CLAUDE DDAS

nrJfer

-f

IBN ARAB:

D N OLMAYAN
YOLCULUK
eviren: Atila Ataman

BN ARAB:

DONUU
OLMAYAN
YOLCULUK
Dnem inde yaayan ve kendisinden sonra gelen
slm dnrlerini etkilemi bir mtefekkir...
Ayn zamanda en ok tartlan...
V e normalde en zor okunan...
eyh-i Ekber ibn Arab.
Akadem ik bir sluptan uzak, akc bir dille ele alnan;
dnyann saygn bn Arab uzmanlarndan Claude A d d asn yazd
bu eser; bn Arabinin hayatnn ve tm m add-m nev
yolculuunun akc ve anlalr bir dille ortaya konduu
biyografik bir almadr.
Eserde; tasavvufla tanmas, zamann velleriyle karlamas,
Endls ve am seyahatleri, M ekkeye yolculuk gibi bn Arabi'nin
hayatndaki pek ok nemli olay ele alnyor. alm alarna dair
detayl analizler yaplarak varln Birlii, Htem'l-Evliy,
peygamberlik ve vellik, peygamberlerin miras, hayal lemleri gibi
ana doktrinlerine derinlemesine bir bak atlyor.
Bununla birlikte, bn Arabinin 19. yzyla kadarki ana takipileri
ve halifeleri okurlara sunulurken onun hem tasavvuftaki etkisi
hem de gnm zde hakknda yaplan tartm alar da inceleniyor.

IS B N 978-605-9901-02-4

9786059901024

9 786059

901024

bio

http://www.nefesyayinevi.com/urun-detay/mmm00/donusu-olmay

#Nefesyayinevi

N E F E S

Claude Addas
B N A R A B :
Dn Olmayan Yolculuk

eviren: Atila Ataman

NEFES

NEFCS

BN ARAB: D N OLMAYAN YOLCULUK

CLAUDE ADDAS
ISBN: 978-605-9901-02-4
stanbul, M ays 2015

zgn smi: Ibn Arabi et le voyage sans retour

Copyright Claude Addas
Trke yayn haklar Editions du Seuifden alnmtr.
Trke yayn haklar:
2015 Nefes Yaynclk A..
2015 Atila Ataman
Tm haklar sakldr. Bu kitabn tm nn veya ieriinin herhangi bir blm nn
yayncnn yazl izni olm adan, fotokopi dahil, elektronik ya da m ekanik herhangi
bir yolla oaltlmas yasaktr.

EVREN: A tila A tam an

REDAKSYON: idem Yazr
KAPAK TASARIM : zle etinkaya
SAYFA D ZE N : A dem enel
BASKI/CLT: E rtem Basm Yayn D atm San. ve Tic. Ltd. ti.
E skiehir Yolu 40. K m Bakent O rganize Sanayi Blgesi 22. C ad. No: 6
M alky, Sincan - A nkara
T el: 0 312 284 1814
M atbaa Sertifika No: 26886
NEFES YAYINLARI
B adat Cad. G zel Sok. A Blok No: 11/2
Selam iem e / K adky / stanbul
Tel: (216) 359 1020 Faks: (216) 359 4092
w w w .nefesyayinevi.com
irtibat@ nefesyayinevi.com
f /nefesyayinevi
te @ nefesyayinevi
KLTR BAKANLII YAYINCILIK SERTFKA N O : 15747

NDEKLER

BN ARABY YAKMALI M I?...........................................7

HEP YENDEN AILAN BR DAVA................................. 13

EMRN NAM AZI............................................................. 17

N BR DNM ................. .......................................22

ALLAHA KOUN!...........................................................23
RESLULLAHIN ZNDE................................................ 26
HZ. SNIN M RD ........................................................ 31

TASAVVUF YOLUNUN STATLARI............................ 37

ENDLS SFLERNN FTVVET........................ 38
MELMET YOLU VE MUTLAK KULLUK................ 43
VELLER TFES............................................................... 45
HTEM..........................................................................

51

H VAROLMAMI OLAN KAYBOLDUUNDA..... 57

HAYAL LEM ..................................................................59
EN YKSEK MHEDE................................................. 61

KBE KAVSEYN EV EDN ........................................... 65

SR....................................................................................... 69
MARBE VED................................................................ 71

N D E K L E R

FTHT- MEKKYYE...................................................... 75
LEBBEYK....................................................................................78

ALLAH VAR VE O NUNLA

BRLKTE HBR EY YOK.............................................83
VAHDET- V C D ................................................................ 86
YN-I SBTE VE ALLAHIN LM.................................89
O DAMA VARLIKTA VE SEN DE
DAMA YOKLUKTASIN...................................................... 92

10 NEREYE DNERSENZ D N N

ALLAHIN VECH ORADADIR ..................................... 95

LH SMLERN TO PLA N TISI.......................................97
M M N KULUM UN KALB BEN SIDIRDI

101

RAHM ETM HER EY KUATIR................................ 104

11 K UFUK................................................................................. 107
SEYAHATLER......................................................................... 111

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

EYHN VRSLER............................................................. 114

12 MEVCUDYETMDEN STFADE EDN...................123

LAFZ YORUM VE ERAT................................................ 126
GENEL D Z N ............................................................................... 131

BN AR ABY YAKMALI MI?

Sultan I. Selim geri bir airdi, ama kesinlikle hlyalar

iinde yaamamtr. Muhteem Sleymann babas, Osmanl mparatorluunun -rakip akrabalarnn cesetleriyle
dolu bir yoldan soukkanllkla geerek tahta ulam- h
kmdar, sratli ve hi vakit kaybetmeyen bir ftihti. 28
Eyll 1516da ama girmi ve Suriye eline geer gemez
Msra ynelmitir. Memluklarla girdii zorlu arpma
larn ardndan, 7 ubat 1517de Kahirenin de ftihi ola
caktr. Kasm ay bandaysa dn yolu zerinde tekrar
ama gelir. amda derhal bir cami ve bn Arabi iin bir
trbe yaptrmaya balar. Selim, Msr Seferinin hemen n
cesinde amda bulunmaktayken, tam da sava hazrlkla
rnn btn zamann igal etmesi gerektii dnlecek
bir srada, bn Arabinin yaban otlaryla kaplanm met
ruk mezarn ziyaret etmiti ve imdi de burada bir trbe

ve cmi yaptrmaktayd. ahsen denetledii inaat al

malar hzla ilerleyecek, 5 ubat 1518de artk tam am lan
m olan yeni cmide Sultann da katld ilk cuma na
maz klnacaktr.
Fakat Sultann byle bir hrm et gsterdii bu kii, o dev
rin nde gelen amllar tarafndan hatrasna sayg duyu
lan kimseler arasnda deildi. D aha birka sene nce, Fasl
bir seyyah, bn Arabinin kabrini de barndran Ben Zek
ailesinin mezarln glkle bulabilmiti. bn Arabinin
eserleri o tarihte son derece iddetli polemiklerin hedefiydi
ve bu eserin sapknlkla itham edilen sahibi, ou kii ta
rafndan belki ancak lmnden sonraki yllarda uyan
drm olduu nefret dolaysyla unutulmuyordu. O halde
Sultan Selimin, irfan hi de basit olmayan ve stelik pek
oklarnn gznde m ahkum da edilmi bir eyhe gster
dii bu derin hrmetin sebebini sormalyz. Hi phesiz,
Sultann metafizikle belli bir seviyenin tesinde me
gul olabilmesi m m kn deildi. bn Arabiye gsterecei
hrmetin siyas herhangi bir faydas da olamazd. bn Ara
biye atfedilse de gayrimevsukiyeti gayet ak olan bir me
tinde Osmanl hanedannn zaferlerinin, bilhassa da am
fethinin bir kehnet slubuyla anlatld dorudur; ama
bu m etnin amn fethinden sonra, post eventum ka
leme alnm olduu son derece ikrdr ve Sultan Selim
onu okumu olamaz, yani bn Arabiye Osmanlnm muzafferiyetini haber vermi biri olduu iin hrm et ediyor
da deildir. Ve sebebini buralarda aramann mnsz ola
ca bu hrmet, srf ahs ve istisna bir tercih olarak kal
mam, Selimin halefleri tarafndan tevars edilmitir.

Acaba bn Arabinin hayat srasnda zaten mevcut olan

saygnn geri dnm olduunu ve bir eit iadeiitibar ger
ekletiini tespit etmekle mi yetinmeliyiz? asr nce,
anavatan Endlsten uzun zam an nce ayrlm olan
M uhyiddin (dini ihya eden) lakapl M uham m ed b. Ali
el-Arab el-Hatim et-Ta yapt pek ok seyahatin niha
dura olarak am semi ve burada byk sflere gste
rilen hrmetle arlanmt. Kamer sene hesabyla yetmi
sekiz yandayken, 8 Kasm 1240ta (Hicr 638) vefat etti
inde, etrafn evreleyen sayg iinde ve tam bir skunet
ortam nda gzlerini kapayacakt. Cenazesi de ayn sku
net iinde kaldrlarak, Kasiyun Da zerindeki kabrine
defnedilmiti. O gn cenazenin ardndan gzya dken
lere hibir mal brakmyordu, nk daha ilk genliinden
itibaren dnya mlknden yz evirmiti. bn Arabinin
yegne miras bidev boyutlarda bir klliyat oluturan
mellefat olacakt.
bn Arabiyi ister bir filozof ister bir mistik sayalm, onu
ister zndk ister vel ilan edelim, u olgu herkes iin daima
sabit kalacaktr: D rt yz akn eseriyle bn Arabi Arap
ann en velut melliflerinden olmutur. Klliyat iindeki

mam olduu halde) altm drt cz tutm aktadr ve ni

BN A RA BY YAKMALI M I?

baz balklar birka sayfalk ksa rislelerden ibaretse de,

hayet el-Futhtu l-Mekkiyye otuz yedi czlk bir eserdir.

baka baz balklar binlerce sayfa tutm akta ve hacmin devasal deimemektedir. Mesela bn Arabinin o zamana
kadar yazm olduu iirleri bir araya getirmek zere hir
mrnde hazrlad Dvnu l-Ma rif on binlerce beyit ie
rir, bugn kayp durum da olan tefsiri (stelik tam am lan

Fthtm ilk imls Aralk 1231de tam am lanarak bn

Arabi tarafndan oluna ve ondan sonra onun ocukla
rna ve Marib ve M erkn btn karalar ve btn de
nizleri zerindeki btn M slmanlara1 braklmtr. O
halde bn Arabi bu esere dercetmi olduklarna sadece dar
bir allme zmresini muhatap tutm am akta, ama gelecek
btn devirlerde ve dnya zerindeki btn corafyalarda
yaayacak olan btn Mslmanlara hitap etmektedir. Ni
tekim genliinde grd bir vkann ardndan yle
aklamaktadr: O zaman bildim ki szm M erka da
Marib e de ulaacak. Peki tarih onu dorulam mdr?
Yedi asrdr eserlerinin hep okunagelmi, tefekkr konusu
(ve bazen de -ileride temas edeceimiz gibi- hedef tahtas)
yaplm ve slmn btn dillerinde erh edilmi oldu
unu ya da ister yksek ve ilmi ister en am m 2 biimleri

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

sz konusu olsun, btn tasavvuf -veya Annemarie Schimmelin tbiriyle The mystical dimensior o f slam- zerinde

10

icra ettii olaanst tesiri dndmzde, cevap ga

yet ak olacaktr. Aksi takdirde, bir ksm ulemnn bn
Arabi aleyhindeki kampanyas ok zaman nce sona ermi
olurdu. ayet bu limler bn Arabinin rettii irfana kar
XIII. asr sonundan beri srarl ve inat bir mcadele ver
mekteyse, saldrdklar hasmn bir trl malup edileme
diini ve ehl-i tark iin en temel kaynan -ak ya da
rtl olarak- onun eseri olmaya devam ettiini gayet iyi
bildikleri iin saldrganl srdrdkleri ikr olmaldr.
Burada zerinde durmayacamz pek ok tarih, siyas ve
sosyo-kltrel sebep Ekber irfann bu hibir sulamayla
1

el-Futhtul-Mekkiyye (bundan byle ksaca Ftht olarak geecek), Kahi

re, Hicr 1329, IV, s. 554.

E ditrn notu: am m (oulu avam) sradan insan.

malup edilememi nfuzunda katk sahibi olmutur. Fa

kat bu haric sebeplerin dnda, bn Arabinin dile getir
dii irfann slm leminde bu derece derinlere kk salm
olduunu, nk Ekber klliyat ve bilhassa da Fthtm
hakikat tlibine lzm olan btn ilimleri kuatmak gibi
benzersiz bir nitelik tadn asla unutm am ak gerekir:
Ontoloji, kozmoloji, velyet, nbvvet, hiret ahvali, tefsir,
fkh, ibdetler... el-Futhtu l-M ekkiyyefil-Esrn -Mlikiyye ve l-Mlkiyye bal altnda toplanm olan bu mu
azzam mnevi ilimler mecmuasnn iinde yer bulmam
hibir mesele, cevabna iaret edilmemi hibir soru yoktur.
H atta birok durum da tek bir cevap deil, ama cevaplar
dan bahsetmek gerekecektir; zira eyh-i Ekber ihtilaf ko
nusu olmu meselelere temas ettii zaman, itibar edilebi
lecek btn grleri belirtmeye daima zen gstermekte,
meru dairede ileri srlm hibir yorumu reddetmeksizin kendi tercihini de ayrca dile getirmeyi ihmal etme
mektedir. Zaten bn Arabi, onu fkhta zhir mezhebine
mensup olarak takdim eden yaygn kanaatin aksine, her
hangi bir itikad ya da fkh mezhebe taklit bayla bal
deildir. O -kelimenin en muhkem mnsnda- tamamen
mstakil olarak, bir muhakkik ve mctehid sfatyla gr
bildirir. Bu mstakiliyet elbette ki onun kendisinden nce
gelmi imamlar hi dikkate almad mnsna gelmez.
Tam aksine, eyhin eseri btnyle selefinin brakt mi
rasa dayanmaktadr. bn Arabi, muhasmlar ne kadar ak
sini iddia ederse etsin, hibir srette bir bidat deil
dir, -ama belki mceddid olduu sylenmelidir. Ftht,
her eyden nce, zengin ve kkl bir tasavvuf geleneine
ait olaanst geni bir birikimin dank unsurlarn bir
araya toplayp dzenleyerek ekillendiren harikulade bir

terkibin ifadesidir. Ortaya konan formlasyonun yeni g

zkt pek ok durum vardr elbette, ama bu yeni ve c
retkar formller bile daima tasavvuf gelenei iinde mes
nedi olan bir ierii dile getirmektedir. bare belki daha
nce iitilmemi olabilir, ama m efhum mellifin dou
m undan ok daha nce mevcut olmutur.
Bu summa mysticann -mellif hatt nshas elimize ula
m olan- ikinci imls 1238de, bn Arabinin vefatndan
sadece iki sene nce tam am lanm tr ve Ekber irfann
tam ve niha ifadesini ortaya koymaktadr. Fakat hemen
fark ederiz ki bu eserde tafsil edilmi olan temel fikirler
de, onlar dile getirmekte kullanlan stlhlar da mel
lifin genlik eserlerinde mevcut olanlarn aynsdr. Ay
rca, bn Arabi daha nce kaleme alm olduu baz ksa
rislelerini zerlerinde herhangi bir deiiklik yapmaks

IBN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

zn Fthtm iine katmtr. Dolaysyla, fikriyatnn za

man iindeki geliimini -o n u n hayat hikyesinin belli bal
merhaleleriyle ilikilendirmek zere- tespit etmeye yne
lik btn giriimler beyhude olacaktr. Ekber irfann mukaddemeleri daima sabit olmu ve btn fikirler tek bir
an iinde verili olarak ortaya km gibi gzkmektedir.
u veya bu nokta ele alndnda eski yazlardaki ifadele
rin sonrakilere nispetle daha az mufassal grnecei r
nekler mevcuttur, ama bunun mns bn Arabinin daha
nce o nokta zerinde yeterince berrak bir gre sahip
olmad deildir. Aslnda bn Arabinin ilk eserlerini telif
etmi olduu M aribdeki siyas konum baz noktalarda
ihtiyatl ve temkinli davranlmasm gerektirmekteydi, fa
kat M erktaki bn Arabi nfuzlu kiiler tarafndan ha12

tn saylan ve etraf sdk bir talebe halkasyla evrili bir

stat olarak yazyordu, yani daha serbest davranmas hem

m m kn hem de daha faydal olacakt. Fakat eyh-i Ekber yine de belli tedbirleri elden brakmayacaktr. Birok
eseri sal srasnda ancak snrl sayda talebe tarafn
dan okunabilmitir.
Zaten bugne kadar devam edecek bn Arabi kart pole
miklerin douu da XIII. asr sonuna doru, bu eserlerin
dar daire mahremiyeti iinden kmasyla birlikte gerek
lemitir. Fussul-Hikem in ve bir, iki ve nc kuak
lardan talebelere ait Fuss erhlerinin tedavl de bu a
dan olduka etkili olacaktr. Ftht'tan ok daha mcmel
olan bu eser sadece yz-iki yz sayfada Ekber metafizik
ve velyet telakkilerinin esaslarn zetlemekteydi, dolay
syla da iyi niyetli olmayan okurlarn sulama bahaneleri
derlemesine daha elverili bir metin sunuyordu. eyhlerine
kar son derece derin bir sadkat ve hrmetle dolu talebe
lerin -d a h a felsef ve bu sebeple de daha phe uyandrc
bir dille yazlm - erhleri de Fussu bn Arabi kartl
nn gzde hedefi klmakta katks olmutur.

Bugn bir Fransz milletvekilinin kalkp da Papa XXII.

Jeann in agro dominico ferm anna atfla Meister Eckhartn eserlerinin tedavlnn Parlamento tarafndan ya
saklanmasn talep etmesini pek tahayyl edemeyiz. Fakat
1979da, Msrda bir milletvekilinin talebi zerine H alk
Meclisi Fthtm satnn durdurulmasna karar verebil
mitir. Ne mutlu ki bu karar daha sonra bozuldu. Ama her
hlkrda, sekiz asrdan daha yal metinlerin Mslman

BN A RA BY YAKMAL1 M ?

HEP YENDEN AILAN BR DAVA

13

bilincinde oluturabildii sorunlarn aktalitesi byle bir

rnekte yeterince ak olarak ortaya kyor. Bazlarnn
eyh-i Ekber diyerek hrmet, bazlarnnsa tekfir ettii
bn Arabi karsnda kimse kaytsz kalmamaktadr.
lk sulamalar XIII. asrn ikinci yarsnda iitilmeye balan
mtr, fakat bunlar henz herhangi bir cidd etki dour
mayan mnferit tepkilerden ibaretti. bn Arabi ve mekte
bine kar sistemli bir saldrnn gerek mnda balamas
iin, XIV. asr, bn Teymiyye (v. 1328) isimli bir fakihin
Ekber irfann sapknln ispata girimesini beklemek ge
rekir. Neredeyse bn Arabi kadar velut bir mellif olan bn
Teymiyye saysz fetv kaleme alarak (bu klliyatn Suud
Arabistanda gerekletirilen basks otuz yedi cilt tutmak
tadr) bn Arabinin eserlerinden kard fikirleri eitli
yet ve hadisleri delil gstermek sretiyle m ahkum etmi

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LC U LU K

tir. Fakat hakkn teslim etmek gerekir ki bn Teymiyye

hi deilse bn Arabiyi okuma ve hatta belki bir yere ka
dar anlamaya alma zahmetine girmiti. O nun da ele
tirileri ncelikle Fuss zerinde toplanmaktadr geri, ama
Ftht da okumutur ve hatta bu eserdeki birok eyden
istifade ettiini bile aklamaktadr. Halbuki bn Teymiyyenin birok taklitisi ayn titizlii gstermeyecektir. bn
Teymiyyeyi izleyenlerin uzun listesi, bn Arabi kart po
lemiin zaman ve mekn iindeki -B atl gzlemciyi hay
rete drecek- srekliliini ortaya koymaktadr. O kuru
tek tek isimlerle yormayacaz, ama skenderiyede zuhur
eden bir tartmay zmek iin davet edilen mehur bn
H aldunun da bn Arabinin kitaplarnn yaklmas iin
14

fetv vermi olduunu kaydedelim.

Ancak bu bn Arab muhalifi mdevvenatn genilii bizi

yanltmamaldr. eyh-i Ekber aleyhinde birok fetva ve
rilmi olduu inkr edilemez, ama bunlarn muhtevas
daima sabit olmu ve asrlar boyunca yeni hibir sulama
ifade edilmemitir. leri srlenler belki az ok farkllkla
hep bn Teymiyyenin ileri srdkleri olmu, hep bn Teymiyyenin yapm olduu iktibaslar tekrar edilmitir. Ay
rca fetvlarn sert slubu, birok rnekte ilk bakta zan
nedildiinden daha ince olabilen bir hkm gizlemektedir.
bn Teymiyyenin talebelerinden Zeheb (v. 1348) birok
yerde bn Arab kart aklamalar yapar, ama grrz ki
yine bn Arab hakknda yle yazabilmektedir: Benim
grm ise, bu ztn bir vel olabilecei ynndedir...
Fussa. kar bildik sulamalar tekrar eden bir metinde,
bu sulamalarn hemen ardndan gelen hi beklenmeye
cek bir kayd- ihtirz3... Belki de bu anlalmaz eliki
ve belirsizlii u tespit vstasyla aydnlatmalyz: Val
lahi, bir M slmann koyunlarm gtmekle megul olup
chil olarak yaamas, byle bir ilim ve irfana sahip olma
sndan yedir!4 Yani Zehebnin m ahkum ettii ey bn
Arabinin irfanndan ziyade, bu irfann M slman halk
kitlesi (amme) arasnda yaylmasdr.
stelik hibir ey hakikate, Vahhablerin lanse etmeye a
lt gibi btn byk limlerin bn Arabiye muhalefet
ettiini sanm aktan daha aykr olmayacaktr. Baz sflerin bn Arab mektebine eletiri yneltmi olduu nasl
doruysa, en byk ve en muteberlerinin de ilerinde ol
duu pek ok limin bn Arabiyi mdafaa ettii de yle
dorudur. Mesela Firuzabad (v. 1414) Yemende bir fetv
3
4

E ditrn notu: kayd- ihtirz: ekince.

Zeheb, M izanul-tidal, Beyrut, 1963, III, s. 660.

kaleme alarak bn Arabinin velyetini gstermek istemi

ve ktphanesinde onun eserlerini toplayan Sultan N a
srn tavrn onaylamtr. Bir asr kadar sonra, 1517 se
nesinde, Sultan Selimin itimat ve hrmetine mazhar olan
eyhlislm bn Keml bir fetv verir ve ksa sre nce
Msr ftihi olmu padiahn, anlamadklar meselelerde
tevakkuf etmek yerine eyh-i Ekbere dil uzatmakta inat
edecek kimseleri tedip etmesi gerektiini aklar.
bn Arabi muhaliflerine iaret ederken, bugn Vahhablerin ve benzerlerinin dzenli olarak yrtmekte olduu
karalama kampanyalarn bilhassa bahsetmedik. Bu kam
panyalarda ifade edilen eletirilerin fikr seviyesi her trl

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

yorumu lzumsuz ve mnsz klmaktadr. Fakat ne ka

dar kt niyetli olursa olsun, bn Arabinin eserini m ah

16

kum ettirmek adna verilen bu kzgn mcadele akla der

hal u soruyu getirmektedir: Acaba bn Arabi geleneksel
lakabnda (Muhyiddin) ifade edildii zere dini ihy m
etmitir, yoksa hasmlarnn bu lakap zerinde oynayarak
syledii gibi (M umitddin) onu ldrm mdr?

EM RN NAM AZI

Yam tutar tutmaz derhal kl kuanmaya, at binmeye,

asillerle grmeye, silahlarla ilgilenmeye ve askerler ara
snda dolamaya balamtm.5 O srada hibir akrabas
gsterile parldayan zrhlarn cazibesine kaplm bu gen
delikanlnn ok yaknda kendini zhitlerin ar riyzatna
vereceini tahmin edemezdi. Hayatndaki her ey gen bn
Arabiyi askerlie yneltmekteydi. Fakat nerede istiyorsa
orada esen R uh baka bir karar vermitir.
bn Arabi spanyaya gelmi en eski Arap ailelerinden bi
rine mensuptu. Atalar, daha Mslman spanyann ya
va yava ekillenmekte olduu en erken tarihlerde, ok
muhtemelen 712de pek ok Yemenli kabileyi Endlse
5

D vnul-M aarif, Bibliotheque Nationale, n. 2348, vr. 36b.

getiren ikinci fetih dalgas srasnda ber Yarmadasna

gm Yemen kkenli Araplard. u kadar kesindir ki
bu aile, ilk Emev hkm darnn zamannda (756-788)
Endlste bulunm akta olan asil aileler arasnda sayl
maktayd. Yani Endls toplumu iinde hassaya, hk
mette ve orduda en yksek mevkileri elde tutan Arap k
kenli hakim snfa dahildiler.
Hlis Arap olmasyla iftihar eden bn Arabi pek ok ii
rinde H atim Tanin, Chiliye Araplar arasnda fazilet
leri darbmesel haline gelmi bu mehur airin soyundan
geldiini hatrlatr. Ayrca mellefatnn birok yerinde,
sultann ashb arasnda bulunduunu belirttii6 baba
snn nemli mevkiine iaret eden telmihler bulunmak
tadr. Sultann ashb arasnda ifadesi pek ok yoruma
sebep olacak, ge dnem terceme-i hl melliflerinden ba

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

zlar bn Arabinin babasnn en kt ihtimalle vezir ola

bilecei hkmne varacaktr. Birka sene nce yaynlanan
bir metin sayesinde bu konuda sarahatle konumamz ar
tk mm kn hle gelmitir. Sz konusu metni kaleme alan
bn aar (v. 1256) 27 Ekim 1237de Halepte bn Arabiyle
grm ve ona genlii hakknda sorduu sorular neti
cesinde, lkeyi ynetenlerin hizmetindeki bir asker aile
sine mensup olduunu renmitir.7 Bu bir para kaa
makl ifade, bn Arabinin babasnn meslek kariyerinin
Endlsteki M urabt iktidarnn kyle ortaya kan
siyas belirsizlikler arasnda getiini hatrlamamza ve
sile olmaktadr.
18

6
7

Rhul-Kuds, Dmak, 1970, s. 108.

Ukudul-Ceman, ed-Dirastul-lslmiyye iinde, c. 26,1991, n. 1-2, s. 246.

Bat Sahradan gelmi Berberler olan M urabtlar, ber

Yarmadasna m lukut-tavaifin yardm talebi zerine
ayak basmt. Bu kk ve birbirinden mstakil devlet
ikler (tavaif) Kurtuba hilfetinin son bulmasyla birlikte
dom utu ve 1085 Maysnda Tuleytulay da ele geir
mi olan Hristiyanlarn istikrarl ilerleyii yznden en
dielenmekteydiler. Bir seneden daha az bir zaman sonra
Kastilyallar Zallakada ok ar bir bozguna uratan Murabtlar, kendilerini Endlsteki Mslman varlnn ko
ruyucusu olarak takdim edebilme im knn kazanacakt.
Kk devletikleri birer birer ilhak ederek nihayette ilk
Endls-Marib Devleti ne vcut verenler de onlar olmu
tur. M arible ayn siyas at altnda birleen Mslman
spanyann tarihinde artk yeni bir dnem balamaktadr.
Endlsn siyas, din ya da kltrel kaderi bundan byle
M aribinkiyle ok sk bir iliki iinde olacaktr. Bir ka
vimler, diller ve dinler mozaii grnmndeki eski top
lumsal yapnn yerini yava yava daha mtecanis, geni
lde Araplam ve Mslmanlam, ama ayn zamanda
kendi zerine de kapanm bir toplum alr. Hristiyan ye
niden fetih hareketinin (reconquista) kazand baarlarn
sebep olduu kayg, Yahudi ve Hristiyanlara kar msamahaszlalmasna yol aacaktr. Fakat bu msamahasz
ln siyas asker tehdidin arlamas dnda sebepleri
de yok deildir maalesef. M urabt hkmdarlar zerinde
cidd bir arl olan mliki fukahasna hakim olan dog
matik katlk, M slmanlarn eski tavrnn yerine gemi
msamahaszl beslemektedir. M urabtlarn taassubu ve
mezhep fetvlarna -K u ra n ve Snnetin dorudan tetki
kini nleyecek ekilde- verdikleri nem, fkh khne bir
meseleler yn haline getirmekte ve bilhassa tasavvufun

inkiafyla tezahr etmekte olan yeni din ynelimleri bo

maktayd. Bu adan baklacak olursa, M urabt iktidarn
sarsacak olan balca iki isyann da din reform hareket
leri olarak ortaya kmas mnidardr.
Bir mddet Gazzlnin eserleriyle de tant M erkta
bulunduktan sonra, Suslu bir Berber olan bn Tum ert
M aribe dnm ve tevhidi merkeze alan daha sade bir
slm adna vaazlar vermeye balamtr. bn Tumert taraf
tarlarna verilen muvahhidun ismi de ite tevhid ze
rindeki bu vurgudan gelmektedir. bn Tumert yine ayn
vurguya dayanarak Murabt yneticilerini yermeye, onlar
haev ve kfir olmakla sulamaya giriir. Bu arada kendi
sini M ehd8 ilan ederek silahl bir ayaklanma da balata
caktr. 1130da ld zaman, en eski talebelerinden olan
A bdlmmin kendini onun halefi ilan eder ve Murabt-

BN

ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

larla savamay srdrr. Mcadele olduka uzun srecek

ve sk sk Muvahhidler aleyhine bir renk alacaktr. Fakat
1147de Merake drlr ve bu M aribdeki M urabt
hkm ranlnn sonu olur.
M urabtlarn pek ok dahil ve haric glkle yz yze
olduu Endlsn ele geirilmesi ok daha az zaman ala
caktr. U lem nn Gazzlnin eserlerinin yaklmas iin
fetv vermi olmas halk arasnda, bilhassa da sf mu
hitlerde cidd bir rahatszlk domasna sebep olmutu.
1118de Sarakustay da kaybetmi olan M urabtlarn as
ker baarszlklar yznden daha da artan bu rahatsz
lk, mridun ayaklanmasnn yaylmasna zemin hazrla
mtr: M ridun Garbul-Endelste ibn Kasi nderliinde
8
20

M slm anlara gre M ehdi hir zam anda ortaya karak Hz. sya yardm
edecek, sulh ve adletin ikam e edilmesini salayacaktr.

rgtlenm i bir t r tarikat ya da topluluktu. bn Kasi

bu topluluun imam olduunu, ruhan ve siyas rehber
lik vazifesinin kendi elinde bulunduunu ileri sryordu.
Desteklerini almay um duu Muvahhidlerin propaganda
sndan etkilenen bn Kasi, Abdlm m inin Yarmadaya
asker gndermesini ister. lk Muvahhid askerleri Endlse
1146da ayak basacak ve bir sene sonra, biliye ve yresi
M uvahhid egemenlii altna girmi olacaktr. Fakat fetih
henz tamamlanmamtr. Grnata M urabtlarn idaresindeydi, Meriye Kastilyallarn igali altndayd, arkul-Endelsteyse bn Merdeni isimli bir komutan bamsz bir
devlet kurarak Mrsiyeyi bakenti yapyordu.
te bn Arab de 27 Temmuz -y a da baka kaynaklara
gre 6 A ustos- 1165te (17 ya da 27 Ramazan 560), baba
snn bn Merdeni hizmetinde asker bir vazife stlenmi
olduu bu Mrsiye ehrinde doar. U aydan daha az bir
zaman sonra Muvahhidler Mrsiye yi kuatacak, ama ehri
zaptetmeleri iin 1172 M artna kadar beklemeleri gereke
cektir. bn Merdeniin yenilgiden sonra srecek bir mr
olmamtr, oullarysa ordularnn yksek rtbeli komu
tanlarndan mteekkil bir heyetle beraber biliyeye gi
der ve M uvahhid hkm dar Eb Yakub Yusufa ballk
bildirir. 1163te babasnn brakt tahta km olan Eb
Yakub, bn Merdeniin ustalklarn gayet iyi bildii ko
mutanlarn kendi hizmetine almakta hi gecikmeyecektir.
bn Arabinin babasnn da bu komutanlar arasnda oldu
unu syleyebiliriz. Her hlkrda, vazifesine M uvahhid
lerin hizmetinde devam etmek zere biliyeye gmesi
bu dnemde gereklemitir. Bu andan sonra bn Ara
binin mutlu ve tasasz ocukluunu glgeleyecek hibir

ey meydana gelmez. bn Arab avlanmay9 ve askerlikle

ilgili oyunlar seven bir ocuktur. Kaderi imdiden izil
mi gzkmektedir: Yegne erkek evlad olduu babasnn
izinden yryerek orduda grev alacaktr.

