You are on page 1of 7

AEDUCAOSEGUNDO

AFILOSOFIAPERENE
CaptuloI
IntroduoGeral

I.1. Apresentaoejustificativa.
Nossaintenonestetrabalhoserexaminarosprincpiosbsicosda
educaosegundoafilosofiaperene.Porfilosofiapereneentendemosaquela
filosofiaque,emboratranscendaascircunstnciashistricasemquese
desenvolveu,temcomoseusrepresentantesmaisconhecidosPlato,
Aristteles,SantoAgostinhoeSantoTomsdeAquino,emboraaela
pertenam,defato,amaioriadosfilsofosgregos,patrsticosemedievais,
almdeumamultidodeoutrospensadoresposterioresemesmo
contemporneos.
Devido,entretanto,vastidodoassunto,paramanternossadissertao
dentrodoslimitesdorazovel,faremosalgumasrestriesque,esperamos,
sejammaisdemtododoquedecontedo,semcomprometeroalcancedo
presentetrabalho.
Veremos,defato,aolongodenossadissertao,queaquiloquenafilosofia
perenesedenominadecontemplaodesempenhaumlugarcentralna
educaoquedeladerivalimitaremos,portanto,emprimeirolugar,nossa
dissertaoaopapelquedesempenhaacontemplaonaeducaosegundo
afilosofiaperene.Faremos,porm,gravitaremtornodacontemplaoum
grandenmerodeoutrosaspectoseducacionais,osquais,almdisso,sero
tambmnecessriosparaesclareceroquesepretendedizerquandosefala
decontemplao.
Restringiremos,ademais,nossoestudoaosescritosfilosficosdeapenasum
dosrepresentantesdafilosofiaperene.possvelquesejaomaisprofundo
detodos.Oquecerto,porm,que,porsetratardeumautorposteriorno
tempofilosofiagrega,filosofiapatrsticaeaboapartedafilosofia
medieval,incorporaemseusescritosmuitodoquehdemaissignificativo
nopensamentodequantosoprecederam.FalamosdeSantoTomsde
Aquino,emcujosescritosfilosficosnosbasearemos,masemtornodoqual,
quandonecessrio,faremosgravitarostextosdeoutrosautoresantigose
modernos,tantosquantossefaamnecessriosparaumacompreensomais
completadoqueseencontraemseusescritos.
Porquestesmetodolgicas,portanto,podesedizerqueestetrabalhotrata
dasrelaesqueexistementreacontemplaoeaeducaonosescritos
filosficosdeSantoTomsdeAquinoentretanto,oquesedesejacomisto
atingirosprpriosprincpiosdaeducaosegundoummododepensarque
transcendeespao,tempoeautores.
Colocadoassimnossoobjetivoenossomtodo,aprimeiracoisaque

devemosdizerque,primeiravista,apesardetudoquantodissemos,
parecequeescolhemosummauincio,poisS.TomsdeAquinono
escreveunenhumaobratematicamentededicadafilosofiadaeducao.Se
quisssemossermaisexatos,naverdadeescreveuumas,tominsculaque
podeserresumidanaspoucaslinhasdeumnicopargrafosoas
QuaestionesDisputataedeMagistro,nasquaisTomsdeAquinoafirmaque
noensinooprofessornopode,porumanecessidadeontolgica,seracausa
principaldoconhecimento.Estacausaaatividadedoalunoopapeldo
mestrenoodeinfundiracincia,masodeauxiliarodiscpulo.
"Assimcomoomdicodito
causarasadenoenfermo
atravsdasoperaesdanatureza,
assimtambmomestre",
dizTomsdeAquino,
"ditocausaracincianodiscpuloatravs
daoperaodarazonaturaldodiscpulo,
eistoensinar"(1).
Seomestretentarseguirumacondutadiversa,dizaindaToms,oresultado
serqueele
"noproduzirnodiscpuloacincia,
masapenasaf"(2).
Eistudo,pois,quantonumprimeiroerpidoexame,S.TomsdeAquino
parecenosteradizersobrefilosofiadaeducaosuafilosofiadaeducao
istooupoucomaisdoqueisto.Aparentemente,umaverdadeiradecepo.
E,noentanto,queengano,equetremendoengano,cometeriamaquelesque
assimpensassem.Defato,conformedizAnsioTeixeiraemFilosofiae
Educao,
"asrelaesentrefilosofiaeeducao
sotointrnsecasqueJohnDeweypdeafirmar
queasfilosofiasso,emessncia,
teoriasgeraisdeeducao.
Estclaroquesereferiafilosofia
comofilosofiadevida"(3).
DiztambmLauandemsuaintroduoaolivrosobreafilosofiada
educaodeJosefPieperque
"Afilosofiadaeducaosempre
algoderivadoerelativo,
decorrendodaantropologiafilosfica.
Podeserecolhereapresentar
afilosofiadaUniversidade(edaeducao)
emarticulaocom(qualquer)quadromaior
daantropologiafilosfica"(4).
Porm,segundootestemunhodemuitosfilsofos,todaafilosofia,e,por
conseguinte,todaafilosofiadaeducao,searticulaemtornodaquestodo
fim.So,nestesentido,eloqentesaspalavrascomqueSantoTomsde
AquinoiniciaaSummacontraGentiles,emqueeleafirmaquetodaa

