GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005), 263-287

263

FLK- ETERYA CEMYET

Necla GNAY
Gazi niversitesi,Ankara/TRKYE
Geli Tarihi: 30 06. 2005

Yayna Kabul Tarihi: 05.08.2005

ZET
Bu makalede, Yunanistann Osmanl hakimiyetinden ayrlmasn amalayan Filik-i Eterya
Cemiyeti incelenmitir. almada ncelikle cemiyetin kuruluu, yeleri, amalar ortaya konmutur.
Filik-i Eterya Cemiyetinin faaliyetleri ve beyannameleri incelenmitir.
Anahtar Kelimeler: Filik-i Eterya Cemiyeti, Megal-i dea, Fener Rum Patrikhanesi

THE SOCIETY OF FLK- ETERYA

ABSTRACT
In this article , The Society of Filik-i Eterya which proposed to separate of grece from Ottoman
Empire is studied. In this study firstly, foundation, purpose and members, secondly activitiies and
decleration of this society were investigated.
Key words: Society of Filik-i Eterya, Megal-i Idea, Fener Patriaschiate.

264

1.GR
lk defa Viyana Kongresinde ifade edilen
"ark Meselesi" genel olarak Osmanl
Devletini nce zerinde eitli karlar elde
etmek ve onu zayflatmak, bu arada devletin
Avrupa'daki topraklarn ele geirerek kendi
aralarnda
paylamak
ve
Trkler'i
Avrupa'dan atmak, daha sonra XX.yzylda
Osmanl Devleti'nin tamamen ortadan
kaldrlmas
amacyla
yrttkleri
politikann genel addr. ark Meselesi
ifadesini Avrupallar, Osmanl Devleti'ni
ilgilendiren buhranl olaylar iin de
kullanmlardr.1
ark Meselesi'ni daha farkl biimde ele
alanlar da vardr. Buna gre bu meselenin
temelinde
Hristiyan-Mslman
veya
Avrupa-Trk mnasebetleri yatmaktadr.2
XIX. yzylda, bilhassa yzyln ikinci
yarsnda Dvel-i Muazzama denilen byk
devletler ekonomik, siyasi ve kltrel
nedenlerle3 ark Meselesi'ni kendi karlar
dorultusunda zmlemek istemilerdir.
ark Meselesi Avrupa gler dengesinin
oluumunda, nemli bir faktr olmu, bu
durum devletler arasnda ekimelere,
pazarlklara, hatta savalara yol amtr.4
ark Meselesi'nde ne kan ilk devlet
Avusturya'dr. Avusturya dier Avrupa
1Enver Ziya KARAL, Osmanl Tarihi, C.V,
Ankara 1983, s.203-204.
2Bayram KODAMAN, ark Meselesi I
Altnda Sultan II.Abdlhamit'in Dou Anadolu
Politikas, stanbul 1983, s.162.
3ark
Meselesi'nin
sebepleri
hakknda
bkz.Komisyon,
Trk
Milli
Btnl
erisinde Dou Anadolu, Trk Kltrn
Aratrma Ens.Yay., Ankara 1986, s.158-161.
4RIfat UAROL, "Osmanl mparatorluu ve
Avrupa", D.G.B..T. C.11, s.209-210.

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

lkelerinin de (mesela Fransa ve Rusya)

desteini alarak muhtelif dnemlerde
Osmanllar zerine saldrd. Rusya, Lehistan
ve Venedik ile ittifak yaparak 1684'te
Osmanl topraklarna tecavz etti. Bylece
balayan savalar 1699 ylnda imzalanan
Karlofa Antlamas ile sonuland. Bu
tarihten itibaren Rus ar Petro'da ark
Meselesi'nin kahramanlar arasnda yer
almaya balad. Macaristan ve Transilva'ya
Avusturya'ya,
Mora
ile
Dalmaya
Venedikle, Azak Rusya'ya verildi. Bundan
sonra Osmanl Devleti'ne Avrupa'dan
noktadan el uzatlm oldu.5
Avusturya ve Rusya 1726 ylnda
Osmanllar'a kar bir ittifak kurdu. Bu
ittifak neticesinde 1736 ylnda yeniden
Osmanl-Rus, Osmanl Avusturya savalar
balad. Fransa'nn arabuluculuu ile
1739'da Belgrad Antlamas imzaland.
Avusturya Belgrad' Osmanllar'a brakt. Bu
tarihten 1878 ylna kadar, burada izilen
snr deimedi. Avusturya'nn Balkanlar'da
giritii saldrlar Franszlar tarafndan
engellendi.6 Rusya'da daima Balkanlar'da
Balkan kavimlerinin koruyucusu roln
oynuyordu.7 Hatta ar Petro, kendini
"Birinci
Petro, Rus ve Rumlar'n
mparatoru" olarak tanmlamt.8
Avusturya ve Rusya tarafndan Osmanl
Devleti'ne kar yaplan son ittifak "Grek
Projesi"nin gerekletirilmesi iin 1772 de
yapld. Buna gre; Balkan Yarmadas'nn
Dousunda
kalan;
Eflk,
Bodan,
Bulgaristan, Rumeli, Trakya ve stanbul
5Eduvard de DRIAULT, ark Meselesi,
(ev.Nafiz, Yay. Haz.Emine Erdoan),
Berikan Yay. Ankara, 2003, s.86-90.
6DRIAULT,a.g.e., s.98.
7DRIAULT,a.g.e., s.96.
8DRIAULT,a.g.e., s.92.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

Rusya'ya, Batsnda kalan; Srbistan, BosnaHersek, Arnavutluk ve Mora'ya kadar olan

Makedonya, Avusturyaya braklyordu. Bu
amalar tayan Avusturya ve Rusya
Osmanl Devleti'ne 1787'de sava ilan
ettiler. Fransa'da 1789'da ihtilal olmas ile
Avusturya 1791 ylnda Osmanl Devleti ile
Zitovi Antlamasn yapt ve Belgrad'
Osmanllar'a brakt. Rusya'da 1792'de Ya
Antlamas'n imzalayarak sava sona
erdirdi. Bu ve Dinyester arasndaki yerleri
Osmanllardan ald.9
Fransa, I.Fransuva'dan itibaren, eitli
ticari imtiyazlarn yansra, Osmanl
Devleti'nin Katolik vatandalar iin de
eitli imtiyazlar elde etmiti. Osmanl
Devleti yapt slahatlarda da Fransa'nn
yardmn almaktayd.10 1740 ylnda
Fransa'ya verilen ayrcalklar yenilendi.
Hatta, bu ayrcalklardan tm Avrupa
devletleri yararlanmaya balad.11
Fransa, 1798 ylnda Msr' igal etti.
ngilizler bu durumdan telalandlar ve
Fransz donanmasnn hareket etmesini
engellediler. Osmanl ordusunun da am
zerinden harekete gemesi ile Franszlar
1799'da Msr' terk ettiler.12 Napolyonun
Msr' igal etmesi ile ngilizler'in Osmanl
politikas da su yzne km oluyordu.
Buna gre ngilizler, Osmanl Devleti'nin
toprak btnln ve varln koruma
politikas izlemeye balamt.13 27 Mart
1802'de ngiltere ile Fransa arasnda
imzalanm olan Amiens Bar ile de
ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti'nin
9DRIAULT,a.g.e., s.112.
10DRIAULT,a.g.e., s.95.
11DRIAULT,a.g.e., s.98.
12DRIAULT,a.g.e., s.134-136,137.
13Fahir ARMAOLU, 19.Yzyl Siyasi Tarihi
(1789-1984), T.T.K., Ankara, 1999, s.85.

265

toprak btnln kabul etmilerdir.14

ngiltere,
Msr'n,
smrgesi
olan
Hindistan'a
giden
yollar
zerinde
olmasndan dolay nemini anlam ve kolay
kolay brakmak istememitir. Ancak 1803
ylnda Msr' boaltmtr.15
Rusya'nn en byk hedeflerinden birisi
Balkanlar'da Slav mparatorluu kurmakt.
Bunu yapabilmek iin balangta felsefi
edebi bir cereyan iken, sonralar ek ve
Gney
Slavlar
arasnda
Avusturya
tahakkmne kar siyasi bir ekil alan
Panislavizm
hareketini
destekledi.
Panislavistler,
batllamay
deil
Slavlamay savunmulardr. En nemli
savunucular Pogodin'dir. Pogodin'e gre;
Osmanl ve Habsburg mparatorluklar
yklmal ve bunlarn yerine, merkezi
stanbul olmak zere, bir Slav devleti
kurulmal ve bu devlet Rusya'nn
himayesinde olmalyd.16
Rusya'nn 1855'te Krm'da yenilgiye
uramas ile17 Rus milliyetilii hzland.
Krm
Sava
ve
1848
ihtilalleri
Balkanlar'daki Slavlar ile Ruslar arasnda bir
kprnn kurulmasna sebep oldu. Bundan
sonra Panislavizm hareketi Rus hkmetinin
kontrolne geti. 1871'de Alman birliinin
kurulmasyla Pancermenizm akmnn ortaya
kmas Panislavizm'i daha da hzlandrd.
Rusya, Osmanl Devleti ierisindeki Slav ve
Ortodoks toplumlara her eit yardm
yapmaya ve ilk adm olarak da bu
topluluklara zerklik verilmesini istemeye
balad.18 Dier taraftan 1789 ylnda
Fransa'da meydana gelen ihtilal; monariyi
14ARMAOLU, a.g.e., s.87.
15ARMAOLU, a.g.e., s.88.
16ARMAOLU, a.g.e., s.490.491.
17KARAL, a.g.e., s.240.
18UAROL, a.g.e., s.513.

266

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

zayflatyor ve yzyllardan beri Avrupa'da

kklemi messeseleri ykyordu. Yeni bir
devlet anlay ve hatta yeni bir dnya
gr ortaya atyordu.19

gre tanzim ve idare yetkisine sahip

olmular, ticari irketler kurabilmiler,
inzibat hizmeti gren gruplar iinde
bulunabilmilerdir.22

XIX. yzyl, Balkanlar'da milliyetilik

akm
ve
Ruslar'n
panislavizm
propagandasnn en youn olduu dnemdi.
Bu yzden isyanlar kt. Nitekim "Byk
Slav Birlii" dncesi ile isyan edenlerden
Srplar kendi bamszlklarn istemelerinin
yansra Bulgar ve Karada Slavlarn da
isyana tevik ettiler.20 Rusya'nn almalar
Rumlar arasnda da karlk bulmutur.
Mora Rumlar' da zellikle 1770 eme
Baskn'ndan
sonra
isyan
temayl
gstermeye balamlardr.

Rumlar Osmanl Devleti snrlarnda

geni bir alana yaylm olarak yaayan
ancak Mora, Teselya ve Ege Adalar'nda
daha youn olarak yaayan bir topluluktu.
Rumlar'n
devlet
ierisinde
Fatih
dneminden itibaren dier hristiyan
topluluklara gre zel ve ayrcalkl bir
durumlar vard. Fatih, stanbul'u aldktan
sonra Rum halkn talebi ile Gnadys' patrik
semitir. Bundan sonra patrik intihab iini
Rum cemaatine brakmtr ve bu durum
ylece devam etmitir.23

Osmanl Devleti topraklarnda yaayan

topluluklar, din veya mezhep esasna gre
rgtleyerek ynetme biimine "Millet
Sistemi" denilmektedir.21

O zamana kadar sadece ruhani lider olan

patrik, imdi padiahn koruyuculuunda,
kendi dini topluluunun birok dnyevi
ilerinin de tartlmaz yneticisi olmutu.
Ortodokslar'n evlenme, boanma, miras gibi
zel hukuk meseleleri ve Ortodokslar
arasndaki her trl anlamazlklar da patrik
veya yetki verdii papazlar tarafndan
zmlenecekti.24 Bu durum patriklerin
sadece Rumlar'n deil, Ortodoks mezhebine
mensup olan Srp, Romen, Bulgar gibi
unsurlar zerinde de nfuz kurmalarna
sebep olmutur.