N BR DNM
O halde, btn artlar tarafndan askerlik mesleine doru
sevk edilir gzken bu delikanlnn bambaka bir hayat
seeceini nceden tahm in edebilmemizi salayacak hibir
ey bulunmamaktadr. Bu beklenmedik seimin nasl ve
hangi tarihte gerekletiine dair acaba hibir ey bilemez
miyiz? bn Arabinin u an bilinmekte olan hibir metni
bu konuda sarih bir bilgi vermemektedir. Ama Kurtubada
bn Rdle yapt grmeyi anlatt mehur metin, hi
deilse kronolojik bir lt edinmemizi salar. bn Arab

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

bu metinde kendisinden henz sakal bile kmayan, fa

kat girdii bir halvet neticesinde imdiden baz fetihlere
nil olmu bir gen olarak sz etmektedir.
Bu tasvire dayanarak bn Arabinin bu srada on be ya
larnda olduu sonucuna varabiliriz. bn aarn bn Ara
binin azndan naklettikleriyse, meydana gelen sert ve
erken dnmn nasl gereklemi olduu hakknda be
lirgin ve ayrntl saylabilecek bilgiler sunmaktadr. O r
duyu terk ederek tarikata girmemin sebebi udur: Bir gn
Kurtubada, Emir Eb Bekr (b.) Yusuf b. A bdlm m inin
maiyetinde bulunuyordum . Cmi-i K ebre giderek na
maza durduk. Em irin tam bir tevzu ila namaz kldn,
vakar ve hayetle rk ettiini, mahviyet iinde secdeye
22

Bkz. Ftuhat, IV, s. 560.

kapandn grdm. Eer bu lkeyi elinde tutan byle

bir ahs Allah karsnda byle davranmaktaysa, demek
ki bu dnyann hibir kymeti yoktur. diye dndm.
te o gn bu dnyay bir daha dnmemek zere terk et
tim ve tasavvuf yoluna girdim.
Ancak bn aarn sunduu bu vesika, neredeyse zd
meseleler saysnca baka mesele yaratmaktadr. bn aar
anlatlan hdiseyi 1184 senesine, yani bn Arabinin on do
kuz yama ulam olduu bir dneme yerletirir. Halbuki
bn Arabinin tasavvuf yoluna girip bir halvet de tamamla
masndan sonra bn Rdle gerekletirmi olduu g
rmeyi anlatrken kendisi hakknda yapt tasvir byle
bir tarihlendirmeyi rtecektir. Ayrca bu anlatda bah
sedilen emir kimdir? Sultan Yusuf 1163 ve 1184 tarihleri
arasnda hkm srmtr; ama sz konusu tarihte Kurtubada olma ihtimali yok, nk 1176da Endlsten ay
rlarak Fasa gider ve 1184e kadar da burada kalr. 1184
Maysnda Cebelitark tekrar aarak biliyeye geer ve
ordusunu teftie koyulur. Ksa sre sonra, 7 Haziranda
Portekiz zerine yryecek ve bu seferden sa olarak dn
mesi m m kn olmayacaktr. Kald ki o Eb Yakub Yusuf
olarak anlmtr, yoksa Eb Bekr olarak deil. bn Ara
binin isim konusunda bir karkla dm olmasna da
pek ihtimal verilemez. O halde namazdaki mahviyetiyle
bn Arabiyi derinden etkilemi bu emir, ok muhtemelen
Yakubun oullar ve M uvahhid ordusu komutanlarndan
olan Eb Bekr olmaldr.
H er hlkrda uras kesindir: K urtuba C m iinde ger
ekleen hdise, bn Arabinin o tarihe kadarki hayatyla,
sonraki hayat arasnda bir kopma noktas tekil etmitir.

Dardan ufak ve nemsiz gzken bu olay, gen bn Arabi

iin keskin ve geri dnsz bir uyan olacaktr. A rtk ka
rarn vermi ve Allah yolunu dnyaya tercih etmitir. O r
duyu, arkadalarn ve m lkn terk eder. (Terceme-i hl
yazarlarndan birine gre, bir mezarln ortasnda bulu
nan bir kovukta) uzlete ekilerek Allahn sohbetine ula
maya alr. Belli bir mnda, bu sohbetten bir daha hi
kmayacaktr: Fecirden nce halvete girdim ve Gne he
nz domamken fethe nil oldum. (...) Orada on drt ay
kaldm ve daha sonra yazacam btn srlar bana ald.
O anki fethim bir cezbeydi.10
Bu gen adam kelimenin en muhkem mnsnda bir d
nm geirmitir. Falvetten kan kiiyle, bir zamanlar
askerler arasnda dolamakta olan kii arasnda isimden

zam anm da diyecektir. bn Arabinin kulland bu c

hiliye terimi, kaderlerine bambaka bir yn verecek olan
M uham m edi vahyin geliinden nce Araplarn iinde ya
amakta olduu putperestlik (lafz mnsyla bilgisizlik)
hlini ifade etmektedir.

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

baka hibir ortak nokta bulunm am aktadr. nceki ve

sonraki hayat arasndaki bu keskin kopuun bilincinde
olan bn Arabi, eski gnlerinden bahsederken Chiliye

24

10

Kitabu Vesailis -Sail, nr. M. Profitlich, Fribourg, 1973, s. 21.

ALLAH A K O UN!

bn Arabinin halvetinin ilk saatlerinde yaad aydnlanma

tecrbesi, kaynan tasavvuf stlahnda cezbe ismi ve
rilen hlden almaktayd. Meczub uzun ve zorlu bir ile
dnemi geirmeksizin Allah tarafndan dorudan doruya
fethe ulatrlan kiiydi. Tahakkukun bu ni ve edilgin
tarz arkasndan, eer kii kemle ulamak istiyorsa, yine
de seyr slka girilmeliydi. Bylece meczb-i slik s
fatn alan kii, en sonunda, Ekber mektebin son asrdaki
sekin temsilcisi Emir Abdlkadirin ifadesiyle en yksek
ve en kmil yofdan nihyta ulam olacakt. Allah ta
rafndan istenmi (murad edilmi) ve cezbe neticesinde
aydnlatlm kii, tek bir an iinde ulam olduu nok
taya giden yolu bu kez adm adm takip edecek, bylece
hakk ve eksiksiz bir kemle sahip olacakt.

bn Arab, mellefatnn m uhtelif yerlerinde, bu srete

nemli etkisi olmu bir vkay konu eder.11 Bir yldan daha
uzun bir zaman srm ilk halveti srasnda gerekletii
kesin olan sz konusu vkaya dair en tafsilatl anlatm,
D vnul-Ma rifm bn Arabinin ocukluk hatralarn
dan bahsettii blmnn hemen peinden gelmektedir:
Rahm n olan Allah bana ltfedip ryama M uhammed,
Is ve Ms aleyhisselm gnderinceye kadar ite bu e
kilde yaadm. Hz. s bana zhd ve tecridi emretti, Hz.
Ms bana gne kursunu verdi ve tevhid ilimlerinden lednn ilmin nasl edinileceini retti. Hz. M uhamm ed
ise, Bana tutun, selmette olacaksn. buyurdu. Alayarak
uyandm ve gecenin geri kalannda K uran okudum. Allah
yoluna girmeye de ite o zaman karar verdim.
O halde, lem-i misalde gerekleen bu grmenin bn
tekil ettiini syleyebiliriz. Ayrca, bu vkada brhim
dinin peygamberinin, yani balca monoteist geleneklerin
temsilcilerinin hazr bulunuyor olmas, Ekber irfann ev
rensel boyutunu imdiden haber vermektedir.

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU N

Arabinin kendini Allah yoluna adayndaki sfr noktasn

RESLULLAHIN ZNDE
Hz. Peygamberin vermi olduu buyruk gayet akt: N e
bevi rnei takip etmek, imitatio prophetae, kemle ula
tracak yegne yoldur. Kaynan Ahzb Sresinin 21. ye
tinden (Reslullah sizin iin gzel bir rnektir) alan bu
anlay, slm velyet telakkisinin de temelini oluturmak
tadr. Mutasavvflar iin Hz. M uhammedin ortaya koymu

26

11

Ftht, II, s. 491; IV, s. 172.

olduu usve-i haseneyi takip etmek sadece geilmesi emre

dilmi olan bir merhale deil, ama her trl tahakkukun
zorunlu art, vstas ve gayesidir. Tarihin belli bir nnda
htem-i enbiy olarak zuhur etmi olan Allah Resl,
ayn zamanda, mutasavvflarn gznde nsn- Kmili
de temsil etmekte ve tarihin btn anlarndaki her trl
velyetin kemlini ortaya koymaktadr. yleyse Hz. Peygamberi takip etmenin sadece onun zhirdeki harekat ve
ekalini taklit etmeye indirgenemeyecei de ikrdr. Ve
bunun iin gerekten cidd bir Snnet bilgisi gerekecek
tir. O srada sahip olduu kitab bilgi tmyle Kurna
ilikin olan gen ibn Arab de bu gerekliliin bilincinde
dir. Vakit kaybetmeksizin en mehur hocalardan Hadis
okumaya, Hz. Peygamberin kavil, fiil ve ikrarlarn bir
araya getiren bu temel din ilmini tahsil etmeye koyulur.
Hadis ilmi zerinde almay asla terk etmeyecek, m r
nn sonuna kadar srdrecektir. bn Arabinin Snnetin
incelenme ve uygulanmasna verdii bu kymet, mensup
olduu Islm toplumunun dindarca kabullerine kar ve
rilmi bir taviz deildir; aksine, bu snnet vurgusu Ekber
tasavvuf anlaynn tam merkezinde yer alr.
Hz. M uham m edin efdaliyeti konusu ibn Arabinin dev
rinden ok daha nce ortaya kmsa da, bu M uham
medi stnln tabiat ve ilevini tafsilatyla aklayacak
olan ib n Arab olacaktr. Bu meseleye dair temel bilgi
ler Fthtm M uham m ed menzilini konu alan 337.
bbnda bulunmaktadr: Hz. Peygamber kendisinden n
ceki hibir peygambere verilmemi hususiyetlere sahip ol
mutur, fakat hibir peygamber yoktur ki ona ihsan edil
mi olan, Hz. Peygambere de verilmi olmasn. Zra Hz.

Peygambere cevmiul-kelim verilmitir. O yle buyur

maktadr: ''dem balkla su arasndayken ben peygamber
dim. Halbuki dier peygamberler ancak tarih iinde ortaya
ktklar zaman peygamber olmutur. (...) te bu sebeple
de ister Kitab ister hikmeti takip etsin, btn insn- k
miller O n u n yardmna mazhar olmaktadr. (...) O zuhur
ettiinde, btn klarn kendi varl iinde eridii gne
gibi oldu. (...) O n u n ilimdeki derecesi, ncekiler ve sonra
kilerden Allah bilenlerin hepsinin ilmini kuatmaktadr.
(...) O n u n eriat istisnasz btn insanlaradr ve -kendisi
iin gnderilmi olduu- rahmet btn lemi kuatr. (...)
O n u n mmeti btn varlklar ierir. O na m an etsin ya
da etmesin, btn varlklar onun mmetine dahildir.. .12
Mesela et-Tedbrtu l-llhiyye gibi genlik dnem i eser
lerinde de grlmekte olan ve bn Arabinin btn irfa

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LC U LU K

nna hakim temel fikir Fthtm bu parasnda or

taya konm utur. ncelikle Hz. M uham m ed in, ya da
daha tam bir ifadeyle Hakkat-i M uhammediyyenin di
er btn mahlkata nispetle kadim oluu, btn lem
den daha nce yaratlm olmas. O, materia primadan
yaratlan btn varlklarn ilki olarak, ayn zamanda ni
ha gayesini de tekil ettii kozmolojik sreci kendinden
itibaren balatmaktadr. Tarih boyunca insanlara gnde
rilmi olan btn bir peygamberler silsilesinin halkalar
bu Hakkat-i M uhammediyyenin ksm ve cz zuhur
larndan ibaret olmu, kmil mnda zuhur ise ancak Hz.
M uham m edin ahsnda ortaya kmtr. Dolaysyla, Hz.
M uham m edin eriat kendinden nceki btn eriatlar
eksiksiz olarak iermektedir ve peygamberler arasndan
28

12

Ftht, III, s. 141-144.

sadece O, ahsna man ediliyor olsun ya da olmasn, is

tisnasz btn insanlar mmeti iinde toplamaktadr. Ve
nihayet, Hakkat-i M uhammediyye btn leme tekaddm ettii ve btn lemi muhatap tuttuu gibi, en yk
sek keml derecesini de temsil eder: O kemlt- ilhiyyenin zerinde hibir leke bulunmayan en berrak aynasdr
ve btn velyet ancak O n d a balayp ancak O n d a biter.
Birbirini takip eden peygamberler tarafndan tanarak ni
hayet Hz. M uham m edin tarih ahsiyetinde en kmil ve
eksiksiz zuhuruna ulaan bir Hakkat-i M uhammediyye
fikri, tasavvufta son derece erken tarihlerde ortaya km
tr. Ama daima im ve iaret tarkiyle dile getirilecek ve
tafsil edilmek zere bn Arabinin eserini bekleyecektir.
Ayrca, bn Arabi bu soyut mlahazalarn amel neticele
rini belirtmekten de geri kalmaz. Mademki Hz. M uhammed btn velyetin ilk rnei ve asldr, mridin imago
D eiden baka bir ey olmayan asl doasna yeniden ka
vumas ya da bu doay idrak etmesi de sadece Hz. M u
ham m edin snnetine ittiba ederek, onun verdii rnei
izleyerek m m kn olabilir.
Mehur bir hadiste Allak Adem i kendi sureti zere yaratt!
buyrulmaktadr. O halde insan btn ilh isimlerin tecellgh olmakta, bu isimleri bizzat kendi varlnda ta
maktadr. Ve yine bu sebeple insan Allahn yeryzndeki
halfesi, locum tenensi klnmtr. Hilfet, lemdeki
baka hibir varla deil ama sadece Hz. deme verildi,
zira o A llahn sreti zere yaratlmt. Halfe m uhakkak
hilfet ettiinin sfatlarn tayor olmaldr, aksi takdirde
halfe olamaz.13 A m a m nhasran insana ihsan edilmi
13

Ftht, I, s. 263.

olan bu iki eref, yani ilh sreti ve hilfeti, ayn zamanda

onu en korkun tuzakla da kar karya brakr: Rubbiyet vehmi... nsan asl itibaryla Allahn suretinde oldu
unu u veya bu ekilde bilmekte ya da hisstemektedir ve
bu yzden de pek ok durum da balktan yaratlm ol
duunu unutur. Halbuki kendisinden yaratlm olduu
balk ki eyh-i Ekberin birok defa vurgulad zere
en iddiasz ve en di maddedir, dolaysyla da ubudiyet i
en mkemmel srette rem zeder- onun mutlak mnda
kul olduunu kesin olarak ispat etmekte ve hatrlatmak
tadr. Hilfet sfat sayesinde sahip olduu yetkinlik ve ik
tidar, insann kendisini vekil deil de asil sanmasna ko
layca yol aabilir. Bylece, isimlerinin tecellgh olduu
Zt- M utlaktan bakasna ait olmayan rubbiyeti kendi
sine nispet edecek ve Ben sizin Rabbiniz deil miyim?
(Arf, 172) sorusunu Evet, hit olduk diye cevaplaya

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

rak verdii ahde ihanet edecektir.

Allahn kulu olduunu, abd olduunu inkr ettii ve
bu kulluu teslim etmekten kand iin artk halfetullaha liykati kalmamtr. nsann vatan kulluudur, bu
vatan terk eden Allahn sfatlaryla sfatlanamaz.14 Kul,
aslen sahip olduu erefe yeniden ulamak iin, varlnda
bulunmakta olsalar da tekebbr ve cehleti yznden tah
rif ve hatta imha olmu lh sfatlar edinmek, yani tekrar
bu sfatlarn aksettii lekesiz bir ayna haline gelmek zo
rundadr. Hz. Peygamber yle buyurmutur: Ben mekrim-i ahlk tamamlamak iin geldim. Mekrim-i ahlka
gre davranan kii, bilincinde olsun ya da olmasn, Allahn
koyduu bir ilkeye gre hareket etmektedir. (...) Mekrimi
30

14

Ftht, I, s. 362, 367.

tamamlamak, onlar bulandran her trl irkin ve dk

sfattan temizlenmek mnsna gelir. Aslnda, irkin sfat
larn sadece araz itibaryla irkin olmasna karlk, gzel
sfatlar zatlar itibaryla gzeldir; zira irkin olan eyin da
yanaca bir mstened-i lh mevcut olamaz, (...) halbuki
gzel sfatlarn her biri bir mstened-i lhye dayanarak
varolur. Hz. Peygamber gzel sfatlar yle tam am lam
tr ki, btn sfatlarn zat itibaryla sahip olduklar gzel
lik ortaya km ve eksiklik ve irkinlik zil olmutur.15
Ekber irfann en temel esaslarndan birini bu m etnin do
laysz tazammunlar arasnda sayabiliriz. nsann btn
lh sfatlarn mazhar olabilmesi, Allahn sreti zere yaratlmlnm hakikatine ulaabilmesi iin eriata en k
mil mnda riyet arttr. Btn sfatlar, mesela gazap ya
da haset gibi sfatlar da dahil olmak zere, zatlar itibaryla
yksek ve gzeldir, nk bunlarn her biri bir lh sfat
tan kaynaklanmakta, bu sfatn bir aksi olarak tecell et
mektedir ve sadece er hudutlarn haricine klmsa d
k ve mezmum hle gelirler. yleyse, Hz. Peygamberin
snnetine ve O n a vahyedilmi olan eriata ballk, kendi
varlnn derununda sakl ilh sfatlara ulamay arzula
yan kiinin izleyebilecei yegne yoldur.

Hz. M uham m edin en kmil vrisi olduunu syleyen

ALLAHA KO U N !

HZ. SN IN MRD

15

31

bn Arabinin Hz. Isya byk bir hrmet gstermesi, hatta

ona velyet dzeninde ok temel bir ilev yklyor olmas,
kendini sk sk kmil M uham m edi olarak vasfeden ve

Ftht, II, s. 562.

bir eyh iin garip grlebilir; fakat bn Arabinin velyet

zerine rettiklerinin ve bu retinin atsn oluturan
verset-i nbvvet mefhum unun hzl bir tahlili, bu du
rumda hibir eliki olmadn hemen gsterecektir. Her
halkrda, eyh-i Ekberin Hz. sya gsterdii hrmet
soyut akl yrtmelerden ileri gelmemekte, Hz. Meryemin
olu ile Allah yoluna girmek isteyen gen bn Arabi ara
snda daha en batan kurulmu olan sk ilikiden kaynak
lanmaktadr: O (Hz. s) benim tarikattaki ilk eyhimdi.
O nun elinde tevbe ettim . O beni daima gzetir ve bir
an bile ihmal etmez.16 Fthtm bir dier paras saye
sinde, bn Arabinin niin tevbesini bazen peygamberi

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

beraber grd bir vkaya, bazense sadece Hz. Isnn

tek bana mdahalesine nispet ettiini anlayabilmekte
yiz: O nunla pek ok vkamda karlatm. Ve tevbem

32

de onun elinde oldu. (...) Bana zhd ve tecridi emretti.17

Hz. M uhamm ed bn Arabinin izleyecei yolu belirlemi
tir, Hz. s ise (yine ayn vkada) onun bu tehlikeli yol
culuktaki rehberi olarak ortaya kacak, henz hibir cisman eyhe sahip olmayan ve seyr slkun tuzaklarn
tanmayan mride terbiye verecektir.
radn bir peygamber ya da vefat etmi bir eyhin bere
keti vesilesiyle gerekleen tarz, her ne kadar en sk rastlanan olmasa da, hi grlmemi bir ey deildir. Tasav
vuf stlhnda bu hl, Hz. Peygamberin devrinde yaam
olmakla beraber onunla hi karlamayan veys el-Karanye nispetle veyslik olarak adlandrlr. veysler
grnte dzenli bir silsileye sahip olmakszn irat olun
mutur. N itekim baz silsilelerde, birbirine bal olarak
16
17

Ftht, III, s. 341.

Ftht, II, s. 49.

zikredilen iki isim arasnda hibir cisman karlamaya

im kn tanmayacak kadar uzun tarih dilimleri bulunuyor
olmas da veyslik olgusuyla ilikilidir. bn Arabi, daha
sonraki zamanlarda pek ok eyhin sohbetine devam et
mi ve her birinden istifade etmi olmakla beraber, asl iti
baryla bir veys olarak kalacaktr.
Henz tam mnsyla uurunda olmasa bile, bn Arabinin
kaderi bundan byle birok ynden gayb lemindeki ko
ruyucusu Hz. snnkine bal olacaktr. bn Arabi Hz.
Isnn talimatlarn harfi harfine yerine getirmeyi ihmal
etmez: Bu sebeple bana ait olan btn mlk terk ettim.
Fakat o srada kendisine mlkm devredeceim bir ey
him yoktu. Bu yzden de babama bavurdum ve onunla
istiare ettikten sonra, her eyimi ona braktm . Baka
kimseye gitmedim, nk Allaha bir eyh vstasyla y
nelmi deildim. Zaten o esnada hibirini tanmamaktay
dm. Tpk bir lnn ailesini ve mallarn terk etmesi gibi,
mlkm terk ettim.18 Biraz ileride greceimiz zere,
bn Arabi 1184de, yani on dokuz yandayken meyihe
hizmet etmeye balayacaktr. O halde bu mlk terk etme
karar daha nceki bir tarihte, Hz. Meryemin olunun
gzle grlmeyen korumas altnda tek bana Allah yo
luna girdii bir srada verilmitir.
lgintir, bn Arabinin o esnada olununkiyle kyaslana
bilecek bir din ynelim iinde olmayan babas yine de bu
ok radikal ve cidd dnyadan yz evirme kararma mu
halefet etmi gzkmyor. Aslnda, bu aristokrat ailenin
tarihinde ayn zhd yolundan gemi iki rnek mevcuttu.
lk olarak, bn Arabinin doum undan nceki tarihlerde,
18

Ftht, 11, s. 548.

M urabtlar dneminde Tilim san ynetmi bir Berberi

hkm dar olan bir day vardr. Belli bir dncesizlikle
sorduu sorulara ac eletirilerle cevap veren bir derviten
etkilenerek saltanat debdebesini sf hrkasyla deitiriveren bu hkm darn yks, hi phesiz halk muhay
yilesini cidd biimde etkilemitir. Dolaysyla, bn Ara
binin de Ftht'vA naklettii19 bu yky, T adilinin (v.
1230) yazd tabakatta ya da Tilimsan meliklerinin me
hur bn H aldunun kardei tarafndan kaleme alnm ta
rihinde grdmzde pek armayz.
bn Arabinin amcasnn yksyse, bizzat tank olunmu
ocukluk hatralarna dayanyor olmas sebebiyle, daha da
etkili olmaldr.20 bn Arabinin amcas sakin bir ihtiyar
lk srmekteyken, bir eczacda ila aram akta olan gen
bir delikanlyla karlar. Gencin ilalar hakkndaki bil

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

gisizlii yal adamn istihzasna konu olur. Gen adam,

ki bn Arabinin belirttiine gre ehresinde takv iaret
leri bulunmaktadr, kendisinin ilalara ilikin cehletinin
yal adamn Allah karsndaki tasaszlna nispetle hibir
nemi bulunmadn belirtecektir. Bu szler, diye anla
tyor bn Arabi, amcamn kalbine tesir etti. ocuun hiz
metine girdi ve onun elinde tasavvuf yoluna intisap etti.
bn A rabinin -o lu n u n din ve tasavvuf konulardaki
baz grlerine ihtiyatla yaklatn bildiimiz baba
sysa, can vermeden nce olunun fikirlerini tasdik ede
cektir: ld gn, ki son derece hastayd, hibir eye
dayanmakszn dorulup oturdu ve bana, Evladm, bugn
19
20
34

Ftht, II, s. 18.

ed-DrretuLFahire, R.W. J. Austinin ksm tercmesi, Sufis o f Andalusia,
Londra, 1971; Franszca tercm e, Les Soufis d A ndalousie, Paris, 1995, s. 90.

yola kma ve kavuma gndr. dedi. A llah senin sel

metini bu yolculukta yazm ve bu kavumay sana mbrek klm. diye cevap verdim. Cevabma sevindi ve yle
syledi: A llah sana mkafatn versin. Evladm, syledi
ini duyduum ve anlamadm, hatta kimi zaman red
dettiim eylere ehdet ediyorum. Benim itikadm bun
lar zeredir.21
Bu karar henz ilk genlii srasnda alm olmakla bera
ber, bn Arabinin m lkn terk etmesi geici bir genlik
heyecanndan kaynaklanmamtr. Son derece olgun bir
fikre istinat eden bu karar, u basit tespite dayanr: Fakr
m ahlkatn zt sfatdr ve bu hakikate, baka yetlerin
yannda, bn Arabinin sk sk and u yetle de iaret
edilmektedir: Ey insanlar! Allah'a muhta olan (el-fukara
ilallah) sizsinizF (Ftr, 15). nsann asl, Allahn suretinde
olu hlini kaybetmesi de bu fakr inkr etmesinden
baka bir sebepten ileri gelmemitir. Ve ancak hakikatteki
fakrna teslim olmakla tekrar bu asl hline kavuabilir.
Dnya m lkn terk kararnn, bn Arabinin gznde,
btn mahlklara hkmeden bir metafizik yasasn g
rnler sahasnda da aynen tatbik etmekten ibaret ol
duunu otobiyografik nitelikteki u kayt da teyit ediyor:
Bu (ubdiyet-i mahza) m akam na ulatm andan iti
baren hibir canl mahlka sahip olmadm. H atta giydi
im giysiler bile benim olmad, nk sadece kullanmam
iin dn verilen giysileri giydim. Herhangi bir eyin sa
hibi hline geldiimde, onu derhal hediye ederek ya da
eer kleyse azat ederek braktm. Byle yapyordum, zira
Allaha en mkemmel ekilde kulluk (ubdiyetl-ihtisas)
21

Ftht, I, s. 222.

etmek istiyordum. Ama bana yle sylendi: Tek bir var

lk bile senden bir ey isteme hakkna sahip olduu srece,
bu senin iin m m kn olmayacak. yle cevap verdim:
A llahu Tel bile benden bir ey isteyemez. Bana bunun
nasl m m kn olduunu sordular ve cevap verdim: Sa
dece (kevn muhtaciyetlerini) inkr edenlerden bir ey is
tenebilir, tasdik edenlerden deil. H aklar ve mlkleri
olduunu iddia edenlerden istenir, hibir hakka sahip ol
madn syleyenlerden deil.22
bn Arabinin mallarm terk etmesi ve lmle arasnda
kurduu iliki basit bir mecazdan ibaret deildir. Bu ben
zetme, bn Arabi tarafndan anlald ekliyle, mneviyat yoluna girmenin mnsn dile getirmektedir. Zriyt
Sresinin 50. yetinde insanlara emredilmi olan Allaha
benliin mutlak mnda lmne sevk eder. bn Arabinin
koyulmaya hazrland yolculuk, tpk lm olan kimse
nin yolculuu gibi, hibir dn olmayan ve ancak kiiyi
btn vehmi varlklardan soyunduran mutlak bir plak
lkla gerekletirilebilecek bir yolculuktur.

