
(24. VII. 1928)
Darlfnun genliimizin Lozan Sulh Muahedesinin imza olunduu gn her sene tesit etmesi ve bu hissi
yaatmasn ayan- takdir bulmaktaym. timada irad- kelm eden genlerimizin ve heyet-i mderrisinin
hakkmda izhar ettikleri hissiyattan dolay teekkrlerimi talebe ve mderrislere ibln rica ederim.
Vakit: 25. 7. 1928

***
YEN TRK HARFLER HAKKINDA
(23. VIII. 1928)
Anadolu Ajans muhabirine.
(Hkimiyet-i Milliye)

lk frka kumandan olduum Tekirdan da 14 sene sonra ziyaret edebildim. Bundan ok memnun ve
mtehassisim. Fakat, daha ok memnun ve mnerih olduum nokta udur: Tekirdal vatandalarm daha
imdiden yeni Trk harflerini yazp okumay hemen renmilerdir diyebilirim. Memurlarn kffesini bizzat
imtihan ettim. Sokaklarda ve dkknlarda halk ile temaslar yaptk. Arap harfiyle hi yazmak okumak
bilmiyenlerin Trk harfleriyle derhal nsiyet etmi olduklarn grdm. Henz ortada salhiyattar makamatn
tasdikinden gemi bir rehber olmadan, henz mektep muallimleri dellet faaliyetine gemeden, yce Trk
milletinin hayrl olduuna kanat getirdii bu yaz meselesinde bu kadar yksek uur ve intikal ve bilhassa istical
gstermekte olduunu grmek, benim iin cidden byk, ok byk saadettir.

Bu husus elbette ayar iin mucib-i hayret olacaktr.

Az zaman sonra, yeni Trk harfleriyle, gzler kamatrc Trk mnevi inkiafnn vsl olabilecei kudret ve
itibarn beynelmilel seviyesini gzlerimi kapyarak imdiden o kadar parlak gryorum ki; bu manzara beni
gayediyor.
Ben yalnz bugn Tekirdallarda sezdiim ruh ve hiss hlete, yalnz buna dahi istinaden kati olarak beyan
edebilirim ki, btn Trk milleti bu meselede benim grdm, benim hissettiimi aynen grmekte ve
hissetmektedir. Bu kadar hassas ve uurlu olan Trk milleti kendisinin refahna, itilsna binlerce seneden beri
hayllet edegelmekte olduunu, artk temyiz eyledii btn madd ve mnevi mnileri ykacak, para para
ederek ortadan kaldracaktr. Bunda artk pheye mahal yoktur. Diman, vicdann bu kadar azim ve katiyetle
temizlemee karar vermi olan byk milletimin istikbalini tasavvur etmek hi de g deildir.
***
BYK ZAFER HAKKINDA
(30. VIII. 1928)
Basn Mmessillerine deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

30 austosta sevk ve idare ettiim muharebe, Trk milletinin yanmda bulunduu halde, idare ettiim ilk ve
son muharebedir. Bir insan kendini, milletle beraber hissettii zaman, ne kadar kuvvetli buluyor bilir misiniz?
Bunu tarif mkldr. Eer ben, izahta izhar- cz edersem, beni mazur grnz.
***
STANBUL HALKI VE YEN TRK HARFLER
(16. IX. 1928)
stanbul Belediye Reisine deme.
(Hkimiyet-i Milliye)

Beyefendi;
stanbulda geirdiim gnler zarfnda muhterem halkn, zat- linizin ve mlk ve asker makamatn gstermi
olduklar muhabbet ve misafirperverlikten pek ziyade mtehassis ve mteekkirim. Byk milletimizin bir kat
daha inkiaf ve tealisini temin edecek olan yaz inklbnn fiilen balamas, buradaki ikametim zamanna tesadf
etti. Bu benim iin kymetli bir htradr. Yeni yazmz renmek ve retmek iin, muhterem halkn resm ve
husus muhtelif makamat ve messesat ve cemiyetlerin gstermi olduklar tehalk, evk ve gayrete yakndan
ahit oldum.
Bu mekr faaliyetin mesut semerelerini daha imdiden iftiharla gryorum. Bu hususta stanbul matbuatnn
ve fikir leminin de kymetli muavenetini mteekkirane yadederim. Bu pek yerinde ve uurlu mesainin yakn
zamanda tam bir muvaffakiyetle neticelendiini greceimize phe yoktur. Gzel stanbulun muhterem halkna,
aziz hemehrilerime saadetler temenni ederim.
***
ATATRK VE NKILP
30. XI. 1929
1916da Atatrkn askerlii Mizac Dine kar vaziyeti ahs ve kumandanl ve liderlii Hkimiyet-i Millye
Avrupaya kar vaziyeti Musiki inklb.
Vossische Zeitung muhabirine deme.

Bu deme, 1916 senesinde Mustafa Kemalin kendisi mstakil olarak faaliyete balamas iin frsat ne suretle
elde edebileceini tazammun eder. Kendisinde mftehirane bir vaziyet grlmeden yle demitir:

 Ordughta, yalnz bama iken srayp atee balamtm. Ayn zamanda ngiliz askerinin o dakikada
hemen bize mukabil ate aamyacaklarna kanaat ediyordum. Binaenaleyh, bundan bir tehlike hasl olmyacan
biliyordum. Benim o vakitteki asl gayem ve maksadm, vaziyete ve ahvale tamamen muttali olmakt.
Bu hdise, Gazinin mmtaz olduu cihetlerden birisini de, onun fahr mbahat hayaltndan uzak olduunu
da gsterir. Sz Napoleonun mizana intikal edince, yznde Napoleona kar ihtiram almeti grlrken,
teessf ve teessrle, Napoleonun kendi hayaltna kapldn ve tahta culs ettiini ve kendine kayser lkab
verdiini ve Hindistana gz diktiini, akraba ve taallkatn yksek makamlara isal ettiini zikretmitir.
Gayelerimizin ahs olmamas icabeder. Yerli olmyan bir kimse, mensup olmad bir memleketi
ykseltmek murad ettii zaman, ahs garezlerden kendisini beraat ettiremez. Kendini eski kanunlara balayp
mazi ile ittisalini muhafaza etmek istiyen bir kimse, asr bir devlet dahi tesis edemez. Napolyon polis nazr
Fouchetnin hayatn bildii halde, onu mevkiinde ipka etmitir, bundan maada kendisinin en byk
dmanlarna itimat etmesi, cinnetten baka bir eyle tefsir edilemez. Napolyon esasl bir fikre istinat etmeden ie
balam ve kendisine bir frsat icat edeceini zannettii hdisatn cereyanna tbi olmutur. Onun bu suretle
hareketi, demokrasiciliin vcudunun altm senelik gecikmesine sebebiyet vermitir; diyebiliriz. Napolyon
hakknda telif ettiiniz kitabn Trkeye tercmesini ve alt aydr gazetemde (Hakimiyet-i Milliye) neredilmesini
emretmitim. Bunun sebebi nedir biliyor musunuz?
te bunun sebebi udur ki, bir cihetten onun kahramanlndan ve sabr- metanetinden asker bir ders alsn,
dier cihetten yerli olmyan bir kimsenin, dier bir memlekete girmesiyle, o memlekete hiyanet etmekle, akbetin
neye mncer olacan millet anlasn.
Gazinin bu beyanat, onun bizzat kendisi iin izdii program bize gsteriyor. Dine kar vaziyetini yle
anlatt:
Ahiren Kurann tercme edilmesini emrettim. Bu da ilk defa olarak Trkeye tercme ediliyor.
Muhammedin hayatna ait bir kitabn tercme edilmesi iin de emir verdim. Halk, tekerrr etmekte bulunan
birey mevcut olduunu ve din ricalinin derdi ancak kendi karnlarn doyurup, baka bir ileri olmadn
bilsinler. Camilerin kapanmasna hibir kimse taraftar olmamasna ramen, bunlarn bu suretle bo kalmasna
taaccp ediyor musunuz?
obanlar, gne, bulut ve yldzlardan baka birey bilmezler. Yer yzndeki kyller de ancak bunu bilirler.
nk, mahsult havaya tbidir. Trk yalnz tabiat takdis eder.
Gaziye dedim ki; kendisinin bu kanaati, en byk akllarn kanaatlerine tevafuk eder. Goethe de bu tabiate
Allahlar namn vermitir. Daha evvel bu memlekete aksettirilmesi uzak grlen bu szleri Mustafa Kemal,
Almanca ve onu yksek sesiyle tekrar eylemi ve bundan sonra yle demitir:
Ben bu muammay kabul edemem, takdise lyk ancak cemiyet-i beeriyenin reisi olan kimsedir.
lahiyat bahsinden kader meselesine getim. Ve kaza ve kader denilen bu iki kelimenin arasndaki
fark izah ettiini ve bunlarn mnas talih ve tesadf kelimelerinin mnasna yakn olduunu syledim.
Kelimeleri iittii zaman, biraz tevakkuf ettikten sonra bu iki kelimenin arapa olduunu ve Trkleri alkadar
etmediini syledi:
Talihten soruyorsunuz. Talihin esas, tatbiki mmkn olan mesailde tefekkr ve mlhaza ettikten sonra ie
balamaktr. Kumandan olan bir kimsenin byk bir azim ile frsatlar elden karmamas icabeder. Ayn
zamanda, akla muvafk olan eyleri takip etmesi lzmgelir. Tebeddlatn sabit ve muayyen vaziyetleri yoktur. u
kadar varki, bu tebeddlat hal ve faaliyette bulunan kimseler iin de bir kolaylk verir.
te burada kendisine tideki suali sordum:
u halde siz, o vakitlerde kumandanl ele almam olsaydnz, bu memleketin kurtarlmasn ve vasflarnn
birletirilmesini dnecek dier kimseler zuhur etmiyecek miydiler?
Dier kimselerin nasl dndklerini bilmiyorum. Benim takip ettiim hat ve hareket, ancak kendi fikrimin
mahsuldr.

Aramzda bulunan tercman hariciye vekili idi. Mumaileyh, bu szleri muzafferiyet nrasiyle kartrlan bir
sesle tercme ediyordu. Halbuki, Gazi bunlar sylerken, byle husus bir ahenk vermiyordu. Bu sebepten
kendisini takdir ettim.
Gazi, ordu kumandanlarnn liderlerden saylmasn ve kendisine bir asker nazariyle baklmasn arzu etmez.
Hatt, Avrupadaki insanlarn, byle bir asker kumandan iken, Gazinin nasl bir hkmet reisi olduunu
grnce, kendilerinde bir dehet hasl olduunu Gaziye sylediim zaman, birdenbire cevap vermeyip biraz
sonra yle demitir:
Hakikaten bir kumandan, hkmet reisi olduu zaman, bir tehlike hissedilir. nk, onda bir asker
kumandanlndan baka bir meziyet yoktur. Bundan maada onu hibir kimse murakabe altna alamaz. Bunu
elbette Almanyada tecrbe etmitiniz. Harb zamannda reisiniz kimdi?
Ludendorf.
Bozgunluk gnnde firar eden adam reis deildir.
Mustafa Kemal bunu syledikten sonra, Kayseriden bahsetmi ve iddetli bir surette aleyhinde bulunmutur.
Bundan sonra:
Sizin hsn- taliiniz vardr,
demitir.
Siz de Talt Paa gibi, bir kumandana tbi idiniz, dedim. Ve Talt Paay takdir edenlerden olduumu
gsterdim. Gazi, Talt Paann dman olduu halde benim bu takdirime muvafakat gstermi ve Talt Paa
Selanikte kk memur iken onunla nasl tantn anlatmtr. Talt Paann istidadnn eksik olduunu ve
bunun sebebi de mumaileyhin Enver Paaya kar olan itimad olduunu, bu sebeple yoldan saptn
sylemitir.
Gazi, bana kar istifhamkr bir nazarla bakt ve yle dedi:
Daha evvel ihtiras meselesini zikretmitiniz. Hakikat-i halde onsuz byk bir i meydana getirilemez.
Fakat, onun herhalde millet yolunda bir hizmet gayesine matuf olmas lzmdr. Reis olan kimsenin, milletin
mefkuresine gre hareket etmesi ve milletin ruhiyatna vakf olduktan sonra, o milletin meyline tbi olmas
icabeder. Ben de, padiahlardan kurtuluumuz tamam olmadan evvel, hemen meclisi intihabata davet ettim. Ve
riyaset hukukundan vazgeerek, af bile kabul ettim. Hkimiyet kamilen milletindir. Yni, intihap olunan
mebuslarndr. Umur-u idareye sizin zannettiiniz kadar mdahale etmiyorum.
te vekillerden birisi karnzda bulunuyor, isterseniz kendisinden sorunuz ki, ben onun vazifesine mdahale
ediyor muyum? Ben bugn riyasetten ve hatt ordu kumandanlndan ekilmee ve kendi mtalam iin
inzivaya hazrm.

Frka riyasetinden de vazgeer misiniz?

diye sordum.
Hayr... asla vazgemem, nk benim kanaatimce bu frka, memleketin hakik siyas fikirlerini temsil
ediyor...
Buralarda hayli senelerden beri ikamet eden ecnebilerin ehadet ettikleri gibi, hakikat-i halde Mustafa
Kemal, bizzat o, asl meneine muvafk olan demokrasi esasatn bu memlekette vcude getirmek iin var
kuvvetiyle mesai sarfediyor. Padiahlarn siidarelerini tenkit ettii halde Mustafa Kemal, 1924 senesinde,
saltanat ve hatt hilfeti kabul etmesi iin Ankaraya gelen Mslman heyetlerinin kendisine vaki olan
tekliflerini reddetmitir.
nk, bu heyetlerin mezkr tekliflerini kabul etmi olsayd, yzlerce senelerden beri mabeyinlerde patlyan
ihtilllere ve ihtillci kumandanlarnn mahl hakann taht zerine clus etmeleriyle neticelenen usl ve dta
muhalefet etmiyecekti. Esasen, bu cihetlerden Napolyonu tenkit eden Mustafa Kemalin, Mslman heyetlerinin
mrr-uzzikir tekliflerini redetmekle kendisine kar bir muhalefet zuhur etmiyeceinden emin bir halde kalmtr.

Gazinin hayat pek basit bir ekildedir, tedenberi yannda, ancak onun byk efalinden korkmak neticesi
uzak kalan ve istirdad mteakip zmirde len ihtiyar (muhterem valide) si bulunuyordu. Gazi, zevcesini tatlik
ettikten sonra, btn emvalinin Halk Frkasna kalmasn tavsiye etmitir. Kendisinde debdebe ve azamet eseri
grlmez, rvetlere kar iddetli mcadelede bulunur. Bu sebepten, onun eski dostu bahriye vekilini hapse
mahkm etmekten geri kalmamtr. Mustafa Kemalin demokrasiye taraftarl ile beraber, kendisinin demokrat
olduu kanaatiyle mtemayizdir.
Gazi sylyor:
Kapda duran nbeti bile benden korkmaz, isterseniz kendisinden sorunuz. Korku zerine hkimiyet bina
edilmez. Toplara istinat eden hkimiyet payidar olmaz. Byle bir hkimiyet ve hatt diktatrlk, ancak ihtill
zuhurunda muvakkat bir zaman iin lzm olur. Azalar pek fazla olan bir komisyon, byk iler meydana
getiremez. Memleketimize baknz, sknet iindedir. Daima emniyet ve selmete taraftarz, asl arazimizden
baka bir metre murabba arazide gzmz yoktur. nk, arazimiz vsi olup, kendi sekenesine dar deildir.
Btn devletlerle emn selmet muahedelerini akdettik. Ancak, yeni hcumlara maruz kalmamaklmz iin
orduyu bulunduruyoruz...
u halde, matbuata niin serbestlik verilmiyor?
dare ve hkmetin mezhebine taarruz etmemek artiyle btn matbuat serbesttir.
Gazinin Avrupaya kar vaziyeti:
Gazi, Garp yolunda durabilmesi iin, Trkn btn ihtiyacatn yine garpten iktibas etmek lzumunu
gryor. Milliyet mefkresiyle Avrupadan iktibas etmek meselesi arasnda bir tenakuz grp grmediine dair
kendisinden sorduum suale, yle cevap vermitir:
Asla... nk asri olan milliyet prensibi beynelmilel tammm etmitir. Biz de Trklmz muhafaza
etmek iin, gayetle itina edeceiz. Trkler medeniyette asildirler. Yunandan evvel zmir taraflarnda sakin eski
bir millet olduumuzu ilm bir surette ispat etmee alyoruz.
Musiki inklb:
Gazi hazretleri sylyor:
Montesquieunn bir milletin musikicilikteki meyline ehemmiyet verilmezse, o milleti ilerletmek mmkn
olamaz szn okudum, tasdik ederim. Bunun iin, musikicilie pek ok itina gstermekte olduumu
gryorsunuz.
Biz garpllara gre ark musikiciliinin kulaklarmza gelen garabeti cihetinden bahsettim ve dedim ki; arkn
yegne anlyamadmz bir fenni varsa, o da onun musikiciliidir. Gazi, itiraz ederek yle demitir:
Bunlar hep Bizanstan kalma eylerdir. Bizim hakik musikimiz Anadolu halknda iitilebilir.
Bu namelerin slahiyle terakki ettirilmesi mmkn deil midir?
Garp musikicilii bugnk haline gelinceye kadar, ne kadar zamanlar geti?
Drt yz sene kadar geti.
Bizim bu kadar zaman beklemee vaktimiz yoktur. Bunun iin, garp musikiciliini almakta olduumuzu
gryorsunuz.
Ayn Tarihi: 1930, No. 73, s. 6049 - 6055

***
YUNAN GAZETECLERNE DEME
(30. X. 1930)
Ankara Trkocandaki Cumhuriyet Balosunda, misafir Yunan gazetecilerinin ricas zerine deme:

 Yunan gazetecilerini grmekle bahtiyarm. Matbuat hkmetlerin siyaseti zerinde vsi mikyasta icray-
tesir eden byk bir kuvvettir. Atinada Balkan Konferansna giden Trk murahhaslar avdetlerinde Yunan
ahalisi ve matbuat tarafndan ne kadar hararetli bir istikbale mazhar olduklarn bana sylediler. Memleketinize
avdet ettiiniz zaman burada grdnz Trk milletinin hissiyat ve Trk milleti tarafndan Yunan
murahhaslarna yaplan hsn- kabul ve hsn- istikbal hakkndaki intibalarnz yazmanz rica ederim.
ki millet arasnda vsi bir terik-i mesai sahas vardr. Ben ahsan bu iki millet arasnda terik-i mesaiye
tamamen taraftarm. Nasl ki siz de bizzat buna ahit oldunuz. Trk milleti de ayni arzu ve telkkiye itirak
etmekledir.
Cumhuriyet Gazetesi, 31. X. 1930

***
SVAS YOLUNDA
(19. XI. 1930)
Kayseri-Sivas tren yolculuu esnasnda Ruen Erefin, intibalarn sormas zerine syledikleri:

Bundan onbir sene evvel Sivas Konferansn yaptktan sonra Ankaraya giderken bu yolu ok mkilt
veren bir otomobil iinde geirmitim. imdi ise gayet rahat bir trende gidiyoruz, gryorsunuz aradaki fark
izaha hacet var m?
Cumhuriyet, 20. XI. 1930

***
TRK OCAKLARI HAKKINDA
(25. III. 1931)
Hkimiyet-i Milliye muharririne deme.

Milletlerin tarihinde baz devirler vardr ki, muayyen maksatlara erebilmek iin madd ve mnevi ne kadar
kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete sevketmek lzmgelir. Yakn senelerde milletimiz
byle bir toplanma ve birleme hareketinin mhim neticelerini idrk etmitir.
Memleketin ve inklbn ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar masuniyeti iin, btn milliyeti ve
cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmas lzmdr.
Teesss tarihinden beri ilm sahada halklk ve miliyetilik akidelerini neir ve tamime sadakatle ve manla
alan ve bu yolda memnuniyeti mucip hizmetleri sebketmi olan Trk ocaklarnn, ayn esaslar siyas ve tatbik
sahada tahakkuk ettiren frkamla btn mnasiyle yekvcut olarak almalarn mnasip grdm.
Bu kararm ise, mill messese hakknda duyduum itimat ve emniyetin ifadesidir.
Ayn cinsten olan kuvvetler mterek gaye yolunda birlemelidir.
***
NEVYORKTAN STANBULA UAN AMERKALI
TAYYARECLER HAKKINDA
(3. VIII. 1931)
Newyorktan stanbula aan Amerikal tayyarecileri Yalovada kabulden sonraki ihtisas.
(Hkimiyet-i Milliye)

Ben Amerikann bu kahraman ocuklarn, kahramanln btn evsafna malik ve btn cihan karsnda
tatbika muannidane mteebbis grdm. Kendileri yksek kahramanlklarn, yksek tevazu iinde gizliyorlar.
mit ederim ki, beklerim ki, bu genler, bugn yaptklarndan daha byk fiil eserler sahibi olacaklardr.
Bununla, zaten ok yksek olan Amerika camias mftehir olaca gibi, btn insanlk yksek heyecanl

iftiharlarla mesrur olacaktr. Bu sevinlerin en ykseini en derin hassasiyetle Trk milletinin duyacana phe
yoktur. nk Trk milleti, gzel her eyi, her meden eyi, her yksek eyi sever, takdir eder.
Fakat muhakkaktr ki, hereyin fevkinde tapnd birey varsa, o da kahramanlktr. Bu szlerim phesiz
bugnk mteyakkz Trk genliinin kulaklarnda yksek ve messir akisler yapacaktr. Yksek hasletlerine
ehemmiyetle baktm Trk ocuklarndan daha az ey istemem.
***
NEVYORKTAN STANBULA UAN AMERKALI
TAYYARECLERE DEME
(3. VIII. 1931)
Newyorktan stanbula uan Amerikal tayyarecilere Yalovada demeleri.
(Hkimiyet-i Milliye)

Harikulade seyahatinizi Trk milleti yreklerden taan takdir ve muhabbetle karlad. Amerika semasndan
ykselerek Trk semasnda belirecek kymetli misafirleri, oradan utuklar andan itibaren Trkiye ufuklarna
geldikleri ve topraklarmza konduklar dakikaya kadar, alka ve heyecanla takibetti. Muvaffakiyetini can ve
gnlden diledi, ve kendi muvaffakiyeti gibi sevindi.
Filhakika muvaffakiyetiniz, hem fennin ve hem tekniin ve hem de bilhassa maharet ve cesaret itibariyle,
insan kudretinin emsalsiz bir zaferidir.
Ktalar birletirirken, milletleri yaklatryorsunuz.
Sizin gibi kahramanlar; milletleri, birbirinin saadetleri ve kaderlerile alkadar olan bir aile efrad haline
getirirler.
phe etmem ki, siz medeniyetini hayranlkla takip ettiimiz yeni dnyann byk diyar ile eski dnya
ktalarnn mltekasnda bulunan yeni Trkiyeyi byle vastasz birletirirken, Amerikallarn ve Trklerin
kalblerini de birbirine daha ziyade yaklatrdnz.
Bugnn genlii; zamanmza kadar beeriyetin tahayyl etmedii semav yollardan insanlar arasnda,
milletler arasnda yksek dostluklarn yksek muhabbetlerin messisleri oluyor. Bu ulv hedeflerin ulv
iaretlerini veren Amerikann sizin gibi cesur ve idealist genlerini karmda grmekle, onlarla grmekle
mftehir ve bahtiyarm.
Siz semadan gzel bir yol izdiniz. Bu seyahatiniz Trk tayyarecilerine de hazrlanmak iin byk bir tevik
olacaktr.
Sizi hararetle tebrik ederim. ahslarnzda muhterem Amerika milletini, Amerika bilgi ve tekniini ve
Amerika tayyareciliinin kahraman mmessillerini selmlarm.
Yksek camianz dnyada yksek bir surette temsil eden muhterem Reisicumhurunuzu, bu gzel mnasebetle
hrmetle ve muhabbetle yadederim. Ve size iyi seyahatler ve daima byle muvaffakiyetler temenni ederim.
***
KERMAN HALSN DNYA GZEL SELMES
(3. VIII. 1932)
Cumhuriyet Bamuharririne deme.

Trk rknn necip gzelliinin daima mahfuz olduunu gsteren dnya hakemlerinin bu Trk ocuu
zerindeki hkmlerinden memnunuz. Fakat Keriman, hepimizin iittiimiz gibi sylemitir ki, o btn Trk
kzlarnn en gzeli olmak iddiasnda deildir. Bu gzel Trk kzmz rknn kendi mevcudiyetinde tabi olarak
tecelli ettirdii gzelliini dnyaya, dnya hakemlerinin tasdikiyle tanttrm olmakla elbette kendini memnun ve
bahtiyar addetmekte hakldr.

Trk milleti, bu gzel ocuunu phesiz samimiyetle tebrik eder. Cumhuriyet gazetesi, bu meselede Trk
rknn dier dnya milletleri iinde mmtaz olan asl gzelliini gstermek teebbsn takip etmi ve bunu
dnya nazarnda muvaffakiyetle inta eylemitir. Ondan dolay bittabi bu vesile ile de takdir ve tebriklerimize
hak kazanmtr.
unu ilve edeyim ki, Trk rknn dnyann en gzel rk olduunu tarihi olarak bildiim iin, Trk
kzlarndan birinin dnya gzeli intihap olunmu olmasn, ok tabii buldum. Fakat, Trk genlerine bu
mnasebetle unu tahattur ettirmei lzumlu gryorum: Mftehir olduumuz tabi gzelliinizi fenni tarzda
muhafaza etmesini biliniz ve bu yolda bir tekmln mtemadi tahakkukunu ihml etmeyiniz. Bununla beraber,
asl uramaa mecbur olduunuz ey, analarnzn ve atalarnzn olduklar gibi, yksek kltrde ve yksek
fazilette dnya birinciliini tutmaktr.
***
DNYANIN SYAS DURUMU
27. IX. 1932
Washinton 7 (T.H.A.) Yarn neredilecek The Caucasus mecmuas Atatrkle Mac-Arthur arasnda,
bundan 20 sene evvel yaplan grmenin aadaki ayan dikkat tafsiltn aklayacaktr:
Avrupann vaziyeti hakknda ne dndn kendisine soran Mac-Arthure, Atatrk u cevab vermitir:
Versailles muahedesi Birinci Dnya harbine sebebiyet vermi olan millerden hibirini bertaraf edemedii
gibi, bilkis dnn balca rakibleri arasndaki uurumu bsbtn derinletirmitir. Zira, galip devletler,
malplara sulh artlarn zorla kabul ettirirlerken, bu memleketlerin etnik geo-politik ve iktisad hususiyetlerini
asla nazar itibara almamlar ve sadece husumet hislerinden mlhem bulunmulardr. Bylelikle bugn iinde
yaadmz sulh devresi sadece mtarekeden ibaret kalmtr. Eer siz Amerikallar, Avrupa ilerile alkadar
olmaktan vazgemiyerek, Wilsonun programn tatbikte srar etseydiniz, bu mtareke devresi uzar ve bir gn
devaml bir sulha mncer olabilirdi. Bence, dn olduu gibi yarn da, Avrupann mukadderat Almanyann
alaca vaziyete bal bulunacaktr. Fevkalde bir dinamizme malik olan bu 70 milyonluk alkan ve disiplinli
millet, stelik milli ihtiraslarn kamlyabilecek siyas bir cereyana kendisini kaptrd m, erge Versailles
muahedesinin tasfiyesine tevessl edecektir.
Atatrk, Almanyann ngiltere ve Rusya hari olmak zere, btn Avrupa ktasn igal edebilecek bir orduyu
ksa bir zamanda tekil edebileceini, binaenaleyh harbin 194046 seneleri arasnda balayacan, Fransann
kuvvetli bir ordu yaratmak iin, lzmgelen hassalar artk kaybettiini ve ngilterenin, adalarn mdafaa etmek
iin, bundan sonra Fransaya gvenemiyeceini sylemi, talya hakknda da yle demitir:
talya, Mussolininin idaresi altnda phesiz byk bir kalknmaya ve inkiafa mazhar olmutur. Eer
Mussolini, mstakbel bir harbde, talyann zahir heybet ve azametini, harb haricinde kalmak suretile, lyk
vehile istismar edebilirse, sulh masasnda balca rollerden birini oynyabilir. Fakat, korkarm ki, talyann
bugnk efi, Sezar roln oynamak hevesinden kendisini kurtaramyacak ve talyann asker bir kuvvet
yaratmaktan henz ok uzak olduunu derhal gsterecektir.
Atatrk, Amerikann geen harbde olduu gibi, bu harbde de bitaraf kalamyacan ve Almanyann ancak
bu Amerikan mdahalesi dolaysiyle malp olacan da ilve etmi ve deta kehanet mesabesinde olan u
ayan hayret szleri sylemitir:
Avrupa devlet adamlar, balca ihtilf mevzuu olan mhim siyas meseleleri, her trl mill egoizmlerden
uzak ve yalnz umumun nefine olarak, son bir gayret ve tam bir hsnniyetle ele almazlarsa, korkarm ki
felketin n alnamyacaktr. Zira, Avrupa meselesi ngiltere, Fransa ve Almanya arasndaki ihtilflar meselesi
olmaktan artk kmtr. Bugn Avrupann arknda btn medeniyeti ve hatt, btn beeriyeti tehdid eden
yeni bir kuvvet belirmitir. Btn madd ve mnevi imknlarn, topyekn bir ekilde, cihan ihtilli gayesi uruna
seferber eden bu korkun kuvvet, stelik Avrupallar ve Amerikallarca henz malm olmyan yepyeni siyas
metodlar tatbik etmekte ve rakiblerinin en kk hatalarndan bile mkemmelen istifade etmesini bilmektedir.
Avrupada vukubulacak bir harbin balca galibi ne ngiltere, ne Fransa, ne de Almanyadr. Sadece

Bolevizmdir. Rusyann yakn komusu ve bu memleketle en ok harbetmi bir millet olarak, biz Trkler, orada
cereyan eden hdiseleri yakndan takip ediyor ve tehlikeyi btn plaklile gryoruz. Uyanan ark
milletlerinin zihniyetlerini mkemmelen istismar eden, onlarn milli ihtiraslarn okyan ve kinleri tahrik
etmesini bilen Bolevikler, yalnz Avrupay deil, Asyay da tehdid eden balca kuvvet halini almlardr.
Sz Asyaya intikal edince, Mac-Arthur yle demitir:
Fikrinize tamamiyle itirak ediyorum. Avrupa ile Amerika devlet adamlarnn asl tehlikeyi
grememeleri, bana da ok endie veriyor. Bylelikle, hepimizi tehdid eden bir dmann byk menfaatler temin
edebilecei bir harbe doru srkleniyoruz. Bana yle geliyor ki, Avrupada balyacak bir harb behemehal
Asyaya da sirayet edecektir. Zira, byk devletlerin Avrupadaki malbiyetlerini, Japonya, Asyadaki
emellerini tahakkuk ettirmek iin bir frsat addedecektir. Amerika buna phesiz bigne kalamyacaktr. ster
istemez srkleneceimiz byle bir harbde ise, Rusya Asyadaki nfuzunu geniletmee alacaktr. Eer siyaset
adamlarmz, o esnada, Rus yardmn ar toprak tvizleri pahasna satn almamak dirayetini gsterirlerse ne
l, aksi takdirde, biz bir tehlikeyi bertaraf etmee alrken onun yerine daha byn kaaim etmi olacaz.
Binaenaleyh Rusya ile mttefikan yapacamz bir harb, Avrupa meselelerini olduu gibi Asya meselelerini de
halletmekten ok uzak kalacaktr. Bitmez tkenmez insan malzemesine malik bulunan ve stelik Avrupa ile
Amerikan sanayicilerinin ihracat pazar olan Asya Rusyann nfuzu altna girdii gn, dva Bolevizm iin
halledilmi olacaktr. Ruslar, bunu bizden daha iyi anladklar iindir ki Asyada ekseriya gzmzden kaan
byk bir faaliyet gsteriyorlar. Bugn inin mhim bir ksm komnist ajanlarnn kontrol altnda
bulunmaktadr. Eer Amerika ve Avrupa devlet adamlar ine lzmgelen ehemmiyeti vermez ve oradaki
komnist aleyhtar devlet adamlarn desteklemezlerse, Japonlarn malbiyeti komnistlerin indeki zaferi
olabilir. Ayn hal Manurya, Kore, Hindistan, Hindicini, Birmanya iin de variddir. Binaenaleyh bence,
dnyann mukadderat Avrupa deil, Asyada hallolunacaktr.
ki byk asker arasndaki fikir teatisi bittii zaman, Atatrk glerek Mac-Arthure yle demitir:
Grlerimizde tam bir mutabakat var. Fakat temenni edelim ki, vaziyeti biz yanl grelim ve dnyann
mukadderatn ellerinde tutan devlet adamlar hakl ksnlar.
Cumhuriyet : 8- Kasm 1951

***
TRK KADINININ HAKLARI
(30. VI. 1933)
Hukuk Fakltesinde imtihanda bir talebe ile konuma.

Profesr Sadri Maksudinin talebe Enise Hanma sorduu sual zerine u muhavere gemitir:
Profesr:
Gazi Hz. kadnlara ne verdi? Diye sormu. Enise Hanmda Trk inklbnn Trk kadnna verdii
haklar birer birer saymtr.
Gazi hazretleri bunun zerine:
Pekl, niin mebusluk istiyorsunuz da, askerlik istemiyorsunuz? demitir.
Enise Hanm,
Bnyece zayfz da, ondan efendim cevabn verince, Byk Gazi, buna:
ehirlerde belki biraz... fakat kylerimizde kadnlarmzn hepsi grbz ve kuvvetlidir. Erkeklerle beraber
alrlar...
***
LOZAN SULHU
(24. VII. 1933)

(Hakimiyet-i Milliye)

Lozan muahedesi, Trk milleti aleyhine, asrlardan beri hazrlanm ve Sevr muahedenmesile ikmal edildii
zannedilmi, byk bir suikasdin inhidamn ifade eden bir vesikadr. Osmanl devrine ait tarihte ei gememi
bir siyasi zafer eseridir.
***
YEN VAZYET
(21. VI. 1935)
Yeni bir harb tehlikesi Byle bir harbte Amerikann durumu Dnya sulhunun artlar Trkiye ve Boazlarn tahkimi.
Gladye Bakere verilen deme

Yakn bir atide harbin kmas muhtemel olduunu zannediyor musunuz ?

Son zamanlarda kendilerine Atatrk ismi verilen Mustafa Kemal, asker inklpnn Trkiye Cumhuriyeti
Reisi olmadan evvel sultanlarn ikametgh olan Dolmabahe isimli beyaz mermer saraydaki yemek masasnn
altn sofra takmndan drst mavi gzlerini kaldrd, ve nazarlar, am ii perdeli yksek pencerelerden karanlk
ve asude Boaziini geerek Anadolu sahilinin yanp snen ziyalarna gitti. Ar ve cidd bir sesle:
Yakn tiden bahsetmemeli, dedi, harb tehlikesi bulunduumuz zaman da vardr.
Avrupadaki vaziyetin birka ay evvelkisine nazaran daha gergin olup olmad sorulunca:
Daha fenadr, daha ok fenadr. Harbin ciddiyetini nazar- dikkate almyan baz gayri samim nderler,
taarruzun vastalar agent lar olmulardr. Kontrollar altndaki milletlere, milliyetilii ve ananeyi yanl bir
ekilde gstererek ve suiistimal ederek aldatmlardr. Bu buhranl saatlerde hercmerce mni olmak iin,
ktlelerin kendileri karar vermeleri ve mesuliyet mevkiini yksek karakterli ve yksek moralli, vicdanl insanlarn
eline tevdi etmeleri zaman gelmitir. Bu, gecikmeden yaplmaldr.
Bundan sonra realist Atatrk, dnyann en kuvvetli diktatrlne kmak iin hibir maniaya msamaha
gstermiyen anakkalenin ve ok uak bir tide olmyan Trk istiklli harbinin asker kahraman, dedi ki:
Eer harb bir bomba infilk gibi birdenbire karsa milletler, harbe mni olmak iin, msellh
mukavemetlerini ve mali kudretlerini mtearrza kar birletirmekte tereddt etmemelidirler. En seri ve en
messir tedbir, muhtemel bir mtearrza, taarruzun yanna kr kalmyacan aka anlatacak beynelmilel
tekiltn kurulmasdr.
Atatrk, mntakav misaklarn niha kymetinin, btn milletlere mil olacak umum bir paktn aktinde
olduuna kaanidir.
Maamafih, halihazrda en mstacel ihtiya, komu memleketlerin, birbirlerinin husus ihtiyalarn ve
meselelerini grmeleridir. Bundan baka mntakav misaklar, sulhun muhafazas iin kymetlerini imdiden
ispat etmilerdir.
nsan teslim alc gzlerinde, Gazinin fevkalde nderlik kuvveti vardr. Kaln kalar sakin durmaz, yksek
entellektel zirvelere kalkar ve ayan- hayret derecede geni alnnda derin izgiler oyacak bir ekilde atlr.
Derisi ak renkli ve gneten yanmtr. Esmer deildir. Sa sarmtrak kahve renginde ve kl rengindedir.
Aznn temiz kesilmi hatt ve enesi kararlarnn katiyetini gsterir. O tetiktir, cevab hazrdr, nazar- dikkati
celbedecek derecede zekidir.
Harb kt takdirde Amerika bitaraflk siyasetini muhafaza edebilir mi?
mkn yok, dedi, imkn yok. Eer harb karsa, Amerikann milletler camiasnda igal ettii yksek mevki
herhalde mteessir olacaktr. Coraf vaziyetleri ne olursa olsun, milletler birbirine bir ok rabtalarla baldrlar.
Atatrk, dnyadaki milletleri bir apartmann sakinleri telkki ediyor:

 Birleik Amerika Cumhuriyetleri bu apartmann en lks dairesinde oturmaktadr. Eer apartman,

sakinlerinden bazlar tarafndan atee verilirse, dierlerinin yangnn tesirinden kurtulmasna imkn yoktur. Harb
iin de ayn ey varittir. Birleik Amerika Cumhuriyetlerinin bundan uzak kalmas gayrikaabildir.
Atatrk u szleri ilve etti:
Bundan baka, Amerika byk ve kuvvetli ve dnyann her yerinde alkas olan bir devlet olduundan
kendisinin siyaset ve iktisadiyat cihetinden ikinci derecede bir mevkie dmesine asla msaade edemez.
Fikrinizce Amerika adalet divanna iltihak etmeli mi idi? sualini sordum, dedi ki:
Adalet divanna iltihak etmekle Birleik Amerika Cumhuriyetleri, phesiz umum sulhun idamesine yardm
etmi olacakt. Nfuzu ve insan idealleri o kadar byk olan bir milletin, beynelmilel ihtilflarn muslihane hall faslnda aktif bir hisse almay reddetmesi doru deildir.
yle ise, Milletler Cemiyetinin, sulhun muhafazas iin messir bir vasta olduunu zannediyor musunuz?
dedim.
Milletler Cemiyeti, henz kat ve messir bir vasta olduunu ispat etmemitir. Dier taraftan, Milletler
Cemiyeti bugn, btn milletlerin, mterek gayenin tahakkuku iin alabilecekleri yegne tekilttr.
Ondrt milyon Trk tarafndan vatanlarnn kurtarcs olmakla tannan idealist Atatrk devam etti:
una da kaniim ki, eer devaml sulh isteniyorsa, ktlelerin vaziyetlerini iyiletirecek beynelmilel tedbirler
alnmaldr. nsanln heyet-i umumiyesinin refah alk ve tazyikin yerine gemelidir. Dnya vatandalar, haset,
a gzllk ve kinden uzaklaacak ekilde terbiye edilmelidir.
Atatrk, bu szlerini hassas elleriyle ekseriya yapt kuvvetli jestlerle tebarz ettirmiti.
Trkiyede Bolevikliin yaylmasndan korkuyor musunuz? dedim. u cevab verdi:
Trkiyede Boleviklik olmyacaktr. nk, Trk hkmetinin ilk gayesi, halka hrriyet ve saadet vermek,
askerlerimize olduu kadar, sivil halkmza da iyi bakmaktr. Trkiyede isizlik yoktur. Milletimiz efrad bo
zamanlarnda shh dinlenme imknlarna maliktir.
Trkiye neden Boazlar tahkim etmek istiyor? sualini sordum.
Trkiyenin Boazlar ak brakmaa raz olduu Lozan muahedesinden beri dnya vaziyeti ve baz erait
deimitir. Boazlar, Trk arazisini iki ksma ayrr. Bundan dolay bu deniz geidinin tahkimi Trkiyenin
emniyeti ve mdafaas iin ok ehemmiyetlidir. O, ayn zamanda, beynelmilel mnasebatn can alc bir
unsurudur. Anahtar vaziyetinde byle mhim bir yer herhangi sergzeti bir mtearrzn keyfine ve merhametine
braklamaz. Trkiye, muhtemel sulh bozucularnn, biribirleriyle harbetmek iin Boazlardan gemesine mni
olmya mecburdur.
Kusursuz smokinin altnda geni omuzlar doruldu.
Trkiye buna asla msaade etmiyecektir.
dedi.
Kemal Atatrke neden diktatr diye arlmaktan holanmadn sordum:
Ben diktatr deilim. Benim kuvvetim olduunu sylyorlar; evet, bu dorudur. Benim arzu edip de
yapamyacam hibir ey yoktur. nk, ben zoraki ve insafszca hareket etmek bilmem. Bence diktatr,
dierlerini iradesine ramedendir. Ben, kalbleri krarak deil, kalbleri kazanarak hkmetmek isterim.
O Gazi yani muzaffer olmu unvann da sevmez. Ona halk tarafndan verilen ve Trklerin babas
demek olan Atatrk diye arlmay tercih eder. stirahatte iken yz sert dudakl ve trajiktir. Neeli olduu
zaman bile gzleri elik parldamasn muhafaza eder.
Mesut olup olmadn sordum:
Evvet; nk muvaffak oldum.