articulaodasabedoria,oudafilosofia,sedemtornodofimdetodasas
coisas:
"Dentreoqueoshomensatribuemaosbio,
Aristtelesreconhece
queprpriodohomemsbioordenar.
Ora,aregradaordemedogoverno
detodasascoisasaseremgovernadas
eordenadasaofim
devesertomadadesteprpriofim.
Defato,qualquercoisaestdispostaotimamente
quandoestconvenientementeordenadaaoseufim.
Poristoonomedesbiosimplesmente
estreservadoapenasquele
cujaconsideraoversasobreofim
detodasascoisas"(5).
Tornaseassimmanifestocomo,segundoSantoToms,oconhecimentodo
fimopontodepartidadasabedoria,dafilosofiaemgeral,e,deummodo
especial,dasfilosofiasparticulares,comoafilosofiadaeducao.
Estefato,conformedissemos,reconhecidonoapenasporToms,mas
tambmporgrandequantidadedeoutrosautoresdetodasasprovenincias
epocas.Podemoscitar,comoexemplo,outroeducadorbrasileiro,Fernando
deAzevedo,queemumtextohistrico,aIntroduoaoManifestodos
PioneirosdaEducaoNova,escreveuque
"comodocumentodoManifestodosPioneiros
daEducaoNovaoproblemadaeducao,
omaioreomaisdifcilproblemapropostoaohomem,
setransportoudaatmosferadoempirismodidtico
paraosdomniosdascogitaescientficasefilosficas
dequedependemossistemasdeorganizaoescolar.
Asdivergnciasquesuscitou
enopodiadeixardedespertaroManifesto
provmdosdiferentespontosdevista
dequepodeserapreciado
oproblemafundamentaldosfinsdaeducao.
Nafixaodesteidealquesurgemasdivergncias,
quevariamemfunodeumaconcepodevidae,
portanto,deumafilosofia"(6).
Oquehdeespecial,entretanto,emS.TomsdeAquinoquandoelecoloca
estamesmaquestodosfinsquenelenosetratamaisdeumaquesto
apenasmetodolgica.Oconhecimentodofimempedagogianoser
necessrioporquesomentedestemodopoderemosapreciardemaneira
claraospressupostosdecadafilosofiadaeducao.NocasodeS.Tomsde
Aquinooproblemadosfins,mesmoemeducao,umproblematambm
ontolgico,porquenele,comonatradiodafilosofiaperene,omundoem
queohomemestinseridopossuiumaordenaointrnsecaindependente
dasubjetividadedohomem,eordenaosegundoelesignificaordenaoa
umfim.
AmesmaSummacontraGentilesafirmaistoemvriasdesuaspassagens:
"Quemquerqueconsiderecomateno,

encontrarqueadiversidadedascoisas
secompletagradativamente,
deondequeDionsiodiznoLivrodosNomesDivinos
queasabedoriauniuosfinsdosprimeiros
aosprincpiosdossegundos,
ficandomanifestoqueadiversidadedascoisas
exigequeelasnosejamtodasiguais,
masquehajaordemegrausnasmesmas"(7).
"Pertence,portanto,perfeiodouniverso
quenosomentehajamuitosindivduos,
masquehajadiversasespciesdecoisas,
eporconseguintediversosgrausnasmesmas.
Daquiquesediz:
`ViuDeustudooquefez,
equeeraimensamentebom',
Gen.1,31