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

koma... Allaha koun!" (Zriyt, 50) lh hitab, yolcuyu

36

22

Ftht, I, s. 196.

TASAVVUF Y O L U N U N STATLARI

Endlsteki Hristiyan ordularn gitgide daha da cretkrlaan aknlar ve krsal kesimdeki halkn hayatn ta
ham m l edilemez klan yamalar, ber Yarmadasnda
sabit bir gvensizlik hli meydana getirmiti. Bu dneme
ait menakbnmelerin tetkiki sz konusu gvensizlik or
tam n olduka iyi yanstmaktadr: Rum, yani Hristiyanlara yaplan atflarn okluu, onlarn deniz ya da karada
gerekletirdii saldrlarn hikyeleri, ellerine den vel
lerin mucizev ekilde esretten kurtuluuna ilikin anla
tlar, ilh... Btn bunlar, Endlsllerin iinde yaamakta
olduu emniyetsizlik ortam n gayet berrak olarak gste
rir. Halfe Yusufun da ancak lmcl bir yarayla kurtulabildii Santarem bozgunu, M slman nfusun kaygla
rn zirveye ulatracaktr.

Babasnn tahtna kan Yakub, dzeni yeniden tesis ede

bilmek adna, ilk olarak ahlk bozulmaya kar tedbir
alacaktr. Baa geer gemez meyhaneleri kapattrr, iki
ienlerin lmle cezlandrlacam ilan eder, Vadilkebirde arkclarla iret lemleri tertip edilmesini yasaklar
ve halkn ikayetlerini dzenli olarak dinleyip meseleleri
bizzat hkme balayaca meclisler kurdurur. Fakat ksa
bir sre sonra, iktidar yeniden ele geirmek isteyen Murabtlarn M aribde kard isyanlarla uramaya ba
lamas gerekecektir. Cezayir ve Bicayeyi geri alan Yakub,
1187de nemli bir zafer kazanr. Ancak bu zafer bile Murabt direniine kesin bir son vermeye yetmeyecek ve son
raki on yllar boyunca daha birok karklk meydana ge
lecektir. Yakub un ber Yarmadasnda Hristiyanlara kar
kazand savalar daha baarl olur ve ona M ansur laka
bn kazandrr. Ama Endlsteki bu zaferler bile o devrin

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

yazarlarnn zannettii kadar niha bir belirliyicilik tama

38

maktadr. 1195teki el-Arak zaferi, Reconquistann aman

sz ilerleyiini sadece geici bir sre iin durdurabilmitir.

ENDLS SFLERNN FTVVET

Allaha verdikleri ahde sdk olan erlerin sohbetine de
vam ettim, O na ynelmi olduklar andan beri msivya
nazar etmemi mritlerin hizmetine girdim. Onlara hiz
met etmek sretiyle byk bir istifade saladm ve him
metleri sayesinde en ince srlara ulatrldm. Fialfe Yu
sufun 1184teki vefat esnasnda bn Arab henz sadece
on dokuz yandadr. Fthtta kaydettiine gre, tasavvuf
yoluna intisab da bu dnemde gereklemitir. Bu kayd
dt metinde kulland tark kelimesi, ki lafz olarak

yol mnsna gelmektedir, tevbesinden sz ederken kul

land rcu kelimesiyle kartrlmamaldr. Bu tevbenin
henz ilk genlik devrinde gerekletiini tespit etmitik.
Burada sz konusu edilmekte olan ise eyhlerin yoludur.
Yani bir dier deyile, bn Arabinin uyuhun sohbetine
devam etmeye ve onlar elinde terbiye grmeye balamas
ite bu 1184 senesinde yer almaktadr.
Tek olan Allaha yalnz bana ibdet etmenin arkasndan
O nun yaratlmlar arasndaki tecelllerinin mhedesi
gelmitir. bn Arabinin insanlar arasna dn, mnevi
hayatndaki yeni bir merhalenin de balangc olur. Ge
lecek yllar boyunca bn Arabi ok sayda velyi tanya
cak, Endls ve Marib tasavvuflarnn en parlak temsil
cileriyle grecektir. bn Arabinin eserinin bu tasavvuf
m uhitinin damgasn tad, Ekber irfann bu eyhler
den tevrs edilmi bir gelenee yasland tartma g
trmez. Ama bn Arabinin Allah yolundaki bu erkek ya
da kadnlarla grt, onlara en hrm etkr ekilde ta
lebelik ettii srada hi de toy bir mptedi saylamayaca

giderek ilk cisman eyhine kavumu olan gen adam,

biliyeden Mekkeye uzanan bir corafyadaki grme
ve tecrbeleriyle zenginletire zenginletire el-Fthtu l-

menkbelerini anlatan bir eser kaleme almtr. Bugn bu

TASAVVUF YOLUNUN

Mekkiyye balyla ok daha sonra kada dkecei pek

ok bilgiye imdiden sahipti.

STATLARI

yine ayn lde aktr. Halvetleri ve ibdetleri sayesinde

uzun bir yol katetmiti bile. Bir gn eyh Uryannin evine

esere sahip deiliz. Ama M sra varan ibn Arabi orada ilk

39

eyhlerinin istisna niteliklerinin bilincinde olan ibn Arabi,

henz anavatanndan ayrlmamken, onlarn fazilet ve

kez (Maribinkinden birok noktada daha farkl) Merk tasavvuf muhitiyle temas edecek ve gerisinde brakm
olduu Endls ve Marib mnevi byklerinin benzeri
bulunmayan zelliklerini idrak edecektir. Oysa daha Ka
hire ye adm atar atmaz, karlat Irak meneli bir eyh
ona M aribde hibir rif bulunmadn syler. Hemen
verilen ksa, fakat berrak bir ifah cevabn arkasndan, iki
sene kadar sonra Rhul-Kuds telif edilmitir. bn Arabi bu
eserde Maribli eyhlerinin faziletlerini anlatmaktadr. Sa
dece bu bile bn Arabinin istifade etmi olduu ftyann
hatrasn lmszletirmeye yeterdi, ama eyh-i Ekber
ayn konuda daha muhtasar bir nc eser de yazacak
tr: ed-Drretu l-Fahire.2i
Elimize ulam olan son iki eserdeki yetmi bir madde,

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

XII. asr sonundaki Endls tasavvuf m uhitinin son de

rece canl ve renkli bir panoramasn sunmaktadr. En
dls tasavvufu konusunda birinci elden ok az kaynaa
sahip olan dnce tarihi asndan, dorudan kaynaklar
hkmndeki bu eserlerin kymeti bn Arabinin bir tabakat
kitabndan baka bir ey yazm olmas lsnde daha da
artmaktadr. bn Arabi bir dizi kermet nakletmekle ilgi
lenmemekte, ama ele ald ahslarn velyetini en saf, en
ikr ekilde gstermek istemektedir. ayet bu ahslardan
bazlarna mesela bnl-Ebbarn (v. 1259) Tekmile si gibi
kaynaklarda da rastlamaktaysak, bu baz hallerde sz ko
nusu ahslarn zahit kimlii sayesinde olmakla beraber,
daha ziyade zhir din ilimlerinin herhangi bir ubesinde
(mesela hadis ilminde) ya da edebiyat ve iirde kazandk
lar hret sayesindedir. bnl-Ebbar gibi melliflerin telif
23
40

R hul-Kuds ve ed-Drretul-Fahire m etinleri, Les Soufis d A ndalousie iinde

ksm en tercm e edilmitir.

gayesi mehur zatlarn kimliini tescil etmek ya da ma

hall hretlerin kaydn tutm ak olmutur. H albuki bn
Arabinin kendilerinden bahsettii eyhlerin pek ou hi
bir biimde gze batmayan sradan ahslardr: Mtevzi
zanaatkrlar, kk esnaf, fakir halk... Kim bu insanla
rn Allahn sekin kullar olduundan phe edebilirdiki?
bn Arabinin bu iki eserini kartrdmzdaysa, bu dik
kat ekmeyen, hatta ou zaman da yoksulluk iinde yaa
yp giden ehrelerin zerindeki en saf ve en aydnlk velyet nurunu tehis ederiz.
bn Arabinin ilk eyhi olan Uryan, okuma yazmay da
hesap yapmay da bilmeyen bir kylyd. Fakat yine de
1141de vefat etmi Endlsl mehur sf bnl-Arifin
Mehasinul-Mecalism erh edebilmektedir. Ve ismi, m
ridi iin, daim a Ekber irfann merkez noktasn tekil
eden ubudiyet m efhum una bal olarak kalacaktr. bn
Arabinin baka eyhleri daha lim zatlard, ama her ha
lkrda tasavvufun byk eser sahipleri arasnda deildi
ler. Verdikleri terbiye elbette irfan bir boyuttan m ahrum
deildi, ama vurguyu amel zerinde tutuyorlard. Mirtul,
okuma yazma bilmeyen Uryannin aksine, eitim grm
biriydi. Ama bir mescitte imam olmann tesinde herhangi
bir mevkiye sahip deildi ve Tekmile iinde anlm olma
sn sadece yazd tasavvuf iirlere borluydu. Ancak bn
Arabinin M irtulde hayran kalaca ey bu iirlerden zi
yade yakn evresine muamelesi olmutur: Birinin bir ihti
yac olduunda, alaca parayla bu ihtiyac gidermek zere
zengin ktphanesinin kitaplarndan birini satard. (...) B
tn kitaplar tkendiinde, M irtul de vefat e tti.. .24 Eb
24

Les Soufis d A ndalousie, a.g.e., n. 8, s. 80.

Haan e-ekkaz ise hibir zaman Ben dememesiyle bn

Arabinin zihninde yer etmitir: Asla onun bu kelimeyi
kullandn iitmedim.25 bn Arabi tandnda seksen
alt yama oktan ulam olan Ftma, biliye halknn
kap nne brakt artklarla besleniyor; bir artk ve de
bir sadaka bulabildiindeyse, Y Rab, ben nasl bu yce
mertebeye, bana en sevgili kullarna muamele ettiin gibi
muamele etmene lyk olabilirim? diyordu.26 eyh el-Kabail hakkndaysa yle okumaktayz: Gklerdeki ve yer
deki btn mahlklar iin, denizlerdeki balklara varn
caya kadar her ey iin dua ediyordu.27
Endls sflerindeki tevzu, sadelik ve bakasn kendine
tercih etme hlinin bn Arabiyi ne derece etkilemi oldu
unu gsteren bu rnekleri istediimiz kadar uzatabiliriz.
Hi phesiz bu vasflar, ona gre, Kueyrnin trif ettii

BN

ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

manasyla feta nn temel niteliklerini oluturmaktayd:

42

Fet putlar kran kiidir ve her insann putu da onun

kendi nefsi, kendi benliidir. Hz. brhimin kavmi ta
rafndan taplmakta olan putlar krn anlatan K uran
kssasndaki ifadelerden mlhem bu trif, Fthtm fityan (tekili fet) ve ftvveti konu alan bbnda daha da
gelitirilecektir. Fet, kendisinden asla hibir lzumsuz
hareket sadr olmayan kimsedir.28 Bu makama erienler
kul grnm altndaki sultanlardr. Tpk Allahn k
firlere de rahmet etmekten vazgemiyor olmas gibi, onlar
da yaptklar her trl hatya ramen mahlkata rahmetle
muamele eder. Bir kavmin efendisi onlara hizmet edendir.
25
26
27
28

A.g.e., n. 12, s. 88.

A.g.e., n. 55, s. 140.
A.g.e., n. 20, s. 114.
Ftht, I, s. 242.

hadsini erh eden bn Arab, efendi olmann bakalarna

hizmet esasna dayandn ve bu hizmetteki kiinin Al
lahn mutlak bir kulu (abd-i mahz) olduunu aklar.

MELMET YOLU VE MUTLAK KULLUK

En yksek noktasndaki ftvvetin ismi ubdiyetten, en
kmil m nda gerekletirilmekte olan kulluktan daha
baka bir ey deildir. Aslnda kullua ulamak ya da kul
luu mkemmelletirmek sz konusu edilemez, nk b
t n mahlkat zaten her hlkrda ve en mutlak mnda
kuldur. Fety dier kullardan ayrt eden ey, onun Al
laha olan kevn muhtaciyet ve fakrnn daima farknda
olmas, kendisini bu fakr rtp unutturacak yanlsama
lardan syrmasdr. Hibir ey efendisinden kulu kadar
uzak olamaz. Kulluk asl itibaryla bir yaknlk hli deil
dir. Ama kul, kulluunun uuru sayesinde Rabbine yak
laabilir. bn Arab bu meselede IX. asrn mehur sfsi
Byezid Bistmnin bir kssasn nakletmeyi sevmekte
dir: Byezid Allaha O na nasl yaklaabileceini sorar ve
abilirsin. cevabn alr.
Kulluunun bilinci iinde olan ve btn mstakiliyet ve

mnsn kavrar: Kulum bana farz amellerden daha sev

TASAVVUF YOLUNUN

himlerinden arm an kiinin ulat durum u niteleyecek

STATLARI

Bana ait olmayan iki eyle, tevzu ve fakr ile bana yakla

gili bir eyle yaklamaz. Ve Ben onu sevinceye kadar Bana

43

velyet kelimesinin lafz da yaknlk mnsndadr.

Benlik putunu kran kii, muktedir olduu her eye an
cak Allahn kudreti sayesinde muktedir olabildiini g
rr ve bn Arabinin sk sk zikrettii bir hads-i kudsnin

*
nfilelerle yaklamaya devam eder. Onu sevdiimdeyse onun
iiten kula, gren gz, tutan eli, yryen aya olurum.
Tahakkukun bu derecesi ne kadar yksek olursa olsun,
yine de belli bir kusur tamakta ve bir hr irde vehmin
den arta kalanlar srdrmektedir, zira nafile ameller ile
yen kul kendi ihtiyar ve tercihiyle hareket ettiini dnr.
Halbuki abd-i mahz iin ortada hibir ihtiyar kalmamtr.
sminin farz ya da nfile olmas fark etmeksizin, sadece o
anda A llahn onun iin takdir etmi olduu amelleri ye
rine getirir. XIV. asrn byk sflerinden bn Atullahn
harikulade bir eserinin balyla ifade edecek olursak, skatut-tedbir onun daimi hlidir. Halbuki insann Allaha
yeryznde bir halfe olabilmesi, grnte paradoksal
olarak ancak bu mstakiliyet ve kudret vehminin orta
dan kaldrlmasyla m m kn olabilir. Ve Allah artk bu

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LC U LU K

makama varan kiinin kula, gz, ilh ... olmayacaktr,

44

diye aklar bn Arab. Fakat bizzat o kii Allahn kula

ve gzdr.

O sadece A llahn dilemi olduunu diler,

ama bunun A llahn dilei olduunu bilmez, nk eer

bilmi olsayd bu makama gereince ulam olmazd.29
O artk Allahn isimlerinin mhedesinde fen bulmu
tu r ve ne olduunu bile bilmemektedir: Kul btn s
fatlarndan soyunduunda, artk geriye sfatsz ve isimsiz
ztndan baka bir ey kalmayacaktr. Ve bylece mukarrebler arasna dahil olmutur. (...) O nda ve onunla tecell
eden ancak A llahtr.30 Kendisine nasl sabahlad so
rulan Byezid Bistm de ne sabah ne akam olduunu
sylememi miydi?
29
30

Fiitht, IV, s. 559.

Ftht, IV, s. 13.

yleyse bn Arabinin ftvveti, kendisine gre en yk

sek mnevi derece olan melmetle zdeletirmesi ar
tc deildir. Nitekim Fthtm melmlere ayrlm olan
bbnda zikrettii vasflar, akla derhal bizzat kendi eyh
ve statlarnn vasflarn getirmektedir: O nlarn dier
mminler arasnda fark edilmelerine sebep olacak hibir
eye sahip deillerdi. (...) Sadece A llahla meguldrler ve
asla msivya nazar etmezler. Onlar mutlak mnda kul
durlar. ster yer olsunlar ister ier, ister uyur olsunlar ister
uyank, daima Allah mhede ederler. (...) Sanki dier
insanlar gibi dnyann eylerine bal gzkrler, nk
her bir eyde - o ey hangi ismi tayor olursa olsun- sa
dece ayn msemmy grmektedirler. Btnda ve zhirde
Allahn onlara vermi olduu fakir ismine gre hllenmilerdir. A llahn kendini m ahlkattan gizlemi oldu
unu grerek, onlar da kendilerini halktan gizlemitir.31
Zhitlerin zhd bir abayla edinilmektedir, dolaysyla da
zhd gayreti dnyann zhidin gznde hl belli bir de
eri olduuna dellet eder. Melmlerse, kermetleri pek

siz olarak yaamakta ve sadece zaten her insann sfat olan

kul sfatndan baka sfat edinmemektedir.

VELLER TFES
Endlsl sfler hakknda Ekber klliyat, bilhassa da
Ftht iinde dank halde bulunan saysz atf ya da
kssa, Ibn Arabinin statlarna duyduu derin hrm eti
31

Ftht, III, s. 35.

TASAVVUF YOLUNUN

baka sfatla dier insanlardan ayrt edilemez. O nlar isim

STATLARI

fazla ikr olan baz sflerin aksine, ne zhd ne de bir

son derece ak ekilde gstermektedir. O nun gznde ta

savvufun hakikati ite bu statlarda tecessm etmekteydi.
Fakat bir dier yandan, yine ayn atf ve kssalara bakarak
eyh-i Ekber in durum unda mrit-mrit ilikisinin all
m olandan biraz daha karmak olduunu tespit edebiliriz.
bn Arabinin seyr slkunda birok adan nemli bir
yer igal etmi eyh el-Kum misalini ele alalm. Gen m
ridinin o zamana kadar mevcudiyetinden bile haberdar ol
mad temel tasavvuf mellefatn tanmasn Kum sa
lamtr. H atta tasavvuf kelimesinin ne mnya geldiini
bile bilmemekteydim.32 diyen bn Arabi, veys tarkten
feyz alm dier pek ok sf gibi m m idi. phesiz
gayet iyi okuyup yazyor, iirden ve daha konumaya ba
lar balamaz eitimini almaya balad K uran ve hadis

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LC U LU K

ten pek ok ey biliyordu. Ama mneviyat sahasndaki bil

gileri, 1190 da eyh Kum ye hizmet etmeye balamasna
kadar, sadece ve sadece kendi ahs tecrbelerine istinat et
miti. Her trl kitab malumat ve entelektel referanstan
azde olarak lh esrar mhede etmi, seyr slktan
nce cezbe grmt. Nitekim bn Arabiye tarikat terbi
yesi verecek olan da yine K um den bakas deildir. O,
bana riyzat telkin eden yegne eyhim olmutur.33 Ama
ibn Arabi, bu beyannn hemen arkasndan yle eklemek
tedir. O bana riyazatta yardm etti, ben de ona mevacid
konusunda yardm ettim. Benim hem mridim hem mridimdi ve ben de onun iin yleydim.
bn A rabi eyhlerine kar son derece derin bir h r
metle doluysa da, kimi zaman onlara itiraz etmekten de
46

32
33

R hul-Kuds, s. 80.
Ftht, I, s. 616.

ekinmemiti. Mesela adalarndan birinin Mehdi ol

duunu dnen Uryan ye kar kacak, ama bu tehi
sin yanl olduu noktasnda apak bir idrake (basiret)
dayanan bn Arabinin tavr eyhini kracaktr. eyhinin
yanndan ayrlan bn Arabi, yolda tanmad bir kiiye
rastlar ve onun mritlerin itiraz gstermemesi gerektiine
dair ikazna muhatap olur. Derhal U ryannin yanma d
nen bn Arabi zr dilemek isteyecektir. Fakat daha he
nz azn bile aamadan, Uryan ona yle syler: Bana
itiraz ettiin her defasnda H zrdan sana teslimiyet tel
kin etmesini istemem mi gerekecek?34
Hz. H zr b- hayattan imesi sebebiyle lmsz olmu
tur. K ehf Sresinde, onun nasl Hz. M snn ilim ve
sabrn snad ve onu ledn ilm inin mevcudiyetinden
haberdar kld hikye edilmektedir. (ayet hatrlayacak
olursak, Allahn baz sekin kullarna dorudan doruya
vehbettii bu husus ilme sahip klnacan bn Arabiye
haber veren de Hz. M sdan bakas olmamt). Fakat
Hz. H zrn velyet sahasndaki ilevi bu beklenmedik

mekte olduu ricl-i gayb hiyerarisi iinde merkez bir

yer tutm aktadr.35
Hilfet kuvve olarak Hz. demin btn ocuklarnda
bulunmaktaysa da, Fiilen sadece vellerde tahakkuk etmek
tedir ve tam da bu sebeple, ilh tedbrat lemin btn
mertebelerinde ite bu veller zerinden icra edilmektedir.
34
35

Ftuhat, I, s. 186.
Konu hakknda, bkz. M. Chodkiewicz, Le Sceau des saints, prophtie et sain
tet dans la doctrine d Ibn Arab, Paris, 1986, blm IV.

TASAVVUF YOLUNUN

gre o, lemin varlnn ancak kendisiyle muhafaza edil

STATLARI

mdahalelerden ibaret deildir. bn Arabinin belirttiine

47

Kozmik ahengin muhafazasn salamakta olan bir dvnul-evliy mefhumu hibir ekilde bn Arabiye has de
ildir geri. Ama baka pek ok noktada olduu gibi bu
noktada da konu hakkndaki geleneksel slm m efhum
larn en mufassal ve en berrak ifadesini ona borluyuz.
eyh-i Ekberin ifadelerine gre bu erenler dvnnda yer
tutan herkes melmiyeden ya da daha da belirleyecek olur
sak, melmiyenin en sekin tabakasn oluturan efraddandr. Efrad lh azametin mhedesinde mstarak
olmu meleklerin, yani Kerrblerin beer iindeki kar
ln tekil etmektedir. A llahtan baka kimsenin onlar
zerinde bir otoritesi yoktur ve onlarn eitimini de Al
lah bizzat kendi zerine almtr. Kehf Sresinde anlatlan
kssada, Hz. M snm Hz. Hzrn davranlar karsnda
dt aknlk da bu sebebe dayanr. Efraddan bazlar,
Allah tarafndan lemin ahengini muhafaza eden ilevler

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU L K

den birini grmeye memur edilir. Dier bazlarysa byle

48

bir vazifeye memur edilmemitir. Ama her hlkrda, her

iki topluluk da mutlak kulluk makamndadr. lh irde
dnda bir irde tarafndan hareket ettirilmez ve nereye
atlrsa ancak oraya den taa benzerler.36
Velleri belli kategoriler altnda tasnif etmemize imkn ta
nyan bu iki misdaka (ulam olduklar derece ve gr
mekte olduklar kozmik vazife) bir ncsn daha
ekleyebiliriz. Her bir vel bir nebnin vrisidir ve iinde
olduu mnev tavr da ite bu verset tarafndan tayin
edilmektedir. Kimi sev, kimi Musev ve kimiyse brhimdir. Birok rnekte vel birbiri ardndan eitli vera
setlere ulaabilir, ki bn Arabinin durum unda da byle
36

Ftht, I, s. 710.

olacaktr. Veldeki nebev verset, belli bir mnda, nesebi

(gntique) bir damga gibidir. O nun sahip olaca maarif-i ilhiyeyi, zerinde hakim olan faziletleri ya da sahip
olduu kermetleri bu damga belirleyecektir. Mesela bn
Arabinin Fthtm iki bbn kendisine tahsis ettii sev
tavr sz konusuysa, vel genellikle tpk Hz. Is gibi suyun
zerinde yrme kerametini hiz olur ve rahmet sfatnn
kendisindeki tecellsi sebebiyle de her mahlkta ancak sa
hip olduu en yksek ve en iyi vasflar grp btn mahlkata kar efkatle muamele eder.
htidasnda sev olan bn Arabi, ki Allah yoluna giri sre
cinde Hz. sya atfettii belirleyici rol de bu bilgi nda
artc olmaktan kmaktadr, ardndan Musev versete
ve daha sonra da btn dier peygamberlerinkine ulaa
cak, en nihayette de M uham m edi versete nil olacak
tr. Burada u noktay da m uhakkak hatrlatmalyz: Veli
hangi nebinin vrisi olursa olsun, asl kaynak itibaryla da
ima dolayl ya da dolaysz olarak Hz. M uham m edin v
risidir. Birbirini izlemi peygamberler silsilesi boyunca her
bir peygambere hakim olan vasflar ancak hakkat-i M u

kat-i M uham m edinin kmil zuhuru ortaya karak daha

nceki peygamberlerin nvvab olarak temsil ettii her
ey kemle erdirilmitir. Hakkat-i M uham m edi her trl
nbvvet ve velyetin yegne kaynadr ve ezeldir.
bn Arabi Fthtxz Erenler D vn n n bir mensubuyla
karlatn ve ondan grt hibir mride m ut
lak olarak balanmamas emrini aldn anlatr: Sadece
A llaha balan, nk karlatn hi kim senin senin

TASAVVUF YOLUNUN

mu ve nihayette de, Hz. M uhamm ed in ahsnda hak-

STATLARI

ham m edinin o peygamber zerindeki ksm tecellsi ol

49

zerinde hkm yoktur. Senin iini Allah kendi zerine

almtr.37 bn Arabinin keml dereceleri itibaryla hep
sinin birbirine denk olduunu vurgulad efradn bam
szl bundan daha gzel ifade edilemezdi. Hepsi kurbet
makamna ulatrlmtr ve eyh-i Ekber, daha zerinde
eriat getiren nebilerin makam ndan baka hibir makam
bulunmayan bu makam genel nbvvet makam ola
rak adlandrmaktan ekinmeyecektir. Hz. Peygamberin
lmyle birlikte eriat getiren nbvvet kesin olarak m
hrlenmitir. Muhammedi eriatn ardndan asla baka bir
eriat gelmeyecektir. Ama hakkat-i M uham m ediden fe

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

yezan eden velayet kesilmemitir. Vellerin ehresinde par

lamaya ve efradda en yksek tecellsinin, genel nbvve
tin hmillerini bulmaya devam etmektedir.

50

37

Ftht, II, s. 573.

HTEM

Efrad zerindeki M uham m edi verset hibir zaman en

kmil srette deildir. nsanlk tarihinde bu verseti tm
veheleriyle temsil eden sadece tek bir kii olmu, Hz. Muham m edin ahsnda rislet vazifesi sebebiyle rtl olarak
kalm velyetin kmil zuhuru ancak bu kiide gerekle
mitir. Bu vrisin vefatyla beraber M uham m edi versete
dorudan doruya ulama imkn kalmayacaktr. Yani bu
vris M uham m edi velyetin htemidir: Nasl ki Allah
Hz. M uham m edle risleti mhrlemitir, M uham m edi
vrisle de M uham m edi versete dayanan velyeti m hr
lemitir. Ama dier peygamberlerin versetlerinden gelen
velyet M uham m edi vrisle mhrlenmemitir.38 M u
hammedi vristen sonra da efrad mevcut olacaktr ama
artk dorudan doruya Hz. Peygamber e vris olamazlar.
38

Ftht, II, s. 49; nkl. Le Sceau des saints, a.g.e., s. 147.

eyh-i Ekber dier versetlerin inktasn da anlatr: Al

lahn kendisiyle Hz. demden son velye kadar btn vel
lerin velayetini mhrleyecei bir dier htem daha vardr
ve o Hz. Isadr. O her trl velayetin htemidir.39 Hz.
Is hir zamanda yeryzne indiinde vris ve htem s
fatlaryla inecek ve ondan sonra artk um um nbvvet
makamna ulaan hibir vel bulunmayacak.40 Kurbet ma
kamna Hz. Isnn nzulnden sonra gelen hibir insan
tarafndan ulalamayacaktr.
D aha sonra ocuklarn htem i gelecek ve yeryzndeki
son vel olduu gibi, doacak son ocuk da olacaktr: Al
lah onu ve devrindeki mminleri vefat ettirdiinde, ge
riye kalan insanlarn artk hayvandan fark olmayacak...
Sadece hayvani gdlerine ittiba edecekler... Ve kymet
onlar zerine kopacak.41

Y O LCU LU K

olarak Htemu l-Evliy baln tamaktadr. Fakat ese

laffuz edilmemi olduunu hatrlatmalyz: IX. asrn H o

rasanl sflerinden H akm Trmiznin temel eseri de tam
rin byk blm bu htem mefhum undan ziyade genel
olarak velyet gibi daha geni bir sahay konu etmekte ve
tasavvuf tarihinde ilk kez olarak, velyetin nitelik, ilev ve
dereceleri ncelenmektedir. Ayn zamanda, H akm Trmiz
velyetin belli bir adan eriat getiren nbvvete stn
olduunu telaffuz etmeye cesaret etmi ilk kiidir de (ve

IBN

ARAB: DN

almadan nce, onun ilk olarak bn Arab tarafndan te

OLMAYAN

Bu htemul-evliy m efhumunu daha tafsilatl olarak ele

bu sebeple fukahdan grd tepkiler dnlecek olursa,

52

39
40
41

Ftht, II, s. 9.
Ftht, II, s. 49; nkl. Le Sceau des saints, a.g.e., s. 147.
Fuss, nr. Afifi, Beyrut, 1980,1, s. 67.

bu gerekten bir cesaret iidir). H akim Trmiznin belirt

tiine gre eriat getiren nbvvetin hikmet-i vcdu bu
dnyann zevaliyle birlikte ortadan kalkacak, ama velyet
hem bu dnyada hem ukbda daima varolacaktr. Ancak
velayetin nbvvetten stn olmasnn mns vellerin
nebilerden stn olduu deil, nebilerdeki velyet sfat
nn nbvvet sfatndan stn olduudur. Trmiz htemul-evliy hakknda sadece iret ve remizlerle konumu
ve kimlii hakknda da hibir bilgi vermemitir, ama bu
zat iin bir mesaj ve imtihan brakmay da ihmal etmeye
cek ve sadece htem tarafndan cevaplandrlabilecek yz
elli yedi etin soru, stelik de remizle ifade edilmi yz
elli yedi soru hazrlayacaktr. Bu imtihan bn Arabiye ka
dar kimse tarafndan ele alnmayacak ve sorularn cevab
eyh-i Ekberi bekleyecektir.
O halde Ekber htem mefhumu hakkndaki en ak ve
rileri Fthtm Trmiz ye verilen cevaplara ayrlm 73.
bbnda buluyor olmamz son derece tabidir, ama Fthtm
baka pek ok yerinde mevcut olan bilgileri ve bilhassa
Pussun 2. fassn da unutm am ak gerekir. bn Arabinin
ayr htemden bahsettiini ve Hz. Isy, onun hir
zamandaki ilevine dair geleneksel slm retiye derin
bir boyut kazandrm ak sretiyle, genel olarak velyetin
htemi saydn grmtk. eyh-i Ekberin ocuklarn
htemi hakknda verdii bilgilerse, onun inde ve ikiz
kz kardeinin hemen pei sra doaca gibi (hi phe
siz sembolik bir dille ifade edilmi) bir kayttan ibarettir.
M uham m edi velyetin htemi hakkndaysa, el-an hayatta
olduunu ve kendisi tarafndan da tanndn belirtir. O
yksek ecereli bir Araptr. eyh-i Ekber ne burada ne de

yazd baka bir mensur metinde M uham m edi htemin

kimliini telaffuz etmemitir, ama m anzum eserlerinde
birok defa bu kimlii dile getirir: Htem bizzat Ibn Ara
biden bakas deildir. Pek ok rnek arasndan iki tane
sine iaret etmekle yetineceiz.
Tpk Hz. Muhammedirpeygamberlerin htemi olmas gibi,
Ben de vellerin htemiyim.
Sadece Muhammedi vrislerin, btn vellerin deil,
Zra o ancak Hz. Isdr.42
Alntlayacamz dier iir ise yledir:
Ben ne Ms ne Is ne de onlara denk olanlardanm,
Am a hepsinin mecmuuyum.
nk Muhammedi vrislerin htemiyim,
Kentlerde ve krlarda husus htem benim H

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

Akla derhal niin bir yerde ifa edilen bir meselenin baka
yerde meskut brakld sorusu gelecektir. Kanaatimizce,

54

cevabn Ibn Arabinin iire atfettii zel ilevde aranmas

gerekiyor. Pek ok otobiyografik kayt da, iermekte ol
duunu mhede ettiimiz Dvnu l-Ma rifil-llhiyyen in dibacesinde syledikleri, Ibn Arabinin ou zaman
karanlk ve muammal bir slup tayan iirlerini irfan
nn en btn vehelerinin ifadesi olarak grdn d
ndrmektedir.
Gen bn Arabinin btn hayatn Allaha adamaya karar
verdii yer olan Kurtuba, eyhin M uham m edi velyetin
htemi olduunu rendii vkay grd yer de ola
caktr. Bu hdisenin hikye edildii muhtelif metinler ara
snda mekn ve tarihin belirtildii kaytlara Fuss un Hz.
42
43

Dvn, Bulak 1855, s. 293.