Devlet, Gayr-i Mslimleri her trl dini

ve dahili ilerini dzenlemede serbest
brakm, ancak cemaat liderlerinin seimi
hususunda, bunlarn dini vazifelerinin
yansra idari vazifeleri de olduu iin
etkide bulunmutur. Gayr- mslimler,
evlenme, boanma ve vasiyet gibi medeni
haklarn kendi dini ve hukuki sistemlerine
19ARMAOLU, a.g.e., s.41-42.
20Alan PALMER, Osmanl mparatorluu Son
Yzyl Bir kn Yeni Tarihi, Sabah
Yay., stanbul 1995, s.148.
21Temelini slam hukukundan alan Millet
Sistemi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Bilal
Erylmaz, Osmanl Devleti'nde Millet sistemi,
stanbul 1992, M.Akif AYDIN, "Gayr-
Mslimler",
"Osmanl
mparatorluu'nda
Millet", Tanzimattan Cumhuriyet'e Trkiye
Ans., C.IV, stanbul 1985, s.997 vd., Glnihal
Bozkurt, Alman ve ngiliz Belgelerinin ve
Siyasi Gelimelerin Inda Gayrimslim
Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu
(1839-1914), T.T.K. Yay., Ankara 1996, s.9.

Rumlar asndan Osmanl Devleti'nin bir

dier ynetim zellii de, stanbul'daki
Fenerli
Rumlar'n
devlet
ierisinde
kazandklar ayrcalkl durumdur. Nitekim
devlet hizmetleri Hristiyanlara kapal olduu
22BOZKURT, a.g.e., s.14.23.
23smail Hakk UZUNARILI, Osmanl Tarihi,
C.II, 4. Bask, T.T.K. Ankara 1983, s.157-159.
24Cokun OK, "Osmanl mparatorluu ve
Rum-Ortodoks Kilisesi" Tarih Boyunca TrkYunan likileri, nc Askeri Tarih
Semineri, Ankara 1986, s.191.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

halde
Rumlar'a
divan
tercmanl,
18.yzyldan itibaren de Eflak-Bodan
voyvodalklar gibi yksek ve stratejik
grevler verilmitir. Fener Beyleri genellikle
sadakat gstermelerine ramen XIX.yzyln
balarndan itibaren isyan eilimine
girmilerdir.25 Rumlar bu amala eitli
dernek ve cemiyetler kurmulardr:
Turkokratya'ya (Yunanca "Trk Ynetimi".)
kar 1796'da Viyana'da kurulmaya allan
ilk eterya Avusturya polisinin air Rigas'
tutuklamas ve Osmanllar'a vermesiyle
baarsz olmutur. Daha sonra 1800'lerin
banda Athena adl bir rgt kurulmutur.
1813'te Paris'te Hotel Grec adl cemiyet
kurulmutur. yeleri arasnda Filik-i Eterya
kurucularnda Sakolof'un da bulunduu
Hotel Grec'in sekreterliini Bb- Ali'nin
Paris'teki
maslahatgzar
Angelopulos
stlenmiti. Fransz sempatizman olan bu
rgtlerden baka Rusya'ya yakn olanlar da
vard. Mesel Finiks Cemiyeti, 1787'de
Rusya'da kuruldu.
Rumlar'n fikr ve siyas birliklerinin
salanmas amacyla kurulan cemiyetler
vardr ki bunlar da isyan ve ihtilal iin
gerekli
olan
uur
birikimini
oluturmulardr.
1810'da
Bkre'te
Filoloiki Eterya (Dil-Edebiyat Cemiyeti)
kurulmutur. 1812'de Atina'da kurulan ve
ngiliz yeleri de olan Eterya Ton
Filomuson (Sanat Tanras Dostlar
Cemiyeti) nemlidir ki bu cemiyet bata
ngilizler olmak zere Atina ve evresinde
bulunan yabanclardan oluturulmu ve
Yunanllar'n eitimini ama edinmitir.26

25Aurel DECEI, "Fenerliler", A, C.4, MEB

Eskiehir, 1997, s.549.
26Murat
HATPOLU,
Yunanistan'daki
Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin

267

Bu cemiyetler birok yerde Rum okullar

atlar.27 Bu ve benzeri cemiyetler, Rumlar
arasnda milli tarih ve kltr bilinci
yaratm.28 bu da 1814'te kurulan Filik-i
Eterya'nn iini kolaylatrmtr.29
2. FLK- ETERYA CEMYET'NN
KURULUUNU
ETKLEYEN
FAKTRLER
2.1. Rusya'nn Kkrtmas
(1689-1725) yllar arasnda Rus tahtnda
oturan ar I. Petro dneminde yaplan
icraatlardan1
Rusya'nn
Karadeniz'in
kuzeyinde skp kalmak istemedii, gneye
inmeyi planlad ve denizlerde stnlk
101 Yl (1821-1922), Trk Kltrn
Ar.Ens.Yay., Ankara 1988, s.58.
27DRIAULT, a.g.e., s.181.
28HATPOLU, a.g.e., s.8.
29 Filik-i Eterya cemiyetinin ismi konusunda
kaynaklar ikiye ayrlm durumdadr. Baz
kaynaklar cemiyet iin Etnik-i Eterya ismini
kullanmaktadr; Bkz. Cemal KUTAY, Etnik-i
Eterya'dan Gnmze Ege'nin Trk Kalma
Sava, Boazii Yay., stanbul 1980, s.17.18,
v.d., Selahattin SALIIK, Tarih Boyunca TrkYunan likileri ve Etnik-i Eterya, st. 1968
Yunan likileri ve Megalo dea, T.C.
Genelkurmay Harp Tarihi Bk. Resmi Yay.,
Ankara 1975, s.19 vd., Enver Ziya KARAL,
Osmanl Tarihi, C.Y, Ankara 1983, s.109 vd.
Bir ksm dier kaynaklarda ise Filik-i Eterya
ad zikredilmektedir ki kanaatimizce de
dorusu budur. Bkz. lber ORTAYLI,
mparatorluun En Uzun Yzyl, st. 1995,
s.71, HATPOLU a.g.e., s.7,8, vd, Stanford
SHAW. Ezel KURAL Shaw, Osmanl
mparatorluu ve Modern Trkiye C.II, st.
1983, s.44, kr Grel, Tarihsel Boyut inde
Trk-Yunan likileri (1821-1993), Ankara
1993, s.27.
1 ar Petro'nun icraatlar ve amalar hakknda
bkz. Akdes Nimet KURAT, Rusya tarihi,
T.T.K. Bas., Ankara, C.IV, Ksm I, Ankara
1983, Ylmaz ztuna, Byk Osmanl Tarihi,
C.5 stanbul 1994, s.419, Mehmet Saray, TrkRus Mnasebetlerinin Bir Analizi, MEB Yay.,
stanbul 1998, s.253.

268

kurma
abas
ierisinde
olaca
anlalmaktayd. I. Petro'nun en byk
amac scak denizlere ulamakt. Bu nedenle
1695 ylndan itibaren ilk olarak Karadeniz'e
inmeyi planlad ve Azak kalesine sahip
olabilmek iin Osmanllar ile mcadeleye
balad.2 ar Petro, 1700 stanbul
antlamasyla Azak' Osmanllar'dan ald
ama Krm'a hakim olamad iin
Karadeniz'e
kamad.3
1711
Prut
Sava'ndan sonra Azak yeniden Osmanl
devletine geti.4
ar Petro Rusya'nn Karadeniz'e inmesini
salayamad fakat yaptklar ile bundan
sonra
Ruslar'n
nasl
bir
politika
izleyeceklerini belirledi, onlarn amalarnn
ne olacan tespit etti. Nitekim 14 maddelik
vasiyetinde bu amalar en ince ayrntsna
kadar yazdrd.5 ar'n yazdrdklar
arasnda Macaristan'da, Osmanl lkelerinde
ve Gney Polonya'da yaamakta olan btn
Ortodokslar'n
Rusya'nn
etrafnda
toplanmas ve dmanlar ile mcadelede
onlardan faydalanlmasn ifade eden szler
de vard.
ar Petro'dan sonra Rus tahtna oturan
hkmdarlar; Karadeniz yoluyla Boazlar'a
ve Balkanlar'a inme siyaseti gtmlerdir ve
Trkler'e kar yrtecekleri mcadelede
Avusturya ile ittifak yapmlardr.6 17681774 Osmanl-Rus Sava esnasnda arlk
Rusyasnn Osmanl Devletini iten rahatsz
etmek, hatta ykmak amacyla Balkanlar'da
2 KURAT, Rusya Tarihi, s.253.
3 lber ORTAYLI, "XVIII.Yzyl Trk-Rus
likileri", Trk Rus likilerinde 500 Yl 14911992, Ankara, 1999, s.127.
4 KURAT, a.g.e, s.261, UZUNARILI, a.g.e.,
s.84-85.
5 ar Petro'nun Vasiyetnamesi iin bkz.
SARAY,va.g.e., s.63-67.
6 ORTAYLI, a.g.m., s.129.

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

ve Mora'da Ortodoks halk isyana tevik

ettii grlmektedir. Ruslar'n planna gre,
Mora'dan balayp Selanik'e kadar olan
blgede isyan hareketleri tasarlanmaktayd.
Rus kkrtmalar sonucunda ayaklanmalar
1770 ylnda balad ve derhal yaygnlat.
Bunun zerine Osmanl donanmas da
harekete geip Mays'ta Mora'nn dousunda
Rus filosu ile atmaya giriti, ancak kesin
bir sonu alnamad.7
1768-1774 savalarna son veren Kk
Kaynarca Antlamas ile Ruslar, Osmanl
Ortodokslar'n himaye etme hakkn elde
ederek, bu yolla Osmanl Devleti'nin
iilerine karma imkann elde ettiler ve
zengin bir konsolosluk a kurdular. Bu
anlama ile Ruslar Karadeniz'e aldlar. Bu
Karadeniz ticareti Osmanl Rumlar'nn
zenginlemesine yol at.8 Eskiden beri
ticarette ve denizcilikte ileri gitmi olan
Osmanl Rumlar', artk Rus bayra altnda
ve bu devletin koruyuculuundan istifade
ederek
daha
serbest
hareket
edebileceklerdi.9
1783 ylnda Krm' ilhak eden II.
Katerina,
bu
baarlarnn
ardndan
ihtiraslarn dizginleyemez hale geldi.
Osmanl Devleti'ne son vererek Bizans'
kendi hakimiyetinde yeniden kurabileceine
inanmaya
balad.
Bu
amacn
gerekletirebilmek
iin
Avusturya
mparatoru II.Joseph ile ittifak yapt. ki
hkmdar "Grek Projesi" denilen anlamay
yaptlar. Buna gre Rusya ve Avusturya
Osmanl topraklarn kendi aralarnda
paylatlar ve stanbul'un alnmasndan
sonra Bizans' yeniden kurup bana,

7 HATPOLU, a.g.e., s.4.

8 ORTAYLI, a.g.m., s.132-133.
9 HATPOLU, a.g.e., s.5.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

Katerina'nn torunu Grandk Konstantin'in

geirilmesini kararlatrdlar.10
1787 ylnda Rusya ve Avusturya'nn
Osmanl Devleti'ne sava amasnn altnda
yatan sebep bu "Grek Projesi" dir.11
2.2. Yunanistan'da Milliyetilik
Dncesinin Ortaya kmas
Rusya'nn Kk Kaynarca Antlamas
ile, Ortodoks olan Osmanl Rumlarnn
hamiliine balamas Rumlarn denizcilikte
daha da gelimesine neden olmutur. Kutay,
bunun Rusya tarafndan bilinli olarak
yapld ve Rumlarn Ege ve Akdeniz'de
hakim
unsur
haline
getirilmesinin
amaland kanaatindedir. ngiltere ve
Fransa da kendi alarndan uygun
grdklerinden Rumlar' destekleyince
Rumlar deniz ticaretinde inanlmaz ilerleme
gsterdiler ve bir zamanlar Cenevizliler'in
Akdeniz ve Ege'de temsil ettikleri
stnlkleri ele geirdiler.12
Rumlar,
XVIII.yzyln
sonlarndan
itibaren ticar amalarla uradklar Avrupa
ehirlerinde, limanlarnda devrin son siyas
ve sosyal gelimeleri hakknda fikir
edindiler ve o lkelere yerlemi olan dier
Rum
aslllarla
kurduklar
temaslar
sonucunda "milliyetilik" ve "bamszlk"
gibi
kavramlar
yakndan
tanmaya
13
baladlar.