Ayn Tarihi: 1935, say: 19, s. 260-262

***
TRK-YUGOSLAV DOSTLUU HAKKINDA
(29. X. 1936)
Yugoslav gazetecilerine Ankarada verilen deme.

Gryorsunuz ki ve mahede etmisinizdir ki, Trk devlet adamlar ve Trk milleti Yugoslav milletine,
Yugoslav devletine ve Yugoslav hkmetine kar en samim hisler beslemektedir.
Bu dostluk tezahrnn btn Trkiye tarafndan Yugoslavya hakknda beslenen hakiki hislere tercman
olduuna eminim. Tahakkuk ettirdiimiz mterek dostluk devam edecektir. Bu dostluun devamna ve daima
daha ziyade resanet bulmasna alacam. Bu dostluk btn sulh dostlar iin remiz tekil eder. Byle bir
dostluk ancak insan ve karde hisleriyle istikrar bulabilir.
ki milletimiz arasndaki dostluk, ifadesini yalnz szlerde bulmuyor. Bu sylediklerim, kuvvetine inananlarn
bir ifadesi olarak telkki edilmelidir.
Trkiye ile Yugoslavya arasnda mevcut salam mnasebetler, btn Balkan milletleri arasnda mevcut olmas
iktiza eden mnasebetlerdendir. Balkanlar bu ideale doru nekadar fazla ykselirlerse, saadet ve terakkileri o
nisbette artar.
Cumhur Reisimiz bunu mteakip Yugoslavya gazetecilerinden asil Yugoslav milleti hakkndaki dostluk
hislerine tercman olmalarn istemilerdir.
Yugoslav gazetecileri namna cevap veren Politika gazetesinden Yossimovi, Cumhur Reisimize
minnettarln arzetmi ve Yugoslav matbuatnn, dostluk ve kardelik hislerine devam edeceini temin
eylemitir.
Bunun zerine demitir ki:
Trk matbuatna da her zaman tekrarladm gibi, bu dostluk hislerini ehemmiyetle kaydetmek, Yugoslav
matbuat iin de mukaddes bir vazifedir. Bu, yalnz mukaddes bir vazife deil, ayn zamanda bir vatan borcudur.
Ayn Tarihi: 1936, No. 35, s. 49

***
YEN HKMET PROGRAMI HAKKINDA
(11. XI. 1937)
Babakan Cell Bayara deme.

Millete yepyeni bir program bildirdiniz. Bu program, benim millete vdettiim hususlardr. Cell Bayar ve
arkadalar benim millete vdettiklerimi yapacaklarn bana ve millete vdettiler. Ben milletle beraber Cell
Bayarn ve arkadalarnn programnn nokta nokta tatbik edildiini takip edeceim. Daha iyi izah edeyim: Ben
Trkiye Reisicumhuru Atatrk ve Trk milleti, Bavekil Cell Bayarn ve onun hkmetinin programn takip
ediyoruz. Ve fiil neticesini grmek istiyoruz.
Ayn Tarihi: 1937, say: 48, s. 63

***
HATAY STKLL HAKKINDA
(1. XII. 1937)
Ulus Bamuharririne deme.

Bunlara dair henz teferruatl malmat almadm. Eer Suriye fevkalde komiseri Bay D Martel sancaa
gelerek, Hatayllarn mstakil rejimine kavutuklarn bizzat iln etmedi ise ve bu mnasebetle Hatayllarn
bayramlarna eref vermekten kendini alakoymusa, buna diyeceim yoktur. Hatayda Fransz delegesi,

Hatayllarn ok evk ve heyecanla bayram yapmalar tabi olan bir gnde, eer Hatay Trklerini serbeste
bugn kutlamaktan menedecek tedbirler alm ise, buna yazk! demekle iktifa ederim. nk, byle bir
zihniyet devletler arasnda yksek dostluk mnasebetlerinin hal ve istikbali iin, mspet yolda yrmek
lzumunun, henz anlalmam olmasndan ileri gelir. Maamafih hereye ramen. Trkiye Cumhuriyeti
hkmeti ile Fransa Cumhuriyeti hkmeti arasnda Cenevrede imza olunan vesikalarn tyin ettii rejimin
birinci safhas, Hatay Trklnn yksek azim ve enerjisi ile, balamtr. Baka trl olmazd ve bundan sonra
da olamaz. Buna, Trkiye Cumhuriyetinin ve Trk milletinin olduu kadar, bu meselede sz vermi olan Fransa
hkmetinin ve milletinin de eref ve haysiyeti msait deildir.
***

AIKLAMALI DZN1
Abbasi: Emevlerin yerini alan halife hanedan.
Abbasi Devleti: Emevlerin yerini alan 750-1258 yllar arasnda Badatta; 1261-1517 yllar arasnda
Msrda hkm sren, ayn ad tayan hanedann kurduu devlet.
Abbasi Halifeleri: Badatta 750 ylnda Ebulabbastan 1258 ylnda Mutasma kadar geen 36; Msrda
1261de Mustansrdan 1517de Mtevekkile kadar geen 23 halife.
Abdulhamit II (1842-1918): 31 Austos 1876 tarihinde tahta kt.23 Aralk 1876da Kanun-i Esasi
yaymlanarak I.Merutiyet dnemine geildi. 1877-1878 Osmanl-Rus harbinin sonunda, Ruslarn ileri srd
bar artlarnn mecliste grlp karara balanmasn istedi. Ancak meclis bu sorumluluu stlenmedi. 31
Ocak 1878de Ruslarla mtareke imzaland. Ardndan II.Abdlhamit, Anayasann kendisine verdii yetkiyi
kullanarak Meclis-i Mebusan sresiz olarak tatil etti (13 ubat 1878). 3 Mart 1878de imzalanan Ayastefanos
Anlamasnn yerine 13 Temmuz 1878de Berlin Anlamas imzalanarak Osmanl-Rus sava sona erdirildi.
II.Abdlhamit, Meclis-i Mebusan tatil ettikten sonra devlet ynetimini tekeline ald. ahs konutu Yldz
Sarayn, devlet ynetiminin de merkezi haline getirdi. Sarayda olumaya balayan yksek ulem, brokrasi ve
paalar aristokrasisini rtbeler, maalar ve ihsanlarla kendine balad. Sadrazam veya Bavekil unvanyla atad
hkmet bakanlarn, Kanun-i Esas ile tannan yetkileri yannda geleneksel yetkilerden de yoksun kld.
II.Abdlhamitin d siyasetinin temel amac, var olan korumak, yeni atmalardan kanmakt. Tanzimatla
balayan yeni dzenlemeler, II.Abdlhamit zamannda da devam etti. Hukuk Mektebi, Sanayi-i Nefise, Ticaret
Mektebi, Darlfnun ald. Polis tekilt batl rneklerine gre yeniden dzenlendi. Emekli Sand kuruldu.
Ceza Usul ve Ticaret Usul kanunlar kartld. Alman asker uzmanlarnn yardmyla ordunun
yeniletirilmesine alld.
lke ierisinde muhalif gruplarn gelimesi karsnda 23 Temmuz 1908de Kanun-i Esas yrrle
konularak II.Merutiyet dnemine girildi. Mecliste ounluu ele geiren ttihat ve Terakki Frkasnn komitac
yntemlerinin yaratt tepki, Merutiyet kart Otuzbir Mart Vakas na yol at. Rumelideki kuvvetlerden
derlenen Hareket Ordusu, stanbula yryerek ayaklanmay bastrd. Ayastefanosta toplanan Ayan ve Mebusan
Meclisi, Abdlhamitin tahttan indirilmesine karar verdi (27 Nisan 1909)
II.Abdlhamit, yaknlaryla birlikte Selnikte Altini Kkne yerletirildi. Balkan sava srasnda Selnikin
savunulamayaca anlalnca stanbula getirildi. Hayatnn kalan ksmn Beylerbeyi Saraynda tamamlad. 1918
ylnda karacier kanserinden ld. Cenazesi Divanyolundaki II.Mahmut trbesine gmld.
Abdulkadir Kemali Bey: (t, 1889-1948). TBMM I.dnem Kastamonu yesi. 1924te yaymlad
Tokgz gazetesi, 1929da oluturduu Ahali Cumhuriyet Frkas ile muhalefet yapm, partisi 1930da
kapatlm ve yurt dna kmtr. Orhan Kemlin babas.
Abdullah Paa (KLEMEN) (Trabzon 1846-zmir 1937): Galatasaray Sultansini ve Harbiyeyi bitirdi.
1877-1878 Osmanl-Rus harbine katld. Hicaz ve Msr blgesinde kan isyanlar bastrd. Anadoluda kan
Ermeni ayaklanmalarn bastrmakla grevlendirildi. Musul valilii yapt. Baz diplomatik grevlerden sonra
Balkan Savanda Dou ordusuna komuta etti. Yenilgi zerine emekliye sevkedildi. Mtareke yllarnda kinci
Tevfik Paa kabinesinde Harbiye Nazrl yapt.
Abdurrahman Bin Avf: Sahabenin ileri gelenlerinden. Cennetle mjdelenen on kiiden (aere-i mbeere)
biri. Kurey kabilesindendir. Habeistan ve Medine glerine katld. Bata Bedir olmak zere birok savata
Hz.Peygamberin yannda bulundu.
Abdlmalik Hamza: 8 Kasm 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Msr ortaelisi.

Mehmet EVSLE tarafndan hazrlanmtr.

Abdlmecit Efendi (stanbul 1868-Paris 1944): Son Osmanl halifesi. 1 Kasm 1922de saltanatn
kaldrlmas zerine sadece halife sfatn tayan Vahdettinin yurtdna kamas zerine TBMM tarafndan 18
Kasm 1922de halife seildi. Cumhuriyetin ilnndan sonra, hilfetin kaldrlmas, Osmanl hanedannn yurt
dna kartlmasna ilikin yasa hkmleri uyarnca ailesiyle birlikte svireye gnderildi (3 Mart 1924). Ekim
1924e kadar svirenin Territet kasabasnda oturdu. Daha sonra Nicee (Fransa) yerleti. Para sknts iinde
yaad. Pariste bir cami avlusuna gmld. Cenazesi Trkiyeye getirilemeyince 1954te Medineye gtrld.
Abilof: 14 Ekim 1921 tarihinde Ankarada Atatrke gven mektubunu veren Azerbaycan elisi.
Acemistan: rann Fars rkndan olmayan yerli halknn yaad blge.
Adalet Bakanl: Devlet tekilt iinde adalet ilerinin bal olduu en yksek ynetim birimi. Adalet
Bakanl, 1920 ylnda TBMM cra Vekillerine Dair Kanunun 1. maddesiyle kurulmutur.
Adalet Reformlar: Hukuk alannda yaplan dzenlemeleri ifade etmek iin kullanlan bir tabir.
Adana: Kurtulu sava yllarnda il merkezi. Atatrk, 15 ve 16 Mart 1923 tarihlerinde burada halka, esnaf ve
iftilere hitaben konumalar yapmtr.
Adana Esnaflar: Atatrkn 16 Mart 1923te Adanada Trk Ocanda Esnaf Cemiyetinin aynda hitap
ettii topluluk.
Adanallar: Atatrkn Adanada yapt bir konumada halka hitaben kulland bir tabir.
Adapazar: Sakarya ilinin merkezi. stanbulun 157 km. dousunda, Ankarann 308 km. kuzeybatsnda yer
alr.
Adapazar Olay: 13 Nisan 1920de stanbul hkmetinin krklemesi ile Bolu, Hendek ve Adapazarnda
patlak veren olaylar. Mill kuvvetler 3 aylk bir abadan sonra bu olaylar bastrmtr.
Adatepe: alkyn batsnda byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Adem Aleyhisselam: Kutsal kitaplara gre ilk yaratlan insan ve ilk peygamber. Kurn, Tevrat ve ncilde
farkl anlatmlara konu olan Ademin mslmanlkta knyesi Ebul beer (insanln babas), lkab ise,
Safiyyullah (Allahn setii)dr. Allah, Ademin ei Havvay Ademin sol kaburga kemiinden yaratarak
onlara bir aa dnda cennetteki btn aalarn meyvelerini yiyebileceklerini syledi. Fakat, onlar eytana
aldanarak yasak meyveyi yediler ve cennetten karldlar.
Adetullah: Allahn kanunu.
Adil Bey: Damat Ferit Paa hkmetlerinde Dahiliye Nazr. Yzellilikler listesiyle yurt dna karlmtr.
Erzurum ve Sivas kongreleri ncesinde aleyhte faaliyetleri olmutur.
Afgan: Afganistan halkndan olan, Afganl.
Afgan Ortaelisi Gulam Ceylni Han: Bkz. Gulm Ceyln Han.
Afganistan: Batsnda ran, gneyinde Pakistan, dousunda in, kuzeyinde Tacikistan, zbekistan ve
Trkmenistanla evrili, bakenti Kbil, resm dili Petu ve Farsa olan Ortaasya devleti.
Afganistan Elisi: Atatrk, kurtulu gnleri dolaysyla Afganistan Eliliinde verilen ziyafette 3 Mart
1921de Afganistan Elisinin sylevine cevap vermitir.
Afrika: Yaklak olarak 30 milyon 200 bin kilometrekare alan kaplayan, 648 milyon nfuslu kta. Afrika,
Ekvatorun her iki yannda, Beyaz burundan ne burnuna kadar uzanr. Scak bir kta olan Afrika, hem dnyann
en byk ln, hem de btn yl ya alan blgelerini kapsar. Ktlesel bir btn oluturmas, yalnzca
ykseltinin deitirebilecei iklim tiplerinin ve biyocorafya ortamlarnn kuaklar biiminde diziliiyle aklanr.
Afrika Mslmanlar: Kuzey Afrika sahillerinde Osmanl hakimiyeti ortadan kalktktan sonra ngiliz,
Fransz ve talyan smrgesi haline gelen blgelerde yaayan mslman unsuru ifade etmek iin kullanlan bir
tabir.

Afyonkarahisar: bat Anadoluda Afyonkarahisarn merkezi olan kent.

Aaky: Ktahyann merkez ky. alkyn batsnda byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu
bir mevki.
Ahenk: Atatrkn 30 Ocak 1923te zmirde gazetecilerle sohbeti srasnda deme verdii gazetelerden biri.
Ahmed Remzi Yreir: Atatrkn 16 Mart 1923 tarihinde Adana esnaf ile konuma yapt srada
kendisine hitap eden Esnaf Cemiyeti dare Heyeti Bakan.
Ahmed Sreyya: TBMM I. dnem Karesi (Balkesir) milletvekili.
Ahmet Bey: Atatrkn Selnikteki komular Binba Kadri Beyin olu.
Ahmet Emin (YALMAN) (1888-1971): Vatan gazetesi bayazar. Atatrkn Ocak 1922de bir mlkat
verdii Vakit gazetesi bayazar.
Ahmet zzet Paa: (Furga, 1864-1937). Mir. stanbul hkmetlerinde nazr. Mondros Mtarekesi
imzaland zaman sadrazam. TBMM hkmeti ile Bilecik grmesine gelen heyette yer almtr. 1887de
kurmay yzba olarak Harp Akademisini bitirmi, 1908de Genelkurmay Bakan olmutur. Balkan Savandan
sonra padiah yaveri olmutur. 1916 ylnda Atatrkn komutan olduu 16. Kolordunun da bal olduu
2.Ordu komutandr. Tevfik Paa hkmetinde Dahiliye, daha sonra da Hariciye Nazr olmutur.
Ahmetli: Manisann Turgutlu ilesinin bir ky iken bugn ile merkezidir. Byk taarruz srasnda asker
harekta sahne olmu bir mevki.
Akabe: rdnn gneybatsnda liman. Kzldenizde, adn tayan krfezin kysndaki tek limandr.
Tarihte Hz. Muhammed ile Medineliler arasnda bir anlamann yapld yer.
Akaray: Afyonkarahisar yresinde dalardan doarak Eber glne dklen akarsu.
Akakoyunlu: Cerablusun gneybatsnda demiryolu hatt zerinde bulunan bir yerleim birimi.
Akaar: Afyon ili Sinanpaa ilesine bal bir ky. Bat cephesinde asker harekta sahne olan bir mevki.
Akaehir: Ktahyann Tavanl ilesine bal, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir ky.
Akda: Afyon Sandklnn gneydousunda bat cephesindeki asker harekta sahne olan bir da.
Akdamadeni syan: : 5 Eyll-30 Aralk 1920 tarihleri arasnda Yozgat Ortaky, Akdamadeni ve Sorgun
dolaylarnda apanoullarndan Cell, Edip, Salih ve Hamit adl kiilerle, Aynacoullar Deli Hachasan,
Kkaa ve Postac Nazmn balatt ayaklanma.
Akdam: Azerbaycanda Gencenin gneydousunda bir ehir.
Akdeniz: Atlas Okyanusunun Avrupa, Asya ve Afrika arasnda kalan kenar denizi. Yzlm yaklak 2,5
milyon kilometrekare, Cebelitark boaz ile Atlas Okyanusuna, stanbul ve anakkale boazlaryla Karadenize
balanr.
Akdeniz Boaz Kuvva-i Mrettebe Komutanl: Atatrkn 21 Kasm 1912den itibaren Harekt ubesi
Mdr olarak grev yapt birlik.
Akhisar: Manisann ilelerinden. 5 ubat 1923 tarihinde Atatrk, burada halka hitaben bir konuma
yapmtr.
Aknc: Ankara Mrted hava ssnn bulunduu mevki.
Akpnar: Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta sahne olan stratejik bir mevki.
Aksaray: Anadoluda, Nidenin batsnda bugn bir il merkezi.
Akam: stanbulda 1918de kurulan, cumhuriyet dneminin nemli gazetelerinden biri.
Akehir : Anadoluda Konya iline bal ile.

Alacahyk: orumda, Alaca ilesinin 15 km. kuzeybatsnda nemli Hitit merkezlerinden biri.
Aleddin Tepesi: 11 Ocak 1925 tarihinde Birinci nn Muharebesinin 4. yldnm dolaysyla trenlerin
yapld Konyada bir tepe.
Alanck: Denizlinin Yenice ilesine bal, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir ky.
Alaehir: Manisann ilesi. Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Ali ETNKAYA: (1878-1949). TBMM I.dnem Afyonkarahisar milletvekili. Bayndrlk ve Ulatrma
Bakanl yapmtr. Kurtulu Savanda alay komutanl ve stikll Mahkemesi bakanl yapmtr. Atatrk,
12 Kasm 1916 tarihinde Bitlis cephesinde Yarbay Ali etinkayann komuta ettii 14.Alay denetlemitir.
Ali Fethi Bey(OKYAR): (1880-1943). Harp Akademisini bitirip (1903) kurmay yzba olarak orduya katlan
Fethi Okyar, Paris Ataemiliterliine atand (1908). Rumelide grevlendirilince ttihat ve Terakki Cemiyetine
ye olup, Trablusgarp Savana katld. Meclis-i Mebusanda Manastr milletvekillii yapt . Meclis kapatlnca
Sofya elilii (1912), stanbul milletvekillii (1913), Dahiliye Nazrl (1917) yapt. ttihatlarn tutuklanmas
srasnda (Mart 1920) Damat Ferit Paa hkmeti tarafndan tutuklanarak, ngilizler tarafndan Maltaya srld.
Serbest braklnca (1921), Anadoluya geip Birinci TBMMde stanbul milletvekillii, meclis bakanl,
babakanlk (21 Kasm 1924-4 Mart 1925) yapt. Paris bykeliliinde bulundu (1925-1930). Serbest
Cumhuriyet Frkasnn kurucular arasnda yer ald. Partinin feshedilmesinden sonra Londra bykeliliine
atand (1934). Milletvekillii (1939-1942) ve Adalet Bakanl yapt (1939-1941).
Ali Fuad Paa (CEBESOY): 1882 ylnda stanbul Salacakta dodu. TBMM Hkmetinin kuruluunda
Bayndrlk Bakan olan smail Fazl Paann oludur. 10 Ocak 1968de stanbulda ld. Geyve civarndaki Ali
Fuat Paa stasyonunda ayn ad tayan camiin avlusunda gmldr.
13 Mart 1899da Harp Okuluna girdi. 10 Ocak 1902de Harp Okulunu bitirdi. 11 Ocak 1905te Harp
Akademisinden mezun oldu. Franszca ve Almanca biliyordu.
11 Ocak 1905te kurmay staj iin 5.Ordu emrinde ve 28.Svari Alay, 15.Topu Alaynda, 2 Aralk 1905te
10.Nianc Taburunda, 28 Haziran 1906da 3.Ordu kurmaylnda, Karaferye Mntkas Komutan, 13 Mart
1908de 3.Svari Tmeni Kurmay Bakan, 9 ubat 1909da Roma Ataemiliteri, 1 Ekim 1911de Rumeli Garp
Ordusu 1.ube Mdr, 20 ubat 1912de muvakkaten 1.Kolordu kurmaylnda, 7.Kolordu kurmaylnda
grevlendirilmi, pek ve Yakovann asilerden kurtarlmas iin 7.Kolorduca tekil edilen mfrezenin komutan
olmutur. 24 Haziran 1912de Trablusgarpa yaplacak silh ve cephane nakliyat iin grevli olarak Avrupaya
gnderildi. 29 Eyll 1912de Yanya Kolordusu kurmay bakan, 10 Kasm 1912de 23.Tmen Komutan Vekili,
15 Aralk 1913te Genelkurmay Bakanl 2.ube Mdr, 8 Ocak 1914te 8.Kolordu Kurmay Bakan, 19
Eyll 1914te 25.Tmen Komutan (Sina ve anakkale cephesinde), 13 ubat 1916da 14.Tmen Komutan
(Kafkas cephesinde), 1 Ocak 1917de 2.Ordu Kurmay Bakan, 30 Nisan 1917de 3.Tmen Komutan, 30
Haziran 1917de 20.Kolordu Komutan ve ayn zamanda ksa bir sre 7.Ordu Komutan Vekili oldu. 28 Austos
1919da stanbul Hkmeti tarafndan azledildi. 24 Haziran 1920de 20.Kolordu Komutanl grevi sakl
kalmak zere Bat Anadolu Genel Kuvva-i Milliye Komutan, 7 Temmuz 1920de Bat Cephesi Komutan ve ayn
zamanda TBMM yesi oldu. 9 Kasm 1920de TBMM Hkmetinin Moskova Bykelisi, Nisan 1922de
TBMM yesi, Meclis kinci Bakan oldu. 21 Ekim 1923te grevleri sakl kalmak zere 2.Ordu Mfettii
oldu.31 Ekim 1924te Ordu Mfettiliinden istifa ederek TBMMdeki grevine devam etti. 1 Ekim 1927de
yasama grevi sona erdiinden ordu ana alnd. 5 Aralk 1927de emekliye ayrld.
TBMM IV.veVIII. dnemler Konya milletvekili, IX.dnem Eskiehir milletvekili, X.ve XI.dnemler stanbul
milletvekili oldu. 3 Nisan 1939-9 Mart 1943 arasnda Bayndrlk Bakan, 9 Mart 1943-5 Austos 1946 arasnda
Ulatrma Bakan, 30 Ocak 1948-1 Kasm 1948 arasnda TBMM Bakanl yapt. 1950de Eskiehir, 1957-1960
aras stanbul milletvekillii yapt.
Ali Galip Bey: Kurmay Albay. stanbul hkmetinin Elaz valisi. Sivas Kongresi ncesi Mustafa Kemli
tutuklamak, kongreyi datmakla grevlendirilmi, baaramayarak kamtr. Yzellilikler listesiyle yurt dna
karlmtr.

Ali hsan Paa (SABS): 1882 ylnda stanbul Cihangirde dodu. Cemal Beyin oludur. 9 Aralk 1957de
ld. Zincirlikuyu Mezarlnda gmldr. 18 Nisan 1899da girdii Harp Okulundan 10 Ocak 1902de, Harp
Akademisinden de 11 Ocak 1905te mezun oldu. Almanca, ngilizce ve Franszca biliyordu.
eitli grevlerden sonra 6 Kasm 1915te 9.Kolordu Komutan, 13 ubat 1916da 13.Kolordu Komutan (Bu
kolorduyla Irak Cephesinde, 9-10 Mart 1916 Sabis muharebesini kazand. Haziran 1916dan itibaren
kolordusuyla ran Harektnda bulundu.), 21 Ekim 1917de 4.Kolordu Komutan (Kafkas Cephesinde), 30
Haziran 1918de 6.Ordu Komutan oldu. 1 Eyllde Musula gelip grevine balad. 2 Mart 1919da 6.Ordunun
lavedilmesiyle, stanbula arld. Mart 1919da ngilizler tarafndan stanbulda tutuklanp Maltaya srgn
edildi. 25 Eyll 1921de esaretten dnd ve Kuadasna karak mill orduya katld. 7 Ekim 1921de 1.Ordu
Komutanlna atand. 20 Haziran 1922de Mill Savunma Bakanl emrine alnd. 28 Haziran 1923te emekliye
ayrld.
Ali Keml Bey: (1867-1922). Gazeteci, yazar. Damat Ferit Paa hkmetlerinde Maarif ve Dahiliye Nazr.
Posta ve Telgraf Genel Mdrlne, Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin telgraflarnn kabul edilmemesi emrini
vermitir. Peyam- Sabah adl gazetesiyle mill mcadeleye muhalif bir tutum alm, sava bitiminde,
Ankarada yarglanmak zere yola karlmken zmitte halk tarafndan lin edilmitir.
Ali Mnif: 15 Mart 1923te Adanada lise binasnda Atatrkn erefine verilen bir yemekte konuan Adana
Belediye Bakan.
Ali Nadir Paa: Yunan igalinde zmirde 17.Tmen Komutan. Yzellilikler listesiyle yurt dna
karlmtr.
Al-i Osman: Osmanoullar, Osmanl hanedan.
Ali Rza Bey: Bahriye miralay.TBMM I.dnem Kastamonu milletvekili.
Ali Rza Paa: (1859-1933). Mir (Mareal). Damat Ferit Paadan sonra sadrazam. nceleri yan (Senato)
yelii, nazrl vardr. 8 Mart 1920de yerini Salih Paaya brakmtr.
Ali Rza Paa Hkmeti: 2 Ekim 1919-8 Mart 1920 tarihleri arasnda grev yapm, Ali Rza Paann
bakanlnda kurulmu olan hkmet.
Ali Saip Bey: (Ursava, 1887-1936). Subay, Urfada Franszlara kar yaplan savalarda komutan. TBMM IVI. Dnemler Kozan, Urfa yesi.
Ali Sami Bey: 16 Austos 1923 tarihinde Ankarada Trkocanda Atatrkn de katld bir toplantda spor
faaliyetleri hakknda bilgi veren yetkili (Ali Sami YEN).
Ali kr Bey; (1884-1923). Emekli deniz binbas. Osmanl Meclisi ve TBMM I. dnem Trabzon
milletvekili. Topal Osman tarafndan ldrlmtr.
Almanca Muallimi Cemal: 31 Austos 1925 tarihinde Atatrkn Kastamonudan ayrlrken kendisine
hitaben bir konuma yapan lise retmeni.
Almanya: Orta Avrupada bir devlet. Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin mttefiki olan lkelerden
biri.
Alp Ky: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Altnta: Ktahyann bir ilesi. Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Amanullah Han: 20 Mays 1928 tarihinde Trkiyeyi ziyaret eden Afganistan kral.
Amasya: Kurtulu Sava srasnda Sivasa bal sancak. 22 Haziran 1919da Amasya Tamimi buradan
yaymlanm; 20-22 Ekim 1919 tarihlerinde Amasya Grmeleri burada yaplmtr.
Amerika: Dnyann alt ktasndan biri. Yzlm 42 milyon kilometrekare, nfusu yaklak 620 milyondur.
byk paraya ayrlr. Ktann byk blmn oluturan Kuzey Amerika ve Gney Amerika ile bunlar
birbirinden ayran Orta Amerika blm.

Amerika Birleik Devletleri: 4 Temmuz 1776 tarihli bamszlk bildirisinin yaymlanmasyla ngiliz
smrgesi olmaktan kurtulup, bamszln iln eden Kuzey Amerika lkesi. Nfusu ve yzlm bakmndan
dnyann drdnc byk lkesi olan Amerika Birleik Devletleri, 50 eyalet diye nitelenen 48 eyaletle Alaska ve
Hawaii ile byk okyanustaki adalardan oluur.
Amerikan Koleji Mdr: Atatrkn 13 Ekim 1922de Richard Danin isimli bir Amerikal gazeteciye
verdii mlkatta ad geen ahs.
Amiral: Trk ve yabanc deniz kuvvetlerinde rtbe. (Kara ve hava kuvvetlerinde general)
Amr bnl-s: (573-663). Arap komutan ve ynetici. 629da mslman oldu. Hz.Peygamber tarafndan
Omana gnderildi. Hz. Ebubekir zamannda Filistin ve Msr seferlerinde komutanlk yapt ve Msr ald. Sffn
savanda Suriye kuvvetlerine komuta etti. Askerlerinin mzraklarnn ularna Kuran- Kerim yapraklar
taktrarak Hz.Ali kuvvetlerini durdurdu. Hakem olaynda Muaviyenin halife olmasn salad. Msra dndkten
sonra lnceye kadar burann valisi olarak kald.
Anadolu: Atatrkn 30 Ocak 1923te zmirde gazetecilerle sohbeti srasnda deme verdii gazetelerden
biri.
Anadolu Ajans: Trkiye Cumhuriyetinin yar resm haber ajans. 6 Ekim 1920 tarihinde Ankarada, Heyeti Temsiliye Bakan Mustafa Kemlin emriyle kuruldu. Amac, mill kurtulu sava ile ilgili haberleri btn
yurda ve d dnyaya ulatrmakt. Bugn de bir haber ajans olarak faaliyetine devam etmektedir.
Anadolu Demiryolu Taksitleri: 19.yzyln sonlaryla 20.yzyln balarnda stanbul-Badat arasnda
yaplan demiryolunun deme pln ierisinde mteahhit firmaya verilen paralar.
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Sivas Kongresinde mdafaa-i hukuk cemiyetlerinin
birletirilmesiyle kurulan ortak cemiyetin ad.
Anafartalar: anakkale savalarnda iddetli arpmalarn yapld bir mevki.
Anafartalar Grubu Komutanl: Atatrkn 8 Austos 1915 tarihinde komutan olarak atand grup.
Anayasa Kanunu: 20 Ocak 1921 tarihinde TBMM tarafndan kabul edilen ilk anayasann yrrle girmesini
salayan kanun.
Ankara: l merkezi. 13 Ekim 1923te kartlan bir kanunla Trkiyenin bakenti olmutur. Heyet-i
Temsiliyenin Ankaraya geliinde 28 Aralk 1919da Atatrkn, Ankara ilerigelenleriyle bir konumas
olmutur.
Ankara Anlamas: 20 Ekim 1921de Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan ve iki lke arasnda silhl
atmaya son vererek Trkiyenin gney snrlarn tesbit eden anlama.
Ankara Cumhuriyeti: Seluklu idaresinin kmesi zerine Ankarada teekkl eden beyliklerden biri.
Ankara Hukuk Mektebi: Ankara Adliye Hukuk Mektebi adyla kuruldu (5 Kasm 1925). 1922de Gazi
Mustafa Keml Paa, Anadoluda bir hukuk mektebi kurulmas gerektiini belirterek bu konuda gerekli
hazrlklara balanlmasn emretti. 1925te Ankara Hukuk Mektebi ald.
Ankara Hkmeti: Kurtulu Sava sresince TBMM Hkmetlerine verilen ad. 23 Nisan 1920-29 Ekim
1923 tarihleri arasnda bu ekilde 5 tane hkmet grev yapmtr.
Ankara Kolordu Komutan: 20.Kolordu Komutan Ali Fuat Paa.
Ankara Kumandanl: Mill ordunun kuruluu srasnda Genelkurmay Bakanlna bal tmen yetkisinde
6. ve 7. Atl Piyade Tmenleri ile 2.Kuvve-i Seyyare Atl Takip Kuvvetleri ve bir ksm depo ve koruma
birliklerinden oluan komutanlk.
Ankara Palas: 20 Mays 1928 tarihinde Afganistan kral Amanullah ve kralie Sreyya erefine ziyafet
verilen yer.

Ankara Zabit Namzetleri Talimgah: Atatrk, subay adaylarnn diploma treninde 1 Aralk 1920 tarihinde
burada bir konuma yapmtr.
Antakya: Halepin bir ilesi iken 1918de igal edildi. 1938de Franszlardan geri alnd. 1939da Hatay ili
olarak Trkiyeye katlan il merkezi.
Antalya: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak.
Antep: bkz.Gaziantep.
Anzavur: Ahmet, stanbul hkmetinin paalk vererek zmite mutasarrf yapt isyanc, 1921de
ldrlmtr.
Arabistan: Arabistan yarmadasnda, yarmadann byk blmn kaplayan balca devlet. Bakenti Riyad,
resm dili Arapa.
Arap: Arabistan halkndan, dili Arapa olan bir lke ya da topluluktan olan.
Arapren: Eskiehirin Seyitgazi ilesine bal, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir
ky.
Araplar: Sami dili konuan, Arap yarmadas kkenli halk.
Aras: Erzurumun Horasan ilesine bal bucak.
Ardahan: Kurtulu Sava srasnda Karsn bir ilesi. Bugn il merkezi.
Arburnu: Gelibolu batsnda, anakkale savalarnn yapld stratejik bir blge.
Arburnu Kuvvetleri Komutanl: Atatrkn anakkale cephesinde Anafartalar Grup Komutanlndan
nceki grevi.
Arifiye: Sakaryann ilesi. 16 Ocak 1923 tarihinde Atatrk burada halka hitaben bir konuma yapmtr.
Arjantin: Gney Amerikada devlet. Ktann gney kesiminde, And dalar ile Atlas Okyanusu arasnda
uzanr. Bakenti Buenos Aires, resm dili spanyolca.
Arkiropulus: 6 Austos 1925 tarihinde itimatnmesini sunan Yunanistan bykelisi.
Arnavurtluk: Balkan yarmadasnda kuzeyde ve douda eski Yugoslavyaya, gneyde Yunanistana komu
olan devlet.
Arnavut: Arnavutluk halkndan olan.
Aroloff: Seminyon vanevi. (1880-1960) 1921-1923 yllar arasnda Sovyetler Birliinin Ankara
bykelisi.
Arpalk: Byk taarruz srasnda Bakomutan Mustafa Keml Paann dman gzetledii tepelerden
birinin bulunduu mevki.
Artvin: Karadeniz blgesinin en dousundaki il.
Asio Dergisi: Austos 1921de Atatrk hakknda haberin yaymland ABDde bir dergi.
Askeri Rtiye Mektebi: Atatrkn 1893-1895 yllarnda renim grd Selnikteki asker ortaokul.
Aslhanlar: Ktahya ili Aslanapa ilesine bal, Dumlupnar yaknlarnda byk taarruz srasnda asker
harekta sahne olan bir ky.
Asr Saadet: Hz.Peygamberin mutlu a.
Associated Pres: Austos 1921de Atatrkn muhabirine deme verdii bir ajans.
Asur: Asurlular, Iraktaki hristiyan Nesturler, Keldanllar, Dou Nesturlerini ifade eden bir tabir.
Aar Vergisi: Toprak rnlerinden onda bir lsnde alnan ve 17 ubat 1925 tarihinde kaldrlan vergi.

Air Bey (ATLI): 1881 ylnda Kiliste dodu. Mehmet Beyin oludur. 23 Ekim 1957de ld. Karacaahmet
Mezarlndaki naa, 1988 ylnda Devlet Mezarlna nakledildi. 14 Ocak 1901de girdii Harp Okulundan 22
Austos 1903te, Harp Akademisinden ise 26 Eyll 1906da mezun oldu. Almanca ve Franszca biliyordu.
eitli grevlerden sonra 27 Haziran 1918de 2.Tmen Komutan oldu. 14 Aralk 1919da 23.Tmen, ayn
zamanda Mart 1920den itibaren zmir Dou Cephesi Kuvva-i Milliye Komutan, 4 Austos 1920de Antalya
Valisi ve Blge Komutan, 1 Mart 1921de 16.Tmen Komutan, 19 Eyll 1923te 2.Ordu Kurmay Bakan, 15
Austos 1915te Mill Savunma Bakanl Mstear Yardmcs, 27 Austos 1928de 23.Tmen Komutan ve bu
arada iki ay kadar 4.Kolordu Komutan Vekili, 13 ubat 1931de 7.Tmen Komutanlna atand. 28 Eyll
1931de emekliye ayrld.
1942-1943 yllar arasnda Ktahya, 1949-1950 yllar arasnda Gaziantep milletvekillii yapt.
Atina: Yunanistann bakenti.
Avam Kamaras: ngilterede halk tarafndan seilen temsilceler meclisi.
Avni Bey : TBMM I.dnem Canik (Samsun) milletvekili.
Avrupa Kavimleri: Avrupa ktasnn yerlisi olan milletleri ifade etmek iin kullanlan bir tabir.
Avrupa Trkiyesi: Trkiyenin Avrupa ktas topraklar zerinde olan ksmn ifade etmek iin kullanlan
tabir.
Avusturya: Orta Avrupada federal devlet. Bakenti Viyana, resm dili Almanca.
Avusturya Cumhuriyeti: 12 Kasm 1918de iln edilen, 13 Aralk 1938de Hitler tarafndan Avusturyann,
Almanyann bir ili olduunu iln ettii tarihe kadar yaayan devlet.
Ayan: Osmanl Devletinde senato, senatrler.
Ayasofya: stanbulda en byk ve en nl Bizans kilisesi. Sultanahmet meydanndadr. stanbulun fethinden
sonra camie evrilmitir. 1934 ylndan itibaren mze olarak deerlendirilmektedir.
Ayastefonos: stanbulun Avrupa yakasnda, Bakrky ilesine bal Yeilky semtinin eski ad. 1877-1878
Osmanl-Rus savann sonundaki anlama burada imzalanmtr.
Aya: Orta Anadolu blgesinde, Ankaraya bal bir ile.
Aydemir: alkyn batsnda byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Aydn: Kurtulu Sava srasnda zmirin de iinde bulunduu bir il.
Aydn Trk Oca: Atatrkn 4 ubat 1931 tarihinde Aydnda bir konuma yapt yer.
Aydodu Bey: Erturul Gazinin olu ya da torunu (l. 1302) Osman Gazinin emirlerinden birisidir.
Muhtelif savalara katlm ve znik savanda ehit olmutur.
Ayn Tarihi Gazetesi: Basn Yayn Genel Mdrlnce yaymlanan belgesel dergi. lk says Eyll 1923te
kmtr. 1931-1934 yllarnda ara verilmi, 1934-1957 yllar arasnda yeniden yaymlanmtr. Dergi, tekrar
1976 Kasmndan balayarak Ayn Olaylar adyla 3-4 aylk derlemeler biiminde yaymlanmtr. 1978
Eyllnde yeniden Ayn Tarihi adn almtr. Dergide gnlk olaylar dkm halinde verilmektedir.
Ayntap : bkz.Gaziantep.
Aynal-Karka Hatt: Byk taarruz srasnda svari birliklerimizin mevzi ald bir mevki.
Ayvalk: Balkesirin bir ilesi.
Azerbaycan: Bat Asyada Azerbaycan Cumhuriyeti ile ran arasnda blnm blge.