A.g.e., s. 334.

H d a ayrlm fassnda rastlyoruz: Bil ki, 586da (1190)

Kurtubadaki bir vkada, Allah bana Hz. demden Hz.
M uham m ede btn peygamberleri gsterdiinde, ben
zerliklerinin sebebini izah eden Hz. H d dnda hibiri
benimle konumad.44 Ne bu metinde ne de bildiimiz
baka herhangi birinde bn Arabinin Hz. H d dan M u
hammedi velyetin htemi olmaya memur edildiini
rendiini aka belirtmedii dorudur. Fakat bn Arabi
yazya geirmedii bu bilgiyi baz talebelerinden esirge
memi ve onlar da bunu nesilden nesile nakletmitir. bn
Arabinin verdii ifah bilgi, en kk yandan itiba
ren eyhin terbiyesinde yetimi olduuna daha ileride
deineceimiz Sadreddin Konev tarafndan kendi tale
besi Cendye aktarlm ve o da bunu yazd Fuss er
hine dercetmitir.
Velyet sahasndaki merkez vazifesinden haberdar kln
d bu vkay, ayn konu etrafndaki baka bir dizi vka
takip edecek ve bn Arabinin mr bunlarla rlecektir.
Bunlarn balangtaki bilginin basit bir tekrarndan iba
ret olmadn imdiden belirtelim: K urtuba vkasnda
bu memuriyet haber verilmitir, daha sonrakilerse onun
kah niteliklerini, kah vazifelerini, kah imtiyazlarn ay

HTEM

dnlatacaktr.

44

Fuss, I, s. 110.

55

H VAROLMAMI O LAN
K AYBO LDU UNDA...

Btn statlar arasnda bn Arabinin ismini en ok zik

rettii kii, ne gariptir ki, hibir zaman cismen karla
mam olduu Eb Medyenden bakas deildir. D aha
sal srasnda eyhler eyhi olarak tannan E nd
lsn bu mehur sfsi, M aribin en geni kitleleri nezdinde, asrlar boyunca gnmze kadar hi eksilmeden
ulam bir itibara sahip olmutur. Eb Medyenin baz
zellikleriyle bn Arabninkiler arasnda belli bir benzer
lik bulunduunu da belirtmeliyiz. Her iki eyh de, saysz
tarikat silsilesinde yer almalarna ramen, mstakil tari
katlarn kurucusu olmamtr. Ayrca, tpk bn Arabi iin
de geerli olduu gibi, Eb Medyenin irfan Marib ve
Merkta ok geni bir sahaya yaylm ve tasavvufun en

yksek temsilcileri arasnda olduu kadar halk arasnda

da derin bir yank bulmutur.
bn Arabinin pek ok eyhi Eb Medyenin terbiyesinde
yetimi kimselerdi. Mesela Bicayede tanm olduu Eb
Medyenin faziletlerini anlatmaktan byk bir zevk alan
eyh el-Kum rneini zikredebiliriz. Nitekim, K um nin
anlattklarndan etkilenen bn Arabi Eb Medyeni gr
mek iin byk bir istek duyacak, fakat 1190da asla bu
dnyada gremeyeceklerini renecektir.45 U yl sonra,
bn Arabi Tunusa giderek Eb Medyenin en mehur hal
felerinden Abdlaziz el-Mehdevyi grmeye karar verir. O
halde, eyh-i Ekberin Eb Medyenle cismen grm
olduundan phe etmenin fazla mns kalmyor. bn
Arabinin Marib seyahati, Eb Medyenin (bazlar ta
rafndan verilen daha ge tarihlere ramen) bn Arabi de
dahil pek ok mellifin 589 (1192-1193) olarak gsterdii
vefat tarihinden sonra gereklemi gibi gzkmektedir.
Her hlkrda, bn Arabi bu seyahatle beraber ilk kez En
dls dna kmtr. Bu seyahat onun hem irfan hem
de izleyecei mnevi gzergah zerinde nemli bir belir
leyici olacaktr. imdiye kadar hizmet etmi olduu En
dlsl eyhler, tahakkuk ve mrifetten ziyade tahalluk
ve muameleyi vurgulayan mritlerdi. bn Arabi, Mehdevnin yannda geirdii yaklak bir yl iinde, tasavvuf
dncesinin byk isimlerinin eserlerini mtalaa frsat
bulacaktr. m m et iddias sebebiyle M urabt idaresinin
elinde can veren Endlsl sf bn Berrecann (v. 1141)
eserini de bu srada tanr, ki kendi mellefatnda sk sk
bu ztn K uran tefsirine atf yapacaktr. Ayrca, Murabt
45

Les Soufis d A ndalousie, a.g.e., n. 19, s. 113.

idaresine kar ayaklanm mridunun reisi olan Ibn Kasinin oluyla da tanr. bn Arabi nceleri bn Kasi hak
knda mspet bir kanaat besleyecektir. Fakat otuz yl ka
dar sonra, bu ztn mehur eseri Halun-Naleyrii okuyup
erh ederken kesin bir fikir edinecek ve onun bir sahtekr
olduuna hkmedecektir.
bn Arabinin Endlsl seleflerine yapm olduu nispe
ten ok saydaki atf, sadece bu mellifleri dikkatle oku
makla kalmayp onlardan pek ok mefhum da iktibas et
mi olduunu gstermektedir. (Bu, elbette Ekber irfann
umdelerinin bir taraftan K uran ve snnet ve bir taraftan
da bn Arabinin kendi ahs tecrbeleri olarak kalmasn
engellemez). O halde, eyhin M aribdeki bu ilk ikame
tinin nemli bir yn olduunu syleyebiliriz. Zaten Ibn
Arabinin Allahn geni arzna girmesi de 1190da Tu

HAYAL LEM
Bu girii ak olarak tasvir eden iki otobiyografik anla
tm a sahibiz.46 eyh-i Ekber cemaatle namaz klmaktay
ken, imam Ey man eden kullarm! phesiz, benim arzm

lahil-vasa hakknda geni bir kitap yazm olduunu

H VAROLMAMI OLAN

genitir, yleyse Bana kulluk edin d (Ankebt, 56) yetini

K A Y BOLDU UN DA...

nusta gerekleecektir.

46

59

okur. Kendinden geen bn Arabi yle bir sayha atar ki,

orada bulunan herkes baylr. M ridi bn Sevdekine be
lirttiine gre, bn Arabi nil olduu btn mnevi tec
rbeler iinde ilk ve son kez burada sayha atmtr. eyh-i
Ekber, A rzul-hakka olarak da adlandrd bu arzul-

Ftht, I, s. 173; Kitabut-Tecelliyt, Tahran, 1988, s. 454.

sylemektedir, fakat maalesef bu eser elimize ulamam

tr. Yine de, F thtm tam am en bu konuya hasredil
mi 8. bb sayesinde pek ok ey renebilmekteyiz. Hz.
Ademin yaratlm olduu baln artndan yaratlm
bu arzul-hakka, lem-i hayaldir. Tpk insn- kmil gibi,
o da ulv ve sfl ya da hakk ve halk hakikatler arasnda
berzah tekil eder. Oradaki eyler fesat hkmnden azade
dir ve hepsi yaar ve konuur. Orada cisimler latif hle ge
lir ve mnlarsa suret kazanr. Tam da bu sebeple, rifler
oraya ancak cisman kesafetlerini brakarak girer. Mkefe sahiplerinin mkefeleri burada gerekleir. Ryalar
burada grlr. Hesap gnn bekleyenler burada bekler.
Bu hayal lemi mefhumu bn Arabiye has deildir. Me
sela i dncesindeki mevcudiyeti H enry Corbinin m-

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

dekkikane eserlerine konu edilmi bulunuyor.47 Cidd bir

ierie sahip bu eserlerin bn Arabinin Avrupada daha iyi
tannmasna hizmet etmi olduu tartma gtrmez. Fa
kat bu byk raniyatnn bn Arabi mellefatna ancak
ksmen in olduunu da m uhakkak eklemeliyiz. yle
ki Henry Corbin hem hayal lemi m efhum unun irfan
ieriini doru zemininde deerlendirememekte, hem de
bir dier taraftan ona eyh-i Ekberin atfetmi olduun
dan daha byk bir nem atfetmektedir.
Fthtm 351. bbnda kulluk konusunu ele alan bn
Arabi yle yazar: Eer kadim ve muhdesi kavuturan
arzullahil-vasada deilse, kimse kmil kul deildir. Bu,
onda olann sadece ve sadece Allaha kulluk ettii arzdr.
Ben 590da (1193) A llaha ite bu arzda kulluk etmeye
47
60

LImagination cratrice dans le soufisme d Ibn Arabi, ikinci bask, Paris, 1977;
Corps spirituel et Terre cleste, ikinci bask, Paris, 1979.

baladm ve u anda 635 (1237) senesindeyiz.48 eyh-i Ekberin belirttiine gre, bu arzn hususiyeti A llahn mut
lak melikiyetine mazhar olmasdr. Bu tecell, mhidin
sahip olduu Allahn -suretinde- olu uurunu darmada
n edecektir. Bundan byle, o ontolojik kulluunu do
rudan doruya ve hibir leke dmeksizin idrak etmek
tedir. Ayrca, Allahn geni arzna giren kii ancak bir
daha kmamak zere girer. bn Arab buna delil olarak
Fetihten sonra hicret yoktur" hadsini gsterir. Baka bir
yerdeyse yle sylemektedir: A llahn fethe nil kld
kii her eyde ancak O nu grr.49 yleyse bu kii daima
Allahn huzurunda bulunmaktadr.

EN YKSEK MHEDE
Bu szlere baknca, tpk daha nce Henry Corbinin yapm

byle deildir. Misal lemindeki tecell, derecesi cisimler

lemindekinden ne kadar yksek olursa olsun, en az ci
simler lemindeki kadar biimsel ve dolaysyla da H ak tan
perdelidir. Fthtm 351. bbndaki bir aklamaya bak
tmzdaysa, Ibn Arabinin H akk her trl biim ve s
rerin tesinde yanstacak biim d tecelllerin mevcudi
yetini dile getirdiini grmekteyiz. M nlarn bir surete
brnmesinin sebebi, birok kimsenin onlar sretsiz ola
rak idrak etmekteki aczidir. Ama rifler mnlar sret
siz de idrak edebilir ve sretleri de sretten baka bir ey
olarak grmez. O nlar her eyi o eyin hakk tabiat zere
48
49

Ftht, III, s. 224.

Ftht, III, s. 247.

"H VAROLMAMI OLAN

besini temsil ettiini sanabiliriz. Halbuki mesele kesinlikle

KA YBOLDU UN DA..."

olduu gibi, hayal leminin en yksek mhede merte

61

tanrlar, baka trl deil. Aslnda, Fthtm 8. bbnda

yer alan ve kendisinin de ksmen tercme etmi olduu bir
dier para, Corbini tezinin doruluu konusunda p
heye sevk etmeye yetmeliydi. bn Arabi burada hayal lem indeki tecelllerin rifi kendi kendisinden soymadn
ve ayr bir benlik olarak varolma uurunun devam ettiini
belirtir, halbuki mhede edeni o ister neb ister vel ol
sun, mhedesinde fenya ulatran daha baka tecell
ler de vardr. Bunlar, biim d tecelllerdir.50
Bek ve fen arasnda tpk gndz ve gece arasndaki gibi
byk bir fark bulunmaktadr. Hayal lemindeki tecellleri
mhede eden mhit, kendi gayriyetine dair fikri hl
tamakla beraber, Allah yine de iitebilir ve grebilir. Fa
kat bunlar yine de biimsel tecelllerdir ve dolaysyla da
m ahlk ve mukayyet nitelikte kalrlar. Kadim olan yine
bn Arab yle yazar: Mhidde mahlkiyet kaydndan
bir eser kald mddete, H ak onun mhede edebilece
inden daha yce olacaktr.51 Biim d tecelller sz ko
nusu olduundaysa, H ak k n tecellsi mahlkun fensn
getirecek ve bylece, mhit H akk mhede etmekte
olduunu bile bilmiyor olacaktr, nk artk kendisini

ARAB: DN

de bilmemektedir. M hit ancak kendisine geri geldik

Ancak buradan hareketle, kmil mnsyla gerekletiril

BN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

ancak Kadm olan mhede edebilir. Kitbu l-Fenda

diinde velyi A llahn geni arzna ulatran kullukun

ten sonra H akkn bu btn benlii datan tecellsinin

yaratt saadeti hissedebilir.

50
51
62

Ftht, III, s. 107.

Kitabul-Fen, Haydarabad, 1948, s. 2; Franszca tercm e, trc. M. Valsan, Le
Livre de le xtinction, Paris, 1984, s. 27-28.

bn Arabinin gznde temel bir deeri olmadm sanma

malyz. Tam aksine, benlikten kurtularak eriki olmayan
A had mhede etmeye gtren yol sadece ve sadece kul
luktan gemektedir. Fthtm Yollar menzili ve Allahn
geni arz zerine yazlm bb52, bu noktada mellifin
sadece gayeye iaret etmekle yetinmeyip, ona ulama yol
larn da anlatmas sebebiyle daha da kymetli hale gelen
bilgiler ierir. Ey kardeim, bil ki asl A llahn geni arz
senin cisminin arzdr. O sana bu arzda kulluk etmeni em
retmitir, ruhun bu cisimde ikamet ettii mddete O n a
O n u n arznda kulluk etmeni emretmemitir. Ruhun cis
mini terk ettiindeyse artk zerinde teklif yoktur.
Allaha kulluk etmek zere yeryznde halfe klnm olan
insan yerin toprandan yaratlmtr ve yine topraa dne
cektir, nk toprak zt itibaryla tevzu iindedir. Bylece, diye tespit eder bn Arabi, Allah insan aslna, yani
ontolojik kulluuna gtren yolu ksaltmtr. Allahn
ona farz kld amellere tevzu ve sadkatle itaat eden, cisman bedenini kulluunun mahalli klan insan Rabbini
her an mhede edebilecektir. Fakat kendini kul bilen kii
yine de bir gayriyet uurunu muhafaza etmektedir ve bu
sebeple de Elak ona tam olarak tecell etmez. Beni gren
ve Beni grdn bilen Beni grmemektedir; asla dei
meyecek lh kanun budur.53 Allaha en yksek seviyede
rif olmak, paradoksal olarak, en m utlak cehleti gerek
tirmektedir. bn Arabinin sk sk and mehur bir de
yite sylendii gibi, Hak ancak hi varolmam olan kay
bolduu ve daima varolmakta olan kaldnda grnr.
52
53

Ftht, III, s. 247-252.

Ftht, IV, s. 55.

yleyse, sadece asl hiliine dnerek artk varolduunu

bilmemekte olana grnecektir.
bn Arabinin Tunus seyahati dnyev m rnn yeni bir
merhalesinin balangc olmutur. ncelikle, bu yolculu
un ardndan, drul-slmn ok geni bir blmn
katedecei siyaha dnemi balayacak ve eyh-i Ekber
otuz sene boyunca seyahat etmeyi srdrecektir. Cebe
litark Boazn ilk kez gemeye hazrland srada ger
ekleen bir vka, yerleik bir hayatn yerini gebe
bir hayatn almasnn nemini ortaya koyar. Bu keif sa
yesinde, bn Arabi bundan sonraki hayatna ve edine
cei talebelerin kimliine muttali olmutur. Bu kesin bil
giyle tehiz edilen eyh-i Ekber, A llahn geni arzndan

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

sonra, insanlarn arzn da katetmeye koyulacaktr. Refik-i Alnn mhedesine dalm olduu halde, Muham m edin ilimlerinin vrisi olduunu renir. rfan

64

nn Marib ve Merk boyunca yaylacan rendii

vka da ok muhtemelen yine bu dnemde gereklemi
olmaldr. O tuz yalarndaki bn Arabi, bundan sonraki
btn mrn, kendisine tevdi edilmi olan miras ifah
ya da yazl olarak nakletmeye hasredecektir.

m
KBE

k a v sey n

EV E D N

bn Arab 1194te Endlse dndnde neredeyse bir

yd gemi bulunm aktadr. D rt yl nce Kastilyallarla
imzalanm olan atekes antlamasnn sresi dolmu ve
VIII. Alfonsonun askerleri biliye yresine aknlar d
zenlemeye balamtr. Meraketeki halfe bunun zerine
ordusunu toplamaya balayacaktr. Ancak bu haric kar

bas vefat eder, anlalabildii kadaryla annesi de hemen

babasnn peinden vefat etmitir.54 Ailenin tek erkek ev
lad olan bn Arab, iki kz kardeinin mesuliyetini ze
rinde bulur. Akrabalar onu ikaz edip tasavvuf ynelimi
nin yeni sorumluluklaryla badamadn syleyecektir.
54

Konu hakknda, bkz. Claude Addas, ibn Arab ou la Qute du Soufre Rouge,
Paris, 1989, s. 152-153.

KBE KAVSEYN

taya kar. Endlse varmasndan ksa bir sre sonra ba

EV EDN

klklarn yannda, bn Arabinin ahs sorunlar da or

65

Kr getiren bir i edinmeli ve dnya hayatna dnmelidir.

Fakat bn Arabi yllar nce girmi olduu yoldan tek bir
adm bile sapmaz. A rtk eser telif etmeye, hatta muazzam
llerde telif etmeye balayacaktr. Sadece Allah m
hede etmemekte, O na armaktadr da.
Endlse dner dnmez Kitbu l-Mehidil-Esraril-Kudsiyye balkl bir metin kaleme alr. Kendi ifadesiyle vrislere hitap etmekte olan bu eser, hi phesiz lem-i hayalde yaam olduu tecrbelerin meyvesidir. Nitekim,
mellif Allahn ona bu kitab lem-i ehdette izhar etmesini buyurduunu aklamtr. Eserin ok zengin ve
youn girii, baka pek ok meseleye de sk sk temas et
mekle beraber, esas olarak verset-i nbvvet m efhu
m unu ele almaktadr. D aha bu kitapta Ekber velyet an
laynn btn temel meselelerini (sz gelimi A llaha vsl
olduktan sonra geri dnmeyen vkfun ve m ahlkata
rehberlik iin geri dnen rciun arasndaki ayrm) bu
labilmekteyiz, ki bu meselelerin en mufassal izahlar sene
lerce sonra Fthtta ortaya konacaktr. Giriin ardndan
on drt kuds mehedin anlatm gelmektedir. Allah ken
disine halfe kld kulunun insn- km il vasfn yle
dile getirecektir: Sen benim isimlerimsin, Zdmn alme
tisin. Seni gren Beni grmtr, seni tzim eden Beni tzim etmitir, seni kmseyen Beni kmsemi, seni aala
yan kendini aalk klmtr. Sen benim aynamsn, evimsin,
makammsn. Sen srrmn hzinesi ve ilmimin mahallisin.
Sen olmasaydn ne bilinecek, ne kulluk edilecek, ne kredi
lecek ve ne de kfredilecektim.. .55
55

K. Mehidi'l-Esrar, A rapa m etnin neri ve spanyolca tercme: S. Hakim ve

P. Beneito, Mrsiye, 1994, Arapa m etin, s. 58-59.

Mehidden ksa bir sre nce ya da ksa bir sre sonra

yazlan et-Tedbrtul-llhiyye nin konusu yine insn- kmil
olmutur. nce ya da sonra diyoruz, nk eyh-i Ekberin
Marib dnemindeki teliflerinin kronolojisi hakknda ke
sin konuma imknmz yok. Tedbrt geri Mehidin iki
yerinde zikredilmektedir, ama bu hibir eyi kantlamaz.
Ekber mellefatn tetkiki, bn Arabinin eski metinlerini
sk sk yeniden elden geirdiini gsterecektir. Bu durum
hem tek bir hamlede yazverdii eserleri iin, hem de te
lif sreci uzun bir zaman dilimine yaylm eserleri iin
ayn lde geerlidir. Dolaysyla, bn Arabinin genlik
dnemi eserlerinden hangisinin ilk olduunu ve tam ola
rak hangi tarihte yazldn bilememekteyiz. Fakat kesin
olan ey, bundan byle giderek younlaacak olan telif fa
aliyetinin Tunus seyahati dnnde balam olduudur.
Sylemi olduumuz zere, Mehid ve Tedbrtm ana
konusu ayndr. Ancak bu, iki eserdeki slubun tamamen
farkl olmasn engellememitir. Mehid vkalarn renk
verdii bir eserdir. M etin takip edilemeyen imlarla yk
ldr ve secili cmleleri ona dokunakl, iirsel bir ed ka
zandrmaktadr. Tedbirt'tsys, ki bizzat mellifin eserde

duunu hemen hissederiz. M etin belli bir dzenle ilerle

mekte, fikirler okurun tkibi adna zenle sralanmakta
dr. Yani Mehid A llahn suretindeki insana ynelik bir
vg gibiyse, Tedbrt da eitim amal bir metin gibidir.
M rit aslndaki A llahn -sretinde- olu hline kavuup
sadece bilkuvve deil, am a bilfiil insn- kmil olacak,
ilh ve kevn hakikatleri kendisinde toplayacaktr. Ye bu

KBE KAVSEYN

alnmtr, bilgi veren bir mrit olarak konuulmakta ol

EV ED N

belirttiine gre M evrurda ve drt gn iinde kaleme

67

sre iinde de ruh, nefs, beden ya da duyular kendile

rine has ilevler yklenecektir. eyh-i Ekberin Tedbrtta
baka alt eserinin ismini zikrediyor olmas, onun bu d
nemde ne derece youn bir telif faaliyeti iinde olduunu
gstermektedir. Bu eserlerin hepsi de genlik dnemine ait
tir, ancak m uhakkak Tedbrtiiin nce yazlm oldukla
rn syleyemeyiz.
Fakat bu youn telif faaliyetinin ardndan, artlarn artk
msait olmad baka bir dnem gelir. bn Arabi, hi p
hesiz yaknlarnn dnya hayatna dnme srarlarndan da
uzaklama amacyla, sava hazrlklar iindeki bir lkede
srekli seyahat halindedir. O rdusunun bandaki M ansur
1195 Hazirannda biliyeye vard srada, o Fasta bu
lunmaktadr. Yaklaan sava, iki tarafn da gayet iyi bildii
gibi, belirleyici bir son nokta olacaktr. Ama bu noktann

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

hangi tarafn lehine konaca henz tamamen belirsizdir.

bn Arabi, Fthttu, savan M slm anlarn zaferiyle
neticeleneceinden hibir phe duymadn aklyor.56
Nitekim Muvahhidler 18 Temmuz 1195te Kastilayllar
bozguna uratt esnada, bn Arabi biliyeye dnm
tr. Endls halk zafer sevinci iindedir. Kutladklar za
ferin slmn spanyadaki son zaferi olacan henz bil
memektedirler. stelik nlerinde hl daha birka gzel
gn vardr. Mansur, zaferini kantlamak ve iyice pekitir
mek iin ordusunu Tuleytula nlerine kadar ilerletir. Fa
kat bu bir fetihten ziyade, dman ve bizzat kendi kendi
sini M slman spanya toprann kalclna ikn etme
maksatl bir asker geit trenidir. yle ki Elristiyanlar
68

56

Ftht, IV, s. 220.

derhal toparlanacak ve tekrar biliye krsalna basknlar

dzenlemeye balayacaktr.
bn Arabiye ynelik dnya hayatna dndrme basklar
gnden gne arlamaktadr. Nihayet bizzat halfe dev
reye girer. bn Arabiyi huzuruna davet eder ve kz kar
delerini evlendirme iiyle ahsen ilgilenebileceini belir
tir. Gen eyh gayet nazik ve kesin bir ret ifade kullanr.
Eyalarn toplar ve iki kz kardeiyle beraber Fasa gider.57
ki yl nce Fasta bulunmu olmas sebebiyle yreyi ve in
sanlar tanmaktadr. Pek ok sf, tpk bn Arabinin de
yapt gibi, mnevi hayata uygun bir ortam sunduu an
lalan bu ehri mesken tutmutur. Bylece, ksa bir sre
sonra gen eyhin etrafnda kk bir mridan halkas olu
ur. Bu mritler arasnda bilhassa azatl bir kle olan Bedr
el-Habenin ehresi temayz etmektedir. bn Arabinin
pek ok iirinde bu Habeli dostunun meziyet ve fazilet
leri vlmtr. Gayretli bir mrit ve sdk bir dost olan
Habe, bundan byle eyhini adm adm takip edecek
tir: Fas, Endls, Cezayir, Tunus, Arap Yarmadas, Filis
tin, Mezopotamya, Anadolu... Habe hep bn Arabinin
yanndadr. T ki 1221de vefat edinceye kadar.

SR
Fasta bn Arabi arad sna bulmu olmal. Orada
iki yl kalm ve en gzel (ayrca da en zor) metinlerin
den biri olan Kitbu l-Isray 1198 M artnda yine bu e
hirde tamamlamtr. sr kelimesi, slm geleneinde
Hz. M uhamm edin mucizev ekilde bir gecede Mekkeden
57

Les Soufis d A ndalousie, a.g.e., n. 3, s. 65-66.

Kudse gidip, oradan da huzr-i lhye ykseldii yol

culuu ifade eder. Semdan semya geerek nihayet Al
lahn iki yay aras kadar, yahut daha da yakn'vaz. kadar
ulaan bu mucizev yolculuk, bn Arabiye gre sadece Hz.
Peygambere has bir imtiyaz deildir. Hz. Peygamberin
vrisleri de bu yolculuu gerekletirebilirler; ama Hz.
Peygamber cisman olarak ykseltilmiken, vrisleri an
cak ruhan bir seyahat im knna sahiptir. yleyse bu arz
iinde yer almayan, dikey bir yolculuktur. Ama ayn za
manda bir gece yolculuudur. Ancak ontolojik fakrn
kmil mnda mhede eden, bu yoksunluun gecesinde
hileen kii Allahn huzuruna kabilir.
Bu isr konusunu bn Arab mkerrer olarak ileyecek
tir. 1205te Konyada kaleme ald Risletu l-Envrm ha
ricinde, Fthdm iki uzun bbn da bu konuya hasret
mitir: 167. bapta remizli bir dil kullanarak, 367. baptaysa

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

birinci tekil ahsla Fastaki kendi mrcn hikye ederek

isry konu eder. A ncak Kitbu'l-Isray\a. bu m etinler
arasndaki farkllklar hemen dikkat ekecek ldedir.
Ftht'taki dz ve sade anlatma karlk, A rann derhal
kendini gsteren iirsel tns Mehidle ayn dam ardan
dr. M etin boydan boya seciyle rlm, araya yer yer i
irler katlm ve ba dndrc zenginlikte bir sembolizm
kullanlmtr. iirsel ahengin efsunuyla cezbedilip kafiye
lerin byleyici sedsyla kendinden geen okur, sanki du
yular leminin dna kmaktadr. Kitbu l-Isr hi p
hesiz Arap edebiyatnn en byk aheserlerinden biridir.
bn Arab, bu olaanst mrac tecrbesi vstasyla, en
azndan iki konuda kesin bilgi sahibi olmutur. lk ola70

rak, velyet sahasnda kendisine tevdi edilmi olan yksek

vazife btn yolculuu boyunca kendini gsterecek ve

eyh-i Ekber, grt her peygamber tarafndan aka
htemul-evliy rtbesine iret eden ifadelerle karla
nacaktr. kinci olarak, bu vazife sebebiyle slm coraf
yasnn periferisinden ayrlp merkezine gitmesi gerektii
belli olmutur.