269

konsolosluklar ama, stanbul'da bir Rus

Kilisesi kurma ve Ortodokslar' himaye
etmek gibi haklar elde etmesi, Rusya'nn
Osmanl halklarna milliyetilik fikrini
telkin etmesini kolaylatrd.14
1789 Fransz nklab ile yaymlanan
"nsan Haklar Beyannamesi", Napolyon'un
Ege Adalar'na yerletikten sonra Rumlar
arasnda yapt kkrtmalar, 1799-1805
yllar arasnda bu adalarda Franszlar'n
yerine geen Ruslar'n ayn manada
yaptklar telkinler, Rumlar'n Osmanl
Devleti aleyhine ayaklanmalarnda etkisi
byk olmu ve egemenlik fikri Rum
aydnlar
tarafndan
ilenmeye
balanmt.15
2.3. Yunan Aydnlarnn almalar
Rumlar
denizcilikte
ve
ticarette
gsterdikleri gelimeler sonucunda Avrupa
aydnlarnn
hrriyet
ve
egemenlik
dncelerinden haberdar oldular. Rum
ticar kurulular Ege evresinde Selanik ve
zmir'den baka Akdeniz'de Trieste'de
Venedik'te hatta Londra, Marsilyada
Odessa ve Moskova'da da giderek
byyorlard.16 Bu durum Rumlarn
Avrupa'da olup biteni ok yakndan takip
etmesine
ve
oralardaki
fikirlerden
etkilenmelerine yol at.

Dier devletler de Yunanllar arasnda

milliyetilik duygusunun uyanmas iin
almalar yaptlar. Rusya'nn Kk
Kaynarca Antlamas ile elde ettii

XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren

Rum air, tarihi ve yazarlar, Yunanistan'n
bamszln ve hatta eski Bizans
mparatorluu'nun yeniden kurulmasn
konu alan yazlar yazmaya baladlar.17
Bunlardan en nemlileri Kozmas, Rigas,

10 ZTUNA, a.g.e., s.75-76.

11 KARAL, a.g.e., s.20.
12 KUTAY, a.g.e., s.19.
13 HATPOLU, a.g.e., s.5.

14 KARAL, a.g.e., s.109.

15 KARAL, a.g.e., s.109.
16 HATPOLU, a.g.e., s.5.
17 KARAL, a.g.e., s.109

270
Korais'tir.18 Bu kiiler
Yunanllar'
egemenlik
hazrlarken bir taraftan
aydnlar
Yunanllarn
19
ardlar.

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

bir taraftan
dncesine
da Avrupal
yardmna

Rum ticaret burjuvazisi de bo durmad.

Avrupada kurduklar ticaret merkezlerinde
okullar yaptrdlar, kitaplklar kurdular. Rum
genlerinin eitimini bu yolla kendileri
stlendiler. Bylece Avrupa'da oluan yeni
fikirlerin Rum genlerine ulamasn ve
onlar arasnda milliyetilik ve bamszlk
dncesinin glenmesini saladlar.20
stanbul'da yaayan Fenerli Rumlar da
Mostesquieu, Racine, Voltaire gibi Fransz
yazar ve dnrlerinden tercmeler
yapmakta,
genlerini
Avrupa
niversitelerine gndermekle, oralardaki
fikir hareketleri ve bilim adamlaryla temas
halinde bulunmaktaydlar.21 18. yzyldan
itibaren Yunanca kitap says hzla artt. Bu
yzyln ilk eyreinde yz eserden fazla
kitap yaymlanmken, yzyln son
eyreinde 700'den fazla Yunanca kitap
basld. 19. yzyln ilk 20 ylnda 1300
civarnda telif ve tercme eser basld. 18.
yzyldaki kitaplar dini karakterli iken,
1821'e gelindiinde kitaplarn ieriinin
ou laiklemiti. Batl bilim adamlar ve
filozoflarnn da eserleri Yunancaya
evriliyordu.22
Bylece Osmanl egemenliinden kopma
dncesi fikri olgunlarken dier taraftan
da tccar, gemici ve aydnlarn Yunanistan
18 HATPOLU, a.g.e.,s.5.
19 KARAL, a.g.e., s.109.
20 kr GREL,Tarihsel Boyut iinde TrkYunan likileri(1821-1993) Ankara 1993.s.26.
21 HATPOLU, a.g.e., s.5.
22 GREL, a.g.e., s.26.

ve
adalardaki
almalar
iyice
younlamaktayd. Bu arada yukarda ad
geen Avrupa merkezlerindeki Rum ticaret
kolonileri zamanla birer lobi durumuna
geliyor, bunlar Yunanistan'dakilerden ve
Fenerliler'in stanbul'daki faaliyetlerinden
daha etkili oluyorlard. nk Rusya, talya,
Fransa, ngiltere ve dier lkelerdeki
Rumlar, Trklerin egemenlik ve denetleme
alanlarnn dndaydlar.23
Yaknalardaki Yunanllar'n milattan
nce yaam olan Yunanllar ile kltrel ve
rki balar kalmamt. Yunanllar Slavlar
bata olmak zere birok rkla kararak24
farkl bir millet haline gelmelerine ramen
bunu grmemezlikten gelen birok Avrupa
aydn (Byron, Goethe, Victor Hugo) bu
hayranln etkisiyle Yunan bamszlk
hareketine sempati duydular. Bunun
etkisiyle Avrupa'da Trkler aleyhine pek
ok yaz kt. Bylece Yunan davasn
Avrupa devletlerine mal etmek ve onlarn
her trl yardmn salamak yolunu
tuttular. Bu durum Rumlar'a cesaret verdii
gibi, Osmanl mparatorluu'nda karlar
olan devletlerin kamuoylarnn basksyla ve
siyasi nedenlerle Rumlar'n lehine harekete
gemelerine yol at.25
Rumlar'n isyan eilimlerinin Avrupa'da
genel bir kabul grmesinin ve cokulu
akisler uyandrmasnn en byk sebebi,
eski klasik medeniyetin corafyasn
paylaan Rum tebaaya atfedilen bu kltr
mirasna sahip klmasdr. Kk yatan
beri uur altna yerletirilen, klasik Yunan
medeniyetine kar duyulan hayranlk
23 HATPOLU, a.g.e., s.5.
24 KUTAY, a.g.e., s.19.
25 Bilal MR, Ege Sorunu, Belgeler C.I.
(1912-1913), Ankara 1976, s.XXXVIXXXVIII.

271

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

duygusu ile Mora'ya gelen ve hatta

Rumlar'n yannda, Trkler'e kar gnll
olarak
savaan
Avrupal
Hellen
hayranlarnn uradklar hayal krkl;
hayallerindeki mitoloji kahramanlarna
rastlayamamalar ve bir klasik Yunan
kltr ve hatta dilinin mevcut olmamas
bunlar iin ac bir srpriz olmutur.26
2.4. Fener Rum Patrikhanesi ve
Fenerli
Rum
Beyleri'nin
almalar
Fener Rum Patrikhanesi, Fatih Sultan
Mehmet tarafndan yeniden kuruluundan
itibaren Trklk aleyhine sinsice iki ynl
politika takip etmitir. Bunlardan ilki
kendini Avrupa kamuoyunda mslmanlarn
eline dm mazlum bir kurulu olarak
tantma abasdr. Nitekim 1699 Karlofa
Antlamas'na
Patrikhane'nin
dini
serbestisinin engellenmemesine dair bir
madde konulmutur. 1774 Kk Kaynarca
Antlamas'nda ise bu husus ar'n teminat
ile daha da pekitirilmi, bylece Lozan'a
kadar bu mazlum kurulu propagandas
baaryla yrtlmtr. Takip edilen
politikann ikinci yn ise Ulah, Srp,
Bulgar, Arnavut gibi Rum olmayan
Ortodoks tebaann Rumlatrlarak Bizans
mparatorluu'nun
yeniden
ihyasna
27
allmasdr.
Cemal Kutay, Fatih'in
gsterdii msamaha ile varln devam
ettirme ans bulan Ortodoksluk iin "din
deil siyaset oldu" demektedir.28

Gerekten de patrikhane bir dini merkez

olmaktan
ok
belirli
politikalarn
oluturulduu
siyasi
bir
parti
grnmndeydi. Zira Patrik, yalnz dinsel
yetkileriyle snrl kalmyor ayn zamanda
yarg ve eitimin de ba saylyordu. Ayn
zamanda bu yetkiler sadece Rum tebaa iin
deil Ortodoks mezhebine mensup dier
unsurlar iin de geerliydi. Fatih bir
buyuruldusunda
Fener
Patrii
iin
"Ortodokslar'n
Babas"
tabirini
29
kullanmt.
Rumlar'n dier Ortodokslar'n lideri
olduuna dair kanaat XIX.yzylda da
devam etti. Fransa mparatoru Napolyon
"Padiahn tebaasnn byk bir ksm
Rum'dur; Rumlar ise Rus'tur" diyerek
Ortodoks mezhebindeki btn Osmanllar'
Rum ad altnda birletiriyordu.30 II.
Mahmut tarafndan verilen bir beraatta
Patrik Kenadipos'un btn Rum milletinin,
yani yalnz asl Rumlar'n deil, Bulgarlarla,
Srplar ve Arnavutlar da ieren btn
Ortodokslar'n
reisi
olduu
tasdik
31
edilmiti.
Rumlar'n bu geni haklar
onlara dier Ortodoks milletler zerinde
ciddi bir stnlk salyordu.
Bizans'n
yklmasndan
sonra
Patrikhane'nin stratejisi u ekilde idi:
- nce, Patrikhane
yaatlmasn temin etmek.

ve

kiliselerin

- Kiliseler vastasyla Rumlar' eitmek,

Bizans mparatorluu hayalini yaatmak.
26 Kemal BEYDLL, Osmanl Devleti Tarihi,
C.I, Editr: E.nsanolu, Feza, stanbul 1999,
s.85.
27 M.Sreyya AHN, "Fener Rum Ortodoks
Patrikhanesi", DA, C.12.
28 KUTAY, a.g.e., s.26.

29 KUTAY, a.g.e., s.26.

30 ENGELHARDT, Tanzimat ve Trkiye, ev.
Ali Reat, Kakns Yay., stanbul1999, s.68.
31 Ayn eser, s.114.

272

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

- Trkler'in hakimiyeti zayflad zaman

Bizans mparatorluunu yeniden kurmak.

6. Trk halk arasna daima fitne-fesat

sokarak devlet ile milletin arasn amak.35

Patrikhane Bizans' Rum kiliseleri iinde

yaatr gibi idi. Rum Patrik, metropolit,
papaz ve piskoposlar kiliselerde dua ve
vaizleri, mektep ve medreselerdeki ders
talimatlar ile eski Bizans ruhunu yaatmaya
alyorlard.32

Ondokuzuncu yzyldaki gelimelere

baklacak olursa, Rumlar'n yukarda sz
edilen prensiplerini titiz bir ekilde
uyguladklar grlmektedir. Devlet iindeki
nfuzlu konumlar onlarn ilerini daima da
kolaylatrmtr.
Devlet
bilhassa
XVII.yzyldan
itibaren
Avrupa
ile
mnasebetlerinde Rumlar'n tercmanlna
mracaat
etmitir.
Onlarn
Divan-
Hmayun'da
tercmanlk
grevlerinin
yansra
Eflk-Bodan
Beylikleri'ne
atanmalar36 da kendilerine gsterilen
itimadn bir sonucudur. Buna ramen
Rumlar, devletin d ilikilerine ait vkf
olduklar gizli bilgileri yabanc devletlerle
paylamlar ve bylece Yunanistan'n
bamszl iin onlarnda desteini temin
etmilerdir.
ngilizlerin
XIX.yzyl
ortalarnda stanbul Bykelisi Lord
Stratford hatralarnda Rumlar'n devlete
ihanetleri ile ilgili olarak yle demektedir:

Fener Patrikhanesi'nin ve Rumlar'n

Bizans mparatorluu'nu dirilterek, Kk
Asya'nn Helenletirilmesi; Balkanlar ve
Anadolu'da Trk hakimiyetine son verilmesi
idealine "Megali dea" (Byk Fikir)
denilmekte idi33 ve Patrikhane kendini
Bizans'n
mirass
sayyordu,
onu
34
canlandrmak da en byk hedefiydi.
Patrikhane'nin Trk milli dncesini ve
kurumlarn yok etmek iin 1884 tarihli ders
kitabnda yazdrd u cmleler ilgintir:
1. Trkler'i ezeli bir dman olarak
Rumlar'a tantmak.
2. Trkler'in en ufak hatalarn byterek
Avrupa'ya duyurmak.
3. Trkler'i iktisaden rtmek, bol faizli
krediler amak, ar artlarda rehin kabul
etmek.
4. Trk milletini ahlak, milliyet, din ve
gelenekleri bakmndan rtmek.
5. Trk hkmranln baltalamak.