emboradascoisassingulares
tivessedito(apenas)queeramboas.
Pois,defato,ascoisassingulares
soboasemsuanatureza
todasjuntas,porm,soimensamenteboas
porcausadaordemdouniverso,
queaperfeioltimaemaisnobre
quehnascoisas"(8).
OqueestesdoistextosdaSummacontraGentilesqueremdizerque,
diferenadosoutrosfilsofosdaeducaoemqueoproblemadosfinspode
serumaquestometodolgica,emS.TomsdeAquinoaquestotambm
cosmolgica.Nestesentido,SantoTomssesituanoprolongamentoda
filosofiagregaqueseiniciouquandoosprimeirosprsocrticos,como
Tales,Anaximandro,Herclito,Parmnides,Anaxgoras,seentregaram
contemplaodanaturezae,admirandoouniverso,ochamaramde
Cosmos,umapalavraquederivadoverbogregoordenar(9).
OcorrepormqueemSantoTomsaquestodofimtambmmais
profundadoqueumproblemacosmolgico.Defato,quandonaSumma
TheologiaeeledemonstraaexistnciadeDeuspormeiodascincovias,na
quartavia,partindodos"grausqueexistemnascoisas"(10),chegase
conclusodeque
"existealgoqueparatodasascoisas
causadoseredabondadeedequalquerperfeio,
aquemchamamosDeus"(11).
Portanto,aordemqueS.Tomsdescrevecomoexistindonouniverso
implicanecessariamenteaexistnciadeDeus,que,porsuavez,acausa
finaldestaordem,e,portanto,oproblemadaordemedofimnomais
apenasumproblemacosmolgico,masmetafsico.Ora,nonossocasoisto
significaque,senaantropologiafilosficadeSantoTomsdeAquinoo
problemadofimnoapenasmetodolgico,mastambmcosmolgicoe
metafsico,narealidadenoapenasaantropologiafilosficaqueest
implicadaemumafilosofiadaeducao,mastodaasuafilosofia.E
justamenteistoquetornaafilosofiadaeducaoimplcitanoconjuntoda

obradeS.TomsdeAquinoalgodeumaprofundidadeexcepcional.Oponto
chaveparaseentenderestaafirmaoestnoperceberqueofimaqueS.
TomsdeAquinosereferenoestapenasnamentedoeducador,masna
realidadedascoisas.
nestesentidoquedevemserentendidasaspalavrasdeJosefPieper,que
toprofundamenteseinspiraemS.Toms:
"Ohomemumsertalqueasuarealizao,
asuasupremafelicidade,
seencontranacontemplao.
Estasentenadeumaextraordinriarelevncia
paraaantropologiafilosficaeparaaeducao.
Elaexpressatodaumaconcepocsmica,
especialmenteumaconcepoquebuscaasrazes
danaturezahumana"(12).
Ora,conformevemosnoComentrioaoDcimoLivrodaticaaNicmaco
deAristteles,tambmS.TomsdeAquino,seguindoaquiaAristteles,
afirmaqueofimdohomemacontemplao:
"Aperfeitafelicidadeconsiste
nacontemplaodaverdade"(13).
"Afelicidademaximamenteencontrada
naoperaodasabedoria"(14).
"Afelicidademaximamenteconsiste
naoperaodacontemplao"(15).
"Aperfeitafelicidadedohomemconsiste
nacontemplaodointelecto"(16).
"Avidaespeculativacomparasevidamoral
assimcomoadivinahumana"(17).
"Estavidaencontradaperfeitissimamente
nassubstnciasseparadas
noshomens,porm,imperfeita
ecomoqueparticipativamente.
E,todavia,estepoucomaior
doquetodasasoutrascoisasquehnohomem"(18).
Conformeveremos,asimplicaescontidasemafirmaescomoestasiro
colocarohomememumaperspectivadehorizontesamplssimosdela
surgirumaprimeiraconseqnciaprticaparaaeducao:
"Seohomem,pornatureza,
tendeparaacontemplao,
aUniversidade,(aeducao),
deverealizaremtermosinstitucionais
esteanseiofundamentaldanaturezahumana"(19).
Como,porm,podeohomemalcanartalobjetivo?OComentrioticaa