MARBE VED
bn Arabi bir mddet sonra Habe ile birlikte Endlse
dner ve bir dostuna (muhtemelen Mehdev ye) yazd bir
mektupta belli bir hznle anlatm olduu vedlama seya
hatlerine balar: Cezire, Runde, biliye... bn Arabi btn
bu yrelere uramakta ve seyr slku srasnda tanm
olduu insanlar son bir kez ziyaret etmektedir. 1198 Aralknda Kurtubada bn R dn cenazesine katlr. O cak
1199da gerekleerek Kitbu l-Ankail-Murib f i M arifeti
H tm il-Evliy ve emsil-Marib balkl esrarengiz metnin
yazlmasna sebep olmu vka da belki yine Kurtubada
olmutur. Bu eserde, um um velyetin htemi Hz. snn
nzul ve M ehdinin zuhuruna ilikin pek ok veri, bilinli
olarak kapal ve remizli tutulm u bir dille ifade edilmek

birdi. M uvahhid idaresi, bir milenarizm ifadesi gibi gz

kecek hibir eye (mmkn olan en hafif ekilde syleye
cek olursak) scak bakmyordu.
G rnatay da ziyaret eden bn Arabi, son durak olarak
doum yeri Mrsiyeye gider ve bu vedlama seyahatle
rini tamamlar: A rtk burada kaldm mddete kimseyi

KBE KAVSEYN

iddiasna dayandran bir idare altnda, zorunlu bir ted

EV EDN'

tedir. Bu kapallk, meruiyetini bn T m ertin Mehdlik

71

ziyaret etmeyeceim. Seyahatlerini anlatt mektubunda

ite byle sylemektedir. eyh-i Ekberin bundan sonraki
bir buuk yl boyunca ne yaptna dair hibir ey bilmi
yoruz. Mellefatna baktmzda, stelik de bn Arabinin
yazlarnda biyografik kaytlarn bizden hi esirgenmiyor
olmasna ramen, bu dnem zerine hibir bilgi bulama
yz. Kesin olarak bildiimiz tek ey, 1199 Tem m uzunun
ilk on bir gn iinde Meriyede M evkiun-Nucm n yaz
m olduudur. Son derece youn olan bu metinde, be
denin muhtelif azalarna terettp eden er ykmllk
ler ve bu ykmllklerin yerine getirilmesiyle hsl olan
lh ltuflar konu edilmitir.
Ertesi yl, bn Arab Cebelitark Boazn son kez geer.
1200 Ekiminde, onu Selada eyh Kumyle vedlap Merakee doru yola kmaya hazrlanrken grrz. Merake

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LC U LU K

yolu zerinde, bugn hl Guisser ismiyle meskun olan

kk bir Berberi kynde konaklayacak ve mnev haya

72

tnn son derece nemli bir tecrbesini yaayacaktr. bn

Arab, efrada has olduunu belirttii kurbet makamna
burada ulatrlr. Merakei ve Fas geen bn Arab ku
zeye ynelir. 1201 H azirannda Bicayede bulunm aktadr
ve burada, kendini yldzlar ve harflerle birlemi grd
bir vka yaar. Bu vka, tpk daha nce Guisserde ger
ekleen gibi, M uhammedi velyetin htemi rtbesini teyit
etmektedir. Guisserdeki vka bu rtbenin stlendii va
zifenin gerektirdii mnev dereceyi, Bicayedekiyse htemin muhafz olaca btn ilimleri (ilm-i huruf ve ilm-i
nucm) ortaya koymutur.
Sahil boyunca ilerlemeyi srdren bn Arab, Habeyle
birlikte, eyh Mehdevnin ikamet etmekte olduu Tunusa

varr. Dokuz ay sonra da Mekkeye doru tekrar yola

kar. Hayatnda yer tutmu mekn ve ahslara yapt son
ziyaretleri anlatt mektubun hznl eds, onun geri
dnmeyeceini gayet iyi bildiini aka gstermektedir.
Baka trl ona tevdi edilmi olan vazifenin icaplarn ye
rine getiremezdi. Bu vazife adna yurdundan ayrlmas ve
M uham m edi vahyin ilk ocana gitmesi gerekiyordu. Ay
rca, Mslmanlarn Ispanyadaki hkmranlnn u veya
bu vadede son bulacan da bilmiyor olamazd. Pek ok
Endlsl, Maribel Fierronun iretilik duygusu olarak
adlandrd i actan sezgiye ok erkenden sahip olmu
ve Hristiyanlarn er ya da ge galip geleceini anlamt.
Geri o tarihte bu ktmserlie sebep olacak neredeyse
hibir haric almet henz ortada deildi. M ansurun h
kmdarlk dneminde M uvahhid Devleti ihtiamnn zir
vesine ulamt. M ansurun asker baarlar ve lkeyi d
zene kavuturan idar tedbirleri cidd bir istikrar salam
grnyordu. Sanat sahasndaysa babasnn izinden git
miti. Endls slm medeniyetinin aheserleri arasnda
saylan mimar bideler onun dneminde gerekletirildi:
biliyede Giralda, Merakete Kutubiye, Rabatta Hassan

basnn Hayy b. Yakzan isimli felsef romann yazar bn

Tufeyl, bn Rd, tpla ilgili eseri XIII. asrda Latinceye
evrilen ve Batda Avenzoar ismiyle hret kazanan Ibn
Zhr, 1217 civarnda Michel Scot tarafndan astronomiyle
ilgili eseri Latinceye evrilen ve Batda Alpetragius ola
rak tannan Bitruc gibi insanlara verdii destek, Avrupa
zerindeki kalc etkilerini gayet iyi bilmekte olduumuz

KBE KAVSEYN

babas gibi sanat ve ilmi himaye ediyordu. O nun ve ba

EV EDN"

Kulesi... Son derece akll ve birikimli biri olarak, tpk

73

felsef ve bilimsel bir retkenliin inkifn salamtr.

Btn bunlar son derece ak olgular. Ama Reconquista
yine de durmam ve srekli ilerlemitir. M ansurun ve
fatndan sadece on yl sonra, niha bir dneme nok
tas olan kab malubiyeti yaanacak ve Mslmanlarn

BN

ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

Ispanyadaki varlnn uzun ve arl can ekime sreci

kesin olarak balayacaktr.

74

FTHT- MEKKYYE

Baba ld... O ullan ve kardei onun brakm olduu

rnei izleyecek.58 Selhaddinin byk olu Efdal, Httin fatihinin 1193 M artndaki vefatndan sonra, hi vakit
kaybetmeden Halfe N asra bu mesaj gndermiti. Peki
Selhaddinin halefleri bu mesajda vermi olduklar sz
tutmu, Eyyb Devletinin kurucusunun Snnlik, cihat
ve hilfete ballk ayaklan zerine yerlemi siyasetini sr
drm mdr? Snnlik ve hilfete ballk noktasnda
tarihiler olumlu cevap vermeye eilim gstermektedir.
Baka birok delil bir tarafa, sadece Selhaddinin halef
leri eliyle pek ok medrese kurulmu olmasna ya da baz
byk limlerin hkmdar danman sfatyla siyas ha
yatta oynad role bile baksak, Eyyb meliklerinin ken
dilerini Snnliin muhafz olarak grmek istediklerine
58

Bkz. E. Sivan, LIslam et la Croisade, Paris, 1968, s. 133.

ikn oluruz. Badattaki halfeye daima gstermi olduk

lar sayg da Selhaddinin uygulama rneini vermi ol
duu ideolojiye uygun dmektedir. Selhaddinin halefleri
Abbas mparatorluunun sdk vlileri gibi davranm, ya
da en azndan byle grnmek adna m m kn olan hi
bir gayreti esirgememi ve kendi mahall hkm ranlkla
rna meruiyet kazandrmak zere daima halfenin gn
derecei hilat iin talepkr olmulardr. Ayrca, ilerinden
birou Halfe Nsrn Badatl sf Shreverdnin (v.
Milad 1234) de desteiyle tekilatlandrm olduu ftvvet messesesine mensuptu, ki Halfenin bu tekilat
yaymaktaki maksad Mslman hkmdarlar hilfet san
ca altnda toplamaktan baka bir ey deildi.
Ancak cihat siyasetinin devam noktasnda, arkadan ge
len Eyyblerin 1187de Frenkleri Kudsten kovan Sel-

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

haddin kadar gayretli olduunu syleyebilmek zor. Aile

iindeki mcadelelerin arl ve Selhaddinin savalar
sebebiyle bombo brakt devlet hzinesinin durum unu
dzeltme endiesi, onlar Frenklerle bir modus vivendi
arayna sevk etmitir. Bu bar iinde bir arada yaama
siyaseti, bazen Selhaddinin tekrar fethetmi olduu e
hirlerin Frenklere braklmas derecesine kadar varr. El
bette byle iadeler M slman halk arasnda, bilhassa da
D m akta ok cidd huzursuzluklara sebep olmutur. s
telik yeni Hal seferlerinin tertibine de mni olamazlar.
Frenkler hl daha Hal destanlar yazmak istemektedir.
Ispanyadaki Reconquista ise pek ok Endlsl Mslm ann Yakn D ou lkelerine hicret etmesine yol a
76

maktadr. yle ki bn Arabi Msra vardnda da, daha

douya doru gerekletirdii seyahatlerinde de birok

9
memleketlisiyle karlaabilecektir. Geri baz Endlsller
hac farizalarn yerine getirdikten sonra tekrar Endlse
dnmektedir, ama birou da tpk bn Arabi gibiniha
olarak M erka yerlemektedir. Zaten Eyyb hkm dar
lar, ilerinde birok sfnin de bulunduu bu gmenleri
rahat ettirmek iin birok tedbir alarak misafirperverlik
gstermektedir. Mesela Selhaddin sayesinde, Msra ge
len sfler Kahirede bir hankaha yerleebilmektedir. Hi
phesiz, bu misafirperverlik her trl siyas hesaptan ta
mamen uzak deildi. Eyybler, gmen sfleri messes
bir tekilat bnyesine dahil etmek ve kendileri tarafndan
seilmi bir eyhu-uyuhun riyaseti altna sokmak sure
tiyle, uzak snrlardan gelen ve kimi zaman belli bir phe
de eken bu hedefi belirsiz kiileri daha iyi kontrol ede
bilme imknna sahip oluyordu.
Kahireye varan bn Arab, orada Refik-i Alnm nefesini
hissetme midiyle ite bu mehur hankaha gider. Fakat
hayal krkl byk olacaktr: Beni ok byk bir bina
nn iinde yer alan bir hankahta toplanm bir meclise g
trdler. Bu insanlarn en byk dert ve en nemli mega
lesi bir niforma haline getirdikleri hrkalarn temizlemek
ve sakallarn taram akt.. .59 bn Arabinin bu tekilatlan
m ve topluluk hayatna dayal tasavvuf anlayndan pek

yazd Mekkede) onlardan birounu bizzat tanm tr

FTHT- MEKKYYE

hazzetmedii gayet iyi anlalmaktadr. O, M aribde ta

59

77

nm olduu merasimsiz tasavvufa inyd. Hi phe

siz, M erkn bu kymetli hankahlarnn glgesi altnda
da hakk veller bulunmaktayd ve eyh-i Ekber (mesela
yukardaki tesbiti alntlam olduumuz Rbu l-Kuds

Ruh, s. 21, 26.

da. Fakat eyh-i Ekber, ayn zamanda, tasavvufun teki

latlanmas neticesinde belli bir mnevi yoksunlamann
kanlmaz hle geleceini de bilmektedir. O nun gznde
H ak k a tlip olmak, lh huzuru bizzat kendi srrnda ara
yacak bir ruhun sessiz macerasndan ibarettir.

LEBBEYK
bn Arabi, veb ve aln penesi altndaki Msrda fazla
uzun durmayacaktr. 1202 Ramazann Kahirede geir
dikten sonra Filistine gider ve Kudsten de Mekke yo
luna koyulur. Hac zamannda Mekkededir ve Lebbeyk
diyen binlerce erkek ve kadnn sesi arasnda onun sesi de
bulunmaktadr. D nyann drt kesinden gelmi haclar
ehirlerin anasnda toplanm, Kbenin etrafnda yan-

BN ARABL

DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

yana tavaf etmekte, orta olmayan Allah tebih etmekte,

Hz. brhimin arsna (Hac, 27) icbet etmektedir. Hz.
Ibrhim ve olu tarafndan ina edilmi bu Kbe, o za
mandan bu yana defalarca yklm ve defalarca yeniden
yaplmtr. Ama slm geleneine gre Cebril tarafn
dan cennetten getirildikten sonra insanlarn gnahlar se
bebiyle rengi kararm olan Hacer-i Esved hl yerindedir.
bn Arabinin fetyla karlamas da Hacer-i Esvedin
yannda gerekleecektir.
Bu karlamay anlatmaya balamadan nce, bn Ara
binin bu esrarengiz varlkla M aribde de (muhtemelen
bir kereden daha ok) karlam olduunu belirtmeliyiz.
D vndaki bir iirde Endlste gerekleen, dolaysyla da
78

Mekkedekinden ok daha nceki bir tarihte yer alm bir

karlamaya iaret edilmektedir.60 Fetnn konumad

zerinde birbirine benzeyen ibarelerle yaplm olan vurgu,
Ftht ve Dvn da iki ayr varlktan bahsedildiini d
nmemize msaade etmez. Ayrca, Kitbul-Isr nn ba
nda yine fet sz konusu edilmekte ve bu fet, bn Ara
biye isrs boyunca rehberlik etmektedir. Ftht'taki
metin sayesindeyse, onun kimlii hakknda daha fazla bilgi
edinebilmekteyiz: Tavaf etmekteyken (...) Hacer-i Esvedin
nnde bir vecd hli hsl oldu ve gzden yiten fety gr
dm. O susan ve konuand, ne canl ne lyd, basit ve
mrekkepti, rten ve rtlendi. (...) Sonra Allah bana bu
fetnn yceliini ve yer ve zamandan mnezzeh oldu
unu retti. O nun yceliini ve iniini (inzal), varlktaki
mertebesini ve hlini bildiim zaman onu kucakladm, te
nezzln terini alnndan sildim ve yle syledim: Senin
sohbetini arzu eden ve dostluunu talep edene bak! Bana
harflerle deil, iretler ve remizlerle cevap verdi, zira yara
tl icab sadece remizlerle konuurdu. (...) Bana bir iret
verdi ve onu anladm. Cemlinin hakikati bana kendini
gsterdi ve ak iinde kendimden getim. Hibir kudretim
kalmamt ve malup edilmitim. Kendime geldiimde
dehet iindeydim. Kimliini tahkik ettiim i bildi. (...)
tanzimine bak. (...) Ben ilim, mlum ve alimim. H ikm et,
hikm et eseri ve hakimim. (...) Ben olgunlam bahe ve
btn mahsulm. imdi zerimdeki perdeleri kaldr ve s
retimin ihtiva ettiklerini oku. Bende greceklerini kitabna
koy ve arkadalarna ret.61 Ftht-i Mekkiyye (Mekke
60
61

Divn, Bulak, tsz., s. 384.

Ftht, I, s. 47-51. Verdiimiz tercm e byk lde Michel Valsann
yaynlanmam bir m akalesine dayanm aktadr.

FTHT- MEKKYYE

Bana yle syledi: Neetimin inceliklerine ve sretimin

79

Fetihleri) ite byle doar.62 el-Mtekellimin kelm sesle

rin tesinde olan tecellsi olarak fetnn bizzat kendisinde
bn Arab summa mysticasnn btn muhtevasn g
rr. Bylece yazlmaya balanan olan eser, gelecek nesil
lerin Merk, Marib, Asya ya da Afrikadaki mneviyat
erbbn daima besleyecektir. yleyse, m m etin (ki bn
Arabiye gre btn insanlktr) mnevi geleceine bu ka
dar etki edecek bir olayn arzn gbei Mekkede, le
min kalbi Kbenin yannda gereklemi olmas, herhalde
basit bir ayrntdan ibaret deildir. Olayn anlatlmasna
ayrlan blmn Fthtm dzeni iinde igal ettii yer
iin de ayn eyi sylemeliyiz: Eserin be yz altm bbnn ilki bu konuya ayrlmtr.
Tpk fetnn, daha nceki zuhurlarnn hep Fthtm
telifiyle neticelenecek bu zuhura hazrlam olmas gibi,

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

bn Arabinin M aribde gerekleen daha nceki vkalar da hep M uham m edi vris rtbesini almaya hazrla
yan merhaleler hkmndedir. Nitekim bu da Mekkede
gerekleecektir. bn Arab bu rtbeyi fiilen nasl yklen
diini Fthtm hutbe blmnde anlatmaktadr.63 y
leyse bu meselenin de Fthtm telifiyle dorudan ilgili
olduunu dnmek gerekiyor. Fetnn sessiz ifaatnn
bn Arabinin tercmanlyla insanlara ulatrlmas olan
Ftht, ayn zamanda Htemul-Evliynn da vasiyetidir.
bn Arab Mekkeye Hicr 598 senesinin sonunda (Aus
tos 1202) varmt. U hafta kadar sonra, bir kl bulutu
btn Yemeni kaplayacak, Hicaz ve Iraktaysa yldzlarn
62
80

63

Konu hakknda, bkz. Michel Chodkiewicz, Un ocan sans rivage, Ibn Arab, le
Livre et la Loi, Paris, 1992, s. 49, 106, 126, 128.
Bkz. Le Sceau des saints, a.g.e., s. 164 vd.

raks etmesi ve k patlamalarna hit olunacaktr. Hicre

tin VI. asrn nihayete erdirecek 599 senesine ite bu ola
anst olaylar eliinde girilmektedir. bn Arabi yle an
latyor: Bir keresinde bu k izgilerinin bir saatten fazla
semda kaldn grdm. O nlar fark ettiimiz srada ta
vaf etmekteydim, insanlar aknla dt. Bu kadar yl
dzn kayd bir gece hi grmemitik. Btn gece afaa
kadar byle srp gitti. ok saydaydlar ve tpk ateten
kan kvlcmlar gibi birbirleriyle arpyorlard, yle ki
yldzlar bile gremez olmutuk. Bunun cidd bir olayn
almeti olduunu dndk.64
Gerekten de cidd olaylar sz konusudur: Batda Reconqu
ista, Yakn Dou da Frenkler, rana dalga dalga vurm akta
olan Trkler... Mslmanlar karanlk gnlerin beklediini
sylemek iin kahin olmaya gerek yoktur. Hkm darla
rn uurunu amaya alm, m m etin birliini yeniden
tesis etmeyi denemi Halfe Nsr bunu gayet iyi hisset
miti. Ama aslnda zarlar oktan atlmtr. Asya bozkr
larnn en uzak kelerinden Mool felaketi akn eder ve
1258te hilfet bakentini bile ele geirir.
Ate iindeki snrlar, yklan bir din messese: D rul-Islm sallant iindedir. Hz. Peygamberin irtihalinden beri

kararak nesilden nesile intikalini kolaylatrmtr. Hi

phesiz, btn mnevi ilimlerin grkemli bir mecmuas
olan bu eser, bundan byle Marib ve Merk eyhlerinin

FTHT- M IKK! YY t

sflerin azdan aza nakletmi olduu kutsal emnet

salama alnmal, yazya geirilerek muhafaza edilmeli

64

81

dir. bn Arab de Ftht\ yazmakla ite bu vazifeyi ye

rine getirmi, kutsal emneti tarih alkantlarn dna

Ftht, II, s. 450.

irfan mirasn tayin edecektir. Ama Ftht slm mneviyatnn bir ansiklopedisinden ibaret saylamaz. Ve m
ellifinin stlenmi olduu htemiyet vazifesi sadece bu
emneti muhafaza etmek deil, ayn zamanda onu ihya
etmektir de. Mesela bn Arabi mevcut tasavvuf stlhatn mnya ilikin baz dzeltme ve zenginletirmeler de
yaparak bir araya toplamakla kalmaz, ama onu K uran ve
hadisten mlhem baka pek ok stlhn ilavesiyle zengin
letirir: Nefes-i rahmn, feyz-i akdes, halk- cedid, ilh...
Btn bu stlhlar ehlullahn kelime haznesine dahil ola
cak ve ne garip tecelldir k i- Ekber irfann tenkitileri
nezdinde bile temel mefhumlar haline gelecektir. Mesela
tasavvufun en erken tarihlerden beri sahip olduu velyet mefhumu, bn Arabi tarafndan geni olarak aklan
m ve ilk kez onun eliyle velyetin nitelik, ilev ve muhtelif

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

tavrlar ortaya konmutur, yle ki ondan sonrakiler da

ima bu birikime dayanacaktr. Velyet mefhum unu rnek

82

gstererek yaptmz bu tesbiti, eyh-i Ekberin ontoloji

ve metafizik retisi iin de yine ayn ekilde yapabiliriz.

bu cmlelerin sahibi deildir. Bu cmleleri syleyen kii

Horasann byk sflerinden eyh Herevdir ve... Ibn
Arabinin doumundan ok nce, 1089da vefat etmitir.
yleyse vahdet-i vcd mefhumu (bu mefhum iin kul
lanlan vahdet-i vcd ibaresi zerinde ayrca duracaz)
XIII. asrda birdenbire ortaya km falan deildir. Bu
mefhum Doctor Maximustan nce ak ve mufassal bir
65

Herevnin M ncatm dan iktibas; bkz. S. de Beaurecueiln son derece

aydnlatc makalesi, M m oire de lhom m e ou m m oire de Dieu, MIDEO,
22, 1994, s. 73-94.

BRLKTE HBR

tinin temel ilkesi onlarda kuvvetle vurgulanm olsa da,

VAR VE ONUNLA

bir ey gelmez. Her ey ancak Senden ve Senin iin ge

lir. Sen her eysin ve baka hibir ey yok.65 Ibn Arabi,
her ne kadar btn eserlerine hakim olan metafizik re

ALLAH

Kimseden Senin iin bir ey gelmez. Senden kimse iin

EY YOK"

ALLAH VAR VE O N U N L A
BRLKTE H BR EY YOK

83

biimde formle edilmemise bile, ondan nceki pek ok

tasavvuf stadnn retisinde daima tohum halinde mev
cut olmutur. bn Arabinin, yine Herevye ait mehur bir
sz birok vesileyle ele alyor olmas da bu adan dikkat
ekicidir: Hi varolmam olan kaybolup daima varolmu
olan kaldnda... (Ancak bn Arabi bu sz, onu Mehasinu l-Mecalisme. iktibas etmi olan bnl-rife nispet
eder). Bu veciz forml bn Arabiye gre tahakkuk nok
tasndan -A llah ta mstarak olduu iin artk varoldu
unu bilmeyenabd-i mahzn keml derecesine iaret et
mekte, metafizik noktasndansa mevcdafn kendilerine
ait bir varla sahip olmayp vcdun ancak A llaha ait
olduunu ortaya koymaktadr.
ok zengin birok anlamlla da sahip olmakla beraber asl
mns bulm ak olan v c d kknden tretilmi bu v-

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

cd kelimesi, slm felsefe mllefatnda ilk olarak Farb

(v. 950) tarafndan ve varlk (actus essendi) mnsnda
kullanlmaktadr. Nitekim vahdet-i vcd tbiri iinde de
ayn mnya sahiptir. Bu vahdet-i vcd tbiri geri bn
Arabi tarafndan hi kullanlmamtr, ama irfannn temel
esasn lykyla ifade edebilmektedir ve varln birlii
(unicit de ltre) eklinde tercme edilebilir. Sk sk kul
lanlmakta olan (mesela zutsu bu tercmeyi tercih eder)
varoluun birlii (unicit de lexistence) karlysa pek
uygun dmemektedir, nk varolu kelimesi etimolo
jik olarak [ex-stare fiilinden -.n.] baka bir kke bala
nan bir eyi, yani netice itibaryla Allahn dnda olan
bir eyi ifade eder. Ancak yine de bilmeliyiz ki bn Arabi
kimi zaman vcd kelimesini mevcud ya da mevc84

dat mnsna, yani varlk varolan ya da varolanlar

yerine kullanabilmektedir. O halde, ok anlamlln tu

zaklarndan slim olmann tek yolu son derece dikkatli
okumaya almaktr.
Ibn Arabi bir filozof deildir ve Yunan ya da Arap felse
fesi hakkndaki bilgisi, grnd kadaryla devrindeki
herhangi bir eitimli kiinin, mesela Gazzl okumas v
stasyla edineceinden daha ileri gemez. (Gazzl Tehaf tu l-Felasife si nde filozoflar eletirmeden nce, Makasdu l-Felasife balkl bir dier eserde onlarn grlerini
zetlemitir). Fakat her ne kadar bu ortak kltrel miras
vstasyla Ibn Arabinin zaman zaman belli bir kavram
sal dile bavurduu grlmekteyse de, ki bu dil -O rtaa
Hristiyan skolastiklerinin de dili olmas sebebiylenis
peten rahat tercme edilebilmektedir, K uran ve hadisten
muktebes bir kelime haznesine dayanan sembolik bir dile

kullanlagelmi Akl- Evvel ve Kalem tbirleri arasn

dan, Ibn Arabi ou zaman kincisini kullanmay yeler,
nk K uran ve snnette yeri vardr.
Vahdet-i vcd tbirini -herhangi bir stlh deer yk
lemeden, szn geliine uyarak da olsa- ilk kez kullanm
olan Sadreddin Konevden itibaren, ilk talebe halkalar
eyh-i Ekberin irfann daha soyut bir dille ifade etmeyi
tercih edecektir. Talebelerin bu soyut dil iinde eyh-i Ek
dilin Batl zihinler asndan ok daha rahat nfuz edile

ALLAH

berin irfann tahrif ediyor falan olmadn ve bu soyut

HBR

geen heb kelimesini tercih eder. Ya da ayn mnda

BRLKTE

lozoflarnn hylesi) demektedir, ama genellikle bir hadiste

VAR VE O NUNLA

maya iaret sadedinde kimi zaman heyl (Yunan fi

EY Y O K

ok daha fazla rabet etmektedir. Bylece, materia pri-

bilir mahiyette olduunu da hemen ekleyelim. Bu adan,

85

Dvd Kayserinin (v. 1350) son derece kymetli Fuss er

hinin nne yerletirdii uzun giri gayet karakteristiktir.
Vahdet-i vcd retisi burada dzenli bir ema haline
getirilmekte, ama bu ema -h e r ne kadar fikrin tazammunlarm kavrama imknn ortadan kaldrmasa d a -
retiyi kapal bir sistem halinde dondurma ya da en azn
dan sanki byle bir sistemmi gibi alglanmasna sebep
olma tehlikesini de tamaktadr. Bu sistemletirme ei
limi, bn Arabinin kelm tartmalar ve bn Sn felsefe
siyle yetimi Fris rihlerinde zellikle belirgin olacaktr.
Ancak hi phesiz, bn Arabinin slubunun hususiyetle
rine in olmayan okuyucuya belli bir fikir vermek isten
dii takdirde, bu rihlerin brakt rnei izlemeye a
lmak gayet makul bir yol olacaktr.

VAHDET VCD
slm ve Hristiyan dnceleri, XIII. asrda Albertus Magnus tarafndan (ki 1280de lm tr ve dolaysyla bn
Arabinin adadr) yle formle edilmi ayn metafi
zik meseleyle kar karya kalmtr: U trum esse dicitur
de Deo et suis creaturis univoce? Varlk kelimesi Allah
hakknda ve mahlklar hakknda ayn mny m ifade
etmektedir? Ya da burada birbirine analoji yoluyla bal
iki ayr mn m sz konusudur? Vahdet-i vcd re
tisi olarak Ekber irfann geleneksel yaklam, bn Ara
binin bu soruya verdii cevabn mesela Aquinasta ya da
M slman kelmclarda bulacamz cevaptan baka ol
duunu aka gsterecektir.