32
Sleyman
KOCABA,
Tarihte
ve
Gnmzde Trk-Yunan Mcadelesi, Bayrak
Yay., stanbul 1984, s.27.
33 Sreyya AHN, Fener Patrikhanesi ve
Trkiye, tken Yay., stanbul 1980, s.126.
34 AHN, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi,
s.345.

"Bu kadar affedilmez hatann bir ahsn

gafleti neticesinde vukua gelebileceine
inanmak gtr. Sefaretteki vesikalar ibretli
bir romann merakl safhalar halinde tetkik
ettim. Bab- Ali ihanetin farknda olmad
gibi
ihtimalde
vermemiti.
Benim
stanbul'da vazifeye baladm sene, Etnik-i
Eterya dnya yznde Hellenizmi topik
olduu kadar cazip rya halinde cihana
yaymaya muvaffak olmutu. Yunan stiklli
onun eseri idi. Krm Harbi srasnda
Atina'nn kaypak durumunun kaynana
inmek istedim ve bunu da 1821 senesinde,
Osmanl Devletinin harici ilerini idare
eden Reislkttablnda devletin resmi
35 KOCABA, a.g.e., s.33-35.
36 AHN, Fener Rum Ort.Patr., s.344.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

tercman olan Fenerli Rum Beyleri'nin en

tannm ailelerinden Alexandr Sutzo'nun
Sefaretimize verdii gizli raporunda
buldum.
Bu adam resmen bizim casusumuz idi.
Olduka byk bir para alyordu. Osmanl
devletinin idaresinde hereyi onun kadar
bilen bakalarnn da byk devletlerin
emrinde olduklarna phe yoktu. Bu mevzu
zerinde fikrini sorduum sadrazam
Mustafa Reit Paa bana;
- Bu kadar ar ve dayanksz gvenin
mdafaasn yapyorum zannetmeyiniz.
Fakat bu Rum Beyler'i, o kadar mkemmel
artlar ve itibarda idiler, kendileri din ve rk
farklarna ramen o kadar msavi artlar ve
hatta imtiyazlar iinde idiler ki, hain
olabilmeleri, vazifeleri olan sadakatten daha
zor ve gt. Topyekun bir nankrlk nasl
dnlebilirdi? demiti.37 Rumlar'n basn
yoluyla Avrupa devletlerinin desteini elde
ettikleri anlalmaktadr. Nitekim 1856 da
Islahat Ferman'nn, ilan edilmesiyle eski
stnln kaybeden Patrikhane, basn
yoluyla Avrupa'nn mdahalesini salamaya
almtr.38
Propaganda
sahasndaki
etkileri de tartlmazd. Byk devletlerin
bykelilik
ve
konsolosluklarnda
yaptklar
tercmanlk
grevlerinden
yararlanarak o devletleri, kendi masallarna
ve onlarn refah memurlarn, misyonerlerini
ve ruhani liderlerini kendi davalarnn
gerek olduuna inandryorlard. ou kez,
Batl bir gazeteci onlarn rtkanlklaryla
tuzaa dyor, hikayelerini evreye
yayyordu. Dahas, Osmanl lkelerindeki
Avrupal diplomatlar ve gezginciler,
kendileri gibi ayn dinden olan ve

37 KUTAY, a.g.e., s.23-24.

38 ENGELHARDT, ayn eser, s.145.

273

ekseriyetle yabanc dilleri bilen bu kiilerin

tuzana derek onlarn yalanlarn geni
lde yayyorlard.39

3.FLK- ETERYA CEMYET

31. Cemiyetin Kuruluu
Filik-i Eterya Cemiyeti 1814 ylnda,
Rusya'nn Odesa (Hocabey) liman ehrinde
ikisi Rum biri Bulgar olmak zere tccar
tarafndan kuruldu.1 Dernein kurucular
Skufas, Emmanuel Ksanthos adl iki Rum
ile Yanyal Atmas akalof adl bir Bulgar
idi.2
Cemiyetin Odesa'dan nce Pariste
kurulduu anlalmaktadr. 1814'te Elbe'den
dnm olan Napolyon'un muvafakatyla
Paris'te bir cemiyet kuruldu. Cemiyetin
hamisi, Fransa'nn eski stanbul elisi ve
"Hemen" dostu Choiseul-Gouffier idi. Ayn
cemiyete mensup kardelerden biri olan
Athanasius akolof, Paris'ten Bkre'e ve
Moskova'ya giderek buralarda cemiyetin
yeni ubelerini at. Ruslar'n kutsal
ehirlerinde ve Odesa'da ok gemeden bu
bir "Dosiluk Cemiyeti" halini ald.3

39 Salahi SONYEL, "Byk Devletlerin Osmanl

mparatorluunu
Paralama
abalarnda
Hristiyan Aznlklarn Rol", Belleten,
C.XLIX, s.195, 1986, s.653.
1 KARAL, a.g.e., s.109.
2 HATPOLU, a.g.e., s.9. Ayrca Driault,
cemiyetin kurucular arasnda akalof yerine
Dikeos
adl
bir
Rum
olduundan
bahsetmektedir. Bkz. a.g.e., s.181.
3 Necati TURSAN, Yunan Sorunu, 3. Bask,
Ankara 1987, s.36, Trk-Yunan likileri ve
Megali dea, s.19, SALIIK, a.g.e., s.147.,
HATPOLU, a.g.e., s.9. HAMMER, Byk
Osmanl Tarihi, ev. B.Stk Baykal, c.9,
stanbul 1992.

274

Cemiyetin kurucularndan olan Ksanthos

bir masondu ve gizli giriimlerde nasl
hareket edilmesi gerektiine dair bilgi sahibi
idi. Ksanthos kk cemiyetler ile Yunan
emellerine ulamann ok zor olduunu
dnyordu. Bir gn arkadalarna:
"Eski Yunan evlatlar Dou Roma
mparatorluu'nun bir kalntsdr. Osmanl
Devleti'nin elinde esir ve onursuz olarak
yaamaktadrlar. Bunlar kurtarmak Yunan
ulusu iin en byk bir hizmettir."4
Bylece Ksanthos ve arkadalar Eterya
ton Filikon (Filik-i Eterya = Dostluk
Cemiyeti) diye de anlan rgt oluturdular
ve
Bat
Avrupa'daki
gizli
mason
cemiyetlerinin kurulu ve ileyi usullerini
benimsediler.5 Cemiyetin kurulduundan
ar'n haberi vard. Hatta kendisine
cemiyetin bakanl teklif edilmiti.6
Cemiyette
disiplin
ok
yksekti.
Cemiyetin srrn aa vuran ve cemiyetten
tehditlerle para szdrmak isteyen iki ye,
cemiyet tarafndan ldrmt.7
3.2. Cemiyetin yeleri
Cemiyetin gizlilie nem vermesinden
dolay cemiyetin banda kimin olduu
saklanmakta, bu konuda esrarengiz bir hava
estirilmekte, ancak bu kiinin ar I.
Alexandr veya Kapudistriya olabilecei ima
edilmekteydi.8 Cemiyetin banda ar'n
yaverlerinden
Kont
Kapodistriya'nn

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

olduunu syleyenler varsa da9 bu konudaki

yaygn gr Alexandr psilanti olduu
ynndedir.10
htilalci karakterdeki bu rgt mali
problemlerini
zmlemek
amacyla
bnyesine -gerektiinde zor kullanarakncelikle byk tccar ve armatrleri
kaydediyor, ayrca halk zerinde daha etkili
propoganda yapabilmek iin papazlar
kullanyordu. "Apostol" diye anlan bu
grevli papazlar Rum unsurunun bulunduu
blgelere (Mora, Yunanistan, Adalar v.s.)
hatta Tuna boyuna, Srbistan'a ve
Bulgaristan'a
kadar
dalarak
ye
kaydetmeye
ve
taraftar
kazanmaya
alyorlard.11
Cemiyete
girenler,
gerektii vakit, servetlerini ve hayatlarn
feda etmeye ve cemiyetin projeleri hakknda
tam bir sr tutmaya, yemin ederek sz
vermilerdi.12
Ksa zamanda rgtn Osmanl topraklar
zerinde bir ok ubesi ald. zellikle
stanbul, zmir, Sakz, Bkre, Ya, Yanya
ve Trieste gibi nemli merkezlerde alan
ubeler rgt yelerinin hzla oalmasn
salad.13
Eterya kurucular Osmanl lkesinin her
tarafnda olduu gibi, Moskova, Viyana,
Paris gibi byk ehirler arasnda da
dolaarak hem yelerini hem varlklarn
arttrmlardr. Osmanl Devletinde byle
gizli ileri takip edecek bir kuruluun

9
4 SALIIK, a.g.e., s.147.
5 HATPOLU, a.g.e., s.10.
6 KARAL, a.g.e., s.110.
7 Trk Yunan likisi ve Megali dea, s.20.
8 HATPOLU, a.g.e., s.10.

Ahmet CEVDET PAA, Cevdet Paa

Tarihinden Semeler II, Haz. Sadi Irmak, B.K.
alar, MEB. Yay., stanbul 1994, s.217.
10 lber ORTAYLI, a.g.e., s.71, Karal, a.g.e.,
s.110, Kutay, a.g.e., s.20 vd.
11 HATPOLU, a.g.e., s.10.
12 KARAL, a.g.e., s.110.
13 Osmanl Ans., C.6, s.46.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

olmamasndan cesaret alarak fikirlerini

serbeste yaymlardr. Mora, Arnavutluk,
Trhala
gibi
yerlerdeki
paalarn
saraylarnda hizmet gren Rumlar'n hemen
hepsi cemiyetin yesi oldular. Anadolu
kylarndaki Rum tccarlar, stanbul'daki
en gzde Rum aileleri de cemiyete ye idi.
Cemiyet gizli idi, ama lksn yayan,
dinleyeni coturan arklar meydanlarda
sylenir olmutu.14
Cemiyetin yelerinin %54' tccar,
%13' doktor ve avukat, %12'si esnaf,
%10'u papaz, %9'u klefle (ekiya-kolcu) ve
%12'si
kyl
ve
zanaatkarlardan
15
oluuyordu.
Cemiyetin
bakanlna
getirilen psilanti kendi imzas ve zel
mhr ile mhrlenmi mektuplar Osmanl
snrlar iinde yaayan Yunanllar'a
gnderdike cemiyetin gc srekli
artmaktayd.16 ar'n yaverinin cemiyetin
bakan olmas stanbul'daki Eteryaclar'n
saysn artrd. in genilediini yayldn
ve
nemli
kimseler
tarafndan
benimsendiini renen ve o vakte kadar
kukulu ve ekingen davranan Rumlar da
cemiyete
girmeye
ve
birbirleriyle
yarrcasna el altndan yararl olmaya
koyuldular. stanbul Rum Patrii Grigoriyos
artk bir din adam olmaktan kp gizli bir
siyasi cemiyetin ba elemanlarndan biri
olmann yolunu buldu.17

275

yaymakt.18 Aslnda bu dernein gizlilikten

syrlarak bir yardmlama kuruluu olarak
ortaya karlmasndan sonra gelitirdii
sylemiydi.19 Dernein esas gayesi Fener
Rum Patrikhanesi'ne bal btn Rumlar' ve
lkelerini iine alan bir devlet kurmak, yani
Bizans
mparatorluu'nu
yeniden
diriltmekti.20
Cemiyet amacna ulaabilmek iin
Balkanlar'daki Hristiyanlar Rum olsun
olmasn bir btn olarak ele ald ve hepsi
zerinde ayn propoganday yapt. Esas
ama Rumlar' Osmanllar'a kar isyana
tevik etmekti. Bu arada mmkn olursa
dier Balkanl Hristiyan topluluklar da
isyana kartrmakt.21 Rumlar arasnda
mcadele iin birlik ve beraberlik
kurulmaya alrken Rum olmayan
Hristiyanlar da silahlandrld.22
lk
hedef
Eflak
ve
Bodan'
ayaklandrarak orada bir ordu kurmakt.
Sonra o ordu ile Mora'ya inerek btn
Balkanlar'
Grekletirmekti. Daha
o
zamanlar hayalperest Yunanistan, Romanya
ve dier Balkanlar'da Byk Yunanistan
fikri olmutu. nk Eflak ve Bodan'da
Fenerli Rum Beyleri egemendi.23 Bu ilk
hedefe ulamakta baar salamak iin Rum
olmayan unsurlarn da isyan etmesini

3.3. Cemiyetin Amalar

Cemiyetin amac, szde Osmanllar'n
Hristiyan tebaas arasnda eitim-retimi

14 Tark Zafer TUNAYA, Trkiye'de Siyasal

Partiler I, stanbul 1988, s.504.
15 GREL, a.g.e., s.27.
16 SALIIK, a.g.e., s.151.
17 AHMED CEVDET PAA, a.g.e., s.218.