Azerbaycan Hkmeti: 1917 Rus ihtillinden sonra bamsz hale geldi (Mays 1918) ve ngilizler
tarafndan ele geirildi. Daha sonra Kzlordu tarafndan alnan Azerbaycan, 1920 Austosunda bir Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti oldu. SSCBnin dalmasndan sonra istiklline kavutu.
Azeri Trkleri: Atatrkn 14 Ekim 1921de itimat mektubunu veren Azerbaycan Elisi brahim Abilofun
nutkuna cevap olarak verdii nutukta geen bir tabir.
Babalk : Atatrkn 22 Ekim 1925te Konyada bir deme verdii mahall gazete.
Babli: Osmanl Devletinde sadrazamlk makamna verilen ad. Osmanl devlet dairelerinin bulunduu bina,
Osmanl hkmeti gibi anlamlar tayan bir tabir.
Bader: 24 Nisan 1926 tarihinde itimatnmesini sunan Lehistan elisi.
Badat: Bugnki Irakn bakenti. Lozan Anlamasna kadar Osmanl illerinden bir tanesi.
Bahr-i Sefid: Akdeniz.
Bahriahmer: Kzldeniz.
Bahriumman: Umman Denizi.
Bakrck: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Bak: Azerbaycann bakenti.
Balkesir: Kurtulu Sava srasnda Karesi adl bamsz sancak. Atatrk, 7 ubat 1923 tarihinde burada Paa
Camiinde halka hitaben minberden bir konuma yapmtr.
Balkan Konferans: 1930dan itibaren her yl Atina, stanbul, Bkre ve Selnikte yaplan konferanslar. Bu
konferanslarda Balkan Birlii konusunda almalar yaplmtr. 1932de yaplan nc Balkan Konferansndan
sonra Balkan Pakt Tasars ortaya kmtr.
Balkan Harbi: Osmanl mparatorluu ile Balkan devletleri arasnda iki safhal sava (Ekim 1912-Eyll
1913).
Balkanlar: Balkan dalar, Balkan yarmadasndaki lkelerin tamamn ifade eden bir tabir.
Balmahmut: Afyonkarahisarn Sinanpaa ilesine bal, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu
bir ky (istasyon).
Baltalk Kanunu: Bir ky veya kasabaya, ihtiyalar iin tahsis edilmi olan ve baltalk denilen koru ve
ormandan istifade hakk demektir. Bu haktan yalnz tahsis edilmi olan ky ve kasaba halk istifade ederdi.
Baltk Denizi: Atlas Okyanusunun kuzeybat blmnde i deniz. Danimarka boazlar aracl ile Kuzey
Denizine, Aland denizi aracl ile Botni krfezine balanr. Alan 384.700 kilometrekare , derinlii 65
metredir.
Bandrma: Balkesirin bir ilesi.
Baron Aloisi : 12 Mart 1930 tarihinde itimatnmesini sunan talya bykelisi.
Babakan: Parlamenter rejimlerde hkmet bakan.
Bakanlk Makam: TBMM Bakanl.
Bakilise: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Bakomutanlk Kanunu: 5 Austos 1921 tarihinde kabul edilen ve Mustafa Keml Paaya TBMM
yetkilerini kullanma ve Trk ordusunun bakomutanln veren kanun.
Bakomutanlk Meydan Mtarekesi: 26 Austos 1922de balatlan Byk Taarruz srasnda
Dumlupnarda Mustafa Keml Paann ate hatlar arasnda bizzat idare ettii sava.

Bat Cephesi: Anadoludaki asker birliklerin, en yararl bir ekilde kullanlmalarn salamak zere Mdafaai Milliye Vekleti ile Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine bal olarak Ali Fuat Paann komutan olarak
atand 25 Haziran 1920 tarihinde kurulan cephe. Bu cephede Yunan igaline kar mcadele edilmitir.
Bat Roma mparatorluu: 395 ylnda Byk Romann ikiye ayrlmasndan sonra bakenti Roma olan
ksm. 476 ylnda Cermen kavimlerin istils sonucu yklmtr.
Batum: Grcistann Karadenizde Trkiye snrnda liman kenti. ki lke arasnda el deitirmi, Moskova
Anlamas ile Grcistana katlmtr.
Beden Terbiyesi Kanunu: 1938 ylnda 3530 sayl kanunla Beden Terbiyesi Gerel Mdrl kurulmutur.
Bu genel mdrlk gnmzde de spor alanndaki en st kurulu olarak grevini srdrmektedir.
Behet Kemal (ALAR): (1908-1969). air, yazar. Lise son snf rencisi iken snavla Zonguldak Yksek
Maden Mhendisi Okuluna girdi (1925). Sanayi Vekleti Maden Dairesi mhendisi oldu (1930). Trk Oca ve
Halkevindeki almalara katld. Cumhuriyetin 10.yldnmnde Faruk Nafiz amlbel ile yazd Onuncu Yl
Maryla n kazand. Erzincan milletvekillii yapt (1935-1941). eitli dergilerde yaymlanan iirleri ierik
olarak Atatrk inklplar ve yurt sevgisi ve biim olarak halk iiri gelenei ile beslendi.
Bekir Efendi: stanbul Fen Mfettii.
Bekir Sami Bey: (Kunduk, 1862-1932). Eski valilerden. Sivas kongresinde seilen temsil heyeti yesi.
Muvakkat cra Encmeninde grev almtr. Osmanl Meclisi, TBMM I-II. Dnemler Amasya, Tokat yesi.
Moskova grmelerinde, Londra Konferansnda delege heyetinde grev almtr.
Belika: Bat Avrupada 9 eyaletten oluan devlet.
Belediye Bakan Beyefendi: 8 Ekim 1925 tarihinde Atatrkn Balkesirde yapt bir konumada Balkesir
Belediye Bakanna hitaben kulland bir tabir.
Belediye Bakan Emin Bey: Atatrkn 10 Ekim 1925 tarihinde Akhisarda Trk Ocanda yapt bir
konuma srasnda sz alarak Atatrke hitaben konuan Belediye Bakan.
Belen Tepe: Afyonkarahisarn gneyinde, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Belgrat : 1919da Yugoslavyann bakenti. Atatrk, 11 Ocak 1914ten itibaren Sofya Bykeliliinde
Ataemiliter iken ek grevle Belgrat Ataemiliterliini de stlenmitir.
Belkahve: zmirin dousunda byk taarruz sonunda Mustafa Keml ve beraberindekilerin Trk askerlerinin
zmire giriini seyrettikleri bir mevki.
Bergama: zmirin bir ilesi.
Besim Atalay Bey: (1882-1965). Dilbilimci , yazar. Uakta medrese eitimi grd. Din renimini
stanbulda da srdrerek icazet ald (1909). retmenlik, mill eitim mdrl yapt. Silifke Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetini kuranlar arasnda yer ald. Kurtulu savan destekleme almalarn Uakta srdrd. Ankaraya
giderek Mill Eitim Bakanlnda Kltr Mdrl yapt. Bu srada halk azndan sz derleme almasn
yapt. 1920de Ktahya milletvekili seildi, bundan sonra yedi dnem milletvekili oldu. Trk Dil Kurumu
yneticisi olarak alt (1932-1951). Birok akademik almaya imza att.
Bekarde Tepeleri: Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta sahne olan stratejik tepeler.
Betepeler: Sakaryann dousunda Duatepe-Kartaltepe civarnda bulunan bir mevki.
Beyazd (Doubeyazt): Ar iline bal ile merkezi. Birinci Dnya Savann banda 31 Ekim 1914te
Ruslar, Beyaztn kuzeyinden Trk topraklarna girerek ilk nce bu ehre saldrdlar. Savan, Osmanl Devleti
iin fiilen balamas bu saldr ile olmutur. Savan sonlarna doru Rus kuvvetleri ekildii srada Bayezit, bir
sre de Ermeni eteleri tarafndan igal edildi. Nihayet 14 Nisan 1918de kesin olarak kurtarld.
Beylerbeyi: stanbulun Anadolu yakasnda, skdar ilesine bal semt.

Beylikkpr:Ankara, Polatl ilesine bal, Sakarya muharebeleri srasnda asker harekta sahne olan bir
ky.
Beyolu: stanbulun Avrupa yakasnda bulunan ve bugn ile statsnde olan semt.
Beypazar: Ankarann ilelerinden. TBMMnin ald ilk gnlerde balayan Bolu ve Dzce yresindeki
isyanlar, buraya kadar yaylmtr.
Beyrut: Atatrkn Suriyede grev yapt srada, staj yapmak iin gnderildii ehir.
Biga: anakkalenin bir ilesi.
Bilecik: Kurtulu Sava srasnda Bursaya bal Erturul sanca. 5 Aralk 1920 tarihinde stanbuldaki
Tevfik Paa hkmetinin, Ankara ile yaknlamak amacyla Ahmet zzet ve Salih Paalar buraya, Mustafa Keml
ile bulumaya gndermi ve bylece Bilecik Mlkat gereklemitir.
Bingazi: Libyann kuzeybat kesiminde kent. Byk Sirt krfezinin kuzeydousunda yer alan, lkenin ikinci
byk kenti. 1912de Trablusgarp sava ile Osmanl ynetiminden kp, talyan ynetimine girmitir.
Birecik: Urfann bir ilesi.
Birici Dnya Harbi: 1914-1918 arasnda, aralarnda Osmanl Devletinin de yer ald ttifak Devletleri ile
tilf Devletlerini kar karya getiren sava. Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl Devleti ve Bulgaristan
ile Srbistan, Fransa, Rusya, Belika, ngiltere, Japonya, talya, Romanya, Portekiz, ABD, Yunanistan, in ve
birok Gney Amerika devletinin kar karya geldikleri, Avusturya veliaht Franz Ferdinandn ldrlmesiyle
patlak veren, gerekte milliyetilik uygulamalar ve ekonomik menfaat hesaplarndan kan Birinci Dnya
Savanda 8 milyonu akn asker lmtr.
Birinci nn Muharebesi: 6-10 Ocak 1921 tarihleri arasnda yaanan ve Yunan birliklerinin geri ekilmeye
mecbur brakld nn blgesindeki sava.
Birmanya: Gneydou Asyada devlet. inhindi yarmadasndaki devletlerin en batda olan. Resm dili
Birmanca, bakenti Rangoon.
Bitlis: Dou Anadolu blgesinde ehir ve bu ehrin merkez olduu il. Birinci Dnya Sava srasnda (1 Mart
1916) Rus igali altna girmitir. Atatrkn komutan olduu 16.Kolorduya bal 5.Tmenin taarruzu ile 7
Austos 1916da Rus igalinden kurtarlmtr.
Bizans: 395-1453 yllar arasnda yaayan, merkezi stanbul olan Dou Roma mparatorluu.
Boazii: Marmara Denizini Karadenize balayan boazn kylar ile, douda Anadolu, batda Rumeli
yakalarndaki platolar kapsayan alana verilen ad.
Boazlar: stanbul ve anakkale boazlar ile Marmarann oluturduu btn.
Boizeau (Buazo): Kurtulu sava srasnda Ankarada Fransz temsilcisi, yzba.
Bolayr Kolordu Erkan- Harbiyesi: Mustafa Kemlin Balkan Sava srasnda grev yapt birlik.
Bolevik: 1903 Brksel Kongresinde Lenin ve Plahanov tarafndan savunulan tezin taraftarlar. 1918den
sonra Sovyetler Birlii Komnist Partisi ve yeleri iin kullanlan bir tabir olmutur.
Bolevik Hkmeti: Rusyada 1918den sonra Sovyetler Birlii Komnist Partisi tarafndan kurulan ynetim.
Bolevizm : Rusa Bole kelimesinden gelir. Daha fazla, daha ok manasndadr. Politika dilinde Rus Sosyal
Demokrat Partisinin ar sol kanadnn savunduu fikre verilen addr.
Bolu: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak.
Bolu Olay: 13 Nisan 1920de stanbul hkmetinin krklemesi ile Bolu, Hendek ve Adapazarnda patlak
veren olaylar. Mill kuvvetler 3 aylk bir abadan sonra bu olaylar bastrmtr.
Borka: Karadeniz blgesinin Dou Karadeniz blmnde Artvin iline bal ile.

Bosna ve Hersek: Eski Yugoslavya federatif Sosyalist Cumhuriyetini oluturan alt cumhuriyetten biri. Bir
blm Osmanl dneminde mslmanl kabul eden halkn yzde 37si Srp, yzde 21i Hrvat ve yzde 40n
Bonaklar oluturmaktadr.
Bozyk: Bilecikin ilesi. 19 Mays 1926 tarihinde Atatrk, burada bir kereste fabrikasn ziyaretinde bir
konuma yapmtr.
Brest-Litovsk: Beyaz Rusyada Polonya snrnda bir ehir. 3 Mart 1918de Almanya, Avusturya-Macaristan,
Bulgaristan ve Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki bar anlamas burada imzalanmtr.
Britanya Kral: ngiltere Kral.
Buchberger: 17 Ekim 1933 tarihinde itimatnmesini sunan Avusturya ortaelisi.
Buhara: zbekistanda bir ehir. Eski bir vahann en nemli kenti, kervan yollar zerinde eski bir Pazar yeri
olan Buhara. Bugn bir ynetim merkezidir. Kzlkumun krsal blgelerinin byk blm Buharaya baldr.
Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti: 7 Ocak 1922 tarihinde Trkiyeyi ziyarete gelen Buhara Hkmeti
temsilcileri iin yaplan kabul treninde Atatrk tarafndan yaplan konumada geen bir tabir.
Buhran ve Muvazene Vergisi: 1932 ylnda yrrle konulan, harcama zerinden alnan bir vergi.
Bulgaristan: Balkan yarmadasnda bir devlet. Bakenti Sofya, resm dili Bulgarca.
Burdur : Kurtulu Sava srasnda Konyaya bal sancak.
Bursa: l merkezi. Atatrk, 22 Ocak 1923 tarihinde Bat Anadolu seyahati esnasnda ark sinemasnda halka
hitap etmitir.
Bursa Trkoca: Atatrkn 23 Eyll 1925 tarihinde Bursay ziyareti srasnda halka hitaben bir konuma
yapt yer.
Bte Kanunlar: Bir devletin gelecekteki bir yllk dnem iin tahmin edilen gelir ve harcamalarn gsteren
ve bir yasa olarak kan belge.
Byk Britanya: Britanya takmadasnn en byk adas. ulusal birimi kapsar: skoya, Wales ve
ngiltere.
Byk Menderes: Anadoluda Ege blgesinde ok eski alardan beri nl, izdii bklmlerle bir ak
biimine (menderes) adn veren akarsu. Ege Denizine dklr, toplam uzunluu 584 km.dir.
Byk Millet Meclisi: bkz.Trkiye Byk Millet Meclisi.
Bykal: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Bykdere: Balkesir Burhaniyeye 4 km. mesafede bir belde.
Bykgkgz: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Camados : 4 Aralk 1926 tarihinde itimatnmesini sunan Yunan ortaelisi.
Canik Sanca: Samsun yresinin eski ad. Bamsz sancak.
Cankusuyu: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Cannes: Fransada, Cote dAzurde kanton merkezi.
Cannes Konferans: Avrupann tamir ve ihyas, ngiltere ile Fransa arasndaki meselelerin halli iin
toplanm; ancak Fransa babakannn istifasyla sonuca ulaamadan dalan bir konferans.
Cavit Bey: 14 Mays 1933 tarihinde itimatnmesini sunan Arnavutluk ortaelisi.
Cebeci: Ankarada ankaya ilesine bal bir semt.
Celal Bey: (Arat). TBMM V.dnem Yozgat milletvekili.

Celal Nuri (LER): (1881-1938) Atatrkn 14 Ocak 1923 tarihinde cepheyi teftie kaca bir srada
deme verdii leri gazetesi bayazar. Gelibolu (1920-1927) ve Tekirda (1927-1935) milletvekili. 1924 Anayasa
komisyonunda bakan.
Celalettin Arif Bey: (Erzurum 1875-Paris 1930). Galatasaray Sultansi, Paris niversitesi Hukuk Fakltesini
bitirdi. Son Osmanl Mebuslar Meclisine Erzurum mebusu seildi (12 Ocak 1920). Meclis bakanlna getirildi.
stanbulun igali zerine Ankaraya gelerek TBMMye katld. Birinci ve kinci cra Vekilleri Heyetinde Adliye
Vekili (3 Mays 1920-31 Ocak 1921). Fevzi Paa bakanlndaki nc cra Vekilleri Heyetinde yine Adliye
Vekili (12 Temmuz-16 Austos 1922) olarak grev yapt. Daha sonra TBMM Hkmetinin Roma
bykeliliine atand. Elilik grevi sona erince Trkiyeye dnmedi, Parise yerleerek orada ld (1930).
Cemal Bey (1862-?): stanbul hkmetinin Konya valisi.Yzelliliklerden.
Cemal Paa: (Ahmet, 1870-1922). kinci Merutiyet dneminin nderinden biri. Bahriye Nazr. Birinci
Dnya Savanda Kanal (Msr) Cephesi Komutan. Tifliste Ermeni komitecileri tarafndan ldrld.
Cemalettin elebi Efendi: (1862-1932). Hacbekta eyhi. TBMM I.dnem yesi, ilk bakan vekillerinden.
Cemil Bey (UYBADIN): (1880-1957). Asker. TBMM Ktahya milletvekili. Dahiliye Vekili.
Cenevizliler: talyada bir liman kenti olan Cenovada kurulmu bir devlet. 1284ten itibaren Ege adalar ve
Karadenize kadar yaylmtr. Hal seferleri srasnda daha zenginletiyse de dou ticaretinde rakibi olan
Venedike yenilince (1378-1380) gerilemeye balamtr. 1387den sonra Osmanllarla bir ticaret anlamas
yaptysa da, stanbulun fethinden sonra Ege Denizindeki ve Karadenizdeki smrgeleri, Osmanllar tarafndan
fethedilmitir.
Cengiz Han: Mool mparatorluunun kurucusu (1155-1227). Asl ad Timuindir.
Cenova Konferans: Trkiye dndaki btn Avrupa lkelerinin davet edildii ve esas olarak, Almanya
tarafndan Fransa arazisine dorudan bir taarruz meydana gelirse, ngilterenin deniz ve kara kuvvetleriyle
Fransaya yardm edeceinin akland. Bir garanti anlamasyla sonulanan konferans (Nisan-Mays 1922).
Cerablus: 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinin imzaland gn, gney snrlarmzn uzand Halep ile
Katma arasndan geip gidilen Urfann Birecik ilesinin bir buca.
Cevat Paa (OBANLI): 1870de stanbulda dodu. Mir akir Paann oludur. 13 Mart 1938de ld.
stanbul Erenky Sahra-i Cedit mezarlndaki naa 1988de Devlet Mezarlna nakledildi. 1891 ylnda Harp
Okulunu, 20 Mart 1894te Harp Akademisini bitirdi. Franszca ve Almanca biliyordu.
eitli grevlerden sonra 4 ubat 1913te 9.Tmen Komutan oldu. 10 Austos 1914te Akdeniz Boaz
Mstahkem Mevki Komutan, 9 Ekim 1915te 14.Kolordu Komutan, 18 Kasm 1916da 15. Kolordu Komutan
(Galiyada), 19 Austos 1917de tekrar 14.Kolordu Komutan, 8 Kasm 1917de 8.Ordu Komutan, 3 Kasm
1918de Karargh- Umumi Bakan, 19 Aralk 1918de Harbiye Nazr, 14 Mays 1919da Genelkurmay
Bakan, oldu. 16 Mart 1920de stanbulun igalinde, ngilizler tarafndan tutuklanarak Maltaya srld. 31
Ekim 1921de yurda dnd. 9 ubat 1922de Elcezire Cephesi Komutan oldu. 21 Ekim 1923te 3.Ordu Mfettii
ve ayn zamanda milletvekili oldu. 31 Ekim 1924te Ordu komutanl grevini brakarak milletvekilliine devam
etti. 25 Aralk 1924te milletvekilliinden istifa edince Yksek Asker ra yeliine atand. 7 Ocak 1925te
Musul Sorunu ve 28 Kasm 1925te Irak snr iin Milletler Cemiyetine giden heyette asker mavir oldu. 28
Nisan 1926da Generaller Asker Mahkemesine atand. 14 Eyll 1934te Yksek Asker ra yesi iken emekli
oldu.
Cevdet Bey: Ahmet, Albay. Diyarbakrda Onnc Kolordu Komutan Vekili.
Cevdet Paa (Ahmet): (Lofa 1822-stanbul 1895). lkrenimini Lofada yapt. 1839da medrese eitimi
iin stanbula gitti. Mustafa Reit Paa ve Fuat Paann maiyetinde bulundu. Tarih ve hukuk alannda eserler
verdi. Vakanvis unvann ald. Valilik ve Maarif, Adliye, Ticaret Nazrlklar yapt. Osmanl hukuk mevzuatn
tekil eden Mecellenin hazrlanmasnda katklarda bulundu. 26 Mays 1895te ld.
Ceyhan: Akdeniz blgesinde, Adanaya bal ile.

Ceza Mahkemeleri Usul Kanunu: Almanyadan alnarak 1929 ylnda yrrle konulan kanun.
Chicago Tribn: Atatrkn 10 Mays 1920 tarihinde milliyetiler ve d yardmlar konusunda bir deme
verdii gazete.
Clarence Stret: Austos 1921de Atatrkn mlkat yapt bir Amerikal gazeteci.
Claude Farrere: (1876-1957):Deniz subay idi. Balangta gzalc dounun bir paras olarak grd
Trkiyeyi, Balkan Sava ncesinden balayarak Batya kar savunmas, kendisine Trk dostu unvann
kazandrmtr.
Clemenceau: (George b. 1841-1929). Fransann 1917-1920 yllarndaki babakan.
Cumhurbakanl Kk: bkz.ankaya Kk.
Cumhuriyet: stanbulda yaymlanan gnlk siyas gazete. Bayazarln da stlenen Yunus Nadi
(Abalolu) tarafndan 7 Mays 1924te kurulmutur. Halen yayn hayatna devam etmektedir.
Cumhuriyet Halk Frkas: 9 Eyll 1923te Halk Frkas adyla kuruldu. Kurtulu Savan yrten Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, her trl particilik akmlarnn dnda bir dernek olarak kurulmu, mill
birlii bozaca endiesiyle particilikten kanlmt. Zaferin kazanlmasyla ARMHCnin grevi tamamland.
Daha sonra ARMHCnin bir siyasal partiye dntrlecei akland ve Mustafa Kemlin genel bakanlnda
Cumhuriyet Halk Partisi kuruldu.
Cumhuriyet Merkez Bankas: 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayl kanunla kurulan mill sermayeli banka.
Temel amac, lkenin kalknmasn desteklemekti.
al Da: Afyonkarahisar-Uak snrnda, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
al ky: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
anakkale: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak.
anakkale Boaz: Marmara Denizini Egeye ve Akdenize balayan boaz.
angal Ky: Bat Anadolu blgesinde Sinopun gneybatsnda ayn ad tayan da civarnda bir ky.
ankaya: Anadolu blgesinde, Ankaraya bal cumhurbakanl kknn bulunduu ile.
ankaya Kk: Trkiye Cumhurbakanl konutu. Adn, Ankarada ankaya semtinden almaktadr. 1921
ylndan itibaren Atatrk burada ikamet etmeye balamtr. 1921den 1932ye kadar eitli tadiltlarla kullanlan
ilk kk terk edilerek yeniden yaplan ikinci kke geilmitir. Birok tarih olaylara tanklk eden kk, bugn de
Cumhurbakanl konutu olarak kullanlmaktadr.
ankr: Kurtulu Sava srasnda Kastamonuya bal sancak. Eski ad Kangr.
apanoullar: Yozgatl yan ailesi. Yozgat yresine 17.yzyldan nce yerlemilerdir. Daha sonraki
dnemlerde birok siyas olaylarda rol sahibi olmulardr. Mill mcadele dneminde Yozgat evresinde kan
ayaklanmalarda da yer almlardr.
ar : Bulgar ve Rus hkmdarlarnn tad unvan.
arlk Rusya: Rusya ve Rus mparatorluunda 1917ye kadar sren otokratik siyasal rejim.
atalca: stanbulun bir ilesi. Kurtulu Sava srasnda sancak. Balkan Savanda Bulgar ordusunun geldii
asker hat.
ayhisar: Afyonkarahisarn batsnda byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
ekoslavakya: Orta Avrupada bir devlet. Bugn ek Cumhuriyeti ve Slovakya olmak zere ikiye ayrlmtr.
eltik: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.

erkez: 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesinin imzaland gn tesbit edilen mill snrlar iinde bulunan
mslman unsurlardan biri.
erkez Ethem: (1885-1948). Kk Zabit (Astsubay) Mektebinde okudu. Kurtulu sava balarnda Kuvva-i
Seyyare adyla bilinen birliklerin komutan oldu. Bu kuvvetler ile birok ayaklanmalar bastrarak yararl olmu;
ancak dzenli ordu komutan smet (nn) Beye kar gelmi, ayaklanm, zerine gnderilen birliklerin
nnden kaarak 1921 ylnn ilk gnlerinde Yunan igal sahasna snmtr. Yzellilikler listesi uyarnca yurt
dna karlm, bir daha Trkiyeye dnmemitir.
eme: zmirin bir ilesi. Byk taarruz takip hareketi srasnda dman askerlerinden temizlenen bir mevki.
etine: Atatrkn 11 Ocak 1914 tarihin den itibaren Sofya Ataemiliteri iken ek grevle burann da
Ataemiliterliini stlenmitir.
ierin: (Georgiy Vasiliyevi, 1872-1936). Kurtulu Sava srasnda Sovyetler Birlii dileri bakan.
Atatrk, 26 Nisan 1920 tarihinde Sovyet hkmetine harp malzemesi yardm isteyen mektubunu yazmtr. Bu
mektuba 3 Haziran 1920 tarihinde ierin cevap vermitir. SSCBnin uluslar aras siyasette yer almasn
salamtr. 1930da grevinden ayrlmtr.
iftiler Yurdu: Atatrkn 18 Mart 1923 tarihinde Tarsusta iftilere hitap ettii yer.
in Denizi: Byk Okyanusta, Gney Asya kysyla Taivan, Filipinler ve Borneo adalar topluluu arasndaki
ky denizi.
in mparatorluu: inde 1644-1911 yllar arasnda hkm sren ynetim.
ocuk Esirgeme Kurumu: Korunmaya, bakma ve yardma muhta aile, ocuk, yal vb. kiilere gtrlen
hizmetlerle ilgili hedefleri tesbit etmek, bu hizmetleri dzenlemek iin kurulmu katma bteli kamu kurumu.
oruh Nehri: Dou Karadeniz blgesinin en nemli akarsuyu. Toplam uzunluu 442 km.dir. Bunun en byk
blm Trkiye topraklarndan, 24 km.lik blm Grcistan topraklarndan geip, Batumun gneyinde
Karadenize dklr.
orum: Kurtulu Sava srasnda Ankaraya bal bir sancak.
rksu: Grcistanda Batum yaknlarnda bir istasyon. Mtareke dneminde ngiliz askerleri tarafndan
igal edilmitir.
Daday: Kastamonunun ilesi. Atatrk bir yurt gezisinde 30 Austos 1925 tarihinde burada belediye binas
nnde toplanan halka hitaben bir konuma yapmtr.
Dadayllar: Atatrkn 30 Austos 1925 tarihinde Dadayda yapt konumada geen bir tabir.
Dahiliye Vekleti: Yurdun genel kolluk ve gvenliini, kamu dzenini, kii hak ve hrriyetlerini korumak,
snr ve karasularnn gvenliini salamak, kaakl nlemek, vatandalk ilerini yrtmek amacyla 1920
ylnda kurulmu bakanlk.
Daily Expres: Atatrkn Ocak 1921de sulh artlar hakknda grlerini aklad bir gazete.
Daily Mail: Atatrkn 26 Eyll 1922 tarihinde byk zaferin yaratt yeni vaziyet konusunda deme verdii
bir gazete.
Damat Ferit Paa: (1853-1923). Osmanl Devletinin son sadrazamlarndan. Sevres Anlamasn imzalayan
heyette delege. TBMMnin gizli oturumlarndan birinde idamna hkmedilmitir. 1922de yurt dna kam,
Nicede lmtr.
Demirci: Manisann bir ilesi. Kurtulu sava yllarnda srekli igal altnda kalmam ve zellikle Demirci
kaymakam brahim Efendinin rgtledii aknclarla Yunanllara kar baarl bir direni gsterilmitir.
Demirci Kaymakam Hilmi Bey: erkez Ethem ve kardelerinin isyan olaylar srasnda Demirci
kaymakam.

Demirci Mehmet Efe: (1885-1959). Babas gibi demircilik yaparken askere alnd. Birinci Dnya Sava
srasnda yaad hakszlk yznden askerden kaarak daa kt. Ege blgesinde ekyala balayarak adn
duyurdu. zmirin igali zerine Kuvva-i Milliyeye katld. Aydn Cephesi Umum Kuvva-i Milliye Kumandan
oldu (5 Ekim 1920). erkez Ethem olay srasnda zerine kuvvet gnderildi. Kararghn basan Refet Beyin
elinden kurtularak katysa da adamlar teslim oldu. Daha sonra Kuvva-i milliyeye yapt hizmetler gznnde
tutularak affedildi ve herhangi bir eylemde bulunmamas artyla kynde yaamasna izin verildi.
Demirci Olay: Demircinin dman igaline girmesi ve buna kar koyma faaliyetleri srasnda yaanan
olaylar. Bu olaylarn sonucunda dman kuvvetleri Demirci dna karlmtr.
Demiryollar Hatt Mfettilii: 19 Temmuz 1920 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile Anadolu
Demiryollarnn Nafia Vekletine balanmasndan sonra ihdas edilen, zellikle asker personelin yerine getirdii
bir grev.
Demokrasi: Egemenliin halktan kaynakland ynetim biimi, siyasal sistem. Bu ynetim biimine sahip
devlet.
Denizli: Kurtulu Sava srasnda Aydna bal sancak.
Dervi Bey (Ahmet): 1886 ylnda Selnikte dodu. Tevfik Beyin oludur. 17 Ocak 1932de ld.
Zincirlikuyu mezarlndaki naa, 1988 ylnda Devlet Mezarlna nakledilmitir. 14 Eyll 1203te girdii Harp
Okulundan 26 Eyll 1906da; Harp Akademisinden ise 26 Austos 1909da mezun oldu.
eitli grevlerden sonra 10 Austos 1921de 7.Tmen Komutan, 22 Ekim 1921de 11.Tmen Komutan, 30
Ocak 1922de Levazmat- Umumiye Dairesi Bakan, 16 Temmuz 1922de Asker Okullar Mfettii, 1 Austos
1922de tekrar 11.Tken Komutan oldu. 1 Austos 1922de Tmen Komutan yetkisiyle stanbul Merkez
Komutan, 2 Ekim 1923te Bursada zel Asker Mahkeme Bakan, 2 Ocak 1924te 1.Tmen Komutan, 9
Haziran 1925te 1.Kolordu Komutan oldu. 8 Eyll 1930da Mill Savunma Bakanl Mstear, 3 Ocak 1932de
Asker Yargtay yeliine atand ise de, hastal nedeniyle greve balayamadan ld.
Deveboynu: Erzurumun dousunda da. 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Ruslar, burada Trk kuvvetlerini
malup etmilerdir.
Devidemir: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Devlet Demiryollar letmesi: Trkiyede ilk mill demiryollar kuruluu, 24 Mays 1924de kartlan 506
sayl yasa ile gereklemitir. Demiryollar naat ve letme Umum Mdrl kurulmutur. Konu ile ilgili
dier mdrlkler birletirilerek 23 Mays 1927 tarih ve 1042 sayl yasa ile Devlet Demiryollar ve Limanlar
dare-i Umumiyesi kurulmutur. Daha sonra, 1 Ocak 1929 tarih ve 1483 sayl yasaya gre ad deitirilerek
Devlet Demiryollar ve Limanlar Umum Mdrl, 8 Nisan 1931 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile Devlet
Demiryollar Umum Mdrl olmutur.
Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: Byk Osmanl Devleti.
Devlet Konservatuar: Atatrkn direktifleri ile mzik ve sahne sanatlarnn gelimesi iin Mill Eitim
Bakanl, bir konservatuar kurmak zere 1934 ylnda, Berlinde renci mfettii olan Cevat Dursunolunu
grevlendirdi. Yaplan almalar sonunda konservatuar nce Musik Muallim Mektebi ierisinde ald (1936).
1940 ylnda mstakil ynetmelii hazrlanarak yrrle girdi.
Dileri Komiseri: SSCBnin ilk yllarnda dileri bakanl grevini yrten kii.
Dikilita: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Dikmen: Ankarann kuzeybat kesiminde ankaya ilesine bal bir semt.
Dikmen Tepesi: Temsil Heyetinin 27 Aralk 1919da Ankaraya varnda, Ankarallarn karlamaya
geldikleri yer.
Dimetoka: Yunanistann kuzeydousunda, Meri kysnda bir ehir.

Din ileri Bakanl: bkz.eriyye ve Evkaf Vekleti.

Dinar: Afyonkarahisarn bir ilesi.
Diyanet ileri Bakanl: slm dininin inan, ibadet ve ahlk ilkeleriyle ilgili ilerini yrtmek, din
konusunda toplumu aydnlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek amacyla kurulmu kamu kuruluu. Cumhuriyetin
iln ve halefeliin kaldrlmasndan sonra 3 Mart 1924 tarihinde kurulmutur.
Dirizor: Deyrizor. Suriyede bir ehir.
Divan- Harb: Askerler tarafndan yaplan crmlerin muhakemesine bakan asker mahkemeye verilen ad.
Diyarbakr: Gneydou Anadolu blgesinin en nemli ehri.
Dou Anadolu Blgesi: Dou snrlarmzdan batya, Kk Asya yarmadasnn ksta hizasna kadar
uzanan, kabaca gen biiminde blge. Trkiyenin yedi coraf blgesinden biri.
Dou Roma mparatorluu: bkz.Bizans
Doktor Nazm Bey: (Resmer 1868-1921). TBMM I.dnem Tokat yesi. Halk tirakiyyun (Komnist) Frkas
kurucusu. Dahiliye Vekili seilmise de Mustafa Kemlin basksyla istifa etmi. 1921de milletvekillii
drlmtr.
Dokuma Sanayi: Pamuk iplii, pamuklu dokuma, yn iplii, ynl dokuma, yapay ve sentetik ipek iplii ve
dokuma, doal ve yapay ipek iplii ve dokuma, rme mamulleri, hazr giyim eyas gibi alt retim kollarndan
oluan sanayi dal.
Dolmabahe Saray:stanbulda saray. Atatrk, 1 Temmuz 1927de stanbul halk temsilcileri ile; 7 Temmuz
1927de stanbul retmenler Birlii heyetine hitaben burada birer konuma yapmtr. Atatrk, 10 Kasm 1938
tarihinde bu sarayda hayata veda etmitir.
Der: Afyonkarahisarda byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Drt Halife: slm tarihinde Hz.Muhammedin lmnden sonra halife seilen Ebubekir ve onu takip eden
mer, Osman, Alinin halifeliklerini kapsayan dnem (632-661).
Dumlupnar: Ktahyann Aslanta ilesinde bir ky. Byk taarruz srasnda Atatrkn meydan muharebesi
ynettii mevki.
Dumlupnar Meydan Sava: bkz.Bakomutanlk Meydan Sava.
Durak Bey: TBMM I.dnem Erzurum milletvekili.
Dlkbaba Tepesi: Gaziantepin kuzeyinde Beylerbeyi istikametinde Antepe bakan bir tepe.
Dzce: Bolunun bir ilesi.
Dzce Olay: 13 Nisan 1920de stanbul hkmetinin krklemesi ile Bolu, Hendek ve Adapazarnda patlak
veren olaylar. Mill kuvvetler 3 aylk bir abadan sonra bu olaylar bastrmtr. kinci defa 8 Austos 1920de
balayan Dzce isyan ise 23 Eyllde sona ermitir.
Ebu Musa-El-Eari: Sahabe, komutan (614-662). Yemenden gelerek Hz. Peygamberin Uhut savana
katld. Hz. mer zamannda Basra ve Kfeye vali tayin edildi. Hz. Ali ile Muaviye arasndaki Sffn savanda
hakemlik yapt.
Ebubekir: Hz. Muhammedden sonra gelen drt halifeden birincisi.
Edirne: Marmara blgesi Trakya blmnn bat kesiminde, kuzeyde Bulgaristan, batda Yunanistanla
komu il.
Elaz: Kurtulu Sava srasnda Harput ilinin merkezi. Asl ad Mamuretilziz. O sradaki isim Elaziz.

Elcezire Cephesi: : Anadoludaki asker birliklerin, en yararl bir ekilde kullanlmalarn salamak zere
Mdafaa-i Milliye Vekleti ile Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine bal olarak Nihat (ANILMI) Paann
komutan olarak atand 27 Haziran 1920 tarihinde kurulan cephe.
Elhamra Saray: spanyada, Granada kentinde, 13.yzylda Emevlerden Ahmeroullarnn yaptrd nl
saray.
Elviye-i Selase: Eski Kars, Ardahan, Artvin livalar hakknda kullanlan bir tabir.
Emeviler: Drt halife devrinden sonra ilk islm imparatorluunu kuran arap hanedan (661-750).
Emin Bey: (Geveciolu, 1889-1934). Osmanl Meclisi, TBMM I., IV. Dnemler Samsun yesi. 1922 yl
sonlarnda Mustafa Kemli milletvekili setirtmemek amacyla, seim yasasnda deiiklik nerisi veren
milletvekillerinden biri.
Emir Paa: (Maran, 1860-1940). TBMM I.dnem Sivas milletvekili.
Emlak ve Eytam Bankas: 1926 ylnda, lkenin yapm ilerine yardmc olmak , Eytam (yetimler)
Sandnda toplanan yetimlere ait birikimlerin korunmasn salamak amacyla kurulmu banka.
Emperyalist: Bir devletin, baka bir devlet ya da devletler topluluu zerindeki iktisad, asker, kltrel vb.
egemenlii demek olan emperyalizmden yana olanlar iin kullanlan bir tabir.
Endls: spanyann gneyindeki bir blge. Emev krmndan kurtulan Abdullahn burada kurduu devlet.
Enise Hanm: 30 Haziran 1933 tarihinde Hukuk Fakltesinde Atatrkn huzurunda imtihan edilen renci.
Entransigeant: Atatrkn 11 Ocak 1922 tarihinde deme verdii bir Fransz gazetesi.
Enver Aka: (1901-1968) Trk asker ve siyaset adam. Kuleli Asker Lisesindeyken Kurtulu Savana
katlmak zere Anadoluya geti (1920). Zabit Namzetleri Talimghn birincilikle bitirdi, Svari subay oldu.
nn ve Sakarya savalaryla Byk Taarruza katld. Daha sonra Korgeneral rtbesine kadar ykseldi. Siyas
hayatnda da Cumhuriyet Senatosu Bakanl yapt.
Enver Paa: Trk asker ve devlet adam (1881-1922). Manastr Asker Rtiyesi (1894), stanbul
Soukeme Asker dadisini (1897), Harp Okulunu (1899) ve Harp Akademisini (1902) bitirdi. eitli asker
grevleri yrtrken ttihat ve Terakk Cemiyetine katld. kinci Merutiyetin ilnndan sonra, Makedonya
Genel Mfettii oldu. Trablusgarp ve Balkan savalarna katld. ttihat ve Terakki Cemiyetinin genel sekreteri
oldu (1913). Rtbesi generallie ykseltilerek 1914te Harbiye Nazrlna getirildi. Sultan Reatn yeeni
Naciye Sultan ile evlenerek saraya damat oldu (5 Mart 1914). Harbiye Nazr olarak ordunun genletirilmesi
iini baard. Birok Alman subay Trk ordusunda danman olarak grevlendirdi. Almanyayla ibirlii
dorultusunda, Rusyaya kar gizli bir Trk-Alman ittifaknn imzalanmasnda barol oynad (2 Austos 1914).
Birinci Dnya Savanda Harbiye Nazr olarak komutasn stlendii 3. Ordunun dou cephesinde Rus
kuvvetlerine kar giritii Sarkam k harekt (Ocak 1915) bozgunla bitince komutay devredip stanbula
dnd. 1918 sonbaharnda asker durum kurtarlamaz boyutlara ulat. Sadrazam Talt Paa, grevinden ayrld.
Bata Enver, Ceml ve Talt Paalar, bir Alman denizaltsna binerek (2 Kasm 1918), nce Odesaya, oradan da
Berline katlar. Enver Paa, 1920 ylnda Moskovayageti. Sovyet yneticilerin desteinde slm htill
Cemiyetleri ttihadn kurduunu aklad. Burada umduu destei bulamaynca tekrar Berline dnd (Ekim
1920). Anadoluya gelip mill mcadeleye katlmak eklindeki srarl istekleri, Mustafa Keml tarafndan
reddedildi. Anadoluya bir kurtarc gibi girme midi boa knca, Orta Asya mslmanlarn smrgeci
ngilizlere kar birletirme ve Turan devleti kurma niyetiyle Buharaya gitti( Ekim 1921). Burada katld
savalardan birinde, svari hcumu srasnda vurularak ld (4 Temmuz 1922).
Epoka : 30 Aralk 1919 tarihinde kendisine yazl olarak sorduu baz sorulara Atatrk tarafndan yazl cevap
verilen Yunan gazetesi.
Erbaa: Orta Karadeniz blgesinde Tokata bal bir ile.