Varlk (vcd) ve mahiyet iki ayr kavramdr: At

kavram atn varlk ya da yokluunu zorunlu olarak ier
mez. Ancak varolanlar (mevcdat) onlarn mahiyetine
eklenen bir varlk sayesinde varoluyor da deildir. Eer
mahiyet varl iermeseydi hibir ey olamaz, hibir eye
eklenemez ya da hibir ekleme kabul edemezdi. Eer ma
hiyet varl ieriyorsa, yleyse varlk ona ayrca eklenmekte
deildir. Ve eer zihnimizde onu varlktan ayracak olur
sak, mahiyet tekrar hibir ey haline gelecektir. O halde
varlk hibir srette mahiyetin bir arz olarak, hatta me
sela beyazlk ya da krevlik gibi muhtemel arazlarndan
daha farkl bir arz olarak bile kabul edilemez. Hibir ey
varln ncesinde ya da haricinde olamaz ve vcd keli
mesi Allah iin de, bir ahap paras iin de ayn mnda
dr. Bir eyi o hangi eyse ite o ey klan mahiyet, varl
n bir taayyn ya da hatta kendi-kendini-taayynnden
ibarettir. O nun tamamen olumsuzlamaya dayal gerek
lii, bir snrlanmlktan ibarettir.
Baka bir deyile, bir eyi belirli bir ey klan esas, onun
at, iek, insan ya da saf Varlk, yani Allah olmamasna se
bep olan kendine mahsus varlk noksanldr. yleyse,
bu adan bakldnda, mutlak Varlktan ayr mstakil
bir ztiyet olarak lem, ancak bir hayalden ibaret olabile
cektir, zira kendi varlnn kayna deildir. bn Arabi
bu ay gzettiinde mesela yle sylemektedir: Alem
bir hayaldir, gerek bir varl yoktur. Sen onun Allahtan
ayr, kendi bana varolan bir ey olduunu zannedersin.
Halbuki o hibir ey deildir.66 Fakat lemi m utlak Varlka nispeti asndan deerlendirecek olursak, bu takdirde
66

Fuss, I, s. 103.

o mutlak Varlkn saysz taayynlerinden ibarettir ve do

laysyla da tamamen haktr.
Bu sebeple, bn Arabi Alem hayaldir dedikten sonra,
Btn varlk haktr ya da Varlkta hibir hayal yok
tu r da demekten kanmaz.67 Fthtm pek ok para
snda lemin bu iki zt vehesine iaret edildiini grebi
liriz: lem ne saf varlk ne de saf yokluktur. O tamamen
sihirdir. Seni H ak olduuna inandrr, fakat H ak deil
dir. Seni halk olduuna inandrr, fakat halk deildir. Bir
veheden kabul ettiini bir veheden reddetmektedir.68
lemdeki hakikatler hakknda ne onlarn H ak olduunu
ne de H aktan baka olduklarn syleyebiliriz.69 ayet
(lem hakknda) haktr dersen, isabet etmisindir. ayet
vehimdir dersen, yine isabet etmemi olmazsn.70 drak
ettiimiz her ey Allahn mmkinlerin aynlarndaki v
cdudur. Hviyet itibaryla, bu onun vcdudur. Sretlerin kesreti itibaryla, bu mmkinlerin aynlardr. (...) Var
lnn birliine nispetle, (...) bu H aktr, nk O Ahad
ve Vhiddir. Sretlerinin kesretine nispetle, bu lemdir.71
Bu metinlere bakldnda, eyh-i Ekberin metafizik re
tisini isimlendirmek iin kullanlagelmi vahdet-i vcd
tbirinin, bu retiyi ifade etme yeteneine sahip olduu
hkmne varabiliriz.
Ancak bu tbir, sadece zuhur ettii sretler itibaryla ok
olarak gzken tek bir vcdun mevcudiyeti fikrini gayet
iyi ifade etmekle beraber, Ekber metafiziin yine temel
67

M evkiun-Nucm, Kahire, 1965, s. 74; Ftht, III, s. 68.

68
69
70
71

Ftht,
Ftht,
Ftht,
Fuss, I,

IV, s. 151.
III, s. 419.
III, s. 275; II, s. 438.
s. 101-103.

nitelikteki bir dier fikrini grnmez klma kusuruna da

sahiptir. Neticede, yzeysel ya da art niyetli bir okuyucu
nun, Allah eylerin vcdudur fikrinden hareketle, ey
ler Allahtr ya da kpekler, masalar, p kutular da dahil
olmak zere her ey Allahtr sonucuna varmas m m
kn olabilmektedir. Byle bir yorum elbette son derece ba
site indirgeyici ve tamamen hatal olacaktr. Ama yine de,
bn Arabi muhasmlarnn yorumu ite tam olarak bu ol
mutur. Ekber mektebin Osmanl devrindeki nemli tem
silcilerinden Nablusnin (v. 1731) bn Arabi muhasmlarna cevap vermek zere yazlm el- Vcdu l-Hakk i nda,
eylerin H ak olmad, ama vcdun yle olduunun
vurgulanmas mnidardr. Bu vurgu, tpk A llahn var
lyla varolanlarnki arasndaki zorunlu ayrm zerin
deki vurgu gibi, metin boyunca birok defa karmza
kar. Nitekim, bn Arabinin u ifadelerinde de daha baka
bir ey vurgulanyor deildir. O O dur, lem de lem.72
H ak H aktr, halk da halk.73

YN-I SBTE VE ALLAHIN LM

Varolanlar H ak deildir ve O n u n la kartrlamazlar,
nk onlar m m kinlerin aynlardr: Bil ki lem Al
lahtan baka olan her eydir ve yleyse, varolan ya da ol
mayan mmkinlerden ibarettir. (...) Onlar, ister var edilmi
ister edilmemi olsunlar, m m kinlik hkmne sahiptir.74
M mkinler srf yokluk deildir, nk yle olsalard var
l kabul edemezlerdi. Srf varlk da deildirler, nk
72
73
74

Ftht, II, s. 484.

Ftht, II, s. 371.
Ftht, III, s. 443.

yle olsalard yokluu kabul edemezlerdi. O nlar ezel ve

ebed olarak varlkla yokluk arasndadr. Srf varlk ezelden
ebede asla yokluk kabul etmez. Srf yokluk ezelden ebede
asla varlk kabul etmez. Srf imkn ise ezelden ebede bir
nispette varl ve bir dier nispette yokluu kabul edebi
lir. Srf varlk H aktan bakas deildir. Srf yokluk varolamayacak olandan bakas deildir. Srf im kn lemden
bakas deildir. O nun (ontolojik) derecesi srf varlkla srf
yokluk arasndadr. Yoklua dnk yzyle yokluu kabul
eder, varla dnk yzyle varl kabul eder.75 Mmkinler var edilmeye ya da varolmamaya ayn lde ei
limlidir. Onlarn varla ynelmesini salayan ancak kn
emr-i lhsi olmutur.
Fakat mademki varolanlar var edilmelerinden nce im
kn hkm ne sahipti, yleyse kn emr-i lhsiyle zu
hura kmalarndan nce de varlkta olmayan mmkinYO LC U LU K

dk kn emrine de muhatap olamaz, onu iitemezdik.76

BN ARAB: DN

Eckhartn stlhyla syleyecek olursak ezel ilk rnek-

OLMAYAN

ler olarak hazr haldeydiler, el-aynus-sbite, ya da

90

lerimiz, var edici hitab- lhye muhatap olmu bu var

lkta olmayan mmkinlerdir. Eer Allahta hazr olmasay
Bu, mmkinlerin tpk Allah gibi kadim olduu mn
sna gelmemektedir, ama onlar A llahn ezel ilminde ha
zr bulunm aktayd. Allah ezel ve ebedi kuatm aktadr,
yleyse ezel olarak Almdir ve lemi de ezel olarak bil
mektedir. A llahn kendi hakkndaki ilmi lem hakkndaki ilminin ayndr, nk lemi o henz lem olmam
ken bile ezel olarak bilmekteydi. Alemse o srada henz
kendini bilmiyordu, nk henz var deildi. (...) Allah
75
76

Ftht, II, s. 426.

Konu hakknda bkz. Ftht, I, s. 168; II, s. 484; III, s. 257.

daima varolmaktadr ve bu sebeple, O n u n ilmi de daima

vardr. Ve kendi hakkndaki ilmi ayn zamanda lem hakkndaki ilmidir. O halde lemi de daima, o henz var de
ilken bile bilmekteydi. Allah lemi onun hakkndaki il
mine gre var klmtr.77
M m kinlerin ilh ilimdeki hazr bulunu hlini ifade
eden sbut kavram, alntlam olduumuz parada r
tk olarak atf konusu yaplan istidad kavramyla bir
likte ele alnmaldr. yn- sbiteyi bilen Allah onlarn
istidatlarn da bilmektedir ve onlar bu istidatlarna gre
var eder. Sbut hlindeyken olduun ey, senin iin bir
varolmadan bahsedilebilecei lde, varolma hlindey
ken olduundan farkl deildir.78 Mevcudat, H a k tan
baka olmalar asndan, H ak k n mmkinlerin aynlar

olmamas gerektiini hatrlatmalyz. O nlar sadece snr

lamalardr, nk belli bir mevcudu o mevcud olarak var
klan ve dierlerinden ayrt eden ey, ondaki varlk nok
sanlndan baka hibir eydir. Bu varlk noksanl se
bebiyle o bir biime ve zerinde varln glgesinin yan
syaca bir yzeye sahip olmaktadr. Bu yzeyse, onun
yokluktan ald husus paydan ibarettir.
Bylece, Hristiyanlkta olduu gibi slmda da kelm il
m inin en etin konularndan biri olmu hr irde meselesi
77
78
79

Ftht, I, s. 90.
Fuss, I, s. 83.
Ftht, II, s. 160.

BRLKTE HBR

ken onlara zorunlu olarak atfettii olumluluun yanltc

VAR VE O NUNLA

nn nne gemek zere, dilin onlar hakknda konuur

ALLAH

cellsidir.79 Ayn ve istidatlara dair her trl yanl anlama

EY YOK"

olan tecell mahallerinde o aynlarn istidatlarna gre te

91

ortadan kalkmaktadr. Allah sadece olacan zaten bildii

eyi ister. Emir Abdlkadir Cezayir, Kitbu l-M evkf ta
bunu yle anlatyor: O nun bir eydeki irdesi ve fiili, o
eyin aynnn talep etmekte olduundan baka deildir.
Neticede, istidatlar eylerin haricinde bulunmamaktadr.
A llahn fiilleri O n u n ilmine, A llahn ilmiyse mluma
tbidir.80 O halde, hesap gn geldiinde, A llahn tak
diri olmasayd gnah leyemeyeceini sylemeye kalkan
kiiye u cevap verilecektir: Seni ancak aynnn bana ver
dii ilme gre varla getirdim.81

O DAMA VARLIKTA
VE SEN DE DAMA YOKLUKTASIN
Allah tarafndan bilinmekte olan yn- sbite kendilerini
bilmemektedir. Allah onlar bilir, ama onlar ne Allah ne
de kendilerini bilir. Sbut bir eit izafi yokluk (adem-i
izafi) tekil etmektedir.82 Allahta hazr olan ayan kendile
rinden gaiptir.83 O nlar ancak kr.2 emr-i lhsine muha
tap olduktan sonra harite zuhur etmi ve gayriyet uuru
edinmitir. A rtk varolduklarn bilmektedirler. M mkinler kendilerini ancak kri hitabndan sonra ayrt ederler.
M m kin o zaman kendi bilincine varr, kendini bilir ve
aynn mhede eder.84 Fakat (bu nokta bn Arabinin
ontolojisi iinde ok merkez bir yere sahiptir) ayn- sbitenin kendisi zuhura kmamaktadr, nk m m kin
80

Bkz. Emir Abd el-Kader, Ecrits spirituels, trad. par M. Chodkiewicz, Paris,

81
82
83
84

1982, s. 122.
Ftht, IV, s. 72.
Ftht, III, s. 193.
Ftht, II, s. 281 ve 587.
Ftht, III, s. 254.

hkm nde olmas buna mnidir. O sadece varla b

rnmektedir.85 yn- sbite izafi bir yokluktan (adem-i
izafi) dn alnm ve dolaysyla yine ayn lde zaf
bir varla geer.86
te bu yzden bn Arab yn- sbitenin daima sbut
iinde kaldn belirtmektedir.87 Baka bir deyile, keli
melerin muhkem mnlarn esas alarak konumak gere
kirse, onlar hibir zaman varlkta deildir. Varlk O n a ve
yokluk sana aittir. O daima varlkta ve sen de daima yok
luktasn.88 Bil ki sadece Allah varlk sahibidir ve O n d an
baka hibir ey byle deildir. H atta Allah varln kendi
sidir (aynul-vcd). Nitekim bads-i erifte yle buyrul
m uum 1A ilah var ve O nunla birlikte hibir ey yok? (bn
Arabiye gre hadsin balangcndaki kane ibaresi gemi

Peygamber bununla unu kastetmektedir: Allah mevcddur

ve baka hibir ey yoktur.89 eyh-i Ekber, Fussta da

85
86
87
88
89
90
91

93

ALLAH

Ftht, III, s. 47.

Ftht, III, s. 193.
Ftht, IV, s. 312.
Ftht, II, s. 54.
Ftht, III, s. 429.
Fuss, I, s. 76.
Ftht, II, s. 484.

VAR VE O NUNLA

ifade eder.90 Harite ortaya kan mmkinler hibir zaman

mstakil bir varla sahip olmamaktadr; ama sadece kendi
istidatlar nispetinde, el-vcdu l-bakkm zuhur mahalleri
(mezhir) olma kabiliyetini edinirler.91

BRLKTE HBR

yn- sbitenin asla vcd kokusu almam olduunu

EY Y O K

zaman mnsnda deildir ve dolaysyla, Allah vard ve

O nunla birlikte hibir ey yoktu tercmesi hatldr). Hz.

10
B E R E Y E D N E R SE N Z D N N

maktadr. N urunu yaymak isteyen Allah, varlnn g

neini onlara yanstmak suretiyle, m m kin leri hilikteki
mutlak cehletin karanlndan karmtr. Bylece mmkinler O n u mhede edecek ve O da kendini mmkinlerde mhede edecektir.
Hi phesiz, hibir kaytla kaytlanmayan zt itibaryla
Allah lemlerden mstanidir. (l-i mrn, 97). Kendi
kendine yetmekte ve mahlkata ihtiya duymamaktadr.
Ama, Ftht sahibine gre, Allah ulhiyeti itibaryla

ALLAH'IN

tarafndan defalarca erh edilmi (ve fakat hadis ulems

nn ekseriyeti tarafndan mevzu kabul edilen) bu hads-i
kudsye gre, A llahn kendini gsterme isteine dayan

DNN

diye mahlkat yarattm . Alemin kkeni, eyh-i Ekber

NEREYE DNERSENZ

Ben bir gizli hzineydim, bilinmek istedim. Beni bilsinler

VECH O R A D A D IR

ALLAH IN VEC H O R A D A D IR

95

bir melha gerek duyar. Ulhiyet mertebesi, Allahn sfat

ve esmasnn Allahta ayr ayr taayyn etmi olduu mer
tebedir ve bu sft ve esmnn hkm lerini icra etmesi
iin m ahlkatn mevcudiyeti gerekmektedir: Allah zt
ve varl itibaryla lemlerden mstanidir. Ama Rab ol
mas itibaryla, ona m uhakkak merbub lzmdr.92 Vcd-i Hakk, ahadiyeti ve zt itibaryla, lh ya da Rab
isminde deildir. nk bu itibarla O her trl kaydn
tesindedir. Halbuki Rab merbba, lh da melha ihti
ya duyar, nk baka trl rubbiyet ve ulhiyetlerini
icra edemezlerdi.93
eyh-i Ekberin irfann sadkatle takip etmekte olan Emr
Abdlkadir ise yle sylyor: Allah olmadan lem varolamaz ve lem olmadan da Allah tecell edemezdi. Ama
bil ki Allahn ztyla ztna tecell etmesi iin leme ihti
isimlerinden mstanidir. Buna karlk, sfatlar ve isim
leriyle tecell ettiinde, bu sfat ve isimlerin hkmlerinin

OLMAYAN

de tecellsi gerekir ve bu da lemi gerektirir.94

Nasl ki Allahn ikinlii aknlna ya da aknl i-

BN ARAB: DN

YO LC U LU K

yac yoktur ve O, zt itibaryla, lemlerden ve hatta kendi

bu iki vehesi de ezel olarak birbirine baldr ve Evvel

Arabinin mutlak ahadiyet ve kesretin ahadiyeti olarak

96

92
93
94

kinliine engel olmamaktadr, Mevcd-i Yegne olarak Al

lahn lemlerden mstani olan ve onlara ihtiya duyan
ve hir, Zhir ve Btn

(Hadd, 3) isimlerini bildirerek

cm iul-ezdad olduunu aklayan A llaha nispetle, te

lif edilemeyecek bir ikilik yaratmazlar. Bu iki vehe, bn

Ftht, III, s. 364.

Ftht, I, s. 328.
Ecrits spirituels, a.g.e., s. 117.

and iki varlk mertebesidir. lkinde Allahn hibir ka

ytla kaytlanmayan zt, kincisindeyse isimlerin oklu
unu ieren ulhiyeti sz konusu edilmektedir. Her trl
kesreti yok klan birlikten (isimlerin sebep olduu dahil
bir gayriyet ieren) kesreti var edici birlie gei, bn Ara
binin el-feyzul-akdes olarak and (Eckhartn stlhnda bullitio) feyezan ile gerekleir.

LH SMLERN TOPLANTISI
simler Zat deildir, ama bununla beraber msemmlarn
dan baka bir ey de olamazlar. Her ilh isim hem Zt a
hem de tad ve talep ettii husus mnya dellet et
mektedir. Zta delleti itibaryla btn dier lh isimleri
ierir. O na mahsus olan belirli mn itibaryla, dier ilh
isimlerden ayrlr. (...) yleyse isim Zat itibaryla msemm nn ayn, tad husus mn itibaryla msemmnn
gayrdr.95 Tpk m ahlkatn yaratlmas A llahn yalnz
ln ortadan kaldrmad gibi, isimlerinin okluu da
Allahn ztnn birliini deitirmez. Zat olarak Zat asla
bilinememi ve bilinemeyecektir. H er trl kesreti yok
klar, mahlkat da kendi isimlerini de tanmaz. Bu a
dan Allah var ve O n u n la birlikte hibir ey yok diye
bilir, lemin tamamen nmevcut olduunu syleyebiliriz.
Bilinmek, grnmek, tannm ak istemi gizli hazine ise
isimlerinin kesreti itibaryla Varlktr.
Feyz-i akdesle ortaya kan isimlerin kesreti, el-feyzul-mukaddes ile (Eckhartn stlhnda ebullitio) lemin zuhu
runu salayacaktr. Bu mertebeden mertebeye geilerin
95

Fuss, I, s. 79-80.

ilh n- daim iinde olduunu, dolaysyla onlar beer

dil iinde tasvir etmeye alrken ortaya kan zamansal ifadelerin kimseyi yanltmamas gerektiini de hemen
belirtelim. Kesretin birlii iindeki isimler, birbirlerinden
farkl hkmlerini icra edebilmek zere mezhir talep et
mitir. Eer mmkinler olmasayd, ilh isimlerin hibir
eseri tecell etmeyecekti. Ve ilh isimler sz konusu oldu
unda, isim msemmnn ayndr.96
bn Arabi birok defa (Anka; nau d-Devair; Fthi) bir
liin iindeki kesretin haric zuhuruyla neticelenen sreci
(zamansal deil ama mantk olan sreci) tasvir etmitir.
simler M sem m nn huzurunda toplandlar, hakikatle
rini ve husus mnlarn mhede ettiler ve birbirlerin
den ayrlabilmek zere eserlerinin tecell etmesini talep et
tiler. . ,97 Gizli hazinenin tannma arzusuyla iaret edilen
ve isimlerin toplants anlatmyla aklanan ilh geri
lim, kozmik bir nefesle zlecektir. Bir hadisten mukte
bes ifadeyle nefesur-Rahmn (bn Arabinin bn Berrecandan ald hakk- mahlk bih tbiriyle de and),
el-Amy, yani materia primay ortaya karacaktr.
A llahn ezel ilm inde sbut halinde olan m m kinler,
A m da tefriki olarak belirirler. Onlar haric varla ka
vuturan kn emrini iitinceye kadar kendilerinden gaib,
fakat Allahta hazrdrlar. Nefesin kayna O nun kendini
tantm ak istedii m ahlkata olan sevgisidir. H er eyin
kendisinden yaratld hakikat (el-hakkul-mahlk bih)
olarak andmz Am da bu srede zuhur etmitir. Bu
Am lemin heylsdr. Btn sretleri, ruhlar, lemdeki
96
97

Ftht, III, s. 317.

Ftht, I, s. 323.

btn terkipleri kabul eder... Biz, m nn iindeki sabit

aynlarken O n u n kn emrini iitince, artk varolmazlk
edemezdik.98 bn Arabiye gre nasl ki insann nefesi ses
birimleri retmektedir, R ahm nn nefesi de lemi olu
turan kelimt ortaya karmaktadr. lem O nun ke
limelerinden baka hibir ey deildir.99 Biz mns O
olan harfleriz.100
Allahn lemi yaratmas hem kendi isimleri, hem de mahlkat iin bir ftvvet, kerem ve cmertlik fiili olmutur.
lh isimler, artk vcuda brnm mmkinler zerin
deki hkmlerini gsterebilecektir. M mkinler de bundan
byle kendilerini ve Allah bilebilmektedir. yle ki bn
Arab, lh isimlerin ve mmkinler olarak bizlerin birbi
rimizin gdas olduumuzu aklamakta tereddt gster
mez. Ve isimler eer msemmnn ayn deillerse, baka
ne olabilirler? lem ancak Allah ile kaim olduuna ve Al
lahn isimleri de ancak lem ile grnr olduuna gre,
isimler ve lemler birbirlerinin gdasdr ve birbirleriyle
beslenirler.101
M slman ya da gayrimslim baka pek ok mneviyat
ehli gibi, bn Arab de H ak ve halk arasndaki bu ince ili
kiye iaret edebilmek zere ok sayda benzetme kullanr.
Inlar ancak onlar yanstacak bir nesne vstasyla gr
nr hle gelen k, sadece bir yzey zerindeki yansma
sayesinde varolabilen glge, ilh... simler A llahn glgesi
dir, O nun ztnn nlardr. M ahlkat bu nlar ken
dilerine mahsus kabiliyet nispetinde yanstmaktadr. Ve
98
99
100
101

Ftht,
Ftht,
Ftht,
Ftht,

II, s. 331; ayr. bkz. s. 123, 310 ve 399.

I, s. 366; ayr. bkz. II, s. 390, 395 ve 459.
III, s. 148.
III, s. 363.

tpk nn ne gnein ayn ne de gneten baka olmas

gibi, isimler de Allah olmamakla beraber O n d an baka bir
ey de deildirler. yleyse lemde A llahn isimlerinden
baka hibir ey bulunmaz.102 ya da lem A llahn gl
gesidir.103 ya da lem O n u n -baka trl asla varolamayacak olan- yn- sbitenin sretlerinde tecellsinden iba
rettir.104 diyebiliriz.
M utlak varln tecellgahlar olan mahlkat, bir aynaya
yansmakta olan sretlere benzer. Gz onlar grebilir ve
bu adan tamamen gerektirler, ama bu onlar tamamen
hayal olmaktan karmaz. Aynaya bakan ekildii anda,
hilik iinde kaybolup giderler. Varolanlar da tam ola
rak byledir ite. Aslnda daha varolmaya kavutuklar
anda, ontolojik nitelikleri olan m m kinlik vasf onlar

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

tekrar hilie arr. Kendilerine ait mstakil bir varla

100

sahip olmamalar sebebiyle, doalar gerei hilie aittir

ler. Onlar her yeni anda yeniden varolmaya kavuturan,
srekli ve kesintisiz tecelllerden bakas deildir: Hayr
onlar yeni yaratma (halk- cedid) konusunda phe iinde
dir (Kf, 15). Her bir varolan her an yeniden yaratlmak
tadr ve bundan baka trl de olamaz, nk Allah da
ima mmkinlerde tecell etmek olan varln yegne sahibi
olarak kalr.105 Alem sreti itibaryla her an yeniden ya
ratlmaktadr ve yaratta asla tekrar yoktur.106 ey her an
asl hiliine geri dnmekte ve Allah da ona her an yeni
bir varlk giydirmektedir. Bu yeni varlk ncekine benze
mekte, fakat asla ayns olmamaktadr. Bu sayede lem
102
103
104
105
106

Ftht, III, s. 405.

Fuss, I, s. 101.
Fuss, I, s. 81.
Ftht, IV, s. 320.
Ftht, II, s. 677.

bizim keskin olmayan gzmz ve eksik kavraymza

sanki srekli ve kesintisiz bir varla sahipmi gibi gelir.

MMN KULUMUN KALB BEN SIDIRDI

Tecellleri kalbiyle mhede edemeyen onlar inkr eder.107
imek gibi n ve yakalanlamaz tecelller ancak kalp g
zyle grlebilmektedir ve bu kalp madd deil, ama m
nevidir. Nitekim bn Arab onun bu niteliine yle iaret
eder: Bilin ki kalp cill bir ayna, asla bozulmaya mruz
kalmayan bir yzdr.108 Mslmanlarn ok sevdii bir
hads-i kudsde ise yle sylenmektedir: Semm ve arzm
beni sdramad, mmin kulumun kalbi sdrd. nsn-
kmilin kalbi o derece berraktr ki Allah orada kendini
seyretmektedir, insn- kmilin kalbi o derece engindir ki
Allah oraya smaktadr. Bu kalp hem mrifetin mahalli
hem de A llahn meskenidir. Ama, tpk rutubetin metali
paslandrp rtmesi gibi, benlik ve benliin hevs da
kalbi (belki yava ama kesin bir biimde) bulandrp ka
rartr. Her an akan tecelllere kar kalp artk kr kesil
mitir. O na yeniden hayat verip aslndaki berrakla ka
vumasn salamann sadece tek bir yolu vardr: Benlii
ve dourduu vehimleri yok etmek. Putlarm yok et
mi fet lardan, Allah eri kahram anlardan bahisle an
m olduum hadsi tekrar hatrlayalm: Onu sevdiim
zaman gren gz (gr)... olurum. Allah bir kimsenin
gr olduysa, diyor bn Arab, o A llah A llahla gr
mektedir.109 Nefsin ivasndan syrlm kalbi sayesinde,
107 Ftht, I, s. 289.
108 Ftht, I, s. 91.
109 Ftht, IV, s. 30.

A rif her an tecellleri mhede eder ve onun iin tecell

ler kesintisizdir.110
Btn mahlklar Allahn tecellsine mazhar olmaktaysa
da, eit ekilde ve ayn tarzda mazhar olmamaktadrlar.
Mtecellyi daha kmil ya da daha nks yanstma ka
biliyetleri, ezel olarak sahip olduklar istidatlar tarafndan
tayin edilir. Nitekim hads-i kudsde Ben kulumun zann
zereyim. denmitir. Hadsi erh eden bn Arabiye, tpk
suyun ancak kabnn rengini almas gibi, tecelllerin de
onlar kabul eden mazhara gre belirlenir.111 yleyse ku
lun tanyp bildii Allah ancak mazhar olduu tecellye
baldr ve bu kaytlanm ulhiyet, bn Arabi tarafndan
itikatla biimlenen lh (el-ilhul-muteked) olarak ad
landrlr. Kalp ite bu ilh- mutekedin sretini sdr
maktadr. O kalpte tecell etmekte ve kalp onu tanmak

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

tadr.112 Eer Allah ona bu itikad zere grnrse, O nu

102

tanr. Aksi takdirde inkr eder.113

Ama rif Allah byle eksik deil, kmil olarak bilir. Ne
reye dnerseniz dnn, A llahn vechi oradadrd (Bakara,
115) yetinin hakikatine vsl olmutur. Bilir, ya da daha
dorusu grr ki lemde A llahn tecellsine mazhar ol
mayan hibir ey yoktur. M kul ve mahsus btn sretler O nun mazharlardr.114 Neticede hibir ey bir mstened-i lhden m ahrum deildir. lemde zuhur eden
her eyin lh bir dayana vardr.115 isimler, hkmleri
110
111
112
113
114
115

Ftht,
Ftht,
Fuss, I,
Fuss, I,
Ftht,
Ftht,

II, s. 597.
II, s. 597; III, s. 161; Fuss, I, s. 266.
s. 121.
s. 113.
II, s. 661.
II, s. 508.

altndaki mazharlarn ilh dayanaklardr.116 Bu lh da

yanak, o anda o eye hkmetmekte olan ve eyin vech-i
hass ya da hakkatini tekil eden ilh isimden baka bir
ey deildir. Alemdeki her hakikat bizi ilh bir hakikate
ynelten bir iarettir ve zaten lemdeki bir hakikat ancak
iaret ettii bu ilh hakikate istinaden varolmakta, niha
yetine ulatnda yine ona dnmektedir.117 O n u n bir
vechine dayanmayan hibir ey yoktur ve bu vechin haki
kati de O n d an bakas deildir.118 Putperestliin kayna
da tam olarak bu noktadadr. M kul ya da mahsus her
bir ey, dayanmakta olduu bu vech-i hass sebebiyle, ib
det nesnesi haline gelebilir ve ona ibdet edildiinde as

eyh-i Ekbere gre, insanlar her neye ibdet ediyor olur

larsa olsunlar, bilerek ya da bilmeyerek daima Allaha ib
det etmektedirler.
Kalbim btn suretleri kabul edecek hle geldi artk,
Kalbim ceylanlarn otla ve rahiplerin manastr oldu.
Puthane oldu, haclarn Kbesi oldu,
Tevrat levhalar ve Kura n mushaf oldu.
Ben ak dinine tabiyim, hangi yne ynelirse ynelsin ker
vanlar
Dinim mnm yine ak benim,121
116
117
118
119
120
121

Ftht, II, s. 654.

Kitabul-Abadile, Kahire, 1969, s. 42.
Ftht, II, s. 299.
Fuss, I, s. 72.
Ftht, III, s. 353.
Tercmnul-Evk, Beyrut, 1966, s. 43-44; trc. H. C orbin, LImagination
cratrice..., a.g.e., s. 109.

DNN

Btn mbudlarda ancak Allaha ibdet edilmektedir.120

NEREYE DNERSENZ

yle syler: Her mbudda A llahn bir vechi vardr.119

ALLAHIN VECH O RA D A D IR"

lnda sadece Allaha ibdet edilmekte olacaktr. bn Arabi

103

Fakat burada kesinlikle bir hatya dmemek gerekiyor.