18 KARAL, a.g.e., s.109.

19 TUNAYA, a.g.e., s.504.
20 Ahmet CEVDET PAA, a.g.e., s.217,
KARAL, a.g.e., s.110. HAMMER, a.g.e.,
s.253.
21 HATPOLU, a.g.e., s.10. Misha Glenny,
balkanlar 1804-1999 Milliyetilik Sava ve
Byk Gler, Trkesi Mehmet Harmanc,
st. 2001, s. 38.
22 Trk-Yunan likileri ve Megali dea, s.21.
23 TURSAN, a.g.e., s.38.

276

salamak amacyla onlarn nfuzlu kiilerini

de kkrtyorlard.24
Byk
Helen
Devleti
(Bizans
mparatorluu) kurmak amacnda olan
Alexandr psilanti, bayrann zerine anka
kuunun yansra Aziz Konstantin ve Aziz
Helenay da koymutu.25
te Rumlar'n Osmanl Devleti iindeki
imtiyazl neredeyse zerk konumlar,
Akdeniz'deki ticari faaliyetleri, hem dou
hem de bat Avrupa ile kurduklar ilikiler
ve Filik-i Eterya'nn faaliyet program ve
almalar Osmanl'ya kar isyana ynelik
dnce ve eylem potansiyelini gelitirirken
Avrupallar'da Yunan meselesi ile yakndan
ilgilenir olmulard.26
3.3.a. Megali dea (Byk Fikir)[*]
Megali dea; Yunanllar'n gemite
yaam olduklar iddia edilen topraklar,
bata baehir Konstantinopolis (stanbul)
olmak zere ele geirip, eski Bizans'
diriltmek ve iki ktal, be denizli byk bir
Yunanistan ve Bat Anadolu [Ortam ve
artlara gre Karadeniz kylarnda bir
Pontus-Rum ynetiminin kurulmas], deniz
olarak da Karadeniz, Marmara Denizi, Ege
Denizi, Akdeniz ve yon Denizi'dir.27

24 HATPOLU, a.g.e., s.10.

25 HAMMER, a.g.e., s.257.
26 HATPOLU, a.g.e., s.12.
[*] Megali dea tabiri ilk kez 1844 ylnda,
Yunan Meclisi'nde Yani Koletti tarafndan
kullanld. Filik-i Eterya'nn faaliyet program
ve beyannamelerinde bu ifade kullanlmad.
Ancak cemiyetin amalar ile megali ideann
kapsam ayn olduu iin bilgi verilme ihtiyac
duyulmutur. Deyimin ilk kez kullanlmasna
dair bkz. Trk-Yunan likileri ve Megali
dea, s.29.
27 HATPOLU, a.g.e., s.29.

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

Bu snr daha da geni tutarak

Hindistan'a kadar Byk Yunanistan
farzedenler de vard. Zira onlara gre Byk
skender'in ayak bast yerler Helenler'e
aitti. Buralara Yunan kltr bulat iin
Yunanllar'n olmas gerekirdi.28
Bu lknn en nemli savunucusu
kendisini Bizans'n varisi sayan Fener Rum
Patrikhanesi oldu.30 XIX.yzyldan sonra
milliyetilik fikri de Megali idea
dncesini kuvvetlendirdi.
Osmanl
hakimiyetinde
imtiyazl
durumda olan Rum Kilisesi, dier
Hristiyanlar zerindeki etkinliini bu ama
iin kullanrken dier taraftan da Osmanl
brokrasisinde edindii nemli yeri de ayn
amacn gereklemesi iin kulland. 30
XIX.yzylda Eski Yunan'n Avrupa
medeniyetlerine beiklik ettii dncesi
Avrupal aydnlarn eski Yunan kltryle
daha fazla ilgilenmelerine yol amt. Hatta
bir Yunan hayranl olumutu. zellikle
Fransa'da Voltaire, Chenier ve ngiliz Lord
Byron gibi air ve yazarlar Rumlar lehinde,
Trkler
aleyhinde
yazlar
yazdlar.
Avrupa'da yaratlan bu atmosfer bu lkenin
siyasilerini Osmanl Devleti'ni kendi
karlarna ters dmeyecek ekilde
paralamak dncesine itti.31
3.3.b. Cemiyetin Faaliyet Program
1- Yunan milletinin tam istiklalinin
temini

28 H.Fikret ALASYA, "Megali Etniki Eteria'nn

Yeni Uzants" "Filiki Eteria", Trk Kltr,
s.157, Kasm (1975), s.28.
30 AHN, a.g.m., s.....
30 HATPOLU, a.g.e., s.30.
31 HATPOLU, a.g.e., s.12.

277

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

2. Bat Trakya ve Selanik'in Yunanistan'a

ilhak
3. Ege Adalar'nn Yunanistan'a ilhak
4. Oniki Ada'nn Yunanistan'a ilhak
5. Girit Adas'nn Yunanistan'a ilhak
6. Bat Anadolu'nun Yunanistan'a ilhak
7. Pontus-Rum hkmetinin kurulmas
8. Kbrs'n Yunanistan'a ilhak
9. mroz ve Bozcaada'nn Yunanistan'a
ilhak
10. stanbul'un ele geirilmesi ve Bizans
mparatorluu'nun canlandrlmas.32
Filik-i Eterya en byk amac olan bu
program uygulamak iin nce Mora'da;
sonra Ege Adalar, Girit ve Kbrs'ta
ayaklanmalar karmtr.33
3.4. Cemiyetin D Balantlar
3.4.a. Fener Rum Patrikhanesi le
likileri
Rum-Ortodoks cemaati Gayrimslimler
iinde en sekin idari-adli statye sahipti.
Patrikhane Ortodokslarn en yksek mercii
idi, imtiyazlar dier cemaatlerden fazlayd.
stelik bu kilise sayesinde; Yunanca ve
Roma hukuku yaayabiliyordu. Balkanlar ile
Ortadou'da yaygnlk ve stnlk sahibiydi.
Rumlar sekin devlet grevlerine sahipti.
Eflak-Bodan Voyvodalklar ve Divan-

32 SALIIK, a.g.e., s.149, Trk-Yunan ilikisi

ve Megali dea, s.22.
33 TURSAN, a.g.e., s.41.

Hmayun tercmanlklar
nemlileri idi.34

bunlarn

en

Btn bunlar Rum Ortodoks Kilisesi'ni,

ana amac olan Bizans mparatorluu'nu
diriltmek dncesinden uzaklatrmad,
hatta bunlar nihai amaca ulamada bir ara
olarak kullanld.35
Filik-i Eterya'nn Odesa'da kurulup da,
Osmanl topraklar ve Avrupa'da ubeler
amasndan sonra, cemiyetin gizli merkezi
olarak stanbul Fener'de Rum Beylerinden
Eksatto'nun evi seilmiti.36 htilaf fikrini
yaymak ve tekilat yapmak zere stanbul'da
kiilik bir komite kuruldu. Eflak Beyi
Kalimaki ve stanbul Rum Patrii Grigoryas
cemiyetin nfuzlu yelerindendi.37
Rumlar, Fatih'in kendilerine byk bir
hogr rnei olarak verdii imtiyazlar
sabit amalar iin kullandlar. Ege ve
Akdeniz kylarnda Papaz Mektepleri
atlar. Sadece Ege'de 14 tane Metropolitlik
kurdular. Divan- Hmayun tercman olan
Fenerli
Rum
Beylerinden
Alexandr
Sutzonun 1821'de ngiliz sefaretine verdii
bilgilerden,38 Filik-i Eterya'nn bata Ege
blgesi olmak zere Rumluun yaygn
olduu blgelerde tekilatn kylere kadar
tamamlad, kiliselerin halk bu yolda
eittii; Aynaroz, Heybeliada, zmir,
Ayvalk ve Atina'daki Ruhban Okullar'nda
yetitirilenlerin Rum ve Yunanllar'

34 lber ORTAYLI, "Tanzimat Dneminde

Yunanistan ve Osmanl mparatorluu",
nc Askeri Tarih Semineri Bildirileri,
Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara
1986, s.165.
35 HATPOLU, a.g.e., s.30.
36 SALIIK, a.g.e., s.150.
37 KARAL, a.g.e., s.110.
38 KUTAY, a.g.e., s.37.

278

ayaklanmaya
hazrlayacak
rendikleri anlalmaktadr.39

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

bilgileri

cezalandrlan patrikler vardr. III. Partenios

bu sebeple 1657 ylnda idam edilmitir.43

te yandan devletin dilerini Divan-

Hmayun tercmanl gibi grnrde
mtevazi nvan ile ellerinde bulunduran
Fenerli Rum Beyleri, cemiyetin gz ve
kalbi idiler: Fatih Sultan Mehmet'in
fermanna dayanlarak ve sarayda devletin
ileri kademelerinde eitli yollardan elde
edilmi ahsiyetlerin aracl ile padiah
II.Mahmud'dan msaade alnm, lkenin
her tarafndaki Ortodoks kiliselerinin
tamirine balanmt. Aslnda bu ile
uraacak olan kalabalk kadro, her gittii
yerde cemiyetin ubesini kuruyordu. ane
makbuzlar
bastrlm,
papazlara
datlmt. Merkez Rumeli'de Atina,
Anadolu'da
zmir
idi.40
stanbul'da
Patrikhane binasnn evresinde yaplm
kk binalarda, misafir kisvesi altnda
gelen keilere
nasl
davranacaklar
retiliyor, hatta daha da ileri gidilerek
binann mahzen blmnn silah deposu
haline getirildii tesbit ediliyordu.41

3.4.b. Osmanl Devlet Adamlar ile

likileri

Fener Rum Patrii ve Grigoryas ve

cemiyet yeleri gelitirilen ifre ile
hazrlklarn ne ynde gittiine dair srekli
haberleiyorlard.42

-Divan- Hmayun Bakatibi Halef

Efendi'nin almalar
Mehmed Said Halet Efendi, Krml
hademelikten
kad
olmu
Hseyin
Efendi'nin olu idi. 1761'de dodu. Bb-
Ali'ye, oluna Trke dersi verdii Fenerli
Rum Beyleri'nden Divan- Hmayun
tercman Kalimaki Bey tarafndan tavsiye
edildi. Kalimaki Bey, Tersane Emin'i olunca
Rumca bilen Halet Efendi'yi yanna ald ve
sadrazam Yusuf Ziya Paa'ya takdim etti.
Zeki, terbiyeli ve bilgili olan Halet Efendi
Paris'e Ortaeli olarak gnderildi. 1805'te
stanbul'a dnnce dilerinde grev
almtr, dolaysyla Rumlar'n tercman
olarak grev yapmalarnn yznden burada
onlarla daha ok yaknlamtr. Bilgili ve
zeki olmas onun sarayda ksa srede
ykselmesini salam, hatta padiah
zerinde de nemli bir etki sahibi olmasna
sebep olmutu.44