Ereli: Anadolu blgesinde Konyaya bal bir ile.

Erivan: Ermenistann bakenti.
Erkan- Harbiye Umumiye Nazr: Bakanlar Kuruluunun nerisiyle, kuvvet komutanl yapm orgeneral
ya da oramiraller arasndan babakan tarafndan atanan genelkurmay bakan, grev ve yetkilerinden dolay
babakana kar sorumludur.
Erkmen Tepesi: Afyonkarahisarn batsnda Kaleciksivrisinin kuzeyinde 1310 rakml bir tepe. Byk
taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Ermeni: Osmanl Devletinin gayrmslim tebasndan biri.
Ermeni Cumhuriyeti: Trkiyenin dousunda, Kafkasyann gneyinde, Trkiye, Grcistan, Azerbaycan ve
ran arasnda yer alan devlet.
Ermeni Kilisesi: Aziz Gregoiren nclnde hristiyanl benimseyen ve sadece ilk kmenik konsili
kabul eden Ermenilerin Katolik ve Ortodokslardan farkl olan mezheplerine verilen ad.
Ermeni Meselesi: Ermeni milletinin gerek karlarndan ziyade dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna
gre halledilmek istenen bir mesele.
Ermeni Patrikhaneleri: ki tane Ermeni Patrikhanesi vardr. Bunlardan biri, stanbul Kumkap Gregoryen
Ermeni Patrikhanesi, dieri Kuds Gregoryen Ermeni Patrikhanesidir. stanbuldaki patrikhane, Fatih Sultan
Mehmedin emri ve izni ile kurulmu, Kudsteki patrikhane ise, Osmanl ynetimini Yavuz Sultan Selimin
Msr Seferi srasnda tanm ve onun izni ile varln srdrebilmitir.
Ermenistan: Kafkaslarda bir devlet. Mondros Mtarekesinden sonra dou illerimizde bu adla bir Ermeni
devleti kurma dncesi olmutur.
Ermenistan Ermenileri: Yurt dna (Avrupa ve Amerika) gitmemi, anayurtlarnda kalm Ermeniler.
Erturul Blgesi: Bilecik merkez olmak zere II.Abdlhamit tarafndan, 1892de kurulan sancak. Osmanl
Devletinin temelinin atld St, negl, Yeniehir gibi ilelerin katlmasyla meydana getirilmitir.
Erzincan: Kurtulu Sava srasnda Erzuruma bal bir sancak.
Erzurum: Dou Anadolu blgesinde il. Mill mcadele srasnda en nemli kongrelerden Erzurum kongresi
burada toplanmtr.
Erzurum Kongresi: Vilyt- arkyye Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin 23 Temmuz-8 Austos 1919 tarihleri
arasnda Erzurumda toplad kongre. Bu kongreye Mustafa Keml ve Rauf Bey de katlmlar, Mustafa Keml
Kongre bakan seilmitir.
Eskiehir: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak. Atatrk, 15 Ocak 1923 tarihinde ordu birliklerini tefti
etmek, halkla temasta bulunmak ve kuraca parti hakknda aydnlatmak amacyla burada bir konuma yapmtr.
Eyb Sultan: Hz.Muhammedin bayraktar, sahabe. (?-stanbul 672). lk mslmanlar arasnda yer ald.
Hz.Muhammed, Medineye g ettiinde, onun evine misafir oldu. Hz.Muhammedin btn savalarna bayraktar
olarak katld. stanbul kuatmasnda arprken, dizanteriye tutularak ld. Mezar, stanbulun fethi srasnda
Akemsettin tarafndan bulunup, hatrasna Fatih Sultan Mehmet tarafndan Eyp Camii ve Eyp Trbesi
yaptrld.
Fahrettin Paa (ALTAY): 1880 ylnda kodrada dodu. smail Beyin oludur. 26 Ekim 1974te
stanbulda lmtr. Aiyan mezarlndaki naa, 1988de Devlet Mezarlna nakledilmitir. 14 Mart 1897de
girdii Harp Okulundan 17 Ocak 1900de, Harp Akademisinden de 6 Aralk 1902de mezun olmutur. Franszca
ve Almanca biliyordu.
eitli grevlerden sonra 25 ubat 1917de 6.Tmen Komutan oldu. 22 Nisan 1917de Vehip Paann
maiyetinde Almanyaya gitti. 3 Haziran 1917de 26.Tmen Komutan, 1 Mart 1918de 15.Kolordu Komutan
Vekili, 10 Nisan 1918de tekrar 26.Tmen Komutan, 7 Mays 1918de 12.Kolordu Komutan, 12 Nisan 1919da

3.Kolordu Komutan, 13 Ekim 1919da 12.Kolordu Komutan, Temmuz 1921de kolordu yetkisiyle 5.Svari
Grup Komutan, 13 Eyll 1921de 5.Svari Kolordusu Komutan ve bir ara 1.Ordu Komutan Vekili, 15 Mart
1923de Konyada 5. Kolordu Komutan, 31 Ekim 1924te 2.Ordu Mfettii, 22 Kasm 1933te 1.Ordu
Komutan, 17 Aralk 1943te Yksek Asker ra yelii yapt.14 Temmuz 1945te Yksek Asker ra yesi
iken ya haddinden emekli oldu.
1920de o zamanki duruma gre hem komutan, hem de I.dnem Mersin milletvekili iken, 1923te II.dnem
zmir milletvekillii, 1946da VIII.dnem Burdur milletvekillii yapt.
Falih Rfk Atay: (1894-1971). Rehber-i Tahsil Rdiyesinde, Mercan dadsinde ve Darulfnun Edebiyet
Fakltesinde okudu. Yaz hayatna iir ve kk nesirler yazarak balad. stanbuldaki eitli gazetelerde
yazdktan sonra birinci dnya savana yedeksubay olarak katld. Mtareke dneminde birka arkadayla
birlikte Akam gazetesini kurdu (1918). Burada yazd yazlarla kurtulu sava aleyhinde bulunanlara kar
mcadele etti. dam talebiyle tutukland ve divan- harbe verildi ise de nn zaferinden sonra kurtuldu.
Kurtulutan sonra TBMMde Bolu milletvekillii yapt (1922). Siyas makale ve fkralarnn dnda Trkenin
her trl dnceyi anlatmaya elverili zengin bir dil haline gelmesi iin almalar yapt. Trkiyenin
batllamas ve Atatrk inklplarnn yaylma ve korunmas konularnda da almalar yapt ki bu konudaki en
bilinen eseri, ankaya isimli eserdir.
Falkenhayn (Eric Von): (1861-1922) Alman generali Birinci Dnya Sava srasnda Yldrm Ordularnn
bana getirilmitir.
Farabi: (870-950): Byk bir Trk dnr. Yunan felsefesinden esinlenerek islm felsefesini gerek
anlamda kuran Farabnin mantk ve felsefenin eitli trlerinde pek ok eseri vardr.
Felemenk: Hollanda-Belika blgesinin tarih ad.
Ferit Celal: 15 Mart 1923 tarihinde Adana Trk Ocanda Atatrke hitaben genler adna konuma yapan
ahs.
Fethi Bey: Atatrk, Harp Akademisinde iken kendisini Asker Okullar Komutan smail Paaya jurnal eden
subay. smail Paann hafiyesi.
Fevzi Paa (AKMAK): 1876da Anadolu Kavanda domutur. akmakoullarndan Topu Albay Ali
Srrnn oludur. 10 Nisan 1950de lmtr. stanbul Eypsultan mezarlnda gmldr.
29 Nisan 1893te Harp Okuluna girmi, 28 Ocak 1896da mezun olmutur. 25 Aralk 1898de Harp
Akademisinden mezun olmutur. Franszca, ngilizce, Almanca, Rusa, Farsa, Arapa, Arnavuta ve Srpa
biliyordu.
25 Aralk 1898de Harp Akademisini bitirince, Genelkurmay Dairesi 4.ubeye, 11 Nisan 1899da 3.Ordu 18.
Tmen Kurmaylna (Metrovia), 29 Aralk 1908de Talca Mutasarrf ve Komutanl grevlerinin de
eklenmesiyle 35.Tugay Komutanlna atand. 19 Ocak 1910da rtbesi tugay komutanlna yeterli olmad iin
aa alnd. 27 Nisan 1910da Mrettep Kosova Kolordusu Kararghnda grevlendirildi. 27 Temmuz 1910da
Mrettep Kosova Kolordusu Kurmay Bakanlna, 15 Ocak 1911de Genelkurmay Dairesi 5.ube Mdrlne
atand. 18 Nisan 1911de Mrettep kodra Kolordusu Kurmay Bakan oldu. 2 Ekim 1911de, kodrada
bulunurken, Bat Rumeliyi talyaya kar savunmak zere tekil edilmi olan Garp Ordusu Komutanl Kurmay
Bakanlna ve 6 Ekim 1911de pek Sanca Mutasarrflna atand. 19 Ekim 1911de stanbula dnerek
Genelkurmaydaki grevine devam etti. 11 ubat 1912de Arnavutluk ve Rumeli vilyetindeki slahat
kararlarnn uygulanmasyla grevli komisyonda yer ald. 3 Temmuz 1912de 21. Tmen Komutan vekillii (
Yakova), 6 Austos 1912de Kosova Kuvva-i Umumiyesi Komutanl kurmay bakanlna, 29 Eyll 1912de
Vardar Ordusu Komutanl 1.ube Mdrlne ,2 Austos 1913te Ankara Redif Tmeni Komutanlna, 6
Kasm 1913te 2.Tmen Komutanlna, 22 Aralk 1914te 5.Kolordu Komutanlna atand. 6 Aralk 1915te,
Anafartalar Grubu Komutan Vekili olarak grevlendirildi. Nisan 1916da Dou Cephesinde 3.Mntka
Komutanlna, 7 Eyll 1916da 2.Kafkas Ordu Komutanlna (Diyarbakrda), 9 Ekim 1917de 7.Ordu
Komutanlna atand . 24 Aralk 1918de Genelkurmay Bakan oldu. 14 Mays 1919da 1.Ordu Ktaat
Mfettiliine atand. 3 Kasm 1919da Bakanlar Kurulu kararyla Anadoludaki subaylarn durumunu tahkik iin

gnderilecek heyette grevlendirildi. 31 Aralk 1919da Asker ra yeliine atand. 3 ubat 1920de Harbiye
Nazr oldu .8 Nisan 1920de kabinenin ekilmesiyle nazrlk grevi sona erdi. Bundan sonra mill orduda grev
almak zere Anadoluya geip Ankaraya geldi. 3 Mays 1920de Kozan milletvekili sfatyla Mill Savunma
Bakan seildi. 9 Kasm 1920de ek olarak Genelkurmay Vekilliine atand. 24 Ocak 1921de nceki grevlerinin
yansra Heyet-i Vekile Bakan oldu. 5 Austos 1921de Mill Savunma Bakanl grevinden ekilip, asaleten
Genelkurmay Vekili oldu. 12 Temmuz 1922de Heyet-i Vekile Bakanl grevinden istifa ederek Genelkurmay
Vekili olarak kald. 3 Mart 1924te Genelkurmay Bakanlna atand. 31 Ekim 1924te milletvekilliinden istifa
etti. 12 Ocak 1944te ya haddinden emekliye ayrld.
1946-1947de stanbul milletvekili (bamsz), 1948de Millet Partisi kurucularndan ve eref bakan oldu.
Frat Nehri: Trkiyenin ve Suriyenin dou blmlerinden doup, Irak geerek, Basra krfezinde denize
dklen 2780 km. uzunluunda nehir.
Figaro: 13 Ekim 1922 tarihinde Atatrkn byk zaferin yaratt vaziyet konulu bir demecinin yaymland
gazete.
Filibeli Halil Efendi (Halil Fevzi Efendi): Osmanl alimi. Mecelle Cemiyeti yesi. Filibede dodu. Babas
ayakl ktphane diye mehur Mustafa Efendidir. Ahmet Halil Fevzi, tahsilini Filibede tamamladktan sonra
(1824), uzun sre ders vekletinde bulunduu iin Filibeli Ders Vekili Hoca Efendi veya Filibeli Hoca Efendi
olarak hret bulmutur. stanbulda birok medresede hocalk; Kayseri, am ve Medinede kadlk yaptktan ve
dier grevlerden sonra hac vazifesini yerine getirmek zere Hicaza giden Halil Fevzi Efendi, 23 Mays 1884te
Taifte vefat etmitir. Geride birok eser brakmtr.
Fouchet Napolyonun polis nazr.
Franklin Boullion: (Henri, 1870-1939). Fransz diplomat. Ankara Anlamas iin yaplan grmelerde
Fransz temsilcisi olarak grev almtr.
Fransa htilali: (1789-1799). Fransada Ancien Regimee son veren ihtillci hareketlerin tamamna verilen
ad.
Frenginin Bulamasn nleme Kanunu: TBMMnin birinci yasama yl ierisinde halkn saln koruma
amacyla kartlm kanun.
Frunze: bkz. General Frunze
Fuat Bey: (1883-1921). TBMM I.dnem orum milletvekili.
Fuat Paa: bkz.Ali Fuat Cebesoy.
Galata: stanbulun Avrupa yakasnda bugnki Karaky, Tepeba, Kuledibi ve Tophaneyi kapsayan ve batda
Kasmpaaya kadar uzanan kesim.
Galiya: Dou Avrupada blge. Bugn Polonya ile Ukrayna arasnda paylalmtr.
Garb Trakya: Trakyann Yunanistanda kalan Trklerin yaad blgesi.
Gazi: Savata gsterdikleri yararlklar nedeniyle baz komutan ve kentlere devlet tarafndan verilen unvan.
Gazi Mustafa Keml, Gaziantep gibi.
Gaziantep: Ayntab, Gaziayntab. l merkezi. 1918 sonunda ngilizlerin, 1919 sonunda Franszlarn igaline
girdi. 1921 ubatnda, byk bir mcadele sonunda teslim oldu. TBMM 8 ubat 1921 gn kenteGazi
unvann verdi. 21 Ekim 1921 Ankara Anlamas ile dman igalinden kurtuldu.
Gebze: Kocaelinin bir ilesi.
Gediz:Ktahyann ilelerinden, bu yrede bir akarsu ad. Byk taarruz ve Gediz muharebelerinde asker
harekta sahne olmu bir mevki.

Gelibolu: anakkalenin bir ilesi ve zerinde bulunduu yarmadann ad. anakkale savanda kara
muharebelerinin yapld yer. Kurtulu Sava srasnda Edirneye bal sancak.
Gemlik: Bursann ilesi. Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Gence: Azerbaycanda bir ehir.
Genlik Yurdu: Atatrkn 18 Mart 1923 tarihinde Tarsusta genlere hitaben bir konuma yapt yer.
Genel Hfzshha Kanunu: 1930 ylnda yaymlanan 1593 sayl kanun. Bu kanunla koruyucu salk
hizmetleri dzenlenmitir.
Genelkurmay: Silhl Kuvvetlerin stratejik, teknik, lojistik, taktik vb. her trl etkinlik ve hizmetlerinin
yrtlmesiyle grevli en byk asker karargha verilen ad.
General Frunse: 20 Aralk 1921 tarihinde itimat mektubunu veren Ukraynann Ankara bykelisi. Ukrayna
Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti ile TBMM arasnda imzalanan 2 Ocak 1922 tarihli anlamay da lkesi adna
imzalamtr.
General Goruand: 1867de Pariste dodu. Sudan (1898) ve Fasta (1912) savalara katld. 1915te
Franszlarn dou kuvvetleri komutan idi. Sonra Avrupa bat cephesinde 4.Kolordu komutanl yapt. Antep
Muharebesi srasnda Suriye Komutan idi. 1946da ld.
General Harbord: (James G. 1866-1947). Amerikann Ermeni sorununu aratrmak iin Anadoluya
gnderdii heyetin bakan. almalarnn sonunda Ermeni iddialarnn yersiz olduunu aklamtr.
General Mougain: Atatrkn Fransa gezisi srasnda bir grme yapt Fransz general.
General Pelle: (Maurice, Cesare Joseph, 1863-1924). Fransz generali. Mtareke dneminde stanbulda
Fransa yksek komiseri olarak grev yapmtr.
Gerede: Bolunun bir ilesi.
Gerede Olay: 13 Nisan 1920de stanbul hkmetinin krklemesi ile Bolu, Hendek ve Adapazarnda patlak
veren olaylar. Mill kuvvetler 3 aylk bir abadan sonra bu olaylar bastrmtr.
Geyve: Sakaryann ilelerinden. O zamanlar zmite bal idi.
Giresun: Kurtulu Sava srasnda bir sancak. Atatrk, 19 Eyll 1924 tarihinde burada halka hitaben bir
konuma yapmtr.
Girit: Ege denizinin gney snrn belirleyen Yunan adas.
Glayds Baker: Atatrkn 21 Haziran 1935 tarihinde bir deme verdii gazeteci.
Goethe: (Johann Wolfrang (1749-1832). Alman yazar. 1771de hukuk doktoru oldu. En bilinen eseri Faust
adl trajedidir.
Grdes: Ege blgesinde Manisaya bal ile.
Gztepeliler: Atatrkn 11 Ekim 1925 tarihinde zmirde halka hitap ettii bir konumaya zel vapur tutarak
gelen Gztepe sakinleri. Onlara da zel olarak hitap etmitir.
Greys Elison: Atatrkn 22 Aralk 1922 tarihinde ngiltere ile ilikiler ve Bar Konferans hakknda bir
deme verdii Morning Post gazetesi muhabiri.
Gulam Ceylani Han: 24 ubat 1926 tarihinde itimatnmesini sunan Afganistan ortaelisi. 25 Eyll 1928
tarihinde de bykeli olmutur.
Gustave Adolph: Trkiyeyi ziyaret eden ve 3 Ekim 1934 tarihinde ankaya kknde erefine bir ziyafet
verilen sve veliaht prensi.
Gmr: Ermenistanda bir ehir. 3 Aralk 1920 tarihinde TBMM Hkmeti ile Ermenistan arasndaki ilk
anlama burada imzalanmtr.

Gmrk Tarifeleri Kanunu: lkenin endstrilemesi iin Tevik-i Sanayi Kanunu ile birlikte yrtlen
kanun.
Gndzbey: Bilecik ili St ilesine bal, Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir
ky.
Grcistan: Kafkasyada, Karadenizin dousunda, bakenti Tiflis olan devlet.
Grc: Grcistan halkndan veya bu halkn soyundan olan kimse, Grcistanl.
Hac Ahmet Efendi: TBMM I.dnem Mu milletvekili.
Hac Hayati Efendi: TBMM I.dnem Urfa milletvekili.
Hac kr Bey: (Aydnda, 1883-1935). Binba. 57.Tmen alay komutanlarndan. TBMM I.dnem
Diyarbakr yesi.
Hacbayram Mahallesi: Atatrkn Ankara hemehrisi sfatyla 10 Ocak 1923 tarihinde muhtarlk
seimlerinde oy kulland mahalle.
Hacim Muhittin Bey: (arkl, 1881-1965). Kurtulu Savanda, 1919da Balkesir ve Alaehir kongrelerinin
bakan. Bursann igali srasnda vali idi. Osmanl Meclisi, TBMM I-VIII. Dnemler Balkesir ve Giresun
yesi.
Hafz Bekir Efendi: Atatrkn 23 Mart 1923 tarihinde Afyonkarahisar Belediye Meclisi yelerine hitaben
yapt konumadan nce sz alarak bir konuma yapan belediye meclisi yesi.
Hakimiyet-i Milliye: Atatrkn 6 Aralk 1922 tarihinde Halk Partisi kurma kararnn akland
gazetelerden biri.
Hakkari: Ayn ad tayan ilin merkezi. Byk Zap nehrinin kuzeyinde kurulmu olan Hakkri, Osmanl
dneminde Van vilyetine bal bir sancak merkezi idi ve lemerik adn tayordu.
Hakk Baha: Atatrkn Selnikte Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini aarken kendisine yardmc olan
arkadalarndan biri.
Hakk Behi Bey (BAY): (1886-1943).Mlkiyi Mektebini bitirdi. eitli idar grevlerden sonra, Sivas
kongresinde Denizli delegesi olarak bulundu. Temsil Heyeti yeliine seildi. lk TBMMye katld. Maliye ve
ileri Bakanl yapt. Yeilordu kurucular arasnda yer ald. TBMM tarafndan komnizmi yerinde grp
incelemek zere Ali Fuat Paa ile Moskovaya gnderilen heyette yer ald. Bu srada Mustafa Kemlin emriyle
kurulan Trkiye Komnist Frkasnn genel sekreterliini yrtrken hastalanarak siyasetten ekildi.
Hakk Bey: TBMM I. dnem Van milletvekili.
Halep: Suriyede, Kuveyt kysnda bir kent. Eskiden Mezopotamya ile Akdeniz arasndaki kervan yollarnn
kavak noktas zerinde olan Halep, gnmzde hem ilek bir karayolu ve demiryolu merkezi, hem de kuzey
Suriyenin ticaret merkezidir.
Halil Bey: Atatrkn Sofya Ataemiliteri olduu srada Dileri Bakanl mstear yardmcs olan kii.
Halit Paa: (1881-1925).1903te Harp Okulundan mezun oldu. Mondros Mtarekesinden sonra 9.Kafkas
Tmen Komutan oldu. Karsn alnmasnda nemli rol oynad (1919). Dou cephesinden Bat cephesine aktarld
(1921) ve Kolordu Komutan yetkisiyle Kocaeli Grup Komutan oldu (Eyll 1921). Rtbesi generallie
ykseltildi (1922). Byk taarruzdan sonra grubunun lv zerine Bat Cephesi Komutanl emrine verildi.
TBMM II.dnem Ardahan milletvekili seildi (1923-1925). Mecliste bir tartma sonucunda silhna davrannca
Ali etinkaya tarafndan tabanca ile vuruldu ve bir gn sonra ld. Ailesi, sonradan Karsalan soyadn almtr.
Halk Bankas Sandklar: Kk esnafa ve kk sanayicilere muhta olduklar kredileri temin etmek zere
kurulmu sandklardr.

Halkal Ziraat Mektebi: stanbulun Bakrky ilesine bal semt. Halkal Zira retim letmesi ve Tarm
Meslek Lisesi.
Halk tirakiyyun Frkas: Gizli Komnist Partisi. 1920 Hazirannda Ankarada kurulmu bir partidir.
Sosyalizmi yaymak ve yerletirmek iin nc Enternasyonale bal olarak kurulmutur. Kurucular arasnda
Arif Oru, emekli binba Salih Zeki ve erif Manatof bulunmaktadr. Parti stanbul ve Ankara hkmetlerine
kar faaliyet gsteren siyas bir organ olarak Ruslara, Trkiyede Bolevik bir ihtill olabilecei midini vermek
iin ayaklanmalar karm, blclk yapmtr.
Halkevi: Trk kltr ve sanat hayatna katklarda bulunmak, aratrmalar yapmak, genleri bir at altnda
toplamak amacyla 19 ubat 1932 tarihinden itibaren merkezi Ankara olmak ve gerektiinde kylere kadar
uzanarak kapsamak zere kurulan tekiltn grev yapt yer.
Hamdi Namk Bey : TBMM I.dnem zmit milletvekili.
Hamdullah Suphi Bey : (Tanrver, 1886-1966). TBMM I-III, VII-X. Dnemler Antalya, stanbul, el yesi.
Maarif Vekili, Trkocann kurucularndan, air, yazar, bykeli kimlikleri ile de tannmtr.
Hamidiye: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Hamidiye Komutan: 1924 ylnda Atatrkn Karadeniz sahillerine seyahat ettii Hamidiye kruvazrnn
komutan.
Hamidiye Kruvazr: Atatrkn Karadeniz gezisi esnasnda seyahat ettii ve 19 Eyll 1924 tarihinde
personeline hitaben bir konuma yapt asker gemi.
Hamza Hayati Bey: TBMM I.dnem Mentee milletvekili.
Hamurky: Afyonkarahisarn Dzaa bucana bal, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan
bir ky.
Harbiye: Harp Okuluna eskiden verilen ad. Osmanl Devletinde askerlik ilerinin yrtld en yksek
makam.
Hareket Ordusu: 31 Mart Olay diye anlan ayaklanmay (13 Nisan 1909) bastrmak zere Selnikten
stanbula gelen, sivil asker gnlllerden oluan, kurmay bakanln Atatrkn yapt birliin ad.
Harezm: Bat Trkistanda Amuderya nehrinin aa rnda, Kzlkum ve Karakum lleri arasndaki tarih
blge. Gnmzde topraklar zbekistan ve Trkmenistan Cumhuriyetleri arasnda paylalmtr.
Hariciye Vekaleti: Bir lkenin teki devletlerle olan d ilikilerini yrtmekle grevli bakanlk. Trk
Dileri Bakanlnn balca grevi, hkmete belirlenecek ilkelere gre d politikay uygulamak ve Trkiye
Cumhuriyetinin yabanc devletler ve uluslar aras kurulularla ilikilerini yrtmektir. Bakanln merkez
kurulularnda eitli genel mdrlkler ve daire bakanlklar vardr. Yurtd kuruluu bykelilikler,
elilikler, uluslar aras rgtlerdeki srekli temsilcilikler, bakonsolosluklar, konsolosluklar ve zel
temsilciliklerden oluur.
Harp Okulu: Trk Silhl Kuvvetlerine subay yetitirmek amacyla kurulan asker yksek okullara verilen ad
(Kara Harp Okulu, Deniz Harp Okulu, Hava Harp Okulu).
Hasan Bey : TBMM I.dnem Van milletvekili.
Hasandede: Afyonun Dazkr ilesine bal, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir ky.
Hasan Tahsin Bey: TBMM I.dnem Mardin milletvekili.
Hasankale: Erzurumun Pasinler ilesinin merkezi.
Haim Bey: TBMM I.dnem orum milletvekili.
Haimiler: Hicaz, Irak ve rdnde egemen olan kral ailesi.

Havza: Orta Karadeniz blmnde Samsuna bal bir ile. Samsundan sonra buraya gelen Atatrk, 28
Mays 1919 tarihinde komutanlar, yneticiler ve resm kurumlar iin buradan bir genelge yaymlamtr.
Havza Hakknda Eser Yazan Fuat: Atatrkn 24 Eyll 1924 tarihinde Havzada yapt bir konuma
srasnda ismini syleyerek takdir ettii kii.
Haymana: Ankarann ilelerinden biri. Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Hendek: Marmara blgesinde Sakarya iline bal ile.
Hendek Olay: : 13 Nisan 1920de stanbul hkmetinin krklemesi ile Bolu, Hendek ve Adapazarnda
patlak veren olaylar. Mill kuvvetler 3 aylk bir abadan sonra bu olaylar bastrmtr.
Heyet-i Temsiliye: Sivas Kongresinden sonra, kongre genel kurulu adna karar alma yetkisine sahip 16
kiiden oluan heyet. Bakan Mustafa Kemldir. TBMM alncaya kadar grevini srdrmtr.
Heyet-i Vkela: Vekiller Heyeti, Bakanlar Kurulu. lk TBMMde bakanlar TBMM genel kurulunun tasvibi
ile seiliyor ve vekil sfatn alyorlar; TBMM genel kuruluna kar da sorumlu oluyorlard.
Hristiyan: Hz.saya iman eden vaftiz olmu kimse.
Hrvat: Gney Slavlar grubuna dahil bir milletin mensuplarnn ad.
Hrvatistan: Balkan yarmadasnn kuzeybatsnda yer alan 56538 kilometrekare alan, 4.685.000 nfusu ve
bakenti Zagrep olan devlet.
Hyanet-i Vataniyye Kanunu: Trkiye Byk Millet Meclisinin, lkenin iinde bulunduu olaanst
artlar amak iin hereyden nce kendi varlnn, hukukunun lke apnda kabul edilmesini salayabilmek,
buna kar duranlar engellemek iin 29 Nisan 1920de kard kanun.
Hicaz: Suudi Arabistann Kzldeniz kysnda Akabe krfezi ve rdnden gneyde Asire kadar dalk bir
erit halinde uzanan tarih blge.
Hicaz Kuvvei Seferiyesi: Atatrkn 1917 ylnda 2.Ordu Komutan Vekili iken Ordu Komutan sfat ile
grevlendirildii ancak daha sonra 2.Orduya atanmas dolaysyla grevine balamadan geri dnd birlik.
Hilafet Ordusu: Anadoludaki mill mcadele hareketini sindirmek ve kuvva-i milliyeyi datmak iin
stanbul hkmetinin ngilizlerin desteiyle kurduu ordu. 4.Damat Ferit Paa hkmeti zmit, Hendek,
Adapazar yrelerinde kuvva-i milliyeye katlmayan eteleri destekleme karar ald.Kuvva-i nzibetiye de
denilen bu ordunun amac kuvva-i milliyenin yreye egemen olmasn nlemekti. Ahmet Anzavur ynetiminde
kuvva-i milliye aleyhine baz teebbslerde bulundu. Ankara hkmetinin zerine gnderdii dzenli birlikler
marifetiyle datld.
Hilliahmer Cemiyeti: Trkiye Kzlay Cumhuriyeti
Hindenburg: (1847-1934). Atatrkn Vahdettin ile birlikte yaptklar Almanya ziyareti srasnda (17 Aralk
1917-4 Ocak 1918) bir grme yaptklar Alman ordusunun nde gelen komutanlarndan, mareal. Birinci
Dnya Sava srasnda Almanlarn asker saysndan tasarruf etmek ve Fransada igalleri altnda bulunan
topraklardaki konumlarn salamlatrmak iin kurduklar tahkimli mevzilerin tamamna da Hindenburg Hatt
denir.
Hindiku: Asyada da sras.
Hindistan: Gney Asyada bir devlet. Bakenti Yeni Delhidir. Batsnda Umman Denizi, dousunda Bengal
krfezi, kuzeyinde in, Nepal ve Bhutan, dousunda ise Banglade ve Birmanya vardr. Resm dilleri hind ve
ingilizcedir.
Hintli: ngiliz tahakkm altndaki mslmanlarn bir blm.
Hisarky: Balkesir Burhaniyeye bal bir ky.
Hoca Harun Efendi: 16 Ocak 1923 tarihinde Arifiyede Atatrkn huzurunda bir konuma yapan kii.

Hoca smail Efendi: Atatrkn Selnikte Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini aarken kendisine yardmc
olan arkadalarndan biri.
Hoca smail Hakk Efendi: 5 ubat 1923 tarihinde Akhisarda Atatrkn belediyeyi ziyareti zerine
Atatrke hitaben bir konuma yapan ahs.
Hristiyan Unsurlar: Osmanl Devletinde mslman olmayan Rum, Ermeni vb. gibi gayrmslim tebay
ifade etmek iin kullanlan bir tabir.
Hukuk renci Cemiyeti Heyeti: Atatrkn 26 Temmuz 1927 tarihinde Dolmabahe Saraynda kabul
ederek Lozan Bar Anlamas hakknda aklamalar yapt heyet.
Hulusi Bey: TBMM I.dnem Afyonkarahisar yesi.
Hkmet Bakan: Babakan. I.TBMMde yeleri TBMM genel kurulu tarafndan oylanarak tasvip edilmek
suretiyle oluturulan hkmetin bakan. Balangta (1921 ylna kadar) ayn zamanda TBMM bakandr.
Hkmet Kona: llerde valilik, ilelerde kaymakamlk ve dier mdrlklerin bulunduu binalar.
Hkmet Tekilat: I.TBMMde yeleri TBMM genel kurulu tarafndan oylanarak tasvip edilmek suretiyle
oluturulan hkmet ekli (TBMM Hkmeti).
Hlagu: lhanl Devletinin kurucusu ve ilk hkmdar (1256-1265).
Hrriyet Cemiyeti: Atatrkn amda grevli iken arkadalaryla birlikte kurduklar bir cemiyet.
Hrriyet Meydan: Selnikte bir meydan.
Hseyin Avni Bey: (Ula, 1887-1948). Osmanl Meclisi, TBMM I.dnem Erzurum milletvekili.
Hsn Paa: Otuzbir Mart Olaynda Selnikten stanbula gelen Hareket Ordusunda Komutan.
Hsrev Bey: (Gerede, 1888-1962). Kurmay subay. Mustafa Keml ile Samsuna kanlardan. TBMM I, II ve
V.dnemler Trabzon, Urfa, Sivas yesi. Berlin bykelisi. Dzce ve Bolu isyan srasnda isyanclar tarafndan
esir alnm ve TBMM ile arabuluculuk yaptrlmtr.
Hsrevpaa: Seyitgazi yaknlarnda, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Hsrev Sami: (KIZILDOAN, 1884-1942). Atatrkn Selnikte Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini aarken
kendisine yardmc olan arkadalarndan biri. Asker. TBMM I.dnem milletvekili.
Hsrevler: Eski ran hkmdarlarnn kulland unvan.
Ilgn Ayaklanmas: (2 Ekim-24 Kasm 1920). Konya, umra, Karaman, Akehir, Seydiehir, arkikaraaa,
Akehir, Ilgn, Kadnhan ve evresi gibi Orta Anadolunun hemen hemen yarsn kaplayan bu ayaklanma,
TBMMnin almasndan sonra mill hkmete kar olan en nemli ayaklanma hareketlerinden biridir.
Ilca Vadisi: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Irak Kral Faysal: (1883-1933) lk Irak kral. 7 Temmuz 1931 tarihinde Trkiyeyi ziyaret etmi, erefine
Ankara Palasta bir ziyafet verilmitir.
Irakllar: 7 Temmuz 1931 tarihinde Ankarada Kral Faysal erefine verilen ziyafette Atatrkn
konumasnda kulland bir tabir.
Islahiye: Gaziantepin bir ilesi.
Isparta: Akdeniz blgesinde, Antalya blmnn i kesiminde Gller yresinde il merkezi.
bni Rsd (1126-1198): slm filozoflarndan. Aristotelesin en byk aklaycsdr.
bni Sina (Ebul Ali Hseyin, 980-1037): Tarihin en byk bilginlerindendir. 100den fazla eseri vardr. Tp,
Fizik, astronomi ve felsefe zerine olan eserlerinin ou arapadr.
brahim Bey: Atatrkn 19 Mays 1926 tarihinde Bozykte ziyaret ettii bir kereste fabrikasnn sahibi.

hsan Bey (Cebelibereket): (Eryavuz, 1887-1947). Topu hsan. TBMM I-III. Dnemler Cebelibereket yesi.
Cumhuriyetten sonra Bahriye Vekili iken Yavuz sava gemisi ile ilgili bir yolsuzlua ad karm, soyad da bu
olaya balanmtr.
kdam: Ahmet Cevdet (Oran)n 1894te stanbulda kurduu, 1929a kadar yaymlanan gazete.
kinci nn Muharebesi: 23 Mart 1921den itibaren Bursa istikametinde ilerlemeye balayan Yunan
ordusunun 31 Mart 1921 akamna kadar sren arpmalar sonucu geri ekilmeye mecbur edildii nn
blgesinde yaplan ikinci sava.
kinci Kolordu Komutanl: Byk Taarruz srasnda Albay Ali Hikmet Beyin komutan olduu kolordu.
kinci Ordu: Byk Taarruz srasnda Yakup evki Paann komutan olduu ordu.
kinci Sultan Mehmed (FATH): (1432-1481). Manisa sancak beyliinden sonra babasnn ekilmesi
zerine ilk defa 1444 ylnda tahta kt ise de i ve d gelimeler sonunda 1446da taht tekrar babasna brakt.
Babasnn lm zerine 18 ubat 1451 tarihinde ikinci defa tahta kt. Hkmdarlnn ilk iki ylnda
Anadoludaki komu beyliklerle bar saladktan sonra btn gcn stanbulun fethine verdi ve sonunda 7
Nisanda kuatt stanbulu 29 Mays 1453 tarihinde fethederek Bizans tarihe intikal ettirdii gibi kendisi de
Fatih unvann ald. Balkanlardaki Srbistan ve Mora fetihlerinden sonra Karadenizdeki Ceneviz (Amasra),
Candarolu (Sinop) ve Pontus (Trabzon) hakimiyetlerine son verdi. Yeniden Balkanlara dnerek Erdel, Eflk ve
Bosnay hakimiyetine almasyla, buralarda iddia sahibi olan Venedikle savaa tutumak mecburiyetinde kald.
Bat cephesinde bu ilerle urarken douda Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan, Anadoluda Osmanl Devleti
aleyhine hareketlere giriince, Fatih, buraya sefer dzenleyerek Otlukbeli Savanda Uzun Hasan yendi (1473).
1479da krm Hanl Osmanl hakimiyetine girdi. Bundan sonra Balkanlarda ve Akdenizde Arnavutluk,
Bodan, Rodos gibi blgelerde Osmanl-Venedik mcadelesi devam etti. Yeni bir sefer hazrl iinde
skdardan Gebze yaknndaki Hnkr ayrna geldii bir srada 3 Mays 1481 tarihinde gut hastalndan ya
da zehirlenerek ld.
Fatihin saltanat, Osmanl Devletinin imparatorluk ynndeki dnmnde dnm noktas oldu.
stanbulun fethiyle O, btn hristiyan batya meydan okuyor ve Dou Romann mirass olarak ortaya
kyordu. te yandan bu fetihle islmiyetin ilk hayallerinden birini gerekletirmi, islm dnyasnda gazann
en byk temsilcisi durumuna gelmiti. Hristiyan ve islm dnyasn egemenlii altnda toplayarak Osmanl
Devletini bir dnya imparatorluu durumuna getirmek istiyordu.
siyasetinde merkez imparatorluk dncesinin doal sonucu olarak, mutlak iktidarn snrlama eiliminde
olan eski ailelerin nfuzunu krmaya yneldi (andarl ailesi), andarldan sonra sadrazamlarn (Karaman
Mehmet Paa hari) devirmeler arasndan seti ve yetkilerini artrarak onlar merkez ynetimin tam bir
temsilcisi durumuna getirdi. Kendi adn tayan kanunnamesi ile (Fatih Kanunnamesi) devlet tekiltnn temel
nizamn tesbit etti. Bu arada taht kavgalarna son verebilmek iin karde katlini yasalatrd.
l zel Ynetimleri: l zel darelerinin kurulu ve grevlerine ilikin ilk esasl dzenleme 1913 ylnda
geici bir kanun olarak yrrle konan dare-i Umumiye-i Vilyet Kanun u Muvakkatdr. 1987 ylnda 3360
sayl kanunla l zel daresi kanunu olarak deitirilen bu yasa halen yrrlktedir.
mam Gazali (1058-1111): Horasanda yaamtr. 200 civarnda eseri vardr. Tasavvuf eserlerinden en
bilineni Mksefetl Kulbdur.
nebolu: Kastamonunun ilesi. Kurtulu Sava yllarnda Anadolunun giri kaps olan liman kenti. Atatrk,
26 ve 28 Austos 1928 tarihlerinde burada halka hitaben iki konuma yapmtr.
nebolulular: Atatrkn 26 Austos 1928 tarihinde neboluda halka hitaben yapt konumada geen bir
tabir.
negl: Marmara blgesinde Bursaya bal ile.
ngiliz Muhipleri Cemiyeti: ngiliz Dostlar Dernei. ngiltere Krall ile Osmanl hilfet ve saltanat
arasndaki mevcut samimiyeti kuvvetlendirmek ve devam ettirmek amac ile kurulmutur. Cemiyetin gizli amac,

memleket dahilinde tekilt yaparak isyan ve ihtill karmak, mill uuru felce uratmak, yabanc mdahalesini
kolaylatrmak gibi hasmane teebbslerde bulunmaktr.
nler: Ankara, Polatl ilesine bal, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir ky.
skender: Makedonya kral. Philippos ile Olympiosun olu.
skenderun: Akdeniz blgesinde Hataya bal ile.
skenderun Krfezi: Akdenizin kuzeydou ucunda, skenderun ehrinin bulunduu krfez. Mondros
Mtarekesinin imzalanmasndan sonra ngilizler buraya asker karmlardr.
smail Fazl Paa: (1856-1921). Korgeneral. Sivas kongresi delegesi, Osmanl Meclisi, TBMM I.dnem
Yozgat yesi. Ali Fuat Paa (Cebesoy)nn babas.
smail Hakk Bey: Atatrkn Harp Akademisine devam ederken ikamet ettii apartman sakinlerinden biri.
smail Paa: Atatrk Harp Akademisinde iken Asker Okullar Mfettii.
smail Suphi Bey: TBMM I.dnem Burdur milletvekili.
smet Bey (EKER, 1877-1962): TBMM I.dnem yesi.
smet Paa (NN): 1884 ylnda zmirde dodu. Malatyann Krml ailesinden olup, Harbiye Nezareti
Muhakemat Dairesi Birinci Mmeyyizliinden emekli Hac Reit Beyin oludur. 25 Aralk 1973 ylnda ld.
Antkabirde gmldr.
14 ubat 1901de Topu Okuluna girmi, 1 Eyll 1903te mezun olmutur. 26 Eyll 1906da Harp
Akademisinden mezun olmutur. Franszca, Almanca ve ngilizce biliyordu.
26 Eyll 1906da 2.Ordu emrine verilerek asker grevine balamtr. 20 Ekim 1906da Edirnedeki 8.Topu
Alaynda, 3.Batarya komutan olarak kurmay stajn yapt. Bu arada Osmanl-Bulgar komisyonlarnda da
bulundu. Daha sonra 2.Ordu kurmaylnda grev ald. 13 Ocak 1908de 2.Svari Tmen Kurmay (1909da
Hareket Ordusu kararghnda grevli olarak stanbula geldi.), 1910da 4.Ordu Kurmaylnda, 26 ubat 1911de
nce Yemen Kuvva-i Mrettebe Komutanl kurmay, ubat 1912de Yemen Kuvva-i Umumiye Komutanl
Kurmay Bakan, 2 Nisan 1913te atalca Ordusu Sa Cenah Komutanl Kurmaylna, 11 Haziran 1913te
Harbiye Nezaretinde Byk Genel Karargh 1.ubede , 8 Eyll 1913te stanbul Anlamasnn imzalanmasnda
Bulgar delegeleriyle mzakereye memur heyete asker danman olarak grevlendirildi. 15 Aralk 1913te
Genelkurmay 3.ubede, sonra 1.Ordu 1.ube Mdrl kurmaylnda, 3 Austos 1914te 1.Ordu
Kurmaylnda, 2 Aralk 1914te Genel Karargh 1.ube Mdr, 9 Ekim 1915te 2.Ordu Kurmay Bakan, 12
Ocak 1917de 4.Kolordu Komutan (Kafkas Cephesinde) oldu.1 Mays 1917de 20.Kolordu Komutan, 20
Haziran 1917de 3.Kolordu Komutan (Filistin ve Suriye Cephesinde) oldu. 24 Ekim 1918de Harbiye Nezareti
Mstearlna getirildi.Bu grevde iken bar esaslarnn asker maddelerini grmek zere tekil edilen
komisyona da bakanlk yapt. 4 ubat 1919da Kolordu Komutanl yetki ve deneiyle Asker r Genel
Sekreterliine atandysa da sekiz gn sonra bu grevden affedildi. 19 Mart 1920de stanbuldan ayrlarak 9
Nisan 1920de Ankaraya geldi. 23 Nisan 1920den itibaren Edirne milletvekili olarak TBMMye girdi. 3 Mays
1920de Genelkurmay Vekili oldu. 10 Kasm 1920de ayn grevlerine ilve olarak ordu komutan yetkisiyle Bat
Cephesi Kuzey Kesimi Komutan, 4 Mays 1921de Bat Cephesi Komutan, 5 Austos 1921de Mudanya
Konferansnda Trk Heyeti Bakan, 27 Ekim 1923te Dileri Bakan ve Lozan Bar Konferansnda Trkiye
Badelegesi, 30 Ekim 1923te Babakan oldu. 6 Mart 1925te ikinci kez babakan seildi. 30 Haziran 1927de
askerlikten emekliye ayrld.
23 Nisan 1920den itibaren 1972ye kadar btn dnemlerde milletvekili, 25 Ekim 1937 tarihine kadar
babakan, 11 Kasm 1938-14 Mays 1950 arasnda Cumhurbakan oldu. 20 Kasm 1961-5 Mart 1965 arasnda
babakan olarak grev yapt.
spanya: Avrupann gneybatsnda Atlas Okyanusu ile Akdeniz ve Afrika arasnda, bakenti Madrit, dili
spanyolca olan devlet.