Bu mehur iirde ifade edilen evrensellik anlay, bn Ara
binin muhasmlar ve maalesef bazen de kimi mdafileri
her ne zannediyor olursa olsun, btn dilleri birbirine ka
rtrmay retiyor deildir. Hibir ey bn Arabiye son
zuhurunu New Age rnda bulan ekilsiz senkretizm
kadar uzak olamaz. Allaha k ve rif olan kii, btn
inanlarda (inan kelimesini en geni mnsyla kullan
maktayz) H akkatin bir tecellsini gryor olabilir, ama
bu yzden eriatn dna kacak deildir.122 Bu eriat ona
belli bir ibdet biimini gstermektedir, ama ayn zamanda
u beyan da ierir: Rabbir O ndar baka kimseye ibdet
etmemenizi kazetti. (sr, 23). Burada sz konusu olan,
genellikle ne karlan yorumun aksine, istenirse itaatsiz
lik edilebilecek teri bir emir deil, ama itaatsizlik gste
rilebilmesi m m kn olmayan tekvin bir emirdir. Kimse
ne yaparsa yapsn A llaha ibdet etmezlik yapamaz. M n
kir ya da mrikler de dahil olmak zere btn insanlar
Allaha ve ancak Allaha kulluk etmektedir, nk Allah
byle olmasn kaz etmitir.123 yleyse btn mahlk
lar, varla ancak Rahm nn nefesiyle gelebilmi olmalar
gibi, nihayette de ancak Rahm nn rahmetine dnecektir.

RAHMETM HER EY KUATIR

Rahmetin istisna kabul etmeyen kuatclna ilikin bir
dier delil, Rahmetim her eyi kuatr. (Arf, 136) yetidir.
bn Arab, apokatastaz (apocatastase)124 fikrini savunurken
122 Fuss, I, s. 196.
123 Konu hakknda bkz. Ftht, I, s. 405; IV, s. 106; Fuss, I, s. 108.
124 Yeni Ahitten (Ac. 3, 21) alnm bu terim , btn m ahlklarn nihayette lah
saadete ulaacan ve cehennem azabnn sonsuz olmadn ileri sren -

bir kere daha K uran nassna (ve Ekber hernentiin bir

hususiyeti olarak, bu nassn harf mnsna) dayanmakta
dr. Ey kendi neftleri aleyhine haddi aan kullarm, Allah m
rahmetinden m it kesmeyin. Allah btn gnahlar ba
lar. (Zmer, 53). bn Arabi bu ilh beyann nesh kabul
etmeyeceini ve pek ok mfessirin zannettiinin aksine,
ebediyen cehennemde kalacak kiilerden haber veren yet
lerle uzlamaz olmadn belirtmektedir.125 Allah, der bn
Arabi, hi phesiz cenneti ve cehennemi dolduracam ve
bazlarnn cehenneme ebediyen kalmak zere gireceini
bildirmitir. Ama cehennemde bulunm ann her zaman
ac ekmek olacan aklayan hibir nass yoktur.126

meleri gereken cezy ektikten sonra azap artk onlar

iin ac deil, bir eit saadet olacaktr. Bylece (hads-i
kudsdeki) "Rahmetim gazbm gemitir! beyan, M uhak
kak ki cehennemi dolduracam. (Arf, 18) beyan ve Rah
metim her eyi kuatr. (Arf, 156) beyan gerekleir. Bu
konuda sylediim sz kendime gre sylyor deilim,
ama hitab- ilh byle sylenmesini gerektiriyor. Ben sa
dece mecbur ve m ahkum olarak konumaktaym.127 Ma

retiyi ifade etmektedir. bn Arabid eki apokatastaz fikrini, tpk onun gibi Pan
teizm sulam asna m uhatap olmu Eriugenanm kiyle karlatrm ak da ilgin
bir i olurdu.
125 Ftht, II, s. 171.
126 Ftht, II, s. 673.

NEREYE DNERSENZ

demki ilh rahmetin kuatcl hibir istisna kabul et

ALLAH'IN

orada kalmak ve asla kmamak zere girecektir. Ama ek

DNN

gnahkar mminlerin aksine, cehennem ehli oraya daima

VECH O R A D A D IR

Sadece geici bir sre iin cehennemde bulunacak olan

127 Ftht, II, s. 674. bn Arabi ayrca azab kelim esinin z b kknden tredi
ini ve bu kkn de hoa gitm ek m nsna geldiini hatrlatr.

105

memektedir, mademki en berbat kii bile ebediyen cezya

muhatap tutulmayacaktr, Ibn Arabinin mehur sitler

den Sehl Tuster (v. 896) ile blis arasndaki diyaloga dair
yorumu da anlalabilmededir. blis, Tusterye Ben de
O n u n rahm etinin kuatt eylerden biriyim. demiti.
Bu meselede, diye aklar bn Arabi, blis Sehle stat
olmutur.128

128 Ftht, II, s. 662.

ik i u f u k

Hepsi de Allahn davetine icabet etmitir: Araplar, Krtler,

Farslar... Kutsal mekn olan Kbe ayn zamanda da saysz
rk, dil ve kltrn iie getii mekndr. Pek ok ba
kas gibi, eyh-i Ekber de Mekkede geirdii zaman ha
dis renimini derinletirmek iin vesile klmtr ve tek
rar yola kncaya kadar iki yl gemesi gerekecektir. Bu
uzun Mekke mcavereti srasnda, Ftht\ yazmaya ba
lamasnn haricinde, baka eserler de vermitir. 27 Ocak
1203 te biri de Habe olan iki talebe iin yazd Hilyetu1-AbdaFda, mchedenin drt rknn inceler: Az ko
numak, insanlardan uzak durmak, az yemek, az uyumak.

yememek ve uyumamak yeterli midir? Btn meyih bu

iki u f u k

yleyse, lemi ayakta tutan mn erleri arasndaki ab

uygulamalarn nefsi terbiye etmeye yarayaca zerinde

107

dal n derecesine ulam ak iin susmak, yalnz kalmak,

ittifak etmitir. Ama, bn Arabinin zenle vurguladna

gre, hislere ynelik riyzat mnevi dnmn olmazsa
olmaz artysa da, insann lmeden nce lp insn- k
milin ortaya kmas, ancak zihnin susmas ve benliin
unutulmas, akln oru tutmas, kalbin uyank kalmasyla
gerekleebilecektir.
Bir yldan daha ksa bir sre sonra, bn Arabi, daha yu
karda M aribdeki statlarn ya da daha dorusu onla
rn velyet ve sadeliini konu ettiini belirtmi olduu
muz Rhul-K uds kaleme alr. 1024te de Kbeye hitap
eden, secili bir nesirle yazlm sekiz paradan mteekkil
Tacur-ResaU'i yazacaktr. Belirli bir an iinde, tbir cizse
tek bir hamlede telif edilmi bu eserler ve daha nce Maribde balanp burada bitirilmi olan dierleri yannda, ay
rca Tercmnu l-Evk\ da zikretmek gerekir. Aslnda, bu
bal tayan mecmuadaki btn iirlerin kada dkl

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LC U LU K

mesi ok daha sonra, 1214 senesinin sonlarnda gerekle

ecektir. Ama iirlere vcut veren ilham 1202de, Kbenin
glgesi altnda ortaya kmtr.
Her ne kadar onu sadece btn ilimlerin dilbilgisini tes
pit eden biri gibi grmek isteyenler olmusa da, bn Arabi
ayn zamanda, hatta daha dorusu ilk olarak bir Allah
dr. Elbette ki Allah ak onun Mekkeye adm atmasn
dan ok daha nce ortaya km ve btn varln istila
etmiti. Ama o akam, ilh srlar ona Nizam isimli gen
bir Iranl hanm sretinde gzktnde, bn Arabiyi is
tila eden ak iirsel bir ifade kalbna dklecekti. Tensel
aka yaplan ve Tercmnm her beytinde okuyabileceimiz
atflarn sadece Allah aknn mecazlar olarak kullanld108

m sylememiz herhalde gerekli deildir. Hi phesiz bn

Arab dibacede, et ve kandan oluan mahhas bir insanla

karlamasn anlatm ve bu hanm n ruhundaki aslet
kadar sretindeki zarfeti de vmtr. Fakat Corbinin
Imagination Cratricem harikulade birka sayfasnda gayet
iyi gsterdii zere, eyhin Nizamn sretinde mahede
ettii ve vd lh sophiann bir ehresinden baka
bir ey deildi. Flerkes ill bunu byle kabul edecek diye
bir ey yok elbette. H atta eyhin kendisi bile zhir ulem
sndan bazlarnn sizannma kar eseri erh etmi ve ni
yetinin temizliini vurgulamtr.
1911de Nicholson tarafndan ngilizceye ve ksa bir sre
nce de ksm olarak Franszcaya129 tercme edilmi olan
Tercmn, Batda Corbinin eserine bal olarak bir h
rete sahip olmutur. Bu hret hi de yersiz deildir, zra
Tercmn klasik Arap iirinin aheserleri arasnda yer al
maktadr. Ama br taraftan, bn Arabinin manzum ese
rinin sadece ok kk bir ksmn oluturduu unutulma
maldr. Ibn Arabinin manzum klliyatnn byk ksm
pek ok mecmuaya blnm, deiik zel ve genel k
tphanelere dalm halde aratrlmay beklemektedir.
Bu madd dankln ortaya kmas hi phesiz dier
sebeplerin yannda, iirlerin kada dklme tarzndan da
kaynaklanmtr. n bir ilhama bal olarak irticalen in
at edilen beyitler farkl metinlerin farkl yerlerine dalm
vaziyettedir. Geri bn Arab iirlerini tek bir eser iinde

u an itibaryla- maalesef sahip deiliz.130

129 Le Chant de lardent dsir, trc. Sami-Ali, Paris, 1989.
130 Konu hakknda bkz. Claude Addas, A propos du Dwn al-M aarif d Ibn
Arab, Studia tslamica, Paris, 1995, n. 81, s. 187-195.

K U F U K

toplamay deneceyecektir, ama Dvnu l-MarifTl-llhiyye

baln verdii bu eserin tam bir nshasna -e n azndan

109

Ibn Arabinin iire olan ilgisi daha genliinde, Maribdeyken ortaya km ve 1198de Fasta telif ettii K itbulIsr ile beraber ilk ifadesine kavumutu. yleyse eyhin
air kimlii Nizamla karlamasndan ok daha geriye gi
den bir gemie sahiptir. Aslnda, bn Arabinin iir yn,
Dvnu l-Ma 'arifi l-lhiyyeiin uzun ve zengin ierikli di
bacesinde anlatt bir vakaya dayanmaktadr: Beni iir
yazmaya sevk eden sebep, bir melein beyaz bir nurla be
raber bana geldiini grdm vkadr. Bu nur sanki g
ne ndan bir parayd. Bu nedir? diye sordum. Bana
yle cevap verildi: Bu e-uar Sresidir. O nu yuttum
ve o zaman sanki bir kl (ara) gsmden boazma, bo
azmdan da azma kyormu gibi hissettim. Bu ba,
dili, gzleri ve dudaklar olan bir hayvand. Ba Merk
ve Marib ufuklarn kaplayncaya kadar geniledi, sonra

Y O LCU LU K

sahip olduunu grmek iin Arapa uzman olmak gerek

BN ARAB: DN

geldiimde, nazar ve istidllin hibir pay olmakszn iir

OLMAYAN

yeniden kld ve gsme geri dnd. O zaman bil

dim ki szm Merka da M aribe de ulaacak. Kendime
sylyordum. O zamandan beri bu ilham hi kesilmedi.
Bu paradaki anahtar kavramlarn biimsel bir ortakla
miyor: bn Arabinin yuttuu airler (uar) Sresi, ke
lime olarak ayn kke ait kl (ara) ve vka neticesinde
ortaya kan iir (ir). Ancak bu para, onu Fthtm
bn Arabinin M uham m edi hteme ait vazifenin incelikli
ve zor nfuz edilen niteliine iaret sadedinde ara imgesine
mracaat ettii eitli paralarna balayarak ele almazsak
pek anlalabilir olmayacaktr.131 bn Arabinin kutsal i
ire atfettii irat edici nitelik, bu veheden M uhammedi
110

131 Ftht, I, s. 3, 106; III, s. 514.

hteminkiyle benzer olmaktadr. Nasl ki htemin velyet

sahasndaki vazifeleri nehil gzlerin gremeyecei bir se
viyede gerekletirilmektedir, iki ufuktaki evliyya hi
tap eden mesajn hibir basiretsiz kii tarafndan bozul
mamas adna da iirin remiz ve sembolleri kullanlacaktr.
Esas itibaryla daima belli bir mn mphemlii tayan
iir dili, dier hibir ifade biiminin sunduuyla kyasla
namayacak bir tecavz edilemezlik zrh sunmaktadr. Sa
dece nefsen tasaff etmi olanlar onun muam m a ve remiz
lerini gerekten zmeyi baarabilir.
Bu vka, lh ilham ve iirsel ilhamn bn Arabiye gre
telif edilemeyecek bir ztlk tam adn gstermekte
dir. M adem ki onun m anzum eserine vcut veren kay
nak Kurnn yz on drt sresinden yirmi akncsdr,
bu manzum eserin K urandan beslenmekte olduu izah
tan vrestedir.

SEYAHATLER
Rhul-Kuds okunduunda, bn Arabinin Maribdeki gn
lerinin esas olarak tasavvuf muhiti iinde gemi olduu
hemen grlr. bn Arabi o srada siyas hayattan tama
men uzak durmakta ve -dnem dnem ulem ve udebyla
belli temaslar kurmakla beraberirfann sadece dar bir
talebe halkasna aktarmaktadr. Ancak Mekkede hte-

dan byle fiilen stlenmi olduu vazifenin evrensel nite

K U F U K

mul-velye vazifesine tayiniyle birlikte, artk bu tavrn

lii, etkisini dar mnda sf muhitlerin tesine yaymasn

lll

ayn ekilde srdrlmesi m m kn olmayacaktr. Bun

ve iktidar sahiplerinin tevecchn de geri evirmemesini

gerektirmektedir.
eyh-i Ekberin M erktaki Eyyb ve Seluklu hkm
darlarndan nasihatlerini esirgememi olmasn bu ere
vede deerlendirmek gerekir. Bu hkmdarlardan pek o
unun, daha sonra da en bata Osmanllar olmak zere
byk hanedanlarn ona gstermi olduu tevecch, bn
Arabinin talebelerinin bu irfan slm leminin her ya
nnda kkletirebilmesine yardmc olmutur. Fakat h
kmdarlarn destei bu noktada faydal olmakla birlikte,
hibir srette tek bana yeterli santimantalidir. Kutsal
emnetin iki ufuktaki mneviyat ehline ulatrlabil
mesi adna, bn Arabi kendisiyle sonraki nesiller arasnda
nakilci olacak talebelere de nem vermeliydi.

BN

ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

eyh 1204te Hicazdan ayrlarak biladur-Rm olarak

anlan A nadoluya ynelir. H i phesiz, bu yolculua
kmasna Seluklu saraynn Mekkede dostluk kurduu
yksek bir grevlisi olan Mecdddin shakn teklifi sebep
olmutur. nce Badat, ardndan da Musuldaki geici du
raklamalarn ardndan, 1205te bn Arabi Konyaya varr.
Mslmanlarn fethinden nce conium adyla anlan bu
ehirde birka aydan daha fazla kalmayacaktr geri; ama alt
yl kadar sonra babasnn tahtna yeni km olan Sultan
Keykavusla mektuplatn bildiimize gre, bu nispeten
ksa ikamet srasnda Seluklu ynetimiyle iliki kurmu
olduunu anlayabilmekteyiz. bn Arabi, oul olarak hi
tap ettii Anadolu hkmdarna yazd ksa, ama mehur
mektupta ona gayrimslimlerin drul-slmdaki hukuku
konusunda eriata riyet etmesini tavsiye etmektedir.132 Bu
112

132 Ftht, IV, s. 547.

tavsiye, klliyatnn binlerce sayfasnda tekrar tekrar eriata

riyeti telkin eden biri iin gayet tutarldr.
bn Arabinin Hristiyanln btn cephelerde slm teh
dit etmekte olduu bir dnemde lakayt bir tavr sergilemesi
beklenemezdi. O nun daha yukarda alntlam olduumuz
iiri ( Kalbim btn suretleri...) ve bu iirin ifade ettii fik
riyat, elbette ki slmn beks konusuna nem vermeye
cei anlamna gelmemektedir. Endlste, bn Arabinin
de glgesinde yetiip bym olduu Reconquista gide
rek geniliyordu. H atta eyhin bu mektubunun yazld
yl iinde, 16 Temmuz 1212de Muvahhidler ok ar bir
darbe alacak, kuvvetlerini birletirmi olan Kastilya, Na
varra ve Aragn krallar kabda Mslmanlar cidd bir
bozguna uratacaktr. Yakn Doudaysa, nc Hal
Seferini gerekletiren Frenkler, Antakya Prinkepslii ve
Trablus Kontluu haricinde, Surdan Yafaya kadar uzanan
sahil eridini de elde etmitir. Buna ramen, Papa III. Innocentn Drdnc Hal Seferi iin yapt ar cevap
sz kalmayacak ve ksa bir sre sonra yeni Hal ordular
yola kacaktr. Geri bu kez Mslmanlardan ok Hristiyanlar zarar grecek ve snn askerleri, 1204 Nisannda
Konstantinopolisi bir kan denizinde boarak Hristiyan
birliini paralayacaktr.
Doudaki Hristiyan mparatorluunun ayr kralla
(znikte Rum larn, Trabzonda Komnenoslarn, Konssaray, bu gelimelerle dorudan ilgiliydi. Dm an safla
rndaki blnme, kukusuz belli alardan Seluklu Dev
leti iin byk bir nimet saylmtr. Unutm am ak gereki
yor ki slm idaresine gireli henz ok zaman gememi

K U FU K

tantinopoliste Frenklerin) blnmesini izleyen Seluklu

113

bir blgeyi, stelik de o tarih itibaryla Hristiyan nfu

sun Mslman nfustan fazla olduu bir blgeyi ynet
mekteydiler ve son derece dikkatli olmalar gerekiyordu.
En azndan, bn Arabi byle bir dikkatin zorunlu oldu
unu dnmekteydi.
bn Arabi Msr, Irak, Filistin ve Hicazdaki pek ok se
yahatinin ardndan, 1216da Anadoluya dner ve bu kez
birok senesini burada geirir. yle anlalyor ki, bu uzun
Anadolu ikametinin sebebi Mecdddin Rm nin ksa sre
nce gerekleen vefat olmutur. Pek ok Arabi ve Fris
kaynaa gre, eyhin M ecdddinin dul eiyle evlenerek
daha sonra Sadreddin Konev (v. 1274) ismiyle anlacak
gen M uham m edin eitimini kendi zerine aldn da
bilmekteyiz. Kitbut-Tecellytm bn Arabinin henz ha
yatta olduu 1230 tarihini tayan bir sem kaydnda133

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

Sadreddin iin kullanlm akrabalk ifadesi, sz konusu

114

kaynaklarn verdii bilgiyi teyit etmektedir.134 Bu evliliin

eyh-i Ekberin ilk evlilii olmadn da biliyoruz. Eser
lerinde, biri Fthtm ilk imlsnn nshasn kendisine
emnet ettii olu olan madddinin annesi olmak zere,
baka iki hanm n daha zikretmektedir.

EYHN VRSLER
Birka yl sonra Fthtm ikinci imlsnn mellif hatt
nshasn mnevi babasndan teslim alacak olansa Sadreddin
133 Sem kayd bir yazm ann zerinde bulunan ve mellifin imzasn tayan ka
yttr. Bu kaydn varl, nshann mellif huzurunda yksek sesle okunm u
ve m etnin m evsukiyetinin onun tarafndan tasdik edilmi olduunu gsterir.
Genellikle okum a m eclisinin tarih ve yeri belirtilmekte, ardndan da okuya
nn ve dinleyicilerin isimleri saylmaktadr.
134 Tecelliyt, Tahran, 1988, s. 84.

Konev olacaktr. vey babas yoluyla Arap tasavvuf anla

yyla, bizzat bn Arabi tarafndan terbiyesini tamamla
mak zere emnet edildii Evhadddin Kirman yoluyla
da Fris tasavvuf anlayyla tanacak olan Konev, Ekber irfan ran kltr muhitinde yaymak adna en uygun
noktada bulunmaktayd. Ayrca bn Arabinin aksine, bn
Sn felsefesinin ve kelm tartmalarnn tesiri altnda bi
imlenmi bir dili de bilinli olarak tercih ediyordu.
Dolaysyla, Ftht mellifiyle M ifthu l-Gayb mellifi
arasndaki ed fark olduka cidd bir ldedir. bn Ara
binin eseri bilhassa bir tanklk olarak yazlmtr.
retilen irfan yazara ya da yazarn statlarna ait mnev
tecrbeye sk skya baldr. M etnin ak her trl na
zar manta muhalefet etmekte ve okuru sk sk akn
la drmektedir. rann byk filozofu Nasreddin Tus
ile de yazm olan Konevnin eseriyse, dzenli bir reti
ortaya koyma abasnn ifadesidir. Pe pee eklenen cm
leler belirgin, ak ve tutarl bir hatt takip eder.
Konevnin iki rencisi ite bu rnei izleyecektir. Biri
Fuss erhi telif eden Cend (v. 1291) ve dieri bnl-Farzn N azm us -Slkuna yazd erhin giriinde Ekber
metafiziin yntemli bir takdim ini sunmu olan Sadeddin Fergan (v. 1300). Ayrca mehur Fuss rihleri olan
Kn (v. 1329) ve Kayseri de, Konev tarafndan bala
tlm bu Fris bn Arab mektebinin XIV. asrdaki ba
melliflerin ortak noktas, dikkatlerini esas olarak bn
Arabinin en soyut eseri olan Fuss zerinde younla
trmalar ve kullandklar dili de kelm ve felsefe kavram
laryla rmeleridir. Hi phesiz, bu ahslar kesinlikle bn

K U F U K

lca temsilcileri olmutur. Hemen belirtelim ki btn bu

115

Arabinin irfann tahrif etmi ya da buna benzer herhangi

bir ey yapm deildir. Ama onun retisini dzenli ve
kolay takip edilebilir bir ekilde sunmak adna sahip ol
duklar emalatrma eilimi, bu retiyi kanlmaz ola
rak fakirletirmitir. bn Arabinin irfan onlar vstasyla
bir taraftan daha rahat anlalr ve nfuz edilebilir hle
gelmi, ama br taraftan da zhir ulemsnn basitle
tirici ve indirgemeci tenkitlerine ak klnmtr. Ayrca,
bu talebelerin eserlerinin randa kendilerinden sonra ge
lecek btn felsef ve tasavvuf dnceyi derinden etki
lemi olduunu da kaydedelim. Nitekim Henry Corbinin
almalar, Haydar Amol (v. 1385) ya da Molla Sadrann
(v. 1640) eserlerinin Ekber irfana olan borcunu gayet iyi
ortaya koymutur.
bn Arabinin Hint-ran blgesindeki etkisi, byk lde

IBN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

en yksek temsilcilerinden bazlarn zikretmi olduumuz

bu entelektel eilimin erevesi iinde gereklemitir.
Arapay deil, blgelerinin dillerini kullanan ve Ekber
neveden ilham alan btn bir iir gelenei XIII. asrda
randa ortaya km ve asrlar boyunca srekli glene
rek yaylmtr. ebisternin Glen-i R zm mkemmel
bir rnei olarak gsterebileceimiz bu son derece popler
edeb biim, Ekber irfann slm leminin en cra kele
rine kadar nfuz etmesi ve btn halk tabakalar arasnda
yaylmasna hizmet etmitir. Konevnin talebelerinden Fahreddin Irak (v. 1289) bu edebiyatn ilk temsilcilerinden biri
olmutur. Bata Lema t olmak zere, Iraknin manzum
eserleri Trk ve ranl pek ok mutasavvf neslini derinden
etkilemitir. O nun etkisi mesela tasavvuf zerine Lema t
116

ve Fuss erhleri de dahil olmak zere birok nemli eser

vermi, Ekber mirasn XV. asrdaki balca nakil ve tem

silcilerinden Molla Cm zerinde gayet belirgin olarak g
zkmektedir. m rn Heratta geirmi olan Cm gibi
kimseler bir tarafa, ayn dnemde H indistanda da tasav
v uf muhiti eyh-i Ekberin irfanndan besleniyordu. yle
ki, Annemarie Schimmelin ifadesiyle, bu yrede yazlm
Fuss erhleri ya da eyh-i Ekberin retisini aklayan
eitli eserlerin says binleri bulmaktadr.135
O halde bn Arabinin Anadoluda geirdii bu uzun sre,
irfannn gelecekteki intiar ve yanklar bakmndan zel
likle nemlidir. Ancak Kahire, am, Badat, Musul ya da
Halepe yapt ok sayda seyahatin de, daha eyhin sa
l srasnda, retisinin Arap kltr dairesindeki intia
rna katk yapm olduunu unutmamalyz.
bn Arabiyle 1207de Kahirede karlaan smail b. Sevdekin, eyhin en yakn talebelerinden biri haline gelecek
tir. bn Sevdekinin az saydaki eseri, esas olarak bn Ara
binin ifah izahlarnn sdk (ve dolaysyla da son derece
kymetli) bir kaydndan ibarettir. yle anlalyor ki bn
Sevdekin, eyhinin rihi olmaktan ziyade katibi olmay
tercih edecek kadar tevzu gstermitir.
Dier yandan, Tilimsan meneli olan A fifddin Tilimsan, Anadoluda Konevyle temas kurmasnn ardndan,
1237de amda bn Arabiyle grr. Mehur bir Dvn
ve nisbeten daha az tannan bir Fuss erhi bulunan Tilimsan, zhir limlerine gre, eyh-i Ekberin talebeleri
nin en sapkn (ifade bn Teymiyyeye ait) olacaktr. Bu
135 Mystical Dimensions, Chapel Hill, University of N orth California Press, 1975,

Ekber tesir, Tilimsannin talebesi ve damad olaca bir

dier sapkn olan bn Sebinin (v. 1270) tesiriyle bir
arada bulunmaktadr. B u d d u l- rif in Mrsiye doumlu
yazarn ismi, sorularna cevaben el-Mesa ilus-Sikiliyyey
kaleme ald II. Friedrichle olan mnasebeti sebebiyle,
Ortaa Avrupas zerine alan tarihiler tarafndan ga
yet iyi bilinmektedir. Ama Ibn Teymiyye ve takipileri
nin nazarnda Ibn Sebin, bn Arabinin vahdet-i vcdu
nun aksine, lemin her ynden tamamen hayal olduunu
ileri sren sapkn ve tehlikeli vahdet-i mutlak retisinin
pirinden ibarettir.
eyhin irfann Yemende tanm olan Abdlkerm Cl (v.
1408), hi phesiz Ekber tefekkrn en orijinal yorum
cularndan biri olmutur, el-nsnu l-Kmil mellifi Cl,

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

baz noktalarda Ibn Arabiye itiraz etmekten bile ekinme

yecektir. Ama her halkrda, Cl de tpk bn Arabi gibi
irfannn kayna ve ayrlmaz paras olarak kendi ahs
tecrbesine iaret etmektedir. D aha az cretkar ama daha
yntemli olan Nablus ise, bn Arabinin fikirlerini akla
mak ve itirazlara kar mdafaa etmek zere pek ok eser
kaleme almtr.
XIX. asrn sonunda, Islm leminin bat ucundaki Ceza
yirde Ekber mirasn btn muhtevasyla bir kez daha or
taya ktn ve Emir Abdlkadir gibi kmil bir temsilciye
kavutuunu grmekteyiz. Fransann bu mehur dman,
ki bamszln elde eden Cezayir tarafndan mill kah
raman yaplacaktr, siyas ve asker faaliyetlerinin yannda,
118

ayn zamanda da byk bir Ekber statt. Batda uzun

zaman mehul kalm Kitbu l-M evkf\ onun bu ynn

ispat etmektedir.
slubu itibaryla kalabalk bir okur kitlesine hitap etmeyen
bu mellefat haricinde, eyh-i Ekberin irfann en geni
halk kitleleri arasnda yayacak daha rahat anlalr eserler
de en erken tarihlerden itibaren kaleme alnagelmitir. arannin (v. 1565) bn Arabiyi yorumlamaktan ziyade ba
sitletirerek aktaran eseri, bu adan merkez bir role sahip
olmutur. aranden sonraki dnemlerin bn Arabiye atf
yapan birok Arap yazar, aslnda eyh-i Ekberin eserle
rini deil, ama sadece aranyi okumutu. Ayrca, mese
leyi eksik brakmamak adna, bn Arabiyi hibir zaman
aka anmayan ya da hatta bazen ona kar eitli ele
tiriler ynelten, ama m anzum ya da mensur eserlerinde
daima Ekber irfann temel mefhum ve stlhlarm esas
alan ok sayda yazarn da mevcut olduunu hatrlatma
lyz. Bu kiiler kimi zaman rettikleri fikirlerin Ekber
meneinin bilincindedir ve bn Arabiye kar tavrlar sa
dece yanl anlamalara kar bir ihtiyat kaydndan ibaret
tir. Kimi zamansa bn Arabiyi gerekten eletirdiklerini
sanmakta, ama bilinsiz olarak da olsa onun fikir ve stlhlarn yaymaya devam etmektedirler.
bn Arabi M ekkeye geldiinde, Kamer sene hesabyla,
otuz sekiz yandayd. Malatyada Habeyi topraa ver
dii ve ikinci olu Sadeddinin doduu 1221 senesin

olmutur. Bu dnemde yazd ve birou birka yaprak-

K U FU K

deyse yaklak elli sekiz yama ulamt. Mellefat asn

lk ksa risleler olan metinler arasnda, bilhassa iki esere

119

dan, seyahatlerle geen bu uzun dnem son derece verimli

iaret etmeliyiz: Yz dokuz blmden oluan ve Bakara

Sresi nin btn mnlarna iaret eden Kitbut-Tecellyt
ve namaz ve erkannn tasavvuf izahm konu eden et-Tenezzltu l-Mevsliyye.
br taraftan, sem kaytlar vstasyla eyhin bu yirmi
yllk dnemde tertip etmi olduu ders meclislerinin de
ok sayda olduunu, yani ifah retimi asndan da yo
un bir dnem geirilmi olduunu bilmekteyiz. Bu kayt
larn tetkiki talebe saysnn arttn, ya da daha dorusu
belli bir sempatizan evresi olutuunu ortaya koymak
tadr. Genellikle meclisin kurulduu yrenin sakini olan
bu dinleyicilerin ill tasavvuf muhitine mensup olmas ge
rekmemektedir. Ayrca, dinleyicilerin niceliinin okunan
m etnin niteliine gre cidd lde deitiini de tespit
edebilmekteyiz. Rahata tahm in edilebilecei gibi, en ge

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

ni dinleyici halkalar mesela Rhul-Kuds gibi en ntr

metinler iin sz konusudur. Tacur-Resail benzeri daha
btn nitelikli metinlerse ok daha dar bir talebe halkas
iinde okunmaktadr. bn Arab, irfann yaymak ve ret
mek niyetinde olsa bile, herkese seviyesine gre hitap etme
ve lednn ilimler iin gereken ketumiyeti muhafaza etme
lzumunu grmezden gelmemektedir.
Drul-Islmn bnyesindeki atlamalarn iyice derinletii,
Eyyblerin birbirleriyle mcadeleye girdii bu dnemde
Beinci Hal Seferi dzenlenir. Hz. Is nn mukaddes kab
rini kurtarm ak iin yola kan hallar, 1218 ubatnda
Dimyat kuatacaktr. Eyyblerin banda bulunan Sul
tan Kmil, hallara Askalan ve Kudsn de dahil olduu
120

topraklar teklif etmekten ekinmez. Amcas Selhaddinin

btn fetihleri pazarla srlmtr. Fakat hallar yine

de ikn olmaz ve 6 Kasm 1219da Dimyat ele geirirler.
Pek ok Ortaa vakanvisine gre bu srada orada bu
lunm akta olan Aziz Francesconun ne hissettiini hibir
zaman bilemeyeceiz. Ama her hlkrda, Hristiyan ve
M slmanlar arasndaki btn ilikilerin asker siyas te
rimler dahilinde deerlendirilemeyeceini hatrlatabiliriz.