Patrikler bu tarz Trkle dmanlk

gsteren davranlarn her dnemde
sergilediler. Kkenleri ve yetime tarzlar
sebebiyle her zaman Trklk aleyhinde
altlar. Osmanl tarihinde bu nedenle

Halet Efendi, kendi ahsnn ykselmesi

ve
nfuzunun
artmas
iin Fener
Patrikhanesi ile devaml ibirlii halinde
bulunuyordu. Zaten kendisi Fenerli Rum
Beyleri'nin katipliinden yetimi ve onlarn
ideallerini gden hain bir kii idi.
Yenierilere verilecek ulufeleri Rumlar'dan

39 Ayn eser, s.24.

40 Ayn eser, s.29.
41 Ayn eser, s.39.
42 SALIIK, a.g.e., s.151.

43 Yavuz ERCAN, "Trk Yunan likilerinde

Rum Patrikhanesi'nin Rol" nc Askeri
Tarih Semineri Bildirileri, Tarih Boyunca Trk
Yunan likileri, Ankara 1986, s.203.
44 KUTAY, a.g.e., s.31-33.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

temin ediyor, ulufeyi salad

Yenieriler tarafndan tutuluyordu.45

iin

Yanya Valisi Tepedelenli Ali Paa Filik-i

Eterya ile Fener Rum Patrikhanesi'nin
ibirliini ve byk bir Rum syan iin
almalar yaptklarn Bab- Ali'ye bildirdi.
Ne var ki padiahn mhrdar olan fakat
gerekte Fener Rum Patrikhanesi'nin bir
yesiymi gibi alan Halet Efendi onlarn
mdafaasn zerine ald. Ali Paa'ya
husumet duyan Halet Efendi onun
ihbarlarn her defasnda yalanlad, hatta onu
sarayn gznden drmeyi baard.46
Fakat Mora'dan bir isyan hazrl
olduuna dair ngiliz Elisi'nin de ihbarda
bulunmas zerine Halet Efendi, aslnda
Filik-i Eterya'nn yelerinden olan Divan
tercman Nikola Maruzi'yi incelemeler
yapmak zere Moraya gndertti. Maruzi
hazrlad raporunda Rum reayasnn kesin
sadakatinden bahsetmekle Halet Efendi'nin
Tepedelenli hakkndaki sulamalarnda
hakl olduu dncesini uyandrd.47
Halet Efendi'nin fenalklar bununla da
kalmad. Zamann padiah II.Mahmud'un
disiplinsizliklerine ve devlet byklerine
kar kt tutumlarna ahit olduu
Yenieriler'i yola getirmek isteine eitli
d gaileler meydana getirerek engel
olmutur.48 nk yenierilerin varl
kendi mevkiini salamlatrmak iin ok
nemliydi.49

279

Tepedelenli Ali Paa (1774-1822) devlete

yararl hizmetlerde bulunmu, kymetli
Osmanl darecilerinden birisiydi. 1877'de
Yanya Valisi olduktan sonra oullaryla
birlikte Mora ve Bat Yunanistan'da byk
bir nfuz kazanm ve otorite salamtr.
Burada Dalmaya kylarna yerleen
Franszlar'n faaliyetlerini engelledii gibi,
Rumlar'nda toplu halde isyana girimelerini
nlyordu.50
Rum ihtilalcilerinin Viyana'da toplanarak
ihtilal meselesini mzakere edeceklerini
haber aldnda hizmetinde bulunan Rum
doktoru bir bahane ile Viyana'ya gnderdi.
Bu Rum doktoru vastas ile ihtilalciler
hakknda toplad bilgileri saraya bildirdi
ise de Halet Efendi padiah Ali Paa'nn
haksz olduuna inandrd.51 Hatta Mora'da
incelemeler yapan Maruzi Bey'in Rum halk
devlete
sadktr
ynndeki
raporu
Tepedelenli'yi haksz duruma drd.
Halet Efendi, adeta Mora syan
karsnda tek engel olan Tepedelenli ile
urayor, onu gzden drmek, zorla
kkrtp asi yapmak iin elinden geleni
yapyordu.52 II. Mahmud saray entrikalar
sonunda Tepedelenli'nin valiliini ve
vezirliini elinden ald (1820). Bu durum
Ali Paa'nn isyan etmesine yol at.53
Bylece balayan olaylar zinciri Bat
Balkanlar'da
milliyetilik hareketlerini
bastracak son gc de yok etmek

Tepedelenli Ali Paa

45 Trk-Yunan ilikileri ve Megali dea, s.24.

46 Ayn eser, s.24, SALIIK, a.g.e., s.153.
47 KARAL, a.g.e., s.111.
48 Trk-Yunan likileri ve Megali dea, s.25.
49 AHMET CEVDET PAA, a.g.e., s.218.

50 Cavid BAYSUN "Ali Paa, Tepedelenli" A,

C.I, s.344, Ahmet UZUN "Tepedelenli Ali
Paa ve Mal Varl", Belleten, C.LXV, s.224,
Aralk 2001, s.1041 v.d., Osmanl Ans., C.6,
s.46.
51 SALIIK a.g.e., s.153.
52 AHMET CEVDET PAA, a.g.e., s.218.
53 Osmanl Ans., c.6, s.47.

280

yolundayd. Ali Paa ve oullarna kar

kara ve deniz seferleri hazrland (Nisan
1920). Ali Paa'nn stanbul'daki dostlar
kendisinin balanmasna altlar. Ancak
Ali Paa sonunda Halet Efendi'nin stn
kacan
tahmin
ettiinden
kendi
savunmasn
hazrlad
ve
Yunan
milliyetilerinden yardm istedi. Yunan
milliyetileri de Ali Paa'nn dostluundan
yararlanarak kendi taraftarlarn artrdlar.
Bab- Ali, Paa'y asi ilan etti. Osmanl
askerleri topraklarn igal ettiler, kendisi
Yanya'da kuatmaya alnd (Austos 1820).
Kuatma bir yl srd, sonunda ktlk
balad
iin
padiahn
kendisini
affedeceini de zannederek teslim oldu.
Halet Efendi bu durumu kendi asndan
kulland ve Ali Paa'nn idam edilmesini
salad.54 Fakat bu durum en ok Rumlar'n
iine yarad. nk zerlerindeki en byk
bask unsurundan kurtulmu oldular.55

3.4.c.Dier Devletlerle likileri

XVII.yzylda Osmanl Devleti kmeye
balaynca zerklik ve bamszlk emeline
kaplan kimi Hristiyan aznlklar, byk
devletlerle, zellikle Ortodoks Rusya ile
dzen evirmeye baladlar. Rusya, Osmanl
lkelerine
kar
besledii
askeri
56
ihtiraslarnda
aznlklar
deerli
54 SHAW-KURAL, a.g.e., s.45.
55 Osmanl Ans.gs.yer., s.47.
56 Rusya esaslar ar Petro tarafndan
belirlenmi olan ve O'nun Vasiyetnamesi'nde
yer alan u politikay hedef olarak tesbit
etmiti. stanbul alnarak Bizans mparatorluu
yeniden kurulacak, Osmanllar ve dier
lkelerin hakimiyetinde olan Ortodoks
hristiyanlar kurtarlarak Rus bayra altnda
toplanacaklar. ar'n vasiyetnamesi iin bkz.
Mehmet SARAY, Trk-Rus Mnasebetlerinin
Bir Analizi, MEB Yay. st.1998, s.63-66.

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

balaklar veya aletler olarak gryor;

Akdeniz'in lk sular dorultusunda
yaylmak
amac
gden
dlerini
gerekletirmek iin, Padiahn, zellikle
kendileriyle Ortodoks dini verasetini
paylat Hristiyan uyruklarnn dini
duygularn ve ulusal emellerini kkrtarak,
Osmanl
gcn
ieriden
ykmaya
57
alyordu.
1656 ylnn Paskalya gnnde Romanof
soyunun ikinci ar, Aleksi Mikaylovi
heyecanla alayarak, Yunan tccarlarn
yanaklarndan kez pm ve onlara "Bir
gn tutsaklklarna son verebilmek" isteini
aklamt.58
Osmanl Devleti iinde yaayan Rumlar'
ayaklandrmak iin ilk tevik ve tahrik
phesiz ki Rusya tarafndan gelmitir.59
Rus
arlar
saraylarna
Rumlar'
doldurmular, onlara nemli grevler
vermilerdi. Bunlar sonralar Balkanlar'n ve
Yunan
ayaklanmalarnn
balca
60
hazrlaycs olmulardr.
Aslnda Rusya
yalnz Yunanistan' deil, tm Balkanlar'
ayaklandryor, kkrtyor, kartryordu.61
1806 ylnda Rusya, Osmanl Devletine
kar musahamata balad zaman, Rumlar'
genel bir ayaklanmaya srklemek iin
elinden gelen her eyi yapmtr. Baba
psilanti, kk bir ordu tekil etmitir.
Binba Nikolaos Pangal'n komutas
altndaki bu ordu Rum reayann toplanma
merkezi olmutur. Franszlar, Pangal'n
beyannameleri ile kkrtlan Rum halkn

57 SONYEL, a.g.m., s.651.

58 TURSAN, a.g.e., s.26.
59 HAMMER, a.g.e., s.240.
60 TURSAN, a.g.e., s.26.
61 Trk-Yunan likileri ve Megali dea, s.23.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

281

Osmanl devletine kar isyan edeceinden

korktuklarn belirtmilerdir.62

amac Balkanlar'da kendisine bal devletler

kurmak ve blgeye hakim olabilmekti.69

Ruslar, Filik-i Eterya Cemiyeti'nin

kuruluuna da destek verdiler. Cemiyet bir
Rus kenti olan Odesa'da kuruldu. Cemiyetin
amac,
ar'n
yardmyla
Osmanl
topraklarnda ayaklanmalar kartmakt.63
Cemiyetin banda ar'n harp yaveri olan
A.psilanti bulunuyordu, cemiyetin gizli
onursal bakan da gya arn kendisi idi.64
Dernein nemli yelerinden olan Rusya
Sefiri Kapodistrias ayn zamanda arn
danmanyd. Yunan bamszln ama
edinmi cemiyetlere yardm etmesi ile
tannmt.65

Avusturya-Macaristan
mparatorluu
farkl milletlerin oluturduu bir devlet
olduundan milliyetilik sebebi ile kan
isyanlar,
dolaysyla
da
Rumlar'
desteklemedi. Hatta Babakan Metternich
Eflak-Bodan'da ayaklanan ve baarsz
olunca kendisine snan A.psilanti'yi hapse
attrd.70
Ayn
zamanda
Avusturya
Rusya'nn
Balkanlar'da
ilerlemesinden
rahatszlk duyuyordu.71 ngiltere de
Osmanl Devletinin toprak btnlnden
yana idi ve Rusya'nn Akdenize inmesini
ho karlamad iin72 balangta Rum
isyan
ve
Filik-i
Eterya'y
desteklememitir.73

Rusya'nn
Balkanlardaki
zellikle
Rumlar'la ilgili almalar; bilhassa
Fransa'y yenmesi, 1815 Viyana Kongresi
ile Avrupa'da n plana kmas ve ar'n
danman Kapodistrias'n telkinleriyle daha
da artt.66
Fransa'da
Yunan
Bamszln
destekleyen bir politika izlemekteydi. Daha
Napolyon'un Yedi Adalar' igali srasnda
burada yaayan halka milliyetilikten sz
etmi
ve
bamszlk
telkininde
67
bulunmutur.
Napolyon 1814'te Elbe
Seferi
dnnde,
Paris'te
Yunan
bamszln amalayan bir cemiyet
kurulmasna izin vermiti. Hatta cemiyetin
hamisi Fransa'nn eski stanbul elisi ve
Helen dostu Gouffier idi.68 Fransa'nn
62 HAMMER, a.g.e., s.243.
63 HAMMER, a.g.e., s.244.
64 ORTAYLI, Ondokuzuncu s.71.
65 SHAW-KURAL, a.g.e., s.44, DRAULT,
a.g.e., s.181.
66 HATPOLU, a.g.e., s.13.
67 ARMAOLU, a.g.e., s. 83.
68 HAMMER, a.g.e., s.244.