Nicmaco,quenoseulivroX,conformevimos,afirmaqueofimdohomem
easuafelicidadeconsistemnacontemplao,narealidadeumprofundo
estudodosmeiospelosquaisohomemseelevamesma.Todaestaobra
podeservistacomoumtextodefilosofiadaeducaonomesmosentidoe
maisaindadoqueaRepblicadePlatotemsidoassimconsiderada.
Levarohomemcontemplao,pois,afinalidadeltimadetodoesforo
educacional,segundoostextosfilosficosdeSantoTomsdeAquino.Porm,
temosaindaumaoutrafacetadomesmoproblema:esteesforoeducacional
nopodeselimitarapenasaotrabalhodoeducador.Emseustextosde
filosofia,comentandoAristteles,SantoTomsdeAquinocolocaafelicidade
dohomem,atantoquantopodechegararazohumanasemoauxliodos
dadosdarevelao,comoestandonacontemplao.MasnoComentrio
Polticaeleexplicacomoasociedadeperfeitanoaquelaqueapenastutela
aliberdadedoscidados,masaquelaquegaranteefetivamentetodasas
possibilidadesparaesteschegaremaserfelizes.Nosomenteparaviver,
masparaviverfelizes,queoshomensestabeleceramentresiasociedade,j
queafinalidadedelaafelicidadenavida.Portanto,
"quandosedesejainvestigar
qualamelhorformadegoverno,
devesecomearaexpor
qualognerodevida
quesedevepreferiratodososdemais"(20).
Temos,pois,aqui,umaconcepodeeducaoque,medianteotemada
contemplao,pressupetambmtodaumaordenaopoltica.Onotvel
destarelaoentreosfinsdaeducaoeaordenaopolticaque,segundo
ela,nosistemaperfeitodegoverno,asociedadepolticaquedeveordenar
separaofimdohomem,quesoosmesmosfinsdaeducao,enoa
educaoquedeveordenarseaofimdasociedadepoltica.
Noestissoemflagrantecontrastecomaquiloqueasociedade
contemporneapratica?SenovejamosoqueCludioAbramo,matemtico
efilsofo,escreveunaFolhadeSoPauloemmeadosde1991,numartigo
sobreeducao:
"Noafaltadeeducao
quecausaosubdesenvolvimento.
osubdesenvolvimento
queaorigemdaausnciadeeducaoadequada.
Associedadessomenteinvestemrecursosnaeducao
quandotmalgumaidiadosmotivos
pelosquaissedevefazerisso.
Ofundamentalparaaformulao
daspolticaseducacionais
aexistnciadeumapolticaindustrial
delongoprazo,
queespecifiqueasmetasdeproduo
emalgumasreaschaves.
Dissodecorreanecessidadedeformaranualmente
milharesdeengenheiros,dequmicosindustriais,etc.,
comdeterminadashabilidades.
Daderivamasexigncias
aosegressosdoscursossecundrios
eassimpordiante,emcascata,
atoprimeiroanodoprimeirograu"(21).

Qualocosmos,sequeexiste,emqueestinseridaestaconcepode
educao?AgravidadedasquestescolocadasporSantoTomsdeAquino
ficamanifestaquandosepercebeatquepontoamanipulaodoser
humanopodeparecerlegtimaparatodaumasociedadequandoelase
propearelegartaisquestesaoesquecimento.

PrximotemdesteCaptulo

ndicedesteCaptulo

ndicedoLivro

ndiceGeraldaPgina

Referncias
(1)QuaestionesDisputataeDeVeritate:Q.11a.1.Ibidem,C.30.
(2)Idem,loc.cit..
(3)Teixeira,Ansio:"FilosofiaeEducao"inEducaoeomundomodernoSoPaulo,
CompanhiaEditoraNacional,1977pg.9.
(4)Lauand,LuizJean:OqueaUniversidadeSoPaulo,EDUSPPerspectiva1987pgs.234.
(5)SummacontraGentiles,I,1.
(6)Azevedo,Fernando:"IntroduoaoManifestode1932"inAEducaoentreDoisMundos
SoPaulo,Melhoramentospg.50.
(7)SummacontraGentiles,III,97.(8)Idem,II,45.
(9)Vlastos,Gregory:OUniversodePlatoBrasliaEditoraUniversidadedeBraslia1987
pgs.1112.
(10)SummaTheologiae,I,q.2a.3.(11)Idem,loc.cit..
(12)Pieper,Josef:in"OqueFilosofia"e"FelicidadeeContemplao"citadoemLauand,L.J.:
"OqueUniversidade",pg69.
(13)InLibrosEthicorumExpositio,L.X,l.10,2092.(14)Idem,L.X,l.10,2096.(15)Idem,L.X,l.
10,2097.(16)Idem,L.X,l.11,2104.(17)Idem,L.X,l.11,2106.(18)Idem,L.X,l.11,2110.
(19)Lauand,L.J.:"OqueUniversidade",pg.77.
(20)"Quivultfacereinquisitionemcertametconvenientemderepublicaoptimasimpliciter
necessehabetpriusconsiderationemfacerequaevitasiteligibilissimasimpliciter".Cfr.InLibros
PoliticorumExpositio,L.VII,l.1,1047.SantoTomscomentouostrsprimeiroslivros
posteriormenteumdeseusalunos,combasenasobrasdeS.Toms,terminouaredaodetodoo
Comentrio.ApartirdaoComentriotemsidopublicadocomoumstodo,comumaindicao
dolocalemqueterminaotextodeSantoTomseseiniciaotextosegundoS.Toms.
(21)Abramo,ClaudioWeber:"IlusesRumoaoAbismo",inFolhadeSoPaulo,5dejulhode
1991.

You might also like