stanbul: 29 Mays 1453ten 4 Kasm 1922ye kadar Osmanl Devletinin bakenti.

stanbul Halk: Atatrkn 31 Mays 1926 tarihinde Bursada stanbul ehri temsilcilerine hitaben yapt
konumada geen bir tabir.
stanbul Orman Okulu: 1872 ylnda alm olan Orman ve Maadin Mektebi.
stanbul retmenler Heyeti: 7 Temmuz 1927 tarihinde Atatrkn Dolmabahe saraynda hitap ettii bir
topluluk.
stanbul Rum Patriklii: bkz. Patrikhane.
stiklal Gazetesi: stanbulda 1919da yaymlanan gazete.
stiklal Mahkemeleri: Kurtulu Sava sresince asker kaaklarn ve TBMM ynetimine kar kanlar
yarglamak zere kurulan ve cumhuriyetin ilnndan sonra da vatana ihanetle sulananlarn yarglanmas iin
varln srdren olaanst mahkemeler (1920-1927).
stikraz Kanunu: 14 Kasm 1933 tarih ve 2094 sayl kanun. Bu kanunla Fevzipaa-Diyarbakr demiryolu
hattnn yapm amacyla borlanmaya gidilmitir.
sve: Kuzey Avrupada skandinav yarmadasnn dou blmnde bulunan; bakenti Stockholm olan devlet.
Bankas: Cumhuriyet dneminde zel sermaye ile kurulan ilk banka. 1924te tasarruflar zendirerek mill
sermaye birikimini salamak amacyla 1 milyon TL sermaye ile kurulmutur.
Kanunu: 1936 ylnda karlan 3008 sayl kanun.
tilaf Devletleri: Birinci Dnya Savanda Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Osmanl
Devletinin karsnda olan ngiltere, Fransa, talya, Rusya ve daha kk devletler topluluu.
ttihat ve Terakki Frkas: Trk cemiyet ve siyasal partisi. Cemiyet, ilk olarak ttihad- Osman adyla
stanbulda asker tbbiye rencilerinden Ohrili brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakrl shak
Skt, Kafkasyal Mehmet Reit, Bakl Hseyinzade Ali tarafndan 1889da kuruldu. Bu cemiyetin padiah
tahttan indirmek niyetinde olduu anlalnca datld ve Ahmet Rza Bey ve evresindekiler, 1902 ylnda
Terakk ve ttihat Cemiyeti ad altnda tekrar kurdular. 1906 ylnda Selnikteki Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile
birleti. 1908de toplanan gizli kongresinde cemiyetin parti eklinde tekilatlandrlmasna karar verildi. Youn
bir propaganda kampanyasndan sonra Aralk 1908de yaplan seimleri byk ounlukla kazand.
II.Abdlhamidin tahttan indirilmesinde etkili olan ttihat ve Terakkinin ar uygulamalar stanbulda 31 Mart
olaynn patlak vermesine sebep oldu. Sultan Readn tahta kmasndan sonra ttihat kiiler bakanlk
grevlerine gelmeye baladlar. 1912 ve 1914 seimlerinde yine ounluk elde etti. Birinci Dnya Savann
ynetim sorumluluu ttihat Terakk nderleri tarafndan stlendi. Savan yenilgiyle sonulanmas, ttihat ve
Terakkinin kn gndeme getirdi. Savan sorumluluunu stlenen cemiyet, savatan sonra yeniden g
kazanan muhalefetin sulamalarna hedef oldu. ttihat nderler yurt dna katlar. 14 Kasm 1918de son
kongresini yaparak fesih karar alnd.
zmir: Ege kylarnn orta kesiminde il merkezi. Birinci Dnya Sava sonras Yunan igaline urayan kent
(15 Mays 1919), Trk ordusunun 26 Austosta balayan ve Byk Taarruz diye anlan genel saldrs karsnda
Yunan kuvvetlerinin bozulmas sonucu yl akn bir sre kald Yunan igalinden kurtuldu (9 Eyll 1922).
zmir Erkek retmen Okulu: Atatrkn 14 Ekim 1925 tarihinde renci ve retmenlere hitaben bir
konuma yapt yer.
zmir ktisat Kongresi: bkz. Trkiye ktisat Kongresi.
zmir Kz retmen Okulu: Atatrkn 13 Ekim 1925 tarihinde zmirde bir konuma yapt yer.
zmir Suikast Teebbs: Mustafa Keml Atatrke zmirde yaplmas tasarlanan suikasti belirten tarih
terimi. 7 Haziran 1926da kt yurt gezisi program iinde 16 Haziranda zmire de urayacak olan Mustafa
Kemlin ldrlmesi iin tasarlanan suikast, Mustafa Kemlin o tarihte zmiri gitmemesi zerine, 17 Haziran

1926da suikastlardan motorcu Giritli evkinin, plnn ortaya kmasndan korkuya kaplmas ve giriimi zmir
Emniyet Mdrlne ihbar etmesiyle renildi. Geni apl bir soruturma ve tutuklama hareketi balatlp,
olayla ilgili soruturma ve yarglamalar sonulandrmak zere bir stikll Mahkemesi kurulmutur. Sorumlu
grlenler gereken cezalara arptrlmlardr.
zmir Ticaret Odas: 31 Ocak 1931 tarihinde Atatrkn zmir tccar ve mteebbislerine hitaben bir
konuma yapt yer.
zmir Valisi hsan Paa: Atatrkn 14 Ekim 1925 tarihinde zmiri ziyaret ettii sradaki zmir valisi. zmir
ilerigelenleri ve memurlarna hitaben yapt bir konuma srasnda sz alarak Atatrke hitaben bir konuma
yapmtr.
zmir Yurdu Cemiyeti: 21 Ocak 1922 tarihinde Atatrke fahr bakanl verilen bir cemiyet.
zmirliler: Atatrkn 11 Ekim 1925 tarihinde zmirde halka hitaben yapt konumada kullanlan bir tabir.
zmit: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak. Atatrk, 18 Ocak 1923 tarihinde Bat Anadolu seyahati
esnasnda burada halka hitap etmitir.
znik: Bursann ilesi. Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
znik Gl: Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
zzet Paa: bkz. Ahmet zzet Paa.
zzettin (ALILAR): 1882 ylnda Yanyada dodu. Ataullah Beyin oludur. 20 Austos 1951de ld.
Edirnekap ehitliindeki naa, 1988 ylnda Devlet Mezarlna nakledildi. 1 Eyll 1903te Topu Okulunu, 26
Eyll 1906da Harp Akademisini bitirdi.
1 Temmuz 1920de Mudanyaya karak mill orduya katld. 24 Temmuz 1920de 20.Kolordu Komutan
Vekili, 20.Kolordunun lv zerine 23.Tmen Komutan, 23 Eyll 1920de 61.Tmen Komutan, 4 Mays
1921de 1.Grup Komutan, 15 Eyll 1921de 1.Kolordu Komutan ve 9 Eyll 1922den itibaren zmir Asker
Valisi, 23 Temmuz 1923te zmir Asker Mahkeme yesi oldu. 13 Ocak 1923te Aydn milletvekili oldu. 31
Kasm 1924te milletvekilliinden istifa etti. 20 Haziran 1925te 3.Ordu Mfettii, 22 Kasm 1933te 2.Ordu
Mfettii oldu. 20 Aralk 1939de emekliye ayrld.
Jean Jacques Rousseau (1712-1778): Fransz yazar ve fikir adam. Fransz htillinde byk etkisi olmutur.
Kabil: Afganistann bakenti ve en nemli ehri.
Kabotaj: Bir devletin, deniz ticareti hakknn kendisine ait olmas. 1 Temmuz 1926 tarihli anlama ile bu
hakk elde ettii iin 1 Temmuz Kabotaj Bayram olarak kabul edilmektedir.
Kadzade Ahmet Efendi: 20 Mart 1923 tarihinde Atatrkn Konya ziyareti srasnda esnaf ve tccarlarla
yapt konumadan nce kendisine Konya halk adna hitap eden Konya Belediye Bakan.
Kadifekale: 9 Eyll 1922de Trk svarileri zmire girince Trk bayra ektikleri kale.
Kadri Bey: Atatrkn Selnikteki mahalle komularndan bir binba.
Kafkas Dalar: Karadenizin dousu ile Hazar Denizi arasnda da sras. Rusya Federasyonu, Azerbaycan
ve Ermenistan Cumhuriyetleri topraklarnda 1200 km. boyunca uzanan Kafkas dalarnn en yksek noktas,
Elbruz danda 5642 metreyi bulur.
Kafkasya: Hazar Denizi ile Karadeniz arasndaki coraf blge.
Kafkasya Cumhuriyetleri: Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ve Kafkaslardaki dier zerk cumhuriyetleri
ifade eden bir tabir.
Kalecik: Ankarann ilelerinden biridir. 1928 ylndaki deprem olaylar dolaysyla bahsedilmitir.
Kaleciksivrisi: Afyonkarahisarn batsnda, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.

Kandra: Kocaelinin bir ilesi.

Kanun-i Esasi: Osmanl Anayasas.
Kanuni Sultan Sleyman:(1494-1966). 1512 ylnda babasnn yerine tahta geti. Saltanat boyunca Avrupa
ve ran cepheleri ile Akdenizde Osmanl hakimiyetini genileten seferler yapld. En nemlileri, Avrupa
cephesinde 1526 Budin Seferi, 1529 Birinci Viyana Kuatmas, 1543 Belgrat, 1566 Zigetvar; ran cephesinde
1534 Badat, 1553 ran seferleri; Akdenizde ise, 1522 Rodosun fethi, 1538 Preveze Zaferi ile Akdeniz bir Trk
gl haline getirildikten sonra Hint Krfezine de donanma gnderilmitir. 46 yl sren saltanat dneminde,
Osmanl Devletini dnyann en gl devleti haline getiren Kanun Sultan Sleyman, uzun ve birbirini takip
eden savalara karlk, bayndrlk ilerine de nem vererek, Mimar Sinana pek ok ant eser yaptrm
(Sleymaniye, ehzade, Mihrimahsultan, Hasekisultan camileri, klliyeler, Bykekmece kprs, medreseler,
imaretler vb.gibi), kard kanunnamelerle mehur olmu ve Muhibb mahlasyla iirler yazmtr.
Kapiten Ponet: ngilizlerin stanbuldaki zel memuru, yzba, casus.
Kapitlasyonlar: Osmanl Devletinin 16.yzyldan balayarak, nce Fransaya olmak zere, yabanc
devletlere verdii ticaret, hukuk vb. ayrcalklar. Trkiye, bunlar Birinci Dnya Savanda kaldrm, Sevres
Anlamas ile yenilenmise de Lozan Anlamas ile ortadan kaldrlmtr.
Kapuda Yarmadas: zmir yaknlarnda byk taarruz takip hareketi srasnda dman askerlerinden
temizlenen bir mevki.
Karaaa: Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta sahne olan stratejik bir mevki.
Karacaviran: Cerablus-Antep arasnda bir yerleim birimi. Fransz birlikleri tarafndan igal edilmitir.
Karadeniz Gezisi: Atatrkn 16 Eyll 1924 tarihinde Trabzonda balayp, Giresin, Ordu, Samsun,
Havzadan sonra 24 Eyll 1924te Amasyada sona eren yurt gezisi.
Karahisar Sahip: Afyonkarahisar.
Karahisarllar: Atatrkn Afyonkarahisarda yapt bir konumada hitap ettii toplulua kar kulland
bir tabir.
Karakilis: Ermenistanda bir yer ad.
Karaky Srtlar: Domani ilesine bal, Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Karakurum: Moolistanda, Cengiz Hann bakenti olan tarih bir ehir.
Karaman Ayaklanmas: (2 Ekim-24 Kasm 1920). Konya, umra, Karaman, Akehir, Seydiehir,
arkikaraaa, Akehir, Ilgn, Kadnhan ve evresi gibi Orta Anadolunun hemen hemen yarsn kaplayan bu
ayaklanma, TBMMnin almasndan sonra mill hkmete kar olan en nemli ayaklanma hareketlerinden
biridir.
Karasi: Balkesir blgesinin eski ad. Kurtulu Sava yllarnda bamsz sancak.
Karlsbat: Avusturyada Bat Bohemya blgesinde bbrek hastalklarna iyi gelen kaplcalar ile tannan ehir.
Atatrk, 30 Haziran-27 Temmuz 1918 tarihleri arasnda tedavi amacyla burada kalmtr.
Kars: Dou Anadoluda il merkezi. Birinci Dnya Savann sonunda Ruslarn blgeden ekilmeleri zerine
Ermeniler tarafndan igal edilmise de Kzm Karabekir Paa komutasndaki ordunun hareketi sonucunda 30
Ekim 1920de kurtarlmtr.
Kars Antlamas: 13 Ekim 1921de imzalanmtr. Bu anlama ile Moskova Anlamasnn Kafkas devletleri
ile ilgili ynleri yeniden tesbit edilmitir. Trkiye, Azerbaycan, Grcistan. Ermenistan tarafndan imzalanmtr.
Kasaba: Manisann ilelerinden Turgutlunun eski ad. Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta
sahne olmu bir mevki.

Karyaka: zmirin ilesi. Atatrkn annesi Zbeyde Hanmn mezarnn bulunduu yer. Atatrk, 27 Ocak
1923 tarihinde Bat Anadolu seyahati esnasnda burada bulunan annesinin mezarn ziyaret etmitir.
Karyakallar: Atatrkn 11 Ekim 1925 tarihinde zmirde halka hitaben ettii bir konumaya zel vapur
tutarak gelen Karyaka sakinleri. Onlara da zel olarak hitap etmitir.
Kartaca: Kuzey Afrikada Tunus kysnda bir yer. Gnmzde Tunus kentinin banliylerinden biri olan
Kartaca, Eskiada Akdeniz havzasnn en gl devletlerinden biri idi.
Kartaltepe: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Kastamonu: Bat Karadeniz blgesinde il merkezi. Atatrk,apka inklbn burada iln etmitir.
Kastamonu iftiler Birlii: 24 Austos 1925 tarihinde Atatrkn Kastamonuyu ziyareti srasnda hitap
ettii kitlenin mensup olduu kurulu. Bu birliin fahr bakanl da ayn gn Atatrke verilmitir.
Kakzade Tahir: Atatrkn 20 Mart 1923 tarihinde Konya Esnaf ve tccarlaryla yapt konuma
srasnda sz alarak Atatrke bir soru soran Konya tccarlarndan biri.
Kakar: inde kent. Dou Trkistan zerk blgesinde, Tarm havzasnn bat kenarndaki bir vahada
Krgzistan snr yaknnda yer alr. Divan- Lgaat it-Trk isimli eserin yazar, Kagarl Mahmut, buradan
yetimitir.
Katma stasyonu: Halepte demiryolu istasyonu. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzaland gn,
gney snrmzn getii bir blge.
Katip Bey : TBMM I.dnem Kayseri milletvekili.
Katoliklik: Hristiyanln, papay ruhan nder tanyanlarn bal olduu temel mezhebi.
Katranc: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Kirazolu: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Kavalca: Birinci nn muharebesinde asker harekta sahne olan bir mevki.
Kaymak Hafz: Atatrkn Selnikte okuduu mlkiye idadsindeki hocalarndan biri.
Kaymakam Arif (Mehmet): 1883te Adanada dodu. Yusuf Beyin oludur. Atatrke kar suikast
dzenlemek suundan stikll Mahkemesi kararyla 13 Temmuz 1926da zmirde idam edildi. 13 Mart 1899da
girdii Harp Okulundan 10 Ocak 1902de; Harp Akademisinden de 11 Ocak 1905te mezun oldu. Almanca
biliyordu.
eitli grevlerden sonra 1919da 11.Tmen Komutan oldu. 4 Mays 1921de 3.Grup Komutanlna getirildi
ise de, Sakarya muharebesinden biraz nce 14 Austos 1921de Bakomutanlk Kalemine ve sonradan bu
makamn lv zerine 16 Eyll 1921de Bakomutanlk refakatine alnd. 14 Ocak 1922de 3.Kolordu
Komutanlna atand. 29 Haziran 1922de baz sebeplerden hakknda kanun kovuturma yaplmak zere
Ankaraya getirildi ve aa alnd. 13 Temmuz 1926da idam edildi.
Kayser: Eski ran, Roma ve Bizans hkmdarlarnn kulland bir unvan.
Kayseri: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak.
Kazanc Srtlar: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Kazm Paa (NAN): 1880 ylnda Diyarbakrda dodu. Hakk Beyin oludur. 21 Eyll 1938de
ld.stanbul Edirnekap ehitliindeki naa, 1988de Devlet Mezarlna nakledildi.17 Ocak 1900de Harp
Okulunu, 6 Aralk 1902de Harp Akademisini bitirdi. Almanca biliyordu.
eitli kta hizmetlerinden sonra 27 Haziran 1920de stikll Harbine katlmak zere Ankaraya geldi. TBMM
Bakanl emrinde olarak Bat Cephesi Komutanl blgesinde emniyet, asayi ve askeralma ilerini yrtmekle
grevlendirildi. 12 Kasm 1920de Mill Savunma Bakanl Mstear, 8 Austos 1921de Bakomutanlk
Kalemi Bakan, 21 Mart 1922de 6.Ordu Komutan, 7 Ekim 1924te 9.Ordu Komutan, 31 Ekim 1924te 3.Ordu

Komutan oldu. 20 Haziran 1925te grevinden istifa etti. 22 Austos 1926da Samsun valisi oldu. 21 Ekim
1928de emekli oldu.
Kazuuran: Afyonkarahisarn dousunda, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Keldaniler: Bat Sm kavimlerinden rmlerin bir kolu olup, isimlerini yaadklar blgeden alan kabileler
topluluu. Keldanler ve Nasturler, hristiyanlk tarihinde olduka marjinal kalmlardr. Gneydou Anadolu
blgesinde belli lde varlklarn srdrmektedirler.
Kelkit ay: Dou Anadolu blgesinde rmak. Erzincann kuzeyindeki Sipikr danda doan, Yeilrman
en uzun (313km.) kolu olan Kelkit ay, Kuzey Anadolu dalarnn ky sralar ile i sralar arasnda at
vadide akar. Kelkit ilesinin merkezinden, Koyulhisar ve Readiyeden geip Yeilrmaa karr.
Kellog Antlamas: ki dnya sava aras dnemde imzalanan bar ve silhszlanma amacna ynelik ok
tarafl uluslar aras anlama (1928).
Kemalettin Sami Paa (GKEN): 1884 ylnda Sinopta dodu. Abdurrahman Sami Beyin oludur. 15
Nisan 1934te ld. Eypsultan mezarlndaki naa Devlet Mezarlna nakledilmitir. 14 Aralk 1902de
girdii Topu Okulundan 27 Mays 1905te mezun olmutur. 1 Eyll 1908de de Harp Akademisinden mezun
olmutur. Almanca ve Franszca biliyordu.
eitli grevlerden sonra 27 Ekim 1919da 10.Kafkas Tmen Komutan olmutur. 22 Kasm 1920de
stanbuldan stikll Harbine katlmak zere Ankaraya geldi. Ankara Komutanl ile grevlendirildi.18 Aralk
1920de Ankara Komutanlna ilveten 1.Tmen Komutan, 4 Mays 1921de 4.Grup Komutan, 13 Eyll
1921de 4.Kolordu Komutan oldu. 3 Austos 1924te izinli addedilerek Berlin Bykeliliine atand. 24 Eyll
1928de askerlikten emekli oldu.15 Nisan 1934te Berlin Bykelisi iken vefat etti.
Kemalpaa: Eski ad Nif olan zmirin ilesi. Atatrk 12 Ekim 1925 tarihinde Trk Ocanda halka hitaben
bir konuma yapmtr.
Keriman Halis: 31 Temmuz 1932de Belikada dzenlenen yarmada Dnya Gzeli seilen Trkiye gzeli.
Kerkk: Irakta kent. Iraktaki Trk toplumunun en byk kltr odaklarndan biri olan Kerkk, Osmanl
Devleti zamannda Musul vilyetine bal bir sancak merkeziydi.
Kei Da: znik gl yaknlarnda byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir
mevki.
Klzade Hakk Bey: Trk asker ve siyaset adam (1872-1959). Topu Okulunu bitirdi. Asker retmenlik
yapt .Grev yapt Selnikte ttihat ve Terakki Cemiyetine girdi. Lik grleri ve ltin harflerinin kullanlmas
tezlerini savundu.Bu konularda Abdullah Cevdetin kard tihat dergisinde yazlar yazd. Bu grleri ve
yazlar nedeniyle binbayken emekli edildi. Cumhuriyet devrinde Kocaeli (1927-1931) ve Mu (1931-1946)
milletvekillii yapt.
Krm: Ukraynaya bal zerk blge.
Krkpnar: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Krehir: Kurtulu Sava srasnda Ankaraya bal sancak. Heyet-i Temsiliyenin Sivastan Ankaraya gelii
srasnda 24 Aralk 1919 tarihinde Atatrk, Krehir Genler Derneinde genlere hitap etmitir.
Kzlay Dernei:bkz.Trkiye Kzlay Cemiyeti.
Kzlcaky: Eskiehir yaknlarnda, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir ky.
Kzlda: Gaziantepte Karacavirann kuzeybatsnda bulunan bir yer.
Kzlrmak: Zara yresinden doarak Bafrada Karadenize dklen rmak.
Kzlta Deresi: Ktahyann Altnta ilesine bal, byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir
ky.

Kiepert: (Heinrich 1818-1899). Alman corafyac ve haritac. Harita almalar arasnda zellikle Kk
Asya haritas ve Ege denizi havzasnn eski haritalar vardr.
Kilikya: ukurova blgesinin eski alardaki ad. Mondros mtarekesinden sonra Adana ve Kozan
havalisinde Kilikya adnda bir Ermeni idaresi kurma dncesi olmutur.
Kilis: Kurtulu Sava yllarnda Gaziantepin bir ilesi. Bugn il merkezi.
Kirazolu: Haymanaya bal, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olmu bir ky.
Kocaeli: Marmara blgesinin kuzeydou blmnde, adn bu yreyi Osmanl hakimiyetine alan Aka
Kocadan alan il.
Kocaeli Grubu: 1921 yl Temmuz ayndan itibaren Bat Cephesinde Albay Kzm (zalp) Bey komutasnda
(17.Tmen, taburlar ve mill kuvvetler) Mekece-znik hattnda grevli asker birlik.
Kocatepe: Dumlupnar yaknlarnda, Mustafa Kemlin Byk Taarruzu ynettii tepe.
Kogiri: Sivas ile Erzincan arasndaki blgede ayaklanan airet. Erzincann Refahiye ilesi Gmsuyu
bucann eski ad da Kogiridir.
Kohisar (ereflikohisar): Anadoluda Ankaraya bal ile.
Komnist: komnizm yanls veya komnist partisi yesi olan kii.
Komnizm: Madd servetlerin ortak hale getirilmesini amalayan teori, retim ve mbadele aralar zerinde
ortak mlkiyet, retilen mallarn herkesin ihtiyacna gre bltrlmesi ve toplumsal snflarn kaldrlmas gibi
ayrt edici zellikleri olan ekonomik ve sosyal yap.
Konstantin: Kurtulu Sava srasnda Yunanistan kral.
Kont De Chambrun : 27 Eyll 1928 tarihinde itimatnmesini sunan Fransa bykelisi.
Konya: Anadoluda il merkezi.
Konya Askeri Nalbant Okulu: 3 Nisan 1922 tarihinde Atatrkn mezuniyet trenine katlarak bir konuma
yapt okul.
Konya Ayaklanmas: (2 Ekim-24 Kasm 1920). Konya, umra, Karaman, Akehir, Seydiehir,
arkikaraaa, Akehir, Ilgn, Kadnhan ve evresi gibi Orta Anadolunun hemen hemen yarsn kaplayan bu
ayaklanma, TBMMnin almasndan sonra mill hkmete kar olan en nemli ayaklanma hareketlerinden
biridir.
Konya Erkek Lisesi: 19 Ekim 1925 tarihinde Atatrkn Konyal retmenlere hitaben bir konuma yapt
toplanty dzenleyen retmenler Birliinin yesi olan okullardan biri.
Konya Erkek retmen Okulu: 19 Ekim 1925 tarihinde Atatrkn Konyal retmenlere hitaben bir
konuma yapt toplanty dzenleyen retmenler Birliinin yesi olan okullardan biri.
Konya Esnaf ve Tccarlar: Atatrkn 20 Eyll 1923 tarihinde kendilerine hitaben bir konuma yapt
topluluk.
Konya Genleri: Atatrkn 20 Eyll 1923 tarihinde kendilerine hitaben bir konuma yapt topluluk.
Konya Hilaliahmer Kadnlar ubesi: 21 Mart 1923 tarihinde Konyada Atatrkn Konyal kadnlara hitap
etmesini salayan kurulu.
Konya Kadnlar: 21 Mart 1923te Konya Hilliahmer Kadnlar ubesinin tertip ettii bir ay ziyafetinde
Atatrkn hitap ettii topluluk.
Konya Kz Orta Okulu: 19 Ekim 1925 tarihinde Atatrkn Konyal retmenlere hitaben bir konuma
yapt toplanty dzenleyen retmenler Birliinin yesi olan okullardan biri.

Konya Kz retmen Okulu: 19 Ekim 1925 tarihinde Atatrkn Konyal retmenlere hitaben bir konuma
yapt toplanty dzenleyen retmenler Birliinin yesi olan okullardan biri.
Konya Sultanisi: 21 Mart 1923 tarihinde verilen bir ay ziyafetinde Atatrkn lise retmen ve
rencileriyle bir konuma yapt yer.
Konya Trkoca: Atatrkn 20 Mart 1923 tarihinde Konya gelerine hitaben bir konuma yapt yer.
Konyallar: Atatrkn 20 Mart 1923 tarihinde Konya Esnaf ve Tccarlar ile yapt konumada geen bir
tabir.
Kop: Karadeniz blgesinde da. Dou Karadeniz dalarnn en i srasnda, Bayburtun gneyinde yer alan
Kop da, Karadeniz blgesi ile Dou Anadolu blgesi arasnda dou bat dorultusunda uzanr. Dadaki Kop
geidinden Bayburt-Akale karayolu geer.
Kore: Dou Asyada yarmada. Sar Deniz ile Japon Denizi arasnda yer alan, karada kuzeyde inle,
kuzeydouda Rusyayla snr olan Kore yarmadas, eskiden birleik bir krallk iken, 1948 ylnda Kore
Demokratik Halk Cumhuriyeti (Kuzey Kore) ve Kore Cumhuriyeti (Gney Kore) arasnda ikiye ayrlmtr.
Kozan: Adanann ilelerinden biri.
Kprl: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Ky Kanunu: 18 Mart 1924 tarih ve 442 sayl kanun. Bu kanunla Ky Stats, Ky leri, mece ve Ky
Paras, Ky Muhtar ve htiyar Heyetinin Seilmesi, Muhtarn Grevleri, htiyar Heyetinin Yetkileri, Ky
Koruyucusunun Grevleri, Ky mamlarnn stats ve dier konularda dzenlemeler yaplmtr.
Kristal: Selnikte Hrriyet meydannn evresinde bir mekn.
Kuds: Atatrkn Suriyede grev yapt srada, staj yapmak iin gnderildii ehir.
Kumari iftii: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Kursak: znik gl yaknlarnda, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki (dere).
Kurtuba: Emevlerin spanyada kurduu ehir. Sonradan spanyollarca Cordoba ekline sokulmutur.
spanyollar tarafndan kefedilen yeni dnyann pek ok kesiminde yerleim yerlerine verilmi isim.
Kuvay- Tedibidiye: syan blgelerine, kan olaylar bastrmak grevi ile gnderilen kuvvetler.
Kuvva-i Seyyar: Kuvva-i Milliye dneminde erkez Ethemin komutan olduu birlikler.
Kuva-y nzibatiye: bkz. Hilfet Ordusu.
Kuva-yi Milliye: Mill kuvvetler. 1920 Kasmnda dzenli ordu kuruluncaya kadar, dmana kar sivil ve
asker grevlilerin, halkn, efelerin dank gruplar halinde Yunan igaline kar yaptklar sava ve bu savaa
katlan birlikler.
Kk Asya: Anadolu yarmadas.
Kk Menderes: Ege blgesinde rmak. Uzunluu 175 km. olan Kk Menderes rma, Bozdalarda
doar, Bozdalar ile Aydn dalar arasnda dou bat dorultusunda ayn adl ovada akar. Bayndr ve Tire
arasndan geip, Aydn dalarnn ucu ile Alaman da arasndaki bir boaz aar ve Seluk nlerinde delta
ovasna kp, Kuadas krfezinin kuzey kysnda denize dklr.
Kkrtl: Erzurum-Erzincan demiryolu zerinde linyit madeninin bulunduu bir mevki.
Krt: 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesinin imzaland gn tesbit edilen mill snrlar iinde
bulunan mslman unsurlardan biri.
Ktahya: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak. Eskiehir-Ktahya muharebelerinin yapld blge.
Latife: (Uakzade, 1898-1975). zmir doumlu. 29 Ocak 1923te Atatrk ile evlenmi ve bu evlilik 5
Austos 1925te son bulmutur.

Laz: 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesinin imzaland gn tesbit edilen mill snrlar iinde
bulunan mslman unsurlardan biri.
Lsiztan: Kurtulu Sava srasnda merkezi Rize olan sancak.
Le Journal : Atatrkn 25 Aralk 1922 tarihinde Sulh Gayeleri ve Konferans, Kapitlsyonlar, Musul
Meselesi hakknda bir deme verdii Fransz gazetesi.
Le Matin : Atatrkn 8 Mart 1928 tarihinde Trk demokrasisi hakknda bir deme verdii gazete.
Leh Milleti: 24 Nisan 1926 tarihinde itimatnmesini sunan Lehistan elisi Badere hitaben Atatrkn yapt
konumada kullanlan bir tabir.
Lehistan: bkz.Polonya.
Lehistan Cumhuriyeti: 24 Nisan 1926 tarihinde itimatnmesini sunan Lehistan elisi Badere hitaben
Atatrkn yapt konumada kullanlan bir tabir.
Liman Von Sanders: (1855-1929) Alman generali. Osmanl ordularnda nce I.Ordu Komutan, daha sonra
anakkalede V.Ordu Komutan oldu. 1917-1918 yllarnda Filistin Cephesinde IV. VII.ve VIII. Ordulardan
oluan Yldrm Ordular Komutanlna getirildi. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra Trkiyeden
ayrld.
Londra: ngilterenin bakenti.
Londra Konferans: Birinci nn Savann kazanlmasndan sonra, 21 ubat-12 Mart 1921 tarihleri
arasnda, tilf devletlerinin Londrada topladklar, stanbul ve Ankara hkmetlerinin temsilcilerinin davet
edildii, Sevres Anlamasn hafifletme amac gden, sonusuz kalm konferans.
Loudendorf: (Eric, 1865-1937). Atatrkn Vahdettin ile birlikte yaptklar Almanya ziyareti srasnda (17
Aralk 1917-4 Ocak 1918) bir grme yaptklar Alman ordusunun nde gelen komutanlarndan bir general.
Loyd George: (David, 1863-1945). Kurtulu Sava srasnda ngiltere babakan. Trk zaferi zerine
babakanlktan ayrlmtr.
Lozan: svirede bir ehir.
Lozan Bar Antlamas: Kurtulu Savandan sonra TBMM Hkmeti ile ngiltere, Fransa, talya ve
Yunanistan arasnda 24 Temmuz 1923te svirenin Lozan kentinde imzalanan anlama. Musul sorununun
zlemeyerek, karara balanmasnn Milletler Cemiyetine braklmas dnda, Trk-Yunan snr Meri ve
Arda rmaklar temel alnarak zlyor, Gkeada, Bozcaada ve Tavan adalar dndaki Ege adalar
Yunanistana braklyor, stanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkler dndaki aznlklarn, Trkiye ile
Yunanistan arasnda deitirilmesi kararlatrlyor, Yunanistann, Karaaa sava tazminat olarak Trkiyeye
brakmas ngrlyor; Trkiyenin Suriye ile snrlar Ankara Anlamasna uygun ekilde belirleniyor, Irak
srrnn ise Musul sorununa bal olarak zmlenmesi kararlatrlyordu. Ayrca, Boazlardaki Trk
egemenlii kesin bir biimde kabul edilerek anlamann onaylanmasndan sonra alt hafta iinde yabanc
kuvvetlerin boazlar blgesinden kmalar ngrlyor, Trkiyenin Bulgaristanla snr Neuilly ve Sevr
anlamalarndaki biimiyle kabul ediliyordu.
Lozan Konferans: Lozanda, 21 Kasm 1922-4 ubat 1923 ve 23 Nisan 1923-24 Temmuz 1923 tarihleri
arasnda bar grmelerinin yapld ve anlama ile tamamlanan konferanslar.
Lyon: Fransann Bat Akdeniz kylarnda ayn ad tayan krfezde yer alan ehir.
M.Bbenston: 8 Kasm 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Norve ortaelisi.
M.Genaro Estrado: 17 Ekim 1933 tarihinde itimatnmesini sunan Meksika ortaelisi.
M.De Heidenston: 25 Ekim 1930 tarihinde itimatnmesini sunan sve ortaelisi.
M.Jean Camp: 16 Ekim 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Romanya ortaelisi.

M.Kammerer: 17 Ekim 1933 tarihinde itimatnmesini sunan Fransz bykelisi.

M.Kazimir Olszevski: 8 Kasm 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Lehistan bykelisi.
M.Nechitch: 16 Ekim 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Yugoslavya ortaelisi.
M.Polohronyadis: 30 Kasm 1929 tarihinde itimatnmesini sunan Yunan elisi.
Macar Krall Guvernr: Macar Kral. 11 Mays 1924 tarihinde itimatnmesini sunan Macar elisine
cevaben Atatrkn yapt konumada geen bir tabir.
Macar Milleti: 11 Mays 1924 tarihinde itimatnmesini sunan Macar elisine cevaben Atatrkn yapt
konumada geen bir tabir.
Macaristan: Orta Avrupada denize kys olmayan lke. Batda Avusturya, kuzeyde Slovakya Cumhuriyeti,
kuzeydouda Ukrayna, douda Romanya, gneyde Hrvatistan ve Srbistanla snr olan Macaristan, 1948-1989
arasnda tek partili komnist bir devlet olmu, o tarihte ok partili demokratik rejime geilmitir.
Mac Arthur: (Douglas, 1880-1964). ABDli general. stihkm subay olarak (1903) orduya katlp, albayla
ykselen Douglas Mac Arthur, Birinci Dnya Savana katlmtr. 1918de general olmutur. kinci Dnya
Savandan sonra Japonyada be yl sreyle igal birlikleri komutan olarak kalp, Kore Savanda Birlemi
Milletlerin bakomutanlna atand (1950). Ama srekli saldrlarn savan genilemesine yol aacandan
korkan Truman tarafndan grevinden alnd(1951).
Madam Titaniya: Atatrkn 25 Kasm 1924 tarihinde Trkiye-Fransa ilikileri hakknda deme verdii
Fransz Maten gazetesi yazar.
Maden Bankas: 19 Nisan 1925 tarihinde TBMMde Sanayii ve Maadin Bankas kanunu kabul edilmitir.
Banka, devlete ait sanayi kurulularn iletmek, yenilerini kendi bana veya itirakler yoluyla kurmak, madenleri
iletmek, sanayicilere ve maden iletmecilerine kredi vermek ve her trl bankaclk ilemlerini yapmakla
grevlendirilmitir.
Maden Tedkik ve Arama Dairesi: Madenlerimizin daha rasyonel bir ekilde aranmas, bulunan rezerv ve
kalite tesbiti amacyla 1935 ylnda kurulmu olan kurum.
Mahmudiye: Eskiehirin gneydousunda, Eskiehir-Afyonkarahisar yolu zerinde Sakarya muharebesi
srasnda asker harekta sahne olan bir ky. Bugn ile merkezi.
Mahmut Bey: 13 Mart 1926 tarihinde Atatrkn mlkat verdii gazetecilerden biri.
Mahmut evket Paa: (Badat 1856-stanbul 1913). lkrenimini Badatta tamamladktan sonra,
stanbulda asker okulu bitirip kurmay olarak Almanya ve Fransaya (1894) gnderilen, 1905te Kosova
valiliine atanan Mahmut evket Paa, kinci Merutiyetin ilnndan sonra (1908) 3.Ordu Komutanlna atand.
31 Mart olaynn sorumlularn cezalandrmak iin ttihat ve Terakki tarafndan gnderilen Hareket Ordusunun
banda stanbula girip, II.Abdlhamitin tahttan indirilmesinde rol oynad. Hakk Paa hkmetinde Harbiye
Nazr oldu. Enver, Talt, Mmtaz, Mustafa, Necip ve Yakup Cemil beylerin dzenledikleri Babl basknndan
sonra sadrazamla atand (23 Ocak 1913). 11 Haziran 1913 gn Harbiye Nezaretinden Bablye giderken
Divanyolunda arabas iinde bir suikaste urad ve 5 kurun yaras alarak ld.
Makedonya: Balkan yarmadasnda tarih blge. 1448 ylnda girdii Osmanl hakimiyetinden Balkan
savann sonunda kt (1912). Paylalmas srasnda kan anlamazlklardan dolay kinci Balkan Savann
kmasna yol ap (1913), savatan sonra byk blm Yunanistan ve Srbistana, Strumica vadisi de
Bulgaristana verildi. Birinci Dnya Savandan sonra yaplan snr deiiklikleri ile Bulgaristan parasnn bir
blm daha Yugoslavyaya verildi.kinci Dnya Savandan sonra Yugoslavyadaki blm, eski Yugoslavyay
oluturan cumhuriyetlerden birine dnp, 1991de bamszln iln etti.
Malatya: Kurtulu Sava srasnda Elaza bal sancak.
Maliye Bakanl: Maliye politikalarn hazrlamak, uygulamak ve denetlemek amacyla 1920 ylnda kurulan
bakanlk.