4.FLK- ETERYA CEMYET'NN

FAALYETLER
4.1. Filik-i Eterya
Beyannameleri

Cemiyeti'nin

1821 ylnn lkbaharnda Alexandr

psilanti Bodan'da toplam 3 tane
beyanname yaynlad. Bunlardan 6 Mart
tarihli olan yerli Bodan halkna hitaben, 8
Mart tarihli dier ikisi Filik-i Eterya
yelerine
hitaben
hazrlanmtr.1
Beyannamelerde genel olarak yer alan
Trkler, Dr ile Serhas'n kadn mizal,
tembel tabiatl torunlardr. Eski ranllar'dan
daha kolay malup edilebilirler2 denildikten
sonra u konulara yer verilmitir: Srplar'n
69 ARMAOLU, a.g.e., s.83.
70 Ayn eser, s.97.
71 Ayn eser, s.170.
72 Ayn eser, s.97.
73 GLENNY, a.g.e., s. 51.
1 HATPOLU, a.g.e., s.18.
2 Trk-Yunan likileri ve Megoli dea, s.23.

282

ayaklandrlmas kodra'nn igali iin

Karadallar'n o istikamete sevki, Ali Paa
emrinde bulunan kaptanlarn cemiyete
alnmas ve bunun iin senet teati
edilmesi[*], stanbul Patrii Grigoryos'un
Akdeniz sahilindeki halk kandrmas
Osmanl donanmasnn yaklmas hususunda
mzakere yaplmas, Filik-i Eterya'nn
tasarrufunda bulunan tccar gemilerinin
isyann temin iin Kbrs'taki ianenin
tahsili, Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn ie
mdahale
edememesi
arelerinin
dnlmesi, yabanc devletler emrinde
alan Rumlar'n Mora'ya iadesi, Mora'ya
silah ve cephane sevki.
Bu beyannamenin maddelerinden olan
Osmanl Donanmasnn yaklmas fikri
genel bakan tarafndan kabul olunmamtr.
Yaklma yerine Osmanl Donanmas
zabtedilirse Yunanllar iin zel bir kymet
olaca
dnlerek
yaklmasndan
vazgeilerek zabt yoluna gidilmesi ihtar ve
tavsiye olunmutur.3 nc beyannamede
ise Yunan Halkna "nan ve Vatan iin
Dv!" denilmekte idi.4
Genel
bakan tarafndan
cemiyet
yelerine genelgeler gnderilmekte ve eski
Yunanllar'n cesareti ve ecaatlerinden,
Yunan milletinin ezilmi, perian edilmi,
zavall bir millet olduu beyan edilerek
tahrik olmalar salanmaktayd.5
4.2. Filik-i Eterya'nn Faaliyetleri
[*] Ali Paa 1820'de kendi Arnavutlar'n
etrafnda toplad gibi, yazl senetlerle garanti
edecei bir takm haklar vermek vaadiyle baz
Rumlar'n taraftarln kazand. Bkz. Hammer,
a.g.e., s.246. Cemiyetin ayn yolla Ali Paa'nn
adamlarn elde etmee alt anlalyor.
3 SALIIK, a.g.e., s.155.
4 HATPOLU, a.g.e., s.18.
5 SALIIK, a.g.e., s.155.

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

Filik-i Eterya Cemiyeti'nin esas amac

Yunanistan'n bamszl idi. Ancak Genel
Bakan psilanti, ilk olarak Eflak ve Bodan
halkn padiaha kar kkrtp kendisinin
Yunanistan'da
hazrlad
ihtilalin
Osmanllar'n gznden kamasn salad.6
Ayrca psilanti bu ekilde Rus yardmn
salamay ve dier Ortodoks toplumlar
ayaklandrarak Balkanlar'da genel bir isyan
karmay ve bu yolla baarya daha abuk
ulamay umuyordu.7
psilanti, Rusya'da toplad bir Yunan
birlii banda Prut nehrini geip Bodan'a
girdiinde Laybach Kongresi toplant
halindeydi. Bunu duyan ar I.Alexandr, ok
sevinmi psilanti iin "Cesur ocuk"
demitir. Fakat Matternich ar'a, Laybach
Kongresi'nin bu gibi ihtilalci hareketleri
bastrmak iin toplantn hatrlatnca, ar
Alexandr
psilanti'ye
mektup
yazp
"Trkiye'nin temellerini gizli bir dernek
vastas ile dinamitlemek, bir mparatora
yakmaz"
diyerek
psilanti'yi
8
desteklemediini bildirmitir.
Eflk-Bodan Fenerli Rum Beyleri
tarafndan idare edilmekteydi. Dolays ile
buralardaki kt ynetimin kayna
Osmanllar'dan ok psilanti'nin akrabalar
olan Rum Beyleri olduu iin blgede
kendisine pek katlan olmad.9 Bu artlar
altnda 26 Haziran 1821 de Alexandr
psilanti,
zerine
gnderilen
Trk
kuvvetlerine yenildi ve Avusturya'ya kat.
Burada tutukland ve hapsedildi.10

6 SHAW KURAL, a.g.e., s.44, GLENNY, a.g.e.,

s. 68.
7 Bilal MR, a.g.e., s.XIII.
8 ARMAOLU, a.g.e., s.170.
9 SHAW, KURAL, a.g.e., s.44.
10 HATPOLU, a.g.e., s.18.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

Bu teebbsn Yunanistan'da bir etkisi

olmamasna karn Prensliklerde milliyeti
bir hareketi balatt. Fenerli Rumlar'n
buralardaki hakimiyeti sona erdi ve Romen
birlii ve bamszl hareketi de balad.11
Bodan'daki bu baarsz ayaklanmann
hemen ardndan Mora'da Patras ehri
merkez olmak zere ok daha ciddi sonular
douracak olan yeni bir isyan balatld.
Patras Patrii Germanos'un nderliinde
Kalavitra'da balayan ayaklanma ksa
zamanda Rumeli ve adalara da srad. Bu
yaylmann bana da Alexandr psilanti'nin
kardelerinden Dimitrios psilanti geti ve
1821 Haziran'nda ayaklanmann ynetimini
ele ald.12 syann papazlar tarafndan
yrtlmesi isyann karakterinin milli ve
dini olmasna yol at ve Ege Denizinde
Trk-Yunan egemenlik sava da balam
oldu.13
Mora'da
bulunan
Filik-i
Eterya
yanllarnn says 38150 kii iken Trk
kuvvetleri 12800 kii idi ve bunlarn byk
bir
ksm
da
Tepedelenli
zerine
14
gnderilmiti.
1822 ylnda Tepedelenli
Ali Paa ldrld ve Osmanl Ordusu
stanbul'a dnd. Artk Yunanistan'da Filik-i
Eterya'y durduracak bir g kalmamt.
Mora'daki isyann bymesiyle Osmanl
ordusu Makedonya'daki isyanlar bastrp
Atina ve Korent'i aldysa da halkn
muhalefeti nedeniyle gneye inemedi.15

11 SHAW, KURAL, a.g.e., s.44.

12 HATPOLU, a.g.e., s.18.
13 MR, a.g.e., s.XIII.
14 AHMED RASM, Osmanl Tarihi Semeler,
Haz.smet
Parmakszolu,
MEB.Yay.,
st.1968, s.141.
15 SHAW, KURAL, a.g.e., s.45.

283

Filik-i
Eterya
Cemiyeti'nin Mora
syan'ndaki etkisini ve amalarn anlayan
II.Mahmud Rumlar'a kar sert tedbirler ald.
Fenerli Rum beylerin btn gven ve itibar
sarsld.16 Devletin snrlar ierisinde
yaayan btn Rumlar'a kar sert tedbirler
dnld ise de, ngiliz elisinin
teebbsleri ile padiah yumuatld. Sadece,
soruturma
yaplmasna
ve
sulu
grlenlerin
cezalandrlmasna
karar
17
verildi.
O srada Fener Rum Patrii Griporyus'un
Mora asileri ile mektuplat ve Filik-i
Eterya'nn stanbul'daki bakan olduu
tesbit edildi.18 Bunun zerine patrik, resmi
elbisesi ile Patrikhane'nin nne asld,
sulu grlen dier yerlerdeki metropolitler
de ayn ekilde cezalandrld.19
Ancak bu idamlar Avrupa kamuoyunun
Yunanllar' daha fazla desteklemesine ve
Osmanl Devletinin aleyhine dnmesine
sebep oldu. lk harekete geen Rusya oldu
ve bu da dier devletlerin de harekete
gemesine dolays ile konunun uluslararas
bir hal almasna sebep oldu.20
Sultan II.Mahmud, kesin sonu elde
etmek gayesiyle Msr Valisi Mehmed Ali
Paa'dan yardm istedi. Paa, olu brahim
Paa'y Mora ve Girit valiliklerinin
kendisine verilmesi karlnda Mora'ya
gnderdi. syan bastrlmakta idi ise de buna
ilk mdahale Rusya'dan geldi. Yeni ar
I.Nikola hem Yunanl asilere sempati
duymakta hem de Dou Akdeniz blgesini

16 Osmanl Ans., gsterilen yer, s.48.

17 ARMAOLU, a.g.e., s.171.
18 AHMED CEVDET PAA, a.g.e., s.225.
19 ARMAOLU, a.g.e., s.171.
20 Ayn eser, s.171.

284

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

Rusya dnda bir gce brakmay lkesinin

karlarna ters bulmaktayd. Osmanl
Devletine bir ltimatom vererek 1812
Bkre Antlamas'nn uygulama eklinin
gzden geirilmesini istedi.21

nce Fransz donanmas saldrya geti.

Osmanl Donanmas buna kar koymak
isterken ngiliz, Fransz ve Rus donanmalar
tarafndan atee verilerek yakld ve
tamamen yok edildi.25

Osmanl Devleti yatmakta olan Rum

isyannn yeniden alevlenmemesi iin
Rusya'nn grme isteini kabul etmek
zorunda kald. Trk ve Rus temsilcileri 7
Ekim 1826'da Akkerman szlemesini
imzaladlar ve Ruslar Bab- Ali'den eitli
menfaatler koparmay baardlar.22

Mora'da bastrlan isyan bu olaydan sonra

yeniden alevlendi. Bu dnemde Osmanl
Devleti'nin elinde ne kara ordusu ne de
donanmas olmadndan Rusya stanbul'u
alabilmek sevdasyla Osmanl Devletine
sava ilan etti (1828). Ruslar Balkanlar'da
Edirne, Kafkasya'dan Erzurum'a kadar
ilerleyince Bab- Ali bar istedi. 1829'da
yaplan Edirne Antlamas ile Eflk Bodan
ve Srbistan'n imtiyazlar artrlm ve
Yunanistan'a bamszlk verilmitir.26

Bu gelimeler ngiltere'yi telalandrd ve

ngiltere de kendi himayesinde kurulacak bir
Yunanistan' tercih ettiinden Rusya ile
anlamaya karar verdi. Buna gre Rusya ve
ngiltere St.Petersburg protokol ile
Yunanistan'n Osmanl Devleti'ne vergi ile
bal muhtar bir devlet haline getirilmesi
hususunda anlatlar. Bu durum bamsz bir
Yunan devleti kurulmas iin devletler aras
diplomasi yolunda atlan ilk adm oldu.
Avusturya ve Prusya Protokol reddederken
Fransa kabul etti. ngiltere, Fransa ve Rusya
aldklar karar Bab- Ali'ye bildirdiler. Red
cevab alnca da Yunan meselesinde
Osmanl Devleti'ne kar birletiler.23 Hatta
konu ile ilgili olarak bu devlet Londra'da
Londra Anlamas'n imzaladlar.24
Osmanl Devleti'ne bask yapmak iin
donanmalar Akdeniz'e gnderdiler. Ortadan
sava hali olmad iin Msr ve Osmanl
donanmasnn hareketsiz durduu bir srada
21 HATPOLU, a.g.e., s.23.
22 Akdes Nimet KURAT, Rusya Tarihi;
Balangtan 1917'e Kadar, T.T.K., Ankara
1987, s.324. Ayrca szleme metni iin bkz.
Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi
Tarih Metinleri, I, Ankara 1953, s.263.268.
23 MR, a.g.e, s.XXII.
24 ARMAOLU, a.g.e., s.179.