SKB
M EVCU DY ETM DEN STFADE E D N

Hz. Peygamber in ama (Suriyeye) gidin, nk oras Al

lahn memleketlerinin en temizidir ve orada O nun kul
larnn sekinleri sakindir. dedii rivyet edilir. Bu szn

rn tehdidi altndaki biladu-am, yani Suriye yresi

pek ok dnyev ihtirasn konusudur. zellikle am ehri,
Eyyb melikleri arasndaki mcadelelerin sebebi ve dl

STFADE

lkrda, hem ksmen Frenk igalinde olan hem Moolla

E D N

Hz. Peygambere nispeti pek gereki olmasa bile, her h-

rarnn muteber olmayan rivayetlerden ziyade pragmatik

MEVCUDYETMDEN

olarak srekli el deitirmektedir. Ancak yine de bn Ara

mlahazalara dayandn dnyoruz. Neticede eyh-i

123

binin ikinci vatan olarak seecei yer, mesela M aribden

genlerin pek ounun tercih ettii Msr deil, ama Su
riye olacaktr. bn Arab hi phesiz bu yrenin faziletle
rine dair rivyet edilen pek ok hadsi biliyordu, ama ka

Ekber, seyahatler dneminde yolunun ama dt bir

ok seferde nemli dostluklar kurmutu. Mesela amn
mehur Ben Zek ailesi, ki birok nesil boyunca kad
lk vazifesini babadan oula devrederek ellerinde tutm u
lardr, bn Arabinin yerleecei evi ve madd ihtiyalarn
temin etmekteydi. bn Arabinin tercme-i hline ilikin
dahil ve haric kaynaklarn tetkiki Ben Zek rneinin
istisna saylamayacan ve eyhin en sekin fakihlerle
samim dostluklar kurduunu, hatta bu fakihlerden baz
larnn ona dzenli olarak madd kaynak saladn gs
termektedir.
Sebebin ne olduunu dnrsek dnelim, bn Arabi
1223te ama yerleir ve bylece altml yalarndan iti
baren seyahatler dnemine nokta koyar. Peygamberlerin
ilticagh olarak anlan am, ki mahall rivyete gre yet
mi bin peygamber burada medfundur, slmn hir za
YO LCU LU K

nemi geirmesinin imknn sunuyordu.

BN ARAB: DN

Meryemin olu yeryzne ite bu ehirde inecektir. O s

radaysa, eyh-i Ekberin son derece hareketli bir hayat d

OLMAYAN

m an topografisinde de nemli bir yer igal etmektedir:

124

neminin ardndan huzurlu, ama retken bir yallk d

Aranzdan ayrlmamdan nce mevcudiyetimden istifade

edin.136 eyh bir gn talebelerine ite byle sylemitir.
Zaman durmadan akmaktadr. Bunu bilen bn Arabi, m
rnn geri kalan yllarn telife ve talebelerine hasreder.
1234te Fthtm birinci imlsn bitirir bitirmez, derhal
ikinci imlya balayacaktr. Ayn zamanda manzum eserle
rini de Dvnu l-Ma rifl-lhiyye bal altnda bir araya
toplamaktadr. Bu devasa hacimli eserlerin haricinde, Fuss
136 Ftht, I, s. 273.

da dahil olmak zere baka pek ok metin (Osman Yah

yann tahminine gre yirmi be eser)137 kaleme alr. Fa
kat bn Arabinin retisi etrafndaki tartmalarn odak
noktasn oluturduuna temas etmi olduumuz Fussun
muhtevas, eyhin sal srasnda ancak ok snrl sa
yda talebe tarafndan bilinecektir.
bn Arabi, mnevi btn hakikatlerin ifadesi konusunda
daima temkinli davranmtr. Bu sebeple de, Fuss ya da
Ankau l-Murib gibi eserlerini ya da mesela ilmul-hurfu
konu eden eserlerini sadece iki talebenin katld dar
meclislerde okuttuunu grmekteyiz. N itekim bu nok
tadaki temkin hi de mnsz deildir. Mesela bn Ara
binin ada olan eyh Harral 1235te dalletle sulana
rak amdan srlmt. Unutmayalm ki am, o devirde
Snnliin kalesi ve merkezi konumundadr. Fakihler ve
sfler dmanla ibirlii yapmakla suladklar Eyyb me
liklerini aka eletirecek kadar kendilerine gvenmekte

tizm sanmaktan daha yanl olamaz. Eb amenin Tem

cini m m 617 senesine ayrlm blmnde, ayn Yuninnin
Hz. Meryem adna kendisine gelen bir Hristiyan en iten
ekilde karlad anlatlmaktadr. Ryasnda Hz. Mer
yemi gren Hristiyan, ondan eyh Y uninnin hizme
tine girmesi emrini alr. Hristiyan aracak, Ama o bir
137 Histoire et classification de l uvre d Ibn Arabi, Dmak, 1964,1, s. 106-107.

STFADE

Ama hibir ey bu din savalarnn tavrn basit bir fana

MEVCUDYETMDEN

sk sk bizzat cihada katlmaktadr. Mesela adalar tara

fndan amn aslan olarak anlan eyh Yunin, Frenklere kar dzenlenen btn seferlere gnll olarak iti
rak etmitir.

E D N

ve cihat arsn en ateli ekilde dile getirmekte, hatta

125

Mslman! diyerek itiraz edecektir. Hz. Meryem p

hesiz o bir Mslman, ama kalbi Isevdir, diye cevap ve
rir. Hristiyan gider ve ryasn Yuninye nakleder. Yunin
Beni sadece Hz. Meryem tand. diyecek, Hristiyann
hizmetini kabul edecek, hatta onun vefat srasnda bir ra
hip bile artacaktr.

LAFZI YORUM VE ERAT

O halde, Kudsn 1229da hallara anlama yoluyla tes
lim edilmesinin byle bir ortamda ok cidd tepkiler dour
mas artc grnmeyecektir. H atta, yle grnyor ki
bn Arab de Sultan Kmil ve II. Friedrich arasndaki Yafa
Antlamasna kar ses ykseltenler arasnda bulunmutur.
Bir hkm darn slmn nc kutsal ehrini dman
lara hediye etmesi, eyhin sadece knamasna konu ola

BN ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

bilirdi. Nitekim Fthtm bir parasnda, pek ok nakl

delil de gstermek sretiyle, gayrimslimlerin hakimiyeti
altnda bulunduu mddete Kudse gitme ya da orada
ikamet etmenin haram olduu gayet kesin bir dille belir
tilmektedir.138 Bu durum , eer hl ispat edilmesi gere
kiyorsa, bn Arabinin kmenizminin eriata tam anla
myla riyet esasndan baka hibir kayna olmadn da
ispat etmektedir. eriat msamaha ve hogry emredi
yorsa msamaha ve hogrden uzaklalmayacak, ama zellikle de drul-lslmn btnlnn muhafazas sz
konusu edildiinde- tavizsiz ve kat olmay gerektiriyorsa
tavizsiz ve kat olunacaktr. H km sadece Allahndr ve
hibir dnyev merci O na muhalefet etme hakkna sa
hip olamaz.
126

138 Ftht, IV, s. 460.

Bu sebeple, eyh-i Ekber okurunu her hl ve iinde eriata

tbi olmaya ve hibir zaman keyf mlahazalara kaplmamaya armaktadr.139 Hakk er, Rabbinin emirlerine
uyan kiidir.140 Er (ki bu kelime mnen sekin olan kul
lar ifade etmektedir) eriat ilminin elinde meyyitin gassal
elinde olduu gibidir.141 Saadete ulam kii eriata uyan
ve onu ihll etmeyen kiidir.142 yleyse, Ftht mel
lifinin btn mny bildikleri iin zhir mnnn ken
dilerini balamayacan iddia eden Btnleri tasvip ede
meyecei ikrdr. O na gre, byle bir iddiayla ortaya
kanlar, Btn insanlar arasnda hakikatlerin en chili
olanlardr.143 M uhasmlarnn bn Arabiye srarla ynelt
tii bhlik sulamasnn yersizliini ortaya koyacak daha
pek ok alnt yapabiliriz. Ama yle grnyor ki genel
olarak sfleri, zel olarak da bn Arabiyi slm eratin
dnda tasavvur etme alkanl ne baz Mslmanlar ne
de oryantalistler arasnda kolayca yok olmayacaktr. Sfler
kendilerini ne olarak gryor ve ne olarak tantyor olursa
olsun, mistik bir vecde ulamak adna Kurn emirler man
zumesinin arlndan yz eviren kiiler gibi tasarlan
maktadrlar. Elbette byle bir yorum bn Arabinin ya da
bir dier mutasavvfn eserleri gereki bir gzle okundu
unda tamamen mnsz hle gelecektir.
eriat ve hakikat ayndr. (...) eriat hakikattir.144 eyh-i
Ekbere gre eriat ve hakikat arasnda herhangi bir uyuumsuzluk bulunamayaca daha berrak olarak nasl ifade
139
140
141
142
143
144

Ftht,
Ftht,
Ftht,
Ftht,
Ftht,
Ftht,

I, s. 242; IV, s. 13.

I, s. 242.
II, s. 233.
IV, s. 28.
III, s. 273; I, s. 334.
II, s. 562-563.

edilebilir? O nun btn eseri, insann aslndaki A llahn

-suretinde- olu hline ancak kulluunu en kmil mnda
gerekletirmekle ulaabileceini gstermeyi amalamtr.
Bylece esfel-i sflr e dm olan insan, her an kullu
unun o andaki gereini yerine getirmek sretiyle, tekrar
aslndaki ahsen-i takvm\ kazanacaktr. Melmiyyenin
hlleri eriatn btn ahkam ndan oluur.145 Yani, bn
Arabinin gznde ehlullahn en yksek mertebesini tekil
eden Melmiyye, bu mertebeyi sadece eriata riyetlerinin
mkemmellii sayesinde edinmitir. O nlarn lh emirlere
tbi oluu, tpk lnn l ykaycya tbi oluu gibidir.
bn Arabinin bu grleri, salnda onu bizzat tanm
ve nasl yaadn grm olan am ulems tarafndan
hi de artc bulunmazd. Aslnda, bn Hacer Askalan
(v. 1449) devrin zhir ulemsnn bn Arabiye besledii
larken tam olarak haksz saylmaz. Fakihler, ayet bn Ara
binin fkh hakkndaki grlerini biliyor olsalard belki
daha az anlayl davranrlard. Fkh konusu sadece mu

OLMAYAN

tasavvflar deil, ama btn Mslmanlar ilgilendirdii

iin temel niteliktedir ve toplumsal dzene ilikin mese
lelere dorudan dorudan baldr. yle ki, bn Arabiye
kar yedi asrdr srmekte olan kampanyann gerek se

BN ARAB: DN

YO LCU LU K

hrmeti onun retisinden haberdar olmamalaryla ak

bebinin burada yattn bile dnebiliriz.

128

K uran ve Snnet slm hukukunun iki temel kaynadr.

Dolaysyla da, Kurn okuma tarz eriatn anlalmas
ve uygulanmas noktasnda temel bir ileve sahip olacak
tr. Daha yukarda, bn Arabinin hitab- lhnin lafzna
verdii byk neme temas etme imkn bulmutuk. bn
145 Ftht, III, s. 36.

Arabiye gre, Allahn bir kelime yerine bir dierini ter

cih etmi olmas mnsz deildir.146 Mademki kelmn
sahibi Allahtr, isterse sadece basit bir edattan ibaret ol
sun, bir kelimenin mevcudiyeti asla tesadfi ya da keyf
gibi alglanamaz. Yine ayn ekilde, kelimenin mevcut ol
mamas ya da tekrar edilmi olmas da keyf olamaz. lh
Kelm sadece H akikati tam akla kalmaz, am a bizzat
H akikattir. yleyse btn m nnn da zhir mnnn
da kendisinden baka hibir yerde aranmas gerekmemek
tedir. Bunun lafz ve harfi bir okuma olduu sylenecek
tir belki, ama bu harflik mutlak bir tek anlamlla sebep
olmaz. Tam aksine, tefsir vahyedilmi metnin lafzna y
neldii ve bir mny yekdieri nmna reddetmedii l
de daha da zengin birok anlamllkla karlamaktadr.
yle ki bn Arabinin -mesela ilh rahmetin mutlak kuatcl ve A llahtan baka hibir eye ibdet edilemeye
cei gibi- en cretkar grleri, daima lafza olan bu tvizsiz sadkatten kaynaklanmtr.
bn Arabinin fkh dncesini de ite bu harfi okuma
tarz belirlemektedir. eriatn hakknda skut ettii her
ey asl ibaheti zerindedir.147 Allahn hibir ii hikmet
ten hli deildir ve O nun skutu sanki bir ihmal ya da
unutkanlkm gibi deerlendirilemez. yleyse, beer vah
yedilmi kelmn boluklarm doldurmaya kalkmama
ldr. bn Arabi burada rtl kelimelerle, fakihlerin m
minler zerindeki yk hafifletirme yerine bilinsiz olarak
da olsa arlatrma eilimi iine girmesini eletirmekte
dir. Nitekim bn Arabi, yine ayn bak as iinde, m
minlerin kendi mezheplerinden baka bir mezhebe ait bir
146 Ftht, IV, s. 67.
147 Ftht, II, s. 165.

ruhsat kullanmaktan menedilmesini de kabul etmez.148

eriatn boluklarn doldurmamak gerektii gibi, bir
den ok meru yoruma izin veren anlam belirsizlikleri ni
de yok saymamak gerekmektedir. Bu meru yorumlardan
-elbette en hafifi de dahil olmak zere- hibiri grmez
den gelinemez. Allah hibir nefse kaldrabileceinden fa z
lasn yklememitir. (Bakara, 286).
bn A rabinin Ftht'ta fkh meselelerine ayrm ol
duu uzun blmler boyunca, Mslmanlarn slm da
iresi iinde kalmak adna zorunlu olarak yklenmesi ge
reken asgar yk hafif tutm a tavr gayet belirgin olarak
gzkmektedir. Ancak bu tavr kesinlikle bir geveklik ya

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

da laubalilik zannedilmemelidir. bn Arabi eriata ynelik

130

hibir ihlli hogrmeyecektir. Ve avm- m m inin nezdinde eratin mfessiri olmak isteyen fakihlere en geni
msamahakrl ve kolaylatrc olmay telkin etmekteyse
de, kendisi ve dier ehl-i tark iin hibir zaman ruhsatlar
deil, ama daima azimetleri esas almaktadr.149
Bakalarna kar en geni hogr, nefse kar en sert mu
hasebe... Ekber ahlk ite bu iki kutup zerinde durmak
tadr. Bu, artc da deildir. Alemlere rahmet olarak. ..
(Enbiy, 107) ve ...btn insanlara.. . (Sebe, 28) gnde
rilmi olan Hz. Peygamberin kmil vrisi, elbette ki bir
rahmet mesajnn taycs olacaktr.

148 Ftht, I, s. 392.

149 Ftht, I, s. 723.

GENEL DZN
Abbas m paratorluu 76
abdal 107
abd-i m ahz 43,44, 84
Abdlaziz el-Mehdev 58
Abdlkerm Cl 118
adem-i zaf 92, 93
Affddin Tilimsan 117
Ahad ve Vhid 88
hir zaman 124
ahsen-i takvim 128
Ahzb Sresi 26
Akl- Evvel 85
akln oru tutm as 108
Albertus Magnus 86
l-i m rn, 97 95
Alm 90
Allah ak 108
Allahn lemi yaratmas 99
Allahn geni arz 59, 61, 62, 63, 64
Allahn isimleri 99
Allahn kulu 30
Allahn sreti 29,31
Allahn yeryzndeki halfesi 29
Allah Resl 27
A llahuTel 36
Alpetragius 73
Anka 98
Ankaul-Murib 125
Ankebt, 56 59
Annem arie Schimmel 10,117
Antakya Prinkepslii 113
Arf, 18 105
Arf, 156 104, 105
Arf, 172 30
Araplar 107
rif 9, 26,40, 63, 102, 104, 109
arzul-hakka 60
Avenzoar 73
yn- sbite 92
aydnlanma tecrbesi 25
azap 105
az uyum ak 107
az yemek 107

B
Bakara, 115 102,
Bakara, 286 130
basiret 47
btn ilimlerin dilbilgisi 108
Byezid Bistm 43,44
Bedr el-Habe 69
benliin unutulm as 108
Ben Zek ailesi 124
Beinci Hal Seferi 120

biladur-Rm 112
Bitruc 73
Buddul- rif 118
bullitio 97

C.
Chiliye Araplar 18
chiliye terim i 24
Cmi-i Kebr 22
cmiul-ezdad 96
Cebril 78
cehennem ehli 105
Cend 55, 115
cevmiul-kelim 28
ocuklarn htem i 52, 53

D
drul-slm 64,112,126
Dvd Kayseri 86
dini ihya eden 9
dvnul-evliy 48
Dvnul-M aarif 9, 26
D octor Maximus 83
doacak son ocuk 52
D rdnc Hal Seferi 113

E
Eb Haan e-ekkaz 41
ebullitio 97
Eb Medyen 57, 58
Eb ame 125
Eb Yakub Yusuf 21, 23
Eckhart 13,90,97
ed-D rretul-Fahire 34,40
efendi 43
efrad 51,72
ehl-i tark 10,130
Ekber ahlk 130
Ekber klliyat 11, 45
el-Am 98
el-Arak zaferi 38
el-aynus-sbite 90
el-feyzul-akdes 97
el-feyzul-mukaddes 97
el-Futhtul-Mekkiyye 9, 10, 11
el-nsnul-Kmil 118
el-Mesailus-Sikiliyye 118
el-Mtekellimin kelm 80
el-Vcdul-Hakk 89
Emir Abdlkadir Cezayir 92
Emir Eb Bekr (b.) Yusuf b. Abdlmm in 22
Enbiy, 107 130
Endls 5, 9 ,1 7 ,1 8 ,1 9 , 20,21, 23, 37, 38,
39,40,42, 57, 58,65, 66,68, 69,
7 1,7 3 ,7 7 ,7 8 , 113

GENEL D Z N

131

Endls-M arib Devleti 19

esfel-i sfln 128
e-uar Sresi 110
et-Tedbrtul-lhiyye 28,67
et-Tenezzltul-Mevsliyye 120
Evhadddin Kirman 115
Eyyb Devleti 75
Eyyb melikleri 123
ezelden ebede 90
ezel ilk rnekler 90

F
Fahreddin Irak 116
fakir 41,45
fakr 35,43
Ftma 42
Ftr, 15 35
fet 42, 78, 79,101
fetv 14,15,16, 20
feyz-iakdes 82
fkh 11,130
Frenkler 76, 81,113
Fuss erhleri 116,117
Fussu 1-Hikem 13
ftvvet 76,99

BN

ARAB: DN

OLMAYAN

YO LCU LU K

132

Gazzl 20, 85
g en b n A rab 1 7 ,24,27,32
genel nbvvet m akam 50
Giralda 73
gizli hazine 97
Grnata 21, 71
Guisser 72
Glen-i Rz 116
H
Habe 6 9 ,71,72,107, 119
Hac, 27 78
Hacer-i Esved 78, 79
haclarn Kbesi 103
Hadd, 3 96
Hadis ilmi 27
Hakkat-i M uhammediyye 28, 29
Hakm Trmiz 52, 53
Hakka tlip olm ak 78
Hak ve halk 99
halfe 29,44,63, 65, 66, 69
halfetullah 30
halk- cedid 82,100
Halun-Naleyn 59
halvet 22, 23
Hassan Kulesi 73
htem-i enbiy 27
htem ul-velye 111
Hatim Ta 18
hayal lemi 60, 61, 62
Haydar Amol 116

Hayy b. Yakzan 73
heb 85
H enry Corbin 60,61,116
Herev 83, 84
hesap gn 92
heyl 85
hileenkii 70
hicret 61, 76
hilfet 29,76,81
Hilyetul-Abdal 107
Hristiyan 19, 37, 85, 86,113, 114,121,
125,126
Hz. dem 29, 47, 52, 55, 60
Hz. Hzr 47, 48
Hz. Hd 54, 55
Hz. brhim 42, 78
Hz. s 5, 20,26, 31, 32, 33, 49, 52, 53, 54,
71,120
Hz. snn nzul 71
Hz. Meryemin olu 32
Hz. M uham med 26, 27,28, 29, 31, 32, 49,
51,54, 55, 69
Hz. M uham medin eriat 28
Hz. Ms 26,47, 48
Hz. Peygamber 26, 27, 30, 31, 32, 50, 51,
70,81,93,12 3,130
Hz. Peygam berin kmil vrisi 130
I,
bhlik 127
ber Yarmadas 18,19, 37, 38
blis 106
bn Arabinin amcas 34
bn Arabinin eserleri 8
bn Arabinin ftvveti 45
bn Berrecan 58,98
bn Hacer Askalan 128
bn Haldun 14, 34
bn Kasi 20, 21, 59
bn Merdeni 21
bnR d 2 2 ,23,71,73
bn aar 18,22, 23
bn Sebin 118
bnSevdekin 59, 117
bn Sn 86,115
bnTeymiyye 14,15, 117,118
bn Tufeyl 73
bn Tumert 20
bnu 1-rif 41, 84
bnu 1-Ebbar 40
bnu 1-Farz 115
bn Zhr 73
brhim 26
i actan sezgi 73
conium 112
iretilik duygusu 73
II. Friedrich 118,126
kab 74,113

lh ilham 111
lh isimlerin tecellgh 29
lh Kelm 129
nsn- Kmil 27
insn- kmilin kalbi 101
insanlardan uzak durm ak 107
naud -Devair 98
snn askerleri 113
biliye 21, 23, 39,42, 65, 68,69, 71, 73
sev 48,49
isimlerin toplants 6, 97, 98
slm 10, 11, 20, 27, 64, 68, 69, 71, 73, 78,
81,82, 84, 86,91, 112, 113, 116,
118, 120, 124, 126,128, 130
slm velyet 26
smail b. Sevdekin 117
isr 70, 79
sr, 23 5 ,6 9 ,7 0 ,7 9 ,1 0 4 , 110
itikatla biimlenen lh 102
zaf yokluk 92
zutsu 84
k patlamalar 81

K
Kbe 5, 65, 78, 80,103,107,108
Kf, 15 100
Kahire 7 ,1 0 ,4 0 , 77, 78, 88,103,117
Kalem 85
kmil M uham medi 31
Kn 115
Kasiyun Da 9
Kehf Sresi 47,48
kerm et 40
kesretin ahadiyeti 96
Kitbul-Ankail-Murib f M arifeti Htm il-Evliy ve emsil-Marib 71
Kitbul-Fen 62
K itbul-sr 69,70 ,7 9 ,1 1 0
Kitbul-M ehidil-Esraril-Kudsiyye 66
Kitbul-Mevkf 92,119
Kitbut-Tecellyt 114,120
kymet 52
Konstantinopolis 113
Konya 70,112
Kuds 70, 76, 78, 120,126
kul 30,42,43, 4 4 ,4 5 ,6 0 ,6 3
kl bulutu 80
kn 90, 92, 98, 99
Kuran 19, 26, 42, 46, 58, 59, 82, 85, 103,
105,111,128
K uran ve Snnet 19,128
kurbet m akam 50, 72
Kurtuba Cmii 23
Kueyr 42
kutsal em net 81
Kutubiye 73

L
ledn ilmi 47
Lemaat 116

M
Marib ve M erk 10,57,64,81
m n erleri 107
mneviyat ehli 99
M ansur 38, 68, 73, 74
Maribel Fierro 73
mrifetin mahalli 101
m ateria prim a 28, 85, 98
M ecdddin shak 112
M ecdddin Rm 114
meczb-i slik 25
M ehasinul-M ecalis 41, 84
Mehd 20,47, 71
Melmet 5,43
Melmiyye 128
Meriye 21, 72
metafizik 8, 13, 35, 82, 83, 84, 86, 88
Mevki un-N ucm 72, 88
m evcdat 84, 87
M evcd-i Yegne 96
Michel Scot 73
M ifthul-Gayb 115
m rac 70
M irtul 41
Msr Seferi 7
Mool felaketi 81
Molla Cm 117
Molla Sadra 116
mucizev yolculuk 70
Muham medi velyetin htemi 51, 53, 54,
55, 72
M uham m ed menzili 27
Muhteem Sleyman 7
M uhyiddin 3, 9, 16
m ukarrebler 44
m m in 101
M um itddin 16
m m kinler 90, 93, 95, 98, 99
M urabtlarn taassubu 19
m ridun 20
Mrsiye 21,66,71, 118
Msemm 98
Musev 48,49
M slman 13, 15, 17, 19, 37, 68, 76, 86,
99, 114, 126
M slman spanya 17,19, 68
Musul 112,117
m utasavvf 116
m utlak ahadiyet 96
M uvahhid Devleti 73
m uvahhidun 20

N
Nablus 89,118

GENEL D Z N

ikinci fetih dalgas 18

iki ufuk 111,112

133

nafile ameller 44
N asreddinTus 115
Navarra ve Aragon krallar 113
Nazmus-Slk 115
nebevi veraset 49
nerede istiyorsa orada esen Ruh 17
New Age 104
n w ab 49

O
Osmanl mparatorluu 7
O sm an Yahya 125

P
Papa III. Innocent 113
Papa XXII. Jean 13
peygamberler silsilesi 49

R
Rab 42, 96
R ahm ann nefesi 99
rahm et 2 8 ,4 2 ,4 9 ,1 3 0
rahm et mesajnn taycs 130
Reconquista 38,74, 76, 81, 113
Refik-i Al 64, 77
Reslullah 5,26
ricl-i gayb hiyerarisi 47
Risletul-Envr 70
riyzat 46,108
Rubbiyet vehmi 30
Rhul-Kuds 18,40, 46, 77, 108,111,120

BN ARAB: DN

OLMAYAN

Y O LCU LU K

S,

134

Sad eddin Fergan 115

Sadreddin Konev 55, 85,114
am 7, 8, 9 ,1 17,123,124,125,128
Santarem bozgunu 37
sayha 59
ebister 116
ehdet 35
Sehl Tuster 106
Selhaddinin halefleri 75, 76
Seluklu Devleti 113
eriat getiren nbvvet 50
eriat ve hakikat 127
eyh el-Kabail 42
eyh el-Kum 46, 58
eyh Harral 125
eyh Herev 83
eyh-i Ekber 11,13, 14, 15,16, 30, 32,40,
46, 48, 50, 52, 53, 58, 59, 60, 61,
64,67, 68,71,72, 77,78, 82, 85,
88, 93, 95, 96, 103, 107, 112, 114,
117, 119, 123, 124, 127
eyhlerin yolu 39
eyhler eyhi 57
eyh Yunin 125
srf yokluk 89,90
sfi 20, 34, 41, 46, 58, 69, 76, 111

Shreverd 76
Sultan I. Selim 7
Sultan Kmil 120,126
Sultan Keykavus 112
Sultan Nasr 16
Snnilik 75

T
Tacur-Resail 108,120
Tadili 34
takva 34
tarikat terbiyesi 46
tasavvuf 10,11,12, 23,25,27, 34,38, 39,
40,46, 52, 58, 77, 82, 84, 111,
115,116,117,120
tavaf 78, 81
Tedbrt 67, 68
Teracim 125
Tercmnul-Evk 103, 108
tevbe 32
tevhid 20, 26
Tilimsan 34, 117
Trablus Kontluu 113
Trkler 81

U.
ubdiyet 30, 35, 41
ubdiyet-i m ahza 35
nc Hal Seferi 113
Ulhiyet mertebesi 96
m m 46
Uryan 39,41,47
veys el-Karan 32
veyslik 32, 33

V
vahdet-i vcd 83, 84, 88
varln birlii 84
varlk noksanl 87,91
varlkta olmayan m m kinler 90
varoluun birlii 84
veb 78
vech-i hass 103
velayet 11,13, 26, 29, 31, 32,41, 43, 47,
50, 51, 52, 53, 66, 70, 82, 108, 111
veller 47, 77
veraset 32, 48, 49, 51, 66

Y
Yafa Antlamas 126
Yahudi 19
yallk dnem i 124

Z
Zriyt, 50 36
Zt- Mutlak 30
Zeheb 15
zihnin susmas 108
Zmer, 53 105