Malta: Akdenizde, mtareke dneminde ngiltereye bal iken 1964te bamsz olmu bir ada lkesi.
Manastr: Makedonyada bir ehir.
Manastr Askeri Lisesi: Atatrkn 1895-1899 yllar arasnda renim grd asker lise.
Manurya: inde Dung Bey (kuzeydou) denilen blgenin eski ad.
Mangalda: Afyonkarahisar, Kocatepe blgesinde, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan
bir mevki.
Manisa: Kurtulu Savanda Aydn iline bal sancak. Atatrk, 26 Ocak 1923 tarihinde Bat Anadolu seyahati
srasnda burada halka hitap etmitir.
Manisallar: Atatrkn 10 Ekim 1925 tarihinde halka hitaben yapt konumada kullanlan bir tabir.
Mara: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak. Mondros Mtarekesinin imzasndan sonra 22 ubat 1919
tarihinde ngilizler, 1 Kasm 1919 tarihinden itibaren Franszlar tarafndan igal edilmi; 11 ubat 1920de
dman igalinden kurtulmutur.
Mardin: Kurtulu Sava srasnda Diyarbakra bal sancak.
Mareal Foch: 1851de Tarbeste dodu. 1907de Harp Okulu Komutan idi. 1914te Flondros cephesinde
komutanlk yapt. 1916da Somme savan idare etti. 1918de bat cephesindeki mttefik ordularn bakomutan
oldu.
Mareal Paa: Atatrkn eitli konumalarnda Fevzi AKMAK ifade etmek iin kulland bir tabir.
Marmara Denizi: Trkiye topraklaryla evrili i deniz. Avrupa ve Asya topraklarnn birbirine ok yaklat
kesimde dou bat dorultusunda uzanan, stanbul boazyla Karadenize, anakkale boazyla Ege ve Akdenize
balanan i deniz.
Matbuat Cemiyeti Reislii: Basn mensuplar arasnda dayanma ve sosyal yardmlama amacyla 1908
ylnda stanbulda kurulmu bir cemiyet.
Matbuat ve stihbarat Genel Mdrl: 7 Haziran 1920 tarihinde Matbuat ve stihbarat Mdiriyet-i
Umumiyesi kuruldu. Bu kuruluun ad, daha sonra Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl olarak
deitirildi.
Matbuat ve stihbarat Umumiyesi: Devletin haberalma, basn ve yayn ilerini yrtmekle grevli, 7
Haziran 1920 tarihinde Matbuat ve stihbarat Mdiriyet-i Umumiyesi ad ile kurulmu kurum. Bugn Basn
Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl adn tamaktadr.
Maten : Atatrkn 25 Kasm 1924 tarihinde Trkiye-Fransa ilikileri hakknda bir deme verdii Fransz
gazetesi.
Maurice Pernot: Atatrkn 29 Ekim 1923 tarihinde kltrel konularda deme verdii bir Fransz yazar.
Maverannehir: Ceyhun (Amuderya) rmann dousunda kalan lkelere islm corafyaclarnn verdii ad.
Maydos: anakkalenin ilelerinden, Eceabatn eski ad.
Mecelle: Tazminattan sonra hazrlanm islm hukukundan alnm yarg kararlarnn derlendii kitap.
Meclis-i Mebusan: Osmanl Mebuslar Meclisi. 1876da ilk kez kurulmu, iki ay sonra Sultan Abdlhamit
tarafndan kapatlm; 1909da yeniden alm, 16 Mart 1920de stanbulun ngilizlerce igali ile datlmtr.
yelerinin bir ksm Malta adasna srgn edilmi, kaabilenler daha sonra TBMMye katlmlardr.
Medeni Kanun: svireden alnarak 1926 ylnda yrrle konulan kanun.
Mehmet Fuat Bey: TBMM I.dnem Kastamonu milletvekili.
Mehmet kr Bey: (Ko, 1887-1938). Sivas Kongresi, TBMM I. dnem Afyonkarahisar yesi.

Mekke: Suudi Arabistanda Kbenin bulunduu ve Hz.Muhammedin doduu kutsal kent.

Meksika: Kuzey Amerikann gney kesimindeki lke.
Melikah: (1055-1092) Byk Seluklu hkmdar. Sultan Alparslann olu. 1072de tahta kt. 20 yllk
hkmdarl srasnda Byk Seluklu mparatorluu topraklarn Kagardan stanbul boazna, Kafkaslardan
Yemen ve Adene kadar genileten Melikah, hazrlatt mlkiyet ve kadn hukukuna ilikin yasalardan dolay es
Sultan el Adil diye anlm, adaletli bir hkmdardr.
Memduh Bey: TBMM I.dnem Karahisar- ark milletvekili.
Menderes: Bat Anadoluda rmak ve blge ad. Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Mentee: Mulann eski ad. Kurtulu Sava srasnda Aydna bal sancak.
Meri: Edirnenin bir ilesi.
Meri Nehri: Bulgaristandan karak Trk-Yunan snrn oluturan, Ege Denizine dklen akarsu.
Merkezi Hkmet: stanbuldaki hkmeti ifade etmek iin kullanlan bir tabir.
Mersin : el ilinin merkezi. Kurtulu Sava yllarnda sancak. Atatrk, 17 Mart 1923 tarihinde burada halka
hitap etmitir.
Mersin Halk: Atatrkn 17 Mart 1923 tarihinde halka hitap ederken kulland bir tabir.
Merzifon : Amasyann ilesi. Damat Ferit Paa hkmetinin msamahas ve gerekli tedbirleri almam
olmasndan dolay Samsuna kan ngiliz birliklerinin ulat yerlerden biri.
Merutiyet: Hkmdarn baz yetkilerini meclis ve teki anayasal kurumlara devrettii, snrlandrlm
monari ynetimi, anayasal monari. Trk tarihinde Birinci Merutiyet, Anayasann II.Abdlhamit tarafndan
onaylanmasyla (23 Aralk 1876) balam, Meclis-i Mebusann sresiz olarak kapatld 13 ubat 1878
tarihinde sona ermitir. kinci Merutiyet ise, 23 Temmuz 1908de balayp, saltanatn kaldrlmasna kadar (1
Kasm 1922) srmtr.
Metris: Bilecikin Bozyk ilesine bal, nn muharebeleri srasnda asker harekta sahne olan stratejik
bir tepe. Bat Cephesi Komutan smet Paa, kinci nn Zaferini buradan bildirmitir.
Mezit Vadisi:Bursa, negl ilesi, Tahtakpr Kasabasna bal, Birinci nn Muharebesi srasnda asker
harekta sahne olar bir mevki.
Msr: Afrikann kuzeydou kesinde lke. 1517-1517 ylndan 18.yzyln sonuna kadar Osmanl
hakimiyeti kesintisiz srd. Birinci Dnya Savanda ngiltere himayesine girdi. 1922de ngiliz himayesinden
kt.
Msrl: ngiliz tahakkm altndaki mslmanlarn bir blm.
Mihalk: Eskiehirin bir ilesi. Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Milletler Cemiyeti: Cemiyet-i Akvam. 1919da Birinci Dnya Savann sonunda kurulmu, kinci Dnya
Savanda bir fonksiyonu kalmam, 1947de fiilen sona ererek yerini bugnki Birlemi Milletlere brakm
uluslar aras kurulu.
Milletler Cemiyeti Meclis: Ad geen cemiyetin karar organ.
Milli Eitim Bakanl: Egitim ve renim hizmetlerinin yrtlmesini salamak, bu hizmetlere ynelik
kurum ve kurulularn almasyla ilgili almalar yapmak amacyla kurulmu olan bakanlk.
Milli Meclis: eitli metinlerde TBMMyi ifade etmek iin kullanlan bir tabir.
Milli Savunma Bakanl: Mill gvenliin salanmas, Silhl Kuvvetlerin ihtiyalarnn karlanmas,
barta ve savata askere alma, sava sanayii hizmetlerinin yerine getirilmesini salamak amacyla kurulan
bakanlk.

Milne: (George Francis, 1866-1948), Sir. ngiliz generali. ngiltere Karadeniz Kuvvetleri Bakomutan.
Miralay smet Bey:bkz.smet NN.
Miralay Refet Efendi: bkz.Refet BELE.
Misak- Milli: Ahd- Mill. Mill ant. Erzurum ve Sivas kongrelerinde oluan, yurdun btnl, milletin
istiklli ilkelerini ve mill snrlar tesbit eden alt maddelik belge. Son Osmanl Mebuslar Meclisinde 28 Ocak
1920 tarihinde kabul edilmi, 17 ubat 1920de iln edilmi, TBMMnin 18 Temmuz 1920 gnl gizli
toplantsnda bu belgeye bal kalnlacana ant iilmitir.
Mondros Mtarekesi: Birinci Dnya Savandan mttefikleriyle birlikte malp kan Osmanl Devletinin
30 Ekim 1918 tarihinde Limni adasnn Mondros limannda, Agamemnon isimli sava gemisinde 25 maddelik
atekes anlamas.Bu mtareke ile her ne kadar Osmanl Devleti ile mttefikler arasnda sava haline son
verilmise de uygulama sonular itibaryla Anadoluda mill mcadelenin balamasna sebep olmutur.
Montesquieu: (Carls de 1689-1755). Fransz dnr. Dnyaya demokrasi dncesinin yaylmas iin
alan dnrlerden biridir.
Morning Post: Atatrkn 22 Aralk 1922 tarihinde ngiltere ile ilikiler ve Bar Konferans hakknda bir
deme verdii ngiliz gazetesi.
Moskova: Rusyann bakenti.
Moskova Anlamas: TBMM Hkmetiyle SSCB arasnda, 16 Mart 1921de imzalanan dostluk
anlamas.Birinci maddesiyle SSCB, Trkiyenin Misak- Mill ile belirlenen snrlarn kabul ediyor, beinci
maddesiyle Trkiyenin gvenlii zedelenmemek artyla boazlardan btn lkelerin ticaret gemilerinin
serbeste gemelerine imkn salanyordu.
Msy Briand: (Aristide, 1862-1932). Birinci Dnya Sava sonras yllarda grev yapan ve Cannes
Konferans srasnda istifa eden Fransa babakan.
Msy Luklerni: 19 Mays 1928 tarihinde itimatnmesini sunan Belika ortaelisi.
Msy Papa: 29 Mart 1928 tarihinde itimatnmesini sunan Yunanistan elisi.
Mr. Robert Pect Skinner: 16 Ekim 1933 tarihinde itimatnmesini sunan ABD bykelisi.
Muallimler Birlii: Atatrkn 18 Ekim 1925te Konyada retmenlere hitaben bir konuma yapt
toplanty dzenleyen kurum. Kz Muallim Mektebi, Kz Orta Mektebi, Erkek Lise ve Erkek Muallim
Mektebinden olumutur.
Muaviye: (610-680). Emev saltanatnn kurucusu.
Mudanya: Bursann bir ilesi.
Mudanya Konferans: Byk zaferden sonra tilf Devletleri atekes teklifinde bulunmular, bunun zerine
3-11 Eyll 1922 tarihleri arasnda Fransz, ngiliz, talyan delegelerinin katld ismet Paa (nn)nn
bakanlndaki konferans.
Mudurnu :Bursann ilelerinden. Bolu ve Dzce isyanclar, esir aldklar Trabzon milletvekili Hsrev Bey
ile Rize milletvekili Osman Beye TBMM ile arabuluculuk telgrafn buradan ektirmilerdir.
Muhafaza-i Hukuk- Milliye: Trabzonun Pontuscu Rumlara verilmesi yolunda Avrupada balayan
gelimeler zerine ubat 1919da kurulmu bir cemiyet. Erzurum kongresinden sonra Dou Vilyetleri Mdafaai Hukuk Cemiyetiyle birlemitir.
Muhittin Bey: Atatrkn 31 Mays 1926 tarihinde Bursada stanbul ehri temsilcileriyle yapt bir
konumaya katlan heyette bulunan stanbul Belediye Bakan.
Muhittin Paa: (Akyz, 1870-1940). Tmgeneral. Kastamonu vali ve komutan. TBMM IV-VI. Dnemler
Kars yesi. Ali Galip olay srasnda Mustafa Keml tarafndan Sivasa davet edilmitir.

Muktedibillh: Muktedi. Ebulkasm Abdulluh (1056-1094). Abbasi halifesi. Seluklu sultan Melikaha
bamlln bildirdi. Seluklularn desteiyle Abbas etkisini geniletti. Bir Seluklu melikesi ile evlenerek,
Seluklu devletinin din ileri ynetimini ele geirdi. Melikahn lmnden sonra Badata giderek kendi adna
hutbe okuttu.
Murat Bey: TBMM I.dnem Kastamonu milletvekili.
Muratda: Ktahyann Gediz ilesine bal. byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir ky.
Musevilik: bkz.Yahudilik.
Mussolini: (Benito, 1883-1945). 25 Kasm 1925te talyada diktatrln iln etti. 24 Temmuz 1943te
talyan Meclisi tarafndan istifaya zorland. Kuzey talyada Badoglionun hkmetine dman bir Faist
Cumhuriyet kurdu. Muhalifleri tarafndan tutuklanp kuruna dizilerek ldrld ve cesedi Milanoda halka
tehir edildi.
Mustafa: Atatrkn Asker Rtiyedeki matematik retmeninin ad.
Mustafa Bey : TBMM I.dnem Karahisar- ark milletvekili.
Mustafa Kemal ATATRK: 1881 ylnda Selnikte dodu. Babas, nceleri Selnik Vakflar daresi
ktipliinde ve bir ara gmrk memurluunda alm olan, daha sonra kereste ticareti yapan Ali Rza Beydir.
Annesi, Sofu ailesinden Feyzullah Aann kz Zbeyde Hanmdr. 10 Kasm 1938de hayata gzlerini yumdu.
Ankarada Antkabirde yatmaktadr.
Selnikte emsi Efendi Okulunda renime balad. 1893te Selnik Asker Rtiyesine (Asker ortaokul),
1895te Manastr Asker Lisesine, 13 Mart1899da Harp Okuluna girdi. 10 ubat 1902de Harp Okulunu, 11
Ocak 1905te Harp Akademisini bitirdi. Almanca ve Franszca biliyordu.
11 Ocak 1905te kurmay staj iin 5.Kolordu 30.Svari Alayna atand. 13 Ekim 1907de Selnikte 3.Ordu
kararghna, 22 Haziran 1908de Rumeli ark Demiryollar Mfettiliine, 13 Ocak 1910da 3.Ordu Redif,
17.Selnik Tmeni Kurmaylna ve bu arada Hareket Ordusunun birinci kademesinde Kurmay Bakanlna
getirildi. 5 Kasm 1909da 3.Ordu kararghna, 6 Eyll 1910da 3.Ordu Subay Talimgh Komutanlna, 1
Kasm 1910da tekrar 3.Ordu kararghna, 15 Ocak 1911de 5.Ordu kararghna atanm ve sonra kdemli
yzba rtbesinde bulunmasna ramen, 38. Piyade Alay Komutan olarak grevlendirilmitir. 13 Eyll 1911de
Genelkurmay kararghnda grev ald. 1 Ocak 1912de Bingazi ve Derne blgesinde ark Gnllleri Komutan,
11 Mart 1912de Derne komutan oldu. 24 Ekim 1912de stanbula dnd . 21 Kasm 1912de Karargh-
Umum emrine verildi ve Akdeniz Boaz Kuvve-i Mrettebe Komutanl Harekt ubesi Mdr, daha sonra
Bolayr Kolordusu Kurmay Bakan olarak grevlendirildi. 27 Ekim 1913te Sofya Ataemiliteri, ayn zamanda
ek grevle 11 Ocak 1914ten itibaren Belgrat ve etine Ataemiliteri, 28 Ocak 1915te 19.Tmen Komutan, 28
Temmuz 1915te 15.Kolordu Komutan, 8 Austos 1915te Anafartalar Grubu ve 19 Austostan itibaren Grup
Komutanl uhdesinde kalmak zere, 16.Kolordu Komutan (Bu greve katlmad, hava deiimi alarak ayrld.),
27 Ocak 1916da karargh Edirnede olan ve 25 Kasm 1916da Diyarbakra nakledilen 16.Kolordu
Komutanlna atand. 7 Mart 1917de 2.Ordu Komutan, 5 Temmuz 1917de 7.Ordu Komutan, 9 Ekim 1917de
becayiten 2.Ordu Komutan (bu greve katlmad) oldu. 7 Kasm 1917de genel karargh emrine alnd. 20
Aralk 1917de Veliaht ehzade Vahdettin ile birlikte Almanyaya gitti. 7 Austos 1918de 7.Ordu Komutan, 31
Ekim 1918de 7.Ordu Komutanl ile birlikte Yldrm Ordular Grubu Komutan oldu. 7 Kasm 1918de
Yldrm Ordular Grubu lvedildi, Mustafa Keml Paa stanbula arlarak Harbiye Nezareti emrine alnd. 30
Nisan 1919da asker ve mlk yetkilerle 9.Ordu ktaat (15 Hazirandan sonraki ad 3.Ordu) Mfettii oldu. Bu
grevle 19 Mays 1919da Samsuna kt. 8 Temmuz 1919da stanbul hkmetince memuriyetine son verildi.
Kendisi de Ordu Mfettilii ile askerlikten istifa etti. 5 Austos 1921de TBMM Hkmeti Ordular
Bakomutan (Bu grevi er aylk sreyle defa uzatlm, 20 Temmuz 1922de olaanst yetkiler
kaldrlarak, Bakomutanl 29 Ekim 1923e kadar srmtr). 30 Haziran 1927de askerlikten emekliye
ayrlmtr.
23 Temmuz 1919da Erzurum Kongresi ve Dou lleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti Bakan, 4
Eyll 1919da Sivas Kongresi ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Temsil Heyeti Bakan, Mart

1920de Ankara milletvekili, 23 Nisan 1920de TBMM Bakan oldu. 29 Ekim 1923-10 Kasm 1938 yllar
arasnda Cumhurbakanl yapt.
Mustafa Necip Paa: (1879-1913). 1903te Harp Okulunu bitirdi. ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk etkin
yelerinden biri olarak gnderildii Selnikte merkez ynetiminde yer ald. kinci Merutiyetten sonra (1908)
hatip mer Naci ile birlikte ttihat ve Terakki Mfettii olarak Anadoluya gnderildi ve orada partinin
rgtlenmesi iin aba harcad. Balkan bozgunu zerine bara zorlanan Sadrazam Kmil Paa ile ittihatlar
adna bir diyalog kurup anlama zemini oluturmaya altysa da baarl olamad. Yakup Cemil, Enver ve Talt
Baylar ile teki ittihatlarla birlikte katld Babl baskn srasnda meydana gelen silhl atmada sadaret
yaveri yzba Nafiz Bey tarafndan vurularak ldrld.
Musul: Irakta bir ehir. Osmanl Devletinde eyalet merkezi. 1918in sonundan itibaren ngiliz igali altna
girmitir. ngiltere ile 1926da yaplan anlama ile, ngiltere himayesinde braklmtr.
Mu: Kurtulu Sava srasnda Bitlise bal bir sancak. 1926 ylnn balarnda Rus igaline girmi, ancak 8
Austos 1916 tarihinde Atatrkn komutan olduu 16.Kolorduya bal 8.Tmenin taarruzu sonunda igalden
kurtulmutur.
Mutasm:Hlgnn hicr 656 ylnda Badat zaptettii zaman idam ettirdii son Abbas halifesi.
Muvahhit Bey: Atatrkn 10 Haziran 1926 tarihinde Bursada kendisine hitap ettii tiyatro sanats.
Mdafaa-i Hukuk- Milliye: Mill mcadele srasnda igallere kar mill haklar korumak iin kurulmu
mill cemiyetlerin genel ad. Sivas kongresinden sonra Anadoluda bu ad tayan cemiyet ubelerinin says
120yi bulmutur.
Mdafaa-i Vatan: bkz. Mdafaa-i Hukuk u Milliye.
Mdafa-i Hukuk Cemiyeti: bkz. Mdafaa-i Hukuk u Milliye.
Mfit Efendi: (Hoca, Kurutluolu, 1879-1958). TBMM I.dnem Krehir milletvekili.
Mft Kamil Efendi: Abdurrahman Kmil Efendi (1850-1941). 12 Haziran 1919 tarihinde Atatrkn
Amasyaya geliinde kendisini karlayanlar arasnda bulunan Bayezid Camii Vaizi. Daha sonraki yllarda
Atatrkn Amasyaya geliinde yine yannda olmutur.
Mmtazddevle smail: 30 Haziran 1922 tarihinde itimatnmesini sunan ran elisi.
Mtareke Dnemi: 30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesinin imzasndan sonra balayan dnemi ifade eden bir
tabir.
Nablus: rdnde bir ehir. Atatrkn 7.Ordu Komutan olduu srada sorumluluk sahas ierisinde bulunan
bir blge.
Naci evket Bey: 25 Ekim 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Irak ortaelisi.
Nadir Efendi: TBMM I.dnem Isparta milletvekili.
Nafia Vekaleti: Altyap ihtiyalarn karlamak zere kamu yaplar, karayollar, demiryollar, hava limanlar
vb.nin yapm, onarm ve doal afetlerle ilgili almalar gibi bayndrlk ve iskn hizmetlerinin grlmesi
amacyla kurulmu bakanlk.
Nafiz Bey : TBMM I.dnem Canik (Samsun) milletvekili.
Nahcivan: Kafkasyada Azerbaycana bal zerk cumhuriyet.
Nallhan: Ankarann bir ilesi.
Namk Kemal: (1840-1888).Mneccimba Mustafa Asm Beyin oludur. ocukluu lkenin eitli
blgelerinde gemitir. Eitimini tamamladktan sonra 1863 ylnda Tercme Odasnda memur olmutur. inasi
ile tantktan sonra Tasvir-i Efkr gazetesinde yazmaya balamtr. Yazlar mevcut ynetim tarafndan ho
karlanmad zamanlarda stanbul dnda grevlendirilmitir. Erzurum Vali Muavinlii, Gelibolu

Mutasarrfl gibi idar grevler yapmtr. Daha sonra zararl yaynlarda bulunmak suu ile Kbrs adasna
srlmtr (9 Nisan 1873). Serbest kalnca stanbula dnd. (Mays1876). Birinci Merutiyet dneminde
Anayasa hazrlamakla grevli heyette Ziya Paa ile birlikte alt. 93 Harbinden sonra II.Abdlhamide verilen
bir jurnal zerine, yeniden tutukland. Be buuk ay hapiste kald. Yarglamada aklandysa da, ikamete mecbur
olarak Midilli adasna srld (1877), daha sonra Rodos (1884), ondan sonra da Sakz (1887) adalarna
mutasarrflkla grevlendirildi.Sakzda ld. Mezar Geliboludadr. ntibah, Vatan Yahut Silistre, Osmanl
Tarihi gibi daha pek ok siyas, edeb ve tarih eserleri vardr.
Napolyon (Bonapart): (1769-1821). Franszlarn nl imparatoru. Birok asker ve siyas grevlerde
bulundu. 1804te imparatorluunu iln etti. Koalisyon savalar srasnda dier Avrupa lkelerine kar baarlar
elde etti. Moskova Seferinden bozgunla dnd (1812). Senato tarafndan iktidardan drld ve Elbe Adasna
gnderildi (1814). Buradan kap ynetimi yeniden ele aldysa da (20 Mart-22 Haziran 1815), baarl
olamad.Bu defa Saint Helen adasna gnderildi ve orada ld.
Nazm (Binba, ehit 1877-1921): Anzavur ayaklanmasnda ad gemektedir.
Nazifpaa: negln dousunda bir mevki.
Nemlioullar: 21 Eyll 1924 tarihinde Atatrkn de katld bir trenle inana balanan Samsun-aramba
demiryolu hattnn yapmn gerekletiren aile.
Nesturi: Nasturlik, Bizansl patrik Nestoriusun kurduu bir tarikat ve bu tarikatin mensubu. Musulda bir
hristiyan topluluu.
Nestur Ekiyas: Hakkri blgesinde 1924 ylnda ayn ad tayan bir hristiyan tarikati mensuplar
tarafndan gerekletirilen ayaklanma ve bu ayaklanmaya katlanlar.
Neet Bey: TBMM I.dnem skdar milletvekili.
Neue Freie Preese: 27 Eyll 1923 tarihinde Atatrkn eitli konularda deme verdii bir gazete.
New-York Herald: Atatrkn 4 Mays 1924 tarihinde hilfet ve yabanc din messeseler hakknda deme
verdii Amerikan gazetesi.
Nif: zmirin ilelerinden Kemlpaann eski ad. Byk taarruz takip harekt srasnda asker harekta sahne
olmu bir mevki.
Nide: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak.
Nihat Paa (ANILMI): 1878 ylnda Filibede dodu. brahim Ethem Beyin oludur. 31 Mays 1954te
ld. Zincirlikuyu mezarlnda olan naa, 29 Kasm 1988de Devlet Mezarlna nakledildi. 28 Mays 1894te
girdii Harp Okulundan 17 Austos 1896da mezun oldu. 17 Ocak 1900de Harp Akademisinden mezun oldu.
17 Ocak 1900de Genelkurmay 1.ubede greve balad. 18 Mart 1900de eitli kurmay stajlarn ikmal
etmek iin 4.Ordu emrine verildi. eitli grevlerden sonra 1 Kasm 1907de Manastr Harp Okulu Komutan
oldu, 4 Mays 1909da Genelkurmay Merkez ubesinde grevlendirildi. 29 Austos 1909da Topu Okulu
Komutan oldu. 15 Mart 1910da Genelkurmay 5.ubede, 28 Mart 1912de Levazmat- Umumiye 5.ubesinde,
26 Nisan 1912de 3.Kolordu Komutanl kararghnda, 1.ube Mdr olarak grev yapt.1 Kasm 1913te
Pnarhisar Muharebelerinde yaralanp Bulgarlara esir dt, 7 Ocak 1914te esaretten stanbula dnd, stanbul
Muhafz Komutan Yardmclna ve daha sonra Harbiye Nezareti Personel ube Mdrlne atand. 3 Austos
1914te Bakomutanlk Karargh Menzil Genel Mfettii, 21 Mart 1915te 2.Ordu Kurmay Bakan, 3 Ekim
1915te Akdeniz Boaz Mstahkem Mevki Komutan, 1917de Gelibolu Gney Grubu Komutan ve 2.Ordu
Komutan Vekili, 8 Kasm 1917de 7.Ordu Komutan Vekili, 6 Aralk 1917de 2.Ordu Komutan, ayn zamanda
Adana Valisi ve Blge Komutan, 7 Eyll 1922de Elcezire Cephesi Komutan oldu. 7 Eyll 1922de Asker
Yargtay Bakanlna atand. 16 Mays 1942de emekli oldu.
Niksar: Tokatn ilesi.

Nil: Kuzeydou Afrikada rmak. Dnyann en uzun rma olan (6650 km.) Nil rma, Burundide Kouma
rmandan kaynaklanp, Ruanda, Uganda, Sudan ve Msrda aktktan sonra, Kahirenin kuzeyinde 160 km.
uzunluunda Nil deltasn oluturur ve Reit ile Dimyat kollarna ayrlarak Akdenize dklr.
Nilfer ay: Bursada bir akarsu.
Nahvan: Kafkasyada, bugn Azerbaycana bal zerk cumhuriyet.
Noel:( E.W.C. !886-?). ngiliz binbas Ali Galip olaynda ad geer. Malatyaya gelmi ve Sivas kongresini
nlemek iin Ali Galip Beyle birlikte almtr.
Norve: Kuzey Avrupada skandinav yarmadasnda devlet.
Nuh Aleyhisselam: Tevrattaki peygamberlerden biri. Adem peygamberden sonra gelen nc peygamber.
Nuh Tufan: Kurana gre Nuh, sapkla derek putlara tapan kavmini doru yola getirmeyi
baaramaynca, Allah ona bir gemi yapmasn, gemiye her canldan bir ift almasn ve Allaha inananlarla
ailesini bindirmesini bildirdi. Byk bir tufan sonunda her yer su altnda kalnca Allaha inanmayanlar
bouldular. Bir sre sonra, Allahn buyruuyla sular ekilerek Nuhun gemisi Cudi dann tepesine oturdu ve
tufandan kurtulanlarla yeni bir kuak yaratld.
Nureddin Paa : 1873 ylnda Bursada dodu. Mir brahim Paann oludur. 18 ubat 1932de stanbulda
ld. 1 Haziran 1890da girdii Harp Okulunu 23 Mart 1893te bitirdi. Almanca, Franszca, Rusa ve Arapa
biliyordu.
eitli grevlerden sonra 29 Nisan 1914te 4.Tmen Komutan oldu. 20 Nisan 1915te Irak ve Havalisi
Komutan (ayn zamanda Basra, sonra da Badat valisi), 3 Ocak 1916da 9.Kolordu Komutan ve 3.Ordu
Komutan Vekili, 5 Temmuz 1916da Mula ve Antalya Havalisi Komutan, 6 ubat 1916da 21.Kolordu, 14
Ekim 1918de 11.Kolordu , 30 Aralk 1918de 25.Kolordu Komutan, 20 Ocak 1919da Aydn Valisi oldu. 29
Ocak 1919da zmir Valilii ve Blge Komutanlna atand. Temmuz 1920de Anadoluya geerek stikll
Savana katld. 90 Aralk 1920de Merkez Ordusu Komutan, 30 Haziran 1922de 1.Ordu Komutan oldu. 1
Mart 1924te Yksek Asker ra yeliine atand. Bursa milletvekilliine seilmesi dolaysyla 18 Ocak 1925te
ra yeliinden ekildi. 29 Ocak 1925te emekli oldu.
Nuri Bey : TBMM I.dnem Bolu milletvekili.
Nuri Paa: Azerbaycanda, Sovyet ihtilline muhalif olan ancak ngilizlerle birlikte hareket ettii iin zerine
kuvvet gnderilerek malup edilen komutan.
Nusret Efendi : TBMM I.dnem Erzurum milletvekili.
Obana: 23 Kasm 1925 tarihinde itimatnmesini sunan Japon elisi.
Olanmezar: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Olimpos Palas: Selnikte bir otel.
Olsini Barone :3 Kasm 1925 tarihinde itimatnmesini sunan talya elisi.
Oltu: Erzurumun bir ilesi.
Oltu uras: Kafkaslar ve Dou Anadoluda Ermeni tehdidine kar silhla mcadele eden bir grup. 25
Mays1919-17 Mays 1920 tarihleri arasnda kurduklar hkmet ile blgenin ynetimini ellerinde tutmular,
daha sonra TBMM Hkmeti ynetimine katlmlardr.
Olucak: Ktahyann byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir ky.
Onaltnc Kolordu : Atatrkn 19 Austos 1915-5 Mart 1917 tarihleri arasnda komutanln yapt ve
Kafkas Cephesinde grevli olduu srada 7 ve 8 Austos 1916 tarihlerinde Bitlis ve Muu Rus igalinden
kurtaran 2.Orduya bal kolordu.
Onbirinci Frka: Yirminci Kolorduya bal, Nide blgesinde grevli tmen.

Ondokuzuncu Tmen : Atatrkn 20 Ocak 1915-28 Temmuz 1915 tarihleri arasnda komutan olduu ve
anakkale savalarna katld tmen.
Ondrdnc Kolordu: stanbula bal, karargh Bandrma olan kolordu.
Operatr Eyp Sabri: 20 Mart 1923 tarihinde Konyada Trk Ocanda verilen bir ay ziyafetinde
Atatrkn genlere hitaben bir konuma yapt srada sz isteyerek bir soru soran Trk Oca yesi bir kii.
Ordu: Kurtulu Sava srasnda Giresuna bal kaza. Atatrk 19 Eyll 1924 tarihinde burada halka hitaben
bir konuma yapmtr.
Ortodoksluk: Ortodoks kilisesinin retilerini topluca belirten terim. Vahiy ve yasal kilisenin resm
kararlarna uygun retilerin tm anlamna gelen, ama sonradan Roma kilisesinden ayrlan Ortodoksluun inan
ve temel dncesi, birincisi 375te toplanan yedi din meclisi tarafndan belirlenmi, bu ilkelerin temeli Kutsal
lnn zellikleri, sz konusu meclislerde kararlatrlmtr.
Ortodoks Kiliseleri: Ortodoks kilisesi topluluu. stanbul (Fener) kmenik patrikliinin yansra,
skenderiye, Antakya ve Kudste birer melkit patriklii, Moskova, Srbistan, Romanya ve Bulgaristanda birer
patriklik, Yunanistan, Kbrs ve Tiranda birer bapiskoposluk ierir. Ayrca Polonya, ekoslovakya ve
Japonyadaki ortodoks kiliseleri ile Petersburglu gmenlerin Finlandiyadaki zerk kilisesini de iine alr.
stanbul patriklii, btn ortodoks kiliselerinin bapatriidir.
Osman: Hz.Muhammedden sonra gelen drt halifeden ncs.
Osman Bey: (zgen, 1890-1943). TBMM I.dnem Rize yesi. Bolu ve Dzce isyan srasnda isyanclar
tarafndan esir alnm ve TBMM ile arabuluculuk yaptrlmtr.
Osmanck: Karadeniz blgesinin i kesiminde oruma bal ile.
Otalbal Tepesi: Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir tepe.
Otuzbir Mart Olay: 1908 Gen Trkler ihtilli ile tekrar kazanlan merutiyet rejimi iln zerine 1909
Nisannda (eski tarihle 31 Mart 1325) stanbulda ortaya kan ve Hareket Ordusu tarafndan bastrlan olaylar.
Otuzsekizinci Piyade Alay: Atatrkn 1911 ylnda yzba iken komutanln yapt 5.Kolorduya bal
bir alay.
demi: zmirin bir ilesi.
etmen Hayriye: Atatrkn 18 Ekim 1925te Konyada retmenlere hitaben yapt bir konumadan nce
sz alan retmenler birlii yesi retmenlerden biri.
renci Behet Kemal Efendi: 13 Ekim 1924 tarihinde Kayseride Atatrkn erefine dzenlenen bir fener
alaynda Atatrke hitaben bir konuma yapan renci. Mehur air Behet Keml ALAR.
renci Muall: Atatrkn 13 Ekim 1925 tarihinde zmir Kz retmen Okulunu ziyaret ettii srada Selim
Srr Beyle zeybek dans yapan bir renci.
retmen Kemal Emin: Atatrkn 14 Ekim 1925 tarihinde zmir Erkek retmen Okulunda erefine
verilen bir ay ziyafetinde sz alarak bir konuma yapan retmen.
retmen Sabri: 30 Austos 1925 tarihinde Atatrkn Kastamonuda CHP binasnda halka hitaben bir
konuma yapt srada sz isteyerek apka inklbna destek olduunu aklayan retmen.
t: Atatrkn 6 Aralk 1922 tarihinde halk partisini kurma kararnn akland gazetelerden biri.
mer Naci (1878-1916): Atatrkn Selnikte Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini aarken kendisine yardmc
olan arkadalarndan biri. Subay olarak Kafkas cephesinde bulundu.
mer Naci Bey: Atatrkn Manastr Asker Lisesindeki edebiyat hocas.
Panislamizm (slm Birlii): 19.yzyln ikinci yarsnda mslmanlarn, halife evresinde birlik olarak
hristiyan emperyalizmini kovacan ve yksek uygarlk seviyesine erieceini savunanlarn gr. Rus

yaylmasna kar Orta Asyadaki Trk halklarnn Osmanllardan yardm istemeleri, Hindistandaki ngiliz
ynetiminin mslman halk ndersiz brakmas gibi olaylar, islm aydnlar arasnda birlik fikrinin
gelimesine yol at. slm birlii grn savunanlarn dayand temel fikirler unlard: Hilfet yalnz din bir
nderlik deil, siyasal bir egemenliktir. Btn mslmanlar aralarnda lke, dil, renk farklarna ramen, bir
millet olutururlar. Kendine has bir islm medeniyeti vardr. Bu medeniyetin Avrupaya oranla geri kalmas,
islm topluluunun paralanmas yzndendir. Siyasal glerini kaybeden mslmanlar, dinlerinden de
uzaklamak tehlikesiyle karlamlardr . ada bir varlk olabilmeleri iin dine dayal birliklerini yeniden
kurmalar gerekir. Bu birliin simgesi de halifedir. II. Abdlhamit, bu ideolojiyi siyasetinin bir paras olarak
kullanmak istemise de, Birinci Dnya Savandan sonra islm birlii ideolojisi kmtr. slm lkelerinin
birlemesi bir yana, Osmanl Devletine bal topraklardaki islm topluluklar ayr ayr devletler kurmulardr.
Panturanizm (Turanclk): Yeryznn eitli lkelerinde yaayan btn Trkleri tek bir yurt ve tek bir
bayrak altnda birletirmeyi amalayan, rkla dayal fikr ve siyas akm. Turanclk, kinci Merutiyetten
sonra Osmanl aydnlar arasnda ok sayda taraftar toplad ve iktidar ele geiren ttihat ve Terakki Partisi
tarafndan yakn ilgi grd. Balkan ve Birinci Dnya Sava yenilgilerinden sonra, dnyann hemen her yerinde
Trklere kar yaplan bask ve taknlan olumsuz tavrlar, turanclk akmnn daha da glenip yaylmasna
sebep oldu. Trk Ocaklar, Ruslarn eitli yrelerinde yaayan Trkleri, Trkiye ile birletirmeyi amalayan
almalar yrten bir kurulu durumuna geldi. Osmanl Devleti, Birinci Dnya Sava yllarnda bu akm bir
resm doktrin gibi benimsedi. Bakomutan Vekili Enver Paa da imparatorluu kten kurtarma arelerini
turanclk akmnn benimsenip uygulanmasnda bulanlar arasnda yer ald.
Pantrkizm (Trklk): 19.yzyl sonlarnda, zellikle kinci Merutiyet sonrasnda gelien Trk
milliyetilii akm (bkz. Panturanizm).
Papulas: Anastasios, Yunan subay (1857-1935). 1897 Trk-Yunan savanda grevli olan Anastasios
Papulas, Balkan savanda generallie ykselmitir. Anadoluyu igale balayan Yunan ordularnn
bakomutanlna getirilip, 1922de grevinden alnd. siyasete kartndan dolay asker mahkeme tarafndan
yarglanp kuruna dizildi.
Paris: Fransann bakenti.
Paris Bar Konferans: Birinci Dnya Savandan sonra Osmanl Devleti ile yaplacak barn artlarn
tesbit etmek zere tilf Devletlerince ubat 1919da alan; ngiltere, Fransa, talya, ABDnin katld Drtler
Konferans.
Paaeli: Trakyann, Balkan savandan sonra kullanlan bir baka ad.
Patrik: Ortodoks ve dou kiliselerinin bakanlar. Osmanl Devletinde hristiyan tebann din ilerine bakan
grevliler.
Patrikhane: Ortodoks mezhebinin merkezi. 4.yzylda Byk Konstantin tarafndan kurulmu, Fatihin
stanbulu fethinden sonra da varln srdrm, Lozan Anlamas ile yerinde braklmsa da ayrcalklar
kaldrlmtr.
Paul Herriot: Atatrkn 25 Aralk 1922 tarihinde eitli konularda bir deme verdii Le Journal gazetesi
muhabiri.
Pazarck: Ktahya, Aslanapa ilesine bal, Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir
ky.
Pehlivanzade: Pehlivan Aa. Kuvva-i Seyyareden Parti Pehlivan.
Petit Parisien: Atatrkn 23 Ocak 1922 tarihinde deme verdii bir Fransz gazetesi.
Petro: (1672-1725) lk Rusya mparatoru Byk Petro I, Rusyann geniletilmesi ve eitli kurumlarn
batllatrlmas yolunda byk abalar harcam, bylece Rusyann Avrupann en gl devletleri arasna
girmesinde nemli katklarda bulunmutur.