Anlamadan 5 ay sonra, 3 ubat 1830

tarihinde ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda
imzalanan yeni bir Londra protokol ile
bamsz Yunanistan'n kurulduu ilan
edildi. Bu protokol Yunanistan'n devlet
eklinin, snrlarnn ve bamszlnn
milletleraras seviyede belirlenmi olmas
bakmndan nemlidir..27
Filik-i Eterya Cemiyeti'nin almalar
sonucunda
bamszln
kazanan
Yunanistan
Osmanl
Devletinin
dalmasnda bir balang noktas olmutur.
nk
trl
milliyetlere
bal
topluluklardan kurulmu olan Osmanl halk
iin Yunan krall bundan sonra rnek
tekil etmitir.28
Bylece Filik-i Eterya'nn programnn
birinci maddesi gereklemi oldu. Bundan
sonra cemiyet faaliyetlerini younlatrd.
25 KURAT, a.g.e., s.324.
26 Ayn eser, s.325.
27 HATPOLU, a.g.e., s.25.
28 ARMAOLU, a.g.e., s.187.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

Dnya Rumlar'n uyarmaya, zenginlerini

yardma armaya ve Osmanl Devleti'nin
dier devletlerle ilikilerini bozmaya
alt.29 Dier taraftan srekli Yunanistan
topraklarn geniletmek iin faaliyet
gsterdi.30
Cemiyetin en nemli faaliyetlerinden biri
de Megali dea (Byk lk)'nn programn
belirlemesidir. lk defa zamann Babakan
I.Kollettes tarafndan dile getirilmitir:
"Yunanistan Corafi konumu yznden
Avrupa'nn merkezidir; sa eli ile Bat'nn
elini; sol eli ile Dou'nun elini tutar ve
ikisini birletirir... Bu byk dncenin
(Megali dea) ruhuna gre ..."31
Cemiyet varln ve faaliyetlerini 1876
ylna kadar devam ettirdi32 ise de amalar
ve belirledii Megali dea gnmzde de
tm hzyla kendini korumaktadr.
5.SONU
Osmanl Devleti'nin Anadolu'ya ve
Balkanlar'a hakim olmas ile bnyesine
katt unsurlardan bir tanesi de Rumlar'd.
Osmanl Devleti hakimiyetinde yaayan
toplumlar "Millet Sistemi", anlay ile idare
edilmilerdi. Temelinde rki deil dini
farkllklar ne karan bu sistemle Osmanl
halklarna dini hogr erevesinde, zgr
ve mutlu bir hayat imkan salanyordu.
XIX.yzylda
dnyada
gelimeler ve Byk Devletlerin
topraklarn ele geirmek iin
balamalar, Osmanl halklar

meydana
Osmanl
rekabete
zerinde

29 Trk-Yunan likileri ve Megali dea, s.31.

30 SALIIK, a.g.e, s.163.
31 Ali GLER, Dnden Bugne Yunan-Rum
Terr, Ankara, 1999, s.17.
32 TURSAN, a.g.e., s.35.

285

eitli faaliyetlerde bulunmalar onlarn bu

mutlu hayat bir kenara itip bamsz devlet
kurma almalarna yol at. Osmanl
Devleti'nin bilhassa Rumlar'a verdii
imtiyazlar ve duyduu gven, gsterdii
hogr
onlarn
arzularna
sinsice
yaklamalarn salad gibi ilerini de
kolaylatryordu.
zellikle
devletin
hariciyesinde
kilit
noktalarda
grev
yapmalar, dier devletlerle temas halinde
olmalar ve Bizans' diriltmekten baka bir
amac olmayan Patrikhane'nin Osmanl
topraklarnda serbeste siyaset yapabilmesi
Rum ihtiraslarn daha da kamlamtr.
Amalarna ulaabilmek ve sistemli
hareket edebilmek iin Filik-i Eterya
Cemiyeti'ni 1814'te Rusya'da ar'n byk
destei ile kurmulard. Ksa zamanda hem
Avrupa'da hem de Osmanl topraklarnda
rgtlenen cemiyet, Osmanl brokrasisinde
nemli grevlerde bulunan Rumlar' ve
Patrik'i
de
ye
yaparak
Osmanl
Devletinden ayrlma ihtiraslarn salam
temele oturtmutur.
Cemiyet, isyan etme almalarn sadece
Yunanistan'da yapmam, Eflak-Bodan gibi
yerlerde de devlete kar bakaldranlar
oluturmak iin aba sarfetmitir. Osmanl
devlet adamlarn elde etmek ve Avrupa
kamuoyunu kendi davalarna inandrmak ve
ngiltere, Rusya, Fransa gibi dnya
siyasetine yn verenlerin desteini salamak
suretiyle adeta devletin elini-kolunu
balamtr.
Byk olma amacnda olan Yunanistan'n
bamszl, bir Osmanl-Rus harbi
sonrasnda yaplan Edirne Antlamas ile
elde etmitir. Ne yazk ki cemiyetin en
byk baars bu bamszl almakla
Osmanl Devleti'nin dalmasnda ilk adm
atmasdr.

286

Filik-I Eterya Cemiyeti./N.Gnay

Erim, N., (1953), Devletleraras Hukuk ve

Siyasi Tarih Metinleri I, Ankara.

6.KAYNAKLAR
Ahmet Cevdet Paa, Cevdet Paa Tarihinden
Semeler
II,
Haz.Sadi
Irmak,
B.K.alar, MEB, st.1994.
Alasya, H.F., "Megali Etniki Eteria'nn Yeni
Uzants "Filik-i Eterya", Trk
Kltr, s.157, Kasm 1975.
Armaolu, F., (1997), 19.Yzyl Siyasi
Tarihi (1789-1914), T.T.K. Ankara.
Aydn, M.A., "Gayr- Mslimler", Osmanl
Devleti Tarihi, C.2, stanbul 1999.
Baysun, C., "Ali Paa, Tepedelenli" A, C.I.
Beydilli, K., Osmanl Devleti Tarihi, (1999),
C.I., Editr: E.hsanolu, Feza Yay.,
stanbul.
Bozkurt, G., (1996), Alman ve ngiliz
Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin
Inda Gayr-i Mslim Osmanl
Vatandalarnn Hukuki Durumu
(1839-1914), T.T.K. Ankara.
Dece, A., "Fenerliler", A, C.4, MEB,
Eskiehir, 1997.

Erylmaz, B., Osmanl Devleti'nde Millet

Sistemi, stanbul.
Glenny, M., (2001), Balkanlar 1804-1999
Milliyetilik, Sava ve Byk Gler,
Trkesi;
Mehmet
Harmanc,
stanbul.
Gler, A., (1999), Dnden Bugne YunanRum Terr, Ankara.
Grel, ., (1993), Trihsel Boyut inde
Trk-Yunan likileri (1821-1993),
Ankara, 1993.
Hammer, (1992), Byk Osmanl Tarihi,
ev.Bekir Stk Baykal, C.9, stanbul.
Hatipolu, M., (1988), Yunanistan'daki
Gelimelerin Inda Trk-Yunan
likilerinin 101 Yl (1821-1922),
Trk Kltrn Ar.Ens. Yay.,
Ankara.
Karal, E.Z., (1983), Osmanl Tarihi, C.V,
T.T.K.Yay Ankara.

Mes'elesi,
Erdoan,

Kocaba, S., (1984), Tarihte ve Gnmzde

Trk-Yunan Mcadelesi, Bayrak
Yay., stanbul.

Engelhardt, (1999), Tanzimat ve Trkiye,

ev. Ali Reat, Kakns Yay. stanbul.

Kodaman, B., (1983), ark Meselesi I

Altnda Sultan II.Abdlhamid'in Dou
Anadolu Politikas, stanbul.

Driault, E., (2003), ark

ev.Nafiz,
Haz.Emine
Berikan Yay., Ankara.

Ercan, Y., "Trk Yunan likilerinde Rum

Patrikhanesi'nin
Rol",
nc
Askeri Tarih Semineri Bildirileri,
Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri,
Ankara 1986.

Komisyon, Trk Milli Btnl erisinde

Dou
Anadolu,
(1986),
Trk
Kltrn
aratrma
Ens.Yay.,
Ankara.
Kurat,

A.N., (1987), Rusya Tarihi,

Balangtan 1917'e Kadar Ankara.

GAZ NVERSTES KIREHR ETM FAKLTES DERGS, Cilt 6, Say 1, (2005)

Kutay, C., (1980), Etnik-i Eterya'dan

Gnmze Ege'nin Trk Kalma
Sava, Boazii Yay. stanbul.
Ortayl, ., "Osmanl mparatorluu'nda
Millet" Tanzimattan Cumhuriyet'e
Trkiye Ans., C.IV; st, 1985
........................, (1995), mparatorluun En
Uzun Yzyl, stanbul.
........................, "XVIII. Yzyl Trk-Rus
likileri" Trk Rus likilerinde 500
Yl 1492-1992, Ankara, 1999
........................, "Tanzimat Dneminde
Yunanistan
ve
Osmanl
mparatorluu", nc Askeri Tarih
Semineri Bildirileri, Tarih Boyunca
Trk-Yunan likileri, Ankara, 1986.

ahin,

M.S., "Fener Rum

Patrikhanesi", DA, C.12

287

Ortodoks

imir, B., (1976), Ege Sorunu, Belgeler,

C.I., (1912-1913), Ankara.
Tunaya, T.Z., (1988), Trkiye'de Siyasal
Partiler, C.I, 2. Bask, Hrriyet Vakf
Yay., stanbul.
Tursan, N., (1987), Yunan Sorunu, 3. Bask,
Ankara 1987.
Trk-Yunan likileri ve Megola dea,
T.C.Genelkurmay
Harp
Tarihi
Bk.Resmi Yay., Ankara 1975.
Uarol, R., "Osmanl mparatorluu ve
Avrupa", D.G.B..T., C.11.

Osmanl Ansiklopedisi, (1995), C.6, Aa

Yay., stanbul.

Uzun, A., "Tepedelenli Ali Paa ve Mal

Varl", Belleten C.LXV, S.224,
Aralk 2001.

ztuna, Y., (1994), Byk Osmanl Tarihi,

C.5, stanbul.

Uzunarl, .H., (1983), Osmanl Tarihi,

C.II., 4. Bask, T.T.K., Ankara.

Palmer, A., (1995), Osmanl mparatorluu

Son Yzyl Bir kn Yeni
Tarihi, Sabah Yay., stanbul.

........................, Osmanl Tarihi, C.IV.

Ksm I, Ankara 1983. Cokun ok,
"Osmanl mparatorluu ve Rum
Ortodoks Kilisesi", Tarih Boyunca
Trk-Yunan likileri, nc Askeri
Tarih Semineri, Ankara, 1986.

Rasim, A., (1968), Osmanl Tarihi Semeler-, Haz.smet Parmakszolu,

MEB Yay., stanbul.
Salk, S., (1968), Tarih Boyunca TrkYunan likileri ve Etnik-i Eterya,
stanbul.
Saray,

M.,
(1998),
Trk-Rus
Mnasebetlerinin Bir Analizi, MEB.
Yay. stanbul.

Shaw,

S.-Kural, E., (1983), Osmanl

mparatorluu ve Modern Trkiye,
C.II, stanbul.

Sonyel, S., "Byk Devletlerin Osmanl

mparatorluunu
Paralama
abalarnda Hristiyan Aznlklarn
Rol", Belleten, C.XLIX, s.195, 1986.

.................. , (1980), Fener Patrikhanesi ve

Trkiye, tken Yay., stanbul.