Picardie: Mustafa Kemlin, Fransann kuzeyinde bu blgede yaplan manevralar seyretmek zere 1910
ylnda gittii yer.
Poincare: (1860-1934). Fransz devlet adam olan Raymond Poincare, Birinci Dnya Sava ve sonrasnda da
nde gelen Fransz siyasetilerindendir. Yedi yllk cumhurbakanl (1913-1920) dnemini, Alsace Lorrainein
Fransaya katlmasn salayarak parlak bir biimde noktalamtr.
Polonya: Dou Avrupada lke.Kuzeyde Baltk Denizi ve Rusya, douda Litvanya, Beyaz Rusya ve Ukrayna,
gneyde Slovak Cumhuriyeti ve ek Cumhuriyeti, batda Almanya ile snr olan Polonya (Osmanl dneminde
Lehistan), 14.-17. yzyllar aras Dou Avrupaya egemen olmu, 18.yzylda komular tarafndan bllm,
1918de yeniden kurulup, kinci Dnya Savanda Almanya ve SSCB arasnda yeniden blldkten sonra,
1945te bir Halk Cumhuriyeti olarak bir kez daha kurulmu, 1989da komnizmden vazgeerek Pazar
ekonomisine gemitir.
Pontus: Mtareke dneminde stanbulda yaymlanan Rumca bir gazete.
Pontus Hkmeti: Kuzeyde Karadenizin en gzel ve en zengin sahilleri zerinde kurulmak istenen devlet.
Porsuk: Sakarya rmann bir kolu.
Posta-Telgraf Genel Mdrl: Osmanl ileri Bakanlna bal bir genel mdrlk. Posta ve Telgraf
Genel Mdrne, Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin telgraflarnn kabul edilmemesi hakknda emir verilmitir.
Potocki: 14 Haziran 1933 tarihinde itimatnmesini sunan Polonya bykelisi.
Pozant: Adanann bir ilesi. Mill mcadele yllarnda, 5 Austos 1920 tarihinde birinci, 8 Ekim 1920
tarihinde ikinci olmak zere iki kongre toplanmtr.
Protestan Kilisesi: Reformdan bu yana varlklarn srdren Protestan kiliseleri, balca grupta
toplanmlardr: zellikle Almanya, skandinav lkeleri ve ABDde yaygn olan Lutherci kiliseler; skoya,
svire, Orta Avrupa ve ABDde gl Presbiteryen kiliseleri; ngiltere ve ABDde yaygn olan Angilikan
kiliseleri. Ayrca, bunlarn kendi ilerinde blnmeleriyle ortaya km olan vaftizci kiliseleri, metodist kiliseleri
vb. protestan topluluklar vardr.
Protestanlk: Reformdan kaynaklanan din reti ve kiliselere topluca verilen ad. Birok bakmdan
katoliklikten farkldr. Her kii sevgiyle yaklamak suretiyle Kutsal Kitab yorumlayabilir. Dolaysyla rahiplerin
kutsal kitab yorumlama konusunda zel bir yetkileri yoktur. Kii, sann izinden yryerek, dinin gereklerini
yerine getirerek, insanla hizmet ederek, Tanrya krann gstermelidir.
Rafet Bey: 28 Aralk 1929 tarihinde itimatnmesini sunan Irak elisi.
Rahmiye Nazr: Osmanl Devletinde Bahriye Nezareti diye ifade edilen bakanlk.
Ramazan Aa: Atatrkn 16 Mart 1923 tarihinde Adana iftileriyle yapt konuma srasnda adn
zikrettii bir ifti.
Rait Rza Bey: Atatrkn 10 Haziran 1926 tarihinde Bursada kendisine hitap ettii tiyatro sanats.
Rauf Bey: 13 Mart 1926 tarihinde itimatnmesini sunan Arnavutluk ortaelisi.
Rauf Bey (ORBAY): (Hseyin, 1881-1967). Emekli Deniz Albay. Mondros Mtarekesini imzalayan heyetin
bakan Bahriye Nazr. Daha sonra Anadoluya geerek Amasyada Mustafa Keml ve Ali Fuat Paa ile birlikte
Amasya Tamiminin yaymlanmasnda bulundu, Erzurum ve Sivas kongrelerinde ve Temsil Heyetlerinde yer ald.
Nafia Vekillii, cra Vekilleri Heyeti Reislii yapmtr. Daha sonra bykeli olarak hizmet etmitir.
Redd-i lhak : zmirin igalinden bir gn nce 14 Mays 1919da zmirde kurulmu mill cemiyetlerin
birleerek oluturduklar ortak cemiyetin ad.
Redif Tmeni : Terhis edilip yedee alnan erlerin birlii.
Redingot: Arkas yrtmal, uzun, ift dmeli ceket.

Refet Paa (BELE): 1881 ylnda Selnikte dodu. Servet Beyin oludur. 2 Ekim 1963te ld. Zincirlikuyu
mezarlnda gmldr.
13 Mart 1896da girdii Harp Okulunu, 13 Ocak 1899 da bitirmitir. 13 Eyll 1909da girdii Harp
Akademisini de 1 Kasm 1912de bitirmitir.
13 Ocak 1899da 3.Ordu 67.Alay 2.Blk Komutan, 6 Eyll 1899da 65.Alay 2.Tabur emrinde, 29 Aralk
1903te 107. Redif Alay 3.Tabur 3.Blk Takm Komutan, 12 ubat 1905te Selnik Merkez Jandarma Taburu
Vodina blnde grev yapmtr. 26 ubat 1910da 3.Ordu 9.Alay 3.Tabur 4.Blk Komutan, 1 Kasm
1912de Genel Karargh Kurmaylnda bulunmu, 5 Eyll 1913te Edirne Jandarma Alay Komutan, 20 Aralk
1913te Alman Asker Islah Heyeti refakatinde kurmay bakan, 18 ubat 1913te 2.Ordu Mfettilii Kurmay
Bakanlnda bulunmutur. 29 Kask 1914te 4.Ordu kararghnda stihbarat ube Mdr, 7 Mart 1915te
10.Tmen Komutan, 30 Aralk 1915te 3.Tmen Komutan, 13 Aralk 1916da 11. Tmen Komutan, 18 Ocak
1917de 43.Tmen Komutan, 3 Nisan 1917de 53.Tmen Komutan, 17 Austos 1917de 22.Kolordu Komutan
Vekili, 9 Ekim 1917de 22.Kolordu Komutan, 17 Ekim 1918de Jandarma Genel Komutan, 17 Mays 1919da
3.Kolordu Komutan oldu. 13 Temmuz 1919da grevinden istifa ederek , Mustafa Kemlin yannda kurtulu
sava hazrlklarna katld. 6 Eyll 1920de ileri Bakan oldu. 9 Ekim 1920-15 Nisan 1921de ileri
Bakanl grevini bir vekille srdrerek Bat Cephesi Gney Kesimi Komutan olarak hizmet etti. 30 Haziran
1921de tekrar ileri Bakan seildi 5 Austos 1921de ek grevle Mill Savunma Bakanlna getirildi. 10
Ekim 1921de ileri Bakanlndan ayrld. 10 Ocak 1922de Mill Savunma Bakanlndan istifa ile
milletvekilliine devam etti. 9 Ekim 1922de TBMM Hkmetinin stanbul Mmessilliine atand ve Dou
Trakyay teslim almakla grevlendirildi. 8 Ekim 1923te Trakya Komutanl grevi sona erdiinden stanbul
milletvekili sfatyla TBMMdeki hizmetine devam etti. 8 Aralk 1926da askerlikten emekli oldu. Daha sonra
V.ve VIII.dnemler stanbul milletvekillii yapt.
Refik (SAYDAM) Bey: (1882-1942). Asker doktor. Mustafa Keml ile Samsuna kanlardan.
Cumhuriyetten sonra Shhiye, Dahiliye Vekillii yapt. 1939dan lmne kadar da babakanlk yapt. TBMM I,
II ve VI.dnemlerde milletvekili.
Resul Baba Srtlar: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Reat YLTEPE: 1879 ylnda stanbulda dodu. Ziya Paann oludur. 27 Austos 1922de iyiltepe
blgesinin alnmasnda, birliinin emredilen saatte hedefine varamamas dolaysyla intihar etmitir. Sandklda
ant mezarda gml idi. Naa 31 Austos 1988de Devlet Mezarlna nakledildi.
29 Nisan 1893 tarihinde girdii Harp Okulundan 28 Ocak 1896 tarihinde mezun olmutur.
29 Ocak 1896da 3.ordu 65.Alay 2.Tabur 2.Blk Takm Komutan, 20 Mays 1899da 68.Alay 4.Tabur
2.Blk Takm ve sonra 28.Nizamiye Alay 1. Taburda Takm Komutan, 17 Austos 1903te 55.Redif Alay
2.Taburda Takm Komutan, 14 Austos 1904te 76.Alay 1.Tabur 1.Blk Komutan, 19 Aralk 1904te 4.Ordu
26.Nizamiye Alay 2.Tabur 4.Blk Komutan, 10 Eyll 1907de 53.Redif Alay 1.Tabur 4.Blk Komutan, 31
Ocak 1909da 2.Ordu 12.Alay 4.Tabur 4.Blk Komutan, 6 Nisan 1914te kodra Tmeni 70.Alay 3.Tabur
Komutan, 16 Mart 1916da 17.Alay Komutan, 5 Mart 1917de 8.Tmen Komutan Vekili, 3 Eyll 1917de
17.Alay Komutan, 1918de Yldrm Ordu Grubu emrinde 53.Tmen Komutan oldu. 22 Eyll 1918de eriada
kararghyla birlikte ngilizlere esir dt. 23 Kasm 1919da esaretten dnd. 14 Aralk 1919da stanbulda
kinci Skynetim Mahkemesi yeliine atand ise de, mill mcadeleye katlmak zere Anadoluya geti. 6 Ocak
1921de 20.Kolordu emrine verildi. 1921de Dou Cephesinde Mrettep Tmen ve daha sonra 11. Kafkas Tmen
Komutan, Haziran 1922-27 Austos 1922da 57.Tmen Komutan oldu.
Reit Bey: (erkez, 1877-1951). erkez Ethemin aabeyi. TBMM I.dnem Saruhan milletvekili iken
drld. Yzellilikler listesiyle yurt dna karld.
Reit Galip: Atatrkn Mersini ziyaret ettii srada (17 Mart 1923) Millet bahesinde Mersinliler adna
kendisine hitap eden doktor. Milletvekili, Mill Eitim Bakan. eyh Sait ayaklanmas srasnda stikll
Mahkemesi yesi. Atatrk, 28 Ocak 1928 tarihinde stanbulda Dolmabahe Saraynda Reit Galip Beyin bir
konumasna mdahalede bulunmutur. Reit Galip Beyin sofradan kalkmamas zerine Atatrk sofray

terketmitir. Daha sonra Reit Galipin Atatrkten affn isteyen mektubu zerine Atatrk, kendisini affetmi ve
19 Eyll 1932 tarihinde Maarif Vekilliine atamtr.
Reit Paa: (Mehmet, 1868-1924). Kurtulu Sava balarnda Sivas vali vekili. TMBB I.dnem Kozan yesi.
Reit Rza: (1868-1924). Mlkiyeyi bitirdi. Mutasarrflk yapt. ttihat ve Terakkinin gizli almalarna
katld. Merutiyetin ilnndan sonra Edirne, Cezair-i Bahr-i Sefid, Manastr, Ankara, Kastamonu valiliklerinde
bulundu. Meclisin dalmasndan sonra Sivas valiliine atand (Mays 1919). Ancak yerine Ali Galip atannca
geri dnd. Valilii srasnda Damat Ferit hkmetinin basklaryla Sivas kongresini engellemeye alt. Ancak
bunu baaramayacan anlaynca, Mustafa Keml ile ibirlii yapt. TBMM seimlerinde Kozan sancandan
milletvekili seilen Reit Paa, izinli olarak valilik grevini srdrd. Bu izni kalktktan sonra da valilii tercih
etti. Ekim 1920de Kastamonu valiliine geti. Eyll 1921de emekli oldu.
Retip Bey: 25 Ekim 1928 tarihinde itimatnmesini sunan Msr elisi.
Reuter: Atatrkn 25 Eyll 1922 tarihinde bir deme verdii ajans.
Rza Paa: Atatrk Harp Akademisinde iken Okul Komutan.
Richard Danin: 13 Ekim 1922 tarihinde Atatrkn byk zaferin yaratt yeni vaziyet hakknda bir deme
verdii Amerikal yazar.
Roma: talyann bakenti.
Romanya: Avrupann gneydou kesiminde, Tuna rmann aa kesimi kysnda lke. Douda Karadeniz,
kuzeydouda Ukrayna ve Moldovya, kuzeyde Ukrayna, batda Macaristan ve Srbistan, gneyde Bulgaristanla
snr olan Romanyann ad ilk olarak 1862de, o dneme kadar Osmanl egemenlii altnda olan Bodan
(Moldavya) ve Eflk prensliklerinin 1859da birlemelerinin ardndan bir devlete dnmesiyle ortaya kmtr.
Rum: Osmanl Devletinin gayrmslim tebasndan biri.
Rum Seluklular: Anadolu Seluklu Devleti (1078-1308). Kutalmolu Sleyman ah tarafndan kurulan
Seluklu hanedannn Anadoluda hkm sren kolu.
Rum Snd Meydan Sava: Dumlupnar Meydan Sava.
Rumeli: Osmanl Devletinin Avrupadaki topraklarna verilen ad.
Rus: Avrupann kuzey blmnde devlet. Batda Baltk denizinden douda Byk Okyanusa kadar uzanan ve
Avrasyann yarsndan ounu kaplayan Rusya, 1912den 1991e kadar SSCBnin ana esini, ondan nce de
Rusya mparatorluunun balca esini oluturmutur. Ruen Eref (naydn): (1892-1959). 24/25 Ekim 1919
tarihinde Amasyada Mustafa Keml Paa ile harekt- milliyenin karakteri konusunda bir mlkat yapan Tasvir-i
Efkr gazetesi muhabiri. Daha sonra stanbul milletvekillii (1923-1933), Cumhurbakanl Genel Sekreterlii
(1933-1934), Eli (1934-1946), Balkan Birlii ve Trk Dil Kurumu Genel Sekreterlii yapmtr.
Sabih Bey: Irakn ilk Ankara elisi.
Sacursuyu: Gaziantep Ouzeli ilesinden geen bir ay.
Sadk Bey: (ehrekst, 1860-1940). Hrriyet ve tilf Partisi bakan. Mill mcadele yllarnda gazetelerde
ngiliz mandas isteyen yazlar yazmtr. Yzellilikler listesiyle yurt dna karlm, yurda dnd gn
lmtr.
Sadrazam: Osmanl Devletinde babakan.
Sadrazam Kara Mustafa Paa: Merzifonlu Kara Mustafa Paa, 1634 ylnda Merzifonun Marnca kynde
dodu. Babasnn yakn arkada Kprl Mehmet Paa tarafndan korunup yetitirildi. 1676 ylnda Fazl Ahmet
Paann lm zerine 41 yandayken sadrazamla getirildi. En byk hayali, Kanun devrinin g ve itibarn
Osmanl Devletine yeniden kazandrmak olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, hayatn bu amaca adad. OsmanlRus savanda padiahla birlikte sefere katld. Zamansz giritii ve sorumluluunu tek bana yklendii kinci
Viyana Kuatmas, byk bir bozgunla sonuland. Bu bozgundan sonra idam edildi (1683).

Sadrazam Paa: Sadrazamlk grevini yrten kiinin ahsn ifade eden bir kavram.
Sadri Maksudi (ARSAL): (1882-1957). lk ve orta renimini Kazanda yapt. 1906da Paris Hukuk
Fakltesini bitirdi. Rus Dumasnda iki dnem Kazan Trklerini temsil etti. 1917 Rus htillinden sonra dil-Ural
Devletinin ilk cumhurbakan oldu. 1918de dil-Ural Devleti dalnca nce Finlandiyaya, sonra Parise gitti.
Sorbonne niversitesinde Orta Asya Trk Tarihi dersleri verdi (1923-1925). Ankara Hukuk Mektebinin ars
zerine Ankaraya geldi. Trk vatandalna geti (1925). ebinkarahisar (1931-1935), Giresun (1935-1939),
DPden Ankara (1950-1954) milletvekillii yapt.
Safer Bey: Bolu ve Dzce isyan srasnda Adapazar baskn zerine Sapancadan Refet Bey tarafndan isyan
blgesine gnderilen kii.
Saint Germain Antlamas: 10 Eyll 1919da Avusturyada imzalanan Saint Germain Bar Anlamas ile
Avusturya-Macaristan mparatorluu paralanmakta ve topraklar bllmektedir. Bu anlamaya gre,
Avusturya ve Macaristan birbirinden ayr iki devlettir. Avusturya ve Macaristan topraklar zerinde yeni bir
devlet, ekoslovakya kurulmutur. Avusturya, Macaristan, ekoslovakya ve Yugoslavyann bamszln
tanmaktadr.
Sakarya: l merkezi. Afyonun Bayat yaylasndan doarak Karadenize dklen rmak.
Sakarya Meydan Muharebesi: Kurtulu Savanda Trk ve Yunan ordular arasnda 1921 ylnda yaplan
meydan savana verilen ad. Yunanllarn 14 Austos 1921 gn yrye gemeleriyle balad. 100 kilometre
uzunluundaki cephe boyunca, 23 Austostan balayarak 22 gn 22 gece aralksz sren iddetli arpmalarda,
Yunan birlikleri Trk cephesini yardlarsa da ilerleyemediler ve 5 Eyllde zlerek geri ekilmeye baladlar.
12-13 Eyll gecesi, Sakarya rmann dousundaki topraklarn geri alnmasyla ve ekilmekte olan dalm
Yunan birliklerinin peine dlmesiyle, Trk ordusu sava kesin bir ekilde kazanmtr.
Sakarya Zaferi: Sakarya meydan savann sonunda elde edilen zafer.
Salhaddin Bey: TBMM I.dnem stanbul milletvekili. 1 Austos 1920de meclise katlmtr. 18 Nisan 1921
tarihinde intihar ederek lmtr.
Salahattin Beyefendi : (Hseyin Selhattin Bey, Kseolu, 1882-1949). 1882de stanbulda dodu. Ahmet
Vehbi Beyin oludur. Asker eitim ald. 1902de kurmay yzba rtbesi ile mezun oldu. Ordunun eitli
kademelerinde grev yapm ve eitli cephelerde savamtr. 13 Temmuz 1918de 3.Kolordu Komutanlna
atand. Bu sfatla Sivas Kongresinde bulundu. TBMM I.dnem Mersin milletvekili seildi. 6 Ekim 1949da ld.
Salih Efendi: (Mehmet, Yeilolu, 1877-1945). TBMM I. dnem Erzurum yesi.
Salih Paa: (Hulsi, Kezrak, 1864-1939). Nazr. Sadrazam, Bahriye Nazr olarak nldr. Amasya
grmelerine gelen heyette de yer almtr.
Salihli: Manisann bir ilesi. Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Saltanat meclisi: Saltanat rs. Sevr Anlamasnn imzasndan nce, stanbulda Sultann bakanlnda
toplanan padiahln byk memurlarnn katld olaanst meclis.
Samsun: Kurtulu Sava srasnda Canik ad ile anlan sancak merkezi. Atatrk, 19 Mays 1919da buradan
mill mcadeleyi balatmtr.
Samsun Belediyesi: Atatrkn Samsunu ziyareti srasnda 20 Eyll 1924 tarihinde halka hitaben bir
konuma yapt yer.
Samsun stiklal Ticaret Okulu: Atatrkn Samsunu ziyareti srasnda 22 Eyll 1924 tarihinde Samsun
retmenlerine hitaben bir konuma yapt yer.
Sanatoryum: Deiik verem eitlerinin tedavi edildii salk kurumu.

Sanremo Konferans: Birinci Dnya Savann sonunda Osmanl Devletinin topraklarnn geleceini
kararlatrmak iin yaplan konferans (19-26 Nisan 1920) Konferansa ngiltere, Fransa ve talya babakanlar,
Japonya, Belike ve Yunanistan temsilcileri katlmtr.
Sapanca: Sakaryann ilelerinden. Bolu ve Dzce isyanlarn bastrmak iin giden kuvvetlerin getii
yerlerden biri.
Sarayburnu Park: 9/10 Austos 1928 tarihli gece toplantsnda Trk yaz inklb hakknda stanbul halkna
hitaben Atatrkn bir konuma yapt yer.
Sarhalil:Ankara, Polatl ilesine bal, Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir ky.
Sarkam: Karsn bir ilesi.
Saruhan: Manisa ve evresinin eski ad.
Saruhan Mutasarrf Aziz Bey: erkez Ethem ve kardelerinin isyan olaylar srasnda Saruhan Mutasarrf.
Saym Vergisi: Atatrkn, 1 Kasm 1924 tarihinde TBMMde 2.Yasama yln a konumasnda ifade ettii
koyun, kei, inek, kz gibi hayvan sahiplerinden, hayvan says hesabna gre alnan bir vergi.
Seda-i Hak: Atatrkn 30 Ocak 1923te zmirde gazetecilerle sohbeti srasnda deme verdii gazetelerden
biri.
Selahattin Bey: (olak, Hseyin, Kseolu 1882-?). Albay. stanbulda Harbiye Nezareti Harbiye Dairesi
Bakan iken Refet Beyin yerine 3.Kolordu Komutanlna getirilmitir. TBMM I.dnem Mersin milletvekili.
Selanik: Yunanistann Egenin kuzey kysnda, eski bir Trk kenti. Atatrkn doduu yer.
Seluk Devleti: 11.yzyln bandan 14.yzyln balarna kadar ran, Irak, Kirman, Suriye ve Anadoluya
egemen olan Trk sllesine ve kurduklar devlete ortak olarak verilen ad. Byk Seluklular, Anadolu
Seluklular, Kirman Seluklular, Irak Seluklular gibi kollar vardr.
Selim Srr Tarcan Bey: Atatrkn 13 Ekim 1925 tarihinde zmir Kz retmen Okulunu ziyaret ettii bir
srada bir kz renciyle zeybek dans yapan kii.
Serbest Cumhuriyet Partisi: Atatrkn arzusu ile ok partili hayata kavumak lzum ve inanc ile 12
Austos 1930 tarihinde Fethi Okyar tarafndan kurulmutur. Cumhuriyet Halk Partisi mensuplar ile yaanan ok
sert tartma ve mcadelelerden sonra 18 Aralk 1930 tarihinde kendi kendini feshetmitir.
Sevr Antlamas: Osmanl Devleti ile tilf Devletleri arasnda Parisin banliylerinden Sevreste imzalanan
anlama. Birinci Dnya Savann Osmanl mparatorluu ve mttefiklerinin yenilgisiyle sonulanp, Mondros
Mtarekesinin imzasndan (1918) sonra, Osmanl topraklarn paylamak isteyen tilf Devletleri, Sevreste
toplanarak, Osmanl Devletine delege gndermelerini bildirdiler. Eski sadrazamlardan Ahmet Tevfik Paa
bakanlnda Dahiliye Nazr Reit Bey, Maarif Nazr Fahrettin Bey ve Nafia Nazr Ceml Paadan oluan
Osmanl heyeti, 10 Mays 1920de kendilerine bildirilen bar artlarn, ok ar bularak reddetti ve stanbula
dnd. Bu arada Mustafa Keml Paa, TBMM Hkmetinin kurulduunu, Avrupa devletlerine bildirip (30 Nisan
1920), Osmanl Devletiyle yaplacak barn yeni ynetimi etkilemeyeceini duyurmutu. tilf Devletlerinin
igalci Yunan birliklerini saldrya geirterek Balkesir, Bursa ve Uak igal ettirmeleri zerine Sadrazam
Damat Ferit Paa, tilf Devletlerinin ileri srdkleri artlar stanbul Hkmetinin kabul edeceini bildirdi.
Badatl Halil Paa, Rza Tevfik ve Bern bykelisi Reat Halisten oluan heyet, 10 Austos 1920de
anlamay imzalad. Sevr Anlamas, Kurtulu Savann zaferle sonulanmasyla, hibir zaman yrrle
konulamad ve Lozan Anlamasyla ortadan kaldrld.
Seydiky: zmir yaknlarnda byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Seyhan: Akdeniz blgesinde rmak. Samant suyu ve Gksunun Gllce dann gneyinde birlemesiyle
oluan Seyhan rma (560 km.), Adana ovasnda akt suyunu alp, Adana kentinden geer; gneydouya doru
ynelerek Akdenize dklr.

Seyhun: Orta Asyann en uzun rma.

Seyitgazi: Eskiehirin bir ilesi. Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Shaw Moore: Atatrkn Austos 1921de Amerikan milletine iletilmek zere bir beyanatta bulunduu
Amerikal gazeteci.
Sffn Olay: Halife Ali ile Muaviye arasnda yaplan sava (657). Halife Osman lnce (656) yerine Alinin
geirilmesine ramen amllar tarafndan halife olarak tannan Muaviyenin Osmann katillerinin kendisine
teslim edilmesi isteini kabul etmeyen Alinin stne yrmesiyle, iki ordu Fratn kenarnda Sffn denilen
alanda kar karya geldi. Savatan bir sonu alnamaynca, kimin halife olacann hakemler araclyla
belirlenmesi kabul edildi. Ezruhta yaplan grmelerin sonunda Muaviyenin hakemi Amr bnl Asn Alinin
hakemi Ebu Musa el Eryi bir hile ile oyuna getirmesi sonucunda, Muaviye halife iln edildi.
Sndrg: Marmara blgesinin gney kesiminde Balkesir iline bal ile.
Srbistan: Balkanlarda cumhuriyet. 1389da balayan Osmanl hakimiyeti,1830da sona ermitir. Birinci
Dnya Sava srasnda Almanlar ve Bulgarlar tarafndan igal edildi. kinci Dnya Savandan sonra
Yugoslavyaya baland ve Yugoslavyann paralanmasyla Karadala birlikte yeni Yugoslavya Federal
Cumhuriyetini oluturdu (1992).
Srr Bey : (Belliolu, 1876-1958). Osmanl Meclisi, TBMM I-II. Dnemler zmit, Kocaeli milletvekili.
Simav: Ktahyann ilelerinden biri.
Sina Cephesi: Birinci Dnya Savanda Msrdaki Osmanl egemenliini yeniden kurmak iin Svey
kanalna kar giriilen asker harektn yapld cephe (14 Ocak 1915-30 Ekim 1918).
Sina lleri: 1517de Yavuz Sultan Selimin Memluklulara kar kazand Ridaniye sava srasnda getii
ller.
Sinop: Karadeniz blgesinin Bat Karadeniz blmnde il. Anadolu Seluklu Sultan zzettin Keykavus
tarafndan fethedildi. Pervaneoullar, Candaroullar ve Osmanl hakimiyeti altnda yaad.
Sivas: Mill mcadele ve cumhuriyet dnemlerinde il merkezi. Mill mcadelenin en nemli olaylarndan
Sivas Kongresi burada toplanmtr.
Sivas Kongresi: Sivasta 4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda stanbul ve Anadolunun deiik blgelerinden
gelen 38 delegenin katlmasyla toplanan mill kongre.
Sivrihisar: Eskiehirin ilesi. Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Slav: Ruslarn ve Bulgarlarn da iinde bulunduu Slav dilleri alannda yaayan etnik grubun mensubu olan.
Sloven: Slovenya halkndan olan.
Slovenya: Avrupada devlet. Eski Yugoslavya Federalist Sosyalist Cumhuriyetini oluturan cumhuriyetlerden
biri olan Slovenye, 1991de bamszln iln etmitir.
Sofya: Bulgaristann bakenti. 27 Ekim 1913-20 Ocak 1915 tarihleri arasnda Atatrk, buradaki Trk
eliliinde asker atae olarak grev yapmtr.
Soanl Da: Bayburt Aydntepenin kuzeyinde, Harit suyunun doduu Dou Karadeniz silsilesi zerinde
bir da.
St: Bilecikin ilesi. Osmanl Devletinin ilk bakenti. Birinci nn muharebesi srasnda asker harekta
sahne olan bir mevki.
Sultan Ahmet Han: Afganistann Ankara elisi.
Sultan kinci Mahmut: (1784-1839). III.Selimi yeniden tahta karmak iin stanbul zerine yryen, ama,
sarayda onun lsyle karlaan Alemdar Mustafa Paa tarafndan tahta karld (1808).Sadrazamla atad
Alemdar ve onun evresindeki Rusuk yaran araclyla gericilii tasfiye ve slahat programn uygulamaya

koydu. nce lkede dzeni kurmak iin, tarada byk otorite kazanan derebeyleriyle geici uzlamaya gitti
(Sened-i ttifak). 1821de balayan Yunan ayaklanmasn sert bir biimde bastrd. Yenieri Ocan ortadan
kaldrd (Vaka-i Hayriye, 1826). Yeniden balayan 1812 Osmanl-Rus savan bitirmek iin Rusya ile 8
Temmuz 1833 Hnkr skelesi Anlamasn imzalad.
Gericilie boyun emek zorunda kald Alemdar Vakas (1808) ile, Vaka-i Hayriye (1826) arasndaki
dnemde balca kaygs, bakentte ve tarada btn arac otoriteleri ortadan kaldrp, btn iktidar kendi elinde
tutmakt. Veraset, gelenek ya da halk desteinden gelen btn iktidar odaklar ortadan kaldrlacak ve padiahn
iradesi lkede tek otorite kayna olacakt. 1815te II.Mahmut, eyaletlerde merkez otoriteyi yerletirme iine
koyuldu ve derebeylerin, yerel hanedanlarn ve asi paalarn hakkndan gelmeyi byk lde baard .Reformun
nndeki balca engeli, Yenieri Ocan kaldrdktan sonra sultann iradesine kar koyabilecek hibir g
kalmamt. Bundan sonra byk bir reform programn gerekletirmeye giriti.
Kaldrlan Yenieri Ordusu yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordu kuruldu. Subay
yetitirmek iin Mekteb-i Ulm u Harbiye (1834), daha ok ordunun hekim ihtiyacn karlamak zere de
Tbbiye ald (1838). Sadrazamlk Bavekillie, Sadaret Kethdal Dahiliye Nezaretine, Reislkttaplk
Hariciye Nezaretine, Darphane-i Amire ile Hazine-i Amire Maliye Nezaretine dntrld. Dr- r y Asker
(1836) ve Meclis-i Vl y Adliye (1838) kuruldu. II. Mahmut, 1831de Anadolu ve Rumelide bir nfus saym ,
mlk yazm yaptrd. Ayn yl kalan btn tmarlar kaldrarak eyaletler zerindeki denetimi salamlatrd.
Toplum hayatnda meydana getirmek istedii yeniliklere dorudan kendisi rnek oldu. Msrl kyafetini
benimsedi ve sokaa bu kyafetle kmaya balad. Terifat kurallarn deitirerek padiahn nnde eilinmesini
kaldrd. Ulema ve nazrlarn huzurunda oturmalarna izin verdi. Yabanc diplomatlar Osmanl protokolne gre
deil, Avrupa protokolne gre kabul etti. Devlet dairelerine portresini astrd. Avrupa hkmdarlar gibi doum
yldnmlerini trenle kutlamay gelenekletirdi. Bu tutumu nedeniyle, mutaassp halk kesimlerinde gvur
padiah diye adlandrld.
Sultan Reat (V.Mehmet): (1844-1918). kinci Merutiyetin ilnndan sonra patlak veren 31 Mart Vakas
zerine tahttah indirilen aabeyi II.Abdlhamidin yerine tahta kt (27 Nisan 1909). Merut bir hkmdar
olarak dokuz yl sren saltanatnda devlet, g artlar altnda varln koruma ve srdrme mcadelesi verdi.
Trablusgarp ve Balkan savalarnda byk toprak kayplar oldu. erde de ttihat ve Terakki Partisinin ok
glenmesi dolaysyla, devlet ynetiminde giderek etkisizleen Sultan Reat, daha ok protokol gereklerini
yerine getiren bir hkmdar durumuna dt. ttihat ve Terakki Hkmetinin Almanlarla imzalad bir savunma
anlamas sonucu olarak, 1914 sonunda Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savana girmek zorunda kald. Sultan
Reat, bu savata mslmanlarn halifesi sfatyla dnya mslmanlarn Trkiyenin yanna ekebilmek iin
cihat ars yaptysa da etkili olmad. Enver Paann asker diktatrl altnda yrtlen Birinci Dnya
Savanda Sarkam ve Kanal bozgunlarna da tank olan Sultan Reat, savan sonunun yaklat bir dnemde
hastaland ve 3 Temmuz 1918de ld.
Suphi Bey: 25 Ekim 1928 tarihinde itimatnmesini sunan Irak ortaelisi.
Suphi Nuri (leri) Bey: Atatrkn 5 Eyll 1923 tarihinde ankaya kknde bir sohbet esnasnda deme
verdii bir gazeteci.
Suriye: Ortadouda lke. Asyann kuzeybat kesiminde yer alan, kuzeyde Trkiye, douda Irak, gneyde
rdn, srail ve Lbnanla snr olan, batda Akdenize alan Suriyenin gnmzdeki snrlar Birinci Dnya
Savandan sonra izilmitir. Buna karlk Suriye ad, yzyllar boyunca Akdenizin dousunda kalan ok daha
geni topraklar belirtmek iin kullanlmtr.
Sleyman Necati: (Gneri, 1892-1944). Vilyt- arkyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Osmanl Meclisi,
TBMM I. ve V. dnemler Erzurum ve Zonguldak yesi. Erzurumda Albayrak gazetesi sahibi.
Sleyman Srr Bey: (z, 1878-1963). TBMM I-VII. Dnemler Yozgat (Bozok) yesi.
Sreyya: 20 Mays 1928 tarihinde Trkiyeyi ziyaret eden Afganistan Kral Amanullah Hann ei, kralie.

Svey Kanal: Svey krfezi (Kzldenizin bat ucu) ile Akdenizi birbirine balayan kanal. 1869da
hizmete almtr. Svey kanalnn trafii kinci Dnya Savandan sonra, Ortadoudan Bat Avrupaya petrol
tamaclna paralel olarak bir art gstermi, zel almalardan sonra 1975 ylnda yeniden trafie almtr.
ahin Efendi: TBMM I.dnem Gaziantep milletvekili.
am: Suriyenin bakenti, eski bir Osmanl ehri.
ark : Atatrkn 30 Ocak 1923te zmirde gazetecilerle sohbeti srasnda deme verdii gazetelerden biri.
ark Cephesi: : Anadoludaki asker birliklerin, en yararl bir ekilde kullanlmalarn salamak zere
Mdafaa-i Milliye Vekleti ile Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine bal olarak Kzm Karabekir Paann
komutan olarak atand 22 Haziran 1920 tarihinde kurulan cephe. Bu cephede Ermeni harekt yaplmtr.
ark Meselesi: 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren, Osmanl Devletinin hakimiyeti altndaki Dou
Anadolu blgesinin, coraf, din ve etnik bakmdan milletleraras politika ve diplomasi sahnesinde tartld
bilinmektedir. Bu konu ark Meselesi iinde deerlendirilmelidir. Zira Dou Anadolu meselesinin zellikle
1878den sonra ortaya kmas, onun, ne yeni bir politikann balangc, ne de eski bir politikann sonucu
olduunu gstermektedir. Gerekte, Dou Anadolu meselesi, Avrupann veya Hristiyan aleminin 1071
tarihinden itibaren Trklere kar ark Meselesi halinde srdrm olduu eski bir politikann sadece bir
halkasndan ibarettir. Trkler, islmiyetin hamisi ve islm aleminin nderi durumuna gemekle, Avrupa iin ark
Meselesi, Trk veya Osmanl meselesi halini almtr. Durum bu olunca, artk islmiyetle Trklk ayn anlam
ifade eder olmutur. Bylece Trk-slm ve Avrupa-Hristiyan mcadelesi ark Meselesinin temelini tekil
etmitir. Bu safhada ark Meselesinden Avrupalnn anlad Trk-slm ftuhatn mutlaka durdurmak ve
hristiyanlarla meskn topraklarn fethini engellemektir. Avrupal bu hedefine ancak 1699 Karlofa Anlamasyla
ulaabilmitir. Bu tarihten sonra, Osmanl mparatorluunda yaayan hristiyanlar kurtarmak, ark Meselesinin
temelini oluturmaya balamtr. Ancak, Avrupann ilim ve teknolojideki baars, sanayi inklbn balatmas
ve nihayet smrgecilik hareketine girimesiyle ark Meselesinin itici gleri veya faktrleri arasna yeni
unsurlar girmeye balamtr. Nitekim 19.yzylda ark Meselesinin ehresi tamamen deierek, din faktrlerin
yannda ekonomik ve stratejik menfaatler, milliyet faktrleri arlk kazanmaya balamtr. Bunlara 20.yzylda
politik ve ideolojik menfaatler de eklenince ark Meselesinin ekli ve muhtevas tamamen deierek, Trklere
kar yrtlen ok ynl ve zararl bir politika haline dnmtr.
ark Trakya: Trakyann Trkiyede kalm olan ksm.
efik Paa: (Sleyman, 1864-?). Damat Ferit Paa kabinesinde Harbiye Nazr. Hilfet Ordusu komutan.
Yzelliliklerden.
emsi Efendi Okulu: Selnikte Atatrkn ilkretime balad okul.
erif Bey: (Gralp). Kastamonu piyade tabur komutan.
eriye ve Evkaf Vekaleti: TBMM Hkmeti zamannda (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923) Dinileri ve
Vakflardan sorumlu bakanlk. 3 Mart 1924 tarihli yasa ile kaldrlmtr.
evket Bey: Svari Albay. stanbulda Yirmibirinci Kolordu Komutan.
evket Turgut Paa: (?-1924). Damat Ferit Paa kabinelerinde Harbiye Nazr. 8 Haziran 1919da Atatrkn
Anadoludan stanbula dnmesini istemitir.
evki Paa: bkz. Yakup evki Paa.
ile: stanbulun ilelerinden. Dzce ve Bolu isyanlar srasnda bunlara destek salamak iin ngilizler
ileye asker karmlardr.
ura-i Devlet: Yksek dare Mahkemesi. Dantay, ilk kez ra-i Devlet ad ile 1868de kurulmutur.
Cumhuriyetin ilnndan sonra 1924 Anayasasnda yer almtr. Bugn de grevine devam etmektedir.
kr Naili (GKBERK) Paa: 1876 ylnda dodu. Mustafa Beyin oludur. 26 Ekim 1936da ld. 1899
ylnda Harp Okulunu, 1902de Harp Akademisini bitirdi. Almanca, ngilizce ve Franszca biliyordu.

eitli grevlerden sonra 7 Ekim 1915te 50.Tmen Komutan, 1 Haziran 1918de 49. Tmen Komutan oldu.
1 Mays 1921de Anadoluya geti ve 15.Tmen Komutan oldu. 17 Eyll 1921de Ankara Komutan, 26 Kasm
1921de Adana Blgesi gal ve Tesellm Heyeti Bakan, 4 Ocak 1922de Mersin Blgesi Komutan, 29
Temmuz 1922de 3.Kolordu Komutan oldu. Bakomutan Meydan Muharebesine katld. 6 Ekim 1923te
Kolordusu ile stanbula girdi. 8 Ekim 1934te 3.Kolordu Komutan iken emekli oldu.
Tahir Bey: Atatrkn Selnikte Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini aarken kendisine yardmc olan
arkadalarndan biri.
Tahsin Bey: (Uzer, 1879-1938). Osmanl Meclisi, TBMM I-V. Dnemler milletvekili. Genel mfetti.
Takamatsu: 13 Ocak 1931 tarihinde Marmara Kknde Atatrk tarafndan kabul edilen Japon prensi.
Takrir-i Skun Kanunu: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve eyh Sait isyannn yaratt tehlikelerin ve
olaanst artlarn ortaya koyduu engelleri kaldrmak amacyla 4 Mart 1925 tarihinde yrrle girmitir.
nce iki yl iin karlan kanun, iki yl daha uzatldktan sonra 4 Mart 1929da yrrlkten kaldrlmtr.
Talat Paa: Krcaalili Ahmet Vasf Efendinin oludur. 1874te dodu. Rtiye reniminden sonra Selnik
Hukuk Okuluna bir sre devam etmitir. Merutiyetten nce Selnik Posta Baktiplii yapmtr. Bu srada
ttihat ve Terakki Cemiyetinde nemli rol almtr. ileri Bakan, 4 ubat 1917de Sadrazam olmutur.
Mtareke srasnda Almanyaya giden Talt Paa, 15 Mart 1921 gn bir Ermeni komitacs tarafndan Berlinde
ldrlmtr.
Tan: 1919 ylnda yaymlanm 48 says bulunan gazete.
Tanin: stanbulda, Hseyin Cahit (Yaln)in kard, cumhuriyetin ilk yllarnda muhalif gazete. 1908de
yayna balam, 1923te kapanm, 1943-1947 yllarnda yeniden yayma girmitir.
Tanzimat Devri: Osmanl tarihinde 1839 ylnda Tanzimat Fermannn okunmasyla balayan ve
Merutiyete kadar devam eden dnem.
Tarakl: Sakarya ilinin en gney ucunda yer alan, evleriyle nl bir ile.
Tarm Okullar: 1891 ylnda Halkal Ziraat Yksek Okulu almtr. 1928 ylna kadar eitim ve retimini
srdrerek ziraat mhendisi yetitirmitir. Bu okulun kapatlmasyla meydana gelen boluu doldurmak amacyla
1930 ylnda Ankara Yksek Ziraat Okulu almtr.
Tarsus: elin ilelerinden biri. Atatrk, 18 Mart 1923 tarihinde burada iftilere hitaben bir konuma
yapmtr.
Tasvir-i Efkar: stanbulda 1909da Ebuzziya Tevfikin Yeni Tasvir-i Efkr ad ile kurduu, olu Velid
Ebuzziyann 1925e kadar nce bu adla, sonra Tevhid-i Efkr adyla yaymlad gazete.
Tanaklar (Tanaksutyun): 1890da Tifliste kurulan Ermeni ihtill cemiyetleri birlii. Rus sosyal
devrimcileri rnek alarak Osmanl mparatorluu, Rusya, randa ve etecilik ve terr yntemlerini benimseyen
Tanaksutyun, Birinci Dnya Savanda Osmanl mparatorluuna kar Rusya ile ibirlii yapt. Mays 1918de
Tanaklar, Kafkaslarda kurulan geici Ermeni Cumhuriyetinin bana getiler. 2 Aralk 1920de Ermenistan
Sovyetletiren Kzlordunun mdahalesiyle iktidardan, ok gemeden de lkeden kovuldular.
Tayyare Cemiyeti (Trk Hava Kurumu): Sivil havacln gelitirilmesine almak, asker ve sivil
havacla destek ve yardmc olmak, yurtii ve yurtd hava tamacl yapmak amacyla kurulmu, kamuya
yararl dernek. 16 ubat 1925 tarihinde kurulmutur.
Tazlar: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Tekirda: Kurtulu Sava srasnda Edirneye bal sancak.
Temyiz Mahkemesi Heyeti: Atatrkn 5 Austos 1929 tarihinde Eskiehirde halka hitaben bir konuma
yapt ziyareti srasnda istasyonda kendisini karlamaya gelen bir heyet.

Terakkiperver Cumhuriyet Partisi: CHPnin lke ynetimi ile ilgili politikalarn benimsemeyen
milletvekillerinin CHPden ayrlarak 17 Kasm 1924te Ankarada kurduklar parti. Genel bakan Kzm
Karabekir, kinci bakan Rauf Orbay ve genel sekreteri Ali Fuat Cebesoy olmutur. 3 Haziran 1925 tarihinde
hkmet, Takrir-i Skn Kanununa dayanarak bu partinin kapatlmas kararn vermitir.
Tercman- Hakikat: stanbulda kurtulu sava yllarnda kan gazete. Bu adla ilk gazete 1878de Ahmet
Mithat Efendi eliyle kurulmu, 1921de lm zerine sahip deitirmitir.
Tesalya: Yunanistanda bir blge.
Tevik-i Sanayi Kanunu: 28 Mart 1927de kartlan kanun. Bu kanunla devlet, endstri tesislerinin
kuruluunu tevik etmitir.
Tevfik Bey (BIYIKLIOLU): Byk Taarruz srasnda Bat Cephesi Komutanl Harekt ube Mdr.
Tevfik Bey: (erkez, Mehmet 1879-1946). Yzba. erkez Ethemin byk aabeyi, onun yokluunda
Kuvva-i Seyyare komutan vekili. Yzellilikler listesiyle yurt dna karld. 1938de affedilerek Trkiyeye
dnd.
Tevfik Fikret: (1867-1915). Mutasarrf Hseyin Efendinin olu olan Tevfik Fikret (asl ad Mehmet
Tevfik), Aksaray Valide Rtiyesinde balad renimini, Galatasaray Lisesinde tamamlad (1888). Hariciye
Nezareti stiare Odasna girip, bir sre sonra ayrlarak Gedikpaa Ticaret Mektebinde yaz ve Franszca,
Galatasarayda Trke retmenlii yapt. Bte an kapatmak iin memur aylklarndan kesinti yaplnca
istifa edip, Servet-i Fnun dergisinin ynetimini stlendi. Bir yandan da Robert Kolejde Trke retmenlii
yapt. Merutiyetin ilnndan sonra Hseyin Cahitle Tanin gazetesini karp, gazetenin ttihat ve Terakkiyi
tutmas zerine ksa sre sonra ayrld. Galatasaray Lisesinin mdrlne getirildi ise de (1909) Maarif Vekili
ile gr ayrlna dnce ayrld (1910). Robert Kolejdeki retmenlii dnda baka grev almad. Mezar
stanbul Rumelihisarnda, gnmzde mze olan evi Aiyandadr.
Tevfik Paa: (Ahmet, Okday, 1845-1936). stanbul hkmetinde Hariciye Nazrl, be kez de sadrazamlk
yapm, son Osmanl sadrazam.
Tevfik Paa Hkmeti: Tevfik Paa bakanlnda kurulmu olan hkmetler.
Tevhid-i Efkar: Babas Ebuzziya Tevfikin balatt, ilk ad Tasvir-i Efkr olan Velit Ebuzziyann
gazetesi. 1915te kapanm, 1940ta yeniden Tasvir-i Efkr ad ile yaymlanmtr.
The Caucasus: Atatrkn Mac Arthurla yapt grmenin ayrntlarn yaymlayan bir Amerikan
mecmuas.
Tnaztepe: Afyonkarahisarda Kaleciksivrisinin on kilometre batsnda, byk taarruz srasnda asker
harekta sahne olan bir mevki.
Ticaret Kanunu: eitli lkelerin mevzuatndan iktibas edilerek hazrlanm, Kara Ticareti blm 1926da,
Deniz Ticareti blm 1929da yrrle girmi olan kanun.
Tiflis: Eski Grcistan Krallnn merkezi olup (1122), Moollar (1234) ve Timur(1396) tarafndan yaklp
ykld. Safevler ve Osmanllar arasnda el deitirip, 1801de Ruslar tarafndan ele geirildi. Mays 1918-ubat
1921 arasnda bamsz Grcistann, 1922-1936 arasnda Kafkas Cumhuriyetinin, o tarihten sonra da
Grcistann bakenti olmutur.
Times: Atatrkn 11 Aralk 1924 tarihinde siyas partiler hakknda yazl sorularna cevap verdii gazete.
Tokat: Kurtulu Sava yllarnda Sivasa bal sancak.
Toklusivrisi: Byk taarruz srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Torbal: zmirin ilelerinden biridir. 1928 ylndaki deprem olaylar dolaysyla bahsedilmitir.

Toros: Anadolu yarmadasnn gney kesiminde bat dou dorultusunda uzanan da sras. Dou
Anadolunun i kesimi ile Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgeleri arasnda rastlanan Toros dalar,
Bat, Orta ve Gney Toroslar diye blmde incelenir.
Tosya: Bat Karadeniz blmnde Kastamonu iline bal ile.
Trablusgarp: Libyann bakenti. 1554te Hadm Sleyman Paa tarafndan Osmanl ynetimine geirildi.
1911de talyanlar tarafndan igal edilip, Trablusgarp Savandan sonra talyaya brakld ve ad Tripoliye
evrildi. kinci Dnya Sava srasnda Fransz ve ngiliz birlikleri tarafndan ele geirildi. 1951de bamsz
Libyann bakenti oldu.
Trabzon: Karadeniz blgesinin dou Karadeniz blmnde il merkezi. Osmanl dneminde dou ve orta
Karadeniz eridini kapsayan byk bir eyaletin (Trabzon eyaleti) merkezi olan Trabzon, dou lkeleriyle ticaret
yaplan ilek bir liman kentine dnt. Birinci Dnya Savanda Rus kuvvetleri tarafndan igal edilip (14 Mays
1916), 24 ubat 1918de boaltld. Erzurum Kongresine delege gnderip, orada alnan kararlara katlmtr.
Trabzonlular: 16 Eyll 1924 tarihinde Trabzon Belediyesinin verdii bir ziyafette Atatrkn hitap ettii
kitle.
Trakya: Trkiyenin Avrupa yakasnda kalan blm Dou Trakya,Yunanistanda kalan blm Bat Trakya
olmak zere Trk unsurun yaad blge.
Trikopis: Nikolas, 1868-1959. Kurtulu Sava srasnda Bat Anadoluya giren Yunan ordusunda kolordu
komutanl yapan Nikolas Trikopis, savan sonuna doru bakomutanla atand (22 Austos 1922).
Bakomutan Meydan Savandan sonra zmire doru ekilirken kuatlarak esir alnd (3 Eyll 1922). Daha
sonra serbest brakld ve Yunanistanda tmgenerallie ykseltildi.
Tunal Hilmi Bey: Trk siyaset adam ve yazar (1871-1928).Kuleli asker tbbiye idadisinde renci iken el
yazsyla oaltlan Tevik adl gizli bir gazete kard iin tutukland. Daha sonra Glhane Tbbiyesinde
Mektepliler Cemiyet-i Hafiyyesi adl bir rgt kurdu. Avrupaya kat (1895). Jn Trkler hareketinin nde gelen
kiileri arasnda yer ald. kinci Merutiyetten sonra 1909da stanbula dnd. Trklk hareketlerini
destekledi. Son Osmanl Meclis-i Mebusanna Bolu milletvekili olarak katld. Bu meclisin datlmas zerine
Ankaraya giderek TBMMye katld (1920-1923).1923-1928 yllar arasnda Zonguldak milletvekillii yapt.
Yeni Trk devletinin gerekletirmeye alt inklplara destek oldu, yenilikleri savundu. zellikle ky
kalknmas, Trk dilinin yabanc unsurlardan arnmas ve kadn haklar konularnda katklarda bulundu.
Tunceli: Eski ad Dersim. Kurtulu sava srasnda Elzize bal sancak.
Tunus: Kuzey Afrikada Akdeniz kysnda lke. Ayn ad tayan bakenti, Barbaros Hayrettin Paa
tarafndan fethedilip, Tunus vilyetinin merkezi oldu. 1881de Franszlar tarafndan igal edildi. 1942-1943
arasnda Almanlar tarafndan igal edilip, yeniden Franszlara verilerek bamszlktan sonra lkenin bakenti
oldu.
Tunuslu: Fransz tahakkm altndaki mslmanlarn bir blm.
Trbetepe: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Trk: 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesinin imzaland gn tesbit edilen mill snrlar iinde bulunan
mslman unsurlardan biri.
Trk Kadn: Atatrkn 14 Ekim 1925 tarihinde zmir Kz retmen Okulunda rencilere hitaben yapt
konumada geen bir tabir.
Trk Oca: 1911de kurulmu, 1931d ekapanarak Halkevlerine katlm, 1951de yeniden kurulan Trk
dernek.
Trk Oca Bakan Dr. emsettin Bey: Atatrkn 10 Ekim 1925 tarihinde Trk Ocanda bir konuma
yapt srada sz alarak kendisine destek olan Akhisar Trkoca Bakan.

Trkiye Byk Millet Meclisi: Trkiyede balangta hem yasama, hem yrtme; daha sonra da sadece
yasama yetkisini elinde bulunduran siyasal organ. Osmanl Devletinin bakenti stanbul igal edildikten sonra 19
Mart 1920de Mustafa Keml, Ankarada yeni bir meclisin toplanmas iin bir genelge yaymlad. Bunun zerine
ilk TBMM 23 Nisan 1920 Cuma gn, en yal ye olan Sinop milletvekili erif Bey bakanlnda ald.
Yaplan oylama sonucu, bakanl Mustafa Keml getirildi.
Trkiye Cumhuriyeti: Saltanatn kaldrlmasndan ve Lozan Bar Anlamasnn ardndan,TBMMde en ok
tartlan konulardan biri, yeni devletin nitelii sorunuydu. Kendisi bir hkmet olan TBMMnin, bu hkmeti
ynetecek bir babakan bulunmamas, meclis iinden bakanlarn seiminde adaylarn gerekli oyu salamakta
glk ekmeleri, srekli sorunlara yol amaktayd. 27 Ekim 1923te Ali Fethi (Okyar) Bey bakanlndaki
hkmetin istifas ve CHP grubunun yeni hkmet listesi stnde anlamaya varamamas zerine, Atatrk 28
Ekim gecesi arkadalarn toplayarak sorunun gerek zmyle ilgili dncesini aklad ve smet nn ile o
gece devletin niteliini tesbit eden bir yasa tasars hazrlad. Ertesi gn TBMMde milletvekillerine yaplan
aklamalardan sonra saat 20.30da anayasa deiiklii oybirliiyle kabul edilerek cumhuriyet iln edildi (29
Ekim 1923). Sonra cumhurbakanl seimine gidilerek yine oybirliiyle Gazi Mustafa Keml, Trkiye
Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan seildi.
Trkiye dman Cemiyetleri ttifak: Selim Srr Tarcan, Ali Sami Yen ve arkadalar tarafndan 22 Mays
1922 tarihinde kurulmu, 1936 ylna kadar varln srdrmtr. 30 Eyll 1926 tarihinde Atatrkn ankaya
kknde kabul ederek bir konuma yapt Trk sporcularn temsil eden bir kurulu.
Trkiye ktisat Kongresi: 17 ubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda 1135 delegenin katlm ile toplanan ve
Yeni Trkiyenin ekonomik sorunlarnn tartld Birinci ktisat Kongresi.
Trkiye Kzlay Cemiyeti: Sava,deprem, yangn, salgn hastalk ve su baskn gibi ykmlarda zarar
grenlere yardm amacyla kurulmu dernek. Trkiye Kzlay Derneinin gemii, 19.yzyln ikinci yarsna
dayanr. 1861de Cenevrede toplanan kongrede, sava ve bar zamannda zarar grecek kiilere yardm edecek
dernekler kurulmas iin yaplan anlamalardan sonra, 14 Nisan 1877de kurulan Osmanl Hilliahmer Cemiyeti,
1923te Trkiye Hilliahmer Cemiyeti adn alm, 1935te Atatrkn nerisiyle Trkiye Kzlay Cemiyetine
evrilen ad, 1947de Trkiye Kzlay Derneine dnmtr. 1925e kadar stanbulda olan genel merkezi, o
tarihte Ankaraya tanmtr.
Ukrayna: Dou Avrupada devlet. Kuzeyde Beyaz Rusya, kuzeyde ve douda Rusya, gneybatda Romanya
ve Moldova Cumhuriyeti, batda Macaristan, Slovakya ve Polonyayla snr olan Ukrayna, gneyden Azak Denizi
ve Karadenize alr. Eski SSCByi oluturan cumhuriyetlerden biri iken 1991de bamsz olmutur.
Ulukla: Nidenin ilelerinden biri.
Umman Denizi: Hint Okyanusunun, Asyann gneybatsndaki kolu.
Umumi Mfettilik: 1927 ylnda hkmet, idar mekanizmann tam bir randmanla almasn salamak
dncesiyle, illeri doal, sosyo ekonomik vb. gerekelerle gruplara ayrmay dnmtr. Bu nedenle 25
Haziran 1927 tarih ve 1164 sayl Umum Mfettilik Tekiline Dair Kanunu kard. Bu kanunla, eitli illeri
ilgilendiren ve bu illerin ortak almalar ile giderilmesi mmkn olan ihtiyalar hususunda, o iller zerinde
kanun ve ynetmeliklerde yazl yetkileri haiz olmak zere Genel Mfettiliklerin tekili iin hkmete yetki
verilmitir. Buna gre merkezi Diyarbakr olan Birinci Genel Mfettilik, 1 Ocak 1928 tarihinde faaliyete
balamtr. Sonradan merkezde daha genel mfettilik kurulmutur.
United Press: Atatrkn 24 Ekim 1922 tarihinde Trkiyenin bar artlar hakknda bir deme verdii
gazete.
United Telgraph: Atatrkn 17 Ocak 1921 tarihinde Trk istikll davasnn mahiyeti hakknda sorularn
cevaplandrd bir gazete.
Urfa: Kurtulu Sava srasnda bamsz sancak. Mondros Mtarekesinin imzasndan sonra 24 Mart 1919da
ngiliz, 1 Kasm 1919 tarihinden itibaren Fransz igaline girmi, 10 Nisan 1920de dman igalinden
kurtulmutur.

Urla: zmirin bir ilesi. Byk taarruz takip hareketi srasnda asker harekta sahne olmu bir mevki.
Uak : Uak ilinin merkezi. Bat Anadoluda bir ehir. 29 Austos 1920de Yunan kuvvetleri tarafndan
igal edilip, kaan Yunanllar tarafndan atee verildikten sonra, 2 Eyll 1922de kurtarld.
niversite Genlik Kurulu: 24 Temmuz 1928 tarihinde Lozan Bar Anlamas dnm yl nedeniyle
Atatrke kranlarn sunan niversite rencilerinden oluan bir grup.
skdar: stanbulun Anadolu yakasnda ile. Kurtulu sava srasnda sancak.
Vahidettin (VI.Mehmet): (1861-1926). Birinci Dnya Sava, Osmanl mparatorluu ve mttefiklerinin
yenilgisiyle sona ermek zereyken 4 Temmuz 1918de son Osmanl padiah olarak tahta kt. Bir taraftan
Birinci Dnya Sava malbiyetinin getirdii problemlerle (Mondros Mtarekesi, Sevr Anlamas ve sonular)
urarken, bir taraftan da ttihat ve Terakki Partisi mensuplarnn ibandan uzak tutulmas ile uramak
mecburiyetinde kalmtr. Bu arada Mustafa Keml nderliinde Anadoluda balayan mill mcadele hareketine
de drt defa sadrazamla getirdii Damat Ferit Paa ile kar koymaya almtr. TBMMde, 1 Kasm 1922 de
saltanatla hilfetin ayrlmasna ve saltanatn kaldrlmasna karar verildii zaman, istifasn veren sadrazam
Tevfik Paann yerine yeni bir sadrazam atama giriiminde bulunmayan Sultan Vahdettin, 17 Kasm 1922de
halife sfat zerinde olduu halde bir ngiliz gemisiyle Trkiyeyi terketti. 18 Kasmda halifelikten drlen
Vahdettin, nce Maltaya, oradan da Mekkeye gitti. Daha sonra San Remoya yerleti.
Vakflar Bakanl: bkz.eriyye ve Evkaf Vekleti.
Vakit: stanbulda 1917de kurulan, cumhuriyet dneminde Asm, Hakk, Tark, Rasim Us kardeler
ynetiminde uzun sre yayn hayatnda kalan gazete.
Van: Dou Anadolu blgesinde Van ilinin merkezi. Birinci Dnya Sava srasnda Rus igaline urayp,
savan sonuna doru Ruslar ekilince Ermeniler tarafndan yaklp ykld. 2 Nisan 1918de Trk birlikleri
tarafndan geri alnd.
Vasf nar: (1895-1935). stanbul niversitesi Hukuk Fakaltesini bitirdi. zmirde retmenlik yapt.
zmirin igalinde Redd-i lhak Cemiyeti saflarnda alt. zmirin kurtuluundan sonra Mill Eitim
Mdrlne atand. 1923de Saruhan, 1927de zmir milletvekili oldu. 1924 ve 1927-1930 yllar arasnda iki
defa Mill Eitim Bakanl yapt. 1931den sonra Trkiyenin Prag, Budapete elilikleriyle, Roma ve Moskova
bykeliliklerinde bulundu.
Vatan ve Hrriyet Cemiyeti: Mustafa Keml ve arkadalarnn 1906da amda kurduklar gizli
dernek.Yzba rtbesiyle amda grev yapan Mustafa Kemlin, gvendii arkadalaryla kurduu Vatan ve
Hrriyet Cemiyeti, ok gemeden Beyrut, Yafa ve Kudste ubeler at. Mustafa Kemlin Selnikte bir ube
amasndan sonra, ttihat ve Terakki Cemiyetiyle birleti.
Vehbi Bey: (Bolak, Mehmet, 1882-1948). Osmanl Meclisi, TBMM I-II. Dnemler Karesi (Balkesir) yesi.
Maarif (Mill Eitim) Vekili.
Velit Ebuziya: 13 Ekim 1919 tarihinde Atatrke kuvva-i milliyenin vaziyeti hakknda soru gnderip onlarn
cevaplarn yaymlayan Tasvir-i Efkr gazetesi bayazar.
Venedikliler: talyann kuzeydou kesiminde kent. 1204ten itibaren Yunan adalarnn ounu, Mora
yarmadasnn ve Trakyann bir blmn alarak, douya giden ticaret yollar zerindeki iskeleleri ele geirdi.
18.yzyldan balayarak hzla geriledi. Napolyon ordularna pek fazla direnemeden teslim oldu. 1797de
Avusturya mparatorluuna baland ve devlet olarak tarihten silindi.
Venizelos: (Elefterios, 1864-1936). Kurtulu Sava banda Yunanistan babakan. 1920de seimi
kazanamad. Lozan Konferansnda Yunan badelegesidir. Daha sonra da babakanlk yapmtr. Giritte isyan
edip yenilerek yurt dna kamtr.
Versailles Antlamas: Almanya ile ttifak devletleri arasnda birinci dnya savann sonunda imzalanan
bar anlamas (28 Haziran 1919).

Vikont Kintoma Mushkoji: 16 Ekim 1933 tarihinde itimatnmesini sunan Japonya bykelisi.
Viyana: Avusturyann bakenti. Pannonio snrn koruyan bir Roma kalesi olarak gelien Viyana,
16.yzylda Habsburg slalesinin merkezi olmasndan sonra nemli lde byd. Osmanl dneminde Birinci
(1529) ve kinci (1683) Viyana kuatmalarna direndikten sonra gelierek Avrupann nemli kltr ve sanayi
merkezlerinden biri haline geldi.
Vossiche Zeitung: Atatrkn 30 Kasm 1919 tarihinde bir deme verdii Alman gazetesi.
Washington: George (1732-1799), Amerika Birleik Devletlerinin ilk bakan. Onun ad verilen ABD
bakenti.
Washington Konferans: Deniz nakliyatnn snrlandrlmas, ngiltere-Japonya ittifaknn feshedilmesi,
inin ak kap siyaseti konularn grmek zere toplanan konferans (12 Kasm 1921-6 ubat 1922).
Wilson: Thomas Woodrow (1856-1924). Amerika Birleik Devletlerinin 1913-1920 yllarnda bakan.
Birinci Dnya Sava sonunda, dnyaya yeni bir dzen verilmesini amalayan on drt maddelik prensipleriyle
gndeme gelmitir.
Withall: Kurtulu sava srasnda Ankarada ngiliz temsilcisi.
Yafa: Atatrkn Suriyede grev yapt srada, staj yapmak iin gnderildii ehir.
Yafes: bran peygamberlerinden biri. Nuhun olu, Sam ile Hamn kardei.Kutsal kitaplara gre insanln
tufandan sonraki atalarndan biri. Nuhun oullarndan Trklerin atas saylan.
Yahhan: Bugn Krkkalenin ilesi. 17 Nisan 1925te Ankara-Yahhan demiryolu iletmeye almtr.
Yahudi: srail din ve kltrel topluluundan olan.
Yahudi Hahamlar:Bir yahudi topluluunun din, ruhan nderi ve din ayin yneticisi. Ortaa Yahudi
topluluklarnda talmud biliminde uzmanlam baz kimseler, kendilerini, bavurulmas gereken stadlar olarak
kabul ettirdiler. Ancak giderek bunlarn rolleri yava yava din sorunlarn snrlarn at ve gnlk hayata girdi.
Birok lkede (spanya, Portekiz, Avusturya, Almanya) mill makamlar iin, yahudi topluluklarnn resm
temsilcisi oldular ve kamu dzeninin salanmas, dolayl ve dolaysz vergilerin tahsil edilmesi grevi bunlara
verildi. 18.yzylda Yahudilere vatandalk haklar tam olarak verildikten sonra, hahamlar yalnzca din ve
toplumsal grevlerle yetindiler.
Yahudilik: srail halknn dini dnce ve kurumlarnn tm. Yahudi geleneine gre, yahudiliin kurucular
brahim ve srailoullarna yahudiliin (Musevilik de denir) inan ve kurallarn reten Musadr. Tevrat ya da
Eski Akit, byk blm Musaya Sina danda inmi olan yazl yasalar ierir. Musadan sonra sregelen szl
yasalar, kuaktan kuaa aktarldktan sonra, 200 ylna doru Haham Rabi Yuda Hannassi tarafndan Mina ad
altnda yazya dklmtr. Minann Babilli ve Filistinli hahamlarn yaptklar yorumlar bir araya getirilmi
yazl biimi ise Talmudu oluturmutur.
Yahya Galip Bey: (Karg, 1874-1942). stanbul hkmetinin Ankaraya gnderdii Ziya Paay istemeyen
halkn vali vekili olarak setii defterdar. TBMM I-VI. Dnemler Krehir, Ankara yesi.
Yakup Kadri (KARAOSMANOLU): (1889-1974). Babas Abdlkadir Bey, Bat Anadoluda 17.yzyl
sonlarndan beri ad geen Karaosmanoullar ailesindendi. Alt yanda iken ailesiyle birlikte Kahireden
Manisaya geldi. Tahsilini tamamladktan sonra stanbula gelerek (1908) arkada ehabettin Sleyman aracl
ile Fecr-i t topluluuna katld. Mtareke dneminde kdam, Dergh gibi gazete ve dergilerde yazd makale
ve hikyeleriyle kurtulu savan destekledi. Anodoluya geerek (1921), kurtulu savan ve zaferden sonra da
kalemiyle inklp hareketlerini destekledi. Cumhuriyet dneminde Mardin (1923-1931) ve Manisa (1931-1934)
milletvekillii yapt. Yneticisi olduu, devleti ekonomi anlayn savunan Kadro Dergisi kapatldktan sonra
yurtdna gnderildi. Tiran, Prag, Lahey, Bern elilii yapt (1934-1954). Kurucu Meclis yesi oldu (1960).
Milletvekili (1961-1965) ve Ulus gazetesi yazar olarak siyas hayatn noktalad. Hikye, roman, mensur iir,
deneme ve oyun tarznda pek ok eseri vardr.

Yakup evki Paa (SBAI): 1876 ylnda Harputta dodu. Mehmet Beyin oludur. 20 Aralk 1939da
stanbulda lmtr. Karacaahmet Mezarlndaki kabri 27 Eyll 1988de Devlet Mezarlna nakledilmitir. 28
Mays 1894te girdii Harp Okulundan 17 Austos 1896da, Harp Akademisinden de 17 Ocak 1900de mezun
olmutur.
17 Ocak 1900de Genelkurmay 5.ubede greve balamtr. 18 Mart 1900de kta stajn yapmak zere
4.Ordu birliklerinde, 5 Mays 1900de 8.Nianc Taburu 1.Blk Komutan, 2 Ocak 1902de 21.Svari Alay
5.Blk Komutan, 23 ubat 1904te 4.Ordu Kurmay Heyetinde, 9 Eyll 1905te 3.Ordu Kurmay Heyetinde
grev almtr. 10 Austos 1906da Erzincan Harp Okulu Ders Nazr Yardmcs, 31 Aralk 1908de 2.Ordu
Kurmay Bakanlna, 8 Temmuz 1909da 4.Ordu kararghnda 1.ube Mdr olmu, 14 Aralk 1909da Svari
Tmeni kurmaylnda bulunmu, 25 Ocak 1910da stanbul Harp Okulu Tabiye retmeni olmu, 25 Nisan
1912de 2.Ordu kurmaylnda, 25 Aralk 1912de 2.Ordu kurmaylnda bulunmu, 4 ubat 1913te atalca
Ordusunda Topu Komutanl Kurmay Bakan olmutur. 14 Mart 1914te Karadeniz Boaz Mstahkem Mevki
Komutan, 31 Austos 1915te 19.Tmen Komutan, 15 Ekim 1915te 3.Kolordu Komutan Vekili, 21 Ekim
1915te 15.Kolordu Komutan vekili, 18 Mart 1916da 15.Kolordu Komutan (Galiyada), 18 Kasm 1916da
14.Kolordu Komutan, 10 Austos 1917de 2.Kafkas Kolordu Komutan, 11 Ekim 1917de 2.Ordu Komutan
Vekili, 8 Haziran 1918de 9.Ordu Komutan olmutur.17 Aralk 1919da Tetkik ve Tasnif Komisyon Bakan, 31
Aralk 1919da Yksek Asker ra yesi olarak grev yapmtr. 16 Mart 1920de ngilizler tarafndan
tutuklanarak Maltaya srlmtr. 31 Ekim 1921de Maltadan neboluya gelerek stikll Harbine katlmtr.
18 Kasm 1921de 2.Ordu Komutan olmu, 20 Nisan 1924-20 Aralk 1939da Yksek Asker ra yesi iken
lmtr.
Yamak: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Yargtayn Kurulmasyla lgili Kanun: 6 Mart 1868 tarihinde Divan- Ahkm- Adliye adyla kurulan
Yargtay, 18 Haziran 1879 tarihli Nizam Mahkemeler kurulu kanunu ile Mahkeme-i Temyiz adn alm, 20
Nisan 1924 tarih ve 491 sayl Tekilt- Esasiye Kanunu ile ad Temyiz Mahkemesi, 10 Ocak 1945 tarih ve
4695 sayl kanun ile, Yargtay olmutur.
Yasin Bey: TBMM I.dnem Oltu milletvekili.
Yedinci Ordu: Atatrkn 7 Austos 1918-7 Kasm 1918 tarihlerinde komutan olduu ordu.
Yemen: Arap yarmadasnda eski bir Osmanl ili. Bugn bamsz bir lke.
Yenidnya: 1920 ylnda Eskiehirde yaymlanan slmc Bolevik bir gazete.
Yenihan: Sivasn Yldzeli ilesinin eski ad. TBMM aldktan sonraki isyan blgelerinden biri.
Yeniehir: Bursann ilelerinden. Birinci nn Sava srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Yeni Turan : Atatrkn 30 Ocak 1923te zmirde gazetecilerle sohbeti srasnda deme verdii gazetelerden
biri.
Yenign: Atatrkn 6 Aralk 1922 tarihinde halk partisini kurma kararnn akland gazetelerden biri.
Yeil Cami: Bursada bir cami.
Yldrm Ordular Grubu: Birinci Dnya Savanda Suriye cephesindeki ordular grubu. 31 Ekim 1918
tarihinden itibaren Mustafa Keml, bu grubun komutan olmutur. 7 Kasm 1918de lvedilmitir.
Yldz: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Yldz Saray: stanbulda Beikta ile Ortaky arasnda, kinci Abdlhamitin oturmu olduu saray.
Yldzda: Sakarya muharebesi srasnda asker harekta sahne olan bir mevki.
Yol Kanunu: 1923 ylnda karlan 1525 sayl ose, Kprler Kanunu. Bu kanun, cumhuriyet hkmetinin
esasl yol almalarnn balangc olmutur. Bu yasa ile yollar, devlet yolu ve il yolu olarak ikiye ayrld ve iller,

yararl ve devaml trafik istikametlerini, yllk programlar halinde harita zerinde gstererek uygulamaya geti.
Bylece il yollarnn gelecekteki ann z oluturuldu.
Yozgat: Kurtulu Sava srasnda Ankaraya bal, merkezi Bozok olan sancak.
Yozgat syan: 5 Eyll-30 Aralk 1920 tarihleri arasnda Yozgat Ortaky, Akdamadeni ve Sorgun
dolaylarnda apanoullarndan Cell, Edip, Salih ve Hamit adl kiilerle, Aynacoullar Deli Hachasan,
Kkaa ve Postac Nazmn balatt ayaklanma.
Yrk Ali Efe (1896-1957): Nazillinin Kavakl yresinde efelik yaparken, Yunanllarn zmire kmalar
karsnda, zeybekleriyle silhl direnii balatt. Balkesir Kongresinin kararlar dorultusunda Nazilli
Cephesinde savat. Yeni katlmlarla giderek genileyen birliklerine, Mill Aydn Alay ad, kendisine de milis
albay rtbesi verildi. 1920 Kasmnda dzenli ordu saflarna katld. Kurtulutan sonra istikll madalyas verildi.
Ysaburo Yosbida : 19 Nisan 1930 tarihinde itimatnmesini sunan Japonya bykelisi.
Yugoslavya: Gney Avrupada eski devlet. Birinci Dnya Savandan sonra kurulmutur. 1946da yeniden
kurulup 6 cumhuriyetten oluan Yugoslavya Federalist Cumhuriyeti, eski SSCBnin Gorbaovun balatt
reformlarn etkisinde kalarak paralanmas ve federasyonu oluturan devletlerden Karada ve Srbistan
Yugoslavya Federal Cumhuriyetinde yeni bir ikili federasyon oluturmulardr.
Yunanistan: Batda, gneyde ve douda Akdeniz ve Ege Deniziyle, kuzeybatdan douya doru srasyla
Arnavutluk, Makedonya, Bulgaristan ve Trkiye ile snr olan Yunanistana Ege Denizi ve yon Denizindeki
adalar da baldr. 1439da Osmanllar tarafndan fethedilmi, 1830da bamsz olmutur. Birinci Dnya
Savandan sonra Bat Anadoluyu igal etti ise de Trk mill mcadele hareketi sonunda kmak mecburiyetinde
kalmtr.
Yunus Nadi: Atatrkn 7 Nisan 1924 tarihinde bir mlkat verdii Cumhuriyet gazetesi yazar.
Yusuf zzet Paa (MET): 1876 ylnda Yozgatta dodu. brahim Beyin oludur. 14 Nisan 1922 ylnda
lmtr. 28 Nisan 1894te Harp Okuluna girmi, 17 Austos 1896da mezun olmutur. 17 Ocak 1900de Harp
Akademisinden mezun olmutur. Almanca, Franszca, Rusa biliyordu.
17 Ocak 1900de kurmay stajlar iin Genelkurmay 2.ubede greve balam, 5 Mays 1900de 21.Svari
Alaynda 4.Blk Komutan, 16 Aralk 1900de 22.Topu Alaynda 1.Batarya Komutan, daha sonra 4.Nianc
Taburu Plmr Bl Komutan, 1901de Airet Svari Tmeni Kurmay Bakan, 23 Ekim 1901de 4.Ordu
Kurmay Heyetinde grev almtr. 17 Mays 1907de Sivas Redif Tmeni Kurmay Bakan, 8 Temmuz 1907de
24. Svari Alaynda grevli, 31 Aralk 1907de Erzincan Harp Okulunda retmen, 5 Ocak 1909da
Genelkurmay 3.ubede grevli, 16 Mays 1909da Divan- Harp yesi olmu, 15 Ocak 1910da tekrar
Genelkurmay 3.ubeye atanmtr. 11 ubat 1912de Yanya Demiryolu Komisyonu yesi, 9 Kasm 1912de
Bamsz Svari Tmen ve 2.Kolordu Kurmay Bakan, 7 Ocak 1914te 3.Ordu Svari Mfettii, Temmuz
1914te Svari Tmen Komutan, 10 Ocak 1915te 10.Kolordu Komutan, 6 Aralk 1917de 14.Kolordu
Komutan, 9 Eyll 1916da 1.Kafkas Kolordusu Komutan, 6 Aralk 1917de 14.Kolordu Komutan, 28 Temmuz
1918de Kuzey Kafkas Komutan ve Asker Temsilcisi, 8 Austos 1918de tekrar 14.Kolordu Komutan, 23
Temmuz 1921de Bat Cephesinde htiyat Grubu ve sonra 3.Grup Komutan oldu. 13 Eyll1921-14 Nisan 1922
tarihleri arasnda Bolu milletvekili sfatyla lmne kadar TBMMdeki grevine devam etti.
Yusuf Kemal: (Tengirek, 1878-1969). Osmanl Meclisi, TBMM I-VI, VIII. Dnemler Kastamonu, Sinop
yesi. ktisat, Adliye, Hariciye Vekili ,Profesr.
Yusuf Ziya Bey: (1882-1925). Bitliste dodu. Bitlis Sultansinde eitimini tamamladktan sonra ticaretle
megul oldu. Bitlisten TBMM I.dnem milletvekili seildi. 25 Kasm 1920de Kastamonu stikll Mahkemesi
yeliine seildi. Milletvekillii bitince memleketine geri dnd. Bir sre sonra dou illerinde bagsteren
ayaklanmalarn hazrlk safhasnda bulunduu tesbit edilerek Bitlis Divan- Harbinde yarglanarak lm cezasna
arptrlmtr. Cezas 14 Nisan 1925te infaz edilmitir.
Yksek Askeri ra: Genelkurmay Bakanlna bal, silhl kuvvetlerle ilgili konular inceleyen kurul.

Yksek Ziraat Enstits: Atatrkn direktifleriyle 2524 sayl kanunla Cumhuriyetin 10. ylnda kurulan ve
30 Ekim 1933 tarihinde renime alan Yksek Ziraat Enstits, 1948 ylna kadar renime devam etmi, o
tarihte Ankara niversitesine balanmtr.
Zekai Bey: TBMM I.dnem Adana milletvekili.
Zengisar uras: Kafkaslar ve Dou Anadoluda Ermeni tehdidine kar silhla mcadele eden bir grup.
Zeybek: Bir efenin yannda bulunan, yiitlii ve gz pekliiyle ne km, kzanlarn eitimiyle ilgili kii.
Zeybeklerden kaynakland ne srlen, zellikle Bat Anadoluda yaygn bir halk oyunu.
Zile : Tokatn bir ilesi.
Zile syan: 5 Eyll-30 Aralk 1920 tarihleri arasnda Yozgat Ortaky, Akdamadeni ve Sorgun dolaylarnda
apanoullarndan Cell, Edip, Salih ve Hamit adl kiilerle, Aynacoullar Deli Hachasan, Kkaa ve
Postac Nazmn balatt ayaklanma.
Ziraat Bankas: Mithat Paa tarafndan 1863 ylnda Pirot kasabasnda ilk Memleket Sandklar
oluturulmutur. 1867 ylnda Memleket Sandklar Nizamnmesinin yrrle girmesiyle Osmanl Devletinin
her yerinde sandklar kurularak faaliyete gemitir. 15 Austos 1888de bu sandklarn grevini stlenecek
modern bir finans kuruluu olarak Ziraat Bankas resmen kurulmu ve bugn de hizmetlerine devam etmektedir.
Ziraat Okulu: Ankarada Temsil Heyetinin bir sre kald yer.
Ziya Gevher Etili: 1892de stanbulda dodu. Hukuk okumutur. stanbulda eitli gazetelerde alm,
Birinci Dnya Savanda silh altna alnmtr. Kasm 1921de Ankaraya gelerek Ankara Sultansinde Franszca
retmenlii yapmtr. Hakimiyet-i Milliye gazetesinde de grev almtr. III,V ve VI.dnemler anakkale
milletvekili seilmitir. Daha sonra Anadolu Ajansnda da alm ve 16 Ekim 1968de lmtr.
Zonguldak: Karadeniz blgesinin Bat Karadeniz blmnde il.
Zonguldak Amele Kanunu: alanlarn rahat yaamalarn salamak amacyla 10 Eyll 1921 tarihinde
kartlan Havza-i Fahmiye (Kmr Havzas) Amele Kanunu.